Bildiri Kitabı - II - UDEK

Transkript

rd
3 International Conference on
Language and Literature
“Turkish in Europe”
Proceedings Book
October 30 - November 1
Tirana-Albania 2014
Volume II
Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi
3rd INTERNATIONAL CONFERENCE ON
LANGUAGE AND LITERATURE
ULUSLARARAS) DİL VE EDEBİYAT
KONFERANSI )
Proceedings Book
Bildiri Kitabı
II
"Turkish in Europa"
Avrupa da T“rkçe
Editörler
Dr. Adem BALABAN
Dr. B“nyamin ÇAĞLAYAN
Msc. Ümit GÜLSEVEN
Shkolla e Lartë (ëna e Plotë Bedër
Tirana/Albania
2014
3rd International Conference On Language And Literature
Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.
3rd INTERNATIONAL CONFERENCE ON LANGUAGE AND
LITERATURE
Proceedings Book
II
Topic:
"Turkish in Europa"
Editors:
Dr. Adem Balaban, Dr. B“nyamin Çağlayan, Msc. Ümit G“lseven
Publisher:
Shkolla e Lartë (ëna e Plotë Bedër Press
Publication Year: 2014
Printed in: Tirana
Printing Date: 10.12.2014
Edition: Second Edition
Volume: II
Number of Pages: 538
Theme: Turkish in Balkans, Turkish
Publication Languages :
Turkish, Albanian, English
ISBN: 978 9928 194 00 5
Copyright:
Shkolla e Lartë (ëna e Plotë Bedër , 2014
3rd )nternational Conference On Language And Literature Turkish in
Europa Proceedings Book, v. 2
i
ABOUT CONFERENCE
Turkish, as one of the most spoken languages in the world, is being used,
thus enriched in many countries as a literary language. Together with
technological improvements and globalization, Turkish is extensively
being taught in many countries as a second language. Turkish culture
and literature can be traced and followed everywhere in the world via
press and broadcasting devices provided by communication
technologies.
Scope
Turkish is either spoken as a native language or extensively being taught
as a foreign language. It is actively being used by around 5 million
people in Western Europe due to migrations since 1960s, thus it has
found the chance to build a new literary area of improvement. This new
situation together with Europe`s long standing interest in Eastern
studies came to be a subject area for academic studies and also raised
the interest in technological improvements. Beder University,
embodying Turkish Language and Literature department, is one of the
institutions in Balkans that gives importance to education of Turkish as
well as technological improvements. Situated in a place where many
poets and writers were emerged since Ottoman times and intercepting
with historically renowned `Silk Road` that connected Europe with Asia
added a great advantage to Albania and Balkans.
The number of researchers and the varieties of their presentations as
participants from different countries to the International Language and
Literature Conference in 2012 and 2013 indicated great interest to the
above mentioned issues. The feedback we received from participants
played a great role in organizing another conference.
Targets and Objectives
Studying the works formed in Turkish and enhancing the usage of
Turkish in Europe, investigating and transferring collected data to the
world of science as in contribution of other nations and ethnic
minorities to Turkish language and literature, and conducting research
to study the relation between Turkish and European languages in their
historical developments as well as introducing studies in education of
Turkish that can help establish the status of Turkish in today`s Europe.
Among many objectives of the conference, some are; to help
academicians come together and exchange knowledge, who are already
ii
studying on Turcology in different countries; encouraging more studies
in the field and help them to be shared among the scholars; Introducing
new works of institutions and academicians of this field; creating the
circumstances in where academic meetings and speeches can be held as
to promote new projects and collaborations and make sure that
Turcologs from different part of the world would have the chance to
know more about the region`s masterpieces.
The conference was held in 17 sessions. In the program, topics like;
Literature of Balkan Turks, Literature of European Turks, European
and Balkan originated poets and writers who write in Turkish, Turkish
magazines being published in Europa and Balkans, education of Turkish
as a native language in Europa and Balkans, Turkish language studies,
teaching of Turkish as a native language, teaching of Turkish as a foreign
language, folklore, relation between Turkish and Europaian Languages,
customs and traditions, cultural values were presented in Turkish,
Albanian and English.
Dr. Adem Balaban
International Conference On Language And Literature
Conference Chairman
iii
ORGANIZING COMMITTEE
Dr. Ferdinand Gjana
(ëna e Plotë - Bedër University-Rector
Dr. Ahmet Ecirli
(ëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education Dean
Dr. Adem Balaban
(ëna e Plotë - Bedër University-Head of Department of Turkish
Language and Literature
Dr. B“nyamin Çağlayan
(ëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and
Literature
MA. Fatih Ufuk Bağcı
(ëna e Plotë - Bedër University- General Secretary
PhD Cand. G“lay Yurt
(ëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and
Literature
PhD Cand. Arti Ömeri
(ëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education Secretary
MA. (akan Kaçar
(ëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and
Literature
MA. Ümit G“lseven
Literature
MA. Elona Emiri
Literature – Secretary
iv
SCIENTIFIC COMMITTEE
Dr. Ferdinand GJANA
(ëna e Plotë - Beder University, Rector / Albania
Prof. Dr. Ayhan TEKİNEŞ
(ëna e Plotë - Beder University/ Albania
Prof. Dr. Ali AKSU
Cumhuriyet University/ Turkey
Prof. Dr. Ceyhun Vedat UYGUR
Pamukkale University/ Turkey
Prof. Dr. Cihan OKUYUCU
S“leyman Şah University/ Turkey
Prof. Dr. Erman ARTUN
Çukurova University/ Turkey
Prof. Dr. Giampiero BELLINGERI
Ca' Foscari University of Venice / İtaly
Prof. Dr. (. İbrahim DELİCE
Tunceli University/ Turkey
Prof. Dr. Klara KODRA
Albanian Language Research Centre / Albania
Prof. Dr.Nazim İBRA(İM
Saints Cyril and Methodius University / Macedonia
Prof. Dr. Nuri YÜCE
İstanbul University/ Turkey
Prof. Dr. Vugar SULTANZADE
Eastern Mediterranean University/ North Cyprus Turkish Republic
Prof. Dr. Zuhal KÜLTÜRAL
Marmara University/ Turkey
Prof. Dr. İrfan MORİNA
Prishtina University / Kosovo
Prof. Dr. Muhammet YELTEN
Arel University/ Turkey
v
Prof. Dr. Mesut ŞEN
Assoc. Prof. Dr.Rahim OMBAS(İ
Hena e Plote Beder University / Albania
Prof. Asoc. Dr. Fadil HOCA
Aziz Kiril ve Metodi University/ Macedonia
Prof. Dr. Fatma AÇ)K
Gazi University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Genciana Abazi EGRO
Albania Albanology Institution / Albania
Prof. Asoc. Dr. Adnan KARADÜZ
Erciyes Univeristy / Turkey
Prof. Asoc. Dr. (alil Altay GÖDE
S“leyman Demirel University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. K“bra KULİYEVA
Baku Academy of Sciences / Azerbaijan
Prof. Asoc. Dr. Lindita Latifi XHANARI
Tiran University / Albania
Prof. Asoc. Dr. Mustafa ÇETİN
Uluslararası Burch University/ Bosnia and (erzegovina
Prof. Asoc. Dr. Salih OKUMUŞ
Prishtina University/ Kosovo
Prof. Asoc. Dr. Selami TURAN
S“leyman Demirel University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Mustafa SARI
Mevlana University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Sezayi COŞKUN
Prof. Ast. Dr. Cemal SARAÇ
Prof. Ast. Dr. Fatih İYİYOL
vi
Prof. Ast. Dr. Janag“l TURUMBETOVA
S“leyman Demirel University / Kazakhistan
Prof. Ast. Dr. Kadriye YILMAZ ORAK
S“leyman Demirel University / Turkey
Ass.Prof.Dr. Ramazan ÇAK)R
Mevlana University / Turkey
Ass.Prof.Dr. Mustafa ÇETİN
Ipek University / Turkey
Dr. Ahmet ECİRLİ
Dr. Adem BALABAN
Dr. Julian RENTZSCH
Johannes Gutenberg University Mainz / Germany
vii
CONTENTS
ABOUT CONFERENCE............................................................................................................. ii
ORGANIZING COMMITTEE ................................................................................................ iv
SCIENTIFIC COMMITTEE ..................................................................................................... v
CONTENTS ........................................................................................................................... viii
DİL ÖĞRETİMİNDE HAZIR SÖZ KALIPLARINDAN YARARLANMA .......................... 10
Prof. Dr. Hamza ZÜLFİKAR ............................................................................................ 10
RUS DİLLİ ÖĞRENCİLERİN TÜRKÇE ÖĞRENİMİ S)RAS)NDA YAPT)KLAR) SÖZ DİZİMSEL
YANL)ŞL)KLAR ......................................................................................................................... 1
Yrd.Doç.Dr. Bağdagül MUSA ............................................................................................ 1
BALKAN SAVAŞI AREFESİNDE ARNAVUTLUK’UN SİYASî VE SOSYAL
DURUMUNA DAİR BAZI TESPİTLER ............................................................................... 15
Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ .............................................................................................. 15
YABANC) DİL ÖĞRETİMİ AÇ)S)NDAN TÜRKÇE VE İNGİLİZCENİN YAP)SAL
ÖZELLİKLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)-BOSNA-(ERSEK ÖRNEĞİ ................................... 25
Arş. Gör.Ayşegül SEFER.................................................................................................. 25
Arş. Gör Sümeyye KONUK .............................................................................................. 25
YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOK DUYULU MULTİSENSORY METODUNUN
KULLANIMI ............................................................................................................................ 40
PhD. Ahmet GÖKÇEGÖZOĞLU ..................................................................................... 40
MESÎ(Î DİVAN)NDA VE ŞE(RENGİZİNDE MA(ALLİ UNSURLAR ...................................... 48
Arş. Gör. Bünyamin TETIK .............................................................................................. 48
Arş. Gör. Gökçe Zeynep ÖZATALAY ............................................................................. 48
“ELVEDA RUMELİ” DİZİSİNDE ANLATI YAPISI ........................................................... 76
Yrd.Doç.Dr.Serdar KARAKAYA ........................................................................................... 76
KLÂSİK KÜLTÜRÜMÜZDE KOKU VE KLÂSİK EDEBİYAT)M)ZDA KOKU UNSURU............. 89
Doç. Dr. Saadet KARAKÖSE ........................................................................................... 89
POSTMODERN ÖYKÜLERE YAP)SAL YAKLAŞ)M BAĞLAM)NDA METİN KAÇAN
(İKÂYELERİ ......................................................................................................................... 130
Arş. Gör. Servet ŞENGÜL .............................................................................................. 130
ARNAVUTÇADA YERLEŞEN TÜRKÇE UNSURLAR)NA TOPLUMDİLBİLİMSEL BİR
YAKLAŞ)M ............................................................................................................................ 145
Dr. Adriatik Derjaj .......................................................................................................... 145
KAFKASYADA VE BALKANDA YAŞAYAN TÜRK (ALKLAR)N)N KÜLTÜREL İLİŞKİSİ .. 151
Dr.Vugar G.Karimli ........................................................................................................ 151
17- . YÜZY)L BALKANLARDA DİVAN SA(İBİ ŞAİRLERİN TARİKAT BAĞLANT)LAR).. 157
Dr. Mehmet ÜNAL ......................................................................................................... 157
Dr. Nurettin ÇALIŞKAN ................................................................................................ 157
AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAYIN YAPAN İNTERNET RADYOLARI204
Yrd.Doç.Dr.Ersoy SOYDAN .......................................................................................... 204
TÜRKOLOG EDİT TASNADİ ............................................................................................. 217
Seher KEÇE TÜRKER ................................................................................................... 217
ARNAVUTLUK TA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N)N TÜRKÇE DİL GELİŞİMİNE ETKİ
EDEN FAKTÖRLER VE BAZ) ÖNERİLER ............................................................................. 225
Dr. Adem BALABAN .................................................................................................... 225
İNGİLTERE VE TÜRKİYE DE UYGULANAN ANADİLİ ÖĞRETİM PROGRAMLAR)NA
İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS) ............................................ 239
Dr. Celalettin ÇELEBİ .................................................................................................... 239
MUSTAFA KUTLU NUN VE FATMA KARAB)Y)K BARBAROSOĞLU NUN ÖYKÜLERİ
BAĞLAM)NDA
DARBESİNİN MU(AFAZAKÂR DÜNYAYA YANS)MALAR) .............. 259
Yrd. Doç. Dr. Fethi DEMİR ............................................................................................ 259
viii
FİİLİMSİLERİN YABANC)LARA ÖĞRETİMİNDE (ALK EDEBİYAT) ÜRÜNLERİNDEN
FAYDALANMA ...................................................................................................................... 278
Msc. Hüseyin YILMAZ .................................................................................................. 278
YUNUS EMRE ENSTİTÜSÜ NÜN TÜRKOLOJİ ALAN)NDAKİ FAALİYETLERİ .................... 307
Arş. Gör. Murat PARLAKPINAR .................................................................................. 307
0-7 YAŞ ARASINDA BABASI TÜRK ANNESİ ARNAVUT OLAN ÇOCUKLARA
TÜRKÇE ÖĞRETİMİ KONUSUNDA AİLENİN TUTUMU .............................................. 320
Oğuz AKYÜZ ................................................................................................................. 320
MAKEDONYA VE KOSOVA DA TÜRKÇE YAY)NLANAN ÇOCUK DERGİLERİ .................... 328
Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ ....................................................................................... 328
Yrd.Doç.Dr. Esat CAN ................................................................................................... 328
H.Hüseyin DEMİR.......................................................................................................... 328
MAKEDONYA DA TÜRKÇE YAY)MLANAN BİR EDEBİYAT DERGİSİ: SESLER .................. 343
Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ ....................................................................................... 343
MA. Ayhan ALATAŞ ..................................................................................................... 343
TÜRBE ve YAT)RLAR ETRAF)NDA OLUŞAN (ALK ANLAT)LAR)NDA RÜYA MOTİFİNİN
İŞLEVLERİ ............................................................................................................................ 394
Yrd. Doç. Dr. Oğuz ERDOĞAN ..................................................................................... 394
TÜRK- GÜRCÜ EDEBİ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BAZI MESELELER .............................. 417
Gül Mükerrem SEZGİN ÖZTÜRK ................................................................................. 417
MURAT(AN MUNGAN )N SAMSUN SİGARAS), TÜTÜN BALYALAR), TAMARON İLE OĞUZ
ATAY )N KORKUYU BEKLERKEN ADL) (İKÂYELERİNİN KARAKTER YARATMADA
MEKÂN KULLAN)M) BAK)M)NDAN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)................................................ 427
Okt. Aslı SOYSAL EŞİTTİ ............................................................................................ 427
YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN ÖNEMİ VE KULLAN)M) ................ 437
Ümit GÜLSEVEN .......................................................................................................... 437
UŞŞAKİLİKTE E(L-İ BEYT SEVGİSİ .................................................................................... 446
MA.Hakan KAÇAR ........................................................................................................ 446
MA. Elif KAÇAR ........................................................................................................... 446
TİRANL) DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ ............................................................................................ 456
Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN ........................................................................................... 456
AN EXISTENTIAL APPROACH THE CELEBRATION OF SUMMER DAY .................. 473
Prof. Assoc. Dr. Rahim OMBASHI .............................................................................. 473
NJË QASJE EKZISTENCIALE FESTËS SË DITËS SË VERËS ........................................ 474
MODERNITETI DHE IDEOLOGJIA NË TEKSTET SHKOLLORE TË PERANDORISË
OSMANE .............................................................................................................................. 489
Dr.Hasan BELLO ............................................................................................................ 489
ARNAVUTLUK’TA YENI BĺR DÖNEMİN BAŞLAMASI VE ARNAVUTLUK TÜRKĺYE ĺLĺŞKĺLERĺ ......................................................................................................... 498
Ph.D Ilirjana KACELI (DEMIRLIKA) ........................................................................... 498
ix
DİL ÖĞRETİMİNDE HAZIR SÖZ KALIPLARINDAN
YARARLANMA
Prof. Dr. (amza ZÜLFİKAR
UDEK 2014
Çağrılı Konuşmacı
Türkçenin yabancılara
bulunmamaktadır. Bu
öğretiminde
geliştirilmiş
bir
yöntem
konuda bir tartışma, görüş alışverişi de yapılmamıştır. Kullanılan
yöntemler daha çok Batı dilleri için geliştirilmiştir. Cümle kuruluşları ses ve
yapı özellikleri Batı dillerine uymayan Türkçenin söz konusu yöntemlerle
öğretilmesi kolay değildir. Bununla birlikte Türkçenin yabancılara
öğretilmesinde belli bir düzeye gelindiğini inkâr edemeyiz. Ortaya konan
ders kitaplarının, araç ve gereçlerin istenilen ölçüde olması için öncelikle
Türkçenin yapısının ve dil özelliklerinin hakkıyla bilinmesi gerekir. Bu
bakımdan yabancılara dil öğretimi bir yandan bilgi, bir yandan kelimeleri
aslına uygun telaffuz etme, öte yandan tecrübe ve rol yapabilme yeteneği ile
bağlantılı bir durumdur.
Dilin yabancılara öğretilmesinde kullanılacak dil malzemesi ve
bunun tasnifi, sıralanması ayrı bir iştir. Burada söz konusu edeceğim kalıp
sözler bu dil malzemesinin bir parçasıdır.
Bir bölümü sözlüklere girmiş, bir bölümü de sözlüklere alınmayı
bekleyen kalıp sözler, yargı bildiren, bir olay, bir durum karşısında ilk anda
akla gelen ve “şaşkınlık, kuşku, hayret, güvensizlik, umursamazlık, uyarma,
dikkat çekme, karşılama, ağırlama, uğurlama, hatır sorma,” gibi çeşitli
duyguları, söze dönüştüren kısa anlatımlardır. Vereceğim örnek kalıp sözler
aracılığıyla yukarıda sıraladığım kavramlar dolaylı olarak zihinlerde yer
eder. Hoş geldiniz. Hoş bulduk. Nasılsın? İyiyim. Allaha ısmarladık. Güle
güle. Gene bekleriz. Çok yaşa. Affedersiniz. Zararı yok. Bu tür sözler, belirli
geçmiş, geniş zaman ile bildirme eklerini içerdiği için ileride işlenecek
konuların ilk örnekleridir.
10
Kalıp söz bütün olarak bir anlam ifade eder ve tekrarında öğrenilmesi
kolaydır. Yukarıda sıraladıklarım yapı olarak kalıplaşmış yargı bildiren
sözlere şunları da ekleyelim:
Hayırdır! Amma yaptın. Bana ne. Dur bakalım. Kes sesini. Canın sağ
olsun. Allah kahretsin! Bunlar yaşanan bir olay veya durum karşısında ilk
akla gelen cümlelerdir.
“Varlığınız bize güç katar, çok yaşayın.” anlamında Eksik olmayın.
Üzerinde durulması gereken bir başka örnektir. Bu türde olanlar
deyimleşmiş, mecaz anlamlar kazanmış örneklerdir. Türkçe bilmeyenler, bu
tür deyimleşmiş sözlerde geçen kelimelerin anlamlarını bilseler bile kalıp
sözden bir anlam çıkaramazlar. Bu bakımdan mecaz içeren hazır söz
kalıpları açıklama gerektirir.
Herkesin dilinin ucunda olan, gerektiğinde hiç düşünmeden sarf edilen
bu sözlerin örnekleri aşağıda işlenmiştir. Bu dil malzemesine bakıp
denebilir ki Türkçe çeşitli duyguları anlatmak bakımından zengin bir dildir.
Bu durum onu konuşan insanın yaradılışıyla da ilgili olsa gerek.
Her biri Türk insanın ilgi çekici buluşları olan bu cümleler arasında
Batı dillerden çevrilmiş kalıp sözler de az değildir. Senin (sizin) için ne
yapabilirim. Aman Tanrı’ım. Sana döneceğim. Yorum yok. Kendine iyi bak!
gibi kalıp sözler son yıllarda ortaya çıkan örneklerdendir.
Hazır söz kalıplarının bir bölümü içerdikleri bazı eskimiş kelimelerden
dolayı kullanım alanları daralmıştır. Türkçeye geçmiş endişe köküne
dayanan Endişelenmeyin! sözü daha sonra Kaygılanmayın. kelimesine yerini
bırakmaya başladı. “Biz varız, ona bir zarar gelmez, bize emanettir,
gözümüz üzerindedir.” gibi duyguları anlatan Müsterih olun veya Müsterih
olunuz örneği de bugün için eskimiş görünüyor. Taşıdıkları mecaz anlamlara
bakıldığında İçiniz rahat etsin. aynı anlama geliyor. Bunlara Teessüf ederim.
yerini Üzgünüm örneğini ekleyelim. Üzgünüm, kullanım sıklığı bakımından
bugün öne çıkmıştır. Üzgünümü aslında I am sory sözünü hatırlatıyor.
Bunlardan biri de bir hizmet karşılığı ödenen paradan arta kalan
kısmının bahşiş olarak verilmesi sırasında kullanılan Üstü kalsın! Kalıp
sözüdür. Dikkat edilirse bütün bu sözlerde bir yargı vardır. Cümle
niteliğindeki bu kalıp sözlere bazı özel durumlar dışında Aman Tanrı’ım,
Aman tanrı’mız örneğinde olduğu gibi genellikle ek değişikliği yapmak
mümkün olmuyor.
11
Terbiye ve nezaketten uzak biçiminde bir zamanlar sık kullanılan bu
kalıp söz de içerdiği kelimelerden dolayı eskidi. Bunlar, bir arada
yaşamanın, karşılıklı saygı ve sevginin gereklerini yerine getiren sözlerdi.
Çok naziksiniz. kalıp sözünün karşılığı olarak kullanılan Çok incesin. son
yıllarda dile mal edilmiş.
Kalıp sözlerin sözlüklere alınıp alınmaması meselesi ayrı bir
konudur. Sözlükler daha çok mastar şeklindeki kalıp sözleri sayfaları
arasına alıyor. Sözlüklerde yer almayan kalıp sözlere şu örnekleri
verebiliriz. Bir şey değil. Ne haber. Ne hakla. Gene bekleriz. Amma
yaptın! vb.
Kalıp sözlerin bazıları eksik olmak, ziyade olmak, İn cin top oynamak.
şaka etmek. zahmet etmek gibi birer yardımcı fiille kullanılmış, daha
doğrusu yardımcı fiillerden yararlanılarak kalıp cümleler türetilmiş. Ancak
bu durum öteki kalıp sözlerde geçerli olmayabilir. Sözlükler, Eksik olmayın.
Ziyade olsun. Zahmet etmeyiniz. Şaka etme gibi mastar ekleriyle (-mak, mek) kullanılabilenlere yer verir.
Söz kalıpları üzerinde durulması gereken bir noktayı daha
belirtmeden geçmeyelim. Hazır sözler diye adlandırdığımız yargı
bildiren bu biçimler, mecaz anlam taşırlar. Bu sebeple mecaz kavramı,
öğrenciye eğitim ortamında örneklenerek verilmelidir. Ne yazar.
Sürüsüne bereket. Üstü kalsın. Yenir yutulur şey değil. Vay canına!
Neme lazım. eksik olma! gibi bu tür sözlerde mantık dışı ifadeler,
çeşitli mecazlar bulunduğundan bunlar açıklanmaya muhtaçtadır.
Kalıp sözler içinde dualar ve beddualar ayrı özellikler taşır. Boyun
batsın. Zıkkım yesin. Ağzın dilin kurusun. Gözün kör olsun. Sabaha
çıkmasın. Gözünü toprak doyursun. Boyun posun devrilsin. biçimindeki
bedduaları ve Aklınla bin yaşa. Allah esirgesin. Allah ömürler versin. Allah
utandırmasın. Allah razı olsun. Allah bağışlasın. Ağzına sağlık. Eline sağlık.
Ayağına sağlık, El öpenlerin çok olsun. Afiyet olsun. Aklınla bin yaşa. Nur
içinde yatsın. Başın sağ olsun. Geçmiş olsun. Gözün aydın. Ruhu şad olsun.
Ellerin dert görmesin. biçimindeki duaları yüklemlerinin çekimli bulunması,
bir kipe bağlı olma özelliğinden dolayı hazır söz kalıplarına benzemektedir.
Bu durumda söz konusu kelime sınıfı incelenirken hayır dualar, beddualar da
kendine has özellikleri olmakla birlikte birer kalıp söz sayılır. Hayır dualar,
beddualar bir yandan kalıplaşmış olmaları, bir yandan ilk anda akla gelişleri,
kısıtlı kelimelerden oluşu bakımından hazır söz kalıbı özelliği kazanmıştır.
Kaynaklar, ek kalıplaşmalarından bahseder ama cümlelerin
kalıplaşmasına bu anlamda yer vermez. Dil bilgisi yazarları, cümleleri
12
yapıları bakımından birtakım gruplara ayırırken yapıca kalıplaşmış, hazır
sözleri bir sınıf olarak değerlendirmez. Birtakım duyguları, düşünceleri,
hayreti, soruyu, takdiri dile getiren ve insan aklına bir anda gelen kısa, özlü,
kalıplaşmış cümleler ayrı bir sınıflandırmaya tabi tutulmaz.
Kalıp hâlindeki bu hazır sözler dil bilgisi kitaplarında özel olarak
örneklenip işlenmemiştir. Kalıplaşma olayı Türk dil bilgisi kitaplarında daha
çok ek kalıplaşmaları olarak ele alınır. Dil bilgisi çalışmaları gözden
geçirildiğinde kalıp sözlerin burada işaret edilen özelliklerine değinilmez.
Dil bilgisi kitaplarında Sözü mü olur? Ne dersin? Üstüme iyilik sağlık!
Afiyet olsun. örneklerinin birer kalıp cümle olduğu ayrıca değerlendirilip
işlenmelidir.
Derlenen malzeme arasında birçok da iyi dilek sözü var. Bunlar bir tür
hayır duadır. Gözün aydın. İyi günlerde kullanın. Güle güle. Hayırlı
sabahlar. Çok yaşa. Bu durumda hazır söz kalıpları diye bir konu işlenirken
bir de “iyi dilek sözleri” diye bir terimden, bir grup sözden bahsedebiliriz.
Güle güle örneğinde olduğu gibi bu ikilemeden sonra …gidin,
…kirlenin,…oturun gibi emir kipinde başka fiiller getirilir. Güle güle
örneğinde olduğu gibi bunların bazıları cümle başında yer alan bir tür
başlangıç sözleridir. Ancak bu, hepsinde geçerli değil.
İlgi çeken bir yapı da şartlı cümlelerde görülür. Kalıplaşmış şartlı
birleşik cümle yapısında olan örneklerde birinci bölüm sabit kalırken şartın
cezası diye adlandırdığımız bölüm değişik kelimelerle ifade edilmektedir.
Örneklerden birkaçı şunlardır Nasıl istersen …, Zahmet olmazsa…, Doğru
söylemem gerekirse…, Doğrusunu sorarsan…, Canın nasıl isterse….
İstersen bizimle gelebilirsin. Zahmet olmazsa bir çay da bana verin.
Doğrusunu sorarsan bunu ben de anlamadım. Doğru söylemem gerekirse
ben de şüpheyle karşıladım. Canın nasıl isterse öyle yap. Mevcut malzeme
içinde bu örneklerin şart kipinde olmayan örnekleri de var. İkinci bölümü de
içeren Koyduysan bul. örneği de ilgi çekicidir.
Ne yüzle..., Şeytan diyor ki,…, Ne hakla… , Allah aşkına… , Hayrola
… gibi başlangıç bölümü sabit kalan ikinci bölümü değişebilen kalıp sözler
bu dil malzemesi içinde ayrı bir grup oluşturur. Cümlenin devamı kişinin
ifadesine, maksadına göre değişebiliyor. Ne yüzle karşıma çıkıp
konuşuyorsun. Ne yüzle bana bakıyorsun. Ne yüzle soruyorsun. Şeytan diyor
ki al ayağın altına bir güzel patakla. Ne hakla konuşuyorsun. Ne hakla
13
istiyorsun. Ne hakla öyle bir istekte bulunuyorsun. Allah aşkına ne dersin,
yanlış mı düşünüyorum. Allah aşkın, sen olsan ne yaparsın. Hayrola, bu
ziyaret neden? Biraz kinayeli olarak bu kalıp söz Hayrola bu ziyaretin
sebebihikmetini öğrenebilir miyiz. biçiminde de kullanılırdı.
Yukarıda verilen kalıp sözlerin pek çoğunun sonunda veya gerisinde
saklı olan, dinleyenin veya muhatap alınan kimsenin düşüncesine bırakılmış,
cevapları, sonuçları olan başka sözler bulunmaktadır. Herife bak…. Adama
bak…, Laf aramızda…, Uzun lafın kısası…,. Bakın!…vb.
Vay canına. Gözün aydın. Amma yaptın. Olur şey değil. Ne zahmet
ettin. Hayırdır! Lafı mı olur. Bırak şu gevezeliği. Ne var ne yok. Zahmet
etme. Allah bilir. Hayırlı olsun. gibi örneklerde görüldüğü gibi kısa
anlatımlar hâlinde tipik bir cümle kuruluşu var. Kelimeler ve ekler
değiştirilemeyecek bir biçimde kalıplaşmıştır. Başın sağ olsun. sözü Kafan
sağ olsun biçiminde kullanılmaz. Bununla birlikte Lafı mı olur! yerine
giderek daha sık kullanılan Sözü mü olur! cümlesi gibi nadir örnekler de var.
Gene az sayıda örnekte ise şahıs ekinin değiştiğini görürüz. Zahmet
etmeyin. Zahmet etmeyiniz. Bu değişme, saygı veya samimiyet kaygısıyla
teklik ve çokluk şahıslar üzerinde görülmektedir. Gene beklerim. Gene
bekleriz. Ağzını hayra aç. Ağzınızı hayra açınız. Ne güne duruyor. Ne güne
duruyorlar. Ne günlere kaldık. Ne günlere kaldım. Nasılsın. Nasılsınız.
Kendimi bildim bileli. Kendimizi bildik bileli. Ne zahmet ettin. Amma yaptın.
Amma yaptınız. Derlediğim bu tür sözlerin tamamı olmamakla birlikte
bazıları, sözlüklerde isabetli olarak teklik bildiren şahıs ekleriyle alınmıştır.
Allah kelimesiyle başlayan pek çok cümle kalıbının ancak birkaçında
Allah yerine Tanrı geçebilmiştir: Allah aşkına. Tanrı aşkına. Allah korusun.
Tanrı korusun. Allaha şükür. Tanrıya şükür. Bugün her iki şekil de yaygın
olarak kullanılmaktadır. Allah ömürler versin örneğinde Allah yerine Tanrı
geçememiş, kalıplaşma aşılamamıştır.
Saydığım bu özellikler, cümlede gerektiğinde kelimelerin, kelime
gruplarının yer değiştirmesi hazır söz kalıplarında geçerli değildir. Ne derse
beğenirsin. Bu ne hâl! Laf aramızda. örneklerinde olduğu gibi cümlenin
ekleri, içerdiği kelimeler sabittir. Üstelik cümleyi kuran kelimelerin sayısı
kısıtlı olup uzun bir cümle yapısı görülmez. Nasılsınız? sorusuna kısaca
İyiyim. biçiminde verilen cevabın ardından Siz nasılsınız? veya bir eksiltimle
yalnızca Ya siz... sözü kullanılır. Yapılan bir yoruma karşılık düşüncesi
sorulan kişinin verdiği Belki. cevabı da kalıp bir söz, bir cümle sayılır.
14
Cümlelerin bazıları Amma yaptın! Eksik olmayın. Ziyade olsun.
Zahmet etmeyiniz. Kusura kalma. Allah bilir. Üstü kalsın. Sen bilirsin. Otur
oturduğun yerde. Hay Allah müstahakkını versin. Kes sesini. Kapa çeneni.
Bekle. Öp babanın elini. örneklerinde olduğu gibi emir kipinde söylenmiş
birer fiil cümlesidir. “Sonucu göreceksin” anlamında bazen de tehdit yollu
Gör bak. emir durumundaki iki fiilden kalıp bir söz yapılmıştır.
İyi günlerde kullanın. Yolun açık olsun. Üstü kalsın. Ne derse
beğenirsin. örneklerinde olduğu gibi emir kipiyle kurulmuş olan hazır sözler
az değildir.
Ne önemi var. Adam sen de. Sahi mi. Yağma yok. Afiyet olsun. Hoşça
kal. Bir şey değil. gibi bazı hazır sözlerde şahıs ve birleşik zaman ekleriyle
ilgili bir durum söz konusu değildir.
Bazıları da Boş gezenin boş kalfası. Yenir yutulur şey değil. Nasılsınız.
Günaydın. Önemli değil! Yağma yok! Üstüme iyilik sağlık! Tövbeler tövbesi.
Ne haber? Vay canına. Uzun lafın kısası. Yok canım. Ne var ne yok. Öyle
böyle değil. örneklerinde olduğu gibi isim cümleleridir.
Bir seslenme sözü olan Bana bak. bazen de “beni dinle, bana kulak
ver” anlamında uyarı olarak kullanılmaktadır. Bu söz Bana bakın. veya Bana
bakınız. biçiminde değişik şahıs ekleriyle kullanıldığında “Yüzünüz bana
dönsün. “Beni dinleyin. Bana kulak verin. Söyleyeceklerime dikkat edin”
anlamlarındadır.
Kalıp sözler eğer Türkçenin farklı kollarını kullanan kimselere
öğretiliyorsa unutmamak gerekir ki onlarda da söz konusu ettiğimiz kalıp
sözlerin benzerleri bulunmaktadır. Örnek olarak Azerbaycan Türkçesinde
nicesin? Ne haldesen? Yahşı, Allah rast sala. Farkı yohtu. Ba. (bakınız)
dilini kes. kullanılan örneklerden birkaçıdır.
Bu yazı çerçevesinde derlediğim örnekleri taşıdıkları ortak anlamlara
göre aşağıda sınıflandırmaya çalışayım:
Şaşkınlık: Yapma!, Deme! Fesubhanallah. Hafazanallah.
Güvensizlik: Acaba. Hadi canım sen de.
Umursamama: Adam sen de. Ne hâli varsa görsün. Ne önemi var. Ne
olacaksa olsun. Ne olursa olsun. Sen bilirsin. Bana ne. Neşen bilir.
15
Uyarma, dikkat çekme: Ağzını hayra aç. Allah’tan kork. Bırak şu
gevezeliği. Bana bak. Yavaş gel.
Emin olmama, kuşku: Allah bilir. Bakalım. Dur bakalım.
İlgi kuramama: Ne münasebet. Sahi, Sahi mi.
Karşılama, ağırlama, uğurlama: Hoş geldin. Hoş bulduk.
Hoşça kal. Gene bekleriz. Güle güle. Allaha ısmarladık. Yolun açık olsun.
Bir işe karışmama, dışında kalma: Ben yokum. Benden paso.
İyi dileklerde bulunma: Gözün aydın. İyi akşamlar. İyi geceler. Başın
sağ olsun. İyi günler. Sabahlar hayrolsun. Kendine iyi bak. Güle güle
kirlenin. Afiyet olsun. Allah bağışlasın. Allah esirgesin. Allah ömürler
versin. Allah razı olsun. Afiyet olsun. Nur içinde yatsın. Ayağına sağlık.
Başın sağ olsun. Eksik olmayın. El öpenlerin çok olsun. Elin dert görmesin.
Eline sağlık. Geçmiş olsun. Gözün aydın. Ruhu şad olsun. Uğurlu kademli
olsun. Toprağı bol olsun.
Borçlu hissetme, teşekkürde bulunma: Teşekkür etme. Sağ ol. Çok
iyisin. Ömrüne bereket.
Nefret, kin duyma: Gözüm görmesin. Defol. Çekil karşımdan.
Beğenme, takdir: Ağzına sağlık. Aklınla bin yaşa. Çok
naziksiniz.
Lanetleme: Canı cehenneme. Allah kahretsin. Yere batsın. Gün yüzü
görmesin. Zıkkımın pekini yesin. Lanet olsun. Yüzünü şeytan görsün.
Azarlama: Kapa çeneni. Tut çeneni. Kes sesini. Hadi oradan.
Anlamsızlık ifade etme: Laf ola beri gele. Laf olsun âdet yerini
bulsun. Laf.
Ret etme: Hadi oradan. O kim oluyor. Affetmişsin.
Keyfilik: Canı nasıl isterse. Ne bileyim.
Hayret: Adama bak. Herife bak. Ne var ki. Bu ne cüret. Bu ne hâl.
Hayırdır. Hayrola. Ne derse beğenirsin. Ne günlere kaldık. Ne haddine. Ne
hikmetse. Vay anasına. Oh ne âla. Bak hele. Hadi hayırlısı. Ne demek.
Amma yaptın. Olur şey değil. Bana bak. Yok artık. vb.
16
Hâl hatır sorma: Nasılsın. Nasılsınız. İyiyim. Ya siz. Siz nasılsınız.
İyilik sağlık. Mutlu musun. Ne haber. Ne var ne yok.
Gizlilik: Laf aramızda.
Kabullenme: Lafı mı olur. Baş üstüne. Sözü mü olur!
Yanlışlık, usulsüzlük: Yediği naneye (halta) bak.
Saygı, edep bildirme: Zahmet etmeyin. Ne zahmeti. Zahmet olmazsa.
Lütfedersiniz.
Örnekleri yapılarına ve anlamlarına göre sınıflandırdıktan sonra genel
bir değerlendirme yapabiliriz. Anlatıma zenginlik, farklılık, çekicilik veren
hazır söz kalıpları, kişilerin zihinlerinde kalıp olarak yer etmiştir. Bunlar
konuşmada ilk anda akla gelen, herkesin dilinin ucunda olan, fazla
düşünmeyi gerektirmeyen sözlerdir. Birleşik fiillerden yararlanılarak
türetilmiş olanlar dışında yargı bildirdikleri ve cümle değerinde oldukları
için bu sözlerin mastar ekli şekilleri pek yapılamaz. Kaynaklarda
adlandırılmamış, sınıflandırmamış olan bu tür cümleler Türkçede önemli bir
sayı oluşturmakta ve değişik özellikler göstermektedir. Kullanıcılar, her
fırsatta aynı yapıyı koruyarak duygularını bu ortak cümlelerle ifade eder.
Yabancı dil öğretiminde söz konusu kalıp cümlelerden yararlanmak
ve eğitimi kolaylaştırmak mümkündür. Yabancılara verdiğim Türkçe
derslerinde bu tür kelimelere özel bir ilgi gösterildiğini hatırlıyorum. İlgi
çekici bulunan söz konusu hazır söz kalıplarının yeri geldikçe ve dersler
ilerledikçe verilmesinin yararlı olduğunu deneyerek görmüşüm.
Okul çağındaki çocukların dil becerilerini geliştirmede de kalıp
cümlelerden yararlanılabilir. Bütün bunlar, anlamı en kısa biçimde yansıtan,
az sayıda kelimeyle ifade edilebilen cümle yapıları olarak ortaya çıkmış,
herkesin zihninde aynı kalıplar içinde yer etmiştir.
Burada üzerinde durduğumuz ve aşağıda bir dizin olarak sunduğumuz
kalıp sözler gerektiğinde Arnavutçaya, Almancaya, İngilizceye, Fransızcaya
çevrilebilir, denk düşen örnekler yabancı dil öğretiminde kullanılabilir.
Yaptığımız bu değerlendirmelerden sonra derlediğimiz kalıp cümle
örneklerinin alfabetik sıraya göre aşağıda toplu olarak verelim.
17
Allah aşkına
Adam sen de
Allah
bağışlasın
Allah bilir
Adama bak
Af buyurun
Affetmişsin
Afiyet olsun
Ağzın, dilin
kurusun
Amma da
yaptın ha
Ayağına
sağlık
Bak
Allah’tan
kork
Bak bak
Allah
esirgesin
Bak hele
Bakalım
Allah
kahretsin
Bakınız
Ağzına sağlık
Allah korusun
Bana bak
Ağzından yel
Allah ömürler
Bana ne
alsın
Ağzını hayra
aç
Ağzı olan
konuşuyor
Aklına
şaşayım
versin
Baş üstüne
Allah rahatlık
versin
Allah razı
olsun
Allah selamet
versin
yaşa
Allah
utandırmasın
Allah’a
ısmarladık
Allah yıldız
barışıklığı
Aklınla bin
Allah’a şükür
Aman Allah
Aman
Allah’ım
Başın sağ
olsun
versin
Aman
Tanrı’m
Amma yaptın
Bekle
Ben yokum
Ben bu işte
yokum
Benden paso
Bırak
Bırak şu
gevezeliği
Bir bu eksikti
Amma yaptın
18
Bir şey değil
Çok yaşa
Bir tat bin
Daha neler
feryat
Gözüm
görmesin
Gözün aydın
Defol
Boş gezenin
boş kalfası
Deme
Gözün kör
olsun
Boyu
devrilsin
Doğrusunu
sorarsan
Gözünü
toprak doyursun
Boyun posun
devrilsin
Doğrusunu
söylemem
Güle güle
Bu ne cüret
Bu ne hâl
Buna ne
buyrulur
Burada ne
arıyorsun
Canı
cehenneme
Canı nasıl
isterse
Güle güle
gidin(kirlenin
Dur bakalım
oturun)
Dur hele
Eksik
olmayın
El öpenlerin
çok olsun
Ellerin dert
görmesin
Endişelenmey
in
Çekil(yıkıl)
karşımdan
Fesuphanalla
h
Çok incesin
Çok iyisin
Çok
naziksiniz
Çok şükür
Gün yüzü
görmesin
Günaydın
Hadi hayırlısı
Eline sağlık
Canı sağ
olsun
gerekirse
Hadi oradan
Hafazanallah
Hay Allah
müstahakkını
versin
Geçmiş olsun
Gene
beklerim
Hayırdır
Hayırlı
sabahlar
Gerisi laf u
güzaf
Hayrola
19
Herife bak
Hızır gibi
yetiştin
Hoşça kal
Keyfin bilir
Ne arar
Kim olursa
Ne bileyim
Koyduysan
Ne buyrulur
bul
Ne demek
Hoş geldin
Kusura kalma
Hop
Laf
İçin rahat
Laf aramızda
Ne demeye
etsin
Ne derse
beğenirsin
Laf ola beri
İnşallah
gele
İstersen
Laf olsun
âdet yerini
İyi akşamlar
Lafı mı olur
İyi günler
İyi günlerde
kullanın
İyilik sağlık
İyiyim
Kaygılanmayı
n
Ne güne
duruyor
Ne günlere
kaldık
Lahavle
Ne haber
Lanet olsun
Ne haddine
Lütfen kimse
üzerine
Kaçtır
Kapa çeneni
Ne gezer
bulsun
İyi geceler
Ne dersin
Ne hakla
alınmasın
Ne hâli varsa
görsün
Memnuniyetl
Ne hikmetse
e
Neme lazım
Mutlu musun
Ne mümkün
Mutluyum
Kendimi
bildim bileli
Kendine iyi
bak
Müsterih olun
Ne
münasebet
Nasıl istersen
Nasılsınız
Ne olacaksa
olsun
Kes sesini
20
Oh ne âla
Ne olursa
olsun
Olmazsa
Ne önemi var
olmaz
Ne sandın
Olur şey değil
Neme lazım
Ortalık sus
pus
Nerelerdesin
Ne sandındı
Neşen bilir
Ne var ki
Otur
oturduğun yerde
Ne yazar
Neyin nesi
Ne yüzle
Önemli değil
Öyle böyle
değil
Ruhu şad
Ne zannettin
Sahi
Ne zannetindi
Sahi mi
yatsın
Sana
döneceğim
Sözüm
meclisten dışarı
Sürüsüne
bereket
Şeytan diyor
ki
Şifa niyetine
Şükran
borçluyum
Tabirimi
maruz görün
Tanrı aşkına
Sana mübarek
Tanrı korusun
olsun
Tanrı’ya
Sen bilirsin
O kim oluyor
Sözü mü olur
Şaka şaka
Ne zahmeti
Nur içinde
Söz aramızda
Sabaha
çıkmasın
Sağ olun
Neyin nesi
Sizin için ne
yapabilirim
Şaka etme
Sabahlar
hayrolsun
Neşen bilir
Sizi tenzih
ederim
olsun
Ne zahmet
ettin
Sen sağ ben
selamet
Ömrüne
bereket
Ne var ne yok
Nevi şahsına
münhasır
Senin için ne
yapabilirim
şükür
21
Teessüf
ederim
Yenir yutulur
şey değil
Teşekkür
borçluyum
Yere batsın
Yok artık
Teşekkür
ederim
Toprağı bol
olsun
Tövbeler
tövbesi
Tut çeneni
Uğurlu
kademli olsun
Uzun lafın
kısası
Yok canım
Yolun açık
olsun
Yorum yok
Yüzünü
şeytan görsün
Zahmet
etmeyin
Zahmet
olmazsa
Üstü kalsın
Zararı yok
Üstüme iyilik
Zıkkım yesin
sağlık
Üzgünüm
Zıkkımın
pekini yesin
Ziyade olsun
Vay anasına
Vay canına
Velinimetimi
zsiniz
Yağma yok
Ya siz
Yavaş gel
Yediği
naneye(halta) bak
22
RUS DİLLİ ÖĞRENCİLERİN TÜRKÇE ÖĞRENİMİ S)RAS)NDA
YAPT)KLAR) SÖZ DİZİMSEL YANL)ŞL)KLAR
Yrd.Doç.Dr. Bağdag“l MUSA
Ürd“n Üniversitesi
Amman/ÜRDÜN
[email protected]
ÖZET
Bilindiği “zere söz dizimi, dil bilgisinin önemli alanlarından
biridir. Söz diziminin önemi özellikle yabancı dilin öğrenimi sırasında
daha da artar. Zira yabancı bir dili konuşabilmek için sadece o dildeki
kelimeleri bilmek yeterli değildir. Ne kadar çok kelime bilirsek bilelim bu
kelimeleri c“mle içinde d“zg“n kullanamazsak o dili d“zg“n
konuştuğumuz yazdığımız söylenemez. Ç“nk“ c“mle, kelimelerin
rastgele dizilişi değil belirli bir mantık silsilesine, kurallara ve dilin söz
dizimi özelliklerine göre sıralanışıdır.
Rusça nın köken bakımından (int-Avrupa ailesinin Slav Dilleri
koluna; yapı itibarıyla çekimli dillere mensup olduğu; T“rkçenin ise menşe
itibarıyla Ural-Altay Dil ailesinin Altay koluna; yapısına göre eklemeli
dillere mensup olduğu herkesin malûmudur. Dolayısıyla bu iki dilin söz
diziminin farklı olması tabiîdir.
Rusça öğrenen bir T“rk veya T“rkçe öğrenen bir Rus, dil
öğreniminin ilk aşamasında anadilinin söz dizimi özelliklerine uygun
c“mleler kurarken tabiî olarak sık sık hataya d“şebilmektedir. Söz konusu
bildiride, T“rkiye T“rkçesini öğrenen Rus dilli öğrencilerin yaptıkları söz
1
dizimsel yanlışlıklar “zerinde durulacaktır. Bildiriye, Hoca Ahmet Yesevi
Kazak-T“rk Üniversitesinin Fizik-Matematik, Filoloji ve Tarih
Fak“ltelerinde Rusça eğitim alan Rus, Koreli, Kazak, Tatar ve Özbek
öğrencilerin yazılı anlatımda ortaya koydukları yanlış örnekler esas
alınmıştır.
Bildirinin,
T“rkçenin
öğrenimini
ve
öğretimini
kolaylaştırmada; karşılaşılabilecek hataların en aza indirilmesinde yararlı
bir çaba olacağı “mit edilmektedir.
Anahtar kelimeler: söz dizimi, c“mle, Rusça, T“rkiye T“rkçesi,
T“rkçe öğrenimi ve öğretimi
SYNTACTIC MISTAKES MADE BY RUSSIAN-SPEAKING STUDENTS
DURING THEIR LEARNING TURKISH
ABSTRACT
It is well known that syntax is one of the essential components of
grammar. The importance of language structures is further increased
especially in learning of a foreign language. Yet to speak a foreign
language it is not enough to know only the words in that language. If we
cannot use these words correctly in sentences we cannot speak the
language properly. Sentence is not randomstrings of words but an order in
which words occuraccording to certain logic and syntactic properties of
the language.
It is known that Russian language genetically belongs to the East
Slavic languages of the Indo-European family and typologically belongs to
the fusional (inflectional) languages; whereas Turkish language
genetically belongs to the Altaic group of the Ural-Altaic family and
typologically belongs to the agglutinative languages. For this reason it is
normal that they have the different syntactic structure.
Russian people who learn Turkish and Turks who learn Russian
language in the first phase of their learning often make mistakes using
sentences according to the structure of their mother tongue. Based on
wrong examples in oral and written expression, this paper will focus on
inaccuracies, associated with the syntactic structures, of Russian-speaking
students who have studied at the faculties of History, Philology and
Physico-Mathematics in the International Kazakh-Turkish University
named after Ahmet Yasawi. By identifying structural errors, it is hoped
that the study will be a useful effort both in facilitating teaching/learning
Turkish and in minimizing of possible mistakes.
2
Key words: Turkish language, Russian language, learning and
teaching Turkish, syntactic structures, word order
Giriş
Dilin b“t“n birimleri önemlidir ve elbette ki ehemmiyet
açısından birbirleriyle kıyaslanamaz. Üstelik söz konusu bir dilin
öğrenimi veya öğretimi iken bu önem daha da artar. Yeni bir dilin
öğreniminde ve öğretiminde seslerin doğru telaffuz edilmesi kadar
kelime hazinesi de şarttır. Bununla beraber her dilde olduğu kadar
yabancı bir dilin öğreniminde veya öğretiminde en önemli birim,
sözdizimidir. Nitekim Wang YUAN-XİN
, s. , sentaksın hem dil
yapısının incelenmesinde hem de dilin öğretiminde b“y“k önem arz
ettiğine dikkat çekmektedir. Akimova
, s. ve arkadaşlarına göre
ise sözdizimi, daha geniş anlamda dilin sesbilgisi, şekil bilgisi ve kelime
bilgisi gibi b“t“n birimlerini iletişim sağlamak için bir araya getiren
dilinen “st seviyesi; daha dar anlamda ise dilin yapısal özelliklerini
inceleyen dilbilgisi koludur. T“rkçede sözdizimi için nadiren de olsa
dizim bilgisi Aksan dizimbilgisi ,
, s.
, c“mle bilgisi Ertem,
1992, s.22) ve sentaks (Ergin, 1994, s.69) terimleri de
kullanılmaktadır.Dil bilimciler, sentaksın aslının
d“zenleme,
birleştirme ve dizme anlamına gelen Yunanca bir kelimeden geldiği
vedizimle ilgili ilk çalışmalarınM.S. ))y“zyıldaİskenderiye okulunun önde
gelen dilbilgisi yazarlarından Apollonios Dyskolos'a ait olduğu
konusunda hemfikir olmakla beraber1, sözdiziminin tarifi, araştırma
alanı
ve
birimleriyle
ilgili
hususta
farklı
gör“şlere
sahiptirler.Sözdizimiyle ilgili farklı tariflerin ve gör“şlerin “zerinde tek
tek durmak m“mk“n değildir. Bu farklı tarifleri özetleyerek
sözdiziminin, dilbilgisinin kelimelerin veya kelime gruplarının konuşmada
veya c“mlede birbirleriyle olan m“nasebetlerini, kelimelerin c“mle içinde
dizilişini, c“mle unsurlarını, c“mle ve c“mle yapısını inceleyen kolu
şeklinde tanımlamak m“mk“nd“r2. Aslında sözdiziminin tarifi
Bk.: D. Aksan, Her Yönüyle Dil, Ankara, 1989, 2. cilt, s.123;
Kazak Dilinin Grameri, 2. cilt (sentaks), Almatı, 1967, s.5; T.
Kordabayev, Kazak Dilinin Birleşik Cümleler Sentaksı,
Almatı, 1995, s. 3; T. Kordabayaev, Tarihi Sentaks Meseleleri
(XV-XVIII y.y. malzemelerine göre), Almatı, 1964/65, s. 19;
G. N. Akimova, S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V.
Rudnev, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, SanktPetersburg, Sankt-Petersburg Üniversitesi yayınları, 2008, s.
5; E. A. Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo
Yazıka, Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi
yayınları, s. 9; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık:
Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk,
Belorusskiy Devlet Üniversitesi yayınları, 2008, s.8)
1
3
hususundaki ihtilaflar sözdizimi konusunun belirlenmesindeki
farklılıklardan ileri gelmektedir. Sözdiziminin konusuyla ilgili gör“şleri
de şöyle özetlemek m“mk“nd“r. Sözdiziminin konusu:
1) Kelime veya kelime gruplarının c“mle içindeki
m“nasebetleridir;
2) C“mle ve c“mle unsurlarıdır;
3) C“mlenin de dâhil olduğu kelime gruplarıdır;
4) Sadece c“mledir;
5) Kelime grupları ve c“mledir3;
Bunların yanı sıra sözdizimi konusunun paragraf, metin gibi
c“mle “st“ birimleri de içerdiğini savunan gör“şler4 ve özellikle
'de yayımlanan Syntactic Structures adlı kitabıyla dön“ş“m
kuramını ortaya koyarak b“t“n d“nyada dil çalışmalarına yön veren
Chomsky den sonra dilin yapısal özelliklerini ön plana çıkaran gör“şler
de mevcuttur.
Sözdiziminin konusuyla ilgili bk.: K. Bilgegil, Türkçe
Dilbilgisi, İstanbul, 1984, 3. Baskı, s. 12; Kazak Dilinin
Grameri, 2. cilt (sentaks), Almatı, 1967, s.5; T. Kordabayev,
Kazak Dilinin Birleşik Cümle Sentaksı, Almatı, 1995, s.4-5;
M. Balakayev, Çağdaş Kazak Dili, Almatı, 1992, s.4;Tahir
Nejat Gencan , Dilbilgisi, İstanbul, 1975, s.72; Dil Bilgisi,
Lise, I, II, III, s. 51; R. Şimşek, Örneklerle Türkçe Sözdizimi,
Trabzon, 1987, s.5, 7, 9-10; H. Ediskun, B. Dürder, Örnek
Dilbilgisi, Lise, I, II, III, İstanbul, 1985, s.156; İ. Z. Burdurlu,
Uygulamalı Cümle Çözümlemeleri, İzmir, 1967, s.17; S.
Bayrav, Yapısal Dilbilimi, İstanbul, 1969, s. 117, 119; N.
Atabay, S. Özel, A. Çam, Türkiye Türkçesinin Sözdizimi,
Ankara, 1981, s.17;A. Oğuzkan, Örneklerle Türkçe Ve
Kompozisyon Bilgileri, İstanbul, 2001; G. N. Akimova, S. V.
Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev,
Sintaksis
Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg, SanktPetersburg Üniversitesi yayınları,
2008,
s.11; E. A.
Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka,
Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s.
10; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis
Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy
Devlet Üniversitesi yayınları, 2008, s. 4-5;
4
K. Üstünova, Dede Korkut Destanları Ve Cümleden Büyük
Birimler, İstanbul, 1998, s.1; G. N. Akimova, S. V. Vyatkina,
V. P. Kazakov, D. V. Rudnev, Sintaksis Sovremennogo
Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg, Sankt-Petersburg
Üniversitesi yayınları, 2008,
s.11-12; N.M.Pipçenko,
Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i
Prostogo
Predlojeniya,
Minsk,
Belorusskiy Devlet
Üniversitesi yayınları, 2008, s. 9; E. A. Starodumova,
Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Vladivostok,
2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s. 10-11; E.N.
Vavilova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka (Lektsii
dilya inostrannıh studentov gumanitarnogo profilya), TPU
(Tomskiy Politehniçeskiy Universitet, Tomsk, 2009, s.3-4;
3
4
İnceleme
Yabancı dil öğrenen birisi eğer öğrendiği dilin yapısı anadilinin
yapısına benzemiyorsa başlangıçta öğrenmekte olduğu dilin yapısına
uygun c“mle kurmakta zorlanır. Bunun tam tersine yabancı dil, yapı
itibarıyla anadilinin yapısına benziyorsa insan o dili daha çabuk öğrenir.
Meselâ, Rusça, Arapça, İngilizce ve T“rkçe farklı dil ailelerine
mensuptur. Rusça nın menşe itibarıyla (int-Avrupa dilleri ailesinin Slav
Dilleri kolunaait olduğu malumdur Yanoviç,
, s. - , İvanov,
1990, s.10-11). Bir Rus, İngilizceyi ve Arapçayı T“rkçeye nispeten daha
çabuk öğrenir. Zira İngilizce Rusça gibi, (int-Avrupa dillerindendir
(Ergin, 1984, s.6- .Sami dillerine mensup Arapçayı çabuk öğrenmesinin
sebebi, Rusçanın ve Arapçanın yapı bakımından çekimli dillerden
olmasıdır. Başka bir ifadeyle İngilizcenin ve Arapçanın sözdiziminin,
Rusçanın sentaktik yapısına benzediğini söylemek m“mk“nd“r.
T“rkçenin sözdizimi ise Rusçanın sözdiziminden b“sb“t“n farklıdır. Söz
konusu bildiride Rus öğrencilerin ve Rus dilli öğrencilerin T“rkçe
öğrenirken yaptıkları yanlışlıklar “zerinde durulacaktır. Bu
yanlışlıkların başında sesbilgisi ve şekil bilgisiyle ilgili yanlışlıklardan
ziyade sözdizimiyle ilgili yanlışlıklar gelmektedir. Bildiriye sadece Rus
öğrencilerin değil, Rusça eğitim alan Kazak, Özbek, Tatar ve Koreli
öğrencilerin dilbilgisi dersinde, sözl“ ve yazılı anlatımda yaptıkları
yanlış örnekler esas alınmıştır. B“t“n Özbek öğrencilerin ve bazı Kazak
ve Tatar öğrencilerin anadillerini bildikleri hâlde genellikle Rusçanın
yapısına uygun c“mleler kurarak hataya d“şmeleri, dilin sözdizimi
yapısının ne kadar derin olduğunu bir daha ispat etmektedir.
Öğrencilerin yaptıkları sözdizimi yanlışlıklar, kelime gruplarıyla
ilgili yanlışlıklar ve c“mleyle ilgili yanlışlıklar olmak “zere iki grup
altında incelenebilir.
I.
Kelime gruplarıyla ilgili yanlışlıklar
1)
Ben de birkaç yabancı dilleri biliyorum. Yabancı Dil Öğrenmenin
Faydaları Ben de birkaç yabancı dil biliyorum. – Ya toje znayu
neskol ko inostrannıyh yazıykov)
Benim ana dilim bu dört dillerdir: T“rkçe, Kazakça, Özbekçe ve
Rusça. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Benim anadilim bu dört
dildir Benim dört anadilim vardır : T“rkçe, Kazakça, Özbekçe ve Rusça. –
Etichetıyre yazıyka yavlyayutsya moimi rodnıymi yazıykami:
turetskiy, kazahskiy, uzbekskiy i russkiy.)
İngilizce 300 milyon insanların ana dilidir. Yabancı Dil
Öğrenmenin Faydaları İngilizce, 300 milyon insanın anadilidir. –
5
Angliiskiy yavlyayetsya rodnıym yazıykom (dlya)300 milyonov
chelovek.)
T“rkçede bir sayısı hariç, asıl sayı sıfatlarıyla yapılan sıfat
tamlamalarında isim unsuru çokluk eki almaz Ergin,
, s.
. Buna
karşın Rusçada sayı sıfatları da dâhil olmak “zere sıfat tamlamalarında
sıfat ve isim unsurları sayı, cins ve hâl ekleri bakımından uyum
sağlamaktadır Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.182-185)5. Aynı şey sayı
bildiren belirsizlik sıfatları için de geçerlidir. Bu sebeple de örneklerde
geçen birkaç diller, dört diller ve 300 milyon insanlar tamlamaların
doğrusu birkaç dil, dört dil ve 300 milyon insan şeklinde olmalıdır.
2)
Eğer biz başka “lkeye gidersek bize o “lkenin dilinde söylemek
kolay olur. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Eğer biz başka “lkeye
gidersek o “lkenin dilinde konuşmak bizim için kolay olur. – Esli vıy
poyedete v druguyu stranu, vam budet legko govorit na yazıyke etoy
stranıy.
T“rkçede Bunu sana aldım c“mlesinde olduğu gibi, yönelme
hâlinin için edatının yerine kullanıldığı durumlar da söz konusudur.
Ancak Koprov un sıfatımsı c“mleler ad yektivnıye predlojeniya (2010,
s.83-84) veya öznesiz veya şahıssız c“mleler (2010, s.128) diye
nitelendirdiğiRusçadaki yönelme hâlindeki bir isimle sıfatın
birleşmesindenmeydana gelen yapıların6 T“rkçedeki karşılıkları için
edatıyla yapılırsa T“rkçenin sözdizimine daha uygundur.
3)
Bende anne, baba, bir kardeş var. (Ailem)(Benim annem, babam
ve bir kardeşimvar. – U menya est mat , otets i brat.)
Aslında sporu çok seviyorum. Ama bende ona zamanyok.
Aslında sporu çok seviyorum ama spor yapmaya benim zamanım
yok. Na samom dele, ya oçen lyublyu sport, no u menya net dlya etogo
vremeni.)
Bende her şey iyi. (Mektup) (Ben iyiyim. – U menya vse horoşo.)
T“rkçede Sınıfta tahta var. Evde kimse yokgibi var/yok
isimleriyle kurulan isim c“mlelerinde mekân bildiren isimler bulunma
hâlinde kullanılır Karahan,
, s. . (âlbuki şahıs zamirleriyle
kurulan ve sahiplik anlamı taşıyan Senin paran var mı? Benim
arabam yokgibi var/yok isimleriyle kurulan c“mlelerde zamirler
bulunma hâli eki değil iyelik eki alır. Oysa Rusçada bu t“r sahiplik
Ayrıca bk.: T.V.Şustikova vb., Russkiy Yazıyk Dlya Vas,
Moskova, Rusya Halklar Dostluğu Üniversitesi yayınları,
2009, s. 233; S.A.Havronina, L.A.Harlamova, Russkiy
Yazıyk-Leksiko-Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih,
Moskova, “Ruuskiy Yazıyk Media”, 8.baskı, 2009, s. 263265;
6
Rusçada bu tür yapılar için ayrıca yüklemsel zarflar
(predikativnıye nareçiya) da denmektedir (PehlivanovaLebedeva, 1988: 61, 336-337).
5
6
anlamı taşıyan yapılar U önedatı + ilgi hâli ekini alan zamir + yest
(var)(Havronina-Harlamova, 2009, s.88şeklinde yapılır7. Rus dilli
öğrenciler, T“rkçedeki var kelimesinin anlamca birbirlerinden farklı
olan iki t“rl“ yapıda kullanılışı olduğunu bilemediklerinden söz konusu
hataya d“şmektedirler. T“rkçede Sende para var mı? şeklinde zamirin
iyelik eki değil bulunma hâli ekini aldığı durumlar da mevcuttur. Ancak
bu t“r c“mlelerde genel olarak para, mal-m“lk sahibi misin?
anlamındaki Paran m“lk“n var mı? c“mlesinden farklı olarak şu anda
cebinde, yanında para var mı? anlamı söz konusudur. Bu sebeple
yukarıdaki ilk iki örnekte bende anne, baba var, bende zaman yok
c“mlelerinin T“rkçe karşılıkları iyelik ekleriyle yapılmalıdır: (benim)
annem, babam var; benim zamanım yok. Üç“nc“ örneğin y“klemi
var/yok kelimesi değil iyi ismi olmasına rağmen U menya yapısının
T“rkçe karşılığının bende olduğu d“ş“ncesinden hareketle aynı hataya
d“ş“lmektedir.
4)
En en değerli şey d“nyada, bu – vatandır. Vatan D“nyada en
değerli şey, vatandır. – Samoye dorogoye na svete, eto-Rodina.)
Spor, bu sağlık için en faydalı şeydir. Spor Sağlık için en faydalı
şey, spordur. – Sport - eto samaya poleznaya veş dlya zdorov ya.
Rusçada öznesi de y“klemi de isim olan isim c“mlelerinde
yavlyat sya, predstavlyat soboy kelimelerinin yanı sıra eto bu işaret
zamiri kullanılır T.V.Şustikova vb.,
, s.
. Rusçada açıklayıcı
unsur olarak kullanılan eto işaret zamirinin karşılığı olan bu nun
yukarıdaki örneklerde kullanılması yanlıştır. T“rkçede bu t“r isim
c“mlelerinde özne y“klemiyle, açıklayıcı bir unsura ihtiyaç duymadan
doğrudan doğruya bileşir.
5)
Biz bizim vatanımızı sevmeliyiz ve korumalıyız. Vatan Biz
vatanımızı sevmeli ve korumalıyız. – Mıy doljnıy lyubit i zaşşişat naşu
rodinu.)
Rusçada isimlere gelen iyelik ekleri olmadığı için iyelik eklerinin
görevini iyelik zamirleri “stlenir Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.114121)8. T“rkçede ise çok vurgulanması gerektiği durumlar hariç iyelik
zamirleri kullanılmaz. Yukarıdaki örneğin Rusçasında iyelik zamirin
kullanılması şart iken T“rkçe karşılığında –ımız iyelik eki zaten bu
Bk.: T.V.Şustikova vb., Russkiy Yazıyk Dlya Vas, Moskova,
Rusya Halklar Dostluğu Üniversitesi yayınları, 2009, s. 228;
K.İ.Pehlivanova, M.N.Lebedeva, Grammatika Russkogo
Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, “Russkiy Yazıyk”, 1988,
s. 108-109, 320;
7
Bk.: S.A.Havronina, L.A.Harlamova, Russkiy YazıykLeksiko-Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova,
“Ruuskiy Yazıyk Media”, 8.baskı, 2009, s. 73-76;
8
7
görevi “stlendiği için ayrıca bizim iyelik zamirinin kullanılması
fazlalıktır.
6)
Ben gibi annem olmak istiyorum. (Anne)(Ben annem gibi olmak
istiyorum. – Ya hoçu bıyt kak moya mama.)
Sonra imtihanlar tatil başladı. Kış Tatili İmtihanlardan
sonra tatil başladı. – Posle ekzamenov naçalis kanikulıy.
Rusçanın da dâhil olduğu (int-Avrupa dillerinde edatların
(Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.292isimlerden önce geldiği
bellidir. T“rkçede ise sadece son çekim edatları vardır. Başka bir
ifadeyle T“rkçede edatlar isimden sonra gelir.Yukarıdaki örneklerde
gör“ld“ğ“ gibi, öğrenciler Rusçanın bu özelliğinden dolayı başlangıçta
sık sık hata yapabilmektedirler.
7)
Bu kelime T“rkçede nasıl olur? Öğrencilerin sorularından Bu
kelimenin T“rkçesi nasıl? – Kak eto (slovo) budet na turetskom yazıyke?
T“rkçede dil isimleri –ca4ekiyle yapılır.T“rkçede sekiz “nl“
vardır gibi örneklerde –ca yapım ekinden sonra bulunma hâli
kullanılabilirken yukarıdaki örnekte bulunma hâli ekinin kullanılması
fazlalık arz etmektedir. Öğrencinin bulunma hâlini Rusçadaki na
edatının karşılığı olarak kullanması, onun Rusça d“ş“nmeye devam
etmesinden ileri gelmektedir.
8)
Ben o zaman k“ç“k oldum. Sözl“ anlatım Ben o zaman
k“ç“kt“m k“ç“k idim). – Togda ya bıyl malen kiy.)
Rusçadaki bıyt ol-) fiilinin T“rkçe karşılığı bazen ol- fiili iken
bazen de i- fiilidir. Ancak öğrenciler ne zaman i- fiilinin ve ne zaman olfiilinin kullanıldığını bilemedikleri için sık sık örnekteki gibi yanılgıya
d“şebilmektedirler.
9)
Ben çalışkan öğrenci. Sözl“ anlatım
Ben çalışkan bir
öğrenciyim. – Ya – trudolyubivıy student.)
Malum olduğu “zere, Rusçada şahıs ekleri yoktur. Dolayısıyla
Rus dilli öğrenciler, T“rkçe c“mle kurarken sık sık şahıs eklerini
unutabilmektedirler.
10)
Kim benim sandalye kırdı?
Masal Terc“mesi Benim
sandalyemi kim kırdı? – Kto razbil moy stul?)
Rusçada iyelik ekleri de yoktur. Dolayısıyla öğrencilerin, iyelik
zamirlerini kullanıp iyelik eklerini kullanmayı unuttukları durumlara sık
sık rastlanmaktadır.
11)
Banaon sekiz yaşında. (Ailem) (Ben on sekiz yaşındayım. –
Mne vosemnadtsat let.)
8
Rusçada yaş, Yönelme hâlindeki şahıs zamiri veya isim +
yaşyapısıyla ifade edilirken9 (Havronina-Harlamova, 2009, s.348-351)
T“rkçe karşılığında zamir veya isim yalın hâlindedir.
12)
Hepsi akrabalar bizim eve geldiler. Kış Tatili Akrabalarımızın
hepsi bizim eve geldiler. (B“t“n akrabalarımız bizim eve geldiler. – Vse
rodstvenniki prişli k nam domoy.
T“rkçedeki hepsi ve b“t“nbelirsizlik zamirlerinin Rusça karşılığı
aynı olduğu için öğrenciler bu iki zamirin kullanıldıkları yerleri sık sık
karıştırmaktadırlar. T“rkçede de aynı anlama gelen bu iki zamirin farkı,
hepsi zamirinin isim tamlamalarında; b“t“n zamirinin ise sıfat
tamlamalarında kullanılmasıdır.
13)
Bana m“zik hoşuma gidiyor. Ailem M“zik benim hoşuma
gidiyor. – Mne nravitsya muzıyka.
T“rkçedeki hoşuna git- birleşik fiilinin Rusça karşılığı olan
nravit sya fiiliyle kurulan c“mlelerde zamir yönelme hâliyle
kullanılırken (avronina-Harlamova, 2009, s.351-357; PehlivanovaLebedeva,
, s.
T“rkçe karşılığında zamir genellikle
kullanılmamakta; kullanıldığı takdirde de hâl eki değil iyelik ekini
almaktadır.
14)
Teyzem ve onun çocukları evde vardı. Kış Tatili Evde teyzem ve
çocukları vardı. Teyzem ve çocukları evdeydi) – Tetya i eye deti bıyli
doma.)
Bilindiği “zere T“rkçede iyelik ekleri kullandıktan sonra
vurgulanması gerektiği durumlar hariç, iyelik zamirlerinin kullanılması
şart değildir. Rusçada ise iyelik ekleri olmadığı için iyelik zamirlerinin
kullanılması şarttır. Yukarıdaki teyzem ve onun çocukları bağlama
grubundaki onun zamirinin T“rkçe karşılığında kullanılmasına ihtiyaç
duyulmamaktadır.
C“mleyle ilgili yanlışlıklar
II.
K.İ.Pehlivanova, M.N.Lebedeva, Grammatika Russkogo
Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, “Russkiy Yazıyk”, 1988,
s. 63; V.Y. Koprov, Semantiko-Funktsionalnıy Sintaksis
Russkogo Yazıka v Sopostovlenii s Vengerskim i Angliiskim,
Voronej, 2010, s. 84 (“numerativnıye predlojeniya” (sayısal
cümleler));
9
9
15)
İnsanlar vardır ki, onlar kendi ana dillerini bilmiyorlar. Yabancı
Dil Öğrenmenin Faydaları Kendi anadillerini bilmeyeninsanlar vardır. –
Yest lyudi, kotorıye ne znayut svoy rodnoy yazıyk.
T“rkçedeki ki li c“mlelerin yapı itibarıyla (int-Avrupa dillerinin
yapısına benzemesinden m“tevellit Rusçadaki ilgi zamirleriyle kurulan
c“mlelerin
Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.138T“rkçe
karşılığında ki li c“mlelerin sık sık kullanılması, öğrencilerin yaptıkları
sözdizimi hatalarındandır. Anladım ki yaşamak g“zelmiş gibi duygu
y“kl“ ki li c“mleler T“rkçe için de söz konusudur. Ancak Rusçadaki
b“t“n ilgi zamirleriyle kurulan c“mlelerin hepsini ki li yapılarla vermek
yanlış olur. Dolayısıyla yukarıdaki örneği İnsanlar vardır ki, anadillerini
bilmezler şeklinde verebilmemize rağmen Anadillerini bilmeyen insanlar
vardır şeklinde T“rkçenin yapısına uygun c“mle kurmak daha iyidir.
16)
Hocam, ben - çalışkan? Sözl“ anlatım (ocam, ben çalışkan
mıyım? – Uçitel , ya – trudolyubivıy?)
Rusçada soru ekleri olmadığı için evet/hayır la cevap verilen
soru c“mleleri, aynı haber c“mlelerinde olduğu gibi kelimelerin c“mle
içindeki sırasının korunup sadece c“mle vurgusunun değişmesiyle
verilmektedir. Ben çalışkanım anlamındaki Ya – trudolyubivıy haber
c“mlesi, sadece vurguyla Ya – trudolyubıvıy? şeklinde soru c“mlesine
dön“şt“r“lmektedir. Yukarıdaki örnekte öğrenci, aynı şeyi c“mlenin
T“rkçe karşılığına uygulayarak yanılgıya d“şmektedir.
17)
Ben spor yapmakçok seviyorum. (Spor)(Ben spor yapmayıçok
seviyorum. – Ya oçen lyublyu zanimat sya sportom.)
T“rkçede sevmek anlamına gelen lyubit fiili Rusçada hiçbir ek
almayan mastarlarla birleşirken Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.196),
T“rkçe karşılığında sev- fiilinin y“kleme hâlini istemesinden dolayı
mastar ekinden sonra y“kleme hâli eki gelmektedir. Bu sebeple
yukarıdaki örnek yapmak çok seviyorum şeklinde değil yapmayı çok
seviyorum şeklinde olmalıydı.
18)
Hocam, bana çıkmak olur mu? Sözl“ anlatım (ocam, çıkabilir
miyim? – Mojno (li) mne vıyti?)
Bizeneyapmak gerek? Sözl“ anlatım Biz ne yapmalıyız?
(Ne yapmamız gerek?) – Çto nam delat ?-Çto mıy doljnıy delat ?)
Rusçadaki, T“rkçe karşılıkları gereklilik kipi ve muktedir
fiilleriyle kurulan yapılar olan modal c“mleler (Koprov, 2010, s.94),
Yönelme (âlindeki şahıs zamiri veya isim + mojno/doljen na/nıy +
mastar yapısını taşımaktadır. (âlbuki yukarıdaki örnekler, Rusçadan
doğrudan doğruya çeviri yapı olup T“rkçenin yapısına aykırıdır.
10
19)
K“t“phaneye nasıl gidebilir miyiz? (Dilbilgisi dersinden)
K“t“phaneye nasıl gidebiliriz ? – Kak nam mojno proyti v
bibliyoteku?)
T“rkçede soru kelimelerinin yanı sıra soru ekleri de vardır. Ancak
içinde diğer soru kelimelerini ihtiva eden soru c“mlelerinde soru ekleri
kullanılamaz. Dolayısıyla yukarıdaki nasıl sorusunu içeren soru
c“mlesinde ayrıca soru ekinin kullanılması yanlıştır.
20)
O anlattı tatilde ne yaptı. Kış Tatili O tatilde ne yaptığını
anlattı. – On(a) rasskazal(a) o tom, çto delal a na kanikulah.
Mişutka
dedi:
Kim
benim
lapayı
yedi?
Masal
Terc“mesi Mişutka: Benim lapamı kim yedi? dedi.- Mişutka sprosil:
Kto s yel moyu kaşu?
Ne zaman eve gittim, hepsi beni bekledi. Kış Tatili Eve gittiğim
zaman herkes beni bekliyordu. – Kogda ya prişla domoy, uje vse jdali
menya.)
Rusçanın da dâhil olduğu (int-Avrupa dillerinin c“mle yapısının
Özne-Y“klem-Tamlayıcı Unsurlarşeklinde olmasına karşılık, T“rkçenin
c“mle yapısınınÖzne-Tamlayıcı Unsurlar-Y“klem şeklinde olduğu
herkesin malumudur. Tahsin Banguoğlu
, s.
,
, T“rkçede
tam yapılışlı basit fiil c“mlesinde beş “ye olduğunuve bunların sırasının:
Kimse + Zarflama + İsimleme + Nesne + Y“klem; tam yapılışlı bir isim
c“mlesinde dört “ye olduğunu ve bunların da doğrudan sırasının:Kimse
+ Zarflama + İsimleme + Y“klem şeklinde olduğunu göstermektedir.
Karahan
, s. , y“klemin, özel durumlar hariç, c“mlenin sonunda
yer aldığını, diğer unsurların yerinin ise sabit olmadığına dikkat
çekerken,Ergin
, s.
, T“rkçe c“mlede kelime sırasını tayin eden
temel kanunun yardımcı unsurların asıl unsurlardan önce geldiğini,
bunun kelime grupları gibi c“mleler için de söz konusu olduğunu
belirtmektedir. Rusçada devrik c“mleler hariç, c“mle unsurlarının
c“mle içindeki sırası Özne – Y“klem – Nesne-Zarf şeklindedir Koprov,
, s.
.Ayrıca T“rkçede yardımcı unsurun asıl unsurdan önce
gelmesi kuralına karşın, Rusçada asıl unsur yardımcı unsurdan önce
gelmektedir (Vavilova, 2009, s.11- . Rodionova
, s.
Rusçada
c“mledeki kelimelerin dizilişinin gör“n“şte çok serbest gör“nmesine
rağmen aslında böyle olmadığına dikkat çekerek kelime dizilişine göre
c“mle tiplerini vermektedir. (imik
, s. ise, İngilizceye
nispeten serbest kelime dizilişine sahip olan Rusçada kelime sırasının
aslında belirli bir kurala tabi olduğunu, bu kurala göre de önemli olanın
özne ve y“klemin c“mledeki yerleri değil, tema konu/theme ve rema
yorum/rheme ilişkisi olduğunu belirtmektedir.
Yukarıdaki “ç c“mle ise T“rkçenin c“mle yapısına göre değil
Rusçanın sözdizimine göre kurulmaktadır. Zira O anlattı, Mişutka dedi ve
11
Ne zaman eve gittim asıl unsurlardır ve yardımcı unsurlardan önce
gelmektedir.
Sonuç
Ne kadar sesleri doğru telaffuz edersek edelim ve ne kadar çok
kelime bilirsek bilelim, eğer bu birikimleri d“zg“n bir c“mle içinde
kullanamaz ve manalı bir c“mle kuramazsak d“ş“nce ve duygularımızı
muhatabımıza iletemeyebiliriz. Bu sebeple yeni bir dil öğrenirken veya
öğretirken evvelâ o dilin yapı özelliğini göz ön“nde bulundurmak
gerekir. Ancak her yeni bir dil öğrenmekte olan insanın ilk başlangıçta
anadilinin yapısına ve sözdizimine uygun c“mleler kurması kadar daha
tabiî bir şey yoktur.
Anadillerinin köken itibarıyla T“rkçe olması sebebiyle T“rkçeye
uygun c“mleler kurmaları beklenirken, Rus dilli Özbek, Kazak ve Tatar
öğrencilerin de Rus öğrenciler gibi, Rusçanın yapısına uygun c“mleler
kurması, belirli bir derecede anadillerinde konuşsa bile Rusça
d“ş“nd“klerinin ve Rusça eğitim almalarından m“tevellit böyle
d“ş“nmeye devam edeceklerinin göstergesidir. Zira malum olduğu
“zere eğitim dilinin etkileri, konuşma dilinin etkilerine nispeten daha
kalıcı ve derindir.
Kaynakça
(1967). Kazak Dilinin Grameri, 2. cilt sentaks , Almatı.
Akimova, G. N., S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev.
. Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg,
Sankt-Petersburg Üniversitesi yayınları.
Aksan, D.
. (er Yön“yle Dil, Ankara, TDK yayınları, . Cilt
Atabay, N. S., Özel, A. Çam,
Sözdizimi, Ankara, TDK yayınları.
Balakayev, M.
Banguoğlu, T.
Bayrav, S.
Burdurlu, İ. Z.
. T“rkiye T“rkçesinin
. Çağdaş Kazak Dili, Almatı.
. T“rkçenin Grameri, Ankara, TDK yayınları.
. Yapısal Dilbilimi, İstanbul.
. Uygulamalı C“mle Çöz“mlemeleri, İzmir.
Ediskun, (.
. T“rkçe dilbilgisi. İstanbul, Remzi kitabevi.
Emre, A. C.
. T“rk Dilbilgisi, İstanbul
Ediskun, (., B. D“rder,
İstanbul.
. Örnek Dilbilgisi, Lise, ), )), ))),
12
Ergin, M.
. Üniversiteler İçin T“rk Dili, İstanbul, Boğaziçi
yayınları.
Ertem, R.
. T“rk dili, , İstanbul
Gencan , T. N. (1975). Dilbilgisi, İstanbul.
(avronina, S.A., L.A.(arlamova.
. Russkiy Yazıyk-LeksikoGrammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova, Russkiy Yazıyk
Media , .baskı.
(imik, V.V.
. Praktiçeskiy Sintaksis Russkogo Yazıka,
Sankt-Petersburg, Zlatoust .
İvanov, V.V.
. İstoriçeskaya Grammatika Russkogo Yazıka,
Moskova, Prosveşşeniye .
Karaörs, M.
. T“rkiye T“rkçesi İle Azerbaycan T“rkçesinin
Kelime
grupları,
C“mle
çeşitleri
Sentaks
Bakımından
Karşılaştırılması", T“rk Lehçeleri ve Edibiyatı, Sayı , (aziran.
Koprov, V.Y. (2010). Semantiko-Funktsionalnıy Sintaksis
Russkogo Yazıka v Sopostovlenii s Vengerskim i Angliiskim, Voronej.
Kordabayaev, T. (1964/65). Tarihi Sintaksis Meseleleri (XV-XVIII
y.y. malzemelerine göre , Almatı.
Kordabayev,T. (1995). Qazaq Tilining Qurmalas Söylemder
Sintaksisi Kazak Dilinin Birleşik C“mleler Sentaksı , Almatı.
Oğuzkan, A.
İstanbul.
. Örneklerle T“rkçe Ve Kompozisyon Bilgileri,
Pehlivanova, K.İ. M.N.Lebedeva.
. Grammatika Russkogo
Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, Russkiy Yazıyk .
Pipçenko, N.M.
. Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis
Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet
Üniversitesi yayınları.
Rodionova, E. V. (2001). Word Order And )nformatıon Structure )n
Russıan Syntax, Y“ksek Lisans tezi, Grand Forks, North Dakota.
Starodumova, E. A. (2005). Sintaksis Sovremennogo Russkogo
Yazıka, Vladivostok, Dalnevostochnıy Üniversitesi yayınları.
Şimşek, R.
. Örneklerle T“rkçe Sözdizimi, Trabzon.
Şustikova, T.V. İ.V.Gordiyenko, A.A.Atabekova, N.G.Bol şakova,
A.A.Davletkeldiyeva, N.P.Yova, L.A.Karpus , V.A.Kulakova, N.S.Novikova,
V.V.Nikitina, L.V.Ostrenko, V.N.Povarova, S.P.Rozanova, V.Y.Semar,
L.V.Smirnova, Y.N.Şorkina.
. Russkiy Yazıyk Dlya Vas, Moskova,
Rusya (alklar Dostluğu Üniversitesi yayınları
13
Vavilova, E.N.
. Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka
Lektsii dilya inostrannıh studentov gumanitarnogo profilya , TPU
Tomskiy Politehniçeskiy Universitet, Tomsk.
Yanoviç, E.İ.
, İstoriçeskaya Grammatika Russkogo Yazıka,
Minsk, Belorus Devlet Üniversitesi yayınları.
Yuan-Xin, Wang.
Tarihi, Ankara.
. Çin'deki T“rk Diyalektleri Araştırma
14
BALKAN SAVAŞI AREFESİNDE ARNAVUTLUK’UN SİYASî VE
SOSYAL DURUMUNA DAİR BAZI TESPİTLER
Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ
Necmettin Erbakan Üniversitesi
A. Keleşoğlu Eğitim Fakültesi
Tarih Eğitimi Anabilim Dalı
Konya- Türkiye
[email protected]
ÖZET
Bilindiği üzere, İttihat Terakki’nin iktidarda olduğu Balkan Savaşı’na
tekaddüm eden yıllar, Osmanlı’nın Balkan coğrafyasında köklü siyasî ve
sosyal çalkantıların yaşandığı dönemlerdir. Söz konusu süreçte, büyük
devletlerin el altından desteklediği Sırp, Bulgar ve Yunan milliyetçilik
hareketleri ve diğer Hristiyan unsurlara verilen destekler, bölgedeki
Müslümanlar ve farklı milliyette olanlar üzerinde ciddi bir baskı unsuru
olmaya başladı. Bu baskılardan Balkanlar’daki Müslümanlar özellikle,
Arnavutluk, İşkodra ve Kosova vilayetleri ve Makedonya çok etkilendi. Bu
coğrafyada Osmanlı hakimiyeti bulunmakla birlikte Osmanlı’nın eski
gücünü kaybetmeye başlaması ve dış tahrikler yüzünden karışıklıkların önü
bir türlü alınamıyordu. Bu olumsuzluklara ilave olarak iktidarda bulunan
İttihat Terakkicilerin yanlış siyasî, sosyal ve kültürel politikaları da Osmanlı
yanlısı unsurları küstürmekte veya Osmanlı yönetimine karşı tavra
yönelmeye itiyordu. Halbu ki, başta Arnavutlar olmak üzere bu coğrafyadaki
halk ile 1389’dan itibaren başlayan ve 5 asırdan fazla süren köklü tarihi ve
kültürel bağlar bulunuyordu. Sadrazam Hakkı Paşa’nın ifadesi ile
“Arnavutlar V. Mehmed’in tacının en kıymetli mücevheri” idi. Vakıa bu
iken, bir taraftan Fransız ihtilalinin doğurduğu “milliyetçilik” kavramı ve
bu kavramın arkasında küresel emperyalizmin hız kazanması, öte yandan
dönemin Osmanlı yönetiminin zaafiyeti ve hataları neticesinde Balkan
coğrafyası gittikçe istikrarsızlığa ve Osmanlı’dan kopuşa doğru itildi.
Bu bildiride, bahse konu olan süreçte yani Balkan Savaşı’na
tekaddüm eden son iki-üç yıl içinde Arnavutluk coğrafyasındaki siyasî ve
sosyal çalkantılar ve bunların dil ve edebiyat gibi kültürel alana etkileri,
15
bölgede görev yapan askerî ve siyasî şahsiyetlerin rapor ve görüşleri
doğrultusunda analiz edilecektir. Araştırmamızın kaynaklarını, tarafımızdan
ilk kez literatüre tanıtılacak olan Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri
oluşturmakla birlikte
konu ile ilgili diğer temel kaynaklardan da
faydalanılacaktır.
Anahtar Kelime: Arnavutluk, Balkanlar, Osmanlı Devleti, İttihat
Terakki, Türk Tarihi, Türk kültürü
ABSTRACT
SOME EVALUATIONS ON POLITICAL AND SOCIAL SITUATION
OF ALBANIA ON THE EVE OF BALKAN WAR
As it is konwn, the years when the Union and Progress Committee
(Ittihat and Terakki) was in power just before the Balkan War was the period
in which the Ottomans were in radically political and social turmoil in the
Balkan Geography. Then, The Serbian, Bulgarian, and Greek nationalistic
movements supported by the great states and other supports given to other
Christian elements became a serious constraint on the Muslims and different
nationalities. The Muslims in the Balkans, especailly the provinces of
Albania, Shkoder, Kosovar, and Macedonia were badly affected from those
constraints. Although the Ottomans were in power in those regions, the
turmoil caused by foreign porvocations could not be prevented by any means
because the Ottomans were losing their strength. In addition, the erronously
social, and cultural policies of the members of Union and Progress
Committee (Ittihat and Terakki) offended those elements supporting the
Ottomans and made them take a stand against the Ottomans. However, there
had been strong historical and cultural relations that had started in 1389
and been going on for more than 5 centuries with the people in that
geography, especially the Albainans. As Sadrazam Hakkı Pasha reiterated,
“the Albanians were the most precious gem of V. Mehmet’s crown.” At this
cunjunction, the Balkan Geopraphy was pushed into instability and towards
secession from the Ottomans because of the impotance and mistakes of
Ottaman government and the acceleration of global emperialism appeared
as a result of the “nationalism” concept the French revolution brought
about.
In this paper, the political and social turmoils and their effects on
cultural areas such as language and literature in the last two-three years
just before the aforementioned period when the Balkan War broke will be
16
analysed in the direction of the reports and views of military and political
personalities who worked in the region. The sources comprise of the
documents from the Prime Ministry Ottman Archieves, and we are about to
introduce them first, but other basic soruces related with the subject will
also be used.
I-GİRİŞ
Bilindiği üzere, İttihat Terakki’nin iktidarda olduğu Balkan
Savaşı’na tekaddüm eden yıllar, Osmanlı’nın Balkan coğrafyasında köklü
siyasî ve sosyal çalkantıların yaşandığı dönemlerdir. Söz konusu süreçte,
büyük devletlerin el altından desteklediği Sırp, Bulgar ve Yunan
milliyetçilik hareketleri ve diğer Hristiyan unsurlara verilen destekler,
bölgedeki Müslümanlar ve farklı milliyette olanlar üzerinde ciddi bir baskı
unsuru olmaya başladı. Bu baskılardan Balkanlar’daki Müslümanlar
özellikle, Arnavutluk, İşkodra ve Kosova vilayetleri ve Makedonya çok
etkilendi. Bu coğrafyada Osmanlı hakimiyeti bulunmakla birlikte
Osmanlı’nın eski gücünü kaybetmeye başlaması ve dış tahrikler yüzünden
karışıklıkların önü bir türlü alınamıyordu. Bu olumsuzluklara ilave olarak
iktidarda bulunan İttihat Terakkicilerin yanlış siyasî, sosyal ve kültürel
politikaları da Osmanlı yanlısı unsurları küstürmekte veya Osmanlı
yönetimine karşı tavra yönelmeye itiyordu. Halbu ki, başta Arnavutlar olmak
üzere bu coğrafyadaki halk ile 1389’dan itibaren başlayan ve 5 asırdan fazla
süren köklü tarihi ve kültürel bağlar bulunuyordu. Sadrazam Hakkı Paşa’nın
ifadesi ile “Arnavutlar V. Mehmed’in tacının en kıymetli mücevheri” idi.
Vakıa bu iken, bir taraftan Fransız ihtilalinin doğurduğu “milliyetçilik”
kavramı ve bu kavramın arkasında küresel emperyalizmin hız kazanması,
öte yandan dönemin Osmanlı yönetiminin zaafiyeti ve hataları neticesinde
Balkan coğrafyası gittikçe istikrarsızlığa ve Osmanlı’dan kopuşa doğru itildi.
Problemlerin sebeplerine inmek için biraz gerilere gidecek olursak,
Balkanlardaki istikrarın en önemli kırılma noktalarından birisi 93 Harbi
olarak bilinen 1877- 1878 Osmanlı -Rus savaşı ve akabinde yapılan
Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları olduğunu görüyoruz. 3 Mart 1878
tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlaşmasına göre Arnavut nüfusunun
yoğun olduğu toprakların büyük bölümü yeni kurulan Yunanistan,
Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ’a verilmekteydi. Bu durum şüphesiz, başta
aydınlar olmak üzere Arnavut halkını çok rahatsız etti. Ayastefanos’un
Osmanlı lehine tashihi ümitleri taşıyan Berlin Konferansı’ndan üç gün önce
10 Haziran 1878’de Arnavut ileri gelenleri Prizren’de bir kongre
düzenlediler. Ancak Berlin Kongresi’nde de Arnavutların kaygılarını
17
giderecek kararlar maalesef çıkmadı. Büyük devletler nezdinde Osmanlı
Devleti de bölgedeki haklarını koruyamayınca Arnavutlar ister istemez bir
nefs-i müdâfaaya girmek durumunda kaldılar. Bölgede baş gösteren kaos ve
kargaşa Osmanlı’nın gönderdiği Derviş Paşa komutasındaki kuvvetlerle
bastırıldı. Ancak, bu harekat Karadağ’ın menfaati yönünde geliştiğinden
Arnavutluk’ta kalıcı bir istikrarı sağlayamadı1.
Nitekim 1893’te patlak veren “Makedonya Sorunu” Arnavutları
ciddi bir şekilde tehdit etmeye başlamıştı. Çünkü, arkalarına Rus desteğini
alan Bulgarlar, büyük bölümü Arnavutlarla meskun Makedonya’yı ilhaka
yönelmişlerdi. Öte yandan Berlin Antlaşması sonucu olarak Makedonya’da
reform yapılmasının, söz konusu coğrafyada Slav tehlikesini artıracağı ve
Makedonya’daki Arnavut topraklarının parçalanacağı endişesi, Arnavut
halkını sarmış bulunuyordu. Bu yüzden, teşkilatlanan Arnavutlar, Sultan
Abdülhamid’e müracaat ederek, Makedonya sınırlarındaki Arnavut
bölgelerinin reformdan muaf tutulmasını, Arnavut nüfusunun yoğun olduğu
vilayetlerin bir eyalette toplanarak bir Arnavut vali idaresine verilmesini,
Arnavut dil ve kültürünün geliştirilmesine yönelik tedbirler alınmasını talep
ettiler2.
1902’de yeniden alevlenen Makedonya Meselesi3 bölgede baş
gösteren çete faaliyetleri, Arnavut coğrafyasındaki tedirginliği tekrar
artırmaya başladı. 1907’de İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Makedonya’da
teşkilatlanması ve faaliyetleri Arnavut coğrafyasındaki gelişmelere farklı bir
ivme ve karakter kazandırdı. İttihatçılar, Sultan Abdülhamid’i devirmek
yönünde Arnavut desteğini alabilmek için onlara çeşitli vaatlerde bulundular.
Netice itibarıyla, 1908 Meşrutiyet ilanında Arnavutların önemli katkısı oldu.
II. Meşrutiyet, Arnavutluk’ta coşku ile karşılandı. Ancak İttihat Terakki’nin,
verdiği vaatleri karşılayamaması, Arnavutlar’da hayal kırıklığı yarattı.
Hatta, Meşrutiyetle birlikte gelen zorunlu askerlik uygulaması, eğitim ve
kültür alanındaki bazı uygulamalar, Arnavutların mevcut Osmanlı
yönetimine karşı hoşnutsuzluğunu gittikçe artırdı. Öte yandan, Avusturya,
İtalya, Rusya ve Almanya’nın bölge üzerindeki emperyal beklentileri ve
Arnavut aydınlarının Prizren toplantısı ve akabinde oluşan Prizren Birliği ve faaliyetleri
hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Necip P. Alpan, Prizren Birliği ve Arnavutlar (1878-1978),
Çağdaş basımevi, Ankara 1978
2
Süleyman Kani İrtem, Osmanlı Devleti’nin Makedonya Meselesi Balkanların Kördüğümü,
haz., Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul 1999, s.123
3
Makedonya meselesi ve Arnavutlarla ilişkisi hakkında ayrıntılı değerlendirme için bkz.,
Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, Cilt:2, Kısım:1, TTK yay., Ankara 1991, s. 183197
1
18
tahrikleri, Arnavutluk coğrafyasındaki isyanın zeminini hazırladı. Daha
Meşrutiyet’in birinci yılı dolmadan 1909’da İpek’te ilk isyan başgösterdi.
Çeşitli tedbirlerle bu isyan bastırılmış ise de Balkan Savaşı arefesine
gelindiği 1910, 1911 ve 1912 yıllarında isyanların ve istikrarsızlığın önü
kesilemedi. 1910 ayaklanması sırasında, Harbiye Nazırı Mahmut Şevket
Paşa bölgeye giderek, aldığı tedbirlerle asayişi sağlanmaya çalıştı.
1911 isyanında ise bizzat Sultan Reşad, Arnavutluk’u ziyaret etti.
Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra ilk kez bir padişah bu coğrafyayı ziyaret
ediyordu. 16 Haziran 1911’de Kosova’ya giden Sultan Reşad, yaklaşık
100.000 Arnavut ile Cuma namazını kıldı. Daha önce asayişi sağlamak üzere
görevlendirilen Mahmud Şevket Paşa’nın 82 taburla getiremediği barışı,
Sultan Reşad temin etmişti4. Tabii ki bu tedbirler, aslında geçici olmaktan
öteye gidemiyordu. Çünkü, artık Balkan savaşına yaklaşan günlerde Osmanlı
Devleti’nin Balkanlar’da birliğini koruyacak gücü ve iradesi kalmamış idi.
Dolayısıyla, Arnavutlar da tabir yerinde ise “kendi başlarının çarelerine
bakmak” durumuyla başbaşa bırakılmış bulunuyorlardı.
Balkan savaşı arefesinde, Arnavutluk coğrafyasının genel görünümü
böyle olmakla birlikte, sözkonusu coğrafyada yaşanan problemlerle ilgili
olarak bölgeyi yakından tanıyan bazı diplomatlar, askeri ve siyasi şahsiyetler
de meselenin tespiti ve çözümü noktalarında, gerek yazdığı raporlarla
gerekse verdikleri demeçlerle, görüşlerini bildirmişlerdir. Bu çerçevede,
İtalyan “il Piccola Della Sera” gazetesinin 12 Mayıs 1910 tarihli nüshasında
yayınlanan bir Arnavut Paşa’nın görüşleri ile Osmanlı Devleti’nin Çetine
(Karadağ) sefiri Alfred Rüstem Bey’in 7 Kanun-i sani (Ocak) 1911 tarihli
raporlarının, Balkan savaşı arefesinde Arnavutluk’un siyasi ve sosyal
durumunu anlamada önemli ayrıntılar taşıdığı kanaatindeyiz. Şimdi bu
röportaj ve raporu mercek altına almak istiyoruz;
II- BALKAN SAVAŞI ÖNCESİ ARNAVUTLUKTAKİ
GELİŞMELER
İLE
İLGİLİ
BAZI
RAPOR
ve
DEĞERLENDİRMELER
Bilindiği üzere, Almanya gibi birliğini geç kuran İtalya, diğer Batılı
ülkelere nazaran sömürgecilik faaliyetlerinde gecikmiş bulunuyordu. Bu
yüzden, doğan her fırsatı değerlendirme gayreti içinde olan İtalya’nın
yayılmacı politikalarından, tabii olarak Osmanlı coğrafyası da etkileniyor
Fahri Maden, “Arnavutluk’un Bağımsızlık Süreci (1877-1913)”, Avrasya Etüdler, sayı:39
(2011/1), TİKA yay., s.167
4
19
idi. Özellikle çizme’nin doğu sahillerine yakın Arnavutluk’taki gelişmeler
her zaman İtalyan siyasetinin ve kamuoyunun da ilgisi içinde olagelmiştir.
Trieste şehrinde İtalyanca olarak yayınlanan “il Piccola Della Sera”
gazetesinin İstanbul’daki muhabirinin, ismini vermekten çekindiği ama “bir
zamanlar çok önemli devlet makamlarında bulunmuş bir Arnavut Paşa”
diyerek önemli bir şahsiyet olduğunu vurguladığı devlet adamı ile yaptığı
röportaj “İsyan Bütün Arnavutluk’u Tutuşturur mu?” başlığı ile adı geçen
gazetenin 12 Mayıs 1910 tarihli nüshasında yayınlanmıştır. Şimdi bu
röportajı aynen veriyoruz;
“İsyan Bütün Arnavutluk’u Tutuşturur mu?
Şevket Paşa Takviye İstiyor.
Bir Arnavut Paşaya Göre İsyanın Sebepleri.
İstanbul (7) Bir zamanlar önemli devlet makamlarını işgal etmiş fakat
sonra siyasi hayata yeniden dönmek için pek çok acıklı deneyimde bulunmuş
bir Arnavut şahsiyeti tarafından kabul edilme şansını elde ettim. Ona,
Arnavutluk’taki isyan hakkındaki intibalarını ve isyancıları kışkırtan “gerçek
sebep” hakkındaki izlenimlerini sordum.
- Sebepler?, dedi, Arnavut Paşa, benim “sebep” sözümün yerine.
Bir tane sebep yok ki!
Yeni Vergiler
Hükümet veya onun temsilcisi olan Kosova Umum Valisi Mazhar
Bey, Arnavutlara, ödemeleri mümkün olmayan ağır vergiler koydular.
Merkezi hükümetin düşüncesiz hak iddialarında bulunduğu isyanın patlak
verdiği bölgede; fakir, derme çatma kulübelerde yaşayan, temel ihtiyaçlarını
gidermek için kırk elli kilometre yürümek zorunda olan insanlar
yaşamaktadır. Ve yeni yüksek vergiler derhal ödenmeye zorlandı,
anlaşılamaz ve izah edilemez haksızlıklar, maaşlardan yapılan kesintiler ve
zulümler yapıldı.
Hükümet, Arnavutluk’a; Arnavutların örflerini, âdetlerini ve
zihniyetlerini tanımayan memurlar gönderdi. Yüzlerce yıl devlete karşı yarıbağımsız yaşamış bir halk, yaşam biçimini bir günde zorla değiştirebilir mi?
Arnavut halkı, kendisi için faydalı ve mantıklı olsa bile, örf, âdet ve
geleneklerine aykırı olan değişikliklere ve bilhassa zorla konan
mükellefiyetlere karşı isyan ediyor.
Abdülhamit’in Siyaseti
Arnavutların karakter ve zihniyetini bilen Abdülhamit, Arnavutluk’ta
tarım alanlarının ekilip biçilmesini teşvik ederek kıtlığın önüne geçmeyi ve
eğitim ve diğer alanlarda bazı reformlar yapmayı başardı. Abdülhamit’in
uğursuz siyasetinin neticesi olarak şimdi bunlar meydana geliyor. Fakat çok
acıklı olarak görüldüğü gibi şimdiki idareciler de, Arnavutların yeni vatan ve
20
anayasa fikrine karşı sadece âsi ve muhalif olmayıp fakat yabancı
kışkırtıcıların planlarını bozduklarına inanıyorlar.
İşbaşındaki Hükümetin Hataları
Şimdiki hareketlerin, eski rejimin entrikalarının bir dönüşü değil,
eskinin bir kalıntısı olması mümkündür. Fakat hükümet veya görevlileri
ölümcül yabancı tahriklerin önünü almak için hiçbir şey yapmadılar, hattâ
kötülük hamurunu mayaladılar. Sadece, gayr-i siyasi bir konu olan Arnavut
alfabesine karşı muamelesini zikretmek, hükümetin kabiliyetsizliğine bir
örnek olay olarak yeterlidir. Devlet görevlileri, Arnavut aydınlarının,
Arnavut dilini Arap yerine Latin karakterine dönüştürme hedeflerini ve
yasamanın daha sivil ve yurtsever hale getirilme çabalarının büyük bir
tehlike olduğuna inandılar.
Hükümet –yeni rejimin ilk günlerinde söz vermiş olmasına rağmenbize karşı hareket ederek, bizi Arap alfabesini kullanmaya zorladı;
Arnavutça eğitim yapılan okulları bile kapattı. Bu çok büyük bir hata idi.
Geçen sene, bütün Arnavutları kızdırmaktan başka bir sonuç
doğurmayan bir provakasyon olan Cavit Paşa’nın askeri seferini hatırlatmak
lüzumsuzdur. Geçmişi unutturmak, Arnavutların sempatilerini kazanmak ve
iyi şeyler talep etmeye cesaretlendirmenin aksine yeni yönetim Arnavutlara
karşı sadece şüpheli davranışlarda bulunmadı aynı zamanda şiddetli
haksızlıklar yaptı ve tamahkar davrandı; neredeyse Arnavutlar, anayasayla
elde ettikleri kıymetli kazanımları unuttular. Bu muamelenin sonucu olan
uğursuzluğu maalesef şimdi görüyoruz.
Şimdi çare aranıyor. Ama ne suretle, cebirle mi, kuvvetle mi? Arnavut
halkı şimdi ve hep asi bir halk ve eşkıya bir halk olarak şikayet edildi.
Düzenli birlikler er veya geç isyanı bastırıp hakimiyet kuracak ve hükümet
gücüyle zafer kazanarak prestijini geri alacaktır.
Ne Yapılmalı?
Yıllarımın deneyimi, vatandaşlığımın bilinen derin karakteri ve bunun
gibi diğer sezgilerimle kendimi aldatıyorum ama eğer Jön Türk Hükümeti
bir an önce bütün samimiyeti ve gerçek vatanseverliğiyle Arnavutların yaralı
kalbini kazanmak için bütün ikna edici duygu vasıtalarını aramazsa, iş işten
geçmiş olacak. Bu topraklarda yaşayan halk, Sadrazam Hakkı Paşa’nın
nutkunda ifade ettiği gibi “V. Mehmet’in tacının en kıymetli mücevheridir.”
Bu halkı öfkelendirmek yerine, ona yardımcı olmak için dost elini
uzatmalı ve ona daha iyi bir hayatın yolunu göstermelidir. Arnavutluk’un
yeniden örgütlenmeye köklü reformlara ihtiyacı var. Arnavutluk’un silahı
bırakıp sabana ve bele sarılmasından başka bir yol yok” 5.
Yukarıdaki sözlerinden önemli bir Osmanlı Devlet adamı olduğu
anlaşılan Arnavut kökenli Paşa’nın, gayet samimi olarak Arnavutluk’taki
problemi tespit ederek bazı çözüm yolları önerdiğini görüyoruz. Bu
ifadelerden anlaşılacağı üzere; vergi rejiminden kaynaklanan ekonomik
5
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HR SYS, 135/40; bkz. EK:1.
21
problemler, mevcut yönetimin hataları, eğitim ve kültür alanında görülen
aksaklıklar ve yanlışlıklar, Arnavutluk coğrafyasında baş gösteren
huzursuzlukların ve istikrarsızlığın öndegelen sebepleri arasında
gösterilmektedir. Ancak bu tespitler, doğru olmakla birlikte, galiba
buzdağının suyun üstünde görünen kısmı niteliğindedir. Çünkü, 1815’den
itibaren Balkan coğrafyasının yeniden şekillenmesi, “şark meselesi”
çerçevesinde Osmanlı’nın Balkanlardan uzaklaştırılması, Panslavizmin
hedefleri, vs. emperyal küresel projeler aysbergin esas kütlesini oluşturuyor
idi.
Balkan Savaşı öncesi Arnavutluğun siyasi ve sosyal durumu ve
yaşanan problemler üzerinde ciddi mesaileri bulunanlardan birisi de
Osmanlı’nın Çetine sefiri Alfred Rüstem Bey’dir. Babası Leh asıllı olan
Rüstem Bey, siyaset ve diplomasi alanında yakın Türk tarihinde iz bırakan
önemli bir şahsiyettir. Genç yaşta Osmanlı hariciyesinde görev almaya
başlamış, Osmanlı-Türk menfaatlerini kararlı bir şekilde savunmasıyla
dikkat çekmiş, başarılı dürüst bir diplomattır. Vaşington’da büyükelçi olarak
bulunduğu sırada 1915’de asılsız Ermeni iddialarına karşı kararlı ve cesur
bir şekilde Türk tezini savunduğu için Amerikan yönetimince “istenmeyen
adam” ilan edilmişti. Dış politikada ve siyasette güçlü analizlere sahip bir
diplomat olarak dikkat çekmektedir. Dolayısıyla, Arnavutluk meselesini
anlamada Alfred Rüstem Bey’in görüş ve yorumlarının önemli olduğunu
düşünüyoruz. Kendisi 7 Ocak 1911 tarihinde Sadaret’e sunduğu bir raporda6,
Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un durumuna dair ayrıntılı analizlere
girmiştir. Özellikle, Çetine’deki Alman ve Rus sefirleriyle bizzat görüşmeler
yaparak, Arnavutlukta yaşanan problemlere daha geniş perspektiften
bakmaya çalışmıştır. Alfred Rüstem Bey’in, Balkan Savaşı öncesinde
Arnavutluk’un durumuna dair tespitlerini dış ve iç sebepler olmak üzere iki
temel noktada toplamak mümkün görünmektedir;
1-Herşeyden önce
Almanya, Rusya, Avusturya ve İtalya;
Arnavutluk, İşkodra ve Kosova coğrafyasıyla yakından ilgilenmektedir. Bu
ilgi aynı zamanda onların sözkonusu coğrafyada bir nüfuz mücadelesi
rekabetine dönmüş durumdadır. Hatta, Rusya ve Almanya tarafından,
Hristiyan Arnavud olan Mirtidalilere silah dağıtılması teşvik edilmektedir.
2- Mevcut hükümet ve İttihat Terakkicilerin Arnavutluk, Kosova ve
İşkodra vilayetlerine yönelik askerî tedbir veya idarî ıslahat ağırlıklı
politikaları yanlıştır. Sultan Abdülhamid’in hallinden sonra, Arnavutluk
vilayetleriyle bağlantı zayıflamıştır. Zaman geçirilmeden ilişkilerin
kuvvetlendirilmesi çareleri aranmalı, “Osmanlılık” kavramı etrafında
Arnavutlarla iyi ilişkilerin geliştirilmesinin Osmanlı toprak birliği açısından
bir hayat-memat meselesi kadar önemli olduğu bilinmelidir. Bunun da
Başbakanlık Osmanlı Arşivi; HR-SYS, 150/33; bu rapor tarafımızdan ayrıntılı bir şekilde
değerlendirilmiş ve yayınlanmıştır. Bkz., Nuri Köstüklü, “Balkan Savaşı Öncesinde İşkodra
ve Kosova Vilayetlerinin Durumuna Dair Çetine Sefiri Alfred Rüstem Bey’in Bir raporu”,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 2012, sayı:84.
6
22
yolunun cebr ve şiddetden değil, hüsn-i idare ile refah ve saadete yönelik
uygulamalarla sağlanabileceği ifade ediliyor. Bu cümleden olmak üzere,
bölgenin istikrarı için zamanında Sultan Abdülhamid’in uyguladığı gibi
huzur ve refahı artırıcı ekonomik, sosyal ve kültürel tedbirlerin alınması ve
özellikle Arnavut kabile reisleriyle iyi diyalog kurularak, vatana ihanet
suçunun dışındaki suçluların affının isabetli olacağına işaret ediliyor.
SONUÇ
Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un siyasi, sosyal ve kültürel
durumuna ait yukarıda ifade edilen genel değerlendirmelerle birlikte,
Arnavut kökenli bir Osmanlı Paşası’nın konu hakkındaki mülâkatı ve
başarılı bir diplomat ve devlet adamı ve bölgede görev yapan Alfred Rüstem
Bey’in bölge ile ilgili tespitleri, bize 20.yy. başlarında Arnavutluk’un
durumu hakkında çok önemli ipuçları vermektedir. Aslında Arnavutluk
üzerinden yapılan bu tespitler, bütün Balkan coğrafyası için geçerli
olabilecek ortak bir tablo olarak karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar,
Arnavutluk coğrafyasında ortaya çıkan istikrarsızlık ve problemlerin
sebepleri olarak, haklı da diyebileceğimiz, yukarıda dile getirilen dönemin
Osmanlı yönetim hataları ve diğer iç sebepler ayrıntılı ve çoğaltılarak
sıralansa da, yine de; “bu hatalar, yanlışlar olmasaydı Arnavutlukta istikrar
bozulmazdı” diyemezdik. Çünkü, istikrarsızlıktan ve huzursuzluktan
beslenen bir küresel emperyalizm artık Balkan coğrafyasında etkili olmaya
başlamıştır. Eğer istikrarsızlıktan beslenen güçlerin amaçları ve hesapları
engellenecek ise, bunun da tek yolunun güçlü, kuvvetli kısacası başkalarınca
belirlenen politika peşinde koşan değil, politika belirleyici bir konumda
olmaktan geçiyor. İşte Balkan Savaşı’na tekaddüm eden yıllarda, hatta
kendisi hakkında “hasta adam” teşhisi konulduğu 19.yy. ilk çeyreğinden
itibaren Osmanlı Devleti artık bölgesinde siyaset belirleyici olmaktan
çoktan çıkmış bulunmakta idi. Meseleye böyle bakılabilirse, zannediyoruz
günümüz dünya barışını tehdit eden gelişmelerin sebeplerini de doğru
anlayabileceğimiz kanaatindeyim.
23
EK:1
24
YABANC) DİL ÖĞRETİMİ AÇ)S)NDAN TÜRKÇE VE İNGİLİZCENİN
YAP)SAL ÖZELLİKLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)-BOSNA-HERSEK
ÖRNEĞİ
Arş. Gör.Ayşeg“l SEFER
Arş. Gör S“meyye KONUK
Marmara Üniversitesi
T“rkçe Eğitimi İstanbul -T“rkiye
[email protected];
[email protected]
ÖZET
Bu çalışmanın amacı yabancı dil öğretimi açısından T“rkçe ve İngilizcenin
yapısal özelliklerini karşılaştırmak ve T“rkçenin yabancı dil olarak
öğretiminin kolay olup olmadığını belirlemektir. Yabancı bir dili kolay
öğrenmek öğrenenlerin anadiline benzerliğinden etkilenmesine rağmen
dilin bazı özellikleri öğrenmeyi kolaylaştırabilir. Bu çalışmada T“rkçe ve
İngilizceyi yapısal özellikleri açısından karşılaştıran bir anket hazırlanmış
ve veriler toplanmıştır. Anket ölçeğini hazırlarken kaynaklar taranmış,
uzman gör“ş“ alınmış ve pilot uygulaması yapılmıştır. Anket lise . ve .
sınıfta okuyan, T“rkçe ve İngilizceyi yabancı dil olarak öğrenen
öğrencilere uygulanmıştır. Anket soruları gör“şme yöntemiyle öğrencilere
sorulmuş ve alınan cevaplar grafik analizi yöntemiyle incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: yabancı dil olarak T“rkçe, İngilizce,yapısal
özellikler, dil öğretimi
COMPARISON OF CHARACTERISTICSOF TURKISH AND ENGLISH,
TEACHING AS A FORIGN LANGUAGE-BOSNIA AND HERZEGOVINA
SAMPLE
ABSTRACT
Theaim of thisstudy is to compare the characteristics of Turkishand
English as a foreign languageand determine whether Turkish is an easy
language to learn. Although, learning a foreign language easily is affected
by the learners' mother tongue except from that, some characteristics of
the language can facilitate learning itself. Inthisstudy a survey is prepared
which compares Turkishand English language depending on the faetures
of these languages and data is collected. While preparing the survey
literaturere view is done and expertopinion is taken and also pilot study is
made. The survey is applied to students at the 3rd and 4th grades of highschool whole arns English and Turkish as a foreign language. Questions is
25
asked to students with interview and the answers taken from students are
examined graphical analysis.
Keywords: Turkish as a foreignlanguage. English, characteristics,
language teaching.
Giriş
Yabancı dil öğretiminin yaklaşık beş bin yıllık tarihi vardır
(Onursal,2006:86) ve k“reselleşen d“nyada yabancı dil öğrenme ve
öğretmeye daha çok ihtiyaç duyulmaktadır. Eğitimde önemli bir yeri
olan yabancı dil öğretimi alanında yapılan çalışmalar her geçen g“n
artmaktadır. İngilizcenin yabancı dil olarak öğretimi alanında birçok
çalışma mevcuttur,T“rkçenin de yabancılara öğretiminde hedeflere
ulaşmak için daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır. D“nya dili
olma yön“nde hızla ilerleyen T“rkçe birçok “lkede seçmeli ders olarak
verilmekte birçok “lkede de böl“m“ açılmış olarak öğretilmektedir.
Dillerin bilimsel çevrelerce benimsenen geleneksel iki t“r
sınıflamasının ilki biçim ve yapısaldır. Sözc“k ve sözc“k t“rlerinin
yapım ve biçimsel gör“n“mlerine göre sınıflandırılmaları dilbilim,
yabancı dil öğretmen ve öğrencilerine söz konusu dili tanıma, yaklaşım,
yöntem ve öteki ve kendi ana dilleriyle karşılaştırma benzer ve
benzemezlikleri saptayarak bilinçli öğrenim ve öğretimi gerçekleştirme
açısından yarar sağlar Tosun,
: .
Dil öğretiminde dilin yapısal özelliklerinden faydalanarak öğretim daha
verimli bir hale getirilebilir. Dilin yapısal özelliklerinin farkında olan
birey bu özellikleri dikkate alarak öğrenim s“recinde daha bilinçli yer
alabilir.
D“nya “zerinde en çok konuşulan inci dil olan T“rkçenin kullanımı ve
etkinliği g“n geçtikçe artıyor. D“nyanın dört bir yanında T“rkçeye ilgi
b“y“rken; özel okul ve kurslar haricinde, ortaöğretim d“zeyinde
in
“zerinde, y“kseköğrenim d“zeyinde ise
ın “zerinde “lkede T“rkçe
dersleri veriliyor. Son yıllarda d“nyanın dört bir yanında açılan T“rkçe
kursları da b“y“k ilgi gör“yor. Yunus Emre Enstit“s“ b“nyesinde, çeşitli
“lkelerde açılmış
dil ve k“lt“r merkezi mevcut. Ayrıca
dan fazla
“lkede açılan özel okullarda, T“rkçe m“fredatla eğitim veriliyor.
Başbakanlık Kamu Diplomasisi,
a
T“rkçe eğitiminin verilme şekli:
26
İlk ve Ortaöğretim
Seçmeli ders
Y“kseköğretim
Seçmeli ders
Özel Kurslar
Yunus
Emre
Merkezleri
b“nyesinde açılan
kurslar
Anadil /Göçmen dili Zorunlu ders
Yabancı dil
Kurslar
T“rkoloji k“rs“s“
Başbakanlık Kamu Diplomasisi,
b
Birçok “lkede eğitimi verilmekte ve çok fazla kişi tarafından
konuşulmakta olan bir dil olmasından dolayı T“rkçenin yabancı dil
olarak öğrenilme ihtiyacının da y“ksek olduğu söylenebilir. Karababa da
T“rkçenin yabancı dil olarak öğretimiyle ilgili şunları
söylemektedir:
Bir dilin gelişmiş olması, zengin olması; sadece anadili olarak etkin bir
biçimde öğretiliyor olmasına veya o dildeki sözc“k sayısına, o dille
“retilmiş yapıtlara, o dilin d“zg“n ve kurallarına uygun biçimde
toplumda kullanılıyor olmasına bağlı değildir. Bir dilin yabancı dil olarak
öğretilmesi; o dilin sadece kendi sınırları içinde kalmayıp diğer uluslar
ve k“lt“rlerle iletişime girmesi, tanınması ve sağlıklı biçimde
öğretilebilmesi için o dilin; daha çok gelişmesi, o dil “zerine ve
öğretimine ilişkin daha çok çalışma yapılması anlamına da gelir.
G“nl“k gözlemlerimiz bize ikinci dil edinimindeki performansın daha
önce bilinen dil veya dillerden etkilendiğini göstermektedir Candlin ve
Mercer, 2001:21). Yabancı dil öğrenen birey ister istemez öğrendiği dili
ana diliyle veya bildiği başka bir dille karşılaştırmakta ve öğrenmekte
olduğu dile karşı bir öğrenme tavrı almaktadır.
Bir dili yalnızca kendi özellikleri açısından değerlendirmek zordur. Dili
kullananlar bu dilin, başka bir dille karşılaştırıldığında ortaya çıkacak
olan avantajları ve dezavantajlarını normalde fark edemezler. Başka bir
27
dilile tanışmış olanlar k“ç“k bir azınlıkta olduğu için, konuşanların çoğu,
d“nya dilleri içinde kendi dillerinin nerede yer aldığı konusunda fikir
sahibi değillerdir, mutlu bir cehalet içinde hayatlarını s“rd“r“rler.
(Pei,1967:337).
İngilizce (int-Avrupa dil ailesinin Germen dilleri koluna aittir. T“rkçe
ise Ural Altay dillerinin Altay kolunda yer almaktadır Ergin,
a: .
Farklı dil ailelerine ait olan bu iki dil yapısal özellikleri yön“yle
birbirinden farklıdır.
İngilizcenin başlıca özellikleri:
Çekimli bir dildir, yeni kelime yaparken ve çekimlerken kökte değişme
olur, cinsiyet kategorisi vardır, yazılışı ve okunuşu farklıdır, kelime
sırası özne+y“klem+nesne şeklindedir Baugh ve Cable,
: -54).
T“rkçenin başlıca özellikleri:
Sondan eklemeli bir dildir, kelimelere ek getirilirken kökler değişmez,
vokal uyumu vardır, kelime sırası özne+nesne+y“klem şeklindedir,
y“klem c“mlenin sonunda yer alır, cinsiyet kategorisi yoktur, kelimeler
c“mle içinde farklı yerlerde kullanılabilir, T“rkçe olduğu gibi yazılabilen
bir dildir (Aksan, 2008) (Ergin,2009b:9).
T“rkçenin en b“y“k özellikleri arasında, yazıldığı gibi okunması,
çıkarılması zor seslerin olmaması ve en modern bir alfabe yapısına
sahip olması vardır. Sondan eklemeli bir dil olmasından da kelime
t“retimi oldukça kolaydır. Örneğin, Göz kelimesini bilen bir kişinin,
Gözl“k , Gözl“kç“ , Gözl“kç“l“k gibi kelimeleri öğrenmesi çok
kolaydır, ç“nk“ sadece eklerin ne anlam kattıklarını bilmesi yeterlidir.
Çelebi,
:
D“nyada en çok konuşulan ikinci dil ve aynı zamanda bilim dili kabul
edilen dil İngilizcedir.
yılından bug“ne kadar yabancı dil olarak
öğretilmektedir
Yalden,
. İngilizcenin yabancı dil olarak
öğretimiyle ilgili birçok çalışma bulunmaktadır. T“rkçenin yabancı dil
olarak öğretimiyle ilgili çalışmalar da arttırılmalıdır.
T“rkçe yapılan bir araştırmaya göre voxy,
öğrenilmesi en zor
diller listesinde orta zorlukta dörd“nc“ sırada yer almaktadır. Bu
araştırmada öğrenilen dilin anadile veya bilinen dillere yakınlığı, dilin
karmaşıklığı, dil öğrenmeye harcanan zaman, ulaşılan dil öğrenim
kaynakları ve motivasyonun da önemli değişkenler olduğu belirtilmiştir.
28
Bu çalışmada Çince, İngilizce, İspanyolca ve (intçeden sonra
milyon
kişi sayısıyla d“nyada en çok konuşulan beşinci dil olan T“rkçenin
yapısal özellikleri ile İngilizcenin yapısal özellikleri yabancı dil olarak
öğretimi bağlamında karşılaştırılacaktır. T“rkçenin hangi yapısal
özellikleri bakımından kolay öğrenildiği tespit edilmeye çalışılacaktır.
Bu konuyla ilgili literat“r taraması yapıldığında iki dili yapısıyla
karşılaştıran bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Sadece birkaç tane iki farklı
dildeki bir veya iki dilbilgisi yapısının karşılaştırıldığı gör“lm“şt“r.
Metot
Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu çalışmada T“rkçe
ve İngilizceyi yapısal özellikleri açısından karşılaştıran bir anket
hazırlanmış ve veriler toplanmıştır. Anket ölçeğini hazırlarken
kaynaklar taranmış, uzman gör“ş“ alınmış ve pilot uygulaması
yapılmıştır. Anket lise . ve . Sınıfta okuyan, T“rkçe ve İngilizceyi
yabancı dil olarak öğrenen öğrencilere uygulanmıştır. Anket soruları
gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuş ve alınan cevaplar grafik
analizi yöntemiyle incelenmiştir. Çalışmada kullanılmak “zere
geliştirilen anket, gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuştur. Anketi
dağıtmak yerine gör“şme yöntemi ile sormanın nedeni daha g“venli
veri toplamaktır. Anket soruları yabancı dil olarak hem T“rkçe hem de
İngilizce öğrenmiş olan öğrenci grubuna yöneltilmiştir.
Evren
Yabancı dil olarak hem T“rkçe hem de İngilizce öğrenen Bosna Hersekli
lise öğrencileri.
Örneklem
Saraybosna Kolejinde okuyan lise 3- . sınıflarından rastgele seçilen
öğrenci.
Araştırmanın Önemi
Araştırmanın bulgularının yabancı dil olarak T“rkçe öğretimi alanına
farklı bir bakış açısı getireceği d“ş“n“lmektedir.
29
Bulgular ve Yorum
Çalışmamızda T“rkçeyi ve İngilizceyi ikinci dil olarak öğrenen
Saraybosnalı lise öğrencelerine, ölçek çalışması uygulanmıştır. Ölçek,
T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerini karşılaştıran bir yapıya
sahiptir. Böylelikle T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerinin, ikinci dil
öğrenicileri tarafından nasıl algılandığı gör“lm“şt“r. Pilot uygulaması
yapılarak geçerliliği g“venilirliği tespit edilen ölçek maddelerine
öğrencilerin verdiği yanıtlar tek tek ele alınmıştır.
İlk madde şu şekildedir:
. T“rkçede cinsiyet kategorisinin olmaması bu dili öğrenmeyi
kolaylaştırır.
. İngilizcede cinsiyet kategorisinin olması bu dili öğrenmeyi
kolaylaştırır.
Grafik : Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı
25
20
20
15
10
12
14
14
11
7
4
5
0
6
8
4
Türkçe
İ gilizce
Grafik 2: 1. Maddenin y“zde grafiği
30
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
14%
28%
22%
Kesi likle Katıl ıyoru
28%
40%
24%
Katıl ıyoru
16%
8%
8%
12%
Kıs e Katılıyoru
Katılıyoru
Kesi likle Katılıyoru
T“rkçede dilin cinsiyet özelliğinin olmayışı öğrenciler için bu dili
öğrenmeyi kolaylaştırıcı bulunmuştur. Öğrencilerin % sı bunu
kolaylaştırıcı olarak değerlendirmiştir.
İlginç bir şekilde İngilizcenin cinsiyet özelliğinin bulunması, öğrenciler
tarafından dilin öğreniminde kolaylaştırıcı olarak değerlendirilmiştir.
Öğrencilerin % i cinsiyet özelliğini dil öğrenmede kolaylaştırıcı olarak
değerlendirmiştir. Burada öğrencilerin anadillerinin İngilizce ile aynı
gruptan olması nedeniyle, cinsiyet kategorileri anadillerinde de
bulunduğu için, kolay olarak algıladıkları söylenebilir.
Ölçeğin ikinci maddesi şu şekildedir:
. T“rkçede kelimeleri çoğul yapmak kolaydır.
. İngilizcede kelimeleri çoğul yapmak kolaydır.
31
40
35
30
25
20
15
10
5
0
34
18
16
10
8
2
1 3
5 3
Türkçe
İ gilizce
Grafik : . Maddenin y“zde grafiği
100%
80%
60%
40%
20%
0%
4%
16%
20%
32%
68%
Katıl ıyoru
36%
10%
2%
6%
6%
Kıs e Katılıyoru
Katılıyoru
Katılımcı öğrenciler T“rkçede ve İngilizcede kelimeleri çoğul yapmayı
kolay bulmaktadırlar. Ancak öğrenciler, katılma böl“m“nde % lik
oranın % inde kesinlikle katılıyorum diyerek T“rkçede çoğul
yapmanın daha kolay olduğu yön“nde bir tavır sergilemişlerdir.
İngilizce çoğul yapmanın katılma böl“m“nde ki % lik oran %
kesinlikle katılıyorum derken, % kısmen katılıyorum demiştir.
. madde şu şekildedir:
. Alfabenin Latin kökenli olması bu dildeki harflerin sembollerini
kolayca yazmayı sağlar.
32
. Alfabenin Latin kökenli olması bu dildeki harflerin sembollerini
kolayca yazmayı sağlar.
30
25
20
15
10
5
0
22
24
17
16
6 7
0 2
4 2
Türkçe
İ gilizce
Grafik : . Maddenin y“zde grafiği
100%
80%
60%
40%
20%
0%
12%
48%
14%
34%
32%
44%
Katıl ıyoru
8%
0%
4%
4%
Kıs e Katılıyoru ,
Katılıyoru
Kesi likle katılıyoru
Öğrencilerin her iki dil için de % lik oranı Latin alfabesinin
kullanımının öğrenmeyi kolaylaştırıcı etkisi olduğu yön“nde olmuştur.
Kendi dillerinde kullandıkları alfabenin de Latin alfabesi oluşu
öğrencilerin bu fikrini desteklediği d“ş“n“lebilir. Öğrencilerin her iki
dilde ve anadilde de Latin harfinin kullanılıyor olması benzer sonuçları
vermiştir. Bu dillerden biri farklı bir alfabeyle yazılıyor olsaydı
sonuçların farklı olabileceği öngör“lebilir.
33
Ölçekteki . madde şu şekildedir:
. T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olması bu dili öğrenirken okuma
becerisinin kolayca gelişmesini sağlar.
. İngilizcenin yazıldığı gibi okunmaması, okuma becerisini gelişimini
yavaşlatır.
25
20
15
10
5
0
21
17
16
13
9
9
4
1
3
Türkçe
İ gilizce
Grafik8: 4. Maddenin y“zde grafiği
100%
80%
60%
40%
20%
0%
8
18%
42%
34%
32%
26%
8%
Katıl ıyoru
6%
2%
16%
18%
Kıs e Katılıyoru
Katılıyoru
Öğrencilerin % lik böl“m“ T“rkçenin yazıldığı gibi okunmasının
okuma becerisini geliştirdiğini d“ş“nmektedir. Bu da T“rkçenin
yazıldığı gibi okunmasının T“rkçeyi ikinci dil olarak öğrenenlere avantaj
sağladığını göstermektedir. Katılımcıların % i İngilizcenin yazıldığı
34
gibi okunmasının okuma becerisini g“çleştirdiğini d“ş“nmektedir.
% “ ise bu gör“şe katılmamaktadır.
Ölçeğin . maddesi şu şekildedir:
. T“rkçenin c“mle yapısı zordur.
. İngilizcenin c“mle yapısı zordur.
Grafik 9: Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı
17
20
16
12 11
15
10
5
6
4
15
10
5
4
Türkçe
0
İ gilizce
Grafik
80%
60%
40%
20%
0%
: . Madenin Y“zde Grafiği
24%
34%
12%
22%
8%
8%
10%
20%
30%
32%
Katıl ıyoru
Kıs e Katılıyoru
Katılıyoru
Kesi lile Katılıyoru
35
Katılımcıların % T“rkçenin c“mle yapısını zor bulmaktadır. % luk
böl“m ise T“rkçenin c“mle yapısının zor olmadığını d“ş“nmektedir.
Gör“lmektedir ki ikinci dil öğrenicilerine T“rkçenin c“mle yapısı zor
gelmektedir.
Katılımcıların % si İngilizcenin c“mle yapısını kolay ve anlaşılır
bulmaktadır. %
lik böl“m“ ise İngilizcenin c“mle yapısını zor
bulmaktadır. Bu sonuçlardan yola çıkarak ikinci dil öğrenicilerine
İngilizcenin c“mle yapısı daha kolay gelmektedir. Ancak öğrencilerin
anadillerinin İngilizce ile aynı gruptan olması, öğrencilerin İngilizcenin
c“mle yapısını kolay olarak değerlendirmelerine yol açmış olabilir.
Ölçeğin . Maddesi su şekildedir:
. T“rkçe yapısından dolayı yabancı dil olarak İngilizceye göre daha
kolaydır.
. İngilizce yapısından dolayı yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha
kolaydır.
Grafik
25
20
15
10
5
0
Grafik
80%
60%
40%
20%
0%
: Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı
20
12
9
6
9
10 11
5
13
5
Türkçe
İ gilizce
: . Madenin y“zde grafiği
24%
18%
12%
18%
10%
26%
40%
20%
Katıl ıyoru
10%
22%
Kıs e Katılıyoru
Katılıyoru
36
Katılımcıların oransal olarak çoğunluğunun kanaati, İngilizcenin yapı
özelliği olarak T“rkçeye göre öğrenilmesinin daha kolay olduğu
yön“ndedir. Öğrencilerin % i İngilizcenin yabancı dil olarak T“rkçeye
göre daha kolay öğrenildiğini d“ş“nmektedir. % lik böl“m ise bu
gör“şe katılmamaktadır. Öğrencilerin % “ T“rkçenin yapı özelliği
olarak İngilizceden daha kolay öğrenildiğini d“ş“nmektedir. % lık
böl“m“ ise bu gör“şe katılmamaktadır.
Ayrıca öğrencilere her iki yabancı dili ne kadar s“redir öğrendiklerine
dair de bir soru yöneltilmiştir. Bu soruya öğrencilerin tamamına yakını
İngilizceyi - yıl ve daha fazla s“redir, T“rkçeyi ise - yıldır
öğrendikleri şeklinde cevap vermişlerdir. Burada öğrencilerin bu
dillerin kolay olup olmadıklarını belirtmelerinde zamanın da etkili bir
unsur olduğu söylenebilir.
Sonuçlar
Yabancı dil öğretiminde dillerin bazı yapısal özellikleri kolaylaştırıcı
bazıları da zorlaştırıcı rol oynayabilir. Ancak göz ön“nde
bulundurulması gereken önemli bir nokta da yabancı dil öğrenicilerinin
öğrendikleri ikinci dilin kendi anadillerine benzerliğidir. Aynı dil
ailesinden olan bir dili öğrenmek olumlu transfer dolayısıyla hızlı ve
kolay öğrenme sağlayabilirken farklı bir dil yapısını öğrenmek zorlayıcı
ve uzun bir s“reç gerektirebilir.
Bu çalışmanın devamında anadili T“rkçe ile aynı gruptan olan bir gruba
aynı sorular yöneltildiğinde alınacak cevaplar farklı olabilir.
Ana dili dışında yabancı bir dil öğrenirken insanların dile yaklaşımını
etkileyen etmenlerin başında o dilin yapısal özelliklerinden kaynaklı
öğrenim kolaylığı veya öğrenim zorluğuna neden olan bir takım
unsurlar bulunmaktadır. Bosnalı öğrencilerin uygulanan ölçek çalışması
sonucunda onların T“rkçe ve İngilizceyi öğrenirken karşılaştıkları
durumlar şöyledir:
T“rkçede cinsiyet özelliğinin bulunmaması dilin öğrenimini öğrenciler
için kolaylaştırmaktadır. Ancak İngilizcede cinsiyet kategorisinin
bulunması öğrenciler için zorluk teşkil etmediği gör“lmektedir. Bunu
İngilizcenin d“nya “zerinde çok yaygın olarak kullanılmasına ve
öğrencilerin bir şekilde İngilizce ile yaşamlarında daha çok
karşılaşmalarına bağlanabilir.
37
T“rkçede kelimeleri çoğul yapmak öğrenciler için oldukça kolay
bulunmuştur. Ç“nk“ T“rkçede çoğul yapan tek bir ek bulunmakta ve tek
bir şekilde kelimeye eklenmektedir. İngilizcede ise kelimeleri çoğul
yapmak
zor
bulunmamasına
karşın
çok
kolay
olarak
değerlendirilmemiştir. Bunun nedeni -s, -es, -ies şeklindeki eklerin,
kelime telaffuzuna göre kelimeye eklenmesi ayrıca birçok farklı şekilde
d“zensiz çoğul yapısının bulunması nedeniyle olabileceği d“ş“n“lebilir.
Latin alfabesi oldukça yaygın kullanılan bir alfabedir. Bosna da da Latin
alfabesi kullanılmaktadır. Bu y“zden T“rkçe ve İngilizcede Latin alfabesi
kullanımı öğrenciler tarafından dil öğrenimini kolaylaştırdığı şeklinde
değerlendirilmiştir.
T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olmasını öğrencilerin % lik böl“m“
okuma becerisini kolaylaştırdığı yön“nde değerlendirmiştir. İngilizcenin
ise yazıldığı gibi okunmayışını katılımcıların %
okuma becerisini
g“çleştirdiğini d“ş“nmektedir. Öğrenciler, okuma becerisinde dillerin
telaffuz özelliğinden dolayı T“rkçeyi daha kolay bulmaktadır.
Bosnalı öğrenciler, T“rkçe c“mle yapısını, İngilizcenin c“mle yapısına
kıyasla daha zor bulmaktadır. T“rkçenin c“mle yapısını % oranında
öğrenci zor bulurken İngilizcenin c“mle yapısını yalnızca % oranında
öğrenci zor bulmaktadır.
Bosnalı öğrenciler İngilizcenin dil olarak yapısını T“rkçeye göre daha
kolay bulmaktadırlar. Öğrencilerin % i İngilizcenin yapısının
T“rkçeye göre öğrenmede daha kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Buna
karşın öğrencilerin % “ de T“rkçenin dil yapısının öğrenmede
İngilizceye göre daha kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Bu
azımsanmaması gereken bir orandır. Ç“nk“ İngilizce d“nya çapında
daha yaygın bir dildir. Bunun yanı sıra öğrencilerin İngilizceyi yıl ve
“st“ bir s“redir öğrenirken, T“rkçeyi - yıldır öğreniyor olmaları bu
sonuçların çıkmasında etkili olduğu d“ş“n“lebilir. Bu sebeple öğrenciler
hem akademik yaşamında hem de sosyal yaşamında İngilizce ile daha
çok haşır neşir olmaktadır. Buna rağmen oldukça iyi bir oranda öğrenci
T“rkçenin dil yapısının yabancı dil öğreniminde İngilizceden daha kolay
olduğunu d“ş“nmektedir. Bunların yanı sıra öğrencilerin İngilizcenin
yapısından dolayı yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha kolay olarak
değerlendirmesinde İngilizce ve Boşnakçanın aynı dil ailesine mensup
olmasının etkisi b“y“kt“r.
T“rkçe yapısal özellikleri bakımından kolay öğrenilen bir dildir. Fakat
Boşnakçaya yakınlığı sebebiyle İngilizce de kolay bir dil olarak
değerlendirebilir. T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olması, cinsiyet
kategorisinin olmayışı, sistemli ve d“zenli bir c“mle yapısının olması
38
gibi özelliklerinden dolayı T“rkçenin yabancı dil olarak öğrenilmesi
kolay bir dil olduğunu söylenebilir. Yapılan bazı araştırmalarda T“rkçe
zor bir dil, d“nyanın en zor dillerinden birisi gibi sonuçlar ortaya
çıkmıştır. Bu durum T“rkçe öğrenmek isteyen birçok kişinin
öğrenmekten vazgeçmesine sebep olmaktadır. Bu araştırma T“rkçe
öğrenmek isteyen birçok kişiye teşvik olacaktır.
KAYNAKÇA
Aksan, D. (2008). T“rkçenin G“c“. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Akyol, H. (2012). T“rkçe Öğretim Yöntemleri. Ankara: Pegema
Yayıncılık.
Başbakanlık Kamu Diplomasisi Koordinatörl“ğ“,
dili olma yolunda,Erişim tarihi: .
.
tr/sayilarla/dunyada-turkce-egitimi/30
. T“rkçe, d“nya
,http://kdk. gov.
Baugh, A. C. , & Cable, T. (2002). A History of the English Language. New
York: Routledge.
Caferoğlu, A.
. T“rk Dili Tarihi. İstanbul: EnderunKitabevi.
Ergin, M. (2009). T“rk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak yayınları.
Kıran, Z. , & Kıran, A. E.
. Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Onursal, İ.
. Dil Bilimlerinin Yabancı Dil Öğretimindeki Yeri ve
Öğretmen Adaylarına Yönelik Dilbilim Dersleri. (acettepe Üniversitesi
Eğitim Fak“ltesi Dergisi , 85-95.
Pei, M. (1967). The Story of English Language. New York: J. B. Lippincott
Company.
Tosun, C.
. T“rkçe nin Yabancı Dil Olarak Öğretilmesi. Journal of
Language and Linguistic Studies , 22.
Voxy,
. Whatarethehardestlanguagestolearn?. Erişim tarihi:
.
11. 2013, http://voxy. com/blog/index. php/wide-infographics/whatare-the-hardest-languages-to-learn-infographic/?post=3322
. . . . ,(2013). Thefactorsthatinfluencetheacquisition of a secondlanguage,
Erişim tarihi: . .
, http://esl. fis. edu/teachers/support/factors.
htm
Yalden, J. (1987). Principles of course design for language teaching.
İngiltere: Cambridge university press.
39
YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOK DUYULU
MULTİSENSORY) METODUNUN KULLANIMI
PhD. Ahmet GÖKÇEGÖZOĞLU
Rusya Federasyonu-Dağıstan Devlet Üniversitesi
Doğu Dilleri Böl“m“
Dağıstan-Rusya Federasyonu
[email protected]
ÖZET
İnsanlar d“ş“nd“klerini, duyduklarını ve hissettiklerini bildirmek için
kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları uzlaşıdır dil. İnsanlar yaşayış
biçimlerini, inançlarını, k“lt“rlerini nesilden-nesile dil ile aktarırlar.
G“n“m“z teknoloji d“nyasında devletlerarasında siyasi,ticari,ekonomik,
k“lt“rel ve diğer alanlarda ilişkiler kurulmaktadır. Bu ilişkilerin daha
sağlam zemine oturması ve artması adına, “lkeler arasında bir birlerinin
dillerini öğrenmeleri kaçınılmaz olur.
T“rkiye nin Avrupa, Amerika, Afrika, Asyave özellikle T“rk
cumhuriyetleriyle yaptığı ticari, ekonomik ve diğer bağlantılarının
devamında, T“rkçenin önemi de artar. Yabancı “lkelerde T“rkçe öğrenme
gereksinimi ortaya çıkar. T“rkiye den d“nyaya T“rkçe öğretimi
faaliyetleri başlar nacak bu konuda yapılan açılımda yetersizlikler
gör“l“r. Materyal ve Metot yön“nden eksiklikler baş gösterir
Yabancılara T“rkçe öğretimiiçin sağlıklı, etkili, kalıcı ve kolaylaştırıcı
uygulamaların değerlendirilipicraata geçirilmesi gerekir. Bu sebeple
yabancılara T“rkçe öğretimde, çok duyulu multisensory öğretim
metoduve kullanımının önemi “zerinde durulur. Bu metotla yabancıların
T“rkçeyi daha kolay öğrenmeleri ön gör“lmektedir.
Anahtar Kelime:Yabancılara
multisensory yöntemi.
T“rkçe
Öğretimde
çok
duyulu
ABSTRACT
People they think, that they heard and to report that they feel they have
done with words or sign language is a consensus. People, lifestyles, beliefs,
culture, language and pass on from generation-to generation. In today's
world of technology in interstate political, commercial, economic, cultural
and other fields, relations are established. More solid ground of these
relationships on behalf of the living and the increase between countries,
one of the other language learning is inevitable.
40
Turkey's Europe, America, Africa, Asia, and especially his commercial with
Turkish republic, in the continuation of economic and other links,
increases the importance of Turkish. Revealed the need to learn Turkish in
foreign countries. From Turkey to the Turkish world begins teaching
activities hatchet failure in this regard is seen in the stands. Deficiencies
arise in terms of materials and methods.
For teaching Turkish to foreigners healthy, effective, permanent, and
facilitating applications must be evaluated and put into execution. For this
reason, teaching Turkish to foreigners, very sensibly (multisensory)
teaching methods and focuses on the importance of using. This method is
easier for foreigners to learn Turkish is foreseen.
Key words: Teaching Turkish to Foreigners in the multisensory method.
GİRİŞ
1. Çok Duyulu Multisensory ÖğretimMetodu ve Önemi.
İnsanlar birbirleriyle iletişimlerini dil vasıtasıyla sağlarlar.
İnsanların kendi dillerinden başka yabancı dil öğrenme gereksinimini
duyarlar. Özellikle g“n“m“z d“nyasında adeta zaruri bir ihtiyaç
konumuna gelmiştir. Yabancı dil öğretimini önemli kılan şeyler ticari,
dinî, askerî, k“lt“rel ve bilimsel faaliyetler ve bunlara dön“k
gereksinimlerdir Şeng“l,
:
. Bu sebeple her “lkenin
yabancılara dillerini öğretme ve kendilerinin de yabancı bir dili
öğrenmeleri kaçınılmazdır. T“rkiye Cumhuriyeti devleti ve özel
teşebb“sler tarafından yurtdışı açılımları ticaret, eğitim, sanat, k“lt“r ve
diğer alanlarda girişimler yapılır. Bundan dolayı T“rk dili yabancıların
ilgisini çeker. T“rk cumhuriyetleri başta olmak “zere diğer yabancı
devletlerdeki elçilik b“nyesinde açılan T“rkçe kursları, T“rkiye
merkezli özel okul veya kurslardayabancılara yönelik, “niversite
okumak için T“rkiye yi tercih eden yabancı öğrencilere, kayıt
yaptırdıkları “niversiteler tarafından TÖMER merkezlerinde T“rkçe
öğretilir. Dil eğitiminde materyal ve yöntem önemli bir yer teşkil eder.
Kaliteli ve sağlıklı bir dil eğitimi, her yönden ihtiyaçları giderilmiş az
sorunla yapılanöğretimlerdir.
Bu g“n yabancı dil olarak T“rkçe, geleneksel yöntemler bir
kenara bırakılarak çağdaş yaklaşım, yöntem ve tekniklerin kullanımına
dayalı, uygun materyallerle zenginleştirilmiş ve k“lt“rel unsurlarla
desteklenmiş çok uyaranlı öğretim ortamlarında gerçekleştirilmesi
sağlanmalıdır
Göçer, Moğul,
:
. Yabancılara T“rkçe
öğretimde, teknolojik imkânların yanı sıra geliştirilmiş dil öğretim
metotlarının kullanımı da önemlidir. Çok duyulu öğrenme metodu, beş
41
duyuya hitap edengenel bir öğrenmeyi sağlayan, öğrenci merkezli ve
farklılıklara duyarlı öğrenme kuramlarıdır.
Amerika daTexas Üniversitesi nde yapılan bir araştırmaya göre
insanlar okuduklarının %
unu,işittiklerinin % sini, görd“klerinin
% unu, gör“p işittiklerinin %
sini,söylediklerinin %
ini, yapıp
söylediklerinin % ını hatırlamaktadırlar. Arslan,Adem,
:
. Bu
analize göre insanlar öğrenme işinebir den çok duyularıyla katılırlarsa,
kısa s“rede ve kalıcı bilgi edinme gör“l“r.
İnsanlar öğrenim yoluyla edindikleri bilgileri tam olarak
algılayamadıkları için kısa s“re içerisinde unutabiliyorlar. (afızada bilgi
kalıcılığı için çok duyulu öğrenim metodunun kullanımı önem arz
etmektedir. Bu metot diğer dil öğrenimleri içinde uyarlanıp
kullanılabilir. Duyularımıza hitap eden bu öğrenme yöntemini
kullanarak yabancılara T“rkçe öğretimini, görerek, duyarak, koklayarak,
dokunarak ve tat alarak öğretilir.
İnsanlar öğrenim yoluyla edindikleri bilgileri tam olarak
algılayamadıkları için kısa s“re içerisinde unutabiliyorlar. (afızada bilgi
kalıcılığı için çok duyulu öğrenim metodunun kullanımı önem arz
etmektedir. Bu metot diğer dil öğrenimleri içinde uyarlanıp
kullanılabilir. Duyularımıza hitap eden bu öğrenme yöntemini
kullanarak yabancılara T“rk diligörsel, işitsel, dokunsal, tatsal ve
kokusal duyularına hitap eden çok duyulu öğretim metodu kullanılarak
sağlıklı ve kalıcı olacak şekilde öğretilir.
2. Çok Duyulu Öğretim Materyalleri
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
Görsel ve İşitsel Materyaller.
Dokunsal Materyaller.
Tatsal Materyaller.
Kokusal Materyaller.
. . Görsel ve İşitsel Materyaller.
Yabancılara T“rkçe öğretiminde kullanılacak görsel ve işitsel
materyalleri; kitap,dergi, gazete, resim, tablo, fotoğraflar,bilgisayar,
multimedya sistemi, slâyt, cd, video, kasetçalar, radyo, dvd, televizyon
programları ve reklâmları,bulmaca, yapboz, boyama kâğıtları, flaş
kart,posterler; sebzeler, meyveler,taşıtlar,sayılar, alfabe,giysiler,
fiiller,mevsimler, meslekler, renkler, hayvanlar, yiyecekler ve bitkiler
tablosu. Bunlardan hariç, internet tabanlı sanal ortamlar g“n“m“zde
önemli bir yer tutar.
42
Dil öğretiminde video dersinin görsel ve işitsel araçlardan biri
olduğunu ifade eden Ercan TAŞDEMİR, dil öğreniminde öğrencilerin
görme ve işitme duyularına hitap ettiğini belirtir. Ayrıca video dersi
işlenme yöntemlerinede değinmiştir Taşdemir,
: -92).
Yabancıdil olarak T“rkçe öğretiminde görsel ve işitsel araçlar ile
yapılacak etkinlikleröğretilen kelimeler ile kavramların daha kolay
öğretilmesi ve öğrenilmesineyardımcı olur Demirel,
: .
Yabancılara T“rkçe öğretimde göze ve kulağa hitap eden araçların
önemine dikkat çekilir.
Görsel-işitsel materyallerden filmler ve TV reklamları
konusunda Mac Gregor şunları dile getirmektedir: Filmler, dil ve k“lt“r
öğretiminde pop“ler olsa da, uzunlukları her zaman sınıf içi kullanıma
elverişli değildir. TV reklâmları ise, tekrar tekrar seyredilmeye uygun kısa,
g“ncel ve b“t“n mesajlar olmaları ve temsil ettikleri k“lt“r hakkında
g“çl“ mesajlar içermelerinden dolayı, daha iyi çöz“mler sunabilir (Mac
Gregor, Using TV CommercialstoTeach Language andCulture. Eyl“l
2014). 1999. http://asianbridges.com .Yabancılara T“rkçe öğretimde
televizyon reklamlarının kullanılmasına dikkat çekilir. Televizyon
reklamlarının seyredilmesini şöyle izah eder: TV reklamlarının öğrenme
ortamlarında kullanılması genellikle videoya kaydedilme şeklinde
gerçekleşir Akpınar,
:
.Bu konuyla ilgili olarak arşiv
olması önemlidir. Şayet mevcut değilse, ders konularına göre öğrenciye
uygun reklamların seçimi ve kaydının yapılması öğreticinin
sorumluluğu altındadır.Bu materyallerin kullanımında, bu materyallerin
periyodik bir sıralama yapılarak değiştirilir. Nedeni ise, öğrencinin
öğretimde yapılan yeniliklere açık olması ve bununla da daha iyi motive
olmasıdır.
2.2. Dokunsal materyaller.
Yabancılara T“rkçe öğretimde, T“rk k“lt“r“n“n öğretilmemesi
d“ş“n“lemez. T“rkçe öğrenen bir yabancı şahıs gerçek nesne, model,
yapboz, heykel gibi numunelerden faydalanabilir. Öğrenim yapılan
ortam sınıfta veya dil laboratuvarında öğretici tarafından dokunsal
nesnelerin yer aldığı bir köşe yapabilir. Öğrenci bu köşede nesneleri
gerçek haliyle görmenin yanında, elle tutarak dokunsal yön“nden
tanıma imkânını bulur. Madi, öğretmenin bu nesneler hakkında soruyanıt yöntemiyle bilgilenme Madi,
. yapmasının yararlı olduğunu
belirtmektedir.
2.3. Tatsal materyaller.
43
Öğretimi yapılan konuların içeriklerine göre kelime ve
kavramlarla ilgili çeşitli tatları içeren nesneler bu guruba dahil
edilebilir.Örnek: Meyve, sebze, yemekler, tatlılar, içecekler gibi yiyecek
ve içecekler başta olmak “zer diğer tatsal gıda ve nesneleri tatsal olarak
tanınır. Öğretiminde kalıcı olması için öğretici anlatacağı konunun
içeriğine göre ders öncesinden hazırlık yapar. Konuda yer alan nesneler
hazırlanır. Öğretici temizlik konusuna dikkat etmelidir.
2.4. Kokusal materyaller.
Sınıf ve T“rkçe laboratuvarda, aromatik parf“mler, kolonya,
koku kutusu, koku sepeti, kokulu kitap, koku etiketleri ve kokulu
kırtasiye malzemeleri sayılabilir. Kokusal uyarıcıların öğrenim gören
işitsel ve görsel bakımından öz“rl“ olanlara konuşma ve okuma
eğitiminde yarar sağladığı (Sprinkle,1999: 93- .İfadesini kullanır.
Kokuların öğretimdeki önemine dikkat çeken M.Moss d“ş“ncesini şöyle
dile getirir: Kokusal uyarıcıların görsel-işitsel mesajları duygularla
b“t“nleştirerek, bu mesajların etkinliğini ve kalıcılığını y“kseltmede etkili
olduğu belirtilmiştir Moss, vd.,
: -38).
Beş duyuya hitap eden çok duyulu öğretim metodu kalıcı ve
uzun s“reli bir öğretim kuramıdır. Görsel, işitsel, dokunsal, tatsal ve
kokusal olmak “zere ayrılan ve birbirlerine bağlı olarak gerçekleştirilen
bir yöntemdir. Öğretmen tarafından öğrenciye öğretilecek kelime veya
kavramlar, beş duyunun algılayabileceği bir sunumla verilir. Öğrenci
yeni algıladığı kelime ve kavramı kalıcı olarak öğrenir.
3. ÇokDuyulu Öğretim MetodundaÖğretmenin Materyal
Sunumu
Öğretmen, yabancılara T“rk dili öğretiminde çok duyulu öğretim
metodunu uygulayacağı sınıf ve laboratuvar gibi ortamlarda
kullanılacak
materyalleri
temin
eder.
Bu
metodu
uygulayacaköğretmenin yabancılara T“rkçe öğretimde tecr“beli olması
önem arz etmektedir. Öğretmen, öğrencilerin öğrenme konusundaki
becerilerini ve zekâ alanlarını belirler. Öğretmenin bu çalışmasını Saban
şöyle değerlendirir: Öğretmene,öğrencileri için en uygun öğrenme
stratejileri geliştirme ve materyal sağlamada yardımcı olur Saban,
2004).
Çok duyulu öğretim ortamlarının hazırlanmasındadikkat
edilmesi gereken bazı hususlar öneri mahiyetinde verilir. - Ortamın
fiziki, sosyal ve psikolojik d“zenlemesi öğrenciye göre hazırlanır. Öğrencinin yaşı, gelişimi ve psikolojik özellikleri göz ön“nde tutulur. 44
Ders konularına göreöğretim materyalleri temin edilir. - Ders öncesi
hazırlık yapılır. - Ders içerisinde öğrencinin kullanımına verilir.
Öğretmen,T“rkçe dil öğrenimini gören yabancı öğrencileri
görsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal yönlerine hitap eden çoklu
materyalleri elde etmede sıkıntılar yaşayabilir, bu nedenle mevcut
imkânlarından yararlanmaya çalışmalıdır.
Sonuç
Çok duyulu öğretim metodunun önemi ve yabancıların T“rk
dilini öğrenmeeğilimleri hakkında bilgi verildi. Çok duyulu öğretim
metodu materyalleri sınıflandırma yapılarak değerlendirildi. Bu
materyallerin kullanımı ele alınıp izah edildi. (er bir duyu organına
yönelik görsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal başlıkları altında
örnekleriyle birlikte verildi. Bu metotla ilgili materyal toplama
problemiyle karşı karşıya kalınabilir. Bundan dolayı önemle “zerinde
durulması gereken husus, çok duyulu öğretim metodunda, öğretmenin
kullanacağı materyalleri ders öncesinden konularına göre hazırlaması
ve öğrenciye verebilmesidir.
Yabancılara T“rkçe öğretimde, yeni öğretilecek nesneleri,
kelimeleri
ve
olguları
çok
duyulu
öğretim
metoduylaanlatılmasıöğrencidekalıcı ve sağlıklı bir öğrenimini sağlar.
Dil öğretiminde görsel ve işitsel duyulara hitap eden uygulama her
zaman ön planda tutulmuştur. Oysaki çok duyulu öğretim
metodundagörsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal duyuların hepsini
kapsayan bir yöntemdir. Bu nedenle dil öğretiminde görsel ve işitsel
duyuların ön planda olduğu,diğer duyuların isearka plana atılması
d“ş“n“lemez.
Çok duyulu öğretim metodu uygulama aşamasında materyal
temini açısından zorlukların yaşanabileceği ancak bununda öğretmen
ders
öncesi
hazırlıklarını
yaparak
çöz“m
olabileceği
öngör“l“r.Yabancılara T“rkçe öğretimde öğretmenin bu metodu d“zenli
bir şekilde s“rekli olarak uygulaması ve materyalleri öğrencinin
duyularıyla algılamasına verilir. Yabancılara T“rkçe öğretimde, çok
duyulu öğretim metodunun kullanımı, T“rkçe nin daha kolay ve daha
anlaşır bir biçimde öğretilmesi ve öğrenilmesini kolaylaştıracağı
d“ş“n“lmektedir.
45
KAYNAKÇA
1. AKP)NAR, B.,
, Konuşulan Otantik Bir Dil Kaynağı Olarak
Televizyon Reklamlarının Yabancı Dil Öğretiminde Kullanılası.
Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi. Ankara. Pegem A Yayıncılık.
2. ARSLAN, Mustafa, ADEM, Ergin,
, Yabancılara T“rkçe
Öğretiminde Görsel ve İşitsel Araçların Etkin Kullanımı, Dil, Sayı:
s.65
3. DEMİREL, Özcan,
, Yabancı Dil Öğretimi İlkeler Yöntemler
Teknikler. Ankara.Usem Yayınları.
4. GÖÇER, Ali, MOĞUL, Selçuk,
, T“rkçenin Yabancı Dil Olarak
Öğretimi İle İlgili Çalışmalara Genel Bir Bakış . TurkishStudies –
International PeriodicalForTheLanguages, LiteratureandHistory of
TurkishorTurkic Volume 6/3 s. 797-810.
5. MAC GREGOR, L.aura, (1999), Using TV CommercialstoTeach
Language andCulture. http://asianbridges.com.(Erişim Tarihi: -092014)
6. MADİ, B.,
Yayınları.
, Öğrenme Beyinde Nasıl Oluşur. İstanbul: Morpa
7. MOSS,M.,COOK,J., K. WESNEY, K.,and P. DUCKETT,P.,(2002), Aromas
of
RosemaryandLavenderEssentialOilsDifferentiallyAffectCognitionan
dMood in HealthyAdults. Intern J Neuroscience.
8. SABAN, A.,
, Öğrenme-Öğretme S“reci Yeni Teori ve
Yaklaşımlar, Ankara: Nobel Yayınları.
9. SMİT(, A.,and L. A. Rawley,L.,A., (1997),
Using TV
CommercialstoTeachListeningand Critical Thinking. Imagination in
Language Learning andTeaching. http://www.njcu.edu. Erişim
Tarihi:10-09-2014)
10. SPRINKLE, R., (1999), ThePower of Aroma andOlfactoryExperience
in theClassroom. Jaounal of Teaching English in theTwo-YearCollage.
46
11. ŞENGÜL, K“bra,
, T“rkçenin Yabancılara Dil Olarak
Öğretiminde Alfabe Sorunu Uluslararası T“rkçe Edebiyat K“lt“r
Eğitim Sayı: / s.
-339.
12. TAŞDEMİR, Ercan, BİLKAN, Nesrin, CAN, (“dai,
Öğretim Teknikleri. Dilset Yayınları, İzmir.
, T“rkçe
47
MESÎ(Î DİVAN)NDA VE ŞE(RENGİZİNDE MA(ALLİ UNSURLAR
Arş. Gör. B“nyamin TETIK
Arş. Gör. Gökçe Zeynep ÖZATALAY
Ardahan Üniversitesi, Ardahan- T“rkiye
[email protected],
Ege Üniversitesi,İzmir- T“rkiye
[email protected],
ÖZET
Klasik T“rk Edebiyatı döneminde balkan coğrafyası hem nicelik, hem de
nitelik yön“nden T“rk edebiyatına katkıda bulunmuştur. Sadece
Arnavutluk coğrafyası bile Taşlıcalı Yahya, L“tfi ve Fasih Dede gibi otuza
yakın divan şairi yetiştirmiştir. )). Bayezid devri şairlerinden Priştineli
Mesîhî de bu balkan şairlerinden birisidir. Döneminin gözde şairlerinden
olan Mesîhî, şiirlerinde duru T“rkçe nin lezzetini vermeye çalışmış ve ilk
şehrengiz metinlerinden birini kaleme alarak, kendi coğrafyasını ve bu
coğrafyanın yaşam tarzını ebedîleştirmeye çalışmıştır.
Derbeder yaratılışı y“z“nden kendi devrinde gerekli ilgiyi göremeyen
fakat T“rkl“ğ“n ve İslam ın Batı daki ilk göz ağrısı olan balkan
topraklarındaki zengin k“lt“r“n ve yaşam biçiminin g“n“m“ze
ulaşmasında aracılık eden şairin Şehrengizi ve Divanındaki mahalli
k“lt“r“ yansıtan öğeler bu çalışmada tespit edilip, değerlendirilmeye
çalışılacaktır.
SUMMARY
In the Classic Turkish Literature period, balkan peninsula was
contributing to Turkish literature from the point of both qualification and
quantity. Even only region of Albania raised approximately thirty poet
such as Taşlıcalı Yahya, L“tfi and Fasih Dede. Mesîhî of Pristine, poet of )).
Beyazıd period, is one of this balkanic poets. Mesîhî, one of the favorite
poets of his time made an effort to pleasure of pure Turkish and by writing
one of the early sherengizs, endeavored to eternalise his region and lifestyle of this region.
Because of his vagabond character, he couldn t attract waiting attention.
However, the poet mediating to reach substantial culture and life-style in
the balkan area, first achievement of Islam in West,
48
Söz, başlangıçta bir b“y“, sihirsel bir eylemdi, hala da bu g“c“n“
geniş ölç“de koruyor.
Sigmund FREUD
Giriş
(er şair bir toplumun “r“n“d“r ve bir toplum içinde yaşar. Bu y“zden
ister tamamen gerçek dışı bir fantazya yazarı olsun, isterse
klasisizmdeki gibi konusu, şekli hatta kelimelerine varıncaya kadar
belirlenmiş bir ekolde yazsın, kendi toplumunun ufak ya da b“y“k çapta
bir aynası olmaktadır. Bu halde toplumsal hayat, yazarın psikolojisi ve
diğer edebi eserler ile birlikte, edebiyat için zorunlu bir kaynaktır
diyebiliriz. Bu nokta, klasik T“rk edebiyatı için toplumdan uzaklık ve
y“ksek z“mrelik tartışmasını geçersiz kılarken, aynı zamanda, bu
edebiyatı anlamak için sosyolojik bir analizi de zorunlu kılmaktadır. Bu
analiz için ilk basamak ise, yapısal bir incelenme sonucu, metnin
içindeki mahalli unsurları diğer unsurlardan ayırmak ve bu unsurları
tespit etmektir. Divan edebiyatı da, her ne kadar tarihi ve sosyal
şartların etkisiyle Arap ve Acem dili ve edebiyatlarının etkisi altında
kalmış olsa da, yine de Agâh Sırrı Levend in deyimiyle Bu edebiyat,
parça parça canlı levhalarıyle, “mmet çağının bir aynasıdır. (Levend,
Ümmet Çağı Edebiyatı,
, s.
Bu çalışmadaki amaç ise, Mesîhî nin
şahsında klasik T“rk edebiyatındaki yerel hayatı yansıtan bu ifadelerin
saptanması ve yorumlanmasıyla . y“zyıldaki sosyal hayatı bir ölç“de
tespit etmek ve değerlendirmek olacaktır.
. y“zyılın önemi Osmanlı Devleti nin Çelebi Mehmet vasıtası ile
yeniden kurulduğu ve beylikten devlete geçişin gerçekleştiği bir dönem
olmasında yatar. Ayrıca bu dönem Balkan coğrafyası için ayrıca
önemlidir ç“nk“ Timur istilası, Şii tehlikesi, Karamanoğlu etkisi gibi
sebeplerle Batı bölgelerinin özellikle daha ön plana çıktığı bir devredir.
Özel olarak Mesihi nin eserlerini meydana getirdiği dönem olan )).
Bayezid devri hızlı fetih devrinin ve özellikle Fatih in fethinin sindirildiği
bir barış devresi olması açısından tam bir sistemleşme ve klasikleşme
evresidir. Şent“rk & Kartal,
, s.
-195)
)). Bayezid dönemi şairlerinden olan Mesihi, Priştine doğumlu olup,
doğum tarihi ve ailesi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Sehî, Latîfî, Âşık
Çelebi, Kınalızâde, Riyâzî ve Beyânî tezkirelerinde hakkında bilgi verilse
de bu kaynaklardan edilen bilgi oldukça sınırlıdır. Gençliğinin geçtiği
Balkanlardan eğitim için İstanbul a gelen şair, İstanbul da (adım Ali
Paşa nın himayesine girmiştir. Rindane yaratılışının etkisiyle zamanda
49
Paşa nın göz“nden d“şen Mesîhî, fakir bir hayat s“rd“rm“şt“r. Bu
yoksulluğu şiirlerine kimi zaman doğrudan yansımış örneğin recâ-yı esb
gibi , kimi zamansa kasidelerin çokluğu ve özensizliği gibi dolaylı
yollardan yansımıştır. Bu fakirliği ve rindane hayatı Mesîhî yi dönemin
b“y“k şiir meclislerinden ve y“ksek b“rokrasinin zengin yaşamından
yani y“ksek z“mreden uzak tutarak halka ve mahalli unsurlara daha
yaklaştırmış, söyleyiş ve ifadede milli unsurlara yöneltmiş ve belki de
Şehrengiz böyle bir hayatın sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
Şehrengiz deki kişilerin neredeyse tamamen esnaf kesiminden olması
ve metindeki eğlence vurgusu buna bir delil olarak gösterilebilir. Mesihi
tezkire yazarları tarafından klasik T“rk şiirinin temel taşları arasında
gösterilmiş, Necati, Zati gibi şairlere denk sayılmıştır. Mecma u nnezâir de
şiirinin bulunması ve kendisine
nazire söylenmiş olması
onun etkisini göstermesi bakımından yeterlidir.1
Mahalli unsurlar, kısaca bir edebi metindeki t“m yerel/folklorik
malzeme olarak tanımlanabilir. Klasik T“rk edebiyatı özelinde ise; konu
bazında klişeleşmiş mazmunlar, Fars ve Arap mitolojisine ya da İslam a
ait unsurlar dışındaki toplum hayatını yansıtan ifadeleri, şekilde ise halk
edebiyatı şekillerini ya da bu şekillere benzeyen kullanımları içine alır.
Bu noktada dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan birisi ayırt
etme işleminin iyi yapılmasıdır. Örneğin beyaz saçlı bir bebeğin
uğursuzluk olduğu inancının geçtiği Zâl ve Simurg hikâyesine yapılan bir
atfın yanlış yorumlanmasıyla Anadolu da da bu inancın olduğu
zannedilebilir. Dinin toplum yaşamından ayrılmaz yapısı nedeniyle
özellikle dini inanç ve uygulamalara dikkat edilmelidir. Yine bir örnek
olarak Ey ol ki ş“kr-i nimet“ňe itiraf iç“n/Olmış durur zemînde her bir
çemen lisan K /
beytindeki cansız varlıkların da dua ettikleri
şeklindeki inancın bir halk inancı mı yoksa İsra/77 ayetine bir
göndermemi olduğu tespiti zor bir konudur. Bu çalışmada yöntem
olarak, dini referans Ayet ve hadis ile açıklanabilen inançlar,
çalışmanın kapsamını makul d“zeyde tutmak ve mahalli unsurların
g“venirliğine zarar vermemek amacıyla, çalışmaya dâhil edilmemiştir.
Mahallileşme genel olarak, klasik T“rk şiirindeki yoğun Arap ve Acem
unsurlara bir tepki olarak dilde sadeleşmeyle başlayan ve şekil ve
muhtevada da T“rk toplumuna ve yaşamına yönelen bir millileşme
hareketi olarak tanımlanabilir. (Batislam, 1993) Bu tarzdaki şairler sade
dile ve yerli konu arayışına dikkat ettikleri için oluşturdukları
metinlerdeki
mahalli
unsurlar
doğal
olarak
artmaktadır.
Mahallileşmenin mahalli unsurlardan ayrı d“ş“n“lmesi imkânsız olsa
Mesihi hakkındaki bilgiler için bakınız; (Şentürk & Kartal,
2007, s. 238-239), (Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, 2012,
s. 135-137) ve (Mengi, Mesîhî Dîvânı, 1995, s. 1-12)
1
50
da, bilim d“nyasındaki bu iki unsurun birlikte incelenmesi temay“l“,
mahalli unsurların yalnızca bu ekol şairlerine has olduğu izlenimini
uyandırmaktadır. Fakat yukarıda da belirtildiği gibi toplumsal hayat t“m
edebiyat d“nyasının içinde bulunmaktadır. (atta bu husus y“z“nden
mahallileşmenin bir akım mı, yoksa bir tarz/“slup mu olduğu ve belli
başlı temsilcileri haricindeki bazı şairlerin bu akım içinde d“ş“n“l“p
d“ş“n“lemeyeceğine dair tartışmalar halen tam açıklığa kavuşmuş
değildir.2
Mesihi eserlerinde deyim, atasöz“ ve mahalli söyleyişleri çokça
kullanmasına ve T“rk edebiyatındaki ilk Şehrengizlerden birisini yazmış
olmasına rağmen3, özellikle gazellerindeki konu seçimi, tamamen
Farsça K ,G ,G ,G
,Kıta ,Kıta ,Kıta ,Kıta 4 şiirleri ve
Mesîhî gökden inseň saňa yer yok
Y“r“ gel var Arabdan yâ Acemden G
/
mısrası gibi hususlar şairin mahallileşme içinde değerlendirilmesini
g“çleştirmektedir. Özellikle bu konuda Latifi nin yapmış olduğu halkın
onun şiirlerini anlayamadığı yön“ndeki yorum bu gör“ş“ tamamen
destekler niteliktedir. Mesihi nin eserlerinin sosyolojik analizi
Osmanlı nın kendine has yapısına kavuşmaya başladığı . Y“zyıla ait
olması ve T“rkl“ğ“n köklerinin yeni yayıldığı Balkan coğrafyası ve
T“rkl“ğ“nden izler taşıması sebebiyle ayrıca önemlidir.
Mesîhî nin Divan ve Şehrengiz eserlerindeki mahalli unsurlar şu alt
başlıklar altında incelenecektir.
İfade ve dil unsurlarındaki mahalli unsurlar
1.1. Deyimler
1.2. Atasözleri ve Vecizeler
1.3. Mahalli Söyleyişler
1.
1. İfade Ve Dil Unsurlarındaki Mahalli Unsurlar
Mahallileşme konusundaki tartışmalar hakkında detaylı bilgi
edinmek için bkz; (Erdoğan, 2009)
3
Mesihi’nin Şehrengiz’inin Türk hatta İslam edebiyatında ilk
örnek olduğunu iddia edenler olmuştur.(Örneğin (Levend,
Ümmet Çağı Edebiyatı, 1962, s. 83-84) Bu konudaki daha
kapsamlı bilgi için bkz. (Canım, 2011, s. 292-306)
4
Çalışmada geçen bütün şiirlerin numaralandırılmasında Mine
Mengi’nin çalışması esas alınmıştır; (Mengi, Mesîhî Dîvânı,
1995)
2
51
Dil insanın sosyal hayatının en temel unsuru konumundadır ve
bu hayat içinde çeşitli işlevleri vardır. Dilin en inceldiği ve
karmaşıklaştığı yer olan şiir dilinde kelimelerin yalnız manaları değil,
zihinlerde meydana gelen çağrışım ve duygulanımlarda rol oynar.
(Aksan, 2011, s. 4-8) Böylece hassas bir hissetme ve sezme kabiliyetine
sahip şair, içinden geçenleri aktarır ve okur anlamlandıramadığı, farkına
varamadığı ya da ifade edemediği karmaşalarını çöz“mleme fırsatı
bulur. Yalnız bunun için okur ve yazarın aynı kodlara sahip olmalıdır.
Arapça ve Farsçanın l“gatine hâkim olsalar da çağrışım ve hissiyatına
hâkim olmakta zorlanan, bunu başardığında bile okurlarının b“y“k bir
kısmı bu kelimeleri zar zor kavrayan insanlardan oluşan şairler için
konuşma diline yönelmek çoğu zaman kaçınılmadır. Mahallileşmenin
dilde sadeleşme ve konuşma dilini şiire yansıtma eğilimi de tam olarak
bu noktada başlar.
Yerel unsurlar tespiti aslında dilin en k“ç“k anlamlı yapı taşı
olan kelimede başlar. Bir dönemde “retilen, unutulan ya da
kullanılmaya devam eden kelimeler o dili kullananları da yansıtır aynı
zamanda. Fakat başlı başına bir çalışma konusu olacak genişlikte
olacağından, bu çalışma kapsamında ele alınmayacaktır. Bu çalışma dil
yön“nden kelime öbeği ya da c“mle durumundaki deyim, atasöz“ gibi
bazı ifadeleri inceleyecektir
1.1.
Deyimler
Deyimler bir dildeki ifadeyi en kısa ve etkili yoldan anlatmayı amaçlayan
çoğu zaman mecaz ve diğer söz sanatları da kullanan kısa ve kalıplaşmış
sözlerdir. Deyimlerin belki de en önemli özelliklerinden birisi milli
karakterleridir. Bu yapılardan dolayı deyimler başka dillere ya
anlamlarıyla ya da o dilde aynı işlevi karşılayan bir başka bir
deyimle(Kabak gibi kel= bald as an egg(Yumurta gibi kel) gibi.)
kullanılırlar. (Tetik, 2013, s. 5-11)
Kısa ve öz ifadeler oldukları için deyimler, çok az sözle çok şey
anlattıkları için, sınırları bir beyit içerisinde olan divan şairine b“y“k
kolaylık sağlarlar. Ayrıca kalıplaşmış yapıları, söz sanatları kullanmalar
ve toplum içinde anonimleşmiş, kullanıla kullanıla çağrışım ve his
d“nyaları kazanmış ifadeler olduklarından, yukarıda bahsettiğimiz
şiirsel işlev için de uygundurlar. Bu kullanışlı yapıları sebebiyle,
deyimler Mesihi de olduğu gibi, Necati, Şeyh“lislam Yahya, Nedim gibi
mahallileşmeye ya da halka söyleyişine yakın şairler tarafından da
sıklıkla kullanılmışlardır. Kurnaz, (alk Şiiri ve Divan Şiirinin
M“şterekleri,
, s. -54)
52
Mesihi divanında kullanılan deyimlerin alfabetik listesi aşağıdaki
gibidir.5
Acı dil vurmak K / , Acı sövmek G / , Acı yaş K / -G / , Ağız
eğmek K / , Ağzı dualı G / , Ağzı var dili yok Ş/
, Ağzına
bakmak G / , Ağzına kilit vurmak G / , Ağzına sövmek(G19/4),
Ah etmek(G184/1-G200/5-G
/ , Akçe dökmek K / , Aklını
almak G
/ , Aktan karayı seçmek, Alçaklık eylemek G / ,
Ayağına d“şmek G
/ -G / , Ayağına kara sular inmek G
/ ,
Ayak göt“rmek K / , Aybını çekmek G / , Az görmek G / ),
Bağrını delmek G
/ , Bahtın göz“ uyanmak K / , Baş
kaldırmak K / , Baş koşmak G
/ , Baş koymak G
/ , Baş
“zre durmak K / , Baş “zre yeri olmak G
/ , Baş vermek G
/ G
/ , Başa kakmak K /)))- , Başdan ayağa göz olmak K / , Başı
terk etmek K / , Başına g“n doğmak G / , Başında yer
etmek K / , Baştan çıkarmak G
/ , Baştan çıkmak G
/ ,
Baştan savmak G
/ , Begs“z çeriye dönmek K / , Bel
bağlamak G
/ -K / ,
Belini
b“kmek K / ,
Boynunu
vurmak G
/ , Bunun da canı var(K17/18), Can atmak(G105/6), Can
çekişmek M / , Can vermek G / -G153/1-G
/ , Canı ağzına
gelmek(G55/4-K / ,
Canına
can
katmak G
/ ,
Canına
rahmet G
/ , Canlar çekiştirmek G
/ , Cennete dönmek K / ,
Defterini d“rmek K / , Dil uzatmak K / , Diş bilemek K / ,
Dokuz dolanmak Ş/
, D“ğme eylemek Ş/
, D“nyayı başına dar
etmek G
/ ,
D“nyayı
göz“ne
kara
etmek K / ,
El
açmak G
/ , El uzatmak G / -Ş/ , El vurmak K / , Elinde
tutmak G
/ , Gam yemek G
/ , Göğe çıkarmak G / , Göğe
ermek G
/ , Göğ“s geçirmek G / -K / , Gökte aradığını yerde
bulmak G
/ , Gönl“ akmak K / , Gönl“ d“şmek G
/ ,
Gönl“n yıkığın yapmak K / , Gön“l almak G
/ , Gön“l
eğlemek Ş/
, Gön“lden geçirmek Ş/ , Göz dikmek G
/2G216/5-K17/10), Göz terazisi(G52/3), Göz yummak Ş/ , Gözden
çıkmak G / , Göze gelmek K / , Göz“ ağarmak Ş/ , Göz“
doymak K / , Göz“ gibi tutmak K / , Göz“ gönl“ karanlık
olmak G / , Göz“ ısırmak G
/ , Göz“m “zre Ş/ , Göz“nde nur
olmamak G / , Göz“n“ açamamak K / , Göz“n“ açmak G / ,
Hali it hali olmak(G67/4), (avaya uymak K / , (içe saymak G / ,
(uzuruna çekmek K / , İki b“k“lmek K / , İki göz“yle
bakmak G / , İlik gibi emmek Ş/
, İmanı gevremek Ş/
, İş
başa d“şmek GI/3), İşittiğini söyleyici olmak(K21/4), Kan
ağlamak G
/ -K2/1),
Kana
boyanmak(K23/IV- ,
Kanına
5
Deyimlerin tespitinde kullanılan kaynaklar şunlardır;
(Aksoy, 1970), (Yurtbaşı, Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü,
2013) ve (Türk Dil Kurumu, 2014).
53
girmek(G263/7), Kara baht(G22/5-Ş/ ),(G / , Kara g“nl“ G)/ K2/9-Ş/ -G / , Kara yazılı G / , Kara y“zl“ G / , Kendini
yerden yere vurmak(G252/4), Kılı kırk yarmak G
/ , Kıran
girmek(K5/25), Kim öle kim kala(GII/8), Koluna kuvvet(G19/6-G38/6),
Kulağını
çekmek G
/ ,
Kulp
takmak G / ,
Kurban
olmak(G222/1), Kuru sevda(G17/2), Ne zahmet(G19/3), Ocağına su
koymak(G219/3-G
/ ,
Oda
yakmak Ş/ ,
Parmak
ile
göstermek K / , Silip s“p“rmek G
/ -K / , Söz“n“n eri
olmak G / , Uyku almak K / , Üste vermek K / , Yağmurdan
kaçıp doluya tutulmak G
/ , Yakıp yandırmak K / , Yalın ayak
başı kabak K / , Yanıp yakılmak G / , Yap yap y“r“mek K / ,
Yaşı
göz“nden
çıkmak Ş/ ,
Yer
eylemek K / ,
Yere
çalmak G
/ -G
/ , Yerine ısınmak K / , Yol kesmek G
/ K / , Y“reği taş olmak K /))- , Y“z ağartmak K / , Y“z
aklığı K / , Y“z bulmak G
/ , Y“z çevirmek G
/ , Y“z
dönd“rmek K / -G / , Y“z s“rmek K / , Y“z“ ak G / , Y“z“
ak alnı açık G / ), Y“z“ g“lmek K / , Y“z“ kara K / ),(K1/7),
Y“z“
suyu K / ,
Y“z“m
“zre Ş/ ,
Y“z“ne
bakmaya
utanmak M / ,
Y“z“ne
g“lmek K / ,
Y“z“n“
kara
etmek(G156/3).6
Mesihi nin çalışmaya konu olan eserlerinde toplamda
adet farklı
deyim geçmektedir. Deyimler normal şartlarda, çekim ekleri hariç,
kalıplaşmış ifadeler olmalarına rağmen, şiir dilinin etkisiyle bazı
değişimler geçirebilirler;
Sâkî şu deñl“ turdı gice hidmet“ñde kim
İndi s“râhin“ñ kara sular ayagına(G200/3)
Ya da deyimler bug“nk“ kullanımlarından farklı şekillerde ve
anlamlarda kullanımları gör“lebilir. Örneğin aşağıdaki beyitlerde cennet
yerine T“rkçe karşılığı uçmak, diğer beyitte ise d“nya yerine cihan
kullanılmıştır. Göze gelmek deyiminin ise bug“n nazar inancı için
kullanılsa da, o g“nlerde sarhoş olmak, başına vurmak anlamında
kullanıldığı gör“lmektedir. Fakat bu şekildeki kullanımlar oldukça azdır.
Bu durum bize bu t“r kalıplaşmış ifadelerin tarihi seyir içinde ne kadar
dirençli olduklarını göstermektedir. Özellikle kara, göz, el gibi temel
Deyimler yapılara gereği çekim eki alabilir ve cümle için
çekimlenebilirler ve metnin yazıldığı döneme göre bazı imla
farklılıkları bulunmaktadır. Ayrıca şiirin yapısı gereği kimi
zaman normal şartlarda kalıplaşmış olan deyimlerin yapısı
bozularak metin içine. Bütün bu karışıklığın önüne geçmek
için deyimler sözlüklerdeki madde başı kullanımlarıyla
yazılmıştır.
6
54
kelimelerde şiir metinleri için siyeh, çeşm ve dest karşılıkları çok sık
gör“lmesine rağmen, deyimlerde hiç bir değişme olmayışı dikkate şayan
bir durumdur.
Gördi kim uçmaga döndi d“rl“ zînetle zemîn
Yire uçmak kasdına açdı o dem şeh-per hilâl K /
Dostlar bil“n ki dilberden asılacak rakîb
Gin y“rimezse cihânı başına dar eyleyem G166/4)
Geldi gözine nergis-i mest“ň şarâb-ı nâz/
G“l-bergden aňa döşedi bâd câme-hâb K /5)
Şair bu deyimleri kullanarak, yukarıda bahsedildiği gibi kısa ve öz bir
anlatımı ve etkileme g“c“n“ yakalamak ister;
Yanında gayrı atlara otlak viricegiz
Utanuram dimege ki bunuň da cânı var(K17/18)
Meclis-i meyde sen“ňle kadeh öp“şd“giç“n
İkide birde s“râhîn“ň aňa göňli akar(K15/4)
Meclisde seb” ile katı baş koşar ancak
Vallâhî s“râhîye de bir kulp dakarlar(G57/3)
Ben kılıcuňdan şehâ dönd“rmezem y“z“m veli
Korkum oldur dönd“re y“zini anuň “st“hân K /
Deyimlerin tamamen yerli unsurlar olduğunu söylemiştik. Bu y“zden
deyimler aynı zaman kullanıldıkları dilin değer d“nyasını ve bu
deyimleri kullanan insanların yaşantısını da yansıtır. Örneğin; divan
edebiyatının klasik yapısındaki sevgilinin cevr etmesi durumu,
deyimlere yansımıştır. Deyimlerin toplamda 73 tanesi olumsuz
anlamdaki deyimlerdir. Diğer örneklerden bazıları şu şekildedir beğsiz
