TÜRKİYE OBEZİTE (ŞİŞMANLIK) İLE MÜCADELE VE KONTROL

T.C.
SAÐLIK BAKANLIÐI
TEMEL SAÐLIK HÝZMETLERÝ GENEL MÜDÜRLÜÐÜ
TÜRKÝYE
OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE
KONTROL PROGRAMI
(2010-2014)
ANKARA, 2010
1. Basým
: Þubat 2010, Ankara, 3500 Adet
ISBN
: 978-975-590-311-8
Saðlýk Bakanlýðý Yayýn No : 773
Bu yayýn; T.C. Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel
Aktiviteler Daire Baþkanlýðý tarafýndan hazýrlanmýþ ve bastýrýlmýþtýr.
Her türlü yayýn hakký, T.C. Saðlýk Bakanlýðý’na aittir. Kaynak gösterilmeksizin alýntý yapýlamaz. Kýsmen
dahi olsa alýnamaz çoðaltýlamaz, yayýnlanamaz. Alýntý yapýldýðýnda kaynak gösterimi “Türkiye Obezite
(Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý Saðlýk Bakanlýðý, Temel Saðlýk Hizmetleri Genel
Müdürlüðü Yayýn No ve Tarihi þeklinde olmalýdýr.
Ücretsizdir. Parayla satýlamaz.
Baský : Kuban Matbaacýlýk Yayýncýlýk - Ývedik Organize Matbaacýlar Sitesi 558. Sokak No: 20 Ankara
Tel: 0 312 395 20 70 Faks: 0 312 395 37 23
e-posta: [email protected]
3
ÇALIÞMA GRUBU VE YAYINA HAZIRLAYANLAR
(Soyadýna göre alfabetik sýralama yapýlmýþtýr)
Prof. Dr. H. Tanju Besler
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi
Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný
Yrd. Doç. Dr. Saniye Bilici
Gazi Üniversitesi, Saðlýk Bilimleri Fakültesi,
Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Öðretim Üyesi
Yrd. Doç. Dr. Turan Buzgan
Saðlýk Bakanlýðý Müsteþar Yardýmcýsý
Dr. Dyt. Biriz Çakýr
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkanlýðý
Obezitenin Önlenmesi ve Fiziksel Aktivite Þube Müdürü
Doç. Dr. Bekir Çakýr
Ankara Atatürk Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Endokrinoloji ve
Metabolizma Hastalýklarý Klinik Þefi
Dr. Seraceddin Çom
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürü
Doç. Dr. Serdar Güler
Ankara Numune Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi
Endokrinoloji ve Metabolizma Klinik Þefi
Dr. Dyt. Aylin Hasbay
Beslenme ve Diyet Uzmaný
Yrd. Doç. Dr. Hasan Irmak
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Genel Müdür Yardýmcýsý
Uzm. Gýda Müh. Cengiz Kesici
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri
Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler
Daire Baþkaný
Uzm. Dr. Bekir Keskinkýlýç
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Genel Müdür Yardýmcýsý
Dr. Dyt. Özge Küçükerdönmez
Gülhane Askeri Týp Akademisi Endokrinoloji ve
Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý
Uzm. Dr. Nazan Yardým
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Bulaþýcý Olmayan Hastalýklar ve Kronik Durumlar
Daire Baþkaný
5
TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE
KONTROL PROGRAMININ HAZIRLANMASINA KATKI VEREN
KURUM VE KURULUÞLAR
Saðlýk Bakanlýðý
Hukuk Müþavirliði
Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel Müdürlüðü
Ýlaç ve Eczacýlýk Genel Müdürlüðü
Saðlýk Eðitimi Genel Müdürlüðü
Dýþ Ýliþkiler Dairesi Baþkanlýðý
Avrupa Birliði Koordinasyon Dairesi Baþkanlýðý
Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý
Türkiye Saðlýk Kurumu
Maliye Bakanlýðý (Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüðü)
Milli Eðitim Bakanlýðý (Saðlýk Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý)
Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý (Teknik Araþtýrma ve Uygulama Genel Müdürlüðü)
Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý (Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüðü)
Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý (Tüketicinin ve Rekabetin Korunmasý Genel Müdürlüðü)
Çevre ve Orman Bakanlýðý (Çevresel Etki Deðerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüðü)
Genel Kurmay Baþkanlýðý (Saðlýk Komutanlýðý)
Türkiye Ýstatistik Kurumu Baþkanlýðý
Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý
Gençlik ve Spor Genel Müdürlüðü
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (Ýzleme ve Deðerlendirme Dairesi Baþkanlýðý)
Anadolu Ajansý Genel Müdürlüðü
Adana Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Afyonkarahisar Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Ankara Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Aydýn Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Balýkesir Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Çanakkale Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Çorum Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Ýzmir Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Kahramanmaraþ Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Kýrýkkale Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Sinop Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Uþak Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Van Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü
Tütün ve Alkol Piyasasý Düzenleme Kurumu
Sosyal Güvenlik Kurumu (Genel Saðlýk Sigortasý Genel Müdürlüðü, Proje Geliþtirme Daire Baþkanlýðý)
Yükseköðretim Kurulu
Abant Ýzzet Baysal Üniversitesi Rektörlüðü
Adnan Menderes Üniversitesi Rektörlüðü
Afyon Kocatepe Üniversitesi Rektörlüðü
Akdeniz Üniversitesi Rektörlüðü
Amasya Üniversitesi Rektörlüðü
Ankara Üniversitesi Rektörlüðü, Mühendislik Fakültesi, Gýda Mühendisliði Bölümü
Atatürk Üniversitesi Rektörlüðü
Balýkesir Üniversitesi Rektörlüðü
Baþkent Üniversitesi Rektörlüðü, Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü
Celal Bayar Üniversitesi Rektörlüðü
6
Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlüðü
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörlüðü
Çukurova Üniversitesi Rektörlüðü
Dicle Üniversitesi Rektörlüðü
Dumlupýnar Üniversitesi Rektörlüðü
Düzce Üniversitesi Rektörlüðü
Erciyes Üniversitesi Rektörlüðü
Erzincan Üniversitesi Rektörlüðü
Eskiþehir Osmangazi Üniversitesi Rektörlüðü
Fýrat Üniversitesi Rektörlüðü
Gazi Osman Paþa Üniversitesi Rektörlüðü
Gaziantep Üniversitesi Rektörlüðü
Giresun Üniversitesi Rektörlüðü
Hacettepe Üniversitesi Rektörlüðü
Týp Fakültesi, Halk Saðlýðý Anabilim Dalý
Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü
Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bölümü
Mühendislik Fakültesi, Gýda Mühendisliði Bölümü
Ýnönü Üniversitesi Rektörlüðü
Ýstanbul Üniversitesi Rektörlüðü
Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi Rektörlüðü
Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörlüðü
Kýrýkkale Üniversitesi Rektörlüðü
Marmara Üniversitesi Rektörlüðü
Muðla Üniversitesi Rektörlüðü
Orta Doðu Teknik Üniversitesi Rektörlüðü
Sakarya Üniversitesi Rektörlüðü
Selçuk Üniversitesi Rektörlüðü
Süleyman Demirel Üniversitesi Rektörlüðü
Trakya Üniversitesi Rektörlüðü
Ufuk Üniversitesi Rektörlüðü
Uþak Üniversitesi Rektörlüðü
Yeditepe Üniversitesi Rektörlüðü
Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Rektörlüðü
Türk Tabipleri Birliði
Türkiye Belediyeler Birliði
Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneði
Türkiye Psikiyatri Derneði
Türkiye Halk Saðlýðý Kurumu Derneði
Türkiye Diyetisyenler Derneði
Türkiye Fizyoterapistler Derneði
Türkiye Obezite Araþtýrma Derneði
Türkiye Gýda Sanayi Ýþverenleri Sendikasý
Türkiye Gýda ve Ýçecek Sanayi Dernekleri Federasyonu
Türkiye Milli Pediatri Derneði
Türk Ýç Hastalýklarý Uzmanlýk Derneði
Türk Pediatri Kurumu
Türk Kardiyoloji Derneði
Halk Saðlýðý Uzmanlarý Derneði
Gýda Mühendisleri Odasý
Çocuk Endokrinolojisi ve Diyabet Derneði
Ankara Diyabet Derneði
Tüketici ve Çevre Eðitim Vakfý
7
TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMININ
HAZIRLANMASINDA EMEÐÝ GEÇENLER
(Soyadýna göre alfabetik sýralama yapýlmýþtýr)
Doç. Dr. Müjgan Alikaþifoðlu
Ýstanbul Üniversitesi Cerrahpaþa Týp Fakültesi, Çocuk Saðlýðý ve
Hastalýklarý Anabilim Dalý Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Nevzat Artýk
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi,Gýda Mühendisliði Bölümü
Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Perihan Arslan
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Dekaný
Doç. Dr. Dilek Aslan
Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi
Halk Saðlýðý AnaBilim Dalý Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Göksun Ayvaz
Gazi Üniversitesi, Týp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý
Bilim Dalý Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Nazif Baðrýaçýk
Türkiye Obezite Araþtýrma Derneði Baþkaný
Prof. Dr. Gül Baltacý
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi,
Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bölümü Öðretim Üyesi
Doç. Dr. Murat Baþ
Baþkent Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi
Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný
Prof. Dr. Nilgün Baþkal
Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma
Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Miyase Bayraktar
Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi, Ýç Hastalýklarý Ana Bilim Dalý
Endokrinoloji Ünitesi Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Fahri Bayram
Erciyes Üniversitesi Týp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma
Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Ayþe Baysal
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi,
Beslenme ve Diyetetik Bölümü Emekli Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Tanju Besler
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi,
Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný
Yrd. Doç. Dr. Saniye Bilici
Gazi Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi,
Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Öðretim Üyesi
Dr. Francesco Branca
Dünya Saðlýk Örgütü Merkezi, Beslenme ve Saðlýk Bölümü Direktörü
Prof. Dr. Rüveyde Bundak
Çocuk Endokrinolojisi ve Diyabet Derneði Baþkaný
Yrd. Doç. Dr. Turan Buzgan
Saðlýk Bakanlýðý Müsteþar Yardýmcýsý
Prof. Dr. Peyami Cinaz
Çocuk Endokrinolojisi ve Diyabet Derneði
Prof. Dr. Ali Coþkun
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Genel Müdür Yardýmcýsý
8
Doç. Dr. Bekir Çakýr
Ankara Atatürk Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Endokrinoloji ve
Metabolizma Hastalýklarý Klinik Þefi
Dr. Dyt. Biriz Çakýr
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkanlýðý
Obezitenin Önlenmesi ve Fiziksel Aktivite Þube Müdürü
Dr. Seraceddin Çom
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürü
Prof. Dr. Ahmet Çorakçý
Gülhane Askeri Týp Akademisi, Endokrinoloji ve
Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Mübeccel Demirkol
Ýstanbul Üniversitesi Çapa Týp Fakültesi,
Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Uzmaný
Prof. Dr. Nevin Ergun
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Fizik Tedavi ve
Rehabilitasyon Bölümü Öðretim Üyesi
Doç. Dr. Serdar Güler
Ankara Numune Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi
Endokrinoloji ve Metabolizma Klinik Þefi
Uzm. Dr. Orhan F. Gümrükçüoðlu Trabzon Belediye Baþkaný, Saðlýk Bakanlýðý Eski Müsteþarý
Dr. Dyt. Aylin Hasbay
Beslenme ve Diyet Uzmaný
Yrd. Doç. Dr. Hasan Irmak
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Genel Müdür Yardýmcýsý
Prof. Dr. Taylan Kabalak
Ege Üniversitesi Týp Fakültesi Dahili Týp Bilimleri Bölümü
Ýç Hastalýklarý Ana Bilim Dalý Öðretim Üyesi
Dr. Sonja Kahlmeier
Dünya Saðlýk Örgütü Avrupa Bölge Ofisi,
Ulaþtýrma ve Saðlýk Teknik Yöneticisi
Yrd. Doç. Dr. Kazým Kara
Ankara Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi
Doç. Dr. Ayhan Karakoç
Gazi Üniversitesi Týp Fakültesi, Endokrinoloji ve
Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi
Prof. Dr. H. Fahrettin Keleþtimur
Erciyes Üniversitesi Rektörü
Uzm. Gýda Müh. Cengiz Kesici
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkaný
Uzm. Dr. Bekir Keskinkýlýç
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Genel Müdür Yardýmcýsý
Yavuz Mehmet Kontaþ
Dünya Saðlýk Örgütü Türkiye Ülke Ofisi Baþkan Yardýmcýsý
Dr. Dyt. Özge Küçükerdönmez
Gülhane Askeri Týp Akademisi Endokrinoloji ve
Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý
Prof. Dr. Seyit M. Mercanlýgil
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi,
Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öðretim Üyesi
9
Prof. Dr. Hilal Özcebe
Halk Saðlýðý Uzmanlarý Derneði Baþkaný
Uzm. Dr. Mehmet Uðurlu
Saðlýk Bakanlýðý Ýzleme ve Deðerlendirme Birimi
Prof. Dr. Serhat Ünal
Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi Dekaný
Prof. Dr. Necdet Ünüvar
Adana Milletvekili, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Uzmaný
(Saðlýk Bakanlýðý Eski Müsteþarý)
Prof. Dr. Gülden Pekcan
Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi,
Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öðretim Üyesi
Prof. Dr. Hikmet Pekcan
Türkiye Halk Saðlýðý Kurumu Baþkaný
Doç. Dr. Yavuz Sanisoðlu
Saðlýk Bakanlýðý Ýzleme ve Deðerlendirme Birimi
Prof. Dr. Nevin Þanlýer
Gazi Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi
Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný
Prof. Dr. Nihat Tosun
Saðlýk Bakanlýðý Müsteþarý
Dr. Trudy Wijnhoven
Dünya Saðlýk Örgütü Avrupa Bölge Ofisi
Beslenme ve Besin Güvencesi Bölge Danýþmaný
Uzm. Dr. Nazan Yardým
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü
Bulaþýcý Olmayan Hastalýklar ve Kronik Durumlar Daire Baþkaný
Prof. Dr. Hasan Yetim
Erciyes Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Gýda Mühendisliði Bölümü Öðretim Üyesi
Prof. Dr. M. Temel Yýlmaz
Ýstanbul Üniversitesi Týp Fakültesi, Ýç Hastalýklarý
Anabilim Dalý, Diyabet Bilim Dalý Baþkaný
ÖNSÖZ
Ulusal saðlýk politikalarýnýn ana hedefi saðlýklý bireylerden oluþan saðlýklý bir topluma ulaþmaktýr.
Saðlýklý topluma ulaþmak için de sektörler arasý iþbirliðini kuvvetlendiren politikalarýn geliþtirilmesine ihtiyaç
vardýr. Saðlýklý bir hayat sadece topluma sunulan saðlýk hizmetlerinin kalitesinin yükseltilmesiyle saðlanamaz.
Bireylerin de kendi saðlýðýnýn farkýnda olmasý, hizmetleri talep etmesi ve olumlu yönde davranýþ deðiþikliði
geliþtirmesi gerekir.
Günümüzde teknolojinin hýzlý ilerlemesiyle ortaya çýkan yenilikler, insanlýðýn hizmetine sunulmakta ve
insanlar gün geçtikçe deðiþen bir hayat tarzý sürdürmektedir. Günlük hayat içinde pek çok iþ makinelerle yapýlmakta, çok kýsa mesafelere bile arabayla gidilmekte ve insanlar daha az hareket etmektedir. Geliþen teknoloji ayný zamanda insanlarýn beslenme alýþkanlýklarýný da olumsuz yönde etkilemektedir. Beslenme tarzýndaki
deðiþiklikler ve fiziksel hareket azlýðý gibi bir takým olumsuz þartlar bir araya geldiðinde obezite (þiþmanlýk) riski
artmaktadýr. Yapýlan araþtýrmalar dünyada olduðu gibi ülkemizde de fazla kilolu olma ve obezite sýklýðýnýn
giderek arttýðýný ve obezitenin özellikle çocuklarýmýzý ve gençlerimizi etkisi altýna almaya baþladýðýný göstermektedir.
Çaðýmýzýn en büyük saðlýk problemlerinden biri olan obeziteden korunmada devlete ve bireylere farklý
sorumluluklar düþmektedir. Devlet, obezite ile mücadeleye yönelik etkin ve yaygýn politikalar geliþtirerek,
doðru bilgi kaynaklarý ve çeþitli imkânlarý saðlayarak toplumu ve bireyleri saðlýklý bir hayat tarzýna teþvik
etmeli, bireyler ise hizmetleri talep etmeli, devletin saðladýðý imkânlardan yararlanmalý, yeterli ve dengeli
beslenme ile düzenli fiziksel aktivite alýþkanlýðý kazandýklarý bir hayat tarzýný benimsemelidir.
Obezite ile mücadele gerçekte pek çok hastalýkla mücadele demektir. Obezite, kalp-damar hastalýklarý,
yüksek tansiyon, þeker hastalýðý, bazý kanser türleri, solunum sistemi hastalýklarý, kas-iskelet sistemi hastalýklarý gibi pek çok saðlýk probleminin oluþmasýna zemin hazýrlamakta, hayat kalitesi ve süresini olumsuz yönde
etkilemektedir. Bu sebeple obezite ile mücadele etmek ülkemizin geleceði için son derece önemlidir.
Obezite kontrol çalýþmalarý uzun soluklu çalýþmalar olup saðlýk, eðitim, ulaþým, pazarlama, iletiþim,
þehirleþme, gýda, spor gibi birçok alaný doðrudan ilgilendiren geniþ kapsamlý çalýþmalardýr. Türkiye Obezite
(Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý; politika, kontrol programý ve eylem planý ana baþlýklarýný içermektedir. Bu alandaki baþarý sektörlerarasý bir yaklaþýmla oluþturulan "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile
Mücadele ve Kontrol Programý"nýn titizlikle, sabýrla ve süreklilik ilkeleri doðrultusunda uygulanmasý sonucunda elde edilecektir.
