01 birey ve toplum 1.qxp - Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi

01 birey ve toplum 1.qxp - Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi

K‹TAP TANITIMLARI / BOOK REVIEWS
God and Logic in Islam: The Caliphate of Reason
(‹slam’da Tanr› ve Mant›k: Akl›n Halifeli¤i)
by Prof. Dr. John WALBRIDGE, (Cambridge University Press 2011), s. 211
Indiana üniversitesi Yak›n Do¤u ve dilleri bölümünde profesör olan ve özellikle Suhreverdilikle ilgili Harvard üniversitesinde haz›rlad›¤› doktora çal›flmas›yla bilinen John Walbridge’in son kitab› k›flk›rt›c› bafll›¤› ve derinlikli analizleriyle dikkatleri üzerine topluyor. Kitab›n›n hemen giriflinde Walbridge kitab›n› zihnindeki üç tür okuyucu için yazd›¤›n› ifade ediyor: Bat› tarz› e¤itim süreçlerinden geçmifl ve ‹slam’› yaln›zca televizyon ve gazetelerden duydu¤u kadar bilenler, modern dünyada kendi toplumunun talihsizliklerin rahats›z olan
Müslüman okuyucular ve ‹slamî çal›flmalarla u¤raflan bilim adamlar›. Özellikle Bat›l› okuyuculara ‹slam’la ilgili spesifik bilgilere girmeden ‹slam düflüncesindeki ak›lc› gelenek hakk›nda ve zihniyet hakk›nda bilgi vermeyi amaçlamaktad›r.
Bu ba¤lamda kitap, ‹slam düflünce gelene¤i resminin, tarihsel süreçte ve bugünün modern zihinlerinde, ak›lsall›k parametresi perspektifinden de¤erlendirilmesini karfl›laflt›r›lmas› bir yöntemle gözler önüne sermeyi amaçl›yor. Kitab›n bafll›¤›ndaki “Akl›n Halifeli¤i”indeki halifelik metaforunu özellikle seçti¤ini belirten yazara göre halifelik kavram›n›n ifade etti¤i “ard›ndan gelen”,
“temsilci” anlam› Kur’an’da insan için Allah’›n yeryüzündeki halifesi, Müslümanlar aras›nda ise peygamberin vefat›ndan sonra gelen yöneticiler için kullan›lan Resulullah’›n halifesi gibi anlamlarda kullan›lm›flt›r. ‹slam düflüncesinde
akl›n oynad›¤› merkezi rolden dolay› yazar akl› halifelik metaforuyla karakterize etmifltir. Yazar›n kitab›ndaki temel tezi, ‹slam entelektüel hayat›n›n geçmiflten bugüne ak›lc› bir karakteri olageldi¤ini ve ak›l-d›fl› yaklafl›mlar›n ancak
gizli-sakl› flifreler yoluyla ifade edilmek zorunda kald›¤›d›r. Yine yazar›n tespitine göre mant›ksal düflünce kendine klasik medreselerde okutulan zorunlu
dersler yoluyla özgür bir ortam buluyorsa ak›ld›fl›l›k ise ancak Batinilik veya
ezoterik yaklafl›mlarda oldu¤u gibi gizli sakl› flifrelerle kendi ifade etmek zo-
171
Birey ve
Toplum
runda kal›yorsa bu Rosenthall’in kitab›na verdi¤i isimde de oldu¤u gibi ‹slam
düflüncesindeki bilginin zaferi olarak tan›mlan›yorsa Walbridge’in kitab›nda da
mant›¤›n/mant›ksal düflüncenin zaferi fleklinde tan›mlanmaktad›r. Müslüman
tasavvurundaki yazar›n tabiriyle belli bir Intellect’e yani düflünme akletme
özelli¤ine sahip tanr› tasavvuru onlar›n mant›¤a/mant›k ilmine yaklafl›mlar›n›
da belirlemifltir.
Çal›flmada öncelikle ‹slam düflüncesinde ak›lc› gelene¤in oluflum flartlar›n›
inceleyen yazar, “‹slam ak›l-d›fl› bir din ve medeniyet midir?” sorusuna ak›l ve
ak›lc›l›¤›n tan›mlar›ndan ve Bat› ve ‹slam dünyas›ndaki ak›l kavramsallaflt›rmalar›ndan yola ç›karak cevap bulmaya çal›fl›yor. Akl›n tarihsel serüveninden
ve çeflitlili¤inden bahseden yazar, ak›l tasavvurlar›n›n geçirdi¤i evrimi; Grekler
aras›nda ak›lsall›k ve logos, Skolâstik düflüncede teolojinin arac› olarak kullan›lan ak›l, Ayd›nlanma ve ak›l, görecelilik ve ak›l gibi aflamalar halinde vermekte, sonuç olarak Bat› ve ‹slam düflüncesinde ak›l tasavvurlar›n›n farkl›laflt›¤› alanlar›n s›n›rlar›n› çizmek istemektedir. “Tanr›sal Zihnin Empirik Bilgisi” bafll›¤› alt›ndaki k›s›mda ise peygamberin hadislerinin etraf›ndaki problemleri ele alan yazar, hadislerin toplanmas› giriflimlerini, hadislerin tarihselli¤ini,
hadis ekollerinin entelektüel dünyas›n›, hadisin otoritesini ve laf›zc› meydan
okuma karfl›s›nda ak›lc› ortak tepkinin tarihsel anlat›lar› ve analitik de¤erlendirilmeleri ortaya koymaya çal›flm›flt›r.