çeriye dönmek; lidere gösterilen saygının, gökte aradığını yerde bulmak;
Gök Tanrı inancına bağlanabilecek Allah ın gökte yaşadığını inancının,
söz“n“n eri olmak; ahlak anlayışının göstergeleri olabilir. Akçe dökmek,
beğsiz çeriye dönmek, boynunu vurmak, ocağına su koymak, parmak ile
göstermek gibi bazı deyimlerde g“nl“k hayattan bazı sahneleri bize
aktarmaktadır.
55
1.2.
Atasözleri ve Vecizeler7
Atasözleri de bir toplum için deyimler kadar, hatta bir derecede
deyimlerden daha b“y“k bir öneme haizdir. Deyimlerle özellikleri
hemen hemen aynı olan atasözleri, farklı olarak bir öğ“t verme ya da bir
kaideyi açıklama işlevindedir. Şinasi Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye sinde
atasöz“ için Durûb-ı emsal ki hikmet“ l-avamdır, lisanından sadır
olduğu bir milletin mahiyyeti efkârına delâlet eder. demektedir.
Gerçekten de toplumlar, bireylerine verdikleri öğ“tlerle, kendi değer
yargılarını ve d“ş“n“ş biçimlerini ortaya koyarlar.
Kendi karakterinin etkisiyle daha çok rindane “slubu kullanan
Mesihi de, bir beyitinde öğ“t alma karşı olumsuz tavrını şöyle ifade
etmiştir;
Deldi kulaklarumı oglan iken pîr-i mugan
Ki birinden giricek def i birinden çıka pend G /
Bana nushı tekell“f itme vâ'ız
Ki dîvâne olan olmaz m“kellef G121/3)
Başka örneklerini de divanda görebildiğimiz bu tarz beyitler Mesihi nin
rindane “slubunun gereğidir ve bu “slubun daha çok eğlenceye ve ibn-i
vakt olmaya meyli y“z“nden darb-ı mesel kullanımını çok
görmemekteyiz. Bununla beraber atasözleri ve atasöz“ tanımına uyan
vecizeleri şu şekilde sıralayabiliriz.8
D“kendi sanma gözden gevher-i eşk
Ki su akdugı yirden gir“ akar(G/53/4)
?Ben toprag olmış umar isem n ola vasluňı
Ahir çog ak bedenleri bu kara yer koçar(G74/3)
?Ç“n harâmi olanun kanı helâl olmak d“şer
Güncel kaynaklarda atasözü olarak geçen ibarelerin sonradan
anonimleşerek atasözü haline gelmiş olmaları ihtimali
yanında, kaynaklarda bulunmayan sözlerin de zamanla
unutulması ihtimalini göz önüne alarak ve 15. yüzyıla ait tam
bir sözlük olmadığından, atasözü tanımına uyan vecizeler ve
atasözlerini aynı başlıkta ele aldık. Bu tercihe bir dayanak
olarak bugünkü kaynaklarda bulunmayan fakat Mesihi’de
geçen “ateşle su yan yana olmaz” ibaresiyle aynı anlamdaki
“kurtla kuzu dost olmaz” atasözündeki benzerlik gibi örnekler
gösterilebilir.
8
Atasözlerinin tespitinde kullanılan kaynaklara deyimler
bölümündekilerdir be ayrıca; (Yurtbaşı, Sınıflandırılmış
Atasözleri Sözlüğü, 2013)
7
56
Bilmez“z hûn-ı surâhiyi neden olmış harâm G
/
?Bir dil-i sûzânıma bir tig ur did“m didi
Ey Mesîhî âteş ile âb kılmaz ihtilât(G112/6)
?Eşk“mle harâb olsa n'ola hâne-i çeşm“m
Vîrân olur öñ soñ su yolında yapılan ev(G201/2)
?Cihân ne kişiye el virdi k itmedi pâ-mâl
Zamân ne kimseye lutf itdi k itmedi makh”r(K19/6)
Gör“ld“ğ“ “zere su aktığı yerden geri akar , harami olanın kanı
helaldir , ateş ve su bir arada bulunmaz gibi aslında bir öğ“t niteliği
taşıyan sözler bile Mesihi tarafından çeşitli söz sanatlarına malzeme
olarak ve rindane yaratılışına uygun olarak kullanılmıştır.
Atasözleri de deyimler gibi kalıplaşmış olmalarına rağmen, deyimler
böl“m“nde de bahsedilen şartlar y“z“nden bu durum değişebilir;
D“nya kimseye kalmaz: Sakın ol gitd“gine şâd olma
Saňa da kalmaz efendi âlem(K23/IV-8)
Pamuk içinde ateş gizlenmez: İgende ahumuz almasun ol yar
Od ile penben“ň ne oyunu var Ş/
Mahalli söyleyişler
Klasik T“rk şiiri, sınırları çok net olarak çizilmiş bir edebiyattır.
Sanatçının kullanacağı şekil, konu ve hatta kelimeler bir az çok bellidir.
Hatta bu durum zamanla dildeki rakamlar, organ ve hayvan isimleri gibi
temel kelimelerin yerine bile yabancı dillerdeki karşılıklarının girmesine
neden olmuştur. T“m bunlara rağmen şair, konuşma dilinin bazı
unsurlarını şiire yansıtmaktan da geri kalmaz. Bunlardan en önemlisi
unutma ha redifli gazeldir. Bu gazel dışında şu kullanımlarda mahalli
söyleyişe örnek olarak gösterilebilir.s
1.3.
Beş on g“n eylesem ger savma nîyet
Bozar ol nîyet“mi îd-i vuslat Ş/
Kâmet“ňe sehv ile benzetd“giç“n kend“yi
Tolaşı tolaşı serv“ň ayagını aldı âb G /
Yatdukça öldi diy“ köpekler yimemege
Çevre yanın dög“ni dög“ni ider hisâr K /
57
Bir b“sen alınca gel“r cânum agzuma
Bir tîrin irişince göň“lden neler geçer(G56/2)
Her dem ki buy-ı z“lf“ňe bâd-ı seher geçer
(a merhâba dimeklige k“ymez kaçar geçer(G56/1)
(alkuň gör“p semend ile seyrân itd“gin
Ben dahi karşu karşu oluram aňasuvar K /
İrişmedin bug“n yarın ey şab peyk-i şeyb
Ortaya ko bil“ňi dehânum kılma gayb G /
G“l yaprag agızludur aňarâzuňı açma
Bir goncaya di eylemes“n sırruňı ifşa K /
Mesîhî medhi bu deňl“ becerdi
Begenmezsen y“ri var sen de eyle İ/ -5)
Dehânı ile miyânı y“ri yok hesâbına say kim
Adem diyârına ilt“r seni ol emr-i muhâl K /
2.1.
Giyim/Kuşam
Kılık- kıyafet divan şiirinde sosyal hayatın bir unsuru olarak
oldukça fazla yer almaktadır. Kumaş ve kıyafetin renk, desen ve diğer
hususiyetlerinin yanında anlam, değer vb. gibi maddi ve manevi t“m
özellikleri şiirin konusu olmuştur Öztoprak,
,
-104);
Örneğin;cariyelerin yakasına g“m“ş d“ğme dikildiği(K6/41),
gömleklerin yakalarının y“ksek ve yuvarlak çeşitlerinin olduğu G)/ ve
Ş/
ve kıyafetlerin asumani G / , şemsi K / -Ş/ -GI/5) ve
siyah(K9/34-K13/19-K23/IV-7-Ş/
renklerde olabildiği şiirlerden
anlaşılır. Özellikle siyah matemin rengi olarak sıklıkla kullanılmıştır.
Âsumâni bir k“hen câme giyer çarh-ı geda\Penbesid“r işbu yer
yer görinen ebr-i sefid(G38/4)
Bu dem ki mâtem-i cûd u vakâr-ı ragbet iç“n/ ara is-i kelimatum
giy“p durur kara şal(K9/34)
Şemsi d“lbendi ki başı “zre itmişd“r karar/Döne döne sarılup
dil-dâra eyler iftihar/Şol m“devver şemsesiyle g“yiya destar-ı yar G)/
Bazen sosyal hayatın bir unsuru olarak kullanılan bazense bir mazmun
olarak sevgilinin bir eşyası olarak gör“len kıyafetlerin bir kısmı, bir
ziynet ve s“slenme amacı taşımaktadır. Bunun yanı sıra doğrudan ziynet
58
eşyalarının ya da aksesuarların da metinde geçtiği gör“l“r. Bu durum
tarihin her evresinde olduğu gibi g“zel gör“nme ihtiyacına yönelik
eylemlerin devam ettiğini gösterir. Metinde geçen aksesuarları şöyle
sıralabiliriz; Kemer G / - , altın zincir K / , g“m“ş halka K / ,
g“m“ş d“ğme K / , k“lah G / , şal/t“lbent K /
K / K13/19-Ş/ -GI/5), nikap(K7/51G / G / , c“zdan K / .
Ayrıca savaş giysileri ve ekipmanları da bir s“s eşyası olarak
yansıtılmaktadır. K11/3)
Boynına zerrîn selâsil baglar iseň yaraşır
Pişe-i medh“ňde oldur ç“n bug“n pîr-i beyân K /
Kenîzek itmeg iç“n saňa bikr-i goncaları
Yakalarına g“m“ş t“gmeler dizer jâle K /
G“ş-ı mâhîye takar san ki g“m“şden halka
Nâzil oldukça su “zre katarât-ı emtâr K /
Gâh Davudi zırıhlar örtin“p ab-ı revân
Geh g“m“şden harbeler peyda ider çarh-ı dîlir K
/
Ayrıca şu beyit de, sarığın/başlığın “zerine s“s eşyası takma âdetini
göstermektedir;
Başına takınsa tir-i perranun n ola
(aşmuna leşkerden öndin ol olur ç“n kim revan K /
Ayrıca bug“nde devam eden bir uygulama olan bazı meslek gruplarına
özel giyim şekillerinin yansımaları da gör“lmektedir.
Altun “sk“fl“ silah-dâruň durur hurşîd kim
Kanda gitseň göt“r“r yanuňca tîg-i zer-nişân K /
G“neş âşık olup her subh ol aya
Girer derviş gibi ak abaya Ş/
Saf ol Mesîhî gayret it giyme raiyet câmesin
Jeng-i havâdisden seni hıfz itmege yiter nemed(G41/5)
Saçuña beñzed“giç“n tolaşur
Mesîhî zâhid“ñ peşmînesine(G215/ 5)
Metinlerde en çok geçen eşya nikaptır G / -G70/5, K7/16-51, . Dönemin tesett“r anlayışını da yansıtması bakımından önemli olan
59
nikap âşık için olumsuz bir durum olan naz sonucu ortaya çıksa da,
olumlu ifadelerle anlatılır. Şiirlerde karşımıza çıkan bir diğer tesett“r
unsuru ise t“lbent Ş/ -GI/5-K /
ve burkadır G / .
Ömr“ň g“line bâd-ı fenâ virmeye zarar/Gonca gibi belaya ola
her yanuň nikâb(K7/52)
Turdukça g“lşen içre seher âfitâb-ı g“l/Çekd“kçe y“ze anı gör“p
goncalar nikâb(K7/51)
Ç“n yar ref-i burka ide bî-eman ola/Bu dud-ı ah bakmaga komaz
hicâb olur G /
Metinde dikkati çeken bir diğer giyim unsuru k“rkt“r. Ç“nk“
k“rk geçen iki beyitte Mesihi nin ihsan olarak istemesi şeklindedir;
Merhamet kıl k“rkden yarı vir aňa bir hisâr/K içine gir“p halas olsun
bulardan ol fakîr K /
N ola bir k“rk“ne girsem kim cihândur bu beg“m/ Begler“ň k“rkine
geh mahbûb girer geh fakîr K /
Şiirlerde ayrıca giysi ham maddesi olarak atlas Ş/
,
pamuk G / ve keçe Ş/
geçmektedir. Atlasın Frengî olması
Avrupa dan kumaş ithalatının var olduğunu d“ş“nd“r“rken, keçe ise su
geçirmemesiyle öv“lmektedir. Şiirlerde ayrıca Kazzaz Ş/
,
Keçeci Ş/
, Sarraç Ş/
, Takyacı Ş/
, Terzi Ş/
-8-Ş/
Valacı Ş/
gibi kıyafetle ilgili mesleklerden de bahsedilmektedir.
Son olarak metinlerde geçen t“m giyim-kuşam eşyaları alfabetik
olarak şöyledir;
Aba(ak-Ş/
, “sk“f altın-K / , altın zincir
K / ,
kaftan altın-Ş/ , burka G / , came âsumâni-G38/4-raiyet-G41/5),
c“zdan K / ,
zırh davûdî-K / ,
d“ğme g“m“ş-K6/41),
gecelik G / ,
gömlek vala-Ş/
,
şal kara-K9/34-K13/19),
kemer(G74/4-G / k“lah G / , k“rk K / -3), nikab(K7/16-512-G12/1-G / , peşmîne G
/
pirahen G / -G259/4), futa
(siyah-Ş/ , t“lbent şemsi-K8/11-Ş/ -GI/5).
2.2.
Pratikler
(alk arasında inanılan fikirler ve gelenek haline gelmiş
uygulamalar toplum hayatında önemli yer tutar. Bazıları nesilden nesle
aktarılarak atasöz“ haline gelmiş uygulamaların çoğu g“n“m“zde de
uygulanmaktadır. Bu pratiklerden birisi kına yakmaktır;
60
Parmakları ucunı ki hınnâlamış nigâr
Unâbe benzemiş ki asılur budak budak G
/
(er dem nigâr perçemine hûn-ı 'âşıkı
(ınnâ diy“ yakınur imiş tuyduk âlini(G252/2)
Diğer bir uygulama ise muska takılmasıdır. Muskalar boyna takıldığı gibi
kola da bağlanabilmektedir;
Kolın hamâ il itmiş idi boynuña rakîb
Gayretden ol hamâ ili sî-pâre eyled“m G
/
Şol sararmış kolların saldı Mesîhî boynuña
Saña yavuz gözden altunlu ham'a'il bagladı(G269/10)
2.2.1. Öl“m Adetleri
Öl“m insan hayatındaki en b“y“k gerçekliklerden birisidir. İnsan yaşamı
ancak zıddı olan öl“m aracılığıyla anlayabilir. Toplum hayatında bu
kadar b“y“k rol“ olan öl“m“n klasik T“rk şiirine yansımaması
d“ş“n“lemez. Mesihi nin eserlerinde de öl“m bazen ölen için etrafa
haberci gönderilmesi(K4/25), öl“n“n kefenlenmesi(K2/35), mezar
taşının yazılması G
/ ve ardından dua edilmesi G
/ -M 34/2G
/ gibi vefat sonrası uygulamalar olarak gör“lmektedir. Bunun
dışında öl“n“n lahde konması ya da mezarında mum yakılması gibi
Osmanlı toplumunda muhtemelen gayrim“slim toplumlarda gör“len
uygulamalar da vardır;
Açılır cennet-i lutfuňda aňa revzenler
Zulemât-ı laĥ i d içre koma anı tenhâ K /
(âk olursa şevk-i ruhsâruňla cism-i s“htem
Kabr“m “zre şem -i kaf”rî ola her “st“hân K /
Öl“mle bağdaştırılan renklerden birisi de karadır. Uğursuzluk,
köt“l“k, hastalık vb. çağrışımları olan kara, matem rengi olarak da
karşımıza çıkar. Ölen kişiye saygısızlık etmemek ve onun yasını tutmak
için kara giysiler giymek en eski devirlerden beri uygulanan bir cenaze
geleneğidir;
Bikr-i fikr“mi der”ndan çıkarup
Mâtem iç“n kara giyd“rdi kalem(K23/IV-7)
Ölse Mesîhî kimse kara giymes“n k anuň
İki cihânda y“zi kefen gibi ak durur G /7)
61
2.2.2. Oyunlar
Osmanlı şiirinin beslendiği kaynaklardan birisi olan toplum
hayatı, şairler tarafından her yön“yle ele alınmıştır. Toplum hayatının
ana dinamiklerinden eğlence k“lt“r“ de beyitlerde gerçek ve mecaz
anlamları kastedilerek kullanılmıştır (Kaplan, Yunus, & Poyraz, 2010, s.
152). Osmanlı toplumunda halk arasında sıkça oynanan ve meşhur olan
bazı oyunlar Mesîhî divanında kendisine yer bulmuştur;
Bâd-ı sabâ el oyrunu oynar çenâr ile
Yaşını salup aňa ider servler itâb K /
(er bogazı ipl“ ile salınaldan sen beg“m
Ben gam ile gussadan salıncaga dönd“m hemân K
/
Osmanlı toplumunda oynanan en sevilen oyunlardan birisi de
divan şiirinde de sıkça rastladığımız y“z“k oyunu ya da kâse oyunudur.
On iki tane kâse veya fincanın altına saklanan y“z“k ya da ona benzer
bir nesne oynanan bu oyunda amaç sondan bir önceki hamlede y“z“ğ“
bulmaktır. Kurnaz, Divan D“nyası,
Sahn-ı g“lzâr içre nergis kase-bâz oldugı ç“n
Berg-i nesrin “ semenden saçdı sîm “ zer nesîm K /
Dâne-i eşk“mden artuk görmed“m dirhem y“zin
D”d-ı âhum kim olupdur kase-bâz-ı âsumân K /
Satranç sadece Osmanlı toplumunda değil t“m d“nyada severek
oynanan zihni melekeleri çalıştıran bir oyundur. Osmanlı sarayında da
itibar gören bu oyun, şairler tarafından teşbih ve mecazlara bağlı olarak
şiirlerde kullanılmıştır.9
Ferzâna id“m evvel sen şâh öñinde rûhum
Nerrâd-ı dehr âhir s“rdi baña piyâde G235/2)
Şâh- felek piyâde kodı uş Mesîhîyi
Şatranc-ı devlet içre anı koymaz araya(G246/5)
Âsafâ ben kuluñ piyâde kılup
Ta'n ile d“şmen eyledi beni mât M4/ 1)
Ç“nki şatranc-ı lutf oyuncısısın
9 Osmanlı'da satranç oyunuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.
(Arslan, 2000)
62
N'ola virseñ piyâdeye bir at M4/2)
2.3.
Meslekler
G“n“m“zde insanların çoğu y“kseköğrenim görerek istedikleri
mesleklere sahip olmak için çaba göstermektedirler. Osmanlı
toplumunda ise meslekler genellikle babadan oğula aktarılmak suretiyle
veya bir usta yanında çalışmaya başlayarak elde edilirdi. Yaptığı mesleği
k“ç“k yaşta benimseyen ve zamanla o işte ustalaşan bu insanlar
yaptıkları işlere göre lakap alırlardı. (atta öyle ki bazı meslekler
kişilerin karakter yapısını da etkilemektedir. Tarımla uğraşan insanların
toprak gibi sakin, dalgalı denizlerde balıkçılık yapanların hırçın tabiatlı
olması buna örnek verilebilir. Askerlerin çok olduğu bir toplumda ise
disiplinli bireyler olacaktır. Ticaretle uğraşan kişiler daha uyanık ve
pratik zekâlı olacaktır. Buna bağlı olarak meslek gruplarına göre o
toplumun yaşam ve inanç biçimlerini anlamak m“mk“nd“r. Osmanlı
toplumuna ayna tutan klasik T“rk şiirinde de çeşitli meslekler
beyitlerde sık sık ele alınmıştır. Mesihi Divanı'nda da otuzdan fazla
meslek grubu şiirlerde yer almıştır.
Bunlara çarşı esnafı olarak; Attar Ş/
, İğneci Ş/ , Kasap K / ,
Nalbant Ş/ ,
Reyhancı G / ,
Sarraf Ş/ ,
Şerbetçi Ş/ 54),
Tuzcu Ş/
, Zerger G / , kıyafet vb. yapımında çalışan;
Abacı Ş/
,
Kazzaz Ş/
,
Keçeci Ş/
,
Sarraç Ş/
,
Semerci Ş/ , Takyacı Ş/
, Terzi Ş/
-Ş/
, Valacı Ş/
,
askerliğe bağlı meslekler; atıcı G / , sipahi K / , yeniçeri Ş/91),
devlet görevlileri; çâşnîgîr G
/ , iç oğlanı K /))- , kapıcı K / ,
ser-mahfil Ş/
, silahdar K / , şatır Ş/
, (izmet sektör“nde
çalışan; dellal G
/ , hamamcı Ş/
, nakkaş G / -G90/ 2G207/2-G
/ , sazende Ş/
, din görevlileri; hafız Ş/
,
imam Ş/
, ferraş Ş/ , ve diğer meslekler; canbaz G / ,
cerrah G
/ , dilenci K / , talebe Ş/ , yarıcı Ş/
örnek
verilebilir.
2.4.
Dualar
Bir toplumun yapısı, ihtiyaç önceliklerinden belirlenebilir. Örneğin bir
“lkenin kitabı ihtiyaç listesinde “st aşamalarda tutması entellekt“el
gelişmişliğine delalet eder. İhtiyaç sıralaması için Osmanlı toplumuna
artık anket çalışması uygulayamayız fakat onların istek ve arzularını
Allah tan istedikleri duaları bize bu konu bir ipucu verebilir. Bu duaların
bir kısmı İslami mahiyetteki bağışlanma, cennet temennisi vb.
konulardaki dualardır;
63
Ç“n ki cennetd“r g“zellikde sarâyuň dilerem
Vire (akk ol cennet içre saňa ömr-i câvidân K /
(akk anı hem-dem-i gufrân its“n
Rahmeti hanına hem-nân its“n K23/V-1)
(ata did“m ne var oldumsa âsî
Umaram yarın olam Taňrı hâsı Ş/
Yazup yaňılup itd“mse yavuz iş
Sen anı yazma yazılmaz ç“ yaňlış Ş/
Duaların bir kısmı da kasidelerde memduha edilen dualardır. Çok b“y“k
değere sahip olmayan bu dualardan bir kaçını vermekle yetineceğiz.
G“nd“z“ň S îd “ giceň kadr “ berât ola şehâ
Âsumân saňa gulâm u bende-i kemter hilâl K /
Mesnedi itdise terk-i d“nyâ
(aşre dek var ola Yunus Paşa K /V-10)
Bazen de Mesihi, kendisine hayr dua ya da Allah tan eserini
tamamlaması için yardım ister. Bazen de sevgilileri için ya da onlarla
birlikte olmak için dua eder.
Dîvânuñı her bir okuyandan da Mesîhî
Maksûdı hemân kâtibin“ñ hayr du'âdur(M 34/2)
İlâhi buldurup söz“me ragbet
Bu Şehr-engîze vir şehr içre şöhret Ş/
Cihân sultanlıgı baňa gerekmez
Beni buňlara tek sen bende eyle İ/ -3)
Kelimu llâhı hıfz itmiş zekâdan
(“dâ hıfz eyles“n anı beladan Ş/
Yâra bir tuhfe kanı medh u senâdan gayrı
Aña lâ'ık nem ola hayr du'âdan gayrı G
/
2.5.
İsimler/Lakaplar
Toplum hafızasında muhafaza edilen ve nesilden nesile aktarılarak
devamı sağlanan lakap ve sıfatlar kaynağını genellikle, o kişinin
64
mesleğinden, eğitim d“zeyinden, gelmişolduğu yöreden, işlemişolduğu
bir suçtan veya onu diğer insanlardan ayırt edecek fiziki özelliklerinden
almaktadır (Mustak, 2006)(Mustak, 2006, s.885) Mesîhî divanında
rastladığımız isim ve lakaplar çoğunlukla şehrengiz ve gazeller kısmında
bulunmaktadır. İsimler bazen sadece kişi ismi
tane , bazen “nvan,
lakap ve meslek sonrası isim
adet ya da sadece lakap
şeklinde
olabilir.
Metinde geçen isimler şu şekildedir; Âlemşāh, Alî , İsa,
Abdį,Ahmed , Bahşi, Bayezid , Bostan, , Ca fer , Cevvar, (alîl,
(asan , (asan Balı, (ayder, (ızır Balı, (ızr, (ocande, (“rm“z,
(“seyn , İbrahim, Kâsım10, Kaya Balî Lutfį, Mahmud , Memî ,
Mirzā, Muhammed , Mustafa
, Ni met, Sa îd, Safer, Selim, Seydį ,
Üveys, Ya k”b, Yunus, Yûsuf, Yûsuf Balı.11
Bu isimlerin tamamının M“sl“man ismi olması şairin b“y“k ihtimalle
şairlerin sosyal çevrelerini göstermesi açısından önemlidir. Ayrıca
kasidelerdeki memduhlar çıkarıldığı zaman, kişilerin tamamı halktan
kişiler olmaktadır. Bu durum da yine Mesihi nin sosyal çevresini açık bir
şekilde göstermekte ve klasik T“rk edebiyatının y“ksek z“mre edebiyatı
olduğu iddiasına açık bir cevap niteliğindedir.
Ayrıca metinde yer alan lakaplar şu şekildedir; Benli Alî Ş/
, Ebri
Ş/
, Kız Alî Ş/ , Kuyruklu Yılduz Ş/ , Neslį Ş/ , Nişancı
Beg K / , Nişancı Paşa K / , Pîr Alî Ş/
, Pîri Ş/
, Yeşil
Melek Ş/ , Dils“z-oglı
Ş/
, Sarrāf-zâde Ş/ , Semercioglı Ş/ , Şerbetçi-oglı Ş/
.
Yer Adları
2.6.
Osmanlı şiirinde mahallileşmenin en belirgin özelliklerinden biri olan
yaşanılan coğrafayayı anlatma
. y“zyıldan itibaren birçok Osmanlı
şairi tarafından uygulanmıştır. Şiirlerinde halkın yaşantısına dair
örnekler veren Mesîhî de yaşadığı coğrafyayı da şiirlerine yansıtmıştır.
Osmanlı'da Şehrengiz t“r“nde ilk eser veren kişi olarak kabul edilen
Mesîhî, Edirne şehrini t“m realistik özellikleriyle yansıtmaya çalışmıştır;
Devâm-ı devlet ile bir iki yıl
İdindi Edrine şehrini menzil Ş/
Aceb şehr ol ki anuň bâg u râgı
Kazım Beg ve Memi redifli gazellerdeki isimler bir
sayılmıştır.
11
İsimlere döneme ait olmayan kişilerin isimleri (peygamber,
efsane kahramanı vb.) katılmamıştır.
10
65
Vir“r kişiye cennetten feragı Ş/
İçinde suları mevz”n u reftâr
Bulutlar başı ucunda havâ-dâr Ş/
Temâşâ eylesen her bir minâre
Dön“pd“r serv-kâmet bir nigâra Ş/
İçinde var anuň bir kaç melekler
Ki mislin görmemiş devr-i felekler Ş/
Derel“m Edrinen“ñ gonca-ı hôş-bûlarını
Jâle v“ g“l gibi çak şol y“zi sulularını
Şu resme zeyn olupdur Edrine şehri g“zellerle
Ki çok 'âkilleri abdâl id“pd“r bî-bedellerle(G232/1)
Edirne Şehrengizi'nde Rumeli ve Balkanlarda yer alan başka bölgelere
de değinen şair, bazı gazellerinde de Anadolu coğrafyasından çeşitli
şehir ve bölge isimlerine yer vermiştir.
Cân u dil m“rgin niç“n sayd eyled“n did“m didi
Bosnadur bunda kim anadan togan şâhbâz olur G /
Göz“ň yaşı Meriç olsa nazarda
Ne m“mkin biri kol boynuna Arda Ş/
İki göz“m Meriç “ Tunca gibi her yaña akma
Koluñnı boynuma Arda yeter salınduñ ellerle G
/
Soyınup Tuncaya girer g“zeller
Açılur ak gögusler ince beller Ş/
S“nb“l“ň (ind vilâyetlerin“ň anberid“r
Ruhdaki hâl “ hâtun Rûmili dilberlerid“r G /
Nûş id“p bunlar ile Rûmili tolularını
Mest-i lâ-ya kıl olalum yakalar çâk idel“m G
Bazen de
Kayseri Ş/
çeşitli sebeplerle
, Karaman G
/
/)))
Erdebil, Fırat G /
G
/ ,
gibi uzak çoğrafyadan da bahsedilir.
Ki cihân emrine ram olmış iken
Erdebil aldı Alî Paşayı K /
66
Acı yaşum ile agzuň yarı câna fi )-mesel
Birisi milh-i “câc u birisi azb-i Fırat G /
2.7.
Önemli G“nler
Osmanlı toplumunda dini bayramların ve halk inançlarına bağlı
kutlamaların önemli bir yeri vardır. Öyle ki, Osmanlı şairleri ıydıyye,
nevrûziyye, sûrnâme gibi şiirleri bol bol yazarak saraya takdim ederek
taltif edilirlerdi. Kutlama ve bayramların bu kadar önemsendiği bir
ortamda Mesîhî de bayram ve diğer önemli g“nlere ait tabloları
şiirlerine aksettirmiştir.
Derd “ gamum hikâyetin ol yâra eyled“m
Nev-rûz kıssasın g“l-i Ferhâda eyled“m G
/
İşitd“m didi ta'rîhini (âtif
Bu s“nnet d“g“n“ ola m“barek T
/
G“l ar”suňuň öňince y“riy“p c“y-ı habâb
Başı “stinde legence göt“r“r cariye-vâr K /
2.7.1. Bayram
Osmanlı'da dini bayramlar çoşkuyla beklenen ve kısa s“rmesinden
dolayı “z“nt“ duyulan önemli g“nlerdir. Bayramların olumlu havası
birçok atasöz“ ve deyimde de kullanılmıştır. Bayramda yerine getirilen
adetler de özellikle “ç“nc“ kasidenin 'ıydiyye böl“m“nde yer
almaktadır.
İd iç“n ıtr u abîrini m“heyyâ kıldı şeb
Oldı zencîr-i şihâbıyle aňa micmer hilâl
Çarh tâs içre şafak hınnâsını hâzırlamış
Virmeg iç“n giceden parmagına zîver hilâl
îd-gâhı la l-leb b“tlerle zeyn itdi yine
Oldı bu deyr-i mu allada meger âzer hilâl K / -4-5)
Halk-ı âlem işigi “stindeki tâkı gör“p
Bildiler kim eylemiş d“nyâ göginde yer hilâl K /
Ömr“m“z ger ire nevrûz ile bayrama degin
67
Muttasıl nûş idel“m yine eyyâma degin
Giceler subha degin subh iç“p ahşâma degin
Mest-i lâ-ya kıl olalum yakalar çâk idel“m G
/)))
2.7.2. Ramazan Ayı
Ramazan ayı t“m m“sl“manlar için en önemli aylardan biridir. Oruç ve
ramazanla ilgili teşbih ve mecazlar Mesihi nin dizelerinde de geleneğe
uygun olarak yer almıştır.
Ç“n bir aylık yoldan istikbâl-i şâh-ı îd iç“n/(alkuň öň“ne d“ş“p itdi
kılavuzluk imâm K /
Savm-ı hecr“ñde kosun göñl“mi z“lf“ñde göz“ñ /Şeb-reve dahl idemez
ç“n ramazân içre ases G
/
'İd g“ninde nice diñleyel“m vâ'izi kim/ Oruc ayından anuñ kıssası
uzun oldı G
/
Ramazanın en önemli ibadetlerinden biri de ş“phesiz oruçtur Şiirlerde
çoşku ile bahsedilse de, şairin bu ibadetten biraz rahatsız olduğu
bellidir.
Şâhid-i îdi m“sahhar itmege kend“ye halk/İttifaki çekdiler perhîzi otuz
g“n tamam K /
Cânâ ne revâdur ki oruç tutar iken halk/ Ben gussañı yiyem ikide birde
nihânî G
/
Câm-ı leb-i dil-dâr ile bir lahza Mesîhî/ Gel 'ayş idel“m geçdi tutalum
ramazânı G287/5)
2.8.
İnançlar
2.8.1. Astrolojiyle İlgili İnanışlar
Yıldızlara ve göğe bakarak onların hareketlerinden mana çıkarmak
ilmine ilm-i tencim denmektedir. Bu ilim Osmanlı sarayında da
kendisine önemli yer edinmiştir. M“neccim adı verilen kişiler
h“k“mdarların talihlerine bakarak önemli olayları haber ederler ve
savaş-barış zamanlarına dair bilgi verirlerdi Levend, Divan Edebiyatı,
1984, s. 197). (er bir gezegenin ayrı anlamlarının olduğu Osmanlı
n“cum ilminde gökle ilgili hadiseler felek, yıldız, ay, g“neş bol bol
şiirlerde geçmektedir. Mesîhî nin şiirlerinde de gök hadiseleri ve ilm-i
tencim unsurlarına dair kullanımlar mevcuttur.
68
Örneğin şu beyitler yıldızların talih ya da uğursuzluk getirmesi ile
ilgilidir;
Meger sirişk“mi y“zden Nişâncı Beg ide mahv
K anuň sehâsı g“ninde erir geçer jâle K /
Zamîri lem asıdur kim göge çıkar hurşîd
âdusı yılduzıdur kim yire d“şer jâle K /
Nihâl-i rif ati “zre bel“rs“z ola kamu
Eger habâb-ı felekçe olursa her jâle K /
Arz eyledi kaddin göz“m“z yaşını dökdi
Yılduzumuzı yire d“ş“rdi o kıyâmet G /
(er meh“ň vaslı meta ına vir“r cân nakdin
Şöyle benzer ki biz“m yılduzumuz m“şterid“r G
İşig“ňde şu kim akıtmadı yaş
Anuň gökde dahi yılduzı yokdur G /
/
Zamiri lem asıdur kim göge çıkar hurşid
Adusı yılduzıdur kim yire d“şer jale K /
2.8.2. Tıbbi İnanışlar ve Pratikler
Divan şiirinde tıp ve tıbbi inanışlara dair birçok mazmun görmek
m“mk“nd“r. Osmanlı dönem tabipleri kendi ilim sahaları dışında
musiki, şiir, hat gibi sanatlarla uğraşarak birçok alanda mahirliklerini
kanıtlama çabası göstermişlerdir. Dr. Kemikli nin ifade ettiğine göre, tıp
ve tıbbi inanışlar hakkında eser yazan şairler ikiye ayrılmaktadır.
Bunlar; tabiblik mesleğini yerine getirenler veya tababet konusunda
uzmanlaşmamış fakat okudukları kitaplardan ve şair-hekimlerin
eserlerinden faydalanarak tıbba ilişkin değerlendirmeler yapan ve bunu
mazmun olarak kullanan şairlerdir (Kemikli, 2007, s. 22). Bu
mazmunlardan birisi de, göz-s“rme-ayak tozu mazmunudur(G89/5G111/5-G
/ . Divan şairleri içinde tıp tıbbi inanışlara ve hastalıklara
bağlı mazmunlar genellikle sevgili-âşık mazmununa bağlı olarak
kullanılmaktadır. Sevgiliyi tabip olarak gören hasta âşık devanın da
ondan geleceğini beyitlerinde dile getirir. Mesîhî nin de hastalık ve tıbba
dair mazmunların geçtiği beyitlerinde sevgili, rakip, âşık “çl“s“n“n rol
aldığını görmekteyiz;
Telh-i d“şnâmun durur zahmun 'ilacı ey sânem
69
Acılıgıdur belî darûyı tiryâk eyleyen G
/
Gel eyle yaşlu göz“me iz“ň tozın ata
Dirler ki hış gel“r yaşaran göze tutiya G /
Dag urup cism“me perhîz itme kanum içmeden
(oş deg“ld“r ç“nki g“l devrinde meyden ictinâb G /
Geldi ç“n baña 'ilac itmege hecr“ñde tabîb
Nabzuma el urıcak agladı feryâd itdi(G248/2)
Şiirlerde geçen diğer tıbbi pratikler ise; ak biberden buhur
yapılması K / , delilerin zincirlenmesi K / , yaraya pamuk
basılması K / , neşter ile kan alınması G))/
G / , sarhoşluk için
başa hacamat yapılmasıdır G
/ . Bunlar haricinde şiirlerde ağız
yarası G / , göz hastalığı
G
/ ve c“zzamı G
/
da
görmekteyiz.
2.8.3. Sihir/B“y“
Divan şiirinin en çok kullanılan mazmunlarından birisi de ş“phesiz
sihir/b“y“d“r. Genellikle sihri yapıp aşığı efsunlayan sevgilidir.
Mesîhî nin şiirlerinde geçen sihir, b“y“ unsurlarının bir kısmı sevgilinin
teshir eden yön“n“ vurgularken, bir kısmı da sihirle meydana gelen
olayları anlatmaktadır. B“y“ ile akçe getirmek G / , kilit
açmak G / , esma okumak G
/ , tılsım yazmak(G206/5),
cadıların suya batmaması gibi bazı inanışlar Mesîhî nin beyitlerinde
kendine yer bulmuştur.
Var ise akçe get“r“r f“s“n u sihr ile kim/G“neş ırakda turup kend“ye
çeker jâle K /
Ruhun “stinde z“lf“n tursa tân mı/ Meseld“r bu ki batmaz suya
câdu(G199/4)(G200 /5)
Göz“ñ âgâz idelden sihr “ rîve/ Bıraktı bu cihân halkın
girîve G
/
2.9.
G“nl“k (ayât Sahneleri
Divan edebiyatının eskiden d“ş“n“ld“ğ“ gibi gerçek hayattan kopuk,
tamamen saray çevresinin anlayabileceği, uçuk hayallerle dolu bir sanat
anlayışına sahip olmadığı g“n“m“z edebiyat çevrelerince kabul
70
edilmektedir. Sefercioğlu na göre; Dîvan şairi g“nl“k hayatla ilgili
birçok unsuru şiirine taşımış ve değişik hayallere konu etmiştir. Bunu
yaparken de hem gözlemlerinden, hem halkın gelenek görenek ve
inançlarından, hem de g“zel T“rkçe mize kazandırdığı deyim, atasöz“ ve
kelâm-ı kibar gibi g“zelliklerden bol bol yararlanmıştır
Sefercioğlu,
2014)
Sakıyâ z“lf“ňe karşu ç“n kadeh devr eyleye
Sanuram kim ahşama karşu ayakseyrânıdur G /
(ayatın gerçeklerinden biri olan savaş ve askerlik sahneleri da
Mesîhî nin şiirlerinde az da olsa yer almıştır.
Ne denl“ g“l gibi la lin siper tutarsa ad“
(ava i top ile anun başın yarar jale K /
Hayme-i ışkı kurup çalduk muhabbet tablını
Şimdilik nevbet biz“md“r biz de başka mehter“z G
Sultân-ı g“l de karşu şemâl ile salınur
'Osmânoglı niteki y“r“r solag ile(G209/2)
/
2.9.1. Tarıma Baglı Sahneler
Tarım ve tarıma bağlı sahneler Mesîhî nin şiirlerinde felek ve astronomi
olaylarıyla bağdaştırılarak verilmiştir. Ayrıca şiirlerde geçen ekincilik,
değirmencilik K / , g“neşte kurutma, tohum savurma K /
K / , “z“m sıkmave ayvayı pamuğa sararak muhafaza etmegibi
uygulamalar mecaz anlam barındırdıkları gibi gerçek hayattaki
özellikleriyle de benzetme unsuru olarak kullanılmıştır. 12
Yorgun d“ş“p uyumış idi çarh ekincisi/Dökmişdi gökde sevr öňine
kâh-ı kehkeşân K /
Ş“k“fe serse aceb mi varakların g“neşe/Dökil“p anları ıslar ç“ her
seher jâle K /
Mihr ayvasını kat kat penbeye sardı sehâb/Postın urındı eginine
bulutdan çarh-ı pîr K /
Bâg-ı felekte hûşe-i engûr-ı enc“mi/ (er subh yine kend“ sıkar bâgban-ı
mihr(G79/4)
Detaylı bilgi için bkz.
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYA
TI/yavuz_bayram_divan_siirinde_tarimsal_urunler.pdf
12
71
2.10. Yiyecek- içeçecek
Osmanlı'da çok zengin bir yeme-içme k“lt“r“ vardır. Mesîhî nin
şiirlerinde yemek ve yemeyle ilgili adetlere sık rastalanmamaktadır.
Klasik bir mazmun olan aşktan kebaba dönmek G /
G /
şiirlerde kendisine en çok yer bulan kullanımdır. Onun dışında
ekmek K / , helva, kebap G / , b“ryan G / , “z“m, şeker, tuz
K / , mısır gibi yiyecek ve g“l suyu, şarap G /
K / gibi
içeçekler mecaz anlamlarıyla beyitlerde kullanılmıştır.
Bezm-i ihsânuň simâtına sipihr öyk“nmes“n/Sofrasında ç“n otuz g“nde
yin“r bir kurs-ı nân(K5/29)
Ne revâdur kim yiye c“hhâl d“rl“ at ime/Baňa her kış âfitâb u berf ola
nân u penîr(K11/24)
Midhat“ňde g“l-be-şekker yir iken lâ ik mi kim/Ben olam aç u piyâza
degmeyenler sîr K /
Sinek “ş“rdi helvâya sebânuñ/ Fukâ a koydı c“llâbı dehânuñ G
2.11. Şiir Meclisi
/
Klasik T“rk edebiyatının karakterinin oluşumunda b“y“k rol oynayan
şiir meclisleri de şiirlerde kendine yer bulur;
Meclis-i hâs içre bir şeb bir nice ehl-i kemâl/ Ayş iderdi v“ yanardı
karşuňda şem -i cemâl K /
Kimi iderdi kıyâmet-r”laruň z“lfin hesâb/Kimisi vasl-ı cenân-ı yârı
eylerdi hayâl K /
Gah okınurken leb-ı yar “stine şîrîn gazel/Gah şirâne nazar eylerken ol
çeşm-i gazâl K /
(er birine bir gazel emr itdi ol sultân-ı h“sn/Ben dahi ol emre bu şi r ile
itd“m imtisâl K /
2.12. At ve (ayvancılık
At, Orta Asya'dan beri T“rklerin en çok değer verdiği hayvanların
başında gelir. Göçebe hayatın sona erip yerleşik hayata geçilmesi de atın
T“rkler arasından önemini kaybetmesine izin vermemiştir. Padişahların
sefere çıktığı, savaşlarda ve ulaşımda en b“y“k yardımcı olan at, gerek
72
saray ricalinin gerekse halk tabakasının y“zyıllardır gözde hayvanı
olmuştur. Buna bağlı olarak yazılan veya söylenen şiirlerde hayvanlar
içinde atın da yeri en fazladır. Öyle ki divan şiirinde at ile ilgili yazılan
kaside veya mersiyeler rahşiyye adı verilmektedir Pala,
, s.
Diğer hayvanlar da g“nl“k hayatta yer alışlarına veya mazmun olarak
benzetme değerleri ölç“s“nde divan şiirinde yer almıştır. Özellikle
Kaside der Recâ-yı Esb adlı şiir metni atları anlatması bakımından
önemlidir.
Suvarmag isted“kçe adımını atmayup
Göz“m yaşını suya vannca ider pınar
Öňine yem vir“r iseň azdur iki çuval
Üstine y“k urur iseň agırdur iki nâr
Yanında gayrı atlara otlak viricegiz
Utanuram dimege ki bunuň da cânı var
Otlak y“zini görmemiş emmâ giyâh-ı derd
Ömrinde arpa yimemiş illa yimemiş illa ki zehr-i mâr
Ya Rab ecel bukagusını vur ayagına
D“zd-i hayât eylemes“n ta anı şikar
Esb“ň kamış kulaklarını arz eylese
D“şmen çerisin inlede ney gibi zar zar K / -8-18-23-25-32)
2.13. Dedim-Dedili Beyitler
(alk şiirinde koşma ve semai gibi t“rlerde yaygın olarak kullanılan ve
aşık ile sevgilinin karşılıklı konuşmalarına dayanan Dedim-dedi
şeklindeki söyleyişler, divan şairleri tarafından da şiirlerinde
kullanılmıştır. Divan şiirinde gazel ve rubailerde rastladığımız bu
söyleyişe m“râca a veya muhavereli şiir denmektedir Batislam,
, s.
150). Soru-cevap veya karşılıklı konuşma usûl“n“ esas olan bu tarzın
şairler içinde bir kolaylık olduğunu söylemek m“mk“nd“r. Mesîhî'nin
gazellerine baktığımızda Did“m-didi şeklinde söylenmiş beyitlerin
olduğunu görmekteyiz. Mesihi Divanı nda geçen dedim/dedi li beyitler
şunlardır; G / , G / , G / ,
/ , G / , G / -A),
(G46/4), (53/4-A), (G71/3), (G75/3), (G282/4), (G264/5), (G233/9),
(G227/4), (G192/4), (G175/4), (G173/5), (G173/1), (G151/3),
G
/ , G
/ . Bu kullanımlara bir kaç örnek olarak şunları
verebiliriz.
73
Did“m kapuñda yaşumuñ ş“mârı var mı ey meh-rû Didi kim gökdeki
yılduzlara hergiz hesâb olmaz G /
Did“m y“z“ñe karşu bakayın mı ne dersin / G“ldi didi nâz eyley“rek
öyle mi bak bak G
/
Did“m ki seni câme kocar tâseden öld“m/ Nâz ile g“l“p didi ki havf itme
kabâdur M
Başvurular
Aksan, D.
13.
. Şiir Dili. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 4-
Aksoy, Ö. A.
. Atasözleri ve Deyimler El Kitabı. Ankara: T“rk Dil
Kurumu Yayınları.
Arslan, M. (2000). Divan Şiirinde Satranç ve Satranç )stılahatları.
İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Batislam, H. D. (1993). Nedim Divanı'nda Mahalileşme Yayımlanmamış
Y“ksek Lisans Tezi . Adana: Çukurova Üniversitesi.
Canım, R.
. Divan Edebiyatında T“rler. Ankara: Grafiker Yayınları.
Erdoğan, M.
. Divan Şiirinde Mahalileşme Kavramı ve Bâkî
Divanı'nda Bazı Mahalli Unsurlar. Turkish Studies, 115-165.
Kaplan, Yunus, & Poyraz, Y.
. Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi
Bakımından Oyunlar. Folklor/Edebiyat, 3(15), 151-175.
Kemikli, B.
. Divan Şiirinde (astalık ve Tedavi. Uludağ Üniversitesi
İlahiyat Fak“ltesi Dergisi, (1), 19-36.
Kurnaz, C. (2005). Divan D“nyası. Ankara: Gazi Kitabevi.
Kurnaz, C. (2005). (alk Şiiri ve Divan Şiirinin M“şterekleri. Ankara: Gazi
Kitabevi.
Levend, A. S. (1962). Ümmet Çağı Edebiyatı. Ankara: T“rk Tarih Kurumu
Basımevi.
Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı. İstanbul: Enderun Yayınevi.
Mengi, M. (1995). Mesîhî Dîvânı. Ankara: Atat“rk K“lt“r Merkezi.
Mengi, M. (2012). Eski T“rk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
74
Mustak, C.
. Geçmişten G“n“m“ze Buldan'da Kullanılan Lakaplar.
Buldan Sempozyumu Bildirileri (s. 880-885). Denizli: Pamukkale
Üniversitesi.
Sefercioğlu, N.
,
. Çukurova T“rkoloji.
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/n
ejat_sefercioglu_divan_siiri_gercek_hayat.pdf adresinden alındı
Şent“rk, A. A., & Kartal, A.
Dergâh Yayınları.
. Eski T“rk Edebiyatı Tarihi. İstanbul:
Tetik, B. (2013). Açıklamalı Deyimler Sözl“ğ“. İstanbul: Nesil Yayınları.
T“rk Dil Kurumu. (2014, Temmuz 10- . Atasözleri ve Deyimler
Sözl“ğ“:
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_atasozleri&view
=atasozleri adresinden alındı
Yurtbaşı, M.
. Sınıflandırılmış Atasözleri Sözl“ğ“. İstanbul:
Excelence Publishing.
Yurtbaşı, M.
. Sınıflandırılmış Deyimler Sözl“ğ“. İstanbul:
Excellence Publishing.
75
“ELVEDA RUMELİ” DİZİSİNDE ANLATI YAPISI
Yrd.Doç.Dr.Serdar KARAKAYA
Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Radyo-TV Teknolojisi Programı
[email protected]
Muğla/Türkiye
ÖZET
Televizyon dizilerinin en zayıf halkası ‘öykü içerikleri ve anlatı yapısı’dır.
Popülerin kültürün en çok talep gören tüketim nesnesi olarak televizyon
dizileri yapımcıları ve yayıncıları için son tahlilde birer ticari ürün ve
yatırımdır. Bu nedenle dizilerin izlenme oranı denilen büyük bir sorunu
vardır. Ülkemizde, acımasız piyasa koşulları içinde, bir sezon içinde yüze
yakın rakip dizinin ayakta kalma ve bir sonraki sezonda devamı, izlenme
oranıyla doğrudan bağlantılıdır.
Tamamı yurtdışında çekilen az sayıdaki diziden biri olan “Elveda
Rumeli” dizisi öyküleme ve anlatı yapısıyla ayakta kalmayı başarmış ve üç
sezon yüksek izlenme oranıyla var olmuş bir dönem dizisidir. Öykünün
geçtiği dönem, mekânların ve karakterlerin Balkanlardaki çok kültürlülükle
sıkı ilişkileri, anlatı yapısı ve olay örgüsünün tutarlılığı bu diziyi başarıya
götüren temel unsurlardır.
Bu çalışmada “Elveda Rumeli” dizisinin anlatı yapısı Vladimir Propp’un
yapısalcı masal çözümleme yöntemiyle ele alınacaktır. Propp’un yapısalcı
çözümleme modelinin en önemli yanı; masallara olduğu gibi sinematografik
anlatılara ve televizyon dizilerinin anlatı yapılarına da uygulanabilirliğidir.
Propp’un belirlemiş olduğu; masal anlatılarındaki 31 temel işlev ve 7 ana
karakterin tamamı veya bir kısmı görsel anlatılarda yer alabilir. Bu temel
işlev ve karakterler çerçevesinde toplam 83 bölüm öyküsü bir bütün olarak
çözümlenecek, bu işlev ve karakterlerin anlatı yapısının oluşumuna etkisi
ortaya konacaktır.
Keywords: Balkanlar, anlatı, dizi, karakter, çözümleme
Giriş
Televizyon dizileri diğer anlatı türlerinden farklı özelliklere sahiptir.
Görsel anlatı biçimleri içinde sinema filmleri, televizyon filmleri ve sit-com
yapımlarla karşılaştırıldığında ardışık bağlantılı bir izleğe sahip olmasıdır.
Bir bölümün sonu bir sonraki bölümün başlangıcıdır. Sinema ve televizyon
filmleri birden fazla bölümlemeye sahip olabilmekle birlikte kendi içinde
tamamlanmış bir olay örgüsüne sahiptir.
76
Balkanlar ve Kültürel İlişkiler
Karadeniz’le Adriyatik Denizi arasında kalan coğrafi bölgenin genel
adıdır. Sözcük anlamı “dağlık yer”dir. Avrupa’nın güneydoğusunda yer alan
bu topraklar gerçekten de çok dağlık ve engebeli bir yapıdadır. Toplam
yüzölçümü 550.000 kilometre kare, nüfusu toplamda 53 milyonun
üzerindedir. Balkan coğrafyası sınırları çok net olamamakla birlikte,
Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Sırbistan, Makedonya, Kosova,
Karabağ, Bosna-Hersek ülkelerini kapsar. Türkiye kısmi olarak toprak
ortaklığından (Trakya Bölgesi) Romanya, Hırvatistan, Slovenya, Macaristan
ise tarihsel bağlarından dolayı kısmen Balkan ülkesi olarak anılırlar. Ancak,
günümüzde kısmi olarak toprak bağı olan Türkiye’nin Balkan coğrafyasıyla,
kültürüyle, toplumsal yapısı ve tarihi dokusuyla, mimarisiyle yüzyıllara varn
ortak bir geçmişi, zengin bağları vardır.
Balkan Coğrafyası, Helen Uygarlığı daha sonra Roma ve Bizans
İmparatorlukları ve 550 yıla yakın bir süre hükümranlığı altında kalacağı
Osmanlı İmparatorluğu yönetimleri altında var ola gelmiştir. Osmanlı
Hükümranlığı süresince, Türkler ‘in hoşgörü, adalet ve istikrarlı yönetim
gibi üstün yönetimsel ve idari özellikleri sebebiyle, Balkanlar, tarihinin en
istikrarlı ve baskıdan yoksun dönemini yaşamılardır. (İnalcık,1993,p.24)
Anlatı ve Anlatı Formu Olarak Masallar
Anlatı her yerdedir ve her şeyle yapılabilir. Gündelik hayata ilişkin basit
bir olgu veya olayın bir başkasına sözlü aktarımından tutun, görülen bir
rüyanın aktarımına kadar anlatı pek çok edimi kapsar. Mehmet Rıfat’a göre
anlatı; gerçek ya da düşsel olayların değişik gösterge dizgeleri aracılığıyla
anlatılması sonucu ortaya çıkan bütündür. (Rıfat: 1999, p.15)
Sözlü iletişimin (konuşma becerisinin kazanımı) başlamasıyla sözel
anlatı formları olan hitabet, destan, halk hikâyeleri, masallar var olmaya
başlamıştır. Sözlü anlatıdan önce var olan imgenin tarihi insanlık tarihi kadar
eskidir. Mağara resimlerinden günümüzdeki son formu sinemaya kadar
uzanan çok köklü bir geçmişe sahip olan imgelem sözlü anlatı ile birleşince
gücünü sonsuz arttırır. Bu birlikteliğin en güçlü ve kitlesel etkiye sahip olan
formu sinemasal anlatıdır. Modern toplumda görsel anlatı sözel ve yazınsal
anlatı formlarının önüne geçmiş, sinemanın yanı sıra televizyon dizileri,
animasyonlar, belgeseller, haber filmleri, bilgisayar oyunları baskın tüketim
nesnelerine dönüşmüştür.
Sözen’e göre; “Romanda belirgin biçimde gösterme (mimetik) ve
anlatma (diegetik) ayrımı görülebilir. Sözgelimi, diyaloglar, gösterme
anlatım tarzına yakındır. Sinemada ise görüntüler öyküyü doğrudan taklit
ettiği için mimetik tarza daha yakındır ve bundan dolayı da filmde anlatanla
anlatılanlar arasındaki mesafe romana göre daha azdır. Sinematografik anlatı
77
ontolojik olarak daha çok mimetik tarza yakındır; çünkü kamera, olay ve
eylemleri hem gösterir hem de onları ‘ şimdiki zaman’ üzerine kurarak
yansıtmakta; izleyici de olaylar ve konuşmaları sanki o anda
oluyormuşçasına izlemektedir. Fakat sinemaya, modern (karşıt) anlatı
formlarının girmeye başlamasıyla, filmlerde estetik öz-bilinçlilik ya da özdüşünümsellik daha yoğun biçimde yaşanır olmuştur. Modern anlatılarda,
anlatı konumu, biçimlenişi, anlatıcı tipolojileri, bakış açıları, anlatı düzeyleri
yepyeni çehrelere bürünmekte, bu da anlatı kipini oluşturan mesafe ve
perspektif kavramlarına yeni yüklemler getirmektedir.” (Sözen, 2008, p.144)
En eski anlatı formlarından olan masal formu, çocukluk çağına ait bir
anlatı olarak bilinse de diğer sözel anlatı formlarına göre her yaş grubunun
ilgisini çekme özelliği vardır.
Çeşitli özellikleriyle büyük küçük herkesin ilgisini çeken masalların, insanın ve toplumun anlaşılmasını sağlamada önemli bir rolü vardır. Şöyle ki
masal anlatıcısı, günümüz hikâye ve romanında olduğu gibi, masalın
kişilerini bir düşünce ve duygu kalıbı olmaktan çıkararak, belirli bir zamana
ve yere bağlı olmasa da, az çok kültür birliği oluşturmuş bir ülke üzerinde
yaşayan, bir "dünya görüşüne sahip insan tiplerini yansıtır. Bu bakımdan
masalcı sadece kişileri canlandırıp konuşturmakla kalmaz, kendi toplumunun
dilini konuşturur, bu toplumun sevinç ve dertlerini. Şakalarını çeşitli
şekillerde dile getirir. (Boratav 1998,p.14)
Adanır, sinemasal anlatımla masalsı anlatım arasındaki benzerliğe şu
şekilde işaret eder; “Masalda bir anda geceyle gündüz yer
değiştirebilmektedir. Bütün bu kolaylığa sinema da sahiptir. Ancak masalda
zaman içinde yaşanılan zaman sürecine oranla zaman ötesi olarak
adlandırılabilecek bir niteliğe sahipken sinemda zaman, ani değişikliklere
uğradığında bile dramatik yapıyla bir uyum içinde bulunmak zorundadır.”
(Adanır, 1987, p.140)
“Elveda Rumeli “ Dizisi
Çekimlerinin
tamamına
yakını
Makedonya’da
Manastır’da
gerçekleştirilen dizi ATV Kanalında 20 Eylül 2007-19 Ekim 2009 tarihleri
arasında, üç sezon boyunca izleyiciyle buluşmuş ve toplam 83 bölüm olarak
yayınlanmıştır. Yönetmenliğini Serdar Akar’ın gerçekleştirdiği dizinin
senaristi Ali Can Yaraş, yapım şirketi Adam Film’dir. Başlıca rolleri Erdal
Özyağcılar (Ramiz), Tolgahan Sayışman (Tıbbiyeli Mustafa), Şebnem
Dönmez (Fatma), Gülçin Santırcıoğlu (Hatice), Berrak Tüzünataç (Vahide),
Filiz Ahmet (Zarife), Tuna Orhan (Terzi Hasan/II:Abdülhamid), Ertan Saban
(Alexander Makedonski), Erman Saban (Kaymakam Dilaver), Gökhan Mete
(Kasap Cabbar), Mahir İpek (Yüzbaşı Ahmet Ekrem) paylaşmış, yanısıra
yerel halktan pek çok kişi yan rollerde görev almıştır.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Elveda_Rumeli)
Dizi tür olarak güldürü türüne daha yakın özellikler taşımakla birlikte,
olay örgüsü içinde toplumsal ve bireysel trajedilere de sıkça yer
verilmektedir. Bu bakımdan traji-komik olarak sınıflandırmak daha doğru
78
olacaktır. Özön’e göre güldürü; izleyicileri güldürmekle birlikte düşündmeye
de yönelten, sonunda az veya çok trajik bir izlenim bırakan yapıttır. (Özön,
1985, p.152)
Ana Hikaye
Hikaye; 19OO’lerde, Osmanlı’nın yönetiminde olan Makedonya’da
geçen; fakir bir baba ve kızlarının hikayesidir. Sütçü Ramiz ve ailesi;
Manastır’ın Pürşıçan köyünde yaşarlar. Osmanlı’nın son demleridir. Balkan
topraklarında iç karışıklar başlamış; Makedonya’da ayrılıkçıların çıkardığı
huzursuzluk yavaş yavaş artmakta ve yakın gelecekte patlak verecek büyük
olayların sinyallerini vermektedir.
Bir yandan İttihatçiler Abdülhamit’e karşı örgütlenmekte ve Osmanlı
yönetimine muhalefet etmektedir. Dünya ve dolayısıyla Makedonya büyük
bir hızla değişmektedir. Ramiz, doğup büyüdüğü Rumeli topraklarını, bu
topraklarda yıllarca kardeşçe yaşayan insanları sever. Sütçü Ramiz henüz
dünya meselelerinden uzaktadır. 5 kızı ve karısının karnını güçlükle
doyurmaya yetecek kazancını ineğinin lütfettiği bir kaç kova sütten çıkaran
Ramiz’in en büyük derdi birbirinden çok sevdiği kızlarının hayırlı birer
izdivaç
yapıp
bu
sefillikten
bir
an
önce
kurtulmasıdır.
(http://www.elvedarumeli.com/dizihakkinda.html)
Dizinin hikâyesi bütünüyle orijinal değildir. Türkçeye Damdaki Kemancı
olarak çevrilen “Fiddler on the Roof” müziklerini Jerry Bock'un bestelediği,
şarkı sözlerini Sheldon Harnick'in yazdığı, konusu 1905 yılında Çarlık
Rusyası'nda geçen ve ilk kez 1964 yılındaBroadway'de sergilenen müzikal
sahne eseridir.
Sholom Aleichem (1859-1916) takma adını kullanan Yahudi asıllı Rus
yazar "Solomon Naumovich Rabinovich"'in Yidiş dilinde yazdığı "Sütçü
Tevye" öykülerinden ABD'li oyun yazarıJoseph Stein tarafından senaryosu
yazılıp sahneye uyarlanan müzikal, 10 yılı geçkin bir sürede 3000'den fazla
kez perdelerini açarak bir rekor kırmıştır. Müzikal 1971 yılında aynı adla
sinemaya uyarlanmıştır. Film 1905 yılında Rus Çarlığı topraklarında yer
alan Yahudi köyü Anatevka'da yaşayan Tevye ve ailesi etrafında gelişen
olaylar merkezinde geçmektedir. Anatevka, iki ana grubun yerleştiği bir
köydür; köyün büyük toplumunda Ortodoks Hristiyanlar yer alırken,
Tevye'nin de aralarında bulunduğu Ortodoks Yahudiler de köyün küçük
toplumunu oluşturmaktadır. Filmde Tevye biz onları rahatsız etmeyiz,
şimdiye kadar onlar da bizi. diyerek iki toplumun birbiriyle ilişkisini ifade
etmiştir. Tevye Anatevka'yı izleyiciye anlatırken yalnızca fakirliğin
zorluklarından, köy yaşamının yoksunluğundan şikayet etmez, aynı zamanda
Yahudi olmayan toplumdan gelebilecek tacizlerden sürekli bir korkuyu da
ifade etmektedir.
Sütçülük yapan Tevye, Anatevka'da yaşayan diğer Yahudiler gibi çok
fakir, geleneklerine bağlı ve çalışkandır. Karısı Golde (Norma Crane) ve beş
kızından oluşan ailesi vardır. Karısı Golde kızlarına çeyiz dahi yapamayacak
durumda olmaları nedeniyle kızlarını zengin kişilerle evlendirmek
istemektedir, Tevye ise bilgili bir damadı tercih etmektedir. Fakat
79
kasabadaki geleneklere göre kızların evliliği ancak çöpçatanın yani Çöpçatan
Yente'nin (Molly Picon) uygun bir eşleşmeyi sağlayacak çifti seçmesiyle
yapılmaktadır.
Tevye karakteri izleyiciye dönerek doğrudan onlara seslenip konuşarak,
gökyüzüne bakıp Tanrı'yla konuşur gibi yaparak filmin bazı
sahnelerinde dördüncü duvarı aşmaktadır. Hikâyenin çoğunluğu müzikal
formda anlatılmaktadır. Film 2 ana bölümden oluşmaktadır ve 181 dakika
sürmektedir.
Bu filmin Cüneyt Gökçer, Cihan Ünal, Ayten Gökçer, Engin Çağlar ve
Esin Püsküllü'nün aralarında bulunduğu oyuncu kadrosu tarafından 1972
yılında Hulki Saner tarafından Türkiye'de çekilmiş bir uyarlaması da
mevcuttur.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Damdaki_Kemanc%C4%B1_film,1971)
Elveda Rumeli dizisinin hikayesiyle Müzikalin ve filmin tematik yapı,
olay örgüsü, karakterler, karakterlerin birbirleriyle ilişkileri bağlamında
büyük benzerlik göstermektedir.
Akova ve Demirkıran dizinin tematik yapısının tarihsel gerçeklerle ve
Balkanlardaki Osmanlı izleriyle ilişkisini vurgular: “Balkan topraklarında,
farklı etnik kökenlere mensup toplulukların, farklılıklarının betimlendiği,
farklı kültürel öğeler ile farklı inanışlara sahip bireylerin, ortak kültürel
bağlamda birleşerek, birlikte yaşam şartlarını sağladıkları, kültürel
farkındalığı ihmal etmeyen, kültürlerarası iletişimin en seçkin örneğinin
sergilendiği Elveda Rumeli dizisinin, Osmanlı İmparatorluğu’ndan
günümüze, Balkanlar’da yüzyıllardır yaamlarını sürdüren Evladı Fatihan’ın
da varlığı itibariyle, anlam aktarımlarının en başarılı çalışmalarından biri
olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır.” (Akova-Demirkıran, 2014, p.20)
V.Proop’a Göre Masallardaki İşlevler, Özellikler, Kişiler
Vladimir Yakovlieviç Propp göstergebilim, budunbilim, halkbilim gibi
alanlarda çalışmalar yapmış, bu alanlarda önde gelen bilim adamlarından
biridir. En önemli yapıtı sayılan “Masalın Biçimbilimi” (Morfologiya
Skazki, 1. Baskı 1928, 2. Baskı 1969) folklor sahasında kaynakçalardan
biri olarak kabul edilir. Propp bu önemli eserinde, olağanüstü masalların
yapısını belirlemeye çalışır. (Bars, 2014,p.259)
Propp'a göre masalın değişmez değerleri "işlevler", değişen değerleri ise
kişi adları, kişilerin nitelikleridir. Buradan masalın çoğunlukla aynı
eylemleri farklı kişilere yaptırdığı sonucu çıkarılabilir. Bu da, masalların
işlevlerden yola çıkılarak incelenmesini gerektirir. "İşlev", bir kişinin masal
örgüsünün akışı içinde taşıdığı anlam açısından betimlenmiş eylemidir.
Kişilerin işlevleri masalın temel bölümlerini gösterir, onun için önce
işlevlerin belirlenmesi gereklidir. Propp, masallarda 31 tane işlev
belirlemiştir. (Propp, 1985)
80
Propp’un masallar için uyguladığı bu çözümleme yöntemleri diğer anlatı
formlarına da uygulanabilir. Roman, öykü, televizyon dizileri, sinema
filmleri bu çözümleme modeline en uygun anlatı formlarıdır.
V. Proop bu işlevlere dayanarak bazı sonuçlara ulaşır. Ona göre işlevlerin
sayısı gerçekten de çok sınırlıdır. Yalnızca otuz bir işlev saptanabilir. Birçok
masaldaki olay örgüsü bu işlevlerin sınırları içinde gelişmektedir. Bütün
işlevler art arda sıralandığında her işlevin kendisinden önceki işlevle
mantıksal ve estetik gereklilikte olduğu görülür. Hiçbir işlev diğerini
dışlamaz. Bu işlevlerin tümü, birçok değil bir tek eksene bağlıdır. Çok
sayıda işlev ikilikler biçiminde bir araya gelir: Yasaklama-yasağı çiğneme,
soruşturma-bilgi toplama, çatışma-zafer, izleme-yardım. Propp yukarıda
önermiş olduğu şemayı her masal için bir ölçü birimi olarak görür. Bir
kumaşın uzunluğunun ölçülmesinde metre kullanıldığı gibi masalları
tanımlamak için de bu şema kullanılabilir. Propp’a göre bu şema çeşitli
metinlere uygulandığında masallar arasındaki bağıntıları tanımlamak
mümkündür. Böylece masallar arasındaki benzerlik sorunuyla birlikte
konular ve değişiklikler sorunu da yeni bir çözüme kavuşabilir. (Bars, 2014,
p.260)
Propp’un 31 işlevi Elveda Rumeli dizisinin tüm bölümleriyle
karşılaştırılarak örtüştürülmüştür;
1.Uzaklaşma: Aileden biri evden uzaklaşır. Bu işlevin alışılagelmiş
biçimleri; çalışmaya, ormana, alışverişe, savaşa, işleriyle ilgilenmeye,
gezmeye, balık tutmaya, birini görmeye, tarlaya vb. gitmedir.
Dizideki örtüşme: Tıbbiyeli Mustafa saklanmak üzere Makedonya’ya doğru
yola çıkar. (1.bölüm)
2.Yasaklama: Kahraman bir yasakla karşılaşır, bu yasak bazen bir rica,
bazen de bir buyruk veya bir öneri olabilir, örneğin, "ormanda sakın
oyalanma, bilmediğin kişiye kapıyı açma, kardeşlerine göz kulak ol, bu
odanın kapısını sakın açma ya da sabaha kadar uyumamalısın gibi.
Dizideki örtüşme: Sütçü Ramiz, büyük kızı Hatice’yi; zengin ama yaşlı
olan Kasap Cabbar’a vermek konusunda tereddütlüdür. Fatma ise, Ramiz’i
bir an önce Cabbar’a ‘evet’ demesi için sıkıştırmaktadır. Sütçü Ramiz,
Hatice’yi Cabbar’a vermiştir ancak Hatice; Terzi Hasan’ı sevdiğini
söyleyerek, Cabbar’la evlendirmemesi için babasına yalvarır. Fatma
Ramiz’in bir akrabaları olarak tanıtıp eve getirdiği Mustafa’nın aslında her
yerde aranan bir kaçak olduğunu öğrenince kıyameti koparır. Evde kalmasını
yasaklar, ancak Ramiz ona engel olur. (2.ve 3. Bölümler)
3. Yasağı çiğneme: Yasak çiğnenir, bu aynı zamanda felaketin
başlangıcıdır. Bu aşamada yeni bir kişi ortaya çıkar, saldırgan ya da kötü
81
kişi. Saldırganın rolü, mutlu ailenin huzurunu bozmak, kötülük yapmak,
zarar vermek, mutsuzluk yaratmaktır.
Dizideki örtüşme: İstanbul’dan Pürsıçan Kaymakamlığına, aranan kaçak
Tıbbıyeli Mustafa’nın eşkal bilgileri gelir. Komutan Cezmi , Namık’tan iyice
şüphelenmektedir. Baytar Efendi hastalanınca Mustafa onu kurtarır.Ancak
bu hem onun, hem de Ramiz ve ailesinin başını fena halde derde sokacaktır.
Ramiz ve Fatma, Zarife’yi Aleks’le ilişkisi konusunda sorguya çekerler.
Zarife zor durumdadır. Ancak Ramiz, Baytar Efendi’yle konuşmaya
gittiğinde Aleks’in bir nişanlısı olduğunu öğrenir. Bu haberi duyan Zarife
yıkılır. Mustafa Dimitri ve çetesi tarafından kaçırılmıştır. Ramiz ve ailesi her
yerde Mustafa’yı ararlar ancak bulamazlar. Mustafa son anda çetenin elinden
kurtulup yapacakları bir baskını önler. Hatice’yi Hasan’a veren Ramiz ,
Fatma’yı hala bu konuda ikna edememiştir. Diğer taraftan Komutan Cezmi
Namık’ın Tıbbıyeli Mustafa olduğunu kanıtlaması için İstanbul’dan birini
çağırmıştır. Ramiz’in başı bir kez daha derde girecektir.(4.ve 7.bölümler,
5.ve 6. Bölümler eklemlidir)
4. Soruşturma: Saldırgan bilgi edinmeye çalışır.
(Bu işlev dizide atlanmıştır)
5. Bilgi toplama: Saldırgan kurbanıyla ilgili bilgi toplar.
(Bu işlev dizide atlanmıştır)
6. Aldatma: Saldırgan, kurbanını ya da servetini ele geçirmek için onu
aldatmayı dener.
Dizideki örtüşme: Ramiz altınları bozdurup borçlarını ödemesi için Hasan’ı
görevlendirir. Ancak Hasan, Ramiz’in güvenini tekrar kazanması için eline
geçen bu fırsatı yüzüne gözüne bulaştırır. (15.bölüm)
7. Suça katılma: Kurban aldanır ve böylece istemeyerek düşmanına yardım
etmiş olur. Kahraman saldırgana inanır.
Dizideki Örtüşme: Zarife Sofi’yi gelinlikle karşısında görünce oldukça
sarsılır. Ramiz, Fatma ve bütün aile; Hasan ve Hatice gelinliği aslında Sofi
için
dikmiş
olduklarını
fark
etmenin
şokunu
yaşarlar.
Kilisede Aleks ve Sofi’nin düğün töreni başlar. Aleks’in Papaz’ın yönelttiği
soruya vereceği cevap, Aleks ve Zarife’nin kaderini belirleyecektir.
Bu arada Hatice ve Hasan’ın vereceği güzel bir haber Ramiz’i çok mutlu
eder. Diğer taraftan Padişah Abdülhamit Makedonya’ya bir ziyaret planı
yapmaktadır. Vali Yardımcısı Cristoviç Dimitri’ye bu haberi vererek
padişahı öldürmesini söyler. (17.bölüm)
8. Kötülük: Saldırgan aileden birine zarar verir.
Dizideki örtüşme: Aleks ve Zarife Hristiyan gençler tarafından saldırıya
uğramıştır. Zarife de Aleks de ağır yaralıdır. Diğer taraftan Girit’teki isyan
hazırlıklarını haber alan padişah, Makedonya ziyareti için hazırlıklara başlar.
82
Dimitri ise Sultan Abdülhamit’e suikast planı yapmaktadır. (18, 19, ve
20.bölümler)
9. Aracılık, geçiş anı: Kötülüğün ya da eksikliğin haberi yayılır.
Dizideki örtüşme: Kasabada Yunan savaşı çıktığı söylentileri yayılır.
Herkes gönüllü askere yazılmak için seferber olur. Köyde savaş haberleri
yüzünden Müslüman ve Hristiyan halk arasındaki gerginlik artınca Ramiz bu
çatışmayı yatıştırmanın yollarını arayacaktır. (22.bölüm)
10. Karşıt eylemin başlangıcı: Kahraman eyleme geçmeyi kabul eder ya da
eyleme geçmeye karar verir.
Dizideki örtüşme: Osmanlı İmparatorluğu Yunanistan’a savaş açmak
üzeredir. Rumeli de artık geri dönülmez bir sonun başlangıç zilleri
çalmaktadır. Diğer yandan Teselya bölgesinde yaşanan gelişmeler yaklaşan
bir Türk-Yunan savaşının habercisidir. Teselya sınırındaki Yunan
tecavüzlerine daha fazla göz yummayan Osmanlı Devleti Yunanistan’a savaş
açmıştır. Osmanlı Yunan harbinin çıkması, kasabada hayatı zorlaştırmıştır.
(24, 25, 26.bölümler)
11. Gidiş: Kahraman evinden ayrılır. Bu ayrılışta kahramanı uzun bir
serüven beklemektedir. Maceralı yolculukta kahraman değişik olaylarla ve
kişilerle karşılaşır.
Dizideki örtüşme: Kasaba halkının Sütçü Ramiz’den alışverişi kesmesi
üzerine çaresiz kalan Ramiz, ailesinin rızkını çıkarmak için başka köylere süt
satmaya karar verir ve köyden ayrılır. (28.bölüm)
12. Bağışçının ilk işlevi: Kahraman büyülü bir nesneyi ya da yardımcıyı
edinmesini sağlayan bir sınama, sorgulama veya bir saldırı ile karşılaşır.
Yani bağışçı, kahramanı bir sınamadan geçirir, örneğin kendisine yardım
etmesini veya bir parça ekmek vermesini ister, kendisini esaretten
kurtarmasını diler, düşmanından kurtarmasını ister vb.
Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.
13. Kahramanın tepkisi: Kahraman ilerde kendisine bağışta bulunacak
kişinin eylemlerine genelde olumlu olarak tepki gösterir yani ona yardımda
bulunur.
14. Büyülü nesnenin alınması: Büyülü nesne kahramana verilir, bu
nesneler, at, kartal, ot, yaprak, yüzük veya sihir gücü vb. olabilir.
15. İki krallık arasında yolculuk, Bir kılavuz eşliğinde yolculuk:
Kahraman, aradığı nesnenin bulunduğu yere ulaştırılır, kendisine kılavuzluk
83
edilir ya da götürülür. Aranılan nesne uzak bir yerdedir, çok yükseklerdedir
ya da çok derinlerdedir.
16. Çatışma: Kahraman ve saldırgan bir çatışmada karşı karşıya gelir.
Genellikle kahraman bu çatışmadan zaferle ayrılır.
Dizideki örtüşme: Sütçü Ramiz, Kara Kalpaklı kılığında Dimitri ve
çetesinin karşısına çıkarak köy halkını kurtarmak için kendini feda eder.
Ramiz’in arkasından köye giren Kumandan Cezmi ve askerleri Dimitri
çetesinin peşine düşerken Ramiz yediği kurşunlar yüzünden yığılır kalır.
(37.bölüm)
17. Özel işaret: Kahraman özel bir işaret edinir. Örneğin kahraman çatışma
sırasında bir yara alır, bir yüzük ya da başka bir nesne kazanır vb.
18. Zafer: Saldırgan yenik düşer.
Dizideki örtüşme: Ramiz ve Mustafa, Mazhar Paşa’nın da onayıyla
Dimitri’yi Vahide ve Feride ile takas etmek üzere harekete geçerler. Ramiz,
Fatma’ya verdiği sözü tutup Vahide’yi geri getirmek için elinden geleni
yapacaktır. (54.bölüm)
19. Giderme: Başlangıçtaki kötülük giderilir ya da eksiklik karşılanır. Masal
bu noktada en üst aşamasındadır.
Dizideki örtüşme: Ramiz ve ailesinde mutlu günler sürmektedir. Ramiz;
Zarife ve Aleks’i affetmiştir.
Mustafa ile Vahide evlenmiştir.
Mustafa kasaba çarşısında muayenehane açar. Aleks, Kaymakam Dilaver’in
desteğiyle açılan okulda öğretmenliğe başlar. (55.bölüm)
20. Geri dönüş: Kahraman geri döner. Geri dönüş genellikle varışla aynı
biçimde gerçekleşir. Gelirken yaşanılan olaylar tekrar yaşanır.
21. İzleme: Kahraman izlenir. Kahramanın geri dönüşünü engellemek için
peşine düşülür ve türlü zorluklar yaşatılır.
22. Yardım: Kahramanın yardımına koşulur. Kahraman, varış yolunda elde
ettiği büyülü nesneler veya kişiler yardımıyla zorluklardan kolayca kurtulur.
23. Kimliğini gizleyerek gelme: Kahraman kimliğini gizleyerek, kendi
ülkesine ya da başka bir ülkeye varır.
84
24. Asılsız savlar: Düzmece bir kahraman asılsız savlar ileri sürer.
25. Güç iş: Kahramana güç bir iş önerilir. Kahramanın kendini kanıtlaması
için ona güç bir görev, ya da iş verilir. Bu işlev masalın en önemli
ögelerinden biridir.
Dizideki örtüşme: Kasaba çarşısına konan bombanın ardından kasabada
büyük bir karmaşa başlar. Ramiz ve ailesi Hristiyan ve Müslüman halkın
birbirine düşmesiyle çıkan olayları yatıştırmaya çalışırlar. Diğer yandan
Girit'teki Rum çetelerin zulmünden kaçan ailelerin bir kısmı Pürsıçan
kasabasına gelirler. Ramiz’in ön ayak olmasıyla Pürsıçanlı ahalinin evinde
misafir edilmeye başlanır. Ramiz ve ailesi Cenova’dan gelen ziyaretçilerini
ağırlarken Mustafa, Vahide’ye gönüllü olarak Girit’e gideceğini söyler.
Diğer yandan, Cenap’ın ön ayak olmasıyla, kasabada bir piyango çekilişi
tertip edilir. Ramiz biletleri satma işini üstlenir. (56, 57, 58.bölümler)
26. Güç işi yerine getirme: Güç iş yerine getirilir. Kahraman verilen görevi
yerine getirerek kendisini kanıtlar.
Dizideki örtüşme: Pürsıçan’da yaşanan hırsız telaşından Hasan da payını
alır. Çok sevdiği dikiş makinesi çalınınca; hırsızın peşine düşmeye karar
veren Hasan’ı, Ramiz ve Cabbar yalnız bırakmazlar. Ramiz, Hasan ve
Cabbar, hırsızın peşinden gittikleri Elbasan’da nihayet onun izini
bulurlar. Ramizler hırsızı bulmak için gittikleri Elbasan’dan elleri boş
ayrılırken, dönüş yolunda hırsızı yakalarlar. (61, 62, 63.bölümler)
27. Tanıma: Kahraman tanınır. Kahramana verilen özel işaret, yüzük,
mendil vb. nesneler aracılığıyla kahraman tanınır ve gerçek kimliği ortaya
çıkar.
Dizideki örtüşme:
28. Ortaya çıkarma: Düzmece kahramanın, saldırganın ya da kötünün
gerçek kimliği ortaya çıkar. Bu işlev genellikle bir anlatı biçiminde sunulur
yani, "bunun üzerine prenses, olup biten herşeyi anlattı ve gerçek ortaya
çıktı" gibi.
29. Biçim değiştirme: Kahraman yeni bir görünüm kazanır.
Dizideki örtüşme: Mustafa’dan intikam almak için Ramiz ve bütün ailesini
esir alan Dimitri, silahını Emine’ye çevirdiği anda onu korumak için atılan
Vahide‘yi vurur. Vahide’nin ölümünün ardından bütün aile yastadır. Mustafa
ise dağlarda Dimitri’nin izini sürmektedir. Henüz acıları tazeyken çıkan
Bulgar isyanının Pürsıçan’a sıçramasıyla bütün aile zor günler geçirmeye
85
başlar. Ramiz ve ailesi başta olmak üzere tüm Pürsıçan halkı topraklarını
korumak için mücadele edeceklerdir. (73 ve 74.bölümler)
30. Cezalandırma: Düzmece kahraman ya da saldırgan cezalandırılır. Bu
işlevde bazen düzmece kahraman ya da saldırgan öldürülür, ya da farklı bir
şekilde cezalandırılır.
Dizideki örtüşme: Pürsıçan Kasabası ve Makedonya’nın pek çok bölgesi,
isyancı Bulgar’ların zulmü altındadır. Ramiz ailesini, köyünü ve evini
koruyabilmek için silah kuşanıp isyancılarla çarpışırken, kadınlar ve
çocuklar kasabanın nispeten daha güvenli yerlerinde kalmaktadır. Diğer
yandan Mustafa Dimitri’yi öldürüp Pürsıçan’a döner. Vahide’nin mezarının
bulunduğu toprağı ve Feveran köyünü isyancılardan geri alabilmek için
Ramiz’le omuz omuza mücadele ederler. Ancak isyanın bastırılması bile
yaşanan acıların ilacı olmayacaktır. Makedonya’da artık geri dönüşün
mümkün olmadığı süreç başlamıştır.
31. Evlenme: Kahraman evlenir ve tahta çıkar. Bu bir çeşit ödüllendirmedir.
Dizideki örtüşme: Dizide bu işlev atlanmıştır.
Propp'a göre" işlevler masalın oluşturucu bölümleridir ve sayısı sınırlıdır,
dizilişleri hep aynıdır. Ama her masalda 31 işlevin hepsine tıpa tıp rastlamak
mümkün değildir. Bazı masallarda işlevlerden bazıları atlanmış olabilir, yani
masalın birinde26 işlev vardır, diğerinde 30, bir başkasında 15, ama
belirlenen ve masalın değişmez temel taşları olan işlevler hep vardır Ve aynı
diziliş sırasına göre ortaya çıkar. (Propp, 1985)
Propp masallardaki gözlemlerini dört maddede sıralar; (Propp, 1985)
1-Masalın değişmez, sürekli öğeleri kişilerin işlevleridir. İşlevler masalın
temel oluşturucu bölümleridir.
2-Olağanüstü masalların içerdiği işlev sayısı sınırlıdır
3-İşlevlerin dizilişi her zaman aynıdır.
4-Bütün masallar yapıları açısından aynı türe bağlanırlar.
Propp aynı şekilde, masal kişilerini de işlevlerine göre dizer ve yedi temel
rol saptar; (Propp, 1985)
1-Saldırgan
2-Gönderen ya da görevi veren kişi
3-Yardımcı
4-Prenses ve babası
5-Kahraman
6-Haberci
7-Sahte kahraman
Bu rollerin her birinin ayrı ayrı eylem alanları vardır. Her masalda, tüm
roller ve eylemler yerine getirilmek zorunda değildir, bazılarının atlandığı,
bazılarının da yinelendiği olur.
Sonuç
86
“Elveda Rumeli” dizisi yurtiçi ve yurtdışında, özellikle çekildiği coğrafya
olan Balkanlarda, gerek yayın periyodunda gerekse tekrarlarında izleyiciden
büyük ilgi görmüş bir dönem dizisidir. Bu başarıda, yüksek kalitedeki yapım
koşulları, isabetli cast çalışmasının önemli ölçüde payı vardır. Ancak, dizinin
benimsenmesinde bunlar kadar önemli olan diğer etken, tematik yapıyı
oluşturan ana hikâyenin Osmanlı İmparatorluğunun Balkanlarda oluşturduğu
ve yerleştirdiği Türklüğe ilişkin değerler üzerine kurulmasıdır. Günümüz
Balkan Ülkelerinin birçoğunda hala izlerini görebildiğimiz bu değerler;
Türkçenin yaygın dil olarak yerleşmiş olması, Anadolu gelenek ve
görenekleri, inanç temelli değerler ve mimari dokudur. Yüzyıl başında, 1897
yılında geçen hikâyede çok kültürlü bir yapıya sahip Makedonya
topraklarında yaşayan çeşitli etnik ve inanç grupları arasında yaşanan olaylar
temel anlatıyı oluşturur.
Dizinin anlatı yapısını V.Propp’un masal çözümleme tekniği ile
çözümlediğim bu çalışmada tematik yapı ve olay örgüsünün, ana ve yan
karakterlerin Proop’un belirlediği masalın özellikleri ve işlevleriyle büyük
oranda örtüştüğü görülmektedir. Dizide 31 işilevin 14’ü atlanmıştır.
Karakterlerin yedi temel özelliğinden altısı şu şekilde mevcuttur; Saldırgan/
Gönderen ya da görevi veren kişi /Yardımcı Prenses ve babası /Kahraman
/Haberci .
Sonuç olarak; “Elveda Rumeli” dizisi dönem dizisi olmanın gereklerini
yerine getiren, anlatı yapısıyla ve yapım özellikleriyle izleyici ilgisini hak
eden türünün iyi bir örneğidir.
Kaynakça
Kitaplar
Adanır, O. (1987). Sinemada Anlam ve Anlatım, Ankara: Kite Yayınları
Boratav, P.N. (1998), Zaman Zaman İçinde: İstanbul: Adam Yayınları.
İnalcık, H. (1993). Türkler ve Balkanlar: Balkanlar, Ortadoğu ve Balkan
İncelemeleri Vakfı Yayınları, İstanbul
Özön, N. (1985), Sinema-Uygulayımı, Sanatı, Tarihi, İstanbul: Hil Yayınları
Propp, V.(1985). Masalın Biçimbilimi: Çev., Mehmet Rifat ve Sema Rifat.
İstanbul: BFS Yayınları.
Rıfat, M. (2002), Gösterge Eleştirisi: Tavanarası Yayınları, İstanbul
Dergiler
Sözen, M. (2008). Anlatı Mesafesi-Anlatı Perspektifi Kavramları,
Sinematografik Anlatı ve Örnek Çözümlemeler, ZKÜ Sosyal Bilimler
Dergisi, Cilt 4, Sayı 8, 2008, ss. 123–145
Elektronik Kaynaklar
http://tr.wikipedia.org/wiki/Elveda_Rumeli
http://www.yaprak-forum.com/forum/archive/index.php?t-51236.html
87
http://www.elvedarumeli.com/dizihakkinda.html
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/2005225936_15BarsMehmetEminedb-257-269.pdf
http://www.academia.edu/3617834/Bati_Balkanlarda_Etnik_Cesitlilik_ve_B
irlikte_Yasam_Kulturu_Uzerine..._Elveda_Rumeli_Dizisi_Ornegi..
Sibel Akova-Cenk Demirkıran, “Batı Balkanlar’da Etnik Çeşitlilik ve
Birlikte Yaşam Kültürü Üzerine...
Elveda Rumeli Dizisi Örneği”
88
KLÂSİK KÜLTÜRÜMÜZDE KOKU VE KLÂSİK EDEBİYAT)M)ZDA
KOKU UNSURU
Doç. Dr. Saadet KARAKÖSE
Pamukkale Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fak.
[email protected]
ÖZET
Klâsik toplumun tabiata bağlı yaşantısı, her safhada doğrudan tabiattan
yararlanma k“lt“r“ geliştirmiştir. Farklı anlamlar verilen ve farklı
amaçlarla kullanılan koku k“lt“r“ de bunlardan biridir.
Koku unsurları çiçekler, ağaçlar ve hayvanlardan elde edilen koku
maddelerinden oluşmaktadır. Mekanların görsel manzarasını koku
unsuru tamamlar. Koku, buhur olarak, hekimlikte, yiyecek ve içeceklere
aroma olarak kullanılan bir unsurdur. Tasavvufta pozitif enerjiye bağlı
olarak birçok anlamı vardır kokunun.
Klâsik Edebiyatta tabiat tasvirlerine mutlaka koku unsuru eklenir. Doğal
koku unsurları g“zelliği tanımlamak için birer benzetme aracıdır.
Etkileyici g“c“ ve yayılmacı özelliğinden dolayı birçok kavram, duygu ve
durum koku ile ifade edilir.
Anahtar Kelimeler: K“lt“r, edebiyat, tabiat, koku, buhur, duygu.
SMELL IN TURKISH CLASSICAL CULTAIRE AND SMELL ITEMS IN
TURKISH CLASSIC LITERATURE
ABSTRACT
Depending on natural life Turkısh Classical cultaire had some of natural
tradition on the life s every areas. One of them was manner of using smell
which interpretted a lot of sense and used to very areas. Smell had
obtained flovers, trees and animals. Smell had completed places spectacle.
89
)t used to medicine, being fumigation and spices. )n sufism ıt meant
positive energy. )n Classical Turkısh Literature smell items had stated
beauty of beloved via of comparison and lover s senses. Smell was
expression a lot of concept because of its spread out caracteristic and
effectual feature.
Key Words: Cultaire, literature, nature, smell, fumigation, sense.
A.K“lt“rel Olarak Koku
K“lt“rel alanda g“nl“k yaşantı, gelenekler ve k“lt“rel yaşantının
her alanına sinmiş bir d“ş“nme, yaşama tarzı kokusu bulmak
m“mk“nd“r. Atasözlerinden deyimlere, şarkılardan t“rk“lere uzanan
söyleminden başka; bahçesinden evine, camiinden meyhanesine kadar
nerdeyse g“l kokacak bir koku k“lt“r“ hakimdir. Divânu L“gati t-T“rk
te yıdh: koku; yıdhı: k“t“ kokmak, bozulmak, yıdhığ : k“t“ kokan şey,
yıdhıh ot: “zerlik, yıdhlamak: koklamak , yıpar: misk; yıparlıg: misk
kokan, buhurdan anlamlarına gelmektedir. Yıparlıg kes“rgidin yipar
kitse yidhi kalır Kabından misk gitse, kokusu kalır atasöz“ Atalay,
))), , )V,
eserin yazıldığı devirde misk gibi koku maddelerinin ve
bunların konulduğu buhurdanlıkların kullanıldığını göstermektedir.
Dilimizdeki deyim ve atasözleri de kokuyu birçok halle özdeş kılmıştır:
Ağzı s“t kokmak: Çocuksu davranmak, Bir şeyin kokusunu almak:
(issetmek; Bir işin kokusu çıkmak:Bir işin gizli kalmaması, âşikar
olması; Koklayanın burnu d“şer , deyimi de gör“nt“n“n yanıltıcı
olabileceğini ifade eder.
Bâg-ı cihânda koklayanın burnı d“şmesin
G“l gibi h“sn-i hulk ile derdest-i ragbet ol / İzzet Molla
1975,313)
Ey“boğlu,
D“nya bahçesinde g“l gibi g“zel ahlak ile el “st“nde tutulan ol
da, koklayanın burnu d“şmesin. Şair, g“l“ kokusuyla g“zel ahlaka
benzetmiş. Gör“n“ş“ g“zel ama huyu çirkin olanı da koklayanın burnu
d“şer deyimiyle yermiş.
Burnu koku almak: Sezgileri g“çl“ olmak; Burnuna helva
kokmak:Öl“m haberi beklemek; Burnuna kan kokmak:Bela aranmak;
90
Burnuna kokmak, burnunda göz“nde t“tmek:Aşırı derecede özlemek;
Burnunun direği sızlamak: Aşırı etkilenmekten ağlamaklı olmak
Ey“boğlu,
,
belirten deyimlerdir. Dilimizde atasöz“ haline
gelmiş beyitler de mevcuttur: Ârif iseñ bir g“l yeter kokmaga, (oyrat
iseñ gir bâgçeye yıkmaga
Ey“boğlu,
,
. Sarımsak,
k“lt“r“m“zde köt“ kokuyla özdeşleşmiş bir yiyecektir. Sarımsağı gelin
etmişler, kırk g“n kokusu çıkmamış Aksoy,
,
atasöz“ de köt“
bir huyun kırk g“n gizlense bile ön“nde sonunda ortaya çıkacağını ifade
etmektedir. Veysel in cahil insan g“l ise de koklama vecizesi de g“l
örneğiyle, kokunun mizaçla ilgisini açıklamak bakımından oldukça
manidar (Pehlivan, 1984,10)
Dilimizde koku kelimesi, ön“ne bir sıfat getirilmediği zaman,
genelde negatif anlam içerir. Bu y“zden, m“spet anlam ifadesinde
kokuyu niteletecek terkipler kullanılır. Elvan elvan, burcu burcu, buram
buram gibi tekrarlarla kokunun etkisi ve ahenk unsuru oluşturarak
kokunun s“rekliliği vurgulanır. Önsezi veya bir neticeyi tahmin etme de
birşeylerin kokusunu alma şeklinde ifade edilir. Bu işte menfaat kokusu
var, gibi bir c“mle dilimizde hiç yadırganmaz.
Göñ“lde z“lfi aşkuñ bildi âlem
Çıhar kohusı oda d“şse anber / Kadı Burhaneddin, S.
, G.
-6
(erkes, gönl“mde saçlarının aşkı olduğunu anladı. Anber ateşe
d“şse elbette kokusu çıkar. Şair, gönl“n“ micmere, saçları anbere,
aşkı da ateşe benzetmiş. Kokusu çıkar deyimini de kinayeli
kullanmıştır.
Koku unsurları ile ilgili k“lt“r“m“zde oldukça fazla norm,
dilimizde de oldukça zengin bir koku terminolojisi mevcuttur. Kokunun
algılandığı yer dimâg, magz beyin dir; kokunun birimi şemme bir
lahzada hissedilen koku ; koku alma organı meşâm burun dır. Koku
anlamındaki kelimeler şem, ıtr, rayiha, bûy, gâliye, n“khet, nefha, fâyiha,
tîb..vb. Kullanılan koku unsurları:
a. Bitkisel kokular: Çiçekler, g“l, yâsemen, reyhân, s“nb“l, karanfil, şebbûy, za ferân safran , sipend “zerlik tir. Ağaçlar: kâfûr, buhûr-ı
meryem hanımeli , ûd,
91
b. Hayvansal kokular: Misk, anber.
c. Karışımlar.
Ayrıca attâr koku satan , mu attâr kokulanmış , fâyih kokan , buhûr
(t“ts“ , micmer buhurdan , koku ile ilgili kelimelerdir. Kokulardan
özellikle çiçekler, doğal haliyle baharda tabiatta veya tabiattan
koparılarak kapalı mekanlarda kullanılır. Kurutularak buhur veya
baharat olarak kullanılır. End“stride ilaç veya parf“m yapımında
kullanılır.
B“t“n duyular beyinde dimâg algılandığı için, koku duyusu
diğer duyularla da barışıktır; dilimizde diğer duyularla terkipler
oluşturmak suretiyle paylaşım arz eder: Koku, elvan elvan tekrarında
olduğu gibi renkle ifade edilerek, görme uzvuyla; duymak fiiliyle
işitme uzvuyla; lezzet ifadesinde aldığı nefis, enfes, berbat gibi
sıfatlarla tat uzvuyla; koklanan maddenin burna dokundurulmasıyla
dokunma duyusuyla paylaşım içindedir.
Elvan elvan kokun gelir
Yar oturmuş yele karşı
Karacoğlan, S.
Karacoğlan bu t“rk“de, uzaklardaki sevgilinin kokusunu almakta. Koku
duyusunu anlatırken de yele karşı oturmuş sevgilinin elvan elvan
tekrarıyla renk unsuru da vurgulayıp resmini çizerek görme duyusunu
da harekete geçirmektedir: Saçların r“zgarda savruluşu, giysilerin
r“zgarla hafif hareketi veya v“cuda yapışması gibi görsel manzarayı da
çağrıştırmaktadır.
Bir Akpınar t“rk“s“nde koku, insanı uykudan uyandıracak kadar etkili
de olabiliyor.
Eminem çiçek yollamış
Uyandım kokusuna, Kurnaz, 1997, 8)
Şeklindeki bir ifade, çiçek kokusuyla uyanmanın ne g“zel bir duygu
olduğunu anlatmanın yanında, kokunun uykudan bile uyandırıcı etkisini
vurguluyor.
92
Yine g“ftesi Aşık Veysel e ait Seyfettin Yılmaz ın muhayyerk“rdî
bestesindeki
T“t“yor
burnuma
sıla
g“lleri
(www.inleyennagmeler.com
gurbetteki bir garibin özlemimi
anlatmanın bundan g“zel ifadesi olabilir mi?
Sevgiliden gelen bir yadigârı mektup, mendil alır almaz koklamak,
sılanın veya sergilinin kokusunu alma umudunu taşıyan bir hiss-i tabii
değil midir?
Kokuyor burnuma Sivralan köy“
Serindir dağları, soğuktur suyu
Yar mendil göndermiş yâdigar diy“
Göz“n“n yaşını sil dey“ yazmış
Âşık Veysel, S.
Özlem, telepatik olarak özlenenin kokusunu duymayı
sağlayabiliyor. Duygu yoğunluğuna bağlı olarak alınan kokunun burnu
yakmasıyla burun direklerinin sızlaması gözden yaş akmaya başlıyor.
Gözyaşı, fizyolojik olarak yanma ile ilgilidir: Göz“n beslenme ve
temizlenme görevi gözyaşı sıvısı tarafından yapılır. Gözyaşı, göz“n
atıklarını mediyan burun boşluğuna boşaltır. Şiddetli ışık ve duygusal
nedenlerle aktive edilen gözyaşı bezinin fazladan sıvı bırakması kornea
ve burun boşluğunun uyarılmasını sağlar. Gözyaşı sıvısı bazik
niteliktedir ve klorit, sodyum bikarbonat, mukin, aliminyum içerir.
Birçok mikroorganizmayı öld“r“c“ etkisi vardır. Demirsoy,
,
Açık, kapalı b“t“n mekanları koku ile algılayan bir toplumda,
ıtriyat kullanma insanlara veya kendine duyulan saygının göstergesidir.
Eve gelen misafire ikram edilen bir kolonya bile, pozitif enerji
paylaşımından başka bir şey değildir. Eskiden misk, ıtr-ı şâhî gibi
kokular, özel k“ç“k kutularda, pamuk içinde muhafaza edilir. Yatağa g“l
yaprağı döşemek de koku geleneğinden biridir. Onay,
, 0,221)
Sadettin Kaynak ın Yollarına g“l dökt“m, gelir de geçer diye www
inleyennagmeler.com şarkısı da sevgi ifade eden bu geleneğin devamı
olsa gerek. Sevgi ifadesinin bir parçasıdır, bir çiçeği, bir bebeği,
sevdiğimiz her şeyi. Bazen de incitme korkusuyla koklamaktan
kaçınabiliriz; Zeki M“ren in dediği gibi bir incelik: Koklamaya kıyamam
93
benim g“zel manolyam www. inleyennagmeler. com . Ama, rakip gibi
bir hoyrat aynı hassasiyeti göstermeyebilir:
Nikâb ile göremezken biz anı vâ-hayfâ
Rakîb o gerden-i sîmîni bî-nikâb kokar / Nedîm S.
, G.
-4
Yazıklar olsun! Biz o sevgiliyi y“z“ndeki peçeyle göremezken,
rakip o g“m“ş gerdanını ört“s“z olarak koklar. Beyitte kıskançlık
teması işlenmekte ve bildik bir âşık-rakip çatışması sergilenmektedir.
Şair, göremediği için, sevgilinin rakiple sabahladığı hissine kapılmakta
ve kıskançlığını hayal g“c“yle besleyerek kendince senaryolar ortaya
koymaktadır.
K“lt“r“m“zde özel g“nlerde halâ yaşatılan buhur ve t“ts“
geleneği aslında ilkel çağlardan beri b“t“n milletlerin rit“ellerinden
biridir: Buhur k“lt“r“ ilk çağlarda, çok tanrılı dinlerde köt“ ruhları
uzaklaştırdığına ve şifa verici olduğuna inanılırmış. (ıristiyanlık ve
Musevîlikte de kutsal kitaplarda kokudan bahis vardır. İslamiyet te ve
Osmanlılarda ibadetle ilgili t“ts“ yakma geleneği olmamasına rağmen,
g“zel kokuyu çok seven (z.Muhammed ibadet amacıyla değil de
kalabalık mescitlerde fena kokuları gidermek için t“ts“ yakılmasını
istemiş. Sonraları g“zel kokunun ruh “zerindeki mistik etkisi
d“ş“n“lerek cami, t“rbe ve tekkelerde yakılması gelenek haline
gelmiştir. T“ts“ olarak kullanılan bitkiler sarısandal, ödağacı, balbağı,
tavşankulağı, sandal ağacı, ladin, g“nl“k, şekerkamışı, “zerlik, tarçın,
reçine, balzam, kurutulmuş limon kabuğu, çöven tohumu, susam kök“,
kırmız gibi kimi böcekler, kokulu topraklar yakıldığı gibi, kimi belli
oranlarda bir araya getirilerek özel karışım halinde yakılır. www. blog.
milliyet. com. tr.)
Ruhlaruñ odına z“lf“ñ ûd imiş anber hatuñ
Bezm-i h“sn“ñde anuñç“n gezd“r“r micmer hatuñ / Cem Sultan, S.
142, G.177-1
Yanaklarının ateşine saçların öd, ayva t“ylerin anber olmuş.
Ayva t“ylerin onun için g“zelliğinin bezminde buhurdanlık gezdiren
olmuş. Yanaklar ateşe, saç öd ağacına, t“yler anbere, g“zellik meclise
94
benzetilmiş. Meclislerde mistik bir hava oluşturmak için t“ts“ yakma
geleneğine telmih yapılmıştır.
(ekimlikte buhur, tedavide ilaç kadar kullanılan bir unsurdur.
İlaç yapımında kullanılan maddeler buhur olarak da kullanılmakta, koku
unsuru tedavinin bir böl“m“n“ oluşturmaktadır. Örneğin baş ağrısına
karşı M“ntehâb-ı Şifâ da önerilen birçok ilacın yanında buhur da tavsiye
edilir: ... g“l suyı sög“t yapragı ve benefşe ve nîl“fer yıyladalar... m“şk
anber ve ûd ve turunc yapragı ve karanful yıyladalar. Önler,
,
(alk hekimliğinde de tedavi amaçlı t“ts“ kullanımı yaygındır. Örneğin
burun kanaması gibi fizyolojik bir rahatsızlığa bile tedavi olarak t“ts“
önerilmektedir: Bir dirhem serendus dög“p enfiye gibi çekmek dahi
böyledir. Diger: Kâfûrı ak buhur eylemek burun kanını def ider.
Tokmakoğlu,
,
En basitinden bir çiçek kokusu bile hekimlikte
bir tedavi şeklidir.
Bûy-ı g“l hatt-ı rutûbet birle mânend-i g“l-âb
Dâfi -i derd-i ser-i ehl-i humâr olmakdadur / Râşit Onay,
,
Terlemiş t“yler g“l kokusuyla g“lsuyu gibi, mahmur olanların
başındaki ağrıyı yok etmektedir. Şair, sevgili y“z“ndeki teri su,
yanakların rengini de g“le benzettiği için y“ze g“lsuyu özelliği vermiştir.
Behûr-ı Meryem, (z. Meryem in doğum sırasında tutunduğu için
beş parmak şeklinde olan İslamiyet te ve (ıristiyanlık ta kutsal sayılan
bir bitkidir. Bug“n hanımeli dediğimiz asma şeklindeki ağaç,
k“lt“r“m“zde g“zel kokusuyla (z. İsa nın nefesi olarak
tanımlanmasının yanında hekimlikte de kullanılır. (atta b“y“c“l“kte
bile t“ts“ olarak yakılırmış. Bakırdan kesilmiş olan mangır para a
benzeyen, (icaz zamkı ile öd ağacı, anber gibi maddelerden m“rekkep
buhur mangır buhuru adıyla satılır, Ramazanlarda, kandil ve
mevlitlerde yakılırdı. Koku maddesi bulunmasa bile en azından g“zel
koku yaymak için elma kabuğu yakılırmış Onay,
,
,
,
.
Kâfûr da klâsik k“lt“r“m“zde buhur olarak, aydınlatmada ve hekimlikte
kullanımlarının yanında böcekleri uzaklaştıracağı inancıyla öl“lerin
kâfûrla yıkanması gibi kullanım alanlarına sahiptir. Beyaz rengiyle de
öl“m“ çağrıştırmaktadır. Pala,
,
95
Reng-i hâl“ñ virdi germiyyet dil-i sûzânuma
Micmer-i endîşeme kâfûr döksem ûd olur / Nâbî S.
, G.
-6
Beninin rengi yanan gönl“me hararet verdi; bu hararetle
d“ş“ncemin buhurdanına kafur döksem öd olur, yanar. Siyah ben ve
kızıl ateş buhurdanda yanan öd ağacına benzetilmiş.
Koku k“lt“r“, toplumumuzda başta Kur ân, (adis ilimleri olmak
“zere İslâmî tevat“r ve inançlarla şekillenmiştir. Kokunun Kur ân da
bahsi, bir nimet olarak geçer. Kuran da reyhan, genel olarak kokulu ot
anlamındadır. Sekiz cennetten biri olan Cennet-i na îmde (akk a yakın
olanlara verilen bir nimettir. Bu itibarla g“zel ve cennette bulunan bir
nebattır. Ve l-habb“ z“ l-asfi ve r-reyhân“ (Rahman, 12) (Verreyhân:
Samanlı dâne, hoş kokulu nebatlar vardır Feemmâ in kâne mine lmukarrebîne ferevhun ve reyhân“n ve cennât“ na îmin Vâkı a,
Şimdi eğer o mukarreblerden ise artık rahatlık, g“zel rızk ve na im
cenneti onundur.) (Tarlan, 1998, 142)
G“l adının Hz. Muhammed ile sembolize edilmesi ve kokusunun
O nun terinden oluştuğu inancı, toplumumuzda g“zellik ifade ederken
kullanılan bir g“l k“lt“r“ oluşturmuştur. www. muhammetkuzubas.
com. makaleler D“nyada sevilmiş “ç şeyden birisidir koku. D“nyadan
bana “ç şey sevdirildi; kadın, hoş koku ve namaz hadisi Ayvazoğlu,
,
de g“zel kokunun bir ruh estetiğinin göstergesi sayılmasına
sebep olmuştur. Yine (z.Muhammed in Yemendeki Veysel Karanî nin
kokusunu alması ve Rahmet kokusu dimağıma Yemen den yañadan
iriş“r hadis-i şerifi uzaduyumda koku unsurunu; aynı şekilde Veysel
Karanî nin de (z. Muhammed i kalp göz“yle görmesi göz unsurunu ifade
etmektedir. (Yavuz, 1988,55,56)
Kur an menşeli Yusuf kıssasında (z. Yakub un Yusuf un kokusunu
alması, O nun öl“m“ne hiçbir şekilde inanmamasının sebeplerinden
biridir. Gözleri âmâ olan (z.Yakub un özlemle birleşen umudunu dile
getirmektedir.
Andan alurdı bûy-ı Yûsuf dil
Andan gör“rdi bûy-ı Yûsuf dil / (amdullah (amdi, S.
.
96
Gön“l ondan Yusuf un kokusunu alırdı. Gön“l ondan Yusuf un
kokusunu gör“rd“. Kokunun gönle hitabı, görme duyusuyla ifade
ediliyor.
Tasavvufta t“m bedeni idare eden ruh kokulu r“zgara benzetilir
ve insanın kokusunu ruh yapısının belirlediğine inanılır. Ârifler g“zel
kokulara benzetilirken, bu kokuyu da herkesin hissedemeyeceği inanılır.
Çok hafif ve kokulu bir r“zgar mahiyetinde olan ruh, insan v“cudunu
istediği şekilde idare eder. Altuntaş,
,
, Velilerin kendilerin has
misk gibi hoş kokuları olduğuna, bu kokuların kullandıkları eşyalara
sindiğine; velilerin naaşlarının göm“l“ oldukları yerin bile buram buram
koktuğuna inanılır. Uludağ,
,
Bu kokuyu Sinan Paşa da
Göñl“m odına ne yakduñ ise ol kokar. Tulum,
,
şeklinde aşk
olarak ifade ederken; Yahya Kemal de bu kokunun s“rekliliğine dikkat
çeker:
Öl“m âsûde bahâr “lkesidir bir rinde
Gönl“ her yerde buhurdân gibi yıllarca t“ter / Yahya Kemal, S.
.
Bir âşık için öl“m sakin bir bahar “lkesidir. Gönl“ her yerde buhurdan
gibi yıllarca t“ter.
Kokunun gizemi, duyuları uyarıp kendisine çekmesindedir.
Bergson a göre tasavvurî duyumların teess“rî karakteri olduğundan,
şiddetleri duyulan bir tepki uyandırırlar. Tat, koku, sıcaklık duyumları
gibi bazı ruhî duyumların daima hoş veya na-hoş karakterleri vardır.
Duyularımıza hakim olan uyarıcılardan kaçtığımız halde, uzaklardan
gelen sesi, hafif bir kokuyu veya zayıf bir ışığı fark etmek için b“t“n
faaliyet zembereklerimizi gerer, dikkat kesiliriz. Ç“nk“ bize zayıf
gör“nen koku ve ışığın cehdimizle kuvvetlendirilmesi icap eder.
(Bergson, 1997, 41Tasavvuf k“lt“r“m“zde arayışa iten cehd,
belirsiz birtakım sezgileri hissettirmenin yolu olarak gör“lm“şt“r, koku.
Mevlâna, Mesnevî de birçok kokudan bahseder:
Bînî ân bâşed ki o bûyî bered
Bûy ârâ cânib-i kûyî bered
97
Herki bûyeş nîst bî-bînî b“ved
Bûy ân bûyest kân dînî b“ved
Burun koku alan bir uzuvdur ki aldığı koku onu bir mahalle
göt“r“r. Onun için abdest esnasında burna su verilirken Yâ Rabbi, bana
cennetin kokusunu duyur diye dua edilir. Koku almayan kimsenin
burnu yok demektir. Koku da d“nyaya değil, dine ve ahirete m“teallik
rayihadır. Tahir“ l-Mevlevî, ),
R“yada g“zel koku maddesi görmek ve koku almak her
hal“karda hayra yorumlanır. Ravzat“ l-Envâr ı kaleme alan (ayâlî, bir
gece r“yasında kendini Mescid-i Aksâ da gör“r. Yanına gökten bir melek
gelir, ağzına “fler eline bir g“l verir ve koklatır. R“yayı yoran muabbir
bahtının y“celeliğini, gönl“n“n saflığını ve meşhur olacağını söyler.
Çelebioğlu,
,
Tasavvufî bir yorum da şöyledir: Nebâtât
gör“lse, nâfi olanlarından yiyenler, gıdâ-yı ruh şerhidir.
Yinmiyenlerin“n meşmûmâtı maârif-i İlâhiyye kokusını cân dimâgı
kulagı istimâ itd“kce mu attar oldugı şerhidir. Y“ksel,
,
Fizyolojik olarak, koku alma son beynin ön“nde meydana gelir.
Koku h“crelerinin uzantıları fila olfactoria , beyindeki koku merkezi
bulbus olfactorius içerisinde kaynaşmıştır. Koku almaçlarının her biri
birer sinir h“cresidir ve mukos salgı içine göm“l“ bulunan kirpikler bu
h“crelerin dendtritleridir. Koku partik“lleri h“cre içerisinde eriyerek
koku alınmasını sağlar. Burun yoluyla alınan hava kısmen ısıtıldığı gibi,
gözyaşı ile nemlendirilir. (er koku parçacığı kendine özg“ şekil ve
b“y“kl“ktedir. Koku alma kılcıkları “zerinde bulunan girintilerden her
partik“l kendine özg“ oyuğu bulduğunda o koku duyusunu ortaya
çıkarır. Misk kokusunu veren parçacıkların maddeleri yassı ve
A
çapında, kafur kokusunun parçacıkları koni biçiminde ve A çapındadır.
G“zel kokular pozitif, köt“ kokular negatif elektrik y“kl“d“r. Kokunun
uyarıcı etkisi vardır. Demirsoy,
,
-261)
Yiyecek ve içeceklerde tat ile bir araya gelen koku lezzet i
oluşturmaktadır. Bug“n yiyecek ve içeceklere katıp aroma dediğimiz
kokulandırma, klâsik k“lt“rde baharatlarla yapılıyordu. Baharatların
koku verme işlevinden başka insan bedeni “zerinde iştah açma, sinir ve
sindirim sistemini d“zenleme gibi tıbben kanıtlanmış birçok etkisi
vardır. (atta, alışkanlık ibtilâ derecesinde koku kullanımı mevcuttu:
98
Za ferân safran adlı sarı renkli bir bitki, g“zel kokusu ve ferahlık verici,
g“ld“r“c“ etkisinden dolayı yemeklerde baharat olarak, tabiplikte ilaç
olarak kullanılırmış. Özellikle d“ğ“n yemeklerinde za feranla pişirilen
zerde ve pilav ikram edilir; medreselerde öğrencilerin stresini azaltmak
için haftada iki defa zerde verilirmiş.
O gonca-leb ruh-ı zerd“m gör“p tebess“m eder
Belî meseld“r olur hande za ferân “zre / Nâzim Onay,
,
O gonca dudaklı sevgili, sararmış benzimi gör“nce g“l“mser.
Bildik olay: Zaferan “zerine g“lmek gider. Şair, kendi benzini zaferana
benzettiği için, sevgilinin g“l“msemesini h“sn-i talil sanatıyla zaferanın
etkisi olarak yorumlamaktadır.
İçeceklerde, bug“n kokteyl adı verdiğimiz kokulandırma
genelde meyve ağırlıklı yapılıyor. Klâsik k“lt“rde şarabın tadı, rengi ve
kokusuyla b“t“nd“r. Göze, burna ve damağa hitap edebilmesi için t“m
içkilerin kokulandırılması içmeden önce kadehi koklama alışkanlığına
dayanır. Kadeh içine kokulandırmak için vişne, kiraz gibi renkli
meyveler veya turunç, portakal gibi mezelerin kabuğu konulur.
Diyarbakır da g“l kokan g“l rakısı meşhurmuş. Onay,
,
Sâgar-ı hulkuñ nesîminden musaffâdur dimâg
Bâde-i lutfuñ şemîminden mu attardur meşâm / Fuzûlî, S.
, K.
Nice kahve o siyeh-fâm-ı Yemen mevlidi kim
-3
-26
Yaradılışının şarabının esintisinden beynim arınmıştır; l“tfunun
şarabının kokusu burnumu doldurmuştur.
Get“r“r bûyı öl“yi dile mânend-i S“rûş / Said Giray S.
, G.
Yemen doğumlu o siyah renkli kahve, ne kahve! Kokusu Cebrail gibi
öl“y“ dile getirir. Kahve de kokuyla birlikte alışkanlık yapan bir
m“keyyeftir.
Tabiattaki koku maddesini oluşturan polenler, bahar nezlesi,
saman nezlesi veya alerjik nezle adı verilen “st solunum yolu alerjisine
99
de sebep olurlar. Bu sadece hapşuruk, burun akıntısı ve gözlerde yanma
gibi şikayetlerle sınırlı değildir. Göz nezlesi rinokonjoktivit ve alerjik
astıma da neden olabilir. Baharda ot ve çiçek polenleri, asıl görevi
havayı s“zmek, ısıtmak ve nemlendirmek olan burnun duvarlarına
yapışır ve iltihaba sebep olur. www. populermedical. com ) Bahar
nezlesinin sebep olduğu duyulardaki duyarsızlık, edebiyatımızda
sarhoşlukla ifade edilir. Bu sarhoşluğun içinde g“zelliklerden etkilenme
de olduğu için bahar g“l “ m“l terkibiyle anılır. (angi kokunun ne çeşit
alerjiye yol açtığı bile dile getirilir. Umutsuzluk, duyuların işlevini
yitirmesi açısından z“kamla ifade edilir.
(âl“ñle rûyuña nice teşbîh ider nesîm
Misk-i (oten z“ âf vir“r bûy-ı g“l z“kâm / Atayi S.
, G.
-4
R“zgar, senin benini (otan miskine, y“z“n“ g“le nasıl benzetir.
Hotan miski adamı derhal öld“r“r; g“l kokusu da nezle yapar. Şair,
sevgilinin beninin miskten, y“z“n“n g“lden daha g“zel olduğunu ifade
etmek için kokuların yan etkilerinden bahsediyor.
Nâ-“mîd olmam g“l-i hoş-bûy-ı vasluñdan şehâ
Tâ z“kâm-ı ye s alınca nefha-pîrâ-yı dimâg / Şeyh“lislâm Es âd S.
G.112-2
,
Ey şah, dimağımı s“sleyen kokuyu umutsuzluk nezlesi yok
edinceye kadar, sana kavuşmanın hoş kokulu g“l“nden umudumu
kesmem. M“spet anlamdaki vuslat g“l kokusuyla, menfî anlamdaki
z“kam nezle , duyuları köreltmesi bakımından umutsuzlukla ifade
ediliyor.
Köt“ koku da kişilerin yanlış tercihleri, olumsuz karakter ve
sefih yaşayışlarını anlatmak için kullanılır. Mevlana nın Mesnevisindeki
g“zel koku çarşısında bayılan tabağın hikayesi, bug“n halk arasında
anlatılan kıssalardan biridir. Tabak, ıtriyat d“kkanının ön“nde bayılınca
imdadına yetişen kardeşi, burnuna köpek pisliğini s“r“p
ayıltır. Gölpınarlı,
, )V,
Mevlâna, pis kokuya alışık olanın,
nasihatin misk kokusunu kaldıramayacağını söyler. Şeyh Galip, (“sn “
Aşk ta cadı tasvirini pis kokularla yapar:
Sarkmış leb-i zîri tâ-be-zânû
100
Mânende-i nâv-ı fîl-i bed-bû
Agzından akar kerîh sular
Kârîz gibi köt“ kokular
Alt dudağı pis kokulu fil hortumu gibi dizine kadar sarkmış. Ağzından
iğrenç sular ve lağım kokuları geliyordu. Okay-Ayan, 1975,244)
Köt“ koku içerdiği için soğan ve sarımsak gibi sebzelerin çiğ
yenmemesi, yenildiği taktirde evde kalınması, cemiyet içine çıkılmaması
s“nnetine Canan,
,
uygun olarak, k“lt“r“m“zde insana
saygının bir göstergesi haline gelmiş; âdâb-ı muaşeret kuralı olarak
benimsenmiştir.
B. Klâsik Edebiyatımızda Koku
Klâsik Edebiyat, bahçe tasvirlerinde çiçekleri koku ve renk
bakımından nizama koyar; kokuyu yaymak için r“zgarı görevlendirir.
Koku havayla teneff“s edilir, havayla zikredilir. Sevilenin g“zelliğini
çiçekler ve kokularıyla tanımlar. Reng “ bû terkibi çok yaygın
kullanılır. Birçok duyguyu, soyut kavramları tanımlamak için koku
yetişir imdâda. Tasavvufta tanımını tam olarak yapamadığımız
kavramlar, kokuyla genişletilerek hissettirilir. Koku bir olayın, bir
olgunun varlığının tanımıdır; kendisi gör“nmese bile, koku o olgunun
varlığını haber verir. Kendisi gör“nmese bile kokunun bir h“viyeti
vardır, karakteri, rengi, duruşu, c“nb“ş“ vardır. Aklın yoluyla edebiyatta
kişilik sergiler, kulağa fısıldar, gönle dokunur, gözden akar, seyre çıkarır,
ateşte yakar...
Bir şemme z“lf“ñ“ñ kohusından bulam diy“
Kân oldı bagrı dahı tolanur cihânı m“şg / Cem Sultan, S.
, G.
-10
Misk, senin saçının kokusundan bir şemme bulmak için, bağrı
kan dolu olarak t“m d“nyayı dolaşır. (“sn-i talil sanatıyla, misk
101
kokusunun yayılma özelliği bir arayışa bağlanmış. Saçın kokusu, misk
kokusundan “st“n tutulmuş.
.Görsel bir manzarayı tamamlamak için,
Hazan ki durmadan evrâkı sû-be-sû dök“l“r
(azînesinden eteklerle reng “ bû dök“l“r / Yahyâ Kemal
b,
Yaprakları yer yer durmadan dök“len sonbaharın hazinesinden
eteklerle renk ve koku dök“l“r. Sonbaharın sarı yaprakları hazineye
benzetilmiş. Cömert sonbaharın ağaç diplerine dökt“ğ“ yaprakların
değeri, renk ve kokularıdır.
a.Tabiat Unsurlarında:
Renk ve ışık unsurlarıyla görsel bir tablo çizen şair, daha sonra
bu tabloya koku unsurları yerleştirerek zeminin havasını teneff“s
ettirmeyi amaçlamaktadır. Koku, telepatik bir unsur olduğu için
okuyucuyla çok kolay empati kurma ve kendi hislerini hissettirme
yolunu seçmektedir. Renk olarak başta g“l olmak “zere çiçekler, koku
yayan ve hareketi sağlayan bir unsur olarak r“zgar çeşitli benzetmelerle
konu edilir.
Çâr-sûy-ı bâg seyrânı bug“n mergûbdur
Kim ş“kûfe anda sarrâf oldı v“ attâr g“l / Fuzûlî, S.
, K. -6
Bug“n bağ çarşısını gezmek pek revaçta. Orada çiçekler sarraf,
g“l attar oldu. Burada bağ çarşıya benzetilmiş. Şair, çarşıda önemli
görd“ğ“ iki d“kkana dikkat çekmektedir. Görsel olarak çiçekler cevhere
benzetilirken, g“l“n kokusu da ıtriyata benzetilmiş.
M“şgîn-nesîm oldı hevâ anber-şemîm oldı sabâ
G“lzâra gelse gâlibâ urmaz (oten den nâfe dem / Bakî, S.
, G.
-4
102
(Hava misk kokularla doldu; sabah r“zgarı anber kokusu getirdi.
Nâfe, g“l bahçesine gelse galiba, (oten den bahis açmaz. Tabiatta
r“zgarın getirdiği iç açıcı çiçek kokuları, birinci mısrada hayvanî
kokulara benzetilirken, ikinci mısrada onlardan daha “st“n oldukları
vurgulanıyor. Dem vurmak bahsetmek anlamında bir deyim olup, şair
kinaye sanatıyla dem kelimesinin nefes anlamıyla, her nefeste
solunan havanın letafetine; ayrıca kan anlamıyla da renk unsuruna
dikkat çekmektedir.
Çemen g“ller kokusından mu attar itdi âfâkı
Bu gamdan nâfe miskin“ñ olupdur bagrı kân şimdi
G.575-4
/ Necâtî
S.
,
Bahçe g“l kokusuyla ufukları doldurdu. Şimdi göbek miskinin
bu kıskançlıktan bağrı kan oldu. Şair teşhis yoluyla h“sn-i talil sanatıyla
misk kokusunun g“l kokusunu kıskandığını ve bu kıskançlıktan ceylanın
y“reğine kan indiğini belirtirken, misk kokusunun kıskançlık
duygusuyla oluştuğunu da ifade etmektedir. Pala,
,
b.G“zellik Unsurlarında
Sevgilinin g“zelliği, mukayese veya benzetme yoluyla tabiat
unsurlarıyla renk, şekil ve koku yön“nden m“nasebet kurularak ifade
edilir. Çoğunlukla siyah uzuvlar, saç, ben, ayva t“yleri koyu renkli
çiçekler ve onların kokusuyla özdeşleştirilir. Yanak g“le benzetildiğinde
kokusu g“l kokusudur. Sine, gerdan gibi beyaz renkli uzuvlar, renk ve
koku olarak yasemen veya kafura benzetilir. Koku unsurlarını bir arada
bulundurmak açısından baş, çiçek bahçesine veya micmere benzetilir.
Sevgili hen“z çocuk olduğunda ağzı s“t kokar.
Ben kara toprag id“m cân virdi bûyuñdan sabâ
(ey ne cân-perver kıyâmet dil-r“bâsın bilmed“m / Ahmed Paşa S.
G. 191-2
,
Ben ölm“ş, kara toprak olmuştum. Sabah r“zgarı senin
kokundan bana can verdi. (ey, sen ne biçim bir can besleyen, ayağa
kaldıran gön“l çelensin!. Sevgilinin kokusunu sabah r“zgarı getirir ve
gece hasret acısıyla ölm“ş olan âşığa can verir. Kıyâmet kelimesi, iham
sanatıyla ayağa kaldıran ve dehşet anlamlarında kullanılarak, beyte
heyecan unsuru vermektedir.
103
Yanak
Sen“ñ bûy-ı ruhuñ zînet-fezâ-yı g“lşen olmışdur
Anuñç“n dâ imâ feryâd ile bî-hûş olur b“lb“l
G.113-2
/ Şeref (anım S.
,
Senin y“z“n“n kokusu, g“l bahçesini s“sleyen olmuştur. Onun
için b“lb“l daima feryat ederek kendinden geçer. Burada hitap edilen
g“l, istiare yoluyla sevgilidir.
Lâle hadd“ñden meger kim reng “ bû ugurladı
Kim dırahta saluben gezd“r“rler bâzârda / Adlî Onay,
,
Ey sevgili, lale senin yanağından renk ve koku çalmış olmalı. Bir
ağaca sararak pazarda gezdiriyorlar. Şair, h“sn-i talil sanatıyla lalenin
hırsızlık yaptığı için, teşhir edilerek cezalandırıldığını ifade ediyor.
Sine, Gerdan
Ne yaraşmış kara beñler nigârâ boynuñ agında
San olmış dâne m“şgiyle m“zeyyen şem -i kâfûrı / Ahmed Paşa S.
G.326-2
,
Ey tablo gibi g“zel, boynunun ağındaki kara benler ne g“zel
yakışmış! Sanki, kafur mumu misk taneleriyle s“slenmiş gibi. Tane
miske benzetilen benler, kafur mumuna (kokulu mum) benzetilen
boynu s“slerken, her iki benzetme de koku unsurları ön plâna
çıkarılmıştır.
Sabâ ki dest ura ol z“lfe m“şg-i nâb kokar
Açarsa ukde-i pîrâhenin g“l-âb kokar / Nedîm S.
, G.
-1
O saçlara sabah r“zgarı el vursa keskin misk kokusu yayılır.
Gömleğinin d“ğmesini açsa, sinesi g“l suyu kokar. Şairin uzuvlarda
kullandığı koku unsurları uzuvların rengiyle de m“tenâsiptir. Siyah
saçların kokusu, siyah renkli misktir. G“le benzetilen göğs“n kokusu ise
g“l suyunun kokusudur. Son derece dikkatli bir şekilde g“l “zerine,
sabah r“zgarının oluşturduğu şebnem tanelerini de g“lsuyu terkibiyle
104
ter olarak yerleştirmiştir. Kokuyu taşıyacak, yayacak olan r“zgar olduğu
için, şair r“zgarı teşhis etmiştir.
Sîb-i gabgab
Seni meger ki g“l-efsûn-ı nâz terletmiş
Ki sîb-i gabgabuñ ey gonce-leb g“l-âb kokar / Nedîm S.
,
-3
Ey gonca ağızlı sevgili , seni nazın g“l etkisi terletmiş olmalı.
Ç“nk“, çene çukurun g“lsuyu kokmaktadır. Şair, sevgilinin nazını ifade
ederken onu doğrudan itham etmek yerine, delil göstermek suretiyle
tahmin etme “slubunu seçerek , dolaylı yolla ve nazlı bir eda ile
söylemeyi tercih ederken kendisinin de naz modunda olduğunu
göstermektedir. Delil, çene çukurunun terlemesi ve terin g“lsuyu
kokmasıdır. Sevgilinin ağzı goncaya benzetildiği için, nazın
konuşmamakta ısrar ettiği şeklinde d“ş“n“lmesi m“mk“nd“r.
Z“lf, (âl
Mu attar z“lf “ hâl“ñ seyr idenler ey gözi âhû
Dimişlerd“r hakîkat misk odur âlemde anber bu / Bakî, S.
2
, G.
-
Ey ahu gözl“, senin hoş kokulu saçını ve benini görenler
âlemde gerçek misk saçların, gerçek anber de bu bendir , derler.
Sevgilinin saç ve benlerinin kokusu, misk ve anber kokusuyla mukayese
edilerek, onlardan “st“n olduğu ifade ediliyor.
Eyleseñ bâga gel“p mûy-ı semen-bûyuñı arz
Kızara şerm ile ç“n lâle-i hamrâ s“nb“l / Nev î S.
, K.
-23.
Bağa gelip yasemen kokulu saçlarını göstersen, s“mb“l
kıskançlıktan kırmızı lale gibi kızarır. Birçok renk ve koku iç içe
kullanılmış. Siyah saçların, beyaz yasemin kokusuyla tezat oluşturuyor.
Mor s“mb“l, teşhis sanatıyla kıskançlıktan kırmızı lale rengini alıyor.
Dört renkle dört koku birbirine karışıyor.
105
Hat
(attuña egerçi y“z“ñ“ñ s“lsini dutdı
G“lşende beg“m deste-i reyhân niçe beñzer / Kadı Burhaneddin S.
G.75-6
,
Efendim, y“z“n“n “çte birini kaplamış olan ayva t“ylerine,
bahçedeki reyhan öbeği nasıl benzetilebilir? Yine mukayese ile ayva
t“ylerinin reyhandan daha etkili kokuya sahip olduğu ifade ediliyor.
2. Duyguların İfadesinde
Şair, duyguların ifadesinde genellikle teşbih, istiare gibi metafor
kullanırken soyut unsurların anlaşılması için somut unsurlardan
yararlanmayı tercih ederken, bazı durumlarda soyut unsurları yine
soyut olan koku unsuruyla ifade etmeyi, o duyguları hissettirmek,
okuyucuya yaşatmak amacıyla tercih eder. Kendisiyle empati
kurulmasını, okuyucunun daha önce yaşamış olduğu bir duyguyu, kendi
duygularıyla özdeşleştirmesini, böylece, dolaylı da olsa yaşadıklarını
yaşatır. Şiirdeki rayihayı hissetmek, şairi anlamakta daha etkili
olacaktır.
a. Özlem, (asret
Sevilen biri veya kutsal gör“len bir değerden ayrı kalmanın
acısıdır, hasret. Ayrılığı bitirip sevileni görme arzusu da özlem. Bir
duygu yoğunluğu içinde, muhayyilede sevileni canlandırma sonucu
telepatik olarak sevilen şeyin hayali oluşturulabilir veya kokusu
duyulabilir. (alk arasında altıncı his olarak adlandırılan duyugör“
veya telepati, sempati yani pozitif enerji ve konsantrasyona bağlı
hissetme yetisinden başka bir şey değildir. J.L homme telepatiyi
kendisinde bir içg“d“, bir imaj, bir koku ve bazen sesler halinde olan
bir fikir alma kabiliyeti , şeklinde tanımlar. Bug“n parapsikoloji
biliminin konusu olan telepatide fizik kurallarıyla açıklanamayan, ruh
veya yaşama g“c“ diye adlandırılan, evrensel bilgi iletişim aracı olarak
kullanılan
bir
çeşit
psi-enerji
olduğu
bilinmektedir.
www.wikipedia.org, Özlem, duygunun yoğunluğuna bağlı olarak
gör“nenin ötesindeki gör“nmeyeni keşfetmeye de yol açabilir. Telepati,
zihnin madde “zerindeki etkisi telekinezi , geleceği önceden biliş
telekognisyon değişik bilinç halleri, Duyugör“ bir eşyanın ya da
olayın uzaktan algılanması gibi sezgiler geliştirebilir. www.
uniaktivite.net)
106
Mevlâna meclisinde (“sameddin Çelebi, Mevlâna dan Şems ile
geçirilen hoş g“nlerden birini anlatmasını istemiş. Mevlâna nı cevabı
Bûy-ı pirâhân-ı Yûsuf yâftest Yusuf un gömleğinin kokusunu duydum
olmuştur Tahir“ l-Mevlevî,),
. Kokuyla ifade edilen özlemin içine,
oğlunun özlemini çeken (z. Yakub un duyguları anladığını da
yerleştirmiştir.
Cân dimâgına er“pd“r bûy-ı vatan
Dil diler kim görine rûy-ı vatan
(urrem olup cân ile her-dem safâ
Dil sabâdan alalı bûy-ı vatan
Kohu alalı cân bûy-ı vatandan
Anı hoş-ter gör“r m“şg-i (otan dan / Cem Sultan Okur, 997,108)
.Vatan kokusu can dimağına erişince, gön“l vatanın y“z“n“
görmeyi diledi. .Gön“l sabah r“zgarından vatan kokusunu aldığından
beri, her anı safa içinde candan sevindi. .Can, vatan kokusunu
kokladığından beri, onu vatan kokusunu (otan miskinden daha “st“n
tutar.)
Virdi meşâm-ı ârife hâk-i reh“ñ bûy-ı vatan
Ey ârzû-yı sîne v“ ey râhat-ı cân merhabâ / Nev î S.
, G.
-2
Yolunun toprağı ârifin burnuna vatan kokusu verdi. Ey gönl“n
muradı ve ey canın rahatı, merhaba. Sevilen birinin yolunun
toprağından vatan kokusu almak, ancak gurbette vatan hasreti çeken
kimse için söz konusudur. Sadece vatan kokusu almak bile, arzularının
gerçekleştiği hissini verebiliyor.
b.Murad, Vasl
107
Çîn-i z“lf“ñden umar nâfe-i hoş-bûy-ı murâd
Bu hevâ yolına yıllarla yiler niteki bâd
/ Ahmed Paşa S.
, Mu. -II
Gön“l, saçlarının kıvrımlarından muradın hoş kokulu miskini
umar. Bu heves yoluna r“zgar gibi yıllardır koşturmaktadır.
Alan tiryâk-i vasluñ bûyını z“lf-i mu anberden
Çekinmez zahm-ı tîg-i gamzeden ef î v“ hançerden / Şeyh Galib, S.
G.258-1
,
Anber kokulu saçlarının kokusunu alan kimse , gamze kılıcının
acısından, hançerden ve engerek yılanından korkmaz.
Ud-ı cân yak micmer-i aşkından kim
Dil meşâmına ire bûy-ı visâl / Amrî S.
, G.
-4
Aşkının buhurdanında can öd“n“ yak da, gönl“n burnuna
vuslat kokusu ulaşsın. Aşk buhurdana, can buhur olarak kullanılan öd
ağacına benzetilmiş. Âşık, varlığını yakarsa vuslat kokusunu duyabilir.
c. Yar
Kimesne cem idemez aşk odıyla y“z suyın
(evâ-yı ârı kosun her ki bûy-ı yâr ister / (amdullah (amdi, S.
(iç kimse aşk ateşiyle y“z suyunu bir arada tutamaz. Yarin
kokusunu isteyen kimse utanma hevesini bir yana bıraksın. Ateş ve su,
dört unsurdan birbirine d“şman olan iki unsurdur. Su ateşi sönd“r“r.
Şair, yarin kokusunu almak için aşk ateşini tercih ederek r“svalığı göze
almak gerektiğini savunuyor.
d.Rahat, Afiyet
G“l-i d“nyâda yokdur bûy-ı râhat
(emân Avnî iriş“r derd-i serler / Avnî, S. , G.
-7
108
Ey Avnî, d“nya g“l“nde rahat kokusu yoktur. Baş belaları
hemen yetişir. D“nya hayatının geçiciliği, ömr“n çabuk geçmesi
bakımından g“l ömr“n“n kısalığına benzetilmiş. Şairin itirazı, bu kadar
kısa olduğu halde, rahatlık kokusu bulamayışınadır.
Bâg-ı dehr“ñ yok g“l-i bahtında bûy-ı âfiyet
Bî-humâr olmaz safâ-yı neş e-i sahbâ dirîg / Nev î S.
, TB -I-14
Zaman bağının talih g“l“nde rahatlık kokusu yok. Ne yazık,
şarap neşesinin safâsı baş ağrısı çekmeden olmaz. Birinci mısradaki
genel yargıya, ikinci mısradaki özel tespit örnek verilmiştir.
e. Meserret
Meşâm-ı pîr-i Ken ân a şemîm-i pîrehen-âsâ
Es“p bûy-ı meserret çeşm“me nûr-ı basar îrâd / Kastamonulu Sa di
(Onay, 2000, 467)
(z. Yakub un burnuna Yusuf un gömlek kokusunun geldiği
gibi, burnuma sevinç kokuları esti; göz“me aydınlık getirdi. Şair, mutlu
bir olayı, koku alma ve görme duyularıyla ifade ediyor; (z. Yakub
örneğiyle.
. İnsanî Değerler, Özellikler
İnsanlara ait meziyetler, hasletler, m“spet-menfî durumlar yine
kokuyla gösterir kendini, g“c“n“, etkisini. Bazen karışım içinde bir
âhenk gösterir, bazen de kitleleri ardından s“r“kler tek başına. Mevsimi,
iklimi, havayı, atmosferi değiştirir.
a. Yaratılış, (uy
Kasidelerde şair övd“ğ“ kişinin genellikle sultan tabiatını koku
ile ifade eder. (ulk, padişahın ahlakı anlamında h“k“mlerini adaletini,
lutfunu temsil eder. R“zgarla t“m tabiata ve coğrafyaya yayılan koku,
yayıldığı her yere sultanın damgasını h“km“n“ vurur. R“zgar t“m
d“nyayı dolaştığından, padişahın cihan hakimi olduğu vurgulanır.
Sultan, tabiata bile h“kmeder, onun lutfuyla açılan çiçekler, onun
yaradılışının kokusunu taşırlar. Böylece zemine vurulan koku damgası,
109
zamana da yayılmış olur. Elbette, bu benzetmelerde bir insan psikolojisi
hakimdir. İnsan zulmette iken tabiat g“zelliklerini bile idrak edemez.
Oysa kendini emn “ emân içinde hissedince, çevresindeki g“zelliklerin
farkına varır ve bu g“zellikleri kendisine bu şartları sağlayan kimseye
atfeder.
Bûy-ı hulkuñla geldi d“nyâya
G“lşen-i dehrde dogan gonca / (ayâlî S.
, K.
-16.
Zaman bahçesinde doğan gonca, senin tabiatının kokusuyla
d“nyaya geldi. Birinci mısradaki tabiatın kokusu, mugalata-ı
ma neviyye sanatıyla kokuyu yayan r“zgarın goncayı açtırmasıyla sebep
anlamında; aynı zamanda senin tabiatının kokusunu taşıyor şeklinde
de yorumlanabilir.
Bûy-ı hulkuñla g“zâr eylemese bâga nesîm
İdemez halk dimâgını mu attar s“nb“l / Bâkî S.
, K.
-22.
R“zgar, tabiatının kokusuyla bağa doğru esmese, s“mb“l halkın
dimağını kokuyla dolduramaz. Şart c“mlesiyle, r“zgarın padişahın
h“k“mlerini yaydığı ve s“mb“l“n kokusunun bu h“k“mle etkili olduğu
anlatılmakta. Fail olan nesim, “lkenin rejimin havasını, şahın adaletli
h“km“n“ yaymaktadır.
Sabâ ger micmere-gerdân olaydı bûy-ı hulkıyla
Komazdı n“khet-i giysû-yı yâre ârzû-yı şemm / Nef i, S.
, K.39-22
Sabah r“zgarı onun huyunun kokusunu yaymış olsaydı,
sevgilinin saçlarının kokusuna âşıklarda zerre kadar koku özlemi
bırakmazdı. Yine bir şart c“mlesiyle padişahın huyunun kokusu ile
sevgilinin saçlarının kokusu mukayese ediliyor ve huy kokusunun
h“k“m her t“rl“ koku özlemini giderecek şekilde baskın olduğu ifade
ediliyor.
b.L“tuf
(“dâvendâ nesîm-i bûy-ı lutfuñ dehre şâmild“r
110
(asedden nâfe hûnîn-dil g“l-i ter şermsâr ancak / Nev i-zâde Atâyî
S.
, Kıt. -1
Ey Allahım, l“tfunun kokusunun esintisi t“m d“nyayı kapsadı.
Ancak, hasedinden miskin bağrı kan oldu; taze g“l utandı. L“tuf kokusu
yanında kokusuyla anılan g“l ve misk ikinci plânda kaldıkları için
rahatsız oldular.
Sît-i adl“ñ savtını sâmî durur gûş-ı asamm
Bûy-ı lutfuñ hulkına şâhiddurur magz-ı z“kâm / Mesîhî S.
, K. -20
Adaletinin şöhretinin sesini sağırın kulağı bile işitmiş;
l“tfunun kokusunun özelliğine nezle olmuş beyin bile şahit olmuştur.
Nezle, duyuları körelttiği için, kokuyu hissetmeyi önler. Şair, kokuya
benzettiği l“tufla canlandığını belirtiyor.
c. Şiir, Fesahat
Şair, kendi şiirini de etki ve yayılmacı vasfıyla hoş kokuya
benzetir. Kokuyu yayan r“zgar, zaman olarak istiare ile şiirlerin de
dilden dile dolaşmasını sağlar. Şair, şiirinin g“zel koku kadar etkili
olduğunu savunur. Bu koku, tabiattan alınan kokulara benzetildiği gibi,
şairin hayal g“c“ne göre renk ve şekil unsurları dikkate alınarak bir
tablo da oluşturulabilir.
Şemîm-i s“nb“l “ nesrînini yâd itse bir şâ ir
Buhûr-ı anber “ kâfûr olur tûmâr-ı eş ârı
/ Nef î, S.
, K.
-19.
Bir şair onun padişahın yaban g“l“ ve s“mb“l“n“n kokusunu
bir lahza hatırlasa, şiirlerinin tomarı anber ve kâfûr buhuru haline gelir.
S“mb“l ve nesrin, padişahın huyundan kokusunu alan çiçekler olduğu
için, bu çiçeklerin kokusunu bir anlık his şairin şiirlerine buhur özelliği
verecek kadar etkilidir. Yani şair, ilhamını padişahın ihsanından alır.
Şair, koku çiçeklerini bahçe ve dağ olmak “zere iki ayrı coğrafyadan
seçmekle mekanı genişletmiştir. Çiçeklerde renk olarak mor ve kırmızı
seçilmiş. Bu çiçeklerin şaire etkisi sonucu ortaya çıkan şiirlerin kokusu,
buhur olarak kullanılan iki maddeyle özdeşleşmiştir. Beyaz renkli kâfûr
şiirin yazıldığı kağıdı, siyah renkli anber ise m“rekkebi temsil için
seçilmiş ve siyah-beyaz bir tablo oluşturulmuştur.
111
Did“ñ bu şi r-i h“sni zevâl ile ey Sa îd
İrdi dimâg-ı âleme bûy-ı fesâhat“ñ / Said Giray, S.
, G.
-6
Ey Said, giderayak bu g“zel şiiri söyledin. Böylece , fesahatinin
kokusu c“mle âlemin dimağına erişti. Şair, kendi şiirini överken bunu
yaşlılık dönemlerinde söylediğini ifade ederek, değerinin öl“m“nden
sonra anlaşılacağını sanıyor.
Yanıp tutuşmada erbâb-ı gayret oldı çenâr
T“ter duman gibi her an buram buram eş âr / (alil Nihat Boztepe
Ey“boğlu,
,
Yanıp tutuşmada gayret ustaları çınar gibi oldular. (er an duman gibi
buram buram şiirler t“ter. Çınarın içten içe yanması, şairlerin
kıskançlık duygusuna benzetilmiş. Buram buram şiirlerle tariz
yapılmıştır.
d.Arayış
Arayış, bir ideal veya bilinmeyenin peşine d“şmek, bir
muammâyı çözmek gibi sebeplerle vatandan ayrılmak anlamında bir
motiftir. Kişi, kendini de arıyor olabilir. Koku, arayışı tetikleyen bir
etken olabilir; kendisi arayış içinde olabilir veya arayış içindeki birine
yol gösterici olabilir.
Altıncı his dediğimiz sezgi, kokuyla ifade edilirken hissedilen kokular
kişiye verilmiş bir öd“l, nimet, davet olduğuna inanılır.
Mevlâna, Mesnevîsinde burnu, kokunun anlamını ve kokunun intikamını
açıklar:
Burun, koku alan bir uzuvdur ki, aldığı koku onu bir mahalle göt“r“r.
Koku almayan kimsenin burnu yok demektir. Koku da d“nyaya değil de
dine ve ahrete m“teallik râyihadır. Bir kimse manevî bir koku duyup
da o nimetin ş“kr“n“ îfâ etmezse k“frân-i nimet gelir, onun burnunu
yer ve d“ş“r“r. Tahir“ l-Mevlevî, ),
-285)
M“şg-i çîn âvâre olmışdur vatandan ben gibi
112
(ansı şûhuñ bilmezem z“lf-i perîşânın sever / Fuzulî, S.
, G. -4
Çin miski benim gibi vatandan ayrı gezer. (angi g“zelin dağınık
saçlarını sever; bilmiyorum. Misk, havayla yayılmasının yanında t“m
d“nyaya ihraç edilen bir koku maddesidir. Şemseddin Sami, ,
Şair, bu yayılma işini h“sn-i talil sanatıyla, miskin bir g“zelin saçlarına
âşık olup onu aramak için d“nyayı dolaştığı şeklinde yorumluyor. Şairin
onda kendini bulduğu misk teşhis edilip arayış içinde olan bir âşık sıfatı
y“klenmiştir. Çin, kıvrım anlamıyla z“lf ile iham-ı tenâs“p sanatı
oluşturur. Z“lf, çin, misk siyah renkli olduklarından bu arayışın çetin
olduğunu hissettirmekte.
Anberîn ola ne yir ki ayaguñ basar iseñ
Seni meger ki bula iz“ñile deli göñ“l / Kadı Burhaneddin, S.
, G.
-3
Ayağını bastığın her yer anber kokulu olur. Deli gön“l ancak
seni izini takip ederek bulur. Şair, iz s“rme işine koku unsuruyla farklı
bir boyut getirmekte. Aslında şairin söylemek istediği, anber kokusu
atfedilen ayakların değerini tahayy“l ettirmektir.
e. Uyku
Ne bezmde şeb-zindedâr-ı sohbet id“ñ
(en“z nergis-i mest“ñde bûy-ı hâb kokar Nedîm S.
, G.
-4
(angi mecliste sohbet ederek sabahladın? Sarhoş gözlerinde
hâlâ uykunun kokusu var. Şair, sevgiliye hitaben bir soru sormaktadır.
Onun uykudan kapanmakta olan gözlerinden sabahlamış olduğunu
anlamakta ve buna binaen sorusunu sormaktadır. Ancak ifade etmek
istediği şey, hangi mecliste sabahlamış olduğundan çok agyâr ile
sabahlamış olma ihtimalidir. Şairin gözlediği uyku hâlini, koku
unsuruyla dile getirmekteki amacı bu hissin yayılmacı özelliğinden
dolayıdır.
f. Vefâ
Vefâ, bağlılık anlamında m“spet bir değerdir. Kokuyla ifade
edilmesi, kokunun uyarıcı bir unsur olmasından dolayı âşığın bir koku
vesilesiyle sevgiliye bağlanmasını ifade etmek içindir. Kokunun havayla
113
dağılıp gitmesi örneği de sevgilinin vefasız oluşu gerçeğini ifade etmek
içindir.
S“nb“l“ñ bendini açdukca meşâm-i âlemi
P“r ider bûy-ı vefâ in âm-ı z“lf“ñden sen“ñ / Cem Sultan S.
6
, G.
-
Saçlarının bağını örg“s“n“ çözd“kçe, saçının nimetinden
yayılan vefâ kokusu âlemin burnunu doldurur. S“mb“le benzeyen
saçların açılmasıyla yayılan s“mb“l kokusu, herkesi vefalı birer âşık
haline getirir. Burada bûy-ı vefâ âşıkların bağlılığını, saçların
bağlayıcılığını ifade etmektedir.
Saçuñla göñl“m“ñ ahdi vefâ oldı vefâ ç“nkim
Vefâ bûyı gel“r dâ im saçuñ ahd “ karârından / Nesimi S.
, G.
-9
Saçınla gönl“m“n söz“ vefâ oldu vefâ! Ç“nk“, saçının söz ve
kararından daima vefâ kokusu gelmektedir. Âşık, sevgiliye saçlarının
kokusuyla bağlanmıştır. Saçla gön“l, birbirlerine bağlılık söz“
vermişlerdir. Şair, bağlılığının sonsuza kadar s“receğini dâim
kelimesiyle ve vefâ kelimesindeki tekrirle ifade ediyor. Bağlılık söz“n“
pekiştirmek için vefâ kelimesi “ç defa tekrarlanmıştır.
Yâri mestâne sanup bûseye ikdâm itd“m
Bulmadum bûy-ı vefâ gonca-ı ra nâsında / Atayi G.
.
Sevgiliyi sarhoş sanıp buse almaya kalkıştım; ama g“zel
goncaya benzeyen ağzında vefâ kokusu bulamadım. Ağız, istiare yoluyla
goncaya benzetilmiş. Söz verme de konuşma yoluyla yapıldığı için, şair
sevgili tarafından reddedildiğini vefa kokusu bulmamakla anlatıyor.
g.Azar, Gazab
Oldı devrinde hevâ mahbûs-ı zindân-ı habâb
Gâlibâ görmiş hevâdan şemme-i âzâr g“l / Fuzulî, S.
, K. -39.
114
G“l, havadan incinme kokusu görm“ş olmalı; g“l“n devrinde
hava h“cre hapsine mahkum edildi. Şair, teşhis yoluyla h“sn-i talil
sanatı yaparak, su kabarcıkları içindeki havayı r“zgarın g“l“ incitmesi
sonucunda h“cre hapsine mahkum edildiği şeklinde yorumluyor.
Şemme, kokunun birimi olup bir lahzada hissedilen koku anlamına
gelmekte. Şair, g“l“n narinliğini ifade etmek için bir şemmecik
incinmeye mukabil h“cre hapsini öngör“yor.
Söyle g“l-reng-i cemâl“ñde ned“r bûy-ı gazab
Kâk“l“ñ deñl“ perîşân olmaga var mı sebeb / (afîd S.
, G.
-1
Söyle; g“l renkli y“z“ndeki bu gazap kokusun nedir? Kak“l“n
gibi perişan olmağa sebep var mı? Gazap kokusu kaş çatma, surat asma
veya hışımla bakma eylemleri için kullanılmış. Bu eylemlerin etkisi de
sevgilinin kak“l“ gibi âşığın gönl“n“n perişan olması. Şair, sezinlediği
korkuyu gazap kokusu olarak ifade ederken, zaten d“ş“ncesi dağılmış
durumda.
.Tasavvufî Terimler
Tasavvuf hakkında çok şey yazılsa, söylense de tasavvuf
bilmeyen için sırlar âleminden başka bir şey değildir. (avadan koklanan
birtakım haller, d“ş“nceler, arzular, aşklar, şevkler, gön“lden kopan
fırtınalar, fırtınayı oluşturan çekim kokudan başka neyle ifade edilebilir
ki? G“zelin kusurlu, g“zelliğin sınırlı olduğu evrende kokulu havadan
başka ne sarabilir bu n“h feleği?
Yıl on iki ay ışk odı iç“mde uş yanup durur
Yandugınca artar kokum devr“m geç“p solmaz ben“m / Yunus Emre
S.230, G.214-6
Yılın oniki ayı aşk ateşi içimde yanıp durur. İşte o ateş yandığı
s“rece kokum artar; benim devrim geçip solmaz. Aşk ateşiyle ebediyeti
yakalamış Yunus. Bug“n bile bu ateşin kokusu artarak yayılmakta.
a.Allah, Hak
115
Mevlâna Mesnevisinde Zamanınızdaki g“nlerde Rabbinizin
g“zel kokuları vardır. Kendinize gelin; o g“zel kokuları almaya çalışın ,
hadisinin tefsirini yaparken, G“zel koku geldi; sizin haberiniz yokken
esip gitti; dilediğine can bağışlayıp geçti. Başka bir koku daha erişti.
Uyanık ol arkadaş, uyanık ol ki bundan da mahrum kalmayasın… Eğer bi
ebedî nefha yere göğe nâzil olsa, yer ehliyle gök ehlinin ötleri su
kesilirdi. Esasen bu nihayeti olmayan nefhanın kokusundan gökler,
yery“z“ ve dağlar o emeneti y“klenmekten çekindiler. Feebeyne en
yahmilnehâ âyetini oku da gör. Kokusundan dağın y“reği kan
olmasaydı Eşfakne minhu denir miydi? Bu Tanrı kokusu d“n gece bize
bir başka t“rl“ zuhur etti…
-156)
Divan-ı (ikmet te
Âşık irmes cânânıga cân birmese
Dihkân irmes kitmen çapıp nân birmese
Bunda yıglap âhirette cân birmese
Yolda kalgan bûy-ı (“dâ alganı yok s.
b. Muhabbet, Aşk, Mihr
Aşk da kokuyla ifade edilen, cevher sayılan bir değerdir. Bazen
yokluğundan şikayet edilir, zamanın şartlarına bağlı olarak; bazen
cefakâr sevgilide bulunmayan şeydir; bazen de aşka davet eden bir
histir.
Sinan Paşa, akılla aşkın mukayesesini yaparken aşkı renksiz bir kokuya
benzetir: Akl bir rengd“r ki anda bûy-ı sır olmaz; aşk bir bûydur ki
anda rengden eser olmaz. Tulum,
,
Var sözinde eser-i bûy-ı mey-i sâgar-ı aşk
Şöyle bild“m ki deg“l bu dil-i dîvâne tehî / Nev î S.
, G.
-3
Gönl“m“n söz“nde aşk kadehinin şarabının kokusunun eseri
var. Böylece, bu deli gönl“m“n boş olmadığını anladım. Şair, gönl“n“n
boş olmadığını, uzun bir terkiple ifade ettiği birtakım sezgilerden
116
anladığını söyl“yor. Aşk kadehinin şarabının kokusunun eseri
şeklindeki terkip, aşk kokusunun dolaylı olarak ve çok az miktarda
olduğunu belirtmek içindir. Şair, bu “slupla tevazu ve kanaat göstererek
gön“l zenginliğini ispat etmektedir.
Ne bûy-ı mihr “ ne reng-i vefâ var berg “ bârında
D“ş“pd“r bâg-ı dehr adlu göñ“l özge g“lzâra / Nev î S.
, G.
-4
Gön“l, yaprağında şefkat kokusu, meyvesinde vefa rengi
bulunmayan zemane bağı adlı bir bambaşka bir g“l bahçesine
d“şm“şt“r. Zamandan şikayet içeren beyit sevgi ve vefa yoksunluğu ile
g“n“m“z“ anlatmaktadır.
Bir râyiha-i aşk u hevesd“r bu menâzır
(er bir agacın sanki hevâ-yı seri vardur / Abd“lhak (amid Onay,
2000, 284)
Bu manzara, bir aşk ve heves kokusudur. Sanki her bir ağacın
başında kavak yelleri esiyor. Burada da b“y“leyici tabiatın aşka davet
eden etkisinden bahsediliyor. Görsel manzara içine, coşku koku unsuru
olarak yerleştirilmiş.
Almadı bûy-ı muhabbetden eser şunlar kim
Gonca-veş dilleri hûn sîneleri çâk deg“l / Bâkî, S.
, G.
-6.
Şu muhabbet kokusundan eser almayanlarını gonca gibi
gön“ller kan, bağırları yırtık değil. Muhabbet kokusundan nasiplenmek
birçok acılar çekmek ve çok olumsuzluklara tahamm“l etmeye
bağlanmış.
c. Mânâ, Vahdet
Sen zehirden ve şekerden vazgeçmeyince, vahdet bahçesinden nasıl
koku alabilirsin? Mevlevî, ),
117
Bûy-ı ma nâdan eser olmadıgından dâ im
Görin“r su gibi çagında dimâg-ı yâkût / Şeyh Galib, S.
, G.
-5
Yakutun dimağı, mânâ kokusundan eser taşımadığından
çağında daima su gibi gör“n“r. Sihr-i helal sanatıyla dâim
vurgulanarak ikinci mısraı da kapsamaktadır.
d. Delilik, R“sva
Esirdi cûş-ı muhabbetile ehl-i sevdâ hep
Dimâga bûy-ı c“nûn virdi rûzgâr-ı bahâr / Şeyh Gâlib, S.
, G.
, .
Bahar r“zgarı, dimağa hep delilik kokusu verdiği için, sevdâ
ehli muhabbet coşkusuyla hep kendinden geçti. Baharın delilikleri
artıran etkisi, koku unsuruyla açıklanmış ve coşku delilikle izah edilmiş.
Mu anber s“nb“l“ñden almadın bû olmadum r“svâ
Bu r“svâlık baña senden deg“l bâd-ı sabâdandur / Fuzûlî, S.
4
, G.
-
Anber kokulu s“mb“l saçlarından koku almadan rezil olmadım.
Bu rezillik bana senden değil, sabah r“zgarından geldi.
e. Cennet
İtdi ol mahdum-ı fâzıl sûy-ı firdevse g“zâr
Cân dimâgına ir“p ıtr-ı cinândan râyiha
(O faziletli evlat, can dimağına cennet kokularından koku gelip
cennete doğru gitti. Öl“m, cennet kokusu almakla izah ediliyor, sevilen
değerli kimseler için.
Bâg-ı cennetden (“dâyâ kabrine revzenler aç
(er tarafdan olsun envâ -ı revâyîh fâyiha / Atayi S.
, Kı.
-1-2
Allahım, onun kabrine cennet bahçesinden pencereler aç. (er
taraftan çeşit çeşit kokular koksun. Sevilen kişinin ardından edilen
118
duada görsel olarak cennet bahçesini seyretmenin yanında cennet
kokularını da koklamaya yer veriliyor.
Cennet kokusı gelmege başladı meşâma
Yaklaşdı gibi kâfilem“z menzil-i Şâm a
414)
/ İshak-ı Kadîm Onay,
,
Kafilemiz Şam a yaklaşmış olmalı. Burnuma cennet kokusu
gelmeye başladı. Şair, Şam şehrini cennete benzetiyor.
f. Ses, Ney, Nefes
Göñ“l bâgını hurrem itdi ey ney tîb-i enfâsuñ
Yayıldı nefha-i bâd-ı bahârî gibi âfâka
G.353-4
/ Şeyh“lislâm Yahyâ, S.
,
Ey ney, bahar r“zgarının kokusunun ufuklara yayıldığı gibi,
nefeslerinin g“zel kokusu gön“l bağını sevinçli kıldı. Üflemeli bir çalgı
olan neyin sesi, bahar r“zgarının tabiata yaydığı çiçek kokularına
benzetilmiş. Benzetme yön“, ses ve kokunun insan tabiatı “zerinde
yaptığı pozitif etkidir.
g. Can, D“nya
Can kokusu, ihyâ olmak, hayat bulmak anlamlarında
kullanılmakta. Sinan Paşa, d“nyaya meyleden kişinin can kokusu
alamayacağı, yani gerçekte yaşamış sayılmayacağını ifade etmektedir:
Cihân rengine göñ“l viren, göñ“l jengin açamaz; d“nyâ bûyına meyl
eyleyen cân kohusın tuyamaz Tulum,
,
D“nya kokusu,
aldatıcı g“zellikler, can kokusu ebediyen var olma anlamında
kullanılmış.
Z“lf“ñe yoksa şâne mi vurdı nesîm-i subh
Kim bûy-ı cân meşâmuma ol şâneden gel“r / Cem Sultan, S.
, G.
-6
Sabah r“zgarı yoksa saçlarını mı taradı. O taraktan burnuma
can kokusu geliyor. Can kokusu, ihyâ olma anlamında kullanılmış.
119
R“zgar, teşhis edilerek saçları taramış; âşığa can veren saçın kokusu
değil de tarağa sinmiş olan koku miktarıdır.
h. Edeb
Alınurken g“l-ruhuñdan sevd“g“m bûy-ı edeb
Aklumı aldı dehânuñ yok yire ey gonce-leb / (afîd S.
, G.
-1
(Ey gonca dudaklı, g“l yanağından sevdiğim edep kokusunu
alırken, ağzın yok yere aklımı aldı. Yok sayılan ağız, sebepsiz yere aklı
da yok etmektedir. Yok yere kinaye sanatıyla sebepsiz yere ve
olmayan bir yere anlamlarında kullanılmış. Bûy-ı edeb, y“z suyu, hayâ
anlamında kullanılmıştır. Şair, y“z“n masumiyetine aldanıp aklını
aldırdığı için hayal kırıklığı yaşamaktadır.
ı. Rahmet
Nefha-ı cân-bahş-ı rahmet subh u şâm
Ehl-i tâ ate olur zîb-i meşâm / Nahifî Çelebioğlu,
,
Rahmetin can bağışlayan kokusu, gece g“nd“z ibadet edenlerin
burnunu s“sler. İbadet etmek için gerekli olan istek, şevk rahmet
kokusu olarak nitelendirilmiş.
j. Hakikat
Sanma kim vardur kerâmet her dil-i dîvânede
Bil ki var bûy-ı hakîkat aşk ile mestânede / (afîd, S.
, G.
-1
(Her deli gön“lde keramet var, sanma. (akikat kokusunun aşk
ile kendinden geçmiş olanlarda bulunduğunu bil. Şair, her deli gönl“n
hakikat kokusu alamayacağını, bunun için aşk ile kendinden geçmek
gerektiğini iddia ediyor.
k.Marifet
Erbâb-ı dil söz“mden alur bûy-ı ma rifet
Ben âteş-i muhabbet-i evlâda micmerem / Nev î S.
, TB. -I-9
120
Ben, “st“n muhabbet ateşinin yandığı buhurdanım. Gön“l erleri
söz“mden marifet kokusu alırlar. Şair kendi şiirini, marifet kokusu
yaydığını söyleyerek övmektedir.
l.Safa
Cân râh-ı muhabbetde bir bûy-ı safâ aldı
Ol râyihadan buldum ben hâne-i hammârı / Şeyh“lislâm Yahyâ , S.
G.413-4
,
Canım muhabbet yolunda bir safa kokusu aldı; ben şaraphane
yolunu o kokuyla buldum. Muhabbet yolundan alınan safa kokusu,
arayış içinde olan âşığı şaraphaneye göt“rmektedir.
Çemenler sebz-i hurremd“r hevâlar dil-g“şâdur hep
Bu dem bâd-ı sabâdan alınan bûy-ı safâdur hep
2000,385)
/
Fasîh Onay,
Bahçeler kutlu yeşil, havalar iç açıcı. Bu mevsimde sabah
r“zgarından alınan, hep huzur kokusudur.) Tabiat seyrinin insana
mutluluk vermesi, sıkıntılardan uzaklaştırması koku edilmiş.
m.Bekâ
Bulunmaz isterseñ bir zerrece bûy-ı bekâ hergiz
Egerçi Nev iyâ hep sûk-ı attâr oldı her gûşe / Nev î S.
, G.
-7
Ey Nev î, her k“şe attar d“kkanı olsa bile, arasan aslâ bir zerre
bekâ kokusu bulamazsın. Şair, gelip geçen meşgalelerden bıkmış
olmakla, kalıcılığı olan değerler aramakta. Bunu da bulmakta oldukça
umutsuz.
n.Fenâ
Ayn-ı g“l oldı b“lb“l bûy-ı fenâyı añlamaz
Yâr-ı kadîmi bulduk seyr-i kenârı görsek / Nev î S.
, G.
-2
121
B“lb“l, g“l“n kendisi olduğu için geçicilik kokusunu hissetmez.
Eski dostu bulduk; kucaklamayı da başarabilsek. B“lb“l, g“lde yok
olduğu için, g“l“n solup gideceğini d“ş“nmez. Biz de eski dostumuzu
bulduk ve onda yok olmak istiyoruz.
Fâzıl cihâna ibret ile eyled“m nazar
(er zerresi dimâguma bilmem fenâ kokar
Ey“boğlu,
,
/ Enderunlu Fâzıl
Ey Fazıl, ibret göz“yle d“nyaya baktım. Burnuma her zerresi
geçicilik koktu. Şair, d“nyanın geçiciliğini belirtirken fenâ
kelimesinde iham yaparak geçiciliği köt“l“k olarak da nitelemiştir.
o. Ruh
M“şgîn saçuñdan bulmışam şol bûy-ı rûh-efzâyı kim
Tîbandan anuñ sanasın tîbî v“ attâr olmışam / Nesîmî S.
, G.
-7
Şu öm“r artıran kokuyu misk kokulu saçlarında buldum. Sanki
attar olmuşum; kokular içinde ille de onun kokusu. Saç öm“rle ifade
edildiği için, kokusu da ömr“ uzatıcı etkiye sahiptir.
p. Sır
Mevlâna nın Mesnevîsinde birçok koku örneğinin yanında sır
kokusuna da yer verilir: (ıristiyanlığı bozmak isteyen Yahudi vezir
hikayesinde, sözlerin ötesinde kalpte gizlenen niyet sır olarak ifade
edilirken ferasetli şah tarafından sırrın kokusu alınmaktadır.
Şah, esrârımdan koku aldı; sözlerim onun nezdinde töhmetli tutuldu.
Mevlevî, ),
Sabâ bûy-ı g“li neşr itse sahn-ı g“lşende
Yine her goncanuñ râz-ı derûnı âşikâr olsa / Şeyh“lislâm Yahyâ S.
G.361-2
,
122
Sabah r“zgarı, g“l bahçesinde g“l kokusunu yaysa; yine her
goncanın içindeki sırlar açığa çıksa. Goncanın kokusu, sır addedilmiş ve
şair o kokuyu sır deşen meraklı biri gibi beklemekte.
. Bazı Maddelerin Kokusu
Soyut benzetmelerin dışında, bazı maddelerin kokusu özel
anlamlarla ele alınır edebiyatımızda. Bunlar, birtakım kavramları
çağrıştırmak, veya bir gruba dahil etmek için seçilmiş unsurlardır.
a. Şarap
Şairler, sevgilinin ağzından şarap kokusu almaktan çok hoşlanır.
Şarap kokusunu gidermek için de karanfil kullanılırmış.
Dem-be-dem benlik şarâbı kokusun def itmege
Vasf-ı hâlin d“şmez agzumdan karanfild“r baña / Necâtî S.
3
, G. 5-
(er nefes benlik şarabının kokusunu gidermek için, beninin
özelliği ağzımdan karanfilmiş gibi hiç gitmez. Ben, siyah rengiyle
karanfile benzetilmiş.
Ne berg-i g“ld“r o leb çignesem şeker sanırum
Ne gonced“r o dehen koklasam şarâb kokar / Nedîm S.280, G.16-2
O dudak hangi g“l“n yaprağıdır; çiğnesem şeker kokar. O ağız,
nasıl bir goncadır; koklasam şarap kokar. Sevgilinin dudaklarının tadı
şeker kokusuyla ifade edilirken goncaya benzetilen suskun ağzında ise
şarap kokusu olduğu belirtiliyor. Şart kipiyle ifade edilen durum, sadece
şairin hayalî tahminidir.
b.Kebap
Ey lebi mey-gûn öl“rse nâr-ı hicr“ñden Mesîh
123
(aşre dek anuñ mezârından gele bûy-ı kebâb / Mesihî S.
, G. -4
Ey dudağı g“l renkli, (z. İsâ ayrılığının ateşiyle öl“rse, mahşer
g“n“ne kadar mezarından kebap kokusu gelir. Şair, mahlas beytinde
ayrılık acısının öl“ms“z olan (z. İsa yı bile öld“receğini tezat sanatıyla
ifade etmektedir. Ancak, öl“ms“zl“k (z. İsa nın yanışına ve bedeninden
çıkan kebap kokusuna y“klenmiştir.
O ten ki hâk ola aşkuñ g“dâz-ı sûzından
Biten giyâhı dem-i haşre dek kebâb kokar Nedîm S.
, G.
-5
Aşkın ateşinde erimekten toprak olmuş o bedenin mezarında
biten otlar, mahşer g“n“ne kadar kebap kokar. Bu beyitte âşığın aşk
ateşiyle erimiş hâli anlatılmakta ve âşığın ölse bile sonsuza kadar
yaşadığı inancı ifade edilmektedir. Aşk ateşiyle eriyen beden toprağa
giriyor; karışıyor, topraktan otlar bitiyor ve o otlar kıyamete kadar
yanık et kokusunu kebap yayıyor. Şair, mezarında g“l bitirmiyor; bir
mantık hesabı ile erimiş bedeni zerreler halinde d“ş“nd“ğ“ için onlara
en k“ç“k bitki saydığımız ve kesret olarak kabul ettiğimiz çimen özelliği
veriyor.
c.Üst“hân
Biz kim semâ-yı dilde tecerr“d h“mâsıyuz
İrmez meşâm-ı kadr“m“ze bûy-ı “st“hân / Nev î S.
, G.379-3
Biz gön“l semasında her şeyden elini çekmişlik h“masıyız.
Burnumuzun derecesine kemik kokusu ulaşamaz. Beytin teması
efsanevî bir kuş olan ve kemikle beslenen h“ma ile ilgili inançlar “zerine
teşbihlerden oluşmaktadır. (“ma y“ksekten uçtuğu için y“ce gönl“
temsil etmekte; devlet kuşu olduğu için varlığından soyunmanın devlet
sayıldığını belirtmektedir. Pala,
,
(“ma kemikle beslendiği
halde, kendini h“maya benzeten şair, kemik kokusu alamayacak kadar
y“kseklerde
olduğunu
belirterek
mertebesinin
“st“nl“ğ“n“
vurgulamaktadır. Kemik kokusu, maişet anlamında kullanılmış.
d. Kan
Nedîm sen yine ma nî-şikâflıkda mısuñ
124
Ki nevk-i tîg-i kalem hûn-ı intihâb kokar / Nedîm S.
, G. .
Ey Nedîm, sen hâlâ anlam yarmakta mısın? Ç“nk“, kelem
kılıcının oku seçme kanı kokuyor. Şair, bu beyitte kendi şiirini överken,
şiirdeki titizliğini anlatmak için kelemini kılıca şiirinin anlamını da kılı
kırk yarmış kılıcın dökt“ğ“ kanların seçkin kokusuna benzetiyor. Koku
“slup anlamında kullanılmış.
e.S“t
Oldı bir tıfluñ kemend-i z“lfine cânlar esîr
Gamzesinden kân tamar agzında ammâ bûy-ı şîr / Bâkî, S.
1.
, G.
-
Canlar, bakışlarından kan damlayan ama ağzı s“t kokan bir
çocuğun saçlarının kemendine bağlanıp esir oldu. Tıfl, sevgilinin k“ç“k
yaşta olması veya çocuksu gör“n“şe sahip olması durumunda verilen
sıfattır. Sevgili kan dök“c“ bakışları ile savaşçı, ağzı s“t kokmakla s“t
çocuğu olma gibi iki zıt özelliği taşımaktadır.
f. Toprak
Vefât“ n-nebî mesnevisinin yazarı Ârif, (z. Peygamber in vefatını
anlatırken, Cebrail in koku getirip “zerine saçtığını, (z. Fatıma nın
babası kabrini ziyarete geldiğinde bir avuç toprak alıp, koklayarak
ağladığını anlatır. Çelebioğlu,
,
Cân vir“r râyiha-i t“rbet-i pâk“ñ ey tâk
Nevverallâhu lekel ardu seka llâhu serâk / Fuzulî S.
, G.
-1
Ey asma, temiz toprağının kokusu insana can verir. Allah yerini
nurlandırsın ve toprağını sulasın. Asma “z“m verdiği ve “z“mden
şarap yapıldığı için, şair asma toprağını kutsal görmekte. Toprak, t“rbe
anlamında da kullanılmıştır. Şair, şarabı İlahî aşk olarak
d“ş“nd“ğ“nden, bir veliye dua eder gibi asmaya dua etmektedir.
125
Sonuç:
Klâsik k“lt“r“m“zde koku bir g“zellik k“lt“r“ oluşturacak kadar
kullanılan; klâsik edebiyatımızda koku duyusu d“ğer duyularla eşitlik
oluşturacak kadar çok işlenen bir unsurdur. (er safhasında buram
buram t“ten yaşantısıyla klâsik k“lt“r ve her alanında elvan elvan kokan
hissi sayesinde klâsik edebiyat hep gizemini korumakta, gönderdiği
esintilerle araştırmacıları cezbeden bir özelliğe sahiptir.
Kokuyu hisseden organ burun meşâm ; koku burun yoluyla beyne
ulaştığı için etkilenen organ beyin dimâg, magz dir. Kokudan etkilenme
cân meşâmı, cân dimâgı gibi terkiplerle de anlatılır. Şem, şemme koku
anlamına gelmekle beraber daha çok birim zamanda lahza) hissedilen
koku anlamındadır, yani kokunun birimidir.
Sunduklarımız, uçsuz bucaksız söz bûstânının içinden
burnumuza çavan birkaç örnek yazılanların, söylenenlerin kokularından
ibarettir. Toplum yaşantısında bir hazzı paylaşımdır bir buhuru teneff“s
etmek. Bir bahçe seyrinde sabânın hediyesini hissetmek. Bir sofrada
aynı yemekten haz almak ve bir söz“n, beytin kokusunu paylaşmak.
Duygu ve d“ş“ncelerden hal, harekete kadar; görebildiğimiz,
duyabildiklerimizin ötesinde duyamadıklarımız, erişemediklerimiz,
algılayamadıklarımız kadar bir evreni vardır kokunun.
KAYNAKÇA
Ahmet Paşa Divanı
, (az. Ali Nihat TARLAN, Akçağ, Ankara.
AKSOY, Ömer Asım
İstanbul.
, Atasözleri ve Deyimler Sözl“ğ“, , , İnkılap,
ALTUNTAŞ, (ayranî
Amrî Divanı
ATALAY, Besim
TDK, Ankara.
AYVAZOĞLU, Beşir
, Erzurumlu İbrahim (akkı, MEB, İstanbul.
, (az. Mehmet Çavuşoğlu, İÜEF Yay. İstanbul.
BERGSON, (enri
Tunç, MEB, İstanbul.
, Divanu L“gati t-T“rk Terc“mesi ))), Dizin )V,
BEYATL), Yahya Kemal
Ens. İstanbul.
, Aşk Estetiği, Öt“ken Yay., İstanbul.
, Şuurun Doğrudan Doğruya Verileri, Çev. Şekip
a , Kendi Gök Kubbemiz,, Yahya Kemal
126
BEYATL), Yahya Kemal
b , Eski Şiirin R“zgarıyla, Yahya Kemal
Ens. İstanbul.
CANAN, İbrahim, (adis Ansiklopedisi, . Akçağ Yay. İstanbul,
.
ÇELEBİOĞLU,Amil
, S“leyman Nahifî ve Fazilet-i Savm Zuhuru lÂhire Adlı Eseri , Eski T“rk Edebiyatı Araştırmaları, MEB, İstanbul, s.
317-334.
ÇELEBİOĞLU, Amil
İstanbul.
, T“rk Edebiyatı nda Mesnevi, Kitabevi Yay.
DEMİRSOY, Ali
, Yaşamın Temel Kuralları, Meteksan Yay. Ankara.
ERSOYLU, (âlil
, Cem Sultan ın T“rkçe Divanı, TDK, Ankara.
DOĞAN, Muhammet Nur
İstanbul.
, Fatih Divanı ve Şerhi, Erguvan Yay.
EYÜBOĞLU, Kemal
, Şiirde ve (alk Dilinde Atasözleri ve
Deyimler, Doğan Kardeş Mat. ),)), İstanbul.
Fuzûlî, Divan
, (az. Kenan AKYÜZ-S“heyl BEKEN-Sedit YÜKSELM“jgan CUNBUR, Akçağ, Ankara.
GÖLP)NARL), Abd“lbaki
MEB, İstanbul.
(afid Divanı
, M. Celaleddin Rumî Mesnevî V) cilt,
, (az. (acer Ünal GÜSBE, Y.L.Tezi Ankara.
(AKKULOV, İbrahim, Ahmet Yesevî (ikmetleri, MEB, Ankara,
(amdullah (amdi, Yusuf u Z“leyha, (az. Naci Onur, Akçağ Yay. Ankara,
1991.
KURNAZ, Cemal
Mesîhî Dîvânı
995), Haz. Mine Mengi, AKM Yay. Ankara.
Nâbî, Divan, ),))
Nâ ilî, Divan
Necati Bey, Divan
Nedîm, Divan
İstanbul.
Nef i, Divan
, T“rk“den Gazele, Akçağ, Ankara.
, (az. Ali Fuat BİLKAN, MEB, İstanbul.
, (az. (âluk İPEKTEN, Akçağ, Ankara.
, (az. Ali Nihat TARLAN, Akçağ, Ankara.
, (az.. Abd“lbaki Gölpınarlı, İnkılap ve Aka,
, (az. Metin AKKUŞ, Akçağ, Ankara.
127
Nesîmî, Divan
, (az. (“seyin Ayan, Akçağ, Ankara.
Nev î Divanı
, (az. Mertol Tulum-Ali Tanyeri, İstanbul.
Nev i-zade Atayi , Divan, Haz. Saadet
. Basılmamış Doktora Tezi .
OKUR MERİÇ, M“nevver
Ankara.
ONAY, Ahmet Talat
Akçağ, Ankara.
ÖNLER, Zafer
TDK, Ankara.
PALA, İskender
, Cem Sultan Cemşid “ (urşid, AKM,
, Mazmunlar ve İzahı, (az. Cemal Kurnaz ,
, Celâleddin (ızır (acı Paşa M“ntehâb-ı Şifâ ),
, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözl“ğ“, Akçağ, Ankara.
PE(LİVAN, Battal
, Aşık Veysel, Deniz Kit. İstanbul.
Said Giray Divanı
, (az. Saadet KARAKÖSE, Denizli.
SEÇMEN, (“seyin
İstanbul.
, Karacaoğlan Yaşamı, Sanatı, Şiirleri, Deniz Kit.
Şemseddin Sâmî
Şeref (anım, Divan
Şeyh Galib
KARAKÖSE, İnön“ Ün.
, Kamus“ l-A lâm, Kâşgâr Neş. Ankara.
, (az. Mehmet ARSLAN, Kitabevi, İstanbul.
, Divan, (az. Muhsin KALK)Ş)M, Akçağ, Ankara.
Şeyh Galib, (“sn “ Aşk, (1975)Haz. Orhan OKAY-(“seyin AYAN,
Dergah Yay. İstanbul.
Şeyhî, Divan
, (az. İSEN, Mustafa-KURNAZ, Cemal, Akçağ, Ankara.
Şeyh“lislam Es ad ve Divanı
İstanbul.
, (az. Muhammet Nur Doğan, MEB,
Tahir“ l-Mevlevî, Şerh-i Mesnevî
Cilt, Şamil Yay. İstanbul.
Şeyh“l“slam Yahya
, Divan, (az.(asan KAVRUK, MEB, İstanbul.
TARLAN, Ali Nihat
, Fuzûlî Divanı Şerhi, Akçağ, Ankara.
TATC), Mustafa
, Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, KB, Ankara.
128
TOKMAKOĞLU, Aliye
, T“rk (alk Tababeti ve Nusret Efendi nin
Mu âlecâtı İsimli Yazma Eser, Pamukkale Ün. SBE, Basılmamış Y.L.Tezi ,
Denizli.
TULUM, Mertol
ULUDAĞ, S“leyman
Yay.İstanbul.
, Sinan Paşa Tazarrû-nâme, MEB, Ankara.
,Tasavvuf Terimleri
Sözl“ğ“,
YAVUZ, Orhan (1988), Tezkiret“ l-Evliyâ, KYB, Ankara.
Yunus Emre Divanı, (az. Mustafa Tatcı
YÜKSEL, (asan Ali
R“ya, MEB, İstanbul.
Marifet
, KB, Ankara.
, T“rk-İslam Tasavvuf Geleneğinde
www. blog. milliyet. com. tr. 2.11.2007.
www. inleyennagmeler. com
www. muhammetkuzubas. com. makaleler. 23.11.2007.
www. populermedical. com. 8.11.2007.
www.wikipedia.org,25.5.2007.
www. uniaktivite.net, 21.5. 2007.
129
POSTMODERN ÖYKÜLERE YAP)SAL YAKLAŞ)M BAĞLAM)NDA
METİN KAÇAN (İKÂYELERİ
Arş. Gör. Servet ŞENGÜL
Muş Alparslan Üniversitesi
Muş/T“rkiye
[email protected]
ÖZET
Yakın bir dönemde kaybettiğimiz Metin Kaçan g“n“m“z T“rk
edebiyatına damgasını vuran, postmodern roman ve hikâye yazarıdır.
Yazdığı romanlarla T“rk edebiyatına yeni bir soluk getiren yazarın
hikâyeleri romanlarının gölgesinde kalmıştır.
Metin Kaçan ın edebiyatımızda adını hissettirmesinin nedeni
romanlarının konusu ve bu romanlarında kullandığı dildir. Konu olarak
içinde yaşadığı toplumun altk“lt“rden insanlarını işler. Buna paralel
olarak romanlarında kullandığı dil, yaşadığı ve anlattığı k“lt“r“n argo
dilidir. Argo onun eserlerinde sadece kişilerin değil, anlatıcının da dili olur.
Romanlarının yanında postmodern özellikler gösteren hikâyeleri çok fazla
araştırılmamış olan Kaçan ın bu metinlerde hangi tarzı kullandığı merak
konusudur. Bu çalışmanın temel amacı, romanlarında önceki dönem
yazarlarından farklı bir yapı, dil ve içerikle karşımıza çıkan Kaçan ın
hikâyelerini kurgularken nasıl bir yol izlediğini araştırmak, bu yaklaşımını
hikâyelerine yansıtma biçimini incelemektir. Çalışmaya konu olan eserler,
(arman Kaplan ve Adalara Vapur hikâye kitaplarıdır.
Bu eserlerde yer alan hikâyeler yapısal unsurları bakımından iki
ana başlık altında değerlendirilecek, romanlarında dikkat çekici yönler
gösteren yazarın, hikâyelerinde nasıl bir yol izlediği gözler ön“ne
serilecektir.
Anahtar kelimeler: Metin Kaçan, postmodernizm, yapısalcılık, öyk“, dil
ABSTRACT
MetinKaçan, who died in the near past, is a post-modern novel and
story writer who has marked modern Turkish literature.
The reason of MetinKaçan s making his name felt is the themes of
his novels and the language he used in these novels. The subjects of his
novels are the people from the sub-culture of the society he lives in.
Concordantly, the language he used in his works is the slang language of
the society which he tells and lives in. In his works, slang is both the
130
language of the people and the teller. Besides his novels, it has been
wondered what style MetinKaçan, whose stories which have post-modern
features haven t been examined enough, used in these texts. The main
reason of this study is to research what kind of a method MetinKaçan, who
appears with a different structure, language and content from those of
authors of the previous period, used while narrating his stories and to
examine how he reflected this approach in his stories. The works of this
study are the story books with the names of Harman Kaplan and
AdalaraVapur.
The stories in these works will be evaluated under two main
headings in terms of their structural elements and it will be shown what a
way the writer, who shows remarkable aspects in his novels, followed in
his stories.
Keywords:Metin Kaçan, postmodernism, structuralism, story, language
Giriş
Metin Kaçan, önceki edebiyat “r“nlerinden farklı olduğu
anlaşılan eserleriyle kısa s“rede tanındığında edebiyat d“nyasının
birçok mahfilinde tartışmalara yol açar. Postmodern d“nyanın bu
postmodern yazarını diğer sanatçılardan farklı kılan şey, eserlerinde
kullandığı dilin yanında belki realistleri kıskandıracak tarzda
oluşturduğu gerçekçi yahut nat“ralist fig“rler ve anlatı metinlerindeki
yapısal unsurlardır. Onun adı anıldığında akla ilk gelen kelimeler
romanlarına dair olur. Bunun ortaya çıkardığı sonuç, hikâyelerinin göz
ardı edildiği ve en azından fikir verebilecek şekilde irdelenmesi
gerektiğidir.
Ağır Roman ve Fındık Sekiz, kullandıkları “slup ve anlatıcılara
dahi hâkimiyetini kabul ettiren argo ve sokak dili yön“yle ilgi çekici iki
romandır. Edebiyat camiası bu farklı anlatım tarzının, Metin Kaçan ın
sadece romanlarında yer aldığını/alacağını d“ş“nm“ş olsa gerek ki
hikâyelerine yönelik eleştirilere pek yer vermemiştir. Oysa Kaçan, önce
(arman Kaplan, ardından Adalara Vapur hikâyeleriyle, romanlarındaki
yazım ve karakterlerin yaşam tarzını devam ettirmiş, buna ilaveten şiire
yakın hikâyeleriyle sanatına yeni duruşlar eklemiştir. Yapısal unsurları
aktarırken kullandığı farklılık, anlatıcının dilini kullanmasında da aynen
devam etmektedir. Olay örg“s“ onun hikâyelerinde yok denecek kadar
azdır. Bazı hikâyelerde şahıslar veya zaman hiç ifade edilmez. Bu
durumda anlatıcı ön plana çıkar, birtakım değerlendirmeler yapar.
Metinlerin en göze batan unsuru anlatıcıdır ve birçok hikâyede kendi
131
varlığını hissettirir. (ikâyelerin dili romanlarının diliyle paralellik
gösterir. Anlatıcının dili; sokağın dili ve argo halini alır.
(arman Kaplan (ikâyeleri
Olay Örg“s“
Kurmaca metinlerin oluşumunda en önemli unsurlardan biri
olay örg“s“d“r. Denilebilir ki olay örg“s“ olmadan roman veya
hikâyenin teşekk“l“ m“mk“n olmaz. Olayın oluşabilmesi için en az iki
karakterin birbirleriyle şu veya bu sebeple karşılaşmaları gerekir. Bu
örg“n“n gerçekçi olması metinlerle gerçek hayat arasındaki bağı
g“çlendirir. Zira olay örg“s“ anlatmaya dayalı metinlerin hayata
bağlantı noktasıdır ve okuyucu bu metinlerde kendi yaşamından bir
kesit görmek ister.
Metin Kaçan ın öyk“leri toplumun bir kesimini gerçekçi bir
yaklaşımla yansıtsa da olay örg“s“ bakımından durağandır. Belki bu
öyk“ler durum öyk“s“ kategorisinde değerlendirilebilir. (arman
Kaplan öyk“lerinde genelde çekirdek konu yoktur ve buna bağlı olarak
yan olaylara da pek rastlanmaz.
Neşeli Makine öyk“s“nde demir toplayan bir eskicinin
gerçek“st“ hikâyesi anlatılır. Eskici çeşitli madenlerden simya ilmi
yoluyla sekiz şeklinde bir y“z“k yapar ve bu y“z“k onunla
konuşur.Öyk“n“n merkezindeki sekiz rakamı efsunlu veya imgeli bir
rakamdır. Yazarın bu rakamı hikâyesine konu alması bu sayının sonsuz
işaretine benzemesinden dolayı olabilir. Dolayısıyla hikâyede gizli bir
sonsuzluk teması göze çarpmaktadır. Eskici t“m bu olayların bir
r“yadan ibaret olduğunu fark etmesine rağmen ilginç bir şekilde bu
y“z“k gerçekte onun karşısına çıkar ve onunla konuşur. Böylece
gerçeklik ve gerçek“st“ olaylar birbirine karışır.
Postmodernizmin en önemli yönlerinden biri çoğulculuktur.
Çoğulculuk, çağdaşçılık sonrasının yaşamda da sanatta da ana
eğilimidir. Us ile d“ş“n, bilim ile söylencenin, teknoloji ile ilkelliğin,
seçkincilik ile toplumdışılığın, kısaca birbirine b“t“n“yle zıt d“nya
gör“şlerinin bir arada ve eşzamanlı var olduğu bir yaşam biçiminin
adıdır.
Arslan,
:
Yelkenli Gemi de değişik d“nyanın
insanlarının bir d“ğ“nde aynı masada yer alışı aktarılır.
Bir d“ğ“n ki ortaklaşa muallaka!
Bir d“ğ“n ki eş-ahbap dost yan yana.
Bir d“ğ“n ki votka-limonla vişne suyu aynı masada.
Bir d“ğ“n ki sosyologları kışkırtacak detayda. (Harman Kaplan,
s.73)
132
G“zelliğin Bekçileri, (enri adında bir karakterle “ç y“z yaşındaki
bir bayanın hikâyesidir. Yazar bu hikâyede masaldan fırlamış bir
karakterle bu d“nyanın insanını buluşturur. Muhayyilenin sınırlarının
zorlandığı hikâyelerden biridir bu öyk“. Bir Pazar Gecesi öyk“s“nde
okuyucuya seslenen anlatıcı tipi vardır. Yer yer bu anlatıcı ve yazar
postmodern bir anlayışla birbirine karışmaktadır. Okuyucu, anlatıcının
gerçek hayattaki yazar mı, yoksa itibari âlemdeki anlatıcı mı olduğunu
ayırt edemez.
(arman Kaplan öyk“ kitabında hayatın çok değişik yönlerine
dair öyk“ler vardır. Bu hayatlar genelde kırık hayatları ifade eder.
Eskicilerin doğa“st“ hayatları, içki masaları, dertli insanlar, ihanete
uğrayanlar, aşklar, başıboş hayatlar, fizikötesi kavramlar, uyuşturucu
ortamı, insan satıcılığı, toplumsal eleştiri, öl“m gibi farklı konular bu
hikâyelerin konularından bazılarıdır. Yazar gerçek hayattan aldığı bu
öyk“leri kurmaca d“nyanın potasında eritir. (ikâyeler yazara has bir
“slupla, manzumeye yakın tarzda yazılır. Olay örg“s“n“n akıcı olmadığı
bu metinlerde yer yer olay örg“s“ne dahi rastlanmaz.
Şahıs Kadrosu
Olay örg“s“n“ geliştiren bir diğer önemli yapısal unsur da şahıs
kadrosudur. Şahıs kadrosundan kasıtla sadece insan anlaşılmamalıdır.
Anlatı nitelikli eserlerin konusu, kişi veya kişi h“viyeti kazandırılmış
varlıklar etrafında şekillenir. Tekin,
:
Dolayısıyla insan dışı
varlıklar da hikâye veya romanların şahıs kadrosu içerisine dâhil
edilebilir. İtibari eserde nakledilen veya değişik şekillerde ifade edilen
vakanın zuhuru için gerekli insan ve insan h“viyeti verilmiş diğer
varlıklar ve kavramları, şahıs kadrosu söz grubuyla adlandırmayı uygun
gör“yoruz. Aktaş,
:
Metin Kaçan ın hikâyelerinde yer yer
şahıs kadrosuna dâhil edilen insan dışı varlıklara şahit olunur. Onlardan
bir tanesi Neşeli Makine de geçen sekiz şeklindeki y“z“kt“r. Bu y“z“k
insan gibi konuşma yeteneğine de sahiptir.
Y“z“kten mırıltılı bir ses çıktı: Gerçek ne? Cevap veremediği her
an parmağını sıkıştırıyor, sanki koparacakmış gibi hain davranıyordu
y“z“k. (Harman Kaplan, s.13)
(arman Kaplan öyk“ kitabında şahıslar pasif konumda kalırlar.
(atta birçok öyk“de şahıslara hiç rastlanmaz. Anlatıcı ve onun
monolojik yaklaşımı olay örg“s“ne hâkim olur. Bu özellik, bu
hikâyelerde kişilerin hiç bulunmadığı anlamına gelmemelidir. … Kişi
fail=eyleyen , hikâyeyi canlandırmak için devreye sokulan bir
elemandır. O olmadan hikâye, genel anlamda anlatı olmaz. Ç“nk“
hikâyeyi s“r“kleyecek, okuyucunun ilgisini çekecek olan odur. Bu
nedenle bir hikâyeci, anlatı için böyle bir değer taşıyan kişi yi, özenle
133
çizmeli, ona inandırıcı nitelikler kazandırmalıdır. Tekin,
:
Metin Kaçan ın hikâyeleri g“nl“k hayatı en yakından işleyen
hikâyelerden sayılabilir. Dolayısıyla onun hikâyelerinde karakterler
oldukça gerçekçidir.
Kadın dedi:
Şoför bey basıyorsunuz fazla gaza
ben de sizden biriyim bunu unutma.
Adam hah dedi, bir kadın sesi
hatırladı akşam gireceği hikâyeyi.
Dikiz aynasında yaptı kendine g“zel bir maske,
çehresi g“l“ms“yordu taktığı maskeye.
Birden çıktı şehrin hayali gör“nt“s“ perdeye,
s“slenen adama arkadaşları dedi
(adi sen burada ikile. (Harman Kaplan, s.17)
Geleneksel romanda yapısal unsurlar romanı oluşturan temel
özelliklerdir. Örneğin karakterlerin olmadığı bir kurmaca metin yoktur.
Geleneksel roman t“r“nde kahraman hikâyenin s“r“kleyicisi, hatta
yönlendiricisidir. Tekin,
:
Oysa g“n“m“z romanlarında bu
unsurlar silik vaziyettedir. Metin Kaçan ın hikâyelerinde şahıs kadrosu
yok denecek kadar azdır. Yazarın birçok hikâyesinde şahıslar fig“ratif
varlık olarak kullanılır.Var olan şahıslar da eserde çok kuvvetli bir
durumda değildir. Bu şahıslar metinlerde ancak anlatıcının istediği
kadar ve onun tarif ettiği şekilde yer alır.Yelkenli Gemi, Geçmiş Yılların
Sitemi, Bir Pazar Gecesi, Bir )şığın Matemi, Masada Kavga, Bir T“rl“
(issetmek bu hikâyelerden bazıları olarak söylenebilir.
(arman Kaplan hikâyelerinde şahıs kadrosunu değişik
özellikteki kişiler oluşturur. Kişiler genel olarak çok canlı olmasa da
farklı özelliklere sahip varlıklardır. Varlık denmesinden kasıt insan dışı
varlıkların da hikâyelerde rol alıyor olmasıdır. Kimi zaman bir kurt, kimi
zaman bir s“p“rge hikâyelerin s“r“kleyici şahıslarından olur. Bazen
sıradan bir insan, bazen de uzaydan gelen bir kişi hikâyeleri s“r“kler.
(ikâye kişilerinin ortak özelliği psikolojileriyle ön plana çıkmalarıdır.
Mekân
Mekân hikâyeyi gerçekçi ve g“çl“ kılan önemli bir unsurdur.
Mekân konusunda söylenenleri anlamak, hikâye ya da romanı
anlamakla eşanlamlıdır. Boynukara,
:
Metnin olay örg“s“n“n
gerçekleşmesi ve şahıs kadrosunun eylemlerini icra edebilmeleri için
134
mekân olmazsa olmaz bir unsurdur. Gerçek hayatta olduğu gibi her şey
bir mekân içerisinde cereyan eder. Tabii ki kurmaca metinlerin t“m
elemanları gibi mekân da hayali bir unsurdur. Metin Kaçan ın
öyk“lerinde mekân çok siliktir. Birçok metinde mekânın neresi olduğu
belli değildir. Bu yön“yle onun hikâyeleri masalımsı özellikler taşır. (er
şeye rağmen oluşturduğu mekânlar g“nl“k hayatı da aksettirecek
tarzdadır.(ikâyelerde Kuledibi, Dolmabahçe Sarayı, Galata Köpr“s“ gibi
İstanbul a ait mekân isimleri kullanılır. Anlattığı yaşamların hepsi
İstanbul da var olan yaşamlardır. Ayrıca mekânla eserde nakledilen
vaka zinciri arasındaki m“nasebeti gözden uzak tutamayız. Metinde
ifade edilen şartlarda ve belirtilen zaman zarfında, eserde anlatılan vaka
zincirinin zuhuru için nasıl bir mekâna ihtiyaç vardır suali, itibari âlemin
bazı hususiyetlerini anlamamıza yardım ettiği gibi bizi, eserde tatbik
edilen yapma ve yaratma tarzının eşiğine kadar göt“r“r. Aktaş,
:
Başladı Kumbaranın R“yası metninde bir hayat kadını yer
alır. Onun yaşamını icra ettiği yer olan Karaköy, bu tarz bir yaşamı
barındırır.
L“tufkâr bir bakış sokağa yayılır,
Kader Karaköy rıhtımına yakın yerde çalışır. (Harman Kaplan,
s.20)
Mekân tasvirinde yazar bazen ilahi anlatıcıyı kullanırken bazen
karakter anlatıcıdan yararlanır. (er iki halde de anlatıcılar kendi ruh
d“nyalarının yansımalarını mekâna aktarır. Zira Roman kahramanı,
çevreye bakar ve çevreyi değerlendirirken, aynı zamanda kendi
psikolojik durumunu da ortaya koyar. Tekin,
:
M. Forster, roman kişilerini yalınkat ve yuvarlak kişiler olmak
“zere iki grupta toplar. Ona göre
. y“zyılda verilen bir kavramla
yalınkat roman kişilerine humour adı verilir. Kimi zaman tip kimi
zaman karikat“r adı verilen bu kişilerin özelliği tek bir nitelik ya da
d“ş“nceden oluşmasıdır. Bu kişilerin yapısına birden çok nitelik ya da
d“ş“ncenin
eklemlenmesi,
onların
kenarlardan
kıvrılarak
yuvarlaklaşmasına sebep olur. Orhanoğlu,
:
Masada Kavga
hikâyesinde mekânın tasviri, tanımı yapılan tiplerin tasviri gibidir. Öyk“
mahalli, tekd“zeliğiyle kişileri yansıtır.
Bu semtlerde silah sıkılmaz, bıçak çekilmez, sopa kullanılmaz,
sadece bileklerin bu y“zyıla çakılmış estetik gör“nt“s“ akardı. (Harman
Kaplan, s.88)
(arman Kaplan hikâyelerinde yer unsuru çok detaylı aktarılmaz.
Olay veya karakterlere bağlı olarak bir fig“r şeklinde kullanılır. İstanbul
merkezli mekânların dışında iç ve dış mekânlar olarak oda, arabanın içi,
135
dehliz, köy, meydan, çay bahçesi, deniz gibi değişik ortamların da adı
geçer.
Zaman
Zaman kavramı “zerine oldukça fazla tartışma yapılmıştır. Bu
tartışmaların merkezinde zamanın ne olduğu, mutlak olup olmadığı,
fiziksel d“nya arasındaki ilişkisi gibi konular başı çekmektedir.
Sözgelimi Parmenides-Platon-Aristo geleneğinde zaman, mutlak ve
parçalanmaz bir g“ç olarak kabul edilmiş ve zaman ile fiziksel d“nya
arasında mutlak bir bağın olduğuna inanılmıştır. Tekin,
:
Roman ve hikâyelerde zaman kavramı irdelenirken bunların kurmaca
olduğu unutulmamalıdır. Bazı filozofların tartışmaları, anlatı
metinlerinde zaman konusunda da fayda sağlamıştır. Zira Bergson ve
Wittgenstein ve Whitehead gibi filozoflar zaman konusunda farklı bir
açıklama ve yorumu getirirler. Bunlar zaman kavramını, fiziki temel
yerine metafizik zeminde tartışmak eğilimindedirler. Özellikle
Bergson un savunduğu gör“ş, en azından sanat -özellikle- anlatı ve
anlatım teknikleri açısından, dikkate değer yeniliklere kapı açmıştır.
Tekin,
:
Zaman kavramı gerçekte olduğu gibi kurmaca
metinlerden de muaf tutulamaz. Her kurmaca metninde belirli veya
belirsiz bu kavram kullanılır.
(arman Kaplan hikâyelerinde zaman kavramı direkt ifade
edilmez. Çoğunlukla zaman kavramı tasvir yoluyla aktarılır. Dönemin
yaşam tarzı da zamanı zihinlere taşıyan bir başka yöntem olur. Geleceğe
(azırlanmak öyk“s“nde zaman hayta bir gece şeklinde vasıflandırılır.
Başladı Kumbaranın R“yası metninde karın yağışının ifade edilmesi bizi
kış mevsimine göt“r“r. Yok mu Bi şey? hikâyesinde geçen Aradan yıllar
geçmiş. c“mlesi bize anlatıdaki zamanın yaklaşımını ifade eder. Ölmeyi
Bekleyen Kraliçe hikâyesinde zaman, dönemin zihniyetiyle kendini
hissettirmektedir.
Psikososyolojik bir fenomen mi?
Avant-garde bir m“zikal mi?
Sosyopatça bir m“zikal mi? (Harman Kaplan, s.52)
Kaçan da olduğu gibi son dönem öyk“lerde zaman ve mekân
kavramı çok önemsenmez ve kullanılmaz. Öyk“de, gerçeklik
duygusunu uyandırmak için, zaman ve mekân tarifleri ve
adlandırmalarıyla bu işi abartmak, beraberinde öyk“y“ g“ncel in
t“ketici kucağına bırakmak anlamına gelir. Zaman ve mekân
bağımlılığından kurtarmak ise onu yarınların yaratıcı g“venine
devretmek demektir.
Tosun,
: Zamanın soyutlandığı
hikâyelerde nadiren de olsa bu kavram ifade edilir.
136
Bindokuzy“zdoksanyedi nin “ç“nc“ ayının onunda kayan, bizlere
şans dağıtan yıldız olduğunu anladığında, yanında sana bir şeyler
anlatıyor olacağım,
Palavradan
şeyler! (Harman Kaplan, s.57)
(arman Kaplan hikâye kitabında zaman kavramı farklı özellikler
taşır. Bazen gerçekçi d“nya zamanı kullanılırken bazen de aklın dışında
zaman yaklaşımı vardır. Kimi zaman chevrolet arabaların revaçta
olduğu zamanı, kimi zaman daköpeklerin konuştuğu zamanı gör“r“z.
Böylece zaman ya yaşam biçiminden anlaşılır ya da masalımsı olarak
kalır.
Anlatıcı
Anlatmanın temelindeanlatıcı ve olay örg“s“ vardır. Yazar,
hikâye metnini yazmadan önce bir olay kurgular. Sonra da bu olayı
okuyucuya aktaracak bir anlatıcı tasarlar.Yazarın kurgusal metnindeki
anlatıcısı, onun kurmaca âlemle d“nya arasındaki bağlantısının yegâne
aracıdır. Anlatıcı, anlatının hayata en yakın elemanıdır; okuyucunun
kulağına ilk önce onun sesi ulaşır ve okuyucu, onun sıcak çağrılarıyla
anlatı d“nyasına yönelir. Tekin,
:
Metin Kaçan, (arman Kaplan öyk“lerinde anlatıcı tiplerinin
tamamını kullanmıştır. Daha çok yararlandığı anlatıcı ilahi anlatıcıdır.
(ikâyelerde olay örg“s“nden çok bu anlatıcı öne çıkar. Bazen gözlemci