Ülkemizin ev sahipliðinde 15 - 17 Kasým 2006 tarihinde yapýlan Avrupa Obezite ile Mücadele Bakanlar
Toplantýsýnda karar verilerek Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) Avrupa Bölgesi Direktörü Dr. Marc Danzon ve
Avrupalý Bakanlar adýna tarafýmca imzalanan Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi bu konuda tüm ülkelere
yol gösterici olmuþtur.
Bulaþýcý Hastalýklar, Kalp ve Damar Hastalýklarý, Kronik Hava Yolu Hastalýklarý, Kanser ve Tütün
Kontrolü ile ilgili Ulusal Programlarýmýzdan sonra Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programýný da
hazýrlamýþ olmanýn mutluluðunu yaþamaktayýz. Bu kontrol programýnýn hazýrlanmasýnda bilgi ve tecrübeleriyle
görüþ bildiren bütün kamu kurum ve kuruluþlarý, özel sektör, meslek örgütleri ve sivil toplum kuruluþlarýnýn
temsilcilerine, dünyadaki bilimsel geliþmelerin ýþýðýnda bu programý destekleyen deðerli bilim adamlarýna,
Saðlýk Bakanlýðý çalýþanlarýna ve özellikle Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel
Aktiviteler Daire Baþkanlýðý personeline teþekkür ederim. Vatandaþlarýmýzýn da katýlýmýyla hep birlikte
yürütülecek olan bu mücadelede belirlenen hedeflere ulaþacaðýmýza inanýyorum.
Prof. Dr. Recep AKDAÐ
Saðlýk Bakaný
13
ÝÇÝNDEKÝLER
ÖNSÖZ
11
ÝÇÝNDEKÝLER
13
KISALTMALAR
14
1. GÝRÝÞ
15
2. GENEL BÝLGÝLER
17
2.1. Fazla Kiloluluk ve Obezite
17
2.2. Fazla Kiloluluk ve Obeziteye Neden Olan Faktörler
18
2.3. Fazla Kiloluluk ve Obezitenin Yol Açtýðý Saðlýk Sorunlarý
19
2.4. Obezitenin Tedavisi
19
3. DÜNYADA VE TÜRKÝYE'DE MEVCUT DURUM
23
3.1. Dünyada ve Avrupa'da Obezite ile ilgili Mevcut Durum
23
3.2. Türkiye'de Obezite ile ilgili Mevcut Durum
23
4. “TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI”NIN
AMACI VE KAPSAMI
28
5. OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK HEDEF VE STRATEJÝLER
29
6. OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI EYLEM PLANI (Tablo)
33
7. KAYNAKLAR
75
8. EKLER
79
1. Dünya Saðlýk Örgütü - Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi
2. Dünya Saðlýk Örgütü - 0-5 Yaþ Grubu Çocuklar Ýçin Beden Kitle Ýndeksi Deðerleri
(2006-Büyüme Standartlarý)
3. Dünya Saðlýk Örgütü - 5-19 Yaþ Grubu Çocuklar ve Adolesanlar Ýçin
Beden Kitle Ýndeksi Deðerleri (2007-Büyüme Referans Deðerleri)
14
KISALTMALAR
(Alfabetik sýralama yapýlmýþtýr)
ACSM
ABD
AHBS
BKÝ
BMH
CDC
DALY
DMH
DPT
DSÖ
GATA
GSGM
HBSC
MEB
MONICA
NHANES
PAL
RTÜK
SBKK
SD
SHÇEK
SGK
STK
TAPDK
TBMM
TBSA
TEKHARF
TEMD
TKB
TKD
TNSA
TOAD
TOHTA
TRT
TSÝM
TSK
TURDEP
TÜBÝTAK
TÜÝK
UNICEF
YLD
YLL
YÖK
American College of Sports Medicine (Amerikan Spor Hekimliði Koleji)
Amerika Birleþik Devletleri
Aile Hekimliði Bilgi Sistemi
Beden Kitle Ýndeksi
Bazal Metabolizma Hýzý
Centers For Disease Control and Prevention (Hastalýklarý Önleme ve Kontrol Merkezi)
Disability Adjusted Life Year (Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý)
Dinlenme Metabolik Hýz
Devlet Planlama Teþkilatý
Dünya Saðlýk Örgütü
Gülhane Askeri Týp Akademisi
Gençlik ve Spor Genel Müdürlüðü
Health Behaviour in School Aged Children Survey
(Okul Çaðý Çocuklarýnda Saðlýk Davranýþý Araþtýrmasý)
Milli Eðitim Bakanlýðý
Multinational Monitoring of Trends and Determinants in Cardiovascular Disease
(Kardiyovasküler Hastalýkta Belirleyicilerin ve Eðilimlerin Çokuluslu Ýzlenmesi)
National Health and Nutrition Examination Survey
(ABD Ulusal Saðlýk ve Beslenme Araþtýrmasý)
Physical Activity Level (Fiziksel Aktivite Düzeyi)
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu
Saðlýklý Beslenelim, Kalbimizi Koruyalým Araþtýrmasý
Standard Deviation (Standart Sapma)
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
Sosyal Güvenlik Kurumu
Sivil Toplum Kuruluþlarý (Meslek Örgütleri, Dernekler, Vakýflar vb)
Tütün ve Alkol Piyasasý Düzenleme Kurumu
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Türkiye Beslenme ve Saðlýk Araþtýrmasý
Türkiye'de Eriþkinlerde Kalp Hastalýðý ve Risk Faktörleri Araþtýrmasý
Türkiye Endokronoloji ve Metabolizma Derneði
Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý
Türk Kardiyoloji Derneði
Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý
Türkiye Obezite Araþtýrmalarý Derneði
Türkiye Obezite ve Hipertansiyon Araþtýrmasý
Türkiye Radyo ve Televizyon Genel Müdürlüðü
Temel Saðlýk Ýstatistikleri Modülü
Türk Silahlý Kuvvetleri
Türkiye Diyabet, Obezite ve Hipertansiyon Epidemiyolojisi Araþtýrmasý
Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araþtýrma Kurumu
Türkiye Ýstatistik Kurumu
United Nations Children's Fund (Birleþmiþ Milletler Çocuklara Yardým Fonu)
Years Lost with Disability (Sakatlýkla Kaybedilen Yaþam Yýlý)
Years of Life Lost (Kaybedilen Yaþam Yýlý)
Yüksek Öðretim Kurulu
15
1. GÝRÝÞ
Son yýllarda tüm dünyada obezitenin (þiþmanlýk)
görülme sýklýðý giderek artmaktadýr. Epidemiyolojik
çalýþmalar; yaþ, cinsiyet gibi demografik faktörlerle,
eðitim düzeyi, medeni durum gibi sosyo kültürel faktörler yanýnda biyolojik faktörlerin ve beslenme alýþkanlýklarýnýn, sigara ve alkol tüketimi ile fiziksel aktivite azlýðý gibi yaþam biçimi faktörlerinin de obeziteden sorumlu olduðunu göstermektedir.
Ýnsan ömrünün çok uzun olmadýðý dönemlerde
obezite; güç, refah ve saðlýk göstergesi iken, günümüzde tedavi edilmesi gereken bir hastalýk, bir halk
saðlýðý problemi olarak kabul edilmeye baþlanmýþtýr(1-4). Tüm dünyada fazla kiloluluðun (hafif þiþmanlýðýn) ve obezitenin (þiþmanlýðýn) prevalansý giderek
artmaktadýr. Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) verilerine
göre dünyada 400 milyonun üzerinde obez ve yaklaþýk 1.6 milyardan fazla kilolu birey bulunmakta ve
2015 yýlýnda bu rakamýn sýrasýyla 700 milyon ve 2.3
milyara ulaþacaðý tahmin edilmektedir(5).
Günümüzde dünyanýn hemen hemen tüm bölgelerinde obezite prevalansý artmakta, bu durum sadece yetiþkin kadýn ve erkekleri deðil, çocuklarý ve
gençleri de etkilemektedir. Kalp ve damar hastalýklarý, diyabet, hipertansiyon, bazý kanser türleri, kasiskelet sistemi hastalýklarý gibi hastalýklarýn oluþmasýna, yaþam kalitesinin azalmasýna ve ölümlere yol
açan obezite, sadece küresel boyutta bir halk saðlýðý
problemi olmakla kalmayýp, ülke ekonomilerine olumsuz yönde etki eden bir unsur olarak da karþýmýza
çýkmaktadýr.
Obezite, ülke ekonomilerini doðrudan veya dolaylý olarak etkilemektedir(6). Obezite ile ilgili saðlýk
harcamalarý geliþmiþ ülkelerde tüm saðlýk harcamalarýnýn %2-7'sini oluþturmaktadýr(7). Amerika Birleþik
Devletleri (ABD)'nde obezitenin doðrudan maliyetinin
hastalýðýn taný ve tedavisi ile ilgili olan harcamalarýn,
saðlýk harcamalarýnýn %7'sini (yaklaþýk 70 milyar dolar), Fransa ve Avustralya'da saðlýk harcamalarýnýn
%2'sini ve Hollanda'da ise %4'ünü oluþturduðu bildirilmektedir (2). Dolaylý harcamalarýn (erken ölüm ve
hastalýk nedeniyle çalýþamayan insanlara verilen üc-
retleri yansýtan verim kaybýný da içeren harcamalar)
ise ABD'de 48 milyar dolar olduðu tahmin edilmektedir (bu rakama fazla kilolu olma, hareketsiz yaþam,
astým ve genç kadýnlar arasýndaki infertilite görülme
sýklýðýnýn artýþýna baðlý harcamalar dahil deðildir)(2).
Obezitenin en önemli nedenlerinden olan yetersiz beslenme ve fiziksel aktivite yetersizliði, ABD'de
tütün kullanýmýna baðlý meydana gelen saðlýk sorunlarýndan sonra önlenebilir ölümlerin ikinci en sýk
nedenidir(8,9). Uzun, saðlýklý ve mutlu bir yaþam beklentisi içindeki 21. yüzyýl insaný için, obezitenin önlenmesinde koruyucu saðlýk hizmetleri yaklaþýmý çok
büyük bir önem taþýmaktadýr. Koruyucu saðlýk hizmetleri kapsamýnda saðlýk otoriteleri toplumun her
kesimine ulaþmalý, etkin ve yaygýn eðitim çalýþmalarýnýn hýzla yaþama geçirilmesi konusunda bilinçli ve
istekli bir çaba içinde olmalýdýr.
Obezite ile mücadelede DSÖ baþta olmak üzere
pek çok uluslararasý kuruluþ, tüm dünyada beslenme
alýþkanlýklarýnýn deðiþtirilmesi, yeterli ve dengeli beslenme alýþkanlýklarýnýn yerleþtirilmesi ve hareketli
yaþam biçiminin benimsenmesi konularýnda çeþitli
programlar geliþtirerek öncülük etmekte ve dünyadaki birçok ülke tarafýndan bu çabalar farklý strateji ve
eylem planlarý þeklinde bireylere ulaþtýrýlmaya çalýþýlmaktadýr. DSÖ tarafýndan "Küresel Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Stratejisi(10)"nin geliþtirilmesi,
Ýkinci Avrupa Beslenme Eylem Planý'nda(11) özellikle
çocukluk ve adolesan dönemi obezitesi ile mücadeleye yer verilmesi, Avrupa Komisyonu tarafýndan Avrupa'da beslenme, fazla kiloluluk ve obezite ile iliþkili
hastalýklar konusunda stratejiyi de içeren "Beyaz
Döküman"ýn(12) hazýrlanmasý, Avrupa Birliði "Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Platformu"nun(13) oluþturulmasý bu giriþimlere örnek olarak verilebilir.
DSÖ Avrupa Bölge Ofisi tarafýndan obezite konusundaki ilk çalýþma 1997 yýlýnda yayýmlanan obezitenin önlenmesi ve tedavisi konusundaki rapordur(14). Bu raporun ardýndan 1999'da 24 ülkenin imzaladýðý "Milano Deklarasyonu" yayýmlanmýþtýr(15). Günümüzde ise obezite epidemisinin dünyanýn en
16
önemli halk saðlýðý mücadelelerinden birisi olduðu,
eðilimin özellikle çocuklar ve yetiþkinler için alarm
düzeyine ulaþtýðý ve gelecek nesiller için daha çok
saðlýk yüküne yol açtýðý bildirilmektedir(4).
Giderek artan obezite epidemisi nedeniyle, ülkemiz evsahipliðinde 15-17 Kasým 2006 tarihinde
Ýstanbul'da "DSÖ Avrupa Obezite ile Mücadele Bakanlar Konferansý" düzenlenmiþ, açýlýþý Baþbakanýmýz Sayýn Recep Tayyip Erdoðan tarafýndan yapýlan
konferans süresince obezite epidemisi masaya yatýrýlarak çözüm önerileri tartýþýlmýþtýr. Söz konusu
Konferans ulusal ve uluslararasý boyutta, baþta saðlýk olmak üzere tarým, eðitim, spor, ulaþým, sosyal güvenlik gibi diðer ilgili Bakanlar ve devlet sektörlerinin
üst düzey yetkilileri, hükümetler arasý kuruluþlar ile
sivil toplum kuruluþlarýnýn temsilcileri, uzmanlar ve
uluslararasý kuruluþ temsilcileri ve basýn mensuplarý
olmak üzere yaklaþýk 500 kiþinin katýlýmýyla gerçekleþtirilmiþtir. Konferans sýrasýnda T.C. Saðlýk Bakaný
Sayýn Prof. Dr. Recep AKDAÐ ve DSÖ Avrupa Bölge
Direktörü Sayýn Dr. Marc DANZON tarafýndan Ek
1'de yer alan "Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi(4)"
imzalanmýþtýr.
Ülkemizde de obezite ile mücadele ulusal saðlýk
politikasýna iliþkin çeþitli yayýnlarda yer almýþtýr. Ba-
kanlýðýmýzca hazýrlanan "Saðlýk 21 Herkes Ýçin Saðlýk" programýnda obezitenin hipertansiyon, diyabet
vb. hastalýklar için önemli bir risk faktörü olduðu belirtilmiþ ve 2020 yýlýna kadar primer koruma yaklaþýmý
ile 40 yaþ ve üzeri nüfusta obezite prevalansýnýn %10
azaltýlmasý hedeflenmiþtir(16). "Türkiye Kalp ve Damar
Hastalýklarýný Önleme ve Kontrol Programý (17)"nda da
pek çok kronik hastalýk için risk faktörü olan obezitenin önlenmesi için ulusal bir programýnýn hazýrlanmasý hususu yer almýþtýr.
Obezitenin önlenmesine yönelik faaliyetlere hýz
vermek, belirlenen hedeflere ulaþmak, ihtiyaçlar doðrultusunda yeni hedef ve stratejiler belirlemek ve
faaliyetlerin belirli bir çerçevede yürütülmesini saðlamak amacýyla ulusal bir programýn hazýrlanmasý ve
eylem planýnýn acilen uygulanmasý ihtiyacý doðmuþtur.
"Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve
Kontrol Programý" ülkemizde görülme sýklýðý giderek
artan obezitenin önlenmesine yönelik bilimsel ve politik kararlýlýðýn oluþturulmasý ve sektörler arasý
faaliyetlerin güçlendirilmesi amacýyla hazýrlanmýþtýr.
17
2. GENEL BÝLGÝLER
2.1. Fazla Kiloluluk ve Obezite
Obezite, Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) tarafýndan
"Saðlýðý bozacak ölçüde vücutta anormal veya aþýrý
yað birikmesi" olarak tanýmlanmaktadýr (18). Yetiþkin
erkeklerde vücut aðýrlýðýnýn ortalama %15-20'sini,
kadýnlarda ise %25-30'unu yað dokusu oluþturmaktadýr (5,19,20). Erkeklerde bu oranýn %25, kadýnlarda ise
%30'un üzerine çýkmasý durumunda obezite söz
konusudur (21,22).
Obeziteyi belirlemek için Dünya Saðlýk Örgütü'nün obezite sýnýflandýrmasý(22) kullanýlmakta ve genellikle Beden Kitle Ýndeksi (BKÝ) esas alýnmaktadýr.
BKÝ, bireyin vücut aðýrlýðýnýn (kg), boy uzunluðunun
(m) karesine (BKÝ=kg/m2) bölünmesiyle elde edilen
bir deðerdir (7). BKÝ boy uzunluðuna göre vücut aðýrlýðýný deðerlendiren bir gösterge olup, vücutta yað
daðýlýmý hakkýnda bilgi vermemektedir(23). BKÝ'ye göre
yetiþkinlerde zayýflýk, fazla kiloluluk ve obezite sýnýflandýrmasý Tablo 1'de verilmiþtir.
Son yýllarda araþtýrmacýlar vücuttaki toplam yað
miktarýndan çok, yaðýn vücutta bulunduðu bölge ve
daðýlýmý üzerinde durmaktadýrlar. Vücuttaki yaðýn
bulunduðu bölge ve daðýlýmý hastalýklarýn morbidite
ve mortalitesi ile iliþkilendirilmektedir. Bölgesel yað
daðýlýmý genetik olarak erkek ve kadýnlarda farklýlýk
göstermektedir. Erkek tipi obezitede yað, vücudun
üst bölümünde bel, üst karýn ve göðüs bölgelerinde
(elma tip) toplanmaktadýr. Kadýn tipi obezitede ise
yað, vücudun alt bölümünde kalça, uyluk ve bacaklarda (armut tip) toplanmaktadýr (5,24).
Karýn (Abdominal) yað miktarýný yansýtan basit
yöntemlerden bir tanesi ve en çok kullanýlaný bel
çevresi /kalça çevresi oranýdýr. Bu oranda payda bulunan bel çevresi deðeri baþlýca viseral organlar ve
karýn yað dokusunu yansýtmakta, payda da yer alan
kalça çevresi ölçümü ise kas kitlesi ve iskelet
dokusundan oluþmaktadýr (24).