Din ve felsefe aras›nda Farabî’nin sentezinin baflar›s›zl›¤a u¤ramas› bafll›kl›
bölümde ise ‹slam’dan önce din ve felsefe kavramlar›n›n ne anlama geldi¤ini
belirlemeye çal›flan yazar, ‹slam dünyas›nda felsefeyle ilk kez karfl›laflmay› Süryaniler ve Kindi özelinde incelemifl ve Farabi’nin din-felsefe iliflkisi üzerinde
durmufltur. Bir sonraki bölümde ise Mistisizm, Post-Klasik ‹slam Felsefesi ve
‹slamî bilimlerin yükselifli ve düflüflü ele alan yazar, Mistisizmin do¤uflunu,
Mistisizm-Felsefe iliflkilerini Sûhreverdi ve ‹bn Arabî üzerinden ele alm›flt›r.
Miladi on üçüncü yüzy›ldaki ilk mant›k çal›flmalar›n›n seyrini gözler önüne
seren yazar daha sonraki dönemlerde bu mant›k çal›flmalar› üzerine yap›lm›fl
yorumlar› karfl›laflt›rmal› bir flekilde ele alm›fl ve bunlar›n medreselerde ders
kitab› olarak okutulmas›n›n tarihsel sonuçlar› üzerinde durmufltur. Bu dönemdeki mant›k çal›flmalar›n›n modernleflmesinin seyrini de ele alan yazar, mant›k çal›flmalar›ndaki t›kan›kl›¤›n sebepleri üzerinde durmufl ve öteden beri hep
sorulan ‘yanl›fl giden neydi?’ sorusuna cevap aram›flt›r. Yazara göre ilk dönemdeki medreselere ve oradaki din bilgilerine verilen desteklerin daha sonraki dönemde geri çekilifli ve bunlar›n sonucu olarak mant›k çal›flmalar›ndaki özgünlü¤ün kayboluflu beraberinde bir dizi yanl›fl tercihler getirmifl ve mant›ksal düflünce gelene¤i geri plana at›lm›flt›r. Bunun sonucu olarak da ‹slam dünyas›ndaki köktenci hareketler boy göstermifl Müslümanlar fliddet ve gerilim taraftar›
172
olarak an›lm›fllard›r. Gelecekte ‹slam dünyas›n›n akl›na yön verecek temel
amiller mant›ksal düflüncenin yeniden özgün ve modern yorumlar›n›n gelecekteki durumuyla çok yak›ndan ilgili olacakt›r.
Walbridge’nin çal›flmas› ‹slam düflüncesi gelene¤ini tarayarak düflünce gelene¤i içindeki ak›lc› damar›n ortaya ç›k›fl›n›, geliflme ve geri plana at›lma evrelerini tarihsel ve analitik bir tarzda sergiliyor. Özellikle medreselerde okutulan
mant›k kitaplar›n›n zihin dünyas›n› çözümlemeye girifliyor. Mant›k kitaplar›yla oluflan mant›ksal düflünüfl biçiminin Müslüman zihinlerdeki ve sosyal hayattaki etkilerini ele al›yor. Kitap, fikirler tarihi ve sosyal tarih aç›s›ndan da
çok önemli. John Walbridge’nin di¤er çal›flmalar› ise flunlar; Essays and Notes
on Babi and Baha'i History (2002). The Wisdom of the Mystic East: Suhrawardi
and Platonic Orientalism (2001). The Philosophy of Illumination of Shihab alDin Yahya Suhrawardi: [with Hossein Ziai, [UCLA], (1999). Sacred Acts, Sacred
Time, Sacred Space: Essays on Bahá’í Law and History (1996). The Beloved: Reflections on the Path of Love, by Kahlil Gibran (translator, 1997). The Storm:
Prose Poems and Short Stories by Kahlil Gibran (translator, 1993). The Science
of Mystic Lights: Qutb al-Din Shirazi and the Illuminationist Tradition in Islamic Philosophy (1992).
***
Mehmet ULUKÜTÜK
Mufl Alparslan Üniversitesi FEF Felsefe Bölümü
173