fig“rden yararlanan yazar kahraman anlatıcıya da az sayılmayacak
derecede görev verir. Postmodernyön“yle Kaçan, Kışlara Veda
öyk“s“nde olduğu gibi anlatıya m“dahale eder.
(ey Zahire, dinle kızım biraz beni,
şu kalemiyle seni dillendireni. (Harman Kaplan, s.72)
Bir Pazar Gecesi hikâyesinde anlatıcı, yazarın geçmişini
sorgulayarak metinle gerçekliği birbirine bağlamaktadır.
Çocukluğun böyle renkli geçmeseydi,
gönl“n öyle s“r“nmeseydi
anlatabilir miydin geçmişi? (Harman Kaplan, s.84)
Adalara Vapur (ikâyeleri
Olay Örg“s“
137
Ahmet Sait Akçay, son dönem öyk“lerinin özelliklerini
irdelerken bu özellikleri beşe ayırır. Ona göre bu öyk“lerin
özelliklerinden biri olay örg“s“n“ taşımamalarıdır. Bu tanımlamalar
aslında Kaçan ın öyk“lerine oldukça uygundur. Beşinci ve sonuncu
saptamam, bu öyk“lerde bir olay ya da durum anlatımının/
betimlemesinin olmamasıdır. Belki de en belirgin özelliği budur. Daha
çok böl“k pörç“k, biraz şiirsellik, biraz da denemevari, gittikçe kısalan,
biçimselleşen öyk“sel metinler ş“phesiz bu Yeni Öyk“ tarzının en
genel geçer ölç“tleridir. Akçay,
:
Aşk böl“m“n“n A
hikâyesinde anlatıcının aşkı bir arkadaş gibi algılayışı ve sunuşu konu
edinilir. Olay örg“s“ yoktur.(avada Gezerim hikâyesinde bir mahallenin
ve insanlarının yaşam biçimi işlenir. Mahalle T“rkiye nin
altk“lt“rlerinden bir hayatı temsil eder. Kaçan, İstanbul altk“lt“rlerinin
en arı biçimde temsil edildiği daha doğrusu yoğrulduğu Kasımpaşa,
Dolapdere mekânlarında b“y“r ya da varlığıyla o mekânları b“y“t“r. Bu
da bize Metin Kaçan ın hem coğrafik, hem de k“lt“rel anlamda
altlardan geldiğini ya da daha doğrusunu söylersek hâlâ da oralarda
olduğunu göstermektedir. Kaçan, bir altk“lt“r“n bireyi olduğuna göre,
edebi anlamda “rettiği her şey de bir altk“lt“r edebiyatıdır, denilebilir
mi? Kesinlikle. Komisyon,
:
Turgay, Uysalspor un sinirli teknik
direktör“d“r ve Refahiyespor la futbol maçı yaparlar. Bu hikâyede olay
örg“s“nden ziyade mekân tasviri, yazarın çizdiği bu altk“lt“r“n
toplumsal ve psikolojik tahlilleri yapılır.
Kale arkası, köfteci, kokoreççi, şamcı, helvacı, macuncu, vanilyacı,
dondurmacı, sucu, niyetçi ve bilumum kumar oynatan dalavereci esnafla
dolmuştu. Seyirciler ufaktan sahaya dolup, trib“n niyetine kullanılan
bayırlara çıkıyor, kimileri karşı takımın kalecisini uyuz etmek için kale
arkasına, ağların içine gizleniyordu. Kuyruklarına torpil bağlanmış
kediler, saha ortasında patlayarak bir nevi amigoluk yapıyordu -bir parça
ciğer uğruna kuyruklarını feda ettiklerini d“ş“nmeyelim tatlım. Onların
sevdiği şahsiyetler o iki b“y“k takımda oynuyordu-. (Adalara Vapur, s.41)
Kitaba adını veren Adalara Vapur öyk“s“ S“merolog Muazzez
İlmiye Çığ a ithaf edilmiştir. Olay örg“s“n“n olmadığı bu metinde
alnında iz taşıyan bir kişinin geçmişle bağlantılı hikâyesi verilir. Sel
Geliyor, s“sl“ bir adamı anlatan, olay örg“s“ bulunmayan hikâyelerden
biri olarak karşımıza çıkar. Yazar, Pişmanlık Dansı metninde Yudum,
Alev ve S“reyya isimli kişilerden bahseder. Bu metinde de yapısal
unsurlara dair pek bir şey yoktur. Yılların Boşluğu, anlatıcının aşkından
ibaret, olaysız bir metindir. Kuş Uçtu Sonunda, Denizin Köp“rd“ğ“
Bahar Adası, Kuru Bir Beden hikâyeleri aşka ve hayata dair d“ş“nceleri
içeren, durum öyk“s“ hikâyeleri ya da olay örg“s“z hikâyelerdir. Yazar,
Kuru Bir Beden hikâyesinde olayı şöyle tamamlar:
138
Dilencinin dilendiği, aşkıydı.
O, kadında saklıydı.
Kuru ağaç altına gömd“ğ“ saçları,
dilencinin cebindeydi.
Dilenci, zamanı dileniyordu;
zaman kadındı! (Adalara Vapur, s.119)
Adalara Vapur hikâye kitabının öyk“leri, metinlerin d“zyazı
ağırlıklı olması yön“yle (arman Kaplan öyk“lerinden ayrılır. (arman
Kaplan öyk“leri manzum tarza benzeyen bir şekille, çoğu zaman kafiyeli
yazılan öyk“lerdir. Bu hikâyelere manzum hikâyeler demek de doğru
olmaz. Adalara Vapur öyk“ kitabındaki hikâyelerde olay kavramı pek
bulunmaz. Olay örg“lerinin azlığı yön“yle (arman Kaplan dan farklılık
gösterir. (ikâyeler konu itibariyle genellikle aşk, sevgi ve cinsellik
“zerine kuruludur. Yazarın bu konuları seçmesindeki neden pek
anlaşılmaz. Gerçekte yazar, bu amaçsız insanları ve olayları kurgularken
ders verme maksadı taşımış olabileceği gibi, böyle bir amaç taşımadan
kendi gerçekliğini resmetmiş de olabilir.
Şahıs Kadrosu
Metin Kaçan ın Adalara Vapur hikâye kitabının kişileri (arman
Kaplan daki kişilere benzer. Zira bu hikâyelerde de önceki hikâyeler gibi
insan dışı varlıklar kişi olarak yer alır. İnsan karakterler iç
gerçeklikleriyle öne çıkar. Fiziksel tasvirden çok, kişiler ruhsal
özellikleriyle var olur. Anlatıcı, kişilerin ruh hallerini tahlil etmenin
yanında kullandığı kelimelerle de kişilerin ruh d“nyasını yansıtır. Bunun
nedeni yazarın kendi ruh d“nyası olabileceği gibi, edebi anlayışını
yansıtan postmodernizm akımı da olabilir.
Kurt ve Fakir adlı öyk“de ilahi anlatıcı, Fakir isimli kahramanı
anlatırken onun ruh halini tanıtır.
Modern binalar arasına sıkışmış k“ç“c“k barakasında geçmişi
hatırlamaya çalışıyor, geleceği yaşıyordu. Kafası hikâyelerden sıyrıldığı
zamanlarda köpeği Puik e konuşma öğrettiği yetmiyormuş gibi, arada
sosyoloji ve psikoloji öğreten şizo abi. (Adalara Vapur, s.21)
Kapılardan Korkan Çocuk hikâyesinde sekiz yaşındaki karakter,
ben anlatıcı olarak kendi ruh halini ve korkularını dile getirir.
(asta değildim ama y“zlerce ziyaretçi geliyordu. Yatıyordum
ama hiçbir tarafım ağrımıyordu. Sinirimden, çaresizliğimden ağlıyordum
ama göz“mden yaş gelmiyordu. Kapılar, kapılar, kapılar… O lanet olası
kapılar, göz“m“n ön“nden, allı pullu s“slenmiş, kırıtarak geçiyorlardı.
139
Kapıların genç olanları, ya tecr“besizlikten ya da yalama olduklarından,
bana dil çıkartıyorlardı. Gacır gucur, falan filan diye bağıranları bile
vardı. (Adalara Vapur, s.33)
Yazarın hayatı ile öyk“lerin konuları karşılaştırıldığında ben
anlatıcının Kaçan ın kendisi olma ihtimali belirir. Mesafesizlik, kimi
öyk“lerde de anlatıcı ben e karşı oluyor. Anlatıcı ben , her zaman
yazarın kendisi değildir, ama izlenim böyle olduğundan, bu öyk“ler bir
çeşit teşhir/itiraf gibi algılanıp okunuyor. Mert,
:
Metin Kaçan ın metinlerinde argo ve sokak dili anlatıcıların dili
haline gelmiştir. T“rk edebiyatında Ağır Roman a kadar argo
kesinlikle yazarın dili olmamıştır. Genellikle argo, kahramanın dili
olarak kalmış, yazarın dili ise entelekt“el dildir. Fakat Kaçan da argo,
hem anlatanın hem de anlatılanın dilidir. Bu bakımdan Kaçan
kendisinden önceki yazarlardan ayrılmaktadır. Denizhan,
: Bu
anlatımın bir benzeri Eski G“nler hikâyesinin kahramanı Nevzat için
geçerlidir.
Nevzat, kel Nevzat, kelliğini problem haline getirmeyen psiko
Nevzat… En kıllı şirket yöneticilerini bile peşinden koşturan acımasız
boyacı. (Adalara Vapur, s.49)
Adalara Vapur hikâye kitabındaki kişiler, insan ve insan dışı
varlıklardan oluşur. Bu varlıklardan bazıları fiziki yönlerden tanıtılmış
olsalar bile, psikolojik ve sosyolojik yönleri daha ağır basar. Yazarın
yaşadığı toplumu gerçekçi bir anlayışla yansıtma çabası kişilerin
tanıtımında kendini gösterir. Kişiler hem gerçekçidir hem de g“nl“k
yaşamın diliyle aktarılmıştır. Kimi zaman yazar, kendi iç d“nyasından
bir seçkiyle çıkar karşımıza. Onun anlattıkları ne yaşamdan bir kesit, ne
de yaşamın tamamıdır. O, kendi algılarından, gerçektekine benzer bir
d“nya kurar. G“nay,
:
Mekân
Yazar, mekânı anlatırken metni gerçekçi kıldığı gibi kendi
psikolojik halini de mekâna yansıtabilir. Bu durumda metnin mekânı dış
d“nyanın ve yazarın psikolojisinin yansıması olur. Mekân unsuru, bazı
romanlarda yansıtıcı olarak kullanılır. Özellikle modern romanda bu
t“r uygulamalara genişçe yer verilir. Tekin,
:
Çoğu zaman
mekân aktarımında yazarın izlenimci bakışı metne yansır.
(afif yağmurlu bir g“n. Yağmur damlaları, insanları rencide
etmeden ıslatıyor. Toprağın ıslak kokusu atmosferi değiştiriyor. İstiklal
Caddesi eski g“nlerini anımsıyor. Mağazalar ve içindeki nesneler
tedirgin… Bak, şu gözl“ğ“n canı nasıl sıkılıyor, fondöten allıkla rimele ne
anlatıyor, göz kalemi ve ruj konuşulanları nemlendiricilere nasıl
aktarıyor. Makyaj malzemeleri, bir kentin masalını yazıyor yanaklara,
140
dudaklara, kirpiklere. Ortalıkta gezinen şemsiyeli tipler kayboluyor;
gökkuşağı, kayısı, şeftali ve incir kokuları salarak kente karışıyor. (avada
bekleyen yağmur tanelerinin birinin peşine takılıp gidiyorum. Rehberim
yağmur, kıskanç olmasına rağmen sevimsiz değil. Kiremitlerin arkasına
saklanmış genç yağmurları uyarıyor. Onlar da bizimle geliyorlar.
(Adalara Vapur, s.15)
(ikâyeler kurmaca olmaktan başka belki de onun hayatıdır.
Sokaklar, Kaçan ın d“nyasıdır. (er sokak onun için ayrı bir d“nyadır. O,
sadece bunları kendi kâğıt ve kalemiyle kâğıttan varlık larına anlattırır.
Sokak d“nyaydı, ara sokaklar da başka d“nyalardı. Çıkmaz sokaklarsa
tarifi imkânsız toprak parçalarıydı. (Adalara Vapur, s.25)
Yazar, sokaklara t“rl“ t“rl“ anlamlar y“kler. Belki de sokaklarda
olanı ifşa eder. Gerçek bir sokak onun anlatımında masalla gerçeklik
arasında bir yer bulur.
Cinler, Kurdela nın çiklet satıcıları! Şeytanlar, alımlı, bakmalara
doyamayacağımız homoseks“eller. Erkekler, “ç ayaklı çalışma masaları
gibi mağrur; dudaklarında, geleneksel terbiye ile sarılmış “ç kâğıtlı d“şler.
Kurdela; en uzak yıldıza aşk nağmeleri fısıldayan gece kuşlarının sokağı.
(Adalara Vapur, s.59)
Adalara Vapur hikâyelerinde mekân çeşitliliği olmasına rağmen
bu mekânlar İstanbul sınırları içindedir. İstiklal Caddesi, Sakızağacı
Yokuşu, Yenişehir, Kurtuluş, Kasımpaşa, Maltepe, Babil, ForYou Sokağı,
Kırklarini gibi mekânlar onun metinlerinde kullandığı yerler olarak göze
çarpar.
Zaman
Metin Kaçan, zamanı sadece olayların geçtiği an olarak görmez.
Onun için zaman dalga geçilecek bir unsurdur.
Gerçekle d“ş arasında, palavra dediğimiz g“zergâhta zaman abimiz
seyretmektedir. (Adalara Vapur, s.17)
Yazar zamana bakışında benzetmelerden yararlanır. Kuru Bir
Beden hikâyesinde zaman kavramını bir dilenci ye benzetirken Beyaz
Gözl“ K“heylan da zamana olasılılıklar zinciri der. Değişik Akıl
hikâyesinde zaman kavramı metafizik bir algı oluşturur.
Temmuzun o fiyakalı sıcakları, karanlık odanın kalın taşlarıyla
soğuk savaş halindeyken, uykuya daldı.
Bir zaman geçti d“nyaya dair,
bir zaman geçiyor d“nyadan hariç! (Adalara Vapur, s.144)
141
Geleneksel anlatılardaki zaman kavramı Metin Kaçan ın
öyk“lerinde yer bulmaz. Onun öyk“lerinde zaman,modernizmin de
ötesinde soyut ve ironiye maruz kalmış bir zamandır. Zamanı birebir
vermeyen yazar, birtakım sıfatlar y“kleyerek onu k“ç“lt“r ve zamana
hikâye zamanı olmanın dışında bir anlam y“kler.
Anlatıcı
Yazar, öyk“lerinde bireyden topluma doğru bir yaklaşım
sergiler. Bireyleri anlatırken toplumu ön plana çıkarır. Sanat
anlayışlarını ve d“nya gör“şlerini birey temeli “zerine bina eden
yazarlar, anlatıcının gizlenmesi konusunda daha duyarlı davranmakta;
buna karşılık, toplum u ön planda tutan yazarlar anlatıcının
gizlenmesine pek önem vermemekte, hatta bu durumu, felsefe ve
ideolojilerine daha uygun bulmaktadırlar. Tekin,
:
Metin
Kaçan, Beyaz Gözl“ K“heylan hikâyesinde, anlatıcısını gizlememiş,
aksine hikâyenin kurmaca olduğunu belirtmesi için onu
görevlendirmiştir.
Ceninken ölm“şt“n sen!
Bilemez kimse, gerçeğin ne denli baş dönd“r“c“ olduğunu.
Buna en fazla yaklaşanlar, fantastik hikâye yazarları.
Çocuk, ahşap evde olanları tekrar, yeni baştan kuruyor.
Annesiyle kızı yer değiştiriyor. Anlıyor ki, karakterler hep
yapmacık, kağıt “zerinde oynanan bir t“r sarmâşık!
Çocuk, koltuğunun altına sıkıştırıyor yazdıklarını, kolalı bir
okyanusa salıyor yaşadıklarını. (Adalara Vapur, s.122)
Adalara Vapur hikâyelerinde Kaçan, kendi yaşamının, hayal
d“nyasının yansımalarını anlatmıştır. Çocukluğundan gençliğine, ileri
yaşlarına kadar yaşadıkları metinlerde gerçekçi olarak yer bulmuştur.
Fakat bu gerçeklikler metinlerde kurmaca d“nyanın gerçekliklerine
dön“şm“şt“r. Anlatıcı da bu kurmaca d“nyanın kâğıttan varlığıdır. Zira
anlatıcının kişiliği, kendisine kişilik kazandıran yazarın kişiliğinden
farklıdır. O, bir anlamda yazarın, anlatının kurmaca d“nyasındaki
sanatçı kişiliği ni simgeler; konumu ve işlevi itibariyle simgesel bir
varlıktır. Tekin,
: Postmodernizm, anlatıcıyı çeşitlendirmiştir.
Postmodern anlatının oyunsu yazarının anlatıcısı da, roman kişisi de
çoğu kez kimlikten kimliğe giren, devinim içinde bir yapı gösterirler.
S“rekli aynı konumdan -yukarıdan, tanrısal bakış açısından- olayları
izleyerek anlatan/ yorumlayan geleneksel anlatıcı, modernizmde de/
postmodernizmde de tanrısal konumunu yitirir; konumdan konuma
geçer, çoğu kez de son derece kısıtlı bir bakış açısından yalnızca
142
görebildiğini betimler; bilge yorumların, öngör“lerin sonudur bu.
(Ecevit, 2006:77)
(ikâyelerde anlatıcı değişik tiplerde karşımıza çıkar. Kimi zaman
ilahi, kimi zaman karakter, kimi zaman gözlemcidir. (er hal“karda diğer
yapısal unsurlarla mukayese edildiğinde bu hikâyelerde anlatıcı daima
ön plandadır.
Sonuç
Metin Kaçan, son yıllarda T“rk edebiyatını etkilemiş önemli bir
yazardır. Edebiyatımızda adını hissettirmesinin nedeni romanlarının
konusu ve bu romanlarında kullandığı dildir. Konu olarak içinde
yaşadığı toplumun altk“lt“rden insanlarını işler. Bu k“lt“r“n insanları
çok çeşitlidir. Romanlarında kullandığı dil yaşadığı ve anlattığı k“lt“r“n
argo dilidir. Argo onun eserlerinde sadece kişilerin değil, anlatıcının da
dili olur.
Kaçan, öyk“lerinin konusunu romanlarında olduğu gibi İstanbul
merkezli seçer. (emen hemen her kesimden insanlar öyk“lere konu
olur. Uyuşturucu kullananlar, hırsızlar, âşıklar, terk edenler, hayattan
bıkanlar vb. bu öyk“lerde yer edinir. Gerçek hayatlar ve tarihi
şahsiyetler de öyk“lerin konularından bazılarıdır. Bu hikâyelerde de
anlatıcının dili kimi zaman argoya kaçar. Anlatıcı birçok yerde varlığını
hissettirir ve olaylara kendi yargılarını ekler. Yazar, yapısal unsurları
pek belirgin kullanmaz. Öyk“lerin çoğunda olay örg“s“ yer almaz.
Sadece anlatıcının duyguları ön plana çıkar. Şahıslar, zaman, mekân gibi
unsurlar genelde vurgulanmaz ve belirsiz kalır. (arman Kaplan
öyk“leri, şekil olarak manzum tarzda yazılan şiirlere benzer. Çoğu
zaman iç kafiyeler kullanılır. Bu yönleriyle hikâyeler modern
hikâyelerden farklıdır.
Sonuç olarak denilebilir ki Metin Kaçan, hikâyelerinde
romanlarında izlediği yolu takip eder. Konular yaşadığı toplumun
dışlanmış hayatlarını ele alır. Dil kendine özel, farklı bir dildir.
Romanlarının yanında kıyıda köşede kalmış hikâyelerini okumak, onun
sanatının bir b“t“n olarak algılanmasını sağlayacaktır.Postmodernizmin
kendini yoğun olarak hissettirdiği hikâyeleriyle o, yaşadığı çevrenin sesi
olmuş gerçekçi ve farklı bir yazardır. Onun öl“m“ belki de anlattığı bu
sokakların T“rk edebiyatında öl“m“ olacaktır.
KAYNAKÇA
AKÇAY, Ahmet Sait
. T“rk Öyk“s“n“n Yeni Çehresi: Yeni
Öyk“ ya da Bireysiz Öyk“, (ECET“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.
143
AKTAŞ, Şerif
. Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş,
Akçağ Yay. Ankara.
ARSLAN, Sultan Birg“l
. MichelHouellebecq ve Metin
Kaçan da Çağdaşçılık Sonrası Yaklaşımların Karşılaştırılmalı olarak
İncelenmesi: Kuşatılmış Yaşamlar ve Ağır Roman, Çukurova Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstit“s“ Basılmamış Doktora Tezi, Adana.
BOYNUKARA, (asan
. (ikâye ve (ikâye Kavramları ,
(ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.
DENİZ(AN, Kamuran
. Metin Kaçan`ın Ağır Roman ile
MaxFrisch`in Stiller Adlı Eserinde Kişinin Bireysel ve Toplumsal Sorunları,
YYÜ Sosyal Bilimler Enstit“s“ Basılmamış YL Tezi, Van.
ECEVİT, Yıldız
İletişim, İstanbu.
.T“rk Romanında Postmodernist Açılımlar,
GÜNAY, Mehmet
. (ikâye Etmede Kurgu Kavramı , HECE
T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.
KAÇAN, Metin
KAÇAN, Metin
KOMİSYON,
Yayınları, İstanbul.
.Harman Kaplan,Gendaş K“lt“r, İstanbul.
. Adalara Vapur, Gendaş K“lt“r, İstanbul.
. Metin KaçanCervantes in Yeğeni, Everest
MERT, Necati
.
Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.
Öyk“de Kişisel Alan , (ECE T“rk
OR(ANOĞLU, (ayrettin, Anlatı Kişilerinde Özne Tavrının
İşlevsellikleri Yahut Benin (alleri
. (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel
Sayısı, Ankara.
TEKİN, Mehmet
Öt“ken Neşriyat, İstanbul.
). Roman Sanatı Romanın Unsurları ,
TOSUN, Necip
. Modern Öyk“ ve Gerçekçilik , (ECE T“rk
Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.
144
ARNAVUTÇADA YERLEŞEN TÜRKÇE UNSURLAR)NA
TOPLUMDİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞ)M
Dr. Adriatik Derjaj
Tiran Üniversitesi, Yabancı Diller Fak“ltesi,
Slav ve Balkan Dilleri Böl“m“, T“rk Dili Anabilim Dalı
[email protected]
ÖZET
Biz bu kısa çalışmamızla, bambaşka dil ailelerine mensup olan,
Arnavutça ve T“rkçe arasındaki temasının “r“n“ olarak saydığımız ve
arnavut insanımızın toplumsal hayatının göstergeleri olan bazı
toplumdilbilimsel örnekler “zerinde durmaya çalışacağız. Tespit ettimiz
belirtiler hem dilsel tahlillerimizle hem de toplumsal d“zlemde yaptığımız
gözlemlerimizden ortaya çıkarttıldı. Türkçenin Balkan Dilleri ile ilişkisi ve
özellikle Balkan coğrafyasında en eski dillerden sayılan Arnavutça ile
ilişkisi, bundan dolayı da etkileşimi ve bağlantısı, yabancı ve yerli dilcilerin
geçtimiz yüzyılın başından beri, ilgisini çekmesine rağmen, elimize ulaşan
eserlerinden, çalışmaların salt sözcülsel ve nadiren dilgisel seviyelerde
ancak kaldığını tespit etmekteyiz. Çalışmamız, geride bıraktığımız yüzyılda
yapılan çalışmalardan tamamen farklı olup, toplumdilbilim çerçevesinde bir
ilk olmaya bahtiyarlı olmanın yanısıra, yeni bakışaçılarla dil teması
sonuçlarına yepyeni ufuklarla ulaşmaya amaçlamakta.
Anahtar sözc“kler:
Arnavutça, T“rkçe.
Toplumdilbilim,
Dil
Teması,
Dilbilgisi,
Giriş
Topluluklar arasındaki dil ilişkileri, en “nl“ dilcilerin, felsefecilerin ve
sosyologların araştırma konusu olmuştur. Bunların en “nl“leri,
Bloomfild, (umboldt, Uriel, Krezezovski, Kazazis, Bugaycki, Çabej, Aksan
ve daha niceleri. Bu olgu, yeni bir bilim dalı olan -Dil Temasları- alanının
ana inceleme konusu olmanın yanısıra, Tarihsel ve Coğrafya Dilbilim,
Ruhdilbilim ve özellikle Toplumdilbilimin ilke ve yöntemlerinin, dillerin
kendi kök“n“, geçmişini ve gelişimini incelemek ve tespit etmek için
önemli bir alt dal ya da yan dal oluşturmakta.
Hunların, Avarların, Peçeneklerin, Bulgarların, Kumanların, Oğuz
boyların ve en son Osmanlı T“rklerinin, Balkan Yarımadasındaki gelişgeçişini inceleyen tarihçilerden elde edilen dilsel veriler, onlardan bu
145
bölgelerde kalan yer ve kişi adları, konu için başa gelen önemli
unsurlardandır. Kuman ve d“şman sözc“klerinin Kuman T“rkçesinden
Balkanlara girdiği iddia edilmekte ve g“n“m“zde Makedonya
sınırlarında bulunan Kumanova kenti, Romanyada Komaneşti adları,
Voyvodina da Kumane köy“ ve Balkan Yarımadasının batısında bulunan
Arnavutluk ta ise, Puka bölgesinde D“shman köy“, ve yine Arnavutluk ta
Koman adlı bölge, Arnavutluk un g“neyinde Su köy“, Orta Arnavutluk
olarak adlandırılan bölgemizde Çetë ve Çorum köyleri vb., vb., dilcilerin
tespit ettiği en belirgin örneklerdendir. Ama, ilk olarak, şunu
vurgulamak gerekir ki, tarih içinde, Balkan Yarımadasının ilk ve öz
sakinleri olan, İlirlerin torunları olan Arnavutlar dışında, b“t“n diğer
milletler, geldikleri bölgelerden temasta oldukları T“rk topluluklardan
belirli sözc“k ve dilsel yapıları da beraberinde getirmişler ve bu diller
“zerinden de Arnavutçaya birçok yer, kişi ve nesne adları girmiştir1.
Not etmek isterim ki: Balkan Dilleri sözc“k öbeği, bir dilsel terim değil.
Bu öbek çerçeveside yer alan Anadolu T“rkçesinin Rumeli varyantları
sayılan Kosova Prizren T“rkçesi, Trakya ya da Batı Trakya dil
varyantları vb., Balkan T“rkçeleri adlandırmak istediğimiz dilleri bir
yana bıraksak bile..., Söz ettiğimiz coğrafyadaki dillerin t“m“ (int
Avrupa dil kolunda olmalarına rağmen, farklı alt dil ailelerinde yer
almakta; Arnavutça ve Yunanca gibi diller bu kolda tek başındalar. Dil
temaslarının ana araştırma kunusu olan bu dilleri, yani, Arnavutça,
Yunanca, Bulgarca, Sırpça, (ırvatça, Boşnakça ve Makedonca aynı
coğrafyayı payşlaştıkları için Balkan Dilleri adını almışlar, kanatindeyiz.
Saussure,
, t“rkçe versiyonu ifadesiyle, arazi, iklim şartları gibi
yabancı etkenlerle, nasıl ki bir bitkinin iç d“zeni değişikliklere
uğrayabiliyorsa, aynı şekilde dil de dış etkenlerle değişebilir. Sadece
dilin kendisi değil, dilin kullanımı da çeşitli etkenlere bağlı olarak
değişiklik göstermektedir. Dillerde çeşitli hayat biçimleri, kimlikler yer
alır ve bunlar s“rekli bir değişim ve akış içindedir. (ayat biçimlerinin,
dillerin, bilgilerin kapalı, katı, değişime dirençli olması demek, onların
öl“m“ demektir Bauman,
.
Dilin en önemli özelliklerinden biri, değişen ve gelişen bir sistem
olmasıdır. Bu gelişim ve değişimi şimdiki an içinde görmek ve anlamak
zor olsa da, art ve eşzamanlı bir bakışla dilin farklı suretlerini
görebiliriz. (içbir dil y“z yıl önceki durumuyla aynı değildir ve
konuşulduğu coğrafya içinde herkes tarafından aynı biçimde
kullanılmaz. İnsanlar aynı dili konuşabilirler; ama bu, dili aynı biçimde
kullandıkları anlamına gelmez. Kişinin içinde bulunduğu yaşam
koşulları, öğrenim d“zeyi, beslendiği kaynaklar dilini de biçimlendirir.
Aynı koşullar içinde bulunsalar dahi kişilerin dili kullanmalarında yine
de farklılıklar görmek m“mk“nd“r. Kelimeleri söyleyiş, seçiş ve belli
Adriatik Derjaj, 2010. Arnavutça Türkçe Dil İlşkileri,
Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt 18, No 3, sf 991-996.
1
146
kelimeleri tekrarlayış bakımından aynı aileden iki kişi arasında bile
farklılık olabilir. Coğrafi çevre, aynı dil coğrafyasında farklı söyleyiş
özelliklerinin, ağızların, oluşmasını sağladığı gibi topluluk çevreleri, dile
farklı yapı kazandırmakta. Dilde ya da toplumdaki herhangi bir değişme
de bir diğerine yansır. Bu y“zden dilden bağımsız toplumu, toplumdan
bağımsız dili d“ş“nmek imkansızdır. Toplumun herhangi bir alanındaki
değişme, bağımsız ve tek yönde değişimler değildir, her bir yapılanma
toplumdaki diğer alanları da etkiler. Toplumda meydana gelen
değişiklikler, dilde de kendini gösterir ve dili değişken kılar Çolak
. Toplumdilbilim, dilsel davranışları belirleyen toplumsal yasaları
ve kuralları ortaya çıkarmaya, bunların sınırlarını çizmeye, söz konusu
davranışı dilin kendisine göre tanımlamaya çalışır Rifat
. Bireyin
dilini etkileyen unsurlardan biri de yaşanılan ortamdır. Kırsal yerlerde
yaşayanların dilinde doğadaki varlıklara bir bağlılık gör“l“r. Köy insanı,
tarımda kullanılan araç ve gereçlerin adlarını, sabanı, pulluğu, bunların
parçalarını bilirken, köy deneyimi olmamış bir şehirlinin dilinde tarımla
ilgili bir söz varlığı bulamayabiliriz Aksan
.
Bu bağlamlarda toplumdilbilimcilerin dil “zerinde Kavramları bir başka
gör“nmekte. Onlara göre, dil, insan k“mesi içerisindeki işlevi ışığında
yola çıkılarak incelenir..... Dil i insan k“mesinin k“lt“r“ ve içsel olarak
sundugu –burada dili oluşturan unsuraların arasındaki ilişkiyi
anlıyoruz- ve dışsal olarak –burada dili oluşturan unsurların bir başka
dil ve konuşurlarıyla teması s“resince – sunduğu ritim ile bağlı
gör“yorlar Derjaj
.
Bu bakışaçısıyla, dil-coğrafyasının gözden kaçırdığı noktalarda
toplumdilbilimin ilgisi ve merakı öne çıkmaktadır.
Diğer yandan böylesi karşıtlı bir tahlil, toplumdilbilim ve ruhdilbilim
arasında da yapılabilmekte., ilki konuşuru ve onun dilsel davranışını bir
başkasıyla kıyasen gözlemlerken, diğeri ise konuşuru ve onun dilsel
davranışını
konuşurun içerisindeki kişilerle
ve kendisinde
gözlemlemekte.
Tahlilimizi daha da derinleştirmeksizin, ruhdilbilim ve pragma-dilbilim
arasındaki karşıtı konusunda şunu dile getirmek istiyorum ki, pragmadilbilim insanı kendi kişilik unsurları “zerinde değil de, insanı kendi
amaç ve yararları “zerinde gözlemlemekte…
Değerlendirme
Arnavutçada tespit edilen t“rkçe unsurlarının yerleşmesindeki
şehirlerin –yani toplu insan k“melerinin- oynadığı baş röl“n“
görmek/incelemek bir özetleyici ayna yani bir betimleyici çalışma, çok
katkıda olacaktı. Böylesi detaylı bir betimleme, ne kadar da olsa
kapsamlı olamamasına karşın, aranavutça sözcesinde yerleşen/yapışan
unsurların oranının belirlemekte yardımcı olmanın yanısıra, söz konusu
unsurların arnavut insanının topluluk hayatındaki belirleyici faktörleri
belirlemesinde kesin değer alacaktı.
147
Biz çalışmalarımızda tipolojik ve topolojik betimlerimizi yapmaya
çalıştık. Bu konuda en azında
sayfalık bir eser çıkarmışızdır, anacak
gerçeği söylemek gerekirse bu çabalarla biz,
yıllık beraberliğinin
doğurduğu bağ ve bahçelerinden bir iki mayva çıkarmışızdır sadece….
Çalışmalarımızda, arnavut t“rk beraberliğinden ortaya çıkan ilk
belirtiler insanımızn ruhsal yapısını davranışını ilgilendiren unsurladır.
– (er sözc“k bir D“nyadır – bu söz kimin tarafından söylendi herkes
bilir sanırım…!!! söz“ne dayanacak olursak Allah – Allahu; Peygamber –
Pejgamber – Pejgamer; Cennet – Xhenet; Cehennem – Xhehenem, Melek
– Melek – Meleqe; Rahmet – Rrahmet, ve benzeri sözc“klerde saklanan
D“nya, arnavut insanımızın D“nya Gör“ş“ndeki ilk dön“m noktasıdır,
kanatindeyiz.
Bunun filizlenmesindeki ilk tohumunların Bektaşilik m“ridlerin
insamızla birlikte yaşamalarından, onların dertleri ile birebir dertlenme,
ve asıl memleketleri olan Anadolu ya bir daha dönmemek s“retiyle
hayatlarını insamızın yanına geçirmeleri en b“y“k etkendir.
yıl içerisinde çınar gövdesi misali derinleşen ve genişleşen bu
D“nya geçen asrın ikinci yarısında yaşadığımız toplumsal kaosla
ört“lmeye çalışıldı. Ancak yakın tarihimiz gösterdi ki, hiç başarılı
olmadı, tersine bu ört“, insanımızın gönl“nde yaşayan bu d“nyayı temiz
pak bir şekilde saklanmasına, korunmasına vesile oldu…
Bunu ispatlamak için geçen hafta ilk defa universite sıralarında oturan
bir öğrencimle yoklamayı yaparken yaşadığım olayı/diyalogdan
çıkardığım kısa fakat öz olan bilgi bile kafi olacagını d“ş“n“yorum…
-Adınız ne:- sordum.
Benim adım İnajeta İnayeta :- diye cevapladı.
-Böyle bir kişi adı dilimizde yoktur:-aceleci bir tavırla ifade de
bulundum.
-Ya İna italyanca kökenli ya Jeta arnavutça Yeta, (ayat anlamına
gelen, kişi adı olmalıdır diye vurguladım.
Yok hocam:- dedi. Benim adım İnajeta., çok kutsal bir insan
hatırladığım kadarıyla Dervish Baba koydu adımı, diye vurguladı.
-O anda Jeton D“şt“ ve sevimli öğrencimin adının İnayet/e olduğunu,
yani Allah ın İnayeti anlamını taşıdığını çıkardım….
Askeri yapı, oluşum ve stratejileri ile meşhur olan osmanlı t“rkleri ile
temasından arnavutçada yerleşen savaş ile ilgili sözc“klerin toplum
hayatımıza da uyan özelliğine taban bularak yaşaması ve yerini
başkalara verememesi dilcilerlerce en tartışılan grubu oluşturmakta.
Alıntı sözc“kler için alanın arşatırmacıları sözc“ğ“ nesne ile
eşleştirerek, nesnenin girmesiyle sözc“k girer – nesnenin çıkmasıyla
sözc“k de çıkar, yerini başka bir nesnenin sözc“ğ“ne bırakır ya da yok
olur gider…. Bu varsayım, d“nyanın birçok dilleri için uygun olabilir
ancak arnavutçada yerleşen t“rkçe askeri sözc“kler için böyle bir
sonuçtan hiç söz edilemez… top, fitil, tabanca, dyfek t“fek , fishek fişek ,
148
dylbi d“rb“ , bıçak, at, asqer (asker), jeniçer, bori, allti vb., vb.,
yıl
önce giren nesneler g“n“m“zde insamızca kullanılmamalarına rağmen,
erkeklik, mertlik, delikanlılık gösteren ifadelerimizde, kurnazlık ya da
namertlik göstern davranışlar için kullanılan ibarelerde oluşturucu rol
oynamakta, folklorumuzda ve mitolojimizde nesilden nesile
aktarılmakta…
Bunlardan : I bie me top, (topla vurmak, -bir şeyi elde etmek için her
şeyi yapmak ; ) futi fitilin, bir konu için karşıdakini kışkırtmak ; Qan
dyfeku për të zot, sahipsizkalmış iş ya ad dava ; E shkrepi dyfekun,
başlangıç yaptı, cesaretini gösterdi ; E sheh me dylbi,; Fisheku i fundit,
son fişek ; mbeta fishek, fişek gibi kaldım ; nuk i ndezi fisheku, fişeği
patlamadı ; e la biçak,; më shpëtoi alltija… istemeden birilerini
incitmek, sehven öld“rmek; altı = tabanca, osmanlı döneminde
kullanılan altı fişekli tabanca t“r“ , vb… toplumsal tabakalarımızın, alt
ve “st tabaka fark etmeden, medya ve siyasi konuşmalarda ekmek ve su
kelimelerin yanına kullanılan ibareler en belirgin örneklerini
oluşturmakta…
Balkan Yarımadasında şehircilik örnekleriyle bilinen osmanlı t“rkleri,
bu beldelerde sadece altyapı kurmakla kalmayıp, ortaçağ döneminde eşi
pek nadir bulunan bir yönetim ve yaşama tarzının oluşmasında faktör
olacaklardı. Kurulan idari sistemin, şehir yaşam d“zeninin, k“lt“el
faaliyetlerin beraberinde getirdiği dilsel unsurlar izlerini arnavut
insanımızın toplumsal hayatında izlerini halen taze korumakta. At öl“r
meydan kalır, yiğit öl“r şan kalır, deyimince, döneme ait k“lt“rel
sözl“kçe tıpkı ilk temastaki gibi toplumumuzun g“ndelik yaşamının,
yaşam tarzının ve d“nya gör“ş“n“n ayrılmaz bir parçası olamaya devam
etmektedir.
Kanatimizce, insanlara yardımcı olma ruhu, iyilik yapmak için fırsat
aramak, Sadaka, Sevap, Yetim, Fakir Fukara, Dert,
v.b., v.b,
sözc“klerinde saklanan gizemli Y“k, arnavut insamızın kanındaki
alyuvarlar arasında y“zmekte….
(ayatın gerekçesi olan ticaret ve alım satım işlemlerinde t“rkçenin
etkisi bu alanın her halkasında fark etmekteyiz.
Marketler, supermarketler v.b., değişik t“rleri ile çoğalsa da insanımız
yine:- Shkon në Pazar, bën pazarllëk dhe jep para… Pazara gider,
pazarlık eder ve parasını verir….
Resmiyet g“zeldir, ama, Bahşiş vermeden işler g“zel sonuçlanamaz…
D“ğ“nlerizde m“zik çalar ama Aheng in yerini hiçbir ses tutamaz…,
149
Gelinlerimiz değişik değişik giyinir s“slenir ama Şami yani mendil
olmazsa olmaz…,
D“nyanın en g“zel d“ğ“nleri S“nnetlik d“ğ“nleridir, bunda ş“hpe yok…
Çağdaş aşçılar g“zel Reçeler yazarlar ama Baklava kadar tatlı bir yiyecek
yok,
Evlerimizde klima ve ısıtıcı var ama Yorgan gibisi yok…
İnsamızca kullanılan ifadelerimle, Arnavutçada Yerleşen T“rkçe
Unsurlarının Toplumdilbilimsel açılarını dile getirerek, bu unsurların
arnavut ve t“rk topluluklarımızın beraberliğinden doğan pahabiçilmez
unsurlar olduğunu vurgalar ve hayat boyu böyle olsun temenni ederim…
150
KAFKASYADA VE BALKANDA YAŞAYAN TÜRK (ALKLAR)N)N
KÜLTÜREL İLİŞKİSİ
Dr.Vugar G.Karimli
Associate professor, culturologist
Scientific Secretary
Institute of Architecture and Art
Azerbaijan National Akademy of Sciences
Azerbaijan, Baku
Bu tarix yeddi bin senelik bir T“rk beşiğidir. Beşik tabiatın
r“zgarlarıyla sallandı. Beşiğin içindeki o çocuk tabiatın
yağmurlarıyla yıkandı. O çocuk tabiatın şimşeklerinden,
yıldırımlarından, kasırgalarından evvela korkar gibi oldu; sonra
onlara alıştı; onları tabiatın babası tanıdı, onların oğlu oldu. Bir g“n
o tabiat çocuğu tabiat oldu; şimşek, yıldırım, g“neş oldu; T“rk oldu.
T“rk budur Yıldırımdır. Kasırgadır, d“nyayı aydınlatan g“neştir
Mustafa Kemal Atat“rk
Toplulukları millet haline getiren şey, k“lt“rleridir. Sadece
biyolojik köken, birlikteliği bir topluluğu millet haline getirmede
yetersiz kalır. Bu noktadan baktığımızda k“lt“re milli kimlik diyebiliriz.
Kısacası bir toplumun binlerce yıl boyunca oluşturduğu gelenek,
görenek, yaşadığı tecr“be onun kimliği haline gelmektedir ve onu
milletleştirmektedir. Bir milletin k“lt“r“ bir yolla yok edilirse yani
kimliksizleştirilirse millet olmaktan çıkarılmış; kimliksiz, değerler
sistemi oluşmamış; toplumsal hiyerarşisi ve ahlaki öncelikleri
d“zenlenmemiş kuru bir kalabalık haline getirilmiş olur. K“lt“r“ yok
olan bir millet, sadece kimliğini kaybetmekle kalmaz; b“t“n değerleriyle
birlikte şuurunu da itirerek tarih sahnesinden silinir gider. Tarih
sayfaları böyle nice k“lt“r“n“ kaybettiği için yok olup giden milletlerle
doludur. D“nya “zerinde T“rk denen bir millet var ve onun geliştirdiği
zengin k“lt“r, d“nya medeniyetlerinin oluşmasında m“him bir temel
taşı vazifesi görm“şt“r. Bu y“zden insanlık tarihinin her açıdan
şekillenmesinde en önde gelen faktörlerden birisi, T“rklerdir. T“rk
halqları digər halqlardan farklı olarak bug“ne kadar pek çok felaketler
geçmiş olmasına rağmen ayakta kalabilmiştir.
T“rkler, tarihte tek
bir coğrafyada varlıklarını s“rd“rmemiş ve onların benzeri bir hayat
tarzını da benimsememişlerdir. Yani, tamamen yerleşik bir kavim
olmadıklarından geçmişlerini incelemek oldukça zordur. İdare ettikleri
b“y“k coğrafya açısından karşılaştırıldığında d“nyada bir eşleri daha
yoktur. Tarih yapmada ve insanları idare etmede bu kadar h“nerli olan
151
T“rklerin kendileri tarafından yazdıkları kaynakların azlığı da onların
geçmişlerinin aydınlatılmasında yabancıların eserlerine m“racaat
etmeyi gerektirmekte, dolayısıyla bu durum birtakım yanlış
anlaşılmalara da sebebiyet vermektedir. Özellikle T“rk milletini ve
k“lt“r“n“ yakından tanımayanlar, onların tarihlerini yorumlamada bir
s“r“ hata yapmaktadır. T“rkler nece bin yıllık tarihleri boyunca,
d“nyanın en b“y“k ve kudretli birkaç devletinin kurucuları oldular. Bu
nedenle çalışmamız, T“rk halklarının b“y“kl“ğ“n“ milli hislere
dayanarak ortaya koymak amacıyla meydana getirilmiş olmayıp; belge
ve bilgiler ışığında hakikatleri gözler ön“ne sermek için hazırlandı. Biz
şu an biliyoruz ki, medeniyet mefhumu yokken T“rkler vardı. D“nya
medeniyetinin ve k“lt“rlerinin dip k“lt“r“n“ T“rkler oluşturmaktadır.
T“rk g“n“m“zde, aynı dili konuşan, ortak geçmişlerinde belirli
“zellikler kazanmış insanların ortak adıdır. T“rk, hemen her devirde,
daha aynı isimler alabilen kitlelerin “zerinde birleştirici böy“k bir n“fuz
kazanmıştır. Zira g“n“m“zde sadece T“rkiye'de değil, d“nyanın birçok
başka “lkelerinde, aynı dili konuşan, aynı k“lt“re sahip insanlar vardır.
T“rk; böylece Azeri, T“rkmen, Özbek, Kazak, Kırgız, Uygur, Tatar, Saka
ve benzeri isimlerin “zerinde genel ve birleştirici bir ad olmaktadır.
İnsanların, T“rk oldukları zamanı tespit edip belirlemek bir hayli
zordur. Aslında bu zaman, çağdaş bilimin ulaşamadığı çok erken
devirlerde gerçekleşmiş olmalıdır. (erhalde bir kısım insanlar,
Karadeniz kuzeyinden Baykal dolaylarına kadar uzanan geniş sahada,
uzun yıllar bir arada oturmuşlar ve kaynaşmışlardır. Binlerce yıl s“ren
bu ortak hayat sırasında, uzellikle konuşulan dilde ortak sözc“kler
oluşturmuştur (1, s.47). Başlıca at, ot, et, it, ok gibi kelimelerden oluşan
dille anlaşanlar T“rkler olmuşlardır. Sonradan kendilerine T“rk
diyeceğimiz bu böy“k kitlenin, erken zamanlarında kendilerine ne ad
verdikleri bilinmiyor. Ancak doğudakilerin temasta bulunduğu çinliler
onlara Hsiung-nu, sonraki uzantılarına avrupalıların verdiği adla (un
demişlerdir. Bu böy“k coğrafyanın Batı yakasıyla temas eden Yunan ve
Roma tarihçileri ise Skit ve Saka isimlerini vermektedirler. İçkısımlan,
yani Aral göl“ veya )sıkgul etrafındakilerin adları ise komşularınca
bilinmiyor. Onlara da ad vermek gerektiğinde, ya Skit, yahut da Çin
kaynaklannın verdiği isimler kullanılmaktadır. T“rk göçlerinin özellikle
batıya doğru olması ve buralarda mecburen farklı siyasi teşekk“llerin
kurulması, yeni T“rk k“lt“r çevrelerinin de ortaya çıkmasına sebep
olmuştur. Ayrıca değişik coğrafyalarda beraber yaşamak zorunda
bulunduğu halklardan bazı şeyler aldığı gibi, onlara da pek çok şey
verdiler. Geçmişte ve g“n“m“zde T“rklerin yer aldıkları coğrafyaya
baktığımızda, Doğu-Batı veya İslam-(ıristiyan medeniyetlerinin kesişme
noktasında olduğunu gör“r“z. Bu y“zden de T“rkler, farklı
medeniyetler arasında köpr“ vazifesi görm“şlerdir. Dolayısıyla her iki
152
medeniyetin oluşmasında önemli ölç“de T“rk tesiri vardır. B“t“n
bunları bir kenara bırakıp, T“rk milletini k“lt“rce aşağı sayanlar, kim
olursa olsun, akıl ve mantıktan yoksun kişilerdir
, s. -11). T“rk
halklarının tarih boyunca yaratmış olduğu devletler ve gelenekler onları
k“lt“r ve tarih sektör“ her zaman önc“l bir millete dön“şt“rm“şt“r.
Eski ve ortaçağ tarihinde T“rklerin
imparatorluk olmakla
-ye
kadar devletleri olmuştur. Şu anda d“nyanın yeddi bağımsız devletinde,
yani T“rkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan,
T“rkmenistan ve Kıbrıs T“rk Cumhuriyeti'nde konuşan halklar toplu
şekilde yaşıyorlar. Bunların dışında, d“nyada
'dan fazla konuşan
halklar çeşitli bölgelerde eski dönemlerden başlayarak iskan
d“ş“rm“şlerdir ve şimdi de bu alanlarda yaşıyorlar. Onları birleştiren
değerler ise T“rk kimliği, din, dil, gelenek, yaşam tarzı, maddi ve manevi
k“lt“r, tarih ve edebiyattır. T“m halklar için ortak bir tanımın
olmamasının temel sebebi, halkı oluşturan unsurlardan hepsi b“t“n
halklarda yoktur. T“rk halkının varlığının temelini soy, dil , k“lt“r,
vatan, tarih, din teşkil edir. Soy T“rkler için önemli bir “ns“rd“r. Ç“nk“,
T“rk halkı diğer halklardan farklı olarak çeşitli ırkların karışması
sonucu meydana gelmemiştir. T“rk uluslu tek bir soyun eseridir ki, bu
da T“rk soyutur. T“rkler için dil önemli bir “ns“r“d“r. Ç“nk“, bug“n
t“m T“rkler tarihteki ana dilinin devamından başka bir şey olmayan
t“rkçe'yi danışmaqdadırlar. Diğer bir “ns“r ise k“lt“r “ns“r“d“r. Bizim
k“lt“r“m“z tarihten getirdiğimiz, gelişerek bug“nk“ seviyeye
ilettiğimizde ve böy“k t“m T“rk d“nyasında yaşamakta olan T“rk
k“lt“r“d“r. Vatan da T“rk halkının var olmasında önemli bir “ns“r
olarak kabul edilir. Vatan “ns“r“ bug“nk“ geçici doğallıktan ve
gerçeklikten uzak gör“nmesi ile değil, tarih ve gerçekliği ile klimalı.
T“rkler için önemli bir “ns“r tarihtir. Bug“n yery“z“nde yaşayan b“t“n
T“rkler aynı tarihin insanlarıdır. Yani, bu tarih T“rk halklarının ortak
tarihidir. Sonuncu önemli “ns“r ise din “ns“r“ olarak kabul edilir.
T“rklerin b“y“k çoğunluğu islam dinine mensupturlar. T“rkler İslam
dinini benimseme, yayma ve koruma açısından bu dini milli bir din
haline getirmişlerdir. Dolayısıyla din T“rk milleti için önemlidir.
G“n“m“zde T“rk halklarının “zerine d“şen temel sorumluluk bu
değerleri korumak, onları gelecek nesillere aktarmak ve d“nyada
duyurmaktır. Bu “ns“rler ister Balkanda ister Kafkasyada, isterse de
diger bölgede yaşayan hep t“rk halklarını “mumt“rk k“lt“r“ altında
birleşdirir. Kafkasya, t“rklerin en eski yurtlarından biridir. B“y“k
Kafkas dağlarının kuzey eteklerinden başlayıp oradan Kuban ve Terek
Nehirlerinin havzalarına kadar T“rk yerleşimi gör“l“r. Bu bölge adeta
bir T“rk Göl“ haline gelmiştir. İnsanların d“nya “zerindeki yayılma ve
yerleşme hareketleri ve bunu tespit eden arkeolojik buluntular göz
ön“ne alındığında Kafkasya ve Kafkasyanın bağlı bulunduğu iç denizler
dehlizi, ilk etnik hareketlere ve etnolojik oluşum ve gelişmelere sahne
153
olmuştur. İç denizler dehlizi etrafında oluşan etnolojik birlik buradan
nehir yollarını takip ederek karaların içlerine doğru yayılmıştır. Bu
konum dolayısıyla bölge, kuzey-g“ney-doğu-batı yollarının birleştiği bir
bölge özelliği kazanmaktadır. Kafkasya nın bu coğrafi konumu etnolojik
oluşumlara ve gelişmelere, tarihin akışına çok etkili olmuştur. Bu
sebeple Kafkasya tarih boyunca önemini s“rekli korumuştur. Tarih
boyunca çeşitli kavimlerin göç yolları “zerinde bulunan bölge, önemli
bir geçit yeri olduğu için muhtelif sebeplerle yurtlarını terk eden
insanların bir kısmı buraya yerleşmiş, böylece “lkenin n“fusunun
çeşitlenmesini sağlamışlardır , s.
-31). Balkan bene hep zaman
Kafkasyanı hatırladıyor. Balkanda Kafkasyada olduğu kibi bir çok oxşar
cehetler var. Bunların başlıcası her iki bölgenin t“rk ve t“rk olmayan
halkların bir arazide yaşamasıdır. Bununla yanaşı Balkan ve Kafkasiya
kelmesi menace sıra-dağ ve ya dağlık anlamında bir sözc“kt“r. (er iki
arazide yaşayan halkların kaderi aynı tarixli-k“lt“rel s“reci gecmişdir.
Balkanda VI y“zyıldan başlıyatak T“rk kavimlerinin gelip yerleştiği bir
yurt olmuştur. Doğudan, Asya içinden, Kuzey Karadeniz step bölgesi
yolile birbiri ardından gelen atlı göçebe T“rk kavimleri, ya burada Dac,
Trak ve Slav aslından yerli halkla karışmış, ortadan kaybolmuş (XI
y“zyılda Oğuz aslından peçenekler ve uzlar gibi , yahut askeri egemen
sınıf olarak Kuzey-Doğu Balkanlar'da g“çl“ devletler kurmuşlardır. Bu
sonuncular arasında, bir T“rk boyu olan Kutrigur'ları VII y“zyılda
kurmuş oldukları Bulgar (anlığı özellikle anımsamalıdır. Bulgarların
Dobruca'da bıraktıkları kitabelerde, h“k“mdar (an unvanı ile anılır ve
oniki hayvanlı T“rk Takvimi kullanılır. Bulgar (anları IX-X) y“zyıllarda
Balkanlar'da Bizans İmparatorluğu'nun yerini almıştır. XIII ve XIV
y“zyıllarda, yine Bulgaristan'da. Kıpçak-Kuman aslından slavlaşmış
Terteri ve Şişman Hanedanları hakim oldu. Osmanlı T“rkleri Balkanlara
girmeden önce, X))-XIV y“zyıllarda Kıpçakla Kumanların bölgede “st“n
tarihi rol“ yeterince vurgulanmamıştır. Özellikle, Dobruca'dan
Akkerman'a kadar step bölgesinde yerleşmiş ve Hristiyan dinine geçmiş
olan Kıpçak Kumanlar çeşitli hanedanlar kurmuşlardır. Bunlardan bir
grup, XIV y“zyıl ikinci yarısında Dobruca-Varna bölgesinde bir beylik
kurmuştur (Merkezi Kalliakra). Osmanlının Balkan tarihinin doğal
gelişiminde ani bir kesintiye sebep olduğu ancak bir d“zeyde doğrudur.
Balkan milletlerinin kendi milli hanedanları ve yönetici sınıfları
kaybetiği doğrudur. Balkanlı devletlerin ortadan kalkışı ile, seçkinlerin
simgelediği "y“ksek k“lt“r" gelişimi de durmuştur. Buna karşı, Osmanlı
döneminde halk k“lt“r“ ve kiliseye bağlı edebiyat ve sanatlar, canlılığıııı
ve gelişimini s“rd“rm“şt“r. Öb“r yandan Osmanlı k“lt“r“n“n dilde,
sanatlarda, g“nl“k yaşayışta kuvvetli etkisi olmuştur. Yerli halk
k“lt“r“n“n böylece, Orta-Doğu İslam k“lt“r“ ile temasa gelerek
zenginleştiği ileri s“r“lebilir, Bu k“lt“r etkisinin en açık belgesi Balkan
dilleridir (6, s.56-57). T“rkçe'den alınmış k“lt“r sözc“klerinin sayısı,
154
bug“nk“ Balkan dillerinde bile, bölgesine göre
-5000 kelime
arasında değişmektedir; giyim-kuşam halk m“ziği, yeme-içmede ve
davranışlarda bug“n bile Osmanlı mirası göze çarpar bir kertededir.
Şehirlerde ve köylerde, T“rklerle uzun y“zyıllar beraber yaşama,
Osmanlı devletinin kanun ve altyapı kurumlarının etkisi. Balkan yerli
halkı arasında k“lt“rleşmenin başlıca yollarını oluşturmuştur. Bir çok
araştırmaçılar hristiyan ve islam halk inanıcları ve adetlerinin her iki
toplum “yelerince ne kadar geniş ölç“de paylaşıldığını göstermiştiler.
Bunda, Bektaşilik gibi halk dini tarikatlarının eklektizmi önemli rol
oynanııştır. Öb“r yandan, Rumeli T“rkleri, Balkan yerli halklarından
tarım, g“nl“k hayat ve sanatlarda birçok k“lt“r unsurları almışlar.
böylece zamanla Rumeli ile Anadolulu arasında bir kerte k“lt“r farklılığı
ortaya çıkmıştır. Fakat Balkanlar'da ve Avrupa'da bilmezlikten gelinen
başka bir gerçek, X)X ve XX y“zyılda Rus istilaları ve yeni milli Balkan
devletlerinin baskı ve hatta etnik arındırma hareketleriyle
M“sl“manların ortadan kaldırılması girişimleridir , s. -99). Bunun
sonucu y“zbinlerce M“sl“man ya soykırımına kurban gitmiş, yahut
T“rkiye'ye muhacir olarak kaçmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde hala
Tarihte ki T“rk devletlerinin torunları olan T“rk soylu milletler
varlıklarını s“rd“rmektedir, bunun yanısıra siyasi varlıklarını
korumakla birlikte dillerini ve dinlerini muhafaza ederek T“rk
k“lt“r“n“ en g“zel şeklide yaşatmaya çalışmışlardır.
T“rkler çağlar boyunca hakim oldukları her yerde hukuku ve
insan haklarını ön planda tuttukları gibi, tabası olan halkların her t“rl“
meseleleriyle de ilgilendiler. Başkaları gibi çevredeki komşularını
barbar olarak görmeyip, herkesi eşit kabul ettiler. Binlerce yıl çeşitli
halklarla savaş içerisinde yaşasalar da, asla onları yery“z“nden silmek
gibi bir d“ş“nceye kapılmadılar. T“rkler insanı Tanrı nın bir parçası
saydıklarından koruyup, kollarken; zamanımızda ileri olduğunu iddia
eden pek çok devlet birtakım halklara ırkından veyahut da dininden
dolayı zulmetmeye devam ediyorlar. Bug“n, T“rk devletinin bir
zamanlar hakim olduğu yerlerde yaşayan halklar mesele Avrupa,
Afrika ve Asya onun adaletine ve hoş gör“s“ne mazhar olmasalardı,
tarihten silinip giderlerdi. Kendi devletlerinin içerisinde baskı altında
bulunanlar, geçmişte
olduğu gibi şimdi bile T“rk devletinin
koruyuculuğu altına sığınmaya çalışıyorlar. Şu an Avrupa da Arnavut,
Sırp, Boşnak, Rumen, Afrika da ve Arabistan da Arap, Kıpti, Berberi;
Asya da Fars, Moğol, Afgan vs. gibi halklar yaşıyorsa, bu T“rklerin
sayesindedir. T“rkler idareleri altındaki hiçbir milleti dinlerini ve
dillerini değiştirmeye
zorlamadılar. Basit vatandaşlık hakları
çerçevesinde varlıklarının devam etmesine m“saade ettiler. Böyle
alicenap bir milletin hakkını tarih elbette ki verecektir.
Anahtar sözler: Kafkazya, Balkan, T“rk k“lt“r“, T“rk halkları.
155
KAYNAKÇA
. Ufuk Tavkul, Kafkasya ve Çevresineki T“rk Toplulukları , C. Yeni
T“rkiye Yay.
s.
.
. V.A. Tişkov & E.İ. Fillipova, Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik İlişkiler ve
Sorunlar, ASAM Yayınları Ankara
,s. .
. Dostıyev, T., Kafkasya da (unlar , T“rkler, Yeni T“rkiye yay., C. ,
Ankara 2002
. Kerimli V.Q. G“rcistanta t“rkler. B.Teknur,
5. Tavkul, U., Kafkasya Dağlılarında (ayat ve K“lt“r , İstanbul
. )nalcık H. Studies in Oııoman Social and Economic History, London:
Variorum Reprints, 1985
. Barkan Ö. L. "
/
Yılı Cizye Tahsilatına ait Muhasebe
Bilançoları", Belgeler (1964, TTK).
156
17-
. YÜZY)L BALKANLARDA DİVAN SA(İBİ ŞAİRLERİN TARİKAT
BAĞLANT)LARI
Dr. Mehmet ÜNAL
Dr. Nurettin ÇAL)ŞKAN
S“leyman Demirel Üniv. Fen-Edebiyat Fak.
el-mek: [email protected]
S“leyman Demirel Üniv. Yabancı Diller Y“ksekokulu.
el-mek: [email protected]
ÖZET
Söz değil hal ilmi öz“ söz“ bir olarak kalbe dolan mana, cezbe
kendinden geçiş , baygınlık, coşkunluk gibi manevi geçiş olarak
tanımlanan tasavvuf, klâsik edebiyatımızın en önemli kaynaklarından
birisidir. Eşya ve hadiselere bakışı nasıl olursa olsun hemen her divan
şairinin nazmının zemininde sûfîliğin etkileri gör“lmektedir. Kimi şairler
şiirlerinde b“t“n“yle tasavvufu işlerken kimi şairlerin şiirlerinde ise
tasavvuf ince bir motif olarak yer almıştır. Tasavvufun sistem haline
getirilip hayata aktarılması tarikatlar yoluyla olmuştur. Tarikatlarda bir
m“rşid-i kâmile bağlanmak esastır. Tarikatların içinde postta oturan
m“rşitlerin inisiyatifi ile alt kollar oluşmuş ve zamanla kendi içlerinde
oluşan anlayış ve usul farklılığı sebebiyle birçok şubeye ayrılmıştır.
Asırlardır Osmanlı İslâm toplumunun vazgeçilmez unsurlarından
olan tarikatlar, M“sl“man toplumun gön“ll“ m“esseseleri olarak tekkeler
ve zaviyeler aracılığıyla halka dinî, ahlakî ve sosyal alanda hizmet
vermişlerdir. Birçoğu g“n“m“zde kendilerini modern hayatın şartlarına
uyum göstererek varlığını s“rd“rmektedir.
Osmanlı nın dinî hayatında olduğu kadar, sosyo-k“lt“rel
hayatında da önemli bir yeri olan tasavvuf ve tarikatlar divan şairlerinin
hayatında ve şiirinde etkili olmuş ve tezkirelere göre şairler Mevlevî,
(alvetî, Nakşî, G“lşenî, Bektâşî, Kâdirî, Bayrâmî, Celvetî, (amzavî, (urûfî,
Şa bânî ve Üveysî tarikatları olmak “zere
tarikata intisap etmişlerdir.
Divan sahibi birçok şair zamanın gerektirdiği şartlardan öt“r“
tasavvufta seyr-i suluk ile makam sahibi olmuş ve hatta kimileri
postnişinlik ve şeyhlik makamına y“kselip bu görevi yerine getirmişlerdir.
Bu çalışmada - . y“zyıl Rumelili divan sahibi bazı şairlerin eserlerinde
tasavvufu nasıl işledikleri ve bağlılıklarının şiirlerine nasıl yansıdığından
kısaca bahsedilecektir.
Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Tarikat, Rumeli, Divan Şairi
157
THE 17th. AND 18th. CENTURY POETS OF THE DIVAN LITERATURE
AND THEIR RELATION TO A SUFI ORDER
ABSTRACT
Sufi understanding of life is defined as a science not in words and
form but in personal experience. It aims to help the heart turn away from
all else but Allah. Its principles have been put into a system and hence to
real life through sufi sects or orders. A sufi preference of life is to be
carried on under the discipline of a sufi leader or guide of an order.Many
orders, through their sheiks initiative, have produced a number of suborders as a result of differing in perceptions and methods. Tasavvuf is also
one of the key sources of classical Islamic literature. No matter how they
considered the phenomena and objects, almost every poet of the Divan
literature has had something from the sufi traditon in the backgorund of
their poetry. While some poets have founded their poetry thoroughly on a
sufi philosophy, some have preferred using its as fine patterns in their
poetry.
Being as an unseparable part of the social life in the Ottoman
society for many centuries, tariqaths or sufi orders, as the voluntary civil
formations, served to people in religious, social and educational fields.
Many of them, adapting themselves to the conditions of the present time,
still try to carry on their services in many parts of the World including the
Balkan states.
Besides having a great role in the Ottoman people s religious
practices, sufizm and tariqaths were influencial in literary circles of
Ottoman society. According to the poetical biographies, many poets have
mainly followed one of the twelve sufi orders. Those paths were
Naqshbandi , Gulshenî, Bektâshi, Qâdirî, Bayrâmî, Celvetî, (amzavî,
(urûfî, Shabânî ve Uveysî. Many of the poets inclined to train their own
self due to different personal and social grounds and some were able to
attain some of the hiher positions in the hierarchy as a postnishin or
sheik. The aim of this article is to study how 16th. and 18th. century poets
with a relation to a sufi order made use of the sufi knowledge in their
verses and how their adherence was reflected in their work.
Key words: Sufism, Sufi Orders, Balkans, Poet with a Divan
Giriş
Osmanlı Devletinin “zerine inşa edildiği kurucu unsurlardan biri
fetih ve gaza ruhudur. Aynı devlete medeniyet inşa etme yeteneği
158
kazandıran en önemli unsurun ise tasavvuf olduğu söylenebilir. Akıncı
Osmanlı gazilerinin
da Anadolu dan Rumeli ye geçişi ile başlayan
Balkanlardaki İslâm ve T“rk fethi dest-i takva ile yapılmış, varlığı ve
tesiri bug“ne kadar uzanan yolculuğunu muhabbet ve diğergamlık
hasletlerinin uygulaması olan sufi k“lt“r ile birlikte s“rd“rm“şt“r.
Ömer L“tfi Barkan önc“ bir kaynak metin olan İstila Devirlerinin
Kolonizatör T“rk Dervişleri ve Zaviyeler başlıklı meşhur eserinde
Osmanlı Devletinin teşekk“l“nde rol oynayan, kurulan devlet binasının
harcı mesabesinde olan tasavvufî tarikatların g“c“n“ ve icra ettiği işlevi
Babailer in T“rkmen aşiretlerini harekete geçirip Selçuklu Devleti nin
m“esses nizamını sarsması ile eşleştirir. Yapılan fetih hareketelerine
teşkilatlı ve g“c“n“ imanından alan hazır muharip temin eden sufi
akıncı dervişlerin, hem hal hem de sözle yaptıkları tebliğ veya
propogandanın gayri-m“slim halkların gönl“n“ mayalayarak kurulacak
yeni kurumsal ve toplumsal yapıyı kabul etmeye hazırladıklarını belirtir.
Balkanların İslâmlaşmasında bu alperenlerin yani Gaziyan-ı Rûm,
Ahiyan-ı Rûm, Abdâlân-ı Rûm ve Bâciyân-ı Rûm taifelerinin katkıları bu
kadarla kalmaz:
(attâ daha ileri giderek bazı delillere göre
diyebiliriz ki, orta zaman hristiyan hukukıyâtına karşı yeni
bir sosyal nizam ve adalet telâkkisi taşıyan ve esrarengiz bir
din propagandası şekline b“r“nen misyoner T“rk
dervişlerinin telkinatı ordularla birlikte ve hattâ ordulardan
evvel f“tuhata çıkmış ve karşı tarafı daha evvel manen
fethetmiş bulunmaktadır. Demek oluyor ki, Osmanlı
İmparatorluğunun kuruluşu işinde çalışan kuvvetler böyle
tevett“r“ y“ksek derin ve uzak membalardan gelmekte ve
(ristiyan ve İslâm d“nyaları gibi iki ayrı âlemin maddî ve
manevî b“t“n kuvvetleriyle karşılaşması şeklinde tarihi
işlemektedir . (Barkan 1942: 4)
İslâmî esasları sûfi bakışı ile algılama ve d“nyevi meseleleri sufî
yaşama felsefesi ve pratiği ile kavrama, eşya ve hadiseleri fena ve beka
zıtlığına göre yorumlama gibi unsurlar “zerine oturan fetih s“recinin bu
öz siyasi ve idari teşkilatlanlanmanın tamamlanmasından sonra da
toplumsal hayatı kendi manevi dinamikleri ile yönlendirmeye devam
etmiştir.
İslâmın fetih veya ticaret ilişkiler yoluyla ulaştığı toplumlarda
olduğu gibi, Balkanlarda da İslâm dini ile hen“z tanışmış toplumların
yeni siyasi, dini, iktisadi ve k“lt“rel d“zene uyum sağlaması ve
b“t“nleşmesi gibi derin sorunların aşılmasında, tasavvufî iklim hayati
bir rol “stlenmiştir. Yerli n“fusun yeni bir yönetime alışmalarını
sağlayacak bir mekanizma görevi gören tarikatlar ise, g“ndelik hayatı
İslâmî ilkelerin yaşama tarzını şekillendirmesi zorunluluğu karşısında
159
bir t“r yumuşatıcı rol “stlenmiş, önceki sosyal ve k“lt“rel gelenek ve
pratikleri yeni yaşama biçiminin içinde kısmen veya farklılaştırarak
yaşatılması yoluyla, yeni d“zenin oluşmasında katalizör görevi
görm“ş“r. Ocak
:XX)
Anadoludaki tasavvufî oluşumların aksine tamamen gayri
m“slim bir d“nyanın içinde faaliyet gösteren Balkanlardaki tekke ve
zaviyelerin varoluş sebebleri ve ictimai ve k“lt“rel-edebi hayatta neye
karşılık geldiği konusunda derinlikli araştırmalar yapılmıştır.
Tarikatların “stlendiği, diğer bir adı nefis terbiyesi olan ahlak ve
maneviyat eğitimi için gerekli kurumsal ve fiziki yapıyı tekke ve
zaviyeler oluşturmuştur. Buralardaki sorumlu şeyhler ve ilmi yeterliğe
sahip tarikat erbabı, edebiyatı m“ridlere sufi yaşama biçiminin ahlaki ve
toplumsal ilkelerini kazandırma ve eğitme araçlarından birisi olarak
telakki etmişlerdir. İşkodra, Pirizren, Sofya, Üsk“p, Belgrat, Bosna,
Selanik, (anya, Edirne ve daha birçok şehir ve beldede hizmet veren
tekke ve zaviyeler ziraat, mimari, g“zel sanatlar gibi alanlarda ifa
ettikleri görevlerin yanısıra toplumun bilgilenme ve aydınlanma
ihtiyacına cevap veren sivil toplum kuruluşları olmuşlardır.
Rumeli Tekke ve Zaviyelerinde Edebi K“lt“r
Tasavvufun öncelikli işlevlerinden biri salikleri ve muhibleri
tarikatın sufi öğretisi ile tanıştırma ve onları terbiye etmektir. Tasavvufî
neşveyi kazanmış ve ruhi yön“ incelmiş tasavvuf erbabının ilmi
derecesinin imkân vermesi halinde d“ş“nce ve hislerini söze ve yazıya
dökmesi ile zengin bir ilmi ve k“lt“rel k“lliyat oluşmuştur. Balkanlarda
içinde yaşanılan çok dinli ve k“lt“rl“, etnik yapısı renkli ilişkiler
d“zeninde bir t“r yazılı iletişim vasıtası olan edebi metinler aynı
zamanda M“sl“manların kendi kimliklerini yansıtma ve değerlerini
yaşatma vasıtası olmuştur. Rumeli Osmanlı Devletinin diğer tarafları ile
çok canlı bir ilişki içinde olduğu için buradan çıkan meşayihin, irşad
çalışmaları merkeze olan aidiyet duygusunu pekiştirmiştir. Ortaya
konulan yazılı metinlerin miktarı eğitimin ciddiye alındığını ve merkezi
yönetimin ihtiyaç duyduğu ilim adamı ve b“rokratın Rumeli kökenli
olmasından anlaşılmaktadır. […]Kasaba-i mezkûre Rumili nde menbit-i
serv “ semen-i ma rifet olan hâkdân ve menba -ı cûy-ı nazm u nesr olan
g“listan olmagla meşhûr bir şehr-i şöhret-âyînd“r. Rivayet ederler ki,
Prizren de oğlan doğsa adından akdem mahlas korlar. Vardar
Yenicesi nde doğan oğlan baba diyecek vakit Farisî söyler. Priştine de
oğlan doğsa diviti belinde doğar derler. Binaenalâzâlik, Prizren şair
menbaı, Yenice Farisî ocağı, Priştine kâtip yatağıdır . Kılıç
:
Balkan kökenli şeyhlerin verdiği m“retteb veya değil, divanlar,
terc“me kaynaklı mesnevi vb. eserler, didaktik nazım metinleri ile
160
Rumeli edebi sahada İstanbul ve Bursa dışında en zengin bölge
olmuştur.
Balkanlarda Yaygın Olan Sufi Tarikatlar
Balkanlarda edebi yön“ ile temay“z etmiş sufi kişiliklerin seyr-i
s“luk için tercih ettikleri belli tarikatlar olmuştur. Mustafa Kara,
Anadolu da yaygın olan tarikatların Balkanlar da da tutulduğunu söyler.
Kara
:
Araştırmalara göre Rumeli de Sa dîlik, (alvetîlik,
Melâmetîlik, Celvetîlik, Mevlevîlik, Bektaşîlik, G“lşenîlik ve Nakşîlik
edebi çevrelerde rehber ve m“rşid edinmede öncelikli tarikatlar
olmuştur. Balkanlar özelinde faal olan tarikatların temelinde ortak bir
hususiyet olarak Melâmî meşrep oluşun bulunduğunu ve vahdet-i v“cud
felsefesi “zerinde Anadolu ya nazaran daha çok durulduğunu söylemek
yanlış olmaz.
Bektâşîlik
Tamamen Anadolu kökenli bir sufi yapı olan Bektâşîlik devlet
yönetimi ile olumlu ve olumsuz ilişkileri sebebiyle s“rekli tartışmaların
odağında olmuştur. Nevşehir (acıbektaş dergâhından Dimetokadaki
Kızıl Deli Sultan Dergâhı şeyhi ve tarikatın pir-i sanisi Balım Sultan ile
Balkanlara da taşınan bu kökl“ tarikat önce Yeniçeriliğin ilgası ve iki asır
sonra Cumhuriyetle birlikte tekke ve zaviyelerin kapatılması ile bug“n
varlığını neredeyse yalnızca Balkanlarda devam ettirmektedir.
Sa dîyye/Sa dîlik
Erken dönem sufi oluşumlarından olan ve bir dönem Rumeli nde
çok bilinen tarikatlardan biri olan Sadilik
. y“zyılda Sadeddin elCebâvi ye nispet edilir. Suriye de neşv “ nema bulmuş ve oradan
Tağlebiyye, Vefaiyye, Şerrâbiye, Selâmiye ve Acîziye olmak “zere beş
şubeye ayrılmıştır. Sadeddin el-Cebâvi nin manevi telkin g“c“ ile ruh
hastalarını iyileştirmesi sebebi ile sonraki Sâ dî şeyhleri de bu telkin-şifa
kabiliyet ve geleneğini devam ettirmişlerdir. Selâmiye kolu “zerinden
de Anadoluya ve oradan Balkanlara ulaşmış ve Prizrenli Acîzi
S“leyman Dede “zerinden Aciziye kolu ile devam etmiştir. Tarikat
tekkelerin kapatıldığı . y“zyılın ilk çeyreğine kadar faaliyette kalmış,
Balkanlarda ise S“leyman Dede nin halifeleri vasıtası ile Sırbistanın
g“neyinde ve bilahire oradan kaçan göçmenlerin açtığı tekkelerle
Mekadonya da Şeyh Vefa Baba nın postnişini olduğu Sa dîyye dergâhı
hizmet vermiştir.
(alvetîlik
(orasan menşeili tarikatlardan olan (alvetîlik, sayısız şube ve
kolları ile İslâm d“nyasının en yaygın tarikatı olarak bilinir. İbrahim
Zahid Geylanî ve dolayısıyla Zahidiye silsilesi ile irtibatlı olan Ömer b.
161
Ekmel“ddin Lahici nin Tebriz deki irşadı ile faaliyete geçirilen bu yapı,
asıl b“y“mesini Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî ile kaydetmiştir. Dede Ömer
Rûşenî ile Rûşeniyye, Cemâleddin İshak Karamânî Cemal (alîfe ile
Cemâliyye, Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin Marmaravi ile Ahmediyye ve
Şemseddin Sivâsî ile Şemsiye şubelerine ayrılmıştır. Ruşenîlik ten
G“lşeniye ve Sezâiye, Cemâliye den S“nb“liye, Şa'bâniyye,
Ahmediye den Sinaniye, Uşşâkıye, Mısriye ve Cerrâhiye ve hatta
Şa'bâniye'den de: Karabaşiye, Kuzey Afrikadaki Ticâniye, Kuşadalı ,
İbrâhîmiye gibi kökl“ kollar bağımsız bir yol halini almışlardır.
(alvetîlik Balkanlarda tekke ve hankahları ile teşkilatlanmış b“y“k
tarikatlardandır. Sırbistan, Bosna-Hersek, Kosova, Makedonya ve
Arnavutluk da y“zlerce zaviye bölgenin İslam k“lt“r havzası ile
irtibatının s“rd“r“lmesinde önemli bir fonksiyon icra etmiştir. Oturmuş
seyr-i sulûk geleneği, vird ve zikir usulleri ile tasavvufi geleneğin
oluşmasında b“y“k payı olan bu tarikat, . y“zyılda uzun s“re devam
eden tasavvuf karşıtı hareketlerin hedefinde olmuştur. Bunun sebebi
tarikatın içinde Melami unsurların aktif olarak savunulmasıdır.
Melâmetîlik Melâmîlik
Melâmeti anlayış çerçevesi içinde ilk devre Melâmîler i
Melâmetîler , ikinci devre Melâmîler i Bayramîler ve “ç“nc“ devre
Melâmîler i olmak “zere “ç dönemin bulunduğu farzedelir. Tarikatın
birinci devredeki piri (amdun Kassar, ikinci devredeki piri Dede Ömer
Sikkinî, “ç“nc“ devredeki piri ise Rumeli doğumlu Muhammed Nûru lArabî dir. Bu zat Rumelide birçok halife bırakmıştır. Kur ân-ı Kerim de
Maide Suresinin Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, bilin
ki Allah onların yerine öyle bir topluluk getirir ki, Allah onları sever,
onlar da Allah'ı severler. Onlar m“'minlere karşı alçak gön“ll“, kafirlere
karşı g“çl“ ve şereflidirler. Allah yolunda cihad ederler. (Bu yolda)
hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar. İşte bu, Allah'ın bir
l“tfudur. Onu dilediğine verir. Allah l“tfu geniş olandır, hakkıyla
bilendir. Kur an-ı Kerim /
mealindeki
. ayetinde …hiçbir
kınayıcının kınamasından da korkmazlar.
tanımı, bu yolun temel
ilkesidir. Melâmet kelimesi de kınamak manasında levm masdarından
t“remiştir.
Esas olarak bir tarikat hiyeraşisi olmayan Melâmilik daha çok bir
tavra işaret eder. Bu yolun temel hususiyetleri, halini ve amellerini
gizlemek, Allah katındaki makamını ele verecek hiçbir iz bırakmamak,
söz ve fiilinde iddiasızlık, yaptığı hayırları hemen unutmak olarak
özetlenebilir. Bu hal de melâmet hırkasını giymek olarak tasvir edilir.
Diğer tarikatların içinde bu öz ile varlığını s“rd“ren bir çizgi iken, ikinci
devir Melamiliği olarak Bayramiyye tarikatının Ömer Sikkini halifeliği
döneminde usul ve ilkeleri yeniden hayata geçirilmiştir. Seyr-i sulukta
en “st makam olduğu için şeyh ve m“ridlerin kendilerinin Melâmi
162
olduklarını ifşa etmeleri söz konusu olmamıştır. Bayramî Melâmetiliğin
içinden İsmail Maşukî nin ve Bosnaya yerleşen şeyhlerinden (amza
Bali nin söyledikleri sözler sebebiyle idam edilmeleri neticesinde halk
ve ulema arasında uzun s“ren tartışmalar yaşanmıştır. Divan şairi
Abdullah Bosnevi bu silsilenin şeyhlerinden (asan Kabâduz tarafından
yetiştirilmiş, bir diğer Balkan kökenli şair, Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi
de bir sonraki şeyh Lâmekânî (“seyin Efendi den el almıştır. Üç“nc“
Devir Melâmiliği Seyyid Muhammed Nûr“ l-Arabî nin vaz ettiği gör“şler
ile değerlendirilmiştir. Kendisinin başta Nakşibendi s“lukunu
tamamladığı ve Bayrami Melâmilerden farklı gör“şlerinin olduğu
söylenir.
Mevlevîlik
Bektaşi ve (alvetilikten sonra Balkanlarda en yaygın
teşkilatlanmış olan tarikat Mevlevîliktir. Mevlana Celaleddin Rûmî, Allah
kelamı ve O nun elçisinin getirdiği mesajların kendisinin nasıl anladığını
ortaya koyan “ç b“y“k eseri ile Mevleviliğin öz“n“ ortaya koymuş, Oğlu
Sultan Veled ise bu öz“n “zerinde usul, adap ve erkân sistemi ile
Mevleviliğin bir tarikat oluşuna giden yolun ilkelerini va z etmiştir.
Mevlana Celaleddin Rûmî nin sufiyane hayatı, Şems-i Tebrîzî ile
tanışmasının öncesi medrese hocalığı ile geçen temkinli dönem ve
sonrasında yaşadığı aşk ve cezbe dönemi ve bilahire irşad faaliyeti
yaptığı son yılları halinde “ç safhada değerlendirilir.
Şemsi ve Veledi yorumu dışında şubesinin bulunmayışı ile
Mevlevilik diğer Sufi mekteplerden ayrı bir yerde durmaktadır. Konya
merkezli iken T“rkiye dışında imparatorluk bakiyesi her b“y“k beldede
bir Mevlevihanenin inşa edilmiş ve hizmet vermiş olması tarikatın
merkez ile uzak çevre arasında m“him bir aidiyet köpr“s“ görevini ifa
ettiğini göstermektedir. Mevlevîhanelerde postnişin vazifesi gören
çelebi dede titiz bir ruh terbiyesi s“recinden sonra bu görevi “stlenmiş
ve bulunduğu yerde her yaştan insanın iç d“nyasının şekillenmesinde
araç olarak musiki, edebiyat ve diğer g“zel sanat dalları da
kullanılmıştır. Bu yön“yle tarikatı daha çok avam değil havas tercih
etmiş ve dolayısıyla devlet yönetimi ile her sultan döneminde organik
bağları olmuştur. Bu yön“ ile melâmeti tavır dışarı taşkın biçimde
vurulmamış ve halk ve yönetim katında sosyal krizlere sebep
olunmamıştır.
Birer sanat okulu olan mevlevîhanelerin genelde n“fusun çok
olduğu b“y“k yerleşim yerlerinde faaliyet gösterdiği olgusu Balkanlar
içinde geçerlidir. Yunanistan da Atina, Girit-Hanya, Selanik, Serez,
Yenişehir, Rodos, Sakız, Midilli, Batı Trakya G“m“lcine ve Dimetoka
Mevlevîhâneleri; Bulgaristan da Filibe Mevlevîhânesi, Makedonya da
Üsk“p Mevlevîhânesi, Bosna-(ersek te Sarayevo İsa Bey Zâviyesi,
163
Sırbistan da Belgrad ve Niş Mevlevîhâneleri, Kosova da Îpek ve Priştina
Mevlevîhânesi, Arnavutluk ta Elbasan Mevlevihanesi ile Rumeli de bir ağ
oluşturulmuş ve bu yapılar bölgenin entelekt“el kalitesinin artmasında
m“him rol oynamıştır.
Celvetîlik
Tarikat Aziz Mahmud (“dâyî tarafından kurulmuştur. Şeyhi olan
Üftade Muhammed Muhyiddin in m“rşidi (ızır Dede Bayramiye
silsilesinden olduğu için bu tarikatın yeniden kurumlaşmış bir devamı
olarak gör“l“r. Aziz Mahmud (“dâyî Üsk“dar da tekkesini inşa
ettirmeden önce Rumelinde de irşad ile seyahat etmişti. Sarayla ve
devrinin sultanları ile olan yakın teması sebebiyle Anadolu ve
Rumelinde yoğun bir teşkilatlanması olmuştu. Filibeli İsmâil Efendi,
Saçlı İbrâhim Efendi, Atpazarî Osman Fazlı Efendi gibi ilmi vukufiyete
sahip şeyhler tarafından temsil edildiği için Balkanlar; İsmâil (akkı
Bursevî gibi şeyhler postnişini olduğu için Bursa bug“n de bu tarikatın
canlılığının s“rd“ğ“ yerlerdir. Aziz Mahmud (“dâyî den sonra Selâmiye,
(akkiye, Fenâiye ve (aşimiye olmak “zere dört şubeye ayrılmıştır.
G“lşenîlik
G“lşenilik Dede Ömer Ruşeni nin halifesi İbrâhim G“lşenî ye
nispet edilen (alvetîliğin Mısır da kurulmuş bir şubesidir. Mısır,
Anadolu ve Balkanlar da bağlıları olan bu tarikatın Mısır daki tekkelerde
yapılan zikirlerinde dahi ilahiler T“rkçe okunmuş, tarikatın içinde
musikiye ve musiki talimine ağırlık verilmiştir. Tarikatın Mevlevî ve
Melâmî anlayışa yakınlığı diğer (alvetî şubelerinden daha fazla olmuş
ve Mesnevî daha fazla okunmuştur. İbrahim G“lşenî İbn-i Arabî nin
F“susu l-(ikem ini okutmuş ve takip eden dönemlerde vahdet-i v“cudcu
bakış ve değerlendirmeleri sebebiyle din dışına çıktıkları suçlamaları bu
tarikata da yapılmıştır. Tarikatın pir-i sanisi kabul edilen (asan Sezâî-i
G“lşeni de Mora da doğup b“y“mesi sebebi ile bir Rumeli sufisidir. Bu
yolun bağlıları arasında başka birçok divan sahibi şair yetişmiştir.
Nakşilik
Şeriat, tarikat, hakikat ve marifet ilkelerine sıkı bir şekilde bağlı
kalan Nakşîbendilik önce zahirin sonra batının temizliği ve bilahire
Allah a yakın olmayı ve O nu bilme safhalarını içerir. T“rkistan menşeili
tarikat Bahauddin Nakşibendi ye nispet edilir. İslâmlaşmanın sözkonu
olduğu her yerde varlığına rastlanan tarikatın pir-i sanisi olan İmam-ı
Rabbani
. y“zyılda (indistan da tasavvufun o g“ne kadar iman ve
itikat yön“nden tenkit edilen hususlarından arındırılıp tamamen ehl-i
s“nnet çizgisine oturması için tecdid hareketini başlattı. Yine
Hindistan da seyr-i s“lukunu tamamlayan Mevlânâ (alid-i Bağdâdî nin
irşadı ile (alidiye Kolu
. y“zyılda Anadolu da yeni bir açılım yaptı.
164
Balkanlardaki varlığı oradaki diğer tarikatlara nazaran sınırlı olmuştur.
Talrikatlar ile ilgili geniş bilgi için İslâm Ansiklopedisi ve Mustafa
Kara nın Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi adlı eserlere bakılabilir .
Bu noktadan sonra Balkan kökenli tarikata mensubiyetlerinin,
devlet yönetiminde yapılan hatalara karşı çıkan g“çl“ kişiliklerinin
yanısıra edebî eserleriyle öne çıkan şairlerden bazıları ele alınacaktır.
Fadlî, Atpazarlı Osman Efendi Celvetî
(d.1041/1631-ö.
/
Asıl adı Osman Fadlî bin Seyyid Fethullah dır. (.
/ M.
yılında Bulgaristan ın Şumnu kasabasında doğdu. Klasik edebiyatımızda
"Fadlî" mahlasını kullanan altı şairden birisi olan Osman Fadlî Efendi,
İstanbul da yetişen b“y“k velilerdendir. Celveti tarikatı şeyhlerinin ileri
gelenlerinden ve b“y“k sufilerdendir. Fatih te Atpazarı denilen yerde
oturduğu için Atpazarı Şeyhi Osman Efendi namıyla meşhur oldu.
Osman Fadlî Efendi, Fadlî-i İlâhî, Emir Efendi, Emir Sultan, Atpazarî,
Şeyh Osman ve Kutub Osman olarak da bilinir Akkuş
:
. Ailesi
hakkında bilgiler sınırlıdır. Babası Fethullah Ziyâde, Seyyid ve Osmanlı
ordusunda görevli bir askerdir. (z. (asan ın soyundan olduğu söylenen
Osman Fadlî Efendi nin yaptığı birçok evlikten Şeyh Mehmed el-Cûdî,
Mustafa Efendi, Ahmed Efendi, Abdullah Efendi, Sâliha (anım, (anîfe
(anım, (atîce (anım, Âişe (anım olmak “zere dört erkek dört de kız
evlat sahibi olmuştur Bursevi
:
. Osman Fadlî Efendi on yedi
yaşına kadar tahsilini Şumnu da babasından aldı. Babası onu m“kemmel
bir şekilde yetiştirmeye çalıştı. Babasının vefatından sonra annesinden
ilim tahsili için aldığı izinle tahsilini ilerletip tasavvuf yolunda ilerlemek
için Edirne ye gitti. İlim öğrenmede çok gayretli ve çalışkan olan Osman
Efendi, iyi bir eğitim alıp Arapça, Farsça ve tasavvuf ilminin inceliklerini
öğrendi. Edirne de Azîz Mahmûd (“dâyî nin halîfelerinden, Saçlı
İbrâhim Efendi nin dergâhında eğitimini devam ettirdi. İbrâhim Efendi,
Seyyid Osman Efendinin gayret ve kabiliyetini görerek, terbiyesinden
aciz olduğunu bildirdi ve İstanbul da bulunan b“y“k âlim Zâkir-zâde
Abdullah Efendi ye gönderdi. İstanbul a gidip, Zâkir-zâde Abdullah
Efendi nin himayesi altına girerek uzun s“re derslerine devam etti ve
tasavvufta s“lûkunu Celvetilik esasları “zerinde tamamladı. Muslu
1994: 142).
Osman Fadlî Efendi, hem zahirî hem de bâtini derslerini
tamamladıktan sonra Aydos kasabasına halife olarak gönderildi. Burada
vaaz ve irşadla meşgul olan Osman Fadlî Efendi, şeyhinin öl“m“ “zerine
m“stakil bir şeyh olarak (.
/ M.
yılında Filibe ye yerleşti. Filibe
beldesinde on beş yıldan fazla kaldı.
yılında İstanbul da Atpazarı
165
olarak bilinen semtteki Kul Camii nde hizmete başladı. (em Atpazarı
Tekkesinde hem de Zeyrek Tekkesinde irşad faaliyetinde bulundu. Aynı
zamanda muhtelif camilerde de vaazlar verdi. (.
/ M.
yılında
da Sultan Selim Camii Cuma vaizliğine getirildi Özcan
: ,
. Bir
s“re sonra devletin ileri gelenleriyle anlaşmazlığa d“şt“ ve Merzifonlu
Kara Mustafa Paşa nın ardından sadrazam olan Kara Keth“da İbrahim
Paşa nın sadareti döneminde mallarına el konuldu ve memleketi olan
Şumnu ya s“rg“n edildi. Osman Fadlî Efendi bir s“re sonra bir emir
“zerine Konya, Lârende, Silifke, Lefkoşa yoluyla Magosa ya gitti. Burada
da irşad ve vaazlarına devam etti. Ancak Kıbrıs valisi bu faaliyetini
yasakladı. Osman Fadlî Efendi s“rg“n edilişinden bir s“re sonra m“ridi,
talebesi ve halifesi İsmail (akkı Bursevî ye mektup yazarak kendisini
ziyaret etmesini istedi. Bu ziyaret sırasında Osman Fadlî Efendi kendi
yerine İsmail (akkı Bursevî yi şeyh tayin etti.
/
yılında vefat
etti. Magosa da defnedildi Yıldız
: ,
.
Osman Fadlî Efendi, y“ksek tasavvufi ve ilmi kimliği yanında
şairliği ile de tanınmıştır. Talebelik döneminde şeyhi Zâkir-zâde
Abdulllah ın zahirî ilimleri ders vermediği için, başka hocalardan zahirî
ilimler tahsil etmiştir. Osman Fadlî Efendi, nazmında muasırı tarikat ehli
bazı kimseleri eleştirmiştir. Ona göre ön“ne gelen, şiir yazıp bunu ilahi
olarak adlandırmakta ve meşayih Kur an tilavetinden y“z çevirip
ilahilerle vakit geçirmektedir. Mutasavvıflar arasında yaygın olan şiir
söyleme ve şiir şerh etme geleneği doğrultusunda Osman Fazlî Efendi
de, Aziz Mahmud (“dâyî, Yunus Emre gibi sufilerin şiirlerini şerh etmiş
ve talebelerine aktarmıştır. Osman Fadlî Efendi, divanının birçok
yerinde şiir anlayışını ve şiir yazma sebebini tekrarlamıştır. Şiirlerinde
vezin kusurları gör“lmektedir. Şiire öncelikle bir sanat endişesiyle değil,
d“ş“ncelerini başkalarına anlatmada etkili bir yöntem d“ş“ncesiyle
bakmaktadır. Söyleyişten çok söylenene önem vermiştir. Mensup olduğu
tasavvufi d“ş“nceyi de dikkate alarak sanatı ve öğretiyi bir araya
getirmeye çalışmıştır. Şiirlerinde yaşadığı y“zyılda etkili olan Sebk-i
(indi akımının tesiri gör“lmektedir. Eserlerinde iyi derecede hakim
olduğu Arapça ve Farsça bilgisini yansıtmıştır. Arapça ve Farsça
kelimelerden de faydalanmıştır. Bazı şiirlerinde Farsça terkipleri de
kullanmıştır. Genel olarak gazel tarzında naat, m“nacaat ve tevhid
t“r“nde yazdığı şiirleriyle duygularını samimi bir şekilde ifade etmiştir.
Osman Fadlî Efendi, dinî ilimler, tasavvuf ve Arap edebiyatı ile
ilgili eserler yazmıştır. Eserleri şunlardır:
. Misbâhu l-Kalb Şerhu Miftâhi l-Gayb: Osman Fazlî Atpazarî nin,
Sadreddin Konevî ö.
/
nin Miftâhu l-Gayb adlı eserine yazdığı
şerhidir.
166
. Mir âtu Esrâri l-İrfân: Bu eser Sadreddin Konevî nin Fatiha tefsirinin
haşiyesidir.
3. el-Lâihât“ l-Berkiyyât fî Keşfi l-(ucub ve l-Estâr an V“cûhi Esrâri
Ba zi l Ehadis ve l-Âyât: Bazı ayet ve hadislerin tasavvufî yorumunu
yaptığı bu eserinde kalbine doğan bilgileri vahdet-i v“cûd çizgisindeki
bir tasavvuf anlayışıyla kaleme almıştır.
4. Tecelliyât-ı Berkıyye: Bu eser Muhyiddin-i Arabî nin
kasidesinin şerhidir.
Aşkıyye
. Fethu l Bab: M“nazara ilmine dair Adudu d-din Ahmed b. R“kneddin
ö.
in Risâlet“ l- Adûdiyye adlı eserinin şerhidir.
. Risâle-i Rahmâniyye fî Beyân-i Kelimeti l-İrfâniyye: Esmâ-i ilâhiyye
ile ilgili bir eserdir.
. Mektûbât-ı Osman Celvetî li-Tilmîzihî Şeyh İsmail (akkı: Bu eser
Osman Fadlî Efendi nin İsmâil (akkı Bursevî ye yazdığı mektuplardan
oluşmaktadır.
. Şerhu Fusûsi l-Hikem: Bursevî nin belirttiğine göre Filibe de iken telif
ettiği bu eserini daha sonra yakmıştır.
9. (âşiye alâ Muhtasari l-Maânî: Bu eser Sadeddin Taftâzânî nin
Muhtasaru l-Ma ânî isimli eserine yazılmış bir hâşiyedir.
. (idayet“ l –M“tehayyirin: Hikmet ve kimya ilmi ile ilgilidir.
11. Mutavvel (aşiyesi: Beyan ilmi ile ilgilidir.
. (âşiye alâ Muhtasar-i Şerhi t-Telhîs: Arap Edebiyatına dairdir.
. (âşiye alâ Muhtasarî s-Sa d: Muhtasar“ l-Meani nin bir haşiyesi
olan (aşiye-i Mağribiyye ile birlikte basılmıştır.
. Şerh-i Tenkih: Bu eser fıkha dairdir.
. Gâyet“ l-M“ntehâb: (en“z k“t“phanelerde herhangi bir n“shası
tespit edilememiş olan bu eser Osman Fazlî Atpazarî nin simyaya dair
eseri olup şeyhin ilm-i iksîr de yed-i tûlâ sahibi olduğu İsmail (akkî
Bursevî tarafından nakledilir.
. (âşiyetu Muhtasar ala şerhi Telhic“'l-Miftah: Arap Edebiyatına
dair bir eserdir.
. Câmi-i Kasâs ve Divân: Eserin 4akitabı olan Câmi-i Kasas vardır.
amevcuttur. Yılmaz
:
Divanı ndan bir örnek:
b arasında manzum bir siyer
a varakları arasında Divan ı
167
Kapunda kulların oldu İlâhî bir böl“k iz âf
Kimi “mmi kimi âlim kimi bende kimi eşrâf
Sana lâyık bizâ at gerçi bizde yok yine ammâ
(arîdâr-ı atâyâ-yı cenâbındır kamû esnâf
K“nûz-ı rahmet “ gufrânına irmez ukûl aslâ
Bilinmekden m“berrâdur cenâbında olan evsâf
(abîbin kim olupdur on sekiz bin âleme rahmet
Anın şer-i m“nîriyle m“cellâdur kamû etrâf
Eğerçi ba zı bedbaht eylemez âyinini icrâ
Cevâhir kıymetin teşhis ider mi olmayan sarrâf
Anın fikri ile oldı olanlar matlûb vâsıl
Anın zikri ile kat -ı menâzil eyledi eslâf
Resûl-ı m“ctebâ v“ çâr yârı h“rmeti yâ Rabb
Sana kul ana “mmet eyle Fazlî id“p dil-i sâf (Erdem 2008:
156)
Abdî, Abd“lhay Celvetî
ö.
/
Anadolu da yetişen evliyalardan birisi olan Abd“lhay Celvetî,
eserlerinde mahlas olarak bazen Abdî bazen de Abd“lhay ı
kullanmıştır. Edirne de doğmuş olup kaynaklarda doğum tarihiyle ilgili
bir bilgi yoktur. Fakat Tefsir-i Ba z-ı S“ver-i Kur aniyye adlı eserine bir
m“stensih tarafından ilave edilen bir kayıttan yetmiş altı yaşında öld“ğ“
söylenmektedir. Bu nedenle doğum tarihi de
yılı olarak
gösterilebilir Özcan
:
. Ailesi ile ilgili bilgiler sınırlıdır. Babası
Celvetiyye tarikatı şeyhlerinden Saçlı İbrahim Efendi, annesi ise Aziz
Mahmud (“dâyî nin kızı Şerife Fatma (anım dır. Oğlu Ebu s-suûd
Mehmed Efendi, dedesi Solakbaş Mustafa Ağa dır. Damadı Nesîmî-zâde
Ahmed Efendi de tarikatı temsil eden şeyhlerdendir Yılmaz
:
.
Abd“lhay Celvetî, babasının yanında yetişti, iyi bir tasavvuf eğitimi aldı.
Celvetiyye tarikatının adab ve erkânını tahsil etti. İyi derecede Arapça ve
Farsça öğrenip tefsir konusunda ihtisaslaştı. Eğitimini tamamladıktan
sonra icazetini babası Saçlı İbrahim Efendi ö.
/
den aldı
Derin
:
. Meslek hayatına ilk olarak bug“n Bulgaristan sınırları
içinde kalan Akçakızanlık kazasında Alaeddin Efendi zaviyesi
şeyhliğinde göreve başladı. Burada irşad işlerine devam ederken
babasının Edirne Selimiye Camii vaizi iken vefat etmesi sonucu
168
yılında bu caminin vaizliğiyle Dizdar-zâde tekkesi şeyhliğini “stlendi ve
bu görevi
yılına kadar s“rd“rd“. Daha sonra İstanbul un Kadırga
semtindeki Sokullu Mehmed Paşa Zaviyesine tayin edildi.
de
Eminön“ Yeni Cami vaizliğine,
de ise Üsk“dar Aziz Mahmud
(“dâyî Dergâhı şeyhliğine on birinci postnişin olarak getirildi ve
vefatına kadar bu görevde kaldı. Kıla Abd“lhay sana (ak rahmeti
mısraının delalet ettiği (.
/ M.
yılında vefat eden Abd“lhay
Efendi nin mezarı, Üsk“dar da (alil Paşa t“rbesinde (alil Paşa-zâde
Mahmûd Bey in yanındadır (Muslu 2004: 430).
Eserleri şunlardır:
. Feth“ l-Beyan li-(usuli n-Nasri ve l-Fethi ve l-Eman: Arapça bir eser
olup Fetih suresinin tefsiridir. S“leymaniye K“t“phanesi (acı Beşir Ağa
kısmı
numarada kayıtlıdır.
2. Tefsir-i Ba z-ı S“ver-i Kur aniyye: T“rkçe bir eser olup Meryem,
Yasin, Fetih, Rahman, Nebe, Naziat, Abese, Tekvir, İnfitar, Mutaffifin, ve
Kevser surelerinin tefsiridir. Eserin yazma n“shası İstanbul Üniversitesi
K“t“phanesi
. (acı Bayram-ı Velî nin Çalabım bir şâr yaratmış iki cihân
arasında mısraı ile başlayan şiirinin şerhi: K“ç“k bir risale olan eser
İstanbul Üniversitesi K“t“phanesi
vr.
b-26a) numarada
kayıtlıdır.
4. Manzum Kaside-i B“rde Terc“mesi: Bu eserde Nuruosmaniye
K“t“phanesi
numarada kayıtlıdır Yavuz
: ,
.
Celvetiyye tarikatının önde gelen şeyhlerinden biri olan
Abd“lhay Efendi, tasavvufi sahadaki ilmî seviyesi ve şahsiyetiyle ön
plana çıkmaktadır. G“çl“ mutasavvıf kişiliği döneminin önde gelen vaizi,
m“fessiri ve şairi olmasından kaynaklanmaktadır. Şiirlerini Aziz
Mahmud (“dâyî nin etkisi altında kalarak yazmıştır. Abd“lhay mahlası
ile yazdığı ilâhilerinin b“y“k kısmı birçok musiki¬şinas tarafından
bestelenmiştir. Bazı ilahileri g“n“m“zde de söylenmektedir. Yaşadığı
y“zyılın dil özelliklerine bakıldığında, manzum eserleri daha sade,
mensur eserleri ise anlaşılması daha g“çt“r. Eserlerinde ana tema
Cenab-ı Allah, Resulullah ve Kur an-ı Kerim dir. Tasavvuf edebiyatında
Yunus Emre, Eşrefoğlu Rûmî ve Niyâzî-i Mısrî gibi, şiirlerine en çok
beste yapılmış birkaç şairden biri olmasına rağmen, hen“z bir divanı
bulunamamıştır. Tekke şairi olmasına rağmen manzumelerinde divan
şiirinin vezin ve nazım şekillerini de kullanmıştır. Eserlerinde Arapça ve
Farsça kelimeleri de zaman zaman kullanmıştır.
Aşağıdaki İlahisi tasavvuf musikisinin bestelenmiş bir eseridir.
Etti kalbi m“rîdi nûrânî nûrânî
169
Kameri lâ ilâhe illallah Kameri lâ ilâhe illallah
Kıldı halkı cihâna erzânî erzânî
Cevheri lâ ilâhe illallah cevheri lâ ilâhe illallah
Nefsini öld“rmeğe penah oldu Nefsini öld“rmeğe penah
oldu
(ançeri lâ ilâhe illallah hanceri lâ ilâhe illallah
Ola Abd“lhay ya muîn“ zâhir muîni zâhir
Leşkeri lâ ilâhe illallah leşkeri lâ ilâhe illallah Abd“lhay
Celvetî.
İlahî.
Etti
kalbi
m“rîdi
nûrânî .
http://trtnotaarsivi.com/arsiv/tsm/3001-4000/3964.gif
[erişim tarihi:
. .
.
Sabûrî, Dede Çelebi Celvetî
(d.1048/1638 - ö.
/
Mehmed Sabûrî Efendi (.
/ M.
Bulgaristan ın Filibe
şehrinde d“nyaya gelmiştir. . y“zyıl Celvetî tarikatı şeyhlerindendir.
Şiirinde Sabûrî mahlasını kullanan Mehmed Efendi, çevresindekiler
tarafından Dede Çelebi olarak tanınmıştır. Babası Filibe Zaviyesi nin
postnişinlerinden Şeyh Mustafa Efendi ö.
/
ve oğlunun adı
İsmail Efendi ö.
/
dir Muslu
:
. Mehmed Sabûrî
Efendi, ilim tahsil etmek için (.
/ M.
yılında İstanbul a gelmiş,
sağlam bir hadis ve tefsir ilmi tahsil etmiştir. Dokuz yıllık eğitimden
sonra (.
/ M.
yılında tekrar Filibe ye dönerek Şeyh İsmail
Zâviyesinde ilim ve irşad faaliyetlerini s“rd“rm“ş, öte yandan Filibe
âlimleriyle s“rekli gör“şm“ş ve Şihâb“ddin Paşa Camii vaizi Şeyh“ lkurra Muhammed Efendi den eksik kalan eğitimini tamamlamıştır
Akkuş-Yılmaz
:
. Eğitimini tamamladıktan sonra Gafûrî Şeyh
Mahmud Efendi ö.
/
ye intisap etmiş ve halifesi olmuştur.
Gafûrî Mahmûd Efendi ise (“dâyî Âsitânesi şeyhi Muk ad Ahmed
Efendi nin halifesi ve meşhur bir vaizdir. Ayrıca (“dâyî Âsitânesi ne
postnişin olmuştur. Yılmaz
:
. Mehmed Sabûrî Efendi,
Filibe de on yıl kaldıktan sonra şeyhi Gafûrî Efendi vefat edince
İstanbul a tekrar dönm“ş ve muhtelif camilerde vaizlik yapmıştır.
de Üsk“dar-Bulgurlu Üçpınar Mahallesindeki Gafûrî Tekkesi ne
şeyh olmuştur. Aynı sene Kazasker Abd“lkadir Efendi nin kendisi için
Edirnekapı civarında bir cami ve tekke yaptırması sebebiyle buraya
birinci postnişin olarak şeyhliği “stlenen Sabûrî Efendi, bu görevinin
yanı sıra İstanbul un çeşitli camilerinde vaaz ve irşad faaliyetlerini
s“rd“rm“şt“r.
yılında S“tl“ce ye nakledilmiş ve bir m“ddet sonra
da Mustafa Erzincanî nin vefatı “zerine
yılında (“dâyî
Asitânesi nin on “ç“nc“ şeyhi olarak tayin edilmiştir. Yedi sene görevde
170
kaldıktan sonra
Muharrem
/
Aralık
de vefat etmiş ve
şeyhi Gafûrî in kabri yanına defnedilmiştir. Nahîfî S“leyman Efendi
vefatı “zerine şu tarih d“şm“şt“r: Ola Dede Çelebi kâm-bîn-i kurb-ı
(udâ. Özcan
: ,
.
Çeşitli mecmualarda Sabûrî mahlasıyla yazdığı ilahiyata dair
birkaç manzumesinin olduğu söylenir.
Ç“n m“bârek g“nlerin âlemde vârı Cum adır
C“mle îmân ehlinin cisminde cânı Cum adır
Gecesi Kadr-i m“bârek g“n“ îd-i şerîf
Lâ-cerem rahmet ayının nişânı Cum adır
Uçmaga uçmak dilersen olma hâli Cum adan
Cennet-i kerîm“n dilersen olma hâli Cum adır
Ey Sabûrî azmedip cennet dîyarına giden
(er g“n“ bir îddir îdinin îdi Cum adır (Hocazade 1318:
134)
Vahdetî, Osman Celvetî
ö.
/
Vahdetî Osman Üsk“p doğumludur. Şeyh İsmail (akkı
Bursevî nin halifelerinden ve Celvetî Tarikatı şeyhlerindendir. Asıl
adının Osman olduğu kaynaklarda gösterilmektedir. Vahdetî mahlasını
Şeyhi İsmail (akkı Bursevi tarafından verilmiştir. (alife olarak
Edirne ye gönderildiği ve orada ilim, irşad ve tedrisle meşgul olduğu ve
oraya yerleştiğinden için Edirneli olarak şöhret bulmuştur. Doğum
tarihi hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur Yavuz
:
. İlim ve irfan sahibi bir zat olan Vahdetî Osman Efendi, Edirne de
Celvetî adabı “zerine irşadını s“rd“rm“şt“r. (.
/ M.
Ramazan
ayında G“lşenî tarikatı mensubu (asan Sezai ile bir s“re birlikte olmuş
ve aralarında b“y“k bir muhabbet meydana gelmiştir. Bunun sonucu
olarak da Osman Efendi nin başlayıp bitiremediği bir şiiri Sezai bitirmiş
ve Divan ına almıştır Çelikoğlu
:
. Vahdetî Osman Efendi,
İsmail (akkı Bursevî Üsk“p te görev yaptığı sırada onun emrine girmiş
ve birlikte Köpr“l“, Ustrumca ve Bursa ya seyahat etmişlerdir. Daha
sonra bir m“ddet İstanbul da Atpazarlı Osman Fadlî nin hizmetinde de
bulunmuştur. Osman Fadlî Efendi nin Mogosa da s“rg“nde bulunduğu
171
sırada İsmail (akkı Bursevî ile birlikte Magosa ya gitmiş, vefatına kadar
orada kalmış, şeyhinin defni sırasında orada bulunmuştur. Vahdeti,
Fadlî nin oğlu Ali Dede ile birlikte Kıbrıs tan İstanbul a dönm“ş ve daha
sonra Bursevi nin yanına gelmiştir. Osman Efendi, İsmail (akkı
Bursevi yi şeyhi Fadlî ile ilgili hatıratını kaydettiği Tamâm“ l-Feyz i
yazmaya teşvik etmesi ile bilinir. Akkuş
:
. Vahdetî Osman
Efendi, (.
/ M.
yılında Edirne de vefat etmiş ve Uzun
Kaldırım da Ayşe Kadın (anı Ekmekçizâde Ahmed Paşa Kervansarayı
bitişiğindeki kabristanlığa defnedilmiştir Yurtsever
: -83).
Şer i ilimlerde mertebesi y“ksek ve aynı zamanda şair olan
Vahdeti Osman Efendi fıkıh ilminde ihtisas sahibidir. Şairliğinden ziyade
tasavvufî kimliği ile tanınan bir kişidir. Yaşadığı asrın önemli
şeyhlerinden birisi olduğuna hiç kuşku yoktur. Fıkıh ve (adis alanında
devrinin önemli kişilerinden birisi olmuştur. İlim ve amel ile
b“t“nleşmiş bir tasavvuf anlayışına sahip olan Vahdeti Osman Efendi,
her zaman kitap ve s“nnete ittibâ etmekle iftihâr etmiş ve kendisinin
yetiştirdiği şahıslara da bu tavsiyede bulunmuştur. Zâhirî ilimlerde de
b“y“k bir zât olan Osman Efendi, şer î ilimlerde de yazdığı eserler ve
yaptığı şerhlerle dikkatleri çekmiştir. Eserlerinde kullandığı dil
genellikle anlaşılmakta olup bazen Arapça ve Farsça kelimeleri de
kullanmıştır. Eserleri edebî açıdan değil de tasavvufi açıdan incelenmesi
daha doğru olacaktır.
Tasavvufi neşvesi şu beyitte açıkca gör“lmektedir:
Celvetîyiz zâhiran gerçi s“kûndur de bimiz
Rûh u sırda çokdur ammâ raksımız devrânımız
Vahdetî Osman Efendi nin eserleri şunlardır:
. Divançe: Kaynaklarda ismi geçen eser hen“z bulunamamıştır.
. Arâis“ l-F“nûn li Nefâisi l-Uyûn: Bu eser, S“leymaniye K“t“phanesi
Esad Efendi nr. 3775 (1-99 vr. da kayıtlıdır.
. Şerh-i Hadis-i Erbain: El yazısı ile yazma (adis-i Erbaîn Şerhi,
S“leymaniye K“t“phanesi Esad Efendi nr.
vr. da kayıtlıdır.
. Kifâye Terc“mesi: Dilbilgisi kitabıdır. Eserin başındaki kayda göre,
eski Urfa Kadısı (“seyin Pâşâ-zâde Mustafâ Efendi nin tavsiye ve
teşvikiyle terc“meye (.
senesi Şevvâl Ayı nın on beşinci Çarşamba
g“n“ başlamış
Tennûz
Çarşamba ve son sayfadaki kayda göre
de,
Senesi Muharrem Ayı nın . Çarşamba G“n“
Ekim
Çarşamba tamamlamıştır. Bu n“shayı Ahmed (arpûtî Efendi istinsâh
etmiştir. S“leymaniye K“t“phanesi Ayasofya nr.
vr. da
kayıtlıdır.
172
5.
el-Ecvibet“'l-Mutahhara
fi
Beydati'l-(adîsi lM“nekkera: S“leymaniye K“t“phanesi Giresun Yazmaları nr. 115 (19vr. da kayıtlıdır.
. İrsâl“ ş-Şa r: S“leymaniye K“t“phanesi (. (“sn“ Paşa nr. 1193 (9
. Meâlim“ l-Ahkâm li Ehli l-lslâm: S“leymaniye K“t“phanesi Esad
Efendi nr. 3775 (100vr. da kayıtlıdır.
. Risale fi Ademi Cevâzi Ta zîm-i A yâdi n-Nasârâ: S“leymaniye
K“t“phanesi Şehzade Mehmed nr.
Ayrıca,
İbrahim
(alebî
ö.
/
nin
M“ltekâ sına M“htede l-Enhur ilâ M“lteka -Ebhur adıyla şerh
etmiştir. Meşhur bir fıkıh kitabı olup şimdiye kadar “zerine meşhur fıkıh
âlimleri tarafından otuzu aşkın şerh yapılmıştır. S“leymaniye
K“t“phanesi Esad Efendi nr.
; Laleli, nr.
vr da kayıtlıdır.
Eser
yılında İstanbul da basılmıştır Muslu
:
Bir gazeli şöyledir:
Bana sensiz yemek içmek harâm-ender-harâm olsun
Firâkınla geçen g“nler kıyâm-ender-kıyâm olsun
Perîşanlık diler dil kayd-ı z“lf“nde nice demdir
(evâdârın olanlar sevdiğim ko bî-nizâm olsun
Fenâ g“l-zârın servi durur ber-pâ ayağ ûzre
(akîkat bağı servisin sana her-dem hırâm olsun
Bana g“ld“rme agyârı tecellînle beni g“ld“r
Nigâh et bana uşşâkın içinde ihtirâm olsun
Dilersen yâr ile vahdet koma agyârı kalbinde
Safâ-yı Vahdetî bulmağa her dem ihtimâm olsun
Çelikoğlu
:
Fevzî, Mehmed Celvetî
(d.1048/1638 - ö.
/
Bosna da doğmuştur. Asıl adı Mehmed olan şair tahsilini
İstanbul da yapmış ve Üsk“dar a yerleşmiştir. Bir m“ddet sonra saray
kâtibi olmuş, daha sonra bu görevden ayrılmıştır. Şeyh Selâmi
Efendi den el aldıktan sonra, bir m“ddet burada hizmet edip tarikat
âdâbını öğrenmiştir.
/
te vefat etmiştir Çapan
:
;
Abdulkadiroğlu
:
; Tuman
:
-792).
173
Şairin Dîvân ında kendi doğumuna ve sakal bırakmasına
d“ş“rd“ğ“ tarih manzumesinden
/
yılında doğduğu,
/
yılında da sakal bıraktığı anlaşılmaktadır Kaplan
:
282-284).
Fevzî nin bilinen tek eseri Dîvân ıdır. Bu Dîvân da mensur bir
dibace, terci -i bent, 3 terkib-i bent, musammat kaside, m“semmen,
tahmis, sı Farsça
gazel,
tarih, i Farsça
rubaî ve kıt a
bulunmaktadır.
Safâyî, Fevzî hakkında nazm “ inşâda v“ kayd “ imlâda kesb-i
mahâret ile asruñ şu arâsından Çapan
:
diyerek onun nazım
ve nesirdeki başarısından söz eder. Fevzî aynı dönemde yaşadığı Vecdî,
Nâilî ve Mezâkî nin şiirlerine nazire yazmış; Nef î, Fehîm ve Şehrî nin
bazı şiirlerini de tahmis ederek edebî olarak kimlerden etkilendiğine
dair birtakım ipuçları vermiştir. Sade bir dil kullanmayı tercih eden şair,
zaman zaman Sebk-i (indî etkisinin hissedildiği şiirler de yazmıştır.
Kaynaklarda Divan'ı olduğu kayıtlıdır. Çapan 2005: 508)
Divanı ndan bir gazeli:
Sâkî şarâb-ı la l“n iç“r hâcet“m budur
Bezm-i ezelde menşe-i keyfiyyet“m budur
Şeb-tâ-seher hayâl“n ile çeşm-i p“r-seher
Dâd “ sitâd-ı kâmdadur işret“m budur
Ehl-i haşr kulak çeke nazran şikâfına
Mahşerde sîne-çâk olayum niyyet“m budur
İdmân id“p kemân-ı belâya bu menzil“n
Tâ ğâyetinde taş dikey“m himmet“m budur
Ben bu kabâyı şâla virem gibi âkibet
Dîvâne oldı dirler ise rağbet“m budur
Ey akl-ı dûr-bîn beni koy kendi hâl“me
Ben dâye-perver-i elemem râhatum budu
Fevzî sen“nle matlabımuz bir deg“l mid“r
Ahd-i kadîmi yâda get“r minnet“m budur Kaplan
195-196)
Gurbî, Ahmed Bektaşî
(d.1110/1698-99 - ö.
/
:
-70)
174
Sırbistan ın Sancak bölgesinde kalan Yenipazar da Novipazar
doğdu. Asıl adı Ahmed dir. Derviş Ahmed ve Ahmed el-Gurbî olarak
tanındı. Dîvân ındaki bir şiirinde
/
-23 yılında
yaşında
olduğunu söylemesi, Gurbî nin
/
-99 senesinde doğduğunu
ortaya koymaktadır. Yine Eimmet“ l-asliyye de Edirne yakınlarında
Kızıldeli Sultan Ocağına mensup Seyyid Ali Dergâhında Rahmi
mahlasıyla şiirler yazan Muhammed Muslî adında bir Bektaşî ye
bağlandığı söylenir. Gurbî nin Yenipazar daki t“rbesinde iki kitabe
vardır. Muhtemelen m“ridi olan Abdulkâdir adlı kişi tarafından
yazılan bu kitabelerden birinde
tarihini veren Zâhir ve h“vallâh
ibaresi şairin öl“m“ne tarih d“ş“r“lm“şt“r. Kitabenin sonunda ise
rakamla
tarihi yazılıdır. Bu durumda Gurbî nin vefat tarihini bu
iki yıldan biri 1769-70 veya 1771yıllarından biri olmalıdır.
Yenipazar da bulunan t“rbesi halkın önemli ziyaretgâhlarından biridir.
Selçuk
: -11)
Kaynaklarda
Gurbi nin
tahsili
hakkında
bir
bilgi
bulunmamaktadır. Ancak bazı kelimelerin imlasını karıstırması, onun
d“zenli bir medrese egitimi görmedigini d“ş“nd“r“r. Manzumelerinde
gecen ayet ve hadisler ise Gurbi nin dini ilimlere vakıf oldugunu
gostermektedir. Divan ın sonunda Farsca siirler bulunur. Gurbi nin
siirlerinde Allah, peygamber ve ehl-i beyt sevgisi ağır basar. Batıni ve
enf“si aleme özlem dunya nimetlerini terk ve nefsi terbiye etme, devir
nazariyesi gibi konular şiirinde işlenir. Şairin tekke egitimi almış olduğu
açıktır. Özmen
: /
G“l“n dikenin elinden kurtarılışını anlattıgı şiirinin son beyti kişiliğini
sergiler:
Verd-i zatun gel e sen de Gurbi
Er isen nefsun elinden kurtar
İki eseri vardır:
1. Dîvân: Gurbî Dîvânı nın bilinen tek n“shası İstanbul B“y“kşehir
Belediye K“t“phanesi Atat“rk Kitaplığı,
numaradadır. Eserinde
Yenipazar a ait bilgiler çoktur. Özellikle bir kasidesinde, klasik
edebiyatımızda alışılmadık bir şekilde Yenipazar ın tarih ve coğrafyasını
âdeta resmetmektedir. Şehrin dağları, ırmakları, mesire yerleri isim isim
sayılır. Camileri, medreseleri, köpr“leri, Yenipazar da yetişen devlet ve
ilim adamları, ormanlar, bitki ört“s“ ve madenlerine hatta halkın geçim
kaynaklarına kadar anlatılan bu kaside kayda değer, orijinal bir
manzumedir.
kadarı gazel olmak “zere hemen b“t“n nazım
şekillerinden ve aruz bahirlerinden örnekler mevcuttur. (em aruz hem
heceyle şiirleri bulunan Gurbî nin aruz vezniyle yazdığı şiirlerin
oldukça metîn ve selîs olduğu gör“lmektedir.
ye yakın manzume
bulunan Dîvân m“rettep değildir.
175
2. Eimmet“ l-Asliyye: "Fâilât“nfâilât“nfâil“n" kalıbında,
beyitlik bir
eserdir. Esasen mesnevi olarak tertip edilen eserde birkaç nazm ve bir
tesdis mevcuttur. 1157/1744-45 tarihinde yazılan
İmam
övg“s“ndeki bu eser Dîvân n“shasının başında yer alır. Gurbî, Dîvân ını
yazdığı tarihi de ayrıca
olarak söylediği için, m“stakil olan bu
eserin Dîvân ından bağımsız olduğu d“ş“n“l“r. T“rk Ans.
:
18/116)
Bektaşilikle ilgili bir şiiri:
Bil diyey“m pîr“m sana bu dem belî
Kutb-ı ‛âlem (âcı Bektâs-ı Velî
(em Edirne kurbı did“m tekyemi
Tenri tagında binâ-yı muhkemi
Kırklarun ser-çesmesi kızıl deli
Post-nisîni m“rsid“m Seyyîd ‛Alî
Rehber“m dervîsi anun Muslîd“r
(ak rızâsın gözed“r ol uslıdur
İş bu halkundur delîl“m ahlası
Nâmı Muhammedd“r “ Rahmî mahlası Selçuk
:
M“neccimbaşı Şeyh Ahmed Dede Mevlevî
ö.
/
-02)
Selanik'te doğdu. Şeyhî Mehmet Dede'den el alarak Mevlevîliğe
girdi. Selanik'te Şeyh Ahmed-i Mevlevi'den maddi ve manevi dersler
aldı Ekinci
:
.
yaşında İstanbul'a gelerek Arzî Mehmet
Dede'nin hizmetinde bulundu. Daha sonra Kasım Paşa Mevlevihanesi
şeyhi, Seyyit Fazıl (alil Dede'den
yıl kadar tefsir, hadis ve fıkıh dersi
alarak hizmetinde bulundu. Sonra Edirne'ye geldi. Sultan Mehmet
kendisini M“neccimek Çelebi yerine m“neccimbaşı tayin etti.
yıl
Medine'de hadis dersi aldı Ekinci
:
. Padişah bir ara kendisine
Kud“s payesi ve iki adet arpalık bağışladı.
yıl bu görevde kaldıktan
sonra,
yıl Mekke'de Mevlevihane'de şeyhlik yaptı.
yaşlarında
Ramazan'ın son g“n“ vefat etmiştir. Fevz-i azîm 1113/1702 tarihi
vefatına tarihtir Ekinci
:
. M“rettep divanında Âşık mahlasını
kullanmıştır. Tezkirelerde Ahmet ve Âşık mahlaslarıyla yer alır. Ekinci
2013:119).
Eserleri:
. Letâyif-nâme: Ubeydi-i Zakanî'nin Letâyif-nâme'sini T“rkçeye
çevirdi. Usam'ın Farsça İstiare Risalesi'ni ve Arz“ddin'in ahlâkla ilgili
176
eserini şerh etmiştir. Meşhur M“nneccimbaşı Tarihi bu zatındır.
Bunlardan başka tıp, âlet bilimleri, hadis, tefsir, heyet, hendese ve
musikide birçok eseri vardır.
Ey dil sakın o çeşm-i siyeh-mest-i işvenin
Destinde hancer-i nigeh-i bî-emânı var
Servin çemende kaddine hem-serlige senin
Ey nev-nihâl-i bâg-ı letâfet ne cânı var
Jâle dermiş ol d“r-i dendâna ey hokka-dehen
Goncaya incinme oldur anun agzına d“şen
Abd“lkadiroğlu
:
-258)
Mehmed Nâşid Mevlevî
ö.
/
Şiirlerinde Nâşid mahlasını kullanan şair, Belgrad da d“nyaya
geldi. Ramiz'e göre Erdem
:
- , asrın ulemasından ders alan
ve ilim yolunda y“r“yen Nâşid, medrese tahsilini m“teakip m“lazım
ve
/
senesi
sonlarında
da
haric
medresesine m“derris oldu. 1
da
Sâcidî-zâde Mehmed Sa îd
Efendi yerine Sahn-ı Semân m“derrisliğine y“kseldi. S“leymaniye
Medresesinden Ahmed Paşazade Veliyy“ddîn Beyefendi yerine
1178 Rebi“lâhir i başlarında Eyl“l
Üsk“dar Mevlevihanesine
atandı. Mevleviyet görevi sırasında şeyh“lislamlık gözetiminde bulunan
vakıfları teftiş etti. (izmetinde bulunduğu İstanbul kadısı İlmî Ahmed
Efendi nin s“rg“ne gönderilmesiyle gözden d“şt“ ve bir m“ddet Limni
adasında ikamet etti. Mahmud Paşa'nın naipliği ve Rumeli ve Anadolu
kaleminde tezkirecilik görevlerinde bulunduktan sonra 1180/1766
yılında vefat etti. Mezarı Edirnekapı dışında Emîr Buhârî
Zaviyesindedir.
Ramiz, tezkiresine
aldığı bir
gazelin
şairin
birkaç
sayfalık Dîvân ından alındığını söyler fakat şiiri vermez (Erdem 1994:
. Buradan Nâşid in bir divan tertip ettiği anlaşılmkatadır. Fakat
k“t“phanelerde n“shasına rastlanmamıştır. Râmiz'e göre Nâşid, ilimde
ve şiirde hayli h“nerlidir. (oş lisanı ve siyer naklindeki seçkinliği
yanında kibar mizacıyla da tanınmıştır. Ramiz in ifadesiyle, saf altın gibi
kıymetli kişiliği sebebiyle Sarı Nâ ib olarak anılmıştır Erdem
:
272).
Adnî, Receb Dede Mevlevî
ö.
/
177
Selânik vilayetine bağlı Serez Siroz de doğmuştur. Asıl ismi
Receb tir.
Sâkıb Mustafa Dede nin ve Mehmed Esrar Dede nin
bildirdiğine göre babası ulemadandır. Bu sebeple iyi bir tahsil imkânı
bulan şair, genç yaşında memleketinde ilim ve faziletiyle seçkin bir yere
ulaşarak, şehirde bulunan Câmi -i Kebîr de bir m“ddet imam ve hatiplik
yapar. Âlim ve kâmil bir zat olan Receb Dede, aşk-ı mecâz için d“nyevî
b“t“n alakalardan vazgeçer. Serez Mevlevihânesi şeyhi Ramazan
Dede nin meclisinde bu hâli anıldığında şeyh onu mevlevihaneye davet
eder. Böylecee Şeyh Ramazan Dede ye intisap eden Receb Dede burada
sikke giyip çile çıkarır. Kısa s“rede şeyhinin takdirini kazanan şaire önce
imam ve hatiplik görevi ve bilahire sonra ise hilafet için icazet verilir
Göre
:
. Şaire "Adnî" mahlası da Şeyh Ramazan Dede tarafından
verilmiştir Göre
:
. Şeyh Ramazan Dede nin vefatından sonra
şeyhlik makamına Adnî Receb Dede geçer. Burada bir m“ddet sâliklere
m“rşidlik eden Adnî Recep Dede, kırklı yaşlarda Abd“lhalim Çelebi ö.
dönemnde Konya ya gider ve bazen Şemseddin Tebrîzî nin, bazen
Mevlânâ Celâleddin in dergâhında Mesnevî tedris eder. Göre
: 22).
Bu dönemde Vâiz Vânî Mehmed Efendi nin tarikat aleyhtarı vaaz ve
faaliyetleri başlamıştır. Zamanın sadrazamı Kara Mustafa Paşa ö.
,
Adnî nin gör“şlerine başvurmak için onu İstanbul a davet eder. Bu
gör“şme faydalı olur ve Vânî Efendi nin zulm“ Adnî nin manevî
desteğiyle önlenir Göre
:
. Adnî, İstanbul dan Edirne ye
geçerek, Edirne (ankahı na gider. Burada Neşâtî Dede ile gör“ş“p
sohbet etme imkânı bulur. Daha sonra Gelibolu ya, Gelibolu
Mevlevihanesi şeyhi Ağazâde nin yanına gider. Bir s“re burada kalarak
Ağazâde den istifade eder. (ankahta irşad hizmetinde bulunur. O sırada,
Belgrad da bulunan Mevlevihane yeniden inşâ olunur. Abd“lhalim
Çelebi den buraya bir şeyh talep edildiğinde, Mevlevihane nin şeyhliği
için Adnî Receb Dede görevlendirilir. Belgrad Mevlevihanesi postnişini
iken
/
da vefat eder. Vefatına Esrar Dede ...bin y“z hudûdında
âbire-i kantara-i hayat olmışlardır. Tarihini, Ali Enver ise … bin y“z
tarihinde kantara-i hayatdan ubûr ile cennet-i adne vâsıl
olmışdur. Tarihini d“şer Göre
: 24-25).
. y“zyılın Mevlevi şairleri arasında yer alan Adnî Receb
Dede nin edebî kişiliğinin şairlik ve şarihlik olmak “zere iki yön“ vardır.
Şiirlerinde sebk-i (indîyi başarıyla tatbik etmiş g“çl“ bir şairdir. İran
edebiyatında Urfî ve (âfız dan, T“rk edebiyatında Nef î den
etkilenmiştir. Adnî Receb Dede gerçek bir mutasavvıftır. Adnî,
kasidelerinin memduhlarını hep Mevlevi muhitinden seçmiştir.
Gazellerinde tasavvuf ve Mevlevilik işlenir.
1. Dîvân: Adnî Receb Dede den bahseden b“t“n kaynaklar onun
bir Dîvân ı olduğunu söyler. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak“ltesi, Üniversite A
178
Koleksiyonu Nu:
de kayıtlı olan divan,
varaktır. Adnî
Divanı nında
kaside
si Farsça), 1 terkib-i bend,
tahmis
“
Farsça ve
gazel
i Farsça yer almaktadır. Kasidelerinden si
tevhid,
“ na t, i (z. Ali ye na t, i (asan (“seyin e mersiye, si (z.
Mevlana ya na t, i Şems-i Tebrîzî ye na t, i Mesnevi ye na t, si
Abd“lhalim Efendi ye medhiye,
si Seyyid Muhammed Efendi ye
medhiye, i Seyyid Abd“lbâkî Efendi ye medhiye, i Muhammed
İzzetî ye medhiye, si Abd“lhalim Efendi nin oğluna medhiye, i
kalemiyye, i Şarâbnâme, i Sâkînâme dir. Divan ın tek terkîb-i bendi
ise dört halifenin övg“s“ hakkındadır. Farsça olan “ç tahmis İranlı şair
(âfız ın “ç gazeline, T“rkçe olanı ise Şeyh“lislâm Yahya nın gazeline
yapılmıştır. Göre
: 155-470).
2. Nahl-i Tecellî: Nahl-i Tecellî: Tespit edilebilen tek n“shası Mevlânâ
M“zesi, İhtisas K“t“phanesi Nu:
te kayıtlıdır. Nahl-i Tecellî intihap
yoluyla yapılmış manzum bir Mesnevî şerhidir. Eserde toplam
beyit bulunur. Mevlânâ nın Mesnevî sinden içinde aşk kelimesinin
geçtiği
beyti seçilmiş ve beşer beyitle şerh edilmiştir. Göre
:
53-77).
3. Şerh-i Kasâid-i Urfî: İranlı şair, Urfî-i Şîrâzî nin Tevhid-i Bârî, Na t-i
Peygamberî ve Menkabet-i Ali hakkındaki kasidelerinin mensur şerhidir
Göre
: 641-683).
4. Pend-i Adnî: Manzum bir nasihatname olan bu eser 210 beyitlik bir
kasidedir Göre
: 76-77; 684-707).
gazeli:
Divanının ve eserlerinin hakim teması olan Mevlana redifli bir
Dem-â-dem andurur ahd-i Elesti nây-ı Mevlânâ
Kılur âşıkları dîdârı mesti nây-ı Mevlânâ
Dem-i âlem-g“dâzın hân“mân-sûz-ı v“cûd eyler
Komaz fakr ehline âsâr-ı hestî nây-ı Mevlânâ
Felekler çerh urur insân semâ eyler nevâsından
İder raks ehli hep bâlâ v“ pesti nây-ı Mevlânâ
(evâsıyle gön“ller garkagâh-ı ışka d“şm“şd“r
N ola tahrîk iderse pâ v“ desti nây-ı Mevlânâ
Gön“lde inkisâr oldukça şevkin arturur Adnî
Mahall-i feyz ider câm-ı şikesti nây-ı Mevlânâ Göre
308)
:
179
İşkodralı Âcizî S“leyman Dede Sâ dîyye
ö.
/
S“leyman Dede, İşkodra da doğmuştur. Sâdî tarikatına intisab
etmiştir. Sâdilik, Sadeddin El-Cebavî ye nispet edilir. İstanbul dan
Rumeli ye geçerek Balkanlarda kök salan bu tasavvuf yolu Rufâîyye ve
Bektaşilik gibi f“t“vvet anlayışını merkeze almıştır.
Şiirlerinde Âcizî mahlasını kullanan şairin asıl ismi S“leyman
olup daha çok İşkodralı Âcizî Dede veya Âciz Baba olarak bilinmektedir.
Şiirlerindeki T“rkçe yer yer Kosova ağzının özelliklerini yansıtmaktadır.
Kesret-vahdet ikiliğinden kurtulmak ana temalardan birisidir. Âcizî
Dede, İşkodra doğumlu olup Sa dî tarikatının Âcizîyye şubesini
kurmuştur. Mehmed Tahir 72: 54).
Âcizî S“leyman Dede, medrese eğitimini İstanbul da
tamamladıktan sonra Pir Cibâvî dergâhına intisap etmiş ve bu dergâhın
şeyhi İbrahim Ebu l-Vefâ dan icazet almıştır. Daha sonra Rumeli ye
gönderilen Âcizî
tarihinde Yakova ya yerleşmiş ve irşat
faaliyetini burada s“rd“rm“şt“r. Koro
:
. Oğullarından
Vehhab la birlikte
yılından önce Prizren e yerleşmiştir. Koro
2003: 3).
Prizren de vefat eden Âcizî, bu şehrin Maraş semtinde
medfundur. Vefat tarihiyle ilgili ihtilaflı gör“şler vardır. Bursalı Mehmed
Tahir
/
de vefat ettiğini söyler Mehmed Tahir
:
.
Sa di tarikatına ait iki silsilenameye dayandırılan diğer gör“şe göre Âcizî
1748- yılında vefat etmiştir. Âcizî nin t“rbesinde bulunan levhada da
(.
/M.
yılında vefat ettiği yazılmaktadır Koro
: .
T“rbesinde bulunan levhadaki şiirde Aciz Baba nın vefatı için d“ş“len
tarih
'tır.
Zikr u fikri Hakk itdi gulbeng-i Sa di cekdi ta
Vasıl oldu sırr-ı Sa deddin e oldı aşina
Reşha-i kilkum mucevher d“şt“ tarih Sa diya
Göçdi Adn a Şeyh S“leyman eyledi azm-i lika (Koro 2003:
5)
Âcizî nin divan dışında bazı risalelerinin olduğu rivayet
edilmektedir. Acizi Baba Divanında Sadiliğin kurucusu ile ilgili şu beyit
terenn“m edilmiştir.
Ç“nki Sa de d-din hakdır şeyhimiz hem pirimiz
Hane-i dilden olupdur m“n adim serverimiz Koro 2003:
69)
180
Acizi Dede Sa dîler “zerine aşağıdaki ilahi bug“n bile
okunmaktadır.
Lutf-ı (akk a mazhar oldı bize Sa diler dinur
Sultan-ı ab-ı feyz-i rahmet bize Sa diler dinur
Dide binası nazar olmayan bilmez bizi
(ikmeti a ma gör“r mi bize Sa diler dinur
Terk-i fani eyley“p tıfl-ı dilim g“nah ider
Ma nide (azret-i Nedimi bize Sa diler dinur
Zikr-i aşka iştigal uzre olup leylu n-nehar
(an“mânın vasla salmış bize Sa diler dinur
Kalbimiz jengi kuduretden m“berra eylemiş
Nur-ı kudsile m“nevver bize Sa diler dinur
Bute-i hikmete kal olmak dilersen Aciza
Nar-ı aşka varlığın yak bize Sa diler dinur (Koro
2003:3)
Acizî Dede tekkesi zamanının en g“zel tekkelerinden biri iken
yılında yıkılmıştır.
Rusçuklu Zarîfî Şeyh Ömer Zarîfî Efendi
ö.
-1210/1795)
Sa dî
Zarîfî, Rusçuk ta doğmuştur. Asıl adı Ömerdir. Divanında geçen
iki şiirinden yola çıkarak bir s“lalesi ve kardeşlerinin olduğu, evli ve
çifte kuzular ifadesinden en az iki çocuğu olduğunu söylenebilir.
Sadiye Tarikatına intisap etmiş, şeyhlik makamına y“kselmiş ve
yılında Rusçuk ta vefat etmiştir. Rusçuk ta Bey Mezarlığı karşısındaki
Tonbul Camiinin haziresindeki bir t“rbeye defnedilmiştir.
Kendi öl“m“n“ hayalen anlattığı İcmâl-i Mevt başlıklı şiirinde
öld“ğ“nde kavim kardeş toplanıp yas tutacağını ve çocuklarının
ağlayacağını dile getirmiştir:
Kavm u kardaş başım “zre cem olup feryâd ede
Yas u mâtem eyley“ben “st“me efgân ola
Yavrularım zâr u giryân çıkıp efgân ederek
Aglaşıp ardımca çifte kuzular nâlân ola
Zarîfî Dîvânı nın sonlarında yer alan bir şiir dikkat çekicidir. Şiir
Zarîfî Efendiyi bazı m“nkirân-ı m“nâfıkûn b“htân ile nefy eyledikde
demişdir başlığını taşımaktadır. Şiirin başlığından ve içeriğinden
181
anlaşıldığına göre Zarîfî bir iftiraya maruz kalmış ve bu iftira sonucunda
haksızlığa uğrayarak bulunduğu şehirden çıkarılmıştır. Ailesi ve dostları
“z“l“rken d“şmanları sevinmiştir. Fakat Zarîfî kendisine atılan iftirayı
ve yapılan haksızlığı içine sindirememiştir. Kendisini g“c“ elinde
bulunduranlara köt“leyenlere, onu memleketinden çıkaranlara karşı
bizim Allahımız vardır diyerek bu haksızlığı dile getirmiştir. Zarîfî,
uğradığı iftira karşısında, onu çekemeyen ve d“şmanlık yapanlara karşı
tek dayanağının Allah olduğunu ve bir g“n iftira edenlerin karşılığını
bulacağını söyler:
Eyâ zâgi eyâ kerkes
Bizim Allâhımız vardır
Bizi sen sanma kim bî-kes
Bug“n terk eyledik şehri
İç“ben hasret-i zehri
Sana da erişir kahrı
Olupdur dostlarım giryân
Nice d“şmenlerim şâdân
Kamuya eyleyen ihsân
Eserleri şunlardır.
1. Divan: G“n“m“ze tam olarak ulaşan tek n“shası İstanbul Universitesi
K“t“phanesi'nde kayıtlı olup (TY, nr, 3863/1)199 varaktır. Divanda “ç
tevhid, iki m“nâcât, “ç na t, bir mi râciyye, birer nebî, çâryâr ve on iki
imam methiyesi, iki Kerbelâ mersiyesi, Seyyid Sa deddin el-Cebâi
methiyesi, on “ç mutasavvıfane kaside,
gazel ve ilâhi yer almaktadır.
Bunların arasındaYûnus Emre, Şeyh Sa deddin el-Cebâvî, Muhyiddin
ibn“'l-Arabî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Şeyh Nakşibend, Timur Baba
gibi mutasavvıfların methinde şiirler de vardır. Antalya Elmalı ilçe (alk
K“t“phanesi'nde kayıtlı (nr. 2971/1) varaklık bir diğer n“shada bazı
gazeller bulunmaktadır.
. Pendnâme Nasihatnâme : Zarîfi'ye asıl şöhretini kazandıran ve
kırka yakın n“shası bilinen eserin muhtelif baskıları yapılmıştır.
Kaynaklarda
beyit civarında olduğu belirtilen Pendnâme'nin
Mehmet Arslan tarafından hazırlanan yeni yayımı
beyit içerir.
Ferîd“ddinAttâr'anisbet edilen Pendnâme örnek alınarak meydana
getirilen eser fâilât“n fâilât“n fâil“n vezniyle yazılmıştır. Eserde
komşu haklarına, emanete hıyanet etmeye, yetimi kollamaya, konuşma
âdâbına, âşık ve mâşukhaline, sır tutmaya, hediye âdâbına, sofra
âdâbına, az yemenin ve uyumanın faziletine, yol arkadaşını seçmeye, sır
182
saklamaya, feleğin vefasızlığına, misafir hukuku vb.ne dair öğ“tler
verilmektedir.
.Tasavvufnâme:
beyitlik bu risâle, yazma ve matbu birçok
pendnâme n“shasının sonunda yer aldığı gibi m“stakil yazmalar halinde
de mevcuttur. Tasavvuf öğ“tlerin yanı sıra yirmi “ç beyitte tasavvufun
ve tasavvuf ehlinin tarifleri yapılmaktadır. Aslan
: /
Aşağıda murabba nazım şekliyle yazılmış şiiri Sa diler
hakkındadır:
Bezm-i vahdet câmını nûş eyledik
Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sa dîyiz
(âlet-i sahbâ ile cûş eyledik
Egnimizde şol melâmet şâlımız
Taşramızdan kimse bilmez hâlimiz
Ehl olana âşikâr ahvâlimiz
Allâh adı virdimiz leyl “ nehâr
G“lşen içre b“lb“l eyler âh u zâr
Bizlere râm oldugu şîrˬile mâr
Dîdemizden akıdıp kanˬile yaş
Dost yoluna veririz cânˬile baş
(îç gerekmez bizlere akl-ı me âş
(âl-i aşkı dâ imâ biz söyleriz
Bahr-i aşkı her nefesde boylarız
Mâl “ emlâki Zarîfî neyleriz
Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sa dîyiz Gönel
:
Alay Beyizâde Mekkî Mehmed Emin Efendi (alvetî
(d.1020/1611-12 - ö. 91/1680)
Alaybeyizade Mekkî Mehmed Emin olarak tanındı. (alveti
ekol“nden Alaybeyizade
Şeyh
Mehmed
Efendi'nin
oğludur. Alaybeyizade Şeyh Mehmed Efendi
/
-36'da
Üsk“p'te vefat etti. Şeyh Mehmed Efendi'nin babası Alaybeyi İbrahim
Efendi,
O'nun
da
babası Ali
ed-Defteri
el-Üsk“bî'dir.
Kaynaklar Alaybeyizade Şeyh Mehmed Efendi'nin Üsk“pl“ olduğu
konusunda ortak gör“ş bildirir. Şeyh Şemseddin-i Sivasi eserlerinden
183
1069/1658-59 yılında istinsah ettiği G“lşen- âbâd risalesinin sonunda
"Eş-Şeyh Mehmed bin İnrahim-i Miralay ibni Ali ed-defterî el-Üsk“bî
mevliden ve'l-hanefî ve'l-(alvetî tarikaten" ibaresiyle yazıyor.
Şeyh“lislam Bahâyî Efendi'den m“lazemet aldı. Kırkakça
Medreseye ulaştı. Ordan ayrıldıktan sonra Nakkaş Mustafa Paşa'nın
hizmetine girerek Girit Seferine katıldı. İstanbul'a dönd“kten sonra
Abdulahad Nuri'nin hizmetine girdi.
Ramazanı'nda/
Çatalca'da bulunan Ali Paşa Medreses'ine başlayan m“derrislik hayatı
1089 Saferi'nde/1678 Ayasofya Medresesi'ne tayini ile devam etti.
Özcan
: /470). Cemaziyelahir 1091/1680'da İstanbul'da vefat
etti. Üsk“dar'da medfundur.
Mekke'de bir m“ddet oturduğu için Mekki olarak da tanındı.
Mekke'den dönd“kten sonra inzivaya çekildiğinde yazdığı Vefeyât-ı P“r
İber li-Ulil-Elbabi men İhteber ismiyle bir İslam vefeyatnamesi
bulunmaktadır. Bursalı Mehmed Tâhir
-42: /
Şiirlerinde
Eminî mahlasını kullandı. Kissling
:
. Eserleri şunlardır:
1. Risâle fî Menâsiki'l-Hacc: İzmir Milli K“t“phanesi T“rkçe Yazmaları.
377/7. yk.83b-94b.
2. Vefeyât-ı P“r İber li-Ulil-Elbabi men İhteber: Üsk“darlı (asib'in
Vefeyat ının
kaklarındandır. (“seyin Kocabaş Kitaplığı T“rkçe Yazmaları.
S.H.M.H.K.Yaz. 491 yk. 60
3. Nesayih“'l-m“lûk: Bursalı Mehmed Tâhir T“rkçe bir eseri olduğunu
bildiriyor. Ancak eser bulunamamıştır.
(asan Sezayî G“lşenî
(d.1080/1669 - ö.
/
/
yılında Mora/Korent Gördes te doğmuştur. (ayatı
hakkındaki bilgiler Mektûbût adlı eserinin baş tarafına konulan
biyografisine dayanmaktadır. G“lşeniyye tarikatının Sezâiyye
kolununun kurucusu Sezâyî nin asıl adı (asan dır. Babası Ali, bu şehrin
ileri gelenlerinden Kurtbeyzâde (asan isminde bir zatın oğludur. Yuvalı
: /
Çocukluk ve gençlik yıllarını Mora yarımadasındaki
Gördes te geçiren (asan Sezâyî, kendini iyi yetiştirmiş ve iyi bir tahsil
hayatı s“rd“rm“şt“r. Sezâyî,
yaşında iken Venediklilerin
/m.
tarihinde Mora yı işgal etmesi sebebiyle memleketinden
ayrılarak bir gemiye binerek İstanbul a gelmiş, daha sonra da Avusturya
ve Venedik Devleti nin Osmanlı İmparatorluğu na karşı giriştiği
h“cumları önlemek amacıyla Edirne de bulunan )V. Mehmed in yanına
gitmiştir. Yazıcı
:
/
(asan Sezâyî, gemi yolculuğu ile
İstanbul a gelirken (alvetî tarikatı şeyhlerinden bir kişi, onun temiz bir
184
yaratılışa sahip olduğunu görerek onu yanına çağırmış ve onunla
(alvetîlik “zerine konuşmaya başlamıştır. Sezâyî, yolculuk esnasında bir
r“ya görm“ş ve bu r“ya “zerine:
Ned“r bu katrelerde bahr-ı ummân oldığun cânâ
Ned“r bu zerrelerde şems-i tâbân oldığun cânâ
Ç“ sensin zâhir “ bâtın hakîkatde olan mevcûd
Ned“r bu nakş-ı gûn-â-gûnda pinhân oldığun cânâ
beyitlerini söylemiş, bu kişi de
Ey göz“m“n nuru! Siz tarikat-ı aliyyenin ermişlerinin öz“ ve
ariflerin dayanağısınız. Eteğinizi tutanlar ise selamet sahiplerinden
olurlar demiştir. özuygun,
:
Resmî görevi dışındaki zamanlarında tasavvufî bilgilerini
artırmaya çalışan Sezâyî, görd“ğ“ bir r“ya “zerine G“lşeniyye tarikatı
halifelerinden El-(ac (allac mahallesindeki Âşık Musa nın dergâhında
Şeyh Mehmed Sırrî Efendi ye m“rid olmuştur. İki yıl kadar bu tarikatta
kalıp tarikat adabını öğrenip çile çıkaran Sezâyî, şeyhinin öl“m“ “zerine
postnişin olan La lî Fenâyî Efendi ye intisap etmiş, Fenâyî de ona
dergahın vakıflarının kiralarını tahsil etme görevini vermiştir. Bu
vazifesi dolayısıyla Sezâyî ye Câbî Dede lakabı verilmiştir. Erdem
1994: 60)
Fenâyî vefat edince yerine geçen Şeyh Mahmud (amdi Efendi de
altı ay sonra vefat etmiş, böylece (asan Sezâyî, kendi damadı ve halifesi
olan Şeyh M“sellem Efendi yi Veli Dede Dergâhı na postnişin tayin
ederek kendisi La lî Fenâyî nin makamına geçmiştir. (Konur 2009:
37/81)
Sezâyî, G“lşeniyye tarikatının kurucusu İbrahim G“lşenî ye olan
bağlılığından dolayı Mısır a gitmiş ve Kahire deki G“lşenî Dergâhı nda
vazife yapan İbrahim Çelebi tarafından G“lşenî tarikatında ikinci piri
olarak kabul edilmiştir. Kendi adıyla özdeşleşen Sezâyî Tekkesi diye
şöhret bulmuş olan dergâhta öl“m“ne kadar yaklaşık
yıl şeyh
olarak kalmış ve Sezâyî nin öl“m“nden sonra dergâh harap bir hale
geldiği için satılmıştır. özuygun
:
Sezâyî Efendi, Edirne de
şeyhlik yaptığı Aşık Musa Dergâhı nda
/
tarihinde,
Râh-ı aşka cânını kurbân iden
Bî-g“mân ol vâsıl-ı cânân olur
G“lşenî den bir kadeh nûş eyleyen
Ey Sezâyî lâyık-ı Yezdân olur
beyitlerini okuyarak vefat etmiştir. özuygun
:
185
G“lşeniyye tarikatı ile Mevleviyye tarikatı arasında pek sıkı bir
ilişki vardır. Gölpınarlı,
:
Mevlevîlik, Mevlevî olmayan birçok
divan şairini etkilediği gibi (asan Sezâyî yi de tesiri altında bırakmış ve
bir gazelinin matlaında:
132
G“lşenî dervîşi g“ld“r goncalardur Mevlevî
B“lb“l-i şeydâ okur gâh Ma nevî gâh Mesnevî Özuygun,
:
diyerek G“lşeniyye tarikatının kurucusu İbrahim G“lşenî nin Ma nevî
adlı eseri ile Mevlânâ nın “nl“ Mesnevî sinin dervişler tarafından ayırt
edilmeksizin okunduğunu belirtilmiştir.
. y“zyılın b“y“k mutasavvıf şairlerinden (asan Sezayi
(azretleri, Tekke edebiyatının önde gelen isimlerindendir. Şiirleri, “slûp
ve ifade bakımından, kusursuz denecek derecededir. Tasavvufî bilgisini
ve mazmunları şiirlerinde ustalıkla kullanmıştır. (asan Sezayi
(azretleri, aynı zamanda G“lşeniyye tarikatının Sezaiyye kolunun
kurucusudur. Tekke ve Divan Edebiyatları hususiyetlerine vâkıf olan ve
gazelleri ile b“y“k şöhret kazanmış bulunan (asan Sezayi, tezkire sahibi
Salim'e göre de Osmanlılar'ın (âfız-ı Şirazî'sidir. İbrâhim G“lşenî ve
G“lşenîliğe b“y“k önem atfetmiş ve kendisi divanının pek çok yerinde
G“lşenîliğe mensup olduğuna işaret etmektedir. Eserleri;
1. Divan: B“y“k bir kısmı tasavvufî mahiyette olan şiirlerini içine alır.
Divanda beş kaside, iki terkib-i bend, on iki murabba, iki muhammes, iki
tahmîs, iki m“seddes,
gazel, altı rubâî, otuz “ç nazım, on kıta, “ç
tarih, altı m“fred, otuz bir matla ve yedi İlâhiden meydana gelen eser
Niyâzî-i Mısrî nin bir gazeline yaptığı şerh ve m“rşidi La'lî Mehmed
Fenâî nin divançesiyle birlikte basılmıştır. Çelikoğlu
,
s.
. Mektûbât-ı Sezâî: Sezâî nin oğluna, damadına, halifelerine,
m“ridlerine, yakın çevresine, bazı devlet ricâline yazdığı mektuplardan
oluşan eser Mehmed La'lî nin Şerh-i Ma'nevî-yi Şerifi ile birlikte
Mektûbât-ı (az ret-i Sezâî adıyla yayımlanmıştır. Yarar
:
s.
ayrıca aslına sadık kalınarak Latin harflerine çevrilmiş ve değişik
açılardan tasnif edilerek değerlendirmeye tâbi tutulmuştur.
. Şerh-i Gazel-i Niyâzî-i Mısrî: Niyâzî-i Mısrî nin, (alk içre bir
âyîneyim herkes bakar bir an gör“r mısraıyla başlayan gazelinin şerhi
olup Şahver Çelikoğlu nun hazırladığı divanının sonunda yer almaktadır.
Konur, DİA, 09-37/81)
4. Makale-i Şerîfeleri: Dokuz Eyl“l Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi
K“t“phanesi, No:
5. Nutk-ı Ârifâne: S“leymaniye Ktp., Pertev Paşa No:
. Risâle-i Eşrât-ı Sâ at: S“leymaniye Ktp., Serez No:
.
.
186
G“lşenilik ile ilgili bir gazeli aşağıdadır.
Ey velâyet g“lşenin“n bâğ-bânı G“lşenî
Ve y kitâb-ı vahdet“n esrâr-hânı G“lşenî
Bûy-ı enfâs-ı dimâğ-ı cânı ta tîr eyledi
Nefhasından feyz-yâb itdi bu cânı G“lşenî
G“lşen-i tevhîde gels“n sıdkıla erbâb-ı aşk
(er gelen uşşâka çekdi armağânı G“lşenî
Bir nefesde m“rdeler bulur hayat-ı dâ imî
Nefha-i Rûhu l-kud“sd“r câna cânı G“lşenî
Menzilin sordum Sezâyî Rûh-ı kudsîden didi
Kule-i Kâf-ı hidâyet âşiyânı G“lşenî
Aşağıdaki meşhur İlâhîsi bug“n bile sıkça okunmaktadır:
Ey âşık-ı dildade, gel nuş edelim bade
Bir bâde gerek amma, kim içile me'vâde.
Sâkisi ola Mevlâ, ekdahi ola esma
Bir kez nuş eden kat'a, gam görmeye d“nyade.
Bir kez içen âşıktır, aşkında ol sadıktır
Aşk ona hem lâyıktır, Mecnun ile Ferhade.
İşit bu Sezayi'den, ne görd“ Fenâi'den
Dost y“z“n“ gösterdi, mir'at-i m“callade
M“sellem, Ebulvefâ Şeyh Ahmed M“sellem Efendi G“lşenî
ö.
/
-55)
Belgrat'ta doğdu. Asıl ismi Ahmed'dir. Ebu'l-Vefa Şeyh Ahmed
M“sellem Efendi unvanıyla tanındı. Belgrat'tan Edirne'ye geldi. Doğum
tarihi bilinmemektedir. Edirne'de G“lşenî şeyhi Şeyh (asan Sezâyî
Efendi'ye intisap etti ve ona damat oldu. Daha sonra ondan hilafet alarak
Edirne'de G“lşenî tarikatının Veli Dede Tekkesine şeyh oldu. Aynı
yerde vefat etti ve görev yaptığı tekkenin haziresine defnedildi.
M“stakimzâde, vefatına ta'miyeli olarak
"Did“m târîh olınca ser-f“rû bir de bu mısra'la
Bekânun g“lşeni Ahmed Efendi'ye m“sellemd“r"
187
beytini tarih d“ş“rm“şt“r İnal
: 647).
M“sellem, kayınpederi Sezâyî Efendi'nin Etvâr-ı Seb'a isimli
manzum eserini Şumû'-ı Lâmi' fî-Beyâni Etvâr-ı Sâbi' ismiyle şerh etti.
M“rşidlerinin divanlarını, m“nşeat ve latifelerini topladı. Dîvân'ının
yazma bir n“shası S“leymaniye Ktp., (afid Ef.
numaradadır. Bu
n“shasında
gazel,
kıta ve
beyit bulunmaktadır.. M“sellem'in
şiirleri şair olan oğlu Vefâ nın şiirleriyle birlikte N“zhet“'l-İhvân adıyla
Şuayb Şeref“ddin G“lşenî tarafından bastırılmıştır İstanbul 1326, 64)
Ebulvefâ Şeyh Ahmed M“sellem Efendi aynı zamanda iyi bir hattat ve
musikişinas idi İnal
: 647).
Abdullah Bosnevî Bayramî-Melamî
(d.992/1584 - ö.
/
Asıl adı Abdullah b. Muhammed olan mutasavvıf şair Bosna da
/
tarihinde d“nyaya gelmiştir. Sicilli Osmânî de, Abdullah
Efendi nin (asan isminde bir oğlunun olduğunu ve m“derris olan bu
zatın Kud“s Mollalığı na getirildiği söylenmektedir. Yuvalı-Aktan 1995,
:
Abdullah Bosnevî, ilköğrenimini Bosna da bitirdikten sonra
İstanbul a giderek zamanının “nl“ bilginlerinden İslâmî İlimleri
okumuştur. İlim ve kemâl sâhibi bir kişi olup, aklî ve naklî ilimlerde
âlimdir. Tasavvuf konularına ilgi duyarak Bursa ya gitmiş ve orada
Bayrami-Melami tarikatının şeyhlerinden (asan Kabadûz a intisap
etmiştir. (asan Kabadûz Efendi nin feyz ve himmetleri ile y“ksek
derecelere kavuşmuştur. Özcan 1989: ,
. Şeyh Abd“lmecid
(alvetî den de yararlanan Bosnevî, Bursa dan ayrılıp (icaz, Mısır ve
daha sonra da hac yolculuğuna çıkmıştır. İlmî ve tasavvufî konulara
hakimiyeti sayesinde bir taraftan tasavvufî d“ş“ncenin, diğer yandan
Melâmîliğin bu bölgelerde tanınıp yayılmasında etkili olmuştur. (ac
dön“ş“ Şam a uğrayarak burada eserlerini şerh etmeye ve d“ş“ncelerini
yaymaya çalıştığı tasavvufî d“ş“ncenin en önemli isminden biri olan
İbn-i Arabî nin kabrini ziyaret etmiş ve bir s“re kabrin civarında halvete
girerek Şeyh-i Ekber in manevî d“nyasından feyz almıştır. İbn-i
Arabi inin eserlerine olan ilgisi sebebiyle Şârih-i F“sûs olarak meşhur
olmuştur. Bosnevî daha sonra Konya ya gelmiş, İbn-i Arabî d“ş“ncesinin
önemli bir halkası olan Sadreddin Konevî nin kabrini ziyaret etmiştir.
Konya da bulunduğu sırada hastalanmış ve
/
yılında Konya da
vefat etmiştir. Vasiyeti “zerine Sadreddin Konevî nin t“rbesi yakınında
toprağa verilmiştir. Kabir taşında, (âzâ kabr“ garibillâhi fî ardihi ve
semaihi Abdullah el-Bonevî er-Rûmî el-Bayramî/ Bu, yerde ve gökte
Allah ın garibi Abdullah el-Bosnevî, er-Rûmî, el- Bayrâmî nin kabridir.
ifadesi yazılıdır. Abdullah Bosnevî nin T“rbesi Şeyh Sadreddin Konevî
T“rbesi ile karşı karşıyadır (Yavuz-Özen 1972: I, 43).
188
Klasik edebiyata kazandırdığı eserlere bakıldığında, onun
oldukça “retken bir şahsiyet olduğu kabul edilir. Eserlerinde tasavvufî
manzum ve mensur metinlerin şerhine önem veren Bosnevî, tasavvufî
bakış açısından hareketle altmışın “zerinde eser vererek bu alandaki
değerini ortaya koymuştur. Eserlerindeki ana tema İbn-i Arabî ye
bağlılık ve vahdet-i v“cudun zor meselelerini açığa çıkarmaktır. İşlediği
konulara hâkim bir sûfî şairdir. Arapça ve Farsça yı çok iyi bilen ve
kullanan Bosnevî, d“ş“ncesinin derinliğini sanat ve edebiyatla
birleştirmiş, eserlerinde sanat kaygısı g“tmemiştir. Eserlerinden bazıları
şunlardır:
. Tecelliyât“ Araisi'n-Nusûs Fî Manassâti (ikemi'l-Fusûs: Bosnevî,
T“rk ve Arap edebiyatında Şarih“'l-Fusûs olarak tanınmasına neden
olan Fusûs şerhini (.
yılında tamamlamıştır. Fusûs şerhi ilk
eseridir. Eseri "intifâ-ı nas ve ızhâr-ı ma'rifet-i hak" için T“rkçe şerh
etmeyi d“ş“nd“ğ“n“, "kitabın hakikatini anlaşılır kılmak ve gizli
manalara" işaret etmek “zere "vahdet-i v“cudun" çeşitli sorunlarını
mukaddimede kısmında on iki böl“mde incelediğini söylemektedir.
Eserin yazma kayıtları, S“leymaniye-Şehit Ali Paşa, nr.
, (.
;
diğeri S“leymaniye-Şehit Ali Paşa, (.
nr.
dadır.
. Şerh-i Fusûs: Fusûs adlı eserin T“rkçe şerhinin Arap toplumunda
meşhur olması “zerine Arap alimleri bu eserin Arapça şerh etmesi için
Bosnevi'ye m“racaatta bulunmuşlardır. Bosnevi, bunun “zerine Fusûs u
Arapça olarak şerh etmiştir. T“rkçe şerhe yakın bir çeviri olan bu eserin
n“shası S“leymaniye Ktp, Şehit Ali Paşa, nr.
'dedir.
3. Şerh-i Cezire-i Mesnevi: Abdullah Bosnevî 'nin bir ahlak ve tasavvuf
eseri olan Şerh-i Cezire-i Mesnevî si, edebiyatımızda bir gelenek halini
almış olan şerh edebiyatına g“zel bir örnek teşkil etmektedir. Klasik
mesnevi tarzında tertip edilmiş olan eser,
beyitten ve otuz “ç
böl“mden meydana gelmektedir. Mesnevi, aruzun en çok kullanılan
vezni olan fâilât“n/ fâilât“n / fâil“n kalıbıyla yazılmıştır.
'de .
Murat döneminde yazılmış olan Şerh-i Cezire-i Mesnevi'nin bir çok
n“shası vardır. Bunlardan biride Beyazıt Devlet K“t“phanesi
numarada kayıtlıdır ve
varaktan oluşmuştur.
4. G“lşen-i Râz-ı Arifân Fi Usul-i Râh-i İrfân: Ayet ve hadisleri başlık
yaparak varlığın v“cuda gelişini nazm ile anlatan T“rkçe bir eserdir.
Yazma eser k“t“phanelerinde n“shaları mevcuttur.
5. Kasidet“ Abd“lmecid es-Sivasî: Abd“lmecid Sivasî nin kasidesinin
şerhidir.
. Şerhu Kasidet“')-M“nfrice: T“rkçe bir şerhtir.
189
. Şerhu Beyt-i Mesnevi: Mesnevi nin bir beytini şerh etmiştir.
Bunlardan başka tasavvuf ve tefsirle ilgili birçok eseri vardır.
(Kartal 1994: 299)
Tasavvufi neşve ve Melami tavır b“t“n şiirlerinde gör“l“r. Bu
kasidenin muhtevasında Devir nazariyesini anlatmaktadır.
Nefes urdı h“viyetten yine enfâs-ı Rahmânî
Maârif cevherin attı kenara bahr-ı S“bhânî
Zihî deryâ-yi mutlak kim âna yok ka'r ile gayet
Zihî bahr~ı h“ve'l-(ak kim ânın yok hadd “ pâyânı
Ânın mevc-i bihârından cemî'-i a'yân alıır feyzi
Muhitinden kenara ger temevv“c ide ummanı
Eğer kesret cihânından var ise vahdete meylin
Tarîkin vasfını dinle sana tıbyân idem ânı
Çû feth itti ş“h“d iç“n hazâin kapusın Allah
Yarattı âlemi evvel pes ândan sonra insanı
Velî nev-i beşerden enbiyâyı istifa itti
Olardan her birine fazl-ı hâsın kıldı erzânı (Kartal 1994:
304)
Altıparmak, Muhammed b. Muhammed Altıparmak Mehmed
Efendi Bayramî-Melamî
ö.
/
-24)
Üsk“p te doğmuştur. Asıl adı Muhammed, lakabı ise
Altıparmak'tır. Babası Mekke ve Medine kadılığı yapmış olan Mehmed
Efendi dir. Tahsilini eğitimini Üsk“p te tamamladıktan sonra
Bayramiyye tarikatı şeyhlerinden Seyyid Ca fer Efendi ye intisap etti.
Daha sonra, İstanbul a giderek Fatih Câmii nde uzun s“re hadis, tefsir,
fıkıh desleri ve vaazlar verdi. Daha sonra Mısır a gitti. Öl“nceye kadar
burada m“derris ve mutasavvıf olarak yaşadı.
/
yılında
tahminen
yaşın “zerinde iken vefat etti. Cenazesi b“y“k bir kalabalık
tarafından kaldırılarak Sûk-ı Gâr denilen yerde, kendi adına yaptırdığı
ve bug“n de Mescidu Altıparmak diye anılan câmiin avlusuna defn
edildi Karaismailoğlu
/ :
; Kılıç
: .
N“zhet-i Cihân adlı eserinin mukaddimesinde yer alan
manzumelerinden şiirle de uğraştığı anlaşılmaktadır, ancak kaynaklarda
şairliği hakkında bilgi yoktur. Uzunçarşılı
/ :
; Kılıç,
:
Eserlerinden bazıları şunlardır:
190
1. Telhîs Terc“mesi: Eser, Kazvînî nin ö.
/
Telhîs“ l-Miftâh
fi l-Me'ânî ve l-Beyân adlı Arapça eserinin T“rkçe terc“mesidir. Eser,
uzun s“re Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.
Kazvînî nin Telhîs“ l-Miftâh isimli eseri ise, Sekkâkî nin ö.
/
sarf, nahiv, meânî ve beyân konularını ele aldığı tanınmış belâgat
kitabı Miftâhu l-Ulûm un “ç“nc“ kısmının Arapça özetidir.
Eser, başlığı bulunmayan kısa bir dîbâce den sonra yer alan
mukaddime , el-fenn“ l-evvel 'ilm“ l-me'ânî , el-fenn“ s-sânî 'ilm“ lbeyân , el-fenn“ s-sâlis 'ilm“ l-bedî' adı verilen böl“mler ile fenn“ ssâlisin tetimmesi olan hâtime den meydana gelir.
(âtime de serikat-ı şi'riyye konularından nesh ve intihâl , igâre ve
mesh , iktibâs , tazmîn , 'akd “ hall ve telmîh ele alınmıştır.
Telhîs Terc“mesi nin S“leymaniye K“t“p., Fatih, No:
ve Topkapı
Sarayı M“zesi K“t“p., Revan, No:
'da kayıtlı iki n“shası vardır.
Şanlı
:LX)))-LXXXI).
Yukarıda isimlerini zikrettiğimiz ve belâgat ilminin temel kitapları kabul
edilen bu eserlerin Arapça olması, bunlardan yararlanmayı
zorlaştırmıştır. Bu sebeple başta Mutavvel ve Telhîs“ l-Miftâh olmak
“zere belâgatla ilgili önemli eserlerin zamanla T“rkçeye terc“meleri
yapılmıştır. Ancak yapılan ilk terc“melerde terimlerin T“rkçe
karşılıklarının bulunmamasının da etkisiyle eserlerin orjinallerine bağlı
kalınması, bu terimlerin açıklanması sırasında Arapça ifadelerin
tekrarlanmasına sebep olmuştur. Bu durum eserlerden yararlanmayı
g“çleştirmiştir.
2. Delâ il-i N“b“vvet-i Muhammedî ve Şemâ il-i F“t“vvet-i Ahmedî
=Me'âric“ n-N“b“vve Terc“mesi, Altıparmak : El-(ırevî nin ö.
/
nin Me'âric“ n-N“b“vve fî Medârici l-F“t“vve isimli tanınmış
Farsça siyerinin T“rkçe terc“mesidir. Revnaku l-Mecâlis ismi de
verilen eser, bir mukaddime, dört r“k“n ve bir hâtime şeklinde
d“zenlenmiş bir peygamberler tarihidir. Bu terc“me, m“tercimine
nisbetle kısaca Altıparmak adıyla da bilinir. Altıparmak, kitabın
isminin Delâ il-i N“b“vvet-i Muhammedî ve Şemâ il-i F“t“vvet-i Ahmedî
olduğunu belirttikten sonra, eserini (z. Peygamber e ithaf etmiştir.
Kocanişancı Celâlzâde Mustafa Bey ö.
/
- de aynı
eseri, Kanuni Sultan S“leyman ın emri “zerine Delâ il-i N“b“vvet-i
Muhammedî ve Şemâ il-i F“t“vvet-i Ahmedî adıyla
/
- de
terc“me etmiştir. Celâlzâde Mustafa Bey ile Altıparmak ın terc“melerine
aynı ismi vermeleri, iki eserin karıştırılmasına sebep olmuştur Kılıç
1990:20).
Tarih-i Altıparmak adıyla da tanınan bu kitap, Altıparmak
Muhammed Efendi nin k“t“phanelerde n“shasına en çok rastlanan
191
eseridir Kılıç
: . Mevcut bilgilere göre eserin yurt içinde ve yurt
dışındaki k“t“phanelerde
dan fazla n“shası bulunmaktadır.
Altıparmak ın eserinin İstanbul da ve Bulak ta Mısır farklı tarihlerde
çok sayıda baskıları yapılmıştır. A. Faruk Meyan, Altıparmak ın bu
eserini, İstanbul
/
tarihli baskısını esas alarak Altıparmak
Peygamberler Tarihi adıyla
da yayımlamıştır
3. N“zhet-i Cihân ve Nâdire-i Zamân Terceme-i Nigâristân : Bu eser,
El-Kazvînî ö.
/
nin çeşitli dönemlerde yazılmış eserlerden
derlediği kıssalar mecmuası olan Nigâristân isimli Farsça İslâm tarihinin
terc“mesidir. Karaismailoğlu
/ :
.
4. Terceme-i Sittin li-Câmi'i l-Besâtîn =Yûsuf-nâme : Zeyd et-Tûsî
Tarsusî nin
böl“mden meydana gelen Yûsuf sûresi tefsirinin T“rkçe
terc“mesidir. Kılıç
: .
5. Mi'râc“ n-Nebî: Eserde, (z. Muhammed in mi'râca çıkışı, mi'râc
sırasında meydana gelen olaylar ile (z. Peygamber in vefâtından sonra
(z. Ali nin halife oluşuna kadar geçen s“rede yaşanan önemli hadiseler
anlatılmıştır. Eserin bilinen bir n“shası Manisa İl (alk K“t“phanesi,
No:
te kayıtlıdır.
6. Tefsîr: Ahzab Suresi nin . ayetindeki "mâ kâne 'ale'n-nebiyyi min
harecin fîmâ faraza'llahu leh Allah ın, kendisine farz kıldığı şeyleri
yerine getirmesi konusunda peygambere herhangi bir g“çl“k vebâl
yoktur. " şeklindeki bir kısmın tefsiridir. M“ellif hattıyla yaprak olarak
yazılmış olan tek n“sha, S“leylaniye K“t“phanesi, Laleli, No:
dadır.
7. Şerh-i Akâ'id“ n-Nesefî: Nesefî ö.
/
nin Akâ id“ n-Nesefî
isimli İslâm akâidini öğretici bir tarzda özetlediği meşhur eserinin
şerhidir. Eserin bilinen bir n“shası Çorum (asan Paşa İl (alk
K“t“phanesi, No:
/ dedir.
8. M“sl“manlığın (ıristiyanlıktan Üst“nl“ğ“ (akkında Risâle: Eser,
S“leymaniye Ktp., Pertevniyal, No:
de kayıtlı yazmanın
-260
varakları arasındadır.
Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi Bayramî-Melamî
(d.1000/1591 - ö.
/
On yedinci y“zyıl Bayramî Melâmî tarikatı şeyhlerinden olan
sufinin asıl adı İbrahim dir. Kosova vilâyetinin Üsk“p sancağına bağlı
Eğridere de
/
yılında d“nyaya gelmiştir. (alifesi Sun ullah
Gaybî ö.
/
Sohbetnâme adlı eserinde doğum tarihi ile ilgili şu
bilgiyi vermektedir. Ceddim Tabtab Şah Ali (azretleri vilâdetimize bu
beyitle işâret eylemişler:
192
Doğduğu bin târihidir (azret-i İbrâhîm in
İntikâl etti cihândan bil o g“n kutb-ı zamân Gaybî vr. b .
Yazılı ve sözl“ kaynaklarda İbrahim Efendi nin zengin bir
t“ccarın oğlu olduğu söylenir.
Eserlerinde İbrahim veya Şeyh İbrahim şeklinde kendi ismini
mahlas olarak kullanmıştır. Kaynaklarda Oğlanlar Şeyhi, Oğlan Şeyhi,
Oğlan Şeyh, Olanlar Şeyhi ve Olan Şeyh gibi lakaplarla anılmaktadır.
M“stakimzâde S“leyman Sadeddîn e ö.
/
göre İbrahim
Efendi, Aksaray da seccâde-nişîn olduğu zaman zarfında daha çok
gençlere yönelik ilmî faaliyetlerde bulunduğu için gençlerin şeyhi
anlamında Oğlanlar Şeyhi diye anılmıştır. M“stakim-zâde
:
İbrahim Efendi nin Olan Şeyh , Olanlar Şeyhi ve Aksarayî diye
anılması ilk defa (“seyin Vassâf ın Sefîne-i Evliyâ adlı eserinde
verilmiştir. Vassâf, herhangi bir kişi ya da kaynağa atıfta bulunmadan,
İbrahim Efendinin bu isimle zikredildiğini ve tekkesinin de Olanlar
Tekkesi olduğunu belirtir. Akkuş-Yılmaz
:
Ona Aksarayî
denmesi ise irşâd faaliyetlerini s“rd“rd“ğ“ tekkesinin bulunduğu yer
olan Aksaray a nispetledir.
Tasavvufla ilgili ilk eğitimini ceddim dediği Melâmî şeyhi Tabtab
Şah Ali den almıştır. K“ç“k yaşda babasını kaybettikten sonra
annesinden izin alarak İstanbul a gitmiştir. Burada bir hemşerisinin
yardımıyla Eğrikapı da irşad faaliyetlerinde bulunan Seyyid Seyfullah
Efendi nin halîfesi (akîkizâde Osman Efendi ye intisab etmiştir.
Şeyhinin tekkesinin dışına bir çukur kazarak çille-i merdân ile
s“lûkunu tamamlamıştır. Yedi yıl sıkı riyâzetlerle tekmil-i tarik ettikten
sonra kendisi için Aksaray daki Yakub Ağa tarafından yaptırılmış olan
Gavsî Tekke sinde irşad hizmeti ile görevlendirilmiştir. Yılmaz
:
327) Kaynaklarda İbrahim Efendi nin (akîkizâde Osman Efendi ö.
1038/1628- , (“seyin Lâmekânî ö.
/
, Tabtab Şah Ali, Aziz
Mahmud (“dâî ö.
/
ve Abd“lehad-ı Nurî den ö.
/
feyz aldığı belirtilmektedir. Kendisi silsile-i mânevî ve
silsile-i sûrî olarak tanımladığı iki ayrı tarikata bağlı olduğunu
söylemektedir. Mânevî silsilesi Bayrâmî-Melâmî, Sûrî silsilesi ise (alvetî
tarikatına işaret etmektedir. T“rer
: /
Ayrıca, Melâmî
şeyhleri arasında bulunan İdris Muhtefî Efendi, Bosnalı Abdullah Efendi,
(acı Kabâî Efendi, S“tç“ Beşir Ağa ve Sarı Abdullah Efendi nin
sohbetlerine katılıp ilim ve irfanını geliştirmiştir. Gölpınarlı
:
Lakabına izafetle daha sonra Olanlar Tekkesi diye zikredilen tekkede
kısa zamanda b“y“k bir şöhret kazandı ve ömr“n“n sonuna kadar kadar
tekkenin şeyhlik makamında bulunup ilim ve irşad faaliyetlerine devam
etmiştir. Nazmî Yevm“ l-Cum a mukâbelesinde, ulemâ ve v“zerâ
dâbbelerinden geçilmez ve tekkeye duhûle herkes yol bulamaz idi T“rer
1982: 2/306) diyerek İbrahim Efendi nin devrinin önemli şeyhlerinden
193
biri olduğunu belirtmektedir.
/
yılında vefat eden İbrahim
Efendi tekkesinin haziresine defnedilmiştir. Fakat tekkenin
yılında
yolun genişletilmesi için yıkıldığından dolayı t“rbesi Murat Paşa
camiinin avlusuna nakledilmiştir. Tanman
:
/
Bazı
kaynaklar, Tal atî (“seyin ö.
in Cennet olsun makâmın İbrahim
mısraını vefat tarihi olarak söylediğini kaydederler.
İbrahim Efendi, eserlerinde şeriat, tarîkat, hakîkat, âdâb, sohbet
ve hizmet gibi bazı temel tasavvufî konulara yer vermekle birlikte
vahdet-i v“cûd, insân-ı kâmil, devir ve velâyet gibi birtakım tartışmalı
meseleler “zerinde daha çok durmuştur. Bundan dolayı da yaşadığı
dönemden itibaren çeşitli tenkitlerin ve suçlamaların hedefi haline
gelmiştir. İbrahim Efendi melâmî anlayışa sahip bir âilede d“nyaya
gelmiş, fakat daha sonra (alvetî usûl“ne göre terbiye görm“ş ve irşâd
faaliyetlerinde bulunmuş bir sûfîdir. O, aynı zamanda tasavvufla ilgili
çeşitli manzum eserler de kaleme almıştır. Bu eserlerinde tasavvufun
hemen her konusuna değinmiştir. Fakat onun yazılarındaki ve
sohbetlerindeki temel vurgu vahdet-i v“cûd ve bununla ilgili
meselelerdir. Bundan dolayı kendisine İkinci İbn“ l-Arabî denmiştir.
Eserlerinde sanat kaygısı g“tmeyen mutasavvıfın hece vezniyle yazdığı
şiirlerinde Yunus Emre nin etkisi gör“lmektedir.
İbrahim Efendi sözlerinin İbn“'l-Arabi ve Mevlana Celaleddin-i
Rûmî kulağıyla dinlenilmesini isteyen, vahdet-i v“cudu ve Melâmîliği
tam anlamı ile meczetmiş ve tasavvufî d“ş“ncelerini manzum olarak
kaleme almış g“çl“ bir şairdir.
. Dîvân: Eser, divandan çok divançeyi andırmaktadır. On “ç b“y“k
kaside ile bir kısmı hece vezniyle yazılmış ilahilerden meydana gelen
eserin İstanbul k“t“phanelerinde mevcut on beş kadar n“shası vardır.
Divân ın tertibi, nazım şekilleri ve t“rlerini esas alan bir teptip değil,
kafiye tertibine dayanmaktadır. Eserinde vahdet-i V“cûd felsefesini
işlemiştir. Bazı kasidelerinde Emevilere ve Abbasilere ağır sözler
söylemiştir. Eserin bir n“shası İstanbul Üniv. Yazma Eser K“t“phanesi
TY
. M“fîd “ Muhtasar: Mesnevî tarzında yazılmış bir
beyitten
m“teşekkil bir manzumedir. Okuyucuya bilgi vermeyi, eğitmeyi
amaçlayan bir mesnevidir. Şair iki konu “zerinde durmaktadır. İlk
olarak tasavvufî kavramları açıklamakta, ikinci olarak ise dönemindeki
tasavvufî anlayışlar ve tarikatler “zerinde durmaktadır. Elli dokuz başlık
altında incelenen eserde, ariflerin halleri, zikir ve fikir kavramlaroının
açıklanması, sohbet adabı, vahdetin hakikati, anâsır-ı erbainin
açıklanması, insan yapısı, dört kapının beyanı gibi konulara değinir ve
194
bazı tarikatleri kısaca açıklar. Bu eser “zerine Kemikli bir kitap
yayınlamıştır. Kemikli
:
sayfa
. Kasîde-i Dil-i Dânâ: En meşhur eseridir. Kaside nazım şekliyle
yazılımış olup
beyittir. Eserde insan-ı kâmil den bahsetmektedir.
Melâmîler arasında kutsal sayılmıştır. Bir n“shası S“leymaniye K“t.
Esad Efendi
/ numarada kayıtlıdır. Yanyalı
:
vd.
4. Kasîde-i Mîmiyye: Eserin konusu vahdet-i v“cûd ve bu anlayıştan
doğan insan-ı kâmil ve devir telakkileridir. Vahdaniyet i onun hakikat-i
Muhammediyye tecellisini, geçtiği muhtelif mertebeleri aslına
dönmeden sonra tekrar zuhurunu anlatmıştır. Bu devriye tekkelerde de
okutulmuştur. Tansel
:
-199)
. Usûl-i Muhakkıkîn Vahdetnâme/Tasavvufnâme : Eser 1023
tarihinde yazılmıştır. Lâmekâni (“seyin Efendi'nin işaretiyle yazdığını
bildirdiği eseri genç sayılabilecek bir yaşta yazması, şairin bu yaşta
y“ksek bir irfan seviyesine ulaştığını göstermektedir. On iki böl“mden
ve yaklaşık 1250 beyitten meydana gelen tasavvuf ve bilhassa melamet
adabının anlatıldığı mesnevi tarzındaki eser bazen divan n“shalarıyla
aynı cilt içinde bulunmaktadır. Azamat
: /300) Eser herkesin
anlayabileceği basit bir dille yazılan, bazen lirik ifadelerin kullanıldığı
öğretici-didaktik bir eserdir. Vahdete ulaşmak isteyen talibe rehberlik
yapmak için kaleme alınmış olup mesnevi tarzındadır. N“shası Tokat
K“t“phanesi
numaradadır.
Devriye
Hak der ki Kenz-i mahfi yem âlemde pinhân olmışam
Zâtım m“nezzehdir velî ismimle insân olmışam
Zâtım ile Zâtımdayım vasfımla âyâtımdayım
Sun'ımda isbâtımdayım hem cism hem cân olmışam
(em gevher hem kân Ben im hem Arş hem Rahmân Ben im
(em sûret hem cân Ben im hem în hem ân olmışam
Sözlerde söz olan Ben im özlerde öz olan Ben im
Gözlerde göz olan Ben im kim ayn-i a yân olmışam
M“drik olan m“drek olan hem derk hem idrâk olan
(em çarh hem eflâk olan gerdûnda gerdân olmışam
Evvel Ben im âhir Ben im hem Bâtın h em Zâhir Ben im
(er işlerde Kâdir Ben im her derde dermân olmışam
Gâhî mazrûf içre nihân gâhî m“rekkebde iyân
195
Gâh bî-nişânım geh nişân gâh dehr-i ezmân olmışam
Göklerde her çarh ururum gâh yery“z“nde y“r“r“m
Gâh görmezem gâh gör“r“m gâh tob u çevgân olmışam
Gâh pâdişâhem gâh gedâ gâh p“r-gam u gâh p“r-safâ
Gâh Bû Cehl gâh Mustafâ gâh Şîr-i Yezdân olmışam
Gâh î vucûd gâh Mutlak am gâh î mukayyed olmışam
Gâh m“fredâtdâ sâriyem gâh Çâr-ı erkân olmışam
Gâh âdem “ (avvâ Ben im gâh (ızr ile Mûsâ Ben im
Gâh Meryem “ İsâ Ben im çarmıhda sûzân olmışam
Ol Zât-i pâk imle kamû Zâhir Ben imle mû-be-mû
Bu söz“ fehm eyle amû a yân a sultân olmışam
Âlem Ben im Âdem Ben im her ism ile hem-dem Ben im
(er sûrete mahrem Ben im her cisme mihmân olmışam
Fıkıh Ferâyiz de iyân ilm-i led“nnî de nihân
(er bî-nişândâ bî-nişân Vahdet de yeksân olmışam
Canlar kamû cânımdadır Tâlib ler Erkân ımdadır
(alk c“mle Dîvân ımdadır Ben şâh-ı şâhân olmışam
Mahiyyet-i eşyâ Ben im hem sûret li em ma nâ Ben im
Hem Kenz-i lâ-yufnâ Ben im hem în hem ân olmışam
Âdem Safi dedikleri bil bir tecellîmdir Ben im
Nûh-ı Nebî dedikleri ezmânda Tûfân olmışam
İbrâlıim “ Nemrûd olan (ak demey“b merdûd olan
Ma dûm olan mevcûd olan akl ile iz ân olmışam
Mûsâ ile Fir avn ile cenge ser-âgâz eyledim
Gâh Mûsâ gâh (ârûn ile Fir avn u (âmân olmışam
İsâ deminde m“r“vvet ihyâ eden ııutkumdurur
Sokrat u Bokrat bil Ben im h“k“m“nde Lokmân olmışam
C“mle zemin “ âsmân Ben den tolû kevn “ mekân
(ep Ben dedir halk-ı cihân Ben halka hâkân olmışam
196
Âdem deminde söyleyen her eyleyende eyleyen
Bilinmeyen ve bilinen esrâra Furkân olmışam
Toprak atan kâfirlere Âhmed eliyle Ben idim
Uyhûya iletdi anları bu hâle hayrân olmışam
Sonrâ Ebû Bekr olmışam sonra Ömer dâhi Ben im
Osmân-ı Zi n-Nûr Ben de hem bil Şâh-ı Merdân olmışam
Mervâniyân oldu tamâm Abdu l-Azîz oldu imâm
Bir hutbede etdim selâm kâri -i pâkân olmışam
İsnâ aşer oldum hemîn İsrâîl e oldum hemîn
(akk“ l-yakîn ayn“ l-yakîn Mehdî-i devrân olmışam
Oldu nemûdârım cihân rengim zamân zemîn “ âsmân
Fermân Ben imdir K“n fekân ser-î cihân-bân olmışam
(em mazharım hem muzhirrim hem nâzırım hem manzurum
(em şât d irim hem masdurum ihfâ v“ a yân îyân olmışam
(Tansel 1969: 17/193-194)
(âtem, Akovalızâde Ahmed Nakşî
ö.
/
Mora yakınlarındaki Akova da doğdu. Asıl adı Ahmed dir. Divan-ı
(“mayun kalem memurlarından olan babası Akovalı Osman Şehdî
Efendi ye nispetle Akovalızade olarak bilinir. İlme ve ilmî eserlere
d“şk“n olan babasının teşvikiyle 'makâmât-ı ulûm dan birçok eser
okudu. "(âdim-i aşk" terkibinin gösterdiği
/
yılında
İstanbul a gitti ve Dâru l-Fuhûl a girdi. Mirahur Emir Efendi gözetiminde
h“sn “ hat, s“l“s, nesih yazı çalışmaları yaparak bu konuda icazet
aldı. Önce Fatih Cami inde Nakşibendi tarikatı şeyhlerinden Tokadî
Mehmed Emin Efendi ye, sonra Mekke de Yekdest Şeyh Ahmed
C“ryânî ye intisap etti. Mısır a giderek orada on yıl kadar irşad
görevinde bulundu ve aynı zamanda fennî ilimlerle uğraştı. Bir m“ddet
Keşan ve Yunanistan da bulunan Tırhala da yaşadı. Kırk yıllık bir zahirî
ve batınî ilim tahsilinden sonra doğduğu yere Fener Yenişehri ne
dönd“. Sicill-i Osmânî ye göre ise Şeyh Ahmed C“ryânî ye halife oldu
Yuvalı
:
. Son yıllarını geçirdiği Fener Yenişehri nde sohbet
meclislerinde halkı irşad etti ve dini dersler verdi. Akovalızâde (âtem,
devrinin seçkin simalarından biri olmasına rağmen m“tevazı bir kişiliğe
197
sahiptir. Zamanının şeyhlerinden birisinin kendisine bahşettiği
hilafetnameyi geri çevirerek mektubunda şu beyti yazmıştır:
"Tarîk-i (ak'da her dem hâk-i pâ-yı ehl-i îmânız
Ne sûfîyiz ne şeyhiz ehl-i s“nnet bir M“selmânız"
Son yıllarını geçirdiği Fener Yenişehri nde
Rebî“ l-âhir 1168 /
Şubat
'te vefat etti Bursalı Mehmed Tahir
:
. Vefatına
çeşitli şairler tarafından tarihler d“ş“r“lm“şt“r Fındıklılı İsmet Efendi
:
; İnal
: ; Fatîn
:
. Fener Yenişehri nde, Kozlu
Camii
ile
Murad
Ağa
Camii
arasındaki
kabristanda
medfundur. Dîvân'ında yer alan iki tarih manzumesinden hareketle
şairin
yılında doğmuş olan Yahya adlı bir oğlu ve
yılında
doğmuş olan Fatıma adlı bir kızı olduğunu öğreniyoruz Varışoğlu
:
259, 277).
İstanbul T“rkçesini kullanmaya özen gösteren (âtem in
şiirlerinde, halkın g“nl“k konuşma dilinden, atasözleri ve deyimlerden,
halk tabirlerinden çok sayıda örnekler gör“l“r. Ayrıca şiirlerinde yer yer
memleketi Akova dan, İstanbul dan, İstanbul un g“zellerinden,
semtlerinden ve eğlencelerinden söz eder. (atem in en önemli
özelliklerinden biri de g“çl“ bir musiki k“lt“r“ne sahip olmasıdır. Şairin
divanında baştan sona musiki usul ve makam adlarını, diğer musiki
terimlerini içeren Fihrist-i Makâmât u Usûlât Ber-Vech-i Îmâ v“
Rumûzât adlı
beyitlik bir kasidesi, bir gazeli ve bir şarkısı
bulunmaktadır Varışoğlu
:
.
1. Dîvân: (âtem in
T“rkçe,
Arapça
ve
Farsça
şiirlerinden
oluşan Dîvân ında
kaside,
tarih manzumesi,
gazel, m“stezad,
şarkı,
muhammes,
kıt'a,
muamma,
l“gaz ve
m“fred
bulunmaktadır. Kasidelerinden birisi naat olup diğerleri Sultan ).
Mahmud'a
, Silahdar Ali Ağa'ya
, Said Bey'e
, Muhammed
İshak'a
ve Baltacı Mehmed Paşa'ya
yazılmıştır. Bir kasidesi de
musiki makam ve usul adlarına dairdir. T“rkiye, Almanya ve Mısır
k“t“phanelerinde Dîvân'ının
adet el yazması n“shası tespit edilmiş
olup ayrıca taş baskı bir n“shası bulunmaktadır. Dîvân'ın tenkitli metni
y“ksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır Varışoğlu
.
2. Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî: Muğlalı İbrahim Şâhidî Dede'nin Tuhfe adlı
Farsça-T“rkçe manzum l“gatının şerhi olup T“rkiye ve Mısır
k“t“phanelerinde toplam
adet n“shası bulunmaktadır. Emir Yahya
Paşa'nın isteği “zerine, (atem'in Paşa'nın oğluna ders verdiği H.1143
M.
/
yılında kaleme alınmıştır Kılıç
.
3. Şerhu l-Luma
fi'l-(isâb: İbn“'l-(âim'in el-Luma' fî'l-(isâb:
Matematiğe dair eserinin bir şerhi olup S“leymaniye Yazma Eser
198
K“t“phanesi'nde
(k
bir adet n“shası bulunmaktadır. Eserin
dili Arapçadır.
4. Manzûme fî'l-Ahlâk: Ahlâka dair bir eser olup Arapça kaleme
alınmıştır. Bir n“shası Kastamonu İl (alk K“t“phanesinde
(k
/ numaradadır.
5. M“ltekâ Şerhi: İbrahim bin Muhammed el-(alebî'nin (anefî fıkhına
dair M“ltekâ'l-ebhûr adlı eserinin şerhidir.
6. Şerh-i Elfâzı'l-K“fr: Bedri'r-Reşîdî nin Elfâz-ı K“fr Risalesi nin bir
şerhi olup Arapça kaleme alınmıştır.
7. Fevâid-i (âtem: Şairin Arapça takrirlerinin talebesi Muhammed Said
Efendi tarafından bir araya getirilmesiyle oluşmuştur.
Divanı ndan bir gazeli:
Ruhlarında o teb neniñ nesidir
Âteş içre leheb neniñ nesidir
Zerre-veş hâksâre rağbet yok
Mihrbânlık aceb neniñ nesidir
Şâhid-i bezm-i işvesin biliriz
M“dde'âya sebeb neniñ nesidir
Dirsin ağyâra hîç y“z virmem
Cilve-i leb-be-leb neniñ nesidir
Ç“n değildir haseb neseb ber-hem
Bilsem âyâ edeb neniñ nesidir
Ey nedân-ı nevâle-dâd-ı cihân
Rûzi-yi rûz u şeb neniñ nesidir
SONUÇ
Biz kumâş-ı Sıtanbul uz (âtem
Lâf-bâf-ı (aleb neniñ nesidir Varışoğlu
:
.
Bu yazıda kendilerinden bahsedilen sufi ve şair şahsiyetler 17. ve 18.
y“zyılda yaşamışlardır. T“rk-İslam edebiyatının bu döneminde yaşamış
balkan kökenli sufi şairlerin sayısı elbette bu yazının hacmine
sığamayacak kadar fazladır. Buradaki amaç bu
. ve
. y“zyılın
genelde divan şiirine özelde tekke şiirine olan katkısını öne çıkarmaktır.
Derûnî, (abibî (asibî , (âfız Ebûbekir, Nazmî (asan Dede, Dervîş Sâfî
Efendi, Sa'îd Dede, Şefî'î Seyyid Derviş Mehmed, Salih Fâhir Efendi,
199
İsmâil (anefî, Lebîb, Çarhacı Şeyh Ahmed Efendi, Şeyh Vecdî Dede
Efendi, Kâtibî Mustafa gibi daha birçok eserleri g“n“m“ze ulaşmamış
Rumelili sufi şair edebiyat k“lliyatının içinde yer almaktadır. Bu iki
y“zyıl Devlet-i Aliye nin çöz“l“ş yıllarıdır. Anadolu dan alınıp
Rumeli nde iskan edilen ve orayı İslâmın irfani boyutu ile mayalayarak
yurt yapanların oluşturduğu tekke ve hangah ve zaviyelerden yetişen bu
kişiler Osmanlı edebî havzasına ve medeniyetine başka katkıları dışında
nazımları ve diğer eserleri ile de harç koydular. Bu şufi şairler bug“n
dahi oralarda k“lt“rel varlığımızın “zerinde iddia sahibi olduğumuzun
isbatı olan eserler bıraktılar.
KAYNAKÇA
Abdulkadiroğlu, Abd“lkerim hzl.
, İsmail Belîğ Nuhbet“ l-Âsâr liZeyli Z“bdeti l-Eş âr, Ankara: AKMB Yay.
Akkuş, Mehmet - Yılmaz, Ali hzl.
Evliya, C. . İstanbul: Kitabevi Yay.
Aslan, Mehmed
İstanbul: TDV Yay.
, Osman-zâde Vassaf Sefine-i
, Zarifi Rusçuklu , İslam Ansiklopedisi, C. 44,
.
Barkan, Ömer L“tfi
, Îstila Devri Kolonizatör T“rk Dervişleri ve
Zaviyeler , Vakıflar Dergisi, S. II, Ankara: 279-304.
Bosnevî, Abdullah. Şerh-i Cezîre-i Mesnevî. Beyazıt Devlet K“t. nr.
Vr. 243a-244a.
Bursevî, İsmail (akkı
(aydarpaşa (astahanesi
, Kitab-ı Silsile-i Tarîk-i Celvetî, İstanbul:
Matbaası.
.
Çapan, Pervin hzl.
, Mustafa Safâyî Efendi Tezkîre-i Safâyî
Nuhbet“ l-Âsâr Min Fevâ id“ l- Eş âr, Ankara: AKMB Yay.
Çelikoğlu, Şahver hzl.
. Sezâyî-i G“lşenî Dîvân, İstanbul: Yazı Yay.
Çeltik, (alil
, Divan Sahibi Rumelili Şairlerinin Şiir D“mnyası,
Ankara: MEB Yay.
Derin, F. Çetin (hzl.) (1978), (“seyin Ayvansarâyî Vefayat-ı Selahattin ve
Meşahir-i Rical, İstanbul:
Edebiyat Fak. Basımevi.
Ekinci, Ramazan(2013), (âfız (“seyin Ayvansarayî, Vefeyât-ı
Ayvansarayî, İstanbul: Buhara Yay.
Erdem, Sadık.
, Râmiz ve Âdâb-ı Zurefâ sı, Atat“rk K“lt“r
MerkeziYayınları, Ankara.
Erdem, Kadir (2008), Kutup Seyyid Osman Fazlî Divânı İnceleme-Metin,
Y“ksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniv.
200
Gölpınarlı, Abd“lbaki.
, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, İnkılap ve
Aka Yayınları, İstanbul.
Gölpınarlı, Abd“lbaki
Yayın.
, Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: Gri
Gönel, (“seyin
Bir Zarif Âşık: Rusçuklu Zarîfî Ve Dîvânı ,
Turkish Studies - International
Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1
Winter
2013, s.1449-1483.
Göre, Zehra
, Adnî Receb Dede, (ayatı ve Eserleri, Doktora Tezi,
Konya: Selçuk Üniversitesi.
(ocazâde, Ahmed (ilmi
Kitabevi, 134.
. (adikat“ l-Evliyâ. İstanbul: Tefeyy“z
İnal, İbn“lemin Mahmud Kemâl hzl.
Sadeddin, Tuhfe-i (attâtîn,
İstanbul.
.
, M“stakîmzâde S“leyman
İnce, Adnan.
, Tezkiret“ ş-Şu arâ Sâlim Efendi, Atat“rk K“lt“r
Merkezi Yayınları, Ankara.
İsen, Mustafa
, Ötelerden Bir Ses, Ankara: Akçağ Yay.
Kaplan, Yunus (2012), Fevzî Dîvânı, e- kitap,
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292534/h/
divani.pdf [erişim tarihi: . .
].
fevzi-
Kara, Mustafa
, Balkanlar'da T“rk Tasavvuf Edebiyatı'na Genel
Bakış , Uludağ Üniversitesi
Îlahiyat Fak“ltesi Dergisi, C. 10, S. 2, Bursa
1-26.
Karaismailoğlu, Adnan
Ansiklopedisi, C. , İstanbul:
, Altıparmak Mehmed Efendi . İslam
TDV Yay. 542.
Kartal, Abdullah
. Bursa da Bosnalı Bir Melâmî Abdullah
Bosnevî , Uludağ Üniv. İlahiyat
Fak. Dergisi, 6: 297-311.
Kemikli, Bilal (2001). Oğlanlar Şeyhi İbrahim, M“fid “ Muhtasar
İnceleme-Metin), Ankara: Akçağ
Yay.
Kılıç, Ahmet
, "Akovalı-zâde (âtem'in Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî'si".
Uluslararası V. Klasik T“rk
Edebiyatı Sempozyumu. 16-18 Ekim 2009,
Mardin.
Kılıç, Atabey
Ege Üniv.
, Üsk“bî nin Şerh-i Telhîs i, Y“ksek Lisans Tezi, İzmir:
Kılıç, Atabey
, Altıparmak Mehmed Efendi ve Şerh-i Telhîs-i
Miftâh ında Şerh Metodu ,
Turkish Studies/T“rkoloji Araştırmaları,
Sayı / , s.
-339.
201
Kılıç, Filiz
, Aşık Çelebi Meşa'ir“'ş-Şu'ara, İstanbul: Pera M“zesi
Yay.
Kissling, Hans Joachim (1965), Uşşâkîzâde's Zeyl-i Şakayık, Wiesbaden:
Ottoharrasowıtz.
Konur, (immet
İstanbul: TDV Yay.
Sezâî yi G“lşenî , İslam Ansiklopedisi. C. 37,
-81.
Konur, Himmet (2003), (asan Sezâî ve Mektupları )şığında Tasavvuf
(ayatı, İzmir.
Koro, (“sniye
, Âciz Baba Divanı ve Sözl“k Bilimi Açısından
İncelenmesi, Y“ksek Lisans Tezi,
İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Komisyon (2007), Kur an-ı Kerim Meâli, Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yay.
Kurnaz, Cemal ve Tatçı, Mustafa hzl
, Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî
Dîvân Şâirlerinin Muhtasar
Biyografileri, Ankara: Bizim B“ro Yay.
Kurtoğlu, Orhan hzl
, Bosnalı Âsım Dîvânı İnceleme-Tenkitli
Metin), Ankara: Bizim B“ro Yay.
Muslu, Ramazan (1994), İsmail (akkı Bursevî ve Tamâmu l-Feyz I,
Y“ksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Muslu, Ramazan (2004). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf
İstanbul: İnsan Yay.
. Y“zyıl ,
M“stakîmzâde S“leyman Sadeddîn
, Mecellet“ n-Nisâb Tıpkı
Basım , Ankara: K“lt“r
Bakanlığı Yay.
, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler:
Ocak, Ahmet Yaşar
Sunuş, Ankara
.
Özcan, Abd“lkadir hzl.
, Şakâik-i Numaniye ve Zeyilleri Vekâyiu lFudalâ, C. . İstanbul: Çağrı Yay.
Özmen, İsmail
Tarih Kurumu Yay.
Özuygun, Ali Rıza
Yayınları.
Pektaş, Muhittin
Kişiliği ve Divân ının
Üniversitesi.
, Alevi-Bektaşî Şairleri Antolojisi, C. , Ankara: T“rk
, (asan Sezâyî Divanı, İstanbul: Buhara
, Sezâyî Câbî (asan Dede (ayatı, Eserleri, Edebî
Tenkitli Metni, Doktora Tezi, Konya: Selçuk
Selçuk, Sibel Akbulut
İnceleme , Y“ksek Lisans
, XV))). Y“zyıl Şairi Gurbî nin Divanı MetinTezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
202
Şanlı, İsmet
, Muhammed bin Muhammed Altıparmak Telhîs
Terc“mesi Tenkitli Metin ,
Ankara: Ür“n Yay.
Tanman, M. Baha
İstanbul: TDV Yay.
Tansel, F. Abdullah
Ankara Üniversitesi
-
, Oğlanlar Tekkesi , İslam Ansiklopedisi, C.33.
320.
, Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi ve Devriyesi ,
İlahiyat Fak“ltesi Dergisi, S. 17, Ankara 187-199.
T“rer, Osman haz.
, Mehmed Nazmî (ayatı, Eserleri ve
(ediyyet“ l-İhvân ı, C.2, Doktora
Tezi, Ankara: Ankara Üniv.
T“rk Ansiklopedisi (
Uzunçarşılı, İsmail (akkı
Ankara.
, Gurbi , C.
Varışoğlu, Mehmet Celal
Divanının Tenkitli Metni ve
Atat“rk Üniversitesi.
Yanyalı, (. Rahmi haz.
Efendi K“lliyatı, İstanbul:
, Ankara: MEB Yay.
-116.
, Osmanlı Devleti nin İlmiyye Teşkilatı,
, (atem, (ayatı, Edebî Şahsiyeti,
İncelemesi, Y“ksek Lisans Tezi. Erzurum:
, Hazret-i Dil-i Dânâ Oğlan Şeyh İbrahim
Kitabevi Yay.
Yarar, Cezair (2001), Mektubat- ı (azret- i Sezâî, Divan Yay., İstanbul.
Yavuz, A Fikri - Özen, İsmail hzl. 1972), Bursalı Mehmed Tahir Osmanlı
M“ellifleri, C. 1,
İstanbul: Meral Yay.
Yazıcı, Tahsin
Yay 547-49.
, Sezâ î , İslam Ansiklopedisi, C.
, İstanbul: TDV
Yıldız, Sakıp
, Atpazarî Osman Fadlî İslam Ansiklopedisi, C. 4.
İstanbul: TDV Yay. 84-85.
Yılmaz, Necdet
, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler Devlet ve
Ulemâ XV)). y“zyıl , İstanbul: Osav Yay.
Yılmaz. (. Kâmil
İstanbul: Erkam Yay.
. Azîz Mahmûd (“dâyî ve Celvetiyye Tarîkatı,
Yurtsever, M. Murat (hzl.) (2000), Kemalnâme-i İsmail (akkı, Bursa:
Arasta Yay.