Tablo 1. Yetiþkinlerde BKÝ'ye göre zayýflýk, fazla kiloluluk ve obezite sýnýflandýrmasý
Kaynak: Global Database on BMI, WHO
* Kesiþim deðerleri, BKÝ ile Avrupalý toplumlardaki mortalite ve hastalýk risk etmenlerinin iliþkisine dayanmaktadýr. Etnik özelliklere baðlý olarak BKÝ ile vücut yað yüzdesi arasýndaki iliþki farklýlýk göstermektedir. DSÖ
Asyalýlar için saðlýklý BKÝ deðerini 23 kg/m2 olarak kabul etmekte, 23.00-24.99 kg/m2 arasý BKI düzeylerinde
daha fazla kilo almamalarý önerilmekte ve 25 kg/m2'nin üstü þiþman olarak kabul edilmektedir (24).
18
DSÖ'ye göre bel çevresinin kalça çevresine
oraný kadýnlarda 0.85'den ve erkeklerde 1'den fazla
ise erkek tipi obezite olarak kabul edilmektedir. Tek
baþýna bel çevresi ölçümü de karýn bölgesindeki yað
daðýlýmý ve saðlýðýn bozulmasýnda önemli ve pratik
bir gösterge olarak kullanýlmaktadýr (24). Yaðýn karýn
bölgesinde ve iç organlarda toplanmasý insülin direncine yol açmaktadýr. Ýnsülin direnci ise obezitenin
yol açtýðý Tip 2 Diyabet, hipertansiyon, dislipidemi ve
koroner arter hastalýklarý arasýndaki iliþkiyi saðlayan
en önemli faktördür (25).
nýlmasý önerilen tablolar Ek-2 ve Ek-3'de verilmiþtir.
Bu tablolara göre 5 yaþýn altýndaki çocuklarda fazla
kiloluluk >+2 SD veya >97'inci yüzdelik (persentil),
obezite ise >+3 SD veya >99'uncu yüzdelik olarak
tanýmlanmaktadýr. 5-19 yaþ grubundaki çocuklar ve
adolesanlarda ise fazla kiloluluk >+1 SD veya
>85'inci yüzdeliðin üzeri, obezite ise >+2 SD veya
>97'inci yüzdeliðin üzeri olarak tanýmlanmaktadýr.
Obezite ile mücadelenin yaygýnlaþtýðý son yýllarda bel çevresinin tek baþýna ölçülmesi ile risk belirlenmesi yaygýn olarak kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Tek
baþýna bel çevresi ölçümünün erkeklerde 94 cm,
kadýnlarda 80 cm ve üzerinde olmasý hastalýk riskinin
artmasýna neden olmaktadýr (26,27).
Obeziteye neden olduðu bilinen çok sayýda faktör içinde, aþýrý ve yanlýþ beslenme ve fiziksel aktivite
yetersizliði en önemli nedenler olarak kabul edilmektedir. Bu faktörlerin yanýsýra genetik, çevresel, nörolojik, fizyolojik, biyokimyasal, sosyo-kültürel ve psikolojik pek çok faktör birbiri ile iliþkili olarak obezite oluþumuna neden olmaktadýr. Tüm dünyada özellikle çocukluk çaðý obezitesindeki artýþýn sadece genetik yapýdaki deðiþikliklerle açýklanamayacak derecede
fazla olmasý nedeniyle, obezitenin oluþumunda çevresel faktörlerin rolünün ön planda olduðu kabul edilmektedir.
Bel çevresinin kalça çevresine oraný erkek tip
obez sýnýrlarýnda olan hastalarda BKÝ ile bel çevresi
arasýndaki iliþkiyi yansýtan denklemler elde edilmiþ,
daha sonra bu iliþki denklemlerinde BKÝ yerine 25 ve
30 kg/m2 deðerleri konularak bunlara uyan bel çevresi düzeyleri bulunmuþtur (24). Yetiþkinlerde bel çevresi
ölçümüne göre hastalýk oluþma riski Tablo 2'de gösterilmiþtir (25,26).
Tablo 2. Yetiþkinlerde obeziteye baðlý hastalýk
oluþma riski ve bel çevresi ölçümüne
göre hastalýk oluþma riski (24)
2.2. Fazla Kiloluluk ve Obeziteye Neden Olan
Faktörler
Obezitenin oluþmasýnda baþlýca riskler ve riski
etkileyen faktörler aþaðýda sýralanmýþtýr (27,30):
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Aþýrý ve yanlýþ beslenme alýþkanlýklarý
Yetersiz fiziksel aktivite
Yaþ
Cinsiyet
Eðitim düzeyi
Sosyo - kültürel etmenler
Gelir durumu
Hormonal ve metabolik etmenler
Genetik etmenler
Psikolojik problemler
Sýk aralýklarla çok düþük enerjili diyetler
uygulama
• Sigara- alkol kullanma durumu
• Kullanýlan bazý ilaçlar (antidepresanlar vb.)
• Doðum sayýsý ve doðumlar arasý süre
Çocuk ve adolesanlarda, yetiþkinlerde olduðu
gibi belli bir sýnýflandýrma bulunmamakta, fazla kilolu
olma ve obezitenin tanýmlanmasýnda farklý yaklaþýmlar kullanýlmaktadýr. En sýk kullanýlan yöntemlerden
birisi bireysel ve toplumsal düzeyde yüzdelik (persentil) ve/veya z skor deðerlerinin kullanýlmasýdýr. Dünya
Saðlýk Örgütü tarafýndan 2006 yýlýnda 0-5 yaþ çocuklarý için büyüme standartlarý (28), 2007 yýlýnda ise 5-19
yaþ grubu çocuklar ve adolesanlar için büyüme referans deðerleri (29) yayýmlanmýþtýr. Böylece günümüzde
çocuk ve adolesanlarda yaþa göre BKÝ deðerleri,
fazla kiloluluk ve obezitenin sýnýflandýrýlmasýnda kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Ancak ülkelerin kendi standartlarýný geliþtirmeleri gerekmektedir.
Obezitenin geliþmesinde dikkat edilmesi gereken faktörlerden biri de yaþamýn ilk yýllarýndaki beslenme þeklidir. Yapýlan çalýþmalarda, obezite görülme
sýklýðýnýn anne sütü ile beslenen çocuklarda, anne
sütü ile beslenmeyen çocuklara göre daha düþük
oranlarda olduðu, anne sütü verme süresinin, tamamlayýcý besinlerin türü, miktarý ve baþlama zamanlarýnýn obezite oluþumunu etkilediði bildirilmektedir (30,31).
DSÖ tarafýndan çocuk ve adolesanlarda fazla
kilolu olma ve obezitenin sýnýflandýrýlmasýnda kulla-
DSÖ ve UNICEF tarafýndan yayýmlanan çeþitli
dökümanlarda 6 ay tek baþýna anne sütü verilme-
19
sinin, 6.aydan sonra emzirmenin sürdürülmesi ile birlikte güvenilir, uygun kalite ve miktarda tamamlayýcý
besinlere baþlanýlmasýnýn, en az 2 yýl emzirmenin devam ettirilmesinin kýsa ve uzun dönemde obezite ve
kronik hastalýk riskini azaltabileceði belirtilmiþtir (11,32).
2.3. Fazla Kiloluluk ve Obezitenin Yol Açtýðý
Saðlýk Sorunlarý
Obezite; vücut sistemleri (endokrin sistem, kardiyovasküler sistem, solunum sistemi, gastrointestinal sistem, deri, genitoüriner sistem, kas iskelet sistemi) ve psikososyal durum üzerinde yarattýðý olumsuz etkilerden dolayý pek çok saðlýk sorunlarýna neden olmaktadýr.
Obezitenin çeþitli hastalýklarla iliþkisi bilinmekte
olup morbidite ve mortaliteyi artýrýcý etkisi de ortaya
konulmuþtur. Fazla kilolu olma Avrupa Bölgesinde
her yýl 1 milyondan fazla ölümün ve hasta olarak geçirilen 12 milyon yaþam yýlýnýn sorumlusudur (33).
Obezitenin neden olduðu saðlýk sorunlarý/risk faktörleri(1,21,27,30):
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ýnsülin direnci - Hiperinsülinemi
Tip 2 Diyabet
Hipertansiyon
Koroner arter hastalýðý
Hiperlipidemi - Hipertrigliseridemi
Metabolik sendrom
Safra kesesi hastalýklarý
Bazý kanser türleri (kadýnlarda safra kesesi,
endometriyum, yumurtalýk ve meme kanserleri, erkeklerde ise kolon ve prostat kanserleri )
Osteoartrit
Felç
Uyku apnesi
Karaciðer yaðlanmasý
Astým
Solunum zorluðu
Gebelik komplikasyonlarý
Menstruasyon düzensizlikleri
Aþýrý kýllanma
Ameliyat öncesi ve sonrasý komplikasyon
riskinin artmasý
Ruhsal sorunlar: Anoreksiya nevroza (yemek
yememe), Blumia nevroza (kusarak yediði
besinlerden yararlanmama), Binge eating (týkýnýrcasýna yeme), gece yeme sendromu
veya bir þeyi daha fazla yiyerek psikolojik
doyum saðlamaya çalýþma
Toplumsal uyumsuzluklar
• Özellikle sýk aralýklarla aðýrlýk kaybetme ve
kazanma sonucunda deri altý yað dokusu
nun fazla olmasý nedeniyle deri enfeksiyon
larý, kasýklarda ve ayaklarda mantar enfek
siyonlarý
• Kas-iskelet sistemi problemleri
2.4. Obezitenin Tedavisi
Obeziteden korunma büyük önem taþýmaktadýr.
Obeziteden korunma, çocukluk çaðýnda baþlamalýdýr.
Çocuk ve adolesan döneminde oluþan obezite, yetiþkinlik dönemi obezitesi için zemin hazýrlamaktadýr.
Bu nedenle aile, okul ve yaþanýlan çevre yeterli ve
dengeli beslenme ve fiziksel aktivite konularýnda bilgilendirilmelidir. Obezite tedavisi, bireyin kararlýlýðý ve
etkin olarak katýlýmýný gerektiren, tedavisi zorunlu,
uzun ve süreklilik gerektiren bir süreçtir. Obezitenin
etiyolojisinde pek çok faktörün etkili olmasý, bu
hastalýðýn önlenmesi ve tedavisini son derece güç ve
karmaþýk hale getirmektedir.
Obezite tedavisinde amaç, gerçekçi bir vücut
aðýrlýðý kaybý hedeflenerek, obeziteye iliþkin morbidite ve mortalite risklerini azaltmak, bireye yeterli ve
dengeli beslenme alýþkanlýðý kazandýrmak ve yaþam
kalitesini yükseltmektir. Obezite tedavisinde vücut
aðýrlýðýnýn 6 aylýk dönemde %10 azalmasý, obezitenin yol açtýðý saðlýk sorunlarýnýn önlenmesinde
önemli yarar saðlamaktadýr (1).
Obezite tedavisinde kullanýlan yöntemler 5 grup
altýnda toplanmaktadýr (27):
1.
2.
3.
4.
5.
Týbbi beslenme (diyet) tedavisi
Egzersiz tedavisi
Davranýþ deðiþikliði tedavisi
Ýlaç tedavisi
Cerrahi tedavi
Obezite tedavisi hekim, diyetisyen, psikolog,
fizyoterapistten oluþan bir ekip tarafýndan düzenlenmelidir.
2.4.1. Týbbi Beslenme (Diyet) Tedavisi
Obezite tedavisinde týbbi beslenme tedavisi
anahtar rol oynamaktadýr. Obezitede beslenme tedavisi ile:
• Vücut aðýrlýðýnýn, boya göre olmasý gereken
(BKÝ= 18.5 - 24.9 kg/m2) düzeye indirilmesi
hedeflenmelidir. Týbbi beslenme (diyet) tedavisinin bireye özgü olduðu unutulmamalýdýr.
Baþlangýçta belirlenen hedefler, bireyin olmasý gereken ideal aðýrlýðý olabildiði gibi,
ideal aðýrlýðýnýn biraz üzerinde de olabilir.
20
• Uygulanacak zayýflama diyetleri yeterli ve
dengeli beslenme ilkeleri ile uyumlu olmalýdýr. Amaç, bireye doðru beslenme alýþkanlýðý kazandýrýlmasý ve bu alýþkanlýðýn sürdürülmesidir.
• Vücut aðýrlýðý boya göre olmasý gereken düzeye geldiðinde tekrar aðýrlýk kazanýmý önlenmeli ve eriþilen aðýrlýk korunmalýdýr.
Obezite tedavisinde uygulanan diyet ilkeleri (34,35);
a. Enerji: Bireyin günlük enerji alýmý, haftada
0.5-1.0 kg aðýrlýk kaybýný saðlayacak þekilde azaltýlmalýdýr. Birey yavaþ ve uzun sürede zayýflatýlmalýdýr.
Zayýflama diyetlerinde günlük enerji miktarýnýn belirlenmesinde ilke; bireye harcadýðýndan daha az enerji vermektir. Bireyin bazal metabolizma hýzý (BMH)
veya dinlenme metabolizma hýzý (DMH) altýnda enerji verilmemelidir.
b. Protein: Günlük enerjinin yaklaþýk %12-15'i
proteinden gelmeli ve daha çok kaliteli protein kaynaklarýndan yararlanýlmalýdýr.
c. Yað: Günlük enerjinin yaklaþýk %25-30'u
yaðlardan saðlanmalýdýr. Yað miktarýnýn yaný sýra kullanýlacak yað türü de önemlidir. Enerjinin doymuþ yað
asidinden gelen oraný %10'un altýnda olmalý, çoklu
doymamýþ yað asidi %7-8, tekli doymamýþ yað asidi
%10-15 olacak þekilde belirlenmelidir. Yaðda eriyen
vitaminlerin (A,D,E,K vitaminleri) vücutta kullanýmýný
saðlamak için yað miktarý çok azaltýlmamalýdýr. Yað
miktarýnýn önerilenin üzerinde olmasý obezite ve kalpdamar hastalýklarý gibi önemli saðlýk sorunlarýnýn
ortaya çýkmasýna neden olur.
d. Karbonhidrat: Günlük enerjinin yaklaþýk
%55-60'ý karbonhidratlardan saðlanmalýdýr. Þeker
gibi basit karbonhidratlar azaltýlmalý (günlük enerjinin
%10), yerine kurubaklagiller (nohut, mercimek,
kuru fasulye vb.) tam tahýl ürünleri, bulgur vb. kompleks karbonhidrat içeren besinlerin tüketimi artýrýlmalýdýr.
e. Vitamin ve Mineraller: Zayýflama diyetlerinde düþük enerji içeriðine paralel olarak vitamin ve
mineral (B grubu vitaminler, demir, kalsiyum vb.) yetersizlikleri görülebilir. Enerjisi çok düþük olmayan,
besin öðeleri açýsýndan dengeli diyetlerde, vitamin ve
mineral yetersizliði söz konusu deðildir.
f. Lif (Posa): Zayýflama diyetlerinde lif miktarý
arttýrýlmalýdýr (25-30 g/gün). Sebzeler, meyveler,
kurubaklagiller, tam tahýl ürünleri, kepekli un ve kepekli ürünler önerilen doðal posa kaynaklarýdýr.
g. Sývý: Günlük en az 2-3 litre sývý tüketilmelidir.
Su baþta olmak üzere, içecekler ve besinlerin içeriðinde bulunan görünür/görünmez su "sývý" olarak
tanýmlanmaktadýr. Su tüketimi günlük 8-10 su bardaðý olmalýdýr. Bununla birlikte bireysel farklýklar ve
aktivite düzeyi sývý gereksinimini etkiler. Vücuttaki
metabolizma atýklarýnýn atýlabilmesi için yeterli miktarda sývý alýnmalýdýr. Yemek öncesi, esnasý ve sonrasýnda bol su içilmesi kabýzlýðýn önlenmesinde
oldukça etkilidir. Kabýzlýk bireyin aðýrlýk kaybetmesini
olumsuz yönde etkilemektedir. Sývý tüketimi amacýyla
þeker ilave edilmiþ hazýr meyve sularý, gazlý içeceklerden vb. kaçýnýlmalýdýr.
h. Tuz: Diyetle tuz alýmý <5 g/gün olmalýdýr. Hipertansiyon, kalp yetmezliði veya baþka nedenlerle
ödemi bulunan obez bireylerin diyetlerinde tuz miktarý
daha dikkatli ayarlanmalýdýr. Tuz, iyotlu tuz þeklinde
olmalýdýr.
ý. Öðün Düzeni: Diyet 3 ana ve 3 ara öðün
þeklinde düzenlenmelidir.
i. Sigara ve alkol: Sigara ve alkolden uzak
durulmalýdýr.
2.4.2. Egzersiz Tedavisi
Tüm dünyada obezitenin bir epidemi þeklinde
arttýðý ve artmaya devam ettiði raporlanmakta, fiziksel aktivite ve egzersizin obezite ve obezite ile ilgili
diðer saðlýk sorunlarýnýn önlenmesindeki rolünün
önemi vurgulanmaktadýr. Düzenli fiziksel aktivite, sadece enerji dengesinin düzenlenmesinde deðil,
obezite ile geliþen saðlýk risklerinin ve bu risklere
baðlý ölüm hýzýnýn azaltýlmasýnda da önemli bir role
sahiptir (36).
Egzersiz tedavisinin aðýrlýk kaybýný saðlamadaki etkisi halen tartýþmalý olsa da, fiziksel aktivitenin
yað dokusu ve karýn bölgesindeki yaðlanmayý azalttýðý, diyet yapýldýðýnda görülebilen kas kütle kayýplarýný önlediði kesin olarak kabul edilmektedir.