Yuvalı, Abd“lkadir - Aktan, Ali (hzl.) (1995), Mehmed S“reyya Sicill-i
Osmânî, C. . İstanbul: Sebil Yay.
http://trtnotaarsivi.com/arsiv/tsm/300110.05.2013].
/
.gif [erişim tarihi:
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/ [erişim tarihi:
12.05.2014]
203
AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAYIN YAPAN
İNTERNET RADYOLARI
Yrd.Doç.Dr.Ersoy SOYDAN
Kastamonu Üniversitesi İletişim Fak“ltesi
Radyo-TV-Sinema Böl“m Başkanı
[email protected]
ÖZET
Geleneksel radyolar ekonomik olarak y“ksek maliyetli radyolardır. Ülke
çapında yayın yapıldığı için, altyapı, kuruluş ve işletme giderleri çok
y“ksektir. Alternatif radyolar ise dar bir bölgeye yayın yapmak için
kuruldukları için b“y“k bir altyapı, dolayısıyla da yatırım gerektirmez.
Geleneksel radyolar genel kitleye seslenirken, alternatif radyolar belirli
bir topluluğa ya da gruba seslenmektedir. Örneğin etnik topluluklara,
belirli bir siteye, kamp“s içindeki öğrencilere,dinsel gruplara,işçilere
seslenirler. Genel olarak azınlıkların ya da göçmenlerin dillerini ve
geleneklerini yaşatabilmeleri amacıyla kurulan topluluk radyosu
denilmektedir.
Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkenin
radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi
kurdukları radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. İnternet
teknolojisi radyoya da geniş bir alan sağlamış, topluluk radyoların önemli
bir böl“m“ internet “zerinden de yayın yapmaya başlamıştır. İnternet
sayesinde geleneksel radyonun dar bir bölgeyi kapsayabilen teknik
sınırlarından kurtulunmuş ve çoğu kez engel oluşturan yasal sorunlar
aşılabilmiştir. İnternet teknolojisi T“rkiye dışında yaşayan T“rk
toplulukları içinde yeni bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira Kosova
ve Kanada gibi bir çok “lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar
kapanmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde Avrupa ve Balkanlarda
T“rklerin yaşadığı yerleşimlerin b“y“k böl“m“nde T“rkçe yayın yapan
internet radyoları kurulmuş yada FM bandından geleneksel yöntemle
T“rkçe yayın yapan T“rk topluluk radyoları internet “zerinden de yayın
yapmaya başlamıştır. Bu çalışmada internet “zerinden T“rkçe yayın
yapan radyolardan söz edilmektedir.
Anahtar Kelimeler:İnternet Radyosu,T“rkçe,Topluluk Radyoları,
Avrupa,Balkanlar.
204
TURKISH RADIOS WHICH BROADCAST ON INTERNET IN EUROPE
AND BALKAN STATES
ABSTRACT
Traditional radios are very high-cost. They broadcast to whole country so
their infrastructure; establishment and operating costs are very high
priced. Alternative radios don t need so many investments because they
broadcast in a small area. Traditional radios target entire population but
alternative radios target specific population. For example, minorities,
religious groups, specific territories, students in a university campus,
labourer, etc. Community radios aim to perpetuate minorities , or
immigrant s languages, culture and traditions.
Turkish people who live in Europe and Balkan States try to reach the
community by the traditional radios of the countries they live or establish
their own radios. Internet technology creates a big opportunity to the
radios and a great amount of community radios broadcast on internet.
Internet solves technological boundaries of traditional radios which
involve narrow territories and it also solves legal arrangement problems.
Internet technology can be defined as a new opportunity for Turkish
people who live out of Turkey. Because traditional radios which are
established in Kosovo and Canada by Turkish people; have to be abolished.
At the present day, In Europe and Balkan States where there is Turkish
population; new internet radios have been established or Turkish
traditional radios start to broadcast on internet. Main subject of this essay
is Turkish radios which broadcast on internet.
Key Words: Internet Radio, Turkish, Community Radios, Europe, Balkan
States.
GİRİŞ
Radyonun mucidi
yılında radyo aracılığıyla ilk mesajı yollayan
Guglielmo Marconi dir. Radyo sayesinde ses dalgaları binlerce kilometre
öteye iletilebilmiş ve böylece D“nya k“resel bir köye dön“şm“şt“r.
İkinci D“nya savaşından sonra televizyonun gelişmesi önce yazılı
basının, sonrasında da geleneksel radyoların önemini azaltmıştır.
yılında transistör“n icadı radyo için bir devrim olmuş, kolayca
taşınabilir hale gelen radyonun ucuzlayıp, yaygınlaşmasını sağlamıştır.
Ancak, çok uzunca bir dönem radyoculuk alanında devlet tekeli olduğu
için toplumun b“y“k bir kesimi radyoda kendisine yeterince yer
bulamamıştır. Radyoyu devlet tekelinden kurtaran ve işlevini değiştiren
olgu ise alternatif radyo kavramı olmuştur. Alternatif radyolar, kamusal
205
radyo, halk radyosu, özg“r radyo, eğitsel radyo ve topluluk radyosu gibi
alt t“rleri bulunan geniş bir çerçeveyi kapsamaktadır.1
Alternatif radyolar ilk olarak
yılında ABD de kamu radyosu adıyla
kurulmuş, aynı yıllarda Brezilyalı eğitimci Paolo Freire in
d“ş“ncesinden esinlenen halk radyosu Latin Amerika da kurulmaya
başlanmıştır.2 Kanada da
lerde topluluk radyoları kurulmuştur.
yılında Avrupa “lkelerinde uluslararası sulardan gemilerle yapılan
korsan yayınlar ile g“ndeme gelen yayıncılık dalgası, birçok “lkede
devlet tekellerinin yıkılmasına neden olurken bazı “lkelerde de
yasaların yumuşatılması ya da daha fazla devlet kuruluşlarının
yayınlarına katılım hakkı olarak ortaya çıkmıştır.3 Bu tarihten sonra
Fransa, Almanya ve Kanada gibi “lkelerde T“rkçe radyo yayınları da
yapılmaya başlanmıştır. İnternet öncesi yaşanan bu deneyimler
"DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE ALTERNATİF RADYO YAY)NC)L)Ğ) (1998)"
adlı y“ksek lisans tezimde ayrıntılı olarak anlatılmıştır. 4
FM ya da AM bandından yayın yapan geleneksel radyolar ekonomik
olarak y“ksek maliyetli radyolardır. Teknoloji giderek ucuzlasa da, “lke
yada bölge çapında yayın yapıldığı için, altyapı, kuruluş ve işletme
giderleri hala çok y“ksektir.
yılında Microsoft'un geliştirdiği bir
yazılım sayesinde radyo yayıncılığının hizmetine sunulan internet
teknolojisi radyoya yeni olanaklar sağlamıştır. B“y“k bir yatırım
yapmadan ve frekans sorunu yaşamadan internet “zerinden yayına
geçilebilmektedir.
Bu çalışmada Avrupa ve Balkanlarda internet “zerinden T“rkçe yayın
yapan radyolardan söz edilmektedir. Sözkonusu radyolar topluluk
radyoları kapsamında ele alınmalıdır. Topluluk radyoları ilk olarak
Kuzey Amerika ve Avrupa “lkelerinde yerliler ve çeşitli azınlık
gruplarınca kurulmuştur. Topluluk radyoları genel olarak yerlilerin ya
da azınlıkların dil ve geleneklerini yaşatabilmeleri amacıyla
kurulmaktadır. Kurulup, yaşayabilmeleri ise bulundukları “lkenin
yasalarına ve insafına bırakılmıştır.5 Avrupa ve Balkanlarda yaşayan
T“rkler gerek bulundukları “lkelerin devlet radyolarında kendilerine
ayrılan pay oranında, gerekse de kendi kurdukları özel radyolarla
seslerini duyurmaya çalışmışlardır. İnternet teknolojisi radyoya yeni
olanaklar sağlamıştır. Bu durum T“rkiye dışında yaşayan T“rk
Hıfzı Topuz v.d.,Yarının Radyo Ve Televizyon Düzeni ,
TÜSES-İLAD ortak yayını, İstanbul 1990, s.52-63.
2
Michel Delorme, Medya Dünyası, İletişim Yayınları, 1.baskı
1992, s.68-69.
3
François Cazenave, Les Radios Libres, Paris: Presses
Universitaires de France, Secondier Edition,1980, s.33-42.
4
Ersoy Soydan, Dünyada ve Türkiye'de Alternatif Radyo
Yayıncılığı, Marmara Üniversitesi SBE, 1998. (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi)
5
Michel Delorme, Medya Dünyası, s.68-69.
1
206
toplulukları içinde yeni bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira
Kosova, Makedonya ve Kanada gibi birçok “lkede T“rklerin kurduğu
geleneksel radyolar işletme giderlerini karşılayamadıkları için
kapanmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde Avrupa ve Balkanlarda
T“rklerin yaşadığı yerleşimlerin b“y“k böl“m“nde T“rkçe yayın yapan
internet radyoları kurulmuş ya da varlığını s“rd“ren T“rk topluluk
radyoları internet “zerinden de yayına geçmiştir.
1-İNTERNET RADYOLAR)
Geleneksel olarak bilinen FM, AM ya da kablolu yayınla ulaşan
radyoların dışında internet bağlantısı “zerinden yayın akışını sağlayan
radyolara internet radyosu denilmektedir. E-radyo, net radyo, online
radyo olarak da adlandırılmaktadır. Bazı radyolar hem geleneksel yolla,
hem de internet yoluyla yayınlarını s“rd“rmektedir. İnternet “zerinden
yayın yapan radyoları dinleyebilmek için internet bağlantısı bulunan bir
bilgisayara, akıllı bir cep telefonuna ya da tablet v.b. bir aygıta sahip
olmak gerekmektedir. İnternet radyosu geleneksel radyolara göre çok
daha avantajlıdır, hem daha ucuz, hem de kolay kurulabilmektedir.
Uygun bir donanım ve yazılımla herkes internet radyoculuğu yapabilir,
kolaylığı ve ucuzluğunun yanısıra d“nyanın her yerinden, d“nyanın her
yerine canlı olarak radyo yayıncılığı yapmak olanaklıdır.6
İnternet program çeşitliliğini ve paylaşımı arttırmak için etkin bir araç
olarak da kullanılmaktadır. İnternet “zerinde radyo programı veritabanı
olarak faaliyet gösteren çeşitli networkler kurulmuştur. İnternet bir
haber kaynağı ya da iletim aracı olmasının yanısıra bizzat kendisi de bir
mecra olarak radyoya dön“şme olanağı vermektedir. Ayrıca yerel
dinleyiciyle sınırlı olan radyo yayınları internet “zerinden yapılan
yayınlarla sınırötesi bir nitelik kazanmıştır.7
yılında Microsoft'un ortağı Paul Allen ın kurduğu bilişim şirketi
Starwave, yalnızca şirket çalışanlara seslenen ve motivasyonu
arttırmayı hedefleyen basit bir radyo yazılımı geliştirmiştir. Geliştirilen
bu radyo yazılımı internet radyosunun da temellerini atmıştır.
Amerika'da WXYC adlı geleneksel radyo istasyonu Kasım
g“n“
internet “zerinden yayına geçen ilk radyo istasyonu olmuştur. Daha
sonra çok sayıda internet radyosu kurulmuş, radyo dinlemek için
kullanılan RealAudio gibi programların “cretsiz indirilebilmesi dinleyici
sayısınında hızla artmasını sağlamıştır.
yılında Scott Bourne'nin
kurduğu NetRadio.com ise d“nyanın ilk yalnızca internetten yayın
yapan radyolarının networku olmuştur.
yayına başlayan Londra
Yiğit Yavuz, Radyonun ABeCe'si, Ütopya Yayınları,
Ankara, 2008, s.97.
7
Serhat Güney, Tüm Yönleriyle Topluluk Radyoları, Punto
Yayınları, İstanbul, 2009, s.123-124.
6
207
merkezli Virgin Radio ise Avrupa'nın t“m yayınını internet “zerinden
yapan ilk radyosu olmuştur.8
yılında Onur Engin ve İlke Şahin tarafından kurulan ve artık
yayında olmayan Nuist T“rkiye'nin ilk internet radyosu olduğu kabul
edilmektedir. G“n“m“zde T“rkiye'de çok sayıda internet radyosu
bulunmaktadır. Kişisel girişimlerin yanında RTÜK yasasının .maddesi
gereği yayın yapamayan dernekler ve “niversiteler de kendi internet
radyolarını kurmuştur.9
Geleneksel yayıncılığın yapısını değiştiren internet radyoculuğunun en
önemli özelliği, bilgisayar kullanabilen herkesin basit programlar
sayesinde kendi radyosunu kurabilmesidir. İnternet radyosu
kurabilmek için öncelikle hızlı bir internet bağlantısı gereklidir,
programı yayacak basit bir radio stream altyapısı ve de şarkıların yer
aldığı bir playlist bile yayına başlayabilmek için yeterlidir.10
Mobil cihazlarla birlikte artık her an, her ortamda m“ziğe
erişilebilmektedir. Bu nedenle radyonun pabucunun dama atıldığı
söylenebilir. Ancak radyonun hem programcı, hem de dinleyici
açısından ayrı bir havası vardır. İnternet radyosunda da tıpkı geleneksel
radyolar gibi söz söylemek, d“ş“nce paylaşmak, canlı performans
sergilemek olanaklıdır.
İnternet “zerinden yapılan radyo yayınları yerel ya da bölgesel değildir,
d“nyanın her yerinden dinlenebilir. Ancak genellikle donanımları
yetersiz olduğu için örneğin elektrik kesintisi olduğunda, dinleyicilerin
ya da yayını yapanın internet bağlantısı koptuğunda yayını dinlemek
olanaksızdır. Yayınları dinleyebilmek için ilk şart tıpkı yapmak içinde
gerekli olan internet bağlantısıdır, artık neredeyse t“m telefonlarında
internet bağlantısı olduğunu d“ş“nd“ğ“m“zde, gerekli uygulamaları
y“kleyerek akıllı telefonlarımızı ya da tabletlerimizi tıpkı bilgisayarlar
gibi radyo alıcısına çevirmek olanaklıdır.
2-AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAY)N YAPAN RADYOLAR
Avrupa ve Balkan “lkelerinde FM ya da AM bandından T“rkçe yayın
yapan birçok radyo istasyonu bulunmaktadır. Bu radyo istasyonların
birçoğunu artık internet “zerinden de dinlemek olanaklıdır. Bunların
yanında yalnızca internet “zerinden yayın yapan ve T“rk toplumu
arasında oldukça pop“ler olan internet radyoları da kurulmuştur. Bu
böl“mde çeşitli “lkelerdeki T“rkçe yayın yapan radyolardan örnekler
verilmiştir. Çalışmada verilen örnekler yapılan internetteki detaylı
8
http://en.wikipedia.org/wiki/Internet_radio
http://www.sabah.com.tr/cumartesi/2013/09/14/herkesinradyosu-kendine
9
10
http://www.radikal.com.tr/eglence/radyoculukta_internet_cagi
-1074351
208
taramalarla erişilebilen radyolarla sınırlıdır. İnternette çocukların dahi
radyo kurabildiğini d“ş“nd“ğ“m“zde bu alanda kesin verilere
ulaşmanın da çok g“ç olduğu gör“lecektir.
2.1 FRANSA
Fransa'nın ilk T“rk radyosu olan Radio M)T Made )n Turkey
yılında kurulmuştur. Radio M)T yayınlarını Lyon'un Villeurbanne
kentinden gerçekleştirmektedir. Radio M)T kendi web sitesinde
yaptıkları tanıtımda hiç bir h“k“mete ait olmadıklarını, radyo yönetici,
çalışan ve animatörlerinin gön“ll“ olduklarını ve herhangi bir yerden,
radyodan veya h“k“metten para almadıklarını belirtmektedirler. Fransa
dışında da dinlenildiği sitedeki açıklamalardan anlaşılmaktadır.11
2.2 ALMANYA
Almanya'da yaşayan T“rkler tarafından
yılında kurulan Metropol
FM,
Berlin,
Neukölln
ve
Kreuzberg den
karasal
yayınla
dinlenebilmektedir. Aynı zamanda www.metropolfm.de web adresinden
internetten de dinlenilmektedir. 12
Almanya'da dikkate alınmaya değer T“rkçe yayın yapan “ç internet
radyosu bulunmaktadır: Radyo T“rk, Radyo Baba ve Sky Radyo.
Radyo T“rk Almanyada dijital kablo şebekelerinde de yayındadır, web
“zerinden de www.radyoturk.de web adresinden yayın yapmaktadır. 13
yılında kurulan Radyo Baba ise Bavyera eyaletinin ilk AlmancaT“rkçe radyosu olarak kendisini tanıtmaktadır. N“rnberg merkezli
www.radiobaba.de web adresinden yayın yapmaktadır. 14
Sky Radyo
Kasım
g“n“ kurulan ve www.skyradyo.com
adresinden yayın yapan Almanya'da (annover merkezli T“rkçe M“zik
yayını sunan bir radyodur. 15
2.3 HOLLANDA
(ollanda merkezli yayın yapan ve “ç T“rk öğrenci tarafından kurulan
Taksim FM şu an Avrupa daki T“rkler arasında en pop“ler internet
radyosudur. http://www.taksim.fm adresinden yayın yapan radyo
yılında kurulmuştur.16 (ollanda da olduğu kadar Almanya, Danimarka
ve Fransa da dinlenildiği sosyal medya ölç“mlerinden anlaşılmaktadır.
Taksim FM in yöneticileri kendileriyle yapılan bir röportajda akıllı
telefonlara y“kledikleri uygulamalarla erişimi kolay olan bir radyo
11
http://www.radiomit.com/
http://www.metropolfm.de/
13
http://www.radyoturk.de/
14
http://www.radiobaba.de/index.php?lang=tr
15
http://www.skyradyo.com/
16
http://www.taksim.fm
12
209
oluşturduklarını ve sosyal medyayı akıllı bir şekilde kullanarak radyocu
ve dinleyici arasındaki mesafeyi yakınlaştırdıklarını belirtmektedirler.17
. İNGİLTERE
yılında kurulan ve yayınlarına g“nde bir saatle başlayan Londra
T“rk Radyosu,
yılından itibaren tam g“n yayına geçerek bug“ne
kadar gelmiştir.
yıldır yayınlarını kesintisiz s“rd“ren radyo, T“rkiye
ve KKTC dışında yasal frekans “zerinden
saat yayın yapan tek T“rkçe
radyo kanalı olarak bilinmektedir. AM bandından yayın yapan LTR web
“zerinde de dinlenebilmektedir. 18
Londra FM bandı “zerinden yayın yapan “ç T“rk radyosu daha
bulunmaktadır. Bizim FM, Dem Radyo ve Dost FM. Bu radyolar internet
“zerinden de dinlenebilmektedir. 19
2.5 AVUSTURYA
Avusturya'nın başkenti Viyana'dan yayın yapan Radyo
http://www.radyodost.net/ adresinden dinlenebilmektedir.20
Dost
. YUNANİSTAN
G“çl“ bir yayıncılık geleneğine sahip olan Batı Trakya T“rklerinin
g“n“m“zde en azından beş radyosu bulunmaktadır.
Önceleri korsan olarak yapılan yayınlarla başlayan
Mart
g“n“
de yasal olarak yayına geçen Radio City G“m“lcine den FM bandı
. dan yayın yapıyor ve t“m Rodop ilinde, İskeçe nin ova bölgesinde,
Dedeağaç bölgesinde Dikilitaş, G“vendik şeridinde, ayrıca Enez ve İpsala
ile Kırcaali nin bazı köylerinde dinleniyor. Batı Trakya nın ilk T“rkçe
radyosu Radyo-City yi internet “zerinden de dinlenebilmektedir.
www.radiocity.eu adresi Radyo kanalı, Bulgaristan da T“rklerin en
yoğun yaşadığı Kırcaali bölgesinde de dinlenmektedir.21
Ağustos
g“n“ yayına başlayan Joy FM G“m“lcine de FM
.
frekansından22 Çınar FM ise FM
. frekansından yayın hayatına
devam etmektedir. Ayrıca Yıldız Fm radyosu da T“rkçe yayın
yapmaktadır; ancak sahibi Yunanlıdır. 23
17
http://www.haber.nl/hollanda-semalarinda-eglenceli-birradyo/
18
http://londraturkradyosu.net/about-ltr/
19
http://www.londralondra.com/londrahakkinda/londra%E2%80%99daki-turk-toplumu-turkradyolari.html
20
http://www.radyodost.net/
21
http://www.radiocity.eu/Sayfa_Modul.asp?nedir=sayfa&id=4
22
http://www.joyfm.gr/hakkimizda.htm
23
http://www.cinarfm.gr/page.php?ref=
210
İskeçe'de de Tele Radyo ve Kral Fm olmak “zere T“rkçe yayın yapan iki
radyo istasyonu bulunmaktadır. Bu radyolarda genellikle m“zik
programlarına ağırlık verilmektedir. Batı Trakya'nın İskeçe bölgesinden
FM
. frekansından yayın yapan ilk T“rk radyosu olan Tele Radio
FM
yılında kurulmuştur.
yılında kurulan Kral FM ise
.
frekansından yayınına devam etmektedir. Kral FM Yunanistan
devletinden aldıkları lisansta belirtilen T“rkçe yayın s“resini aştığı ve
yayının kapsama alanını geniş tuttuğu için toplam
bin euro ceza
almıştır. Radyonun her g“n toplam saat Yunanca program sunması
zorunluluğu bulunmaktadır. Toplam
dava açılan radyonun sahibi
olan (“seyin Karadayı, Yunanistan ın yıllardır “lkede etnik azınlıklara
mensup radyolara baskı uyguladığını İskeçe den T“rkçe yayın yapan “ç
radyonun artık kapatıldığı da belirtmiştir.24
2.7 ARNAVUTLUK
Tiran Radyosunda
yılından itibaren devam eden T“rkçe
programında “lkedeki önemli gelişmeler, Arnavutluk-T“rkiye ilişkileri
ve “lkedeki T“rk yatırımları gibi konular işleniyor. T“rkçe programı
pazar g“n“ hariç diğer g“nler TSİ . - . arasında yayımlanıyor.
Tiran Radyosu T“rkçe'nin yanı sıra İngilizce, İtalyanca, Fransızca,
Almanca, Sırpça ve Yunanca programlar yayımlıyor. 25
2.8 MAKEDONYA
Makedonya da T“rkçe radyo yayınları
yılında Köpr“l“ bölgesine
bağlı Vranovça adı bir T“rk Köy“nde başlamıştır. Üsk“p Radyosu,
önceleri sadece T“rkçe olarak haber yayını yapıyordu. Ancak kısa s“re
sonra T“rkçe programlar da yayınlamaya başladı.
yılında da ilk
defa T“rkiye de pop“ler olan şarkı ve t“rk“leri de dinleyicileri ile
buluşturmaya başlsmıştır.
yılında Makedonya bağımsızlığını ilan
edince Üsk“p Radyosu da bundan etkilenmiştir. Bağımsızlığın ilanından
sadece iki yıl sonra T“rkçe Radyo Böl“m“ olarak ayrı bir birim ve ayrı
bir kadro oluşturulmuştur. T“rkçe olarak yapılan yayının saati de e
çıkarılmıştır. 26
Makedonya da T“rkçe yayın yapan sadece Üsk“p Radyosu değildir.
T“rklerinin yoğun olarak yaşam s“rd“ğ“ bölgelerde rahatlıkla
dinlenebilen Rumeli FM Goştivar da
saat T“rkçe yayın yapıyordu.
Ancak iki yıl önce maddi sorunlar nedeniyle bu radyo kapatılmıştır. 27
24
http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=11016
http://www.usakgundem.com/haber/52362/tiranradyosunda-türkçe-programının-süresi-15-dakikadan-30dakikaya-çıktı.html
26
http://www.makedonyauniversitesi.com/uskup-turkradyosu.html
27
http://furkanpurde.blogcu.com/gostivar-in-turkmedyasi/8931684
25
211
2.9 KOSOVA
Kosova Bağımsız Medya Komisyonu tarafından yayınlanan bilgilere
göre, Kosova da
radyo ve
TV istasyonu yapmaktadır. Özel
radyoların
u Arnavutça,
sı Sırpça, “ Boşnakça, si Gorança, i
T“rkçe, i de Roman dilinde yayın yapmaktadır.28
Kosova'nın resmi devlet radyosu RTK Kosova Radyo Televizyonu)
b“nyesinde de T“rkçe yayınlar yapılmaktadır. Kosova'nın bağımsızlığı
öncesinde yalnızca Priştine radyosunda saat T“rkçe yayın yapılırken,
g“n“m“zde bu iki saate d“şm“şt“r. 29
T“rkçe yayın yapan radyoların Makedonya'da yaşadığı sorunların
benzerleri Kosova'da da karşımıza çıkmaktadır. Son yıllarda bir çok
T“rk radyosunun kapandığı gör“lmektedir.
Şubat
tarihinde
Prizren'de yayına başlayan Yeni Dönem Radyosu Kosova geneline
T“rkçe T“rkiye T“rkçesi yayın yapmıştır. Dört dilde yayın yapan
radyo, Kosova da bu şekilde yayın yapan ilk radyo olma özelliğini
kazanmıştır. Yeni Dönem Kosova T“rk Medyası,
yılının son
aylarında, b“t“n yayın organlarıyla beraber yayınını durdurmuştur.
Yeni Dönem ve T“rk askeri tarafından kurulan Mehmetçik FM
radyolarının kapatılmasının ardından
yılında da son olarak
yıldan bu yana yayın yapan Prizren Radyosu da ekonomik sıkıntılar
nedeniyle kapatılmıştır. 30
Kosova nın başkenti Priştine den T“rkçe yayın yapan tek radyo Kent
FM dir. T“rkiye den de internet “zerinden dinleniliyor.
Ağustos
g“n“ Priştine de 95.2 Frekansı “zerinden yayına başlayan Kent Fm,
Engin Beyoğlu tarafından kurulmuştur. Kosova da,T“rk Dili nde
saat
kesintisiz yayın yapan tek radyodur.
yılından sonra internet
“zerinden de dinlenebilen Kent FM Radyosunun karasal yayınları ise
yayınları başkent Priştine dışında Vıçıtırın ve Mitroviça yı da
kapsamaktadır. Kent Fm in yayın ağına bakıldığında, radyonun yaklaşık
milyon kişiye ulaştığı gör“lmektedir. Dinleyicilerinin bir böl“m“n“n
T“rkçe konuşan topluluklar olduğu, bir böl“m“n“n de çoğunluk olan
Arnavut halkı olmak “zere komşu halklar olduğu bilinmektedir. Kent FM
kendi sitesindeki tanıtım yazısında hedeflerinin Kosova'da yaşayan T“rk
azınlığının sesini duyurması ve T“rk halkının ve k“lt“r“n“n diğer
halklara en iyi bir şekilde aktarılması d“ş“ncesiyle programını devamlı
28
http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesiduyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/d
efault.htm
29
http://www.muzikonair.com/ozden-beyoglu-kosovaradyosu-web/
30
http://www.gazetevatan.com/kosova-nin-turkce-radyosukapandi--414513-gundem/
212
zenginleştirerek her ulusa açık bir radyo olmak olduğunu ifade
etmektedir.31
Kent FM in Genel Yayın Yönetmeni Erg“n Kuzev radyolarını internet
aracılığıyla da dinlemenin olanaklı olduğunu ve internet radyolarıyla
aralarındaki farkı şöyle belirtiyor: "Kent FM ve internet radyoları
arasında temel fark şudur ki, biz bir FM radyosuyuz. Yani FM radyosu
niteliğinde olmak, sadece internetten yayın yapan radyolara kıyasen, ister
kurumsal ister de fonksiyonellik açılardan ister istemez değişik
farklılıkları ortaya koymaktadır. Ç“nk“ radyoyu, internet olmadan hem
evde, hem araçta hem işyerinde, hemde piknikte dinleyebilirsiniz.
Dolayısıyla internet radyolarına saygımız sonsuzdur, fakat FM
radyosunun yukarıda da belirtiğimiz nedenlerden dolayı ağırlığı bir
başkadır bence." 32
Radio Balkan Kosova'nın Dukagjin ve Dragash bölgelerine yayın yapan
bir gençlik radyosudur. Balkan topluluklarının tamamına seslenmeye ve
b“t“n halkları kapsamaya çalışan bir anlayışla, T“rkçe-ArnavutçaBoşnakça/Sırpça ve haftada bir defa da Çingene dilinde olmak “zere
dilde yayın yapmaktadır. 33
Kosova T“rk Radyosu ise Prizren'den yayın yaptığı anlaşılan ve ağırlıklı
olarak T“rkçe m“zik yayınlayan bir internet radyosudur. 34
. BULGARİSTAN
Bulgaristan Ulusal Radyosu'nun BNR T“rkçe servisi g“nl“k sınırlı
s“reli T“rkçe yayınlar yapmaktadır. N“fusu yaklaşık , milyon olan
Bulgaristan'da yaşayan yaklaşık bir milyon T“rk kökenli vatandaş
sadece Bulgaristan Ulusal Televizyonu'nda BNT g“nl“k s“resi
dakika geçmeyen T“rkçe haberleri izleyebilmektedir.35 Balkanlardaki en
b“y“k T“rk n“fusunun yer aldığı Bulgaristan'da T“rklerin kurduğu
geleneksel bir radyo bulunmamaktadır.
G“m“lcine ve İskeçe den FM bandından yayın yapan Yunanistan'ın Batı
Trakya bölgesindeki T“rklere ait özel radyolar Bulgaristan da T“rklerin
en yoğun yaşadığı Kırcaali bölgesinde de dinlenilmektedir.
Ancak internet “zerinden yayın yaparak Bulgaristan'da yaşayan
T“rklere
seslenen
radyolar
da
vardır.
Bunlardan
ilki
http://www.radyovarna.com/ adresinden yayın yapan Radyo
Varna'dır. 36
31
http://www.kentfm.com/hakkimizda/
http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi
duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/d
efault.htm
33
http://www.balkanrtv.com/radio/radioT.html
34
http://kosovaturkradyosu.tr.gg/
35
36
http://www.radyovarna.com/
32
213
24 Aralık
g“n“ yayına başlayan radyo ağırlıklı olarak Bulgarca
m“zik yayını yapmaktadır. Daha çok Bulgarca m“zikler yayınlayan
ancak T“rklere de hitap eden “ç internet radyosu daha bulunmaktadır.
Radyo Deliorman, Radyo BG T“rk ve Radyo Kırcaali (aber.37 Bunlar
karasal yayın ağında bulunmayan yalnızca internetten dinlenebilen
radyolardır.
2.11 ROMANYA
Romanya'da T“rkçe yayın yapan Radyo T
yılında Romanya'daki
T“rk–Tatar birliklerinin yanısıra M“ft“l“ğ“n ortak girişimi ile
kurulmuştur. Radyo T Romanya'nın Köstence kentinde
. FM
frekansından T“rkçe ve Tatarca yayın yapıyor. T“rkçe sözl“ m“zik ve
program yayını yapan radyo internetten de dinlenebilmektedir. 38
. SONUÇ
Microsoft'un geliştirdiği bir yazılım sayesinde
yılında radyo
yayıncılığının hizmetine sunulan internet radyoları artık g“ndelik
yaşamımızın bir parçası durumuna gelmiştir. Karasal frekans yada
kablolu yayınlar “zerinden yayın yapan geleneksel radyolarında
internet “zerinden yayına başladıkları gör“lmektedir.
Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkelerin
devlet radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi
kurdukları özel radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. Avrupa
ve Balkanlar'da FM bandından T“rkçe yayın yapan bir çok radyo
istasyonu bulunmaktadır. Artık bu radyo istasyonlarının b“y“k
böl“m“n“ internet “zerinden de dinlemek olanaklıdır. Bunların yanında
yalnızca internet “zerinden yapan ve yurtdışındaki T“rk toplulukları
arasında oldukça pop“ler olan internet radyoları da bulunmaktadır.
Geleneksel radyoculuğa da yeni olanaklar sağlayan internet radyoculuğu
T“rk topluluklarının bulundukları bölgede ve yaşadıkları coğrafyaların
dışında da sesini duyurması için iyi bir fırsat olarak
değerlendirilmelidir. Zira Kosova, Makedonya ve Kanada gibi birçok
“lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar işletme giderlerini
karşılayamadıkları için kapanmak zorunda kalmıştır.
Sınırötesi yayın yapabilen T“rkçe internet radyoları yerel anlamda T“rk
k“lt“r“n“n korunması sağladığı gibi birlikte yaşadıkları halklarla
k“lt“rel alışverişi de sağlamaktadır. Yayının yapıldığı bölgeyle, ondan
çok daha uzak coğrafyalarda yaşayan T“rklerin birbirleriyle ve
anavatanla iletişimini de sağlamaktadır.
İnternetten yapılan T“rkçe radyo yayınlarının tam sayısını ve nereden
yapıldığını saptamak oldukça g“çt“r. Buna rağmen başta (ollanda,
Almanya ve İngiltere olmak “zere Avrupa “lkelerinin çoğunda geniş bir
37
38
http://radiocp.novahost.bg:2199/start/radio38/
http://www.radio-t.ro/Index.html
214
coğrafyada izlendiği de bilinen ve T“rkçe yayın yapan internet
radyolarının
kurulduğu
anlaşılmaktadır.
Balkanlardaki
T“rk
topluluklarının bulunduğu “lkelerde de T“rkçe radyo yayınları
bulunmaktadır. Yunanistan'ın Batı Trakya bölgesindeki T“rk radyoları
Balkanların en g“çl“ geleneğe sahip T“rk radyoları olarak karşımıza
çıkmaktadır. Kosova, Makedonya, Bulgaristan ve Romanya'da T“rkçe
yayın yapan radyolar bulunmaktadır. Sırbistan ve Bosna (ersek'te
T“rkçe program yayını yapan hiçbir radyoya rastlanmamıştır.
KAYNAKÇA
(ıfzı Topuz v.d.,Yarının Radyo Ve Televizyon D“zeni , TÜSES-İLAD
ortak yayını, İstanbul
.
Michel Delorme, Medya D“nyası, İletişim Yayınları, .baskı
.
François Cazenave, Les Radios Libres, Paris: Presses Universitaires de
France, Secondier Edition,1980.
Ersoy Soydan, D“nyada ve T“rkiye'de Alternatif Radyo Yayıncılığı,
Marmara Üniversitesi SBE,
. Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi
Yiğit Yavuz, Radyonun ABeCe'si, Ütopya Yayınları, Ankara,
.
Serhat G“ney, T“m Yönleriyle Topluluk Radyoları, Punto Yayınları,
İstanbul,
.
http://en.wikipedia.org/wiki/Internet_radio
http://www.sabah.com.tr/cumartesi/2013/09/14/herkesin-radyosukendine
http://www.radikal.com.tr/eglence/radyoculukta_internet_cagi1074351
http://www.radiomit.com/
http://www.metropolfm.de/
http://www.radyoturk.de/
http://www.radiobaba.de/index.php?lang=tr
http://www.skyradyo.com/
http://www.taksim.fm
http://www.haber.nl/hollanda-semalarinda-eglenceli-bir-radyo/
http://londraturkradyosu.net/about-ltr/
http://www.londralondra.com/londrahakkinda/londra%E2%80%99daki-turk-toplumu-turk-radyolari.html
http://www.radyodost.net/
http://www.radiocity.eu/Sayfa_Modul.asp?nedir=sayfa&id=4
http://www.joyfm.gr/hakkimizda.htm
http://www.cinarfm.gr/page.php?ref=
http://www.usakgundem.com/haber/52362/tiran-radyosunda-t“rkçeprogramının-s“resi-15-dakikadan-30-dakikaya-çıktı.html
http://www.makedonyauniversitesi.com/uskup-turk-radyosu.html
http://furkanpurde.blogcu.com/gostivar-in-turk-medyasi/8931684
215
http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesiduyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/default.
htm
http://www.muzikonair.com/ozden-beyoglu-kosova-radyosu-web/
http://www.gazetevatan.com/kosova-nin-turkce-radyosu-kapandi-414513-gundem/
http://www.kentfm.com/hakkimizda/
http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi
duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/default.
htm
http://www.balkanrtv.com/radio/radioT.html
http://kosovaturkradyosu.tr.gg/
http://www.radyovarna.com/
http://radiocp.novahost.bg:2199/start/radio38/
http://www.radio-t.ro/Index.html
216
TÜRKOLOG EDİT TASNADİ
Seher KEÇE TÜRKER
Öğretmen –Yazar
Yahya Kaptan mah. C-2 no:1/1
41050 İzmit- Kocaeli- TÜRKİYE
[email protected]
ÖZET
Macar kadın ozanlarından Türkolog Edit Tasnadi'nin özgeçmişi
anlatılacak, Türkçeden Macarcaya, Macarcadan Türkçeye çevirdiği eserler
tanıtılacaktır.
Çalışmamda, yazarın Türk edebiyatına verdiği emek üzerinde
durularak konferansa katkı sağlamak amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türkçe, Macarca, Edit Tasnadi, Edebiyat
ÇEVİRİ VE ÇEVİRMENLİK
Çeviri kelimesi, dünya üzerinde var olmuş bir dildeki bir kelime, söz
öbeği ya da cümlenin yazılı veya sözlü olarak diğer bir dile anlamını tam
olarak yansıtarak ve hedef dildeki karşılığını bularak aktarılması, kısaca bir
anlamın diğer bir dilde ifade edilmesidir. ‘Çeviri’ kelimesi Arapça dilinden
türemiş olan ‘tercüme’ sözcüğünün yerini almıştır. Çeviri yapan kişi olan
‘çevirmen’ sözcüğü ise, eski dilde yazılı çevirileri yapan kişinin adı olan
mütercim sözcüğü ile sözlü çeviri yapan kişi için kullanılan tercüman
kelimesi yerine kullanılmaktadır.
Çeviri, ilk olarak iki farklı dili kullanan iki kültürün göç, savaş,
ekonomik sebeplerle karşılaşmasıyla ortaya çıkmıştır. İnsanlık tarihinde
farklı diller kullanılmaya başladığından beri çeviri/tercüme ihtiyacı
oluşmuştur. İhtiyaçları artınca ilk çevirmenler ortaya çıkmıştır. Ticari
ilişkilerle başlayan etkileşimler savaş, göç ve diğer hareketlerle şekillenerek
dillerin bugüne gelmesine neden olmuştur. Şu anda lehçe, ağız ve şiveleri
saymadan dünyada konuşulmuş ve konuşulmakta olan 5000 in üzerinde dil
olduğu belirtilmektedir. Sözlü veya yazılı anlaşmaların yazılı olarak
bulundurma ihtiyacı ilk çeviri/tercüme örneklerinin ortaya çıkmasına yol
açmıştır. İlk yazılı çeviri/tercüme örneklerine Sümerlilerde rastlanmıştır.
Çevirmenler, dünyanın sosyal, ekonomik, sanatsal, medikal, hukuki,
teknik, edebi vs. alanında aklımıza gelebilecek her sektörde etkileşim
217
halinde olmasını sağlayan temel köprülerin ve kültürlerin arasındaki
kapıların görünmez anahtarlarıdır. Maddi veya manevi olarak tarihin en
başından beri tüm insan ilişkilerinde çoğu zaman adları geçmeyen
kahramanlar olarak görev almışlardır. İnsanlığı ileriye götüren tüm
gelişmeler, çevirmelerin kalem izlerini taşır. Cemal Süreyya, ‘Çevirmen, bir
kitabı kendisi için olduğundan çok, başkaları için okuyan kimsedir,’ diye
tanımlıyor.
Çevirmen, yazılanın arkasındaki yazılmayanı da görendir. Sadece dil
bilmek önemli değildir; ana diline hâkimiyeti, genel kültürü, çevirdiği
metinle ilgili donanımı önemlidir. Çeviri kitaplarının sevilmesini ya da
dövülmesini sağlayan kişilerdir, kısaca ikinci yazardır. Bir anımdan söz
etmek isterim; Edit Hanım, bir gurup yazar Macar’la Türkiye’ye, İzmit’e
gelmişti. Çalışmalar evime yakın bir yerde yapılıyordu. Ara verildiği bir
zamanda ‘Edit Hanım, sizi evime davet etmek istiyorum,’ dedim. Aldığım
cevap ’Mümkün değil, bu insanlar ben olmadan nefes bile alamazlar, hiçbir
şey yapamazlar’ oldu. Bu durum, çevirmenliğin, tercümanlığın insan
ilişkileri bakımından da ne derece önemli olduğunu gösteriyor.
Şimdi Türk edebiyatına iz bırakmış değerli Türkolog Edit
Tasnadi’nin çalışmalarından söz edeceğim.
TÜRKOLOG EDİT TASNADİ’NİN ÖZGEÇMİŞİ
24 Kasım 1942 tarihinde Macaristan’ın başkenti Budapeşte’de
Semmelweiss Tıp Fakültesi hastanesine bağlı kadın ve doğum hastanesinde
doğmuştur. Anneannesinin annesi okuduğu” Taş Yürekli Adamlar” adlı
romandaki kahramandan etkilenerek kızına “Edit” adını vermiş. Böylece
anneannesinin de annesinin adı da Edit oluyor. Kendi ifadesiyle ‘ ben de
üçüncü Edit oldum, ’diyor.
Dokuz yaşında babasını kaybeden Edit Tasnadi, annesinin edebiyat
ve sanata olan ilgisinden dolayı küçük yaşlarından itibaren edebi kitapları
okuma fırsatını bulur. Evlerinin, kütüphanelere, Milli Müzeye, ELTE
Edebiyat Fakültesine, tiyatro, sinema binalarına yakın oluşu dolayısıyla
bilinçli ya da bilinçsiz olarak her zaman kendini sanatın içinde bulur.
Üniversite okuma zamanı gelince başarılı gramer öğretmeninin etkisinde
kalarak Macarcayla ilgilenerek dilci olmaya karar verir. İkinci dal olarak
Macarca ile Türkçenin dil ilişkileri bakımından yakın olması dolayısıyla
Türkoloji’yi seçer ve aynı yıllarda Pedagoji bölümünden de mezun olur.
(1967) Ayrıca; bir yıllık turistik rehber kursuna ve Macar Gazeteciler
Birliğinin iki yıllık gazeteciler okulunu bitirir.(1970) Bu sıralarda öğrendiği
Macar tarihini, coğrafyasını, güzel sanatları, müziği, folkloruyla ilgili
bilgileri ömür boyu kullanır. Macar Radyosunda çalışırken (1997-2005)
edindiği tecrübelerinden ileri yıllarda faydalanır.
218
Konu dil olunca; Sayın Edit Tasnadi’nin bu konuda söyleyeceği çok
sözü bulunuyor. Fransızca öğrenir, Almanca, Latince, İngilizce ile ilgilenir
ve sonunda Türkolog olmaya karar verir. Yazar, bu kararını kısaca şöyle
anlatıyor; ‘Tarih, eğitim hayatını da etkiler. Macaristan’da Katolik
tarikatlarının köklü, kaliteli okulları vardı. Ben de sörlerin Sacre Coeuer adlı
okuluna yazıldım; ancak dönemin Stalin yönetimi 1948 yılında tarikatları
dağıtmış, rahip ve rahibelerini salıvermiştir. Böylece semt kız okuluna
girdim. Sekiz yıl olan bu okul tipinin adı ‘genel okul’ dur. Yedinci sınıfa
geldiğimde başka okula gideceğimi bildiren bir mektup aldım. Bu kararın
hayatıma yeni bir yön verdiğini yıllar sonra anladım. ELTE Üniversitesi
öğretmen adaylarını eğitmek için örnek bir okul açtı, en iyi öğretmenlere
burada görev verildi. Bu okulda ilk sınıf öğretmenim, Macarca dersi
öğretmenimizdi. Macarca dersi, edebiyat ve gramer dersleri olarak verilir.
Öğretmenimiz ilk derste ‘grameri kim sever?’ diye sordu. Kimse ses
çıkmayınca ‘peki, yılsonunda yine soracağım,’ dedi. Öğretmenimiz, ilginç
öğretme metotlarıyla bize grameri sevdirdi. Böylece Macarcayla ilgilenen bir
dilci olmaya karar verdim. Dil konusunda iki dal seçmek şart olduğu için
ikinci olarak ’Türkoloji’yi seçtim.’ diyor.
Yazar, en çok Türkçeden Macarcaya çeviri yapar. ELTE
Üniversitesinin Türkoloji Kürsüsü, dünyanın ilk Türkoloji kürsüsüdür. Bu
kürsüde görev yapan birçok Türkologla çalışma olanağı bulur. 1993-97
tarihleri arasında Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi
1
Hungaroloji kürsüsünde de beş yıl görev yapar.
Ödülleri
Macar Bilimler Akademisi’nin çevirmenlere verilen Füst Milan
ödülüne; Akşehir’de Nasreddin Hoca Büyük Ödülü’ne, KIBATEK (Kıbrıs,
Balklanlar ve Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu) ödülüne lâyık
görülmüştür.
Üyesi Olduğu Kuruluşlar
Macar Dil Bilimi Derneği, Macar Filoloji Derneği, Macar doğu
bilimleri uzmanlarının KörösiCsoma Derneği, Macar Yazarlar Birliği ve
1
Hungaroloji anabilim dalı 09 Ocak 1936 tarihinde Atatürk’ün emriyle kurulmuştur.
Hungaroloji kürsüsü, dil ve tarih-coğrafya Fakültesi’nin kuruluşuyla birlikte açılan ilk 13
kürsü arasında yer alır. Kürsünün başına, yine Atatürk’ün isteğiyle kürsü kurucusu olarak
ünlü Macar Türkolog ve kütüphanecisi Prof. Dr. LászlóRásonyi getirilir. Hungaroloji
Anabilim Dalı'nın esas amacı Türk Macar ortak geçmişini araştırmak, Macar dilini, kültürünü,
edebiyatını Türkiye’de tanıtmaktır. Hungaroloji Anabilim Dalı'nda beş öğretim üyesi ve bir
yabancı uzman görev yapmaktadır. Hungaroloji Anabilim Dalı'nda lisans programına ek
olarak lisansüstü program da yürütülmektedir. Hungaroloji anabilim dalı Türkiye ve
Macaristan arasındaki dostluğun geliştirilmesindeki gayretleri nedeniyle iki kez (1992 ve
2001 yıllarında) Macaristan cumhuriyeti tarafından onur beratı ile ödüllendirilmiştir.
219
Macar PEN Klubü’nün üyesi, Macar Türk Dostluk Derneği’nin
kurucularından olup genel sekreteridir.
Türkolog Edit Tasnadi’nin Çevirileri
Türk edebiyatının Macaristan’da tanıtımına ve Macar tarihinin
Türkiye'de tanıtımına önem veren Türkolog, gazeteci, çevirmen ve
edebiyatçı Edit Tasnadi çevirdiği eserlerle Türk ve Macar edebiyatına katkı
sağladığı gibi Türk Macar dostluğunun perçinlenmesine de vesile olmuştur.
Türk yazar ve şairlerinden Yunus Emre, Nâzım Hikmet, Sait Faik
Abasıyanık, Tarık Buğra, Turan Oflazoğlu, Orhan Asena, Yaşar Kemal,
Bekir Yıldız, Melih Cevdet Anday, Sabahattin Kudret Aksal, İlber Ortaylı,
Perihan Mağden, Cem Mumcu, İskender Pala, İhsan Oktay Anar ve
diğerlerinin eserlerini, ayrıca Türk folklorundan birçok eser Macarcaya;
Kelemen Mikes'in ünlü eseri olan ’Türkiye Mektupları’nı Türkçeye çevirdi.
Telif Eseri
- Junusz Emre emlékkönyv(Yunus Emre Anma Kitabı, Aqua,
1993).
- Magyar-törökszótár - Macarca-Türkçe Sözlük, Edit Tasnadi,
ZsuzsaKakuk,
Gün Benderli - Yılmaz Gülen - KakukZsuzsa,
NemzetiTankönyvkiadó, 2002)
- Balintbalassi- xvı. Asırda Macar Ozan BalintBalassi ve
Şiirlerinden Örnekler BB.2006
- TörökMagyarbszotar- Türkçe-Macarca Sözlük.
Çeviri Kitapları
-Nazım Hikmet: En EgyEmber, (Ben Bir İnsan, Europa, 1975)
-Fakir Baykurt: Sakarca (Masal Roman),
-Yaşar
Kemal:
Ördögszekerekútján
(Ortadirek,
roman,
Magvető,1983).
-İsmail Uyaroğlu: KicsieBuszMindenGyerek(Her Çocuk Küçücük
Otobüstür, Mora, 1984,
-Bekir Yıldız: Sírokvirágnélkül (Çiçeksiz Mezarlar, öyküler,
Európa,1986).
- Attila József: Temiz Yürekle (Tisztaszívvel, Kemal Özer ile
birlikte çevrilmiş şiirler, Broy, İstanbul, 1986).
- Tarık Buğra: Állvaakarokmaradni (Requiem az 1956-os
Budapestért) Ayakta Durmak İstiyorum, ( oyun)
- Orhan Asena: Hürrem Szultána (Hürrem Sultan, oyun) (Türk
Kültür Bakanlığı, Ankara, 1992).
- MiklósRadnóti: Köpüklenen Gök (Tajtékoség, Kemal Özer ile
birlikte çevrilmiş şiirler, Yordam, İstanbul, 1997).
220
-KelemenMikes: Osmanlı’da Bir Macar Konuk Prens Rakoczi ve
Mikes’in Türkiye Mektupları (Törökországilevelek),Aksoy, İstanbul, 1999).
- kunosIgnaktürk halk edebiyatı
- A pasa fiameg a világszépe (Paşanın Oğlu ile Dünya Güzeli.Türk
Halk Masalları seçkisi) (EurópaiFolklórIntézet – L’Harmattan, 2000).
-Turan Oflazoğlu: NagySzulejmánSzultán (Kanuni, oyun) (Terebess,
2000).
-Bilâl N. Şimşir: Örményterrorizmus az elmúltévszázadban (18781999, Şehit Diplomatlarımız, monografi, Terebess, 2001).
- VecdetErkun: Budapeşteden Ankara’ya,
- -Van, akit sólyomkarmolmeg - Modern törökelbeszélések
(Modern Türk öykülerinden bir antoloji, NagyvilágKönyvek, 2004.)
-İlber
Ortaylı:
Az
oszmánbirodalomleghosszabbévszázada
(İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 2005).
-Perihan Mağden: Bajbanvagyokveled, regény (İki Genç Kızın
Romanı, Roman, 2005).
- İncir Çekirdeğindeki Güzel Kız (Kıbrıs Türk Halk Masalları),
- -Cem Mumcu: Törökfürdőavagysírbolt, regény(Makber,
roman) Ráció, 2007.
-İhsan Oktay Anar: Ködöskontinensekatlasza, regény (Puslu Kıtalar
Atlası, romanı, 2008.)
-İhsan Oktay Anar: Efrasiyab’ın hikâyeleri, MagyarNapló, 2007.
--Macar Kadın Şairleri Antolojisi (Kemal Özer ile birlikte şiir
çevirileri, İstanbul, 2007)
-İskender Pala: Babilde Ölüm ve İstanbul’da Aşk, Europa, Roman,
2007
-Orhan Pamuk: Kara Kitap, Roman, ulpius-haz,2008
- Orhan Pamuk: Masumiyet Müzesi, Roman, ulpius-haz,2010
-Orhan Pamuk Benim Adım Kırmızı,
-Can özoğuz Kuyulu Parkta Bir Akşamüstü Napkut, Öyküler, 2010
Dr. Melek Çolak: Enis Behiç Koryürek’ten Budapeşte’ye Mektuplar,
İnceleme, 2011
- Türk Halk Masalları Seçkisi, MgyarNaplo, 2011
--Dr. IgnakKunos :
Türk Toprağında- Harita ve Sekiz Fotoğraf
İle, gezi notları, 2011
- Oya Baydar Kedi Mektupları, Roman, libri,2012
ComedıumTiyatrosun’da Sahnelenen Oyun Çevirileri
-Melih Cevdet Anday: Beszélő (İçerdekiler).
-Sabahattin Kudret Aksal: Kávé-zoo (Kahvede Şenlik Var).
Macar Radyosunda Radyofonik Olarak Yayınlanmış Oyun
Çevirileri
221
-Başar Sabuncu: Megtiszteltetés (Şerefiye, 1978).
-Turan Oflazoğlu: BolondIbrahim (Deli İbrahim, 1986).
-Orhan Asena: NagySzulejmánszultán (Hürrem Sultan,1987).
-Orhan Asena: Beyazittrónörökös (Ya Devlet Başa ya Kuzgun
Leşe,1987).
Senaryo Çevirileri
-
EgyTanevHakkariban –Hakkâri’de Bir Mevsim, Mokep
Nyomorusagos- Ağa Züğürt Ağa MTV
Na, Pa- Güle Güle, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000
Angyalok Haza- Meleklerin Evi, Türk Filimler Haftası, Bp.,
2000
- KispalyasPasszolgatas- Dar Alanda Kısa Paslaşmalar, Türk
Filimler Haftası, Bp., 2000
- Visszateres Az Araratra -Ağrıya Dönüş, Türk Filimler Haftası,
Bp., 2000
- Talalkozas- Karşılama, Türk Filimler Haftası, 2003
Sezgin Türk’ün Filimlerinde
- Cebimde çok küçük elma var, yazılışına katılım, çeviri,
Danışmanlık,
- Bela Bartok 1936, Danışmanlık, Çeviri, Türkiye,2003
Macar Radyosu’nda Tekrarlarla Sunulan Çevirileri
- A Legedesebb es a legkeserübb- En Tatllı ve En Acı Şey,
Rodope Türk Halk Masalı
- Ki a kicsitmembecsüli- Azı Beğenmeyen Çoktan Kalır
- A farkas es a macska- Kurt ile Kedi
- A butatolvaj- Hırsızların Aptalı
- A farkastöltanultam- Kurttan Öğrendim
- Akutyauğat, a karavan halad- İt Ürür Kervan Yürür- Nazım
Hikmet Ran
Meşe fiammak- Oğluma Masal
- A bölesHizirtörökNepmesebölAtdolgozta- Bilge Hızır- Nazım
Hikmet Ran
- A szövömesterek es a tigiris – Kedi İle Kaplan
- Mese a hollorol, akinektüskementalababa- Ayağına Diken
Batmış Karga
Yazarın, inceleme, ansiklopedik eserlerde bölümler, röportajlar,
radyo programlarında sunulan ve kongre/bilgi şöleni bildirileri, gazete, dergi
ve antolojilerde, yayımlanan şiir, öykü, masal, sayısız makale çevirileri
bulunmaktadır.
222
SONUÇ
Sayın Editt Tasndi’yi bir bilgi şöleninde tanımıştım. Sonra başka
bigi şölenlerinde yolumuz kesişti. İzmit’te Macar Kralı Tökeli İmre ve eşi
İlona Zrinyi anısına, yaşadıkları öne sürülen 2Karatepe köyüne anıt
yapıldığında, daha sonra 3Tökeli İmre Evinin açılışına geldiklerinde ve
İstanbul’da yapılan bir toplantıda görüşme fırsatımız oldu. Sık görüşemesek,
çok samimi olmasak da aramızda bir bağ oluştu. Bu çalışmayı yaptığım için
mutluyum.
Edit Hanım, Türk dilini gramerine uygun, atasözlerini, deyimlerin
mecaz anlamlarını da tam yerinde kullanabilmektedir. Bunu başarmak
sadece okuldan mezun olmakla kalmıyor. Türkiye’nin çoğu şehrini, birçok
ilçesine gitme olanağı bulmuş ve oralardaki yaşama sanatıyla ilgilenmiştir.
Sayın Edit Tasnadi’nin Türk diline kattığı değerler karşısında
hakkında yazarlar tarafından yazılmış yazılar, adına ithaf edilmiş kitaplar da
vardır. Bu çalışmayı yaparken faydalandığım ‘Türk Macar İlişkileri Üzerine
Seçme Yazılar, Edit Tasnadi,’ bu kitapların en önemlisidir.
Sözün özü, Türk- Macar dili ve folkloru arasında sağlam bir köprü
oluşturmuştur. Sadece roman, hikâye, masal, makale çevirmekle kalmamış
atasözleri, deyimler, maniler, bilmecelerle de ilgilenen edebiyatçı çevirmen
ve rehberdir. Bu özelliklerinden dolayı her gittiği yerde ilgi odağı olmuştur.
Bu kadar çok çalışmayı gerçekleştirirken evlenmiş ve şimdi iki
yetişkin erkek evlat annesidir. Yaşantısını, sağlıklı, sevdikleriyle birlikte
geçirmesini dileyerek sözlerime son veriyorum.
KAYNAKLAR
- Türk Macar İlişkileri Üzerine Seçme Yazılar, Edit Tasnadi,
Hazırlayan Abdulkadir Atıcı, Paradigma Akademi Yayınları, Şubat 2013
Avusturya'ya karşı amansız savaşlar yapan ve daha sonra Osmanlı İmparatorluğuna sığınıp
İzmit' te ölen Macar Kralı Tökeliİmre( thökölyİmre) ve eşi İlionaZrinyi için, yaşadıkları köy
olan Kartepe İlçesi’nin Karatepe Köyü'ndeanıt dikilmiştir. Bu anıtın bulunduğu Karatepe
Köyü'nün içindeki çeşme başından başlayan, eski dağ yoluna doğru devam eden ve Kartepe
zirvesine ulaşılan bu yol, Tökeliİmre'ye ithaf edilmiştir.
2
317 ve 18. yüzyıllarda Macaristan’da çıkan iç savaştan sonra Osmanlı himayesine giren ve Kocaeli’nde yaşayan Macar Kralı
Tökeliİmre adına yapılan kültür evi, Sekapark alanı içinde inşa edildi. Macaristan tarihinin en önemli figürlerinden birisi olan ve
Katolik engizisyonuna karşı kaybettiği bir savaşın ardından Osmanlı'ya sığınarak İzmit’te yaşayan ve yaklaşık 300 yıl önce
İzmit'te ölen Macar Kralı Tökeliİmre anısına yaptırılan, ''Anı Evi'' o döneme ait pek çok belge ve eşyayı da barındırıyor. Açılışı
Türkiye Kültür ve Turizm Bakanı Bakan Ertuğrul Günay ile Macaristan Kültür ve Eğitim Bakanı Dr. IstvanHiller yaptılar.
223
FOTĞRAFLAR
224
ARNAVUTLUK TA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N)N TÜRKÇE DİL
GELİŞİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER VE BAZ) ÖNERİLER
Dr. Adem BALABAN
(ëna e Plotë Bedër Üniversitesi
T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Öğretim Üyesi
[email protected]
ÖZET
Arnavutluk ta başta Tiran ve Elbasan olmak “zere “ç bin
civarında T“rk yaşamaktadır. Değişik sektörlerde çalışan bu T“rklerin
çocukları yabancı dilde eğitim almaktadır ç“nk“ Arnavutluk ta T“rkçe
eğitim veren okul bulunmamaktadır. Ancak T“rkler tarafından açılan ve
işletilen T“rk okullarında T“rkçe seçmeli ders olarak okutulmaktadır.
T“rklerin bir kısmı çocuklarını T“rk okullarına gönderirken bir kısmı
devlet okullarına göndermektedir. Arnavutluk ta anne babası çalışan
çocuklar daha iki “ç yaşından itibaren Arnavutça eğitim verilen kreş ve
anaokullarına gitmektedir. Bu durum çocukların ana dili/T“rkçe
gelişimini etkilemektedir. Çocuklar sadece evde, anne baba ve bazen
kardeşten oluşan aile ortamında T“rkçeyi kullanabilmektedir. Böyle
durumda olan çocukların T“rkçe dil gelişimi yavaş ve zayıf olmaktadır.
Eğer yaz tatillerinde T“rkiye ye giderek ve T“rkçe filmler izleyerek
T“rkçeleri takviye edilmezse dil gelişimlerini tamamlamaları oldukça çok
zor olmaktadır. Bu çalışmada böyle durumdaki çocukların T“rkçe dil
gelişimine etki eden faktörler ele alınmış ve bu çocukların dil gelişimine
olumlu katkı yapan unsurlar belirtilmiştir.
Anahtar kelimeler: T“rkçe dil gelişimi, yurt dışı, Arnavutluk, T“rk
çocukları, etki, dil aktiviteleri.
THE FACTORS OF TURKISH LANGUAGE DEVELOPMENT OF
TURKISH CHILDREN LIVING IN ALBANIA AND RELEVANT
SUGGESTIONS TO IMPROVE THEIR TURKISH LANGUAGE
225
ABSTRACT
Approximately three thousand Turkish nationality live in Albania
especially in Tirana and Elbasan. The children of these Turkish people
continue their education in Albanian or other foreign languages. Because,
there are no schooling in Turkish language in Albania. However, some
Turkish schools were established and administered by several Turkish
organizations. These schools offer Turkish language for Turkish students
as elective course. Some of the Turkish families send their children to
Albanian public schools but some of them send their children to Turkish
schools administered by Turkish organization as well. In Albania, children
start studying Albanian as from kindergarten when they are in two or
three years old, since their parents are working. This situation affects
development of these children's Turkish language. These Turkish kids can
use Turkish only in their family environment under the influence of their
parents and sometimes brothers/sisters. In such cases, the development of
children's Turkish language is slow and weak. Besides, Turkish families
prefer to go to Turkey for their summer holiday and watch Turkish films,
which improve their kid`s Turkish language. Otherwise, their development
of Turkish language will be slow.
In this study, two factors were examined, firstly; regarding the
development of Turkish children s Turkish language and secondly; the
activities that have positive effects on development of Turkish children s
Turkish language.
Key words: Development of Turkish language, abroad, Albania,
Turkish kids, factors, language activities.
1. GİRİŞ
1.1.
Amacı
Bu çalışmanın amacı Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocukların
T“rkçe dil gelişimindeki faktörlerin tespiti ve T“rkçe dil gelişimine
pozitif katkı sağlayan unsurların ortaya konulmasıdır.
1.2.
Metodu
Çalışmanın teorik kısmında kitap ve makale gibi kaynaklar
kullanıldı. Dil gelişimini etkileyen faktörlerin ele alındığı böl“mde ise
gözlem ve değerlendirme metodu kullanılmıştır.
1.3.
Önemi
Yurt dışında yaşayan T“rk çocukları, yaşadıkları yerlerde ana
dillerini T“rkçeyi kullanma adına yeterli imkân bulamamaktadır.
Yeteri kadar T“rkçe duymayan ve konuşamayan bu çocuklar sadece
226
ailelerinde duydukları T“rkçeyle yetinmek durumundadır. Bu da
çocukları anne babalarının şivesi ve kullandıkları T“rkçeyle
sınırlamaktadır. Ancak bazı hususların göz ön“nde bulundurulması
çocukların dil gelişimine olumlu katkılar yapacaktır. Çocukların yaz
tatillerinde T“rkiye ye gönderilmesi, T“rkçe kitap okutulması, T“rkçe
çizgi filmler izletilmesi, takviye T“rkçe dersler aldırılması gibi hususlar
çocukların ana dillerinin gelişmesine olumlu katkı yapacaktır.
1.4.
Kapsam ve Sınırlandırma
Çalışmada sadece Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocuklarının ana
dil gelişimini etkileyen faktörler ele alınmış ve onların dil gelişimini
olumlu etkileyen unsurlar “zerinde durulmuştur.
1.5.
Literat“r Taraması
Yurt dışında yaşayan T“rk çocukların ana dili gelişimleri bazı
“lkeler için ele alınmıştır. Ancak Arnavutluk taki T“rk çocukları için
böyle bir çalışma yapılmamıştır.
1.6.
Dil
Dil, insanı diğer varlıklardan ayıran en önemli unsurdur ve
insanlar arasında anlaşmayı sağlayan en önemli iletişim vasıtasıdır.
TDK nin tanımına göre, Dil, insanların d“ş“nd“klerini ve duyduklarını
bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma şekli,
lisanıdır. TDK,
:
.
Ana dili, insanların doğup b“y“d“ğ“ aile ve içinde bulunduğu
toplum çevresinden öğrendiği, bilinçaltına yerleşen ve kişilerle toplum
arasındaki ilişkilerde en g“çl“ bağı kuran dildir. Diller içinde en etkili
olanı ve insanın kendini en iyi ifade ettiği dil hiç ş“phesiz ana dilidir.
Ana dil, aileden öğrenilen dildir.
1.7.
Ana Dili Edinimi
Ana dili kişinin doğup b“y“d“ğ“ ortamda kendiliğinden, hiçbir
eğitim almadan, duyarak, taklit ederek elde ettiği dildir. Ana dili
çocuğun en az bir dil bilme zorunluluğuna da dayalı olarak bir yön“yle
istem dışı kazandığı dildir. Bu yön“yle öğrenmeden daha çok edinme
gerçekleşir.
Çocuğun dil gelişiminde dört temel beceri bulunmaktadır.
Dinleme ve konuşma eğitime başlamadan önce, okuma ve yazma ise
eğitimle elde edilen becerilerdir.
Çocuğun dilini, içinde bulunduğu toplumdan öğrendiğini ve bu
sayede geliştirdiğini G“rkan da şu c“mlelerle ifade etmektedir.
"Yaşamın ilk birkaç yılında t“m çocuklar, insanoğlunun öğrendiği
şeylerin belki de en karmaşık olanını -konuşmayı ve ana dillerini
227
kullanmayı- öğrenirler. Genellikle ilkokula başlamadan önce de ana
dillerinin temel kurallarını öğrenirler. İlköğretim sırasında ise, daha çok,
dili değişik durumlarda nasıl kullanacakları konusunda ustalaşırlar."
G“rkan,
: .
Çocuklar, - yaşlarına kadar kendi ana dillerini kurallarıyla
öğrenir. Bir yön“yle ana dili edinimi için en önemli yaş aralığı - dir.
Dağabakan, F. Ö. ve Dağabakan D. nin aktardığına göre;
Bebekler daha birkaç haftadan itibaren sesli uyarıları algılamaya
ve onlara tepkide bulunmaya başlarlar. Üç“nc“ aydan itibaren,
annelerinin sesini, başka bir hanımın sesinden ayırabilirler. aylıkken ilk sözc“klerini söylerler. Çocuğun ihtiyacı olan
iletişim bu evrede mimiklerle, ağlama biçimleriyle ve anlamsız
mırıldanmalarla ifade bulur.
aylık bir bebek, daha çok işaret
amaçlı dil kullanımını tercih eder. Konuşma sırasındaki
kelimeleri veya işittiklerini kullanabilir.
aylık bir bebek
yaklaşık olarak
-30 kapasitelik kelime hazinesine sahiptir.
Yetişkinlerle soru-cevap şeklinde iletişim kurmaya çalışır.
aylık bir çocuk bazı zamirleri anlar ve benim, senin, ben ve sen
kelimelerini çok kullanır.
aylık çocuğun söz dağarcığında
yaklaşık
kelime vardır. Kısa ve tam olmayan c“mleler
kurar. Üç yaşındaki çocuklar artık kelimelerle oynayabilir,
'e varan bir kelime hazinesine sahiptirler. yaşında ise
yaklaşık
kelime dağarcığıyla oldukça çok soru
sorarlar, daha karmaşık c“mle yapılarını kullanırlar. Çocuklar
gramer kurallarının %
'ını - yaşlarında tamamlarlar.
Duygularını ifade etmeye başlarlar ve - bin konuşma, -24
bin anlama kelime hazinesine sahiptirler Dağabakan ve
Dağabakan D.,
:
.
Yukarıdaki ifadelerden de anlaşıldığı “zere, çocuklar okul çağına
geldiğinde dil gelişimlerini b“y“k oranda geliştirmiş olurlar. Bu s“reçte
dil gelişimi etkileyen faktörlerin başında aile ortamı ve sosyal çevre
gelir. Çocuk aile ortamında konuşulan dil, izlenilen televizyon
kanallarından çok fazla etkilenmektedir.
2. ARNAVUTLUK TA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N TÜRKÇE
DİL GELİŞİMİ
228
Arnavutluk T“rkiye ile ticari ilişkileri kuvvetli “lkelerden biridir.
Arnavutluk toplam ihracat ve ithalatının %
ini T“rkiye ile
yapmaktadır.
http://tirana.emb.mfa.gov.tr/ . Ayrıca Arnavutluk
genelinde y“z civarında T“rk firması bulunmaktadır. (em bu
firmalarda, hem Arnavut firmalarında hem de T“rkiye nin resmi
kurumlarında çalışan pek çok T“rk bulunmaktadır. Arnavutluk taki
toplam T“rk n“fusu
binde fazladır.
Cumhurbaşkanlığı
seçimlerinde
Tiran
B“y“kelçiliğine
kayıtlı
seçmen
sayısı
t“. http://www.ysk.gov.tr Bu seçmenlerin çocukları ve yurt dışı
n“fusuna kayıtlı olmayan T“rkler de d“ş“n“ld“ğ“nde rakamın binden
fazla olduğu d“ş“n“lebilir. T“rkler Arnavutluk ta başkent Tiran başta
olmak “zere, Elbasan, Durres, İşkodra, Korça ve Kavaja şehirlerinde
yaşamaktadır.
Yukarıda zikredilen n“fusa göre Arnavutluk ta bin civarında
T“rk çocuğu bulunmaktadır. Bu çocukların hiçbirisi T“rkçe eğitim
alamamaktadır. Ancak T“rk okullarına gidenler haftada - saat T“rkçe
dersi alabiliyorlar. Dolayısıyla onların T“rkçe dil gelişimlerini belirleyen
temel etken aile ortamı olmaktadır. Aile ortamı da aileyi oluşturan anne
babaların etnik köken, eğitim seviyesi, dini inanışlarına göre
değişmektedir.
2.1. Arnavutluk ta Yaşayan T“rk Çocukların T“rkçe Dil
Gelişimini Etkileyen Faktörler
Çocuklar içinde yetiştiği aile ve toplumun sosyal, k“lt“rel ve
ekonomik durumuna göre bir dil edinimi s“reci geçirirler. Bunlara ilave
olarak çocukların cinsiyeti, zekâsı, eğitim durumu ve psikolojisi de dil
ediniminde önemli etkenlerdir. Çalışmamızın konusu Arnavutluk taki
T“rk çocuklarının dil gelişimi olduğu için dil gelişimini etkileyen
faktörler de bu çerçeveden ele alınmıştır.
2.1.1. Aile Yapısı ve Aile İlişkileri
Çocukların dil gelişimine etki eden önemli faktörlerden birisi
çocuğun içinde yetiştiği ailenin yapısı ve ailevi ilişkilerdir. Ailenin yapısı,
aileyi oluşturan fert sayısına, cinsiyetine, etnik kökenine, inanışlarına
göre değişiklik göstermektedir. Sadece anne ve babadan oluşan bir
ailedeki çocuğun dil gelişimi, - kardeşle birlikte yaşayan bir çocuğun
dil gelişiminden farklıdır. Yine aynı şekilde anne ve babanın aynı etnik
kökene ve aynı ana dile sahip olmamaları, anne ve babanın farklı dinlere
mensup olmaları, kardeşlerin cinsiyetleri de çocuğun dil gelişimine etki
etmektedir. Bu konuda Yavuzer şunları zikretmektedir: Aile bireyleri,
özellikle anne ile çocuk arasındaki sağlıklı ilişkiler dil gelişimini b“y“k
ölç“de etkiler. Bu konuda ailede bulunan birey sayısının az veya çok
229
oluşu da etkilidir. Ailede tek olan çocuk daha çabuk, iyi ve d“zg“n
konuşma olanağına sahiptir, ç“nk“ tek çocuk annenin ilgi merkezidir.
Anne bu tek çocuğuyla yoğun bir şekilde etkileşimde bulunur. Yavuzer,
2007: 94)
Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocuklarının T“rkçe dil gelişiminde
ailenin etkisi b“y“kt“r. Arnavutluk taki T“rklerin aile yapıları değişiklik
göstermektedir. Ailede hem anne hem de baba T“rk ise ve evde T“rkçe
konuşuluyorsa bu çocuklar ana dili ediniminde daha şanslı
sayılmaktadır. Eğer ailede anne Arnavut ve T“rkçe bilmiyorsa çocuk
ana dili olarak Arnavutçayı öğrenmektedir. T“rkçeyi okula başlayana
kadar babasından ve babasının akrabalarından tam manasıyla olmasa
da belli seviyede ancak öğrenebilmektedir. Böyle bir çocuk babasıyla
T“rkçe, annesiyle Arnavutça konuşup anlaşmaktadır. Eğer anne T“rkçe
biliyorsa çocuğun ana dilinin yanında ikinci bir dil olarak T“rkçeyi
öğrenmesi daha kolay olmaktadır. Anne çalışmıyorsa çocuğun ana dili
olarak Arnavutçayı öğrenmesi daha ağır basmaktadır. Çocukların ana dil
olarak Arnavutçayı mı yoksa T“rkçeyi mi tercih edecekleri hususunda
annenin önemi daha fazladır. Babanın Arnavut, annenin T“rk olması
durumunda çocuklar T“rkçeyi ana dili olarak öğrenmektedir. Bunda
annenin T“rk olması ve çocukla daha çok vakit geçirmesi etkili
olmaktadır. Böyle durumdaki çocuk T“rkçeyi daha aktif kullanmakta,
babasıyla sadece akşamları ve hafta sonu Arnavutça konuşabilmektedir,
ancak okula başlayınca her iki dili de kullanmaktadır. Anne ve babanın
İngilizce konuştuğu evlerde çocuk annesinin dilini ilk dil olarak
öğrenmekle
beraber
babasının
dilini
ve
İngilizceyi
de
öğrenebilmektedir. Arnavutluk ta yaşayan T“rk ailelerde çocuğun ana
dili olarak hangi dili tercih edeceği hususunda aile yapısının payı
b“y“kt“r.
2.1.2. Çevre
Çocukların dil gelişimine etki eden faktörlerden birisi de
çocuğun içinde yetiştiği ortamdır. Bu ortam öncelikle aile çevresi,
arkadaş çevresi ve komşu çevresi gibi sosyal çevrelerden oluşmaktadır.
Bir çocuk anne, babası ve okuldan sonra en çok vaktini arkadaş ve
komşularıyla geçirmektedir. Bu da çocuğun dil gelişimine etki
etmektedir. Arnavutluk ta yaşayan bir T“rk çocuğu ana dili olarak
T“rkçeyi kullanıyorsa ve arkadaşlarıyla komşuları daha çok
Arnavutlardan oluşuyorsa böyle durumda ana dilinin gelişimi daha
yavaş olmaktadır. Özellikle ergenlik dönemimde çocuklar daha çok
arkadaş ortamlarında vakit geçirmekte bu da onların arkadaşlarıyla
konuştukları dili geliştirmektedir. Gör“ld“ğ“ gibi arkadaş ve sosyal
çevre çocuğun dil gelişimi “zerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bu
konuda Ali Yol, Şen in Ana dili öğretimi okulla sınırlandırılmamalıdır.
Öğrencinin yaşadığı çevre ve aile ortamı da birer öğrenme alanı olarak
230
gör“lmelidir. sözlerini aktarmaktadır. Şen,
:
, Aktaran Yol,
2011:130)
Arkadaş çevresinin T“rkçe dil gelişimine etkisi hususunda
dikkat edilmesi gereken bir nokta da anne babalara d“şmektedir.
Arnavutluk ta yaşayan T“rkler çocuklarının arkadaş çevresinden
haberdar olmalı, nasıl ki çocuğu ahlaki derecede negatif etki edebilecek
arkadaş çevresinden uzak tutmaya çalışıyorsa dil hususunda dikkatli
olmalıdır. Ailelerin çocukların yetişmesinde onların dil edinimlerini
köt“ etkileyecek her t“rl“ davranışlardan ve arkadaş çevresinden
koruması gerekmektedir.
2.1.3. Eğitim
Eğitim çocukların dil gelişimini etkileyen bir faktörd“r. Öğrenci
ana dilinde eğitim alıyorsa ana dilini bu eğitim boyunca kullanır ve
geliştirir. Yabancı bir dilde eğitim alması ana dili gelişimine olumsuz etki
yapar. Özellikle okul öncesi eğitim ve ilköğretimin çocukların dil gelişimi
“zerinde çok önemli etkileri bulunmaktadır. Arslanargun ve Tapan
yaptıkları bir araştırmada okul öncesi eğitimin çocukların dil gelişimine
olumlu etki etki yaptığını anne baba gör“şlerine dayanarak tespit
etmişlerdir. Arslanargun; Tapan,
:
. Arnavutluk ta yaşayan
T“rk çocuklarının T“rkçe eğitim alma imkânları yoktur. T“rkçeyi bazı
T“rk kolejlerinde seçmeli ders olarak alabilmektedir. Devlet okullarında
ise bu da m“mk“n değildir. Eğitim T“rkiye de olduğu gibi artık erken
yaşlarda başlamaktadır. Bazı aileler çocuklarını daha - yaşlarında ana
sınıflarına göndermektedir. Çocuğun dil gelişiminde önemli yıllar
sayılan bu yaşlarda çocuk hafta içi her g“n okulda -8 saat vakit
geçirmektedir. Ders kitaplarının Arnavutça olması, ev ödevlerini
Arnavutça yapması ve okuma kitaplarının da Arnavutça olması
d“ş“n“ld“ğ“nde bir çocuk g“nde yaklaşık
saat Arnavutça ile
yaşamaktadır. Bu da uyku haricindeki en geniş zaman dilimidir. Böyle
durumdaki T“rk çocukların T“rkçe dil gelişimini sağlıklı bir şekilde
tamamlaması m“mk“n değildir.
2.1.4. Psikolojik Nedenler
Ana dili gelişiminde aile yapısı, çevre ve okulda eğitimin yanında
psikolojik nedenler de oldukça önemlidir. Çocuklar özellikle okulda ve
arkadaş çevresinde kabul görmek ve orada kendini daha iyi ifade etmek
için herkesin ortak kullandığı dili tercih etmektedir. Eğer arkadaş
çevresi İngilizce veya Arnavutça kullanıyorsa o çocuk da kendi ana
dilinden daha çok bu dillerden birini kullanmaktadır. Çocukların en çok
konuşma fırsatı buldukları ortamlar arkadaş çevreleridir. Sınıfta ve
ailede kendini ifade edemeyen bir çocuk doğal olarak arkadaş
ortamında bol bol konuşabilmekte, espri yapabilmekte, fıkra anlatıp
231
havadan sudan konuşabilmektedir. Böylece çocuğun ana dili ikinci plana
atılmaktadır.
2.1.5. Fizyolojik Nedenler
Çocukların ana dili gelişimine fizyolojik ve biyolojik nedenler de
etki etki etmektedir. Çene yapısı, ağız bozuklukları, hastalıklar, devam
eden hastalıklar gibi nedenler çocuklarda dil gelişimini
yavaşlatmaktadır. Bu çocukların hem eğitimine hem de sosyalleşmesine
olumsuz tesir etmektedir. Netice itibarıyla çocuklarda gör“len çene
bozuklukları, ağır hastalıklar gibi çocuğun geçirdiği bazı hastalıklar
onun dil gelişiminde olumsuz rol oynamaktadır Karacan,
:
.
2.1.6. Cinsiyet
Dil gelişimini etkileyen faktörlerden biri de cinsiyettir. Cinsiyetin
dil gelişimi “zerindeki etkisini Yavuzer şöyle ifade etmektedir:
Konuşma konusunda erkek çocuklar, genellikle kızlara göre geride
kalırlar. Onların c“mleleri daha kısa ve daha çok hatalı; sözc“k
dağarcıkları ise daha kısırdır. McCarthy e göre, ilk yıllarda cinsiyet farkı
yoktur ve çocuklar annelerini örnek alarak hecelerler, ancak bir s“re
sonra kızlar anneyi, erkekler de babayı örnek almaya başlarlar.
Çocukluk sırasındaki aşırı derecede sıkı anne-kız ilişkileri de kızların
daha çabuk ve yanlışsız konuşmalarında yardımcıdır.
Yavuzer,
2007:93)
Yavuzer, cinsiyet unsurunun çocukların dil gelişimi “zerinde
etkili olduğunu vurgulamış ve kız çocukların erkeklerden daha çabuk ve
iyi bir şekilde dil gelişimi gösterdiklerini ifade etmiştir. Bu durum
Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocukları için de geçerlidir.
2.1.7. Zekâ
Bireyin çevresinde etkili bir şekilde uyumunu sağlayan soyut ve
genel bir yetenek olarak ve en geniş anlamıyla genel bir zihin g“c“
olarak tanımlanan zekânın Baymur,
:
dil gelişiminde önemli
bir payı vardır. D“ş“nme sessiz konuşma, konuşma ise d“ş“nceleri
seslendirmedir diyen Baymur zekâ ile dil arasındaki ilişkiye dikkat
çekmektedir Baymur,
:
. Zekânın ölç“m“nde kelime bilgisi ve
kelimelerin kullanılışına yer verilmektedir. Bu testler sonucunda dil ile
zekâ arasında bir ilişki olduğu gör“lmektedir. Karacan İki yaşına kadar
çocuğun çıkardığı seslerle zekâsının ilişkisi olmamasına karşın, iki
yaşından sonra dil gelişimi ile zekâ arasında sıkı bir ilişki olduğunun
saptandığını, erken konuşan çocukların zekâ d“zeylerinin genellikle
normal ya da normalin “st“nde olduğu ve dilin zekâya bağlı olarak
geliştiği gör“ş“n“n kabul edildiğini ifade etmektedir(Karacan,
2000:255).
232
2.1.8. Sosyo-Ekonomik Koşullar
Dil gelişiminde çocuğun sahip olduğu sosyo-ekonomik
koşulların da etkisi bulunmaktadır. Sosyo-ekonomik durumu zayıf olan
çocuklar diğerlerine göre öğrenmeye daha az motive olmaktadır. Sosyoekonomik durumu iyi ailelerin çocukları erken ve d“zg“n konuşurlar.
Çocuğun dil gelişiminde önemli rol oynayan çevresel faktörlerin yanı
sıra, çocuğun okuduğu kitap sayısı, ana babanın onunla meşgul olma
derecesi ve oynadığı oyunların da rol“ vardır. Ana babası ile uzun s“re
birlikte olan çocuk daha d“zg“n konuşur. Sosyo-ekonomik d“zeyi
y“ksek olan aileler doğru konuşmaya daha çok önem verdiklerinden,
çocuklarına daha iyi model oluştururlar Yavuzer,
:
ve
çocuklarının akıcı ve doğru konuşabilmesi için çaba harcarlar Stronge,
:xii . Bu gör“ş, doğru ve yerinde bir tespit olmasına rağmen yurt
dışında yaşayan vatandaşlar için kısmen tamamen geçerli sayılmaz.
Arnavutluk ta dört tip T“rk aile yapısı gör“lmektedir:
T“rkiye den ticaret yapmak maksadıyla gelmiş olanlar, T“rk okullarında
çalışan öğretmenlerin oluşturduğu aile grubu, T“rkiye devletine ait
elçilik vb. kurumlarda çalışanların aileleri ve işçi olarak çalışanların
aileleri. Bu aileleri oluşturan anne ve babaların eğitim d“zeyleri farklı
olduğu gibi sosyo-ekonomik durumları da birbirlerinden farklıdır. Bu
gruplar içinde ekonomik durumu en y“ksek olanlar iş adamları ve
devlet kurumlarında çalışanlardır. Ancak Arnavutluk ta çocukların ana
dili gelişimi konusunda ekonomik durum ve sosyal çevre faktör“
T“rkiye dekinden farklıdır. Yurt dışında yaşamanın verdiği
uluslararasılaşma bu t“r ailelerin çocuklarının İngilizceye daha fazla
önem vermelerine sebep olmaktadır. Ancak çocukları T“rk okullarına
devam eden aileler için haftada birkaç saatlik T“rkçe dersleri onların
çocuklarının dil gelişimine katkı sağlamaktadır.
2.1.9. İki Dillilik
Dil gelişimini etkileyen faktörlerden biri de iki dilliliktir. İki
dilliğin en açık tanımı; çocuğun doğuştan itibaren iki dilli bir ortamda
b“y“mesi olarak ifade edilebilir. Ailede konuşulan dil ile çevrede
konuşulan dil farklı olduğunda bu durum çocukta bazı değişikliklere yol
açacaktır. Bazen anne baba farklı diller konuşabilir; bazen anne baba
aynı dili konuşurken, çocuk dışarıda sosyal çevresinde, okulda ikinci bir
dille karşılaşabilir. Özellikle Avrupa daki T“rk çocukları böyle bir
ortamda b“y“yorlar. Yıldız,
.
İki dillilikte ailelerin çocuklarının dil gelişimine çok dikkat
etmeleri gerekir. Arnavutluk ta sadece annenin veya babanın T“rk
olduğu ailelerde çocuklar iki dili öğrenmek durumundadır.
Arnavutluk ta doğup b“y“yen T“rk çocukları ebeveynlerinin ve
çevresinin sayesinde her iki dili de öğrenip konuşabilmektedir. Ailelerin,
233
okulların ve çevrenin bu çocukları dil konusunda desteklemesi gerekir.
Aksi durumda iki yarım dillilik oluşabilir. Bu da çocuğun her iki dilde de
kendini geliştiremediği bir duruma yol açar Bayhan ve Albayrak,
2008:133).
2.2. Ana Dili Gelişimine Katkı Sağlayacak Aktiviteler
Dil, doğal bir s“reç içinde gelişse bile bazı aktivitelerle gelişmesi
hızlandırılabilir ve kuvvetlendirilebilir. Özellikle ana dilinin
konuşulmadığı bir yerde yaşayan çocuklar için bu t“r aktiviteler zorunlu
hale gelmektedir. T“rkçe eğitim almayan ve çevresinde T“rkçe
duymayan çocukların dil gelişimine bazı dil geliştirici etkinliklerle
yardımcı olunabilir. Yukarıda bahsedilen T“rk ailelere, çocuklarının
T“rkçe dil gelişimini tamamlayabilmesi adına bazı aktiviteleri yapmaları
önerilmektedir. Bu aktivitelerin her biri çocuğun dört temel dil
becerisinin birini ya da birkaçını geliştirecektir.
2.2.1. T“rkçe Çizgi Film İzlettirmek
Çocuklar evdeyken uyku dışında vakitlerinin çoğunu televizyon
izleyerek geçirmektedir. Böyle bir durumda aileler, çocukların
seviyelerine göre g“zel bir T“rkçeyle hazırlanmış, T“rk k“lt“r, örf,
gelenek ve göreneklerini yansıtan çizgi filmler seyrettirmelidir.
Görselliği bol ancak köt“ bir terc“me ile yayınlanan yabancı çizgi
filmlerin çoğu çocukların dil gelişime katkı sağlamak yerine zarar
vermektedir. Bu aktivite çocukların dinleme, konuşma becerilerini
geliştirir.
2.2.2. T“rkçe (ikâye Kitabı Okumak/Okutturmak
Evde geçen zamanın çoğunu televizyonun ve bilgisayar
oyunlarının çalması çocukların kitap okuma zamanlarını azaltmakta ya
da tamamen yok etmektedir. Oysa g“zel resimli, iyi bir T“rkçe ile
hazırlanmış, yine filmlerde olduğu gibi T“rk k“lt“r öğelerini yansıtan
hikâye ve masal kitapları çocukların dil gelişimine olumlu katkı
sağlayacaktır. Kitapların çizgi filmlerden öne çıkan yanı ise çocuğa hayal
kurabilecek boşluklar bırakmasıdır. Resimlere yansımayan konuşmaları
çocuk kafasında canlandıracaktır. Ayrıca okuma bilmeyen çocuklardan
okunan hikâye ve masalları resimlere bakarak anlatmaları istenebilir.
Bu da çocuğun hem dinlemesini, hem konuşmasını hem de kelime
dağarcığını zenginleştirir. Okuma bilen çocuklara da seviyelerine göre
kitaplar okutulmalıdır. Ortaokul ve lise yaşlarındaki çocuklara y“z temel
eser sayılan T“rk klasikleri de okutulmalıdır. Bu aktivite çocukların
dinleme, konuşma becerilerini geliştirir. Eğer çocuk okula gidiyorsa
okuma ve yazma becerilerini de geliştirir.
2.2.3. Tatilleri T“rkiye de Geçirmek
234
Dil en iyi doğal ortamında gelişmektedir. Bir dil için doğal ortam
o dilin hayatın her karesinde olduğu yerdir. T“rkçe için doğal ortam
elbette T“rkiye dir. Yurt dışında yaşayan T“rk aileler çocuklarının ana
dili gelişimlerine katkı maksadıyla çocuklarını yaz tatillerinde
T“rkiye ye/memleketlerine
göt“rmeli/göndermelidir.
Çocuklar
dedeleri, nineleri, halaları, teyzeleri, dayıları, amcaları ve kuzenlerinin
olduğu ortamlarda hem T“rkçelerini geliştirir, hem aile ve akrabalık
ilişkilerini kuvvetlendirir, hem de T“rk k“lt“r yapısını öğrenirler. Bu
aktivite çocukların başta dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir.
Bunların yanı sıra, okula giden çocukların okuma ve yazma becerilerini
de geliştirir.
2.2.4. T“rkiye den Arkadaşlar Edinmesini Sağlamak
Yaz tatillerinde T“rkiye ye giden çocukların T“rkiye den arkadaş
edinmesi de önemli bir husustur. İster akrabalarından olsun ister
komşularından T“rkiye de arkadaşı olan çocuklar telefon ve internet
aracılığıyla o arkadaşlarıyla konuşacak ve yazışacaktır. Bu da onların
T“rkçe kullanmalarına imkân sağlayacaktır. Bu aktivite çocukların başta
dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula
giden çocukların yazma becerilerini de geliştirir.
2.2.5. T“rkçe Ders Aldırmak
T“rkçe ders almak yurt dışında yaşayan T“rk çocuklarının
T“rkçe dil gelişimine katkı sağlayacak bir faaliyettir. Arnavutluk ta
olduğu gibi birçok “lkede çocuklar T“rkçe eğitim alamamaktadır. Bu
çocuklar duyarak, dinleyerek, konuşarak T“rkçeyi öğrenseler de yazma
ve dil bilgisi konusunda çok zayıf kalacaklardır. Çocuklara verilecek
dersler birebir olacağı gibi, T“rk topluluğunun çocuklarını bir araya
getirerek bir sınıf oluşturması şeklinde bir dernek, k“lt“r merkezi ya da
elçilik b“nyesinde olabilir. Önemli olan T“rkçe uzamanı tarafından bu
çocuklara haftada en az - saatlik T“rkçe dersi verilmesidir. T“rkçe
konuşabilen bu çocuklar, dersler sayesinde yazma becerilerini
geliştirebilir, kelime hazinelerini zenginleştirir ve T“rkçenin dil bilgisi
kurallarını öğrenebilirler. Bu aktivite, okula giden çocuklara önerilir. Bu
aktivite sayesinde çocuğun dört temel dil becerisinde gelişme olur.
2.2.6. G“nl“k Yazdırmak
Yurt dışında yaşayan T“rk çocukları T“rkçe konuşmak, dinlemek
kadar okuma ve yazma fırsatı bulamamaktadır. Bu nedenle bu
çocukların dört temel dil becerisinden olan yazma ve okuma becerileri
gelişemiyor. Bilhassa T“rkçe eğitim almayan çocukların T“rkçe yazma
ve okuma becerilerinin gelişimi sadece ailelere kalmış bulunuyor.
Aileler de gerekli ilgi ve dikkati göstermezlerse çocukların bahsedilen
temel becerileri eksik kalacaktır. Okumalarının gelişmesi adına yukarıda
zikredilen kitap okuma etkinliği yapılabilir. Yazma becerilerinin gelişimi
235
için anne babalar okuma yazma öğrenen çocuklarına T“rkçe g“nl“k
tutturabilirler. Çocuklar her g“n, hiç olmazsa hafta birkaç g“n yarım
sayfalık g“nl“k tutsa, anne babası da yazdıklarını T“rkçe yazım ve imla
açısından kontrol edip varsa yanlışlarını d“zeltse çocukların T“rkçe
yazma becerileri gelişecektir.
2.2.7. T“rkçe M“zik Dinletmek
M“zik hayatımızın bir parçası olmuştur. (erkes kendine hitap
eden bir m“zik t“r“ bulabilmektedir. Bu m“ziklerin çoğu söz
içermektedir. Anne ve babalar evde yabancı m“zik yerine T“rk k“lt“r
hayatını yansıtan t“rk“ ve şarkılar dinleyebilirler. Çocuklar da
ebeveynleriyle birlikte bu t“r m“zikleri dinleyerek T“rkçelerini
geliştirebilirler. Ayrıca k“ç“k çocuklar için hazırlamış pek çok çocuk
şarkısı bulunmaktadır. Bu şarkılar bir iki yaşından itibaren çocuklara
dinletilerek onların dil gelişimine yardımcı olunabilir. Bu aktivite
çocukların dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir.
2.2.8. T“rkçe Şiirler Ezberletmek
Çocukların T“rkçe gelişimine pozitif etki eden diğer bir husus da
şiir ezberletmektir. Çocuklara yaş seviyesine göre şiirler ezberletilebilir.
(afızasında pek çok şiir olan bir çocuğun hem konuşma ve okuma hem
de yazma becerileri gelişir. Ayrıca ezberlediği şiirlerde geçen kelimeleri
öğrenmesi çocuğun kelime hazinesini de zenginleştirir. Kendi milli ve
manevi değerlerimizi yansıtan şiirler çocukların milli ve manevi
kimliklerinin gelişmesine de yardımcı olacaktır. Bu aktivite çocukların
konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden
çocukların okuma ve yazma becerilerini de geliştirir.
2.2.9. T“rkçe Oyunlar Oyna t mak
Dört temel dil becerisini besleyen çok önemli bir husus kelime
hazinesidir. Çocukların bildikleri kelime sayısının fazla olması onların
temel dil becerilerini geliştirir. Kelime hazinesi ile dört temel beceri
arasında doğurgan bir daire mevcuttur. Çocuk ne kadar çok kelime
bilirse o kadar rahat okur, iyi bir okuma ona iyi bir konuşma ve dinleme
becerisi kazandırır, bunlar da çocuğa yeni kelimeler kazandırırken
yazma becerisini de geliştirir. Anne ve babalar çocuklarıyla kelime
hazinesini geliştirecek Kelime Avı, İsim Şehir, Son (arften/(eceden
Kelime T“retme, Scrabble nın T“rkçe Şekli, Kelimelik, Kelime Oyunu gibi
T“rkçe kelime oyunları oynayabilirler. Oyun esnasında çocuklarına bu
kelimelerin anlamlarını da öğretebilirler. Bu aktivite çocukların başta
dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula
giden çocukların okuma ve yazma becerilerini de geliştirir.
236
2.2.10. Aile İçinde T“rkçe Konuşmak
Çocukların dil gelişiminde en önemli etken aile içinde T“rkçe
konuşmaktır. Özellikle anne baba farklı etnik grupta olan ailelerde aile
içi iletişim dili T“rkçe olursa çocukların dil gelişimine çok katkı
sağlayacaktır. Özellikle annenin T“rk olmadığı ailelerde baba evde iken
çocuklarla T“rkçe konuşulmalıdır. (atta evde T“rkçe konuşma saatleri
bile yapılabilir. Böylece çocuk dilin en önemli yani olan pratik yapmaya
fırsat bulur. Bu aktivite çocukların dinleme ve konuşma becerilerini
geliştirir.
3. SONUÇ
Yurt dışında yaşayan T“rk çocuklarının dil gelişimini etkileyen
değişik faktörler vardır. Bunlardan en önemlisi çocuğun aile yapısı ve
ana dili olarak tercih ettiği dil meselesidir. Diğer faktörler ise çevre,
eğitim, psikolojik ve fizyolojik nedenler, cinsiyet, zeka, sosyo-ekonomik
koşullar ile iki dilliliktir. Arnavutluk taki T“rk çocukları bu faktörlerden
etkilenerek T“rkçe dil gelişimi sergilemektedir. Yapılan gözlemler
sonucunda, Arnavutluk ta yaşayan T“rk çocuklarının dil gelişimi
T“rkiye deki T“rk çocukların dil gelişimiyle eşit şartlarda olamamakta
ve aynı seviyede gelişme gösterememektedir. Böyle bir durumda bu
çocukların T“rkçe dil gelişimlerine bazı aktivitelerle katkı yapılması
gerekmektedir. T“rkçe dil gelişimine pozitif katkı yapacağını
umduğumuz aktiviteler şunlardır:
a) T“rkçe çizgi film izlettirmek
b) T“rkçe hikâye kitabı okumak/okutturmak
c) Tatilleri T“rkiye de geçirmek
d) T“rkiye den arkadaşlar edinmesini sağlamak
e) T“rkçe ders aldırmak
f) G“nl“k yazdırmak
g) T“rkçe m“zik dinletmek
h) T“rkçe şiirler ezberletmek
i) T“rkçe oyunlar oyna t mak
j) Aile içinde T“rkçe konuşmak
Uygulaması kolay olan bu aktiviteler doğru bir zamanda, doğru
bir mekânda ve doğru bir şekilde uygulandığı takdirde verim elde
edilecektir. Böylece Arnavutluk taki T“rk çocukları dil gelişimlerini
T“rkiye deki
çocukların
seviyesine
yakın
bir
şekilde
tamamlayabilecektir.
4. KAYNAKÇA
Arslanargun, Engin; Tapan, Filiz
. "Okul Öncesi Eğitim ve
Çocuklar Üzerindeki Etkileri." Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim
Fak“ltesi Dergisi, Cilt , Sayı , ss.
-238.
237
Baymur, Feriha(1973). Genel Psikoloji, .bs., İstanbul: İnkılap ve
Aka Kitabevleri
Dağabakan, Fatma Özt“rk ve Dağabakan, Davut
. Dil ve
Çocukta Dil Gelişim Kuramları, Millî Eğitim Dergisi, Bahar Sayısı
,
ss.155-161.
G“rkan, Tanju
. Çocuğun Dil Gelişimi ve Eğitiminde Ailenin
Rol“, T“rk Dilinin Öğretimi Toplantısı, Ankara Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Fak“ltesi Yayınları
, ss. -3.
http://tirana.emb.mfa.gov.tr/
http://www.ysk.gov.tr
Karacan, Elvan(2000). Çocuklarda Dil Gelişimini Etkileyen
Faktörler, S“rekli Tıp Eğitimi Dergisi, Sayı
, ss.
-258.
http://www.ttb.org.tr/STED/sted
/ .html
Erişim
tarihi:
10.10.2014)
Stronge, James H.(2007). Qualities Of Effective Teachers, 2nd ed.
Alexandria: ASCD.
Şen, Ülker
. Turkish And Turkish Culture Education
Programs Of Turkish Children Abroad During Adaptation Process, Second
International Congress for European Turks, 14- Mayıs
, Belçika.
Tochon, F. V.
. Çeviren: Sezen Bayhan, Mehmet Barış
Albayrak, Dil İkilemini Çözmek: Okullar Neden Uyum Sağlamalı, Eğitim
Bilim Toplum Dergisi, Cilt: Sayı:
Bahar:
, ss.
-147.
T“rkçe Sözl“k
Yavuzer, (.
Kitabevi.
. Ankara: T“rk Dil Kurumu.
. Çocuk Psikolojisi,
.bs, İstanbul: Remzi
Yıldız, Cemal
. Prof. Dr. Cemal Yıldız İle Ana Dilin Önemine
Dair
Yapılan
Röportaj,
http://anadilim.eu/wpcontent/uploads/2012/04/ProfDrCemalYildiz_R%C3%B6portajMetni.p
df Erişim tarihi: . .
Yol, Ali (2011). Yurt Dışındaki T“rk Çocuklarına T“rkçe
Öğretimindeki Sorunlar, Gazi Üniversitesi T“rkçe Araştırmaları
Akademik Öğrenci Dergisi, Yıl: , Sayı: , ss.
-131.
238
İNGİLTERE VE TÜRKİYE DE UYGULANAN ANADİLİ ÖĞRETİM
PROGRAMLAR)NA İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNİN
KARŞ)LAŞT)R)LMASI1
Dr. Celalettin ÇELEBİ
Dr., T.C. Londra Eğitim M“şavirliği,
T“rkçe ve T“rk K“lt“r“ Öğrt.
[email protected]
ÖZET
Bu çalışmada, İngiltere ve T“rkiye de uygulanan ilköğretim . ve . sınıf
anadili İngilizce/T“rkçe öğretim programlarına ilişkin her iki “lkedeki
öğretmen gör“şlerinin belirlenerek karşılaştırılması amaçlanmıştır.
Araştırmada, var olan durumun olduğu gibi ortaya konulması
amaçlandığından betimsel model kullanılmıştır. Araştırmada toplanan
veriler, nicel ve nitel veri analizi yöntemi ile değerlendirilmiştir. Veri
toplama aracı olarak araştırmacı tarafından geliştirilen Öğretmen
Gör“şleri Anketi ve Öğretmen Gör“şme Formu kullanılmıştır. Araştırma
/
öğretim yılı bahar döneminde Londra daki
okulda
öğretmen ve Konya daki bulunan
okuldaki
sınıf öğretmeni ile
y“r“t“lm“şt“r. (er iki “lke öğretmenleri de anadili öğretim programını
yeterli bulmakla birlikte İngiltere deki öğretmenler T“rkiye deki
öğretmenlere göre anadili programıyla ilgili daha olumlu gör“şe
sahiptirler. T“rkiye deki öğretmenler ders içeriğinin ve ölçme
değerlendirme etkinliklerinin yeterli olmadığını d“ş“nmektedirler. Ayrıca,
T“rk öğretmenlere göre T“rkçe öğretim programında dilbilgisi
konularına ve etkinliklerine daha çok yer verilmelidirler.
Anahtar Kelime: Anadili, karşılaştırmalı eğitim, öğretim programı.
COMPARISON OF TEAC(ERS PERCEPTIONS ON MOTHER TONGUE
INSTRUCTION PROGRAMMES APPLIED IN ENGLANG AND TURKEY
SUMMARY
In this study, it is aimed to compare teachers views on the mother tongue
programmes (English / Turkish) implemented in both countries, the UK
and Turkey, in primary education (grades 4 and 5). In this study, to view
Bu çalışma yazarın doktora tezinin (Tez Danışmanı: Prof.
Dr. Ali Murat Sünbül) bir bölümünden hareketle
hazırlanmıştır.
1
239
the phenomena as it is in reality, the descriptive model is used. The data
gathered is analysed using quantitative and qualitative techniques.
Teacher Perception questionnaire and Teacher )nterview Schedule
developed by the researcher are used as data collection tools. This study
was carried out by the participants, 71 teachers from 10 schools in
London, UK, and 72 primary school teachers from 13 schools in Konya,
Turkey, in Spring in 2010/2011. Teachers in both countries find the
mother tongue programme sufficient. However, teachers in England
compared to teachers in Turkey hold more positive views about the
mother tongue programmes. Teachers in Turkey think that the content of
the lesson and assessment and evaluation activities are not adequate. In
addition, according to the Turkish teachers Turkish grammar and
activities should be given more space in the curriculum.
Key words: Mother Tongue, comparative education,
curriculum.
insruction
Giriş
Bilgi çağında bireyin ve toplumun geleceği, bilgiye ulaşma bilgiyi
kullanma ve “retme becerilerine bağlıdır. Bu becerilerin kazanılması ve
hayat boyu s“rd“r“lmesi, bilgi “retimine dayalı çağdaş bir eğitimi
gerektirmektedir (MEB, 2009).
Toplumsal k“lt“r“ bir kuşaktan ötekine aktarma görevini
“stlenen eğitim ve dolayısıyla da eğitimin en önemli aracı olan anadili
öğretimi, en eski zamanlardan beri vardır ve bu varlığını ve görevini
s“rd“rmeye de devam edecektir. Bireylerin sağlıklı iletişim
kurabilmeleri,
eğitimleri
sırasında
her
t“rl“
öğrenmeyi
gerçekleştirebilmeleri, b“y“k ölç“de anadilini etkili kullanmalarına
bağlıdır. Anadilini d“zg“n ve etkili kullanma ise ancak iyi bir anadili
öğretiminden geçmekle m“mk“n olur Yıldız,
b . Ülkemizde
ilköğretimde T“rkçe, ortaöğretimde ve y“kseköğretimde T“rkçe, T“rk
Dili, T“rk Dili ve Edebiyatı adı altında anadili öğretimi amacıyla verilen
derslere rağmen anadili öğretiminden istenen sonuçların alınamadığı,
yapılan ulusal ve uluslararası araştırmalar da tespit edilmiş ve
uzmanlarca birçok kez dile getirilmiştir Adalı,
, s. ; Anılan,
,
s.
; Aşıcı,
, s. ; Ergenç,
; Özbay,
, s.
; Özy“rek,
20 , s.
; Sever,
, s.
. Anadili öğretimi sadece bizim
“lkemizde değil, d“nyanın birçok “lkesinde eğitim sisteminin temel
sorunu olarak gör“lmektedir. Bu nedenle, ortak nitelik, amaç, yöntem ve
beceri alanlarından dolayı, anadili öğretiminin uluslar arası bir anlayışla
ele alınmasını, geliştirilmesini sağlamak amacıyla
de Uluslararası
Anadil Eğitim Örg“t“ )nternational Mother Tongue Education
Network kurulmuştur Sever,
, s.
.
240
Karşılaştırmalı eğitim, farklı “lkelerdeki sosyal bilimlerden
uygulamalı eğitime bakış açıları ve veri k“melerinden daha fazla
potansiyele sahiptir. Karşılaştırmalı eğitim en iyi biçimde sosyal
bilimler, eğitim bilimleri ve uluslararası çalışmaların kesişim noktası
olarak tanımlanabilir Noah ve Eckstein, 1969). Karşılaştırmalı eğitim,
eğitim sisteminin sorunlarına ve etkilerine dair geçerli bilgiler elde
etmek, eğitim sisteminin belirleyicilerinin çeşitli “lkelerdeki gelişimi
inceleyerek, eğitim politikasının belirlenmesine yardımcı olabilecek
gör“şler kazandırabilmeyi amaçlamaktadır Demirel,
, s. -3).
Alexander e
göre karşılaştırmalı araştırmalara özg“ bir yöntem
yoktur. Çok disiplinli bir yaklaşım (multidisciplinary approach) olması
sunduğu esneklik açısından iyidir. Benzerlikler benzer olanlarla, farklı
olanlar ise farklı olanlarla kıyaslanmaktadır. Uluslararası (Crossnational) karşılaştırmalar en çok kullanılan araştırma yöntemleridir.
Araştırmacının özellikle kendi “lkesini başka “lkelerle kıyaslaması en
çok kullanılan yöntemdir. Kısaca karşılaştırmalı araştırma var olan
farklılıkları analiz edebilmek için araştırma ve karşılaştırma yapmaktır.
(Akt. Kilimci, 2006, s. 44-45). Karşılaştırmalı çalışmaların çoğunluğu
“lkelerin kendi durumlarını görmesi ve eğitim progamlarının yeniden
yapılandırılmasında buna göre karar alması için yapılmaktadır
(Lauterbach ve Mitter, 1998). Mevcut eğitim sistemlerini, eğitim
programlarını, öğretim yaklaşım ve uygulamalarını daha iyi analiz
etmek, yaşanan ve olası eğitim sorunlarına çöz“m bulmak için daha
geniş bakış açısıyla farklı eğitim sistemleri, eğitim programları ve
uygulamaları incelenmelidir.
İngilizce Öğretim Programı
İngiliz Ulusal Eğitim Programı içinde önemli bir yeri olan
İngilizce Öğretim Programı, ilköğretim ve ortaöğretimi kapsayacak
şekilde böl“m Key Stage 1, Key Stage 2, Key Stage 3 ve Key Stage 4)
halinde verilmiştir. İngilizce Öğretim Programı, Ulusal Program adı
altında ilköğretimde okutulan diğer derslerin öğretim programlarıyla
birlikte
yılında uygulamaya konulmuştur. Nitelikler ve Program
Geliştirme Ajansı QCDA tarafından Ulusal M“fredat The National
Curriculum
kapsamında okullarda okutulan ders programları
hazırlanarak eğitim bakanlığına sunulur. Eğitim bakanlığı tarafından
onaylanan program, okullarda uygulanır.
Eğitimin asıl amacı evde ve okulda ruhsal, psikolojik, k“lt“rel,
sosyal, zihinsel ve bedensel açıdan belli bir doğrultuda bireylerin iyi
yetişmesidir. Eğitim, herkese fırsat eşitliği, sağlıklı olma, tam demokrasi,
“reten ekonomi ve s“rd“r“lebilir gelişme yolunu açar. Ulusal Programın
t“m Temel Evreleri ve dersleri kapsayan iki genel hedefi vardır.
Bunlardan birincisi öğrencilerin akademik gelişimlerini, ikincisi onların
kişisel gelişimlerini tamamlamayı amaçlar Education Act,
.
241
Aşağıda verilen genel hedefler, İngilizce Öğretim Programının t“m
uygulama aşamalarını kapsamaktadır (The National Curriculum, 1999).
Hedef 1: Okul programı, b“t“n öğrencilere öğrenmeleri ve
başarmaları için fırsatlar sunmayı amaçlamalıdır.
Hedef 2: Okul programı öğrencilerin, duygusal, ahlaki, sosyal ve
k“lt“rel yönden geliştirerek; onları fırsatlar, sorumluluklar ve hayat
tecr“besi için hazırlamayı amaçlamalıdır.
İngilizce Öğretim Programı öğrencilere temel becerileri
geliştirmeleri için fırsat verir. Dil iletişim için en önemli araç olduğu için
programda iletişim becerisinin geliştirilmesine ayrı bir önem verilmiş,
programın t“m d“zeyleri için dört beceri belirlenmiştir. Bunlar: iletişim
kurma, başkaları ile çalışma, kendi öğrenmesini ve performansını
geliştirme ve problem çözme becerileridir.
İngilizce Öğretim Programının geneli incelendiğinde öğretim
programının bireysel farklılıkları dikkate alan, öğrenci merkezli, çoklu
zekâ, işbirlikli öğrenme gibi yaklaşım ve stratejilerin esas alınarak
oluşturulduğu, eğitim uygulamalarının bu anlayışa uygun biçimde
d“zenlenmesi gerektiği benimsenmiştir.
T“rkçe Öğretim Programı
T“rkiye de okutulan ders öğretim programları Milli Eğitim
Bakanlığına bağlı Talim Terbiye Kurulu tarafından hazırlanıp Tebliğler
Dergisi nde yayınlanarak y“r“rl“ğe girer ve “lke çapındaki t“m
okullarda bu öğretim programları uygulanır. 2005–
öğretim
yılından itibaren uygulamaya konulan T“rkçe Öğretim Programı nın
yapısı genel amaçlar, temel beceriler, öğrenme alanları, kazanımlar,
etkinlikler ve açıklamalardan oluşmaktadır (MEB, 2005).
T“rkçe Öğretim Programı - .Sınıflar içerdiği öğrenme alanları
ve kazanımlarla öğrencilerde temel becerilerin gelişmesini
sağlayacaktır. Bu programla ulaşılması beklenen bu temel beceriler;
T“rkçeyi doğru, g“zel ve etkili kullanma, eleştirel d“ş“nme, yaratıcı
d“ş“nme, iletişim, problem çözme, araştırma, bilgi teknolojilerini
kullanma, girişimcilik, karar verme, metinler arası okuma, kişisel ve
sosyal değerlere önem verme becerileridir (MEB, 2005, s. 13). T“rkçe
Öğretim Programının hazırlanmasında; yapılandırmacı yaklaşım, çoklu
zekâ yaklaşımı, öğrenci merkezli eğitim, bireysel farklılıklara duyarlı
eğitim, tematik sarmal ve beceri yaklaşımı gibi çağdaş eğitim yaklaşım
ve modelleri göz ön“nde bulundurulmuştur. (MEB, 2009, s. 3).
Araştırmanın Amacı ve Önemi
242
Bu çalışmada İngiltere de İngilizcenin okullarda öğretimi için
kullanılan İngilizce Öğretim Programı ile T“rkiye de T“rkçenin
okullardaki öğretimi için kullanılan T“rkçe Öğretim Programına ilişkin
öğretmen gör“şlerinin belirlenmesi, karşılaştırılması ve her iki öğretim
programı arasındaki benzerlik ve farklılıkların ortaya konulması
hedeflenmiştir. Bu çalışmayla öğretmen gör“şleri çerçevesinde öğretim
programlarının uygulanma s“reciyle ilgili yaşanan sorunların ortaya
konulması ve bu sorunların çöz“lmesi noktasında bir takım öneriler
getirmesi beklenmektedir. Ayrıca her iki “lkede uygulanan anadili
programlarının ögelerine ilişkin öğretmen gör“şlerinin öğrenilmesi ve
öğretmenlerin bakış açısıyla öğretim programlarının karşılaştırılması
araştırmacılara ve eğitimcilere yeni bir bakış açısı sunacağı
d“ş“n“lmektedir.
Yöntem
Araştırmanın genel amacı İngiltere ve T“rkiye de uygulanan
anadili öğretim programlarına ilişkin öğretmen gör“şlerini belirlemek
olduğu için araştırma modellerinden tarama modeli kullanılmıştır
(Karasar, 2002).
Evren ve Örneklem
Bu araştımanın evrenini İngiltere de Londra şehrindeki
T“rkiye de Konya şehrindeki ilköğretim okullarında görev yapan sınıf
öğretmenleri oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini İngiltere de
Londra daki Enfield, Greenwich, Lewisham ve Newham belediyelerinde
bulunan 10 okulda görev yapan
sınıf öğretmeni
ve . sınıf
oluşturmaktadır. Konya da ise Çumra, Karatay, Meram ve Selçuklu
ilçelerinde
okuldaki görev yapan
sınıf öğretmeni . ve . sınıf
araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır. Tablo
ve Tablo de
İngiltere ve T“rkiye den araştırmaya katılan öğretmenlerin cinsiyet
durumları karşılaştırılmıştır.
Tablo de gör“ld“ğ“ gibi her iki “lkede de nicel verilerin
toplandığı
katılmcıların
çoğunluğunu
kadın
öğretmenler
oluşturmaktadır.
Tablo 1 Nicel Verilerin Toplandığı Katılımcıların Cinsiyet Durumu
Cinsiyet
Ülke
f/%
Toplam
Kadın
Erkek
f
58
13
71
İngiltere
%
81,7
18,3
100
f
42
30
72
T“rkiye
%
58,3
42,7
100
243
Nitel verilerin toplandığı çalışma grubu, nicel verilerin elde
edildiği örneklemde yer alan katılımcılardan seçilmiştir. Araştırma
kapsamında yapılan gözlem ve gör“şme için katılımcıların
belirlenmesinde nitel araştırmalarda kullanılan amaçlı örnekleme
yöntemi kullanılmıştır (Kemper, Strinfield ve Teddie, 2003; Yıldırım ve
Şimşek,
).
Tablo de gör“ld“ğ“ gibi İngiltere ve T“rkiye de nitel verilerin
toplandığı katılımcıların cinsiyete göre dağılımına bakıldığında
gör“şmeye katılan öğretmenlerin çoğunluğunu kadın öğretmenler
oluşturmaktadır.
Tablo Nitel verilerin Toplandığı Katılımcıların Cinsiyet Durumu
Cinsiyet
Ülke
Toplam
f/ %
Kadın
Erkek
f
8
3
11
İngiltere
%
72,72
27,27
100
f
7
5
12
T“rkiye
%
58,33
41,66
100
Veri Toplama Araçları
Araştırmada veri toplamak amacıyla kullanılan araçlarından biri
olan ankette yer alan maddelerin hazırlanması aşamasında İngiltere ve
T“rkiye den alanında uzman
akademisyenin gör“şlerine
başvurulmuştur. Alınan uzman gör“şleri ile anketin gör“n“ş ve içerik
geçerliliği sağlanmıştır Karasar,
. Öğretmen Gör“şleri Anketi, 4
böl“mde yer alan
sorudan oluşmaktadır. Öğretmenlerin anket
maddelerine verdikleri cevaplar; (iç Katılmıyorum
, Çok az
katılıyorum
, Kararsızım
, Çok Katılıyorum
, Tamamen
Katılıyorum
şeklinde derecelendirilmiştir.
Araştırmada öğretmenlerin anadili öğretim programyla ilgili
gör“ş ve önerilerini belirlemek amacıyla yapılandırılmış Öğretmen
Gör“şme Formu hazırlanmıştır. Gör“şme formunun kapsam geçerliğinin
sağlanması için; ölçekteki maddelerin her birinin ölçmek istediği
durumu en iyi derecede ölçmesine özen gösterilmiş ve gör“şme
formunun kapsam ve dil geçerliği için T“rkiye de ve İngiltere de
alanında uzman ve “niversitelerde öğretim “yesi olan kişilerin
gör“şlerine başvurulmuş ve her iki “lkeden er sınıf öğretmeni ile pilot
gör“şme yapılmıştır Karasar,
, s.
. Gör“şme formu dört açık
uçlu sorudan oluşmaktadır. Gör“şme formunda yer alan soruların,
ankette yer alan sorularla paralellik göstermesine dikkat edilmiştir.
T“rkçe hazırlanan ve Öğretmen Gör“şme Formu İngilizceye
çevrilmiştir. (er iki ölçme aracının dil ve anlam uygunluğunu sağlamak
244
için uzun yıllar İngiltere Eğitim Sistemi içinde görev yapan öğretmen,
m“fettiş, akademisyen gibi T“rkçeye ve İngilizceye hâkim kişilerin
gör“ş“ alınmıştır. Ayrıca İngiliz okullarında görev yapan öğretmenlerin
maddelerin anlaşılırlığı ve açıklığı konusunda gör“şleri alınarak ölçme
araçlarına son şekli verilmiştir.
Verilerin Analizi
İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin kendi “lkelerinde
uygulanan anadili öğretim programlarının ögelerine yönelik Öğretmen
Gör“şleri Anketi ile elde edilen gör“şleri arasında fark olup olmadığının
belirlenmesi için ilişkisiz bağımsız örneklemeler t testi uygulanmıştır.
Verilerin analizinde .
anlamlılık d“zeyi belirlenmiştir B“y“közt“rk,
2004, s. 39).
T“rk öğretmenlerden Öğretmen Gör“şme Formunun
uygulanması ile elde edilen veriler olduğu gibi, İngiliz öğretmenlerden
elde edilen veriler, önce T“rkçeye çevrilmiş, dil ve anlam uygunluğu
açısından her iki dile hâkim uzman kişilerin gör“şlerine başvurularak
ortak karar çerçevesinde verilerin T“rkçe karşılıkları bilgisayar
ortamına aktarılmıştır. (er bir soru ifadesinin altına her iki “lke
öğretmenlerinin soruya verdikleri cevaplar yazılmıştır. Elde edilen
veriler, betimsel analiz yöntemiyle incelenmiştir Yıldırım ve Şimşek,
2006, s. 224).
Bulgular
Bu böl“mde Öğretmen Gör“şleri Anketi ile elde edilen bulgulara
yer verilmiştir. İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin hedef/kazanım
boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo 3 te verilmiştir.
Tablo 3 (edef Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki Farklara
İlişkin t Testi Sonuçları
Maddeler
Ülke
N
SS
t
P
.Kazanımların-hedeflerin İngiltere 72 3,72 1,194
anadilinin öğretilmesi için
4,54 ,000*
T“rkiye 71 2,87 1,017
yeterliliği.
3,746 ,000*
birbirlerini desteklemesi.
T“rkiye 71 3,51 0,683
öğrencilerin bilişsel2,438 ,016*
duyuşsal ve psikomotor
T“rkiye 71 3,13 0,808
gelişim özelliklerine
uygunluğu.
245
.Kazanımlarınİngiltere 72 3,7 1,183
hedeflerin öğrencilerin
3,857 ,000*
bilişsel özelliklerini
T“rkiye 71 3,03 0,885
geliştirmesi
öğrencilerin d“ş“nme
2,734 ,007*
T“rkiye
71
3,03
0,939
becerilerini geliştirmesi
.Kazanımların-hedeflerin İngiltere 72 3,59
1,1
öğrencilerin birlikte
5,452 ,000*
çalışma becerilerini
T“rkiye 71 2,62 1,022
geliştirmesi
öğrencilere öğrenmeyi
7,023 ,000*
T“rkiye 71 2,63 0,839
öğretmesi
.İngilizce/T“rkçe dersi
İngiltere 71 3,89 1,106
kazanımları ve konuları
diğer derslerin amaç ve
2,714 ,007*
T“rkiye 71 3,45 0,785
konularıyla birbirlerini
desteklemesi
P< , *Fark Önemli
Tablo te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde
uygulanan anadili öğretim programının hedef boyutuna ilişkin puan
ortalamaları karşılaştırıldığında . anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki
öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir.
İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin içerik boyutuna ilişkin
gör“şleri Tablo te verilmiştir.
Tablo 4 İçerik Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki Farklara
İlişkin t Testi Sonuçları
Maddeler
Ülke
N
SS
t
P
.İçeriğin
İngiltere 72 4,08 1,215
T“rkçe/İngilizce
programının
5,603 ,000*
T“rkiye 71 3,15 0,692
kazanımlarına
uyumluluğu
İngiltere 72 3,82 1,323
.İçeriğin öğrenci
3,447 ,000*
seviyesine uygunluğu
T“rkiye 71 3,14 0,99
11.Okuma materyallerinin
İngiltere 72 3,86 1,372
okuma parçası, şiir vb.
öğrencilerin merakını
5,146 ,000*
T“rkiye 71 2,87 0,85
uyandıracak ve ilgisini
çekecek özellikte olması
12.Okuma materyallerinin İngiltere 72 4,01 1,305 7,517 ,000*
246
öğrencileri edebiyata
yönlendirici özellikte
T“rkiye 71 2,69 0,707
olması
.Dilbilgisi kurallarının
İngiltere 72 3,58 1,217
öğretiminin uygun zaman
6,14
,000*
T“rkiye 71 2,49 0,856
ve d“zeyde başlatılması
.Dok“man, yazılı ve
İngiltere 72 3,3 1,291
sözl“ kaynaklar vb.
1,949 ,001*
materyallerinin öğretmen T“rkiye 71 2,93 0,916
için yeterliliği
.Dok“man, yazılı ve
İngiltere 72 3,23 1,201
sözl“ kaynaklar vb.
2,564 ,007*
materyallerinin
T“rkiye 71 2,76 0,944
öğrenciler için yeterliliği
P< , *Fark Önemli
Tablo 4 te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde
uygulanan anadili öğretim programının içerik boyutuna ilişkin puan
ortalamaları karşılaştırıldığında . anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki
öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir. Bulgulara göre
T“rkiye deki öğretmenler dilbilgisi öğretimi yaklaşımını yetersiz
bulmaktadırlar.
İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin
boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo te verilmiştir.
eğitim
durumu
Tablo 5 Eğitim Durumu Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki
Farklara İlişkin t Testi Sonuçları
Maddeler
Ülke
N
SS
t
p
.İngilizce/T“rkçe dersi İngiltere 72 3,65 1,223
2,686 ,000*
örnek ders işleme planı
T“rkiye 71 3,18 0,795
.İngilizce/T“rkçe
dersindeki yöntem ve
tekniklerin anadilinin
öğretilmesi için yeterliliği
.Ders s“resinin,
öğrencilere anadilini
öğretmek için yeterliliği
19.Etkinliklerin,
öğrencilerin konuşma
20.Etkinliklerin,
öğrencilerin dinleme
21.Etkinliklerin,
İngiltere 72 3,59 1,219
3,206
İngiltere 72 3,49 1,369
1,821 ,007*
İngiltere 72 3,62 1,253
4,231 ,001*
İngiltere 72 3,52 1,158
3,571
T“rkiye
71
T“rkiye
71 3,11 1,107
T“rkiye
71 2,83 0,947
T“rkiye
71 2,87 0,998
3
,052
0,965
,117
İngiltere 72 3,96 1,168 5,311 ,000*
247
öğrencilerin okuma
T“rkiye 71 3,08 0,745
22.Etkinliklerin,
İngiltere 72 3,96 1,145
7,264 ,000*
öğrencilerin yazma
T“rkiye 71 2,79 0,726
23.Etkinliklerin,
İngiltere 72 3,65 1,089
öğrencilerin anadillerine
4,075 ,034*
karşı olumlu tutum
T“rkiye 71 2,99 0,83
geliştirmeye etkisi
24.Etkinliklerin,
İngiltere 72 3,45 1,143
öğrencilerin yaratıcı
d“ş“nme, eleştirel
3,05 ,030*
T“rkiye 71 2,92 0,938
d“ş“nme gibi d“ş“nme
P< , *Fark Önemli
Tablo te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde
uygulanan anadili öğretim programının eğitim durumu boyutuna ilişkin
puan ortalamaları karşılaştırıldığında
. ve
. madde dışındaki
maddelerin puan ortalamaları .
anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki
öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir.
İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin değerlendirme
boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo da verilmiştir.
Tablo 6 Değerlendirme Boyutuyla İlgili Öğretmen Gör“şleri Arasındaki
Farklara İlişkin t Testi Sonuçları
Maddeler
Ülke
N
SS
t
p
.Öğrencilere kendilerini İngiltere 72 3,51 1,229
,114
2,948
değerlendirmesine fırsat
T“rkiye 71 2,94 1,04
vermesi
.Öğretmenlere
İngiltere 72 3,69 1,305
değerlendirmenin nasıl
2,763 ,001*
yapılacağı hakkında
T“rkiye 71 3,15 0,98
gerekli bilgi vermesi
.Öğrencilerin daha çok
İngiltere 72 3,54 1,375
,095
yazılı sınavlarla
2,884
T“rkiye 71 2,9
1,24
değerlendirilmesi
.Öğrencilerin daha çok
İngiltere 72 4,04 1,226
etkinliklerdeki
3,577 ,000*
performanslarına göre
T“rkiye 71 3,41 0,853
değerlendirilmesi
.Kazanımların ve
İngiltere 72 3,79 1,074
değerlendirme
3,138 ,000*
ölç“tlerinin birbiriyle
T“rkiye 71 3,3 0,773
tutarlılığı
248
.Öğrencilerin bireysel
İngiltere 72 3,72 1,091
gelişim d“zeylerine uygun
5,724 ,000*
olarak değerlendirmeye
T“rkiye 71 2,85 0,68
imkân vermesi
P< , *Fark Önemli
Tablo da gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde
uygulanan anadili öğretim programının değerlendirme boyutuna ilişkin
puan ortalamaları karşılaştırıldığında
. ve
. madde dışındaki
maddelerin puan ortalamaları .
anlamlılık d“zeyinde İngiltere deki
öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir. 25. ve 27.
maddelerin puan ortalamaları ise 05 anlamlılık d“zeyinde anlamlı
bulunmamıştır.
Öğretmen Gör“şme Formu
Bu böl“mde İngiltere ve T“rkiye deki öğretmenlerin anadili
öğretim programıyla ilgili yazılı gör“şlerini almak için uygulanan
Öğretmen Gör“şme Formu ile elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
İngilizce/T“rkçe Öğretim Programı öğrencilere anadilini öğretmede
yeterli midir? Bu konuda ne d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin
öğretmen gör“şleri Tablo de verilmiştir.
Tablo
Öğretim Programının Öğrencilere Anadilini Öğretmede
Yeterliliği
İngilizce/T“rkçe Öğretim Programının
İngiltere T“rkiy
Öğrencilere Anadilini Öğretmede Yeterliliği
e
F
F
Öğretim programını yeterli bulma
6
5
Öğretim programı yeterli, ancak gözden
4
2
geçirilmeli
Öğretim programını yetersiz bulma
1
5
Tablo de gör“ld“ğ“ gibi İngiltere de gör“şme yapılan
öğretmen İngilizce Öğretim Programını yeterli bulduklarını,
öğretmenlerden “ programı yeterli bulmakla birlikte programın
gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. öğretmen ise öğretim
programını yeterli bulmamaktadır. T“rkçe Öğretim programını 5
öğretmen anadili öğretmede yeterli bulurken, öğretmenlerden si
programın
gözden
geçirilmesi
gerektiğini
belirtmişlerdir.
Öğretmenlerden i ise öğretim programını yeterli bulmadıklarını
belirtmişlerdir. Ayrıca bazı öğretmenler programda bireysel
farklılıkların dikkate alınmadığını, dilbilgisiyle ilgili kazanımlara
yeterince yer verilmediğini, programın başarıyla uygulanmasında aile ve
249
çevre desteğinin yeterli olmadığını d“ş“nmektedirler. Bazı öğretmen
gör“şleri Tablo de sunulmuştur:
Tablo 8 Öğretim Programının Yeterliliği İle İlgili Öğretmen Gör“şleri
İngiltere
T“rkiye
Uygulanacak sabit bir model yerine Yeterli olduğunu d“ş“n“yorum.
başlama noktası olarak yeterlidir. ( . Öğrt.
Öğretmenler, programı ana kriter T“rkçe programı öğrencilere
alarak öğrencilerin ihtiyaçlarına anadilini öğretmekte yetersizdir.
göre
k“ç“k
değişiklikler
ve Dilbilgisi ile ilgili kazanımlara
iyileştirmeler yaparlar. . Öğrt.
yeterince
yer
verilmediğini
Evet, bununla birlikte bazı d“ş“n“yorum. . Öğrt.
alanlarda program aşırı ağırdır. Şu an uygulanan programın
(atta birçok öğenin erken yaşlarda daha önceki programa göre daha
öğretilmesinin
gerekli
olup tutarlı olduğunu d“ş“n“yorum.
olmadığını merak ediyorum. Ben ( . Öğrt.
öğrencilerin hazır olduklarında Ancak kazanımlar her öğrencinin
öğreneceklerinden eminim.
4. seviyesine uygun değildir.
8.
Öğrt.
Öğrt.
Evet, bununla birlikte öğrencilerin Kazanımlar öğrenci seviyesine
ailelerinin programa desteği çok göre değil. Kazanım sayısı çok
sınırlıdır. (atta bazı aileler fazla.
Öğrencilerin
anlama
konuşma İngilizcesine tam hâkim yeteneğini
destekleyici
değiller. . Öğrt.)
kazanımlar gereklidir. . Öğrt.
İngilizce programı öğrencilere Uygulanan program öğrencilere
öğrenme
yollarını
öğretmede anadilini öğretmede tek başına
yeterlidir. .Öğrt.
yeterli değildir. Ailevi ve çevresel
Öğrencilere anadilini öğretmek için faktörlerin de etkili olduğunu
yeterli değil.
. Öğrt.
d“ş“n“yorum.
. Öğrt.
Size göre İngilizce/T“rkçe Öğretiminde kullanılan içerik,
öğrencilere anadilini öğretmede yeterli midir? Bu konuda ne
d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin öğretmen gör“şleri Tablo da
verilerek açıklanmıştır.
Tablo Öğretim Programının İçerik Yeterliliği ile İlgili Bulgular
İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında İçerik İngiltere T“rkiye
Yeterliliği
f
F
Önerilen içeriği yeterli bulma
5
6
Önerilen içerik yeterli, ancak gözden geçirilmeli
3
2
Önerilen içeriği yetersiz bulma
3
4
Tablo da gör“ld“ğ“ gibi
öğretmen İngilizce derslerinde
önerilen içeriği yeterli görd“klerini
öğretmen ise önerilen içeriği
yeterli görmekle birlikte gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir.
250
Öğretmenlerden “ ise önerilen içeriğin yetersiz olduğunu ifade
etmişlerdir. T“rkçe derslerinde önerilen içeriği öğretmenlerden sı
yeterli gör“rken, öğretmen önerilen içeriği yeterli görmekle birlikte
gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. öğretmen ise içeriğin
yetersiz olduğunu d“ş“nmektedirler. Bazı öğretmen gör“şlerine Tablo
da verilmiştir.
Tablo 10 İçerik ile İlgili Öğretmen Gör“şleri
İngiltere
T“rkiye
İçerik ve kapsam çok iyi ancak T“rkçe öğretiminde kullanılan
bu öğretmenlerin ne yaptığına ve metinleri
ve
şiirleri
yetersiz
bunların öğrenildiğinden emin buluyorum.
Öğrencilere
ilginç
olmasına bağlıdır. . Öğrt.
gelmiyor. Metinlerde öğrencilerin
Evet, gramer, konuşma ve anlamını bilmedikleri sözc“k sayısı
dinleme, okuma ve yazma çok az. Fakat okudukları kitap ve
becerilerini öğretmede yeterli seyrettikleri filmlerde daha çok
olduğunu d“ş“n“yorum.
(5. bilmedikleri
T“rkçe sözc“klerle
Öğrt.
karşılaşıyorlar. . Öğrt.
İçeriğin olması gerekenden Konular öğrenci seviyesine ve
daha
fazla
olduğunu anadilini öğretmeye uygundur. (2.
d“ş“n“yorum. Bazı zamanlar Öğrt.
gerçekten de aşırı ayrıntılıdır.
T“rkçe
kitabındaki
metinler
. Öğrt.
anadilimizi öğretmede yetersizdir.
Yeterli, ancak yaş gruplarına Metinler çok uzun ve anlaşılması
uygun
daha
fazla
içerik g“çt“r. Çoğu zaman ana fikirden
gereklidir.
. Öğrt.
yoksundur. Öğrencinin seviyesine
Yeterlidir, ancak öğrencileri uygun
değildir...
Dilbilgisi
çalışmaları tamamlarken içerik kurallarının yeterince verilmediğini
sunulurken bezdirilmemelidir. d“ş“n“yorum.
. Öğrt.
. Öğrt.
3) İngilizce/T“rkçe Öğretiminde kullanılması önerilen
etkinlikler hakkında ne d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin
öğretmenlerin gör“şleri Tablo
de verilerek açıklanmıştır.
Tablo 11 Etkinliklerin Uygunluğu İle İlgili Bulgular
İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında
İngiltere T“rkiye
Etkinliklerin Öğrenme-Öğretme Uygunluğu
F
f
Önerilen etkinlikler öğrenci seviyesine uygun
7
5
Önerilen etkinlikler uygun, ancak gözden
3
3
geçirilmeli
Önerilen etkinlikleri uygun bulmama
1
4
Tablo
de gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerden
si İngilizce
derslerinde önerilen etkinlikleri olumlu bulduklarını belirtirken,
251
öğretmen etkinliklerin gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir.
öğretmen de etkinliklerin öğrencilere uygun olmadığını söylemiştir.
T“rkçe derslerinde önerilen etkinliklerle ilgili öğretmenlerden i
etkinliklerin öğrencilere uygun olduğunu belirtirken, öğretmenlerden
“ etkinliklerin uygun olduğunu ancak yeniden d“zenlenmesi
gerektiğini ifade etmişlerdir. Öğretmenlerden
“ ise etkinlikleri
yetersiz bulduklarını belirtmişlerdir. Bazı öğretmenlerin gör“şleri Tablo
de sunulmuştur:
Tablo 12 Etkinliklerin Uygunluğu İle İlgili Öğretmen Gör“şleri
İngiltere
T“rkiye
Oldukça acil, birçok konu var Etkinlikleri basit buluyorum.... (1.
ama zaman çok kısadır. (4. Öğrt.
Öğrt.
Bir metne ait o kadar etkinlik var ki
Okul
genelindeki bu
kazanımların
uygulamalarda
her
zaman gerçekleştirilebilirliğine, açıklığına
tutarlı olmamasına rağmen ve akıcılığına zarar veriyor. (3.
m“kemmel. (5. Öğrt.
Öğrt.
Etkinlikler çok iyi hazırlanmış Öğrencilerin
ilgisini
çeken
ve öğretim için yeterlidir. (8. etkinliklerin yanında aynı tip
Öğrt.
etkinliklerin s“rekli olması zamanla
Öğretmenler
onları öğrencileri sıktığı gör“l“yor.... (5.
değiştirmeye ve d“zenlemeye Öğrt.
ihtiyaç duyarlar.
. Öğrt.
Etkinliklere bağlı kalma uzun vadede
Önerilen etkinlikler öğrencilere öğretmenin “retkenliğini olumsuz
uygunluğu ile ilgili bir fikir etkileyebilir. . Öğrt.
verebilir. Ancak çoğu zaman
Bazı
etkinliklerin öğrencilerin
öğrencilerinin
özelliklerine seviyesinin
“zerinde
olduğunu
uymayabilir.
. Öğrt.
d“ş“n“yorum. .Öğrt.
4) İngilizce/T“rkçe dersinde uygulanan ölçme ve
değerlendirme hakkında neler d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin
öğretmenlerin verdikleri cevaplar Tablo
te verilerek açıklanmıştır.
Tablo
Ölçme ve Değerlendirme Yeterliliği ile İlgili Bulgular
İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında Ölçme İngiltere T“rkiye
Değerlendirmenin Yeterliliği
F
f
Ölçme ve değerlendirmeyi yeterli bulma
7
5
Ölçme ve değerlendirme yeterli, ancak gözden
2
2
geçirilmeli
Ölçme ve değerlendirmeyi yeterli bulmama
2
5
Tablo
derslerindeki
te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerden
ölçme ve değerlendirmeyi olumlu
si İngilizce
bulduklarını
252
belirtirlerken,
öğretmen ölçme ve değerlendirmenin yeterli, ancak
gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerden si ise
ölçme değerlendirmenin yeterli olmadığını ifade etmişlerdir. T“rkçe
dersindeki ölçme değerlendirmeyi öğretmenlerden i yeterli bulurken,
öğretmenlerden si ölçme ve değerlendirmenin yeterli, ancak gözden
geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerden i ise ölçme
değerlendirmeyi yetersiz bulmaktadırlar. Bazı öğretmen gör“şleri
Tablo
te sunulmuştur:
Tablo 14 Ölçme ve Değerlendirme İle İlgili Öğretmen Gör“şleri
İngiltere
T“rkiye
İngilizce dersindeki değerlendirme Bence
ölçm“yor.
T“rkçe
öğrencilerin zayıf ve g“çl“ yönlerini iyi dersinde uygulanan ölçme
bir biçimde belirler. Öğrencilerin değerlendirmeyi
y“klenen
dersteki d“zeyini tanımlamak için yıl bilgiyi
sınama
olarak
içinde sık sık d“zey belirleme ve izleme gör“yorum.
Daha
önce
testleri
kullanırız.
Öğretmenler uygulanan
klasik
öğrencilerin bireysel hedeflerini en yöntemlerden
öteye
uygun
biçimde
oluşturmak
ve gidemiyoruz. . Öğrt.
geliştirmek için buna ihtiyaç duyarlar. Evet, yeterli zaman olduğu
.Öğrt.
s“rece. . Öğrt.
Değerlendirmenin birçok t“r“ vardır. Ölçme
değerlendirmenin
Öğrenme
hedefleri
temelinde yeterince
yapılamadığını
öğrencilerin
kendi
öğrenmelerini d“ş“n“yorum. . Öğrt.
değerlendirmeleri
için Daha çok sınava dayalı
cesaretlendirerek
öğrenmeleri değerlendirme yapıldığından
değerlendirilir. . Öğrt.
öğrencinin
performansını
Değerlendirme çok detaylı ve tamdır. yeterince ölçemiyoruz.
.
Öğretmenler öğrenci çalışmalarını Öğrt.
değerlendirirken
çok
zaman
Uygulanan
ölçme
harcarlar. . Öğrt.
değerlendirmeyi
yeterli
Özellikle d“zey belirlemeleri çok net buluyorum.
Yapılan
değil.
. Öğrt.
çalışmalarda
öğrencinin
Değerlendirmenin nasıl yapılacağı ile durumunu
görmemizi
ilgili rehber eksikliği gör“lmektedir. sağlıyor.
. Öğrt.
. Öğrt.
Sonuç ve Yorum
(edef boyutuna ilişkin iki “lke öğretmenlerinin gör“şlerinin
puan ortalamaları karşılaştırıldığında, İngiltere deki öğretmenler lehine
y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Bununla birlikte
T“rkiye deki öğretmenlerin hedeflere ilişkin gör“şleri çok y“ksek
d“zeyde olmasa da olumlu denilebilir. Bu bulguları diğer araştırmalar
253
da desteklemektedir Bulut,
; Şahin,
. Bazı öğretmenler
programda yer alan kazanım sayısının fazla olduğunu ve kazanımların
öğrenci seviyesine uygun olmadığını d“ş“nmektedirler. Durmuşçelebi
ve Erdoğan ve Gök
tarafından yapılan araştırmalarda da
T“rkçe programındaki kazanım sayısının fazla olduğu bulgusuna
erişilmiştir. Ayrıca her iki “lke öğretmenleri de programa aile desteğinin
yetersiz olduğunu d“ş“nmektedirler. Nitekim G“ven
ve Susar
Kırmızı ve Akkaya
tarafından yapılan araştırmalarda da
programa aile desteğinin yetersiz olduğu tespit edilmiştir.
İçerik boyutuna ilişkin her iki “lke öğretmenlerinin gör“şlerinin
puan ortalamaları karşılaştırıldığında, İngiltere deki öğretmenler lehine
y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Öğretmenlerin çoğunluğu
T“rkçe dersi içeriğiyle ilgili problem yaşadıklarını belirterek bu
sorunların başında içeriğin öğrenci seviyesine uygun olmadığını ve
ilgi çekici olmadığını belirtmişlerdir. Erdoğan ve Gök
tarafından yapılan araştırmada öğretmenlerin çoğunluğunun içeriğin
öğrenci seviyesine uygun olmaması ve zaman yetersizliği olmak “zere
içerikle ilgili problem yaşadıkları tespit edilmiştir. Ayrıca T“rkiye deki
öğretmenler dilbilgisi konularına programda daha geniş yer verilmesi
gerektiğini d“ş“nmektedirler. Bu bulguyu diğer araştırma sonuçları da
desteklemektedir Coşkun,
; Bulut,
; Elvan,
; Erdoğan ve
Gök,
09; Yiğitoğlu,
; Alkan,
; G“ven,
. Öğretmenler
programda önerilen dilbilgisi yaklaşımını uygun görmedikleri
anlaşılmaktadır. Buna öğretmenlerin önceki alışkanlıklarını devam
ettirme isteği ve öğrencilerinin seçme sınavlarında bilgi ağırlıklı
sorularla karşılaşıyor olması neden olabilir.
(er iki “lke öğretmenlerinin eğitim durumu boyutuna ilişkin
gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında
. ve
. madde
dışındaki maddelerde İngiltere deki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde
anlamlı fark bulunmuştur. Öğretmenler T“rkçe programındaki
etkinliklerin öğrencilerin konuşma, dinleme, okuma ve özellikle de
yazma becerisini geliştirmesiyle ilgili kararsıza yakın d“ş“nce
içindedirler. Özellikle yazma etkinliklerinin öğrencilerin yazma
becerilerini geliştirdiği d“ş“ncesi hakkında öğretmelerin yarıya yakını
olumsuz gör“şe sahiptirler. G“ven
araştırmasında T“rkçe dersi
etkinliklerinin en az yazma becerisini geliştirdiği, Elvan da
öğrenciler tarafından en az yazma becerisinin benimsendiği sonucuna
ulaşmışlardır. Bu nedenle etkinliklerin öğrencilerin konuşma, dinleme,
okuma ve yazma becerilerini geliştirici biçimde planlanması ve
uygulanması gerektiği söylenebilir.
254
Bazı öğretmenler T“rkçe etkinlikleri ile ilgili olarak etkinlik
sayısının çok fazla, aynı tip, uzun vadede yaratıcılığı köreltici ve öğrenci
seviyesinin “zerinde olduğunu d“ş“nmektedirler. Anılan ve diğ.
araştırmalarında öğretmenler metin işleme s“recinin her metinde aynı
olmasının dersi tek d“ze haline getirdiğini belirtmişlerdir. Erdoğan ve
Gök
araştırmalarında öğretmenlerin etkinlik sayısının fazla
bulduklarını ifade etmişlerdir. Bu duruma sınıfların kalabalık olması ve
fiziki imkânların yetersizliği neden olmuş olabilir.
(er iki “lke öğretmenlerinin değerlendirme boyutuna ilişkin
gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında,
. ve
. madde
dışındaki maddelerde İngiltere deki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde
anlamlı fark bulunmuştur. Bulgulara göre T“rk öğretmenler ölçme
değerlendirme ile ilgili sorunların olduğunu d“ş“nmektedirler. Nitekim
Gelbal ve Kelecioğlu
ve Özdemir
tarafından yapılan
araştırmalarda da öğretmenlerin önemli bir kısmı ölçme değerlendirme
konusunda sorun yaşadıklarını belirtmişlerdir. Başka araştırmalarda
öğretmenler ölçme ve değerlendirmeyle ilgili zamanın yeterli olmaması,
geleneksel ölçme ve değerlendirme yöntemlerine alışkın olmaları,
yeterli bilgiye sahip olmamaları, sınav sistemi, sınıfların kalabalık olması
ve yeni yöntemleri uygulama g“çl“ğ“ gibi sorunlar yaşadıklarını
belirtmişlerdir Acat ve Demir,
; Erdoğan ve Gök,
; Metin ve
Demiry“rek,
; Özdemir,
. Her iki programda da (MEB, 2009;
The National Curriculum, 1999) ölçme değerlendirme s“reciyle
öğrencilerin eksik yönlerini tamamlamasını ve temel dil becerilerini
geliştirmeyi esas alarak öğrencilerin kendilerini değerlendirmesini,
öğretmenin öğrencilerin gelişim d“zeyini ölçmesini ve öğrenme s“reci
ile kullanılan yöntem ve tekniklerin değerlendirilmesini içerdiği
belirtilmesine karşın araştırma sonuçlarına göre T“rkiye deki
öğretmenlerin programda hedeflenen ölçme değerlendirme yaklaşımını
anlamadıkları, yöntem ve teknikleri yeterince kullanmadıkları şeklinde
anlaşılabilir. Başka çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir
Çakmak,
; Yiğitoğlu,
. Bu araştırma ve diğer araştırmaların
sonuçlarına göre öğretmenlerin ölçme değerlendirme tekniklerinin
kullanımı ve hazırlanması konusunda hizmetiçi eğitime ihtiyaçları
olduğu anlaşılmaktadır.
Öneriler
1-T“rkçe Öğretim Programı yapılandırmacılık yaklaşımı
çerçevesinde gözden geçirilmeli ve etkinlikler bu yaklaşıma uygun
biçimde d“zenlenmelidir.
2-T“rkçe dersi bir anadili öğretimi dersi olduğu için bu ders ile
öğrencilere sadece dil becerileri ve anadili bilinci kazandırılması
hedeflenmelidir.
255
3-T“rkçe Öğretim Programında hatırlama kolaylığı açısından
kazanım sayısı azaltılmalıdır.
4-T“rkçe dersinde öğrencilerin d“nyasına ve gelişim seviyesine
uygun ders içeriği önerilmelidir.
5-Öğretmenlerin programı ve programın temelinde yer alan
yaklaşımları daha iyi tanımaları ve benimsemeleri için hizmet öncesinde
ve görevde iken daha kapsamlı hizmet içi eğitimden geçmeleri
sağlanmalıdır.
6-Programa veli desteğini almak ve bilinçlendirmek için velilere
yönelik seminerler verilmelidir.
7-Öğrencileri bilgileriyle yarıştırarak daha çok akademik
başarılarına göre bir “st öğrenime devamını sağlayan eleyici sınav
sistemi yerine t“m öğrencilerin ilgi ve yeteneklerine uygun öğretim
kademesine
devamını
sağlayacak
biçimde
eğitim
sistemi
d“zenlenmelidir.
8-Öğrencilerin dinleme, konuşma ve okuma özellikle yazılı
anlatım becerilerini geliştirici nitelikte etkinliklerin artırılmalıdır.
9-Öğrencinin derste öğrendiğini ölçme değerlendirmenin
yanında öğrenme s“recindeki performansı da g“nl“k, haftalık, aylık ve
yıllık izleyerek değerlendiren ölçme değerlendirme etkinliklerine yer
verilmelidir.
Kaynakça
Acat, B. ve Demir, E.
. Sınıf Öğretmenlerinin İlköğretim
Programlarındaki Değerlendirme S“reçlerine İlişkin Gör“şleri. 16.
Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi. 5- Eyl“l. Tokat.
Adalı, O.
Yayıncılık.
.
Anlamak ve Anlatmak
. Baskı . İstanbul: Pan
Alexander, R. (1992). Policy and Practice in Primary Schools. London:
Routledge.
Alkan, M.
. T“rkçe Derslerinde
- . Sınıflar Metin İşleme
S“recinin Değerlendirilmesi. Y“ksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“, (atay.
Anılan, (.
. Beşinci Sınıf Öğrencilerinin T“rkçe Dersinde
Okuduğunu Anlama Becerisiyle İlgili (edef Davranışların Gerçekleşme
D“zeyi. X)). Eğitim Bilimleri Kongresi Bildiri Kitabı. Gazi Üniversitesi,
Ankara.
Arslan, A.
. Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımına Göre (azırlanan
T“rkçe Dersi Öğretim Programının Uygulanmasına İlişkin Öğretmen
Gör“şlerinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Atat“rk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstit“s“, Erzurum.
256
Aşıcı, M.
. İlkokul – . Sınıflarda Anadili Öğretiminde Karşılaşılan
Problemler ve Öneriler. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstit“s“, İstanbul.
Bulut, İ.
. Yeni İlköğretim Birinci Kademe Programlarının
Uygulamadaki Etkililiğinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Fırat
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“. Elazığ.
B“y“közt“rk, Ş.
. Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı
.Baskı . Ankara: PegemA Yayıncılık.
Coşkun, E.
. İlköğretim Dörd“nc“ ve Beşinci Sınıf Öğretmen ve
Öğrencilerinin Yeni T“rkçe Dersi Öğretim Programıyla İlgili Gör“şleri
Üzerine Nitel Bir Araştırma. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri
Dergisi, 5/2, 423-462.
Çakmak, A.
. T“rkçe Programıyla İlgili Ölçme ve Değerlendirme
S“recinin İşlevselliği Üzerine Bir Araştırma Tekirdağ İli Örneği .Y“ksek
Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“,
Bolu.
Demirel, Ö. (2000). Karşılaştırmalı Eğitim. Ankara: Pegem Yayıncılık.
DfES. (2003). Teaching Objectives and Classroom Activities. London:
DfES Publications.
DfES. www.dfes.gov.uk
Durmuşçelebi, M.
. T“rkiye ve Almanya da İlköğretimde Anadili
Öğretimi -Eğitim Programları ve Ders Kitapları Açısından Bir
Karşılaştırma. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstit“s“, Ankara.
Education
Act.
/1996/56/contents
(1996).
www.legislation.gov.uk/ukpga
Elvan, Z. (2007). T“rkçe - . Sınıflar Ders Programının Öğretmen
Gör“şlerine Göre Değerlendirilmesi. Y“ksek Lisans Tezi, Gazi
Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstit“s“, Ankara.
Erdoğan, T. ve Gök, B.
. T“rkçenin Ana Dili Olarak Öğretiminde
Karşılaşılan Sorunlar ve Bu Sorunların Giderilmesine Yönelik Öneriler:
Ankara Örneği. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi, , 16.
Ergenç, İ.
. T“rkiye deki Anadili Sorunu. Tömer Dil Dergisi, 25.
Gelbal, S. ve Kelecioğlu, (.
. Öğretmenlerin Ölçme ve
Değerlendirme Yöntemleri (akkındaki Yeterlik Algıları ve
Karşılaştıkları Sorunlar. (acettepe Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi,
33, 135-145.
257
G“ven, A. Z.
. İlköğretim . Kademe T“rkçe Dersi Öğretim
Programına İlişkin Öğretmen Gör“şleri. Buca Eğitim Fak“ltesi Dergisi,
29, 121-133.
G“ven, S. (2008). Sınıf Öğretmenlerinin Yeni İlköğretim Ders
Programlarının Uygulanmasına İlişkin Gör“şleri. Milli Eğitim Dergisi,
177, 224-236.
Karasar, N. (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi
Nobel Yayın.
. Baskı). Ankara:
Kemper, E. A., Stringfield, S., ve Teddlie, C. (2003). Mixed Methods
Sampling Strategies in Social Science Research. Editör: Tashakkori, A.
ve Teddlie, C.). Handbook of Mixed Methods in Social and Behavioral
Science. Thousand Oaks, CA: Sage. 273-296.
MEB. (2005). İlköğretim T“rkçe Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu
. Sınıflar . Ankara: Devlet Kitapları Genel M“d“rl“ğ“ Basımevi.
-
MEB. (2009). İlköğretim T“rkçe Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu . Sınıflar . Ankara: Devlet Kitapları Genel M“d“rl“ğ“ Basımevi.
Noah, H. J ve Eckstein, M. A. (1969). Toward A Science of Comparative
Education. New York: Macmillan. http://www.hku.hk/cerc/1a.html
Özy“rek, R.
. Okullarımızda T“rkçe Eğitimi. X))). Eğitim Bilimleri
Kongresi Bildiri Kitabı. İnön“ Üniversitesi, Malatya.
Sever, S. (2004). T“rkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme
Anı Yayıncılık.
. Baskı . Ankara:
Sever, S.
.
Öğretim Programında T“rkçe Öğretimi Anlayışı.
Eğitimde Yansımalar: V))) Yeni İlköğretim Programlarını Değerlendirme
Sempozyumu, 14- Kasım. Kayseri.
Susar Kırmızı, F. ve Akkaya N. (2009). T“rkçe Öğretimi Programında
Yaşanan Sorunlara İlişkin Öğretmen Gör“şleri. Pamukkale Üniversitesi
Eğitim Fak“ltesi Dergisi, , , 42.
Şahin, İ. 2007). Yeni İlköğretim . Kademe T“rkçe Programının
Değerlendirilmesi İlköğretim Online,
,
4-304. http://ilkogretimonline.org.tr
The National Curriculum for England. (1999). www.nc.uk.net
The
National
Curriculum.
(1999).
London:
DFEE
ve
QCA.
258
MUSTAFA KUTLU NUN VE FATMA KARAB)Y)K
BARBAROSOĞLU NUN ÖYKÜLERİ BAĞLAM)NDA
DARBESİNİN
MU(AFAZAKÂR DÜNYAYA YANS)MALAR)
Yrd. Doç. Dr. Fethi DEMİR
Y“z“nc“ Yıl Üniversitesi
Eğitim Fak“ltesi
[email protected]
ÖZET
Savaş, darbe, göç gibi toplumların belleğinde derin izler bırakan
olaylar, edebiyat için her zaman önemli bir kaynaktır. Edebiyatçılar bir
taraftan bu sıkıntılı s“reçlerin estetik bir d“zlemde tartışılmasını
sağlamaya çalışırken; öte taraftan bireyin d“nyasına nasıl etki ettiğini,
hangi dramatik durumlara yol açtığını anlatmaya çalışırlar. B“y“k
toplumsal olaylar konusunda zengin bir tarihsel dağarcığa sahip T“rk
Edebiyatı nda, hemen her kesimi bir biçimde etkilemesi hem de yeni bir
toplumsal yaşam biçimi önermesi bakımından
Askeri Darbesi nin
önemli bir yeri vardır. Genel olarak T“rkiye nin Batılı kapitalist sisteme
angaje olmasını hedefleyen bu dön“ş“m s“reci, geride travmalı bir
toplum, kronikleşen sosyal sıkıntılar ve gerilimler bırakır. Daha çok sol
d“ş“nce “zerinde b“y“k bir tahakk“m oluşturduğu kabul edilen
Eyl“l
Askeri Darbesi nin mağdur ettiği kesimlerden biri de muhafazakârlardır.
Nitekim İslami bakış açısını temsil eden birçok yazar da bu sancılı s“recin
muhafazakârların d“nyasında yarattığı sıkıntılara dikkat çeken edebi
metinler “retir. Bu bağlamda Mustafa Kutlu nun M“rit, Fatma Karabıyık
Barbarosoğlu nun Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi adlı öyk“leri
konuyu çeşitli yönleriyle irdeleyen metinlerdir. Mustafa Kutlu, M“rit te
sonrası s“reçte y“kselişe geçen kapitalist anlayışın İslami camiada
yarattığı tahribatı anlatırken; Barbarosoğlu nun öyk“s“nde
sonrası
baskıcı ortamın muhafazakâr kesimleri nasıl etkilediğine değinilir.
Anahtar Sözc“kler: Mustafa Kutlu, M“rit, Fatma Karabıyık
Barbarosoğlu, Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi,
Darbesi.
259
REFLECTIONS OF 1980 COUP TO CONSERVATIVE WORLD IN THE
CONTEXT OF STORIES OF MUSTAFA KUTLU AND FATMA
KARAB)Y)K BARBAROSOĞLU
ABSTARCT
Events like war, coup and immigration which impresses societies
deeply, are always important sources for literature. While men of letters
were trying to provide these distressed processes to discuss on an aesthetic
plane,in the other hand they try to express how these distressed processes
influenced individual s life and which dramatical situations these
distressed processes caused. 1980 coup has an important place because of
influencing a big number of people and suggesting a new social life style in
Turkish literature which has a big source of social events. These alteration
process which generally aims to engage Turkey to Western capitalist
system, leaves a traumatized society, chronic social difficulties and
tensions behind. The 1980 coup which is thought it has pressured the leftwing most, has also aggrieved conservatives. Thus, the authors who
personify the conservative idea, wrote lots of works which are about
reflections of thse distressed processes to conservatives world. )n this
context the stories M“rit by Mustafa Kutlu and Kabul Bağlamayan Yaralar
Antolojisi by Fatma Karabıyık Barbarosoğlu are works which examined
the mentioned subject from different aspects. While Mustafa Kutlu tells
destruction of capitalist thought which has rised after1980-term on
)slamic community in M“rit, Barbarosoğlu touches on how repressive
environment influenced conservative people.
Key Words: Mustafa Kutlu, M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu,
Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi,
coup.
Giriş
1980 askeri darbesi toplumu derinden etkileyen, siyasetten
g“nl“k yaşama, k“lt“rden sanata kadar hemen her alanda bilinç
kırılması yaratan bir s“reçtir. Gerek
Eyl“l dönemindeki fiili
baskıların yarattığı travmalar gerekse darbe sonrasında toplumsal
hayatın Batılı kapitalist bir bakış açısıyla yeniden tanzim edilmesi,
T“rkiye için yeni bir dönemin başlangıcını oluşturur. Bu sebeple
260
“zerinde ciddiyetle durulması; siyasi, sosyal, k“lt“rel ve sanatsal alana
yansıma biçimlerinin dikkatle incelenmesi gerekir.
Eyl“l Darbesi her şeyden önce politik bir olaydır ve failleri
tarafından, toplumun içine s“r“klendiği kaosu sonlandırmak ve “lkeyi
anarşi ortamından kurtarmak amacıyla yapıldığı iddia edilir. Fakat iddia
edilenlerin aksine
Eyl“l Darbesi, sadece toplumsal muhalefeti
sindirmekle kalmaması aynı zamanda yeni bir toplum projesi ve
dolayısıyla yeni bir insan tipolojisi dayatması sebebiyle daha önceki
dönemlerden ayrılır. Nitekim bu yön“yle
Eyl“l darbesi, gerek sağ
aydın, gerek sol aydın “zerinde aynı anda baskı kuran (Emre, 2004, p.
bir anlayışın “r“n“ olduğu iddialarını aşar ve
Mart s“reci ile
sindirilen sol d“ş“nceyi tamamen ortadan kaldırmayı hedefleyen
Moran,
, p.
bir olguya tekab“l eder. Bu bağlamda
Eyl“l
Darbesi, sadece darbe dönemindeki hukuksuzluklara, somut baskılara
ve uygulamalara işaret etmenin ötesinde, kapitalizmin k“reselleştiği bir
çağı imleyen Yeni D“nya D“zenine , T“rkiye yi de eklemleme çabası
olarak okunabilir. Ç“nk“
Eyl“l Darbesi, “lkedeki kaos ortamını
sonlandırmaktan ziyade önerdiği yeni toplumsal, siyasi, sosyal ve
ekonomik programla kendinden sonraki döneme damgasını vurur.
Toplumun t“m kesimlerine bir biçimde etki eden
Eyl“l
sonrası dönemde apolitik, t“ketimi önceleyen, toplumsal bağları
çöz“lm“ş, bireyci bir insan tipi muteber vatandaş olarak topluma
dayatılır. Öte taraftan toplum politikadan uzaklaştırılır, politik
kutuplaşmaların yerini ara tonlar alır, politik ve d“ş“nsel çatışmalar
yerini sığ bireysel tartışmalara bırakır. Toplumcu d“ş“nmenin gericilik
olarak algılandığı bu dönemde, reklam sektör“ b“y“r, t“ketime dayalı
g“n“birlik yaşam anlayışı kabul gör“r, medya ve özellikle de televizyon
toplumsal hayatın merkezine yerleşir. Nitekim
Eyl“l Darbesinin
toplumsal bellekte bir böl“nme, bir manip“lasyon yarattığına dikkat
çeken A. Ömer T“rkeş de darbe sonrasına dair şunları söyler:
T“rkiye de
Eyl“l Askeri Darbesi ile başlayan ekonomik,
siyasal, toplumsal ve ideolojik şekillenmenin sonucunda bir k“lt“rel
böl“nme yaşandığını söyleyebiliriz. Artık kendini taşradan, yoksulluk ve
isyandan ayıran, kendini b“t“n bu çelişki ve çatışmaların dışında
tanımlamak isteyen bir T“rkiye çıkmıştı ortaya. Bu k“lt“r“ çarçabuk
“stlenen bir kesim, bundan böyle yalnızca alışık oldukları şeyleri
görmeye başladı. Objektiflere takılanlar arasında işsizlik, açlık, evsizlik,
hastane kapılarında bekleyen insanlar, kısaca yoksulluk gör“nt“leri yer
almıyordu elbette. T“rkeş,
, p.
sonrası dönemde oluşan siyasi, sosyal, k“lt“rel ve
ekonomik atmosfer, doğal olarak t“m toplumsal kesimleri bir biçimde
etkiler. Bir bilinç yanılsamasına sebep olan
li yıllar, hayata benzer
duyarlılıklarla bakan kesimler arasında da sert tartışmalara sebep olur.
261
Nitekim toplumun bir böl“m“ bu yeni döneme adapte olmaya çalışırken,
öncesi duruşunu bir yanlışlık olarak değerlendirir. İkinci bir
toplumsal kesim ise yeni dönemi kökten reddeder ve darbe öncesi
dönemdeki ideolojik tutumunu, bakış açısını korumaya çalışır. Üç“nc“
bir eğilim ise hem darbe sonrası s“rece temkinli ve eleştirel yaklaşır
hem de darbe öncesi döneme ilişkin bir özeleştiri yapılması gerektiğini
savunur. Bu tartışmalar daha çok,
li yıllarda T“rkiye nin siyasi,
sosyal ve k“lt“rel hayatının başat unsurunu oluşturan solcular arasında
olmakla birlikte, sağcı ve muhafazakâr kesimler arasında da değişik
boyutlarıyla s“rd“r“l“r. Özellikle solun eski pop“lerliğini yitirdiği,
baskılar sonucu geriletildiği
sonrası dönemde, onun boşalttığı
alanı bir biçimde dolduran İslamcı kesim gerek politik, gerek k“lt“rel,
gerek ekonomik gerekse edebi anlamda
askeri darbesinin yarattığı
tahribatla uğraşmak zorunda kalır. Taşralı ve geleneksel kökler “zerinde
y“kselen bu İslamcı eğilim, bir taraftan Batılı kapitalist sisteme angaje
olmaya çalışan T“rkiye panoraması içerisinde yer edinmeye çalışırken;
öte taraftan Cumhuriyet in ilk yıllarından itibaren muhalif olduğu
Kemalizm e daha merkezi, kentli ve entelekt“el bir noktadan muhalefet
etmenin imkânlarını arar.
1.
Eyl“l Darbesi ve Edebiyat
Edebiyat ve toplum ilişkisi hiçbir dönemde yadsınmamış Akten,
1999, p.162) her zaman toplum-edebiyat ilişkisi, gerek edebiyatçılar
gerekse sosyologlar ve siyaset bilimciler başta olmak “zere sosyal
bilimlerin hemen her alanından araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Edebi
metinlerden yola çıkarak topluma dair analizler yapmak ya da toplumsal
yapının edebi esere ne kadar ve nasıl yansıtıldığını araştırmak çağlar
boyunca araştırmacıların, entelekt“ellerin ve akademisyenlerin “zerine
kafa yorduğu önemli bir d“ş“nsel ve bilimsel faaliyettir. Öte taraftan
edebiyat ile toplum arasındaki ilişkinin incelenmesi; akımlara,
dönemlere ve eğilimlere göre farklılaşır. Sosyolojinin sosyal bilimler
alanındaki etkinliğinin g“çlendiği aydınlanma sonrası dönemde, oldukça
g“çl“ bir alan olarak beliren edebiyat sosyolojisi, modern ve modern
sonrası dönemle birlikte pop“lerliğini kısmen de olsa yitirir. Onun yerini
psikoloji odaklı yaklaşımlar, edebi eseri sosyal ve tarihsel bağlarından
soyutlayarak
inceleyen
yapısalcı
eğilimler
ve
edebiyata;
metinlerarasılığa, “stkurmacaya, çoğulculuğa yaslanan oyunsu bir anlatı
biçiminde bakan postmodern teoriler alır.
Toplumsal gelişim s“reci ile edebiyatın iç içe geçtiği, edebiyatın
çoğu zaman toplumsal dön“ş“m için bir araç olarak gör“ld“ğ“,
edebiyatçıların edebi kimliklerinden çok, politik gör“şleriyle tartışıldığı
T“rk edebiyatında ise edebiyat-toplum ilişkisi her zaman çok sıkı
262
olmuştur. Özellikle Batılılaşma s“recinin hız kazandığı Tanzimat
Döneminden itibaren, edebiyatçılar bir taraftan edebiyatı yenilemeye,
öte taraftan edebiyat “zerinden de toplumu modernleştirmeye çalışırlar.
Bu nedenle T“rkiye de edebiyatın toplumsal boyutu, açık ya da ört“k
olsun, hep önemsenir. Nitekim bir medeniyet buhranına Tanpınar,
, p.
tekab“l eden T“rkiye nin Batılılaşma ser“veni, g“n“m“ze
kadar Doğu-Batı çatışmasını bir biçimde taşır. Öyle ki bu toplumcu
d“zlem, Orhan Pamuk un
yılında Nobel Edebiyat Öd“l“ n“
kazanmasıyla bir bakıma tescillenir. Ç“nk“ y“z elli yıllık roman
geleneğine sahip T“rk Edebiyatı ndan bir yazarın Nobel kazanmasına
gerekçe olarak, yaşadığı İstanbul un melankolik ruhunun izlerini
s“rerken k“lt“rlerin birbirleriyle çatışması ve ör“lmesi için yeni
simgeler bulması gösterilir. Yine Cumhuriyet in kurulmasıyla beliren
Anadoluculuk eğilimi, gelenek-modern tartışmaları toplumsal yapıyı
belirlediği kadar, edebiyatı da etkiler. Edebiyatçılar ideolojik
konumlamalarına göre cumhuriyeti değerlendiren eserler “retirler.
T“rk edebiyatındaki toplumcu damar,
li yıllarda ağa-köyl“
çatışması biçiminde tezah“r ederken;
lı yıllarla birlikte sağ-sol
çatışması ekseninde ideolojik bir zemine kayar. Ayrıca
den sonra
T“rk edebiyatında uç veren modernleşme eğilimini de T“rkiye nin
sosyolojik, k“lt“rel ve ekonomik dön“ş“m“nden bağımsız d“ş“nmek
imkânsızdır. Nitekim döneminde yadırganan, katı ideolojik
yaklaşımların egemen olduğu bir atmosferde görmezden gelinen Yusuf
Atılgan, Sabahattin Ali ve Oğuz Atay gibi yazarların eserleri de daha
serinkanlı bir biçimde değerlendirildiğinde, aslında kendilerini
eleştirenlerin çoğunun eserlerinden daha zengin, toplumsal veriler
içerdikleri söylenebilir.
Eyl“l Askeri Darbesi nin edebiyata yansımasının en somut
kanıtı ise yukarıda belirtilen T“rk edebiyatının toplumcu köklerini
sarsması olmuştur. Nitekim darbe sonrası dönemde uygulanan
politikalar, nasıl apolitik, bireyci ve t“ketimi önceleyen bir toplumsal
yaşamı öngörm“şse, benzer biçimde toplumsal ve politik konulardan
uzak, pop“ler, y“zeysel ve t“ketimi kolay bir edebiyat da
desteklenmiştir. Dönemin temel paradigması olan bireysellik,
Mart
döneminin toplumsal sorunları etrafında şekillenen edebiyat anlayışının
yerini alır. Artık toplumcu bir edebiyattan söz etmek pek m“mk“n
değildir. Ç“nk“
Mart dönemi, toplumdaki bireysel t“keniş fakat
kolektif irade nedeniyle toplumcu bir edebiyata imkân vermişken
bireysel m“cadele fakat kolektif t“keniş Kahraman,
, p.
bağlamında değerlendirilen
Eyl“l döneminde toplumcu bir
edebiyattan söz etmek pek m“mk“n değildir.
darbesiyle birlikte edebiyat, sadece toplumla kurduğu
ilişki, toplumu ele alış biçimi, işlediği konular bakımından değişmez. Bu
içerik değişimi, beraberinde biçimsel bir değişime de yol açar. Özellikle
263
Avrupa daki biçimci akımların T“rkiye ye yansımasının da etkisiyle yeni
eğilimler filizlenmeye başlar. D“nya genelinde Marksist devlet
sistemlerinde gözlemlenen çök“ş belirtileri de edebiyatta bireyci
eğilimlerin ön plana çıkmasını kör“kler. Ecevit,
, p.
Öte taraftan
toplumsal bağlarından kopan/koparılan dönem insanının psikolojik
olarak da sağlıklı olduğunu söylemek zordur. S“rekli bir endişe ve
g“vensizlik duygusu insanları maddi değerlere yönelmeye sevk eder.
Reklâm sektör“n“n gelişmesi, medyanın toplum yaşamında belirleyici
faktör konumuna gelmesi bu s“reci daha da kronikleştirir. Edebiyat da
bu bireysel ve psikolojik travma durumu içerisinde toplumsal
bağlarından kopar ve göz“n“ geniş toplumsal yığınlar yerine, g“n“birlik
yaşam algılayışı içerisinde akıp giden medyatik ve bireyci hayata
yöneltir. T“rkeş,
, p.
Edebiyat yayıncılığının b“y“k medya kuruluşlarının egemenliği
altına girmesi, edebiyatı manip“lasyona açık bir hale getirir. Artık edebi
ve sanatsal değer yerine çok satmaya , pop“ler olmaya , pop“ler
beklentilere yönelik edebi eser “retme anlayışı öne çıkar. Ç“nk“ daha
önceki dönemlerde olduğu gibi toplumsal konular ne yazarın ne de
toplumun ilgisini çekmediği gibi yazarın bu t“r konulara yönelmesinin
koşulları da ortadan kaldırılmıştır. Moran,
, p.
Böylece T“rk
edebiyatında kökl“ değişikliklerin meydana gelmesi kaçınılmaz olur.
Gerçeklikten kaçınmaya çalışan, toplumsal sorunlardan uzak duran,
fantastik ve mistik öğelerin çoklukla işlendiği, anlamın geri plana itildiği,
tarihsel olana sığınma eğiliminin y“kselişe geçtiği bir edebiyat,
d“nyadaki postmodernist eğilimlerin de etkisiyle dönemin başat
anlayışı haline gelir.
1.2.
Eyl“l Sonrası T“rk Edebiyatında Öyk“
Sanat, k“lt“r ve edebiyat ortamını derinden etkileyen
Eyl“l
Askeri Darbesi, özel anlamda edebi t“rleri de etkiler. Roman, öyk“, şiir,
tiyatro vb. t“rler, darbe öncesi dönemle kıyaslandığında, gerek içerik
gerekse biçim özellikleri bakımından farklılıklar gösterir. Darbenin
yarattığı travma ve darbe sonrası dönemde uygulanan politikalar
neticesinde cinsellik, yabancılaşma, aile ilişkileri, modern bireyin
bunalımları, yalnızlık, yenilmişlik duygusu, çaresizlik gibi bireysel
konular edebi eserlerde daha çok işlenirken; toplumsal konulara olan
ilgi azalır, hatta kimilerince edebi eserde toplumsal, ekonomik, sosyal ve
k“lt“rel konuları işlemek bir gerilik olarak değerlendirilir. Öte taraftan
şiir başta olmak “zere bazı t“rler geri plana çekilirken; bazı edebi t“rler
daha fazla ilgi gör“r.
Öyk“,
sonrası dönemde niceliksel anlamda sıçrama yapan,
pop“lerleşen, hemen her kesimden yazarın ilgi duyduğu bir t“r haline
264
gelir. Ç“nk“ darbeyle birlikte d“ş“nce özg“rl“ğ“n“n kısıtlanması,
işkencelerin ve toplumsal baskıların bir travmaya dön“şmesi, t“m bu
s“reçleri edebi bir biçimde anlatmaya çalışan genç kuşaklarda öyk“ye
olan ilgiyi arttırır. Nitekim baskılarla böl“mlenmiş, kendini net bir
şekilde ifade ihtiyacını hep içinde b“y“tm“ş, s“rekli yarın endişesi
içindeki ve söyleyeceklerini ille de yarına kadar söyleme telaşındaki
zihinlerin şiirden sonra başvuracakları yegâne t“r öyk“d“r. Şiirin de
asgari s“kûneti, dinginliği ve zihinsel/bedensel rahatlığı gerektiren bir
t“r olduğu d“ş“n“ld“ğ“nde geriye sadece öyk“ kalmaktadır. Lekesiz,
, p.
Öte taraftan romanın, planlı ve uzun soluklu bir çalışmayı
gerektirmesi, yaşadığı trajediyi bir an evvel aktarma ihtiyacı hisseden
yazarları duyguyla d“ş“nceyi sentezleyebildikleri, hissettiklerini kısa ve
etkileyici bir biçimde paylaşabildikleri öyk“ye yöneltir.
sonrası öyk“c“l“ğ“, edebiyatın genel ser“venini belirleyen
tematik dön“ş“mden etkilenir. Önce geçmişten derin bir kopuş, sonra
kopuşun verdiği şaşkınlık duygusu, tematik atmosferi belirleyen ana
etken olur. Yine geçmişle hesaplaşma, nostalji gibi darbe öncesi döneme
ait değişik çıkarsamalar yapan yazarlar, bu s“reci t“kettikten sonra
yavaş yavaş içinde bulundukları gerçekliğe y“z“n“ dönmeye ve bu
s“reci anlamaya çalışırlar. Fakat farklı motivasyonlara, sosyal, bireysel
ve varoluşsal kodlara sahip bu iki dönem arasında bocalayan yazarlar,
değişik eğilimlerden ve edebi anlayışlardan da olsalar, benzer bir
tutunamama halini yaşarlar ve bu durumu da öyk“lerinde anlatırlar.
sonrası öyk“c“l“ğ“ne ana rengini veren bu tematik evrende bazı
temalar öne çıkar. Bunlar; özeleştiri, yalnızlık, bunalım, y“zleşme,
cinsellik ve feminizmdir. Tosun,
, p.
sonrası öyk“c“l“ğ“
biçimsel anlamda da bir dön“ş“m yaşar, Postmodern ve yapısalcı
eğilimler yaygınlaşır, biçimsel tartışmalar çoğu zaman içeriğin ön“ne
geçer ve özellikle postmodern anlayışla beraber yazıdan çok, yazarın
öne çıktığı bir öyk“ d“nyası oluşur.
sonrası öyk“c“l“ğ“ biçimsel anlamda yeni tekniklerle ve
akımlarla tanışmasına,
lerin angaje edebiyat anlayışını aşmasına,
bireysel konularda da nitelikli ve özg“n eserlerin “retilmesine rağmen
içerik anlamında bir tıkanma yaşar. Nitekim içeriksizleşme, bireyselliğin
y“celtilmesi, içi boş, kof anlayışlar öyk“ d“nyasını da epey etkiler.
Tosun,
, p.
Bu etkileşim giderek gerçeklikten kopan, kendi
bireyci d“nyasına kapanan, bunalımlardan, cinsel saplantılardan, sığ
felsefi tahlillerden, kapalı ve sorunlu bir dilden beslenen bir öyk“
anlayışını öne çıkarır.
sonrası öyk“c“leri bir taraftan darbe sonrası dönemi
anlamaya çalışırken; aynı zamanda bu yeni s“reci, farklı bakış açılarıyla
yansıtmaya girişiler. (em toplumsal dokunun değişimi hem
postmodernizm ve yapısalcılık gibi yeni eğilimlerin ortaya çıkması hem
265
de
öncesinin egemen edebiyat anlayışını temsil eden toplumcu
gerçekçiliğin itibar kaybetmesi, öyk“c“l“k anlayışlarının çeşitlenmesine,
bireysel “slupların belirginleşmesini sağlar. Bu bağlamda
sonrası
öyk“c“l“ğ“n“ genel olarak beş farklı eğilim etrafında tasnif edilebilir.
Lekesiz,
, p.
Bunlardan ilki,
sonrasının arg“manları
çerçevesinde jargonunu yenilemeye çalışan yeni toplumcu gerçekçi
anlayışa sahip öyk“c“lerdir. Darbenin yarattığı travmayı, baskıları ve
acıyı anlatmakla birlikte darbe öncesi döneme dair nostaljik
göndermeler de yapan bu öyk“c“ler, aynı zamanda darbe sonrasının
başat izlekleri haline gelen feminizm, cinsellik, yabancılaşma, varoluşsal
sorgulamalar, kent hayatının sıkıntıları, bireyselleşme gibi konulara da
eserlerinde yer verirler. Yeni toplumcu gerçekçi eğilimi temsil eden
öyk“c“ler arasında Özcan Karabulut, Faruk Duman, Özen Yula, Pınar
K“r, Nursel Duruel, Jale Sancak, Behçet Çelik gibi isimler sayılabilir.
İkinci bir eğilim ise
sonrası dönemde yalnız T“rkiye de değil t“m
d“nyada toplumcu gerçekçi edebiyatın t“kendiğini savunarak
postmodernizm ve yapısalcılık başta olmak “zere biçimci eğilimlere
yönelen öyk“c“lerden oluşur. Murat G“lsoy un başını çektiği bu tutum,
Hayalet Gemi dergisi ekibince temsil edilir. (Lekesiz, 2005, p.48)
Toplumcu gerçekçi anlayıştan gelen bir “ç“nc“ eğilim ise ne yeni
toplumcu gerçekçiliği ne de ona karşı gelişen biçimci tepkiyi
benimseyenlerden oluşur. Öyk“lerinde edebi olmayı öne çıkarmaya
çalışan bu öyk“c“ler tarihe, mitolojiye, folklora yönelirler. Murathan
Mungan, Buket Uzuner, Mario Levi, Sema Aktunç bu tarz öyk“lere
meyleden başlıca yazarlardır.
sonrası öyk“c“l“ğ“nde dörd“nc“
bir eğilim ise tamamen dönemin şartlarına uyum sağlayan, pop“ler,
herhangi bir d“ş“nsel derinlikten yoksun, t“ketimi hedefleyen
öyk“c“l“k anlayışıdır. Belirli isimlerden çok, hemen her eğilimden
öyk“c“leri bir biçimiyle etkileyen genel bir duruma tekab“l eder.
2.
Sonrası Öyk“de İslamcı-Muhafazakâr Eğilim
sonrasının en önemli öyk“c“l“k eğilimlerinden biri de
çalışmamızın konusunu teşkil eden İslamcı muhafazakâr anlayıştır.
İslami muhafazakâr eğilim, sadece öyk“ alanında değil,
darbesiyle
toplumcu gerçekçilikten boşalan yazınsal iktidarı doldurarak k“lt“r,
edebiyat ve sanat camiasının b“t“n“nde etkili olur. Sovyetler Birliği nin
dağılması,
Eyl“l Askeri Darbesi nin sol “zerinde yoğun bir baskı
kurması, Özal döneminde İslamcı muhafazakâr kesimlerin belirli
anlamda desteklenmesi, kentli entelekt“el bir İslamcı kuşağın yetişmesi
gibi etmenler
li yılların sonuna doğru İslami muhafazakâr
yazarların sayısında önemli bir artış sağlar. Ayrıca muhafazakâr
kesimlerin karşılaştıkları politik sorunlar ve kentli, modern, laik
266
kesimlerle girdikleri iktidar kavgası, k“lt“r, sanat ve edebiyat sahasına
da yansır. Nitekim İslami muhafazakâr yayınevleri çoğalır, bu tarzda
yazan öyk“c“ler ve romancılar daha fazla okunmaya ve tanınmaya
başlar. Necip Tosun, (“seyin Su, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu,
Ramazan Dikmen, Nazan Bekiroğlu, Melek Paşalı, Ahmet Kekeç, Kamil
Doruk gibi yazarlar bu dönemde yazmaya başlayan İslamcı muhafazakâr
yazarlardan bazılarıdır. Mustafa Kutlu başta olmak “zere
öncesi
dönemdeki isimler de bu listeye eklendiğinde ortaya önemli bir edebi
oluşum çıkar. Biraz da toplumcu gerçekçi anlayıştan boşalan yazınsal
iktidara oturmanın da etkisiyle toplumsal sorunlara eleştirel yaklaşım,
Eyl“l sonrası yozlaşmaya ve Batılı kapitalist sisteme entegre olmaya
itiraz gibi konulara değinmek de İslami muhafazakâr öyk“c“lere kalır.
Nitekim Ömer Lekesiz e göre
sonrası İslamcı muhafazakâr
öyk“c“ler:
a Simgesel anlatıma ağırlık vererek,
b Geleneksel anlatılarla doğrudan bağ kurarak,
c M“tedeyyin öyk“ kişileri “st“nden, yeni bir yaşama biçimini
önererek ve kadim k“lt“rel standartları koruyarak,
d
Tasavvufi bir içsel derinliği, Batıda
olağan“st“
kahramanlara dayalı yeni anlatıların yerine ikame ederek ve metafizik
bir dilsel soyutlamaya giderek,
e Bencil öyk“ yönelişini, bireysel ve dinsel bir özeleştiri
formuna dön“şt“rerek,
f Öyk“ kuramına ve edebi konulara sol kimlikli yazarlardan
daha fazla önem vererek,
g Özellikle
Şubat sonrasında, feminist eğilimleri, doğrudan
sisteme yönelik bir özg“rl“k talebine dön“şt“r“p, toplumcu bir boyuta
aktararak,
h) Tarihe, esatire, halk hikâyelerine mahsus kimi konuları yeni
bir içerik ve modern bir biçimle g“ncelleyerek, sol kimlikli
öyk“c“lerinkine göre çok daha geniş bir konu, toplumsal talep ve teknik
arayış yelpazesi içinde hareket ettirmişlerdir. Lekesiz,
, p.
İslamcı muhafazakâr öyk“c“lerin; darbeyle T“rkiye nin içine
girdiği atmosferi nasıl değerlendirdikleri, bu yeni döneme hangi
noktalardan itiraz ettikleri ve belki de en önemlisi
Eyl“l Askeri
Darbesinin muhafazakâr kesimlerin hayatına etkilerini nasıl
yansıttıkları “zerinde durmak, yukarıdaki saptamaların bir sağlamasını
da yapabilmek için oldukça gerekli ve önemlidir. Bu bağlamda Mustafa
Kutlu nun
sonrası kapitalistleşme s“recinin İslami kesimlerde
yarattığı yozlaşmaya dikkat çektiği M“rit adlı öyk“s“ ile Fatma
Karabıyık Barbarosoğlu nun
Şubat s“recini ve bununla ilgili olarak
başört“l“ kızların m“cadelelerini anlatan Kabuk Bağlamayan Yaralar
267
Antolojisi adlı öyk“leri “zerinde durmakta fayda vardır. Zira bu iki öyk“
hem darbe sonrası dönemde muhafazakâr kesimlerin politik, k“lt“rel,
sosyal, ekonomik durumları hakkında önemli bilgiler vermektedir hem
de İslamcı muhafazakâr öyk“c“lerin
sonrası dönemi nasıl
yansıttıklarının anlaşılmasına katkı sunmaktadır.
2.1. Mustafa Kutlu dan
İtiraz: M“rit
Sonrası Döneme Muhafazakâr
Mustafa Kutlu, T“rkiye nin b“y“k bir dön“ş“m yaşadığı,
kentlileşme ve modernleşme s“recinin yoğunlaştığı, kırsaldan kente
göç“n bir dizi soruna yol açtığı
li yıllarda edebiyat d“nyasında boy
göstermeye başlar. Özellikle köy-kent karşıtlığı bağlamında; ahlaki, dini
ve k“lt“rel değerlerdeki yitim, muhafazakâr kesimlerin yaşadıkları
kimlik bunalımları ve t“m bu modernleşmeyle ortaya çıkan sorunlara
bir çare olarak önerdiği İslami ve tasavvufi yaşam gibi konulara
odaklanır. Nitekim Mustafa Kutlu da öyk“lerindeki ana izlekleri
sayarken, özellikle tabiat aşkı, köyden kente göçle ortaya çıkan
toplumsal değişim ve tasavvuf konularının altını çizer. Yazıcı,
,
p.
Modern ile geleneğin karması bir “slup kullanan Özcan,
1,
p.
Kutlu, oldukça başarılı bir öyk“ dili de geliştirmeyi başarır. Kutlu,
ilk öyk“lerini
lerde vermesine rağmen bir öyk“c“ olarak öne
çıkması, tanınması
sonrası döneme rastlar. Gerek kullandığı öyk“
dili gerek gelenekle modern öyk“ tarzı arasında kurduğu bağla, T“rk
öyk“c“l“ğ“nde çok önemli bir yeniliği gerçekleştiren Kutlu, eserlerinde
çoklu anlam katmanlarından oluşan bir anlatımı tercih eder. Coşkun,
, p.
Onun öyk“lerinde dikkat çeken bir başka özellik de sıradan
insanların hayatından aktarılan etkileyici enstantanelerdir. Mustafa
Kutlu, akıp giden g“ndelik hayatı, içeriden bir bakışla kavrar, g“nl“k
hayata dair bu enstantanelerin arka planında yer alan sosyal, k“lt“rel ve
politik atmosfere gönderme yapar, hatta daha da ötesine geçerek
olayları tasavvufi bir boyutta da yorumlar. Öte taraftan t“m bu çok
katmanlı öyk“ d“nyasını kurarken dilinin sadeliğini, içtenliğini ve
şiirselliğini de korumaya özen gösterir.
T“rkiye gibi g“çl“ bir muhafazakâr geleneğe sahip toplumun
li yıllardaki modernleşme, kentlileşme s“recini ve bu s“recin
ortaya çıkardığı sosyal, k“lt“rel ve politik komplikasyonları öyk“lerinde
dile getirmeye çalışan Mustafa Kutlu,
sonrası döneme de kayıtsız
kalmaz. Kutlu, özellikle darbe sonrası dönemde uygulamaya konulan

Mustafa Kutlu’nun Mürit öyküsünün tam metni Ali İhsan
Kolcu’nun derlediği Türk Öykü Dağarcığı-II adlı antolojiden
alınmıştır. Çalışmamızda verilen sayfa numaraları bu esere
aittir.
268
kapitalist liberal politikaların İslamcı çevrelere yansımasını, dini
değerlerin bazı ekonomik çıkarlar uğruna terk edilmesini, yaşamın her
alanına sinen çıkarcılığın ve yapaylığın m“tedeyyin insanları da
etkilemesini, öyk“lerinde epeyce işler. Bu bağlamda toplumcu gerçekçi
edebiyatçılara yakın duran Mustafa Kutlu, sunduğu çöz“m önerileri
bakımından ise ayrışır. Nitekim
sonrası dönemde uygulamaya
konan yeni politikaları, bireyselliği önceleyen yaşama anlayışını, apolitik
toplumsal atmosferi, yabancılaşmayı ve yozlaşmayı eleştiren toplumcu
gerçekçi edebiyatçılar, baskıcı ortam nedeniyle, bu eleştirilerini biraz
ört“k veya alegorik bir biçimde dile getirir. Mustafa Kutlu ise hem
ideolojik duruşunu hem de edebi kişiliğini belirleyen İslami ve tasavvufi
hassasiyetleri sebebiyle
sonrası döneme ilişkin eleştirilerini daha
çok, sabır ve tevekk“l çerçevesinde duaya ve dolayısıyla Allah a
sığınarak ifade eder. Bu bağlamda Kutlu nun
sonrası döneme
itirazını en net biçimde gösteren öyk“lerinin başında M“rit adlı eseri
gelir.
M“rit,
sonrası uygulamaya konulan kapitalist liberal
politikaların yarattığı atmosferin İslamcı muhafazakâr kesimlerdeki
izd“ş“mlerini irdeler. Öte taraftan Mustafa Kutlu nun ana izleklerinden
olan çevre kirliliği, kentlileşme s“reciyle geleneksel değerlerini yitiren
insanların trajedisi, muhafazakârların uğradıkları baskılar ve t“m
anlatıya sinen tasavvufi hava da M“rit adlı öyk“de dikkat çeken diğer
önemli unsurlardır. Yine köy imgesini çevresel, geleneksel ve sosyal
boyutlarıyla doğruluğun, samimiliğin ve insani değerlerin temsilcisi gibi
konumlandıran Kutlu, bunun karşısına; hem çevre hem k“lt“r hem
politika hem İslami ve insani değerler bakımından yanlışı, yapaylığı ve
yozlaşmayı temsil eden kent imgesini koyar. Bu köy-kent karşıtlığı;
kuşkusuz Doğu-Batı, gelenek-modernlik, maddiyat-maneviyat gibi
birtakım kontrastlar bağlamında da değerlendirilebilir.
Öyk“n“n kahramanı, saflığını, d“r“stl“ğ“n“, İslami ve insani
değerlerini koruyan bir m“rittir. Belirli bir kişiden çok, Mustafa
Kutlu nun zihnindeki ideal insan tipini temsil ettiği için özel bir isim
vermek yerine M“rit denilerek genelleştirici bir ifadeyle nitelenir.
Onun karşısına konan M“rşit ise
sonrası dönemin yarattığı
kapitalist ilişkilere ayak uydurarak İslami ve insani değerlerini
yitirmeye başlamış, kentli bir tiptir. Bu m“rit ile m“rşit arasındaki
çelişki öyk“n“n ana eksenini oluşturduğu gibi
sonrası ile öncesi
arasında bir karşılaştırma yapmaya da imkân verir. Böylece
darbesinin İslami muhafazakâr camiaya yansımalarına dikkat çekilir, bu
konuda bir farkındalık yaratılmaya çalışılır.
Öyk“, m“ridin bir gece r“yasında m“rşidini görmesiyle başlar.
R“yada, aynı zamanda m“ridin hemşehrisi olan m“rşit, köy“n suyunu
özlediğini söyler. Ç“nk“ şehrin yerlerinin suyu su olmaktan çıkmıştır.
269
Çıkmak ne demek, d“ped“z şişeye girip acı ilaç kesilmiştir. p.
Öyk“n“n hemen başındaki bu r“ya sahnesi, Kutlu nun ana izlekleri olan
çevre kirliliğinin ve bu kirliliğin başta insan ilişkileri olmak “zere
yaşamın her alanına sindiği kentin kapitalist çıkar ilişkilerinin
eleştirilmesine yönelik bir hazırlıktır. Nitekim temizliği, saflığı ve
manevi anlamda doğruluğu simgeleyen Akpınar ın suyunu testisine
dolduran m“rit, çıkınına doğal, bereketli, lezzetli yiyecekleri doldurur ve
şehre doğru yola çıkar. Kapitalist ilişkilerin hemen hiç girmediği, bu
sebeple manevi değerlerde de bir aşınmaya yol açmadığı köyden
çıkmak, aslında paranın ve çıkar ilişkilerinin temel belirleyici olduğu
sonrası T“rkiye sine de bir yolculuktur. Bu bağlamda döneme
ilişkin eleştirilerini dile getirmekten çekinmeyen Mustafa Kutlu;
politikadan çevreye, çıkar ilişkilerinin kirlettiği cemaatlerden devletin
muhafazakârlar “zerindeki baskılarına kadar birçok konu hakkındaki
eleştirilerini sıralar.
M“rit, eviyle, evdeşiyle, konuyla komşuyla, köy“n iti çobanıyla,
ağacı harmanıyla, hasılı her bir şeyiyle tek tek p.
vedalaşır,
Akpınar suyuyla doldurduğu testisini ve çıkınını yanına alarak şehre
doğru yola çıkar. M“rit, adımını köy“n dışına atar atmaz, yozlaşmış,
çıkar ilişkilerinin egemen olduğu, bireyin kendisine, çevresine, doğaya
ve muhafazakâr değerlere yabancılaştığı bir atmosfere girmiş olur. Bu
bağlamda
sonrası dönemin sıkı bir eleştirisini yapan Mustafa
Kutlu, özellikle
lı yılların politik, ekolojik, k“lt“rel ve toplumsal
konularına açık göndermeler yapar. Nitekim Çernobil faciasından,
Marmara Denizi ndeki kirlilikten, diyanet işleri başkanının resmi
kıyafeti olan sarık ile c“bbeyi her yerde giyememesinden, bazı
siyasilerin karıştığı yolsuzluklardan bahseder.
Öyk“n“n kahramanı ise t“m bu kirlenmişliğin dışındadır ve
esasen bu kirliliğe bulaşan insanları uyarmak için gönderilmiş kutsal bir
elçi vasfı taşır. Oysa modern hayatın kirine bulaşmış insanlar bunun
farkında olmazlar. (atta kucağındaki çıkın ve elindeki testi sebebiyle
k“ç“msenir. M“rit ise gittiği her yere bereket, bolluk ve huzur göt“r“r.
Nitekim bindiği otob“s sanki havalanmış bir kuş gibi yol alır. Karşılaştığı
insanların kalplerine sinen karanlığı görmesine rağmen onlara yardım
etmekten geri durmaz. Otob“ste yanına oturan ve kendisini
k“ç“mseyerek bakan adama Akpınar ın suyundan ikram eder. Tıpkı
m“rit gibi saflığı, d“r“stl“ğ“, huzuru simgeleyen suyu içen adam,
modern hayatın yarattığı kirlilikten, y“zeysel politik çekişmelerden
sıyrılır, çocukluk g“nlerini hatırlar. Ölen babasını, eski mahalledeki
evlerini, dut ağaçlarını hayal eder, içine bir hasretlik çöker, içinde bir
Yunus ilahisi gezinmeye başlar. p.
Geleneksel dini metinleri
çağrıştıran m“rit , su ve bereketli çıkın simgeleri Kutlu nun
sonrası dönemi eleştirmesini sağladığı gibi topluma yönelik
muhafazakâr bir uyarı biçiminde de okunabilir.
270
M“ridin uyarıları t“m anlatı boyunca devam eder. Gerek
davranışlarıyla gerekse testisindeki suyu ve çıkınındaki katığıyla
insanlara mutluluk, bereket ve huzur dağıtır; fakat birçoğu bunun
farkında olmaz. Nitekim mola yerinde çıkınını açar, çevresindekilere
tulum peyniri ve tandır ekmeği sunar. (erkes bu yiyecekleri b“y“k bir
keyifle yer. Bir t“rl“ bitmeyen yiyecekler, hem doğal hem de dini
anlamda helal olan nimetlerdir. Bu bolluk ve bereket atmosferinde
dilenci kılığında ortaya çıkan berekete ise kimse ilgi göstermez ve
m“ridin y“z“ suyu h“rmetine gelen bereket p.
ardını döner ve
gider. İnsanlar tekrar birbirlerini ite kaka otob“se binerler ve kendi
mutsuz, bireyci ve yapay hayatlarına geri dönerler. Bu itiş kakışın, bu
hengâmenin içerisinde m“ridin yeri yoktur. Bu nedenle yanına usulca
sokulup, uyanık olacaksın. Kendini ezdirmeyeceksin. Baban olsa
g“venmeyeceksin. Buralarda gemisini kurtaran kaptan. En sonunda
paran var mı paran p.
diye nasihat eden sakallı adama “z“nt“yle
bakar. Ç“nk“ m“ride göre sakallı adam şehrin kitabında kendine uygun
bir sahife bulmuş tur . p.
Bu bağlamda sakallı adam,
sonrası
dönemin İslami muhafazakâr kesimlerde yarattığı yozlaşmayı
simgelemek için kotarılmıştır. Kutlu, darbe sonrası uygulanan kapitalist,
t“ketimi önceleyen bireyci politikaların özellikle kentlileşmeyle beraber
İslami muhafazakâr camiaya da yansıdığının altını ısrarla çizer.
Öyk“n“n
ana
eksenini
belirleyen
doğallık/yapaylık,
köyl“l“k/kentlilik, helal/haram, iyilik/köt“l“k, samimiyet/çıkarcılık
ikilemi m“ridin şehirde geçirdiği s“re boyunca da devam eder. Aslında
bir alamet, bir işaret, bir uyarı ışığı gibi yozlaşmanın, bireyciliğin,
çıkarcılığın ortasından geçen m“rit, etrafını aydınlatsa da kentin
insanları bunun farkında olmayacak kadar köt“l“ğe bulanmış
durumdadır. Öyle ki m“rit geçince sokakların kat kat binaları
katlarından soyun ur . Ağaçlar silkinip uykudan uyan ır . Çiçekler açıp
gerçekten kokmaya başlar. Betonlar, asfaltlar yarılıp kara toprak mir
gibi ortaya çık ar . Arabalar, eşyalar hâkimiyetini kaybe der .
Lokantalar iki kap yemek çıkarmaya baş lar , insanlar birbirine sarılıp
helalleşir. Zenginler ellerini ceplerine atıp sadaka vermeye başlar.
Gör“lmedik işler ol ur . M“rit y“r“y“nce masalar, evraklar, iyi hal
kâğıtları, h“viyet c“zdanları, diplomalar, harç ve pullar, çekler, senetler
seslerini kes er . p.
T“m bunlar Mustafa Kutlu nun öyk“ boyunca
eleştirdiği duruma karşın önerdiği ideal atmosferin betimlenmesinden
başka bir şey değildir. Oysa
sonrası dönemde, çoğunluk m“ridin
temsil ettiği değerleri önemsememektedir ki m“rit de m“rşidin
tekkesine vardığında bu durumu çok hazin bir biçimde anlar.
Öyk“n“n son sahnesinde m“ridin, m“rşidin tekkesine varması
anlatılır. M“rit, tekkeye vardığında buranın da kuşatıldığını, bireysel
ikbal peşinde koşanlar tarafından sarıldığını gör“r. p.
T“m
yolculuğu boyunca şahit olduğu şehrin her tarafına sinen bencillik,
271
yozlaşma, kirlenmişlik, yapaylık atmosferi tekkeye de bir biçimiyle
yansımıştır. Nitekim m“rşidin parlak kumaştan elbiseleriyle diz kırıp
oturmayı beceremeyen siyaset adamları, bankacılar, sanayiciler,
polisler, askerler, artistler, din adamları, t“ccarlar, memurlar, m“d“rler,
şefler, şef yardımcıları p.
gibi önemli konukları vardır ve bu
önemli konuklarından m“ride sıra bir t“rl“ gelmemektedir. M“rit de
m“rşitle gör“şmek için beklediği esnada köyden tekkeye kadar t“m
yaşadıklarını bir kez daha sorgular ve m“rşit de dâhil olmak “zere
kendisiyle
sonrası dönemin genel sosyal, k“lt“rel, ekonomik ve
politik panoraması arasında b“y“k bir kopukluğun bilincine varır. Bu
bağlamda m“rşitle göz göze geldiği anda aralarında b“y“k bir uzaklığın
oluştuğunu anlar. Nihayetinde m“rşit kalkıp ona hoş geldin diyemez,
testi ile arasında duranları çiğneyip geçemez, m“ridin hasret ateşini
dindiremez. p.
Bunun “zerine testiyi bırakıp tekkeden çıkan
m“rit, hayatın geriye kalan döneminde m“rşidi için de dua eder.
2.2.
Fatma Karabıyık Barbarosoğlu ndan Başört“l“
Kızların Dramına Bir Bakış: Kabuk Bağlamayan Yaralar
Antolojisi
sonrası dönemde eser vermeye başlayan Fatma Karabıyık
Barbarosoğlu,
İslami-muhafazakâr
eğilim
içerisinde
değerlendirilebilecek önemli yazarlardan biridir.
li yılların başında
“niversite öğrenimi gören Barbarosoğlu, bir taraftan darbe sonrası
dönemin atmosferini yakinen gözlemleme fırsatı bulurken öte taraftan
başört“s“ yasağı sebebiyle b“y“k sıkıntılar yaşayan muhafazakâr
kadınların dramına da şahit olur. Aynı zamanda gazeteci ve sosyolog
kimliğinin etkisiyle de
sonrası dönemini analiz etme imkânı bulan
Barbarosoğlu, özellikle romanlarında ve öyk“lerinde bu birikiminden
epey yararlanır. Böylece ortaya İslami- muhafazakâr d“nya gör“ş“ne
sahip, sosyolog ve gazeteci kimlikleri olan kadın bir yazarın
penceresinden yansıyan
sonrası dönemin bir panoraması çıkar.
(emen her romanında ve öyk“s“nde bir biçimde
sonrası
atmosferi anlatan, özellikle muhafazakâr kesimlerin sıkıntılarına dikkat
çeken Barbarosoğlu nun dönemin karakteristiğini gösterme potansiyeli
taşıyan en önemli eserlerinden biri de -özellikle kendisinin de mağduru
olduğu başört“ sorununa değinen- Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi
adlı öyk“s“d“r. Öyk“de başört“l“ bir öğretmenin s“rg“nlerle ve acılarla