Egzersiz tedavisi ile bireylerin týbbi beslenme tedavisini destekleyici nitelikte zayýflamalarý ve tekrar aðýrlýk kazanýmlarýnýn önlenmesi saðlanmaktadýr (37,38).
Amerikan Spor Hekimliði Kolejinin (American
College of Sports Medicine-ACSM) önerisi tüm
yetiþkinlerin her gün ortalama en az 30 dakika orta
þiddette egzersiz yapmasýdýr. Bu düzey bir aktivite
günlük 840kj (200kkal) enerji tüketimini saðlar (39-41).
Obez kiþilerin her gün fiziksel olarak aktif olmalarý
amaçlanmaktadýr. Enerji harcamasý kiþinin vücut
aðýrlýðý ve aktivite þiddetine göre deðiþir. Obez bireylerin bu aktiviteleri yavaþ yapmasý önerilir (42).
21
Orta þiddetteki fiziksel aktivite örnekleri olarak
þunlar sýralanabilir: 45-60 dakika voleybol, 45-60 dakika futbol, 35 dakika hýzlý tempolu yürüyüþ, 30 dakika bisiklete binme, 20 dakika yüzme, 15 dakika ip
atlama gibi sporlar veya 45-60 dakika araba yýkama,
45-60 dakika cam veya yer silme, 30-45 dakika
bahçe iþi, 15 dakika merdiven çýkma. Çok hareketsiz
yaþam tarzý olanlarda ve baþlangýçta çok hafif egzersizlerle baþlanýlmalý, egzersiz þiddeti kiþinin uyumuna göre artýrýlmalýdýr (42-44).
Adolesanlarda obezitenin önlenmesi ve tedavisi
için egzersiz tedavisi bireyin yaþý, cinsiyeti ve mevcut
risk faktörlerine göre ayarlanmalýdýr. Egzersiz tedavisinde fiziksel aktivitenin artýrýlmasý hedeflenmeli,
bireyin egzersiz yapmasýný engelleyecek problemler
ortadan kaldýrýlarak egzersizin bireyle uyumu saðlanmalýdýr. Her gün en az 30 dakikalýk ve daha fazla
aktivite hedeflenmelidir. Yürüyüþ, yüzme, bisiklet vb.
aerobik karakterli bir veya birden fazla aktivite tipine
ilgiyi arttýrmak, kas yorgunluðu ve eklemleri korumak
amaçlý olarak seçilebilir (42-45).
Egzersiz tedavisinin temel ilkeleri aþaðýda belirtilmiþtir (46):
• Egzersizin Türü: Yürüyüþ, günlük yaþam aktivitelerinde artýþ, düzenli ve programlý yapýlabilen tüm kuvvet ve esneklik egzersizleri
• Egzersizin Sýklýðý: Her gün veya en az 5 gün/
hafta
• Egzersizin Süresi: 40-60 dk/günde 1 kez veya 20-30 dk/günde 2 kez
• Egzersizin Þiddeti: %50-70 arasýnda hedef
kalp atým hýzýnda maksimum oksijen tüketimi
olacak þekilde düzenlenmelidir. (Hedef kalp
hýzý, egzersiz süresince kalbin dakikadaki
atmasý gereken sayýdýr)
Obez bireylerde, egzersiz programýnýn uygulanmasýnda dikkat edilmesi gereken en önemli husus,
enerji harcamasýný artýrýrken yaralanma riskinin en
düþük düzeyde tutulmasýdýr. Önerilen egzersiz programý, bireye özgü olmalý, eðlenceli, uygulanabilir ve
bireyin günlük yaþam alýþkanlýklarý ile uyumlu olmalýdýr.
a.
b.
c.
d.
e.
f.
Kendi kendini gözlemleme
Uyaran kontrolü
Alternatif davranýþ geliþtirme
Pekiþtirme, kendi kendini ödüllendirme
Biliþsel yeniden yapýlandýrma
Sosyal destek
a. Kendi kendini gözlemleme: Tedavinin ilk
basamaðýdýr ve kontrol altýnda tutulmasý gereken
davranýþlarý belirleme açýsýndan önemlidir. Bu þekilde bireyin, þiþmanlýða neden olan davranýþlarýnýn
farkýna varmasý saðlanýr. Yöntemin esasý yemek yeme ve egzersizle ilgili davranýþlarýn kaydedilmesine
dayanýr.
b. Uyaran kontrolü: Sorun olan davranýþa yol
açan olaylar zincirini tanýmlama ve zincirin erken aþamalarýnda müdahale için stratejiler geliþtirme esasýna
dayanýr. Amaç, yemek yemeyle ilgili dýþ uyaranlardan
etkilenmeyi önlemek, uygun yemek yeme davranýþý
için uyaranlarý artýrmaktýr. Bu amaçla olumlu yeme
davranýþý için alternatif yöntemler geliþtirilir.
c. Alternatif davranýþ geliþtirme: Bireyin belirli
aktivitelere yönlendirilebilmesidir. Bu amaçla ara
öðünlerde ve atýþtýrma isteðinin duyulduðu dönemlerde yapýlmak üzere "yapmaktan hoþlanýlan aktiviteler" listesi önceden belirlenir ve en uygunu seçilir.
d. Pekiþtirme, kendi kendini ödüllendirme: Bu
yöntem aðýrlýk kaybý ve korunmasýna yönelik uygun
davranýþlarý ödüllendirerek, pekiþtirmeyi amaçlar. Pekiþtirme, zayýflamak için gerekli davranýþ deðiþikliðinin sürdürülmesinde yardýmcýdýr ve bireyin yemek
dýþýndaki faaliyetlerden zevk almasýna imkân saðlar.
e. Biliþsel yeniden yapýlandýrma: Olumlu düþünme imkâný ve motivasyonu sürdürmek için uygun
tutumlarýn geliþmesini saðlar.
f. Sosyal destek: Birçok obez birey için aile
üyelerinin desteðini artýrmak ve yine aile üyelerinden
gelen bilinçli veya bilinç dýþý olumsuz etkileri azaltmak, zayýflama tedavisi programýnýn baþarýsýnda
önemli bir faktördür. Eþ veya arkadaþlarýn aktif desteðinin saðlanmasý kesinlikle olumlu etki göstermektedir.
2.4.3. Davranýþ Deðiþikliði Tedavisi
2.4.4. Ýlaç Tedavisi
Vücut aðýrlýðýnýn kontrolünde davranýþ deðiþikliði tedavisi, fazla aðýrlýk kazanýmýna neden olan
beslenme ve fiziksel aktivite ile ilgili olumsuz davranýþlarý olumlu yönde deðiþtirmeyi veya azaltmayý,
olumlu davranýþlarý ise pekiþtirerek hayat tarzý haline
getirmeyi amaçlayan bir tedavi þeklidir. Davranýþ
deðiþikliði tedavisinin basamaklarý (47):
Obezite tedavisinde kullanýlan ilaçlar hafif ve
orta derecede aðýrlýk fazlalýðý olan bireyler için uygun
deðildir. Kullanýlan ilaçlarýn, saðlýk yönünden güvenirliðinin saptanmýþ olmasý, obeziteye neden olan etiyolojiye uygun bir etki göstermesi, kýsa ve uzun dönemde önemli yan etkisinin olmamasý ve baðýmlýlýk
22
yapmamasý büyük önem taþýmaktadýr. Bu tür ilaçlar
mutlaka hekim tavsiyesi ve kontrolünde kullanýlmalýdýr.
egzersiz tedavisini sürdürmeyi kabul etmesi ve
düzenli olarak kontrollerini yaptýrmasý gerekmektedir.
Tedavi süresince gebe kalýnmamalý ve ilaç tedavisi
gebelik ve emziklilik dönemlerinde kullanýlmamalýdýr.
Obezitede ilaç tedavisini gerektiren durumlar (48):
• BKÝ'nin >30 kg/m2 olmasý (obezite ile ilgili
baþka risk faktörü olmadýðý durumda)
• BKI'nin >27kg/m2 olmasý ve obezite ile iliþkili
risk faktörleri / komplikasyonlardan (kalp-damar hastalýklarý, diyabet, hipertansiyon, dislipidemi, uyku apnesi vb.) en az birinin varlýðý
• Týbbi beslenme ve egzersizi içeren davranýþ
tedavisine yanýt alamama
Obezite tedavisinin baþarýlý olmasý için hastanýn
ilaç tedavisinin yaný sýra týbbi beslenme tedavisi ve
2.4.5. Cerrahi Tedavi
Obezitede cerrahi yaklaþým temelde ikiye ayrýlýr.
Besinlerle alýnan enerjinin azaltýlmasýna yönelik bariyatrik cerrahide hedef, besinlerin gastrointestinal
sistemde emilimini azaltmaktýr. Bu amaçla bypass,
gastroplasti, gastrik bantlama, gastrik balon vb. yöntemler kullanýlýr. Rekonstrüktif cerrahide ise amaç;
vücudun çeþitli bölgelerinde lokalize olmuþ mevcut
yað dokularýnýn uzaklaþtýrýlmasýdýr. Bu tedavide eðer
hasta obezite tedavisinin gereklerini yerine getirmezse yað birikimi tekrar gerçekleþmektedir (49).
23
3. DÜNYADA VE TÜRKÝYE'DE
MEVCUT DURUM
3.1. Dünyada ve Avrupa'da Obezite Ýle Ýlgili
Mevcut Durum
Obezite küresel boyutta önemli bir halk saðlýðý
sorunudur. Dünyada hem geliþmiþ ülkelerde hem de
geliþmekte olan ülkelerde obezite her geçen gün artýþ göstermektedir. DSÖ tarafýndan Asya, Afrika ve
Avrupa'nýn 6 ayrý bölgesinde yapýlan ve 12 yýl süren
MONICA çalýþmasýnda obezite prevalansýnda 10 yýlda %10-30 arasýnda bir artýþ saptandýðý bildirilmiþtir (50).
Obezitenin en sýk görüldüðü ABD'de Hastalýklarý
Önleme ve Kontrol Merkezi (CDC) tarafýndan yürütülen NHANES (ABD-Ulusal Beslenme ve Saðlýk
Araþtýrmasý) çalýþmasýna göre, 2003-2004 yýllarýnda
obezite (BKI 30) prevalansýnýn erkeklerde %31.1,
kadýnlarda %33.2, 2005-2006 yýllarýnda ise erkeklerde %33.3, kadýnlarda ise %35.3 olarak tespit edildiði
açýklanmýþtýr.
Avrupa'da yetiþkinler üzerinde yürütülen çeþitli
çalýþmalara göre fazla kilolu olma prevalansý erkeklerde %32-79, kadýnlarda ise %28-78 arasýnda;
obezite prevalansý ise erkeklerde %5-23, kadýnlarda
%7-36 arasýnda deðiþmektedir. Bu çalýþmalara göre
fazla kilolu olma durumunun en yüksek olduðu ülkeler Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Ýngiltere (Ýskoçya)'
dir. Türkmenistan ve Özbekistan ise prevalansýn en
düþük olduðu ülkelerdir (30).
DSÖ verilerine göre fazla kiloluluk ve obezite,
Avrupa'daki yetiþkinlerde Tip 2 diyabet vakalarýnýn
%80'inden, iskemik kalp hastalýklarýnýn %35'inden ve
hipertansiyonun %55'inden sorumludur ve her yýl 1
milyondan fazla ölüme neden olmaktadýr (30). Hiç bir
önlem alýnmadýðý takdirde, obezite prevalansýndaki
artýþýn da 1990'lardaki hýzýyla devam ettiði düþünüldüðünde, Avrupa'da 2010 yýlýna kadar 150 milyon
yetiþkin, 15 milyon çocuk ve adolesanýn obez olacaðý
tahmin edilmektedir (30).
Obezite eðilimi özellikle çocuklar ve adolesanlarda alarm verici düzeydedir. Çocukluk çaðý obezitesindeki yýllýk artýþ giderek büyümektedir. Bugün
gelinen noktada çocukluk çaðý obezitesi prevalansýnýn 1970'lerdeki deðerlerden 10 kat fazla olduðu
bildirilmektedir (4,30).
ABD'de NHANES çalýþmasýna göre 2003-2006
yýllarýnda 2-19 yaþ grubu çocuklar ve adolesanlarýn
%16.3'ünün obez olduðu bildirilmiþtir (50).
Avrupa'da okul çaðý çocuklarýnda fazla kilolu
olma prevalansý en yüksek olan ülkeler Ýspanya (6-9
yaþta %35) ve Portekiz (7-9 yaþta %32), en düþük
olan ülkeler ise Slovakya (7-9 yaþta %15), Fransa (79 yaþta %18), Ýsviçre (6-9 yaþ %18) ve Ýzlanda (9
yaþta %18) olarak bulunmuþtur (30).
Avrupa'da 2003 yýlýnda 9 ülkede yürütülen ve 11
yaþýndaki çocuklarý kapsayan "The Pro Children"
araþtýrmasýnýn sonuçlarýna göre, fazla kiloluluk prevalansý, erkeklerde (%17) kýzlardan (%14) daha fazladýr. 2001-2002 yýllarýnda 41 ülkede 11, 13 ve 15 yaþ
grubunda yürütülen "Health Behaviour in SchoolAged Children Survey (HBSC)" çalýþmasýnda 13 yaþ
grubunda kýzlarýn %24, erkeklerin %34'ünün fazla
kilolu; 15 yaþ grubunda ise kýzlarýn %31, erkeklerin
%28'inin fazla kilolu olduðu görülmüþtür. Obezite oraný ise 13 ve 15 yaþ kýzlarda %5, erkeklerde %9 olarak
saptanmýþtýr (30,51).
DSÖ Avrupa Bölge Ofisi tarafýndan Avrupa Bölgesinde fazla kiloluluðun yetiþkinlerin %30-80'ini etkisi altýna aldýðý, çocuklarýn ve adolesanlarýn yaklaþýk
%20'sinin fazla kilolu olduðu ve bunlarýn üçte birinin
obez olduðu belirtilmektedir (30).
Obezitenin giderek yaygýnlaþarak halk saðlýðý
sorunu haline gelmesi, tüm dünyada obezite ile mücadele çalýþmalarýnýn baþlamasýna neden olmuþtur.
3.2. Türkiye'de Obezite Ýle Ýlgili Mevcut Durum
Ülkemiz, beslenme durumu yönünden hem geliþmekte olan, hem de geliþmiþ ülkelerin sorunlarýný
birlikte içeren bir görünüme sahiptir. Türkiye'de halkýn
beslenme durumu bölgelere, mevsimlere, sosyoekonomik düzeye ve kentsel-kýrsal yerleþim yerlerine
göre önemli farklýlýklar göstermektedir. Gelir daðýlý-
24
mýndaki dengesizlik beslenme sorunlarýnýn niteliði ve
görülme sýklýðý üzerinde etkili olmaktadýr. Ayrýca beslenme konusundaki bilgisizlik, hatalý besin seçimine,
yanlýþ hazýrlama, piþirme ve saklama yöntemlerinin
uygulanmasýna neden olmakta ve beslenme sorunlarýnýn boyutlarýnýn büyümesine yol açmaktadýr (52).
Türk halkýnýn beslenme durumuna bakýldýðýnda,
temel besin ekmek ve diðer tahýl ürünleridir. Günlük
enerjinin ortalama %44'ü sadece ekmekten, %58'i ise
ekmek ve diðer tahýl ürünlerinden saðlanmaktadýr.
Yýllar içerisinde besin tüketim eðilimi incelendiðinde
ekmek, süt-yoðurt, et ve ürünleri, taze sebze ve meyve tüketiminin azaldýðý; kurubaklagil, yumurta ve þeker tüketiminin ise arttýðý söylenebilir. Genelde toplam yað tüketim miktarýnda önemli farklýlýk olmamasýna raðmen, bitkisel sývý yað tüketim miktarýnýn katý
yaða oranla arttýðý gözlenmektedir (53).
Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý,
Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü tarafýndan yapýlan
beyana dayalý Ulusal Hane Halký Araþtýrmasý'na (54)
göre ülkemizde 18 yaþ üstü bireylerin ortalama günde 1.64 porsiyon meyve ve 1.57 porsiyon sebze tükettikleri ve bu oranýn bölgelere ve kýrsal/kentsel yerleþim yerlerine göre farklýlýklar gösterdiði tespit edilmiþtir. Yeterli ve dengeli beslenme için DSÖ tarafýndan günde 400 g (55), Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi' nde (56) ise günde en az 5 porsiyon meyve ve
sebze tüketilmesi önerilmektedir. Bu verilere göre ülkemizde meyve ve sebze tüketiminin yetersiz olduðu
görülmektedir.
Son yýllarda ülkemizde, özellikle kentsel bölgelerde çocuk ve gençler arasýnda ayaküstü beslenmenin (fast-food) sýklýkla tercih edilen bir beslenme
þekli olduðu görülmektedir. Ayaküstü beslenme enerjisi yüksek, doymuþ yað asitleri ve tuz içeriði zengin,
ancak posa içeriði, A ve C vitaminleri ve kalsiyum
yönünden yetersiz olup, sýklýkla bu tarz beslenme
yetersiz ve dengesiz beslenmeye neden olmakta,
obezite, kalp-damar hastalýklarý, diyabet gibi kronik
hastalýklarýn oluþma riskini artýrmaktadýr (57).
Obezitenin artmasýna neden olan önemli faktörlerden biri de hareketsiz yaþam tarzýnýn yaygýnlaþmasýdýr. Düzenli fiziksel aktivitenin saðlýklý yaþam
tarzýnýn temel unsuru olduðu bilinmekte, fiziksel
aktivitesi artmýþ bir toplumda, saðlýk harcamalarýnýn
önemli düzeyde azalacaðý ve ülke ekonomisine çok
büyük katkýsýnýn olacaðý kabul edilmektedir.
Ülkemizde 2002-2004 yýllarý arasýnda yürütülen
Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasýnda (58) fiziksel hareket alýþkanlýðýnýn yeterli olmasý durumunda iskemik
kalp hastalýðýna baðlý 31.519, iskemik inmeye baðlý
10.269 ölümün önlenebileceði bildirilmiþtir. Önlenebilen hastalýk yüküne bakýldýðýnda ise fiziksel hareketliliðin yeterli olmasý halinde iskemik kalp hastalýðýna baðlý 300.850 DALY (Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý) önlenebilirken, iskemik inmeye baðlý
101.578 DALY, þeker hastalýðýna baðlý 37.456 DALY
toplamda ise 464.627 DALY önlenebilmekte, bu da
tüm hastalýk yükünün % 4.3'üne denk gelmektedir.
Bakanlýðýmýz tarafýndan 7 coðrafik bölgeden seçilen 7 ilde 30 yaþ üstü 15.468 bireyde yapýlan "Saðlýklý Beslenelim, Kalbimizi Koruyalým (SBKK)" çalýþmasýnda (59) bireylerin fiziksel aktivite alýþkanlýðý da
sorgulanmýþ ve bireylerin sadece %3.5'i düzenli (haftada en az 3 gün, 30 dakika orta þiddette) fiziksel
aktivite yaptýklarýný beyan etmiþlerdir. Ayrýca, Ulusal
Hanehalký Araþtýrmasýna (54) göre (beþ bölge 18 yaþ
üstü 11.481 bireyde) ise ülkemizde bireylerin
%20.32'sinin hareketsiz yaþadýðý, %15.99'unun
yetersiz düzeyde fiziksel aktivite yaptýðý saptanmýþtýr.
Çocuklar ve gençlerde de fiziksel aktivite
düzeyinin azaldýðý, TV veya bilgisayar baþýnda giderek daha fazla zaman geçirildiði bilinmektedir (60).
Çocuklarda ve gençlerde fiziksel aktivite düzeyinin
deðerlendirildiði ulusal bir çalýþma bulunmamakla
beraber ülkemizde yapýlan çeþitli araþtýrmalardan bazý örnekler aþaðýda verilmiþtir.
Ankara'da 11-12 yaþ grubu 198 çocukta fiziksel
aktivitenin kalp atým hýzý monitörizasyonu ve anket
yöntemiyle deðerlendirildiði bir çalýþmada, erkek çocuklarýn hem okulda hem de boþ zamanlarda daha
aktif olduðu, okul dýþýnda erkeklerin %76.1'inin,
kýzlarýn ise %34'ünün fiziksel olarak aktif bulunduðu,
okul saatlerinde ise erkeklerin %94.6'sýnýn, kýzlarýn
ise yalnýzca %17'sinin fiziksel aktivitelere katýldýðý
belirtilmiþtir (61).
Okul çaðý çocuklarýnda büyüme ve obezite
durumunun saptanmasý amacýyla Ankara'da yürütülen bir çalýþmada çocuklarýn fiziksel aktivite alýþkanlýklarý ve aktivite düzeyleri de deðerlendirilmiþtir.
7-14 yaþ grubu 469 (211 erkek ve 258 kýz) çocuðun
%76'sýnýn yürüyerek, %23.5'inin ise taþýtla okula gittikleri bildirilmiþtir. Çocuklarýn %22'sinin düzenli olarak spor yapmadýðý, %43'ünün sokakta oynadýðý, bilgisayar kullanma sürelerinin ise günde 1.28 saat olduðu raporlanmýþtýr. Çocuklarýn fiziksel aktivite düzeyleri PAL (Fiziksel Aktivite Düzeyi -Physical Activity
Level) deðerlerine göre hareketsiz ( 1.39), hafif aktif
(1.40 - 1.59), aktif (1.60-1.89) ve çok aktif ( 1.90)
olarak sýnýflandýrýlmýþtýr. Bu sýnýflandýrmaya göre
hafta içinde çocuklarýn %73'ü, hafta sonunda ise
%61'i hareketsiz (PAL 1.39) yaþam sürdürmektedir
(62)
.
25
Televizyon izleme süresi ile çocukluk çaðý
obezitesi iliþkisinin incelendiði Ankara'da yapýlan bir
baþka çalýþmada ailelere yönelik 350 anketin deðerlendirilmesi sonucunda TV izleme yaþýnýn ortalama
2.7 ± 1.6 yaþ olduðu, okul öncesi ve ilkokul çocuklarýnýn %62'sinin günde 2 saatten, %8.3'ünün ise 4
saatten fazla TV izlediði belirtilmiþtir (63).
Yukarýda belirtilen araþtýrmalarýn yanýsýra
HBSC araþtýrmasýna ülkemiz de dahil olmuþ ve
2001-2002 yýllarýnda yapýlan çalýþmada 11, 13 ve 15
yaþ grubunun fiziksel aktivite düzeyi sorgulandýðýnda, 11 yaþýnda kýzlarýn %21'inin erkeklerin %29'unun,
13 yaþýndaki kýzlarýn %17, erkeklerin %22’sinin ve 15
yaþýnda ise kýzlarýn %12, erkeklerin ise %16'sýnýn her
gün en az bir saat orta ve aðýr düzeyde fiziksel
aktivite yaptýklarý belirlenmiþtir. Ayný araþtýrmada
hafta içinde en az 2 saat televizyon izleyenlerin oraný
11 yaþ grubu kýzlarda %59, erkeklerde %63, 13 yaþ
grubu kýzlarda %62, erkeklerde %63 ve 15 yaþ grubu
kýzlarda %68, erkeklerde %70 olarak belirlenmiþtir (51).
3.2.1.
Çocuklarda ve Adolesanlarda Obezite
Prevalansý
Ülkemizde çocuk ve adolesanlarda obezite sýklýðýný araþtýran ulusal düzeyde yapýlmýþ bir çalýþma
mevcut olmamakla birlikte lokal ve bölgesel düzeyde
yapýlan çeþitli çalýþmalar bulunmaktadýr. Çocuklarda
ve gençlerdeki obezite profilinin ortaya konulmasý
açýsýndan farklý bölgelerde yürütülen çalýþmalardan
bazýlarý aþaðýda belirtilmiþtir:
Kayseri'de 6-10 yaþ grubunda 1032, 11-17 yaþ
grubunda 2671 olmak üzere toplam 3703 çocukta
yürütülen bir çalýþmada çocuklarýn %10.6'sýnýn fazla
kilolu (BKI 85 - <95. yüzdelik) ve %1.6'sýnýn obez
(BKÝ 95) olduðu belirtilmiþtir (64).
Ýstanbul, Ankara ve Ýzmir illerinde 12-13 yaþ
grubunda 1044 adolesan üzerinde yapýlan bir çalýþmada çocuklarýn %12'si zayýf, %12'si fazla kilolu ve
%2'si obez olarak saptanmýþtýr (65).
yaþ grubunda obezitenin nedenleri uzun süre TV izleme, TV izlerken atýþtýrma, annenin çalýþmasý ve
okulda en az 1 öðün tatlý tüketimi olduðu belirlenmiþtir (67).
HBSC araþtýrmasýnda 2001-2002 yýllarýnda
BKÝ'ne göre yapýlan deðerlendirmede ülkemizde 11
yaþ grubunda kýzlarýn %7'si, erkeklerin %14'ü, 13 yaþ
grubunda kýzlarýn %7, erkeklerin %13'ünün ve 15 yaþ
grubunda ise kýzlarýn %5, erkeklerin %14'ünün fazla
kilolu veya obez olduðu görülmüþtür (51).
Günümüzde obezite çocukluk çaðýnýn en sýk görülen kronik hastalýklardan biri olarak kabul edilmektedir. Çocukluk çaðý obezitesinin yetiþkinlik obezitesine yol açtýðý ve pek çok kronik hastalýk için zemin
oluþturduðu düþünüldüðünde obezite ile mücadeleye
çocukluk çaðýnda baþlamanýn ne kadar önemli olduðu açýkça görülmektedir.
3.2.2. Yetiþkinlerde Obezite Prevalansý
Ülkemizde yetiþkinlerde obezite prevalansýný
geniþ çapta araþtýran dört büyük çalýþma bulunmaktadýr. Türkiye'de Eriþkinlerde Kalp Hastalýðý ve Risk
Faktörleri Çalýþmasý (TEKHARF), Türkiye Obezite ve
Hipertansiyon Araþtýrmasý (TOHTA), Türkiye Diyabet,
Obezite ve Hipertansiyon Epidemiyolojisi (TURDEP)
Çalýþmasý ve TOAD-Türkiye Obezite Profili Çalýþmasýdýr.
Türk Kardiyoloji Derneði (TKD) tarafýndan
yapýlan ve 3681 kiþiyi kapsayan TEKHARF çalýþmasýnda BKÝ 30 kg/m2 obezite olarak tanýmlanmýþ
ve 30 yaþýný aþkýn Türk erkeklerinin dörtte birinde
(%25.2), kadýnlarýn da yarýya yakýnýnda (%44.2)
obezite tespit edilmiþtir. Orta yaþlý (31-49 yaþ) ve
yaþlý (50 yaþ ve üzeri) gruplarda ayrý ayrý ele
alýndýðýnda, bu prevalansýn erkeklerde anlamlý biçimde deðiþmediði (%24.8 ve 25.7), kadýnlarda ise
önemli ölçüde arttýðý (sýrasýyla %38 ve %50.2)
bildirilmiþtir. Obezite prevalansýnýn zamanla yükseldiði, 1990'da benzer yaþta erkeklerde %12.5 iken
iki kat arttýðý, elli yaþ ve üzerindeki kadýnlarda ise
prevalansýn %40'tan az iken %50'ye yükseldiði belirtilmiþtir (25).
Yeditepe Üniversitesi tarafýndan Ýstanbul’da
sosyo-ekonomik düzeyi yüksek bir bölgede 20 özel
yuva, ilköðretim okulu ve lisede 3-17 yaþ grubu 1669
çocukta yapýlan beslenme araþtýrmasý sonuçlarýna
göre obezite görülme sýklýðý kýz çocuklarda %14,7,
erkek çocuklarda %18,7’dir. 10-12 yaþ grubu erkek
çocuklarýn %34.4'ünün obezite açýsýndan yüksek risk
altýnda olduðu görülmüþtür (66).
1999-2000 yýllarý arasýnda 23.888 eriþkin üzerinde yapýlan TOHTA çalýþmasýnda; 20 yaþ üzeri
kadýnlarda obezite görülme sýklýðý %35.4 olarak saptanmýþ ve erkeklere göre obezite riskinin 1.8 kat daha
fazla olduðu belirtilmiþtir (68).
Muðla'da 6-15 yaþ arasýnda 4260 çocuk obezite
açýsýndan deðerlendirilmiþ ve kýzlarýn %7,6'sýnýn,
erkeklerin %9,1'inin obez olduðu saptanmýþtýr. Bu
TURDEP çalýþmasý 20 yaþ üzeri 24.788 birey
üzerinde yapýlmýþtýr. Bu çalýþmaya göre, obezite
prevalansý (BKÝ 30 kg/m2) kadýnlarda %29.9, erkek-
26
lerde %12.9 olarak belirlenmiþtir. Ayný çalýþmada
santral obezite (bel çevresi: kadýnda 88 cm, erkekte 102 cm) açýsýndan deðerlendirme yapýldýðýnda
obezite prevalansý %34.3 (kadýnlarda %48.4 ve
erkeklerde %16.9) olarak saptanmýþtýr. Kadýnlarda
santral obezite sýklýðýnýn bu denli yüksek olmasý,
baþta kalp damar hastalýklarý ve tip 2 diyabet olmak
üzere kadýn nüfusun yakýn gelecekte karþýlaþacaðý
önemli sorunlara iþaret etmektedir (69).
TURDEP çalýþmasý ülkemizde obezite prevalansýný etkileyen faktörlerin belirlenmesi açýsýndan
yol gösteren bir çalýþma olmuþtur. Ýncelenen risk faktörlerine iliþkin elde edilen veriler aþaðýda sýralanmýþtýr (69):
Yaþ ve cinsiyet: Ülkemizde obezite prevalansý
20 yaþýndan 45 yaþýna kadar doðrusal olarak artmakta, 45-65 yaþ arasýnda plato çizmekte ve 65 yaþýndan
itibaren ileri yaþ gruplarýnda belirgin olarak azalmakta, yaþ gruplarýndaki deðiþimler her iki cinsiyette birbirine paralellik göstermektedir.
Yerleþim birimi ve coðrafi bölge: Kýrsal ve kentsel yerleþim birimleri açýsýndan çok belirgin bir fark
olmadýðý (Kentsel: %23.8, Kýrsal:%19.6), coðrafik
bölgeler açýsýndan deðerlendirildiðinde ise Doðu
Anadolu Bölgesinde obezite prevalansýnýn (kadýnlarda: %22.9 erkeklerde: %10.0) en düþük olduðu görülmüþtür.
Meslek: Obezite prevalansýnýn ev kadýnlarýnda
%30.7, emeklilerde %18.4, iþsizlerde %18.8, iþçilerde %17.4, memurlarda %14.9 ve serbest meslek sahiplerinde %15.1 olduðu görülmüþtür.
Eðitim düzeyi ve sosyo-ekonomik düzey: Eðitim
düzeyi artýkça obezite prevalansý azalmakta olup
okur yazar olmayanlarda %33.4, ilkokul mezunlarýnda %22.7, lise mezunlarýnda %8.7, üniversite mezunlarýnda ise %10.0 olarak belirlenmiþtir. Bireyin gelir
durumunun obezite riskini belirleyen önemli faktörlerden biri olduðu görülmüþ ve ailenin gelir düzeyi ile
obezite görülme sýklýðý arasýnda ters bir iliþki olduðu
ve sosyo ekonomik düzeyi çok düþük bölgelerde
%22.6 iken sosyo-ekonomik düzeyi yüksek bölgelerde %17.9 olarak tespit edimiþtir.
Özellikle kadýnlarda eðitim düzeyi yükseldikçe,
diðer faktörlerden baðýmsýz olarak obezite riskinin
azaldýðýný gösteren TURDEP çalýþmasýnýn sonuçlarý,
ülkemizde obezite baþta olmak üzere halk saðlýðýný
etkileyen sorunlarýn önlenmesi açýsýndan geleceðin
anneleri olan kýz çocuklarýnýn eðitimine ne denli
önem verilmesi gerektiðini çarpýcý bir þekilde ortaya
koymaktadýr.
Türkiye Obezite Araþtýrma Derneði (TOAD)
tarafýndan, 2000-2005 yýllarý arasýnda 6 ilde (Ýstanbul, Konya, Denizli, Gaziantep, Kastamonu ve Kýrklareli) 20 yaþ üstü 13.878 bireyde yapýlan "Türkiye
Obezite Profili" çalýþmasýnda bireylerin %30.9'unun
BKÝ<25 kg/m2, %39.6'sýnýn (K:%34.5, E:%44.8)
BKÝ=25-30 kg/m2 ve %29.5'inin (K:%34.5, E:%21.8)
BKÝ>30 kg/m2 olduðu bulunmuþtur. Bu çalýþmadaki
7306 birey bel çevresine (santral obezite) göre deðerlendirildiðinde kadýnlarda bel çevresi ortalamasý
79.8 cm, erkeklerde ise 98.5 cm olarak tespit edilmiþtir (70).
Ülkemizde 5 yýlda bir tekrarlanan 15-49 yaþ grubu kadýnlarýn çalýþma kapsamýna alýndýðý Türkiye
Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý (TNSA) sonuçlarý incelendiðinde de obezitenin kadýn nüfusta giderek arttýðý
görülmektedir. Bu araþtýrma sonuçlarýna göre, 15-49
yaþ grubu kadýnlarda fazla kiloluluk (BKÝ=25.0-29.9
kg/m2) sýklýðý 1998, 2003 ve 2008 yýlýnda sýrasýyla
%33.4, %34.2 ve %34.4, obezite (BKÝ 30 kg/m2) sýklýðý ise %18.8, %22.7 ve %23.9 olarak bulunmuþtur
(71-73)
. Görüldüðü gibi kadýnlarda obezite sýklýðýnda son
10 yýlda %5.1 artýþ olmuþtur.
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel
Müdürlüðü tarafýndan 7 coðrafik bölgeden seçilen 7
ilde 14 saðlýk ocaðýnda yapýlan "Saðlýklý Beslenelim,
Kalbimizi Koruyalým (SBKK)" çalýþmasýna göre,
erkeklerde obezite sýklýðý %21.2 iken; kadýnlarda
%41.5 olarak bulunmuþtur. BKÝ deðeri 40-69 yaþ
arasýnda doðrusal olarak artmakta ve 70 yaþýndan
sonra düþmektedir (59).
Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi BaþkanlýðýHýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü tarafýndan yapýlan
beyana dayalý Ulusal Hanehalký Araþtýrmasý sonuçlarý incelendiðinde ülkemizde 18 yaþ ve üzeri bireylerde fazla kilolu olanlarýn sýklýðý %31.35, obezite
sýklýðý ise %12.02 bulunmuþtur. Cinsiyete göre deðerlendirildiðinde kadýnlarýn %28.93'ünün fazla kilolu,
%14.59'unun obez, erkeklerin ise %33.64'ünün fazla
kilolu ve %9.70'inin obez olduðu bulunmuþtur (54).
Halk saðlýðý önlemleri içinde en baþta obezitenin engellenmesi ve tedavisi yer almalýdýr. Türkiye
Hastalýk Yükü Çalýþmasý(58) sonuçlarýna göre yüksek
BKÝ'ne atfedilebilir hastalýk yükü ve ölüm sayýlarýnýn
nedenlere göre daðýlýmý Tablo 3'de gösterilmiþtir.