Fatma Karabıyık Barbarosoğlu’nun Kabuk Bağlamayan
Yaralar Antolojisi öyküsünün tam metni Ali İhsan Kolcu’nun
derlediği Türk Öykü Dağarcığı-II adlı antolojiden alınmıştır.
Çalışmamızda verilen sayfa numaraları bu esere aittir.
272
dolu hayatından bir kesit anlatılır. Oldukça başarılı bir dil ve anlatı
d“zeyi yakalayan Karabıyık Barbarosoğlu genç bir öğretmenin
başört“l“ olması sebebiyle yaşadığı travmayı bireysel trajedisiyle
sentezleyerek anlattığı gibi y“zeysel bir politik öyk“n“n kalıplarını da
aşar. Öyk“de, başört“s“ “zerinden basit bir laikçi-muhafazakâr
karşıtlığı yaratmaktan çok, inançlarından öt“r“ örselenmiş, biri nişanlısı
diğeri en yakın arkadaşı olmak “zere aynı adı taşıyan en sevdiği iki
kişiyi kaybetmiş bir öğretmenin hikâyesi anlatılır.
Öyk“n“n kahramanı olan öğretmen, hem nişanlısı Cenan ı, hem
de başört“ eylemlerinin önc“lerinden en yakın arkadaşı Cenan ı
kaybetmenin iç d“nyasında yarattığı travmanın etkisiyle İstanbul dan
uzaklaşıp Anadolu ya öğretmenlik yapmaya gider. Cumhuriyetin ilk
dönemlerinde aşk acısı y“z“nden Anadolu ya giden ve burada halkı
modernleştirmeye çalışan Çalıkuşu romanındaki Feride nin ironik bir
biçimde anti simetrisi konumunda bulanan başört“l“ öğretmen, bir
taraftan katı laikçi anlayışa karşı çıkar; öte taraftan Anadolu insanın
daha gelenekçi bir varoluşsal sorgulamaya yönelmesini sağlamak ister.
Bu bağlamda yaşadığı s“rg“n, dışsal boyutlu olup sistemden
kaynaklandığı kadar biraz da İstanbul la özdeşleşen bireysel
trajedisinden kaçma isteğinin psikolojik öd“nlemesi biçiminde de
değerlendirilebilir. Nitekim oldukça şiirsel bir “slupla kotarılan
Bulutlar, kaçanların ayak iziydi. Yani kendisinin. Sözc“kler yetişir
imdada. Değiş tokuş edilir manalar. S“rg“n yani zorla gönderilen yer
değil. S“rg“n yeniden can bulan, can s“ren ağacın dallarından. p.
t“mceleri bağlamında öyk“ kahramanının ruh d“nyası ifşa edilir. Yine
öyk“ kahramanı, başört“l“ olduğu için bir kentten diğerine s“r“lmeden
önce son ders saatinde öğrencilerine Siz kimsiniz? p.
diye sorar.
Kuşkusuz bu soru, öğrencilerde varoluşsal birtakım sorgulamalar
oluşturmak amacını taşır.
Öyk“n“n hemen başında oluşturulan atmosfer,
lı yılların
ortasındaki T“rkiye nin politik, k“lt“rel ve sosyal serencamını gözler
ön“ne serer. Başört“l“ olması sebebiyle baskılara ve s“rg“nlere maruz
kalan kadınların dramı,
darbesi dönemde y“kselişe geçen k“resel
kapitalist sisteme entegre olma çabasının; gerek ekonomik, gerek sosyal
gerek k“lt“rel gerekse muhafazakâr insanlar bağlamında yarattığı
yozlaşmayla beraber anlatılır. Nitekim nişanlısını bir deniz kazasında, en
sevdiği arkadaşını ise başört“s“ eylemlerinin yarattığı gerilimde yitiren
genç öğretmenin dramı ve tercihleri karşısında, insanlar ya tepkisel ya
da duyarsızdır. Örneğin başört“ yasağını savunanlar için bu durum
tamamen görmezlikten gelinmesi gereken bir durumdur. Başört“l“
öğretmene s“rg“n kararını tebliğ eden m“d“r“n artık sizi görmek
istemiyoruz p.
ifadesi, esasen jakoben, merkeziyetçi, otoriter bir
yönetim anlayışının eleştirisidir. Kuşkusuz Karabıyık Barbarosoğlu nun
başört“l“ kadınların dramına yönelik eleştirileri sadece yasağın
273
koyucuları ve uygulayıcılarına yönelik değildir. Aynı zamanda bir
başkasının acısına ve derdine duyarsızlaşan
sonrası döneminin
toplumsal yapısınadır. Zira
sonrası insanının en belirgin özellikleri
olan bencillik, duyarsızlık ve sıradanlık toplumun çoğunluğuna sirayet
etmiştir. Bu sebeple çevresindekiler, s“rg“ne gönderilen başört“l“
öğretmenle arkadaşlık etmekten çekinirler, keşke sen de başını
açsaydın, keşke sen de başkalarının dertlerine karşı bu kadar duyarlı
olmasaydın p.
telkininde bulunurlar. Toplumsal duyarsızlık öyle
bir noktaya varmıştır ki kimse başkaları için travmaya dön“şm“ş
durumlar “zerine, yani muhataplarının iç d“nyasında kabuk
bağlamayan yaralar antolojisine p.
dön“şm“ş acılar için bir
vicdan oluşturmaya çalışmaz.
Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi nde
sonrası döneme
ilişkin değerlendirmelerden biri de tıpkı Mustafa Kutlu nun M“rit inde
olduğu gibi İslami muhafazakâr kesimlere dair eleştirinin yapılmasıdır.
Nitekim
sonrası dönemde toplumun her kesime etki eden
ilkesizlik, ideolojik tutarsızlık İslamcı kesimlere de bir biçimiyle yansır.
Örneğin başört“l“ kadınların eylemine destek veren N“zhet, daha sonra
vizyon değiştirmem gerek p.
diyerek hafız olan karısının başını
açtırır. Yine başört“s“ eylemlerinin en ön“nde bulunan birçok İslamcı
erkeğin ofisinde artık, mini etekli kızlar çalışmaktadır. Sim“lasyonun
gerçeğin yerini aldığı; imajın, reklamın önemsendiği
sonrasında,
İstanbul başta olmak “zere hemen her yerde insanlar yabancılaşmakta,
geleneksel, k“lt“rel ve sosyal kodlarından uzaklaşmaktadır. Bu nedenle
dramatik geçmişinden kaçmak için gurbeti kendisi için adeta bir kadere
dön“şt“ren başört“l“ öğretmene, İstanbul dan mektup yazan annesi
şöyle seslenir:
Gurbetle yorulan kızım, Kendinden kaçmak için İstanbul dan
km uzağa gitmene hiç gerek yok artık. İstanbul da tanıdığımız b“t“n
insan y“zleri gurbet. Anadolu nasıl bilmiyorum, İstanbul herkesin
kendinden başka bir şeye dön“şmek için t“rl“ t“rl“ ilaçlar, usuller
denediği bir simya merkezi. p.
Askeri Darbesi yle k“resel kapitalizme eklemlenme
s“recine giren T“rkiye de, başta İstanbul olmak “zere b“y“k kentlerden
başlayarak t“m Anadolu ya yayılan başkalaşma ve dön“şme eğilimi,
Karabıyık Barbarosoğlu nun öyk“ boyunca eleştirel bir dille altını çizdiği
durumlardan biridir. Nitekim başört“l“ öğretmen, bir taraftan gittiği her
yerde, insanlarda, yitirilen geleneksel manevi değerler bağlamında bir
varoluşsal sorgulama yaratma çabası g“der, öte taraftan s“rekli
yozlaşmanın, sıradanlaşmanın girmediği daha bozulmamış bir yer
bulmaya çalışır. Yaşadığı bireysel acılardan, maruz kaldığı politik
baskılardan bir nefretten çok, bir bellek oluşturmaya çalışan öyk“n“n
274
kahramanı, bireysel dramını da unutmadan adeta gön“ll“ bir s“rg“ne
dön“ş“r.
Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi nde dikkat çeken bir diğer
nokta ise toplumsal atmosferin yarattığı basıncın bireyi yok
etmemesidir. Karabıyık Barbarosoğlu, yakın siyasi tarihin önemli
toplumsal sorunlarından birini irdelerken, gerek “slubundaki estetiklik
gerekse karakterinin psikolojik özg“nl“ğ“ sayesinde sert, ajitatif ve
y“zeysel bir anlatının sınırlarını aşar. Nitekim başört“l“ öğretmen,
yaşadığı bireysel ve toplumsal acılara rağmen bireysel bir psikoloji,
kimlik ve kişilik edinmeyi başarmış, hayata İslami ve muhafazakâr
duyarlılıkları bağlamında bakmakla birlikte iç tutarlılığını da sağlamış
bir bireydir. Ne sevdiği insanları kaybetmenin verdiği acıyla bir
bunalıma ne de mağduru olduğu politik uygulamalar nedeniyle ideolojik
bir öfkeye savrulur. Ayrıca bir zamanlar beraber m“cadele ettiği kimi
arkadaşlarının yozlaşmasına, ilkelerinden uzak d“şmelerine de kendini
kaptırmaz. Bu yön“yle
sonrasının kirlenmemiş, kendine,
k“lt“r“ne ve geleneksel değerlerine yabancılaşmamış bireyini temsil
eden başört“l“ öğretmen, bir taraftan tıpkı Mustafa Kutlu nun M“rit
öyk“s“ndeki kahraman gibi değerlerinden uzaklaşan, paranın, iktidarın,
şöhretin ve çıkarın şaşaasına kendini kaptıran eski m“cadele
arkadaşları için dua eder. Öte taraftan gönl“nde bir t“rl“ kabuk
bağlamayan yaralarını da yanına alarak saflığın, insani ve İslami
değerlerin hen“z ayaklar altına alınmadığı, paranın, iktidarın, şanın ve
şöhretin hen“z sirayet etmediği yeni bir s“rg“n diyarına yelken açar.
Sonuç
Eyl“l Askeri Darbesi, hemen her kesimi bir biçimde
etkilemesi, hem de yeni bir toplumsal yaşam biçimi önermesi
bakımından T“rkiye deki siyasi, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik ilişkiler
açısından oldukça önemli kırılma noktalarından biridir. Genel olarak
T“rkiye nin Batılı kapitalist sisteme angaje olmasının amaçlandığı darbe
s“reci, geride travmalı bir toplum, kronikleşen sosyal sıkıntılar ve
gerilimler bırakır. Sosyal bilimlerin hemen her alanını bir biçimde
etkileyen, araştırmalara konu olan bu travmatik dönem, sanata ve
edebiyata da sıkça konu olur. Sanatçılar/edebiyatçılar bir taraftan bu
sıkıntılı s“reçlerinin estetik bir d“zlemde tartışılmasını sağlamaya
çalışırken bireyin d“nyasına nasıl etki ettiğini, hangi dramatik
durumlara yol açtığını da anlatırlar. Bu bağlamda daha çok toplumcu
gerçekçi bir anlayışa yakın sol tandanslı yazarlar tarafından edebiyata
yansıtılmaya çalışılan
Eyl“l Askeri Darbesi hakkında, edebi “r“n
veren bir diğer kesim ise İslamcı muhafazakâr edebiyatçılardır. Nitekim
hem darbe sonrası dönemin her kesimi olduğu gibi İslami muhafazakâr
camiayı da olumsuz etkilemesi, hem de darbe sonrasında kentli,
275
entelekt“el İslami bir yazar kuşağının yetişmesi darbe ve sonrası dönem
hakkında “retilen eserlerin ortaya çıkmasına zemin hazırlar.
Mustafa Kutlu nun M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu nun
Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi adlı öyk“leri ise
sonrası
dönemi, İslami muhafazakâr bir duyarlılıkla yansıtan “r“nlerin başında
gelmektedir. Nitekim Mustafa Kutlu,
sonrası döneme ait somut
politik, k“lt“rel, sosyal ve ekonomik olgulara dayandırarak kurguladığı
M“rit adlı öyk“s“nde eleştirel bir yaklaşım sergiler. Darbe sonrası
dönemden çok, darbe s“recinde yaşanan baskılara, işkencelere,
trajedilere yoğunlaşan edebiyatçıların bir biçimde gözden kaçırdıkları
kapitalist liberal politikalarının kurumsallaştırılmasının ne t“r sosyal,
k“lt“rel, çevresel ve bireysel komplikasyonlara yol açtığına dikkat
çeker. İslami muhafazakâr kesimlerin de bu s“reçten etkilendiklerini,
kentlileşme, kapitalistleşme ve modernleşme s“reciyle beraber doğal,
geleneksel, maneviyatçı bir dokuya sahip kimliklerinde bir değer yitimi
meydana geldiğini ısrarla vurgular. Böylece
darbesinin görece
uzağında yer alan, darbenin doğrudan baskılarını çok fazla yaşamamış
olarak nitelenen İslamcı muhafazakâr kesimlerin de olumsuz
etkilendiklerini, özellikle kent kökenli bazı cemaatlerin ve dini
gurupların kendilerini
sonrası uygulamaya konulan politikalardan
kurtaramadıklarının altını çizer. Fatma Karabıyık Barbarosoğlu ise
sonrası dönemi ve özellikle de
lı yılların ortasında yoğunlaşan
başört“ eylemlerini odağına aldığı Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi
adlı öyk“s“nde, döneme ilişkin göndermeler yapar. İslami muhafazakâr
kesimleri de etkileyen Batılı kapitalist sisteme entegre olma çabalarını
ve bu çabaların sonucunda İslami ve insani değerlerden uzaklaşmayı
eleştirir. Yine dönemin sıradan, bencil ve duyarsız insan tipolojisine
dikkat çeken Barbarosoğlu, bu k“lt“rel, sosyal ve siyasi krizden ancak
sarsıcı bir varoluşsal sorgulama yapılarak çıkılabileceğini savunur.
Üslubundaki estetikliği ve karakterinin bireyselliğini oluşturmayı
başaran yazar, nihayetinde gazeteci ve sosyolog kimliğinin de etkisiyle
dönemin politik, k“lt“rel, g“ncel panoramasını yansıtan edebi bir eser
“retir.
Kaynakça
AKTEN, Sevim.
. Yazın ve Toplum İlişkisi Üzerine
Kuramsal Bir Yaklaşım: Yazın Toplumbilim , Edebiyat ve Toplum
Sempozyumu, Gaziantep: AÜ TÖMER Gaziantep Şubesi.
COŞKUN, Sezai.
. Mustafa Kutlu nun (ikâyelerinde Temel
İzlek Olarak Köy-Kent Meselesi , Turkısh Studies, Volume 5/2, s.363-409.
276
ECEVİT, Yıldız.
. T“rk Edebiyatında Postmodernist
Açılımlar, İstanbul: İletişim Yayınları.
EMRE, İsmet.
Yayıncılık.
. Postmodernizm ve Edebiyat, Ankara: Anı
. Post-Entelekt“el Dönem ve
KA(RAMAN, (asan B“lent.
Edebiyat, İstanbul: Agorakitaplığı.
KOLCU, A. İhsan.
Salkımsöğ“t Yayınevi.
. T“rk Öyk“ Dağarcığı-II, Erzurum:
LEKESİZ, Ömer.
.
Öyk“c“l“ğ“ , (ece Öyk“, S.9, s.45-50.
-
Yılları Arasında T“rk
MORAN, Berna. (2004). T“rk Romanına Eleştirel Bakış-III,
İstanbul: İletişim Yayınları.
ÖZCAN, Nusret.
. Orhan Okay ın Kutlu (akkında Sorulara
Cevapları , Mustafa Kutlu Kitabı, İstanbul: Nehir Yayınları.
TANPINAR, A. Hamdi. ( 2006). X)X. Asır T“rk Edebiyatı Tarihi,
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
TOSUN, Necip.
. Seksen Sonrası T“rk Öyk“s“nde
Y“zleşme, Yalnızlık, İçe Dön“ş… , (ece Öyk“, S.9, s.59-68.
TÜRKEŞ, A. Ömer.
Dergisi, S. 32, s. 5-6.
. Varoşları kim yazacak? , Kaçakyayın
YAZ)C), İlbilge (atun.
. Mustafa Kutlu nun (ayatı,
(ikâyelerinin Yapı ve Tema Bakımından İncelenmesi, Elazığ: Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Yayınlanmamış Y“ksek Lisans
Tezi).
277
FİİLİMSİLERİN YABANC)LARA ÖĞRETİMİNDE (ALK EDEBİYAT)
ÜRÜNLERİNDEN FAYDALANMA
Msc. (“seyin YILMAZ
T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Öğretim Üyesi
[email protected]
ÖZET
T“rkçe artık d“nyanın dört bir tarafında binlerce insana öğretilen
bir dil haline gelmiştir. Son - yıl içinde d“nyada birçok insan T“rkçe
öğrendi. T“rkoloji böl“mleri ve T“rk k“lt“r merkezlerinin yanısıra
özellikle Anadolu insanının gayretleri neticesinde d“nyanın dört bir
yanında açılan T“rk okullarında T“rkçe öğretilmektedir.
Yabancılara T“rkçe Öğretiminde YTÖ dil bilgisinin yeri ne
olmalı? (angi konuya ne kadar yer verilmeli? Konular ne kadar
anlatılmalı?
vb. sorular mutlaka konuşulup tartışılması gereken
konulardandır. Dil bilgisi öğretimi de okuma, dinleme, yazma ve
konuşmanın yanında öğretilmesi gereken dil becerilerindendir.
Fiilimsiler T“rkçenin t“m öğrenim becerilerinin içinde önemli bir
yer tutmaktadır. Basit bir c“mle de bile bir fiilimsi kullanımına yer
verilmektedir. Dolayısıyla fiilimsilerin öğretimi T“rkçenin öğretimi içinde
önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle fiilimsilerin öğretimi başlı başına ele
alınması ve “zerinde materyal geliştirilmesi gereken meselelerdendir.
Fiilimsiler öğretilirken öğrencilerin konuları daha çabuk ve kolay bir
şekilde öğrenebilmeleri için ders içinde ve ders dışında yapılabilecek
etkinlikler “zerinde durulması gerekir. Bu çalışmada halk edebiyatı
unsurları kullanılarak yapılabilecek ders içi etkinlikleri ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yabancılara T“rkçe Öğretimi, fiilimsi, halk edebiyatı
“r“nleri
278
ABSTRACT
Turkish has been a language being taught to thousands of people
all around the world. Many people learned Turkish in last 20-25 years.
Apart from Turkology departments and Turkish cultural centers,
especially Turkish schools with the help and effort of Anatolian people are
teaching the language all over the world.
What would be the place of knowledge of the language in teaching
Turkish as a Second Language (TSL)? Which topic with what extend
should be involved? How many of the topics would be within the content?
These are some of the questions that should be definitely discussed.
Grammar is one of the vital skills that should be taught together with skills
like; reading, speaking, listening and writing.
Gerundial is one of the essential topics in covering above
mentioned skills. Even in a simple sentence one may encounter a
gerundial, thus it has a key role in teaching TSL and it requires special
material development and has to be handled separately. While teaching
gerundial, during and after class activities are important in making the
topic attractive and easy to learn. In this study, it is aimed to investigate
the benefits of folk literature in teaching gerundial as during lesson
activity.
Keywords: Teaching Turkish as a Second Language, gerundial, folk
literature products
1. Giriş
Gelişen ve değişen d“nyada insanların dil öğrenmeye olan ilgi ve
alakaları artmaktadır. (ayatlarını idame ettirmek için değişik yollara
başvuran insanlar, en az bir dil öğrenerek de yaşamlarına katkı
sağlamanın yollarına bakmaktadırlar. Ticaret, eğitim, diplomasi vb.
alanlarda artık dil öğrenmek kaçınılmazdır. Ana dilinin yanında bir
yabancı dil öğrenen insanların sayısı hiç de az değildir. Anne babalar
çocuklarına daha ilköğretim çağındayken bir yabancı dil eğitimi
aldırıyorlar.
Dil öğrenmenin ve öğretmenin bilincinde olan “lkeler bunu bir
devlet politikası haline getirmişler. Yıllar önce d“nya genelinde açtıkları
okullarla ve kurslarla da dil öğretimi noktasında iyi bir noktaya
gelmişlerdir. Elde edilen tecr“belerle ortaya daha g“zel dil öğretim kitap
ve materyalleri çıkmıştır. Bu alanda İngilizcenin d“nya genelinde
öğretilmesi ve İngilizce öğretimi ile ilgili hazırlanan kitapları örnek
olarak göstermek m“mk“nd“r.
279
1.1.
T“rkçenin Tarihi S“reçte Yabancılara Öğretilmesi
Diğer “lkelerle kıyaslanıldığı zaman T“rkçenin yabancılara
öğretimi ile ilgili çalışmalarda geç kalındığını söyleyebiliriz. Bu alandaki
eksiklik geçtiğimiz y“zyılın ortasından sonra bu alanda yapılan
çalışmalarla giderilmeye çalışılmaktadır.
T“rkiye nin yurt içinde
göstermiş olduğu b“y“me gayretleri gerekse kapılarını t“m d“nya
devletlerine açma çabaları, beraberinde T“rkçeye ilgiyi de
arttırmaktadır. Bununla alakalı olarak İşcan şunları söylemektedir:
T“rkçe, d“nyada en çok konuşulan yedi dilden
biridir. Birçok T“rk firması Avrupa ve Asya
“lkelerinde faaliyet göstermekte, aynı şekilde
birçok Avrupa ve Asya firması T“rkiye de yatırım
yapmaktadır. Öte yandan T“rkiye nin Avrupa
Birliğine tam “yeliği söz konusudur. T“m bu
siyasal, sosyal, ekonomik ilişkiler ve gelişmeler
T“rkiye nin ve T“rkçenin önemini artırmaktadır.
(İşcan,
:
Özellikle
lı yılların başında Orta Asya ve Balkanlar
başta olmak “zere d“nyanın bir çok “lkesinde sivil toplum
kuruluşlarının açmış oldukları T“rk okullarında T“rkçe
öğretilmeye başlandı. T“rkçe, bug“n bazı “lkelerde açılan
T“rkoloji Böl“mleri, Yunus Emre Merkezleri ve K“lt“r
Merkezlerinin yanında, d“nyanın yaklaşık
“lkesinde açılan
bin “ç y“z T“rk okullarında binlerce insana öğretilen bir dil haline
gelmiştir.
Bu kadar geniş bir coğrafyada farklı millet ve k“lt“rden
insanlara T“rkçe öğretilmeye başlanılmasıyla birlikte bu alanda eksik
olan materyal geliştirmede de başarılı çalışmalar yapıldı. (azırlanan
T“rkçe Öğretim Setleriyle, YTÖ alanında yapılan ilmi çalışmalarla,
yayınlanan tezlerle, makalelerle ve metod kitaplarıyla yabancılara
T“rkçe öğretimi alanında oldukça mesafe alındığını söyleyemek
m“mk“nd“r.
1.2.
(alk Edebiyatı Ür“nleri
(alkın öz y“reğinden çıkıp yine halka mal olmuş halk edebiyatı
ile ilgili birçok tanım yapılmıştır. Bu tanımların en kapsamlısını da
Abdurrahma G“zel yapmıştır. G“zel e göre halk edebiyatının tanımı:
Divan Edebiyatı ve dini-tasavvufi T“rk edebiyatı
Tekke
mahs“lleri
dışında
kalan,
ferdi
mahsullerle, malzemesi dile dayanan; atalar söz“,
destanlar, masallar, ninniler, hikayeler, fıkralar,
280
bilmeceler, maniler, ağıtlar, t“rk“ler… vb gibi ilk
söyleyicilerini genelliklke tespit edemediğimiz
anonym veya ferdi eserlerin meydana getirdiği
edebi ekol e (alk Edebiyatı adını koymamızın
daha da uygun olacağını ifade edebiliriz. G“zel,
Abdurrahman, 2012)
Dil öğrenimi aynı zamanda bir k“lt“r öğrenimidir. Dil öğrenen
aynı zamanda k“lt“rde öğrenecektir. T“rkçeyi öğrenen bir kişi de T“rk
k“lt“r“n“ de öğrenmeye başlayacaktır. T“rkçe öğretmenleri öğrencilere
anlatacakları konulara uygun halk edebiyatı unsurlarına da m“racaat
ederek T“rk k“lt“r hayatı hakkında da az da olsa bilgi verilmiş olacaktır.
Konulara uygun olarak seçilen halk edebiyatı “r“nleri derse
canlılık katacaktır. Öğrenciler belirli bir zamandan sonra dersten
sıkılmaya başlayacakları için derste anlatılacak bir fıkra dersin
atmosferini değiştirecektir. Öğrencilerde zihnen bir rahatlama olacaktır.
Yine aynı şekilde sorulacak bir fıkra ya da söylenecek bir mani derslerin
daha da verimli geçmesini sağlayacaktır.
Öğretmen öğreteceği fıkra, atasöz“, bilmece, mani vs. ile ilgili
önceden mutlaka hazırlık yapmalıdır. Öğrencilerin bilemeyecekleri yeni
kelimelerin yanısıra, kendi k“lt“r“nde karşılığı olmayan durumların da
olacağını d“ş“nerek derse hazırlık yapması gerekmektedir.
1.3.
YTÖ de Dilbilgisi Konularının Öğretimi
Yabancılara dil öğretiminde dil bilgisi öğretimi eskiden beri
“zerinde konuşulan bir mevzu olmuştur. Bazıları sadece dil bilgisi
öğretimine önem vermiş diğer dilsel becerileri geri plana atmıştır.
Bazıları da dil bilgisi öğretimine gereği kadar önem vermemiştir. Dil
bilgisi öğretimin amacıyla ilgili Taşdemir vd. şunları söylemektedirler:
Dil bilgisi dersinin amacı, kuramsal bilgi öğretme
yerine,
öğrencilerin
yabancı
dil
olarak
öğrenecekleri T“rkçenin anlama ve anlatma
zorluklarına yardım etmek, dili kullanabilme yetisi
kazandırmaktır. Öğretimde kullanılacak yöntem ve
tekniklerin de bu becerileri kazandıracak nitelikte
olmasına dikkat edilmelidir. Taşdemir, Bilkan,
(“dai,
:
Dil bilgisi öğretimi gerektiği kadar yapılmalıdır. Dil bilgisi
öğretiminin amacı o dili öğrenen kişinin doğru ve anlamlı c“mleler
kurmasını sağlamaktır. Kişi iletişime geçtiği kişiyle doğrudan
anlaşabilmelidir.
281
Öğrenilen dilin doğru konuşulması, yazılması öğretmen ve
öğrencilerin ana hedefidir. Kelime ve ekler yerli yerince kullanılmalıdır.
Durum böyle olunca da öğretmenlere dil bilgisi öğretimi ile ilgili b“y“k
bir görev d“şmektedir. Öğrencilere sadece kuralların öğretimi
yapılmamalı, onlara analatılan konuyla ilgili sınıf içinde ve dışında farklı
etkinlikler yapılmalıdır. Öğretilen konunun c“mle içinde kullanımıyla
alakalı örnekler yapılmalı. Pratik T“rkçede kullanımı canlandırılmalı,
diyaloglar yapılmalıdır. B“t“n bunların yapılabilmesi de öğretmene
bağlıdır. Eğer öğretmen gerçekten dersini önemsiyor ve ne yapacağı ile
ilgili arayış içindeyse kaliteli bir T“rkçe öğretimi ortaya çıkacaktır.
T“rkçenin yabancılara öğretimi “zerine çalışan Yılmaz bu hususta
şunları söylemektedir:
Okuma, dinleme, konuşma aktivitelerinin yapıldığı
derslere nazaran dil bilgisi dersinin ilerleyen
dakikalarında dersten kopmalar başlar, zamanın
çabucak bitmesi istenir ve zilin çalması
sabırsızlıkla beklenir. İşte bu ve benzeri
durumlarla karşılaşmamak için her bir öğretmenin
dersini daha canlı işlemesi gerekir. Ben bu dersi
daha iyi nasıl anlatabilirim? Daha farklı neler
yapabilirim? Ders içi konuya uygun hangi etkinliği
yapsam, hangi yöntem ve teknikleri kullansam diye
arayış içinde olmalıdır. Yılmaz,
:
1.4.
Çalışmada İzlenen Yol ve Yöntem
Çalışmamızda öncelikle fiilimsiler konusuyla ilgili uygun halk
edebiyatı “r“nlerini bulmaya çalıştık. Genel olarak da her konuya uygun,
her t“rden olmasa da, örnekler bulduk. Ancak, bazı fiilimsilerle ilgili
uygun örnek bulamadığımız için o konuya yer vermedik. Özellikle zarf
fiiller konusunda benzer anlamlarda kullanılan ekler var onları ayrı ayrı
ele aldık.
Verdiğimiz örneklerden bazılarında birden fazla fiilimsi
geçmektedir. Bu da eğer önce işlenen bir konuyla alakalı ise tekrar
mahiyetinde olmaktadır. Eğer hiç işlenmeyen bir konuysa o kunuya bir
aşinalık olacaktır.
Seçilen halk edebiyatı “r“nlerinde kaynak olarak daha çok
bildiğimiz aşina olduğumuz manilere, ninnilere, bilmecelere,
atasözlerine ve fıkralara yer verdik. Ayrıca internet “zerinden
yaptığımız araştırmalarla da konulara uygun halk edebiyatı “r“nlerini
kullandık.
Konularla ilgili bulunan halk edebiyatı “r“nlerinin öğrencilere
öğretilmesi esnasında karikat“r vb. görsel materyallerden de istifade
282
edilebileceğini belirtmekte fayda var. Yine ders içi ya da ders dışı
etkinlik olarak konularda geçen bir atasöz“ ile ilgili, seviyelerine uygun
olarak, kompozisyon yazmaları istenebilir ya da verilen atasöz“ ile ilgili
konuşma aktivitesi yaptırılabilir. Mani ezberletmenin yanısıra derste
verilen bir bilmecenin cevabı hemen verilmez yerine göre cevabın bir
sonraki derste verilmesi istenir. Böylece öğrencilerle ders dışında
beraber olma ve pratik yapma imkanı olacaktır.
Fiilimsiler konusu T“rkçede ilk olarak anlatılan bir konu
değildir. Ancak, öğrenciler T“rkçe öğrenmeye başladıkları andan
itibaren bu konulara ait eklerle ilgili c“mleler duymaktadırlar.
Örnekler:
* Tanış-ma diyaloğu isim-fiil)
* Konu: Oku-ma, Anla-ma, Dinle-me, Konuş-ma, Uygula-ma
(isim-fiil)
* Kitap oku-mak-tan hoşlanıyorum isim-fiil)
* Al-ış ver-iş yap-mak istiyorum. (isim-fiil)
* Yurda gir-iş çık-ış saati kaç? isim-fiil)
* Konuyu anla-ma-y-an öğrenci var mı? sıfat-fiil)
* Bu soruyu yap-acak kişiye
vereceğim sıfat-fiil)
* Eve gid-ip geldim. (zarf-fiil)
Yukarıdaki örneklerde de gör“ld“ğ“ gibi öğrenciler fiilimsilerle
alakalı örnekleri aslında daha erken dönemde görmekte ve
duymaktalar. Farkında olmadan bu konulara aşina oluyorlar. Konu
anlatımına başlanıldığı zaman geçmiş derslerde öğrendikleri kelime ve
c“mlelere atıfta bulunmakta fayda vardır. Öğrencinin daha önce
öğrendiği c“mleyi tekrar görmesi ve duyması yeni öğreneceği konun
anlaşılabilirliğine katkı sağlayacaktır.
Genel olarak çalışmamızda isim fiiller, sıfat fiiller ve zarf fiillerin
genel bir tanımı verildi. Daha sonra konuyla ilgili uygun halk edebiyatı
“r“nlerini verdik. Konuya uygun seçilen bir halk edebiyatı “r“n“n
öğretilmesinde isim-fiil konusundan -ma, -me ekinin öğretilmesini
örnek olarak ele alabiliriz:
İsim fiiller
-ma / -me
Yukarıda da ifade edildiği gibi öncelikle öğretmen bu derse
başlamadan önce konuyla ilgili geçmiş derslerde öğrencilere öğrettiği
konulardan örnekler vererek konuya giriş yapabilir.
283
Örnek-1:
Ders: T“rkçe
Konu: Oku-ma, Anla-ma, Yaz-ma, Konuş-ma, Değerlendir-me
Örnek-2:
- Ahmet nereye gidiyorsun?
- Des çalış-ma-y-a gidiyorum.
- Yemek ye-me-y-e gidiyorum
- Kitap oku-ma-y-a gidiyorum
Örnek-3:
- Ne yap-ma-y-ı seversin?
- Film seret-me-y-i severim.
- Futbol oyna-ma-y-ı severim.
Örnek-4:
- Hafta sonu nereye gittiniz?
- İstanbul a gez-me-y-e gittik.
- Alış veriş yap-ma-y-a gittik.
Örnek-5:
- Gelecek hafta nereye gideceksiniz?
- Gelecek hafta çalış-ma-y-a gideceğiz.
- Gelecek hafta piknik yap-ma-y-a gideceğiz
Benzeri örneklerle öğrenciler yeni konuya hazırlanır. Daha
sonra da öğrencilere benzer sorular sorulabilir veya kitaptaki
örneklerden okutturulabilir. Okuma parçası varsa okuma parçası
okutturulabilir. En sonunda konu hakkında bilgi verilir. –ma, - me ekinin
kelimeye kattığı anlam ve c“mledeki görevi ile öğrenciye bilgi verilir. En
sonunda da seçilen halk edebiyatı “r“n“ verilir. Dersimizi teknolojik
olarak alt yapısı olan bir sınıfta yapıyorsak metin ekrana yansıtılabilir.
Metindeki -ma, -me eki buldurulabilir veya -ma, -me ekinin olduğu
kelimelerde yazım eksikliği olur öğrencilere tamamlatılabilir vs. Artık
yapılabilecek bu ve benzeri etkinlik öğretmenin kişisel becerisine ve
öğrencilerin seviyesine göre farklılık gösterebilir.
Fıkra
Sayması Kolay Olsun Diye
Bakkal çocuğa az yumurta verir.
284
Çocuk:
-Sen bana niye hep az yumurta veriyorsun?
Bakkal:
-Taşı-ma-sı kolay olsun diye.
Çocuk parasını verir.
Bakkal derki:
-Ama az para verdin.
Çocuk:
-Say-ma-sı kolay olsun diye...
****************************
Derste öğrenciye verilecek olan halk edebiyatı “r“n“ ile alakalı
mutlaka bir açıklama yapmak gerekecektir. Neticede karşımızda T“rk
k“lt“r“n“
tanımayan
öğrenciler
olacak.
Karşımıza
k“lt“r
farklılıklarından kaynaklanan yanlış anlaşılmalar bile çıkacaktır. Onun
için öğretmen ders verdiği öğrencilerinin k“lt“rlerini bilmesi iyi
olacaktır. Örneğin Arnavutluk ta eski dönemlerde olan el öpme adeti
şimdilerde yok. Yeni nesil böyle bir uygulamayı bilmiyor. Ama, T“rk
k“lt“r“nde el öpme önemlidir ve saygı göstergesidir. Yörelere göre
değişiklik gösterse de k“ç“k b“y“ğ“n“n elini öper. Eğer öpmezse
saygısızlık etmiş sayılır.
Ver-en eli herkes öper.
B“keme-diğin eli öp. öpeceksin
Öp“l-ecek el ısırılmaz.
Yukarıdaki atasözleri sıfat-fiiller konusu işlenirken verilebilecek
örneklerden. Burada öğretmen k“lt“r farklılıklarından doğabilecek
yanlış anlamalara meydan vermemelidir.
Konulara uygun verilecek atasöz“, mani, fıkra, bilmece gibi halk
“r“nlerinin öğrencilere verilmesinde anlamayı kolaylaştırmak için
görsel ve işitsel materyallere yer verilmelidir. Atasözlerinin öğretimi
karikat“rlerle desteklenmeli gerektiğinde yazma ve konuşma ödevi
olarak verilmeli. Bilmeceler yine araştırma yapmaları için ödev olarak
verilebilir. Mani ve fıkralar da ezberlemeleri için ödev verilir.
Yukarıda vermeye çalıştığımız ders işleme metodu diğer sıfatfiil ve zarf-fiil konularının öğretiminde de yapılır.
285
2. Fiilimsilerin Öğretimi
Fiilimsilerin tanımıyla alakalalı olarak farklı bir çok
tanım yapılmıştır. Biz burada Nesrin Bayraktar ın tanımına yer
verdik.
Fiilimsiler dile anlatım g“c“ zenginliği ve kıvraklık
sağlamanın yanında anlatılmak isteneni kısa
yoldan anlatma olanağı sağlayan, yan c“mle
kurabilen, bağlaçların yerine geçebilen dil bilgisel
unsurlardır. Fiilimsiler, eylemlerden t“remelerine
karşın eylemin b“t“n özelliklerini göstermeyen dil
bilgisel yapılardır. Olumsuzluk eki, iyelik eki, çatı
eki alabilirler ancak, eylem çekimine girmedikleri
için eylemlerden ayrılırlar. Sıfat-fiiller dışındaki
fiilimsilerde zaman kavramı da yoktur. Bayraktar,
2004:3)
Fiilimsi eki alan bir kelime c“mlede fiil özelliği göstermezler.
Özellikle sıfat-fiiller ve zarf-fiiller anlatımı bölmeden ve bağlaç
kullanımına gerek kalmadan c“mle kurarlar. Aşağıda tek tek ele
alacağımız fiilimsiler, fiillere getirilen farklı ekelerle ve c“mle içinde
almış oldukları göreve göre “çe ayrılır:
- İsim-fiil
- Sıfat-fiil
- Zarf-fiil
YTÖ de fiilimsilerin öğretimi genel olarak haber ve dilek kipleri
konularının öğretimi tamamlandıktan sonra yapılır. Örnek olarak da
Dilset yayınlarından çıkan Lale T“rkçe Öğretim Seti nde yer alan dil
bilgisi kitaplarını verebiliriz. Bu kitaplar incelendiğinde takdirde bu
sıralama gör“lecektir.
Öğrenciler fiilimisiler konusuna gelinceye kadar kendilerini
rahatlıkla ifade edebilecekleri bir seviyede T“rkçe öğrenmiş
olacaklardır. Okuma, yazma, konuşma ve dinleme becerisini kazanan
öğrenci başladıkları için Fiilimsiler konusunun öğretiminde vereceğimiz
örnekleri anlamakta çok da zorluk çekmeyecektir. Ancak, yine de
karşımızdakinin yeni bir dil öğrenen kişi olduğunu göz ön“nde
bulundurmak gerekir.
Çalışmamızda da dil bilgisi konularının anlatılmasında
zorlanılan fiilimsiler konusunun öğretimini ele aldık. Meslek
hayatımıza yabancılara T“rkçe öğretmekle başladık ve hala da devam
etmekteyiz. Ele aldığımız konu ve “zerinde durduğumuz örnekleri
yıllık öğretmenliğimiz s“resince öğretme imkanı bulduk. Dil bilgisi
derslerini sıkıcı olmaktan kurtardığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Genel
286
olarak dil bilgisi dersinin işlenişiyle ilgili derslerde uygulanabilecek
yöntemi şu şekilde özetleyebiliriz:
İlk olarak konuyla ilgili herhangi bir dil bilgisi kuralı verilmeden
örnekler verilir. Bu örneklerin sınıf içinde uygulamalı olarak
yapılabilmesi dikkat edilecek hususlardandır. Yine konuya uygun görsel
mateyallere yer verilmelidir. Daha sonraki aşamalarda konunun dil
bilgisi kuralı verilmelidir. Konuların anlatımını daha kısa s“rede
gerçekleştirebilmek için teknolojik imkanlardan da istifade edilmelidir.
Daha sonra da seçilen halk edebiyatı “r“nleri öğrencilere verilir. Elbette
seçilen halk edebiyatı “r“n“n“n verilme yerini, dersin başında,
ortasında ya da sonunda, öğretmen belirleyecektir. Örneğin konuya
uygun bir fıkra verilecekse bu ders ortasında verilmelidir. Bu uygulama
zihnen yorulmaya başlayan öğrenciyi tekrardan derse çekmek için daha
isabetli olacaktır.
Bu çalışmanın ana hedefi fiilimsi ekleri ile alakalı derinlemesine
bir inceleme yapmak değil. Asıl hedef bu eklerin kullanımını öğrenciye
daha iyi anlatabilmenin yolunu bulmaya çalışmaktır. Yukarıda da ifade
edildiği gibi dil bilgisi öğretimi sadece dil kurallarının verildiği, kendine
göre kuralları olan sıkıcı bir ders olmamalıdır. Dil bilgisi konusu
öğretilirken öğrencilere pratik yapma imkanı da vermek gerekir. Onlarla
sınıf ortamında yapılabilecek etkinliklerle dersi daha da zevkli ve
anlaşılabilir bir hale getirmek gerekir. Bu bağlamda da teknolojik
imkanlar kullanılmalı, öğrenci derste aktif olmalı, öğrencilerden, yanlış
da olsa, konuyla ilgili örnekler istenmeli.
2.1. İsim - Fiiller
Fiillere "-mak, -mek" , "-ma, -me", "-ış, -iş, -uş, -“ş"
eklerinin getirilmesiyle yapılır. isim-fiil eki alan bir fiil artık
normal bir isimden farkı yoktur ve isimlerin c“mlede özne,
nesne, t“mleç ve ek fiil yardımıyla da y“klem görevinde
olabilirler. İsim-fiillerin özellikleriyle alakalı Nesrin Bayraktar
şunları söylemektedir:
Bu eklerle t“retilen fiiller isimlerin t“m
özelliklerini gösterirler. Kimi fiilimsiler b“t“n“yle
adlaşarak nesne, eşya, yemek adları vb. gibi kalıcı
isimler yapar. Çakmak yemek, yazma, s“rme,
dolma, kavurma, dondurma, giriş, sunuş, dikiş gibi.
(Bayraktar, 2004:8)
İsim-fiiller konusuyla alakalı öğrencilere T“rkçe dersinin ilk
konularında adı verilmeden değinilmektedir. Aslında daha önceden
287
kulak aşinalığı olan öğrencilerde bu konuyu kavrama zorluğu
olmayacaktır.
Yapılışı: Fiil + İsim - Fiil Eki
Yukarıda verilen -ma, -me isim-fiil ekinin öğretimini örnek
alarak diğer eklerin öğretimi de aynı mantıkla yapılabilir.
2.1.1. –mak / - mek
Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri
Atasözleri
Bilme-mek ayıp değil, sorma-mak öğrenme-mek ayıp
****************************
Fıkra
Y“zme Biliyordun Değil mi?
(ocanın iki karısı varmış.
Bir g“n "En çok hangimizi seviyorsun?"diye sorarlar hoca söyle-mek
istemez.
Yeni karısı:
-İkimizde göle d“şsek,önce hangimizi kurtarırdın? demiş.
(oca eski eşine, "Sen biraz y“z-me biliyordun değil mi?" der
****************************
2.1.2. – ma / -me
288
Atasözleri
Et-me bul-ma d“nyası.
****************************
Fıkra
Sayması Kolay Olsun Diye
Bakkal çocuğa az yumurta verir.
Çocuk:
-Sen bana niye hep az yumurta veriyorsun?
Bakkal:
-Taşı-ma-sı kolay olsun diye.
Çocuk parasını verir.
Bakkal derki:
-Ama az para verdin.
Çocuk:
-Say-ma-sı kolay olsun diye...
****************************
2.1.3. – y ış / – y iş / – y uş / – y “ş
Atasözleri
Bir insanı tanı-mak için ya al-ış ver-iş etmeli, ya yola gitmeli.
****************************
Perşembenin gel-iş-i çarşambadan bellidir.
****************************
Fıkra
Mehmet okul çık-ış-ı eve gelir.
Babası Mehmet e derki:
- Okulunuza yeni gel-en öğretmeninle iletişiminiz nasıl, her hangi bir
sorun yok değil mi?
Mehmet:
289
- Baba aramız harika, yalnız öğretmen seni çok kıskanıyor.
Babası şaşırır:
- Kıskanıyor mu, niçin?
Mehmet:
- Bug“n bir çok kez, çocuk senin baban ben olsaydım diye söylenip
durdu.
****************************
2.2. Sıfat Fiiller Ortaçlar
Fiillere "-An, -AsI, -mAz, -ar, -DIk,DUk -AcAk, -m)ş, mUş" eklerinin
getirilmesiyle yapılır. Sıfat fiiller c“mlede genellikle sıfat görevinde
kullanılır. Bayraktar a göre sıfat-fiilerler:
Sıfat-fiiller, isim-fiiller gibi fiilden t“rerler.
Aldıkları belli başlı ekler vardır. Bu eklere sıfat-fiil
ekleri denir. Sıfat-fiiller c“mlede bir sıfat gibi görev
yaparlar. Sıfatlar gibi isimlerin ön“ne gelirler ve
onları nitelerler. Tıpkı bir sıfat gibi ismin hal
eklerini alabilirler. (Bayraktar, 2004:44)
Sıfat-fiiler fiillerden t“rerler ancak, herhangi bir fiil çekimine
girmezler. Sıfatların özelliklerini gösterirler ve c“mlede sıfatın
kullanılabileceği yerlerde kullanılabilirler. Bazı ekler itibarıyla -AcAk, D)k, DUk çekim eki alabilirler ve eklenmiş oldukları fiillere geniş
zaman, gelecek zaman, geçmiş zaman anlamı katarlar.
Yapılışı: Fiil + Sıfat - Fiil Eki
Sıfat-fiil konularının öğretimi ile alakalı yukarıda verilen -ma, me isim-fiil ekinin öğretimi örnek olarak alınabilir. Sıfat-fiil ekleri ve
bunların öğretiminde kullanılabilecek halk edebiyatı “r“nleri aşağıda
verilmiştir.
2.2.1. –(y)an / –(y)en
Atasözleri
Yuvarla-n-an taş yosun tutmaz.
290
****************************
Ver-en eli herkes öper.
****************************
Atıl-an ok geri dönmez.
****************************
Uyu-y-an yılanın kuyruğuna basma basılmaz .
****************************
Çok havla-y-an köpek ısırmaz.
****************************
Gör“n-en köy kılavuz istemez.
****************************
Kaç-an balık b“y“k olur.
****************************
Bilmece
Eve gel-en hırsız neyi çalmaz?
Zili çalmaz
****************************
Fıkra
(asta Öğrenci
Okul m“d“r“ çal-an telefona cevap verir. Telefonun karşısında incecik
bir çocuk sesi vardır:
-M“d“r bey, bizim oğlan bug“n okula gelemeyecek, kendisi biraz
rahatsızlandı da…
291
M“d“r:
-Peki,siz kimsiniz?
-Ben mi? Babam.
****************************
2.2.2. –r / –ar / –er /–ır /–ir /–ur /–“r
Atasözleri
Ak-ar su çukurunu kendi kazar.
****************************
2.2.3. –mış / –miş / –muş / –m“ş /
Atasözleri
Öl-m“ş eşek, kurttan korkmaz.
****************************
Piş-miş aşa su katılmaz
****************************
2.2.4. –dık / –dik / –duk / –d“k
–tık / –tik / –tuk / –t“k
Atasözleri
Ayağa değme-dik taş olmaz, başa gelme-dik iş olmaz.
****************************
Çıkma-dık candan umut kesilmez.
292
****************************
Kedi uzanama-dığı ciğere yetişeme-diği ciğere) pis (murdar) der.
****************************
Umma-dığın taş baş yarar.
****************************
B“keme-diğin eli öp. öpeceksin
****************************
S“rçme-dik at d“şme-dik yiğit olmaz
****************************
Fıkra
Hasta Adam Tablosu
Doktor, “nl“ bir ressam olan arkadaşını ziyarete gitti. Ünl“ ressam, son
olarak yap-tığı tabloyu doktora gösterdi. Doktor tabloyu eline al-ıp
incelediAradan biraz zaman geçtikten sonar ressam:
-Eee, söyle bakalım fikrin ne? diye sordu:
Doktor tabloya tekrar bakıp cevap verdi:
-Merak edil-ecek bir şey yok. Sadece “ş“tm“ş, o kadar...
****************************
2.2.5. –(y)acak / –(y)acak
Atasözleri
Öp“l-ecek el ısırılmaz.
****************************
293
Ak-acak kan damarda durmaz.
****************************
)sır-acak it dişini göstermez.
****************************
İyi ol-acak hastanın hekim ayağına gelir.
****************************
Mani
Analar hatun olur
Sevdası b“t“n olur
Anaya vuran eller
Yakıl-acak odun olur.
****************************
Bu çeşme viran çeşme
Su iç-ecek tası yok
Yıkma m“min kalbini
Yap-acak ustası yok
****************************
2.2.6. –ası / –ası /
Atasözleri
Baktın kar havası, eve gel kör ol-ası ….. adam vs…
****************************
2.3. Zarf Fiiller bağ fiiller, ulaçlar
294
Zarf-fiiller, fiillerden t“retilen ve zarf olarak kullanılan
kelimelerdir Zarf-fiiller c“mlede genellikle zarf t“mleci olarak
görev yaparlar. Zarf-fiillerin özellikleriyle alakalı olarak
Bayraktar şunları söylemektedir:
Fiil özelliği göstermediklerinden fiil çekimine
girmezler. Ayrıca iyelik eklerini ve ismin hal
eklerini almazlar. C“mlede zarf görevinde
kullanılırlar. C“mle içinde devamlılık, zaman,
sebep, anlamı verirler. (Bayraktar, 2004:138)
Yapılışı: Fiil + Zarf - Fiil Eki
Zarf-fiil konularının öğretimi ile alakalı yukarıda verilen -ma, me isim-fiil ekinin öğretimi örnek olarak alınabilir. Zarf-fiil ekleri ve
bunların öğretiminde kullanılabilecek halk edebiyatı “r“nleri aşağıda
verilmiştir.
2.3.1. –(y)a / –(y)e
Atasözleri
Damla-y-a damla-y-a göl olur.
****************************
Mani
Yaz-a yaz-a yaz geldi
Derelere kaz geldi
Daha yazacaktım ama
M“rekkebim az geldi
****************************
Fıkra
295
Eski zamanlardan kalma ök“z
(oca yer altına ahır yapmaya karar vermiş. Toprağı kaza kaza
komşunun ahırına girmiş. Bir
s“r“ ök“z gör-“nce koş-a koş-a karısına gitmiş:
- (anım, hanım! diye bağırmış.
M“jdemi isterim. Eski zamanlardan kalma bir ahır dolusu ök“z buldum..
****************************
Bilmece
Gid-e gid-e gittim
Altın suya battım
G“zellere baktım.
(ayna)
****************************
2.3.2. –(y)arak / –(y)erek
Fıkra
Helva
Bir g“n (oca nın canı helva çekmişti. Ama parası yoktu. Bakkala gitti,
yutkun-arak sordu:
-Bakkalbaşı, sende un var mı?
-Var.
-Yağ ile şeker de var mı?
-Onlar da var.
-Bre m“barek, ne duruyorsun öyleyse, helva yap-ıp yesene!
****************************
Beyaz saçlar
Çocuk annesine sorar:
Anne, niye senin saçların beyaz?
296
Annesi:
Sen beni her “z-d“ğ“nde saçımın bir teli beyazlıyor. demiş.
Çocuk da g“l-erek:
O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu anlaşıldı. demiş.
****************************
2.3.3. – y ınca / –(y)ince / –(y)unce / –(y “nce
Atasözleri
Araba devril-ince teker kırıl-ınca yol gösteren çok olur.
****************************
R“zgâr esme-y-ince yaprak kıpırdamaz dal oynamaz .
****************************
Fıkra
D“nyanın Dengesi
Nasreddin (oca`ya sormuşlar:
- Niçin insanlar sabah kalk-ınca hep farklı yönlere dağılıyor da aynı
yöne gitmiyorlar?
(oca cevaplamış:
- (erkes aynı yöne gidecek olsa d“nyanın dengesi bozulurdu da ondan...
****************************
İpe Un Sermek
Nasreddin (oca, m“nasebetsiz komşusunun hemen her g“n olur olmaz
bir şeyler
istemesinden bıkmış.
Komşu bir g“n çamaşır ipi iste-y-ince:
- Veremem, ipe un serdim. demiş.
- Aman (oca, ipe un serilir mi?
- Adamın vermeye niyeti olma-y-ınca ipe de un serer..
****************************
297
Bilenler Bilmeyenlere Öğretsin
(oca Nasreddin Efendi bir g“n vaaz için k“rs“ye çık-ıp:
Ey M“minler, size ne diyeceğim bilir misiniz? der.
Cemaat der ki (ayır, (oca Efendi bilmeyiz.
(oca: Ya siz bilme-y-ince ben size ne söyleyeyim. demiş.
Aradn biraz zaman geçtikten sonra hocaefendi yine k“rs“ye çık-ıp:
Ey M“sl“manlar sizene diyeceğim bilir misiniz?
Onlar da derlerki: Biliriz.
(oca: Ya siz bildikten sonra ben size ne söyleyeyim. de-y-ip k“rs“den
inmiş.
Nasreddin (oca k“rs“den in-ip gid-ince cemaat hayretler içerisinde:
Bir daha çıkar ise kimimiz biliyoruz, kimimiz de bilmiyoruz. diye
söyleyelim demişler.
(oca tekrar k“rs“ye çık-ıp:
Ey kardeşler, size ne söyleyeceğim bilir misiniz?
Onlar da: Kimimiz bilir, kimimiz bilmeyiz. demişler.
(oca: Ne g“zel! Bilenleriniz, bilmeyenlerinize öğretsin.
****************************
Bilmece
Bulut benim eğerim
İste-y-ince her zaman
Tarlalara bağlara
Sağnak olur inerim.
yağmur
****************************
2.3.4. –dığında / –diğinde / –duğunda / –d“ğ“nde
–tığında / –tiğinde / –tuğunda / –t“ğ“nde
Fıkra
-Anne niye senin saçların beyaz ?
Annesi: - Sen beni her “z-d“ğ“nde saçımın bir teli beyazlıyor. demiş.
298
Çocuk da g“l-erek: - O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu
anlaşıldı. demiş.
****************************
Bilmece
Temel her şimşek çak-tığında saçını, başını d“zeltiyormuş. Niçin?
Fotoğrafının çekildiğini
sanıyormuş
****************************
Adamın biri çok zayıf ol-duğu halde yatağa yat-tığında yatak
kırılıyormuş. Niçin?
(uykusu
ağırmış
****************************
2.3.5. –dığı zaman / –diği zaman / –duğu zaman / –d“ğ“ zaman
–tığı zaman / –tiği zaman / –tuğu zaman / –t“ğ“ zaman
Fıkra
Niye Senin Saçların Beyaz?
-Anne niye senin saçların beyaz ?
Annesi: - Sen beni her “z-d“ğ“ zaman saçımın bir teli beyazlıyor.
demiş.
Çocuk da g“l-erek: - O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu
anlaşıldı. demiş.
****************************
Bilmece
Temel her şimşek çak-tığı zaman saçını, başını d“zeltiyormuş. Niçin?
Fotoğrafının çekildiğini
sanıyormuş
****************************
Adamın biri çok zayıf ol-duğu halde yatağa yat-tığı zaman yatak
299
(uykusu
ağırmış
****************************
2.3.6. –dıkça / –dikçe / –dukça / –d“kçe
–tıkça / –tikçe / –tukça / –t“kçe
Fıkra
Hepsini Sen Yesene
Nasreddin (oca, zengin, obur ve aç gözl“, bir Akşehirli ile beraber
Konya'ya gidiyormuş. Yolda acık-tıkça yanlarındaki azıklarını çıkar-ıp
yiyorlarmış. (oca daha bir iki lokma ye-meden, adam azığın hepsini
midesine bir g“zel indiriyormuş. Adam yolda s“rekli kazan-mak-tan,
ye-mek-ten, iç-mek-ten bahsediyormuş.
Derken Konya'ya gelmişler. Bir fırınıın ön“ne gelmişler. Ekmeklerini
yeni pişiren ve fırından çıkar-an, bir yandan da mis gibi kok-an
ekmekleri vitrinine diz-en bir fırıncının ön“ne gelmişler. Birlikte fırıncı
d“kkanına girmişler.
(oca, Fırıncıya ;
- Bu ekmekler senin mi? diye sormuş.
Fırıncı afalla-y-ıp, şaşkın şaşkın bakarak:
- Evet benim deyince (oca cevabı yapıştırmış:
- Bu kadar mis gibi kokan ekmekleri, nar gibi kızar-mış sıcak ekmeğin
var da ne duruyorsun, hepsini yesene !...
****************************
2.3.7. – y ıp / –(y)ip / –(y)up / – y “p /
Atasözleri
Bin ölç-“p bir biçmeli.
****************************
Tilkinin dön-“p dolaş-ıp gel-eceği yer k“rkç“ d“kkânıdır.
300
****************************
Mani
(ep tatlı konuşmalı,
Bilene danışmalı,
Bayram g“n“ insanlar,
Konuş-up tanışmalı.
****************************
Eğlen-ip g“l“şelim
Tanış-ıp bilişelim
Bahşişimi hazırla
Bayramda gör“şelim.
****************************
Fıkra
Kim Daha B“y“k?
Nasrettin (oca'ya sormuşlar:
- Padişah mı b“y“k, yoksa çiftçi mi?
Çiftçi b“y“k elbet demiş (oca ve eklemiş:
- Ç“nk“ çiftçi buğday yetiştir-ip vermezse padişah acından öl“r.
****************************
Kıyamet Alameti
Nasreddin (oca`ya sormuşlar:
- (ocam, kıyametin alameti nedir?
Neme lazım! demiş (oca.
- Aman Hocam demişler, Sen de neme lazım dersen kime sor-up
öğrenelim?..
- Dedik ya neme lâzım diye demiş yine (oca.
(erkes neme lazım derse, işte bu kıyamet alametidir!
****************************
Yasını Tutuyorlar
Nasreddin Efendi bir g“n tavuklarını bir bir tut-up yakalamış.
Tavukların boynuna bir parça bez bağlamış ve sonra tavukları
salıvermiş. (alk toplanmış ve (oca nın yanına gel-ip:
301
- Tavuklara ne oldu? demiş.
Hoca:
- Bunların anaları öld“, yasını tutarlar. demiş.
****************************
Bilmece
Bir karıştır boyu
Gir-ip çıkmak huyu
Gir-ip çıkmak bitince
Koy ateşe suyu.
kaşık
****************************
2.3.8. –ken
Atasözleri
Bir göz ağla-r-ken öb“r göz g“lmez.
****************************
)rmaktan geç-er-ken at değiştirilmez.
****************************
Su ak-ar-ken testiyi doldurmalı.
****************************
Mani
Kara kara tavuklar
Beyaz beyaz yumurtlar
Bizim sınıfın erkekleri
Ders dinler-ken uyuklar
302
****************************
Fıkra
Bir Ayağın Abdesti Yok
Bir g“n (oca abdest alır-ken su az gelir. Namaza başladığı vakit kaz gibi
bir ayak“st“nde durur.
Derler ki:
- (ocaefendi ne yapıyorsun?
Hoca:
- Bu ayağın abdesti yoktur. demiş.
****************************
2.3.9. – y alı / –(y)eli
Fıkra
Oğlak B“y“d“
Bir g“n Nasrettin (ocaya burcunu sormuşlar.
Hoca:
- Tekedir demiş.
- Aman hocam nasıl teke olur? diye sormuşlar.
Hoca da:
- Ben doğ-alı
sene oldu oğlak b“y“d“ teke oldu demiş.
****************************
2.3.10. –dığı halde / –duğu halde / –diği halde / –d“ğ“ halde
–tığı halde / –tiği halde / –tuğu halde / –t“ğ“ halde
Bilmece
Adamın biri çok zayıf ol-duğu halde yatağa yat-tığında yatak
303
(uykusu
ağırmış
****************************
2.3.11. –masına rağmen / –masına rağmen /
Bilmece
Adamın biri çok zayıf ol-masına rağmen yatağa yat-tığında yatak
(uykusu
ağırmış
****************************
2.3.12. –madan / –madan
Atasözleri
Al-madan vermek, Allah`a mahsus yaraşır .
****************************
Ek-meden biçilmez.
****************************
G“n doğ-madan neler doğar.
****************************
Lokma çiğnen-meden yutulmaz.
****************************
Şimşek çak-madan gök g“rlemez.
****************************
Bilmece
304
Ye-meden söyler, iç-meden söyler.
(dolmakalem)
****************************
Altı adam bir şemsiyenin altında ıslan-madan nasıl durabilir?
yağmur yağmazsa
****************************
Biri yer de doymaz
Biri hiç yerinde durmaz,
Biri al-madan kalkmaz .
ateş - duman - k“l
****************************
Sonuç
Dil öğretimi özellikle ilk başlarda çok zordur. Öğretmen de
öğrenci de elbette zorluk çekecektir. Bu zorlukları aşabilme ve asgariye
indirme adına öğretmene b“y“k bir iş d“şmektedir. Öğretmenin dil
öğretimi adına hep yeni arayış içinde olması gerekmektedir. Konulara
uygun yöntem ve tekniklerle dersini anlatmanın yanısıra teknolojiyi de
iyi kullanmalır.
Bu makalenin asıl amacı d“nyanın dört bir tarafında kendisini
T“rkçe öğretmeye adamış öğretmenlere dil bilgisi konularından
özellikle fiilimsiler konusunun öğretimine k“ç“k de olsa katkı
sağlamaktır.
Yapılan bu ve benzeri çalışmalarla yabancılara T“rkçe
öğretmenliği yapan öğretmenlerin işlerinin biraz daha kolaylaşacağını
d“ş“n“yoruz. Bu tarz çalışmalarında bizzat sahada olup T“rkçe öğreten
öğretmenlerin de farklı arayışlar içine girmesine vesile olacağı kanaatini
taşı
Konuyla ilgili seçilen halk edebiyatı “rnlerinin öğretilmesi dersin
eğlenceli geçmesine vesile olacaktır. Ayrıca öğrencilere T“rk k“lt“r“n“n
temel taşlarını oluşturan bu “r“nlerden de örnekler öğretilmiş
olacaktır. Özellikle de atasözleri, tekerlemeler, fıkralarla ve bilmecelerle
s“slenen bir T“rkçe dersi sıkıcı olmayacaktır.
Kaynakça
305
BAYRAKTAR, Nesrin (2004): T“rkçe de Fiilimsiler: Ankara
,
Atat“rk K“lt“r, Dil ve Tarih Y“ksek Kurumu T“rk Dil Kurumu Yayınları:
838
GÜZEL, Abdurrahman
T“rk (alk Edebiyatı El Kitabı,
Akçağ Yay., Ankara
s.
. Baskı
İşcan, Adem
. T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Önemi,
Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: , Sayı: , s: (29-36)
TAŞDEM)R, Ercan; B)LKAN, Nesrin; CAN, (“dai
. Pratik
T“rkçe Öğretim Teknikleri Metot kitapları serisi, Dilset yayınları s:
Y)LMAZ, (“seyin
. T“rkçe Fiil Çekiminin Yabancılara
Öğretiminde (alk Edebiyatı Ür“nlerinin Kullanılması, Uluslararası Dil ve
Edebiyat Çalışmaları Konferansı Balkanlarda T“rkçe Bildiri Kitabı, Cilt ,
(ëna e Plotë "Beder" Üniversitesi, - Kasım; Tiran/Arnavutluk
http://www.guzelfikralar.com/bakkal-ve-cocuk-4591.htm
http://www.komik-fikralar.com/2013/05/zeki-cocuk.html
http://www.netkeyfi.net/nasrettin-hoca/fikralar-nasreddinhoca-fikralari-oglak-buyudu-1810.php
http:www.manisitesi.com/mani-13499
http://trdocs.org/docs/index-105271.html
http://www.atasozlerianlamlari.com
306
YUNUS EMRE ENSTİTÜSÜ NÜN TÜRKOLOJİ ALAN)NDAKİ
FAALİYETLERİ
Arş. Gör. Murat PARLAKP)NAR
Muş Alparslan Üniversitesi
Fen Edebiyat Fak“ltesi
T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“
Muş/TÜRKİYE
[email protected]
ÖZET
Bu bildiride Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji alanındaki
faaliyetleri “zerinde durulacaktır. Yunus Emre Enstit“s“; Yunus Emre
Vakfı na bağlı olarak kurulmuştur. Yunus Emre Vakfı; T“rkiye nin, T“rk
dilinin, tarihinin, k“lt“r“n“n ve sanatının tanıtımı amacıyla faaliyetler
y“r“tmek “zere / /
tarihli ve
sayılı Kanun la kurulmuş bir
kamu vakfıdır. Yunus Emre Enstit“s“ ise vakfın amaçlarını uygulanabilir
projelere dön“şt“rmede önemli bir rol oynamaktadır. Sadece T“rkiye de
değil d“nyanın birçok “lkesinde faaliyetlerde bulunan Enstit“; yurt dışı
açılımını Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri aracılığıyla
gerçekleştirmektedir. Yunus Emre Enstit“s“n“n bug“n itibariyle yurt
dışında
un “zerinde k“lt“r merkezi bulunmaktadır. Bu merkezlerde;
T“rkiye nin k“lt“rel özelliklerini, sanatını, edebiyatını, tarihini tanıtmaya
yönelik çeşitli etkinlikler yanında T“rkçe dil kursları d“zenlenmektedir.
Merkezlerde bilimsel faaliyetlere de ağırlık verildiği; paneller, konferans,
çalıştay ve sempozyumlara da kimi zaman ev sahipliği yapıldığı
gör“lmektedir.
Eyl“l
tarihinde T“rk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı
Başkanlığı TİKA ile Yunus Emre Vakfı arasında imzalanan protokol ile
T“rkoloji Projesi Yunus Emre Vakfına devredilmiştir. Bu gelişmenin
ardından çok kısa sayılabilecek bir s“rede T“rkoloji alanında çok önemli
sayılabilecek projelere imza atılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yunus Emre Vakfı, Yunus Emre Enstit“s“,
T“rkoloji, faaliyetler, T“rkoloji Projesi
ABSTRACT
In this report we are going to dwell on the activities of Yunus Emre
Institution in the field of Turcology. Yunus Emre Institution has been
established as a part of the Yunus Emre Foundation. Yunus Emre
Foundation is a foundation established based on the legislation No: 5653
and dated 05/05/2007 in order to carry out activities so as to introduce
307
Turkey, Turkish language, history, culture and art. On the other hand
Yunus Emre Institution plays an important role in transforming the goals
of the Foundation into feasible projects. The Institution which leads
activities not only in Turkey but also in many countries of the world has
been achieving its expansion through Yunus Emre Cultural Centres. As of
today Yunus Emre Institution owns more than 30 cultural centres abroad.
In these centres Turkish language courses are held along with
introductory activities of cultural characteristics of Turkey, its art and
literature. It is also observed that in the centres there is a focus on
scientific studies as well and they sometimes host panels, conferences,
workshops, and symposiums.
In 20th September 2011 a protocol was signed between Turkish
Cooperation and Coordination Presidency (TIKA) and Yunus Emre
Foundation and in this way the Turcology Project was handed down to
Yunus Emre Foundation. Following this progress in a comparatively short
time relatively important projects have been signed in the field of
Turcology.
Key words: Yunus Emre Foundation, Yunus Emre İnstitution,
activities, Turkology Project
Giriş
Bu bildiride son yıllarda T“rkiye nin k“lt“r diplomasinin önemli
aktörlerinden biri olarak öne çıkan Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji
alanındaki faaliyetleri “zerinde durulacaktır. Enstit“n“n ana çalışma
alanı T“rkiye nin k“lt“rel yönden tanıtılması olmakla birlikte
gerçekleştirdiği faaliyetler göz ön“ne alındığında bunların doğrudan ya
da dolaylı olarak T“rkoloji biliminin gelişimine, g“çlenmesine katkıda
bulunduğu söylenebilir. Dolayısıyla Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji
alanındaki çalışmalarına geçmeden önce Enstit“n“n kuruluşu, ortaya
koyduğu amaçlar ve genel faaliyetleri hakkında bilgiler vermek yararlı
olacaktır.
Yunus Emre Enstit“s“; Yunus Emre Vakfına bağlı olarak
kurulmuştur. Yunus Emre Vakfı; T“rkiye nin, T“rk dilinin, tarihinin,
k“lt“r“n“n ve sanatının tanıtımı amacıyla faaliyetler y“r“tmek “zere
/ /
tarihli ve
sayılı Kanun la kurulmuş bir kamu vakfıdır.
Yönetiminde “st d“zey devlet adamlarının, b“rokratların, uzmanların ve
akademisyenlerin yer aldığı gör“len Yunus Emre Vakfı, ilk olarak Yunus
Emre Enstit“s“n“n kuruluşunu gerçekleştirmiştir.
Mayıs
tarihinde Yunus Emre Vakfı na bağlı olarak kanunla kurulmuş olan
Yunus Emre Enstit“s“n“n kuruluş amaçları şu şekilde belirtilmiştir:
308
Yurt dışında T“rkçe dersleri vermek, verdirmek ve T“rkçe
öğretimini destekleyici faaliyetlerde bulunmak.
Yurt dışında T“rk dili ve edebiyatı alanında akademisyenlere ve
T“rkologlara çeşitli katkılar sağlamak.
T“rkçe yeterlilik sınavını geliştirmek ve uygulamak.
T“rkçe öğrenen ve T“rkçesini geliştirmek isteyenlere eğitim
araştırma bursları vermek.
olmak.
K“lt“rel etkinlikler d“zenlemek veya k“lt“rel etkinliklere destek
T“rk k“lt“r“n“n yurt dışında tanıtılması için yazılı veya
gör“nt“l“ “r“nler hazırlamak, bu “r“nlerin dağıtımını yapmak.
Yurt dışında açılan Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri
vasıtasıyla ilgili “lkelerdeki k“lt“rel programların hazırlanması ve
uygulanmasını sağlamak.
Yurt dışında enstit“ler, “niversiteler ve sivil toplum
kuruluşlarıyla birlikte k“lt“rel faaliyetlerde bulunmak ve işbirliği
yapmak.
Yunus Emre Enstit“s“ tarafından yayımlanan
broş“r“n dağıtımını sağlamak.
etmek.
dergi, kitap,
Gör“nt“l“ ve sesli yayınlar yapmak veya yapılmasını teşvik
İlgili “lkelerdeki k“lt“rel faaliyetlere katılmak ve bu faaliyetleri
desteklemek.
T“rk k“lt“r“n“n tanıtılması amacıyla ilgili “lkelerde yapılacak
olan terc“me faaliyetlerini desteklemek. 1
Bu amaçların özetle yurt dışında T“rkçe öğretim faaliyetlerinin
y“r“t“lmesi, desteklenmesi, T“rk k“lt“r“n“n t“m yönleriyle tanıtılması
amaçları doğrultusunda belirlendiği gör“lmektedir. Yunus Emre
Enstit“s“ sadece T“rkiye de değil d“nyanın birçok “lkesinde
faaliyetlerde bulunmaktadır. Enstit“ yurtdışındaki faaliyetlerini Yunus
Emre
T“rk
K“lt“r
Merkezleri
YETKM
aracılığıyla
gerçekleştirmektedir. T“rk K“lt“r Merkezlerinden ilki
Ekim
tarihinde Saraybosna da açılmıştır. G“n“m“zde Afganistan, Almanya,
Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Bosna (ersek, Cezayir, Fas,
Fransa, G“ney Afrika, G“rcistan, (ollanda, İngiltere, İran, İtalya, Japonya,
Karadağ, KKTC, Kazakistan, Kosova, L“bnan, Macaristan, Makedonya,
1
Yunus Emre Enstitüsü Tanıtım Kitabı, s.8
309
Mısır, Moldova, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu, Ürd“n olmak
“zere
“lkede
YETKM faaliyet göstermektedir.
Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri T“rkiye nin k“lt“r ve
sanatının yurt dışında tanıtılmasında önemli bir rol “stlenmiştir.
Merkezlerde T“rkiye nin k“lt“rel yönden tanıtılması amacıyla
konserler, sergiler, geleneksel el sanatları kursları, sahne gösterileri,
film gösterileri, söyleşi ve imza g“nleri, bilimsel toplantılar vb. pek çok
faaliyet d“zenlenmektedir. Yine k“lt“r faaliyetleri kapsamında
d“nyanın pek çok “lkesinde ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği
yapılarak fuar, festival vb. organizasyonlara da katılım sağlanmaktadır.
Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde bu t“r k“lt“r ve sanat
etkinlikleri yanında T“rkçe eğitim- öğretim faaliyetleri de
y“r“t“lmektedir. Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde d“zenlenen
T“rkçe kurslarında, öğretim sistemi Avrupa Birliği Ortak Dil Kriterleri
çerçevesinde oluşturulmuştur. Dersler dinleme, konuşma, okuma ve
yazma olmak “zere dört temel dil becerisine yönelik yapılmaktadır.
Merkezlerde T“rkçe öğretimi A /A /B /B /C d“zeylerinde toplam
kurda yapılmakta ve her kur
ders saatinden oluşmaktadır.
yılları arasında
K“lt“r Merkezinde gerçekleştirilen T“rkçe
kurslarıyla
yaklaşık
.
öğrenciye
T“rkçe
öğretimi
2
gerçekleştirilmiştir.
Enstit“n“n gerçekleştirdiği Yaz Okulu Programları da T“rkçe
öğretim faaliyetlerinin önemli bir unsurunu oluşturmaktadır. Enstit“,
her yıl K“lt“r Merkezlerindeki T“rkçe kurslarında “st“n başarı gösteren
kursiyerleri, T“rkiye ye davet ederek T“rkçe Yaz Okulu Programı
d“zenlemektedir. Bu programlara yurtdışındaki çeşitli “niversitelerinin
T“rkoloji böl“mlerinde okuyan öğrenciler de katılabilmektedir.
Tamamen “cretsiz gerçekleştirilen yaz okulu programlarında
katılımcılar T“rkçe konuşarak pratik yapma imkânı yakalamış olmanın
yanında bir yandan da k“lt“rel etkinlikler ve geziler sayesinde
T“rkiye yi, T“rk insanını ve T“rk k“lt“r“n“ yerinde tanıma fırsatı
bulmaktadırlar.
yılında T“rkçe Yaz Okulu programına
“lkeden
3
öğrenci katılmıştır. Yurt dışı T“rkler ve Akraba Topluluklar
Başkanlığı YTB ile Yunus Emre Enstit“s“ işbirliğiyle d“zenlenen
Yunus Emre Türk Kültür Merkezlerinde yabancılara
uygulanan Türkçe öğretimi faaliyetleri bu bildirinin doğrudan
konusu olmadığı için burada kısaca değinilmiştir. Yunus Emre
Merkezlerinde uygulanan Türkçe öğretim modelini Kosova
örneğinde ele alan şu çalışmaya bakılabilir: Salih Okumuş,
Sadullah Yılmaz, Özge Akbaş, “Kosova’da Yabancı Dil
Olarak Türkçe Öğretimi ve Yunus Emre Modeli”, 2.
Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı Bildiri Kitabı II,
Tiran/Arnavutluk, 14-16 Kasım 2013, s. 276-282.
3
Yunus Emre Bülteni, Ekim 2013, s.1.
2
310
yılı T“rkçe Yaz Okulu programına Azerbaycan, Belarus, Belçika, Bosna
(ersek, Fransa, G“ney Kore, G“rcistan, Japonya, Kazakistan, Kırgızistan,
Makedonya, Yemen, Yunanistan, Polonya ve d“nyanın diğer birçok
“lkesinden
öğrenci katılmıştır.4
Yunus Emre Enstit“s“ tarafından T“rkçenin uluslararası
geçerliliğe sahip standart bir sınava kavuşması ve yabancı öğrenci
kabul“n“ kolaylaştırmak ve öğrencilerin daha sağlam bir d“zlemde
değerlendirilmelerini sağlamak amacıyla T“rkçe Yeterlilik Sınavı TYS
çalışmalarına başlanmıştır. Şimdilik kağıt tabanlı uygulanan TYS için
çevrimiçi online sınav hazırlama çalışmaları devam etmektedir. TYS de
adayların okuma, dinleme, yazma ve konuşma becerilerindeki
yeterlilikleri ölç“lmektedir. TYS iki böl“mden oluşmaktadır. ). Böl“mde
okuma, dinleme yazma soruları; )). Böl“mde ise konuşma bağımsız
konuşma ve karşılıklı konuşma soruları yer almaktadır.
sorudan
oluşan TYS nin toplam s“resi
dakikadır. TYS de her bir beceri
alanından en az %
oranında başarılı olmak koşulu ile toplamda -70
arasında puan alan adaylara B , - arası puan alan adaylara C , arası puan alan adaylara ise C T“rkçe Yeterlilik Belgesi
verilmektedir. T“rkçe Yeterlilik Belgesinin geçerlilik s“resi yıldır. TYS
ocak, mayıs ve eyl“l aylarında olmak “zere yılda “ç kez sınav
merkezinin belirleyeceği g“n ve saatlerde yapılmaktadır.
İlk TYS uygulaması,
Eyl“l
tarihinde Tahran T“rk K“lt“r
Merkezinde yapılmıştır. Uluslararası ölçekte ilk uygulama, - Mayıs
tarihleri arasında Kosova, Arnavutluk, Mısır, İran, Azerbaycan,
Japonya, G“rcistan, Bosna (ersek, Belçika, Kazakistan olmak “zere
“lkede; ikinci uygulama
Eyl“l
tarihinde Azerbaycan, G“rcistan,
Rusya/Tataristan, Kazakistan, İran, Japonya, Ürd“n, Mısır, Bosna (ersek
olmak “zere
“lkede; son uygulama ise
Mayıs
tarihinde
Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Belçika, Bosna (ersek, Fas,
G“rcistan, İran, Japonya, Macarsitan, Makedonya, Mısır, Polonya, Rusya
ve Ürd“n olmak “zere
“lkede gerçekleştirilmiştir.5
Temel faaliyet alanlarından biri de yabancılara T“rkçe öğretimi
olan Yunus Emre Enstit“s“, ortaya çıkan kaynak ihtiyacı “zerine T“rkçe
Öğretim Seti hazırlama çalışmalarına başlamıştır. Yabancı dil olarak
T“rkçe öğretimi faaliyetlerini daha etkili ve verimli hâle getirmek
amacıyla Avrupa Konseyi Ortak Dil Kriterleri ne uygun ders kitapları,
çalışma kitapları, öğretmen kılavuz kitapları, okuma kitapları ve ses
Cihan, Demirci, “Türkçeyi, Türkiye’yi Tanıyarak
Öğreniyorlar”
(Haber).
19.08.2014.
http://www.haberler.com/turkce-yi-turkiye-yi-taniyarakogreniyorlar-6393121-haberi/ , Erişim Tarihi: 16.08.2014.
5
Yunus Emre Türkçe Enstitüsü Eğitim ve Sınav Müdürlüğü
Tanıtım Kitabı, 2014, s.55-57.
4
311
CD lerinden oluşan Yunus Emre T“rkçe Öğretim Seti çalışmaları
devam etmektedir.6
Bosna- (ersek te T“rkçenin seçmeli yabancı dil olarak resmi
m“fredatta yer almasının ardından T“rkçe nin öğretimi için (aydi
T“rkçe Öğrenelim adlı ders ve çalışma kitapları ile CD lerden oluşan
setin . ve . sınıflar için olan . ve . kitapları, dinleme CD leri
tamamlanmış ve
eğitim öğretim yılında kullanılmaya
başlanmıştır. Bu setler, Bosna (ersek Federal Eğitim Bakanlığından izin
alınarak Bosna (ersek te yayımlanmıştır.7
Yunus Emre Enstit“s“ yabancılara T“rkçe öğretilmesi
faaliyetlerinde görev alacak öğretim elemanlarının çağdaş yabancı dil
öğretim yaklaşım, yöntem ve tekniklerle donatılmış bir biçimde
yetiştirilmesi amacıyla sertifika programları d“zenlemektedir. Ankara
Üniversitesi TÖMER ve Gazi Üniversitesi TÖMER ile işbirliği içerisinde
ihtiyaç ve talebe göre belli aralıklarla d“zenlenen
veya
haftalık
programlarda okutman adaylarına teorik ve pratik eğitim alma fırsatı
sunulmaktadır.
Yunus Emre Enstit“s“ tarafından T“rk K“lt“r Merkezlerinde
görev yapan okutmanların ve yurt dışındaki devlet okullarında ya da
farklı kurumlarda görev yapan T“rkçe öğretmenlerinin eğitimine
yönelik hizmet içi eğitim programları ve seminerler de
d“zenlenmektedir. Bu faaliyetler yabancılara T“rkçe öğretimini, ortak
ve nitelikli bir d“zlemde y“r“tmek, eğitmen ve öğreticilerin
donanımlarını artırarak eğitim standartlarını y“kseltmek, yeni
kazanımları paylaşmak vb. amaçlarla d“zenlenmektedir.8
Yunus Emre Enstit“s“ ve T“rkoloji Projesi
Yunus Emre Enstit“s“ n“n en önemli faaliyetlerinden biri,
T“rkoloji Projesi dir. T“rkoloji Projesi,
yılında T“rk İşbirliği ve
Kalkınma İdaresi Başkanlığı TİKA tarafından başlatılmış ve ilk olarak
2000eğitim öğretim yılında uygulamaya konulmuştur. T“rkoloji
Projesi çerçevesinde; T“rk dili öğreniminin nitelikli hale getirilmesi,
T“rkiye ile diğer “lkeler arasındaki ilişkilerin g“çlendirilmesi,
dolayısıyla bu “lkelerde yapılacak eğitim, k“lt“r ve sosyal faaliyetler
çerçevesinde T“rkçe konuşabilen mevcut bir kitlenin oluşturulması;
T“rkiye nin ve T“rk k“lt“r“n“n yurt dışında daha iyi tanıtılması
hedeflenmektedir. 9 Yunus Emre Enstit“s“ ile TİKA arasında
Eyl“l
6
A.g.e., s.23.
Yunus Emre Enstitüsü 2012 Yılı Faaliyet Raporu, s. 100.
8
Yunus Emre Türkçe Enstitüsü Eğitim ve Sınav Müdürlüğü
Tanıtım Kitabı, 2014, s. 37, 39.
9
Yunus Emre Enstitüsü Türkoloji Koordinatörlüğü Tanıtım
Kitabı, Merdiven Reklam Tasarım, Ankara, Aralık 2013 s. 5.
7
312
tarihinde imzalanan protokol ile T“rkoloji Projesi Yunus Emre
Vakfına devredilmiştir. Bu gelişmenin ardından T“rkoloji Projesi
kapsamında
farklı “lkede b“nyesinde T“rk Dili ve
Edebiyatı/T“rkoloji böl“mleri, T“rkçe kursları bulunan
“niversite ile
İşbirliği Protokol“ imzalanmıştır. Bu “lke ve “niversiteler şunlardır:
. AFGANİSTAN: Kabil Devlet Üniversitesi Dil ve Edebiyat
Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“
. AZERBAYCAN: Bak“ Devlet Üniversitesi Filoloji ve Doğu
Bilimleri Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı/T“rkoloji Böl“mleri
. BELARUS: Minsk Devlet Yabancı Diller Üniversitesi Doğu
Dilleri K“rs“s“, Baranoviçi Devlet Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı
Böl“m“
. BELÇİKA: Gent Üniversitesi Uygulamalı Dil Çalışmaları
Fak“ltesi T“rkçe Böl“m“
5. BOSNA-(ERSEK: Tuzla Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı
Böl“m“, Mostar Cemal Biyediç Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi
T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Zenica Üniversitesi Pedagoji Fak“ltesi
T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . Saraybosna Üniversitesi Felsefe
Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“
. BULGARİSTAN: Plovdiv
Filibe
Paisiy (ilendarski
Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve Bulgar Dili Böl“m“, Shumen
Şumnu Episkop Konstantin Preslavski Üniversitesinde T“rk Dili ve
Edebiyatı Böl“m“
. CEZAYİR: Cezayir
Üniversitesi Edebiyat ve Dil Fak“ltesi
Doğu Dilleri K“rs“s“ T“rkoloji Böl“m“
. ÇİN (ALK CUM(URİYETİ: Şanghay Uluslararası Araştırmalar
Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“
. ÇEK CUM(URİYETİ: Prag Charles Üniversitesi Edebiyat
Fak“ltesi Yakın Doğu ve Afrika Çalışmaları Enstit“s“ T“rkoloji K“rs“s“
. ESTONYA: Tallinn Üniversitesi Eston Beşeri Bilimler
Enstit“s“ Orta Doğu ve Asya Çalışmaları Böl“m“ T“rkoloji Ana Bilim
Dalı
11. FAS: V Mohammed-Agdal Üniversitesi Edebiyat ve Sosyal
Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“
. GÜRCİSTAN: İvane Javakhishvili Tiflis Devlet Üniversitesi
Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Batum Şota Rustaveli Devlet
Üniversitesi Eğitim ve Bilim Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Akaki Tsereteli
Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“,
313
Samstskhe- Javakheti Akalske Devlet Eğitim Üniversitesi Beşeri
Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“
. ()RVATİSTAN: Zagreb Üniversitesi Beşeri ve Sosyal Bilimler
Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“
. (İNDİSTAN: Jawaharlal Nehru Üniversitesi T“rk Dili ve
Edebiyatı Böl“m“, Salahaddin Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve
. )RAK: Salahaddin Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve
Edebiyatı Böl“m“, Musul Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“
. İTALYA: La Sapienza Üniversitesi Orta Asya ve Afrika
Çalışmaları T“rkçe Böl“m“
Fak“ltesi
. JAPONYA: Bunkyou Gakuin Üniversitesi Yabancı Diller
. KAZAKİSTAN: L.N. Gumilev Avrasya Milli Üniversitesi
Uluslararası İlişkiler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“
. K)RG)ZİSTAN: Kırgız-Özbek Üniversitesi T“rk Dili ve
. KOSOVA: Priştine Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve
. LETONYA: Letonya Üniversitesi İnsani Bilimler Fak“ltesi
Asya Çalışmaları Böl“m“, Letonya K“lt“r Akademisi K“lt“rlerarası
İletişim ve Yabancı Diller Böl“m“
. LİTVANYA: Vilnius Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili
Programı- Oryantalistik Merkezi T“rkoloji Programı
. M)S)R: Sohag Üniversitesi Edebiyat Fak“ltesi Doğu Dilleri ve
Edebiyatları Böl“m“ T“rkçe Şubesi
Böl“m“
. MOĞOLİSTAN: Moğolistan Milli Üniversitesi T“rkoloji
. MAKEDONYA: Aziz Kiril ve Metodiy Üniversitesi Filoloji
Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, İştip Gotse Delçev Üniversitesi
Filoloji Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Kalkandelen Devlet Üniversitesi
Şarkiyat Fak“ltesi T“rkçe Programı
. PAKİSTAN: Ulusal Modern Diller Üniversitesi T“rkçe Böl“m“
. POLONYA: Varşova Üniversitesi Şarkiyat Araştırmaları
Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“
28. RUSYA FEDERASYONU: (Tataristan Cumhuriyeti) Kazan
Federal Üniversitesi Şarkiyat ve Uluslararası İlişkiler Enstit“s“ T“rk
314
Filolojisi Böl“m“, Saint-Petersburg Devlet Üniversitesi Doğu Fak“ltesi
T“rkoloji Böl“m“,
Başkurdistan Cumhuriyeti Başkurt Devlet
Üniversitesi Filoloji ve Gazetecilik Fak“ltesi Şarkiyat Böl“m“
. S)RBİSTAN: Novi Sad Üniversitesi Felsefe Fak“ltesi
. SLOVAKYA: Comenius Üniversitesi Felsefe Fak“ltesi
31. SUDAN: Kuran-ı Kerim ve İslami Bilimler Üniversitesi Diller
Fak“ltesi T“rkçe Böl“m“
Fak“ltesi
. SUUDİ ARABİSTAN: Cidde İffet Üniversitesi Yabancı Diller
33. UKRAYNA: Kiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi Filoloji
Enstit“s“ T“rkoloji Böl“m“, Kırım Özerk Cumhuriyeti Kırım
M“hendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar ve T“rk Filolojisi
Fak“ltesi T“rk-Tatar Böl“m“
. ÜRDÜN: Ürd“n Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi Asya
Dilleri Böl“m“ T“rk Dili ve Edebiyatı Programı
. YEMEN: San a Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi T“rk Dili
ve Edebiyatı Böl“m“10
Yunus Emre Enstit“s“ tarafından Yurt dışında işbirliği protokol“
imzalanan bu “niversitelere yönelik şu destekler sunulmaktadır:
. Öğretim elemanı görevlendirilmesi,
. Böl“mlerin kaynak kitap ihtiyaçlarının karşılanması,
. Başarılı öğrencilerin T“rkiye de gerçekleştirilen T“rkçe Yaz
Okulu Programı na davet edilmesi,
.T“rkologlara araştırma, sempozyum,
faaliyetlerde akademik destek sağlanması,
konferans
vb.
. T“rkoloji böl“mlerindeki başarılı öğrencilere burs verilmesi,
. Genç T“rkologların yetişmesine katkı sağlanması,
.T“rkologların T“rk Dili, edebiyatı, tarihi, sanatı ve k“lt“r“ ile
ilgili projelerinin desteklenmesi,
.T“rkçeyi
ve
T“rk k“lt“r“n“
d“zenlenmesine destek sağlanması. 11
tanıtıcı
faaliyetlerin
Yunus Emre Enstitüsü Türkoloji Koordinatörlüğü Tanıtım
Kitabı, Merdiven Reklam Tanıtım, Ankara, Aralık 2013, s. 3133.
11
http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz,
Erişim Tarihi: 20.08.2014.
10
315
Enstit“ T“rkoloji projesi kapsamında önemli faaliyetlere de imza
atmıştır.
- Eyl“l
tarihlerinde Mısırlı T“rkologlarla İstanbul
Buluşması ,
Aralık
tarihlerinde ise Mısırlı T“rkologlarla
Kahire Buluşması adı altında Mısırlı T“rkologlar ile bir araya gelinip
T“rkoloji alanındaki projelerin gör“ş“ld“ğ“ iki önemli çalıştay; - 29
Ocak
tarihlerinde G“n“m“z Rusya sında T“rkiye Çalışmaları
Sempozyumu , Şubat
tarihinde Makedonya daki T“rk Dili ve
Edebiyatı/T“rkoloji Böl“mlerinin desteklenmesi koordinasyonunun
sağlanması ve T“rkoloji Projesi kapsamında işbirliklerinin
gerçekleştirilmesi amacıyla Üsk“p T“rkoloji Çalıştayı ;
Şubat
tarihinde Litvanya Vilnius Üniversitesi nde T“rkoloji Paneli ve Fotoğraf
Sergisi ,
Mart
tarihinde T“rkoloji Projesi kapsamında ilişkide
olunan “niversitelerle faaliyetlerin daha sağlıklı ve kapsamlı
y“r“t“lmesi amacıyla T“rkoloji Projesi Strateji Toplantısı ,
Nisan
tarihinde Kazakistan'daki T“rkoloji öğrencilerinin akademik
çalışmalara ilgi duymalarını ve bu öğrencilerin Avrupa standartlarında
bilimsel çalışmalar yapmalarını teşvik etmek amacıyla Astana T“rkoloji
Sempozyumu ,
-24 Nisan 2012 tarihlerinde İstanbul da, T“rk Dil
Kurumu, Dışişleri Bakanlığı ve İstanbul B“y“kşehir Belediyesinin
ortaklaşa desteklediği
). Uluslararası T“rkoloji Çalıştayı
gerçekleştirilmiştir. Bu çalıştay ile yurt dışında T“rk Dili ve Edebiyatı
öğreniminin teşvik edilmesi, nitelikli hale getirilmesi ve bu sahada
çalışacak akademisyenlerin yetiştirilmesinin sağlanması ve bu alanda
geleceğe dair neler yapılabileceği gibi konular ele alınmıştır.
-29
Mayıs
tarihlerinde Balkan T“rkolojisinin durumunu
değerlendirmek ve sorunlarına çöz“m bulabilmek için t“m Balkan
“lkelerinin katılımıyla Saraybosna da ). Balkan T“rkologları Buluşması
toplantısı, - Eyl“l
tarihlerinde İstanbul'da Balkanlar daki
T“rkoloji faaliyetlerinin koordinasyonu için kurulan Balkan T“rkoloji
Derneği İstişare Toplantısı gerçekleştirilmiştir.
-17 Ekim 2012
tarihleri arasında ))). Uluslararası Kırım Tatarlarının D“n“, Bug“n“,
Yarını başlıklı T“rkoloji sempozyumu Yunus Emre Enstit“s“ n“n
desteğiyle gerçekleştirilmiş,
Aralık
de T“rk ve Japon
T“rkologların alanla ilgili ortak çalışmalar yapabilmesi ve projeler
geliştirmesi
için
Tokyo da
Japonya
T“rkoloji
Çalıştayı
d“zenlenmiştir.12
yılında da benzer faaliyetler devam etmiştir.
Nisan- Mayıs
tarihlerinde Trakya Üniversitesi ve Yunus Emre
Enstit“s“n“n işbirliğiyle Edirne de )). Balkan T“rkologları Buluşması ,
12- Mayıs
tarihlerinde Ürd“n'de T“rk Arap M“şterek Değerler
Sempozyumu ,
Mayıs
tarihlerinde ise Litvanya da Vilnius
Yunus Emre Enstitüsü 2012 Yılı Faaliyet Raporu, s. 118131.
12
316
Üniversitesinde Litvanya da T“rk Tarihi ve K“lt“r“ Sempozyumu
d“zenlenmiştir.13
Yunus Emre Enstit“s“ T“rkoloji açısından önem taşıyacak bazı
projeleri de hayata geçirmiştir. Bu projelerden ilki Balkanlarda K“lt“rel
Mirasın Yeniden İnşası Projesi dir Yunus Emre Enstit“s“ n“n T.C.
Merkez Bankası ile ortaklaşa y“r“tt“ğ“ bu proje ile Bosna (ersek,
Karadağ, Arnavutluk, Sırbistan, Kosova, Makedonya ve (ırvatistan daki
Osmanlı döneminden kalma yazma eserlerin tespit edilmesi,
kataloglarının oluşturulması ve digital ortama aktarılması
amaçlanmıştır. Bug“ne kadar Bosna-Hersek, Makedonya, Arnavutluk,
Kosova, Sırbistan ve (ırvatistan daki t“m k“t“phane, arşiv, m“ze,
tekkeler ve dergâhlar taranarak Osmanlı döneminden kalma yazma
eserler tespit edilmiş ve yaklaşık
yazma eser digital ortama
aktarılmıştır.14 Bir diğer önemli proje Vatikan K“t“phanesi Projesi dir.
Proje ile Vatikan K“t“phanesi nde bulunan T“rkçe el yazması ve matbu
eserlerin ve T“rk dili, edebiyatı, tarihi ve k“lt“r“ “zerine yabancı dilde
yazılmış eserlerin tasnif edilerek g“ncel bir kataloglarının oluşturulması
amaçlanmıştır. Bir başka önemli proje ise Enstit“ ve T“rkiye (alk
Bankası nın işbirliği ile y“r“t“len Ustadan çırağa T“rkiye den
Balkanlar a Sanatın Yolculuğu adlı projedir. Bu proje ile yok olmaya y“z
tutmuş T“rk el sanat ve zanaatları alanlarında yeni ustalar yetiştirmek
amaçlanmıştır. Arnavutluk ta Tiran ve İşkodra da; Bosna (ersek te
Saraybosna ve Foynitsa da; Kosova da Priştine, Prizen, İpek ve
Vuçıtırın da; Makedonya Üsk“p te; Romanya B“kreş ve Köstence de
k“lt“r merkezlerine açılan hat, ebru, simsırma, telkırma, telkâri,
kazaziye ve ahşap oymacılığı kurslarında yaklaşık iki bin kursiyer eğitim
görmektedir. Bu projeyle birçok sanat ve zanaat dalının yok olmasının
ön“ne geçilmiş olduğu gibi yeni istihdam alanlarının açılması
bağlamında önemli bir adım atılmış olmuştur.15 Burada ayrıca Enstit“ ve
Ziraat Bankası nın işbirliğiyle gerçekleştirilmesi planlanan
T“rkiye
K“t“phanesi Projesi nden de söz etmek gerekmektedir. Bu proje
kapsamında, d“nyanın farklı “lkelerinde özellikle b“nyelerinde
T“rkoloji Böl“mleri bulunan “niversiteler ile Yunus Emre T“rk K“lt“r
Merkezleri ve T“rkiye Araştırmaları Merkezlerinde
T“rkiye
K“t“phaneleri adı altında
k“t“phane kurulması amaçlanmıştır.
Açılacak k“t“phanelerin, T“rk edebiyatının klasiklerinden sayılabilecek
adet okuma kitabı ile T“rkiye hakkında yapılacak araştırmalarda
temel kaynak kabul edilen 1000 eserden ve toplamda 2000 kitaptan
http://yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-faaliyetlerimiz, Erişim
Tarihi: 25.08.2014.
14
http://balkanyazmalari.yee.org.tr , Erişim Tarihi:
27.08.2014.
15
http://ustadanciraga.yee.org.tr , Erişim Tarihi: 27.08.2014.
13
317
oluşturulması planlanmış ve bu doğrultuda
yıllarında
farklı yerde T“rkiye K“t“phaneleri kurulmuştur.16
Sonuç
Yunus Emre Enstit“s“ yurtdışında gerçekleştirdiği eğitimöğretim ve k“lt“r-sanat faaliyetleri ile T“rkiye nin tanıtımına önemli
katkılarda bulunmaktadır. Yurt dışında açılan Yunus Emre T“rk K“lt“r
Merkezlerinde T“rkiye nin zengin k“lt“rel birikimini paylaşmak
amacıyla konserler, sergiler, geleneksel el sanatları kursları, sahne
gösterileri, film gösterileri, söyleşi ve imza g“nleri, bilimsel toplantılar
vb. pek çok faaliyet d“zenlenmektedir. Bu faaliyetlerin T“rkiye nin yurt
dışında en doğru şekilde tanınmasında, T“rkiye hakkındaki olumsuz algı
ve d“ş“ncelerin kırılmasında önemli katkılarının olacağı muhakkaktır.
Yunus Emre Enstit“s“ yabancılara T“rkçe öğretimi hususunda da
önemli çalışmalar gerçekleştirmiş, T“rkçenin bir d“nya dili olması
yolunda b“y“k katkılar ortaya koymuştur. Bunlarla birlikte TİKA dan
devraldığı T“rkoloji Projesi kapsamında gerçekleştirdiği faaliyetlerle
T“rkolojinin yeniden g“ndeme gelmesi, gelişip g“çlenmesi ve d“nyada
yaygınlaşması anlamında önemli işlere imza atmıştır.
KAYNAKÇA
DEMİRCİ, Cihan, T“rkçeyi, T“rkiye yi Tanıyarak Öğreniyorlar (aber .
19.08.2014.
http://www.haberler.com/turkce-yi-turkiye-yitaniyarak-ogreniyorlar-6393121-haberi/ , Erişim Tarihi:
16.08.2014.
OKUMUŞ, Salih, S. Yılmaz, Ö. Akbaş, Kosova da Yabancı Dil Olarak
T“rkçe Öğretimi ve Yunus Emre Modeli , . Uluslararası Dil ve
Edebiyat Konferansı Bildiri Kitabı )), Tiran/Arnavutluk,
-16
Kasım
, s.
-282.
Yunus Emre Enstit“s“ B“lteni, Sayı
Ankara, Ekim 2013
Yunus Emre Enstit“s“
, MG Ajans Özyurt Matbaacılık,
Yılı Faaliyet Raporu.
Yunus Emre Enstit“s“ T“rkçe Eğitim ve Sınav M“d“rl“ğ“ Tanıtım
Kitabı, Merdiven Reklam Tasarım, Ankara, Haziran 2014.
Yunus Emre Enstit“s“ T“rkoloji Koordinatörl“ğ“ Tanıtım Kitabı,
Merdiven Reklam Tasarım, Ankara, Aralık
.
16
http://yee.org.tr/turkiye/tr/projeler/devam-edenprojeler/100-turkiye-kutuphanesi-projesi-1 , Erişim Tarihi:
18.08.2014.
318
http://www.yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-universiteler, Erişim Tarihi:
27.08.2014
http://balkanyazmalari.yee.org.tr/balkanlarda-kulturel-mirasinyeniden-insasi-projesi/projehakkinda/,
Erişim
Tarihi:
27.08.2014
http://ustadanciraga.yee.org.tr/balkanlarda-geleneksel-turk-elsanatlarinin-ihyasi/proje-hakkinda/, Erişim Tarihi: . .
http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5653.doc, Erişim Tarihi:
16.08.2014
http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz,
Tarihi: 20.08.2014.
Erişim
319
0-7 YAŞ ARASINDA BABASI TÜRK ANNESİ ARNAVUT OLAN
ÇOCUKLARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİ KONUSUNDA AİLENİN
TUTUMU
Oğuz AKYÜZ
T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Lisans Öğrencisi
[email protected]
ÖZET
G“n“m“zde toplumlar ve “lkeler arasında yaşanan ekonomik, k“lt“rel
ve ticari gelişmeler bireylerin anadilleri dışındaki dilleri öğrenmelerini bir
zorunluluk haline getirmiştir. Toplumlar eğitim sistemlerini geliştirmek
için teknolojik araçların da gelişmesiyle dil öğretiminde görsel, işitsel ve
m“ziksel yöntemler kullanmaya başlamıştır. Dil öğreniminde çeşitli
yöntemlerin kullanılması çocukların öğrenmesini kolaylaştırdığı gibi
öğrendiklerini g“nl“k hayatta uygulamalarını da sağlamıştır. Yabancı dil
öğretiminde dış etkenler kadar ailenin de etkisi vardır. Makalenin amacı,
0- yaş arasında annesi Arnavut, babası T“rk olan çocuklara T“rkçe
öğretimi konusunda ailenin tutumunu röportajlar eşliğinde incelemektir.
T“rkçe dili öğretiminde hangi yöntem ve materyallerin kullanılması
gerektiği, kullanılan bu materyallerin çocukların öğrenimini nasıl
etkilediği ve çocukların öğrenmelerinin nasıl kalıcı hale geldiğini
araştırmaktır.
Anahtar kelimeler: Eğitim, eğitimde yöntemler, T“rkçe öğretimi
THE ATTITUDES OF TURKISH-ALBANIAN FAMILIES WITH
CHILDREN BETWEEN THE AGES OF 0-7 TOWARD TEACHING
TURKISH
ABSTRACT
Nowadays, learning another language apart from one s mother tongue
has become a must due to economic, cultural and commercial ties among
countries. With the advancement of the technology, nations commenced to
use visual, auditory and musical tools in language teaching in order to
improve their overall education systems. Using a variety of methods in
language teaching has not only made language learning easier for
children, it also enabled them to practice the language within their daily
320
lives. Family is another important factor to consider as much as external
factors about foreign language teaching. The purpose of this study is to
research the attitudes of Turkish - Albanian families (with Turkish fathers
and Albanian mothers) with the children aging from 0-7 toward their
children s Turkish learning, accompanied by interviews. Besides, the right
methods and techniques of teaching Turkish, the effects of these materials
on children s language learning, the sustainability of the language learnt
and other factors in language learning are researched.
Key words: Education, Methods in Education, Teaching Turkish as a
Foreign Language
GİRİŞ
Dil insanlar arasında iletişim kurmak için kullanılan en önemli
araçtır. T“rkçeyi Yabancı dil olarak ele aldığımızda T“rkçe öğretimi on
birinci y“zyıla dayanmaktadır. Kaşgarlı Mahmud Araplara T“rkçe
öğretmek ve Arapçanın T“rkçeden “st“n bir dil olmadığını anlatmak
amacıyla Divan“ L“gati t T“rk adlı eseri yazmıştır. Bu eserden de
anlaşıldığı “zere dil öğretiminin bu kadar eskilere dayanması bireylerin,
milletlerin ihtiyaçlarından kaynaklanmıştır. (engirmen,
:
Dil “lkelere, milletlere ve bölgelere göre farklılık gösteren
k“lt“rel bir mirastır. (er birey bu mirası bir sonraki kuşağa aktarır.
Böylece dil y“zyıllar boyunca nesilden nesile gelişerek devam eder. (er
geçtiği y“zyıl ve toplumdan içine bir şeyler alır. Bu tıpkı her geçtiği
topraktan bir şeyler alan akarsu gibidir. Aldığı toprakları ovada bırakır.
Orada her t“rl“ bitki yetişmesi gibi bu denli zengin bir dil ve k“lt“rde de
çok iyi şair ve yazarlar yetişir.
Dil iletişim kurmak ve d“ş“ncelerin ifadelere dök“lmesiyle
gerçekleşmektedir. Bireyler, dil kullanma becerileri ile d“nyaya
gelirler(Turan, 2000; Aktaran: Özer,
:
). Bu beceriler ileride
semboller şeklinde ifadelere dök“lecek olan beden diline aktarımı ile
gerçekleşmektedir. (er bireyin dil edinimi ailede başlayıp sosyal
çevrede ve okul hayatında devam eden kesintisiz bir s“reçtir. Bebekler
kendi ebeveynlerinin konuştuğu dili doğuştan itibaren içselleştirirler.
Bebekler dil öğrenimlerini ilk dönemlerde dinleme, çeşitli sesler
çıkarma ve taklit etme şeklinde gerçekleştirirler. Bu seslerin ileride
kişilerin ağızlarından dök“len ilk heceler olması muhtemeldir Kıran,
2002:114).
Ailenin ve arkadaş çevresinin de etkisiyle bu öğrenimler gelişir.
Dilin
gelişim
s“recinde
çocukların
hayatta
yaşadıkları
sıkıntılar,mutluluklar vb.
gelişmeler dil öğrenimini doğrudan
etkilemektedir.
321
0- yaş arasındaki çocuklara yabancı dil olarak T“rkçe
öğretiminde
görsel, işitsel yöntemler kullanılması çocukların
öğrenmelerini kalıcı hale getirmektedir. Örneğin; çizgi filmlerden gör“p
işittiği, araba, ev, gemi gibi kavramları somut şekilde görd“ğ“nde, bu
arabadır, bu evdir, bu gemidir demesi olağandır. İnce, bu bakımdan
T“rkçe kelime öğretiminde şu yolları önerir: , m“zik, resim, oyun,
gözlem. Yabancı dil olarak T“rkçe öğrenenler bu metotlardan
kendilerine kolay gelen birini veya birilerini seçerek kelime bilgilerini
geliştirebilirler. İnce,
: ; Aktaran: Arslan ve G“rdal,
:
Ticari ve ekonomik gelişmelerin arttığı g“n“m“zde uluslar bir
başka ulusun dilini öğrenmeye ihtiyaç duymuştur. Yaşamını yurtdışında
s“rd“ren bireyler her gittikleri “lkeye kendi kimlikerini simgeleyen
dinini, k“lt“r“n“, örf adet ve geleneklerini göt“rm“şlerdir. Bu unsurlar
her topluma göre farklılık gösterir.
Tahsil için Üniversitelere giden bireylerin evlatları gittikleri
“lkelerde başka ulustan olan bireylerin evlatlarıyla arkadaşlık
kurmuşlardır. Bu ilişkilerden evlilikle neticelenenleri de vardır. Bir s“re
sonra evliliğin meyvesi olan çocuklar d“nyaya gelmiştir. Bu çocukların
iki farklı dili öğrenmesi ebeveynlerin aile içinde konuştukları dille
ilişkilidir. Kimi ailelerde anne etkinken kimi ailelerde baba daha
etkindir. Arnavutçanın ve T“rkçenin yoğun olarak konuşulduğu bir
ailede çocuklar her iki dili de öğrenirler. Fakat tek dilin konuşulması
durumunda çocuklar ikinci bir dil öğrenmekte zorlanmaktadır. Bu
öğrenimler aileye ve yaşanılan “lkeye göre farklılık göstermektedir.
Bireylerin çocukları Arnavutlukta yaşıyorsa Arnavutçaları, T“rkiyede
yaşıyorlarsa T“rkçeleri gelişmektedir. Fakat aile içinde iki dildede
iletişim kuran ebeveynlerin çocukları iki dilde iletişim kurarlar. Bu
bireylerin çocukları hangi “lkede yaşıyorlarsa o
“lkenin dilini
benimserler. Bu bildiride babası T“rk annesi Arnavut olan çocuklara
T“rkçe öğretimi konusunda ailelerin tutumu ele alınacaktır.
Bireyler çocuklarını T“rkçe öğrenmeleri için T“rk okulları adı
altında toplanmış olan Turgut Özal, Mehmet Akif ve Mist okullarının
kreşlerine göndermişlerdir. Çocukların en fazla T“rkçe öğrendiği kolej
Memorial )nternational School of Tirana olarak belirlenmiştir. Bu
kolejde T“rkçe öğreniminin fazla olamasının nedeni akran çocukların
içerisinde T“rk çocukların olması okul yönetimi tarafından belirtildi. Bu
çalışmada röportaj yaparak - yaş arası bireylerin çocuklarının T“rkçe
dilini öğrenimleri “zerinde durulmuştur.
322
1- Evinizde hangi televizyon kanalları mevcut ve çocuğa televizyon
hangi dilde izlemektilmektedir?
2- Çocuğun dil öğrenimi için çizgi film tercihinde bulunuyor musunuz?
3- Çocuk izlemekte olduğu çizgi filimlerden dil kullanımı edinebildi mi?
Eğer edindi ise bu s“reci anlatır mısınız?
4- Çocuklar tv de iyi dilde bildiği yayınlarımı yoksa az dilde bildiği
yayınlarımı izlemek istiyor?
5- Çocuk kaç yaşında konuşmaya başladı? Arnavutça olarakmı T“rkçe
olarakmı konuştu?
6-Çocuk konuşurken hangi dili tercih ediyor?
7- Aile içinde iletşim diliniz nedir? Çocukla hangi dille konuşuluyor?
Baba,anne ve varsa hangi dille çocuğa yaklaşmaktadır?
8- Çocuğun T“rk arkadaşları varmı? Komşularınız arasında T“rk aileler
var mı?
9- Çocuklar dijital oyunlar da hangi oyun sitelerini tercih etmektedir?
10- Çocuk iki dilin farklı olduğunun farkına vardığında terc“me
edebiliyor muydu?
Farklı meslek gruplarından olan sekiz ebeveynle yaptığım
röportajlarda ailelerin hepsinin evlerinde T“rkçe ve Arnavutça
kanalların olduğu belirtildi. Her bireyin kendi ana dili, annenin
konuştuğu dildir gör“ş“nde olan altı aile çocuklarına T“rkçe kanallarda
çizgi filim izletmişlerdir. Dil öğreniminde anne dilinin çok önemli
olmadığını d“ş“nen ebeveynler ise çocuklarının dil öğreniminde her
hangi bir kanal seçiminde bulunmamışlardır. Kanal seçimini çocuklara
bırakmışlardır. Çocukları hangi kanallarda çizgi film izlemek
istediyseler, o kanalları izletmişlerdir. Ailelerden kimi ise çocuklarına
ingilizce çizgi filmler izletmişlerdir.
Genel olarak her aile çocuklarına kendi ana dilleri dışında dil
öğretebilmek için eğitici g“c“ y“ksek olan televizyon ve ipad tarzı
cihazları tercih etmişlerdir. Bu cihazların da yardımıyla çocuklara hangi
dillerde tv izletildiyse, çocuklar o dilleri içselleştirmişlerdir.
Ailelerden altısı çocukların T“rkçe öğrenimleri için Pepe, Caillou,
Keloğlan ve Niloya adlı çizgi filmler tercihinde bulunurken, bir aile
İngilizce çizgi film tercihinde bulunmuştur. Fakat ailelerden biri de
çocuklarının dil öğrenimleri için herhangi bir çizgi film tercihinde
bulunmamıştır. Bu tutumlar altı ailede benzerlik gösterirken, iki ailede
farklılık göstermesinin sebebi ebeveynlerin eğitim durumu ve
meslekleriyle ilgilidir.
Eğitim durumlarına göre kanal seçiminde bulunan aileler
323
7
6
5
4
İ gilizce
3
Türkçe
Farketmez
2
1
0
Lise mezunu
Ü üverste
ezu u
Dilci
(er çocuk izlemiş olduğu kanallardan dil kullanımı edinmiştir.
Bu kullanımlar yaşlara, ailede kardeş olup olmamasına ve çevreye göre
farklılık göstermiştir. Kardeşli ailelerde çocuklar abisi veya ablası ile
aynı ortamlarda yetiştiklerinden dolayı bu durum çocukların dil
gelişmini doğrudan etkilemiştir. Çocuklar izlemiş oldukları T“rkçe çizgi
filmler aracılığıyla kuzu, s“t, inek kavramlarını öğrendiklerinde bu
kelimeleri kardeşleri aracılığıyla ineğe bak, s“t“ ver şeklinde telaffuz
etmiştir.
Tek çocuklu ailelerde ise çocuk izlemiş olduğu çizgi filmlere göre
araba,ev gibi tek kelimelik ifadeleri kullanmışlardır. Bu tip ailelerin
çocukları
yaş sonrasında c“mle kurarken kardeşli aileler , yaş
sonrasında c“mle kurmuşlardır.
Üç ve altı yaşında iki çocuklu bir aile çocuklarının dil gelişimi
dönemini anlatırken izlemiş olduğu Pepe, Caillou ve Keloğlan çizgi
filmlerinden dil kullanımı edinmişlerdir. B“y“k oğullarının altı yaşında
olduğunu belirten aile, çocuklarına bir yaşından itibaren sadece T“rk
kanalları izletmişlerdir. Fakat çocuk kreşte ve evde Arnavutça
konuşmuştur. Bu s“reç içerisinde çocuk Arnavutça iletişim kurmuştur.
Çocuk “ç buçuk yaşında iken aile T“rkiyeye yaz tatiline gitmiştir. Çocuk
burada akran çocuklarla dört g“n içinde T“rkçe konuşmaya başlamıştır.
Böyle bir durumun oluşmasında seyrettiği T“rkçe kanallarının payı
b“y“kt“r. Çocuk Arnavutluk a geldiğinde iki hafta Arnavut çocuklarla
T“rkçe olarak iletişime geçmek istemiştir. Bu geçiş döneminde aile
çocuklarının Arnavutça kullanmaları için zorlamamıştır. Çocuk bir hafta
324
sonra kendisi Arnavutçaya dönm“şt“r. Böylece çocuk her iki dilide
rahatlıkla kullanmıştır. K“ç“k olan çocuk ise şu an “ç yaşındadır ve abisi
ile aynı ortamlarda b“y“mesi çocuğun dil becerisini etkilemiştir. Bunlar
neticesinde çocuklar her iki dilide konuşmaya başlamışlardır.
Çocuklarına İngilizce çizgi filmler izleten ailelerin evlatları ise
ingilizce sayıları saymayı öğrenmişlerdir.
B“t“n çocuklar izlemekte olduğu kanallardan dil kullanımı
edinmişlerdir. Bu kullanımlar çocukların yaşlarına ve bulundukları
ortama göre farklılık göstermiştir. (er iki dilin konuşulduğu ortamlarda
yetişen çocuklar bu dilleri öğrenmişlerdir. Fakat çocuklar okul öncesi
dönemde gönderildikleri kreşlerin Arnavut çocuklardan oluşması
T“rkçe öğrenimlerini zorlaştırmıştır. Böyle bir sorun karşısında aileler
evlatlarını T“rk çocuklarının da yoğun olarak bulunduğu okullarından
olan Memorial )nternational School of Tirana kolejine göndermişlerdir.
Bu kolejlerde akran T“rk arkadaşlar edinen bireylerin evlatları T“rkçe
öğrenebilmişlerdir.
Dil öğrenimi ve bir dili anlamak yaşlara ve çizgi filmdeki olaylara
göre farklılık gösterir.
Çocuklar genellikle anlayabildikleri dillerdeki çizgi filmleri
izlemek istemişlerdir. Fakat bu durum çocukların yaşlarına göre farklılık
göstermiştir. - yaş arası çocuklar çizgi filmleri anlamadıkları halde
izlerken, 2- yaş aralığındaki çocuklar anladıkları dillerdeki çizgi
filimleri izlemek istemişlerdir.
Çocukların konuşmaya başlama dönemleri genellikle
ay ile
aylık dönemlerde olmuştur. Fakat iki veya daha fazla kardeşli olan
ailelerde konuşma daha erken yaşlarda başlamıştır. Ç“nk“ k“ç“k olan
çocuk abisi ile veya ablasıyla s“rekli etkileşim halinde olmuşlardır.
Annesi Arnavut, babası T“rk olan ebeveynlerle yaptığım anket
verilerine göre çocukların ilk olarak Arnavutça konuşmayı tercih
ettikleri sonucuna ulaşılmıştır. Fakat bu konuşmalar izlenilen çizgi
filmler ve çocukların bulunduğu çevreyle ilişkilidir. Arnavutların olduğu
çevrede oturan ebeveynlerin çocukları Arnavutça konuşmayı tercih
ederken, T“rklerin olduğu çevrede oturan çocuklar ise T“rkçe
konuşmayı tercih etmişlerdir. (er iki dilin de konuşulduğu ortamlarda
b“y“yen çocuklar, bu dillerin ikisini de konuşmuşlardır. Çocukların
arkadaş edinimleri yaşlara göre farklılık göstermiştir. Genellikle dört
yaşından sonraki dönemlerde T“rk arkadaşları edinen çocukların dil
edinimi hızlıdır.
325
Ebeveynlerin aile içinde kullandıkları diller dört ailede
Arnavutça olarak benzerlik gösterirken, “ç ailede T“rkçe ve Arnavutça
şeklinde sağlanmıştır. Bir ailede ise iletişim dili ingilizce olarak
gerçekleştirilmiştir. Bu t“r farklılıklar eşlerden birinin kendine yabancı
olan dili bilmesi ile ilişkilidir. İngilizce iletişim kuran bireyler ise bu
dilde iletişim kurmalarında dilci olmalarının payı b“y“kt“r.
Genel itibariyle anneler çocukları ile Arnavutça olarak iletişime
geçerken, babalar T“rkçe olarak iletişime geçmişlerdir. Böylece
çocuklar konuşmaya başladıkları dönemlerde anne ve babalarına iki
dildede hitap etmişlerdir. Bu durum çocukların iki dilin farlı olduğunu
anlayıncaya kadar devam etmiştir.
Ebeveynlerin verdikleri cevaplar neticesinde çocukların oyun
sitelerine girecek yaşlarda olmadığı sonucunu çıkardım. Kardeşli olan
ailelerde durum biraz daha farklıdır. Çocuklardan k“ç“k olan b“y“k
olan kardeşiyle s“rekli etkileşim halinde olmuştur. Bunun neticesinde
k“ç“k olan çocukta oyun sitelerine girmiştir.
Çocukların diller arasındaki farkı anlamaları yaşlara göre
farklılık göstermiştir. - yaş aralığındaki çocuklar iki dilin farklı
olduğunu anlamazken, ila yaş arsındaki çocuklar bu diller arasında
kelime
terc“meleri yapmışlardır. Arnavutçada gota, pirun, lugı
terimlerini, T“rkçeye bardak, çatal, kaşık diye terc“me etmiştir. Çocuğa
dolabı aç dediğinde çocuk
açmak ifadesini Arnavutçada hape
terimiyle ifade etmiştir. Fakat altı ve yedi yaş aralığındaki çocuklar iki
dil arasında kelime terc“meleri yapmışlardır.
Sonuç
Sonuç olarak araştırmaya katılan ebeveynler çocuklarının dil
öğrenimleri için eğitici g“c“ y“ksek olan görsel ve işitsel araçları tercih
etmişlerdir. Bu araçlar yardımıyla çocuklar kendilerine yabancı olan bir
dili rahatlıkla öğrenmişlerdir. Bu öğrenimler çevreye ve çocukların
bulundukları ortama göre farklılık göstermiştir. Bu gör“ş doğrultusunda
ebeveynler çocuklarına T“rkçe dili öğretebilmek için T“rkçe çizgi film
izletmişlerdir. Ayrıca T“rk arkadaşlar edinebilecekleri ortamlar
oluştumuşlardır.
Kaynakça
Arslan, M. ; G“rdal, A.
. Yabancılara Görsel ve İşitsel Araçlarla
T“rkçe Kelime Öğretim Yöntemi, Kastamonu Eğitim Dergisi, Ocak Sayısı,
Cilt:20, No:1, ss. 255-270.
326
(engirmen, M.
. T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi Sayı ,
A.Ü.TÖMER Dil Dergisi, Ankara , s.5
İnce, (. G.
. T“rkçede Kelime Öğretimi, Abant İzzet Baysal
Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi, Y“ksek Lisans Tezi, s. -102
Kıran, Z.
. Dilbilime Giriş. . bs , Seçkin yayıncılık. ss.
-115
Özer (.
. Okul Öncesi Eğitim Kurumuna Devam Eden Çocukların
Ana Dil Gelişimleri İle İkinci Dil Öğrenmeleri Arasındaki İlişkilerin
İncelenmesi, ss.11-12.
Turan, A. (2000). Sevgi Dili Konuşan Çocuklar (1. bs), İstanbul: Sistem
Yayıncılık.
327
MAKEDONYA VE KOSOVA DA TÜRKÇE YAY)NLANAN ÇOCUK
DERGİLERİ
Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ
Priştine Üniversitesi Filoloji Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Kosova
Yrd.Doç.Dr. Esat CAN
Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğretim Üyesi, Türkiye
(.(“seyin DEMİR
Beder Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Yüksek Lisans Öğrencisi, Arnavutluk
ÖZET
Balkanlar T“rkçe açısından önemli bir bölgedir. Osmanlının geri
çekilmesiyle bölgede başlayan olumsuzluklar, Yugoslavya Federal
Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla d“zelmeye başlar. Bu gelişmelerin en çok
tezah“r ettiği alan da basın-yayındır. Bu çerçevede, Üsk“p'te Birlik
(1944), Priştine'de Tan
Yayın şirketi kurulur. Bu kuruluşlar
çeşitli gazete ve dergilerin yanında bazı kitaplar da yayımlar. Dergiler
içerisinde bilhassa çocuklara yönelik olanlar dikkate değerdir. Bu
bakımdan Üsk“pte, Sevinç, Tomurcuk dergileri, Kosova'da Kuş, İnci, Bahar
ve T“rkçem dergileri son derece önemlidir. Bu dergilerin bazıları
bağımsızlıktan sonra yayımlanmıştır. Ayrıca diğer k“lt“r sanat ve toplum
içerikli gazete ve dergilerin de çocuklar için ayırdığı sayfaları vardır.
Bu çalışma ile amacımız, Makedonya ve Kosova'da T“rkçe
yayımlanan çocuk dergilerinin tespitini yapmak, onların varlığını ilim ve
edebiyat d“nyasına duyurmaktır.
Anahtar Kelimeler: Balkanlar,
Tomurcuk, Kuş, T“rkçem, Bahar.
T“rkçe
Dergiler,
Sevinç,
CHILDREN MAGAZINES PUBLISHED IN TURKISH LANGUAGE IN
MACEDONIA AND KOSOVO
ASTRACT
328
Balkans is an important region in terms of Turkish. issued starting
with the withdrawal of Ottomans started to be resolved with the
establishment of Federal Republic of Yugoslavia. These developments
especially appeared in publishing. In this frame, there were founded
Birlik
in Skopje and Tan
publishing company in Pristina.
Apart from the various newspapers and magazines these bodies published
books as well. Within the magazines the one targeting children are worth
of attention. In this aspect, Sevinc and Tomurcuk in Skopje and Kus, Inci,
Bahar and Turkcem in Kosovo are of special significance. Some of these
magazines were not published after the independence. Apart of this other
culture, art and socially thematic newspapers and magazines include
pages for children.
The objective of this work is identification of children magazines
published in Turkish language in Makedonia and Kosovo thus announcing
them to world of science and literature.
Key Words: Balkans, Turkish magazines, Sevinç, Tomurcuk, Kuş,
T“rkçem, Bahar.
1. Giriş:
Balkanlar T“rk tarihi için önemli bir bölgedir. T“rklerin
Balkanlara yerleşmesi çok eski olmasına rağmen, kalıcı ilişkiler Osmanlı
ile sağlanmıştır. Ancak Osmanlının bu coğrafyadan çekilmesi, bölgede
yaşayan T“rkler için olumsuz gelişmelere zemin hazırlar. Sahipsiz kalan
T“rkler, herg“n yeni bir baskıyla karşılaşır ve azınlık durumuna
d“şerler. Bu durum, anavatana doğru b“y“k göçleri başlatır.
Ancak Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'nin kurulması, T“rkler
açısından yeni bir başlangıç olur. T“rkçe resmi dil olarak ilan edilir,
başta T“rkçe eğitim olmak “zere, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik
alanlarda önemli adımlar atılır. Bu gelişmelerin en çok tezah“r ettiği
alan basın-yayındır. Bu çerçevede,
yılında Üsk“p'te kurulan
Birlik yayınları aynı adla bir gazete çıkarır. Bu tarihten kısa bir s“re
sonra Priştine'de yine bir devlet kuruluşu olarak kurulan Tan yayın
şirketi de, Birlik yayınlarının Makedonya da yaptığı T“rkçe eğitim ve
k“lt“r hizmetinin aynısını Kosova genelinde yapar. Bu kuruluşlar çeşitli
kitapların yanında bazı gazete ve dergiler de yayımlar. Yayımlanan
dergiler içerisinde edebiyat, k“lt“r-sanat, toplum ve çocuk dergileri
dikkate değerdir. (atta incelemeyi amaçladığız çocuk dergileri de bölge
için önemli bir sayıya ve niteliğe ulaşmıştır denilebilir. Bu bakımdan
Üsk“pte, sevinç ve tomurcuk dergileri, Kosova'da Kuş, İnci, Bahar ve
T“rkçem dergileri son derece önemlidir. Ayrıca diğer k“lt“r sanat ve
329
toplum içerikli dergilerin de çocuklar için ayırdığı sayfaları vardır. (atta
Makedonyada yayınlanan Birlik, Kosovada yayınlanan Tan ve Yeni
Dönem Gazetelerinin Çocuk böl“mleri bulunmaktadır. Bu böl“mlerde
çocukların gelişimine yardımcı olacak her t“rl“ k“lt“r, sanat ve edebiyat
eserleri yayımlanmıştır. Ayrıca bölgedeki T“rk çocuklarının gelişimine
ciddi önem veren Tan Yayınları da
yılları arasında
civarında kitap yayınlar. Bu kitapların önemli bir kısmı da çocuklara
yöneliktir.
Bu dergilerden T“rkçem, Bahar ve İnci bağımsızlıktan
sonra yayımlanır. Bu yayın organları T“rk aydınlarının, seslerini
duyurabilecekleri bir platform olurken onların yetişmesine zemin
hazırlar. Birçok Makedonya ve Kosova T“rk edebiyatçısı ilk kitaplarını
buradan yayımlar. Bu dergiler çocuklar için de bilhassa okuma ve yazma
alışkanlığı ile bilgi ve görg“lerini artırmada b“y“k bir rol oynar.
Balkanlarda çocuk edebiyatı, Yugoslavya döneminden beri hiç
ihmal edilmemiştir. Bilhssa T“rkçenin doğru biçimde öğretilmesi ve
çocukların/gençlerin yetiştirilmesi için s“reli yayınlarla desteklenir. Bu
yayınlar içerisinde de en etkilisi ve devamlı olanı çocuk dergileridir. Bu
dergiler, bir yandan Balkanlardaki T“rk edebiyatını desteklerken bir
yandan da en çok eser verilen edebiyat alanını oluşturmuşlardır.
Balkanlarda T“rkçe çocuk edebiyatından söz etmek, bu yöredeki T“rk
edebiyatından söz etmek anlamına gelmektedir.1
2. Kosova ve Makedonya da T“rkçe Yayınlanan Çocuk
Dergileri:
a. Makedonya da Yayınlanan Çocuk Dergileri:
1. Sevinç Dergisi:
Sevinç, Birlik Medya tarafından Yugoslavya da yayınlanan ilk
çocuk-gençlik dergisidir.
yılında yayın hayatına başlayan dergi,
çıkış amacını Makedonya ve Kosova bölgesindeki T“rk çocuklarının
eğitimlerine katkıda bulunmak olarak belirler. Sevinç, aylık yayınlanan
bir dergidir. Ancak Mayıs ve (aziran sayıları ortak yayınlanır. Temmuz
ve Ağustos aylarında ise basılmaz. Yılda toplam on sayı yayınlanan
derginin yönetim merkezi Üsk“pt“r.2
Sevinç dergisi daha çok orta okul çağındaki ve daha yukarı yaş
grubundaki gençlere hitap eden bir dergidir. Derginin kurucusu ve
sahibi Remzi Cenova dır.
Reyhan İsen, Ayşe Esra Kireççi, Balkanlarda Türk Çocuk
Şiiri, Varlık Yayınları, İstanbul 2008.
2
http://sevinctomurcuk.com.mk/Home.aspx
1
330
Derginin dış kapağı her zaman canlı resimlerle s“sl“d“r.
Kapakta içeriğe ve derginin g“ndemine göre resimler kullanılır.
Sevinç in sayfa sayısı genellikle -35 sayfadır. Ön ve arka kapakta kuşe,
iç sayfalarda ise birinci hamur kâğıt kullanılır.
Sevinç Dergisi nin en önemli özelliği çocuk ve gençlik edebiyatı
merkezli olmasıdır. Bu yaş gruplarına hitap eden dergide farklı
t“rlerden metinler yer alır. Derginin merkezinde pop“ler k“lt“r, edebî
metinler ve bilgi içerikli metinler bulunur.3 Sevinç dergisi çocuk dergisi
olması nedeniyle çocuklara hitap eden fotoğraf, karikat“r ve desenlerle
renklendirilmiş yazılar kullanılmıştır. Şiir, hikâye, masal örnekleri
tamamen çocuk ve gençlerin zihinsel d“zeylerine ve yaşlarına
yöneliktir.4
Makedonya ve Kosovada yayınlanan çocuk dergileri şiir ağırlıklı
dergilerdir. Dergide s“rekli şiir yazan şairler vardır. Bununla birlikte
çocukların da şiirlerine yer verilir. Şiirler genellikle hece ölç“s“ ve
serbest ölç“yle yazılır. Dergide genç şairlerin yanı sıra, Ş“kr“ Enis Reg“,
Arife (ancı, Aka G“nd“z, Suat Eng“ll“, Ş“kr“ Ramo, Nusret Dişo Ülk“,
Zeynel Beksaç, Orhan Seyfi Orhon, Ümit Yaşar Oğuzcan, Yalvaç Ural,
Fahri Ali, (asan Ali Y“cel, Melih Cevdet Anday, Fazıl (“sn“ Dağlarca,
Cevahir Selim, Ayt“l Akal gibi önemli şairlerin şiirlerine de yer
verilmiştir.
Sevinç dergisinde şiir dışında makale, masal, hikâye, deneme,
gezi yazısı, röportaj, tiyatro, fıkra, bilmece, bulmaca, olmak “zere
edebiyatımızın hemen hemen her t“r“ne yer verilir. Konu bakımından
çeşitlilik arz etse de, derginin en önemli yazıları dil ve edebiyat
“zerinedir.
Derginin çocuklara yönelik olması nedeniyle dili çok sade, yalın
ve anlaşılırdır. Birkaç sayı dışında, t“m sayılarda karikat“rlere,
bilmecelere, deyimlere, fıkralara yer verilir. Ayrıca az da olsa makale
d“zeyinde bilimsel yazılar da vardır.
Dergide yer alan böl“mler şunlardır: Ünl“ Kişiler Köşesi,
Posterler, Gıcır Ali Köşesi, K“ç“k Sahne Köşesi, Oyun eğlence, bilmece
köşesi, Okulları Geziyoruz Köşesi, (ikâye, Masal, Destan, Bilim Teknik,
Sağlık, Spor, M“zik tir.
Salih Okumuş-Duygu Güner, “Makedonya'dan Uzanan
Çocuk ve Gençlik eli: Sevinç (Şekil, Muhteva ve yazar
kadrosu bakımından Bir İnceleme)”, Uluslararası Çocuk
Edebiayatı Sempozyumu, Qafqas Üniveritesi, Bakü 2012.
4
Okumuş, Yön, (2012:410)
3
331
Dergi, bazı aylarda özel sayı şeklinde yayımlanır.
Nisan özel
sayısı, Mayıs sayısı Gençlik ve Spor Bayramı özel sayısı, Aralık sayısı da
Yılbaşı Özel sayısıdır.
Dergide çok sayıda isimle karşılaşılır. Ayrıca derginin şiir ve
edebiyattan başka, tıptan resme, eğitimden turizme ve sağlığa kadar
birçok alanla ilgili yazılar bulunur. Pek çok usta kalem yazıları ve
şiirleriyle dergiyi destekler. Cahit Sıtkı Tarancı, Nusret Dişo Ülk“, Zeynel
Beksaç, Ümit Yaşar Oğuzcan, Fahri Ali, Cevahir Selim, Ayt“l Akal gibi şiir
alanında; Enver Baki, Recep Bugariç, Ömer Seyfettin, Behiç Duygulu
hikâye alanında en çok yazı veren isimlerdir.
Sayfalarında başta şiir olmak “zere tarih, sağlık, spor, m“zik,
eğitim gibi farklı alanlarda çeşitli yazılara yer verir. Çok sayıda
genç/yeni kalem erbabının yetişmesinde önemli katkılarda bulunur.
Sevinç Dergisi birçok şair ve yazarı bir araya getirerek çocukların her
alanda gelişmesini öngör“r. Genç yeteneklerin yetiştirilmesi konusunda
da önemli katkıları vardır.
2. Tomurcuk Dergisi:
Tomurcuk dergisi, yayın hayatına
yılında başlar.
tarihleri arasında fasılalı olarak yayımlanan Tomurcuk, bir dönem
Birlik yayınevi b“nyesinde yayın hayatını s“rd“ren Sevinç dergisiyle
birleşerek Sevinç&Tomurcuk adıyla da yayımlanır. Daha sonra yeniden
yayın hayatına tek başına devam eder.
Tomurcuk dergisi, ana sınıfı ve ilkokul çağındaki çocuklara
yönelik bir dergidir. Dergi çocukların eğitim hayatı için çok önemlidir.
Milli benlik ve kimliğin g“çlenmesi için çok emek sarfeder. Ayrıca
bölgedeki bir çok şair ve yazarın ilk eserleri de bu dergide yayınlanır.
Tomurcuk, yayın hayatına
yılının eyl“l ayında başlar.
Derginin sahibi ve kurucusu Necati Zekeriya dır. Dergi ilkokul çağındaki
çocukların T“rkçe yi doğru öğrenmeleri ve kullanmaları amacıyla
çıkarılır. Aylık olarak yayımlanan dergi Temmuz ve Ağustos ayları hariç
yılda
sayı basılır.
Derginin kapağı o ayın konusuna göre resimlenir. Genellikle çok
canlı bir resimleme kullanılır. Dergi k“ç“k çocukları esas aldığı için
sayfa sayısı da çok fazla tutulmamıştır. (er ay
sayfa olarak yayınlanır.
Dergide edebi t“r olarak en çok şiir kullanılmıştır. Kullanılan
diğer t“rler arasında; hikâye, tiyatro, bilmece-bulmaca ve fıkrayı saymak
m“mk“nd“r.
332
Tomurcuk Dergisi nin en önemli özelliği çocuk edebiyatı
merkezli olmasıdır. İlkokul çağındaki çocuklara hitap eden dergide farklı
t“rlerden metinler yer alır. Derginin merkezinde eğitim-öğretim yer alır.
Dergi eğitim dönemi içerisinde yılda genellikle
sayı çıkar. Konular
okul m“fredatına uygun seçilir. Eyl“l sayısı okulların açılması konusunu
işlerken (aziran sayısında tatil ve tatilde dikkat edilmesi gereken
hususlar anlatılır. Tomurcuk adeta ilkokul öğrencilerinin bir okul
arkadaşı gibi vazife gör“r.5
Tomurcuk dergisi, şiir ağırlıklı bir dergidir. (ece ölç“s“ ve
serbest ölç“yle yazılmış çok sayıda şiir görmek m“mk“nd“r. Dergide
öğretmen ve öğrencilerin gönderdiği şiirlere yer verilmiştir. Ayrıca
dergide genç şairlerin yanı sıra; Ş“kr“ Ramo, Nusret Dişo Ülk“, Necati
Zekeriya, Fahri Kaya, Cahit K“lebi, Behçet Kemal Çağlar, Tevfik Fikret,
Orhan Veli Kanık, Cahit Sıtkı Tarancı, Fazıl (“sn“ Dağlarca, Nazım
Hikmet gibi önemli şairlerin şiirlerine de yer verilmiştir.6
Bu isimler arasında T“rkiye kökenli şairlerin isimleri dikkat
çeker. Onlardan çok sayıda şiir okuyucuya ulaştırılır. Başta çocuklar
olmak “zere bölgede yaşayan T“rk okuyucusu, Anadolu insanıyla ve
burada gelişen T“rk edebiyatıyla tanıştırılır. Böylece çocukların
zihnindeki anavatan kavramı da kuvvetlendirimiş olur.7
(ikâyeler, şiirden sonra en çok kullanılan t“rd“r. Burada
çocukların okuma alışkanlığı kazanmasından başka, onların eğitimi de
dikkate alınır. Ayrıca çocuklara yönelik yazma denemelri de eğitimin bir
parçası olarak algılanır. (ikâyeler, kurgu ve anlatım bakımından oldukça
basit ve sadedir.
Dergideki hikâyeler/öyk“ler yerli ve yabancı olmak “zere iki
başlık altında toplanabilir. Yerli öyk“ler daha çok Makedonya ve
çevresinde yaşayan yazarlar tarafından kaleme alınan Bizim Eve Gel,
Tuhaf Koku, Korku gibi öyk“lerdir. Ancak yerli hikâyelerin yanında,
başka milletlere ait metinlerle de karşılaşırız. Bilhassa Azeri, Beyazrus,
Çin, Afgan, Rus, Mısır, Suriye, Afrika, Moğol, Japon ve Sırp k“lt“r“ne ait
halk hikâyelerine sık sık yer verilir. Bu bakımdan Kurnaz Maymun adlı
Mısır halk hikâyesi önemli bir örnek olarak gösterilebilir.
Şiir ve hikâye dışında masallara da ver verilir. Ayrıca dil,
edebiyat, k“lt“r ve sanat alanında yazılan d“z yazılar da bulunmaktadır.
Tomurcuk, Makedonya T“rk çocuk edebiyatının kurulmasında
son derece önemli bir yere sahip dergidir. Çocukların eğitimine yaptığı
katkılar ile yeni kalemlerin yetişmesindeki çabaları alkışlanmaya
Salih Okumuş, Hakan Kaçar, Elif Kaçar, “Makedonya’da
Türkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Tomurcuk”,
Uluslararası Dil Edebiyat Konferansı, Bedér Üniversitesi,
s.271, Tiran, 2013.
6
Okumuş-Kaçar, (2013:272 )
7
Okumuş-Kaçar, (2013:272 )
5
333
değerdir. Çok sayıdaki yerli yabancı şair ve yazarla çocukların d“ş“nce
ve ruh d“nyasına misafir olmak “zere yola çıkan dergi, maalesef diğer
dergilerin uğradığı akıbetten kurtulamaz.
yılında yayımlanan son
sayısıyla tozlu raflardaki yerini alır.
b. Kosova da Yayinlanan Çocuk Dergileri:
1. Boncuk:
Boncuk , Tan gazetesinin
yılından itibaren bir ek olarak
yayınladığı çocuk dergisidir. )lkokul . Sınıftan . sınıfa kadar olan
öğrencileri hedef alir. Genellikle gazetenin - . sayfalarında yer alır.
Boncuk, mizampaj bakımından sayfa ikiye ayrılarak basilir. Çocuk
dergilerinin ebadi d“s“n“l“rse, Tomurcuk sayfalık bir hacime ulaşmış
olur.
Boncuk, kendi içerisinde çeştitli böl“mlere ayrılır. Ayrıca s“rekli
devam eden bazı koşelere de sahiptir. Bunlar içerisinde; Sizden Gelenler,
Calişkan Çocuklar, Dil Köşemiz ve önemli tarihleri anlatan köşeler
bulunur. Bu köşelerde genellikle, başarılı okullar ve sınıflar tanıtılır,
çocuklardan gelen şiir, hikâye ve diğer yazılara yer verilir, notları
y“ksek olan çocuklar kisaca tanıtılır, yerel T“rkçe de kullanılan yanlış
ifadeler “zerinde durulur ve kelimelerin doğruları gösterilir. Çesitli
fikralara da yer verilen dergide, Üsk“p, Kalkandelen ve Ohriden gelen
yazıların çokluğu da dikkat çekmektedir.
Boncuk, Kosova da T“rkçe olarak yayınlanan ilk çocuk dergisi
Kuş un yayınlanmasına da ilham kaynağı olur. Çeşitli okul etkinlikleri,
şiirler, öyk“ler, gezi notları gibi yazılar yayınlayan Boncuk , kapsamını
genişleterek
yılı Ocak ayında m“stakil bir dergi olan Kuş çocuk
dergisine dön“ş“r.
2. Kuş Dergisi:
Kuş dergisi 1974yıllarında Kosova'da yayımlanan uzun
soluklu bir çocuk dergisidir. Sayfalarında başta şiir olmak “zere eğitim,
k“lt“r, edebiyat ve tarih gibi farklı alanlarda çeşitli yazılara yer verilir.
Amacı çocukların eğitimine destek olmaktır. Dergide bir çok önemli
isme rastlanır. Çocuklar için evlerde adeta bir okul kuran Tomurcuk, çok
sayıda genç/yeni kalem erbabının yetişmesine de katkıda bulunur.
Kuş, Kosova da yayınlanan ilk çocuk dergisidir. Tan gazetesinin
çocuk yayını olarak çıkar.
yılından itibaren Tan gazetesinin iki
sayfası k“ç“k yaşlardaki çocuklara ayrılır. Boncuk adı verilen bu
böl“mde okul etkinlikleri, çocukların şiirleri, öyk“leri, gezi notları
334
sergilenir. Boncuk kapsamını genişleterek
yılı Ocak ayında
m“stakil bir dergi olan Kuş çocuk dergisine dön“ş“r.8
Enver Baki bu s“reci şöyle anlatır:
... Boncuk, bug“n artık daldan dala uçarak bilimden, fizikten,
matematikten, d“nyanın değişik ulus ve halklarından, en ilginç
kentlerinden, hayvanat d“nyasından, t“m ulus ve halklarımızın
yazınından en seçkin, en değerli yazı, şiir, öyk“, röportaj, yazılar
içine alıp, Kuş dergisine dönm“şt“. Böylelikle k“ç“klerimiz yeni
bir bilgi kaynağına daha sahip oldu. 9
Dergi, çocukların k“lt“rel alandaki eksikliklerini gidermek ve
onların edebiyat d“nyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır.
Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere
yardımcı olmaktır. Derginin yayın yönetmeni Nevzat (“daverdi, derginin
amacını şu c“mlelerle açıklar: Derginin başlıca amacı eğitim ve
öğretimdir. Ama bunun dışında çocuklar d“zeyinde toplum yazılarına da
yer veriliyor. (erşeyden önce toplum çalışmaları içinde öğretmenlere bir
yardım olarak bunu d“ş“nm“şt“k. 10
A formatında basılan derginin
sayfası siyah-beyaz, 16
sayfası ise renkli olmak “zere toplam
sayfadan oluşur. Aylık olarak
yayımlanan dergi, Temmuz ve Ağustos ayları hariç yılda veya sayı
basılır. Bazı yıllar iki ay bir sayı olarak yayımlanır. Dergi, Priştinede
basılır.
Tan Yayınları, dergiyi Kosova ve Makedonya'daki T“rkçe eğitim
yapan b“t“n okullara dağıtarak b“y“k bir k“lt“r hizmeti sunar. Dergi
kısa s“rede okuyucularının beğenisini kazanır, hatta okullarda yardımcı
ders kitabı olarak kullanılır. Kuş, yalnız Yugoslavya da değil Almanya,
(ollanda, Mısır, ABD gibi “lkelerde yaşayan bölge insanının her ay
sabırsızlıkla beklediği bir dergi olmuştur.11
Kuş dergisi,
de Yugoslavya dağıldıktan sonra maddi
problemler yaşamaya başlar. Bazı aylar çıkarılamaz.
da
.
sayısıyla
yaşına girer, ancak bu sayı derginin son sayısı olur.
Salih Okumuş, Zabit Yön, “Kosova’da Türkçe Yayımlanan
Bir Çocuk Dergisi: Kuş”, Uluslararası Türk Dünyası
Araştırmaları
Sempozyumu,
Cilt:II,
s.2130,
Niğde
Üniversitesi, Niğde 2014.
9 Kuş, Sayı 5-6, Mayıs-Haziran 1979, s.5
10 Ali Sirmen, Kosova’da Türk Dili Ve Kültürü, Cumhuriyet
Gazetesi, Röportaj, Türkiye 02.10.1981.
11 Kuş, Sayı:129, Nisan 1992, s.3
8
335
Dergide en çok kullanılan edebi t“r, diğer çocuk dergilerinden
biraz farklı olarak hikâyedir. Bunun dışında şiir, masal, tiyatro, çizgi
roman, deneme, köşe yazısı gibi t“rlerin yanında çocuklara yönelik
bulmacalar da bulunmaktadır. Ayrıca bazı pop“ler magazin haberlerine,
spor, sağlık. Trafik, doğa olayları, fizik ve kimya konuları, hayvanlar
alemi, mitolojik konular, “lke ve şehir tanıtımları, yazar, bilim adamı
biyografileri gibi genel k“lt“r konularına da yer verilir.12
Kuş dergisi Yugoslavya toplumunu oluşturan karma k“lt“r“n
izlerini taşır. Kosova T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı,
bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r. Bununla
birlikte Yugoslavya yı oluşturan Sırp, (ırvat, Boşnak, Karadağlı, Sloven
toplumunun özellikleri ve değerlerinin tanıtıldığı da gör“l“r. Derginin
yazarları arasında sadece Yugoslavya da yaşayan yazar ve şairler değil,
T“rkiye den ve d“nya edebiyatından de yazar ve şairler bulunur.
Derginin dikkat çeken bir özelliği de hikâye, masal, şiir gibi eserlerin
temasına uygun çizimlerin ve resimlerin kalitesinin y“ksek olmasıdır.13
Kuş dergisinde eserleri yayımlanan isimlerinden bazıları
şunlardır:
Şairler arasında; Necati Zekeriya, Ş“kr“ Ramo, Nimetullah (afız,
İlhami Emin, Nusret D“şo Ülk“, Arif Bozacı, İskender Muzbeğ, (asan
Mercan, Osman Baymak, Zeynel Beksaç, Naim Şaban, Mehmet B“t“ç,
T“rkiye den, Melih Cevdet Anday, Nazım (ikmet, Behçet Necatigil, Fazıl
(“sn“ Dağlarca, Yalvaç Ural, talip Apaydın, Rıfkı Kaymaz, (asan Ali
y“cel, Namık Gökçay, B“lent Ecevit, Mevlana İdris Zengin, Melih Cevdet
Anday, Oktay Rıfat, Ziya Gökalp, Yugoslavya dan İsmet Bekriç, Zdravko
Ostoyiç, Nasih Kapiçiç-(açiç Bosna (ersek , Gregor Vitez, Zvonimir
Balog (ırvatistan, France Filipiç, Niko Grantauer Slovenya , Dobrıca
Eriç Sırbistan , Duşan Curişiç Karadağ , Vidoe Podgoreç Makedonya
gibi şairlerin çeviri şiirleri yayımlanır.
(ikaye yazarları: Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Enver Baki, Ahmet
S. İğciler, İskender Muzbeg, (asan Mercan, Alaettin Tahir, Avni
Abdullah, S“reya Yusuf, Altay Suroy, Nusret Dişo Ülk“,Tarık Dursun K.,
Aziz Nesin, Bekir Yıldız, Selim İleri.
Diğer alanlarda ise, (“seyin S“leyman, Orhan Veli, La Fontene,
Carlo Collodi, Grimm Kardeşler, Şerafettin Nebi, L“tf“ Seyfullah, Enver
Baki, G“lten Nobırda, Dr. Salih T“rkyılmaz, Dr. Ahmet Sınav dır.
3. T“rkçem Dergisi:
12
13
Okumuş-Yön, (2014:2137)
Okumuş-Yön, (2014: 2142)
336
yılında Kosovada ilk çocuk dergisi Kuş yayınlanır. Dergi
yıllarca Kosovadaki T“rk çocuklarının vazgeçilmez bir alışkanlığı olur.
Ancak
yılında derginin faaliyetine son verilir. Bu alanda b“y“k bir
boşluk doğar. Bu ihtiyacı karşılamak “zere, Kosova Çocuk K“lt“r“ ve
Edebiyatı Araştırmaları Derneği KÇKEAD tarafından, Zeynel Beksaç
yönetiminde T“rkçem çocuk dergisinin çıkarılmasına karar verilir.
Ocak
da yayın hayatına başlayan T“rkçem Dergisi,
yılı,
.sayısı ile yayın hayatına devam etmektedir. Yayın merkezi
Prizrendir. Dergi ilk sayılarında Çocuk Dergisi , sonraki sayılarında ise
Aylık Pop“ler Çocuk Dergisi “nvanını kullanır. Balkanlarda Anadili
Zevkini Beraber Yaşatalım sloganıyla Kosovalı çocukların ilgiyle takip
ettiği bir dergi olarak yoluna devam etmektedir. Sahibi ve yazı işleri
m“d“rl“ğ“n“ Zeynel Beksaç, yayın koordinatörl“ğ“n“ Attila Beksaç
yapar.
Derginin ebadı, A formatında olup
sayfa olarak yayımlanır.
Derginin dış kapak ve iç sayfaları çok renkli ve çok canlıdır. Kapakta,
genel olarak T“rkçeyle ilgili ve ya çocukların hoşuna gidecek hayvan ve
manzara resimleri ile bilgisayarda oluşturulmuş resimler ve çizimler
kullanılır. T“rkçem dergisi bir çocuk dergisi olması nedeniyle derginin
t“m tasarımlarında çocuk d“nyasına ait fiğ“rler ön plana çıkar.14
Dergide yer alan edebi t“r genel olarak şiir olmakla beraber
hikâye, masal, tiyatro, mani gibi t“rlere de yer verilir. Kosova daki eser
veren şair ve yazarların bir çoğu bu dergide yer alır. T“rkiye ve diğer
Balkan “lkelerinde de çok sayıda yazar ve şairin eserleri dergide
yayınlanır. Ayrıca derginin sayfaları k“ç“k yazar ve şairlere de açıktır.
Sizden Gelenler köşesinde her yaştaki çocuktan eser yayınlanır. Dergi,
internet ortamında da yayınlanmaktadır. Ayrıca Facebook gibi sosyal
medyada da çok takip edilen bir dergidir.
T“rkçem dergisi, çocukların d“nyasına çok yönl“ olarak
seslenmektedir. Çocuklarda T“rkçe zevkinin oluşmasına zemin
hazırlayan şiir, hikâye masal gibi edebi t“rlerin yanında öğrencilerin
okulda faydalanabilecekleri bilgilere de genişçe yer verilir. Bilimteknoloji, bilgisayar, ansiklopedik bilgi, d“nyadan ilginç haberler, spor,
beslenme, sağlık gibi genel bilgilerle beraber çocukların ilgiyle takip
edecekleri bilmece, bulmaca gibi eğlence unsurlarına da yer verilir.15
Dergi, yayın hayatına başladığı
dan bu yana, çocuk
edebiyatının gelişmesine katkı sunanlara her yıl T“rkçem Dergisi Yılın
Öd“n“ n“ verir. Bu öd“l“ alanlar arasında, Mustafa Ruhi Şirin, Prof.Dr.
Mustafa İsen, Yalvaç Ural, Mevlana İdris Zengin, Mevl“t Kaplan, G“lten
Salih Okumuş, Hasan H. Demir, Murat Çoban, “Kosova'da
Yayımlanan Türkçe Gazete Ve Dergiler”, Hëna e Plotë
“Beder” Universitesi, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları
Konferansı, s.260, Tiran 2013.
15
Okumuş, (2013:261)
14
337
Dayıoğlu, Fatih Erdoğan, Fahri Kaya, İlhami Emin gibi isimler yer alır.
T“rkçem dergisi, birçok derginin yayın hayatını devam
ettiremediği Kosovada çok önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Dergi,
son yıllarda, neredeyse tek başına Balkanlardaki T“rk çocuk
edebiyatının devam etmesi adına da çok önemli bir misyonu
y“r“tmektedir.
4. Bahar Dergisi:
Bahar Dergisi,
Nisan
yılında yayın hayatına başlar.
Bahar, Kosova T“rk Eğitim Derneği'nin KOTED bir yayınıdır. Çocuk ve
K“lt“r Dergisi “nvanıyla yayınlanan derginin vizyonu, Kosova T“rk
çocuklarının hak ettikleri nitelikte bir dergi oluşturmak, misyonu ise
Kosova da T“rkçe konuşan t“m çocukların ellerine dergiyi
ulaştırmaktır.16 T“rkçe eğitim gören öğrencilere eğlence yoluyla kimi
bilgileri kazandırmak, yaşadıkları ortam ve koşullarda sahip oldukları
kimlik bilincini canlı tutmak ve erdemli davranışlar kazandırmak
amacını g“der.17
Bahar dergisini diğer çocuk dergilerinden farklı kılan; görsel
tasarım bakımından göze hoş gelen, içerik bakımından merak uyandırıcı
ve hitap ettiği okuyucu kitlesi bakımından t“m çocukları kapsamasıdır.
İlk sayının dağıtımını Yanova dan başlatıp T“rkçenin konuşulduğu
Prizren, Mamuşa, Dobırçan, Gilan, Priştine, Vıçıtıran, Mitroviça ve İpek e,
Kosova dışında ise İstanbul ve Edirne ye kadar ulaştırılır.
Derginin, editörl“ğ“n“ İsa S“lçevsi, redaktörl“ğ“n“ -18.
sayılarda Nebahat S“lçevsi,
ve
. sayılarda ise, Esin (“daverdi
yapar. Basım yeri Priştine dir.
Bahar Dergisi, aylık olarak yayımlanır. Dergi eğitim öğretim yılı
esas alınarak yıllık
sayı olarak hazırlanır. Okulların tatil olduğu
Temmuz ve Ağustos aylarında çıkarılmaz. Mayıs-(aziran aylarında ise
yılı hariç tek sayı olarak basılır. Bahar dergisinin her sayısında
sayfa mevcuttur. Bahar,
sayı çıktıktan sonra
yılının Aralık
ayında –maddi imkânsızlıklar nedeniyle- yayın hayatına son verir.
Bug“n“n çocuklarını; yarının gençleri, öğretmenleri, yöneticileri,
toplumun rehberleri olarak gör“r. Bu y“zden öğrencilere, bilimsel ve
k“lt“rel gelişmeleri aktarmaya çalışır. Dergi okumayı sadece hoş vakit
geçirmenin yanı sıra k“lt“rel ve d“ş“nsel anlamda kendini geliştirmek
ve dar veya geniş çevremizde olup bitenleri takip etmek açısından da
yararlı olarak görd“ğ“n“ ifade eder ve derginin içeriğini eğlence, bilgi ve
16 İsa Sülçevsi, Editörden, Bahar, Sayı 2, s.2, Mayıs 2007.
17 İsa Sülçevci, Editörden, Bahar, Sayı:1, s.2, Nisan 2007.
338
k“lt“r konularıyla zenginleştirmeye çalışır.18
Bahar Dergisinde genelde tanınmış yazarların şiirleri ve
hikâyeleri yer alır. Anonim eserlere de b“y“k ölç“de yer verilir.
Yazarların çoğu öğretmendir. Çocuklara özel hazırlanan Bahar çocuk
dergisi öğretmenlerin de yardımıyla içerik olarak m“fredata uygun bir
şekilde hazırlanır. Özellikle çocuklara edebiyatı sevdirmek için değişik
yöntemlerden faydalanır.
Ayrıca, dergiyle aynı adı taşıyan k“lt“r, sanat merkezinde bir
k“t“phane bulunur. Öğrenciler, çocuklar hatta gençler buradan “cretsiz
yayarlanır. Okul dışı eğitim faaliyetlerinin yanı sıra dil, boyama,
bilgisayar ve başka kurslar d“zenlenir. B“t“n amaç bu yolla Kosova da
T“rk bilincini genişletmek ve çocuklara Kosova nın çokulusluluğunu
tanıtmaktır. 19
Bahar dergisinin t“m sayıları incelendiğinde içeriğiyle ilgili
aşağıda sıralanan başlıklar öne çıkar. Çizgi-Roman, Kitap Tanıtımları, Şiir,
Masallar, (ikâye, Fıkra, Bilmece-Bulmaca, Ülke, Şehir, Mekan Tanıtımları,
Çocuk Oyunları, Biyografi, Doğa ve Fen Bilimleri, Röportaj. Dergide bu
böl“mlerden başka; Zeynep in G“nl“ğ“, Bilim Köşesi, Deney Yapalım,
Garip Bilgiler, Dilbilgisi, Sağlık Köşesi, (ayatın İçinden, Okullarımız, Anı
Defterinden, Trafik Köşesi, Atasözleri ve Deyimlerin (ikâyesi, TDK
Bulmaca, Ayın Konusu, Eğlenceli Matematik, Uğurböceğim, Çevremiz,
Tuncay ın Laboratuvarından, Gramafon gibi böl“mler de yer alır. Bahar
dergisi, takipçisi olan öğrencilerin dergiye yazı, şiir, hikaye, anı, gezi
yazısı gibi t“rlerle destek olmasını ister. Öğrencilerden gelen bu
eserlerin dergide yayımlanacağı sıklıkla duyurulur. Sizden Gelenler
böl“m“ öğrenci yazar ve şairlere aittir. Başarılı öğrencilerle söyleşiler
yapılır. Ayrıca Ayın Özeti Yarışmalar gibi etkinlikler d“zenlenir ve
öd“ller dağıtılır. Bu yolla, öğrenciler, okumaya ve yazmaya teşvik edilir.
Dergi öğrencilerin farlılık arz eden bireysel ilgi ve
gereksinimlerine yanıt verebilecek bir içeriğe sahiptir. Y“reklerinde ve
belleklerinde sevgi, dostluk ve barış anlayışının gelişmesine katkı sağlar.
Mantığını geliştirici, yeni bilgilere ve deneyimlere açık, dikkat çekici
konular içerir. Çalışkanlık, doğruluk, adalet, yardımseverlik, şefkat gibi
evrensel ve ahlaki değerleri işler. İdeolojik fikirler dayatmaz.20
5. Diğer Çocuk Dergileri:
Kosava ve Makedonyada yayınlanan çocuk dergileri sadece
bunlarla sınırlı değildir. Burada ele alınan dergiler, yayın hayatını uzun
Salih Okumuş-Zabit Yön, “Kosova’da Türkçe Yayımlanan
Çocuk Dergisi: Bahar (Şekil, Muhteva Ve Yazar Kadrosu
Açısından Bir İnceleme)”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı
Sempozyumu (UTEK), C.2, s.319, Burch Üniversitesi,
Saraybosna 2013.
19
Yeni Dönem, Perşembe, s.16, 24 Ocak 2008.
20
Okumuş-Yön, (2013:326).
18
339
s“re devam ettiren ve okuyucu kitlesi tarafından beğenilen, takip edilen
dergilerdir. Makedonyada yayın hayatına başlayan Birlik Yayınlarını
Balkanlardaki T“rkçe yayın hayatı için başlangıç kabul edersek, bu
yayından sonra çok sayıda bilim, k“lt“r, sanat, edebiyat ve çocuk
dergileri bu coğrafyada yayın yapar. Bunlardan bazıları uzun soluklu
olur bazıları ise kısa zaman içerisinde yayın hayatına son verilir.
Kısa zaman da olsa yayınlanan İnci ve Filiz Cocuk dergilerinin
adlarini da zikretmek yerinde olacaktir.
İnci: BAY Balkan Aydınlar ve Yazarlar derneğinin çocuk
yayınıdır. Sahibi ve yazı işleri m“d“r“ yazar ve şair olan Osman
Baymak tır. Balkan T“rk Edebiyatına çok önemli katkıları olan Osman
Baymak, Bay ve Dost adlı iki dergi daha çıkarmaktadır. Bay dergisi
K“lt“r, sanat, edebiyat içeriklidir ve yetişkinlere yöneliktir. Dost
dergisinin hedef kitlesi ise gençlerdir.
Filiz Çocuk:
olarak yayınlanır.
yılında Zeynel Beksaç tarafından çocuk dergisi
3. Sonuç:
Bu çalışmada Makedonya ve Kosova da T“rkçe yayınlanan çocuk
dergileri “zerinde durulmaya çalıştık. Elde edilen sonuçları, konunun
daha iyi anlaşılması ve okuyucuya yardımcı olması bakımından
maddeler halinde vermeyi uygun gör“yoruz:
1. Dergiler, çocukların k“lt“rel alandaki eksikliklerini gidermek
ve onların edebiyat d“nyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır.
Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere
yardımcı olmaktır. Ayrıca ana dili öğretimi, kelime hazinesinin
çoğaltılması, hayal g“c“ ve okuma alışkanlığı gibi konular ele alınır.
2. Çocuk dergileri, Balkanlardaki T“rk çocuk edebiyatında edebî
çalışmalara g“ç kazandırmıştır. Özellikle T“rkçe edebî çalışmaların
sınırlandırıldığı dönemlerde Balkanlar daki T“rk edebiyatçıların s“reli
yayınlardan yararlanarak faaliyetlerine devam ettiği gör“l“yor.
3. Balkanlardaki T“rk edebiyatında çocuk hiç bir zaman ihmal
edilmemiştir. (er dönemde çocuklarla ilgili edebi çalışmalar yapılmış.
Bu alandaki en önemli çalışmalar ise çocuk dergileridir.
4. Yugoslavya da yayınlanan çocuk dergileri hem çocuklara
yönelik eserler verirken hem de çocukların eserlerini yayınlayarak
onların edebi açıdan gelişmesine yardımcı olmuştur.
5. Dergiler, karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova T“rklerinin
geçmişi, örf ve adetleri, m“ziği, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili
340
çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r.
6. Çocuk dergilerinde en çok kullanılan edebi t“r şiirdir. Sonra
hikaye, masal, tiyatro, ninni, mani gibi t“rler kullanılır.
7. Dergilerde geniş bir şair ve yazar kadrosu bulunur.
Yugoslavyanın her yanından ve her milletten T“rk, Arnavut, Boşnak,
Makedon ve Karadağlı şair ve yazarın eserleri çocuk dergilerinde
yayınlanmıştır. Yayınlanan eserler arasında terc“me eserlere de yer
verilir.
8. Çocuk dergilerinde yayımlanan şiir ve yazılar kadar, çizim ve
desenler de önemlidir. B“t“n dergiler çocukların d“nyasını yakalamak
için özel resimler, çizimler ve fig“rler kullanmışlardır.
9. Dergiler aylık olarak çıkartılır. Ancak okul sezonunu esas
aldıkları için genellikle yılda on sayı çıkartılır. Çocuk dergileri Temmuz
ve Ağustos aylarında yayınlanmaz.
10. Makedonya ve Kosovada yayın yapan çocuk dergilerinin
çoğu kapanmıştır. Dergilerin yayınlarını s“rd“rememesinin en önemli
sebebi maddi imkânların yetersizliğidir.
Sonuç olarak denilebilir ki, Balkanlarda T“rkçe çocuk dergileri
her zaman önemli bir ihtiyacı karşılamak “zere var oldular. Bilhassa
T“rk çocuklarının dil öğrenme, dil zevki oluşturma ve eser vermelerini
sağlama adına çok b“y“k katkı sağladılar. Ancak devamlılık konusunda
çok başarılı olamadılar. Ümit ederiz dergilerin maddi problemleri
giderilir ve Balkanlardaki T“rk k“lt“r, sanat ve edebiyat ortamına
geçmişte yaptığı katkıları sunmaya devam ederler.
Kaynakça:
http://sevinctomurcuk.com.mk/Home.aspx
İsa S“lçevci, Editörden, Bahar, Sayı: , Nisan
.
İsa S“lçevsi, Editörden, Bahar, Sayı , Mayıs
.
İsen Reyhan, Kireççi Ayşe Esra, Balkanlarda T“rk Çocuk Şiiri,
Varlık Yayınları, İstanbul
.
Kuş, Sayı:
, Nisan
.
Okumuş Salih, Demir (asan, Çoban
Murat, Kosova'da
Yayımlanan T“rkçe Gazete Ve Dergiler , (ëna e Plotë Beder
Universitesi, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı, Tiran
2013.
Okumuş Salih, G“ner Duygu, Makedonya'dan Uzanan Çocuk ve
Gençlik Eli: Sevinç Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu Bakımından Bir
İnceleme , Uluslararası Çocuk Edebiyatı Sempozyumu, Qafqas
Üniveritesi, Bak“
.
Okumuş Salih, Kaçar (akan, Kaçar Elif, Makedonya da T“rkçe
Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Tomurcuk , Uluslararası Dil Edebiyat
Konferansı, Bedér Üniversitesi, Tiran,
.
341
Okumuş Salih, Yön Zabit, Kosova da T“rkçe Yayımlanan Bir
Çocuk Dergisi: Kuş , Uluslararası T“rk D“nyası Araştırmaları
Sempozyumu, Niğde Üniversitesi, Niğde
.
Okumuş Salih, Yön Zabit, Kosova da T“rkçe Yayımlanan Çocuk
Dergisi: Bahar (Şekil, Muhteva Ve Yazar Kadrosu Açısından Bir
İnceleme , Uluslararası T“rk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu UTEK),
Burch Üniversitesi, Saraybosna
.
Sirmen, Ali, Kosova da T“rk Dili ve K“lt“r“ , Cumhuriyet
Gazetesi, Röportaj, T“rkiye . .
.
Yeni
Dönem,
Perşembe,
s. ,
Ocak
.
342
MAKEDONYA DA TÜRKÇE YAY)MLANAN BİR EDEBİYAT DERGİSİ:
SESLER
Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu Açısından İnceleme
Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ
Priştine Üniversitesi Filoloji Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Kosova
MA. Ayhan ALATAŞ
H. Prishtina Üniversitesi, Filoloji Fakultesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, Kosova.
ÖZET
Sesler, Birlik Yayın Şirketi tarfından Üsk“p te T“rkçe yayımlanan
bir edebiyat, sanat ve toplum dergisidir. 1965tarihleri arasında,
toplam
sayı yayımlanır. Dergi, Balkan coğrafyasında yaşayan T“rk
halkının edebi alandaki ihtiyaçlarını karşılamak ve yeni bir edebi nesil
yetiştirmek amacıyla yola çıkar. Şiir, hikâye, deneme ve eleştiri gibi bir çok
alanda yazılar yayımlar. Bilhassa folklor araştırmalarına önemli olç“de
yer veren dergi, toplumsal konulara da uzak kalmaz. Bu yolla bir yandan
Makedonya T“rklerinin geçmişi, örf“, adetleri, gelenekleri ve k“lt“r“n“
anlatarak yeni neslin yetişmesine katkıda bulunur, bir yandan da bu
neslin ilk yazılarının ortaya çıkmasına zemin hazirlar.
Bu çalışma ile amacımız, Makedonya da T“rkçe olarak
yayımlanan Sesler Dergisini şekil, muhteva ve yazar kadrosu bakımından
incelemektir.
Anahtar Kelimeler: Sesler, Dergi, Makedonya, Edebiyat-Sanat,
Şekil, Muhteva, Yazar Kadrosu
SUMMARY
A LITERATURE MAGAZINE PUBLISHED IN TURKISH IN MACEDONIA:
SESLER
(Analysis from the point of the structure, content and authors)
343
Sesler was a literature, art and society magazine published in
Turkish by Birlik Yayın Sirketi in Skopje. )t had
issues between
2001. The magazine set forth to address the need of literature for the
Turks living in the Balkans and raise a new generation in the field of
literature. It published articles in many fields of literature as poetry,
narrative, essay and critique. It did not only give great importance to
Balkan folklore studies in particular, but also dealt with social issues. In
that way, while contributing to raise a new generation by giving voice to
history, custom, folkway, tradition and culture of Macedonian Turks, it
accommodated them to develop their early works.
The authors purpose of this study is to analyze the magazine,
Sesler, published in Turkish in Macedonia, from the point of structure,
content and authors.
Key Words: Sesler, Magazine, Macadonia, Literature-Art, Form,
Content, Authors
. Giriş:
Sesler Dergisi, 1965yılları arasında toplam
sayı
yayımlanan Balkanların en uzun soluklu dergisidir.
yılının aralık
ayında ilk sayısını çıkarır. Bazı aylar, derginin basımında aksaklıklar
gör“lse de,
yılının Nisan aynına kadar yayım hayatını s“rd“r“r.
Toplum-Sanat dergisi “nvanıyla yayım hayatına başlayan Sesler,
.
sayısından itibaren kendisini K“lt“r-Sanat dergisi olarak tanımlar.
Eski Yugoslav coğrafyasında, daha cok T“rklerin yoğun olarak
bulundugu Makedonya ve Kosova da dağıtılır. T“rk aydınları arasında
yaygın olarak okunan bu dergi, Balkan T“rk halkının milli benlik ve
kimliklerinin g“çlenmesine katkıda bulunma amacındadır. Dergide şiir,
hikâye, deneme, köşe yazısı gibi t“rler yanında bibiliyografya
çalışmaları da bulur. Öte yandan bazı pop“ler yabancı yazarların
çevirilerine de yer verilir. Dergi karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova
T“rkleri nin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile
ilgili çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r.
2. Sesler Dergisinin Şekil Muhteva ve Yazar Kadrosu
Bakımından İncelenmesi:
a. Sesler Dergisinin Kimlik Bilgileri:
1965yılları arsında toplam
sayıya ulaşan Sesler,
aylara göre değişse de
sayfa civarındadır. Derginin hangi yılda
çıktığı ve kaçıncı sayısı olduğu derginin ön kapağında, ilk sayfasında ve
k“nye bilgilerinin bulunduğu sayfada gösterilir. K“nyede yıl, sayı, ay,
sahibi, yönetmen, ve iletişim gibi daha detaylı bilgilere yer verilir.
Derginin ilk yönetim kurulu başkanı Fahri Kayadır. . sayıdan
itibaren yönetim kurulu başkanılığını Kamuran Tahir, . sayıdan sonra
344
ise, Ş“kr“ Ramo “stlenir.
. sayıdan sonra yönetim kurulu başkanının
ismine yer verilmez. Derginin ilk yönetim kurulu “yeleri, İlhami Emin,
Kemal Lila Lidiya Yaşar, Necati Zekeriya, N. Dişo Ülk“, S“reyya Yusuf,
Şerafettin Nebi ve Ş“kr“ Ramo dur.
. Sayıya kadar bu “yeler
görevlerine devam eder. . Sayıdan . Sayıya kadar isim belirtilmez.
Ardından, (urşit Rifat, İsmail Zekeriya, Avni Eng“ll“, Mustafa Yaşar ve
Hasan Mercan görev yapar. Derginin yçnetim kurulu “yeleri zaman
zaman değişmekle birlikte bazı “yeler hiç değişmeden görevlerine
devam eder. Son sayılarda ise, bu görevi Nikola Tasev tek başına
y“r“t“r. Yönetim kurulu “yeleri, derginin yayın hayati boyunca onaltı
defa değişir.
sayının
tanesinde ise, yönetim kurulu “yelerinin
ismi belirtilmez.
Derginin ilk editor“ Nusret Dişo Ülk“ d“r. Ülk“, derginin ilk
sayısının editörl“ğ“n“ “stlenir. . sayıdan
. Sayıya kadar herhangi
bir editör ismi belirtilmez.
. sayıdan
. sayıya kadar Remziye
Morina, G“lseren (ayrullah ikilisinin ismi verilir.
. sayılarda ise,
G. Talip R. Morina ve A. Ali nin ismi geçer.
. sayıda G. Talip, G.
Hayrullah; 235. sayılarda G. Talip;
. sayılarda G. Talip, G.
Halim G. Hayrullah; 277. sayılarda ise, G. Talip, G. (ayrullah
derginin editörl“ğ“n“ “stlenirler.
. sayıdan son sayıya kadar yine
editör“n ismi verilmez.
Yazı işleri kurulu başkanlığına ilk İlhami Emin getirilir. Daha
sonra Fahri Kaya, S“reyya Yusuf, Necati Zekeriya, Ş“kr“ Ramo, Arif Ago,
(asan Mercan, Alaettin Tahir, Suat Eng“ll“, Fahri Ali, Vefki (asan, Avni
Abdullah ve Drita Karahasan derginin farklı sayılarında yazı işleri
kurulu başkanlığı görevinde bulunurlar.
Kapak d“zeni ve teknik sorumluların isimleri
. sayıdan sonra
k“nyede verilmeye başlanmıştır. İsmet Ramiçeviç, Nur Gökbulut,
L.G“zelova, Asım Y“celsoy, Bilal Erdoğan, Ayşeg“l İ. Drahşan, Mustafa
Asım, Bedi İbrahim, Petar Ramiçeviç isimleri geçen kişilerdir.
Derginin son sayfasında basıldığı yer, fiyatı, banka hesap
numarası ve adres bilgilerine yer verilir.
. sayıya kadar basıldığı yer
ve basıldığı yerin adresi Nova Makedonya, Üsk“p-Makedonya olarak
gösterilir. Bu sayıdan son sayıya kadar Reçatnica BEEO N)P RO Nova