27
Tablo 3'de de görüldüðü gibi, obezitenin önlenmesi ile önlenebilecek ölüm sayýlarý iskemik kalp
hastalýðýnda 29.581, iskemik inmede 11.109, diabetes mellitusda 7.674'dür. Toplamda ise 57.143
ölüm önlenebilmekte olup bu tüm ölümlerin
%13.3'ünü oluþturmaktadýr. Obezitenin önlenmesi ile
önlenebilecek DALY sayýlarý iskemik kalp hastalýðýnda 346.294, diabetes mellitusta 152.240, iskemik
inmede 146.930 olarak hesaplanmýþtýr. Önlenebilecek DALY sayýsý toplam DALY'nin %7.3'ünü oluþturmaktadýr.
Tablo 3: Yüksek Beden Kitle Ýndeksine Atfedilebilir Hastalýk Yükü ve Ölüm
Sayýlarýnýn Nedenlere Göre Daðýlýmý
* Kaynak: Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasý, 2004. (YLL: Kaybedilen yaþam yýlý, YLD: Sakatlýkla kaybedilen
yaþam yýlý, DALY: Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý)
Yüksek BKÝ'ne atfedilebilir hastalýk yükünün cinsiyete göre daðýlýmý Tablo 4'de verilmiþtir.
Tablo 4:Yüksek Beden Kitle Ýndeksine Atfedilebilir Hastalýk Yükünün Daðýlýmý
* Kaynak: Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasý 2004. (YLL: Kaybedilen yaþam yýlý, YLD: Sakatlýkla kaybedilen
yaþam yýlý, DALY: Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý)
Tablo 4'de de görüldüðü gibi obezitenin önlenmesi ile erkeklerde 26.006 ölüm önlenebilecek olup,
toplam ölümlerin %11.1'ini oluþturmaktadýr. Kadýnlarda ise önlenebilecek ölüm sayýsý 31.136 olup toplam
ölümlerin %15.8'ini oluþturmaktadýr. Önlenebilecek DALY açýsýndan deðerlendirildiðinde; erkeklerde
önlenebilecek hastalýk yükü %6.7 iken kadýnlarda %7.9'dur.
28
4. "TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE
MÜCADELE VE KONTROL
PROGRAMI"NIN AMACI VE KAPSAMI
Obezite yaþam kalitesini düþüren çok faktörlü
kronik bir hastalýktýr. Tüm dünyada hýzla artan, bireyleri ve toplumlarý etkileyen hastalýklardan bir tanesidir. Bu nedenle obezite ile mücadele konusunda
tüm dünyada politikalar geliþtirilmekte, ulusal eylem
planlarý hazýrlanmaktadýr.
Obezitenin nedeninin birden fazla faktörden
oluþmasý, obezite ile mücadelenin de multidisipliner
yaklaþýmla sürdürülmesi gereðini ortaya koymaktadýr. Günümüzde obezite ile mücadelede, bireysel
mücadelenin yaný sýra kurumsal mücadele de önem
kazanmýþ ve kurumsal düzeyde çok sektörlü yaklaþýmla gerekli önlemlerin alýnmasý zorunlu hale
gelmiþtir.
Bu programýn amacý, ülkemizde görülme sýklýðý
giderek artan, çocuklarýmýzý ve gençlerimizi etkileyen
bu hastalýkla etkin þekilde mücadele etmek, toplumun obezite ile mücadele konusunda bilgi düzeyini
artýrarak bireylerin yeterli ve dengeli beslenme ve
düzenli fiziksel aktivite alýþkanlýðý kazanmalarýný
teþvik etmek ve böylece ülkemizde obezite ve obezite ile iliþkili hastalýklarýn (kalp-damar hastalýklarý,
diyabet, bazý kanser türleri, hipertansiyon, kas-iskelet
sistemi hastalýklarý vb.) görülme sýklýðýný azaltmaktýr.
Ayrýca, ülkemizde çeþitli kamu kurum ve kuruluþlarý,
üniversiteler, özel sektör, sivil toplum kuruluþlarý vb.
pek çok kurum ve kuruluþ tarafýndan obezitenin önlenmesine yönelik çeþitli programlar, projeler ve eðitim çalýþmalarý sürdürülmektedir. Sürdürülen bu çalýþmalarýn koordinasyon içinde olmasý ve bir yol haritasý dahilinde yürütülmesi baþarý düzeyini etkileyen
önemli bir husustur. Eylem planý ile ülkemizde planlanan çalýþmalarýn belirli bir program dahilinde yapýlmasý, ölçülebilir, izlenebilir olmasý ve eþgüdümün
saðlanmasý da amaçlanmaktadýr.
"Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve
Kontrol Programý", geniþ tabanlý ve çok sektörlü bir
yaklaþýmý benimsemektedir. Bu nedenle kapsamlý
olarak hazýrlanan taslak 08.07.2008 tarihinde düzenlenen çalýþtay ile baþta saðlýk, spor, eðitim, ulaþým,
belediye, maliye olmak üzere ilgili tüm kamu kurum
ve kuruluþlarýnýn temsilcileri, uluslararasý kuruluþlarýn
temsilcileri, üniversitelerin týp, beslenme ve diyetetik,
fizik tedavi ve rehabilitasyon ve gýda mühendisliði
bölümlerinden akademisyenler, özel sektörden gýda
sanayi, tüketici dernekleri ve diðer sivil toplum kuruluþlarý temsilcilerinin katýlýmýyla deðerlendirilmiþ,
ayrýca Bakanlýðýmýz www.beslenme.saglik.gov.tr web
sayfasýnda yayýmlanarak tüm kamuoyunun görüþüne
açýlmýþtýr. Ýletilen tüm görüþ ve öneriler dikkatle deðerlendirilerek gerekli revizyonlar yapýlmýþtýr.
Ulusal ve yerel düzeyde politik istek ve kararlýlýðýn saðlanmasý, koruyucu saðlýk hizmetleri kapsamýnda toplumun, farklý araçlar kullanýlarak obezite,
yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel aktivite konularýnda bilinçlendirilmesi, obezitenin teþhis ve tedavisine yönelik önlemlerin alýnmasý ve izleme ve deðerlendirme çalýþmalarý bu programýn kapsamýný oluþturmaktadýr.
29
5. OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE
YÖNELÝK HEDEF VE
STRATEJÝLER
A.
TÜRKÝYE OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE VE
KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN
OLUÞTURULMASI VE POLÝTÝKA
GELÝÞTÝRÝLMESÝ
A.1. Ulusal ve Yerel Düzeyde Politik Ýstek ve Kararlýlýðýn Saðlanmasý ve Uygulamaya Konulmasý
Amaç
Önemli bir halk saðlýðý sorunu olan obezitenin
önlenmesi ve azaltýlmasý için ilgili kurum ve kuruluþlarla iþbirliði içinde obezite ile mücadele eylem
planýna iþlerlik kazandýrarak obezite ile etkin mücadele etmek.
Hedefler
1. Ulusal ve yerel düzeyde ilgili kuruluþlar ile
iþbirliði ve koordinasyonu saðlayarak "Obezite ile Mücadele ve Kontrol Programý"nýn uygulanmasýna yönelik tüm faaliyetleri planla
mak.
2. Gerçekleþtirilen uygulamalarý izlemek ve deðerlendirmek.
Stratejiler
1. "Obezite ile Mücadele Danýþma ve Yürütme
Kurullarý"nýn kurulmasý.
2. "Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Hareketli
Yaþam Kurulu"nun bütün illerde kurulmasýnýn saðlanmasý.
A.2. Obezite ile Mücadelenin Yönetilmesinde
Finansal Düzenlemeler
Amaç
Obezite ile Mücadele ve Kontrol Programýnýn
etkin olarak yürütülmesi amacýyla gerekli finansal
desteði bütçe imkânlarý çerçevesinde saðlamak.
Hedef
2014 yýlýna kadar saðlýk, tarým, ticaret, ulaþým,
eðitim, ekonomi, spor, çevre, þehir planlama, çalýþma, sosyal güvenlik, kültür ve turizm gibi alanlarda
geliþtirilecek olan politika ve bütçe programlarýnda
obezite ile mücadeleye yönelik aktivitelere yer vermek.
Stratejiler
1. Obezite ile mücadele stratejilerinin ulusal
saðlýk stratejileri ve politikalarý arasýnda yer
almasýnýn saðlanmasý.
2. Sosyo ekonomik bakýmdan geliþmemiþ bölgeler baþta olmak üzere ülke genelinde yeterli ve dengeli beslenme için temel gýdalara
ulaþýlabilirliðe yönelik ekonomik önlemlerin
bütçe imkânlarý dahilinde belirlenmesi.
3. Ulusal ve yerel düzeyde tüm paydaþlarýn yýllýk bütçelerinde obezite ile mücadele programlarýný desteklemek amacýyla bütçe imkânlarý çerçevesinde kaynak ayrýlmasý.
A.3. Ulusal ve Yerel Düzeyde Mevcut Durumun
Saptanmasý ve Yapýlacak Araþtýrmalarýn
Desteklenmesi
Amaç
Obezite ile mücadele çalýþmalarýna esas oluþturmasý amacýyla ülkemizde yaþa, cinsiyete, bölgelere ve sosyo-ekonomik düzeye göre fazla kiloluluk
ve obezite görülme sýklýðýný belirlemek ve risk faktörlerine yönelik mevcut durumu saptamak.
Hedefler
1. Ulusal veya uluslararasý düzeyde kýyaslanabilir ve güvenilir verilerin elde edilmesini
saðlamak.
2. 2010-2011 yýllarý içinde yapýlmasý planlanan
"Türkiye Beslenme ve Saðlýk Araþtýrmasýna
(TBSA) alt yapý oluþturmak.
30
3. Bölgeler ve/veya iller düzeyinde "Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Araþtýrmasý"
nýn yapýlmasýný saðlamak.
Stratejiler
1. Obezite ile ilgili kanýta dayalý güncel verilerin
araþtýrmalar aracýlýðý ile saðlanmasý.
2. "Türkiye Beslenme ve Saðlýk Araþtýrmasý"nýn
yapýlmasýnýn saðlanmasý.
3. "Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Hareketli
Yaþam Kurulu" tarafýndan il düzeyinde araþtýrmalarýn yapýlmasý.
4. Özel gruplara yönelik beslenme araþtýrmalarýnýn yapýlmasý (gebe ve emzikliler, bebek ve çocuklar, okul çaðý çocuklarý, yaþlýlar,
saðlýk çalýþanlarý vb.)
5. "Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi"nin
güncellenmesi ve "Ulusal Fiziksel Aktivite
Rehberi"nin hazýrlanmasý.
B.
OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK
ÇALIÞMALAR
B.1. Toplumun Obezite, Yeterli ve Dengeli Beslenme
ve Fiziksel Aktivite Konularýnda Bilgilendirilmesi
ve Bilinçlendirilmesi
Amaç
Toplumda yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel
aktivite alýþkanlýðýný kazandýrmak ve obezite riskini
azaltmak.
Hedef
2014 yýlýna kadar toplum genelinde obezite ve
oluþturduðu saðlýk riskleri konusunda farkýndalýk
oluþturmak.
Stratejiler
3. Koruyucu saðlýk ve aile hekimliði hizmetleri
kapsamýnda öncelikli olarak risk gruplarýna
(bebekler, çocuklar, gebe ve emzikliler,
yaþlýlar, engelliler, sigarayý býrakanlar vb.)
yönelik obezite ile mücadele uygulamalarýnýn
yaygýnlaþtýrýlmasý.
4. Rutin hizmetlerin yanýsýra özel gruplara
yönelik kitlesel kampanya, etkinlik ve programlarýn geliþtirilmesi, düzenli aralýklarla
uygulanmasý ve yaygýnlaþtýrýlmasý.
5. Obezite ile mücadele ile ilgili konularda topluma doðru mesajlarýn ulaþtýrýlmasý amacýyla
medya ile iþbirliðinin saðlanmasý ve bu kapsamda bilgi ve bilinç düzeyinin artýrýlmasý.
B.2. Okullarda Obezite ile Mücadelede Yeterli ve
Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivite
Alýþkanlýðýnýn Kazandýrýlmasý
Amaç
Örgün ve yaygýn eðitim programlarýna obezite
ile mücadele konusunun dahil edilerek, okul öncesi
ve okul çaðý çocuklarýna, adölesanlara ve gençlere
yeterli ve dengeli beslenme ve düzenli fiziksel aktivite
alýþkanlýðýnýn kazandýrýlmasýna katký saðlamak.
Hedefler
1. 2014 yýlýna kadar öðretmen ve öðrencileri
yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel
aktivite konularýnda bilgilendirmek.
2. 2014 yýlýna kadar aile, okul ve medya iþbirliði
ile ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde
çocuklarýn ve gençlerin fiziksel aktivite, spor
faaliyetleri ve sosyal aktivitelere yönlendirilmesini saðlamak.
3. 2014 yýlýna kadar okullardaki fiziksel aktivite
imkânlarýný bütçe imkânlarýný da dikkate alarak arttýrmak.
4. 2014 yýlýna kadar okullarda verilen beslenme
hizmetlerinde denetimleri etkin þekilde yürütmek ve standardizasyonu saðlamak.
1. Saðlýk personelinin obezite ile mücadele konusunda bilgi düzeyinin artýrýlmasýna katký
saðlanmasý amacýyla hizmet içi eðitim programlarýnýn düzenlenmesi.
5. 2014 yýlýna kadar okullarda fazla kiloluluk ve
obezite prevalansýný %5 azaltmak.
2. Saðlýk kuruluþlarýna baþvuran bireylerin obezite ile mücadele konusunda bilgilendirilmelerinin saðlanmasý.
1. Okul öncesi ve okul çaðý çocuklarýn, öðretmen ve velilerin obezite ile mücadele konu
larýnda bilgilendirilmesi.
Stratejiler
31
2. Okul öncesi, ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde yeterli ve dengeli beslenme ve
fiziksel aktivite ile ilgili müfredat programlarýnýn iyileþtirilmesinin saðlanmasý.
B.4. Obezitenin Önlenmesinde Gýda Sanayii ile Ýþbirliðinin Saðlanmasý
3. Okul öncesi, ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde fiziksel aktivite imkânlarýnýn
(spor salonu, okul bahçelerinin düzenlenmesi, araç-gereç temini vb.) bütçe imkânlarý dahilinde geliþtirilmesinin saðlanmasý.
Obezite ile mücadele konusunda gýda sanayii
ile iþbirliði yapmak.
4. Okul öncesi, ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde risk altýndaki (zayýf, fazla kilolu
ve obez) öðrencilerin tespit edilmesinin saðlanmasý.
5. Çocukluk ve adolesan döneminde yeterli ve
dengeli beslenmenin saðlanmasý için temel
besin gruplarýnda yer alan besinlerin tüketiminin özendirilmesine yönelik beslenme
programlarýnýn yürütülmesi, beslenme hizmetlerinin periyodik olarak denetlenmesinin
saðlanmasý.
B.3. Ýþyerlerine Yönelik Çalýþmalar
Amaç
Ýþ gücü kaybýný önlemek ve verimliliði arttýrmak;
bu kapsamda çalýþanlarýn yeterli ve dengeli beslenmesini saðlamak için toplu beslenme hizmetlerini
düzenlemek, fiziksel aktivite imkânlarýný artýrmak ve
obeziteden kaynaklanan saðlýk risklerini azaltmak.
Hedefler
1. 2014 yýlýna kadar çalýþanlarý obezite ile mücadele konularýnda bilgilendirmek ve bilinçlendirmek.
2. 2014 yýlýna kadar iþyerlerinde toplu beslenme ve fiziksel aktivite imkânlarýný arttýrmak.
Amaç
Hedef
Obezite ile mücadele konusunda gýda sanayi ile
iþbirliði içinde gerçekleþtirilecek olan faaliyetleri 2012
yýlýna kadar planlamak ve planlanan hedeflerin 2014
yýlý sonuna kadar uygulanmasýný saðlamak.
Stratejiler
1. Ulusal politikalarda gýda sektörü ile iþbirliði
saðlanmasý.
2. Gýda sanayiinin üst düzey yöneticilerinin
obezite ile mücadele konusunda bilgilendirilmesi.
3. Gýda sanayinin tüketicileri yeterli ve dengeli
beslenme konusunda bilgilendirmesi ve bilinçlendirmesi.
4. Reklam ve pazarlama faaliyetlerinin, uluslararasý uygulamalar dikkate alýnarak tüketicilerin doðru seçim yapmalarýný saðlayacak
þekilde geliþtirilmesi ve gerekli önlemlerin
alýnmasý.
B.5. Medya Haberleri ve Reklamlarda Yeterli ve
Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel
Aktivitenin Desteklenmesi
Amaç
Yeterli ve dengeli beslenme, fiziksel aktivite ve
obezite konularýnda toplumun bilgilendirilmesi amacýyla yazýlý ve görsel basýný etkin bir þekilde kullanmak ve buna yönelik faaliyetler geliþtirmek.
Stratejiler
Hedefler
1. Çalýþanlarýn yeterli ve dengeli beslenme ve
fiziksel aktivite konularýnda bilgi düzeylerinin
artýrýlmasý.
2. Ýþ yeri hekimliði hizmetleri bulunan kurumlarda iþ yeri çalýþanlarýna yönelik obezite ile
mücadele çalýþmalarýnýn yapýlmasýnýn saðlanmasý.
3. Ýþyerlerinde altyapý çalýþmalarýnýn tamamlanmasý
1. 2013 yýlýna kadar medyada yer alan gýda
reklamlarýna ve tanýtýcý faaliyetlere yönelik
yasal düzenlemeleri güncellemek.