Makedonya, Üsk“p şeklinde gösterilir. Yazışma adres bilgileri SESLER
NİP Nova Makedoniya Mito (acivasilev – Yasmin bb. şeklinde verilir.
Sesler dergisinin İlk sayısında fiyatı
dinar olarak gösterilir. Bu
fiyatlandırma
. sayıya kadar aynıdır.
. sayılar ,
-151.
sayılar
,
. sayılar
,
. sayılar
dinardir. Yıllık
abone “creti ise,
dinar olarak verilir. Derginin fiyati
. sayıdan
sonra tekrar asağiya çekilir. Buna göre,
. sayılar ,
-251.
sayılar ,
. sayılar ise,
dinardan satışa sunulur.
345
Dergiye abone olanlar için banka hesap numarası da verilmiştir.
Banka hesab numarası
– 601 –
d“r. Derginin basım adresi
ise Nova Makedoniya Üsk“p olarak verilir.
Derginin kimlik bilgilerini gösteren tablo aşağıdaki gibidir:1
Say
ı
Ara
lğı
119
20
21
Yıllı
k
abo
ne
“cre
ti
(Din
ar
Cins
inde
n)
15
15
15
Basıldı
ğı Yer
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Yöne
tim
Kuru
lu
Başk
anı
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Yönetim
Kurulu
Üyeleri
İlhami
Emin,
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin,
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
1 Künye bilgileri
verilmiştir.
değişmeyen
Editör
N. Dişo
Ülk“
N.Dişo
Ülk“
N.Dişo
Ülk“
sayılar
Yazı
İşleri
Kuru
lu
Başk
anı
İlham
i
Emin
Yazı
İşleri
Kurulu
Üyeleri
İlhami
Emin
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
İlhami
Emin
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
S“rey
ya
Yusuf
İlhami
Emin
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
aralığına
Kapak
d“zeni
ve
teknik
Sorum
lu
göre
346
2223
2425
26
27
15
15
15
15
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
Nusret
Dişo Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
N.Dişo
Ülk“
N.Dişo
Ülk“
N.Dişo
Ülk“
N. Dişo
Ülk“
Necat
i
Zeker
iya
İlhami
Emin
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a S.
Yusuf
Necat
i
Zeker
iya
Fahri
Kaya
Ş“kr“
Ramo S.
Yusuf
İlham
i
Emin
İlhami
Emin
Fahri
Kaya
347
28
29
3031
32
15
15
15
15
Nova
Maked
onya,
Üsk“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Necat
i
Zeker
iya
S“rey
ya
Yusuf
Necat
i
Zeker
iya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
S. Yusuf
Ş“kr“
348
3334
35
15
15
3637
15
38
15
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Ramo
Fahri
Kaya
Necat
i
Zeker
iya
S“rey
ya
Yusuf
S“rey
ya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
349
onya
Üsk“p
3940
41
42
15
15
15
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
Yusuf
Fahri
Kaya
Necat
i
Zeker
iya
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a Ş“kr“
Ramo
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
350
43
44
45
46
15
15
15
15
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Necat
i
Zeker
iya
S“rey
ya
Yusuf
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a Ş“kr“
Ramo
351
4748
48
49
50
15
15
15
15
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Necat
i
Zeker
iya
Fahri
Kaya
Ş“kr“
Ramo S.
Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
352
51
52
53
5468
15
15
15
15
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Fahri
Kaya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
İlhami
Emin
Kemal Lila
Lidiya
Yaşar
Necati
Zekeriya
N. Dişo
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
Necat
i
Zeker
iya
Fahri
Kaya
Ş“kr“
Ramo S.
Yusuf
Necat
i
Zeker
iya
Fahri
Kaya
Ş“kr“
Ramo S.
Yusuf
Fahri
Kaya
N.
Zekeriy
a
S. Yusuf
Ş“kr“
Ramo
353
Ülk“
S“reyya
Yusuf
Şerafettin
Nebi Ş“kr“
Ramo
69
70
71
15
15
15
7281
15
8288
15
89106
107
111
15
20
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
K.
Tahir
Arif
Ago
K.
Tahir
Hasa
n
Merc
an
K.Ta
hir
Hasa
n
Merc
an
K.
Tahir
Alaet
tin
Tahir
K.
Tahir
İlham
i
Emin
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
Mustafa
Yaşar
Hasan
Mercan
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
Mustafa
Yaşar
Hasan
Mercan
Fahri
Kaya
N.Dişo
Ülk“
Suat
Eng“ll“
Arif Ago
Fahri
Kaya
N.Dişo
Ülk“
Suat
Eng“ll“
Arif Ago
Fahri
Kaya
N.Dişo
Ülk“
Suat
Eng“ll“
H.
Mercan
Fahri
Kaya
İlham
i
Emin
İlham
i
Emin
354
112
113
114
115
116
119
120
20
50
50
50
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
Mustafa
Yaşar
Hasan
Mercan
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
İlham
i
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
İlham
i
Emin
İlham
i
Emin
İlham
i
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
İlhami
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
355
121
122
143
145
147
50
50
50
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Mercan
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
(urşit
Rifat
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Adem
Gaytani
Fahri
Ali
Suat
Eng“l
l“
İlham
i
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
İlhami
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
İlhami
Emin
Arif Ago
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
Arif Ago
356
148
149
151
152
156
50
50
100
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Adem
Gaytani
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Adem
Gaytani
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Vefki
Hasa
n
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
Arif Ago
İlham
i
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
Arif Ago
İlham
i
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
Arif Ago
357
157
158
159
100
100
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Adem
Gaytani
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Adem
Gaytani
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Vefki
Hasa
n
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
Arif Ago
İlham
i
Emin
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
Arif Ago
358
160
161
162
173
174
176
100
100
100
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Adem
Gaytani
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Adem
Gaytani
V.
Apostolski
Arif Ago
İlhami
Emin
İsmail
Zekeriya
Avni
Eng“ll“
M.
Karahasan
Hasan
Mercan
Ş“kr“
Ramo
Erol
Hayrettin
Hamdi
Hasan
S. Yanevski
Adem
Gaytani
Pançe
Mihalov
Vanço
Boşkov
İlhami
Emin
Milka
Zdraveva
İlham
i
Emin
Suat
Eng“l
l“
Suat
Eng“l
l“
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
Arif Ago
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
İlhami
Emin
Arif Ago
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Vefki
Hasan
A. Tahir
359
177
181
182
200
201
210
100
200
200
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Ş“kr“
Ramo
Avni
Eng“ll“
Suat
Eng“ll“
Vefki
Hasan
Salaettin
Bilal Firuz
Demir
M.
Aluşevski
Pançe
Mihalov
Vanço
Boşkov
İlhami
Emin
Milka
Zdraveva
Avni
Eng“ll“
Suat
Eng“ll“
Vefki
Hasan
Salaettin
Bilal Firuz
Demir
M.
Aluşevski
Pançe
Mihalov
Vanço
Boşkov
İlhami
Emin
Milka
Zdraveva
Avni
Eng“ll“
Suat
Eng“ll“
Vefki
Hasan
Salaettin
Bilal Firuz
Demir
M.
Aluşevski
R.
Ognyanovs
ki İlhami
Emin Suat
Eng“ll“
Suat
Eng“l
l“
R.Morina
G.Hayrull
ah
R.
Morina
G.
Hayrulla
h
Suat
Eng“l
l“
Suat
Eng“l
l“
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
İlhami
Emin
Arif Ago
Ş“kr“
Ramo
Fahri
Kaya
Hilat
Selim
İlhami
Emin
Arif Ago
(urşit
Rifat
R.
Bugariç
İrfan
360
211
221
222
229
230
233
200
200
200
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Ş“kr“
Ramo
Vefki
Hasan
İrfan
Belnur
Recep
Bugariç
Hamdi
Hasan
Emin Salih
Vlado
İvanovski
Fahri
B.Nurettin
R.
Ognyanovs
ki İlhami
Emin
Suat
Eng“ll“
Vefki
Hasan
İrfan
Belnur
Recep
Bugariç
Hamdi
Hasan
Emin Salih
Vlado
İvanovski
Fahri
B.Nurettin
R.Ognyano
vski İlhami
Emin
Suat
Eng“ll“
Vefki
Hasan
İrfan
Belnur
Recep
Bugariç
Hamdi
Hasan
Emin Salih
Vlado
İvanovski
Fahri
B.Nurettin
R.
Ognyanovs
ki Drita
Karahasan
Bellur
Vefki
Hasan
R.
Morina
G.
Hayrulla
h
R.
Morina
G.
Hayrulla
h
G. Talip
R.
Morina
Abd“l Ali
Suat
Eng“l
l“
Suat
Eng“l
l“
Suat
Eng“l
l“
(urşit
Rifat
R.
Bugariç
İrfan
Bellur
Vefki
Hasan
(urşit
Rifat
R.
Bugariç
İrfan
Bellur
Vefki
Hasan
361
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
234
235
236
200
200
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
(urşit
Rifat
Yusuf
Hamza
Vasil
Totinovski
Sena Arif
Recep
Bugariç
Atilla
Klinçe
İsa Emin
Sabit yusuf
Suat
Eng“ll“
P.
Kolemişev
ski Drita
Karahasan
(urşit
Rifat
Yusuf
Hamza
Vasil
Totinovski
Sena Arif
Recep
Bugariç
Atilla
Klinçe
İsa Emin
Sabit yusuf
Suat
Eng“ll“
P.
Kolemişev
ski Drita
Karahasan
(urşit
Rifat
Yusuf
Hamza
V.
Totinovski
Sena Arif
Recep
Bugariç
Atilla
Klinçe
İsa Emin
Sabit yusuf
Suat
Eng“ll“
G. Talip
G.
Hayrulla
h
Suat
Eng“l
l“
G“listan
Talip
Suat
Eng“l
l“
(urşit
Rifat
R.
Bugariç
İrfan
Bellur
Suat
Eng“ll“
D.Karah
asan
362
237
243
244
251
252
271
2
10
50
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
P.Kolemişe
vsi
Drita
Karahasan
(urşit
Rifat
Yusuf
Hamza
Vasil
Totinovski
Sena Arif
Recep
Bugariç
Atilla
Klinçe
İsa Emin
Sabit yusuf
Suat
Eng“ll“
P.Kolemişe
vski Drita
Karahasan
(urşit
Rifat
Yusuf
Hamza
V.
Totinovski
Sena Arif
Recep
Bugariç
Atilla
Klinçe
İsa Emin
Sabit yusuf
Avni
Abdullah
P.Kolemişe
vski
D.Karahas
an (urşit
Rifat
Yusuf
Hamza
V.
Totinovski
Sena Arif
Recep
Bugariç
Atilla
Klinçe İsa
E.Sabit
yusuf
Avni
G“listan
Talip
G“listan
Talip
G“listan
Talip
Avni
Abdu
llah
R.
Bugariç
A. Tahir
AvniEng
“ll“
D.Karah
asan
Avni
Abdu
llah
R.
Bugariç
A. Tahir
AvniEng
“ll“
D.Karah
asan
Avni
Abdu
llah
R.
Bugariç
A. Tahir
AvniEng
“ll“
D.Karah
asan
363
Abdullah
272
276
277
300
301
ile
311
312
313
314
315
50
50
50
50
50
316
317
50
318
-
50
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onya
Üsk“p
Reçatni
ca
G. Talip
G. Halim
G.
Hayrulla
h
G. Talip
G.
Hayrulla
h
Fahri
Ali
G. Talip
G.
Hayrulla
h
Fahri
Ali
G. Talip
G.
Hayrulla
h
Fahri
Ali
G. Talip
G.
Hayrulla
h
Fahri
Ali
G. Talip
G.
Hayrulla
h
Fahri
Ali
G. Talip
G.
Fahri
Ali
İ.Ramiç
eviç
İ.
Ramiçe
viç N.
Gökbul
ut
İ.
Ramiçe
viç
İ.
Ramiçe
viç L.
G“zelo
va
İ.
Ramiçe
364
319
320
323
324
327
328
50
50
50
329
50
330
50
331
50
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onya,
Üsk“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
Reçatni
ca
BEEO
NIP RO
Nova
Maked
onyaÜs
k“p
viç B.
Erdoğa
n
Hayrulla
h
G. Talip
G.
Hayrulla
h
G. Talip
G.
Hayrulla
h
Fahri
Ali
Fahri
Ali
Nikola
Tasev
Drita
Kara
hasan
Nikola
Tasev
Drita
Kara
hasan
Nikola
Tasev
Drita
Kara
hasan
Nikola
Tasev
Drita
Kara
hasan
İ.
Ramiçe
viç A.
Y“celso
y
İ.
Ramiçe
viç
A.İ.Dra
hşan
İ.
Ramiçe
viç M.
Asım
İ.
Ramiçe
viç B.
İbrahi
m
İ.
Ramiçe
viç
İ.
Ramiçe
viç
P.Rami
çeviç
365
b. Sesler Dergisinin Şekil Özellikleri:
1. Kapak Kompozisyonu: Sesler dergisi uzun öm“rl“ bir
dergidir. Derginin kapak tasarımı
. sayıya kadar aynıdır. (er sayinin
kapak tasarımı aynıdır, ancak kapak renkleri değişmektedir.
Derginin adı, kapağın alt kısmını ortalayacak şekilde ve k“ç“k
harflerle yazılır. Sesler kelimesinde bulunan l harfinin “zerinde dikey
biçimde Toplum Sanat Dergisi ifadesi bulunur. Devamında dergimin
sayısı ile yayımlandığı aya ve yıla yer verilir. Derginin ismi b“t“n
sayılarda aynı yazı tipi ve puntoyla verilir. Derginin kapağı her ay farklı
renk olarak basılır, arka sayfası ise renksizdir. Kapaklarda sarı, mavi,
kırmızı, pembe, gri, mor, koyu yeşil gibi tek ve sade renkler kullanılır.
Derginin,
. sayısından itibaren ebadında ve kapak komposizyonunda
değişikliğe gidilir. Farklı resim ve desenler kullanılmaya başlanır. Bu
yeni tasarım son sayıya kadar devam eder. Kapaklarda zaman zaman
önemli g“nlerin ve şahısların tanıtımını da yapılır. Bu başlıklar
genellikle kırmızı renkte ve derginin sayısının hemen altında verilir.
301. sayısından itibaren arka kapağın sol “st köşesinde )SSN
numarası verilir. Kapak tasarımı
. sayısından itibaren farklı kişiler
tarafından hazırlanır. Derginin kapak ve teknik sorumlusu İsmet
Ramiçeviçtir. İsmet Ramiçeviç in adı
. sayıdan itibaren k“nyede de
verilir.
. Dizgi ve Baskı Tekniği: 1965yılları arasında
yıl
yayın hayatına devam eden Sesler dergisi, Nova Makedonya, Üsk“pMakedonya matbaası tarafından basılır. Sesler, latin harfleriyle ve
T“rkçe olarak basılır. Ancak
. sayı T“rkçe ve Makedon dillerinde
basılır. (atta bu yönde bir karar alındığı da belirtilir. Ne var ki, bu karar
hiçbir sayıda uygulanmaz.
Dizgi ve mizanpaji k“nyede isimleri geçen İsmet Ramiçeviç, Nur
Gökbulut, Asım Y“celsoy, Bilal Erdoğan, Ayşeg“l İ. Drahşan, Mustafa
Asım, Bedi İbrahim, Petar Ramiçeviç tarafından yapılır. Dergi kapak
sayfaları dahil ikinci hamur sarı kâğıda basılır. Baskı kalitesinde farklılık
pek fazla gör“lmez.
yılından itibaren Yugoslavya nın dağılmasıyla
maddi imkânsızlıklar yaşanır.
Dergide yer alan başlıklarda ve metin kısımlarında farklı
puntolar kullanılır. Başlıklar genellikle koyu fakat desenlerin arasında
kaybolacak şekilde verilir. Sayfa numaraları ikinci sayfadan başlatılır, ön
kapak birinci sayfa olarak kabul edilir.
. Fotoğraf ve Desen Çizim : Toplamda
sayı olan bu
dergide
“n “zerinde resim bulunur. Bilhassa yazar, şair, sanatçı,
bilim ve devlet adamlarına yönelik yazılarda zaman zaman fotoğraf ve
resim kullanılır. Özellikle dönemin Yugoslavya Devlet Başkanı Broz
Yosip Tito ya ait resimlerin çokluğu dikkati çeker.
366
Dergi, desen ve çizimler açısından da oldukça zengindir. Dergide
yayımlanan hikâye, masal ve şiirlerle ilgili çizimler bulunur.
.
Sayıdan itibaren kapakta da fotoğraf ve desenler kullanılmaya başlanır.
İç sayfalarda ise, yazıların temasına uygun fotoğraflara yer verilir.
Başlıklar için farklı şekiller ve desenler kullanılır. Bunların derginin
b“t“n sayfalarına yayılması da dikkat çekicidir.
. Sayfa Yapısı: Sesler, sayfa sayısı bakımından
-150 sayfa
civarındadır. Derginin ilk sayfasında k“nye, sonraki sayfasında
içindekiler böl“m“ bulunur. Son sayfada ise adres, fiyat, banka hesap
numarası, matbaa ve adresi bilgilerine yer verilir.
Dergi, . sayıdan
. sayıya kadar hikâye kitabı boyutunda olup
ebadı , x cm dir. İkinci hamur, sarı kâğıt kullanılır. Bazen bu ebada
uymayan sayılara da rastlanır. Bu durum derginin ciltlenmesi
sırasındaki traşlanmayla ilgilidir.
. sayıdan itibaren derginin ebadı ve
kullanılan kâğıdın kalitesi de değişir. Bu sayıdan itibaren fotoğraf
alb“m“ boyutunda çıkarılan derginin ebadı, , x cm dir. Ayrıca kâğıt
kalitesi de artırılarak birinci hamur beyaz renk kâğıt kullanılır.
c. Sesler Dergisinin Muhteva Özellikleri:
Sesler, toplum-k“lt“r-sanat dergisidir. Bu nedenle b“nyesinde
şiir, hikâye, roman, tiyatro, halk edebiyatı ve folklor “r“nleri, dil ve
edebiyat yazıları, tiyatro ve tiyatro yazıları, tarih yazıları, siyasi-sosyal
konularda yazılmış yazılar, Olaylar, m“lakatlar, bibliyogragya, biyografi,
çeviri, deneme, değini, eleştiri ve tanıtım yazıları ile çeşitli haber
barındırır.
Dergide en çok şiir t“r“n“n yer aldığı gör“lur. Buna gore,
civarında şiir ve
civarında hikâye bulunur. Bunların yarıya yakını
Makedonya ve Kosova T“rk edebiyatçılarına aittir. Ayrıca dergide, dil
araştırmalarından tarih ve sanat araştırmalarına kadar çok geniş bir
yelpazede yazılar yer almaktadır. Bölgedeki T“rklerin folkloru “zerine
yapılan derleme ve değerlendirme çalışmaları da önemli bir yer
tutmaktadır. Derginin, belirli alanlarda farkındalık uyandırmak, yeni
nesillerin yetenekli olduğu alanlarda bilgi sahibi olmalarını sağlamak
yön“ndeki hedeflerinin, t“r çeşitliliğindeki bu zenginliğin en önemli
sebebi olduğunu söyleyebiliriz. 2
1. Şiir: Sesler, hiç ş“phesiz şiir ağırlıklı bir dergidir. Balkan
T“rklerinin şiire önem vermesi, derginin de genç kalemlere kapılarını
açmasında etkisi gözlerden kaçmamaz. Genç yazarlar kendilerini
göstermek için şiir dışındaki t“rlere pek ilgi duymamışlardır. Dergide
Ertuğrul Karakuş, “Makedonya ve Kosova Türk Edebî
Üreticiliğinin Devamında Sesler Dergisinin Rolü”,
Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı
“Balkanlarda Türkçe”, Cilt:1, s. 105, Hëna e Plotë Beder
Universitesi 14-16 Kasım 2013 Tiran.
2
367
s“rekli yazan bir şair kadrosunun varlığı dikkat çeker. Ancak derginin
asıl amaçlarından biri de genç yeteneklerin ön“n“ açmaktır.
çıkarmaktır. Bu maksatla daha ilk sayıdan itibaren dergide genç
kalemler adına umutlar köşesi ayrılır. Sesler dergisinin
yıllık
ser“veni boyunca; edebiyat ve sanatla ilgilenen birçok genç yetenek,
“rettiklerini bu dergiye ulaştırır. Bu yazılardan kimisi Umutlar kimisi
İlk , kimisi Genç Umutlar , kimisi de Genç Şairler adı altında
yayımlanmıştır. 3
Dergide
den fazla şiir bulunur. Bunların yarıya yakını
bölgede yaşayan T“rklere aittir. Bir kısmı T“rkiyede yaşayan şairlerden,
bir kısmı da önemli Balkan ve d“nya şairlerinden yapılan çevirilerden
oluşur. Şiirlerin çoğunluğunun altında şairlerinin imzası bulunur.
Sesler dergisi, şiirin önemini vurgulamak, Balkanlardaki halk
şairlerine ve şiirlerine sahip çıkmak için ,
ve
. sayılarını Struga
Şiir Akşamları ,
. sayısını Çağdaş T“rk Şiiri ve
. sayısını da
Çağdaş Bosna-(ersek Şiiri adında özel sayı olarak yayımlar.
Dergide yayımlanan şiirlerde, genellikle belirli bir nazım şekline
ve ölç“ye bağlı kalınmaz. Ancak hece vezni ve halk edebiyatı nazım
şekilleri ağırlıktadır. Bu durum, derginin milli edebiyat çizgisinde
olmasına dayandılılabilir. (eceyle yazılan şiirlerin çokluğuna rağmen
serbest ölç“yle yazılmış çok sayıda şiir de vardır.
2. (ikâye-Roman: Sesler dergisinde şiirden sonra en çok hikâye
t“r“ne yer verilir. Dergide
e yakın hikâye bulunmaktadır. Kosovalı
T“rklerin yazdığı hikâyelere sıklıkla rastlanır. (ikâyelerde köy hayatı,
hasret, macera, komşuluk gibi temalar işlenir. (ikâyelerde genellikle
eğitici konular “zerinde durulur. Kullanılan mekânlar da okurun
yakından tanıdığı köyler ve kasabalardır.
Enver Baki, Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Ahmet S. İğciler,
İskender Muzbeg, (asan Mercan, Alaettin Tahir, Avni Abdullah, S“reya
Yusuf, Avni Eng“ll“, Suat Eng“ll“, Recep Murat Bugariç, Mehdi (alıcı,
Abdulkadir (eyber, Erol (ayrettin, Leyla (“seyin, Enver İlyas, Mustafa
Karahasan, Şecaattin Koka, Ş“kr“ Ramo, Bayram İ. Rogovalı, G“ler
Selim, Mustafa Yaşar, Agim Rıfat Yeşeren gibi yazarların hikâyelerine
sıklıkla rastlanır. Ayrıca T“rkiyeden Orhan Kemal, Yaşar Kemal, Bekir
Yıldız, Zeyyat Selimoğlu, Ömer Seyfettin, Selim İleri, Ömer Faruk Toprak,
Tarık Dursun K. Talip Apaydın, Sabahattin Ali, Necati Cumalı gibi önemli
isimlere de yer verilir.
Yugoslavya nın diğer uluslarının hikâyecileri arasında Niyaz
Alispahiç, İvo Adnriç, (orje Luis Borges, Boşko Bogotiç, Jovan Boşkovski,
Miodrag Bulatoviç, Vera Bujarovska, Jivko Çinko, Branko Çopiç, Maksim
Gorki, Sotir Guleski, Ernest (amingvey, Ali İsakoviç, Aldo Kliman gibi
yazarların eserleri çeviri olarak derginin takipçilerine sunulur.
3
Karakuş, (2013:107)
368
Sesler dergisinde romana pek yer verilmez. Romanların hacimli
olması ve konu b“t“nl“ğ“n“n kaybolması buna sebep olarak
gösterilebilir. Ancak
defa romanlardan alınmış çesitli böl“mlere yer
verildiğine şahit oluruz. Bunların yirmi dokuz tanesi çeviridir. Dergide,
İvo Andriç, Miodrag Bulatoviç, Taşko Georgiyevski, Neşat Nuri G“ntekin,
Nazım (ikmet, Blagonya İvanov gibi yerli ve yabancı toplam
yazarın
romanlarına yer verilir. Bunlar arasinda, İvo Andriç in D“ş , Miodrag
Bulatoviç in Dalmaçya'lı Kadın Karadağ'da Nasıl Doğum Yapıyordu ,
Nuri Reşat G“ntekin in, Miskinler Tekkesi nden , Nâzım (ikmet in,
Duruyorum Kımıldamadan Lenin in Başucunda , Nâzım (ikmet in
Yaşamak G“zel Şey Be Kardeşim'den , Yakup Kadri Karaosmanoglu nun
Yaban , Vlado Maleski nin Savaş Arkadaşları , Bojin Pavlovski nin
Çinli Miladin Meşa Selimoviç in İnsan Olmak İstiyorum Kostas
Valetas ın Göçebeler gibi ismini zikretmediğimiz sosyal içerikli birçok
roman dikkat çeker.
3. Tiyatro ve Tiyatro Yazıları: Sesler dergisi tiyatro oyunu
olarak
esere yer vermiştir. İlhami Emin, (asan Mercan, Şerafettin
Nebi, Sabit Yusuf ve S“reyya Yusuf tiyatro eseri alanında isim yapmış,
yazdıkları oyunlarla insanların beğenilerini kazanmış kişilerdir. Yazılan
eserler daha çok trajedi ve drama şeklindedir. Dergi çeviri tiyarto
eserlerine pek yer vemez. Sadece on dört çeviri tiyatro eseri bulunur.
Ayrıca beş tane de radyo oyununa yer verilir. Bunlardan ikisi çeviridir.
Dergide yayımlanan tiyatro oyunlarında göze ilk çarpan,
yazarların toplumsal konuları ele almalarıdır. İlhami Emin in od ,
Memed , Yunus Emre , Konuk , Yabancı , Nasrettin , Kuş Ahmet
gibi oyunlarında olaylar dramatik şekilde anlatılır. (asan Mercan ın
oyunlarında duygusallık ön plandadır. Mercan ın Kartallar Bayramına
Elveda 1-2- , Dullar Evi , Çiçekçi Ali , Aşk Y“z“nden , Deliler ,
Anne , Dağ Gelini , Bir Avuç Mavi gibi eserleri buna örnek olarak
gösterilebilir.
Dergide tiyatro edebiyatı alanında yazılmış
tane de yazı
vardır. Bu alanda en çok Avni Eng“ll“, Şerafettin Nebi, İvan İvanovski,
Fahri Kaya, Kemal Lila gibi yazarların isimleri dikkati çeker.
Avni Eng“ll“, Fadıl (aciç in Tarak adlı g“ld“r“s“ ile (alklar
Tiyatrosunun T“rk Dramı Kolunda Yeni Soluklar ve M“ffettişi Bir
Yenice Yaşamak ; Vindsor un Şen Kadınları Üsk“p'te , (alklar
Tiyatrosu T“rk Dramı T“rkiye Yolculuğundan Başarı ile Dönd“ ; İrfan
Bell“r “n Memet Oyununu D“ş“n“rken ; İvo Andriç in )rgat Siman ı
Sahnede , Yazınımızda Tiyatro T“r“nde Aliş , Zoraki (ekim mi, Zoraki
G“ld“r“ m“? gibi yazılarıyla tiyatro oyunlarının hem tanıtımını hem
eleştirisini yapar, eksiklerin giderilmesi hususunda çeşitli önerilerilerde
bulunur. Şerafettin Nebi Anılarımda B“y“k Kalpler , İlk Oyunun
(atıraları , Otuz Yıl Önceki Yeni Yol un Dram Grubu , Sahne
369
Notlarımdan ve Turne G“ncemden başlıklı yazılarında oyunculuk
hatıralarından bahseder.
4. Dil ve Edebiyat Yazıları: Sesler dergisinde, muhtelif
alanlarda birçok yazı kaleme alınır. Makale, hikâye, deneme, anı,
mektup, şiir olmak “zere edebiyatımızın hemen hemen her t“r“ne yer
verilir. Dergi konu bakımından çeşitlilik arz etse de, en önemli yazılar dil
ve edebiyat “zerinedir.
Dergide dil ve dil öğretimi ile alakalı
yazı bulunmaktadır.
Bunların arasında T“rkçe eğitim-öğretimde yaşanan zorluklar ile
dilbilgisi kuralları ve kullanımı, T“rk dilinin tarihi gelişimi, dil
özellikleri, yabancı dillere geçmiş T“rkçe kelimeler gibi birçok makale
bulunur.
Başta S“reyya Yusuf, İsmail Zekeriya, Arif Ago, Necati Zekeriyya,
Veli Ahmet gibi birçok yazar dil ve dil öğretimi ile alakalı bir birinden
değerli makaleler yayımlarlar. Yazılan makaleler ağırlıklı olarak okul
çağındaki kişilerin dil öğrenimi ve öğretimi ile alakalı olması
dikkatlerden kaçmaz. İsmail Zekeriya, Öğrenci Dili, Terimler ve
Dilbigisi 4 adlı makalesinde konuşma dili ile yazışma dilindeki farkları ve
çöz“m yollarını oraya koyar. İlkokullarda Edebiyat Derslerinin Amacı 5
adlı makalesinde ise edebiyat derslerindeki dil öğretimi uzerinde durur.
T“rkçe eğitim-öğretimle ilgili Arif Ago nun Okullarımızda
Anadili ve Edebiyat öğretiminin Birliği ve Makedonya T“rk (alkının
Anadil Üzerinde Eğitim-Öğretim ve Sorunları , Recep Murat Bugariç in
Öğrencilerin Konuşma ve Yazı K“lt“r“ , İsmail Tevfik in Manastır T“rk
Çocuklarının Öğrenimi , Gligor Todorovski nin Balkan Savaşlarından
Sonra Makedonya da T“rk Çocuklarının Eğitimi , Necati Zekeriya nın
Öğretmenlerin Dil Sorumluluğu gibi makaleleri önemlidir.
Sesler dergisinde edebiyat alanında yazılmış çok sayıda yazı
bulunmaktadır. Bu yazılarda, T“rk ve d“nya edebiyatından çeşitli
konulara değinilir, biyografiler ve tanıtım yazılarına yer verilir. Ayrıca
edebiyatla ilgili çeşitli dosyalara ve araştırmalara da rastlamak
m“mk“nd“r. Bu bakımdan dergi, edebiyat tarihimize ışık tutabilecek
önemli bir kaynak olarak da değerlendirilebilir.
Sesler dergisi dikkatle incelendiğinde Çağdaş Yugoslavya T“rk
Edebiyatından Çizgiler ile Makedonya ve Kosova T“rklerinin Edebiyatı
Üzerine adlı seri yazılar dikkati çeker. Bu böl“mlerde Abd“lkadir
(eyber, Enver Tuzcu, Ş“kr“ Ramo, İlhami Emin, Fahri Kaya, Necati
Zekeriya, Naim Şaban, S“reyya Yusuf, (“seyin S“leyman, Nimetullah
(afız, Avni Abdullah, Ever Baki, Nusret Dişo Ülk“, (asan Mercan ve
Mustafa Karahasan gibi isimlerin yazıları bulunur. L“tfi Seyfullah ın
İsmail Zekeriya, “Öğrenci Dili, Terimler ve Dilbigisi”, Ocak
1974, S. 82 s. 23-26
5
İsmail Zekeriya, “İlkokullarda Edebiyat Derslerinin amacı”,
Ekim 1977 S. 119 s. 47
4
370
1979yılları arasında kaleme aldığı yazılarda çok sayıda
sanatkârın hayatı, sanatı ve eserleri “zerinde durulur. Ayrıca dış
T“rkler, yabancı yazarlar, bilim adamları, m“zisyenler ve ressamlar için
de bu tarz araştırma ve tanıtım yazıları bulunur.
Dergide, çeviri edebiyat yazılarına da yer verilir. Fakat bu
alandaki yazılar oldukça azdır.
e yakın edebiyat yazısı içinde sadece
on sekiz çeviri yazı vardır. Çeviri yazılar içerisinde Sırpça-T“rkçe sözl“k
hazırlayan Slavoylup Çinciç in dil ve Edebiyat terc“meleri dikkate
değerdir.
5. Halk edebiyati ve Folklor Yazıları: Sesler, halk edebiyatı ve
folklor alanında çok sayıda yazıya yer verir. Bunların bir kısmı araştırma
ve derlemelerden oluşur. Bilhassa sözl“ k“lt“rden derlenerek yazıya
geçirilen t“rk“ler, maniler, ninniler, atasözleri, deyimler, adetler,
d“ğ“nler, bilmeceler, masallar ve çeşitli oyunlar bu sayede
kaybolmaktan kurtulur. Derleme alanında yapılan çalışmalarda Avni
Eng“ll“, İrfan Ünver Nasrettinoğlu, (asan Mercan, Sabit Yusuf, Aziz Buş,
Nimetulla (afız, İskender Muzbeg Şefikoğlu ve (amdi (asan önde gelen
isimlerdendir.
Avni Eng“ll“, halk edebiyatı “r“nleri derlemelerinde ilk göze
çarpan kişidir. Eng“ll“ n“n Y“r“klerde D“ğ“n , Evlenme Bir de
D“ğ“ne ilişkin Atasözleri ile deyimler , Makedonya T“rklerinde
Ramazan Davulcu Manileri adlı çalışmaları ile Kozara konulu seri
yazılarından oluşan çok sayıda derlemesi bulunur. Bunlara çeşitli
zamanlarda yayınlanmış kutlamalar, merasimler ve adetlerle alkalı yedi
adet derlemeyi de ilave etmek gerekir.
Sesler dergisinde, folklor ile alakalı
yazıya yer verilir. Bu
yazıların altında en çok İrfan Ünver Nasrattinoğlu ve (amdi (asan ın
ismi geçer. Bu alanda Nasrattinoğlu nun
, (asan ın
makalesi
bulunmaktadır. Nasrattinoğlu yazılarında daha çok Nasrettin hoca ve
fıkraları “zerinde durur. (amdi (asan ise, Balkanlarda yaşayan T“rk
folklorunu inceler. Makedonyada ikamet eden Hasan, Sesler dergisinin
. Sayısında Yugoslavya da T“rk (alk Edebiyarı Üzerinde Yapılan
Derleme, Çeviri ve Araştırmalar Üzerinde Bir Bibliyografya Denemesi
adlı bibliyografyası ile Balkanlarda halk bilimi araştırması yapacaklar
için çok değerli bir kaynaktır. Bunların dışında, Nimetullah (afız, Sevim
Piliçkova, İsmail Eren, Avni Eng“ll“, Saim Sakaoğlu ve Lyubnika
Raykoviç in de Balkan folkloruna dair çok sayıda yazısı bulunur.
6. Tarih Yazıları: Sesler dergisinde tarih yazıları ile alakalı
toplam 90 makale bulunur. Bu makalelerde genellikle, Balkanların
durumu, Osmanlının Balkalardaki etkisi, Yugovlasya nın kuruluşu ve
dağılması, Atat“rk ve Kemalizm, Makedonya, Makedonya T“rkleri,
Makedonya Arnavutları ve bazı tanınmış tarihi kişiliklerin tarihçe-i
hayatları gibi konular ele alınır.
371
Tarih konulu yazıları yayınlanan yazarlar arasında Mustafa
Karahasan, Yusuf (amza, Nimetullah (afız, Enver İlyas, İsmail T. İsmail
Muzaffer Tufan gibi yazarların isimleri çne çıkar. Dergide ayrıca, Milla
Zdraveva, Edvard Kardly, Gligor Todorovski, Orde İvanovski gibi
yabancı yazarların çevirilerine de yer verilir.
Mustafa Karahasan 1975yılları arasında yazdığı
Tanzimatı ile Başlıyan Osmanlı Toplumunda Reformlar (em de
Parteniya Zografski ,
Yılları Arasında Sırp Basınında
Makedonya ,
Mart Olaylarının Önemi ,
S“resince
Pirlepe Parti Örg“t“n“n T“rk ile Arnavut (alklarına İlişkin Tutumu ,
(arp Yönetimi ve Atat“rk , Tarihsel Kişinin Tarihsel Eseri , T“rk
Tarihinde İlinden Ayaklanması ve Kurşova Cumhuriyeti gibi yazıları ile
farklı alanlarda tarihe ışık tutar.
Edvard Kardely in Suat Eng“ll“ tarafından T“rkçeye çevirilen
Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri başlığıyla
yılında basılan
dergilerde altı seri seklinde yayımlanır. Bu yazı Kardely'in, İkinci D“nya
Savaşının sona ermesinin
. yıldön“m“ dolayısiyle Eyl“l
tarihleri arasında Zagrep'te d“zenlenen Savaş ve Barışın G“çleri ve
Yolları adlı bilimsel konferansta sunduğu rapordur.6 Eserde
Bağlantızlık hareketlerinin “zerinde durulur.
7. Siyasi-Sosyal Konularda Yazılmış Yazılar: Bir toplum ve
sanat dergisi olan Sesler, siyasi ve sosyal konular “zerine yazılmış çok
sayıda makaleye yer verir. Bu alanda yazılmış
e yakın makale
bulunmaktadır. Dergi, başta Broz Yosip Tito, Vefki (asan ve Mustafa
Karahasan olmak “zere Ş“kr“ Ramo, Kemal Seyfullah, Firuz Demir,
Fahri Kaya, Salih Emin, Vefki (asan Özg“n, (“rşit Rifat, Edvard
Kardelly, Kamuran Tahir, İsmail İsmail, İlhami Emin, Verko Vlahoviç,
Cemal S“leyman, İfran Ünver Nasrattin gibi yazarların eserleri dikkat
çeker.
Broz Yosip Tito nun Sesler dergisinde siyasi ve sosyal konular
alanında ellinin “zerinde yazısı bulunmaktadır. Bu yazılar dergi
yazarları tarafından terc“me edilmiştir. Tito un kaleme aldığı yazıların
yarısını devrim, Bağlantısızlık hareketi, Sosyalizm, Kom“nizm gibi siyasi
ve ideolojik d“ş“nce merkezli konular teşkil eder.
Tito dan sonra bu alanda yazdığı
a yakın makale ile Vefki
(asan dikkati çeker. (asan, yazılarında genellikle özyönetim başta
olmak “zere devrim, sozyalizm ve Tito nun siyasi d“ş“n“rl“ğ“ gibi
konular “zerinde durur.
Siyasi ve sosyal yazılar dikkatle incelendiğinde sosyalizm ve Tito
temalarının ağırlıkta olduğu gör“lecektir. Deginin basım yeri, hitap
6
KARDELY Edvard, “Bağlantısızlığın Tarihsel
Kökenleri”, (Çeviren: Suat ENGÜLLÜ), Ocak 1983, S: 172, s.
5
372
ettiği kitle ve yayımlandığı dönem dikkate alınırsa, sosyalizm ve Broz
Yosip Tito ile alakalı yazıların çokluğu şaşırtıcı olmayacaktır.
8. M“lakatlar: Sesler dergisinin yayımlandığı coğrafyada T“rkçe
yayın yapan radyo ve televizyon olmasına rağmen konuşma-söyleşi
tarzında yazılara pek yer vermez.
dergiden sadece dört tanesinde
m“lakat tarzında diyebileceğimiz yazı vardır. Bu dört yazıdan biri de
çeviridir.
Bunlar; Adalet Ağaoğlu nun İvo Andriç i Tanımak İçin Nobelci
Olmasını Beklemeliydim adlı söyleşisi, Avni Eng“ll“ n“n Radyo
Konuşması , Enver Ahmet in Belki Bir T“rk D“nyası Şiirinden Söz
Edilecek başlıklı Tuğrul Tanyol ile yaptığı söyleşi, De Simon Beavoir in
Jean Paul Sartre la Söyleşi başlıklı soyleşisi, Avni Eng“ll“ n“n Emin
Salih le yaptığı K“lt“r (âzineleri, Ülkenin Özel Zenginliği Olarak
Sayılmaktadır başlıklı söyleşidir.
9. Olaylar: Dergi toplum-k“lt“r ve sanat olayları ile alakalı
yazı bulunmaktadır. Bu alandaki yazılar genellikle Olaylar , OlaylarDergiler-Kitaplar , Ayın K“lt“r Olayları , Ayın K“lt“r-Sanat Olayları
gibi başlıklar altında verilir. Bu alandaki ilk yazı, Necati Zekeriya nın .
sayıda yer alan Ayın K“lt“r-Sanat Olayları başlıklı tanıtımıdır.7 Ayrıca
Suat Eng“ll“, Enver İlyas, Biba İsmail, Fahri Kaya, (asan Mercan,
Alâettin Tahir, Necati Zekeriya, Saadet Nebi, Erih Koş ve Fahri Ali nin
k“lt“r ve sanat alanındaki olayları/faaliyetleri kaleme aldıkları yazıları
bulunmaktadır.
10. Bibliyogragya: Dergide 13 tane bibliyografya bulunur.
Bunlardan yedi tanesi Sesler dergisinin çeşitli ciltlerine ait
bibliyografyalardır. Bunlar arasında, Ayşe Mehmed in Sesler
1975, S: 1Bibliografı , Bibliyografya Sesler
, Sayı:
, Seslerin
Yıllarında Yayınlanan Sayılarındaki
Yazıların Bibliografısi ; Suat Eng“ll“ n“n Sesler Dergisinin
Yılı
Bibliyografyası ; Enver Ahmet in Sesler Dergisinin
Yılı
Bibliyografyası ve Sesler Dergisinin
Yılı Bibliyografisi ile dergi
tarafından hazırlanan Sesler Dergisinin
Yılı Bibliografyası
gösterilebilir.
11. Biyografi: Sesler dergisi sanat, edebiyat, bilim gibi tarihe
mal olmuş kişilerin hayatlarını konu alan yazılara da yer verir. Fakat bu
biyografi yazıları bir elin parmağını geçmez. Tanıtılan kişiler arasında
Tahir Alangu nun kaleme aldığı Sait Faik in (ayatı Üzerine ,
Nimettullah (afız ın Dr. Riza Moilov un (ayatı ve Eserlerinin
Bibliyografyası , Ferdane Elmazoviç Altanay ın Miroslav KırlejaYaşamı ve Sanatçı Kişiliği ve Vanço Boşkov un Üsk“p l“ T“rk Şairi
İshak Çelebi nin (ayatı ve Eserleri biyografi alanında yazılmış yazılara
örnek olarak gösterilebilir.
Necati Zekeriya, “Ayın Kültür-Sanat Olayları”, Eylül 1968,
S: 28, s. 83-84.
7
373
12. Çeviri Yazılar: Dergide
e yakın çeviri eser
bulunmaktadır. Dergide şiir, hikâye, roman, tiyatro, halk edebiyatı
“r“nleri, edebiyat yazıları, dil ve dil öğetimi yazıları, folklor yazıları,
tiyatro yazıları, tarih yazıları, siyasi-sosyal konularda yazılmış yazılar,
m“lakatlar, deneme, değini ve tanıtım yazıları gibi hemen hemen her
alanda çeviri yazılara rastanır.
Çevirileri yayınlanan isimler arasında; Aleksander Soljenitsin,
Aleksey Tolstoy, Atanas Vangelov, Bahtiyar Vahapzade, Bernard Şov,
Branislav Petroviç, Cemaluddin Aliç, Çe Ge Vara Ernesto, Edvard
Kardely, Eliot Tomas, Ernest Hemingvey, Fikret Koca, Frensis Artur, Gal
lazlo, (amdi (asan, (asan Kaleşi, )liç Vladimir Lenin, )smet Dizdareviç,
)vo Andriç, )zzet Sarayliç, Karl Maks, Lazar Lazarov, Luis Borges, Maksim
Gorki, Mehmet Selimoviç, Meşa Selimoviç, Mevlana, Mihail Lermantov,
Mihail Sholov, Milan Kundera, Necati Zekeriya, Niyaz Alispahiç, Pablo
Neruda, Radoslav Miloşeviç, Radovan Karaçiç, Resul Rıza, Sergey
Yesenin, S“reyya Yusuf, Thomas Man, Vladimir Mayakovski, Yevgeni
Yevtişenko, Yian Lu, Yong Sam Kim, Yosip Broz Tito, Yusuf S“leyman
sayılabilir. Dikkat edilirse, başta tanınmış bir çok yazar şair olmak “zere,
bazı devlet adamları, psikoloklar ve tarihçilerden de çeviriler yapıldığı
gör“l“r. Balkan ve Rus coğrafyası başta olmak “zere d“nyanın pek çok
bölgesinden isme yer verilmiştir.
13. Deneme, Değini ve Tanıtım yazıları: Deneme, değini ve
tanıtım alanında çok eser bulunmaz. Ancak bu alanda en çok Oktay
Ahmed, Oktay Akbal, Fahri Ali, İbrahim Armağan, Meral Dalip, İlhami
Emin, Avni Eng“ll“, İsmail Eren, Yakup (ayro, Fahri Kaya, Lidiya
Kumbaracı, (“seyin Özbay, (ilât Selim, Alâettin Tahir, Kiril Temkov,
Rifat Agim Yeşeren, Nada Yukurova, İsmail Zekeriya gibi yazarların
isimleri geçer.
Deneme ve değini t“r“ndeki yazılar daha çok g“ncel ve
toplumsal meseleler “zerinedir. Buna örnek olarak Bayram İbrahim in
Öld“rmek Üst“ne , Necati Zekeriya tarafından çevirilen Lamia
(acıosmanoviç ve Fehim Nametak ın, Kapetanoviç in Şarkiyat
Çalışmaları Üst“ne , Kudret Sabahattin Aksal ın Eleştiri Üst“ne , Oktay
Akbal ın Pikaso Üzerine , Ahmet Arslan ın Denemeyi Denemek , İlhami
Emin in Kasım dan Kalanlar ve Şubat tan Kalanlar , Avni Eng“ll“ n“n
Yenig“n Sanat, K“lt“rel Yaşamanın Yeni Zenginliği gibi yazılarını
örnek olarak gösterebiliriz.
14. Yarışmalar: Dergi, Eyl“l
ve Şubat
yıllarında öyk“
yaratıcılığını teşvik etmek amacıyla öd“ll“ öyk“ yarışması d“zenler.
Yarışma şartları ilgili sayıda bildirilir.8 Gönderilen eserler
“Ödüllü Öykü Yarışması”, Sesler, Eylül 1984, S: 188,
s. 127-128; “Ödüllü Öykü Yarışması”, Sesler, Şubat 1983, S:
173, s. 139-140.
8
374
değerlendirildikten sonra yarışmada ilk “çe giren isimler öd“llendirilir.
Birinciye .
, ikinciye .
, “ç“nc“ye ise .
dinar para öd“l“
verilir.
15. Özel Sayılar ve Ekler: Dergi, T“rkçe bilincinin gelişmesini,
ana dilin unutulmamasını kendine görev olarak belirlediğini
söyleyebiliriz. Bu çerçevede şiir, edebiyat ve sanat alanında yapılan
çesitli etkinlikleri özel sayilarla duyurmaya çalışır.
yınının Temmuz ve Ağustos aylarında Struga Şiir
Akşamları adı altında şiir programları d“zenlenir. Buna atfen
yayımlanan
. Sayısı Şiir Özel Sayımız olarak adlandırılır.
yınının Ağustos ve Eyl“l aylarındaki Struga Şiir Akşamları da derginin
. sayısında Şiir Özel Sayımız başlıgıyla yer alır. Eyl“l
yılında
yayımlanan
. Sayı Struga Şiir Akşamları gösterisi-Miladinov
Kardeşler Öd“l“ adlı özel sayı olarak basılır. Ocak-Şubat
yılında
yayımlanan
. sayı Çağdaş T“rk Şiiri Özel Sayısı adıyla basılır.
Nisan
yılında yayımlanan
. sayı Sarayova Şiir G“nleri
programına adanır. Mayıs
. sayı dönemin
Yugoslavya Başkanı Yosif Bros Tito ya adanmıştır. Ekim
yılında
yayımlanan
. sayı
. yıl m“nasbetiyle Bağlantısız Ülkelerin
Yazınlarından adlı özel sayı olarak basılır.
Ocak-Şubat
. sayı Fahri Kaya
tarafından hazırlanır. Boşnak Edebiyatı başlığını taşıyan bu sayıda,
M“bera Muyagiç, Abdullah Sidran, İbrahim Kayan, Fehim Kayeviç,
M“bera Paşiç, Meho Barakoviç, İrfan Orozoviç, Cemaluddin Altiç, Enes
Kişeviç, Safet Sariç, Yasna Şamiç, Manib Delaliç, Cenaluddin Latiç, Ferida
Durakoviç, Zilhad Kluçanin ve Selim Arnaut gibi yazar ve şairlerin
eserlerine yer verilir. Ekim
. sayı ise, bu
bölgede T“rkçe basılan Üç“nc“ler dergisi için özel olarak çıkarılır.
d. Yazar Kadrosu
Sesler dergisi Yugoslavya toplumunu oluşturan karma k“lt“r“n
izlerini taşır. Kosova ve Makedonya T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri,
k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği
gör“l“r. Bununla birlikte Yugoslavya yı oluşturan Sırp, (ırvat, Boşnak,
Karadağlı, Sloven toplumunun özellikleri ve değerlerinin tanıtıldığı da
gör“l“r. Derginin yazarları arasında sadece Yugoslavya da yaşayan
yazar ve şairler değil, T“rkiye den ve d“nya edebiyatından de yazar ve
şairler bulunur. Sesler dergisinde eserleri yayımlanan isimleri aşağıda
zikredilmiştir. İsimler alfabetik sıraya göre sıralıdır. Biliyografik olarak
verilir.
1. Şiir: ABASIYANIK Sait Faik, ABDULLAH Able, ABDULLAH
Arzu, ABDULLAH Akan, ABDULLAH Avni, ABDULLAZADE Arif,
ABDUSSABUR Salâh, ABRAŞEVİÇ Kosta, ABUŞOĞLU Tamer, AÇ Karol,
AÇİN Yovitsa, AFANASYEV Yeji, ADEM Rahmi, AG İştvan, AGEYE
375
Vasayan, AGNON Şmuel Josef, A(MATOVA Ana, A(MED Selda, A(MET
Ayten, A(MET İrfan, A(MET Oktay, A(MET Suad, A(METNAFİ İbrahim,
AKAY Abdullah, AKBAL Oktay, AKBAŞ Ali, AKDAĞ Mehmet Zeki,
AKENGİN Yahya, AKGÜN Nahit Ulvi, AK)N G“lten, AK)N Sunay, AKP)NAR
Zafer, AKSAL Sabahattin Kudret, AKSOY Özbeyin, AKTAN Feriha, AKYOL
Sina, ALANYAL) M. Rauf, ALBERT Rafael, ALEÇKOVİÇ Mira, ALEKSİÇ
Snejana, ALEMDAR (“seyin, AL-FEİTURİ Muhammed, ALÎ Durhan, ALİ
Fahri, ALİ Mustafa, ALİ Sabahattin, ALİÇ Cemaluddin, ALİÇ Salih, ALİÇİÇ
Aişa ALİKADİÇ Bisera, ALİYE Zeynep, ALMAJAN Slavko, ALPER Yusuf
ANASOVSKİ Miho, ANDAY Melih Cevdet, ANDRADE Kosta, ANDREESKİ
M. Petre, ANDRİÇ İvo, ANTİÇ Miroslav, ARAGON Lui, RBULEVSKA Olga,
AR)K (“seyin, ARİON İon, ARNAUT Selim, ARNAUTOVİÇ ALİÇ Fadila,
ARTUKOVİÇ Zlatka, ARSOVSKİ Georgi, ARUÇ Selâettin, ASUMANE
Sembene, ASAF Özdemir, ASYA Arif Nihat, ÂŞ)K VEYSEL, AŞİKFERKİ
Şerafettin, ATAMURADOV İkram, ATAY Alim, AVRAMESKU Mihay,
AVTİLA Eduardo Antonio, AYBEK, AY)C)N Bedrettin, AYD)N Mehmed,
AYRAL C“neyt, AYVAZ Salaettin, AZİZ Vahit, BABİNKA Mihail, BAL A.
Metin, BALAN Duşan, BALAŞ Olipiu, BALC)OĞLU A. Rahmi, BALDEV
Mirza, BALİKA Kornel, BALTAC)OĞLU Şehmeran, BALTİC Svetozar,
BARAKA Amiri İmamu, BARAKOVİÇ Meho, BAŞİÇ (“seyin, BAT S. N.,
BATALVİ Şiv Kumar, BATU Selahattin, BATUR Enis, BAYMAK Ethem,
BAYMAK Osman, BAYRAKTAR Z“mr“t, BAYRAKÇ) Kemal,
BAYRAKTAREVİÇ Radomir, BAYRAM Esad, BAYRAM İrfan, BAYRAM
Kemal, BAYRAM Osman, BE(ER Ferenç, BE(RAMOĞLU Ataol, BEKSAÇ
Zeynel, BEKTAŞ Cengiz, BEKTEŞ Şerafettin, BELLÜR İrfan, BELLİ Şemsi,
BENDEROĞLU Abd“llatif, BENDER Pal, BENKOVA Viera Popitova,
BERFE S“reyya, BERK İlhan, BERİŞA Budim, BEYATL) Yahya Kemal,
BİLOSNİÇ Mariyan Tomislav, BİRKOVİÇ Yevrem, BLAGOYEYİÇ Slobodan,
BODLER Şarl, BOGDANOVİÇ Nedelyko, BOĞA Çetin, BOGETİÇ Boşko,
BO(UŞ Paylo, BOLMABA, BONEFOY İv, BOR Matey, BOROVSKİ Tadeuş,
BOSNİÇ Yelena, BOSTEVSKİ Yovan, BOŞKOVSKİ T. Petar, BOŞKOVSKİ
Yozo, BOŞNAKOVSKA Gordana Mihailova, BOYETU Berta, BOZAC) Arif,
BREÇA Fahriye, BRE(T Bertolt, BROVİNA Flora, BUGARİÇ Recep M.,
BUKLA Fevziy, BULUT Abd“lkadir, BULUT Recep, BURAZER Diana,
BUŞRA Murteza, BUYUKLİEV Kiril, CABRAL Tristan, CAMBO Yozo,
CANBERK Eray, CANSEVER Edip, MATUTİNOVİÇ CARROL Levis,
CARDOSO Antonio, CEMAL Suat, CERCEKU Enver, CEVDET Melih,
CLARKE Peter, CORAEVA G“lçehre, COŞİ Umaşankar Gacrati , CUMAEV
Yusuf, CUMAL) Necati, CURANOVİÇ Petar, CURCİÇ Yovitsa, ÇAĞLAR Ali
Özenç, CUROVİÇ Yarko, CUVER Bogdan, ÇAĞLAR Behçet Kemal, ÇAK)R
(idayet, ÇAKO G“lfer, ÇALOVSKA Lilyana, ÇALOVSKİ Todor, ÇAML)BEL
Faruk Nafiz, ÇANKAR İvan, ÇAPOVSKİ İvan, ÇAR Lerka, ÇATİÇ Musa, ÇE
GE VARA Ernesto, ÇELEBİ Asaf (alet, ÇERKEZ Vladimir, ÇERKEZ
Nedime, Ç)NARL) (asan, Ç)NARL) Mehmet, ÇİKİÇ Voyka Smilyaniç,
376
ÇİLİMKOVİÇ Meliha, ÇİTRE Dilip Purşotan, ÇOPİÇ Branko, ÇULAVKOVA
Katica, ÇVETAYEVA Marina, DABEVSKİ Petko, DAĞLARCA Fasıl (“sn“,
DALAL Sureş, DALAMAN Meral, DAMAR Arif, DAMOYLİÇ Miça, DAUT
(“lya, DAVİÇO Oskar, DAVİDOVSKA Lubinka, DE Vişnu, DEDAY Rahman,
DEDİN AÇ Milan, DEİ-Anang, DELALİÇ Munib, DEMİRLAŞ Metin,
DEMSTER, DENGAL), DERTLİ, DERVİŞ Mahmut, DERVİŞ Saad,
DESPOTOV Voyislav, DESTOVNİK Karel Kayuh, DERVİŞ Şemsi,
DETELAYure, DOÇİÇ Yovan, DİKİNSON Emili, DİL Şahinkaya, DİNAMO
(asan İzettin, DİNKAR Ramdhari Sing, DİOP Birago, DİOP David,
DİRYAN Lilyana, DİZDAR Mak, DİZDAR (amid, DOBRANYA S“zan,
DONESKA Vera, DOS SANTOS Marçelino, DOYRAN Turhan, DRANAS
Ahmet Muhip, DRETAR Tomislav, DRİTERO Agoli, DURAK Alnur,
DURAKOVİÇ Ferida, DURBAŞ Refik, DUTİNA Todor, DÜNDAR Suca,
ECEVİT B“lent, EDELFELT Karen Marle, EDİBOĞLU Baki S“ha, EDİP
Cemal, EDİP Yusuf, EDİRNELİ (ayriye, ELÇİN Ş“kr“, EL-HAC Unsi,
ELİOT T. S. , ELİOT Tomas, ELİYOP Tayipcan, ELMAZOVİÇ ALTANAY
Ferdane, ELOĞLU Metin, ELUARD Pol, EMİN Enis, EMİN İlhami, EMİN
Nurettin, EMİN Rifat, EMRE Yunus, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Melahat,
ENGÜLLÜ Suat, ENTSENSBERGER (ans Magnus, ENVEROĞLU İlham
Ahmet, ERDİNÇ Fahri, ERDÖNMEZ Melisa, ERGUN Abdullah Rıza,
ER(AN Ahmet, ERSOY Mehmet Akif, ERTEP)NAR Coşkun, ET(EM Elken,
EVLİYAGİL Necdet, EYÜBOĞLU Bedri Rahmi, FA Mariya, FAZLİ Nida,
FE(ER Ferens, FE(ER Kalmam, FELDMAN Miroslav, FERENÇ Feher,
F)RONYETS Vikâzoslav, FİKRET Tevfik, FİŞEKÇİ Turgay, FLORA Radu,
FRAŞİK Yuzef Ancey, FRENAUD Andre, FÜRUZAN, GAFFAR İbrahim
Abd“l, GAL Laslo, GARDAŞ (amdi, GAYTAN Fikri, GAŞİ Alirizah,
GAYTANİ Adem, GENÇTÜRK İsmail, GENÇTÜRK İsmail, GENEY Oben,
GETE Yohan, GİGİÇ Radmila, GİLVİK Ejert, GOCA Fikret, GORKİ Maksim,
GOROSTIZA Jose, GÖNSALVES Egito, GROZDANOV Davidoviç Stoyanka,
GRAFENAUER Niko, GRUEVSKİ Lubomir, GULMAN Gafur, GUNGA
Fahredin, GUTALY Deyan, GÜLDAL B“lent, GÜLK)Z) Valentina Karanfil,
GÜN Nurengiz, GÜZEL Bogomil, (ACKADİÇ Adnan, (AD)RCANAY Sadri,
(AFİZ Nimetullah, (AL)C) Feyzi, (AL)C) Gön“l, (ALİM Nurten, (ANCİÇ
Raziya, HALMAN Talat Sait, HASAN Hamdi, HASAN Remzi, HASAN
Servet, (ASAN Vefki, (ASANOĞLU Kenan, (AV Nas, (AYDAR Esma,
(AYDAR (“seyin, (AYDAR Recep, (AYDAR Remziye, (AYDAR Rezan,
(AYRETTİN Muhammed, (AZRİ Nebi, ()VZ) Aşık, (İCAZİ Ahmet
Abdulmuti, (İKMET Nâzım, (İLAR Malgojata, (OLUB Miroslav, (O-ŞİMİN, (OY(OLT Per, (RİSTOVA YOÇİÇ Svetlana, (UDAVERD)EVA
(alime, (UERTA Efrain, (UGUES Langston, (UMO (amza, (ÜDAVERDİ
Nevzat, (ÜNALP Ayhan, (ÜSEYİN (ASAN, (ÜSEYİN Leyla, (ÜSEYİN
Maber, (ÜSEYİN Nil“fer, (ÜSEYİN Zeynep, )LGAZ Rıfat, )RGAT Cahit,
)Ş)K(AN Ü. Yaşar, )Ş)K(AN Ü. Yaşar, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM
Bayram, İBRA(İM Emel, İBRA(İM T“lay, İBRİÇ (avva, İDRİZ Şahin, İGO
377
Viktor, İKONOMOV Vasil, İL(AN Atilla, İLİEVSKA Vesna Domçevska,
İLYAS Enver, İMAMOVİÇ Ahmed Muhamed, İNAL Ayhan, İNANÇ Esin,
İNCE Özdemir, İSAKU Murat, İSMAİL Biba, İTENGÜ Turgut, İVANOVSKİ
Gogo, İVANOVSKİ Sırbo, JABLE Afrim, JALİTSA Miyodrag, JİJOVİÇ
Budimir, JUBİ Zehra, JUPANÇİÇ Oton, KABBANİ Nizar, KAÇAMAK
Melehat, KADİR A. , KAMAR Kemal. KA( Yuriy, KAMİL Amin, KAMİL
Suphi M., KAMU Kemalettin, KAMYENSKA Ana, KANIK Orhan Veli,
KANSU Ceyhun Atuf, KANNAD, KAPİCİÇ (ANCİÇ Nasiha, KARACİÇ
Radovan, KARAER Mustafa Necati, KARAER Mustafa Necati,
KARAHASAN Mustafa, KARA(ASANOĞLU Subutay (ikmet, KARAKOÇ
Sezai, KARAKUŞ (idayet, KARAOĞLU İbrahim, KAROVSKİ Lazo,
KAŞTELAN Yure, KAYA Fahri, KAYA Rahmi, KAYACAN Feyyaz, KAYAN
İbrahim, KAYAOĞLU Ömer, KAYİN Meral, KÂZ)M (ayrullah, KEBO Aliya,
KEMİNE Memmedveli, KERAMETTİN Şaban, K)R)ML) M. Sadık, K)RKLEÇ
Gustav, K)RKUL Raif, K)RLEJA Miroslav, K)RMPOTİÇ Vesna, K)RNYEVİÇ
Vuk, K)RSTANOVİÇ Zdravko, K)SAKÜREK Necip Fazıl, KİRDU Petru,
KİRVEŞİ Muhammed, KİŞEVİÇ Enes, KLEÇKAROVSKİ Mirce, KLETNİKOV
Eftim, KNE Mayda, KOKA Şecaettin, KOLUNCİYA Dragan, KOMAR Rujiça,
KONESKA Elizabeta, KONESKİ Blaje, KORDİÇ Zdravko, KORDİÇ ivan,
KORAY Yunus, KORO Cemali, KORO Seylan, KOROMAN Veselko, KOSTİÇ
Duşan, KOSTİÇ Zvonimir, KOŞUTA Miroslav, KOTEVSKİ Yovan, KOVAÇİÇ
İvan Goran, KOVİÇ Kaetan, KRAKAR Loyze, KRAMBERGER Mariyan,
KRALY Milo, KRİSTENSEN İnger, KRİSTENSEN Tom, KSUEFENG Feng,
KUBYAK Tadeuş, KUKUBAYSKA Mariya, KUL (İMMET, KULAVKOVA
Katiça, KULENOVİÇ Skender, KUMANBAY İbrahim Abay, KUMBAROVSKİ
Razme, KUNTNER Tone, KUPA Nesrin, KURBAN Ş“k“r, KURBAN Tursun,
KURDAKUL Ş“kran, KUSUMAG DRAYA Marati, KUTLAR Onat,
KÜLAFKOVA Katitsa, KÜLEBİ Cahit, KVAZİMODO Salvadore, KVİNG Ai,
LÂÇİN Yusuf, LADİN İliya, LAKO Nataşa, LATİÇ Cemaluddin, LALETİN
Voyislav, LAZAREVİÇ V. Branko, LAZAROV Risto, LJONDO Bardul,
LORKA Garsiya, LUMUMBA, LUNDKV)ST Artur, LÜTFÜ (acı Ömer,
MAC(ADO Antonio, MADALİYEV Şabit, MADEN Sait, MAGAREŞEVİC
Mirko, MA(APATRA Sitakant, MA(MUTEFENDİÇ Kemal, MAKAL Tahir
Kutsi, MAKEDONSKA Viktoriya, MAKSİMOVİÇ Desanka, MAKSUT Nadire,
MAKSUT Suzan, MANEVSKİ Mile, MANEV Evtim, MALKOÇ Saida,
MANOYLOV Pande, MANOYLOVİÇ Sonya, MAO Çe, MAR)NKOVİÇ
Radovan, MARİNOV-LAMAR Lalyu, MARKOVİÇ Vito, MARTİÇ Nikola,
MATEVSKİ Mateya, MAZREK Ş“kr“, MAYAKOVSKİ Vladimir, MATİÇ
Duşan, ME(MET Şehriban, MEKA MUSTAFA Mehmet, MENART Yanez,
MERCAN (asan, MERMER Fahri, M)RVEÇ Lalib, MEVLANA, MİCALAR
Özcan, Mİ(AYLOVA-BOŞNAKOVSKA Gordana, MİLENKOVİÇ Dimitriye,
MİLADİNOV Konstantin, İLEKOVİÇ-ŞUM Milorad, MİLKOVİÇ Branko,
MİLOŞEVİÇ Radoslav, MİLOŞEVİÇ Velimir, MİNATİ İvan, MİRAÇ Yaşar,
MİRANOVİÇ Nevenka, MO(ANT) Bramotrı, MONTALE Eucenio,
378
MUNGAN Murathan, MUNTEANU Feliçiya Marina, MUSA Sevim, MUSLİ
Fatime, MUYAGİÇ Mubera, MUSTAFA Ahmed Antar, MÜRTEZA Emel,
NABİ Yaşar, NAPESKİ Core, NAPOLETANO Pietro, NASTİÇ Vladimir,
NAZOR Vladimir, NEBİ G“ler, NEDELKOVSKİ Kole, NENADİÇ Milan,
NERUDA Pablo, NEŞAT Kemal, NETO Agostino, NİKOLOVSKA Snejana,
NOGO Rayko Petrov, OBRADOVİÇ Tomislav, OĞUZCAN Ümit Yaşar,
OKARA Gabriyel, OLİVERA Jose Antonio, ORAŞANSKİ Borçe, OR(ON
Orhan Seyfı, OSTİ Yosip, OSTOYİÇ Lubiça, OY Aydın, OZANSOY (alit
Fahri, ÖMERİ Uçkuncan, ÖZDEMİR Nurettin, ÖZELLİ Fergun, ÖZER
Adnan, ÖZTURNAL) Murat, PAKSOY Abd“lkadır, PANÇO Şukriya,
PANDUKLU Şenaver, PAP(AR(AYİ Gyura, PAPUGA (elena, PARUN
Vesna, PAŞİÇ Mubera, PATEL Candraşekar, PATEL Yogeş, PAVÇEK Tone,
PAVLOSKİ Radovan, PAVLOVİÇ Vladimir, PERSE Saint-Yohn, PAYİÇ
Miliya, PETRESKİ (risto, PETROVİÇ Branislav, PETROVİÇ Vladislav Dis,
PETROVİÇ Yovan, PETROVSKİ Trayan, PETROVSKİ Trayan, P)RLİÇEV
Grigor, PİNCUR-MANÇEVSKİ, PİR(ASAN Barış, PODRİMYA Ali, POPA
Vasko, POPOVSKİ Ante, POTOK Bahise, PREVER Jak, PRİTAM Amrita,
PUŞİÇ Bosilka, RAÇİN Koço, RADANOVİÇ Nenad, RA() Camunda Presad,
RAİÇKOVİÇ Stevan, RAMO Ş“kr“, RAVİ Ravinder, RECEPOĞLU Altay
Suroy, RENCOV Mihail, REŞİT Nizam, ROGOVAL) Bayram İbrahim,
ROJDETVENSKİ Robert, SAD)K Fikret, SADRİ Sadun, RUMENOVA
MİSİRKOVA Kata, SAİT Orhan, SALÂ Bahtiyar, SALİ( Emin, SALİ(
Meyrem, SAMET Semra, SAMSAK Turdu, SANTUR Sehar, SARAÇ Tahsin,
SARAYLİÇ İzet, SCOTT) Giacomo, SEANS Yean, SEKULİÇ Dara, SELİMKO
Adem, SELMAN Neyat, SEZAİR Sabahattin, SEZER Sennur, SİDRAN
Abdullah, SİLYAN Rade, SİPA(İ Zekir, SKOTİ Cokomo, SOKOL İzzet,
SPA(İU Mustafa, SPASEVSKA Eleonora, STANOYEVİÇ Lyuba,
STOYÇEVSKİ Sande, STREZOVSKİ Yovan, SUROY Afrim, SÜLEYMAN
Şaban, ŞABAN Naim, ŞALA Bahtiyar, ŞAM)Ç Yansa, ŞANTİÇ Aleksa,
ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENFİLDOLYAÇA Komeliya, ŞEYTİNATS
Radivoye, ŞİMŞEK İsa, ŞİŞKO Fikri, ŞOPOV Aç, ŞTEFAN Florika,
TABLADA Jose Juan, TAGORE Rabindrant, TA(İR Alâettin, TA(MİŞCİÇ
(“seyin, TAK) Gizime, TAN Kamuran, TANESKİ Antonio, TARANC) Cahit
Sıtkı, TAŞK)N M“mtaz Zeki, TAŞKOVSKİ Lyubişa, TATL)K Erişiddin,
UFER Jiri, TAUFER Vida, TELLİ Ozan, T)ĞL) Erhan, İMOTİYEVİÇ Bojidar,
TOCİLİ Afrodita, TODOROVSKİ Gane, TOPRAK Ömer Faruk, TRENÇEVA
Miryana, TRİFUNOVİÇ Duşko, TRİFUNOVSKA Radmila, TSVİYETİÇ
Lyubomir, UĞURLU Kamil, UKALO Rezak, TUZCU Enver, UROŞEVİÇ
Draginya, UROŞEVİÇ Vlado, UYAR Tomris, UYAROĞLU İsmail, ÜLKÜ
Nusret Dişo, VAG)F Molla Penah, VANGELOV Atanas, VAPSAROV Nikola,
VEGRİ Şaşa, V)RMİÇA Raif, VİNAVER Stanislav, VOKOSAVLYEVİÇ Slavko,
VUKANOVİÇ Slobodan, VUKMİROVİÇ Miryana, VUKŞİÇ VİTOŞEVİÇ
Vyera, YAÇEV Risto, YAĞC) Semiha, YAKİMOVSKİ Çedo, YANEVSKİ
Slavko, YAŞAR Mustafa, YAVUZ (ilmi, YEŞEREN Agim Rifat, YEVRİÇ
379
Darinka, YEVTUŞENKO Yevgeni, YUSUF lker, YUSUF Sabit, ZEKERİYA
Necati, ZEYNULLA( Sevim, ZİYA Aysan, ZİYALAN Nihat, ZLOBEÇ Çiril,
ZORLUTUNA Halide Nustret.
2. (ikâye-Roman: ABACİEV Gorgi, ABAS)YAN)K Faik Sait,
ABDULLAH Arzu, ABDULLAH Avni, ACHEBE Chinua, ADIVAR Halide
Edip, AĞABEGÜM Ayla, AĞAOĞLU Adalet, AHMED Oktay, AHMED Selda,
AKBAL Oktay, ALUJAİLİ Abdel-Salam, AKP)NAR Savaş, AKSOY Erdem,
ALANYAL) M. Rauf, ALBA(ARİ David, ALİ Sabahattin, ALİSPA(İÇ Niyaz,
ALİYE Zeynep, ANÇEVSK) Zoran, ALTAY Vecdi, ANDREEVSKİ Petre,
ANDRİÇ İvo, ANT(ONY Michael, APAYD)N Talip, ARAL İnci, ARENAS
Reinaldo, ASTURİAS Miguel, ATİK Suade, AY Behzat, AYVAZ Ülk“, BAKİ
Enver, BALEL Mustafa, BANAR Slave, BANOVİÇ Goyko, BARAN Selçuk,
BAYKURT Fakir, BAYMAK Osman, BAYRAM Esad, BAYSAL Faik, BEKSAÇ
Zeynel, BELEVA Lilyana, BELLÜR İrfan, BİGA Vesna, BİTENTS Yadranko,
BLAGOYEVİÇ Spasoye Payo, BOGETİÇ Boşko, BORGES (orhe Luis,
BOŞKOVSKİ Yovan, BOŞNAKOVSKA Gordana, BÖL (aynrih, BUGARİÇ
Recep Murat, BUJAROVSKA Vera, BULATOVİÇ Miodrag, BÜTÜÇ Mehmet,
BYELOVATS Abdurrahman (ıvzı, CLEİN Carmen, COMEY Ellis,
CORTAZAR Julio, COYS Cems, CUMAL) Necati, ÇAŞULE Kole,
ÇATALOLUK Suzan, ÇAU Nguyen Minh, ÇE(OV Anton, ÇELEBİ Asaf
(alet, ÇİNGO Jivko, ÇOKUM Sevinç, ÇOLAKOVİÇ Enver, ÇOPİÇ Branko,
ÇOLAKOVİÇ Rodolyub, DALİP Meral, DESNİÇA Vladan, DİNESEN İsak,
DİZDAREVİÇ Ziya, DOMANOVİÇ Radoye, DURAK Alnur, DURSUN K.
Tarık, EFEOĞLU Ertuğrul, ELLİSON (arlan, ELMAZOVİÇ ALTANAY
Ferdane, EMİN Rifat, EMİR Sabahat, ENER G“ner, ENGÜLLÜ Avni,
ENGÜLLÜ Suat, ERAY Nazlı, ERDİ İsmail, ERDİNÇ Fahri, FAİK Sait,
FARZAN Massud, FAULKNER Villiam, FÜRUZAN, GAMZATOV Rasul,
GARGİ Baluant, GEORGİEVSKİ Taşko, GORKİ Maksim, GİDE Andre,
GULESKİ Sotir, GÜLER Nalan, GÜNEL Burhan, GÜNGÖR Necati,
GÜNTEKİN R.Nuri, GÜREL Nazlı Rana, GÜRSEL Nedim, GÜRSES Ali
Nurettin, HAKKI Yahya, HALICI Mehdi, (ALİKARNAS BAL)KÇ)S), (AMZA
İdris, (ASAN Vefki, (AŞEK Yaroslav, (AYBER Abd“lkadir, (AYRETTİN
Erol, (EMİNGVEY Ernest, (EPÇİLİNGİRLER Feyza, ()D)R Muhammed,
(İDAYET Sadık, (İGSMİT( Patricia, (İLDES(EİMER Wolfgang,
(OROZOVİÇ İrfan, (UMO (amza, (ÜDAVERDİ Nevzat, (ÜSEYİN Leyla,
İBRA(İM Bayram, İBRİŞİMOVİÇ Necat, İĞCİLER Ahmet S., İLERİ Selim,
İLEŞ Bela, İLİEVSKİ Branko, İLİEVSKİ Dragan, İLYAS Enver, İSAKOVİÇ
Ali, İNFANTE Çuhermo Kabrera, İSAKOVİÇ Antoniye, İVANOV Blagoya,
İZGÜ Muzaffer, KAÇAMAK Melahat, JOYCE James, KAFKA Franz, KAİN
Maral, KALEB Yekoslav, KAM) Albert, KÂMİL İlhami, KANSU Ceyhun
Atuf, KARABEY Zeynep, KARAHASAN Mustafa, KARAS Nursen, KARASU
Bilge, KAVABATA Yasunari, KAYA Fahri, KAYNAR Sevda, KEMAL Orhan,
KEMAL Yaşar, KESTEL Serhat, KEZER Uğur Aysun, KIRATLI Mahmut D.,
K)RLEJA Miroslav, KİKİÇ (asan, KİLİMCİ Ayşe, K)RLEJA Miroslav,
380
KLİMAN Aldo, KOÇOSKİ Nikola, KOKA Şecaettin, KONESKİ Blaje,
KOSTOV Vladimir, KRANYEÇ Mişko, KRSTEVKİ Trayçe, KUNDERA Milan,
KVESİÇ Pero, LÂÇ (ebib, LALİÇ Mihaylo, LE GUİN K. Ursula, LENERO
Vincente, LENZ Zigfrid, LUKŞİÇ İrena, MACUNKOV Mitko, MAKAL
Mahmut, MAKAL Tahir Kutsi, MAKSUT Nadire, MALENKO Dimçe,
MALESKİ Vlado, MANÇEV Vase, MANEVSKİ Mile, MARKEZ Gabriel
Garsia, MARKOV Mladen, MARTİSON Moa, MAUG(AM Somerst,
MAZREK Ş“kr“, ME(METİ Kim, MERCAN (asan, NEBİ Fadil, NEBİ
Saadet, NEBİ Şerafettin, NEDELKOVSKİ Velko, NESİN Aziz, NEYÇESKA
Dragica, NİL Sadık, NOVESKİ Jivko, O CONNOR Flanery, OĞUZ Zeki,
OLUYİÇ Grozdana, OLYAÇA Mladen, OKAN Yasemin, OZAMU Dazai,
ÖZAK)N Aysel, ÖZLÜ Demir, ÖZYALÇ)NER Adnan, PANTİÇ Mihaylo,
PAŞKU Anton, PAVEZE Cesare, PAVİÇ Milorad, PAVLOVSKİ Bojin,
PAVON Francisko Garsia, PETRESKİ (risto, PETRO Micko, PİSAREV
Görce, POPOVSKA Solzitsa, POTOK Bahise, REMC(AND, PROKOPİEV
Aleksandar, PUŞİNA S. Dervo, RAÇİN Koço, RAÇİN Kosta, RADİÇEVİÇ V.
Branko, RAN N.(ikmet, RAMO Ş“kr“, R(YS Jean, REŞİT Nizam, RİNSER
Luis, ROGOVAL) Bayram İbrarim, SALİ( Emin, SAKA Zekeriya, SAROT
Natali, SARTRE Jean Paul, SELİM Cevahir, SELİM G“ler, SELİMOĞLU
Zeyyat, SELENİÇ Slobodan, SELİMOVİÇ Mehmet, SELİMOVİÇ Meşa,
SEYFETTİN Ömer, SEYFULLA( L“tf“, SEZAİR Sabahattin, S(İGA Naoya,
SÎLYANOVSKİ Lyupço, SİMYONOVSKİ Stoymir, SİMSKİ Stevo, SİPA(İ
Zekir, SİYARİÇ Kamil, SOLEV Dimitar, SOLJENİTSİN Aleksandar, SOYSAL
Sevgi, SÖZER Önay, STREZOVSKİ Yovan, SUKSİN Vasiliy, SUPERVİELLE
Jules, SÜLEYMAN (“seyin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENAY Mine,
ŞENEL Asumen, ŞİMŞEK L“mniye, ŞİNKO Ervin, ŞİPAL Kamuran,
ŞİRİLOV Petar, ŞOLO(OV Mihail, ŞTAYNBEK Con, TA(İR Alâettin, TA(İR
Kemal, TAKOVSKİ Eftim, TAMER Ülk“, TANER (aldun, TASEVSKİ
Atanas, TEKERLİ Fuad, TEYMUR Mabmud, TİMUR Saadet, TOÇİNOVSKİ
Vasil, TOÇKO İvan, TOLSTOY Aleksey, TOPOYAN Necdet, TOPRAK
Firuzan, TOPRAK Ömer Faruk, TOTSİNOVSKİ Vasil, TRİFUNOVSKA
Radmila, TSEROVİÇ Vuk, TÜMER Özkan, UGREŞİÇ Dubravka, TWEN
Mark, USLU Y“ksel, UYAR Tomris, ÜLKER Nadir, ÜLKÜ Nusret Dişo,
VALETAS Kostas, VARDAR (“maşah, VİAN Boris, VİŞİNSKİ Boris,
VLADOVA Yadranka, VYSKOCİL İvan, YANÇAR Drago, YANEVSKİ Slavko,
YAŞAR Mustafa, YEBLEV, YEŞEREN Agim Rifat, Y)LD)Z Bekir,
YILMENİÇKİ Peter, YOUNCENAR Marguerite, YOKİÇ Lilyana,
YOVANOVSKİ Meto, YUSUF Nâlân, YUSUF S“reyya, YÜCEL Tahsin,
ZEKERİYA Necati, ZDRAVKOVSKİ Tsane, ZORLU Niyazi, ZORİÇ Voyislav
. Tiyatro ve Tiyatro Yazıları: A(MED Oktay, ALİ Fahri,
ANDRİÇ İvo, ARSOVSKİ Tome, AVDOVİÇ Şuko, AYVAZ Ülk“, BALEL
Mustafa, BEGOVSKA Bedia, BELLÜR İrfan, BİLG)NER Recep, BRE(T
Bertolt, EMİN İlhami, ENGÜLLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, GAYTANİ Adem,
GENET Jean, GORKİ Maksim, (AMİT Nedim, (İKMET Nâzım, (OCİÇ
381
Cevat, FEYZİÇ Fehriye, İBRA(İM Bayram, İONESCO Eugene, İSAKOVİÇ
Aliya, İSMAİL Biba, İVANOVSKİ İvan, KARA(ASAN Mustafa, KAYA Fahri,
K)RLEJA Miroslav, KLİNÇE Atilla, KUDRET Cevdet, LİLA Kemal, MAKSUT
Cemail, MERCAN (asan, MİLANOVİÇ Slavko, NEBİ Saadet, NEBİ
Şerafettin, OBRENOVİÇ Aleksandar, OFLAZOĞLU A. Turan, ÖZBAY
(“seyin, SAROYAN Villiam, SEYFULLA( L“tf“, SMYT(E Norman,
SONTAG Susan, STEFANOVSKİ Risto, SÜLEYMAN (“seyin, TANEVSKİ
Stefan, URAZ Ulvi, VİŞİNSKİ Boris, YEATS Viliam Butler, YONESKO Ejen,
YUSUF Sabit, YUSUF S“reyya.
4. Dil ve Edebiyat Yazıları: ABDULLA( Avni, ABDÜL Asude,
ADA Ahmet, AGO Arif, AHMED Oktay, AHMET Enver, AHMET Veli,
AKBAL Oktay, AKSAL Kudret Sabahattin, AKSAN Doğan, AKSOY A. Ömer,
ALAİN, ALANGU Tahir, ALİ Fahri, ALİ Melahat, ALİU Ali, ALTANAY
Ferdane Elmazoviç, ALT)NKAYAK (ikmet, ALTUN Kudret, ANDAÇ
Feridun, ANDAY Melih Cevdet, ANDRİÇ İvo, ANTİÇ Vera, ARAGON Lui,
ARD)Ç Engin, ARİF Sena, ARSOVSKİ Georgi, ARUÇ Muhammed,
ASTUR)AS Miguel Angel, ATAÇ Nurullah, AYD)N Mehmet, AY(AN Ece,
BABAYEV Ekber, BALDEV Mirza, BALEL Mustafa, BAŞARAN Mehmet,
BAŞKAN Özcan, BAYAR Z“ht“, BAYD)R Yakup Suat, BAYMAK Ethem,
BE(RAMOĞLU Ataol, BERK İlhan, BERKOZ Egemen, BEZİRCİ Asım,
BİENEK (orst, BİNYAZAR Adnan, BİRİNCİ Necat, BİRSEL Salah, BLEÇİÇ
Milorad R., BOGETİÇ Boşko, BORİ İmre, BOŞKOV Vanço, BOYOVİÇ
Rade,BOZAC) Arif, BOZYİĞİT A. Esat, BUGAR)Ç Recep Murat, BULAT
Recep, BUR)ON Orhan, BUŞ Aziz, BUYRUKÇU Muzaffer, BUYÜKŞEKERCİ
(ilmi, BÜYÜKDÜVENCİ Sabri, CAFEROĞLU A., CANBERK Eray,
CANPOLAT Mustafa, CİNCİÇ Slavolyub, CUKANOVİÇ Mariya, ÇAPAN
Cevat, ÇAVUŞ İsmail A., ÇETİN İsmet, Ç)NARL) Mehmet, ÇOLAK Veysel,
ÇONDUR (. Ridvan, ÇOTUKSÖKEN Yusuf, DEMİRAY Kemal, ECLERC
Pierre Robert, EMİN İlhami, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, EREN
İsmail, ERENBURG İlya, ERGİN Muharrem, ERGÜN Mehmet, ERGÜVEN
Abdullah Rıza, ERTOP Konur, ERURİ Nasır, EYÜBOĞLU Sabahattin,
FİSC(ER Ernest, FUAT Mehmet, GABAİN Annemarie Von, GEGA Cevat,
GENÇTÜRK İsmail,GERÇEKU Enver, G)RÇEVA Ranka, GİLEVSKİ Paskal,
GOFEN Robert, GOLUBOVİÇ Kseniya, GÖKŞEN Naci Enver, GÖKTÜRK
Akşit, GÖLP)NARL) Abdulbaki, GÜLEL Mehmet Ali, GÜLENSOY Tuncer,
GÜNER Semih, GÜNGÖR Zehra, GÜNYOL Vedat, GÜREL Nazlı Rana,
GÜREL Zeki, GÜVENLİ Zahir, (AC)OSMANOVİÇ Lamia, (AF)Z
Nimetullah, (AL)C) Mehdi, (ALİM G“lten, (ALMAN Talât S., (AMZA
Melahat, HAMZA Yusuf, HASAN Hamdi, HASAN Hamdi, HAYBER
Abd“lkadir, ()ZLAN Doğan, (İKMET Nâzım, (OCA Fadil, (UGNES
Langston, (ÜSEYİN Maber, (ÜSEYİN Nalân, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM
Nazım, İDİL A. M“mtaz, İLERİ Selim, İNCE Özdemir, İSEN Mustafa,
İSMAİL İsmail, JİD Andre, KALEŞİ (asan, KAN)K Orhan Veli,
KARA(ASAN Mustafa, KAYA Fahri, KAYA G“ven, KEMAL Yaşar, K)RLEJA
382
Miroslav, KOCAGÖZ Samim, KOCATÜRK Vasfı Mahir, KONESKİ Blaje,
KÖKTÜRK A. Şefket, KUBEŞ Ludyek, KUBUR Ali, KUÇURADİ Joann,
KUDRET Cevdet, KURDAKUL Ş“kran, KÜLEBİ Cahit, LAVRENSE Jems
Kuper, LEONTİÇ Mariya, LEOV Yordan, LİKA Salih, LİLA Kemal, LOKAN
Faruk, LUKAÇ Core, LUKİÇ Duşanka Boyaniç, MA(MUT Sabahat, MAN
Thomas, MARKEZ Gabrial Garcia, MARKOV Boris, MAZ)OĞLU (asibe,
ME(MED
Ayşe,
ME(MET
(“samettin,
MEMİYA
Minka,
MENEMENCİOĞLU Nermin, MERCAN (acan, MİDDLETON Christopher,
MİLOŞEVİÇ Nikola, MİNARECİOĞLU Minaceddin, MOLOF Riza, MU(İÇ
Ferid, MUTLUAY Rauf, MUZBEG İskender, NAMETAK Fehim, NANEVSKİ
Duşko, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, NAUMÇEVSKİ Volçe, NAY)R Nabi
Yaşar, NEBİ Saadet, NECATİGİL Behçet, NEDRET Mahmut, NESİN Aziz,
NEYMAN K. Aleksandar, NİKOLOVSKA İskra, NİKOLOVSKİ Tanas,
NUREDDİN Vâlâ, NUTKU Özdemir, OFLAZOĞLU A. Turan, OGNYANOVİÇ
Tomislav, ORVEL Corc, ÖNDER Ali Riza, ÖNDER Mehmet, ÖZBAY
(“seyin, ÖZDEMİR Emin, ÖZERDİM Sami, ÖZYALÇ)NER Adnan,
PANOVSKİ Dane, PEİ Mario, PERVİÇ Muharrem, POPOVİÇ Anton,
POPOVİÇ Çedomir, RAMO Ş“kr“, RAYKOVİÇ Lyubinka, RECEPOĞLU
Altay Suroy, ROGOVAL) Bayram İbrahim, RUŞİT Suat, SAĞLAM Feyyaz,
SAİT Nermin, SARAÇ Tahsin, SEG(ERS Anna, SELİM Bedri, SELİM (ilât,
SERTEL Sabiha, SEZER Sennur, SİYARİÇ Kamil, SOLAK Adem Mehmet,
SOLEV Dimitar, SOYKAN Ömer Naci, SÖZER Ersan, SPASOV Aleksandar,
STANKOVİÇ Yoşko, STARASTOV L. N., STARDELOV Georgi, STERYOVSKİ
Aleksandar, SÜLEYMAN Perihan, SÜLKER Kemal, ŞALP Volftgang,
TAMER Ülk“, TANASKOVİÇ Darko, TANER (aldun, TAN)Ş Asım,
TEMKOV Kiril, TEVFİK İsmail, TEVFİKOĞLU Muhtar, TİMUROĞLU
Vecihi, TİVANOVSKİ İvan, TODOROVSKİ Gane, TODOROVSKİ Gligor,
TOPRAK Ömer Faruk, TUFAN Muzaffer, TUNA Celal, TUNÇ ER (“seyin,
TÜRKAY Osman, UGRİNOVA SKALOVSKA Radmila, UYGUNER Muzaffer,
UYSAL Sami Sermet, ÜLKÜ Nusret Dişo, VENTURA A., VLADOVA
Yadranka, VULF Virciniya, WEİSS Peter, YAĞC) Öner, YAŞ)N Mehmet,
YONESKO Ejen, YUSUF Sabit, YUSUF S“reyya, YÜCE Kemal, YÜCEL
Tahsin, YÜCEY)LMAZ Muhterem, ZACİN Mirçea, ZAFER Zeynep,
ZEKERİYA İsmail. ZEKERİYA Necati.
5. (alk Edebiyatı ve Folklor Yazarları: ABDULLAH Kevser,
AGO Arif, ALEKSİÇ Deyan, ALİ (aşime, ATANOVSKİ Aleksandar,
BAYMAK Ethem, BAYRAM Esad, BİCİK Mehmet, BİLALOGLU İdris, BOYL
Con, CUKANOVİÇ Mariya, DİVİTÇİOĞLU Sencer, DİZDAREVİÇ İsmet,
DOĞAN İsmail, DORUK Yaşar, EMECEN Feridun, EMİN İlhami, ENGÜLLÜ
Avni, EREN İsmail, GORGİEV Gorgi M., GÖKALP Ziya, (AF)Z Nimetullah,
(AMZA Yusuf, (ASAN (amdi, (ASANOĞLU Kenan, İLYAS Enver, İSMAİL
İsmail T., İVANOVSKİ Orde, İVANOVSKİ Vlado, KARA(ASAN Mustafa,
KARDELY Edvard, KARTAL Numan, KATON Emil, KAYA Fahri, KLİNÇE
G“lser, KORO Mr. Bedrettin, MATKOVSKİ Aleksandar, MEMİŞ Zekeriya,
383
NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, O(Rİ İskender, ÖZYALÇ)NER Adnan,
PALİKRUŞEVA Galaba, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko, PEŞEVSKA
Margarita, PİLİÇKOVA Sevim, RAMO Ş“kr“, STOYANOVSKİ Alekasandar,
SÜLEYMANİ Seyfedin, ŞABANOVİÇ (azim, ŞEFİKOĞLU İskender
Muzbeg, ŞEP)APİ Behic“ddin, Ş)VG)N (ale, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B.,
ŞPİLYAK Mika, TA(İR Kâmuran, TAŞKOVSKİ Dragan, TERZİOSKİ
Rastislav, TEVFİK İsmail, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile,
TOYGAR Kâmil, TUFAN Muzaffer, ÜLKÜTAŞ)R M. Şakir, ÜNER Ragıp,
ÜSKÜBİ M. Zihni, VANKU Milan, YAK)C) Ali, YURUKOVA Nada, YUSUF
Muharrem, YUSUF Sabit, ZDRAVEVA Milka.
. Tarih Yazıları: ALEKSİÇ Deyan, ATANOVSKİ
Aleksandar, BOYL Con, CUKANOVİÇ Mariya, DİVİTÇİOĞLU Sencer,
DİZDAREVİÇ İsmet, DOĞAN İsmail, EMECEN Feridun, EMİN İlhami,
ENGÜLLÜ Avni, (AF)Z Nimetullah, (AMZA Yusuf, (ASAN (amdi, İLYAS
Enver, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde, İVANOVSKİ Vlado,
KARAHASAN Mustafa, KARDELY Edvard, KAYA Fahri, KORO Mr.
Bedrettin, MATKOVSKİ Aleksandar, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, O(Rİ
İskender, ÖZYALÇ)NER Adnan, PALİKRUŞEVA Galaba, PANDEVSKİ
Manol, PANOV Branko, PEŞEVSKA Margarita, RAMO Ş“kr“,
STOYANOVSKİ Alekasandar, SÜLEYMANİ Seyfedin, ŞABANOVİÇ (azim,
ŞEP)APİ Behic“ddin, Ş)VG)N (ale, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B. , ŞPİLYAK
Mika, TA(İR Kâmuran, TAŞKOVSKİ Dragan, TERZİOSKİ Rastislav,
TEVFİK İsmail, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile, TUFAN
Muzaffer, ÜLKÜTAŞ)R M. Şakir, ÜNER Ragıp, ÜSKÜBİ M. Zihni, VANKU
Milan, YAKICI Ali, YURUKOVA Nada, ZDRAVEVA Milka.
7. Siyasi-Sosyal Konularda Yazılmış Yazılar: ADEMİ Emine,
AGO Arif, A(MET Enver, A(MET Veli, ALİ Melahat, ANDREEVİÇ Slavka
Georgieva, ANDREEVSKİ Uroş, ANTİÇ Vera, APOSTOLSKİ Mihaylo,
ARSOV Lyupço, AVDOVİÇ Şuko, BAKAR)Ç Vladimir, BALKAÇ Zerrin,
BALTAC)OĞLU İsmail (akkı, BAYRAMİ Aida, BELOVSKİ Dimçe, BEYZAT
Esen, BEYZAT Mugbil, BİLGİN Beyza, CANOVA Remzi, CENGİZ İsmail,
ÇATALTEPE Sipahi, ÇEMERSKİ Angel, Ç)RVENKOVSKİ Kirşte,
ÇOLAKOVİÇ Radolyub, ÇVETKOVSKİ Çvetko, DAVİÇO Oskar, DEMİR
Firuz, DİDA Ali, DOLANÇ Stane, DORONSKİ Stevan, DRAGOLYUB Stavrev,
DRAGOSAVAÇ Duşan, EGELİ Sabahattin, ELİOT T. S., EMİN İdris, EMİN
İlhami, EMİN Rifat, ENGELS Fridrih, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Melahat,
ENGÜLLÜ Suat, ERDÜL Mehmet, ERİÇ Mihaylo, EYÜBOĞLU Sabahattin,
FRENSİS Artur, GEORGİEVSKİ Mihaylo, GERASİMOVSKİ Dimitar,
GLİGOROV Kiro, GOGOV Rade, GOŞEV Petar, GRUYESK) Trayçe,
(ACİSALİYEV Mito-Yasmin, (AMZA Yusuf, (ASAN Vefki, FRENSİS Artur,
GEORGİEVSKİ Mihaylo, GERASİMOVSKİ Dimitar, GLİGOROV Kiro,
GOGOV Rade, GOŞEV Petar, GRUYESK) Trayçe, (ACİSALİYEV MitoYasmin, (AMZA Yusuf, (ASAN Vefki, (AYRETTİN Erol, (OCA Fadil,
İBRA(İM Mehmet Zeki, İSMAİL Biba, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde,
384
İVANOVSKİ Vlado, JİVKOVİÇ Duşan, KA(RAMAN (asan B., KARA(ASAN
Drita, KARA(ASAN Mustafa, KARAL Enver Ziya, KARAOSMANOĞLU
Yakup Kadri, KARAYANOV İliya, KARDELY Edvard, KARTAL Numan,
KAŞTELAN Yure, KATARC)EV İvan, KAYA Fahri, KERİM Şerif, K)L)ÇBAY
M. Ali, KIRATINA H“seyin, K)RLEJA Miroslav, K)RTOVA Rayna,
K)V)LC)ML) (ikmet, KİRYAZOVSKİ Risto, KOLİŞEVSKİ Lazar, ONESKİ
Blaje, KORUCUOĞLU Nevin, KOSTADİNOVSKİ Kostadin, KÖKNEL Özcan,
KRAYGER Sergey, KURTOVİÇ Todo, KUŞEVSKİ Voyo, LA(TOVA Kata,
LAZAREVSKİ Yakov, LAZAROV Lazar, LENİN İliç Vladimir, LUKŞİÇ İrena,
LYUBİÇİÇ Nikola, MA(MUT Kenan, MAKSİMOVİÇ Dragiça, MAKSUT
Şakir, MARKOVSKİ Kırşte, MARKS Kari, MARKS, ENGELS, MATES Leo,
MATİÇ Duşan, MERCAN (asan, M)NÇEV Nikola, Mİ(AYLOV Pançe,
MİLKOVİÇ Branko, MİLOSAVLEVSKİ Slavko, MİLOVSKA Desa, MİNÇEV
Nikola, MİTREVSKİ Coko, MOMİROVSKİ Tome, MORİNA Adnan,
MOYSOV Lazar, MUSTAFA İlker, MUSTAFA Sait, MUZBEG İskender,
NASRETT)NOĞLU İrfan Ünver, NAUMOVSKİ Borçen, NAY)R Nabi Yaşar,
NOB)RDAL) Beyto, ÖZCAN Zafer, ÖZGÜ Melahat, ÖZGÜN Vefki Hasan,
ÖZLÜ Demir, ÖZÖNDE M. Cihat, PANÇEVSKİ Milan, PANDEVSKİ Manol,
PANZOVA Violeta, PARLAT)R İsmail, PETKOVİÇ Ranko, PETROVİÇ
Duşan Şane, PETRUŞEVA İlindenka, POLVANSKİ Andonov (risto,
POPOVİÇ Blagoy, POPOVİÇ Çedomir, POPOVSKİ Duşko, POPOVSKİ
Vasko, RADOYKOVİÇ Miloş, RAMO Ş“kr“, RASEL Bertrand, RECEPOĞLU
Altay Suroy, RİBAR İvan, RİFAT (“rşit, RİSTOVSKİ Blaje, SALİ( Emin,
SC(AFF Adam, SEKULİÇ İsidora, SELİM G“ler, SELİM (ilât, SEYFULLA(
Kemal, SEYFULLA( Kevser, SİMOPULOS İlia, SİNADİNOVSKİ Yakim,
SKAROS Zissis, STANKOVSKİ Boşko, STAVREV Dragolyub, SUPEK İvan,
SÜLEYMAN Cemal, SÜLEYMAN Perihan, SÜLEYMAN Yusuf, SÜLEYMAN')
Seyfedin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞE(U Şaban, ŞPİLYAK Mika,
ŞTAUBRİNGER Zvonko, TA(İR Alâettin, TA(İR Kâmuran, TALEVSKİ
Blagova, TASEVA Lençe, TİMUÇİN Avşar, TİTO Yosip Broz, TODOROVSKİ
Mile, TOPOYAN Necdet, TUFAN Muzaffer, UGRİNOV Pavle, UNAT Faik
Reşit, URDİN Koço, UZELLİ Gön“l, VELYANOVSKİ Çvetko, VELYANOVSKİ
Noviça, VİDMAR Yosip, İNTER(ALTER Velko, VLA(OVİÇ Velko,
VRAJİNOVSKİ Tanas, YAVUZ (ilmi, YURUKOVA Nada, ZAFİROVSKİ Goko,
ZDRAVEVA Milka, ZEKERİYA Necati.
. M“lakatlar: AĞAOĞLU Adalet, A(MET Enver, BEAVOİR De
Simon, ENGÜLLÜ Avni
9. Olaylar: ALİ Fahri, ENGÜLLÜ Suat, İLYAS Enver, İSMAİL Biba,
KAYA Fahri, KOŞ Erih, MERCAN (asan, NEBİ Saadet, TA(İR Alâettin,
ZEKERİYA Necati
10. Bibliyogragya: A(MET Enver, ENGÜLLÜ Suat, (AF)Z
Nimettullah, (ASAN (amdi, ME(MED Ayşe, ZEKERİYA İsmail.
11. Biyografi: ALANGU Tahir, HAFIZ Nimettullah, ALTANAY
Ferdane Elmazoviç, BOŞKOV Vanço.
385
12. Çeviriler: AÇ Karol, AÇİN Yovitsa, AG İştvan, AGEYE
Vasayan, A(MATOVA Ana, AL UJAİLİ Abdel-Salam, ALBA(ARİ David,
ALBERT Rafael, ALEÇKOVİÇ Mira, ALEKSİÇ Deyan, ALEKSİÇ Snejana, ALFEİTURİ Muhammed, ALİ Fahri, ALİÇ Cemaluddin, ALİÇ Salih, ALİÇİÇ
Aişa, ALİKADÎÇ Bisera, ALİSPA(İÇ Niyaz, ALİU Ali, ALMAJAN Slavko,
ANASOVSKİ Miho, ANDRADE Kosta, ANDREESKİ M. Petre, ANDREEVİÇ
Slavka Georgieva, ANDREEVSKİ Çane, ANDREEVSKİ M. Petre,
ANDREEVSKİ Tsane, ANDREEVSKİ Uroş, ANDRİÇ İvo, ANT(ONY
Michael, ANTİÇ Miroslav, ANTİÇ Vera, APOLİNER, APOSTOLSKİ Mihaylo,
ARAGON Lui, ARBULYEVSKA Olga, ARENAS Reinaldo, ARNAUT Selim,
ARNAUTOVİÇ ALİÇ Fadila, ARNAUTOVİÇ Mustafa Tsitso, ARSOV Lyupço,
ARSOVSKİ Georgi, ARTUKOVİÇ Zlatka, ASTALOS Georges, ASTURİAS
Miguel, ASUMANE Sembene, ATANASOVSKİ Miho, ATANOVSKİ
Aleksandar, AVRAMESKU Mihay, AVTİLA Eduardo Antonio, AZİZ Vahit,
BABİNKA Mihail, BAĞ)R YANA Elisaveta, BAKAR)Ç Vladimir, BAKEVSKİ
Petre, BALAN Yon, BALAŞ Olipiu, BALDEV Mirza, BALİKA Kornel,
BALTİC Svetozar, BANAR Slave, BANOVİÇ Goyko, BANYEVİÇ Mirko,
BARAKA Amiri İmamu, BARAKOVİÇ Meho, BART(ES Ronald, BAŞAGİÇ
Safet Bey, BAŞİÇ (“seyin, BAT S. N., BATALVİ Şiv Kumar,
BAYRAKTAREVİÇ Radomir, BEAVOİR De Simon, BE(ER Ferenç, BELEVA
Lilyana, BELOVSKİ Dimçe, BENDER Pal, BENKOVA Viera Popitova,
BEYZAT Mugbil, BİENEK (orst, BİGA Vesna, BİLOSNİÇ Mariyan
Tomislav, BİRKOVİÇ Yevrem, BİTENTS Yadranko, BLAGOYEVİÇ Spasoye
Payo, BLAGOYEYİÇ Slobodan, BLAJEVİÇ Miranda Neda, BLEÇİÇ Milorad
R., BODELER Şarl, BOGDANOVİÇ Nedelyko, BOGETİÇ Boşko, BO(UŞ
Paylo, BOLMABA, BONNEFOY Claude, BOR Matey, BORGES Horhe Luis,
BORGES Jorge LuisBOSNİÇ Yelena, BOSTEVSKİ Yovan, BOŞKOVSKİ T.
Petar, BOŞKOVSKİ Yozo T., BOŞNAKOVSKA Gordana Mihailova, BOYETU
Berta, BOYOVİÇ Rade, BÖL (aynrih, BRAYKOVİÇ Dragomir, BRE(T
Bertolt, BROVİNA Flora, BUJAROVSKA Vera, BULATOVİÇ Miodrag,
BURAZER Diana, BUYUKLİEV Kiril, BYELOVATS Abdurrahman (ıvzı,
CABRAL Tristan, CANTERS Robert, CAR MATUTİNOVİÇ Lerka, CARDOSO
Antonio, CARROL Levis, CCLAMUR(), CERÇEKU Enver, CİLO (asan,
CİNCİÇ Slavolyub, CLEİN Carmen, COMEY Ellis, CORTAZAR Julio, COŞİ
Umaşankar, CUKANOVİÇ Mariya, CURCİÇ Yovitsa, CUVER Bogdan,
ÇALOVSKA Lilyana, ÇALOVSKİ Todor, ÇANKAR İvan, ÇAPOVSKİ İvan,
ÇAR Lerka, ÇAŞULE Kole, ÇATİÇ Musa Çâzim, ÇAU Nguyen Minh, ÇE GE
VARA Ernesto, ÇEMERSKİ Angel, ÇERKEZ Vladimir, Ç)RVENKOVSKİ
Kirşte, ÇİKİÇ Voyka Smilyaniç, ÇİLİMKOVİÇ Meliha, ÇİNGO Jivko, ÇİRO
Dİ Maçio Cuzepe, ÇİTRE Dilip Purşotan, ÇOLAKOVİÇ Enver, ÇOLAKOVİÇ
Radolyub, ÇOPİÇ Branko, ÇOSİÇ Dobriça, ÇUCAK Branko, ÇULAVKOVA
Katica, ÇVETAYEVA Marina, ÇVETKOVSKİ Çvetko, DABEVSKİ Petko,
DALAL Sureş, DAMOYLİÇ Miça, DAVİÇO Oskar, DAVİDOVİÇ Stoyanka
Grozdanov, DAVİDOVSKA Lyubinka, DE Vişnu, DEDAY Rahman, DEDİN
386
AÇ Milan, DELALİÇ Munib, DEMİR Firuz, DENGAL), DERVİŞ Mahmut,
DERVİŞ Saad, DESPOTOV Voyislav, DESTOVNİK Karel Kayuh,
DETELAYURE, DGÇİÇ Yovan, DİKİNSON Emili, DİNESEN İsak, DİNKAR
Ramdhari Sing, DİOP Birago, DİOP David, DİRYAN Lilyana, DİZDAR
(amid, DİZDAR Mak, DİZDAREVİÇ İsmet, DİZDAREVİÇ Ziya,
DOMANOVİÇ Radoye, DOMONKOŞ İştvan, DONESKA Vera, DORONSKİ
Stevan, DOS SANTOS Marçelino, DRAGOLYUB Stavrev, DRAGOSAVAÇ
Duşan, DRETAR Tomislav, DRİTERO Agoli, DURAKOVİÇ Ferida, DUTİNA
Todor, DUVANCFEELLE D., EDELFELT Karen Marle, EL-(AC Unsi, ELİOT
T. S., ELİOT Tomas, ELLİSON (arlan, ELUARD Pol, EMİN İdris, ENGELS
Fridrih, ENGÜLLÜ Suat, ENTSENSBERGER Hans Magnus, ERENBURG
İlya, ERİÇ Mihaylo, ERURİ Nasır, FARZAN Massud, FAZLİ Nida, FE(ER
Ferens, FE(ER Kalmam, FERENÇ Feher, F)RONYETS Vikâzoslav,
FİSC(ER Ernest, FLORA Radu, FLORA Yoan, FRENAUD Andre, FRENSİS
Artur, FUAT Mehmet, GAFFAR İbrahim Abd“l, GAL Laslo, GAMZATOV
Rasul, GARGİ Baluant, GAŞİ Alirizah, GAYTANİ Adem, GEGA Cevat,
GENET Jean, GEORGİEVSKİ Mihaylo, GEORGİEVSKİ Taşko,
GERASİMOVSKİ Dimitar, GİGİÇ Radmila, GİLVİK Ejert, GOCA Fikret,
GOLUBOVİÇ Kseniya, GORGİEV Gorgi M., GORKİ Maksim, GOŞEV Petar,
GÖNSALVES Egito, GRAFENAUER Niko, GROZDANOV Davidoviç
Stoyanka, GROZDANOVİÇ S“leyman, GRUEVSKİ Lubomir, GRUYESK)
Trayçe, GULESKİ Sotir, GUNGA Fahredin, GUTALY Deyan, GÜZEL
Bogomil, GYORGİEV Gyorgi M., (AC)OSMANOVİÇ Lamia, (ACİSALİYEV
Mito-Yasmin, (AD)RCANAY Sadri, (ANCİÇ Raziya, (ASAN (amdi,
(AŞEK Yaroslav, (AV Nas, (AYRETTİN Muhammed, (EMİNGVEY
Ernest, ()D)R Muhammed, (İCAZİ Ahmet Abdulmuti, (İDAYET Sadık,
(İGSMİT( Patricia, (İLDES(EİMER Wolfgang, (OCİÇ Cevat-FEYZİÇ
Fehriye, (OROZOVİÇ İrfan, (O-Şİ-MİN, (OY(OLT Per, (RİSTOVA YOÇİÇ
Svetlana, (UGNES Langston, (UMO (amza, İBRİŞİMOVİÇ Necat, İLEŞ
Bela, İLİEVSKA Vesna Domçevska, İLİEVSKİ Branko, İLİEVSKİ Dragan,
İLYEŞ Gyula, İMAMOVİÇ Ahmed Muhamed, İNFANTE Çuhermo Kabrera,
İONESCO Eugene, İSAKOVİÇ Ali, İSAKOVİÇ Aliya, İSAKOVİÇ Antoniye,
İVANOV Blagoya, İVANOVSKİ Gogo, İVANOVSKİ İvan, İVANOVSKİ Orde,
İVANOVSKİ Sırbo, İVANOVSKİ Vlado, JALİTSA Miyodrag, Jİ Feng, JİD
Andre, JİJOVİÇ Budimir, JİVKOVİÇ Duşan, JUPANÇİÇ Oton, KABBANİ
Nizar, KALEB Yekoslav, KALEŞİ (asan, KAMAR Kemal, KAMİ Albert,
KAMİL Amin, KANNAD, KAPİCİÇ (ANCİÇ Nasiha, KARACİÇ Radovan,
KARAYANOV İliya, KARDELY Edvard, KAROVSKİ Lazlo, KAŞTELAN Yure,
KATARC)EV İvan, KAVABATA Yasunari, KAYAN İbrahim, KAYEVİÇ
Fehim, KEBO Aliya, K)RKLEÇ Gustav, K)RLEJA Miroslav, K)RMPOTİÇ
Vesna, K)RNYEVİÇ Vuk, K)RSTANOVİÇ Zdravko, K)RTOVA Rayna, KİKİÇ
(asan, KİRDU Petru, KİRLEJA Miroslav, KİRYAZOVSKİ Risto, KİŞEVİÇ
Enes, KLEÇKAROVSKİ Mirce, KLETNİKOV Eftim, KLİMAN Aldo,
KLUÇANİN Zilhad, KOCA Fikret, KOÇOSKİ Nikola, KOLİŞEVSKİ Lazar,
387
KOLUNCİYA Dragan, KOMAR Rujiça, KONESKA Elizabeta, KONESKİ
Blaje, KOPOROVSKİ Lupço, KORDİÇ ivan, KORDİÇ Zdravko, KOROMAN
Veselko, KOSTADİNOVSKİ Kostadin, KOSTİÇ Duşan, KOSTİÇ Zvonimir,
KOSTOV Vladimir, KOŞ Erih, KOŞ Karoly, KOŞUTA Miroslav, KOTEVSKİ
Yovan, KOVACS Gyöngyi, KOVAÇİÇ İvan Goran, KOVİÇ Kaetan, KRAKAR
Loyze, KRAMBERGER Mariyan, KRANYEÇ Mişko, KRİSTENSEN İnger,
KRİSTENSEN Tom, KROPOTKİN Pyotr A., KRUNİÇ Milovan, KSİNDİ Vang,
KSUEFENG Feng, KUBUR Ali, KULAVKOVA Katiça, KULENOVİÇ Skender,
KUMBARAC) Lidiya, KUMBAROVSKİ Razme, KUNDERA Milan, KUNTNER
Tone, KURTOVİÇ Todo, KUSUMAG DRAYA Marati, KUŞEVSKİ Voyo,
KÜLAFKOVA Katitsa, KVAZİMODO Salvadore, KVESİÇ Pero, KVİNG Ai,
LADİN İliya, LA(TOVA Kata, LAKO Nataşa, LALETİN Voyislav, LALİÇ
Mihaylo, LATİÇ Cemaluddin, LAVRENSE Jems Kuper, LAZAREVİÇ V.
Branko, LAZAREVSKİ Yakov, LAZAROV Lazar, LAZAROV Risto,
LAZAROVSKİ Yakov, LAZİÇ Laza, LE GUİN K. Ursula, LECLERC Pierre
Robert, LENERO Vincente, LENİN İliç Vladimir, LENZ Zigfrid,
LERMONTOV Mihail, Lİ Lu, LJONDO Bardul, LORKA Garsiya, LUKİÇ
Duşanka Boyaniç, LUKŞİÇ İrena, LUMUMBA, LUNDKV)ST Artur,
MAC(ADO Antonio, MACUNKOV Mitko, MAGAREŞEVİC Mirko,
MA(APATRA Sitakant, MA(MUTEFENDİÇ Kemal, MAKEDONSKA
Viktoriya, MAKSİMOVİÇ Desanka, MALENKO Dimçe, MALESKİ Vlado,
MALKOÇ Saida, MAN Thomas, MANEV Evtim, MANEVSKİ Mile,
MANOYLOV Pande, MANOYLOVİÇ Sonya, MAO Çe Tung, MAR)NKOVİÇ
Radovan, MARİNOV-LAMAR Lalyu, MARKEZ Gabrial Garcia, MARKOV
Boris, MARKOV Mladen, MARKOVİÇ Vito, MARKS Karl, MARTİÇ Nikola,
MARTİSON Moa, MATEVSKİ Mateya, MATİÇ Duşan, MAYAKOVSKİ
Vladimir, MAY(ROVSKİ Aleksandar, ME(METİ Kim, MEKULİ Esad,
MELVİNGER Yasna, MEMİYA Minka, MENART Yanez, MEVLANA,
M)NÇEV Nikola, MİCENİ, MİDDLETON Christopher, Mİ(ALİÇ Slavko,
Mİ(AYLOV Pançe, Mİ(AYLOVA-BOŞNAKOVSKA Gordana, MİLADİNOV
Konstantin, MİLANOVİÇ Slavko, MİLEKOVİÇ-ŞUM Milorad, MİLENKOVİÇ
Dimitriye, MİLKOVİÇ Branko, MİLOSAVLEVSKİ Slavko, MİLOŞ Miodrag,
MİLOŞEVİÇ Nikola, MİLOŞEVİÇ Radoslav, MİLOŞEVİÇ Velimir,
MİLOVSKA Desa, MİNATİ İvan, MİNÇEV Nikola, MİRANOVİÇ Nevenka,
MİRKULOVSKA Bistrica, MİSİRKOVA RUMENOVA Kata, MİTREVSKİ
Coko, MO(ANT) Bramotrı, MOLOKVU Bendili, MOMİROVSKİ Tome,
MONTALE Eucenio, MORİNA Adnan, MOYSOV Lazar, MU(İÇ Ferid,
MUKOPADYAY Subas, MUKTİBOD( Gjanan Madhav, MUNTEANU
Feliçiya Marina, MUSTAFA Ahmed Antar, MUSTAFA İlker, MUYAGİÇ
Mubera, NADİM Dina Nat, NAMETAK Fehim, NAPESKİ Core,
NAPOLETANO
Pietro,
NASTİÇ
Vladimir,
NAZOR
Vladimir,
NEDELKOVSKİ Kole, NEDELKOVSKİ Mile, NEDELKOVSKİ Velko,
NENADİÇ Milan, NERUDA Pablo, NETO Agostino, NEYÇESKA Dragica,
N)KOLOVSKİ Vselenov Vaso, NİKİÇ Valentin, NİKİLESVAR, NİKOLOV
388
Stefan, NİKOLOVSKA Snejana, NOB)RDAL) Beyto, NOGO Rayko Petrov,
NOVESKİ Jivko, O CONNOR Flanery, OBRADOVİÇ Tomislav, OBRENOVİÇ
Aleksandar, OBRENOVİÇ Rade, OGNYANOVİÇ Tomislav, OKARA
Gabriyel, OKİGBO, OLİVERA Jose Antonio, OLUYİÇ Grozdana, OLYAÇA
Mladen, ORİYA, ORVEL Corc, OSMANLİ Tomislav, OSTİ Yosip, OSTOYİÇ
Lubiça, OSTOYİÇ Lyubitsa, OZAMU Dazai, PALİKRUŞEVA Galaba,
PANÇEVSKİ Milan, PANÇO Şukriya, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko,
PANOVSKİ Dane, PANTİÇ Mihaylo, PANZOVA Violeta, PAP Yojef, PAP
Yojez, PAP(AR(AYİ Gyura, PARUN Vesna, PAŞİÇ M“berra, PAŞKU
Anton, PATEL Candraşekar, PATEL Yogeş, PAVÇEK Tone, PAVEZE
Cesare, PAVİÇ Milorad, PAVİÇEVİÇ Slobodan, PAVLOSKİ Radovan,
PAVLOSKİ Yovan, PAVLOVİÇ Duşan, PAVLOVİÇ Miodrag, PAVLOVİÇ
Vladimir, PAVON Francisko Garsia, PAYDOS Kİ Blaje, PAYİÇ Miliya, PEİ
Mario, PEREİRA, PEROVİÇ Sreten, PERS Sant Yon, PERSE Saint-Yohn,
PEŞEVSKA Margarita, PEŞİÇ Milovan Slavko, PEŞİÇ Radivoye, PEŞORDA
Mile, PETKOVİÇ Ranko, PETKOVSKİ Boris, PETÖFİ Şandor, PETRESKİ
(risto, PETROVİÇ Branislav, PETROVİÇ Miodrag, PETROVİÇ Rastko,
PETROVİÇ Vladislav Dis, PETROVİÇ Yovan, PETROVSKA İvanka,
PETROVSKİ Trayan, PETRUŞEVA İlindenka, P)RLİÇEV Grigor,
PİLİÇKOVA Sevim, PİNCUR-MANÇEVSKİ Lazar, PİSAREV Görce,
PODRİMYA Ali, PODRİMYA AR, POGGİOLİ Renato, POLVANSKİ Andonov
(rist, POPA Vasko, POPİTOVA Viera Benkova, POPOVA Dr. Faniya,
POPOVİÇ Anton, POPOVİÇ Çedomir, POPOVİÇ Pavle, POPOVSKA Solzitsa,
POPOVSKİ Ante, POPOVSKİ Duşko, POPOVSKİ Vasko, PREMC(AND,
PREVER Jak, PRİMOJİÇ Vera, PRİTAM Amrita, PROŞİÇ Luka, PULYİÇ
Vlado, PURCAR Petko Voyniç, PUŞİÇ Bosilka, PUŞİNA S. Dervo, PÜLYİÇ
Vlada, RAB Juja, RABEAR)VELO, RAÇİN Koço, RAÇİN Kosta, RADANOVİÇ
Nenad, RADİÇEVİÇ V. Branko, RADOSAVLEVİÇ Dragişa, RADOSAVLEVİÇ
Vukman, RA() Camunda Presad, RA)ÇKOVİÇ Stevan, RAKİÇ Milan,
RAMAÇ Mihail, RASEL Bertrand, RASUL Şepar, RAVİ Ravinder, REMBO
Artur, RENCOV Mihail, RESUL Adem, REŞYPJA Frederik, REXROT(
Kenneth, R(YS Jean, R)ZA Resul, RİFAT (“rşit, RİLKE Rayner Mana,
RİNSER Luis, RİSOYEVİÇ Ranko, RİSTİÇ Marko, RİSTOVSKİ Blaje, RİTSOS
Janis, RİZVANOVİÇ Meho, ROJDETVENSKİ Robert, ROLAND Roman,
ROZEVİÇ Tadeus, RÖVŞEN Ramiz, RUDİÇ Ayşa, RUMENOVA MİSİRKOVA
Kata, SAD)K Fikret, SAFET Sariç, SAKS Neli, SALİ( Emin, SALİ(BEGOVİÇ
Melika, SAMOKOVLİYA İsak, SAN Ksiao, SANT İndira, SAP(O, SARAYLİÇ
İzzet, SARİÇ Safet, SAROT Natali, SAROYAN Viliyam, SATR Pol Jan,
SAXENA Sarvveshvvar Dayal, SAYFERT Yaroslav, SAYİG Tefık, SAZDOV
Tome, SAZDOVSKİ M. Tode, SC(AFF Adam, SCOTTI Giacomo, SEANS
Yean, SEFERİS Core, SEFERİSYorgo, SEG(ERS Anna, SEKULİÇ Dara,
SEKULİÇ İsidora, SELENİÇ Slobodan, SELİM Bedri, SELİMOVİÇ Mehmet,
SELİMOVİÇ Meşa, SEMA Muhammed İbrahim Abu, SENGOR Leopold
Sedar, SENGOR Leopold, S(İGA Naoya, SİDRAN Abdullah, SİLYAN Rade,
389
SİLYANOVSKİ Lyupço, SİMSKİ Stevo, SİMYONOVSKİ Stoymir,
SİNADİNOVSKİ Yakim, SİNG( Şaşmer Bahadır, SİYARİÇ Kamil, SKALA
İvan, SKENDERİ Fehbi, SKOTİ Cokomo, SLAVİÇ Zoran, SLAVİÇEK
Milivoy, SMİLEVSKİ Vele, SMYT(E Norman, SOLAMUN Tomaş, SOLEV
Dimitar, SOLJENİTSİN Aleksandar, SONE Yorgen, SONTAG Susan,
SORESCU Marin, SPA(İU Cevahir, SPA(İU Mustafa, SPASEVSKA
Eleonora, STANESKU Nikita, STANKOVSKİ Boşko, STANOYEVİÇ Lyuba,
STARASTOV L. N., STARDELOV Georgi, STAVREV Dragolyub,
STEFANOVİÇ Miryana, STEFANOVSKİ Milovan, STEFANOVSKİ Mirko,
STEFANOVSKİ Risto, STEİNER George, STERYOVSKİ Aleksandar, ST)NUS
Erik, STOYANOVSKİ Alekasandar, STOYÇEVSKİ Sande, STOYİÇ Mile,
STOYKOVSKA Elena, STOYKOVSKİ Gligor, STREZOVSKİ Yovan, STRİBER
Miroslav, SUBAYA Şanmuga, SUKSİN Vasiliy, SULEYMANİ Seyfedin,
SUPERVİELLE Jules, SÜLEYMAN Yusuf, ŞABANİ Resul, ŞABANOVİÇ
(azim, ŞALP Volftgang, ŞAM)Ç Yansa, ŞANTİÇ Aleksa, ŞANTİÇ Slavko,
ŞÇEPANOVİÇ Blajo, ŞEGO Kreşimir, ŞE(U Şaban, ŞENFİLD OLYAÇA
Komeliya, ŞERBAN Nada, ŞEYTİNATS Radivoye, ŞİNKO Ervin, ŞİRİLOV
Petar, ŞİYAÇKİ Olivera, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B. , ŞOLO(OV Mihail, ŞOPOV
Aço, ŞOPOV Atso, ŞOV Bernard, ŞPİLYAK Mika, ŞTAUBRİNGER Zvonko,
ŞTAYNBEK Con, ŞTEFAN Florika, ŞUPLİNOVA Evgeniya, ŞUŞKO Mario,
ŞUYİTSA Bojidar, TAGORE Rabindrant, TAGORE Rahindranat, TA(İR
Kâmuran, TA(MİŞCİÇ (“seyin, TALEVSKİ Blagova, TAMAŞ Yuliyan,
TANASKOVİÇ Darko, TANESKİ Antonio, TANEVSKİ Bogoya, TASEVSKİ
Atanas, TAŞKOVSKİ Dragan, TAUFER Jıri, TAUFER Vida, TAUFER Yirji,
TEKERLİ Fuad, TEYMUR Mabmud, T(EADORU Viktoriya, THOMAS
Dylan, TİMOTİYEVİÇ Bojidar, TİTO Yosip Broz, TOCİLİ Afrodita,
TOÇİNOVSKİ Vasil, TOÇKO İvan, TODOROVİÇ Gordana, TODOROVSKA
Duşiça, TODOROVSKİ Gane, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile,
TO(OLY Miroslav, TOLNAİ Oto, TOLSTOY Aleksey, TONTİÇ Stevan,
TORKA Miguel, TOŞOVİÇ Risto, TOTSİNOVSKİ Vasil, TRENÇEVA
Miryana, TRİFUNOVİÇ Duşko, TRİFUNOVSKA Radmila, TRİTS Ervin,
TRUMİÇ Marina, TSEROVİÇ Vuk, TSEŞAR)Ç Dobrişa, TSUKARO Kate,
TSVETKOVSKİ Branko, TSVETKOVSKİ Radovan P., TSVİYETİÇ Lyubomir,
TUFAN Muzaffer, TULYAKOVA (İKMET Vera, UGREŞİÇ Dubravka,
UGRİNOV Pavle, UGRİNOVA SKALOVSKA Radmila, URDİN Koço,
UROŞEVİÇ Vlado, UYEVİÇ Tin, UYKO Vorea, VA(ABZADE Bahtiyar,
VANGELOV Atanas, VANKU Milan, VAPTSAROV Nikola, VEGRİ Şaşa,
VEKENTARAMU, VEKİLOF Vakif, VELKOV Tome, VELYANOVSKİ Çvetko,
VELYANOVSKİ Noviça, VENTURA A., VEREŞ Şaşa, VEŞOVİÇ Marko,
VETMO Duşko, VİAN Boris, VİDENOVİÇ Radomir, VİDMAR Yosip,
VİDOYKOVİÇ Jivorad, VİMAL Ganga Prasad, VİNAVER Stanislav,
VİNTER(ALTER Velko, VİŞİNSKİ Boris, VİTEZ Grigor, VLADOVA
Yadranka, VLA(OVİÇ Velko, VOGEL (erman, VOKOSAVLYEVİÇ Slavko,
VOZNESENSKİ Andrey, VR(OVAÇ Duşka, VUKANOVİÇ Slobodan,
390
VUKMİROVİÇ Miryana, VUKŞİÇ VİTOŞEVİÇ Vyera, VULETİÇ Ancelko,
VULF Virciniya, VYSKOCİL İvan, WEİSS Peter, YAÇEV Risto, YAKİMOVSKİ
Çedo, YANÇAR Drago, YANEVSKİ Slavko, YANKOV Stoyne, YANSEN
Yohannes V., YAŞAR NASTEVA Olivera, YEATS Viliam Butler, YEGER
Frenk, YEKNİÇ Dragolyub, YESENİN Sergey, YEVRİÇ Darinka, YEVTİÇ
Dobrivoye, YEVTUŞENKO Yevgeni, Y)LMAZ E. , Y)LMENİÇKİ Peter, YİAN
Lu, YİAN Tian, YOKİÇ Lilyana, YONESKO Ejen, YONG SAM Kim, YORUBA,
YOSİÇ Lubişa, YOSİFOVSKİ Yonçe, YOUNCENAR Marguerite, YOVANOVİÇ
Boyan, YOVANOVSKİ Meto, YUKİÇ MARYANOVİÇ Vaska, YUNG C. G.,
YUR)ŞİÇ Yakov, YURUKOVA Nada, YUSUF S“reyya, ZAGORİÇNİK
İfigeniya, ZA(İROVİÇ Ayşa, ZAYÇ Dane, ZDRAVEVA Milka,
ZDRAVKOVSKİ Tsane, ZEKERİYA Necati, ZEKO Moikom, ZLOBEÇ Çiril,
ZORİÇ Voyislav.
13. Deneme, Değini ve Tanıtım yazıları: ABDULLAH Arzu,
AGO Arif, AHMED Oktay, AHMED Selda, AHMET Enver, AHMET Veli,
AKATL) F“sun, AKBAL Oktay, AKSAL Kudret Sabahattin, AKSOY Fahir,
ALİ Fahri, ALİ Melahat, ALTANAY Erbil, ARMAĞAN İbrahim, ARSLAN
Ahmet, ASTALOS Georges, ATAÖV T“rkkaya, ATİK Suade, BANYEVİÇ
Mirko, BART(ES Ronald, BAYRAKTAREVİÇ Fehim, BAYRAM Esat,
BE(RAMOĞLU Ataol, BEKTAŞ Cengiz, BELLÜR İrfan, BEYZAT Esen,
BEYZAT Mugbil, BİLBAŞAR Kemal, BİNGÖL Abdulkudd“s, BOGDANOVİÇ
Deyan, BONNEFOY Claude, BREHT Bertolt, CANBERK Eray, CANTERS
Robert, CİLO (ASAN, CİNCİÇ Slavolyub, CONTURK (“seyin, CUKANOVİÇ
Mariya, Ç)NARL) (ASAN Maksut, ÇİRO Dİ Maçio Cuzepe, DAĞLARCA
Fazıl (“sn“, DALİP Kerim, DALİP Meral, DİZDAREVİÇ İsmet, DURAK
Alnur, DUVANCFEELLE D, EMİN Bilge, EMİN İlhami, EMİN Rifat,
ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, EREN İsmail, ERENBURG İlya, ER(AT
Azra, GÜLER Mehmet, (AC)OSMANOVİÇ, (ALİKARNAS BAL)KÇ)S),
(ALİM Nurten, (ASAN Vefki, (AYRETTİN Erol, (AYRO Yakup, (ÜSEYİN
Leyla, (ÜSEYYİN M“edin, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM Mehmet, İLYAS
Enver, İSLAM Ayşenur, KAİN Maral, KALEŞİ (asan, KAMİ Albert,
KAPLAN Mehmed, KARAHASAN Drita, KARAHASAN Mustafa, KAYA
Fahri, KOPOROVSKİ Lupço, KOŞ Karoly, KOVACS Gyöngyi, KUBUR Ali,
KUMBARAC) Lidiya, MAKAL Oğuz, MERCAN (asan, MİLER (enri,
MORİNA İrfan, MUTLU AY Rauf, NACİ Fethi, NASRETTİNOĞLU İrfan
Ünver, NEBİ Saadet, ONUR Bekir, OSMANLİ Tomislav, OY Aydın, ÖZBAY
(“seyin, ÖZDEMİR Alişan, PETKOVSKİ Boris, PİKASO Pablo, POGGİOLİ
Renato, POLENAKOVİÇ (aralampiya, POPOVSKİ Pande, PROŞİÇ Luka,
PULUR (asan, RADOSAVLEVİÇ Dragişa, RAMO Ş“kr“, RİTSOS Janis,
ROGOVAL) Bayram İbrahim, ROLAND Roman, SAİT Nermin, SATR Pol
Jan, SAVİÇ Momçilo D., SELİM Cevahir, SELİM G“ler, SELİM (ilât,
SELMAN Leyla, STEFANOVSKİ Mirko, STOYKOVSKA Elena, SULEYMANİ
Seyfedin, SUPO Filip, SÜLEYMAN (“seyin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg,
ŞENER Sevda, ŞOV Bernard, TAÇİ (ilmi, TA(İR Alâettin, TANASKOVİÇ
391
Darko, TANYOL Tuğrul, TASNADİ Edit, TEKDİL (ulusi, TEMKOV Kiril,
TEVFİK İsmail, TİTİZ Tiho, TOMOVSKİ Krum, TUFAN Erol, TÜMER
G“lhan, YAVUZ (ilmi, YEŞEREN Agim Rifat, Y)LD)Z Mustafa,
YOSİFOVSKİ Yonçe, YUNG C. G., YURUKOVA Nada, ZA()ROVİÇ RUDİÇ
Ayşa, ZDRAVEVA Milka, ZEKERİYA İsmail.
. SONUÇ
Sesler, 1965yılları arsında toplam
sayı yayimlanan
Balkanlarin en uzun soluklu dergisidir. Balkan T“rkleri ile alakalı şiir,
dil, edebiyat, tarih, k“lt“r, sosyoloji ve siyaset bilimi gibi alanlarda çok
sayıda yazı bulunur. Eski Yugoslav cografyasında daha çok T“rklerin
yoğun olarak bulunduğu Makedonya ve Kosova da dağıtılır. T“rk
aydınları arasında yaygın olarak okunan bu dergi, Balkan T“rk halkının
milli benlik ve kimliklerinin g“çlenmesine katkıda bulunma
amacındadır.
Dergi, Balkan coğrafyasında yaşayan T“rk halkının edebi
alandaki ihtiyaçlarını karşılamak ve yeni bir edebi nesil yetiştirmek
amacıyla yola çıkar. Genç neslin yetişmesinde önemli katkılarda
bulunur. İlk yazılarını bu dergide yayınlayan bir çok önemli isme
rastlanır. Başta Balkanlarda yaşayan T“rkler olmak “zere yerli ve
yabancı zengin bir şair-yazar kadrosuna sahiptir. Dergide geniş bir şair
ve yazar kadrosu bulunur. Başta Makedonyada yaşayan T“rk kökenli
isimler olmak “zre, Yugoslavya ve T“rkiye'den de çok sayı da isim
bulunur. Dergide şiir, hikâye, roman, tiyatro, makale, deneme, değini,
eleştiri, m“lakat, biyografi, bibliyografya gibi bir çok edebi t“rde yazılar
bulunurç Ayrıca bazı pop“ler yabancı yazarların çevirilerine de yer
verilir. Bölgedeki T“rklerin folkloru “zerine yapılan derleme ve
değerlendirme çalışmaları da önemli bir yer tutar.
Dergi, maalesef diğer dergilerin uğradığı akıbetten kurtulamaz.
yılında yayımlanan son sayısıyla tozlu raflardaki yerini alır.
Umarız, bu derginin eksikliği hissedilmeden balkanlarda yaşayan T“k
halkının eserlerıne sahip çıkacak nice yeni dergiler yayın hayatına
katırlır.
KAYNAKÇA
Karakuş
Ertuğrul,
Sesler
Dergisi
Bibliyografyası,
Paradigma Akademi Yayınları, Temmuz
.
Karakuş Ertuğrul, Makedonya Ve Kosova T“rk Edebî
Üreticiliğinin Devamında Sesler Dergisinin Rol“ , Uluslararası Dil ve
Edebiyat Çalışmaları Konferansı, (ëna e Plotë "Beder" Universitesi
Tiran 2013.
İsmail Zekeriya, İlkokullarda Edebiyat Derslerinin
amacı , Ekim
S.
.
392
İsmail Zekeriya, Öğrenci Dili, Terimler ve Dilbigisi , Ocak
1974, S. 82.
Kardely Edvard, Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri ,
Çeviren:Suat ENGÜLLÜ , Ocak
, S:
.
Nebi Şerafettin, Anılarımda B“y“k Kalpler , KasımAralık
, S:
-251.
Sesler, Öd“ll“ Öyk“ Yarışması , Eyl“l
, S:
.
Sesler, Öd“ll“ Öyk“ Yarışması , Şubat
, S:
.
Sesler, Mart 1986, S: 204.
Sesler, Sesler Aylık Toplumsal Sanat Dergisinin
Edebiyatımızın Gelişimindeki Katkısı ve Rol“ Sesler Aylık Toplumsal
Sanat Dergisinin 20. Yıldön“m“ Dolayısıyla D“zenlenen Yuvarlak Masa
Karşılaşması , Sesler, S:
,
Ocak
.
Zekeriya Necati, Ayın K“lt“r-Sanat Olayları , Eyl“l
,
S: 28.
www. halkkulturu. org
393
TÜRBE ve YAT)RLAR ETRAF)NDA OLUŞAN (ALK ANLAT)LAR)NDA
RÜYA MOTİFİNİN İŞLEVLERİ
Yrd. Doç. Dr. Oğuz ERDOĞAN
Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
[email protected]
ÖZET
Geçmişten g“n“m“ze T“rk k“lt“r“nde önemli bir yer işgal eden ve
toplumun her kesiminden ziyaretçileri olan t“rbe ve yatırlar etrafında
canlı bir folklorik hayat yaşandığı dikkatlerden kaçmamaktadır. (alk
tarafından kutsal kabul edilen t“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk
anlatılarında
yer
alan
r“ya
motifi,
gerek
ziyaretgâhın
anlamlandırılmasında gerekse o ziyaretgâhta icra edilen inanç ve
pratiklerin şekillenmesinde önemli bir işlev “stlenmektedir.
Bu bildiride öncelikle k“lt“r“m“zde t“rbeler etrafında oluşan
folklorik unsurların temelini teşkil eden velî/velî k“lt“, sonrasında
t“rbe/yatır, motif kavramı ve r“ya motifi hakkında bilgi verilecektir.
Ardından sözl“ ve yazılı kaynaklardan derlenen efsane, memorat vb., halk
anlatılarında yer alan r“ya motifinin t“rbe ve yatırlar etrafında ziyaret
rit“eline bağlı olarak varlığını s“rd“ren folklorun oluşumu ve devamlılığı
açısından ne gibi işlevler yerine getirdiğine işaret edilecektir.
Böylelikle toplumun her kesiminden ziyaretçileri olan önemli
çekim merkezlerinden biri olarak t“rbelerin ziyaretgâh olmasında ve
maddi manevi b“t“nl“klerinin korunmasında r“yaların yeri
incelenecektir. Diğer yandan r“yaların ziyaretçiler için motivasyon
sağlayan, onların mekânı anlamlandırmasında ve bu mekâna
bağlılıklarının oluşmasında da etkili olduğu irdelenmeye çalışılacaktır.
Ayrıca bu mekânların ve mekânların sahipleri olan velîlerin
propagandasının yapılmasında; değişik yoğunlukta ziyaret edilen t“rbe ve
yatırların pop“laritesinin artmasında; özellikle de halkın g“ncel olarak
psikolojik durumu ve velî k“lt“ne ne derece bağlı olduğunun
anlaşılmasında önemli bir işlev yerine getirdiği ortaya konmaya
çalışılacaktır.
ABSTRACT
It is not overlook that active living stlyle around tombs and
entombed saint which is very importand in Turkish culture and have
visitor from every sites of society until now. Dream pattern that taked
394
part folk narrations which formed around tombs and entombed saint that
is sacred by folks. Dream pattern have very important function not only
about meaning of visiting sites but also shaping of belief and applications
which made in there.
In the article will give information about Saint factor that is bacic
of folk elements which shaped around tombs, then tombs/entombed Saint,
then pattern concept, then dream pattern. Afterwards, it will indicate
dream pattern taked part in folk narration which collected from legends
have how functions about folklor being and during.
In this way, importans of dreams will be examined about beening
visiting site of tombs which are very important centers have very most
visitor from every part of society and protecting of completeness about
spiritual and material. Also it will try to analyse that dream is not only a
motivation factor for visitors but also meaning of this places and being
dependent for this places. Separately, it will try to present that dreams are
how important about propaganda of saints are owner this places and
about popularite rising of tombs and entombed saint which have been
visited in varied density and about actual statue of folk psychological and
about understanding of how are folks devote to saint cult.
Giriş
Geçmişten g“n“m“ze halkın kutsal kabul ederek ziyaret ettiği
önemli çekim merkezleri arasında t“rbe ve yatırlar oldukça dikkat
çekicidir. Anadolu nun her yerinde bulunan ve halk tarafından periyodik
ya da periyodik olmamak kaydıyla çeşitli zaman dilimlerinde ziyaret
edilen t“rbeler, velî k“lt“n“n halk muhayyilesindeki yerinin somut
göstergesi olarak gör“lmektedir.
Bu çalışmada t“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında yer
alan r“ya motifinin işlevleri ele alınacaktır. Söz konusu halk
anlatılarındaki kahramanlar, yatır ve t“rbe sahibi olan velîler ve onlarla
r“ya yoluyla iletişime geçen şahıslardır. Verilen örneklerde adı geçen
geçen dinî şahsiyetler t“rbe ya da yatır sahibi olarak bilinen
şahsiyetlerdir. Bir başka ifadeyle çalışmamızın hareket noktası maddi
varlığı olan t“rbe ve yatırlar olduğundan somut bir t“rbe ya da yatıra
bağlanamayan halk anlatıları göz ardı edilmiştir. Bu anlatılarda adı
geçen şahsiyetlerin bir kısmının t“rbesi ya da yatırı halen b“t“nl“ğ“n“
korurken bir kısmının “zerine herhangi bir yapı inşa edilmiş
olabilmektedir. Burada dikkate aldığımız husus söz konusu evliyanın
mezarının ziyaret edilmesi ya da bilinip saygı gösterilmesidir.
T“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan
r“ya motifinin işlevlerine geçmeden t“rbe ve yatırların oluşumunun
sebebi olan velîler ve velî k“lt“ hakkında kısaca açıklama yapılacaktır.
395
Sonrasında velîlerin sahip oldukları t“rbe ve yatırlar hakkında bilgi
verilecektir.
1. Velî- Velî K“lt“
Arapça velâ yahut velîye fiilinden gelen velî sözc“ğ“
lûgatlarda Karîb, ibni “mm, yar ve dost. Ahterî Mustafa Efendi,
, s.
1084) ve Yakın, yanında olan; bitişik, komşu; yardımcı, destek veren, arka
çıkan; dost; akraba.
Mutçalı,
, s.
anlamlarıyla
karşılanmaktadır. Kâmus-ı T“rkî de (ak Teâlâ'ya vasıl ve kurbet-i
İlâhiye ye nail olan zat, Azîz. Şemseddin Sami,
, s.
olarak
geçmektedir. "Evliyâ" ise bu kelimenin çoğulu olmakla birlikte halk
arasında tekil olarak kullanılmaktadır. Tasavvufî gelenekte ise velî
Allah ın ilgi, himaye, yardım ve sevgisine mazhar olmuş ermiş
kimse. Furat,
, s.
anlamında kullanılmaktadır.
Ahmet Yaşar Ocak, bu terimin ilk olarak ne zaman kullanıldığının
tespitinin tam olarak yapılamasının g“çl“ğ“n“ belirtmekle beraber )X.
y“zyıla kadar geçen zaman içinde velî kavramının epeyce işlenerek
gelişme imkânı bulduğunu ifade etmektedir Ocak,
, s. .
Ahmet Yaşar Ocak, IX-X))). y“zyıllara kadar oluşan baız
kaynaklara dayanarak velî kavramının tamamen S“nnî bir tabana
oturtulduğunu belirtir. Velî olabilmenin ilk ve temel şartının şeriat
esaslarına tam bir bağlılık içinde olmaktır Ocak,
, s. . Ancak bu
durum gayri S“nnî anlayış içerisinde farklı gelişmiştir. Özellikle Şiî
çevrelerde velî anlayışında önemli olanın hakikatin zahirde değil
batında olduğu; peygamberlerin zahiri, velîlerin ise batını temsil ettiği
d“ş“n“lm“şt“r. Böylece Peygamber şeriatı, Ali ve ondan sonraki
imamlar da hakikati temsil etmektedirler. (akikatın ise şeriatın
“zerinde olması itibarıyla velînin nebiye “st“nl“ğ“ söz konusu
olmaktadır G“ngör,
, s.
.
(alk anlayışında ise velî kavramı oldukça geniş bir zemine
oturmaktadır. (alk dindarlığı olarak kavramsallaştırılan anlayış
içerisinde İslam öğretilerinin yanında eski T“rk inanışlarından
beslenerek teşekk“l eden velî anlayışı kompleks bir yapıya sahip
olmuştur. T“rk-İslam coğrafyasında velî anlayışının temelleri İslam
öncesi inanç sistemlerine dayanır.
T“rklerde velî inancının kökeni Atalar K“lt“ ve Şamanizm
dönemine kadar göt“r“lebilmektedir. Ata ruhlarından fayda bekleme ya
da zarar geleceğine dair inanışın yanında Şamanlarla velîlerin
benzerlikleri bu d“ş“nceyi desteklemektedir. Şamanlar gelecekten
haber verme, hava şartlarını değiştirme, hastaları iyileştirme, göğe
çıkma, uçma, ateşte yanmama gibi vasıflarıyla özellikle Bektaşî
menâkıbnâmelerindeki velîlerle oldukça benzeşirler.
396
Jean-Paul Roux, T“rkçeye T“rklerin ve Moğolların Eski Dini
adıyla çevrilen eserinde İslâmî dönemdeki velîlerin Şamanlarla olan bu
benzerliklerini çeşitli velîlerin kerâmet motiflerinden örneklerle
açıklamış ve M“sl“man T“rk velîlerini M“sl“man şekline b“r“nm“ş
Şaman olarak nitelemiştir Roux,
, s. -73).
Roux, Şamanist inanç sistemi içinde T“rklerin Şamanların
birtakım olağan“st“ g“çleri olduğuna inandıklarını belirtir. Şamanlar
onlara Gök Tanrı'dan mesajlar getiren “st“n kişilerdir. Roux; Gerdizî ve
Mervazî nin Kırgız Şamanlarına Tanrının Peygamberi anlamına gelen
Soğdça bir kelimenin bozulmuş şekli olan faghinun ismini verdiklerini
belirtir (Roux, 2002, s. 67).
T“rk velî telakkisinin zamanla T“rkler arasında gelişiminde
özellikle Yesevîye nin b“y“k etkisi söz konusudur. Yesevîlikle birlikte
Ahmed Yesevî ve m“ritlerinin etrafında oluşan menkabelerle göçebe
T“rk boyları arasında velî k“lt“ hızla yayılmıştır.
X)). y“zyıldan itibaren Anadolu ya gelen T“rk boyları
beraberinde velî k“lt“n“ de getirmişlerdir. Anadolu ya T“rk boylarıyla
eş zamanlı olarak gelen Yesevîye ye mensup velîler Anadolu da velî
k“lt“n“n yerleşmesine katkı sağlamışlardır. Özellikle X))). y“zyılda
Moğol istilasından kaçan ve Anadolu ya gelen şeyh ve m“ritler velî
k“lt“n“n oluşmasında hususi bir yer işgal etmişlerdir.1 Bu velîler
Selçuklular tarafından hoşgör“yle karşılanmış ve söz konusu velîlerin
faaliyetlerine engel olunmamıştır Barkan,
.
Velî olarak kabul edilen şahsiyetler toplum tarafından idealize
edilen tutum ve davranışlarla adeta bir model olarak karşımıza
çıkmaktadır. O, Allah a olan yakınlığı ve örnek davranışları “zerinde
taşımasıyla ideal insanı temsil eder. Velîler temsil ettikleri m“essesenin
olmazsa olmazı olarak kabul edilen kerâmetlerin hikâyeleriyle toplumda
n“fuz sahibi şahsiyetler halini alırlar. "Allah'ın salih, takva sahibi velî
kullarından zuhur eden olağan“st“ hâl." Uludağ,
, s.
olarak da
tarif edilen kerâmetlerin velî öld“kten sonra da devam ettiği
noktasındaki inanç oldukça önemlidir.
Yukarıda adı geçen ve halk dindarlığı ya da halk M“sl“manlığı
içinde önemli bir yeri olan velî k“lt“ ise fevkalade kuvvet ve kudretle
m“cehhez olup Tanrı ya yakın kabul edilen bir şahsiyetin herhangi bir
konuda sağ veya öl“ iken yardımının dokunacağına inanılması ve bunu
temin için rit“el yollarla başvurulmasıdır. Ocak,
, s. şeklinde tarif
edilmektedir.
Bu konuda geniş bilgi için bkz. M. Fuad Köprülü, Türk
Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (Ankara 2007) ve
Anadolu’da İslamiyet (Ankara 2005).
1
397
Ahmet Yaşar Ocak, bir velînin k“lt konusu olup olmadığının velî
adına yapılmış bir mezar yahut t“rbenin var olmasının yanında söz
konusu velînin kendisinden kaldığına inanılan bir kısım eşyaların
bulunmasına; söz konusu mezar ve t“rbenin belli amaçlarla ziyaret
edilip bu ziyaretlerin adak ve kurbanlara sahne olmasına; dua
mahiyetinde velî ile ilgili ve onun adının geçtiği sözlerin bulunmasına
bağlı olarak tespit edilebileceğini kaydeder. Bu “ç unsurdan özellikle
birincisine diğerlerine nazaran daha sık rastlanır. Velîye ait olan t“rbe
ve mezarın özenle yapılmış ve aynı şekilde korunuyor olması velînin de
halk nazarında ne kadar itibarlı olduğunun en basit göstergesidir. Velîye
ait olan mezar ve t“rbe normal mezarlardan farklı mekânlarda, dikkat
çekici noktalarda, yol kavşaklarında ve işlek yerlerde konumlanır.
Ayrıca t“rbeler çoğu zaman velîye ait olan eşyaların da korunduğu
yerlerdir (Ocak, 2010, s. 9-10).
2. T“rbeler-Yatırlar
T“rbe kelimesi Arapça "t“râb" kelimesinden gelmektedir.
"T“râb" toprak anlamına gelmektedir. T“rbe kelimesinin anlamı
sözl“klerde: . "Bir âdemin medfun bulunduğu toprak, mezar, merkad." 2.
"Kibâr u mazanne-i Kirâmın merkadları “zerine tesis olunan bina ki
ekseriya ziyaretgâh olur" Şemseddin Sami,
, s.
; . "Mezar." 2.
"Mezar “zerine çatılmış yapı." Devellioğlu,
, s.
şeklinde geçer.
Anadolu'da velîlerin yattığı kutlu mezarlara ad olan t“rbe kelimesinin
yerine "yatır" kelimesinin yanı sıra "dede mezarı", "eren", "evliya" ve
ziyaret kavramı “zerine yapılan bir çalışmada olduğu gibi "tekke"
kelimesi de kullanılabilmektedir Ünver G“nay,
, s. .
İsmail Orman, İslam tarihi içerisinde ilk devirlerde mezar
mimarisinin olmadığından bahseder ve İslam da en makbul mezarın en
çabuk kaybolan mezar olduğunu söyler. İlk iki y“z elli yıl içerisinde
tipolojik değeri olmayan ve Abbâsî halifelerinden M“ntasır-Billâh için
Rum asıllı annesi tarafından Sâmerrâ da inşa edilen sekizgen yapılı
Kubbet“ s- S“leybiye nin İslam tarihinin ilk mezar yapısı olduğunu
belirtir Orman,
, s.
. Daha sonraki devirlerde çeşitli mimari
özellikleriyle İslam coğrafyasında t“rbeler inşa ettirilmiş ve birçoğu
g“n“m“ze kadar gelmiştir.
T“rk k“lt“r“nde ise temeli çok eski dönemlere dayanan
t“rbeler, Orhun Kitabeleri nde "bark" Ünver G“nay,
, s.
olarak
yerini almıştır. Abd“lkadir İnan tarafından dilimize T“rklerde ve
Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair başlığıyla çevrilen
çalışmasında Barthold, Wilhem Rubruk un aktardıklarına göre
398
Kıpçakların mezarların “zerine yapılan sivri tepeli t“rbe yahut tuğladan
bir kule, bazan da taştan bir ev inşa edildiğinden söz eder Barthold,
, s.
. Abd“lkadir İnan, Wilhem Rubruk un tarifine göre X))).
y“zyıl Kıpçak-Kuman boylarının mezarlar “zerine yaptıkları bu y“ksek
tepelerin Kurgan İbn Fadlan ın )X. y“zyıl Oğuz boylarının defin
merasimlerine dair vermiş olduğu bilgilerde yer alan mezar “zerindeki
kubbe gibi döşeme nin aynı olduğunu kaydeder İnan,
, s.
.
T“rklerin Anadolu ya gelmelerinden sonraki devirlerde S“nnî ya
da gayri S“nnî özellik gösteren çeşitli tarikatların başında bulunan ve
t“m Anadolu da şöhret yapan Mevlânâ, (acı Bektaş Velî gibi
şahsiyetlerin öl“mlerinin ardından birtakım t“rbeler inşa edilmiştir. Bu
t“rbelerde zamanla bazı rit“eller oluşmuştur. Bu t“rbelerde yatan
şahıslar olağan“st“ vasıflarla donatılmış, “st“n g“çleri olan manevi
şahsiyetler halini alarak velî k“lt“n“n yerleşmesinde etkili olmuşlardır.
Aynı zamanda tarihî birer şahsiyet olan Mevlânâ, (acı Bektaş
Velî gibi velîlerin t“rbelerinin yanında tarihî şahsiyet olmayan velîler ve
onlara ait t“rbelerin de zaman içinde Anadolu nun her yanında var
olmaya başladıkları gör“lm“şt“r Ocak,
, s. -17).
Bug“n itibariyle de Anadolu nun her köşesinde halk tarafından
ziyaret edilen çok sayıda t“rbe ve yatır bulunmaktadır. Bu t“rbelere
halk çeşitli amaçlarla ziyarete gitmekte, maddi manevi beklentilerinin
yerine gelmesini ummaktadır. Böylece temeli çok eski devirlere dayanan
velî k“lt“ ziyaret rit“eli bağlamında varlığını s“rd“rmektedir.
3. Motif-R“ya Motifi
3.1.Motif
(alk anlatılarında en işlek motiflerden olan r“ya motifi ile ilgili
kavramsal açıklamalara geçmeden önce motif kavramı ile ilgili olarak
halk bilimciler tarafından yapılan tariflerden bazılarını vermek yerinde
olacaktır. (alk Bilimi çalışmalarında sıkça kullanılan Motif Index of
Folk Literature adlı eserin sahibi S. Thompson, The Folktale adlı
çalışmasında motifle ilgili olarak; Motif bir masaldaki en k“ç“k unsur
olup, bu unsur gelenekte s“rekli bir varoluş g“c“ne sahiptir. Bu g“ce sahip
olabilmek için bu unsur gör“lmemiş ve çarpıcı bir özelliğe sahip olmak
zorundadır. ifadelerini kullanır. Thompson, motifleri “ç gurupta toplar.
Buna göre: Birinci gurupta yer alanlar; tanrılar, olağan“st“ hayvanlar,
cadılar, devler ve periler gibi şahane yaratıklar ve hatta gözde olan en
k“ç“k çocuk veya hain “vey anne gibi gelenek tarafından bilinen insan
karakterleri de içine alan masalların aktörleridir. İkinci gurupta ise, bir
hareketin arkasındaki b“y“l“ objeler, olağan“st“ görenekler, acayip
399
inanmalar ve benzeri gibi unsurlar. Üç“nc“ gurupta ise; tek tek olaylar
yer alır. Ekici, 2011, s. 112).
S. Thompson, bir masaldaki her şeyin motif olamayacağı
fikrindedir. Bir unsurun motif olabilmesi için farklı bazı özelliklere sahip
olması gerektiğini belirterek bu özellikleri; motif terimi çok esnek bir
şekilde bir masaldaki herhangi bir unsur için kullanıldığında kesinlikle
unutulmamalıdır ki, geleneğin bir parçası olabilmek için bir unsur
insanların onu hatırlayacağı ve tekrar edeceği geleneğe has bir özelliğe
sahip olmak zorundadır. Sahip olunan bu özellik sıradan ve bayağı bir
özellik değil, farklılığı gösteren bir özelliktir. şeklinde sıralar Ekici,
2011, s. 112).
S. Thompson a göre, Masalda bir anne olmak motif değildir. (ain
“vey anne ise bir motif olabilir, ç“nk“ o en azından gör“lmemiş bir şey
olarak d“ş“n“lm“şt“r. (ayatın gelişig“zel olayları motif değildir. John
giyindi ve kasabaya doğru y“r“d“ demek hatırlamaya değer bir tek motif
bile ihtiva etmez, fakat kahraman kendisini gör“nmez yapan şapkasını
giydi; b“y“l“, uçan halısına oturdu ve g“neşin doğusundaki, ayın
batısındaki “lkeye gitti demek en azından dört motifi, yani şapkayı,
halıyı, şahane “lkeyi ve b“y“l“ hava yolculuğundan oluşan motifleri, ihtiva
eder. Aslan,
, s.
.
Max L“thi motifi Kendisini an anede muhafaza etme g“c“ne
sahip olan, hikâye etmenin en k“ç“k unsuru. Sakaoğlu,
, s.
olarak tarif eder. Linda Dégh in motif tarifi ise Motifler anlatıları
oluşturan detaylardır. Ayrıca halk anlatısındaki en k“ç“k sabit
parçalarıdır. Belirli bir karakter tipi “zerinde odaklanabilirler; bazen bir
harekete, bazen de hareketin başka durumları “zerine. Ona göre, motif
sırası masalın anlatı parçalarından biridir Degh,
, s.
.
Ferhat Aslan, Naki Tezel in İstanbul dan Derlediği Masallar
İnceleme – Metin
adlı çalışmasında araştırmacıların motif
konusundaki tariflerini sıralayıp motifin anlatmanın en k“ç“k parçası
olarak vurgulandığına dikkati çekmektedir. Aslan a göre bu durum,
motifin yapısal özelliklerinden hareketle tanımlandığını göstermektedir.
Aslan, motifin masal içindeki işlevleri de göz ön“nde
bulundurulduğunda bu tanımlara yenilerinin de eklenebileceğini
belirtmektedir (Aslan, 2012, s. 305).
. . R“ya-R“ya Motifi
İlahiyat, psikoloji, sosyoloji, tıp gibi çeşitli bilim dallarının
çalışma alanları içerisinde inceleme konusu olan r“ya, folklor açısından
da son derece işlevsel bir motiftir. Motif-Index of Folk Literature de
400
F.
numaralı motif olarak yerini almış olan r“ya motifi halk
anlatılarında araştırmacıların en çok karşılaştığı motiflerdendir.
Görmek anlamındaki ru yet kök“nden t“remiş olan r“ya, uyku
sırasında kişinin zihninde canlanan hayal ya da hayaller dizisi olarak
tarif edilebilir. Yani r“ya bir zihin faaliyetidir. Umay G“nay, r“yanın
zihinde oluşumu hakkında bilgi verirken
yılında beynin
faaliyetlerini izleyen elektroencephalogram adı verilen cihazın
bulunuşunun bu konuda önemli bir yerinin olduğunu kaydeder. Bu
cihazın icadıyla birlikte insan beyninin uyku esnasında takip edilmesiyle
r“yanın uyku halinin hangi safhasında oluştuğu sorusunun da cevap
bulunmuş olmaktadır. Bu konuda yapılan çalışmalar uykunun her anının
aynı derinlikte olmadığını, uykuya dalıştan uyanana kadar ortalama
doksan dakikalık beş evrenin varlığını ortaya koymuştur. İşte r“yalar bu
beş evrenin geçiş noktalarında uyku ile uyanıklık arası bir halde
gör“lmektedir G“nay,
, s.
-116).
Çeşitli toplumlarda bağlı bulunan inanç sistemine göre, farklı
inançlara konu olan r“ya2 T“rk k“lt“r“nde de en eski çağlardan bu
yana çeşitli gelenekler içerisinde önemli bir yer işgal etmektedir.
Şamanlık geleneğinde bireyin Şaman olmadan önceki Şaman hastalığı
esnasında yaşadığı mistik parçalanma r“yada gerçekleşir Eliade,
,
s. 55- . Destan anlatma geleneğinde de r“ya şamanlıkta olduğu gibi
mesleğe giriş için son derece önemli bir fonksiyon icra eder Reichl,
2011, s. 56-62).
Diğer yandan âşıklık geleneğinde de kaynağını eski inanış ve
k“lt“r“m“zden aldığı şekliyle bireyi âşık stat“s“ne taşıyan bir unsur
olarak dikkat çekmektedir. Bu gelenekler içinde kişiyi bir stat“den
diğer stat“ye taşıyan r“yalara, halk hekimliği m“essesinde de
karşılaşılabilmektedir Alptekin,
, s.
. B“t“n bu bilgiler
r“yaların kişiye stat“ kazandırması bakımından dikkate değer bir
k“lt“r ögesi olduğunu göstermektedir. Bunun yanında, r“yalar
vasıtasıyla kutsala ulaşmanın m“mk“n olduğu inancını da görmek
m“mk“n olmaktadır.
Folklor açısından önemli bir motif olan r“ya, İslam d“nyasında
Z“mer suresinde geçen Allah, ölmekte olan canları alır, ölmeyenleri de
uykularında bedenlerinden alıp kendilerinden geçirir ; sonra öl“m“ne
h“kmettiğini yanında tutar, ötekilerini de belli bir s“reye kadar salıverir.
Ş“phesiz bunda d“ş“nen bir topluluk için ibretler vardır. ayetine dayalı
olarak ele alınmıştır Schimmel,
, s.
. R“ya öl“m“n kardeşi olan
uykuda oluşmaktadır.
Zihnin bir faaliyeti olan bu kavramı karşılamak için kullanılan
2
Bu konuda bkz. Umay Günay, A.g.e., s. 117-122.
401
kelime genelde r“ya dır. Bunun yanında çoğulu ahlam olan hulm
sözc“ğ“ de kullanılan kelimeler arasındadır. Ancak bu kelime genellikle
köt“ anlamıyla zihinde yer etmiş bir kelimedir. (z. Peygamber in bir
hadisine göre hulm şeytandandır Çelebi,
, s.
. Bunun dışında
r“ya için menam , vak a , vakıa , hâb , d“ş , seyr , ehâdis ve
m“beşşirat gibi kelimeler de kullanılmaktadır.3
R“ya ile ilgili olarak onun, İslam d“nyasında bir bilgi kaynağı, bir
hakikat olarak gör“ld“ğ“ rahatlıkla söylenebilir. (z. Peygamber in
peygamberliğinin ilk altı ayında vahiyler r“ya yoluyla indirilmiştir
Çelebi,
, s.
. (z Peygamber bir hadisinde bu altı aylık zaman
dilimini kastederek M“minin sadık r“yası n“b“vvetin kırk altıda biridir
Buharî, tabir ; İbn Mace, tabir ; Tirmizî, R“ ya -3) ifadelerini
kullanır.
R“ya, r“yayı görenin maddi koşulları, arzu ve endişelerine bağlı
olarak şekillenmektedir. Yani r“yada kişilerin g“nl“k hayatları da etkili
olabilmektedir (Schimmel, 2005, s. 33). İbn Sînâ ya göre, r“yalar yalnız
metafizik âlemden nefse gelen etkilere dayanmaz; ayrıca insanın
fizyolojik durumundan kaynaklanan r“yalar da söz konusudur. Aç
kimsenin r“yada yiyecek, “ş“yenin ateş görmesi buna örnek olarak
verilebilir Çelebi,
, s.
.
Freud a göre, r“yayı şartlandıran unsurlar işte bu g“nl“k
hayatın içinde yaşananlardır. Freud, R“yaların Yorumu adıyla
dilimize çevrilen eserinde r“yaların gerçek hayatla ilişkili olup
olmadığını çeşitli araştırmacılardan alıntı yaparak tartışmış ve bu
konuda d“ş“ncesini (erhangi bir r“ya, konusunu meydana getiren
verilerin tamamını şu veya bu şekilde gerçek hayattan alır. Yani bu veriler
bilinçaltında kaybolmayarak r“yada yeniden t“remiş veya hatırlanmıştır;
en azından bu kadarını hiç tartışmadan bir gerçek olarak kabul
edebiliriz. Freud,
, s.
şeklinde dile getirmiştir. Bu ifadelerden
de anlaşılacağı gibi Freud, r“yaya g“nl“k hayatta yaşanılanların
kaynaklık ettiğini vurgulamaktadır. Ancak g“nl“k hayatta
yaşanılanlarla
r“yada
gör“lenlerin
hemen
kolaylıkla
bağdaştırılamayabileceğini de dile getirmektedir. Ona göre, Sonunda ve
sık sık uzunca bir aralıktan sonra bazı yeni yaşantılar diğer olaya ilişkin
kaybolan belleği canlandırır ve aynı zamanda r“yanın kaynağını da
ortaya çıkarır. Freud,
, s.
. Freud, bu ifadeleriyle g“nl“k
hayatta yaşadıklarımızın bilinçaltına yerleştirildiğini fakat bunların
3
Bu konuda bkz. İlyas Çelebi, “Rüya”, TDV İslam
Ansiklopedisi, C. 35, s. 306; Annemarie Schimmel, Halifenin
Rüyaları, İslam’da Rüya ve Rüya Tabiri Çev. Tuba Erkmen,
İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2005, s.41-42; Mustafa Tatçı,
Halil Çeltik, Türk Edebiyatında Tasavvufî Rü’yâ
Ta’birnâmeleri, Akçağ Yayınları, Ankara 1995, s. XIII.
402
hemen hatırlanamadığını belirtir. Kitabında bu konuda örnekler de
verir. Bazen çok k“ç“k bir ayrıntı olarak zihne yerleşen olayların ya da
gör“nt“lerin çok sonradan anlam kazandığını anlatır Freud,
, s.
20).
İslam d“nyasında Freud un g“nl“k hayatta yaşananların r“yada
yeniden hatırlanmasına dayalı gör“ş“nden farklı olarak r“yada
görd“klerimizin levh-i mahfuz da yazılı olanlar olduğu gör“ş“ de
dikkate değerdir. R“yada görd“klerimiz yaşadıklarımız değil
yaşayacaklarımızdır. Gazalî den yola çıkarak Schimmel, levh-i mahfuz u
ve kalbi birer aynaya benzetir. Levh-i mahfuz “zerinde b“t“n suretlerin
var olduğu bir aynadır. Bu aynanın karşısında kalp de bir aynadır ve bu
iki ayna arasında insanın aklını çelen g“ndelik uğraşlar olarak
karşılayabileceğimiz bir perde vardır. Uyku esnasında bu perde aralanır
ve melekût âleminin sırlarından bazıları kalpte canlanır. Levh-i
mahfuz dan kalbe yansıyanlar hayal g“c“ tarafından bir misal ile hikâye
edilir. Kalp aynasında yansıyanlar tahayy“lat tarafından korunur
(Schimmel, 2005, s. 34-35). İşte bu y“zden İslam d“nyasında r“ya bir
bilgi kaynağı olarak gör“lmektedir.
Kerâmet olarak da algılanan r“ya tasavvufî d“ş“ncede "“ç
çeşittir. Allah'tan olan r“ya, melekten olan r“ya, şeytandan olan r“ya.
Birincisi açık olduğundan yoruma ihtiyaç göstermez. İkincisi r“ya-yı
sadıka olup yoruma muhtaçtır. Üç“nc“s“n“n aslı yoktur." "(z.
Peygamber görd“ğ“ r“yaları anlatır, sahabenin görd“ğ“ r“yaları tabir
ederdi. Bu s“nnet şeyhler arasında da devam eder. Tasavvufî
menkabelerin çoğu r“yalara dayanır. Şeyhler ölen insanların ahiretteki
durumları hakkında da bilgi verir." Uludağ,
, s.
R“ya sufinin
makamının tayin edilmesi için bir vesiledir Tatçı,
, s.
.
Mutasavvıflara göre, r“ya misal âlemindendir. R“ya gaybî hakikatin,
misal âlemi vasıtasıyla şehadet âlemine yansıması olarak gör“lm“şt“r
Tatçı, Çeltik,
, s. XX)V .
. T“rbe ve Yatırlar Etrafında Oluşan (alk Anlatılarında R“ya
Motifinin İşlevleri
İşlev konusu, (alkbilimi çalışmalarında İşlevsel (alkbilimi
Kuramıyla birlikte dikkatleri “zerine çekmeye başlamıştır. İşlevsel
(alkbilimi Kuramı halk anlatılarının metinlerinden ziyade bu metinlerin
bağlamına dikkatleri çekmiştir. Bu kuram halk edebiyatı yaratmasının
anlatılması ve söylenmesindeki temel nedenin ne olduğu;
anlatıcı/icracılar tarafından bir halk edebiyatı “r“n“n“ yaratılması,
403
aktarılması ve kullanılmasının nedenleri; söz konusu folklor “r“n“n“n
dinleyici/izleyicilerinin dinleme, anlama ve kullanma nedenleri gibi
konular “zerinde yoğunlaşmıştır Ekici,
, s.
.
Metin Ekici, folklor araştırmacıları tarafından göz ardı edilen
işlev konusunun halk edebiyatı metinlerindeki değişkenlik, hacim ve
içerik farklılaşması gibi sorunların çöz“m“nde etkili olabileceğini
belirtir. Ayrıca halk edebiyatı yaratmalarının yaratılıp nakledilme
nedenlerinin yanında bu yaratılıp nakledilmenin nasıl gerçekleştiğinin
incelenmesi ve bu yaratmaların bir sosyal ilişkinin “r“n“ olduğunun
ortaya konmasında son derece önemli olduğunu ifade eder Ekici,
,
s. 124).
Şeref Boyraz, yapı ve işlev arasında bulunan döng“sel ilişkiden
bahsetmekte ve işlevin yapıyı belirlediğini; yapının da işleve bağlı olarak
şekillendiğini belirtmektedir. Diğer yandan folklor “r“nlerinin, k“lt“r
hayatımızda yer alması konusunda bu “r“nlerin işlevlerinin önemine
değinmiştir. Ona göre (erhangi bir unsur, insan hayatında herhangi bir
fonksiyon icra etmiyorsa k“lt“r içerisinde onun varlığından söz etmek pek
m“mk“n değildir. Boyraz,
, s.
.
William R. Bascom, halk anlatılarının da içinde bulunduğu
folklorun işlevleri “zerine çalışmalar yapmış ve genel olarak eğlenme,
eğlendirme ve hoşça vakit geçirme; toplumsal kurumlara ve törenlere
destek verme; eğitim ve k“lt“r“n genç kuşaklara aktarılması; toplumsal
baskılardan kurtulma şeklinde dört maddede toplamıştır.4
Bazı folklor “r“nlerinde Bascom un ileri s“rd“ğ“ söz konusu
dört işlevin tamamı bulunamayabileceği gibi bu dört işlevden farklı
işlevler de tespit edilebilir. Bu durumu şartlandıracak olan, elde edilen
folklor “r“nleridir.
. . Velîye Ait Olduğu D“ş“n“len Mezarın Bulunuşu ve İnşası
(alk arasında velîlerin k“lt konusu olmasını sağlayan en önemli
maddi unsur, onlara ait olan t“rbe veya yatırlardır. (erhangi bir
coğrafyada bir velînin k“lt konusu olması çoğunlukla bu mezarlara bağlı
olmaktadır. Diğer yandan söz konusu velî zatlara ait birden fazla
coğrafyada t“rbe ya da yatır bulunabilmektedir. Farklı coğrafyalarda
bulunan t“rbelerden çoğu makam t“rbesi olmaktadır.
Bascom’un Folklorun Dört İşlevi” başlığıyla çevrilen ilgili
çalışması için bkz. William R. Bascom, “Folklorun Dört
İşlevi”, Çev. Feryal Çalış, Halkbiliminde Kuramlar ve
Yaklaşımlar 2, Geleneksel Yayıncılık, 2. bs., Ankara, 2010, s.
71-86.
4
404
r“ya motifinin işlevleri arasında bizce en önemli işlev söz konusu
coğrafyada kimi velîye ait olduğu d“ş“n“len mezarların bulunuşudur.
Bu işlevi yerine getiren r“yalar pek çok velî ile ilgili teşekk“l eden
anlatılarda yer almaktadır.
Balkanlarda ve Anadolu da çok g“çl“ bir şöhrete sahip olan Sarı
Saltık ın mezarı böyle bir r“ya ile bulunmuştur. Sultan )). Beyazıt, Kili ve
Akkirman “zerine sefere çıktığında Babadağ a uğrar. Burada halk ona,
Babadağ da Sarı Saltık a ait olan bir t“rbe bulunduğunu ve zamanla bu
t“rbenin çöpl“ğe dön“şerek kaybolduğunu anlatır. Sultan Beyazıt ile
veziri Kara Şemseddin söz konusu çöpl“ğ“n “st“nde seccade serip
namaz kılarlar ve istiareye yatarlar. Sultan Beyazıt r“yasında Sarı
Saltık ı gör“r. Sarı Saltık, Sultan a Kili ve Akkirman ı savaşmadan
alacağını m“jdeler ve ondan kendisini bu çöpl“kten kurtarmasını ister.
O gece vezir de aynı r“yayı görm“şt“r. Şeyh“lislam gör“len bu iki r“ya
“zerine bir asitane yaptırılmasını ister. Sultan Beyazıt çöpl“ğ“
temizletir. Toprak kazılınca Sarı Saltık a ait olduğu “zerindeki yazıdan
belli olan bir sanduka çıkar. Sandukanın “zerine t“rbe inşa edilir Evliya
Çelebi,
, s.
-207).
Akşemseddin, benzer bir r“ya vasıtasıyla İstanbul un fethinden
sonra Eyy“b-el Ensari nin t“rbesini bulmuştur. Anlatıya göre,
İstanbul un fethinden sonra Akşemseddin, Eyy“b-el Ensarî nin o g“n
kaybolmuş durumda olan t“rbesini bulmak için istihareye yatmış ve şu
anki t“rbenin yerini tespit etmiştir Uyanıker,
, s.
-135).
Yine Anadolu coğrafyasında Battal Gazi nin silah arkadaşı olması
ile tanınan ve şöhret bulan Abd“lvehhab Gazi nin Sivas taki mezarı böyle
bir r“ya ile bulunmuştur. Battal Gazi nin diğer bir silah arkadaşı olan
Ahmet Turan ile birlikte şehit olduktan sonra akarsu cesedini şimdi
t“rbesinin bulunduğu Yukarıtekke mevkiine getirmiştir.5
Mersin de bulunan Muğdat Dede T“rbesinin tespit edilişi de r“ya
“zerine olmuştur. Mustafa Arif Yavuz isimli şahıs, Muğdat Dede yi
r“yasında gör“r. Muğdat Dede ondan şu an t“rbesinin bulunduğu yere
“st“ açık bir t“rbe yaptırmasını ister. Mustafa Arif Yavuz önceleri
önemsemez. Ancak aynı r“yayı defalarca gör“nce t“rbeyi yaptırır. Ancak
t“rbeyi Muğdat Dede nin istediği gibi yaptırmaz. T“rbeyi “st“ açık t“rbe
olarak yaptırması istenmiştir. Fakat o “zeri kapalı bir t“rbe yaptırır.
Bunun “zerine t“rbenin tavanı kendiliğinden yıkılır. Mustafa Arif Yavuz
bu hadisenin “zerine t“rbenin “zerini açık bırakır Coşkun,
, s.
1210).
5
Doğan
Kaya,
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yati
r.pdf)
405
Bu konuya verilebilecek bir diğer örnek de Ali Berat Alptekin in
Fırat (avzası Efsaneleri adlı çalışmasında yer alan Şeyh Ömer e ait
mezarın bulunuşunu anlatan efsanedir. Şeyh Ömer, Birinci D“nya
Savaşı na katılmış ve şehit olmuştur. Daha sonra Solhan ın Onbirevler
Köy“ ne televizyon aktarıcısı kurulurken burada nöbet tutan
askerlerden biri r“yasında Şeyh Ömer i gör“r. Şeyh Ömer ona Ey
Allah ın kulu, ben sizin kurduğunuz aktarıcının iki y“z metre kıble
tarafında defnedilmiş durumdayım. der. Asker ertesi g“n mezarı bulur.
Şeyh Ömer in cansız bedeni oradadır. Mezarın bulunduğu yere t“rbe
yapılır Alptekin,
, s.
.
. . Velîye Ait Olan T“rbe/Yatırı Koruma
T“rbe/yatır ziyaretçileri tarafından gör“ld“ğ“ söylenen
r“yaların işlevleri arasında dikkati çeken bir diğer işlev veliye ait olan
t“rbe/yatırın korunmasını sağlamaktır. Bu t“r r“yalar t“rbe/yatırın
maddi varlığının ve b“t“nl“ğ“n“n tehdidini ortadan kaldırmaya yönelik
inancı temellendirir. T“rbenin kaldırılması ya da yerinin değiştirilmesi;
t“rbe ve civarından bir nesnenin alınıp göt“r“lmesi; t“rbenin yapısına
zarar verilmesi toplum tarafından asla hoş karşılanmayan
davranışlardandır. Bu algının temel dayanağı t“rbe/yatırın sahibi olan
velinin bu davranışları sergileyenleri uyardığı ya da onları
cezalandırdığına olan inançtır.
Sivas ta bulunan yatırlardan Şehitler Yatırı ile ilgili rivayet bu
konuya önemli bir örnektir. Yatırı ortadan kaldırıp d“kkân yapmak
isteyen şahıs r“yasında çok kere ikaz edilmesine rağmen
vazgeçmemiştir. Bunun “zerine söz konusu şahıs orada çalışırken d“ş“p
ölm“şt“r.6
Yine Adana da bulunan Çoban Dede Yatırıyla ilgili olarak
aktarılan rivayete göre yol yapımı için Çoban Dede nin mezarının
kaldırılmaya çalışıldığı sırada Çoban Dede çalışanların r“yasına girip
mezarın korunmasını sağlamıştır Özen,
, s.
.
Bu t“r r“yalara bir diğer örnek Erzurum da bir evin içerisinde
bulunan Nurullah Baba yatırı ile ilgilidir. Nurullah Baba nın ört“s“ bir
ziyaretçi tarafından değiştirilir. Ziyaretçinin r“yasına giren Nurullah
Baba eski ört“y“ geri ister. Yine şifa bulabilmek için t“rbeden toprak
alan kadın Nurullah Baba tarafından cezalandırılır Seyidoğlu,
, s.
55).
6
Doğan Kaya,
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yati
r.pdf.
406
Alanya da Payallar kasabasında bulunan Çomaklı T“rbesi ile
ilgili rivayetlere göre, yatırın sahibi olan ve halk inanışlarına göre
(orasan dan geldiğine inanılan zat antika eşya aramak için mezarını
kazan ve b“y“k bir bıçak bulan iki kişinin r“yalarına girerek aldıkları
bıçağı geri getirmelerini söylemiştir. Bu iki kişi r“yaya aldırmadan
bıçağı satmışlar ve biri çok yakın zamanda kör olmuş diğeri de yatalak
hasta olmuşlardır. Kendilerini affettirmek için t“rbeyi onartmış, etrafını
temizletmişlerdir. (astalıklarından tamamen kurtulmamışlarsa da
hastalıkları biraz hafiflemiştir T“rktaş,
, s.
.
Yine Alanya da bulunan Mahmut Seydi Köy“ nde bulunan
Mahmud Seydî Evliyası nın ağaçlık olan mezarının bulunduğu yerden bir
ağaç kesen (“seyin Tıkmak adında bir vatandaş o gece r“yasında
Mahmud Seydî yi gör“r. Mahmud Seydî ondan odunu geri göt“rmesini
ister T“rktaş,
, s. 44).
Erzincan da Tercan a bağlı Beğendik Köy“ nde bulunan Üzerlik
Baba yatırının etrafından ağaç kesen bir adamın çocukları öl“r. Üzerlik
Baba adamın r“yasına girer ve ona Sen, benim çocuklarımı öld“rd“n.
Ben de senin çocuklarını öld“rd“m. der. Yatır etrafından ağaç kesen bu
adamın çocuklarının öl“m“ Üzerlik Baba nın kerameti olarak
algılanmıştır Kara,
, s.
.
Denizli de Dede Ağacı olarak bilinen bir ağacın civarında köy“n
çobanı koyun otlatmaktadır. Bir gece köyl“lerden biri r“yasında bir
ihtiyarı gör“r. İhtiyar ona çobanın koyunlarını başka yerde otlatmasını
söyler. Çoban bu durumu ciddiye almaz ve kısa zaman sonra s“r“n“n
b“y“k bir böl“m“ telef olur Metin T“rktaş,
, s.
.
4. 3. Ziyaret Motivasyonu
R“ya motifinin en dikkat çekici yanlarından biri de ziyaret
motivasyonu sağlamasıdır. Ziyaretçiler kimi zaman r“yada t“rbenin
kendisini ya da t“rbede yatan velîyi görerek ziyaret motivasyonu
kazanmaktadır.
İstanbul da Aziz Mahmud (“dâyî T“rbesi nin ziyaretçilerinden
bir kadın, görd“ğ“ r“ya “zerine t“rbeye gelir. R“yasında Aziz Mahmud
(“dâyî onu t“rbeye kendisini ziyaret etmeye çağırır. Ziyaretçi ikamet
ettiği yer olan İzmir den çıkıp İstanbul a gelir t“rbeyi ziyaret eder
Erdoğan,
, s.
. Burada dikkat çeken husus ziyaretçinin
doğrudan t“rbeye çağrılmasıdır.
Ziyaretçilerin özellikle sıkıntı içinde oldukları dönemde t“rbeyi
ya da t“rbede yatan velîyi r“yada görd“kleri ve sıkıntılarının t“rbe
yoluyla giderilebileceği inancını taşıdıkları gör“lmektedir. İstanbul
407
Merkez Efendi T“rbesi nin ziyaretçilerinden bir kadının anlattıkları
oldukça ilgi çekicidir. Kadın eşinin y“z“nde yaralar çıktığı bir zamanda
r“yasında kendine Merkez Efendi T“rbesi nin gösterildiğini anlatmıştır.
Eşinin y“z“ndeki yaraların, orada şifalı olduğuna dair kuvvetli bir inanç
bulunan suyla iyileşeceğine itimadı tamdır Köse-Ayten, 2010, s. 80).
Bu konuda bir diğer örnek Denizli nin Çardak ilçesine bağlı
Beylerli kasabasında İrebiye Bılla adında kadın bir yatırla ilgilidir. Bu
yatırın askere giden gençleri koruduğuna inanılmaktadır. Bu y“zden
kasabadan askere gidecek olan gençler ona uğramakta ve dua edip
ondan sonra askere gitmektedirler. Uğramadan gidenlerin ise yatırın
gece r“yalarına girdiği ve onlara sitem ettiği söylenmektedir Metin
T“rktaş,
, s.
.
. . Sağaltıcılık
T“rbeler etrafında teşekk“l eden halk anlatılarında r“ya
motifinin sağaltıcı etkiye sahip olduğuna dair halk inancı oldukça dikkat
çekicidir. (“seyin T“rk “n (atay t“rbeleri ile ilgili yapmış olduğu
çalışmasında verdiği bilgiler r“yada tedavi olma yön“ndeki inancın
boyutlarını gözler ön“ne sermektedir. (“seyin T“rk, söz konusu
çalışmasında Şeyh Yusuf el-(ekim t“rbesinde bu inancın çok yaygın
olduğunu haber vermektedir. R“yada ameliyat edilip iyileşebilmek için
hastalar “ç hafta perşembe gecesi dua ettikten sonra t“rbede
yatmaktadır. İnanışa göre, bu şekilde tedavi olmak isteyenlerin
iyileşeceğine inanmaları şarttır. T“rbenin sahibi olan Yusuf el- Hekim
tarafından r“yada ameliyat edilip iyileştiğini söyleyen çok sayıda
ziyaretçi vardır T“rk,
, s.97).
Yusuf el-(ekim T“rbesini ziyaret edip r“yada ameliyat olduğunu
anlatan Nuray Acar isimli ziyaretçi bu konuda örnek olarak verilebilir.
Nuray Acar ın anlattığına göre, Yusuf el-(ekim kendisini r“yada
ameliyat etmiştir. Nuray Acar dizinden rahatsızdır. Doktorlar derdine
çare bulamamıştır. Yusuf el-(ekim T“rbesi ni ziyaret etmiş ve birkaç
g“n sonra r“yada ameliyat olmuştur. Söylediğine göre, bu r“yadan
sonra dizindeki rahatsızlığı iyileşmiştir K.K. Nuray Acar .
Bu konuda bir başka örnek Abdulvahap Gazi ile ilgilidir. Anlatıda
uzun yıllar hasta yatan bir şahsın r“yasına Abdulvahap Gazi girmiştir.
Kendisine hastalığının geçtiğini söyler. Ayrıca t“rbesini ziyaret etmesini
ister. Anlatıcı bu r“yadan sonra olağan“st“ bir şekilde iyileşir ve
Malatya da bulunan t“rbeyi ziyaret eder Alptekin,
, s. .
. . Dinî (ayatı Yönlendirme
408
T“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında r“ya motifinin bir
diğer işlevi olarak dinî hayatı yönlendirme karşımıza çıkmaktadır.
R“yada iletişime geçtikleri kutsal şahsiyetler telkin yoluyla r“yayı
görenin dinî hayatına yön verebilmektedir.
Aziz Mahmûd (“dâyî T“rbesi ziyaretçilerinden Abdullah Tarkun
isimli şahsiyet, anlattığına göre Aziz Mahmûd (“dâyî yi r“yada görene
kadar din dışı bir hayat yaşamaktadır. Öyle ki o dönemde kendisi madde
bağımlısıdır. Ancak Aziz Mahmûd (“dâyî yi r“yada görd“kten sonra
hayatı tamamen değişmiş köt“ alışkanlıkları bırakmış ve din eksenli bir
hayat yaşamaya başlamıştır Erdoğan,
, s.
.
Diğer bir örnekte evin konumlandığı yerde var olduğuna
inanılan yatırın bayram g“n“ içki içmeyi hoş görmediği ve ev sahibini bu
y“zden cezalandırdığını görmekteyiz. Kaynak kişinin anlattığına göre
Kurban Bayramında eşi eve sarhoş gelmiştir. Eskiden evin olduğu yerde
yatır bulunmaktadır ve bu yatırın sahibi olan zatın eşini tokatlamıştır.
Kaynak kişi dinen uygun gör“lmeyen bir davranış sergileyen eşinin
yatırın sahibi olan zat tarafından cezalandırıldığına inanmaktadır
Çobanoğlu,
, s.
.
Aziz Mahmûd (“dâyî T“rbesi ziyaretçilerinden Mediha Çakır
isimli şahıs r“yasında Aziz Mahmûd (“dâyî yi görd“kten sonra hacca
gitmeye karar vermiştir. Kaynak kişinin anlattığına göre, Aziz Mahmûd
(“dâyî nin r“yada telkini etkili olmuştur Erdoğan,
, s.
.
İnanışa göre köt“ yolda olan, bundan içten içe vicdani rahatsızlık
duyan kişiler r“yalarında Şeyh Şaban-Veli yi görmektedirler.
R“yalarında Şeyh Şaban-Veli onları t“rbesine çağırmakta ve doğru yola
girmeleri gerektiğini söylemektedir. Özellikle ahlak dışı yollarla
geçimini sağlayan kadınlar ile hırsızlar Şeyh Şaban-ı Veli yi r“yalarında
görmektedirler. R“yayı gören kişi t“rbeye gelip tövbe etmekte ve
inanışa göre t“rbenin bahçesinde akan zemzem suyunu eve göt“r“p, bu
suyla yıkandıktan sonra annelerinden yeni doğdukları gibi g“nahsız
olmaktadır Y“ksel,
, s.
.
4. . Gelecekle İlgili (aber Verme
T“rbeler etrafında teşekk“l eden halk anlatılarında r“yaların
işlevleri arasında kehanet önemli bir yer işgal eder. T“rbenin sahibi olan
şahsiyet r“yasına girdiği insanlara gelecek hakkında kehanet içeren
sözler söylemektedir.
Kocaeli de bulunan Sultan Baba T“rbesinin t“rbedarı olan Fatma
G“nel İkinci D“nya Savaşı nın biteceğini t“rbede yatan Sultan Baba dan
409
r“ya vasıtasıyla haber almıştır. Sultan Baba ona savaşın biteceğini ve
kocasının döneceğini önceden haber vermiştir (Altun, 2008, s. 178).
Nevşehir in G“lşehir ilçesinde t“rbesi bulunan Şeyh Ahmed-i
G“lşehrî kendisini ziyaret eden hamile kadınlara doğacak çocuklarının
cinsiyetlerini r“yalarına girerek söylemektedir Kalafat,
, s.
.
Giresun da t“rbesi bulunan Şeyh Kerameddin, İstiklal Savaşı
esnasında r“yasına girdiği (oca ya Rusların (arşit Çayı nı
geçemeyeceğini haber vermiştir Kalafat,
, s.
.
Denizli Servergazi T“rbesi nin t“rbedarının oğlunun r“yasına
Servergazi girer. R“yada çocuğa ertesi g“n öğle vakti öleceğini söyler.
Çocuğa babasının onu kendisinin Servergazi yanına gömmesini
söylemesini öğ“tler. Çocuk r“yasını babasına anlatır. Rivayete göre,
çocuk ertesi g“n öğle vaktinde öl“r ve Servergazi nin yanına defnedilir
T“rktaş,
, s.
.
4. 7. Olağan“st“ Yardıma Erişme
T“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında geçen r“ya
motifinin bir diğer işlevi de r“yada olağan“st“ yardıma erişmedir. Anlatı
metinlerinde velîlerin r“ya vasıtasıyla r“yayı görenlere olağan“st“ bir
şekilde yardım edebildikleri gör“lmektedir. Onları içinde bulundukları
tehlikelerden kurtarabilmektedirler.
Bu t“r r“yalara örnek olarak )V. Murat ın görd“ğ“ r“ya
verilebilir. Dörd“nc“ Murat uyuduğu esnada çadırına kadar gelen
suikastçılardan Aziz Mahmud (“dâyî nin kendisini r“yada uyarmasıyla
kurtulmuştur Erdoğan,
, s.
.
. . Velî K“lt“n“n Devamlılığını ve Yayılımını Sağlama
T“rbeler etrafında oluşan anlatı metinlerinde karşımıza çıkan
r“ya motifinin önemli bir işlevi de söz konusu velînin ve biliniyorsa
dolaylı olarak tarikatının propagandasını yapmaktır. Velîler ve
t“rbelerle ilgili yaratılan halk anlatılarının en dikkat çekici işlevi işaret
ettiğimiz bu propaganda işlevidir. Anlatılarda yer alan r“ya motifi bu
yolla velî k“lt“n“n devamlılığı ve yayılımına katkı sağlamaktadır.
Velînin r“yada gör“lmesi velînin t“rbesine olan itibarı da
artırmakta ve t“rbeyi cazibe merkezi haline getirmektedir. Özellikle
r“yayı gören kişilerden dinlenen anlatılar ziyaretçiler açısından söz
konusu velîye ve velî k“lt“ne olan inancı g“çlendirmektedir.
(atay da bulunan yatırlarla ilgili yapılan tez çalışmasında Şeyh
Muhammed el-Garip ile ilgili rivayette Şeyh in yaşadığı dönemde, “lkede
410
açlık ve sefaletin hâkim olduğu nakledilmektedir. Şeyh Muhammed elGarip, yiyecek bulmak için Üçg“ll“k Köy“ ne gelmiştir. Burada, köy halkı
tarafından yanlış anlaşılmış ve öld“r“lm“şt“r. İyi bir insan olduğu
öl“m“nden sonra idrak edilmiştir. Rivayete göre gece köyl“lerin
r“yasına girmiş ve kim olduğunu ve ne için geldiğini açıklamıştır. Bu
olaydan sonra, köy halkı Şeyh Muhammed el-Garip in t“rbesini yaptırıp,
onun adına adaklar sunarak kendilerini affettirebilmek için
uğraşmışlardır İnce,
, s.
. Örnekte gör“ld“ğ“ gibi hak dostu bir
velîye köt“ davranan belde halkının hatasını anlaması ve söz konusu
velîye t“rbe yaptırmaları velî inancına vurgu yapmaktadır. Allah
dostlarına karşı h“rmetkâr olunması gerektiği mesajı verilmektedir.
Böylece velî k“lt“ne bağlılık artırılmaktadır.
. . Kutsala Ulaştırma
R“yalar vasıtasıyla insanlar kutsal kabul edilen şahsiyetlerle
iletişime geçebilmektedir. R“yada (z. Peygamber i ve din ulularını
gör“p onlarla iletişime geçtiğini anlatan insanlar hiç de az değildir. İşte
bu kutsal şahsiyetlerle iletişime geçme kişiyi kutsala ulaştırmakta ve
ona toplum içerisinde de stat“ kazandırabilmektedir.
Aşağıdaki örnekte anlatıcı r“ya yoluyla Aziz Mahmud (“dâyî ile
iletişime geçmiş ve bu yolla da kutsala ulaşmış olmaktadır. Anlatıcımızın
aktardığına göre, Aziz Mahmud (“dâyî r“yasına girmiştir. Ondan “ç
tane mor s“mb“l istemiştir. Anlatıcımız mevsimi olmamakla birlikte zor
da olsa çiçekleri bulabilmiştir. Anlatıcımız bu olayı yaşamakla kutsal
olarak kabul edilen velî zatla iletişime geçmiştir. Bu yolla da kutsala
ulaşmış olmaktadır Erdoğan,
, s.
.
Sonuç
T“rbe ve yatırlar geçmişten g“n“m“ze halkın yoğun olarak
tevecc“h ettiği sosyal mekânlardır. Ziyaret rit“eli bağlamında zengin bir
folklor potansiyeline sahip olan bu mekânlar halk tarafından kutsal
kabul edilmektedir.
r“ya motifinin işlevleri incelendiğinde en önemli işlevin veliye ait olan
mezarın bulunuşu olduğu gözden kaçmamaktadır. Söz konusu mezarın
bulunuşuyla somut bir varlık olan t“rbe ya da yatır ortaya çıkmış
olmaktadır. Böylece bu t“rbe ve yatırlar etrafında folklor malzemesi
oluşmaktadır. Bir başka ifadeyle halkın zihninde velî inancı
somutlaşmakta, halk muhayyilesi harekete geçmekte böylece söz
konusu inanç folklor malzemesine dön“şmektedir.
411
R“ya motifinin bu bağlamda diğer önemli işlevi t“rbenin maddi
manevi varlık ve b“t“nl“ğ“n“ korumaktır. R“ya yoluyla t“rbe ve
yatırların varlık ve b“t“nl“ğ“n“ tehdit edenlerin uyarıldığı ya da
cezalandırıldığına dair oluşan anlatılar ziyaretçileri bu konuda hassas
olmaya itmektedir. Ziyaretçiler anlatılarda t“rbe ve yatırların varlık ve
b“t“nl“ğ“n“ tehdit edenlerin cezalandırıldıklarını dinlemekle t“rbe ve
yatırlara korkuyla karışık saygı duymak durumunda kalmaktadır. Bu
işleviyle r“ya motifi t“rbenin somut varlığını korumakla velî inancının
ve bu mekânlarda oluşan folklorun ayakta kalmasına katkı
sağlamaktadır.
Ziyaretçiler açısından r“ya motifinin gelecekten haber verme
işlevi oldukça dikkate değerdir. İnsan doğasında var olan gelecekten
haberdar olma isteği bu işlevi önemli kılmaktadır. İnsanın bu konudaki
acziyeti t“rbe ve yatırın sahibi olan velînin karşısında daha belirgin hale
gelmektedir. Diğer yandan bu sayede halkın nazarında “st“n g“c“
temsil eden velîlere olan saygı daha da artmaktadır.
T“rbe ve yatırların halkın nazarında önemli olmasının bir sebebi
de maddi manevi sıkıntı ve hastalıklardan kurtulma “mididir. R“ya
motifinin sağaltıcılık işlevi bu konuda önem kazanmaktadır. R“yada
velîlerin insanları sağaltması halkın onlara ve onların medfun
bulunduğu t“rbe ve yatırlara yönelişine ivme kazandırmaktadır.
Diğer yandan r“yada iletişime geçtikleri t“rbe ve yatırların
sahipleri kutsal kabul edildiğinden r“ya motifi onları kutsala
ulaştırmaktadır. Ayrıca iletişime geçtikleri zatlardan olağan“st“ yardım
görmeleri r“yayı görenlerin velîye bağlılığını artırmaktadır.
R“ya motifinin yukarıda örneklerle ele aldığımız işlevleri özetle
velî k“lt“n“n oluşumu, yayılımı ve devamlılığına; halkın kutsalla ilişki
kurup bunu devam ettirmesine ve dinî hayatını kutsalın
yönlendirmesine; velînin ve velîye ait tarikatın propagandasına
doğrudan ya da dolaylı olarak etki etmektedir. Kısaca velî k“lt“n“n
hayatiyetini devam ettirmesi açısından r“ya motifi halk anlatılarının en
önemli motifleri arasındadır.
KAYNAKÇA
A(TERÎ MUSTAFA EFENDİ, Ahterî-i Kebir (Haz: Ahmet
Kırkkılıç, Yusuf Sancak), Ankara, T“rk Dil Kurumu Yayınları,
.
ALPTEKİN, Ali Berat, Fırat (avzası Efsaneleri (Metinler),
Antakya, 1983.
ALPTEKİN, Ali Berat, (alk Bilimi Araştırmaları, Akçağ
Yayınları, . bs., Ankara,
, s. .
412
ALTUN, )şıl, Kocaeli de T“rbelerle ilgili İnanış ve Uygulamalara
Örnek: Sultan Baba , Atat“rk Üniversitesi T“rkiyat Araştırmaları
Dergisi, S. 37, Erzurum 2008.
ASLAN, Ferhat, Naki Tezel in İstanbul dan Derlediği Masallar
İnceleme – Metin , Bilge K“lt“r Sanat, . bs., İstanbul,
.
BARKAN, Ömer L“tfi, İstila Devirlerinin Kolonizatör T“rk
Dervişleri ve Zaviyeler , Vakıflar Dergisi, C. XI, 1942, s. 279-304.
BART(OLD, W., T“rklerde ve Moğollarda Defin Merasimi
Meselesine Dair , Çev. Abd“lkadir İnan, T“rk Tarih Kurumu Belleten,
C. 11, S. 43, Y. 1947.
BOYRAZ, Şeref, Anonim (alk Edebiyatı Araştırmalarının Tanım
ve Tasnif Sorunları Bağlamında Söylemelik ve Konuşmalık T“rler le
İlgili Çalışmaların Durumu , Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C. 36, S. 1, 2012, s. 31-55.
COŞKUN, Nilg“n Çıblak, Yatır ve Ziyaretlerin (alk K“lt“r“
Üzerindeki Rol“ Bağlamında Mersin deki Muğdat Dede T“rbesinin
İncelenmesi, Turkish Studies, S. 8/1, 2013, s.1205-1219.
ÇELEBİ, İlyas, R“ya , TDV İslam Ansiklopedisi, C. 35, Ankara,
2008, s. 306-309.
ÇOBANOĞLU, Özkul, T“rk (alk K“lt“r“nde Memoratlar ve
(alk İnançları, Akçağ Yayınları, . bs., Ankara
.
DEG(, Linda, (alk Anlatısı , Halkbiliminde Kuramlar ve
Yaklaşımlar , Geleneksel Yayınları, Ankara,
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-T“rkçe Ansiklopedik Lugat,
Aydın Kitabevi Yayınları, . bs., Ankara,
.
EKİCİ, Metin, (alk Bilgisi Folklor Derleme ve İnceleme
Yöntemleri, Geleneksel Yayınları, . bs., Ankara
.
ELİADE, Mircea, Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, İmge Kitabevi, .
bs., Ankara, 2006.
ERDOĞAN, Oğuz, Aziz Mahmûd ve (“dâyî T“rbesi Etrafındaki
Folklorik Unsurların İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstit“s“, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul,
.
EVLİYA ÇELEBİ b. DERVİŞ ME(EMMED Z)LLÎ, Seyahatnâme, C.
))), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,
.
FREUD, Sigmund, R“yaların Yorumu , Alter Yayıncılık, . bs.,
Ankara 2013.
413
FURAT, Ahmed Subhi, Velî , MEB İslâm Ansiklopedisi, C. XIII.,
İstanbul,
, s.
-292.
GÜNAY, Ünver, "T“rk (alk Dindarlığının Önemli Çekim
Merkezleri Olarak Dinî Ziyaret Yerleri", Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstit“s“ Dergisi, Yıl ,
/ , s. -36.
GÜNGÖR, Erol, İslam Tasavvufunun Meseleleri, Öt“ken
Yayınları, . bs, İstanbul,
.
İMAM NEVEVÎ, Riyâzu's Sâlihîn, )şık Yayınları, İstanbul, 2011.
İNAN, Abd“lkadir, Tarihte ve Bug“n Şamanizm, (Materyaller
Araştırmalar , T“rk Tarih Kurumu Yayınları, . bs., Ankara,
.
İNCE, G“l, (atay da Bulunan Ziyaret-Yatır Yerleri İle İlgili
İnanışlar Ve Bu Ziyaretler Etrafında Oluşan Efsaneler, Sakarya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi,
Sakarya, 2009.
KALAFAT, Yaşar, Ahi T“rbeleri Etrafında Oluşan (alk İnançları
Diyanet İşleri Başkanlığı Arşiv Kayıtlarına Göre , TÜBAR-XIV, Y. 2003,
s. 177-186.
KALAFAT, Yaşar, Siirt Yöresinde Yatırlar Etrafında Şekillenmiş
(alk İnançları ve Kesik Baş Motifi, Prof Dr. Yavuz Ercan Armağanı,
(az. (aldun Eroğlu, Melek Sarı G“ven, Seyit Sertçelik , Turhan Kitabevi,
Ankara, 2008, s. 563-570.
KARA, Ruhi, Erzincan Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma,
Erzincan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Yayınları, Ankara,
1993
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Anadolu da İslamiyet, Akçağ Yayınları,
Ankara, 2005.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, T“rk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar,
Akçağ Yayınları, Ankara, 2007.
KÖSE, Ali-Ayten, Ali, T“rbeler Pop“ler Dindarlığın Durakları,
Timaş Yayınları, . bs., İstanbul,
.
1995.
MUTÇAL), Serdar, Arapça-T“rkçe Sözl“k, İstanbul, Dağarcık,
OCAK, Ahmet Yaşar, K“lt“r Tarihi Kaynağı Olarak
Menâkıbnameler, Metodolojik Bir Yaklaşım , . bs., Ankara, T“rk
Tarih Kurumu Yayınları,
.
ORMAN, İsmail, T“rbe , TDV İslam Ansiklopedisi, C. 41,
Ankara 2012, s. 464-466.
414
ÖNAL, M. Naci, Romanya Dobrucası nda Yedi T“rbe , T“rk
K“lt“r“ Araştırmaları 1998, K“lt“r Bakanlığı Yayınları, Ankara,
,
s. 31-48.
ÖZEN, Kutlu, Adana Yöresinde Üç Adak Yeri: Çoban Dede, (asan
Dede ve Durhasan Dede Yatırları, ))). Uluslararası Çukurova (alk
K“lt“r“ Bilgi Şöleni, Adana 1999, s. 553-563.
REİC(L, Karl, T“rk Boylarının Destanları, Çev. Metin Ekici,
T“rk Dil Kurumu Yayınları, . bs., Ankara,
.
ROUX, Jean-Paul, T“rklerin ve Moğolların Eski Dinî, Kabalcı
Yayınları, . bs., İstanbul,
.
SAKAOĞLU, Saim, Anadolu-T“rk Efsanelerinde Taş Kesilme
Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, K“lt“r Bakanlığı Milli Folklor
Dairesi Yayınları: , Ankara,
.
SC(İMMEL, Annemarie, (alifenin R“yaları, İslamda R“ya ve
R“ya Tabiri Çev. Tuba Erkmen, İstanbul, Kabalcı Yayınevi,
.
SEYİDOĞLU, Bilge, Erzurum Efsaneleri, Erzurum Kitaplığı,
bs., İstanbul,
.
.
ŞEMSEDDİN SAMİ, Kamus-ı T“rkî, İstanbul, Alfa Basım Yayım
Dağıtım,
.
TATÇ), Mustafa, Çeltik, (alil, T“rk Edebiyatında Tasavvufî
R“ yâ Ta birnâmeleri, Akçağ Yayınları, Ankara
.
TATÇ), Mustafa, Yunus Emre Divânı, Tahlil, . bs., İstanbul, Milli
Eğitim Bakanlığı Yayınları,
.
TÜRK, (“seyin, (atay T“rbe İnancının Sağlık Antropolojisi
Açısından İncelenmesi , Milli Folklor, Y. 24 (2012), S., 94, s. 91-104.
TÜRKTAŞ, Metin, Alanya ve Köylerinde T“rbe Yatır ve Adak
Yerleri (I), PAÜ Eğitim Fak“ltesi Dergisi, S. 3, 1997, s. 41-46.
TÜRKTAŞ, M. Metin, Denizli Efsaneleri, Pamukkale Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Doktora Tezi, Denizli,
.
ULUDAĞ, S“leyman, "Kerâmet", TDV İslam Ansiklopedisi, C. 25,
Ankara, 2002, s. 265-268.
ULUDAĞ, S“leyman, Tasavvufi Terimler Sözl“ğ“, . bs., Kabalcı
Yayınevi, İstanbul, 2005.
UYANIKER, Nursel, Ey“p Sultan T“rbesi Etrafında Teşekk“l
Eden Efsanelerin Tespiti ve İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstit“s“ Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul,
.
415
YÜKSEL, G“lşah, Kastamonu Efsaneleri, Bozok Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi, Yozgat,
.
ACAR, Nuray,
, İlkokul, Ev (anımı, İskenderun.
. .
tarihinde (anime Aklan tarafından yapılan gör“şmelerin kayıtları
kişisel arşivimizdedir.
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yatir.p
df.
416
TÜRK- GÜRCÜ EDEBİ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BAZI MESELELER
G“l M“kerrem SEZGİN ÖZTÜRK
Batum Şota Rustaveli Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Fak“ltesi
Edebiyat Böl“m“ doktora öğrencisi
ÖZET
G“rcistan ve T“rkiye nin y“zyıllara dayanan ilişkileri vardır. Ancak
bu iki “lke arasındaki edebi ilişkiler yakın geçmişte başlamıştır. T“rk
edebiyatının G“rc“ okuyucularla erken tanışması, Tiflis Devlet Üniversitesi
ve Doğu Bilimleri Enstit“s“ndeki tanınmış T“rkologların hizmetleri
sayesinde ortaya çıkmıştır. Bu bilim adamları T“rkçenin gramer
kurallarını, T“rk-G“rc“ dilleri arasındaki ilişkileri, G“rc“cede kullanılan
T“rkçe kelimeleri, T“rk dili ve şivesine girmiş G“rc“ce kelimeler,
G“rcistan da yaşayan T“rklerin ağız ve şivelerini, T“rkiye de yaşayan
G“rc“leri halk dilini vs. incelemişlerdir. G“rc“ edebiyatı ise T“rk
toplumuna daha geç erişebilmiştir.
yılında Niyazi Ahmet Banoğlu
G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmişse de onun bu çabaları yeteri kadar dikkat
görmemiştir.
da Nodar Dumbadze nin G“neşi Gör“yorum eseri
Almancadan T“rkçeye terc“me edilmiştir.
Bug“n G“rc“–T“rk k“lt“r ilişkilerini yayma girişimi Çveneburi
dergisiyle başlamıştır. Çveneburi, T“rkiye Cumhuriyetinde yayınlanan ve
T“rkiye de yaşayan G“rc“ler için öngör“len ve G“rcistan la ilgilenen
T“rkler için iki ayda bir yayınlanan bir dergidir. G“rcistan da, T“rk
tarihine, T“rk dili ve edebiyatına olan ilgi her zaman vardı ve bu ilgi
bug“nde devam etmektedir. Sayısız birçok monografi, tez, makale,
araştırma, G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeler, G“rc“-T“rk tarihi ya
da edebi ilişkileri, G“rc“ce ve T“rkçe deyimler topolojisi T“rk dilin
özelliklerine göre yazılmıştır.
yılında G“rc“ edebiyatın önemli
yazarlarından Şota Rustaveli nin Vephisyaosani Kaplan Poslu Şövalye
adlı eseri Prof.Dr. Bilal Dindar tarafından T“rkçeye çevrilmiştir. Fakat bu
terc“me doğrudan G“rc“ceden değil Azerbaycan T“rkçesi ve Fransızca
terc“melerden çevirmiştir. Dede Korkut Masalları, Köroğlu, Celalettin
Rumi, Yunus Emre, Muhammet Fuzuli Nafi, Ahmet (aşim, Mihri (atun,
Mehmet Emin, Yakup Kadri, Sabahattin Ali, Tevfik Fikret, Hayrullah
Efendi, Fakir Baykurt, Suat Derviş, Ruhi Bağdadi ve diğer “nl“ yazarlar ve
şairlerin hayatıyla ilgili eserler G“rc“ceye çevrilmiştir.
Bug“n iki “lke arasındaki k“lt“rel ve edebi ilişkilerin
geliştirilmesinde her iki “lke yazar ve şairlerinin eserlerinin karşılıklı
417
olarak çevrilmesi b“y“k önem taşımaktadır. Bu sayede ikili ilişkilerin
k“lt“rel boyutu geliştirilirken diğer taraftan iki “lke toplumunun birbirini
daha yakından tanımalarına katkıda bulunulacaktır.
ABSTRACT
SOME CONCERNS ABOUT TURKISH- GEORGIAN LITERARY
RELATIONS
Turkish-Georgian relations go back a long way but literary
relations between these countries have started recently. Georgian readers
make acquainted with Turkish literature thanks to the services of
known Turcologists at Tbilisi State University and Institute Of Oriental
Sciences. These scientists have researched Turkish grammar rules,
relationships between Turkish and Georgian, Turkish words used in
Georgian, Georgian words used in Turkish, Turkish people living in
Georgia and their accent and dialect, Georgian living in Turkey etc.
However Georgian Literature has reached Turkish society lately. Although
Niyazi Ahmet Banoğlu was interested in Georgian Literature in
, his
attempt didn t draw enough attention. )n
G“neş i Gör“yorum
written by Nodar Dumbadze was translated from German to Turkish.
Nowadays the attempt of spreading Turkish- Georgian culture
relations has started with Çveneburi Journal. Çveneburi is a bimonthly
journal which is published in Turkish Republic for Turkish being interested
in Georgian and envisioned for Georgian living in Turkey. Georgian was
always interested in Turkish language, history and literature and their
interest continues. Numerous monographies, thesis, essays, researches,
Turkish words used in Georgian, Turkish- Georgian history and literary
relations, Turkish- Georgian idioms topology have been written according
to Turkish language properties. Vephisyaosani Kaplan Poslu Şövalye
written by Şota Rustaveli was translated into Turkish by Prof.Dr. Bilal
Dindar in 1991. But this translation is not directly from Georgian, but
Azerbaijani and French. Dada Gorgud Epic and literal works about lives of
Köroğlu, Celalettin Rumi, Yunus Emre, Muhammet Fuzuli Nafi, Ahmet
(aşim, Mihri (atun, Mehmet Emin, Yakup Kadri, Sabahattin Ali, Tevfik
Fikret, Hayrullah Efendi, Fakir Baykurt, Suat Derviş, Ruhi Bağdadi and
other well-known authors and poets have been translated into Georgian.
Today, mutually translating works of writers and poets from both
countries is important in developing cultural and literary relationships
between these countries. Thus on the one hand cultural dimension of
bilateral relations is developed; on the other hand, both societies know
each other well.
418
G“rcistan ve T“rkiye nin y“zyıllara dayanan ilişkileri vardır.
Ancak bu iki “lke arasındaki edebi ilişkiler yakın geçmişte başlamıştır.
İlk olarak G“rc“ edebiyatının T“rk okuyucularla tanışmasını ele
alırsak G“rc“ edebiyatı T“rk toplumuna daha geç dönemlerde
erişebilme fırsatı bulmuştur.
yılında Niyazi Ahmet Banoğlu G“rc“
edebiyatıyla ilgilenmiş fakat onun bu çabaları yeteri kadar dikkat
görmemiştir. G“rc“ edebiyatıyla ciddi temaslar
yılından itibaren
baş göstermiştir.
yılında Ahmet Melaşvili G“rcistan1 adlı bir kitap
yayınlamıştır. Bu kitapta okuyuculara G“rcistan ve G“rc“ edebiyatıyla
ilgili bilgiler yer almaktadır.
yılında ise G“rc“ yazar Nodar
Dumbadze nin G“neşi Gör“yorum eseri Mehçure Karaören tarafından
T“rkçeye çevrilmiştir. Mehçure Karaören daha sonra G“rc“ceden
çevrilen Nodar Dumbadze nin diğer eserlerinin T“rkçesi “zerine de
çalışmıştır. Bunlardan Sonsuzluk Yasası ve Kukaraça
yılında
yayınlanmıştır. Ben, Ninem, İliko ve İlarion , G“neşli Gece ve Beyaz
Yapraklar eserleri “zerinde de çalışmaya devam etmektedir. Ahmet
Özkan Melaşvili
yılında G“rc“ edebiyatının önemli yazarlarından
olan Aleksandre Yazbeki nin Mzağo ile Elguca 2 adlı eserini T“rkçeye
çevirmiş ve yayınlamıştır. Ahmet Özkan Melaşvili nin mesleği
mimarlıktır. Ataları
yılları arasında Rusya-Osmanlı
savaşında G“rcistan dan T“rkiye ye göç etmişlerdir. O G“rcistan
tarihine, G“rc“ edebiyatına, G“rc“ sanatına, G“rc“ halk bilimine ilgi
duyan bir kişidir.
Bug“n G“rc“-T“rk edebi ilişkilerini geliştirme girişimi Çveneburi
dergisiyle başlamıştır. Çveneburi dergisi T“rkiye de yayınlanan,
T“rkiye de yaşayan G“rc“ler ve G“rcistan la ilgilenen T“rkler için iki
ayda bir yayınlanan bir dergidir. İlk sayısı
yılında T“rkçe olarak ve
T“rkiye de yaşayan G“rc“ k“lt“r temsilcileri önderliğinde Stockholm de
yayınlanmıştır. Derginin editör“ Ahmet Özkan Melaşvili dir. O yıllarda
derginin . ve . sayısı çıkmıştır ve daha sonraki yıllarda da . ve .
sayısı yayınlanmıştır.
yılında da Ahmet Melaşvili tarafından . ve .
sayısı yayınlanmıştır. Bu sırada Ahmet Melaşvili, Çveneburi dergisinde
G“rc“ edebiyatının önemli yazarlarından Şota Rustaveli nin
Vephisyaosani Kaplan Poslu Şovalye adlı eserinin birkaç böl“m“n“
çevirerek yayınlamıştır.
(aziran
yılında öl“m“nden sonra
Çveneburi dergisinin yayını durmuştur. Öl“m“nden
yıl sonra
derginin yeninden yayınlanması için birtakım girişimler olmuştur. Uzun
s“re Fahrettin Çiloğlu editörl“ğ“nde tekrar yayınlanmaya başlamıştır.
MELAŞVİLİ Ahmet, “Gürcistan”, Bursa Yayınları, 1968.
KAZBEKİ Aleksandre, “Mzağo ile Elguca”, Çeviren:
Ahmet Özkan Melaşvili, İstanbul Yayınları, 1973.
1
2
419
Fahrettin Çiloğlu Ordu nun Ünye ilçesinde doğmuş ve İstanbul
Üniversitesi gazetecilik böl“m“n“ bitirmiştir. Yazar ve şairdir. Çiloğlu
birkaç tarihi kitap, G“rc“ şairlerin şiirlerini, d“zyazı eserlerini
çevirmiştir. G“rcistan tarihiyle, G“rc“ k“lt“r“yle ve G“rc“ edebiyatıyla
ilgilenmiştir.
Çveneburi3 dergisi; hem şair, hem yazar hem de terc“man için
G“rcistan ile bağlantı kuran işlevdedir. Çveneburi ismi
bizden
anlamındadır. G“rcistan da yaşayan M“sl“man G“rc“lere verilen
isimdir. Buradan hareketle derginin başlığı bu şekilde oluşmuştur.
Derginin içeriği çok kapsamlıdır. Okuyucular G“rc“ edebiyatıyla,
G“rc“ halk bilimiyle, sanatıyla, k“lt“r“yle, tarihiyle, etnografyasıyla,
sosyal ve ekonomik durumuyla ilgili bilgilerle karşılaşmaktadır. Ayrıca
çocuklar içinde G“rc“ çocuk yazarlığından hikâyelere ve şairlerin
şiirlerine yer verilmiştir. Bu dergiyle G“rcistan ile T“rkiye arasındaki
ilişkiler daha da gelişmeye başlamıştır. Derginin edebiyat kısmını da ele
alırsak Fahrettin Çiloğlu nun
. Y“zyıldan Bug“ne Kadar G“rc“
Edebiyatı adlı yazısı yer almaktadır. Ayrıca Ahmet Melaşvili nin
Svaneti Destanları adlı çalışmasının T“rkçe çevirisine de yer
verilmiştir. Akaki Tsereteli, Nikoloz Barataşvili, Galaktion Tabidze, Ana
Kalandadze, Otar Çiladze, Tamaz Çiladze gibi önemli G“rc“ yazarlarının
şiirleri (asan Çelik T“rkçeye çevirmesiyle dergide yayınlanmıştır.
Çveneburi dergisinden sonra T“rkiye de yayınlanan Mamuli
dergisidir. İstanbul da Ocak
- Mayıs
yıllarında T“rkçe olarak
beş sayısı yayınlanmıştır. Bu dergide yine Çveneburi dergisinin devamı
niteliğindedir. Dergide G“rcistan ve Kafkasya ya ait yazılar ve makaleler
yer almaktadır. Ayrıca Evliya Çelebi nin Seyahatnamesi nden Kafkasya
hakkındaki böl“mlere de yer verilmiştir. G“rc“ bilim adamı Şuşana
Putkaradze, Levan Cioşvili ve Tina Sioşvili nin İstanbul da Fransız
Anadolu Araştırmaları Enstit“s“nde verdikleri seminer metinlerini de
yayınlamıştır.
yılında İsmail Yerguz un G“rc“ edebiyatının romantik şiir
önc“s“ Nikoloz Baratşvili nin Sevgilim ve Dostlarıma adlı şiirini
T“rkçe ye çevrisi, G“rc“ yazar K.Salia nın Bedi Kartlisa dergisinden
önemli G“rc“ yazar İlya Çavçavadze hakkındaki yazıyı Fransızcadan
T“rkçeye çevirisi, önemli G“rc“ yazarlardan Şota Rustaveli ve Kaplan
Poslu Şovalye vephisyaosani eserini T“rkçeye çevirisi, G“rc“ yazar
Aleksandre
Kazbeki
hakkındaki
makale
çevirisi,
Bedi
Kartlisa dergisinde G“rc“ yazar Akaki Tsereteli adlı yazıyı Fransızçadan
T“rkçeye çevirerek Mamuli dergisinde yer almıştır.
3
“ Çveneburi” dergisi, İstanbul, 1993 Yıl.
420
Yine
yılında dergide Fahrettin Çiloğlun un G“rc“ yazar Otar
Çiladze nin şiirlerini T“rkçeye çevirisi, G“rc“ yazar Galaktion
Tabidze nin şiirlerinin T“rkçeye çevirisi, Köroğlu nun G“rc“
versiyonunun T“rkçeye çevirisi yer almaktadır.
yılında Mamuli dergisinde Ali Altun un G“rc“ yazar Nodar
Dumbdze nin Sonsuzluk Yasası adlı eserinin T“rkçeye çevirisi
yayınlanmıştır.
Mamuli dergisinden sonra Pirosmani dergisi T“rkiye de T“rkçe
ve G“rc“ce iki dili olarak
yılının Temmuz ayında yayınlanmaya
başlamıştır. Bu g“ne kadar
sayısı çıkmıştır. Bu derginin editörl“ğ“n“
Fahrettin Çiloğlu ve Şenol Taban yapmaktaydı. Son sayısı
yılında
çıkmış ve ekonomik sebeplerden dolayı yayınlanması sona ermiştir. Bu
dergide diğer iki k“lt“rel dergi gibi G“rc“ sanatı, G“rc“ edebiyatı, G“rc“
k“lt“r“, G“rc“ dili “zerine konular içermektedir. Bu dergide İbrahim
Goradze nin T“rkçeye çevirdiği Yusuf Pağava nın Sönmeyen Ocak adlı
eseri, G“rc“ yazar Miheil Cvahişvili nin Şeytan Taşı adlı eserinin
T“rkçe çevirisi, G“rc“ yazar Simon Kvarani nin B“y“k Savaşçı – Giorgi
Saakadze adlı eserini T“rkçeye çevirisi yayınlanmıştır.
Dergide (ayri (ayrioğlu G“rc“ masallarından Tembel
Adam
ve G“neşin Kızı
eserleri T“rkçeye çevirisi
yayınlanmıştır. (ayri (ayrioğlu nun ailesi G“rcistan Açara bölgesinden
T“rkiye ye yerleşmiştir. G“rc“ceyi ailesinden öğrenmiştir. Sanat
Enstit“s“ Mimarlık fak“ltesinden mezun olmuştur. Şiirler, bilimsel
makaleler, araştırmalar yapmıştır. Daha sonra da bilimsel çalışmalarına
Kafkasya alanında ilgilenmeye başlamıştır.
Fahrettin Çiloğlu yine dergide G“rc“ bilim adamı İvane
Caiani nin Borkça Mektupları adlı eserini T“rkçeye çevirerek
yayınlanmıştır. Bu eser M“sl“man G“rc“lerle yaşadığı dönemdeki
durumları ve oradaki halkla ilgili bir kitaptır.
Doktor Mehmet Arif İsmetzade tarafından Sinatle yayınevinde
yılında G“rc“ Köyleri adlı kitabı yayınlanmıştır. Bu iki kitapta
T“rkiye de yaşayan G“rc“ler hakkındaki izlenimlerini ele almaktadır.
Fahrettin Çiloğlu Abdul Mikaladze nin Açara dan Mektuplar
adlı eserini G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir. Abdul Mikaladze
yılında aşağı Çara bölgesinde doğmuş ve ailesi halk hekimliği yapmıştır.
Mikaladze Trabzon da medrese de eğitim görm“ş sonradan o da halk
hekimliğiyle ilgilenmiştir. G“rc“ce okuma yazma bilmiyordu, fakat
G“rc“ce harfleri biliyordu. Daha sonra G“rc“ce okuma yazmayı da
öğrenmişti.
yıllarında G“rc“ edebiyatı önemli şair ve yazar
İlia Çavçavadze ve önc“ yazarların eserleriyle tanışmıştır.
421
yılında İstanbul da yayınlanan Nodar Dumbadze nin
Sonsuzluk Yasası eserini Ali Altun G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir.
Ali Altun G“rcistan da G“rc“ dili ve edebiyatı böl“m“n“ bitirmiş
T“rkiyeli G“rc“lerdendir.
G“rc“ yazar Pridon (alvaşi nin En Sonunda4 adlı eserini
yılında Fakir Baykurt ve Abdurrahman Çetinkaya T“rkçeye çevirmiştir.
Prof. Dr. İlyas Üst“nyer in G“rc“ dili ve Edebiyatı Üzerine
okumalar adlı eseri
yılında yayınlanmıştır. İlyas Üst“nyer
G“rcistan da yaşamaktadır. Aslen Bartınlıdır. G“rcistan Uluslararası
Karadeniz Üniversitesi nde T“rk dili hocasıdır. G“rc“ce biliyor ve G“rc“
edebiyatıyla ilgilenmiştir. Ayrıca Kaf Dağının G“ney Y“z“ G“rcistan ve
G“rcistan da T“rk Edebiyatı Üzerine Çalışmaları Lisans“st“ Tezler adlı
kitabı da yayınlanmıştır.
G“rc“ yazar İlia Çavçavadze nin şiirlerini, Fahrettin Çiloğlu,
Osman Nuri Mercan, Tahsin Saraç, (asan Çelik, Asmat Japaridze
Yolcunun Mektupları T“rkçeye çevirmişlerdir. Ali Altun İlia
Çavçavadze nin Rahip adlı şiirini T“rkçeye çevirmiş ve G“rc“ yazar
Akaki Tsereteli nin (oca şiirini de T“rkçeye çevirmiştir.
T“rkiye den G“rc“ sanatıyla, tiyatrosuyla, yazarlığıyla ilgilenen
T“rk yazarlar da G“rcistan da bulunmuşlardır. Örneğin,
yılında
Temmuz ayında T“rk yazar Ömer Faruk Toprak Politika adlı gazetede
G“rcistan daki anılarının yer aldığı bir makalesi yayınlanmıştır. T“rk
yazar Zeynep Oral Sanat dergisinde, ayrıca Refik Erduran ise G“neş
gazetesinde G“rc“ tiyatroları “zerine makaleleri yayınlanmıştır. Necati
Cumali Revizonis kitabında, Tarık Dursun, Yeni Ortam gazetesinde
ve (aldun Taner de G“rcistan anılarını yayınlayan yazarlardır. (ayati
Asılyazıcı Mayıs dergisinde
yılında Ocak-Ağustos sayılarında
G“rc“ tiyatrosu ve yazarlığı “zerine makaleleri yayınlanmıştır. Ayrıca
yılında (ayati Asılyazıcı ve Aziz Çalışlar İlia Çavçavadze nin
Tiflis teki
. doğum yılı anma töreninde bulunmuş ve T“rkiye ye
dönd“klerinde oradaki izlenimleri ve gör“şleri Broy dergisinde,
Kasım sayısında,
yılının Ocak-Şubat
. ve
. sayılarında ise
Yolculuk İzlenimleri ni yayınlanmıştır. T“rk yazarlardan Fakir Baykurt
İlia Çavçavadze nin doğum yılının anma töreninde bulunmuştur. Onun
teşebb“s“yle
Ekim
yılında Batı Almanya da çıkan T“rkiye
Postası İlia Çavçavadze hakkındaki yazısıyla G“rc“ yazarlığı Alman
okuyucusuyla tanışmıştır. G“rc“ yazar Şota Nişnianidze nin Sen ve
ben , Anımsa adlı şiirini, G“rc“ yazar Tamaz Çiladze nin Tbilisi adlı
şiirini, G“rc“ yazar Muhran Mcavariani nin O An ve Sessiz Çağrı adlı
eserini, Ana Kalandaze nin Dut ve Öl“lerin G“neşiyim adlı eserini,
PRİDON Halvaşi, “Eninde Sonunda”, Çeviren: Fakir
Baykurt-Abdurrahman Çetinkaya, 1988.
4
422
Tsitsian Tabidze nin Doğuyor, Aydınlatıyor ve Karmaşa adlı eserini
Fahrettin Çiloğlu G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir.
Önemli G“rc“ edebiyatı yazarı Şota Rustaveli nin Kaplan Poslu
Şovalye adlı eserini
yılında Prof. Dr. Bilal Dindar tarafından
T“rkçeye çevrilmiştir. Fakat bu terc“me doğrudan G“rc“den değil
Azerbaycan T“rkçesi ve Fransızca terc“melerden çevrilmiştir.
İlia Çavçavadze nin Mum adlı şiirini (“seyin Uygun T“rkçeye
çevirmiş ve Cumhuriyet- Kitap da yayınlanmıştır.
T“rkiye tarihi, T“rk dili ve edebiyatı her zaman için G“rcistan da
da ilgi odağı olmuştur. Bug“n de aynı ilgi devam etmektedir. Çok sayıda
monografi, tezler, makaleler, bilimsel araştırmalar, T“rk dilinin
özellikleri ve T“rk diline girmiş T“rkçe kelimeleri, G“rc“-T“rk tarihi ve
edebi ilişkileri hakkında yazılar yazılmıştır.
T“rk edebiyatının G“rc“ okuyucularla erken tanışması, Tiflis
Devlet Üniversitesi ve Doğu Bilimleri Enstit“s“ndeki tanınmış
T“rkologların hizmetleri sayesinde ortaya çıkmıştır. Bu bilim adamları,
T“rkçenin gramer kurallarını, T“rkçe ve G“rc“ arasındaki ilişkileri,
G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeleri, T“rk dili ve şivesine girmiş
G“rc“ce kelimeleri, G“rcistan da yaşayan T“rklerin ağız ve şivelerini ve
yine T“rkiye de yaşayan G“rc“lerin halk dilini T“rk arşiv
kaynaklarındaki dilsel açıdan ve Orhun yazıtlarının dilini
incelemişlerdir.
G“rc“ T“rkologlar Tiflis Devlet arşivinde bulunan Osmanlıca
kaynakları dilsel açıdan öğrendiler ve ilginç monografileri yayınladılar.
Arşivde korunan
. Y“zyıla ait T“rk dili kitabı, G“rc“ alfabesiyle
yazılmış Köroğlu ve Kuranı Kerim in G“rc“ce versiyonlarını ve daha
başka çeşit kaynakları bu şekilde incelemişler. T“rkçe-G“rc“ce ve
G“rc“ce-T“rkçe sözl“kler, konuşma kılavuzları ve kitapları
oluşturdular.
yılında iki ciltlik T“rkçe-G“rc“ce sözl“ğ“ ve T“rkçeG“rc“ce deyimler yayımlanmıştır. T“rk edebiyatına değinecek olursak
Dede Korkut Kitabı , Köroğlu destanı, Celalettin Rumi nin, Ruhi
Bağdadi nin Yunus Emre nin, Muhammet Fuzuli nin, Nefi nin, Ahmet
(aşim in, Mihri (atun un, Mehmet Emin in Yakup Kadri nin Sabahattin
Ali nin, Tevfik Fikret in, (ayrullah Efendi nin, Fakir Baykurt un, (aldun
Taner in, Suat Derviş in ve başka “nl“ yazar ve şairlerin hayatını ve şiir
sanatını öğrenmişlerdir. G“rc“ceye yapılan çevirilere olarak T“rk
masallar, Nasrettin (oca nın Fıkraları, Dede Korkut kitabını, Nazım
(ikmet in şiirlerini, Sabahattin Ali nin, Ömer Seyfettin in, Orhan
(ançerlioğlu nun, (aldun Taner in İstanbul a Yağmur Yağıyordu
eserlerini, ayrıca Aziz Nesin in, Suat Derviş in, İsa Necati nin, Reşat Nuri
G“ntekin in, Yakup Kadri Karaosmanoğlu nun, Ahmet (aşim in, Bekir
423
Yıldız ın, Fazıl (“sn“ Dağlarca nın, Adalet Ağaoğlu nun, Oktay Rıfat ın,
Orhan Pamuk ve diğer “nl“ yazılarını gösterebiliriz.
T“m bunları dikkate aldığımızda T“rk-G“rc“ edebi ilişkileri
konusunda şöyle bir değerlendirmede bulunabiliriz: İkili edebi
ilişkilerin tarihi oldukça yeni sayılabilir. Zira uzun s“re G“rc“ edebiyatı
T“rk toplumunda daha geç dönemlerde tanınmaya başlamıştır. Fakat
lardan sonra T“rkiye nin eski Sovyet cumhuriyetleri, özellikle
komşu devletlerle ilişkilerinde yeni dönem başlamıştır. Bu ilişkiler
sadece ekonomik ve siyasi değil, aynı zamanda k“lt“rel ilişkileri de
kapsamaktadır. T“rkiye de
yılında başta Kafkas Üniversitesi
Kars , daha sonra Ardahan Üniversitesi, D“zce Üniversitesi ve Rize
Recep Tayyip Erdoğan Üniversiteleri olmak “zere ilde G“rc“ dili ve
edebiyatı böl“m“ yer almaktadır. Bunlardan sadece D“zce Üniversitesi
ve Kafkas Üniversitesinde G“rc“ dili ve edebiyatı böl“m“ aktif bir
şekilde devam etmektedir. Bu böl“mlerde okuyanlar sayesinde de
G“rc“- T“rk edebi ilişkiler daha da g“çlenecektir. Ayrıca bug“n iki “lke
arasındaki k“lt“rel ve edebi ilişkilerin geliştirilmesinde her iki “lke
yazar ve şairlerinin eserlerinin karşılıklı olarak çevrilmesi de b“y“k
önem taşımaktadır. Bu sayede ikili ilişkilerin k“lt“rel boyutu
geliştirilirken diğer taraftan iki “lke toplumunun birbirini daha
yakından tanımalarına katkıda bulunulacaktır.
KAYNAKÇA
TÜRKÇE VE GÜRCÜCE YAY)NLANM)Ş EDEBİ ESERLER
.BAYKURT Fakir, Çilli Kadın , Çev.: İbrahim Gorgadze,
Batum1982.
.CAVALİDZE Elizbar, Ruhi Bağdadi: Yaşam, D“nya Gör“ş“ ,
Lirik Şiiri/ Doğu Bilimleri Enstit“s“, Tiflis
, s.
.
.CAVALİDZE Elizbar, Fuzuli , Tiflis 1972
.CAVALİDZE Elizbar, T“rkçe Şiir Sanatı , Yönetmen: A.
Silagadze, E. Sarişvili: Tiflis
, s.
.
.CAVALİDZE Elene, T“rkçe Sembolizm Tarihi için Ahmet
(aşim in şiir anlayışı için , Doğu Bilimleri Enstit“s“, Dil ve Edebiyat,
Tiflis 2006, s.243.
424
. M“kemmel Ayna T“rk (alk Masalları Çev.: E. Gudiaşvili; L.
Gudiaşvili, Tiflis
, s.
.
.CİKİA Sergi, T“rkçe Okuma Kitabı , Tiflis
.
.CİKİA Sergi, T“rkçe Okuma Kitabı , Tiflis 1965, s. 1-2..
.ÇİLOĞLU Fahrettin, Sınırdışı D“ş“nceler , Çev.: Lela
Dadianma, Nana Kaçarava, Mirian Maharadze, Artanuci Yay., Tiflis
,
s. 150.
.ÇLAİDZE Lia, Köroğlu Destanı nın G“rc“ce versiyonu ,
Tiflis 1978.
.DERVİŞ Suat, Fosforlu Cevriye , Çev.: Nana Canaşia, Tiflis
1967, s. 248.
. Dede Korkut Kitabı , Çev.: Elizbar Cavalidze ve Giorgi
shayulaşvili, G“rcistan
, s.
.
13.EMRE Yunus(1240, D“ş“ncenin Doruk Noktası ,
Çev.: İmid Mamedli, Redaktör: Mayvala Gonaşvili, Tiflis
, s. .
Fıkralar ve (oca Nasrettin , . შ ხ
ც ,
Kutaisi 1926, s.15.
.Reşat Nuri, Çalıkuşu , Çev.: Nana Gvarişvili, Batum 1961,
161
.GÜNTEKİN Reşat Nuri, Tanrı Misafiri , Çev.:Sergi Cikia,
ღ „ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri. Tiflis
, s.
-227
.GÜNTEKİN Reşad Nuri, Bir G“mr“k Kaçakçılığı , Çev.:
Viktor Çikaidze,
1988, s. 195-198.
.GÜNTEKİN Reşat Nuri, Tehdit , Çev.: Maka Sonia,
, s.
-193.
.(İKMET Nazım, Şiirler , Batum 1956, s. 124.
.(İKMET Nazım, Yaşam İyi şeydir, Arkadaş , Çev.: Guram
Batiaşvili, Tiflis
, s.
.
21.KANIK Adnan Veli, Y“ksek Toplum , Çev.: Mzia Gurgenidze;
ღ
dergisi. Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis
, s.
-205.
.KEMAL Orhan, Köt“ yol , Çev.: Nana Gvarişvili, Batum
.
.KEMAL Orhan, (anımın Çiftliği , Çev.: İbrahim Goradze,
Batum, Açara 1978, s. 276.
.KEMAL Orhan, El Kızı , Çev.: İbrahim Goradze ve Niko
Baraidze, Batum 1990, s. 399.
.KEMAL Yaşar, İnce Memed , Çev.: Niko Baramidze ve
İbrahim Goradze, Tiflis 1986.
.NESİN Aziz, Futbolcular Kralı , Çev.: G.Batiaşvili, Tiflis
,
s. 184.
.NESİN Aziz, Adamı Zorla Deli Ederler Çev.: Osiko
Gvarişvili, Batum Açara
, s.
.NESİN Aziz, Ah Biz Eşekleriz , Çev.: Osiko Gvarişvili, Yön:
Nugzar Caparidze]- Batum 1998, s. 190.
425
.PAMUK Orhan, Gizli y“z , Çev.: Tamar Alpanidze, Tiflis
2008, s. 112.
.PAMUK Orhan, Beyaz Kale , Çev.: Ketevan Tomaradze, Tiflis
2008, s. 218.
.PAMUK Orhan, Cevdet Bey ve Oğulları , Çev.: Nana Canaşia,
2009.
.PAMUK Orhan, Sessiz Ev ,Çev.: Lia Çlaidze,
.
.PAMUK Orhan, Kara Kitap ,Çev.: Nana Canaşia,
.
.PAMUK Orhan, Masumiyet M“zesi , Çev.: Ekaterine
Axvlediani.
.SABA(ATTİN Ali, Doğum Belgesi , Çev.:Nodar Canaşia,Tiflis
1961.
SABA(ATTİN Ali, Kurt ve Kuzu , Çev.: Nodar Canaşia, Tiflis
1961;
.SABA(ATTİN Ali,
İçimizdeki Şeytan , Çev.:Guram
Batiaşvili,Tiflis
.
SABA(ATTİN Ali, Sıcak Su , Çev.:Venera Cangidze, Tiflis
1988, s.198-202.
.TANER (aldun, İstanbul Şişhane a Yağmur Yağıyordu ,
Çev.: Lia Çlaidze, Tiflis
, s.
.
.TAR(AN Abd“lhak (amit, Mezar , Çev.: Sergi Cikia,
ღ „ dergisi, Doğu Yazarlığı örnekleri, Tiflis
, s.
-537.
.TODUA M, Armağan [ Doğu yazarlığı Örnekleri , Tiflis
1988, s. 443.
. T“rkçe (ikayeler , Çev.: Nana Canaşia, Tiflis
.
. T“rkçe Masallar , Çev.: L. Çlaidze, Tiflis 1972.
.Y)LD)Z Bekir, Kara Çarşaflı Gelin , Çev.: İrine Gotsiridze,
ღ
dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis
, s.
-215.
.Y)LD)Z Bekir, Kesik El , Çev.: İrine Gotsiridze,
ღ „
dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis
, s.
206-211.
426
MURAT(AN MUNGAN )N SAMSUN SİGARAS), TÜTÜN BALYALAR),
TAMARON İLE OĞUZ ATAY )N KORKUYU BEKLERKEN ADLI
(İKÂYELERİNİN KARAKTER YARATMADA MEKÂN KULLAN)M)
BAK)M)NDAN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)
Okt. Aslı SOYSAL EŞİTTİ
Ardahan Üniversitesi
İnsani Bilimler ve Edebiyat Fak“ltesi
Ardahan, T“rkiye
[email protected]
[email protected]
ÖZET
(ikâyede, karakter yaratmada mekân kullanımı belirleyici bir role
sahiptir. Mekân, kişiyi yaratan, onun varoluş sınırlarını çizen ve varlığını
d“nya “zerinde bir yere konumlandırmasını sağlayan kurucu bir değerdir.
Karakterin mekânla olan ilişkisi onun hayatla olan ilişkisini de belirler.
Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâyede mekân,
geçmişin köt“c“l anılarını y“klenerek içinde yaşayan kimselere h“z“n ve
mutsuzluk veren, onların geçmişin karanlık tortularını ruhlarında
taşımalarına sebep olan ve kişilerin varoluşların engelleyerek onları
geçmişe hapseden bir yer olarak, hikâye atmosferini yaratır ve hikâye
kişilerinin karakter özelliklerini yansıtarak kişileşir. Korkuyu Beklerken
adlı hikâyede ise mekân, hikâye kişisinin hayatla olan hastalıklı ilişkisinin
birebir yansıdığı bir yerdir. Dış d“nyaya ait mekânların bir bunaltı
imgesine dön“şt“ğ“ hikâyede ev ise, bir aidiyet mekânı olarak y“celtilir.
Ev, hikâye kişisinin dış d“nyanın yok ediciliğine karşılık kendini g“vende
hissettiği ancak bu duyguyu zamanla derinleştirerek, dış d“nyayla t“m
ilişkisini
kestiği,
kendi
varoluşunu
ancak
yaşadığı
evde
gerçekleştirebileceği hissine kapılarak benlik algısını yitirdiği, değişen ruh
hâline göre her defasında yaniden anlamlandırılan bir mekân olarak
kurgulanması bakımından hikâye kişisinin yaratılmasında önemli bir yer
tutmaktadır. (er iki hikâyede de karakter yaratmada yadsınamaz bir yere
sahip olan mekânın, karakter yaratmadaki etkisi irdelenerek; kişilerin
kendileriyle, çevreleriyle ve varoluşlarıyla ilgili meselelerinde tuttuğu yer
araştırılacaktır.
Anahtar Kelimeler: (ikâye, Mekân, İnsan, Varoluş
427
GİRİŞ
Genel olarak kurucu bir değere sahip olan mekân, özel olarak da
mekânın karakteristik bir yansıması olan ev, hikâyelerde karakterlerin
ruhsal durumlarını somut bir d“zleme taşımada önemli bir işleve
sahiptir. Kuşkusuz, sahip olduğu tikel değerlerin t“m“n“ temel bir
değere katmaya çalışarak, evi hem birliği hem de karmaşıklığı içinde ele
almak koşuluyla, iç uzamın mahremiyet değerlerinin fenomenolojisini
inceleyebilmek açısından evin ayrıcalıklı bir varlık olduğu apaçıktır
Bachelard
: s. . Kişilerin mahrem d“nyalarının taşıyıcısı olan ev,
hem onları hayat gör“şleriyle, benlik algılarıyla yansıtır; hem de sahip
olduğu s“regelen değerleriyle onları biçimlendirir. Mekânı çevre ile
özdeşleştiren Wellek ve Warren
: s.
, özellikle ev içlerinin
anlatı kahramanını yansıtmada ve anlatmada önemli bir yer tuttuğunu,
evin insanı tamamlayan bir mekân olduğunu, evin tasvirinin anlatı
kişisinin tasviriyle özdeş olduğunu dile getirir.
Anlatılarda kişi ve mekân karşılıklı etkileşim hâlindedir. Mekân
kişinin “zerinde değiştirici ve dön“şt“r“c“ bir işleve sahip olduğu gibi,
kişi de varlığıyla mekâna farklı anlamlar katabilir. Korkmaz
:
,
İnsan ve mekân arasındaki ilişki göreceli bir ilişkidir, kişinin psikolojik
durumuna göre mekân algılaması değişebildiği gibi, mekânın da
“zerinde yaşayanın duygu ve d“ş“nceleri “zerinde etkileri vardır
diyerek, insan ve mekân arasındaki karşılıklı birbirini içeren ilişkiye
işaret eder. Karakter yaratmada mekânın etkisinin irdelendiği çalışmada
ilkin Murathan Mungan ın Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron
adlı hikâyesi incelenerek, mekânın kişi “zerindeki şekillendirici etkisi
belirlenmiştir. İkinci hikâye olarak seçilen Oğuz Atay ın Korkuyu
Beklerken adlı hikâyesi ise, kişinin ruhsal durumuna göre mekân
algısının değişerek, mekânın her defasında yeniden anlamlandırılmasına
örnek olarak okunmuştur. (er iki hikâyede de kişilerin ruh hâllerinin,
hayat algılarının ve varoluşsal sıkıntılarının yansıtılmasında mekân,
özellikle de kişinin varoluşunun önemli bir mekânsal yansıması olan ev,
kurucu bir işleve sahiptir.
. Bunaltı Mekânına Dön“şen Ev: Samsun Sigarası, T“t“n
Balyaları, Tamaron
Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâye, geçmişin
anıları ile hapsolunan bir evde yaşayan insanların hikâyesinin, evlenen
kız kardeşini görmek “zere Almanya dan Samsun a gelen Şeng“l “n
hikâyesi ile kesişimidir. Yıllar önce anne ve babalarının ayrılmasıyla
428
yolları ayrılan iki kız kardeşten Şeng“l, annesi ile birlikte Almanya ya
giderek orada hem çalışır hem de geç yaşta “niversite eğitimine başlar.
Song“l ise, Ankara da babası ile kalmayı tercih eder ve erken yaşta
evlenir. Sınavları sebebiyle kardeşinin d“ğ“n“ne yetişemeyen Şeng“l,
sınavlardan sonra, kocası ve kayınpederiyle yaşadığı yeni evinde
kardeşini ziyaret eder. Şeng“l bu ziyaretle eşzamanlı olarak kendisinin
geçmişine ve ait olduğu k“lt“rden izler taşıyan bir mekâna, kardeşinin
kocası (“seyin ve kayınpederi Eşref Bey in içinde yaşadıkları zamandan
kopuk, geçmiş zamanda bir yerde kalan hayatlarına ve Song“l “n b“y“k
bir adanmışlıkla hizmet ettiği bu ailenin içinde y“z“n“ dönd“ğ“ var
olmayan bir geleceğe de yolculuk yapar. (“seyin in annesinin intiharı
sonucu, evde asılı kalan öl“m“n karanlığı, evin içinde yaşayanların
ruhlarına sinerek, onların kendi d“nyalarını kurmalarını ve
varoluşlarını gerçekleştirmelerini engeller. Şeng“l yolculuğun sonunda
acıyla t“m yolların kapalı olduğunu fark eder ve kendi hayatındaki
ikilemin kaynağı olan Almanya yı özleyerek bir an önce oraya dönmek
ister.
Manfred Jahn
: s.
, edebî mekânı, nesnelerin ve
karakterlerin yerleştirildiği ortam başka bir ifadeyle karakterlerin
içinde yaşadığı ve hareket ettiği çevre olarak tanımlamaktadır. Jahn ın
mekân tanımı, bir yön“yle edebi eserde bulunan kişileri ve eşyaları
bulundukları ortam bağlamında ele alırken; diğer yön“yle de kişi
“zerinde yadsınamaz bir etkiye sahip olan çevrenin, değiştirici ve
dön“şt“r“c“ g“c“ne göndermede bulunur. Samsun Sigarası, T“t“n
Balyaları, Tamaron adlı hikâyede mekân, olayların “zerinde geçtiği bir
fon olmaktan ziyede, kişileri yaratmada ve roman atmosferi
oluşturmada çok yönl“ bir yapıya sahiptir ve fiziksel mekân
konumundan sıyrılarak algısal mekân olarak kendisine yer bulur.
Korkmaz
: s.
, algısal mekânları kişi-yer ilişkisini sorunsal
açıdan yansıtan, dön“şt“r“lm“ş, anılaştırılmış yerler; yalnızca
topografik bir yer değil, anlam “reten, anıları barındıran, kişilerin
içd“nyasını yansıtan bir değer olarak tanımlar. Algısal mekânlar,
labirentleşen d“nya ya da kapalı ve dar mekânlar ve sınırları sonsuza
açılan mekânlar; açık ya da geniş mekânlar olmak “zere ikiye ayrılır.
(ikâyeye söz konusu olan mekân, Samsun ile Bafra arasında
t“t“n tarlalarının içinde Rumlardan kalma taş bir kır evidir. Evin
çevresindeki yeşillikler ve doğa canlılığıyla yaşamı simgelerken, ev
içinde yaşanan mutsuzlukların cisimleştiği, karanlık ve h“z“nl“ bir
mekânı imler:
Geniş bir bahçe içinde b“y“k bir taş ev. Kendi başına hikâyesi
olan, suskun gör“n“şl“ bu ev, belki hava kapalı olduğu için, daha
h“z“nl“ gör“nm“şt“ göz“ne. İçinde oturanların, her an birlikte
429
oldukları hâlde, birbirlerinden sakladıklarıyla mutsuz yıllar geçirdikleri
romanlardaki gibi sırlarına göm“lm“ş taşra evlerine benzetmişti
burayı Mungan
: s. .
Şeng“l “n evi ilk gör“ş anını anlatan satırlar, adeta evde
yaşanmış olayların habercisidir. Nitekim Şeng“l “n evle ilgili
d“ş“ncelerinde yanılmadığı, Bu evde zehir acısı bir mutsuzluğun
havada bir top karaduman gibi asılı olduğunu ve herkesin boğazını
d“ğ“mlediğini gör“yor. (em de geldiğinin daha ikinci g“n“nde
Mungan
: s.
c“mleleriyle hikâyenin ilerleyen kısımlarında
doğrulanır. (ikâyedeki taş ev, yuva ve ocak işlevi göstermez, sağaltıcı
bir g“c“ yoktur. Orada asılı kalan geçmişten gelen köt“ anıların etkisiyle
daralarak labirent bir mekâna dön“şen ev, içinde yaşayanların
benliklerini ezerek, kendileri olmalarına izin vermez. Labirent teması,
d“nyada kendi yerini tam olarak bulamamış insandaki sıkıntıyı ifade
etmektedir Bourneur ve Quellet
: s.
. Mekânın algısal olarak
daralıp kapandığı anlatılarda, roman kişisi varlığını konumlandıracağı
k“ç“c“k bir köşe dahi bulamaz, sahip olduğu olumsuz ruhsal duruma
paralel olarak mekânın t“m ağırlığını “zerinde hisseder ve bu ağırlık
altında ezilen benliği ufalarak k“ç“c“k kalır. Mekânın darlaşması,
psikolojik açıdan çıkmazda olan karakterin, “zerine d“nyanın
y“r“d“ğ“n“ hissetmesidir. Anlatı kişisinin kendini kuşatılmış,
sıkıştırılmış bulduğu her durumda mekân darlaşır Korkmaz
:
s.
. (ikâyede, Birden geldiğinden beri zamanının çoğunu kapı
ön“nde geçirdiğini fark etti Şeng“l. Ev, onu almıyordu Mungan
:
s.
sözleriyle anlatılan Şeng“l “n eve sığamayışı, evin daralarak
kapandığının ve Şeng“l için bir bunaltı mekânına dön“şt“ğ“n“n
göstergesidir.
(“seyin in annesinin kendi benliğiyle ilgili sorunları vardır. O,
adeta yaşadığı eve sığamaz, geçmişi bulabileceği umuduyla her fırsatta
doğduğu eve kaçar ve orada çocukluğunun b“t“nl“k arz eden g“nlerini
yeniden yaşamayı bekler. Doğduğumuz ev bizi barındıran bir çatı
olmaktan çok, d“şleri barındıran bir çatıdır Bachelard
: s. .
Nitekim kadın da, kaybolan geçmişini, geçmişteki umutlarını ve
d“şlerini yeniden bulmak amacıyla, s“rekli olarak, kocası ve
çocuklarıyla birlikte yaşadığı evden kaçar. Anasının evine gider,
denkten çocukken yattığı yatağı indirip “st“ne oturur, saatlerce duvara
bakarmış, bazen ocağın ateşine Mungan
: s. . Ocak, aidiyeti,
devamlılığı ve bir arada olmayı imler. Bachelard
: s. , insanın
gittiği her yeni eve ocak tanrılarını da göt“rd“ğ“n“ söyler. Onun bu
sözleri, evin birleştiriciliğinin yanı sıra, bir d“ş imgesi olan ocağa
dön“şmesinin, ocağın insan varoluşunun anlamlandırılmasındaki
konumuna işaret etmesi bakımından önem taşır. Ateşin s“rekli yandığı
bu ocak; soğukta ısı, karanlıkta ışık, acıkınca yemek ve korkulu
430
zamanlarda umuttur Korkmaz 2007b: s.127). Zor durumda olan
insanoğlu için her zaman d“şsel değerler katılarak hayal edilen bir
kurtarıcı niteliğindeki ocak, bug“n“n geleceğe aktarılmasında önemli
bir işleve sahiptir. Ancak hikâyedeki kadını iyi etmek için ocağın dahi
g“c“ yetmez, ocak onu sağaltıp iyileştiremez. Varoluşunu d“nya
“zerinde hiçbir mekâna konumlandıramayan kadın, çareyi kendini
öld“rmekte bulur. (er intihar eni sonu toplumsal yapıya/d“zene bir
saldırıdır ve sarsıcı bir mesaj içerir. Kıstırılmışlığı, kendini feda ederek
deklare eder ve toplumdan bir anlamda intikam alır Tosun
:
s. . Varlığını yaşayarak ifade edemeyen kadın, intiharıyla yaşadığı
evin b“t“nl“ğ“n“ bozarak, geride kalanları öl“m“n getirdiği yokluk, acı,
yalnızlık ve mutsuzlukla yaşamaya mahkum eder. Ne eşi ve çocuklarıyla
yaşadığı evde, ne de baba evinde kendini iyi edecek g“c“ ve umudu
bulabilen kadın, evinde eşi ve çocuklarının gözleri ön“nde yaşamına son
vererek, evi temelinden sarsar ve ailesini bir bunaltı mekânına dön“şen
bu evde kararan d“nyalarıyla başbaşa bırakır. Öl“m“n soğukluğuyla,
algısal olarak daralan ve kapanan bir d“nyanın işaretçisine dön“şen ev,
içinde barınan insanların olumsuz d“nya algılarının da kaynağını
oluşturur.
2. Durmaksızın Değişen Mekân Algısı: Korkuyu Beklerken
Korkuyu Beklerken adlı hikâyede isim içerik ilişkisi, öyk“n“n
izleksel kurgusuna işaret etmesi bakımından önemli bir yere sahiptir.
Olumsuz bir değer d“nyasına işaret eden korku kelimesinin, bekleme
eylemi aracılığıyla gör“n“r kılınması, içinde bulunulan zamandan
geleceğe doğru akacak olan hikâye zamanında yaşanacakların, algısal
olarak olumlu olmayan bir yaşam alanının göstergesi olarak
okunmasına olanak sağlar. Necip Tosun
: s. , Oğuz Atay ın
hikâyelerinde yabancılaşmayı, yozlaşmayı, aydın eleştirisini g“ndeme
getir diğini , ruhsal çöz“mlemelere ve y“zleşmeye yer verdiğini ifade
eder. Korkuyu Beklerken adlı hikayenin isimsiz kişisi, uyumsuz, yalnız,
başarısız, içinde yaşadığı topluma yabancılaşmış ve karamsardır. Ecevit
: s.
, onun her şeyden korktuğuna, paranoid endişeler içinde
kendini yiyip bitiren bir anlatı kişisi olduğuna dikkat çeker. Bireysel
olarak çeşitli sıkıntılara sahip olan hikâye kişisinin toplumla da arası iyi
değildir. Toplumsal d“zene uyum sağlayamaz ve kendine ait bir d“nya
kurduğu şehir dışındaki -diğer insanlardan uzaktaki- evinde toplumdan
koparak iç d“nyasına çekilir ve yalnızlaşır. Eve kapanarak toplumla olan
ilişkisini en alt seviyeye indiren hikâye kişisi varoluşunun devamlılığını
içsel konuşma yoluyla sağlar. Bayraktar
: s.
, öyk“ kişisinin
aldığı mektup sebebiyle eve kapandığını, mektubu ve hayatı
sorgularken, evin onun için önemli bir kurtarıcı mekâna dön“şt“ğ“n“
431
ifade eder. Mektubu aldıktan sonra eve kapanan ve olacakları korkuyla
beklemeye başlayan hikâye kişisinin, evde geçireceği zamanı doldurma
telaşına d“şerek, geçmişten içinde bulunduğu zamana kadar, yapmayı
istediği, başladığı veya yarım bıraktığı pek çok eylemi tamamlamaya
çabaladığı gör“l“r. Bu eylemler, onun içinde bulunduğu korku hâlini
geçici olarak unutmasına yarar sağlarmış gibi gör“nse de geçmiş,
yapmak ve olmak istedikleri ile y“zleşmesine de sebep olarak, evin ilk
anda sahip olduğu dış d“nya karşısındaki g“çl“ konumunu sarsar,
hikâye kişisinin kendini bunalmış ve kuşatılmış hissetmesine sebep olur.
Modern insan için var olmak, y“ce bir anlamdan yoksun, Tanrı nın
olmadığı karanlık bir d“nyada yaşamanın yanı sıra, hiç bulunamayacak
da olsa anlam arayışının s“rd“ğ“ bunalımlı bir varoluştur Yağcıoğlu
: s. . (ikâyedeki kişinin anlam arayışı, kendisini daha yakından
tanımasına ve hayatındaki eksiklikleri fark etmesine neden olduğu için,
başlangıçta dışarı ile özdeşleştirdiği yabanılaşma, yalnızlık, korku,
g“vensizlik gibi duyguları evin içine de taşır.
Korkuyu Beklerken, Çelişkileriyle, onulamayan yalnızlığıyla, baş
edemediği korkularıyla, yaşadığı toplumla arasındaki uçurumlarla
cebelleşen modern insanın anlatısıdır Karabay
: s.
. Dış
d“nyaya uyum sağlayamayan hikâye kişisi için, dışarısı yabancılarla ve
anlaşılmazlıklarla dolu, kişinin kendisini yalnız ve kaybolmuş
hissetmesine sebep olan uçsuz bucaksız bir mekândır. )rzık
:
s.
, onun dış d“nyanın dışarılığının fazlasıyla farkında olduğunu ve
d“nyada evinde olmadığını bildiğini dile getirir. Bu sebeple hikâye kişisi
çareyi evine kapanmakta, orayı kendisi için bir sığınağa dön“şt“rmekte
bulur. Ecevit
: s.
, Atay ın varoluş krizi yaşayan t“m anlatı
kişilerinin, uyuşamadıkları toplum d“zenini terk etme eğilimi
gösterdiğinden, kendi iç d“nyalarına kapandığından ve kendilerine yeni
bir yaşam kurgulandığından söz eder. Toplum içinde rahat edemeyen
hikâye kişisinin şehrin dışında adeta dağ başında olan evi, konumu
itibarıyla onun hayata bakış açısını yansıtan bir yerdir. İnsanların
arasında rahat edemeyen hikâye kişisinin evi, adeta onun yalnızlığının
cisimleşmiş şekli olarak hikâyedeki yerini almıştır.
(ikâyede mekân, başlangıçta dış d“nyanın s“rekli değişimine
karşılık aynı kalmanın, alışılan d“zende yaşamanın teyminatı gibidir. Bir
bunaltı imgesine dön“şen dış d“nyaya karşılık ev, her t“rl“ yıkıcılığın ve
yok ediciliğin sona erdiği, sınırları hikaye kişisi tarafından belirlenmiş
g“venli bir yuva, bir sığınaktır. Dışarısı ile olan ilişkisi oldukça sorunlu
olan hikâye kişisi, gizli bir mezhep tarafından bilinmeyen bir dilde
yazılan ve kendisine evden çıkmamasını söyleyen mektubu aldıktan
sonra eve kapanarak dışarısı ile ilişkisini en aza indirir ve korkuyla
beklemeye başlar. İlkin bir kaçış mekânı olarak konumlandırılan ev, eve
gelen zarftan sonra hikâye kişisinin bozulan benlik b“t“nl“ğ“n“n
432
yansıyarak, değişen ruh hallerine göre her defasında yeniden
anlamlandırılan bir mekân olarak yer bulmuştur. (ikâye kişisinin
kendini eve hapsettiği g“nler boyunca s“rekli olarak değişen ruhsal
durumu, onun eve bakış açısını s“rekli değiştirmiştir. Bu yolla mekân,
hikâye kişisinin duygu d“nyasını anlamada kurucu bir işleve sahip
olmuştur.
(ikâyenin başında dış d“nyanın kuşatıcılığından ve köt“c“l
d“nyasından bir an önce uzaklaşarak sığınılmak istenen bir mekan
olarak konumlandırılan ev hikâye kişisi tarafından: B“t“n köpeklerin
ve yabancıların canı cehenneme! Ben buraya, korkularımı gizlemeye
geldim Atay
: s.
sözleriyle bir kaçış mekânı olarak ifade bulur.
Eve gelen mektuptan sonra ise hikaye kişisinin ruh hali tamamen değişir
ve takip edildiği, izlenildiği endişesine kapılır. Mektubu yakarak ondan
kurtulmayı dener ancak yanan mektup yerde iz bırakır: Yere baktım:
Bu lekeyi ya da dalgayı ya da gölgeyi taşın “st“nden silebilmek uğruna
herkesi öld“rmeye, b“t“n d“nyayı yok etmeye hazırdım Atay
:
s. . Somut d“zlemde mekânı kirleterek evde iz bırakan mektup, soyut
d“zlemde de evinde t“m köt“l“klerden uzakta olduğunu d“ş“nen
hikâye kişisinin benlik b“t“nl“ğ“n“ bozmuştur. (ikâyenin başında,
g“venle dön“len bir aidiyet mekânı olan ev, eve gelen mektuptan sonra
Bana, hiç çıkma dediler; fakat öl demediler. Merak ediyorum: (iç
çıkmadan nasıl yaşar insan bir evde? Atay
: s.
sorusuyla
y“zleşmek zorunda kalır. Evde kalırsa öleceğini d“ş“nen hikâye kişisi
her şeye rağmen evden çıkmayı da göze alamaz. Bu onun topluma uyum
sağlayamaması, herkes gibi olamaması, toplumun beklentilerini
karşılayamamasıyla yakından ilgilidir. Sadece kendisine ait bir mekân
olan evinde, kimseye açıklama yapma zorunluluğu olmadan, istediği
biçimde davranabilmesi, onun evle olan ilişkisinin temel dayanağıdır.
Dışarıda toplum ile y“zleşmek yerine evde kendisiyle y“zleşmeyi tercih
eder.
(ikâye kişisi Birdenbire kendimi bu evde bulmuştum sanki.
Daha önce ne olmuştu? Sanki, kime yazıldığı bile belli olmayan bu
mektubu almadan önce yaşamamıştım, şimdi zaten yaşamıyordum.
B“t“n hafızamı, hayal g“c“m“ zorluyordum; geçmişe ait bir şeyler
hatırlamak, bir şeyler görmek istiyordum. Olmuyordu Atay
:
s. . Sözleriyle köks“zl“ğ“n“ dile getirmektedir. (ayatı, geçmiş, şimdi
ve gelecek olmak “zere ayırmayan, zamansal kopuş yaşayan hikâye
kişisinin d“nya “zerindeki varlığı mekân aracılığıyla gör“n“r kılınır.
Somut d“zlemde sadece yaşadığı ev aracılığıyla gör“n“r olan hikâye
kişisinin hayatı yalnızlık, eksiklik duygusu ve başkaları tarafından daima
yanlış anlaşılmaktan ibarettir. Nitekim g“n geçtikçe yalnızlığı derinleşen
hikâye kişisi, isyan eder. Onun isyanı, evde hayattan ve diğer
insanlardan soyutlanmış olarak yaşamak zorunda bırakılmasınadır:
433
Ben, burada gizli bir mezhebin kurbanı olarak bir saksı çiçeği gibi
kuruyup gidiyorum. Ben, çiçeklere bakmasını bilmediğim gibi, kendime
bakmasını da bilmiyorum. Ben, yalnızlığı istemekle suçlanıp yalnızlığa
mahkum edildim. Bu karara b“t“n g“c“mle muhalefet ediyorum. Ben
yalnızlığa dayanamıyorum, ben insanların arasında olmak istiyorum
(Atay 2014: s.78).
(ayatı bir çıkmaz hâlini alan hikâye kişisi en sonuda gizli
mezhebe karşı çıkmaya karar verir. Ancak bu karşı çıkış yeniden evden
dışarıya çıkmak ile değil, kendisi için bir an önce kurtulmak istediği bir
bunaltı mekânına dön“şen evi yakmak ile gerçekleştirilecektir. Evi
yakmaya karar veren adam, eve gaz dökerken ona mektup gönderen
gizli mezhebin “yelerinin tutuklandığını yazan gazeteyi gör“r.
Kuşatılmışlık hissi adeta delilik boyutuna ulaşan hikâye kişisinin ruhsal
durumu, evi yakmak eylemi ile tezah“r ederek hikâyede mekân
aracılığıyla somutlanır. Bu haberi aldıktan sonra kendini sokaklara atan
hikâye kişisi dışarının soluklaştığını, yalnızlaştığını, sevgisizleştiğini
d“ş“n“r: Eve kapanmalıydı insan, bir daha hiç çıkmamalıydı, gerçekten
çıkmamalıydı. Çok yoruldum, diye söylendim, bir ağacın gövdesine
yaslanıp; dolaşacak, evden çıkacak g“c“m kalmadı Atay
: s. .
(ikâyenin sonunda evinin yıkıldığını öğrenen hikâye kişisinin hayatının
merkezi de kaybolur. (ikâye boyunca, isimsiz kişisinin ruh halini
somutlamada bir araç olarak kullanılan mekân, en sonunda yıkılıp
gitmesiyle, onun hayatın içinde kaybolup gitmesini imler.
SONUÇ
Murathan Mungan ın Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron
adlı hikâyesi ile Oğuz Atay ın Korkuyu Beklerken adlı hikâyelerinin
karakter yaratmada mekân kullanımı bakımından karşılaştırıldığı bu
çalışmada, her iki hikâyede de mekânın karakterlerin ortaya
konmasında ve karakterlerin ruhsal durumlarının anlatılmasında
önemli bir yere sahip olduğu tespit edilmiştir. Samsun Sigarası, T“t“n
Balyaları, Tamaron adlı hikâyede mekân geçmişten içinde bulunduğu
zamana kadar içinde yaşanan t“m karanlık ve köt“c“l olayları taşıyarak
hâlihazırda orada yaşamakta olan insanların ruhlarına sirayet ettirmiş,
bu yolla evin içinde yaşamakta olanlara h“z“n, mutsuzluk, sessizlik ve
434
yalnızlığın miras kalmasına sebep olmuştur. Korkuyu Beklerken adlı
hikayede ise mekân, hikâye kişisinin ruh haline paralel olarak her
defasında yeniden anlamlandırılarak, kişinin ruhsal durumunu gör“n“r
kılma aracı olarak kullanılmış, bu yolla hikâye kişisinin anlam arayışı
somut bir d“zleme taşınmıştır. Mungan ın hikâyesinde mekân kişilerin
“zerinde baskı kurarak, onları belirlerken; Atay ın hikâyesinde mekân
kişinin değişen ruhsal durumunu yansıtmada bir araç olarak
kullanılmıştır.
KAYNAKÇA
Atay, Oğuz
Yayınları.
, Korkuyu Beklerken,
. Baskı, İstanbul: İletişim
Bachelard, Gaston (2008), Uzamın Poetikası, Çev. Alp T“mertekin , .
Baskı, İstanbul: İthaki Yayınları.
Bayraktar, )şıl
, Korkuyu Beklerken D“şmek, D“şerken (ayatı
D“şlemek , (ilmi Tezgör Der. , Korkuyu Beklerken Gelenler, . Baskı
içinde
, İstanbul: İletişim Yayınları.
Bourneur, Roland ve Quellet Réal
, Roman D“nyası ve
İncelemesi, Çev. (“seyin G“m“ş , . Baskı, Ankara: K“lt“r Bakanlığı
Yayınları.
Ecevit, Yıldız
İletişim Yayınları.
, Kurmaca Bir D“nyadan,
. Baskı, İstanbul:
Ecevit, Yıldız
, Ben Burdayım… Oğuz Atay ın Biyografik ve
Kurmaca D“nyası , . Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
)rzık, Sibel
, Korkuyu Beklerken: Ya Eşya Bir G“n Delirirse? ,
(andan İnci- Elif T“rker (az. , Oğuz Atay İçin bir Sempozyum, 2.
Baskı içinde
Jahn, Manfred (2012), Anlatıbilim, Çev. Bahar Dervişcemaloğlu ,
Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
.
Korkmaz, Ramazan
, Yaratıcı Bir Kimliğin Mekân Poetikası:
Necatigil ve Ev , T“rkl“k Bilgisi Araştırmaları Orhan Okay
Armağanı , 30/2 s. 223-230.
Korkmaz, Ramazan
, Romanda Mekânın Poetiği , Ayşenur
K“lahlıoğlu İslam, S“er Eker Ed. , Edebiyat ve Dil Yazıları, 399-415,
Ankara: Grafiker Yayınları.
Korkmaz, Ramazan (2007b), Çatı Romanında Yatay ve Dikey Boyutların
Sembolizmi , Erdem Dergisi, Mustafa Necati Sepetçioğlu Özel Sayısı,
17/49, 123-134.
435
Mungan, Murathan (2008), Kadından Kentler, . Baskı, İstanbul: Metis
Yayınları.
Tosun, Necip
, Yabancılaşma, Aydın Eleştirisi ve İroni: Oğuz Atay
Öyk“leri , (ilmi Tezgör Der. , Korkuyu Beklerken Gelenler, . Baskı
içinde - , İstanbul: İletişim Yayınları.
Wellek, Réne ve Warren, Austin
, Edebiyat Teorisi, Çev. Ö.
Faruk (uyug“zel , . Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Yağcıoğlu, (“lya
, Modern Bir Mesih Beyaz Mantolu Adam ,
(ilmi Tezgör (Der.), Korkuyu Beklerken Gelenler, . Baskı içinde
436
YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN ÖNEMİ VE
KULLANIMI
Ümit GÜLSEVEN
Shkolla e Lartë "(ëna e Plotë" Bedër
[email protected]
ÖZET
Son çeyrek asırdır T“rkçe nin yabancılara öğretimi d“nyanın dört
bir yanında b“y“k bir ilerleme
göstermiştir.Yabancı “lkelerdeki
Üniversitelerin T“rkoloji böl“mleri,T“rk girişimcilerinin yurt dışında
açtıkları Üniversitelerin T“rk Dili Edebiyatı Böl“mleri,Kolejler,Dil ve
K“lt“r merkezleri ile yine T“rk Devleti nin açmış olduğu Yunus Emre
K“lt“r Merkezleri vb. modern eğitim ortamlarında yapılmakta olan
T“rkçe eğitimi son yıllarda da interaktif ders araç ve gereçlerinin de
kullanımıyla örnek başarı çizgisini daha da yukarılara çekmektedir.
Dersliklerin donanımlarının bilgisayar destekli ve akıllı tahta
kullanılabilen ortamlardan oluşmaya başlamış olması beraberinde bu
ortamlarda kullanılan ders materyellerinin de bu seviyeye uygun ve
alternatifli olabilmesini gerektirmektedir.G“n“m“zde bu ihtiyacı
karşılayabilen pek çok özel eğitim-öğretim firmasının “r“nleri bu
kurumlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bu çalışmada Yabancılara T“rkçe Öğretiminde
görsel-işitsel
materyellerin etkileri,filmlerin kullanım yeri ve önemi,avantajları ile
uygulamada dikkat edilmesi gereken hususlar “zerinde durulacaktır.
Anahtar Kelimeler:Yabancılara T“rkçe Öğretimi,İnteraktif ders araç ve
gereçleri,filmler,
ABSTRACT
The last quarter-century Turkish teaching to foreigners around the
world of a big progress.Foreign countries Universities Turkology sections,
Turkish entrepreneurs Open Universities abroad of Turkish language and
Literature Departments, Colleges, language and cultural centres, the
Turkish State was opened again with Yunus Emre Culture Centers, etc. are
437
made of modern educational environments Turkish education in recent
years is the use of tools and equipment are also interactive lesson example
further up the line, attract success.
Classrooms on the hardware of the computer-aided and have begun to
form from the smart Board in the media that are available in these
environments suitable for this level of course materials used and require
participants to be alternatives.Today, so many that can meet the need for
special education-teaching company products are widely used in these
institutions.
Teaching Turkish to Foreigners In this study, the effects of audiovisual materials, films, role and importance of use, advantages and
applications will focus on issues that need attention.
Key words: Teaching Turkish to foreigners, interactive classroom
tools, movies,
Giriş
T“rkçenin yabancılara öğretimi konusunda yazılmış, bilinen ilk eser
olan Karahanlılar dönemindeki Kaşgarlı Mahmut un Divan“ L“gati t
T“rk “nden bu yana Yabancılara T“rkçe Öğretimi konusunda çeşitli
çalışmalar yapılmaktadır.verilmektedir.D“nyada lehçeleriyle birlikte iki
y“z elli milyon insan T“rkçe konuşmaktadır.En çok konuşulan diller
sıralamasında ise T“rkçe altıncıdır.D“nyanın k“reselleşmeyle bir köy
haline gelmesi benzetmesinin bile yetersiz kaldığı g“n“m“zde
iletişim,ekonomi,turizm vb. alanlardaki başdönd“r“c“ gelişmeler
yabancı dil eğitim ve öğretimini çok daha önemli hale getirmiştir.
Ülkemize “niversite okumak için gelen yabancı öğrencilere yönelik
dil öğretimi ile yurt dışında açılan k“lt“r merkezleri ve eğitim
kurumlarında öğretilen T“rkçeyle dil tarihimizdeki önemli bir görev
başarıyla yerine getirilmektedir.Yabancılara T“rkçe Öğretimi son
yıllarda daha da po“ler bir alan haline gelmiş ve çok sayıda
akademisyen, akademik çalışma, öğretim görevlisi ve dil öğretim
materyali ortaya çıkmıştır.
G“n“m“zde dil öğretiminde kullanılan metod ve materyaller
oldukça zengin bir içerik sunabilmektedir.(afıza tiplerine göre dil
eğitiminden ortaöğretim boyunca takip edilerek dil öğreten setlere
kadar pek çok firma ve “r“n bulunmaktadır.
438
DİL ÖĞRETİMİNDE GÖRSEL-İŞİTSEL MATERYELLERİN ETKİLERİ
Öğretimde ders araç ve gereç teknolojilerinin gelişimiyle birlikte
g“n“m“z insanının yeniliklere ve teknolojiye olan eğilimi kendini dil
öğrenimindede görsel-işitsel materyallerin kullanımını zorunlu hale
getirmiştir. Görselleştirme, hafızanızda çok derin izler bırakır. Görme
duyumuz, öğrenme de en önemli duyumuzdur. Zihinsel imgeleme ile
beyniniz hayali bile gerçek olarak algılar. Zihinsel imgeleme ile
görselleştirdiğiniz bilgiler daha anlamlı hale gelir.
İnsan somutla ilişkisinde her zaman çok daha başarılı olmuştur.
Ç“nk“ somut nesneleri akılda tutmak soyut kavramlara nazaran daha az
bir zihinsel etkinlik gerektirir. Çoğu insanın aklında “lkelerin coğrafik
şekilleri kalmaz. Oysa pek çok kişi İtalya nın haritadaki şeklini bilir.
Ç“nk“ onu çizmeye benzetir ve somut olan bir şeyle ilişkilendirilmesi
sonucu bunu unutmaz. Mutluluk göz ön“ne herhangi bir nesne getirmez
ancak soba herkesin beyninde bir görsel oluşturur.
Degisimehazirim.com)
İnsan somut olan gör“nen şeylere inanır. Göz ile beyin arasındaki
sinir yolları bildiğinizden daha g“çl“d“r. İşitme duyu organı olan
kulağınız ile beyin arasındaki sinir hatları, göz ile beyin arasındaki sinir
hatları
kat daha zayıftır. Bu sebeple görsel kayıtlar ve zihinsel
imgeleme kalıcı izler bırakır.
Zihninizde oluşturduğunuz gör“nt“ ve resimleri filmleştirdiğinizde
görsel hafızanızı gereği gibi kullanmış olursunuz. Öğrenmede ve
hafızanın gelişiminde gözlemleme ve görsel hafıza çok önemlidir. Bir
resim gör“nt“ , bin sözc“ğe bedeldir. Zihinsel İmgeleme ile bilgiyi
görselleştirmede Luciano Passuelloon a kulak verelim: Zihin dilimizi
öğrenerek onu tam kapasitede kullanabilir ve olağan“st“ bir hafızaya
sahip olabiliriz. İnanın bu sandığınızdan daha kolay! Zihnimiz resimlerle
d“ş“n“r… Görme duyumuz en sofistike ve en gelişmiş duyumuzdur. Bu
nedenle, beynimiz gör“nt“leri, özellikle de somut objeleri depolamada
ve yönlendirmede son derece başarılıdır. Soyut sembolleri, mesela bir
sayfada yazılı sözc“kleri hafızamıza kaydetmek genellikle g“çt“r.
Sözc“kler sağlıklı iletişim kurmak için bizim oluşturduğumuz yapılardır
ancak ne yazık ki beynimizin bilgiyi işlemesi açısından elverişli değildir.
İmgeleme, zihnimizin kullandığı dildir. İmgeler zihnimizin sözc“kleri,
zihin dilimizin tuğlalarıdır.Bir at d“ş“nmeniz istendiğinde, aklınıza ne
gelir? At sözc“ğ“n“ oluşturan A ve T harfleri mi, yoksa ete kemiğe
439
b“r“nm“ş bir at mı? Elbette gerçek bir at gelir gözlerinizin ön“ne.
R“yalar da her zaman gör“nt“lerden oluşmaz mı? Zihnimiz bizimle
şekiller ve gör“nt“ler aracılığıyla iletişim kurar. Bu durumu avantaja
çevirmek de bizim elimizdedir. Zihnimizde oluşturduğumuz imgeler ve
gör“nt“ler m“thiş bir hafızaya sahip olma yolunda çok önemlidir.( Ferit
DELEN)
YABANC) DİL OLARAK TÜRKÇENİN ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN YERİ
VE ÖNEMİ
Filmler, her d“zeyden insanla öğrendikleri dil arasında duygusal
bağ kurar. Öğrenciler filmler sayesinde öğrendikleri dile yakınlık
duyarlar. Ç“nk“, filmler aracılığıyla öğrenilen dile ait k“lt“rle, kitaplara
göre doğrudan ve daha yakından tanışma fırsatı elde edilir.
Filmdeki senaryonun g“çl“ oluşu, sahnelerin çekiciliği, oyuncuların
sempatik tavırları, filmin konusu gibi ögeler, bireyleri öğrendikleri dile
ısındırabilir. ErolBARIN,2007:s.191)
Bir dilde dil bilgisini bilmekle kurulamayacak ifadeler, söz kalıpları
vardır. Bu kalıplar dilin önemli bir böl“m“n“ oluşturur. Bu söz kalıpları,
belirli bir bağlam içinde ve görmeye dayalı araçlarla sunulduğunda daha
iyi kavranır. Birçok konunun öyle ifade edileceği asla insanın aklınıza
gelmez. Sözgelimi Eli uzun. deyiminin hırsızlık ile ilgisini yabancı
öğrencinin tahmin etmesini beklemek doğru olmaz. Baba bir hırsız
tuttum.-Getir!-Gelmiyor; -Bırak! –Gitmiyor. söz“ de çok ilginçtir. T“rkçe
burada âdeta bir tiyatro oyunundan bir sahne vermekte, kişilerin kimi
zaman rastlanan davranışlarını çok somut bir biçimde ortaya
koymaktadır. AKSAN,
: . Dolayısıyla, özenle seçilmiş kısa filmler
izletilerek dil bilgisi öğretimiyle elde edilemeyecek bir dil birikimi daha
kısa bir s“rede oluşturulabilir.
Filmler, eğitimin her t“r“nde yararlanılabilecek materyallerdendir.
Önemli olan yapılan eğitime uygun filmlerin seçilmesidir. Eğitimde
kullanılan her araç-gereç ve belge seçilerek kullanıldığına göre kısa
filmler de özenle seçilerek kullanılmalıdır.
Eğitimciler, her yön“n“ kavrayamadıkları bir materyali
sevemedikleri ve yararlı bulmadıkları gibi filmlere de kuşkuyla bakarlar.
Burada önemli olan işin çerçevesinin doğru çizilmesidir. Sinema
filmlerinden neler beklenmektedir? Sinema filmleri seyredilirken her
zaman her şeyin anlaşılması m“mk“n değildir. Bu açıdan ele alındığında
konuları karmaşık filmler değil de biraz daha yalın konuları olan filmler
seçilmelidir. Yabancıların T“rkçeyi bilme d“zeyleri ileriyse, elbette
440
konusu biraz daha karmaşık ve dili ağır filmler de seçilebilir. Ayrıca,
içinde konuşma olmayan filmler de eğitimde kullanılmalıdır.Film
seyretmeyi seven bir öğrenciye, kitap okuma alışkanlığı da
kazandırılabilir. Seçilen filmlerde kitap okuma alışkanlığı olan kişiler
varsa, bu durum öğrenciyi etkileyecektir. İzletilen bir filmle ilgi kurarak
hikâyeler okutulup özetletilebilir. Elbette bu hikâyeler de öğrencilerin
T“rkçeyi bilme d“zeylerine göre uyarlanmış olmalıdır.
Konular özenle seçildiğinde, kısa filmler öğrencilerin hem dil
gelişimine hem de kişisel gelişimine katkıda bulunabilir. (areketli
gör“nt“ ve sesin bir sentez içinde eş zamanlı sunumu öğretimde en iyi
imkânı sağlamaktadır. Ç“nk“ başka hiçbir araç gerçekliği bu kadar
kapsamlı ve gerçeğe yakın bir biçimde yansıtamaz. KAYA, 2005:190).
Yabancılara T“rkçe öğretimi sırasında en önemli etkinlik, kelime
öğretimidir. Kelime öğretiminde kullanılabilecek rol yapma, drama ve
gösteri teknikleri, zekâ t“rlerinin özelliklerine hitap eden öğretim
teknikleridir. Ç“nk“, değişik zekâ alanlarına sahip olan öğrenciler, belli
kelimelerin öğretilmesini amaçlayarak hazırlanmış k“ç“k piyesleri veya
skeçleri izlemekten hoşlanırlar. Ayrıca, kısa metrajlı filmlerle pandomim
filmleri kelime öğretiminde çok yararlıdır. Özellikle T“rkçeyi yeni
öğrenmeye başlayan yabancılar için pandomim filmleri, isim ve fiil
öğretiminde çok önemli bir materyaldir. Ç“nk“ kelime öğretimi,
doğrudan yönteme dayalı olarak gerçekleştirilmelidir. Film kareleri de
anlatılmak isteneni doğrudan verebilme özelliğine sahiptir.
G“nl“k konuşma dili, eksik c“mleler ve birçok hatayla doludur.
İnsanlar bazen mırıldanır, bazen de garip bir ses tonuyla konuşurlar. Bu
konuşmalar, bölgesel ve etnik yapı farklılığı gösterir. B“t“n bu
söylenilenleri kitaplarda göstermek zordur. Fakat filmlerde bu t“r
diyaloglara rastlamak olağandır. Bu bağlamda filmler, aktörlerin -uygun
v“cut dili ve diğer pragmatik davranışları birleştirmeleriyle- doğal dili
nasıl kullandıklarını gözleme fırsatı verir. Öğrenciler kelimelerin
anlamları yerine filmdeki hikâyeye odaklanırlarsa yoğun biçimde
dinleme pratiği yapma fırsatını bulabilirler. Liou, Katchen ve Wang
:
.Ayrıca, filmler; bilişsel, duyusal ve psikomotor niteliklerin
öğrencilere kazandırılmasını kolaylaştıran materyallerin başında
gelmektedir Demircioğlu
:
.
441
VİDEONUN EĞİTİM AÇ)S)NDAN SAĞLAD)Ğ) YARARLAR ŞU
ŞEKİLDE S)RALANABİLİR:
. Erişilmesi veya temini m“mk“n olmayan ya da çok zor olan işlemleri,
gereçleri, olayları yer, hız ve zaman değişimlerini kolaylıkla sınıf içine
getirirler.
. Kazanılan bilgi kapsamını koruyarak, bilgilerin kısa s“rede
unutulmasını önlerler.
. (assas ve tartışmaya açık konuların et“d“nde objektif gör“ş
sağlarlar.
. Araştırma ve okumaya karşı ilgi uyandırırlar.
. Grup “yelerinin tamamına aynı olanakların tanınmasını sağlarlar.
. Tutum ve davranış değişikliklerini kolaylaştırırlar.
. (emen b“t“n öğrencilerin ilgilerinin uyanmasına ve bu ilginin devam
etmesine yardım ederler.
. İşlenen konunun uzmanlarını ve konuyla ilgili sayısız kaynakları sınıfa
getirirler.
. Öğrencilerin, yaşanılan sosyal ve fiziki çevre ile temasını sağlarlar.
. Yaşları ve yetenekleri değişik de olsa, b“t“n gruplar için
elverişlidirler Odabaşı-Namlu,1998;11-13).
G“n“m“zde derste film izlettirme aktivitesinde kullanılabilecek film
materyalleri açısından en kaliteli ve zengin içeriğe sahip olunan
dönemleri yaşıyoruz.Son yıllarda T“rk sinema,dizi,klip ve reklam
filmlerinde yaşadığımız kalite,başarı ve pop“larite ;öğreticilere,dublajla
seslendirilmiş materyallerin yerine derste kullanabilecekleri
yerli,kaliteli ve pop“ler sinema,dizi, klip ve reklam filmi materyalleri
yelpazesi sunuyor.
T“rk dizi filmleri sektör“ndeki ihracatın yaklaşık y“zde 'ini yapan
Calinos (olding Yönetim Kurulu Başkanı Fırat G“lgen yaptığı
açıklamada T“rk film sektör“ hakkında;
yılında Deli Y“rek dizi
filminin Kazakistan a satılmasıyla başlayan s“recin şuan da
milyon
dolarlık ihraç rekoru,böl“m başına
ile
dolar arası değişen
“creti, den fazla “lkede şuan gösterimi devam etmesi ile katlanarak
b“y“meye devam ettiğini bildiriyor.Bu başarıyı ve pop“lariteyi
442
yakalayan T“rk filmleri yabancılara T“rkçe öğretimindeki
uygulayıcılarında işlerini kolaylaştırmıştır.
Son yıllardaki Yabancılara T“rkçe Öğretimi setlerinde film materyali
ihtiyacı;öğretici kitap setinin içinde bulunan,yerli oyuncu kadrosu ile
çekilmiş
kısa video film parçalarının izlettirilip kitap “zerinde
sorularının cevaplatılarak
ders
işlenmesini sağlayan
başarılı
örneklerle karşılaşılmaya başlanmıştır.
Ayrıca Yabancılara T“rkçe Öğretimi veren kurumların başında olan
Tömer kursları,Yunus Emre K“lt“r Merkezleri ve yurt dışında açılmış
olan özel eğitim kurumlarının derslik donanımlarında akıllı tahtalar
kullanılmaya başlanmıştır.Bu sayede yapılacak olan film seyrettirme
aktivitesi için sınıf ortamının derse hazırlanması adına teknik
ekipman,ses sistemi, sinevizyon ihtiyacı dersliklerde hazır
bulunmaktadır.Ders öğretmeni kullandığı T“rkçe kitap seti içersindeki
video film parçalarını veya kendisinin seçip hazırlayacağı kısa
sinema,dizi,klip ve reklam parçalarını izletip yapacağı uygulama dersi
ile kitap “zerinde öğrettiklerini pekiştirmiş olacaktır.
Yurt dışında
den fazla “lkede bu pop“lariteyi yakalamış T“rk
sinema ve dizileri bu eğitim kurumlarında eğitmenlere ders dışı
zamanlarda da,talebe uygun olarak, seçilmiş sinema ve dizi filmlerle
toplu gösterim saatleri uygulaması yapma imkanı vermektedir.
FİLM İZLETMEDE DİKKAT EDİLECEK (USUSLAR
-Film izletmede T“rk dizi,film,reklam ve klip beğenilirliği ve bilinirliliği
sınıfta ders işlerken dil öğretiminin ön“ne geçmemeli.
-Öğretmen bu pop“leriten faydalanarak -5 dakika ile 20 dakika
aralığında hedeflediği konunun daha iyi anlaşılıp pekiştirilmesine
yardım edecek film seçimi yapılmalıdır.
-Ders öncesi,ders sırası ve sonrası yapacaklarını önceden planlamalı
sınıfı ders s“resince sinema salonuna dön“şmesine yol açılmamalı.
-Film izletiminde uzun s“re seyretmeyle geçmemeli öğretmen
hazırladığı uygulamalar ve sorularla öğrencilerin dersten kopup filme
dalmalarına m“saade etmemelidir.
-Seçilecek film öğrencilerin ilgi ve anlama d“zeylerine uygun,eğitimini
aldıkları kur seviyesinde temel,orta,ileri A ,B vb. olmalıdır.
443
-Filmin altyazılı veya altyazısız izlettirilmesi konusunda Öğrencilerin
anlama seviyesi dikkate alınarak karar verilip uygulama yapılmalı.A A kurunda olan öğrencilere altyazılı,B ve “zeri olanlara altyazısız film
izlettirilmeli
-Film seçiminde öğrencilerin yetiştikleri k“lt“r, ahlak ortamları yaşam
tarzları,d“nya gör“şleri,inançları vb. durumları göz ön“nde tutularak
karar verilmelidir.
-Filmin içeriği önceden dikkatle incelenmeli.Genel ahlak kurallarına
aykırı ses ve gör“nt“ içermediğinden emin olunmalıdır.
-İzletirilecek dizi,reklam,klip ne ise dersten önce koridora, panoya
asılacak bilgi notları ile öğrenciler meraklandırılıp derse motive
edilmelidirler.
-Dersliğin teknik donanım yeterliliği,önceden kontrol edilip gözden
geçirilmeli ders esnasında elektrik,ses veya gör“nt“ kesilmesi gibi
arızalarla dikkatin dağılmasına,ders atmosferinin bozulmasına
sebebiyet verilmemelidir.
-Dersliğin ısı,ışık ve havalandırılması dersin verimini etkileyeceği için
önceden kontrol edip derse uygun hale getirilmeli.
-Önceki derste işlenen konu hakkında hatırlatıcı kısa bir tekrar özeti
izlettirmesi yapılıp yeni derse geçerken konuya motive edici,dikkat
çeken bilgiler verilerek yeni film parçasının izletilmesine geçilmeli.
-Derslik ders sonunda kontrol ederek teslim aldığımız gibi her yön“yle
yeni derse hazır şekilde bırakıp teslim etmeliyiz.
Sonuç
Sonuç olarak diyebiliriz ki;Yabancılara T“rkçe Öğretiminde filmlerin
kullanımı her seviyede A ,A ,B ,B ,C ,C
ve her t“rde kelime
öğretimi,okuma-anlama,dinleme,dil bilgisi vb. en önemli etkiye sahip
vazgeçilmez metodtur.
Gör“nt“l“ ve sesli kelime öğretiminden diyalog yaptırmaya deyim ve
atasöz“ öğretimini içeren kısa filmlere oradan ileri seviye öğrencilerine
altyazısız pop“ler T“rk sinema,dizi,klip ve reklamlarına kadar film
yelpazesi;T“rkiye nin son yıllarda yıldızının parlamasıyla birlikte ,kitap
seti “reticisi firma sahiplerinden T“rkçe ders öğretmenlerine kadar
herkesten Yabancılara T“rkçe Öğretimini
diğer pop“ler dillerin
öğretimindeki seviyeden daha yukarılara çekmemizi beklemektedir.
444
Kaynaklar
-Degisimehazirim.com
- DEMİRCİOĞLU, İsmail
Önemi , Bilig,
: -93
- Doğan AKSAN,
:
. Tarih Öğretiminde Filmlerin Yeri ve
. T“rkçenin G“c“, Ankara, Bilgi Yayınevi
- ErolBARIN (22- Kasım
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fak“ltesi
T“rkiye de Yabancı Dil Eğitimi Ulusal Kongresi, Kongre Bildiriler Kitabı
s.191-195.
- Ferit [email protected]: www.gencgelisim.com)
-KAYA, Zeki;
Ankara, PegemA
.Öğretim Teknolojileri Ve Materyal Geliştirme,
- LIOU,H.C.,Katchen J.E.and H.Wang (2003). Lingua Tsing Hua:221-236.
- ODABAŞ), Ferhan ve Aysel G“rcan Namlu.
. "T“rkçe Öğretiminde
Ortamlar." T“rkçe Öğretimi. Editör: Seyhun Topbaş. Eskişehir:
Açıköğretim Fak“ltesi Yayınları.
445
UŞŞAKİLİKTE E(L-İ BEYT SEVGİSİ
MA.(akan KAÇAR
MA. Elif KAÇAR
(ëna e Plotë-Bedër Üniversitesi
Tiran/Albania
[email protected]
[email protected]
ÖZET
İnsanoğlunun yazı yazmaya başlamasıyla birlikte kendinden sonraki
nesillere çok daha açık ve net mesajlar bırakması da m“mk“n olmuştur.
Bu itibarla bizden önceki nesillerin yazdıklarını bulmak, okumak ve
anlayabilmek onların yaşadığı çağı daha iyi kavrayabilmemiz için çok
önemlidir. Osmanlı Devleti nin ).D“nya Savaşı ndan sonra parçalanması ve
ardından gerçekleşen Dil Devrimi g“n“m“ze yakın y“zyıllarda yazılan
eserleri bile bulup g“n y“z“ne çıkarmamızı ve okuyup anlamamızı
zorlaştırmıştır. Bu eserlerden biri de Arnavutluk Milli K“t“phanesi Dr.
D.
numarada kayıtlı olan Sofracı Divanı dır. Eserin sahibi Uşşaki
tarikatına bağlı Sofracı mahlaslı Derviş Ali dir. Derviş Ali nin kim olduğu
hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Sofracı nın Uşşaki olduğu ve Uşşaki
şeyhi Cemâleddin Uşşâkî ö.
döneminde ya da ondan sonraki
dönemde yaşadığı anlaşılmaktadır. Şair şiirlerinde sade bir dil kullanmış
ve dini tasavvufi şiirler yazmıştır.
Bu çalışmamızda Sofracı Divanı ndan yola çıkarak Uşşaki
tarikatında ehl-i beyt sevgisinin nasıl olduğu “zerinde durulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Uşşakilik, (z.Ali, ehl-i beyt, tarikat
LOVE FOR AHL-AL BAYT IN USSAKI
SUMMARY
Since people started writing, it has been possible for them to leave a
lot more clear messages for upcoming generations. Keeping this in mind,
we need to find, read and understand what the earlier generations wrote
in order for us to have a better understanding of the era in which they
lived. Disintegration of the Ottoman Empire after the World War 1 and
Language Revolution afterwards made it extremely hard for us to find,
446
read and comprehend the literary works written in the last centuries. One
of those works is Sofraci Divani registered as Dr.7 D.19 in the National
Library of Albania. The owner (producer) of this work is Dervish Ali
nicknamed Sofraci, who was a member of the Ussaki Community. There is
no exact information about who Dervish Ali was. (owever, it s inferred
from his work that he was an Ussaki who lived at the time of Cemaleddin
Ussaki, an Ussaki Sheyh (died in 1750), or during the period soon after his
death. The poet made use of a very simple language and wrote religious
and mystical poems.
In this work of ours, the focus will be on how love for Ahl-al Bayt in
Ussaki was, with the help of Sofraci Divani.
Keywords: Ussaki, Hz.Ali, Ahl-al Bayt, religious order
Giriş
yılında gerçekleşen Birinci Kosova Meydan Muharebesi nden
sonra Osmanlı Devleti Balkanlara tamamen hakim olmuştur. Bu tarihten
sonra İslamiyetin ve tarikatlerin Balkanlara gelişi de hızlanmıştır.
Balkanlara gelen tarikatlerden biri de Uşşaki tarikatıdır. B“t“n tarikatlar
(z.Ebû Bekir ve (z.Ali vasıtasıyla silsilelerini (z.Peygamber e
dayandırmaktadır. Tarikatlardaki (z.Ebû Bekir ve (z.Ali sevgisi en “st
seviyededir. Sofracı da bu sevgisini divanının başından sonuna kadar Ali
ve Ali nin meziyet ve sıfatlarını zikrederek göstermiştir. Sofracı
Divanı nda ehl-i beyt ve (z.Ali sevgisini çalışmamıza konu ettiğimiz
mısralarda şu şekilde görebilmekteyiz.
[4a]
19. Ol Ebÿbekir èÖmer èOåmÀn ‘Álì
YÀr-ı peyàanberdir ol şÀh-ı velì
20. Hem èÁlìdir ol resÿlüň hemdemi
Cümle serde odur anuň maóremi
21. Ol Muóammed laóm ki laómı diri
Cümleden ulu arslanı idi
22. ÙarìúÀt serveri merdÀnı èÁlì
Óaúìúat maózeni ol kÀni èÁlì
23. Odur cümle ehl-i Óaúú’ıň rehberi
447
Yoluna cÀn fedÀ ider her biri
24. EvliyÀnıň şÀhıdır sulùÀnı èÁlì
Cümle dertli derdine dermÀn èÁlì
25. Hem Óasan ile Óüseyin’iň óÀleti
Yardım ide dü cihÀnda himmeti
Sofracı Allah ve Peygamber’i övdüğü iki şiirden sonra bu üçüncü şiirde
dört halifeden girizgâh yaparak sözü Hz.Ali’ye getirmektedir. Hz.Ali’nin
peygamberin canından bir parça olduğunu ve tarikatlerin başı, serdarı
olduğunu vurgulamaktadır. Peygamberin “Ben ilmin/ hikmetin şehriyim, Ali
de kapısıdır. İlim isteyen kimse bu kapıdan gelsin” hadisine telmih yapan
Sofracı hakikatlerin Ali’de toplandığını, bütün dertlerin dermanının Ali’de
olduğunu söylemektedir.
[9b]
9. Ey äofracı èaşú maúÀmı uludur
O menzìli gören cümle velidir
SerfirÀzı ŞÀh-ı MerdÀn èÁlìdir
èAşú ile bulunur ruóÀnì ãafÀ
Burada aşk makamının yüceliği vurgulanmakta ve bu makama
ulaşanların en üstününün Hz.Ali olduğu dile getirilmektedir.
[17b]
1. CÀnım içindeki cÀnım èÁlìdir
Benim óamd ü şükrÀnım èÁlìdir
2. OõÀtı sevmeyenlerdir münÀfıú
Benim dÀ’im secdegÀhım èÁlìdir
3. LÀfeta geldi anıň şanında bil
Cümleden ulu dergÀhım èÁlìdir
4. Hem èÀlìdir õÀt-ı bÀki kibriyÀ
İki cihÀnda serdÀrım èÁlìdir
448
5. ÚurbÀn olam yolunda ben o şÀhıň
Benim her yerde furúÀnım èÁlìdir
6. MuãùafÀ’nıň èaynıdır ol muóterem
Benim her demde bürhÀnım èÁlìdir
7. Nice sevmiyeyim ben anı cÀndan
Bu dìl içinde ìmÀnım èÁlìdir
8. Evvelì Àòir èÁlìdir nuùú iden
Benim mezóebi èirfÀnım èÁlìdir
[18a]
9. Aňlamaz óÀlini münker u nÀdan
Óaúìúat bildigim õÀtım èÁlìdir
10. ëalÀletde úalur nÀdan olanlar
Bu ten içre olan cÀnım èÁlìdir
11. Ne cesaretdir o şÀhı sevmeye
Benim ol ulu raómÀnım èÁlìdir
12. Kendi óÀlim durur àayre söylemem
Úanda baúsam naôargÀhım èÁlìdir
13. İkilikde olan úalur ayaúda
Benim server-i hünúÀrım èÁlìdir
14. Birlige gel bulam dirseň õÀtıňı
Benim göňlümde dìdÀrım èÁlìdir
15. áafleti úo elde fırãand var iken
Dü èÀlemde şeh-i şÀhım èÁlìdir
16. Bu sözlerden yezid münker güçlenir
Benim derdime dermÀnım èÁlìdir
17. Óasan ile Hüseyin’e oldu mÀtem
Yezidlere zülfikÀrım èÁlìdir
449
18. Bu Dervìş äofracı àayet úuludur
Benim ol şÀh-ı merdÀnım èÁlìdir
Sofracı, Alidir redifi ile yazdığı bu gazelinde Ali’nin kendisinin biricik
sevgilisi olduğunu ve onu canından çok sevdiğini söylemektedir.
İstikametinin ve iki cihanda komutanını Ali olduğunu ifade eden Sofracı bu
sevginin abartılı olmadığını Ali’nin peygamberin aynısı olması yönüyle bu
sevgiyi doğal olarak hak ettiğini dile getirmektedir.
Sofracı kendisindeki Ali sevgisini cahil veya Allah’ın razı olmadığı
kişilerce anlaşılamayacağını bu kişilerin sapık ve kötü bir yolda olduklarını
söylemektedir. Sofracı Hz. Ali’ye olan sevgisini ben onu canımda tenimde
taşıyorum diyerek göstermektedir. Ali sevgisini canında taşıdığını söyleyen
Sofracı ehl-i beyt için seve seve ölüme gideceğini “Óasan ile Hüseyin’e oldu
mÀtem Yezidlere zülfikÀrım èÁlìdir” beyitinde ifade etmiştir.
[23a]
1. Eger şÀha ãorar iseň nedir farż
KÀmiliň nuùúunı bilmek budur farż
2. Evveli bu dil sarayın pÀk idüp
Erenler izine gitmek durur farż
[23b]
3. İkincisi cevÀhir ma’denin bul
Anda olan dürri dermek odur farż
4. Üçüncüsi úademi èirfÀna baãmaú
Aňa göre èamel itmek budur farż
5. Óaúìúat menzìlin bilen äofracı
Muóammed’le èÁlì sevmek durur farz
Bilindiği gibi farz terk edilmesi günah, yapılması ise sevap olan
amellerdir. Sofracı; kalbi temiz tutmanın, bir kâmile talebe olmanın, ondaki
üstün sıfatları derlemenin farz olduğunu ifade ederek tarikat öğretilerini
sıralamaktadır. Bu öğretinin en önemlilerinden biri de peygamberi ve Ali’yi
sevmek olduğu için şair son beyitte noktayı koymakta ve asıl Ali’yi
sevmektir farz demektedir.
450
[18a]
1. Göňüllere dert naúş iden muóarremdir muóarrem
èÁşıúlarıň baàrın delen muóarremdir muóarrem
2. MÀtem günüdür ey àafil göňülden àayrı sever óÀãıl
OşÀhı kendiňe yÀr úıl muóarremdir muóarrem
3. Eger peyganbere ümmet olmaú ister iseň elbet
Bugün it sen ana raàbet muóarremdir muóarrem
4. Gel ey èÀşıú Àh idelim rÿz u şeb feryÀd idelim
Yüzümüzü òak idelim muóarremdir muóarrem
[18b]
5. Ne dilerse bugün bulur her murÀda nÀ’il olur
Dïst cemÀlin èayÀn görür muóarremdir muóarrem
6. Sever mü’min olan anı yoluna úor baş u cÀnı
Bulur cÀn içinde cÀnÀnı muóarremdir muóarrem
7. Her demde o sulùÀna Àh iderim ol cÀna
La’net Yezid’i MervÀn’a muóarremdir muóarrem
8. Ùutan matemin her dem olur her sırrına mahrem
èÁriflere olur hem dem muóarremdir muóarrem
9. Dilegi bu äofracı’nıň görmek ister òÿb cemÀliň
İrşÀdı derde dermÀnın muóarremdir muóarrem
Kerbela hadisesi İslam âlemini birçok konuda etkileyip şekillendirdiği
gibi edebiyatımıza da kattıkları olmuştur. Öyle ki mersiye denince aklımıza
Hz.Hüseyin ve Kerbela gelmektedir. Kalbi ehl-i beyt sevgisi ile dolu olan
Sofracı’nın Kerbela için mersiye yazmaması düşünülemez. Yukarıda
muóarremdir muóarrem redifi ile yazdığı mersiyede şair Kerbela olayından
duyduğu üzüntüyü anlatmakta ve Yezid’e lanet etmektedir.
[39b]
1. EnbiyÀlar maóremisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì
451
EvliyÀlar rehberisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì
[40a]
2. Muóabbet eylerim dÀ’im cÀn u dilden murtażÀ
èÁşıúın sen raómetisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì
3. Maórum olmaz saňa èÀşıú olanlar dü cihÀnda
Sen seòÀvet maózenisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì
4. İbn-i èammisiň ResÿlullÀh’ıň ey èÀl-ì cenÀb
Hem resÿlüň hemdemisiň úıl şefÀèat yÀ èÁlì
5. YÀd iderler mü’min olan esmÀňı her ãubó u şam
MünÀfıúlar düşmÀnısıň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì
6. KeremallÀhu veche seniň ol şanıňa geldi
Sırr-ı Óaúú’ın maóremisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì
7. Gice gündüz äofracı èÀşıú saňa òïş cÀn u dìl
Sen cevÀhir ma’denisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì
Sofracı Hz.Ali’nin fazilet ve üstünlüklerini sürekli zikretmektedir.
Yukarıdaki beyitlerde de ahirette Ali’nin şefaatçi olmasını dileyen Sofracı
gazelde “şefÀèÀt yÀ èÁlì” yi redif olarak kullanmıştır. Şair, Ali’nin
peygamberin amcası oğlu olduğundan, ilmin sırrının onda bulunmasından
söz ederek birçok hadise telmihte bulunmaktadır. Sofracı burada da Ali’nin
Yezidiler ve münafıklarla olan mücadelesinden bahis açmakta ve bu
mücadeleden dolayı müminlerin sabah akşam adını hayırla yâd ederek
şefaatine nail olmaya çalıştıklarından bahsetmektedir.
[40b]
1. Yürü õÀhid mürşìdiň ùut elini
Òiõmetiň úıl aňla anıň óÀlini
2. Delìl olmayacaú Óaúú’a ayrılmaz
Bu yolda mÀhv ider èÀşıú varıňı
3. èÁşıú ol kim ireseň maèşÿúuňa
Serseri gezmekle bulmaz yÀrini
452
4. Eger bulmaú ister iseň Óaúú’ı sen
Melìl olma ùut èÁlì’nin yolunı
5. Muóammed’le èÁlì birdir şüphesiz
Saèy idüp bunlarıň aňla óÀlini
[41a]
6. Evvel Àòir Muóammed’le èÁlì’dir
äıdú ile Óaúú’ı bil sen anlar yolunı
7. Ehl-i dìller mücrimisiň äofracı
Diňle èÀrifleriň óÀl u úÀlini
Divanının sonlarına doğru bu gazelde Sofracı bir mürşide bağlanarak
ona hizmet edip haline muttali olmak gerektiği ile söze başlamaktadır.
Gazelin sonuna doğru Muhammed’le Ali birdir anla bunların halini diyen
Sofracı aslında bir pire, mürşide bağlanmaktaki maksadın peygambere
bağlanmak anlamına geldiğini göstermek istemiştir.
[41b]
1. Maórem olam sırr-ı õÀta dir iseň
Óayderì ol óayderì ol óayderì
èAyÀn görem her eşyÀda dir iseň
2. Óayderìdir derde dermÀn eyleyen
Óayderìdir úulu sulùÀn eyleyen
[42a]
Óayderìdir varı yeksÀn eyleyen
3. Óayderìyle fetó olur her müşkilÀt
Óayderì oldı cihÀna nÿr õÀt
Óayderìyle bulmaú isterseň necÀt
4. Óayderìden murÀd ancaú ùarìúÀt
453
Óayderì-yle bulunur hep mÀèrifet
Óayderì ol èayÀn olsun óaúìúat
5. Óayderìniň äofracı úurbÀnıdır
Óayderì èÀlemleriň sulùÀnıdır
Óayderì hem evliyÀ bürhÀnıdır
Bilindiği gibi Hz.Ali’nin bir adı da Haydar’dır. Hz.Ali birçok savaşta
gösterdiği cesaret ve döne döne kılıç sallamasından dolayı Haydar-ı Kerrar
olarak nam salmıştır. Sofracı yukarıdaki kasidede fethedilmesi çok zor olan
Hayber Kalesi’nin Hz. Ali’nin eli ile fethedilmesine telmihte bulunmuştur.
Bu telmih ile her müşkülün fethinin, çözümünün Alileşmekle olacağını
Ali’nin yolunu tarikatların takip ettiğini, Haydari olmanın bir tarikata
bağlanmakla mümkün olabileceğini izah etmiştir.
Sonuç
Sofracı Divanı’nın 1750-1800 yılları arasında kaleme alındığı
düşünülmektedir. Tasavvuf şairi olan Sofracı Allah aşkını, peygamber
sevgisini ve Hz.Ali’ye olan bağlılığını şiirlerinde dile getirdiği görülmüştür.
Divanda ehl-i beyt ve Hz.Ali birçok şiir, beyit ve mısraya konu olmuştur.
Biz çalışmamıza bu konuların yoğun kullanıldığı veya tamamen ehl-i beyt ve
Ali için yazılan şiirleri aldık. Konumuzu dağıtmamak için kimi uzun
gazellerin sadece konumuzla ilgili olan kısımlarını tebliğimize dâhil ettik.
İncelediğimiz bu el yazması divan ile divanın yazıldığı yüzyılın tarikat ehli
insanları, onların Hz.Ali ve ehl-i beyt hakkındaki düşünceleri üzerine bir
fikir edindiğimizi veya var olan düşüncelerimizi pekiştirdiğimizi
düşünmekteyiz.
Kaynakça
Akkuş, Mehmet
. (“sameddin Uşşakî, Diyanet İslam
Ansiklopedisi, c.18, s.
, İstanbul.
Balaban, Adem, Çağlayan B“nyamin
. Sofracı Divanı ve N“sha
Tanıtımı . Uluslararasi T“rk Dili ve Edebiyatı Kongresi 2.2
454
Kaçar, Elif(2014). Sofracı Divanı, Metin ve Dil İncelemesi . Y“ksek
Lisans Tezi, Beder Üniversitesi.
Kaptan, Remzi. Sorularla Alevilik.
http://www.alevitentum.de/Sorularla_Alevilik_Kitap.pdf
Özdamar, Mustafa
. (“sameddin Uşşaki ve Uşşakiler, Kırk Kandil
Yayınları, İstanbul.
Sofracı Divanı, Derviş Ali, Arnavutluk Milli K“t“phanesi Yazma Eserler
Böl“m“, Nur: Dr. D.
Tosun, Necdet(2009). Silsile, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. , s.2,
İstanbul.
Tirmizi, Menâkıb, ; (akim, M“stedrek, (.No:
,
,
;
Taberânî, el-Mu cem“ l-Kebîr, (.No:
455
TİRANL) DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ
[Ethem Bey(?-1848)]
Universiteti Hena e Plot Beder
Tiran/Albania
[email protected]
ÖZET
Osmanlı sanatı ve medeniyeti bu devleti meydana getiren b“t“n
vatandaşlarının ortak çalışmaları sonucunda ortaya çıkarılmıştır. B“y“k
bir devletin tebaası olarak farklı etnik gruplar her sahada h“nerlerini
sergilemiş ve hak ettikleri y“ksek mevkilere ulaşabilmişlerdir. Malzemesi
dil olan edebiyat sanatı da aynı gelişmeler çerçevesinde ortaya çıkmıştır.
Anadili farklı olan bir çok aydının başta T“rkçe olmak “zere imparatorluk
içinde geçerli olan Arapça ve Farsça eserler verdiğine şahit olmaktayız.
Balkanlar çok sayıda divan şairinin yetiştiği bir coğrafyadır. Bunlar
arasında anadili T“rkçe olmayanlar da bulunmaktadır.
Arnavutluk ta da farklı dillerle eserler meydana getirmiş
m“nevverler yetişmiştir. Tiran, ilim, sanat ve ticaretin geliştiği önemli
merkez ve edebi muhitler arasındadır. T“rkçe şiirler yazan şairlerden
birisi de Tiran lı (acı Ethem Bey (?dir. Vefai ve Şehidi mahlasları
ile yazdığı şiirlerini bir divanda toplamıştır. Adı ile anılan Ethem Bey
Camii ve Saat Kulesi şehrin en merkezi alanında İskender Bey Meydanı
yanında varlıklarını s“rd“rmeye devam etmektedirler. Ethem Bey in bir de
medrese de yaptırdığı ifade edilmektedir fakat şehrin bu kesiminin bir çok
yıkıma maruz kalmasından dolayı ondan bir iz kalmamıştır.
Ethem Bey in herkes tarafından bilinen bu eserlerinden başka
sanatçı yön“n“ gösteren T“rkçe bir divanı vardır. İstanbul Üniversitesi
Nadir Eserler K“t“phanesinde bulunan divan
varaktan oluşmakta ve
çoğu gazel nazım şekli ile yazılan
şiir ve m“fred ihtiva etmektedir.
Bu çalışmamızda Ethem Bey in hayatı ve yaptırdığı eserler ile
divanı hakkında bilgi verilecektir.
Anahtar kelimeler: Ethem Bey, Tiran, Divan, Vefai, Şehidi
ABSTRACT
D)VAN POET FROM T)RAN: VEFAÎ
[Ethem Bey(?-1848)]
Ottoman art and civilization is formed as a result of collaboration
of all its citizens that make up this state. Different ethnic groups as citizen
of a great state has demonstrated his skills in every field and had access to
456
high positions they deserve. Literary art, language is its material has
emerged in the framework of the same material developments. We are
witnessing a lot of itellectuals of different etnic origin wrote Turkish,
Arabic or Persian books. The Balkans is a region which grows a large
number of Classical Ottoman poets. Among them there are also Turkish
non-native speakers.
There are intellectuals have written books in different language in
Albania too. Tirana is among the most important centers of art, science,
literary and commerce flourished. One of the poets who wrote poems in
Turkish is (acı Ethem Bey from Tiran ? -1848). He wrote poems with the
pseudonym of Vefâî and Şehîdî were collected in a book as named divan.
Referred to by the name of Ethem Bey Mosque and the Clock Tower in the
central area of the city continue to keep their existing alongside
Skanderbeg Square. Ethem Bey is said to make a madrasa in the city but
due to the destruction of a lot of exposure to this part is no longer a trace
of it. Theese constructions belong to Ethem Bey are very well known by
everyone but his divan is not kown by many people.
We will inform about Ethem Bey s life, constructions belong to him
and his book as named divan in this study.
Key words: Ethem Bey, Tiran, Divan, Vefai, Şehidi, Classical
Ottoman Turkish Poetry
TİRANLI DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ
[Ethem Bey(?-1848)]
Tiran’ın güneyinde Petrella Kalesi yakınında bulunan Mullet
Köyü’nden Süleyman Bargjini’nin torunu ve Molla Bey’in oğludur.
(Kiel,1990:25) Dedesi Süleyman Paşa Mulleti 1614 yılında Tiran’da bir
cami, fırın ve hamamdan meydana gelen bir külliye yaptırmış ve beldenin
gelişmesinde etkili olmuştur. Bundan dolayı şehrin kurucusu sayılan bir
aileye mensuptur.
Ethem Bey iyi bir eğitim almış ve medrese eğitimini İstanbul’da
yapmıştır. Venedik başta olmak üzere bir çok Avrupa şehrini ziyaret ettiği
söylenmektedir. (Atmaca, 2005:17) Bir gazelindeki şu beyitte Necef’te de
bulunduğu anlaşılır.
Ey Şehìdì dil ü cÀndan Necef-i eşrefde
äıdú ile ãubó ü mesÀ eyle Şerìfìye duèÀ (Vefaî:5/b)
Ahmet Bargjini’nin oğlu Kahraman Bey’in Kruja’lı Kaplan
Toptani’yi ziyarete gittiği sırada zehirlenerek ölmesi (Jasa, 1997:48) ile
başlayan husumete bölgede etkili olmak için iki aile arasındaki rekabet de
457
eklenince yıllarca süren mücadeleler yaşanmıştır. Babası Molla Bey’in de
katıldığı bu çatışmalara Ethem Bey de devam eder. 1831 yılında Toptani
ailesine üstünlük sağlayan (Özkan, 2013:5) Ethem Bey’in mensubu olduğu
Bargjini ailesinin sözü geçmeye başlar ve bölgedeki hakimiyeti ikiyüz yıl
kadar devam eder. (Jasa, 1997:48)
Bargjini ailesinin bölgede yaşayan fakir insanlara toprak vermişler,
yüksek vergiler ile hayatlarını zorlaştırmamışlardır. (Jasa,1997:48) Halkın
rahat yaşadığı bir yönetim sergiledikleri için hakimiyetleri uzun sürer.
Ethem Bey’in ticaretle uğraştığı ve bazı şehirlere bundan dolayı
gittiği söylenir. Tiran’a kazandırdığı eserlerin maliyeti düşünülürse zengin
bir ticaret adamı olması gerekir. İstanbul’da medrese eğitimi almış olması
devrinin münevverleri gibi Türkçe, Arapça ve Farsça’yı öğrenmesine ve
doğu kültürünü daha yakından tanımasına imkan vermiştir. Farsçayı çok iyi
bildiği, divanında diğer şairlerin kullanmadığı ölçüde ve seyrek kullanılan
Farsça kelimelere şiirlerinde yer vermesinden anlaşılır.
Şiirlerinin çoğunda Vefâî, bir kısmında ise Şehîdî olmak üzere iki
mahlas kullanmıştır. Atmaca cami duvarındaki resimlerden hareketle Kadiri
tarikatına mensup olduğunu söyler.(Atmaca, 2005:20) Şiirlerinde en çok
kullandığı kullandığı mahlasa bakılırsa İstanbul’da kendi adını taşıyan bir
semtte 1491 yılında vefat eden ve Vefa mahlası ile şiirler de yazmış olan
Şeyh Vefa’nın (Doğanay, 2006:75) müntesibi olması muhtemeldir. Cami
mihrabının üst kısmının Mevlevi sikkesi şeklinde olması da mensubiyeti
hakkında bir fikir verebilir.
Tiran’ı çok sevdiğini bu şehre kazandırdığı eserleri ile gösteren
Ethem Bey’in burasını Irak’ta bulunan Kufe şehrine benzettiği ve Tiran
halkının Krujalıların tahakkümünden kurtulamadıkları için üzüntüsünü ifade
ettiği bir şiirinin tercümesi verilir. (Atmaca,2005:17; Özkan, 2013: 222)
İstanbul’u da çok seven Ethem Bey’in Venedik’ten getirdiği tezyinat
ustalarından cami duvarlarını İstanbul resimleri ile süslemelerini istediği
söylenir.
Camiye girişte sağ taraftaki mezar Ethem Bey’in eşine aittir.
Kitabesinden öğrendiğimize göre Ethem Bey Sali Paşa’nın kızı Belkıs ile
evlenmiş ve hanımı 33 yaşında 1260/1844 yılında vefat etmiştir. Kendisi de
1265/ 1848 yılında vefat eden Ethem Bey’in mezarı da cami giriş kapısının
sol tarafında Belkıs Hanımınkinin karşısında bulunmaktadır. Bugün çeşitli
bitki, çiçek ve meyve ağacı motifleri ile süslü olan Belkıs Hanıma ait mezar
tam olarak korunabilmiştir. Aynı özellikleri taşıyan Ethem Bey’e ait olan
mezar taşlarının bir kısmı 1972 yılında “Perballimi” filminin çekimleri için
Vlora’ya götürülmüş ve bir daha geri getirilmemiştir. (Atmaca, 2005:22)
458
Ethem Bey’den bahseden kaynaklarda araştırmacıların dikkati daha
çok caminin mimari yapısı ve süslemelerine odaklanmış ve bu hususta
ayrıntılı incelemeler yapılmıştır. Fakat hayat hikayesi ve kişiliği, yaptırdığı
eserlerin gölgesinde kalmış olduğundan kaynaklarda hakkında yeterli bilgi
bulunmamaktadır.
ESERLERİ
ETHEM BEY CAMİİ:
Ethem Bey’in günümüzde herkes tarafından bilinen bir şahsiyet
olmasında, kişiliği kadar şehre kazandırdığı mimari eserleri de etkili
olmuştur. Şehrin en merkezi alanında yer alan camii ve saat kulesi herkes
tarafından görülüp hayranlık uyandıran şirin birer hayır eseri olarak
varlıklarını sürdürmektedirler. Şehre gelen yabancıların dikkatini çeken
yapılar arasında bulunan cami ve yakınındaki saat kulesi yerli ve yabancı
misafirlerin ilgisine mazhar olmaya devam etmektedir. Zarif yapıları ile
Tiran’ı süsleyen bu eserler Arnavutluk’un simgesi sayılan üç eserden ikisini
teşkil ederler. (Özkan, 2013:1)
Caminin yapımı ile ilgili olarak iç ve dış kapı üzerinde bulunan
Türkçe iki kitabede ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Kitabelere göre temeli
H.1208/M.1793-1794 yılında Ethem Bey’in babası Molla Bey tarafından
atılmış olan caminin inşaatı uzun zaman devam etmiştir. Molla Bey’in vefat
ettiği H.1222/M. 1807-1808 yılında cami kubbesi yapılıp ibadet edilir hale
getirilmiştir. Fakat tezyinatını ve minaresini yaptırma imkanı
bulunamamıştır. Camini tezyinatı, doğu ve kuzey tarafta yer alan ahşap
revaklar ve minare de Ethem Bey tarafından yaptırılmış ve cami H.1236/M.
1820/1821 yılında günümüzdeki şeklini almıştır. Yapımına Molla Bey
tarafından başlanan fakat oğlu Ethem Bey tarafından tamamlanan cami
inşaatı 28 yıl kadar sürmüştür. Ethem Bey Camii olarak anılır.
Camiin dış tarafı kesme taş iç kısımları moloz taşlarla inşa
edilmiştir.Tek kubbeli olarak inşa edilen caminin, kuzey ve doğu tarafına
bitişik durumdaki revaklı ahşap bölümleri ile barok üslubundaki duvar
resimleri sonradan yapılmıştır. Zarif, tek şerefeli bir minaresi caminin
kuzeybatı köşesindedir. Kuzeyindeki giriş kapısının hemen yakınında doğu
tarafında Ethem Bey'in, batı tarafında ise eşinin mezarı yer alır. Birisi dış
kapı diğeri iç kapısının üzerinde yer alan iki tane kitabesi vardır. Duvarlar,
tavan, sütunların üst kısımları; manzara, evler, gemiler, çiçekler,
meyvelerresimleri ile tezyin edilmiştir. Mihrap ve kadınlar mahfili ahşaptan
yapılmıştır ve kalem işi süslemelerle bezelidir. Yakın zamanlarda son
459
cemaat yeri kalın camlarla kapatılmış ve kapalı mekân haline
dönüştürülmüştür. (http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136)
Dış kapı üzerindeki kitabe şu şekildedir:
Cenâb-ı mîr-i azam sahibü’l-hayrât Molla Beg
Edüb tarh-ı esâsiyle ibâdet-gâh-i cân-bahşâ
O mîr-i bü’l-kerem hem-câh-ı alî-himmetin cûdı
Bu dergâhın binâsiyle bu şehri eyledi ihyâ
Şeref-yâb oldu itmâmiyle işbu kubbenin lîkin
Muvaffak olmadı itmâmına minârenin amma
Edüb tekmîl ü tezyîn etmeden azm-i bekâ kıldı
Hüdâ cânın cinânda dem-be-dem şâd ede bî-pervâ
Zehî dergâh-ı dil-keş ziver-efzâyı bildirir kim
Müferrih cây-gâhda oldu tâatgâh-ı gam-fersâ
Dedi te’sîsin bu câmiin târihini müznib:
Ziyâ-i ayn-i ehl-i dil olub bu câmi-i zibâ”
Cami iç duvarındaki metinde ise şunlar yazılmaktadır. Kitabenin son
kısmında cami yaptıranların, İstanbul’a güzellik veren Ayasofya Camii’nin
bir benzerini Tiran’da yaptırmak istedikleri belirtilir:
Mekarim-kâr bül-hayrât kân-ı lutf Mollâ Beg
Hulus-i niyyet-ile böyle hayra eyledi agâz
Esâsen tarh u kubbenin binâsın eyleyüb tekmîl
Velî olamayub bîrûn u enderûn tezyin-sâz
Dedim bâ medd bismi’llâh mücevher târih-i rıhlet
Safâ-gâh-ı cinâna murg-i ruhu eyledi pervaz
(sene 1223)
Bi-hamdi’llah irfân u kemâl-i câh u devletle
460
Bu dem mahdûmu Hacı Beg yerine eyledi ibrâz
Bu câmiin minâresin nukûş u sakf-ı sofasın
Muvaffak oldu hatmine okunur hamseye âvâz
Binânın tarh-ı te’sîsine hem itmâmına târih
Edübdür hâme-i Suzî birer mısraların perdâz
Bu câmi-i acîbü’n nakş âlî-kubbe rûh-efzâ
Kılub mânend-i Ayasofya bu şehri mehâsin-saz
(28 sene 1208) (sene 1236)
Diğer camilerle kıyaslandığında aşırı sayılabilecek derecedeki
süslemeleri içinde manzara resimleri de yer alır. İslam sanatında resmin hoş
karşılanan bir sanat dalı olmamasından dolayı Ethem Camii bu özelliği ile
örneği az bulunan camilerden biridir. Duvarlarını süsleyen resimler
komünizm döneminde bu caminin yıkılmamasınada önemli bir rol
oynamıştır. Ethem Bey Camii sahip olduğu sanat ve mimarî değerlerinden
dolayı 2. Dünya Savaşı sonrasında kültürel anıt ilan edildi. Caminin kültürel
anıt olarak ilan edilişi 1960’larda ibadet yerleri ve dinî kurumlara yönelik
olarak yürütülen olumsuz politikalardan kurtulmasına neden oldu. (Atmaca,
2005:17)
Arnavutluk’ta komünizm döneminde dinin yasaklanması ile beraber
1967 ile 1991 yılları arasında ibadete kapatılan cami komünist idarecilerin
izin vermemelerine rağmen ellerinde bayraklar taşıyan 10.000 kişinin
önünde toplanarak içeri girmeleri ile cami yeniden ibadete açıldı. Bu hareket
Arnavutluk’ta dini hayatın yeniden başlaması ve komünizmin çüküşü için bir
dönüm noktası oldu. (Ross, Sudar , 1998: 57)
SAAT KULESİ:
Saat kulesinin inşası Ethem Bey’in servetiyle başlatılmış olup bölge
halkının yardımlarıyla bitirilmiştir. Saat Kulesi caminin güneydoğu tarafında
20 m. uzaklığında, kare şeklinde (3.68m x 3.60m) tasarlanmış ve camide
kullanılan taşların aynısıyla yapılmıştır. Kulenin iç kısmı 1.72×1.71 m
genişliğindedir. Saat Kulesi’nin gövdesi iki bölüme ayrılmaktadır.
Balkondan kule zirvesine kadar olan kısım 6.37 metre yüksekliğindedir.
1928 yılında kulenin üst kısmı tamir edildiğinde eski saatin yerine günümüze
dek mevcut olan saat konuldu. (Atmaca, 2005:21) Kule 2010 yılında onarım
görmüştür.
461
MEDRESE:
Hayır sahipleri imkan bulurlarsa cami yakınında medrese, han,
hamam, şifahane, imarethane, kütüphane gibi yapılardan oluşan bir külliye
meydana getirmeye çalışırlar. Bunlardan gelir getirebilir olanlarının vakıf
olarak işletilmesi ile bunların işletme ve bakım onarım masraflarını
düzenlemeye çalışırlar.
İnşaatına ne zaman başlandığı bilinmeyen medresenin yapım
çalışmaları 1848 yılında Hacı Ethem Bey’in ölümü ile birlikte çalışmalar
yarım kalır. Bu medresenin yerini Paşa Abdurrahman Toptani tarafından
inşa ettirilen medrese ve kütüphane alır. 19. yüzyılın sonlarına doğru
kütüphanede bulunan eser sayısı 158 olduğu kaydedilir.(Atmaca, 2005:21)
Arnavutluk’un bağımsız bir devlet olmasından sonra özellikle
komünizm döneminde Tiran şehir merkezinde düzenlemeler yapılmıştır.
Bunun sonucunda bugünkü İskender Meydanı ve yanında bulunan Opera
binası ile onun doğusunda bulunan yeşil alan ve meydanda yer alan tarihi
eserler kaybolmuştur. Mevcut olduğu söylenen medrese de bu alanda yok
olan eserler arasındadır.
VEFA’Î DÎVÂNI:
Ethem Bey’in edebi yönünü yansıtan divanı sadece varlığından
bahsedilen bir bilgi olarak aktarılmış, halk arasında sadece şair olduğu ve bir
divanı olduğu bilgisi söylenti olarak kalmıştı.
Ethem Bey Tiran’a ikiyüz yıl kadar hükmetmiş varlıklı ve kudretli
bir ailenin ferdi olarak hayırsever kişiliği yanında aynı zamanda divan sahibi
bir kalem erbabıdır. Türkçe şiirlerinden oluşan orta hacimli divanının yazma
bir nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinde 1018
numara ile bulunmaktadır. 30 varaktan meydana gelen divan 190X278 mm.
ölçülerindedir. Bordo renkli deri kaplamalı karton ciltlidir. Sayfalardaki satır
sayısı çoğunluğu ondokuz veya yirmi olmak üzere farklılıklar gösterir.
Yazılar siyah mürekkeple yazılmıştır. Divan sonunda 1228/1813 ve
1229/1814 tarihleri düşürülen beyitler vardır.
İlk varaktaki temellük kaydından İşkodralı Vezir ve Şeyhü’l-Haremi Hazret-i Nebevî (S.A.V.) Şerifi Mustafa Paşa’nın Oğlu Hasan Hakkı’nın
kütüphanesinden intikal ettiği anlaşılır. (Min kütübi’l-faúìr Óasan Óaúúı İbn-
462
i İşúodravì Şerìfì MuãùafÀ Şeyòu’l-vüzerÀ ve Şeyòu’l-Óarem-i Óaøret-i
Nebevì äallallÀh 6 Safer 1276)
Bir sonraki varakta divanda yer alan şiirlerin nazım şekillerini ve
beyit sayılarını gösteren bir fihrist vardır. Gazellerin harflerine göre tertib
edildiği divanda 154 gazel, 4 murabba, 3 tahmis ve bir kıta bulunmaktadır.
Fihristte ara toplamlar da yapılarak divandaki toplam şiir sayısı 162, beyit
sayısı ise 973 olarak belirtilir.
Ethem Bey çoğu şiirini Vefai mahlasıyle yazmıştır. Divanda bulunan
5/a, 5/b ve 8/a da yer alan üç gazelinde Şehidi mahlasını kullanır. Altı gazel
Vefai mahlası ile yazıldığı halde yan taraflarında Şehidi notu
bulunmaktadır. 8/a’daki bir gazelin satırları çizilmiştir ve yanında bulunan
notta bu şiirin sehven buraya yazıldığı belirtilir. Bu not ile beraber fihristte
baş tarafta “Tiranì Óacı Edhem Beğ Efendi Meróÿmuñ VefÀ’ì maólaãıyle
tanôìm eylemiş oldıàı DìvÀn” şeklinde bir açıklamanın bulunması şairin
Şehidî mahlaslı şiirlerini ayrı bir divan olarak düzenlemek istediğini
düşündürmektedir. Şehidî mahlası ile yazdığı şiirlerin tasavvufî şiirler olması
da bu ihtimali kuvvetlendirir.
Ethem Bey’in Vefaî mahlasını seçmesi Zeyniye tarikatının, Şeyh
Vefa olarak tanınan Muslihiddin Mustafa Efendi (öl.896/191) (Öz,
2013:600) tarafından kurulan Vefaiye
koluna müntesip olmasından
kaynaklanmış oalabilir. Şair vefa kelimesini şiirlerinde dikkat çekecek
ölçüde çok kullanır. Döneminde vefa kalmadığından şikayet eder. Burnunun
mahlasından bile bir vefa kokusu almadığını söyler. Vefa mahlasını
kullanmakla hem mensubiyetini belirtir hem de kendisinin bu konudaki
eksikliğini anlatmak ister.
VefÀ’ì ism ü cismiyle vefÀ maèdÿm kim şimdi
MeşÀmım mahlaãımdan daòi bir bÿy-i vefÀ almaz (Vefaî:19/b)
Divanda 1 tevhid (2nolu gazel), 2 münacat ve bir na’t yer alır. Çoğu
divanda bu tür şiirler kaside nazım şekli ile yazıldığı halde Vefa’î gazel
nazım şeklini tercih eder. Bu şiirleri için kasideye göre daha kısa olan gazel
nazım şeklini seçmesi daha uzun yazamadığından değildir. Allah ve
peygambere karşı sevgisini ifade etmek istediği şiirlerinde şairlerin
kullandığı gizli bir dil sayılan (Yekbaş, 2012:2649) muvaşşah şiir tarzını
kullanması yazdığı şiirdeki beyit sayısını sınırlı tutmasına sebep olur.
Tevhidinde her beytin ilk mısraının ilk ve son harfleri ile ikinci mısraların
ilk harflerini alt alta düşündüğümüzde “Allah Ehad” sözlerini teşkil edecek
şekilde bir düzenleme yaparak şiir söylemedeki maharetini ortaya koyar. 154
nolu gazelini de “Ya Muhammed Mustafa” sözlerini gösterecek şekilde
463
düzenlemiştir. Bu uygulamanın bir başka örneğini de 27/a’daki bir gazelde
“Ya Ali” sözleri ile görmekteyiz. Şair böylece Ehl-i Beyt sevgisini de ifade
etmiş olur. Al-i Aba sevgisini ayrıca bir Kerbela mersiyesi ile de dile getirir.
(Vefaî:26/b)
Divanda yer alan üç tahmis; Şerifî, Ragıp Paşa ve Nabi’nin gazelleri
üzerine yazılmıştır. Şairlerin takdir ettiği şairlerin beğendiği şiirlerini esas
alarak tahmis yazmaları bize Vefaî’nin adı geçen üç şairi takdir ettiğini
gösterir. Bir şair, üstad kabul ettiği şairleri başka şekillerde de ifade edebilir.
Şahin Giray’a yazdığı bir nazire (Vefaî:26/b) Vefaî’nin sevdiği şairler
arasında onun da bulunduğunu gösterir. Hem kişiliği hem de şiirleri
bakımından Vefaî’nin en beğendiği, kendisinden Veliyü’n-niam olarak söz
ettiği Şerifî Mustafa Paşa’dır. Bir gazelini tahmis etmesine ek olarak
hakkında bir methiye (Vefaî:26/a kaleme alır. İki müzeyyel gazelinde
(Vefaî:5/b) de ona dua eder.
Divanın tamamı Türkçe şiirlerden meydana gelir. Kullandığı Farsça
kelimelerin diğer birçok şair tarafından pek fazla kullanılmayan
kavramlardan seçilmiş olması şairin bu dili de çok iyi bildiğini gösterir. Bazı
şiirlerde Türkçe kelimelerin imlası Arnavutça’daki söyleyişe uygun olarak
kaleme alınmıştır.
Divanda nazım şekli bakımından fazla bir çeşitlilik görülmez. Gazel,
murabba, muhammes ve kıta olmak üzere dört farklı nazım şekline yer
verilir. En çok kullandığı nazım şekli gazeldir. Hatta genellikle kaside
şeklinde yazılması tercih edilen tevhid, münacat, naat, mersiye ve methiye
gibi nazım türleri için gazeli seçer. Fakat gazel nazım şekli ile yapılan farklı
uygulamaları gerçekleştirerek şiirdeki hünerini göstermeye çalışır. Bir gazeli
(48 nolu gazel) musammat gazeldir. Bazı beyitleri musammat olan gazelleri
de vardır. Şerifi Mustafa Paşa’yı övdüğü ve dua kısmı bulunan iki gazeli
(Vefaî:5/b) müzeyyel gazeldir. Dört gazelde (Vefaî:2a-2/b), (Vefaî:5/b),
(Vefaî:22/a), (Vefaî:26/a) matla beytinde kullandığı bir mısraı makta
beytinde yeniden kullanarak redd-i matla yapar. İki gazelinde (Vefaî:5/a)
beyitlerin son harfini, devamındaki beytin ilk harfi olarak kullanmak
suretiyle “münkalibü’l-huruf musarra-ı ahar” yapmış olur. Gazellerde matla
beytindeki kafiye düzeninin yani ilk iki mısraın birbiri ile kafiyeli olması
durumunun ikinci beyitte de uygulanması böylece ilk iki beyti kafiye
bakımından benzeşen gazellere dü matla gazel denilir. Vefai divanında bir
gazel (Vefaî:17/a) dü matladır. Bir gazelde (Vefaî:18/b) ise beşinci beytin
464
kafiye düzenini matla beyti gibi düzenleyerek tecdid-i matla yapmayı
andıran bir uygulama gerçekleştirir.
Şiir söylemedeki ustalığının işareti olarak edebi sanatları da kullanır.
Bir gazeli (Vefaî:4/b-5/a) tekrir sanatı ile bezenmiştir. Edebi sanatları
kullandığını bazı beyitlerinde açık bir şekilde ifade eder. Sevgilinin yüzünü
maha benzettiği şu beytindeki teşbihte onun güzelliğini mah kelimesinin tam
olarak karşılamadığını belirtir. Bu sözü ile aynı zamanda benzeyen,
benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatını ihtiva eden tam bir benzetme
teşbih-i tam) olmadığını belirtir. “Maha benziyor.” sözü iki kelimeden
meydana geldiği için benzetme yönü ve benzetme edatı olmayan bir teşbih-i
beliğ (güzel benzetme) dir. Ay bir aylık zaman dilimi içinde çeşitli şekillere
girdiği için şair önce söylediğinden vaz geçerek (rücu) böyle bir benzetmeyi
uygun bulmadığını belirtmek ister. Beyitte aynı zamanda sevgiliye iltifat
ederek yüzünün güzelliğini kaybetmeden her zaman dolunay gibi olduğunu
söyler:
MÀha teşbih eyledim amma değil teşbih-i tÀm
MÀhdır amma ki dÀyim bedrdir rÿyuñ senìñ (Vefaî:21/b-22/a)
Şu beyitte ise Vefaî kelimesi hem birinci mısraın son kelimesi olarak
hem de ikinci mısraın ilk kelimesi olarak kullanılabilecek şekilde söylenmek
suretiyle sihr-i halal yapılır.
SeóóÀr gözleriñden mesóÿrdur VefÀ’ì
áamze füsÿnlar ile siór-i óalÀli èarż it
(Vefaî:10/a)
Vefaî diğer divan şairleri gibi çeşitli temaları işler. Bunlar arasında
beşeri aşk, sevgilinin özellikleri, rakibin kötülüğü, zamandan şikayet,
vefasızlık, fahriye ve tasavvvufi düşünceler sayılabilir.
Zülfüñ açılub úırmızı rÿòsÀr ile oynar
Hindÿ beçe-i şÿòdur ol nÀr ile oynar
Almış eline zülfini ol yÀr-ı füsÿn-ger
Efsÿnlar oúur àamzeleri mÀr ile oynar
(Vefaî:18/b)
Şair beyitlerde güzellik unsurları ile ilgili benzetmeler yaparken aynı
zamanda “ateşle oynamak” deyimini kullanır ve Hindlilerin ateşle gösteri
465
yapmaları, yılan oynatmaları ve yılandan korunmak için
efsun
yaptırılmasına işaret eder.
Şu beyitte ok ve güvercinin haber ulaştırmak maksadı ile
kullanılmaları hatırlatılarak orijinal bir şekilde sevgilinin cadı gözleri sevda
güvercini olarak hayal edilirken aynı zamanda gözlerin fıldır fıldır hareketli
oluşu, duyguların vücut dili ile anlatılması ve bakış ile karşısındakilerin
etkilenmesi anlatılır:
Úavs ü sihÀm ebrÿ vü müjgÀndan iñleme
SevdÀ kebÿteri dìde-i cÀdÿ dilÀ saña
(Vefaî:3/b)
Divanda rakipten çeşitli vesilelerle söz edilir. Onunla ilgili çeşitli
benzetmeler yapılır. Şu beyitte rakip pis olarak nitelenir ve sevgili köpekle
oynamaktan hoşlanan bir genç olarak gösterilir:
AàyÀrı ãaúın ãanma sever yÀr VefÀ’ì
Òoş ùabè civÀndır seg-i murdÀr ile oynar (Vefaî:18/b)
Aruzu kullanmada yer yer hataları vardır. Farsça kelimelere çokça
yer verir. Kullandığı Farsça kelimeler herkes tarafından sık kullanılan sözler
değildir. Bir gazeli(Vefaî:5/a) bazı beyitleri Farsça olan mülemma bir
gazeldir. Türkçeyi deyim ve atasözlerini de ustaca kullanacak ölçüde iyi
bildiği görülür. Kullandığı deyimleri ihtiva eden beyitlerine şu örnekleri
verebiliriz.
Ey VefÀ’ì ôulmetin bir ismi úalmış cismi yoú
Ta cihÀna ãaldı pertev şuèle-i envÀr-ı dost (Vefaî:9/a)
(Adı var kendi yok)
İnanmazam ki VefÀ’ìye bir vefÀ idesin
O muãòaf ruòuña and içer misin güzelim
(and içmek)
(Vefaî:23/a)
Òÿn-ı şühedÀ ùutdı kÿh ü deşti ser-À-ser
Gül-zÀra dönüp èarãa-i pehnÀ-yı maóabbet (Vefaî:9/b)
(dağı taşı tutmak)
Cibrìl-i emìn itmedi taòlìã-ı girìbÀn
466
Çeşm-i siyÀhıñ àamze-i fettÀnıñ elinden (Vefaî:23/b)
(yakasını kurtarmak)
Evvelde idüp ülfet ta göñlümi alınca
İnkÀr úılup Àòir inkÀrıña èaşú olsun (Vefaî:23/b)
(gönlünü almak)
èAndelìb-ÀsÀ beni zÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr
Pister-i firúatde bìmÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr
DÀr-ı dünyÀ’i baña dar itdi çarò-ı nÀ-bekÀr
DÀm-ı derde Àh giriftÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr
Áh dirìàÀ ùurra-i ùarrÀrdan ayrılmışım
(dünyayı dar etmek)
(Vefaî:28/b)
Atasözlerine yer verdiği beyitlerde bunu bazan darb-ı mesel veya
mesel sözünü kullanarak belirtir, bazan da bir açıkalma yapmaksızın
doğrudan atasözünü söyler. Bir beyitte “dirler” kelimesini kullanarak bir
atasözü nakleder. Atasözü örnekleri bulunan beyitlerden bazıları şunlardır:
ÇerÀàın zìr-i pÀyı şuèlesinden rÿşenÀ olmaz
Raúìb olmakla aúreb yÀre feyż almaz cemÀlinden
(Mum dibine ışık vermez.)
Gül bì-òÀr olmaz gerçi dirler bÀà-ı èÀlemde
Gül ruòsÀrıñ amma òÀrsızdır sÀde èaşú olsun
(Gül dikensiz olmaz.)
ÒÀr olmaz çekse õillet pÀk-gevher ehl-i dil
Úıymet-i gevher kim olmaz òÀk-sÀr olmuş da ne
(Altın yere düşmekle pul olmaz.)
(Vefaî:22/a)
(Vefaî:22/b)
(Vefaî:24/b)
Bir insanın kendi kendini övmesi pek hoş karşılanan bir
durum değildir. Buna rağmen divan şairleri kendilerini övmek, hatta diğer
şairlerle karşılaştırma yaparak şiir sanatında üstün bir yeteneğe sahip
olduklarını anlatmak isterler. Başka birini övmek maksadıyle söylenen
methiyeler gibi, şairlerin kendilerini övmek için söyledikleri fahriyeler divan
şiiri geleneği içinde çokça yer alır.
Şiir sonlarında mahlas bulunması gerekiliği şairlerde kendilerini
övme düşüncesinin depreşmesine uygun bir zemin hazırlar. Ethem Bey de
467
diğer pek çok şair gibi şiirlerinde kendini över. Şu beyitte kalemini sihir
yapan bir cadıya benzeterek şiirinin melekleri bile etkilediğini belirtir:
Tesòìr-i melek şièr-i VefÀ’ì ider bugün
Destinde kilk-i cÀdu-yı siòr Àferìn ùutar
(Vefaî:17/a)
Şu beyitte kendisini şirin edalı bir şair olarak niteler :
Dil-rübÀnıñ úÀmet-i mevzÿnını vÀsf eylemek
Ben gibi bir şaèir-i şìrìn-edÀ ister gönül
(Vefaî:22/b)
Okuyucuların dilinden kendini öven şair, “aşk olsun” sözleriyle
şiirlerini takdir eden kimselerin kendisini şair-i İsî-dem olarak nitelediklerini
söyler:
Her kim ki VefÀ’ìniñ eşèarını oúursa dir
Ey şaèir-i èÌãì-dem eşèÀrıña èaşú olsun
(Vefaî:23/b)
Şahlara layık değeri yüksek inciye benzeyen sözlerinin kulaklara
küpe olduğunu söyleyen şair Zühre’nin bile bu küpeyi kullanmasına
şaşılmaması gerektiğini belirtir:
Gevher-i şehvÀr naômım kim girÀndır úıymeti
Zühre gÿşında VefÀ’ì gÿşvÀr olmuş da ne
(Vefaî:25/a)
Şu beyitte de rengîn şiirinin beyaz divana altın suyuyla yazılsa
yeri olacağını söyleyerek şairliğini över:
SezÀ degil mi VefÀ’ì bu şièr-i rengìniñ
Yazılsa Àb-ı zer ile beyÀż dìvÀna
(Vefaî:24/a)
Vaizler Cuma ve bayram namazı önceleri ile başka uygun gördükleri
vakitlerde halka dini konularda bilgi veren din görevlileridir. Diğer
vakitlerde gidemeseler bile müslimanlar Cuma ve bayram namazlarını
kılmak için camiye giderler ve böylece vaizlerin vaazlarına muhatap olurlar.
Vaizlerin de diğer insanlar gibi telaffuz hataları, bilgi eksikliği veya
yanlışlığı olabilir. İşlediği konu, ele alışındaki farklı tutumları, ses tonu ve
tavırları gibi hususlar herkesin hoşuna gitmeyebilir. O yüzden zaman zaman
cemaat ile vaizler arasında münakaşalar yaşandığı olur. Bu husus divan
şiirinde de işlenen temalardan biridir. Divan şairleri de vaizleri çeşitli
yönlerden tenkid ettikleri beyitler veya şiirler yazmışlardır.
Vefaî de bahs ve gelürsün redifleri yazdığı iki gazelinde
vaazlarındaki üslubu sebebi ile vaizleri hicveder.
468
æaúìl vÀèiô ider èÀşıú-ı òarÀbla baóå
İdermiş ancaú oña bÿs mest-i òÀbla baóå (Vefaî:11/a)
VÀèiô eyledigiñ derk-i seúrden ibÀret
Ùoàrısını di ùoàrı o yerden mi gelürsüñ (Vefaî:23/b)
Şairler, başka şairlerin şiirlerini okuyarak kendilerini geliştirirler.
Beğendikleri şiirlere nazireler yazarlar veya tahmis ederler. Bazan örnek
aldıkları şairleri metheden ifade kullanır veya methiyeler yazarlar. Açıkça
belirtmeseler de üslupları hangi şairleri okudukları ve beğendikleri şairler
hakkında fikir verebilir. Her dönem birçok şairi etkileyen üstadlar arasında
en başta geleni Fuzulî’dir. Ethem Bey’in bir murabbaındaki şu mısralar ile
Fuzulî’nin bir gazelindeki meşhur matla beyti arasındaki benzerlik kolayca
anlaşılabilir:
CÀnımdan uãandırdı beni cevr ü cefÀdan
Ol yÀr-ı dil-ÀzÀr uãanmaz mı ezÀdan
Gitmekde VefÀ’ì àam-ı hicrÀnla fenÀdan
Lüùf eyle vedÀèa gelüp ey Àfet-i cÀnım
(Vefaî:28/a)
Beni cāndan usandırdı cefādan yār usanmaz mı
Felekler yandı āhımdan murādım şem’i yanmaz mı (Gölpınarlı,
2005:141)
Bazan Baki ve Nedim’i andıran şûhane söyleyişleriyle, kimi zaman
Fuzulî gibi ilahi aşk ve tasavvufu dile getirdiği gazelleriyle, bazan Nef’î’
tarzındaki fahriyeleri ile, bazan da Nabi’ye benzeyen hikemi ifadeleri ile
farklı temaları işleyen Vefâî, dünyaya meyletmemiş Tiran halkına hala
hizmet veren eserleri ve şiirleri ile adının dünyada yaşamasını sağlamıştır.
Bu gül-zÀr-ı fenÀda bülbül-ÀsÀ nÀleler itme
ÇerÀà-ı èaşúa yan pervÀne-veş sÿzÀn ol gör geç
VefÀsızdur VefÀ’ì devlet-i fÀnìye meyl itme
äaúın dil-beste olma mihrine bì-gÀne ol gör geç (Vefaî:13/a)
SONUÇ
Tiran’da tamamladığı ve adını taşıyan bir cami ve saat kulesi ile
hayırsever kişiliği herkes tarafından bilinen Ethem Bey’in gerektiği kadar
469
bilinmeyen sanatçı bir yönü daha bulunmaktadır. Eserlerinin güzelliği
karşısında dikkatler oraya yöneldiği için kaynaklarda hayatı hakkında yeterli
bilgiye yer verilmemiştir. İyi bir eğitim görmüş, anadili Arnavutça’ya ek
olarak Türkçe ve Farsça’yı da iyi bilen şair önemli şairleri inceleyerek edebi
yönünü kuvvetlendirmiştir.
Meydana getirdiği Türkçe Divanı’nda yer alan şiirlerinin büyük bir
kısmında Vefaî, bir bölümünde de Şehidî olmak üzere iki mahlas kullanır.
163 şiir ve 6 müfredin yer aldığı eserin yazma bir nüshası İstanbul
Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Çoğunluğu
gazellerden meydana gelen divan, tevhid, münacat, na’t, mersiye, methiye,
fahriye, hicv v.b. türlerde şiirler ihtiva eder.
Kaside yazmamıştır. Nazım şekillerinden en çok rağbet ettiği
gazeldir. Başka şairler tarafından daha çok kaside nazım şekli ile yazılan
methiye v.b nazım türlerini Vefaî gazel olarak yazmayı tercih eder. Şiirdeki
ustalığını musammat gazel, muvaşşah gazel, müzeyyel gazel, dü matla, reddi matla, tecdid-i matla ve münkalibü’l-huruf yapmak suretiyle göstermeye
çalışır.
Türkçeyi başarılı bir şekilde kullanır. Çeşitli deyim ve atasözlerine
yer verir. Kullandığı Farsça kelimeler diğer şairler tarafından sık kullanılan
örnekler değildir. Bir gazeli Türkçe-Farsça mülemma bir gazeldir. Yer yer
aruz hatalarına rastlanır.
Tiran 17. Yüzyıl başlarına kadar küçük bir yerleşim merkezi iken
sonradan büyüyen bu şehirde divan sahibi bir şairin yetişmiş olması Tiran’ın
da önemli bir edebi muhit haline geldiğini gösterir.
Bu araştırma ile Vefaî ve Şehidî mahlası ile şiirler yazmış olan
Ethem Bey’in üzerinde pek fazla durulmayan edebi yönü ortaya konularak
divanı hakkında bilgi verilmeye çalışıldı. Divanının yayınlanması ile Ethem
Bey’in şair kimliği daha bilinir hale gelecektir.
KAYNAKLAR
1. Özkan, Ali, Arnavutluk’un Üç Simgesi: Hacı Ethem Bey Cami, Saat
Kulesi ve İskender Bey Heykeli, Turkish Studies International Periodical For
The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic Volume 8/2,
Winter 2013
2. Araslı, A. Avrupa’da Türk İzleri II, Kültür Bakanlığı, Ankara, 2001
470
3. Ayverdi, E. H. Avrupa’da Osmanlı Eserleri Bulgaristan, Yunanistan,
Arnavudluk IV (4.,5.,6. Kitap), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 2000, 403404
4. Kiel, M. Otoman Architecture İn Albania (1385-1912), O.I.C. Ircıca
Researches Centre For İslamic History, Art And Culture, İstanbul, 1990
5. Şanal, S. Gülşen, Şeyh Ebu'l Vefa Hazretleri,
Http://Vefasemti.Blogspot.Com
6. Meksi, Aleksander, Xhamite e Tiranes, http://aleksandermeksi.com/wpcontent/uploads/wp-post-to-pdf-cache/1/xhamite-e-tiranes.pdf,
7. Atmaca, Tayfun, Zamanın Durduğu Mekan...Hacı Ethem Bey Camii Ve
Saat Kulesi, Avrasya Bülteni, Aralık, 2 0 0 5, S.16-22
8. Eyice, Semavi, Edhem Bey Camii, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
1994, Cilt 10, S.415-416
9.Tuman, Nail, Tuhfe-i Naili, (Tıpkıbasım)
10. Atmaca, Tayfun,Hacı Ethem Bey Camii ve Saat Kulesi, Balkan Günlüğü,
28 Ağustos, 2014
11. Frasheri, Kristo,Historiku i Tiranes,Tiran, 2004
12. Jasa,Skender,TIRANA,Tiran,1997
13. Doğanay, Aziz, Şeyh Vefa Külliyesi, Divan, sayı 20, 2006/1, safya 7598
14. Anthony Clunies Ross, Petar Sudar, Albania's Economy in Transition
and Turmoil (1990-97), 1998
15. Öz, Mustafa,Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Vefâiyye Maddesi),
Cilt 42, s.600
16. Yekbaş, Hakan, Divan Şairinin Sessiz Ve Gizli Anlatımı: Muvaşşah
Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature
And History Of Turkish Or Turkic,Volume 7/3, Summer 2012, P. 26492700, Ankara-Turkey
471
17.
Vakıflar
Genel
Müdürlüğü,
(http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136)
18. Vefaî, Divan (Yazma), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi,
no:1018
19. Gölpınarlı, Abdulbaki, Fuzuîlî Dîvânı, İstanbul, 2005
20. Aksoy, Ömer Asım , Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 2007
472
AN EXISTENTIAL APPROACH THE CELEBRATION OF SUMMER
DAY
Prof. Assoc. Dr. Rahim OMBASHI
Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti i Shkencave të Komunikimit
Universiteti “Hëna e Plotë – Bedër”
Adresa: Rr.: “Jordan Misja”, Tiranë - SHQIPËRI
e-mail: [email protected]
ABSTRACT
The celebration of Summer Day celebrated everywhere among the
Albanians. Penetration depth of knowledge of the Albanian people have to
start from the rummage of his spiritual world, full of mythical figures. With
hours in the mountains, numph, sylph recognition goes to the foundation of
the myth of Magna Mater, like an echo of Anatolian goddess cult. During its
celebration of the spirit and soul feels ancient myths and rituals allegory of
realization approaches the reality of Albanian world. Rite of activity
prevailing ideal of life, with the trend towards reality and national. Local
Colors of celebration of Summer Day indicate its practical character, while
the conventional subsistence activity differs. Ancient ritual feast strengthens
ties with nature, bringing man, especially one who lives in the city, full of
joy, joy, liveliness. Popular culture helps strengthen national identity, it
creates about the mystic of the holiday, which is esoteric religious belief.
Nature keeps man free, to freedom is an existential attitude. Albanian
ancient foundation has put in question the activities of its existence, believes
that as a fundamental human reality. The paper will aim acquainted
anthropological analysis, to shed light on the real social life in the past until
today. Our ethnological studies, being connected with the social reality of
politicized in the past, have given common image of "memorabilia research"
aimed at tracing the ancient waste. Findings will be a clarification of the
current ethnocentric studies, empirical, with close ties to historicism and
literal interpretations. The study will aim to rise to anthropological and
sociological analysis.
Key words: Summer Day, Magna Mater, myth, mysticism, esoteric
473
ABSTRAKT
NJË QASJE EKZISTENCIALE FESTËS SË DITËS SË VERËS
Festa e Ditës së Verës kremtohet gjithkund ndër shqiptarë. Depërtimin në
thellësitë e njohjes së popullit shqiptar duhet ta nisim nga zhbirimi i botës së
tij shpirtërore, plot figura mitike. Me orët, zanat, shtojzovallet njohja shkon
te themelet e mitit të Magna Mater, si jehonë e kultit të perëndeshës
anatoliane. Gjatë festimit të saj ndihet fryma dhe shpirti i miteve të lashta,
ndërsa alegoria e realizimit të riteve qaset me realitetin e botës shqiptare të
kohës. Te veprimtaria e ritit mbizotëron ideali i jetës, me prirje drejt reales
dhe kombëtares. Ngjyrat lokale të festës së Ditës së Verës flasin për
karakterin praktik të saj, ndërsa te konvencionalja dallon veprimtaria
ekzistenciale. Rituali i festës së lashtë forcon lidhjet me natyrën, duke i sjellë
njeriut, veçmas atij që jeton në qytet, plot hare, gëzim, gjallëri. Kultura
popullore i ndihmon forcimit të identitetit kombëtar, sepse krijon lidhje me
mistikën e festës, që është besim i besimeve ezoterike. Natyra e ruan njeriun
të lirë, ndaj liria është një qëndrim ekzistencial. Shqiptari i lashtë ka vënë në
themel të veprimtarive të veta çështjen e ekzistencës, që e beson si realitetin
themelor të njeriut. Punimi do të synojë analiza mirfilli antropologjike, që
hedhin dritë mbi jetën reale sociale në të shkuarën deri sot. Studimet tona
etnologjike, duke u lidhur me realitetin e politizuar social në të shkuarën,
kanë dhënë shembëlltyrën e rëndomtë të “hulumtimit të relikeve” që synon
gjurmimin e mbeturinave të lashtësisë. Gjetjet do të jenë një qartësim i
studimeve të deritashme etnocentrike, empirike, me lidhje të ngushta me
historizmin si dhe me interpretimet e fjalëpërfjalshme. Studimi do të synojë
të ngrihet te analiza antropologjike dhe sociologjike.
Fjalë çelës: Dita e Verës, Magna Mater, miti, mistika, ezoterika
Introduction
Not a few times and not a little of the history of our people have seen as it
was not ours. It is said that they have written to us that they envy us. Not a
few times and not a few of its stages have written up and they do not want us
ever, or as Gjergj Fishta generalizes: "n'mni t'shoshoqit kemi le - hatred of
each other have arisen". I can not accept fully, although when I make a
critical analysis of the key moments in our history once I find quite
conclusions that contradict historical truth. Its echoes are prevented from
growing normally, not knowing that we can not sow it out. Past have planted
our fathers and it has flourished on us and me. Now if we are convinced that
our history is written (so the documents proved genuine and not just say) and
we are still without official story. By observing their maximum historical
logic of "traditional Albanian resistance to survive" put us somewhere away
474
others singled us. Someone care to declare us different from others. It is true
that our nation has its own identity, they are distinctive, but are like everyone
else with whom our people have the same past, not least those nexus points
coming from antiquity or antiquity.
Our people fully conceived where we are and not had it easy. There is
nothing to say that it makes it yours does not, nor foe. Neighbors in the
recent past were frequently passing became jealous hostility. It is said also
that it makes his, it does not even enemy. In many cases they are unable to
requirements at the time. However were unable or was not closed in itself, as
they mean. He quickly falls segregation in the eye is the basic element of our
feature extreme individualism. By keeping critical attitude towards the past,
does not mean to put black stain. Achievements should be assessed,
identified weaknesses that need to restructure the perspective of our studies
with the objective to compete with dignity at the regional level and beyond.
Believing firmly in the ego really need to avoid nationalist trials. The object
of our paper will be the embodiment of the myth of the ancient ritual in
prehistory clot inside the Middle East that has managed to survive to our
time and to us and not only. In the era antique oriental philosophy was filled
with mythical beliefs that have live elements Sufi thought. (Kilic 2012) This
clearly proved particularly popular beliefs of examples of popular
imagination, legends, grotesque. Knowing better our popular culture, taking
as activities that are obedient life like everyone else. Mehdi Frashëri has
given its opinion on this way of understanding: "... to understand the events
of today with all their reasons, no need to look past events on top of this
people, continuing thread of past works past the saw cut, from the oldest
times to the present day. In this journey of mind, displayed the psychology
of nation that mastered events ". (Frashëri Mehdi, 1928)
The Summer Day holiday celebrated everywhere among the Albanians.
Starting from a rummage spiritual world will reach into the depths of the
soul of the people knowing full of mythical figures. With classes, craft,
sylph, goddesses of ancient myth was approaching foundations of Magna
Mater, like an echo of Anatolian goddess worship. Myth has it his rite of
celebration, where prevailing ideal of life. Local colors of Feast Summer Day
talk about its practical character, while the conventional subsistence activity
differs. Ritual strengthens ties with nature, bringing man, especially one who
lives in the city, full of joy, joy, liveliness. Popular culture between ancient
beliefs helps strengthen national identity, it creates mystique about the
holiday. The Nature keeps Albanian man free, to freedom is an existential
attitude. The ancient Alabanian has been the foundation of its activities the
issue of existence, believes that as a basic human reality. Access to ante
anthropological analysis sheds light on the real social life in the past until
today. Our ethnological studies, linking up with social reality politicized in
the past, have given ordinary image of "memorabilia research" aimed at
tracing the ancient waste. Findings will be a clarification of the current
ethnocentric studies, empirical, with close ties to historicism and literal
475
interpretations. Writing will target rises to anthropological and sociological
analysis.
Illyrians and their descendants are native to eastern Europe for about four
thousand years. According to historical documents, their roots go much
deeper in the mists of antiquity. From a small herding community in the
deeper areas of the Balkans, Albanians grew in number and spread their
settlements around the southwest of the peninsula. (Elsie R. 2000) New
historical era put to the test many times. Invasions followed each other. The
site of the Roman Empire Byzantine would occupy it. Under the Albanian
history becomes more painful. A Byzantine emperor sells the right to go on
the Adriatic Slavs. After starting the endurance of the Illyrian tribes of North
following the game of life and death with them. When their weakened by
centuries of extermination wars in the Balkans, drew to a close, it appears as
a military force in the Ottoman Empire Balkan peninsula. In this regard,
empire Albanians saved from extinction. With time and patience with the
life they have in the blood, "and with luck", they take their place today
among the nation states of Europe.
In 1912 Albania becomes an independent state. Not the least of its
geographical areas remained outside the political boundary. So far,
communist state separately historiography, has blamed Europe for this
injustice. More editions of documents proving that the primary role of the
Albanians had. Under no less scholarly, most repeat each other, they have
been deprived of everything but the bare essentials to keep the spirit alive. In
not a few cases have been existential threshold. Writing gives Eqrem bej
Vlora make this judgment:
"The misery in which the Albanian people lived in the period of decadence,
the inability to understand the art and beauty that is encountered in the
affluent strata, not to give up the hamendësosh that at the time of the
Ottoman feudal regime this nation has been one of the most fans, the most
affluent and the most mighty of all the Middle East and the subsequent
restructuring of his rule of life, social administration and turned it into a
bunch of beggars initially and then in a "hodgepodge" semi kokëgdhenj
arsimuarish and fools "(Vlora E. bay. ).
Maxima above gives security that our people knew how to live life. Worked
has accomplished. The store could educate high moral values having its
traditional culture, which has been evolved over the centuries in "relative
isolation conditions". It offers a surprising wealth of features. Until our time
are brought figures of Albanian mythology, religions, communities, religious
orders and sects that have been present in Albania, saints and holy men and
women, who have played a role in Albanian beliefs, sacred sites and places
of worship, calendar holidays, rituals and popular superstitions. Along with
them have reached the docks and ancient folk customs, which are closely
related to the world of beliefs and superstitions.
Researchers agree that Albanian folk culture is today in a position
interesting. On the one hand, as mentioned above, it is also extremely rich.
476
Their traditional culture, with many elements of the beliefs that maybe are
not found elsewhere, continues to be a gold mine for ethnographers and
anthropologists. In some senses, the Albanian world is a living museum of
the past. Popular culture in Bangladesh was organized so impoverished half
a century of Stalinist dictatorship. During the time period 1944-1990
ideological adamantly tried to create "new man", which was formed only to
communist-leaning should not inherit anything from his past before. Under
the one-party state and propaganda, all pre-Marxist beliefs and habits were
thought to challenge and threaten the construction of socialism and the
power of the Party. With the motto fight back thoughts of the past was
erased from the minds, hearts and souls of many Albanians beliefs.
Fortunately that part of what has been lost in Albania is stored in more
traditional cultures of the Albanian communities in Kosovo and western
Macedonia. Ancient elements have been preserved over the centuries in
Arbëresh settlements in Italy and Greece. It is time that this traditional folk
culture of archived and investigated thoroughly and where revitalize
conditions. Some achievements have been made over the years by native
Albanian scholars who have recorded, cataloged and published important
works, especially in Pristina Albanology Institute and the Institute of Folk
Culture in Tirana. Recent years has increased the interest of foreigners but
also for the international cultural institutions. Voices coming from so far we
have a duty to feel, to hear, to understand and then to appreciate, as the Latin
proverb recommends: Vox Popolum, vox Deum.
Analytical approach some calendar celebrations and Summer Day
The Scottish writer Robert Louis Stevenson, one of the 26 most translated
authors in the world, admired by not a few of the greatest contemporary
authors, often remember the maxim: "The past me. The past is my story, my
thoughts seeds sown in the past present". With the object of this paper will
be the Feast Summer Day, descriptive writing away to think about this pagan
holiday where looking emanate our ancient thought. Critical analysis must
start with naming the ancient feast. Why it is called Feast Summer Day
calendar, when in fact the popular feast is spring?
This is because the solar calendar Illyrian / Albanian (and some other
people), has only two seasons, Summer (Behar) and Winter. Seasons begin
to equalize the night the day (equinoxes) in March and September and
culminate extreme (solstice) in June, the day and night in December, when
celebrated Mid-Summer and Mid-winter respectively.
Summer Day celebrated everywhere and not only Albanians in Albania.
Human memory is ancient and the man himself. Such celebration of ancient
origin have come up in our time in the city of Korça: Llazoret, Rusicat,
Carnival and Summer Day. They preserve their ancient core, but centuries
have bedded monotheistic layers.
477
The region of Korca resident Christian community and Muslim him. Time
stratification by type of beliefs could not eradicate the common origin and
many of these ancient folk beliefs.
The Llazore is a religious calendar feast with pagan origins. It comes from
the monotheistic Christian antiquity but has wearing a new garment and has
labeled it as a feast of St. Lazarus, denying and first name. The feast can fall
in late March or April, according to the day of the Great Easter celebration.
The lyrics of Llazore (from Lazarus) talks about the weather and convey
health, weddings and employment. Sing this song to vulnerable women in
the group that went from house to house and shop in the store, singing their
song:
Even the weather, health,
Llazore us keep to happy,
With girls and married guys.
Trap (so and so) desemno.
That (so and so) pruno us,
Fili trëndafiliko,
Jare margarito.
The symbol of the ceremony was a puppet of thin tree branch about 30 cm.
long, lined with fabric, making her dress adorned with embellishments. The
female members of the group came in the chest. Stooge is female and looks
echo of a pagan female deity.
Rusicat celebrated 25 days after Easter Day celebration. It was celebrated in
a house where the women gathered relatives and neighbors, and drank
Rusicat wishing health. Water resources were part of the magic of
expression conveyed in time. Girls and young brides gathered in
neighborhood homes and collect flour, oil, sugar and sang:
Perpelugë small spoon,
We sent Rusica
For a handful of meal
To make cake,
Making pogace,
Making wafer
To bring to church
Making nafor
For Lord St. Koll.
Qirje elejson.
With items collected preparing pancakes, serving the shit that's on the table
of the house where they were meeting. Although some verses of the song
have profanity, its symbol is associated with nature. Women like drinking
Rusicat out in the backyard and take the cook mud by hand. Devise with a
478
female doll. Her hair resembled the shape of sunrays. Rusica took the name
Mother of the Sun. Later reports put the bed a tile of baked clay and climb
the hills of the city where the grave of the territory of the church. Overlay is
monotheistic and popular meaning of the feast calendar is related to the
spring season and perhaps cult and water resources. Looks like they are
enjoying the magic leaving the drink Rusicat phraseological expression.
Even the word rusica now we do not mean anything, but it kind of hides the
ancient mentality.
Carnivals. This ancient pagan celebration of spring is about. Then he added
religious layers or elements of popular celebrations. Carnival in Korça
associated with Lent which began after the Great Passover. Stopped eating
meat for Christian believers. All items cooking dishes washed and placed
aside. The arrival of spring vegetable consumption suggest, vegetables and
fresh fruit or dried as needed after winter. In our day the celebration was
moved from the last days of February or the first days of March in the days
when the tourist season begins.
Summer Day celebrated in Korca on the first day of March. Preparations to
begin a few days ago. They gathered bunch of dried branches in the hills
surrounding the city, the remaining kindling since autumn or broken by
snow and long winter winds. Drawn from the cellars of houses pieces from
old planks vat, pieces of leftover planks, broken chairs, mats and everything
that should not and can burn me. The piling on a street corner waiting eve of
the first day of March.
Lady of the house occupied the dough and make cakes, summer weave
camel hair yarn white and red, while the husband brought home from the
bazaar dry figs. Christian residents add wine, while those Muslims but also
add fruit juices and preserves various glycol, pekmez etc. In each outer gate
of homes put a tree branch with the free-blown buds.
Feast evening started at the end of February. Pile of items to be burned was
placed at the intersection of two streets and torched. Race between
neighborhood children had started. The sky of city streets shone from reflex
of large fires. Children enjoyed more, whereas adults standing around. Roof
reached when the young and the young people cross fire shouting "lice and
fleas." I leave the dirt to override clean and healthy new day, the first day of
spring is sunrise. Life experiences brought adage: "New Day, new luck".
When out on the road remained coal fires lit, gather in their homes to attend
the feast familisht. Oven baked carrot and string evaporated figs and other
dried fruits leave their scent, but they were not affected. Mothers were tied
Summer in the neck, hand and finger in children. All asleep with the dream
of pagan magic. Summer removed on March 21, hanged on a tree branch or
pink and accompanied by poetic verses:
Swallow sliders,
Take this summer to red,
Leads me along the sea,
479
Bring me bread 'of health.
Breakfast the first day of March blissful dawn. Children gather kindling
across the yard and brought in to the fire room. Faces were bathed receive
food and a dogwood bud become stronger as its wood, but red in the face as
the color of fruit of this tree to blossom and mature before last in this region
with a continental climate. Their branches thrown into the fire to "sing" or
"guide" luring songs of spring birds. Breakfast was the cake, olives and dried
figs necessarily.
The outer threshold of the house early clod of earth put grassland, issued a
day earlier by lawns free from snow, to cut and uprooted with planes. (Zico
V. 2012)
Summer, popular habit and Bektashi sect
On March 1, in the villages and cities of the province of Korça, children and
bachelors boys and girls were given a bracelet as a pendant, made of camel
hair yarn spun red and white, a term that relates to the name of the season
"wine", then things wine. Late Summer Day, girls leave them in tree
branches or bushes. If the birds do get summer to nest, then thought that the
girl will marry within the year. This custom is still preserved for all ages.
The Bektashi believers usually give veroren two days later, on 23 March, the
day of Sultan Novruz and put it in trees Turan Tekke, a village near Korça,
or first remove the first swallow or stork. If you do not go out in the masjid,
summer decided to remove a moment as a tree, when living

Bildiri Kitabı - II - UDEK

Transkript

Benzer belgeler

Bildiri Kitabı - UDEK

Dersin Adı: STATİK

Arnavutluk Sonuç Raporu

Degerli Turkish Virtual Pilotlari. Son zamanlarda Turkish Virtual pilot

telve - Turkish Society of Canada

F890QP

´²ðÚ²ò²Î²ØàôÂÚ²Ü Î²Øàôðæ

taa hazıran kapak - Turkish Aviation Academy

24. Sayı - Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

öğrenme yönetim sistemleri (öys) için bir karar verme modeli a