2. 2014 yýlýna kadar yazýlý ve görsel basýnda
obezite ile mücadele konusuna öncelik verilmesini saðlamak ve toplumu yeterli ve dengeli beslenme ile fiziksel aktivite konularýnda
bilgilendirici bilimsel içerikli programlarýn
yayýnlanmasýný teþvik etmek.
32
2. 2012 yýlýna kadar zayýflama ilaçlarýnýn kontrolsüz kullanýmýný engellemek ve cerrahi müdahalenin gerekli olduðu durumlara, saðlýk
kuruluþu bünyesinde oluþturulacak olan heyet tarafýndan (cerrah, gastroenterolog, endokrinolog, diyetisyen, psikolog, fizyoterapist) karar verilmesini saðlamak.
Stratejiler
1. Gýda reklamlarý ve tanýtým faaliyetleri ile ilgili
yasal düzenlemelerin yeniden deðerlendirilerek gerekli düzenlemelerin yapýlmasý, yürürlüðe konulmasý ve uygulamalarýn denetlenmesi.
Stratejiler
2. Topluma yazýlý ve görsel basýn aracýlýðý ile
yeterli ve dengeli beslenme, fiziksel aktivite
ve obezite konularýnda doðru bilgilerin verilmesinin saðlanmasý.
1. Saðlýk personelinin obezitenin taný ve tedavisi konularýnda bilgilerinin artýrýlmasýna
ve topluma yönelik uygulamalarýn yaygýnlaþtýrýlmasýna katký saðlanmasý.
B.6. Fiziksel Aktivitenin Teþviki ve Çevresel
Faktörlerin Ýyileþtirilmesi
2. Saðlýk kuruluþlarýna baþvuran bireylerin fazla
kiloluluk ve obezite açýsýndan deðerlendirilmesi ve tedavilerinin saðlanmasý.
Amaç
Toplumdaki bireylere fiziksel aktivite alýþkanlýðý
kazandýrmaya yönelik fiziksel aktivite imkânlarýný
oluþturmak, iyileþtirmek ve yaygýnlaþtýrmak.
3. Obezitenin tedavisinde cerrahi müdahalelerin (mide balonu, kelepçe, bypass vb.)
uygulama þartlarýnýn ve bu yöntemlerin bedelinin ödenmesine yönelik resmi düzenlemelerin yapýlmasý.
Hedef
2014 yýlýna kadar topluma yönelik fiziksel aktivite alanlarýný arttýrmak.
Stratejiler
1. Yerel yönetimlerin iþbirliðinde toplumda düzenli fiziksel aktivitenin yaygýnlaþtýrýlmasýna
yönelik spor tesislerinin ve rekreasyon alanlarýnýn bütçe imkânlarý dahilinde oluþturulmasý (saðlýklý þehirler).
2. Ev içinde kolaylýkla uygulanabilecek tarzda
fiziksel aktivite uygulamalarýnýn geliþtirilmesi
C.
SAÐLIK KURULUÞLARINDA OBEZÝTENÝN
TEÞHÝSÝ VE TEDAVÝSÝNE YÖNELÝK
ÖNLEMLER
Amaç
Saðlýk kuruluþlarýna baþvuran bireyleri fazla
kiloluluk ve obezite açýsýndan deðerlendirmek, obezite teþhisi konan hastalarýn danýþmanlýk ve tedavilerini yapmak, obezite ve obezite ile iliþkili kronik
hastalýklarýn tedavisinin yol açtýðý saðlýk harcamalarýný ve obezite sýklýðýný azaltmak.
D.
ÝZLEME VE DEÐERLENDÝRME
Amaç
"Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve
Kontrol Programý"nýn yaygýn ve etkin olarak uygulanmasýný saðlamak.
Hedef
2011 yýlýna kadar "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk)
ile Mücadele ve Kontrol Programý"nýn baþarý ile uygulanmasý amacýyla izleme ve deðerlendirme sistemini
kurmak.
Stratejiler
1. Ýzleme ve deðerlendirme sisteminin oluþturulmasý.
2. DSÖ Obezite ile Mücadele Belgesi'nde de
belirtildiði üzere 3 yýllýk ilerleme raporlarýnýn
hazýrlanmasý ve ilk ilerleme raporunun 2010
yýlýnda yayýmlanmasý.
Hedefler
1. 2014 yýlýna kadar obezite için risk oluþturan
BKI 25 kg/m2'den fazla olan kilolu bireylerde
obezite geliþimini %5 azaltmak.
3. "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve
Kontrol Programý"nýn 2015 yýlýnda deðer
lendirilmesinin yapýlmasý ve deðerlendirme
raporunun yayýmlanmasý.
OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE
KONTROL PROGRAMI
EYLEM PLANI (2010-2014)
TÜRKÝYE OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN OLUÞTURULMASI VE
POLÝTÝKA GELÝÞTÝRÝLMESÝ
Ulusal ve Yerel Düzeyde Politik Ýstek ve Kararlýlýðýn Saðlanmasý ve Uygulamaya Konulmasý
A.
A.1.
35
36
OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN OLUÞTURULMASI VE
POLÝTÝKA GELÝÞTÝRÝLMESÝ
Obezite ile Mücadelenin Yönetilmesinde Finansal Düzenlemeler
A.
A.2.
37
38
39
40
OBEZÝTE KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN OLUÞTURULMASI VE POLÝTÝKA GELÝÞTÝRÝLMESÝ
Ulusal ve Yerel Düzeyde Mevcut Durumun Saptanmasý ve Yapýlacak Araþtýrmalarýn Desteklenmesi
A.
A.3.
41
42
43
OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR
Toplumun Obezite, Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Fiziksel Aktivite Konularýnda Bilgilendirilmesi ve Bilinçlendirilmesi
B.
B.1.
44
45
46
47
48
49
OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR
Okullarda Obezite ile Mücadelede, Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivite Alýþkanlýðýnýn Kazandýrýlmasý
B.
B.2.
50
51
52
53
54
55
56
57
OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR
Ýþyerlerine Yönelik Çalýþmalar
B.
B.3.
58
59
60
OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR
Obezitenin Önlenmesinde Gýda Sanayii ile Ýþbirliðinin Saðlanmasý
B.
B.4.
61
62
63
OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR
Medya Haberleri ve Reklamlarda Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivitenin Desteklenmesi
B.
B.5.
64
65
66
OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR
Fiziksel Aktivitenin Teþviki ve Çevresel Faktörlerin Ýyileþtirilmesi
B.
B.6.
67
68
C. SAÐLIK KURULUÞLARINDA OBEZÝTENÝN TEÞHÝSÝ VE TEDAVÝSÝNE YÖNELÝK ÖNLEMLER
69
70
71
D. ÝZLEME VE DEÐERLENDÝRME
72
73
75
5. KAYNAKLAR
1. Birinci Basamaða Yönelik Taný ve Tedavi Rehberleri
2003, Saðlýk Bakanlýðý Refik Saydam Hýfzýssýhha
Merkezi Baþkanlýðý Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü
Yayýný, 2.baský, s.277-280, Ankara, 2003.
2. Field A.E., Barnoya J ve Colditz G.A. Obezitenin
Epidemiyolojisi, Saðlýk ve Ekonomi Üzerindeki Etkileri
(Editörler Thomas A.Wadden ve Albert J. Stunkard,
Çevirmenler: Saçýkara A ve Yýlmaz A.) Obezite Tedavi
El Kitabý, s.3-18, 2003.
3. Mokdad AH, Ford ES, Bowman BA, Dietz WH. Vinicor
F, Bales VS, Marks JS. Prevalance of obesity, diabetes
and obesity-related health risk factors, 2001. JAMA;
289(1): 76-79, 2003.
4. European Charter on Counteracting Obesity, WHO
European Ministerial Conference on Counteracting
Obesity Conference Report, WHO, 2007.
5. Akbulut G, Özmen M ve Besler T. Çaðýn Hastalýðý
Obezite, TÜBÝTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Ek s. 2-15,
Mart, 2007.
6. Popkin B.M, Kim S, Rusev E.R., Du.S and Zizza C.
Measuring the full economic costs of diet, physical
activity and obesity-related chronic diseases, Obesity
Reviews 7, p.271-293,2006.
7. World Health Organization. Obesity: Preventing and
managing the global epidemic. Technical Report Series No: 894, WHO, Geneva, 2000.
11. The Second WHO European Action Plan For Food and
Nutrition Policy 2007-2012, http://www.euro.who.int.
(Eriþim: 19.02.2008).
12. White Paper: A Strategy for Europe on Nutrition,
Overweight and Obesity related health issues,
http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/
nutrition/keydocs_nutrition_en.htm (Eriþim: 19.02.2008)
13. EU Platform for Action on Diet, Physical Activity and
Health http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/
life_style/nutrition/platform/platform_en.htm
(Eriþim: 19.02.2008).
14. Obesity: Preventing and managing the global epidemic
In.: Report of a WHO Consultation on Obesity, Geneva,
3-5 June, 1997.
15. Milan Declaration: Call for action on obesity, Milan, 3-6
June, 1999.
16. Saðlýk 21 Herkese Saðlýk, Türkiye'nin Hedef ve
Stratejileri, Saðlýk Bakanlýðý Yayýný, Ankara, 2001.
17. Türkiye Kalp ve Damar Hastalýklarýný Önleme ve
Kontrol Programý, Risk Faktörlerine Yönelik Stratejik
Plan ve Eylem Planý, Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk
Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Ankara, 2008.
18. World Health Organization. Obesity and Overweight
Fact Sheet No:311, Geneva, WHO. http://who.int/
mediacentre/factsheets/fs3117en/print.html. (Eriþim:
17.08.2008).
8. Mokdad A.H., Marks J.S., Stroup D.F. and Gerberding
J.L. Actual Causes of Death in the United States, 2000.
JAMA 291(10)1238-1245, 2004.
19. Seidell J.C. Epidemiology: Classification and definition
of obesity pp:1-23, In: Clinical obesity (Kopelman P ve
Caterson lan D., Edu) 3rd edition, Willey-Blackwell
Science, Ltd Oxford, 2001.
9. Chopra M and Darntonhill L. Tobacco and obesity epidemics: not so different after all? BMJ, 328:1558-1560,
2004.
20. Þakar Þ. Obezitenin Týbbi Beslenme Tedavisi, Obezite
Dergisi 6(9): s.15-17, 2006.
10. WHO. Global Strategy On Diet, Physical Activity and
Health. Geneva, WHO, 2003.
21. Tüzün M, Obezite Taným, Sýklýk, Taný, Sýnýflandýrma,
Tipleri, Dereceleri ve Komplikasyonlarý. (Ed.Yýlmaz C)
Obezite, s. 1-20 Nobel Týp Kitabevleri Ltd. Þti, 1995.
76
22. Global Database on BMI, WHO, http://www.who.int/
bmi/index.jsp?introPage=intro_3.html. (Eriþim:
19.08.2008).
23. Yýldýrým M, Akyol A, Ersoy G. Þiþmanlýk (Obezite) ve
Fiziksel Aktivite (Koord. Besler T ve Rakýcýoðlu N, Ed:
Coþkun A, Kesici C, Çelikcan E, Bilici S.) Hastalýklarda
Beslenme ve Obezite Bilgi Serisi Saðlýk Bakanlýðý
Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, s. 235-244,
Ankara, 2008.
24. Köksal E ve Küçükerdönmez Ö. Þiþmanlýðý saptamada
güncel yaklaþýmlar. (Ed.Baysal A ve Baþ M.)
Yetiþkinlerde Aðýrlýk Yönetimi, Türkiye Diyetisyenler
Derneði Yayýný, s. 35-70, Ekspres Baský A.Þ, Ankara,
2008.
25. Onat A, Türkiye'de Obezitenin Kardiyovasküler Hastalýklara Etkisi, Türk Kardiyoloji Dergisi 31 (5): 279-289,
2003.http://www.tkd.org.tr/pages.asp?pg=:dergi/
dergi_content&plng=tur&id=1145&dosya=108.
(Eriþim: 19.08.2008).
26. Han TS, Van Leer EM, Seidell JC, Lean ME. Waist
circumference as a screening tool for cardiovascular
risk factors: evaluation of receiver operating characteristics (ROC) Obes Res.4(6): 533-47,1996
27. Arslan M, Baþkal N, Çorakçý A ve ark. Ulusal Obezite
Rehberi, Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneði
Yayýný, 1999.
28. World Health Organization. The Child Growth
Standards 2006. http://www.who.int/childgrowth/
standards/bmi_forage/en/index.html. (Eriþim:
17.08.2008).
29. World Health Organization. Growth Reference Data for
5-19 years. WHO Reference 2007. http://www.who.int/
growthref/who2007_bmi_for_age/en/index.html.
(Eriþim: 17.08.2008).
30. The challenge of obesity in the WHO European Region
and the strategies for response, Ed. Francesco Branca,
Haik Nikogosian ve Tim Lobstein, WHO, Denmark,
2007.
31. World Health Organization. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases, Technical Report Series
No: 916, WHO, Geneva, 2003.
disease attribution to selected major risk factors.
Vol.1:497-596. WHO,Geneva, 2004.
34. Baysal A. Beden Aðýrlýðýnýn Denetimi, Baysal A,
Bozkurt N, Pekcan G, Besler H.T., Aksoy M,
Merdol T.K, Keçecioðlu S, Mercanlýgil S.M. Diyet El
Kitabý, s. 39-60, 3. Baský, Hatipoðlu Yayýnevi, Ankara,
1999.
35. Arslan P, Bozkurt N, Karaaðaoðlu N ve ark. Yeterli Dengeli Beslenme ve Saðlýklý Zayýflama Rehberi,
s. 144-149, Ankara, 2001.
36. Mcinnis K J. Franklin B A., Rippe J M. Counseling for
physical activity in overweight and obese patients. Am
Fam Physician 2003; 67: 1249-56.
37. Wareham N. Physical activity and obesity prevention.
Obesity Reviews, 2007, 8 (suppl 1), 109-114.
38. Pedersoen BK., Saltin B. Evidence for prescribing
exercise as therapy in chronic disease, Scand J Med
Sci Sports, 2006, 16 (suppl 1): 3-63.
39. Jakicic JM., Otto A D. Physical activity considerations
for the treatment and prevention of obesity. The
American Journal of Clinical Nutrition, 2005; 82(1):
226-229.
40. ACSM's Guidelines For Exercise Testing and Prescription. Fifth Ed. Williams& Wilkins Baltimore, 2006.
41. Oden G. ACSM's Resources for Clinical Exercise
Physiology: Musculoskeletal, Neuromuscular, Neoplastic, Immunologic and Hematologic Conditions. Medi
cine and Science in Sports and Exercise. 34(9):
p:1538, 2002.
42. Ergun N, Baltacý G. Spor Yaralanmalarýnda Fizyoterapi
ve Rehabilitasyon Prensipleri, 2. Baský Pelin Ofset
Yayýncýlýk, Ankara, 2006.
43. Baltacý G. Obezite ve Egzersiz. (Koord. Baltacý G, Ed:
Irmak H, Kesici C, Çelikcan E ve Çakýr B) Fiziksel
Aktivite Bilgi Serisi Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk
Hizmetleri Genel Müdürlüðü, s. 79-88, Ankara,
2008.
32. UNICEF web sayfasý. http://www.unicef.org/nutrition/
index_breastfeeding.html. (Eriþim: 24.08.2008).
44. Hasbay A. Aðýrlýk yönetiminde fiziksel aktivitenin rolü,
(Ed. Baysal A, Baþ M.), Yetiþkinlerde Aðýrlýk Yönetimi ,
Türkiye Diyetisyenler Derneði Yayýný, s. 138-151,
Ekspres Baský A.Þ., Ankara, 2008.
33. James WPT et al. Overweight and obesity (high body
mass index) In:Ezzati M et al.,eds. Comparative quantification of health risks: global and regional burden of
45. Van Baak MA., Saris WHM., Exercise and obesity,
chapter 18, Clinical obesity, (ed: Kopelman P G., Stock
M J.), Blackwell Science, Oxford, 1998.
77
46. Baltacý G. Obezite tedavisinde egzersizin yeri, 1.Ulusal
Adolesan Saðlýðý Kongresi, 28 Kasým-01 Aralýk 2006
Kongre Kitabý, s.131-133, Ankara, 2006.
47. Akgün B. Beden Aðýrlýðý Yönetiminde Davranýþ Modifikasyonu. (Ed. Baysal A, Baþ M.), Yetiþkinlerde Aðýrlýk
Yönetimi, Türkiye Diyetisyenler Derneði Yayýný,
s. 158-170, Ekspres Baský A.Þ., Ankara, 2008.
48. Baðrýaçýk N, Görpe U, Yiðit H ve ark. Obezite
tedavisinde ve ilaç kullanýmýnda yeni ufuklar T.C.
Saðlýk Bakanlýðý "Ulusal Diyabet ve Obezite Programý"
kapsamýnda Diyabet ve Obezite Eðitim Kursu Notlarý
(Ed. Baðrýaçýk N) s. 204-207, Türk Diabet CemiyetiTürkiye Obezite Araþtýrma Derneði, Türk Diabet ve
Obezite Vakfý Yayýný, Ýstanbul, 2003.
49. Fried M. Hainer V, Basdevant A, Buchwald H, Deitel M,
Finer N, Greve JW, Horber F, Mathus - Vliegen E,
Scopinaro N, Steffen R, Tsigos C, Weiner R, Widhalm
K; Bariatric Scientific Callaborative Group Expert
Panel. Interdisciplinary European Guidelines for surger
for severe (morbid) obesity. Obes Surg. 17(2): 260270, 2007.
50. Molarius A. Seidel JC, Sans S, Toumilehto J,
Kuulasmaa K. Varying sensitivity of waist action levels
to identify subjects with overweight or obesity in 19
populations of the WHO MONICA Project. J Clin
Epidemiol. 52: 1213-1224, 1999.
51. Inequalities in young People's Health, HBSC International Report from the 2005/2006 survey. WHO
Regional Office for Europe, Denmark, 2008.
h t t p : / / w w w. e u r o . w h o . i n t / e p r i s e / m a i n / W H O /
InformationSources/Publications/Catalogue/
20080617_1. (Eriþim: 12.07.2008).
52. Pekcan G. Türkiye'de beslenme sorunlarý ve boyutlarý:
Besin ve beslenme politikalarýnýn önemi. Yeni Türkiye
Saðlýk Özel Sayýsý I, 39:572-585, 2001.
53. Ulusal Gýda ve Beslenme Stratejisi Çalýþma Grubu
Raporu, Devlet Planlama Teþkilatý Ýktisadi Sektörler ve
Koordinasyon Genel Müdürlüðü, Yayýn No DPT: 2670,
Ankara, 2003.
54. Ulusal Hanehalký Araþtýrmasý 2003 Temel Bulgular,
Saðlýk Bakanlýðý, Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi
Baþkanlýðý, Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü, Ankara,
2006.
55. Food and Health in Europe: A New Basis For Action,
WHO Regional Publications European Series No:96,
Denmark, 2004.
56. Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi, Saðlýk Bakanlýðý,
Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Hacettepe
Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, 5.baský,
Ankara, 2007.
57. Toplumun Beslenmede Bilinçlendirilmesi Saha Personeli Ýçin Toplum Beslenmesi Programý Eðitim Materyali,
Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel
Müdürlüðü, Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve
Diyetetik Bölümü, Ankara, 2002.
58. Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasý 2004, Saðlýk
Bakanlýðý, Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý, Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü, Ankara, 2006.
59. "Saðlýklý Beslenelim, Kalbimizi Koruyalým" Projesi
Araþtýrma Raporu, Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk
Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Ankara, 2004.
60. Köksal G, Özel Gökmen H., Çocukluk ve Ergenlik
Dönemi Obezite (Koord. Besler T ve Rakýcýoðlu N. Ed.
Coþkun A, Kesici C, Çelikcan E ve Bilici S.)
Hastalýklarda Beslenme ve Obezite Bilgi Serisi, Saðlýk
Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü,
s. 139-155, Ankara, 2008.
61. Kudaþ S, 11-12 Yaþ Grubundaki Okul Çaðý Çocuklarýnda Fiziksel Aktivitenin Deðerlendirilmesi, Ankara
Üniversitesi Týp Fakültesi, Spor Hekimliði Anabilim
Dalý, Týpta Uzmanlýk Tezi, Ankara, 2004.
62. Yabancý N. Okul Çaðý Çocuklarda Büyüme ve Obezite
Durumunun Saptanmasý, Etkileyen Etmenlerin
Deðerlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Enstitüsü Beslenme ve Diyetetik Programý Doktora Tezi, Ankara, 2004.
63. Yalçýn SS, Tuðrul B, Naçar N, Tuncer M, Yurdakök K.
Factors that effect television viewing time in preschool
and primary schoolchildren. Pediatr Int. 2002:44(6):
622-627.
64. Krassas GE, Tsametis C, Baleki V, Constantinidis T,
Ünlühizarcý K, Kurtoðlu S, Keleþtimur F, Balkan Group
for the study of obesity. Prevalence of overweight and
obesity among children and adolescents in Thessaloniki-Greece and Kayseri-Turkey. Pediatr Endoc Rev
2004:1 Suppl.3:460-464.
65. Sur H, Kolotourou M, Dimitriou M, Kocaoðlu B, Keskin
Y,Hayran O, Manios Y. Biochemical and behavioral
indices related to BMI in schoolchildren in urban
Turkey. Prev Med 2005:41(2):614-621.
78
66. Büyükgebiz B. Büyüme ve Ýþtah Bozukluklarý, Obezite.
http://www.istahsizcocuk.com/buyume_dosyalar/
obezite.htm (Eriþim: 24.08.2008).
67. Süzek H, Arý Z ve Uyanýk B.S. Muðla'da yaþayan 6-15
yaþ okul çocuklarýnda kilo fazlalýðý ve obezite prevalansý. Türk Biyokimya Dergisi 2005; 30(4):290-295.
68. Hatemi H, Turan N, Arýk N, Yumuk V. Türkiye'de obezite ve hipertansiyon taramasý sonuçlarý (TOHTA),
Endokrinolojide Yöneliþler Dergisi, 11(Ek-1):1-16,
2002.
69. Satman Ý, Yýlmaz T, Þengül A, Salman S, Salman F et
al. Population-based study of diabetes and risk characteritics in Turkey. Diabetes Care; 25(9):1551-1556,
2002.
70. Baðrýaçýk N, Onat H, Ýlhan B, Tarakci T, Oþar Z,
Özyazar M, Hatemi H ve Yýldýz G, Obesity Profile in
Turkey, International Journal of Diabetes and
Metabolism, 17:5-8, 2009.
71. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü,
Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý, 1998. Hacettepe
Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Saðlýk Bakanlýðý
Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel
Müdürlüðü, Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu ve ABD
Uluslararasý Kalkýnma Teþkilatý, Ankara, Türkiye.
72. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü,
Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý, 2003. Hacettepe
Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü, Saðlýk Bakanlýðý
Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel
Müdürlüðü, Devlet Planlama Teþkilatý ve Avrupa Birliði,
Ankara, Türkiye.
73. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü (2009)
Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý, 2008. Hacettepe
Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü, Saðlýk Bakanlýðý
Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel
Müdürlüðü, Baþbakanlýk Devlet Planlama Teþkilatý
Müsteþarlýðý ve TÜBÝTAK, Ankara, Türkiye.
EK-1
DSÖ
AVRUPA OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE BELGESÝ
81
DSÖ Avrupa Obezite ile Mücadele
Bakanlar Toplantýsý
Saðlýk için diyet ve fiziksel aktivite
Ýstanbul, Türkiye, 15-17 Kasým 2006
EUR/06/5062700/8
16 KASIM 2006
61995
Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi
Obezite epidemisinin saðlýk, ekonomiler ve
kalkýnma üzerinde giderek artan olumsuz etkisini ele
almak amacýyla, DSÖ Avrupa Obezite ile Mücadele
Bakanlar Konferansý'na (Ýstanbul, Türkiye, 15-17 Kasým 2006) katýlan Bakanlar ve delegeler, burada,
Avrupa Saðlýk ve Tüketici Koruma Komiserinin huzurunda aþaðýdaki, bir politika olarak, Avrupa Obezite
ile Mücadele Taslak Belgesi'ni kabul etmiþtir. Mevcut
Belgeyi geliþtirme sürecine diyalog ve danýþma
toplantýlarý aracýlýðýyla farklý devlet sektörleri, uluslararasý kuruluþlar, uzmanlar, sivil toplum ve özel sektör katýlmýþtýr.
Bu Belge'ye uygun olarak obezite ile mücadele
eyleminin güçlendirilmesine ve bu konuyu hükümetlerimizin politik gündeminin üst sýralarýna taþýyacaðýmýza yönelik taahhüdümüzü beyan ediyoruz. Tüm
ortaklarýmýza ve paydaþlarýmýza obeziteye karþý daha güçlü eylem belirlemeleri hususunda çaðrýda bulunuyor ve bu hususta liderliðin DSÖ Avrupa Bölge
Ofisi tarafýndan saðlanacaðýný kabul ediyoruz.
Acil önlem için yeterli kanýt bulunmaktadýr, ayný
zamanda yenilik için araþtýrma ve yerel ortamlara dair
düzenlemeler ve özel bazý konulara iliþkin yeni araþtýrma politikalarýn etkililiðini geliþtirecektir.
Obezite küresel bir halk saðlýðý problemidir; Avrupa eyleminin bir örnek teþkil etmek ve bu sayede
küresel çabalarý seferber etmek hususlarýnda rol
oynayacaðýný bildiriyoruz.
1. MÜCADELE:
Bizler kabul etmekteyiz ki:
1.1 Obezite epidemisi DSÖ Avrupa Bölgesi'nin en önemli halk saðlýðý mücadelelerinden
birisidir. Obezitenin yaygýnlýðý son 20 yýl içerisinde 3
kat artmýþtýr. DSÖ Avrupa Bölgesi'ndeki tüm yetiþkinlerin yarýsý ve çocuklarýn beþte biri fazla kiloludur.
Bunlarýn üçte biri obez olup, rakamlar hýzla artmaktadýr. Fazla kiloluk ve obezite bulaþýcý olmayan hastalýk oranlarýnýn artmasýna, yaþam süresinin kýsalmasýna katkýda bulunmakta olup, yaþam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bölgede yýllýk bir milyon
üzerinde ölüm fazla vücut aðýrlýðýna baðlý hastalýklardan kaynaklanmaktadýr.
1.2 Eðilim özellikle çocuklar ve yetiþkinler
alarm düzeyine ulaþmýþtýr, böylelikle epidemi
yetiþkinliðe geçmekte ve gelecek nesil için giderek
daha çok saðlýk yükü yaratmaktadýr. Çocukluk obezitesinin yaygýnlýðýndaki yýllýk artýþ oraný düzenli olarak yükselmekte olup, günümüzde 1970 yýlýndaki
oranýn on kat kadar fazlasýdýr.
1.3 Obezite ekonomik ve sosyal kalkýnmayý
da önemli þekilde etkilemektedir. Yetiþkinlerde
obezite ve fazla kiloluluk Avrupa Bölgesi'ndeki saðlýk
hizmeti harcamalarýnýn %6'sýný teþkil etmekte olup,
buna ek olarak bunun en az iki katý kadar da dolaylý
maliyetlere yol açmaktadýrlar (yaþamýn üretkenliðin
ve ilgili gelirlerin kaybedilmesi). Fazla kilo ve obezite
düþük sosyo-ekonomik gruplarý daha çok etkilemekte, bununla birlikte saðlýk ve diðer eþitsizliklerin artmasýna katkýda bulunmaktadýr.
82
1.4 Epidemi deðiþen sosyal, ekonomik, kültürel ve fiziksel çevrenin sonucu olarak son yýllarda artýþ göstermektedir. Nüfustaki enerji dengesizliði, enerjisi-yoðun besleyiciliði düþük yiyecek ve içeceklerin (yüksek oranlarda doymuþun yaný sýra
toplam yað, tuz ve þeker içeren) artmasý dahil birlikte
meyve ve sebzelerin yetersiz tüketimi ile birleþerek
fiziksel aktivitenin dramatik þekilde düþmesi ve deðiþen beslenme modelleri sonucunda tetiklenmektedir. Mevcut verilere göre, Avrupa Bölgesi'ndeki birçok
ülkede yetiþkin nüfusun üçte ikisi saðlýk kazanýmýný
saðlamak ve sürdürmek için fiziksel olarak yeterli
aktiviteye sahip deðildir ve yalnýzca birkaç ülkede
meyve ve sebze tüketimi tavsiye edilen oranlara
ulaþmayý baþarmýþtýr. Tek baþýna genetik yatkýnlýk
sosyal, ekonomik, kültürel ve fiziksel çevre deðiþiklikleri gibi deðiþiklikler olmadan obezite epidemisini
açýklayamamaktadýr.
1.5 Uluslararasý eylem ulusal politikalarýn
desteklenmesi için zaruridir. Obezite artýk yalnýzca
zengin toplumlarýn bir sendromu deðildir. Özellikle
küreselleþme baðlamýnda geliþmekte olan ülkeler ve
ekonomileri dönüþüm sürecinde olan ülkelerde de
ayný oranda egemendir. Sektörler arasý eyleme geçmek hala bir zorluktur ve hiçbir ülke epidemiyi etkili
þekilde kontrol altýna almayý baþaramamýþtýr. Hem
karakteri hem de sonuçlarý açýsýndan birçok anahtar
önlemin sýnýr ötesi olmasý nedeniyle obeziteye karþý
hareket hususunda güçlü uluslararasý koordine eylem oluþturmak hem bir mücadele hem de bir olanaktýr.
2. NE YAPILABÝLÝR: Hedefler, Ýlkeler ve
Eylem Çerçevesi
2.1 Obezite epidemisi tersine çevrilebilir.
Eðilimi tersine çevirmek ve epidemiyi kontrol altýna
almak mümkündür. Bu da; sorunun kaynaðýnýn, hýzla
deðiþen insan yaþam biçimlerinin sosyal, ekonomik
ve çevresel belirleyicilerinde yatmasý sebebiyle ancak kapsamlý bir eylem ile gerçekleþtirilebilecektir.
Vizyon, diyet ve fiziksel aktivite ile ilgili saðlýklý yaþam
stillerinin norm olduðu, saðlýk hedeflerinin ekonomi,
toplum ve kültür ile ilgili hedefleri ile uyumlu olduðunu
ve bireyler için saðlýklý seçimlerin daha eriþilebilir ve
kolay olduðu toplumlarý þekillendirmektir.
2.2 Epideminin engellenmesi ve eðilimin tersine çevrilmesi Bölge'de esas hedeftir. Baþta çocuklar ve adolesanlar ile ilgili olanlar olmak üzere
açýkça görülen bir ilerleme, ülkelerin çoðunda önü-
müzdeki 4-5 yýl içerisinde baþarýlmalý ve eðilimi en
geç 2015 yýlý itibariyle tersine çevirmek mümkün
olmalýdýr.
2.3 Aþaðýda belirtilen ilkeler DSÖ Avrupa
Bölgesi'nde eyleme kýlavuzluk etmelidir:
2.3.1. Yüksek düzey politik istek ve liderlik
ile bütüncül bir devlet taahhüdü farklý sektörler
arasýnda seferberliðin ve sinerjinin elde edilmesi için
gereklidir.
2.3.2. Obeziteye karþý eylem bulaþýcý olmayan
hastalýklarý ve saðlýk teþvikini hedef alan genel
stratejiler ve bunun yaný sýra daha geniþ baðlamda
sürekli geliþme ile baðlantýlý olmalýdýr. Ýyileþtirilmiþ
beslenme ve fiziksel aktivite halk saðlýðý üzerinde,
fazla kilo ve obezitenin azaltýlmasýna baðlý yararlarýn
ötesinde kalýcý ve çoðunlukla hýzlý etki yaratacaktýr.
2.3.3. Bireylerin sorumluklarý ve hükümetler ile
toplumlarýn sorumluluklarý arasýnda denge kurulmalýdýr. Obeziteleri yüzünden yalnýzca bireyleri
sorumlu tutmak kabul edilebilir olmamalýdýr.
2.3.4. Her bir ülkenin veya bölgenin kültürel
baðlamýnda gerçekleþtirilen eylemi düzenlemek ve
saðlýklý beslenme ve fiziksel aktivitenin saðladýðý
memnuniyetin altýný çizmek gerekmektedir.
2.3.5. Tüm düzeylerde, hükümet, sivil toplum,
özel sektör, meslek aðlarý, medya ve uluslararasý
kuruluþlar gibi tüm paydaþlar arasýnda ortaklýk inþa
etmek gereklidir (ulusal, alt-ulusal ve yerel).
2.3.6. Baþta enerji yoðun gýdalar ve içeceklere
yönelik pazar baskýsýnýn daha zayýf düzenlemeye
sahip ülkelere çevrilmesini önlemek olmak üzere politika önlemleri Bölgenin farklý kesimlerinde koordine
edilmelidir. DSÖ hükümetler arasý koordinasyonunun
kolaylaþtýrýlmasý ve desteklenmesi hususunda rol
oynayabilecektir.
2.3.7. Ticari faaliyetler tarafýndan saflýklarý
ve deneyimsizlikleri istismar edilmemesi gereken
çocuklar ve adolesanlar gibi hassas gruplara özel ilgi
gösterilmelidir.
2.3.8. Saðlýklý seçim yapmak hususunda daha
fazla kýsýtlama ve sýnýrlandýrmalar ile karþý karþýya
kalan düþük sosyo-ekonomik nüfus gruplarýný des-
83
teklemek de yüksek bir önceliktir. Saðlýklý seçimlerin
saðlanabilmesine yönelik eriþimin arttýrýlmasý ve bunlarýn uygun fiyatlý olmasý bundan dolayý bir ana hedef
olmalýdýr.
2.3.9. Halk saðlýðý hedefleri ticaret, tarým,
ulaþým ve þehir planlama alanlarýndaki politikalarýn
yaný sýra ekonomik politika geliþtirilirken öncelikli
olarak ele alýnmalýdýr.
2.4. Ana aktörleri, politik araçlarý ve ortamý
bir araya getirecek bir çerçeve bu ülkelerin eyleme dönüþtürülmesi için gereklidir.
2.4.1 Tüm ilgili hükümet sektörleri ve kademeleri rol oynamalýdýr. Uygun kurumsal mekanizmalar bu iþbirliðini mümkün kýlmak için görevini yapmalýdýr.
- Saðlýk bakanlýklarý, çok sektörlü eylemi savunarak, cesaretlendirerek ve rehberlik ederek öncü bir
rol üstlenmelidir. Saðlýk sektörü çalýþanlarý ve
saðlýk hizmeti kullanýcýlarý arasýnda saðlýklý seçimlerin kolaylaþtýrýlmasý için örnek olmalýdýr. Saðlýk sisteminin rolü, önleme tedbirlerinin tasarlanmasý ve
teþvik edilmesi ve de teþhis izleme ve tedavi saðlanmasý ile yüksek risk altýndaki kiþiler ve halihazýrda
fazla kilolu ve obez olan kiþiler ile uðraþýrken de
önemlidir.
- Tarým, gýda, finans, ticaret ve ekonomi, tüketici iþleri, kalkýnma, ulaþým, þehir planlama, eðitim ve
araþtýrma, sosyal refah, çalýþma, spor, kültür ve
turizm gibi ilgili tüm bakanlýklarý ve kurumlarý saðlýðý
teþvik edici politika ve eylemlerin geliþtirilmesi
hususunda çok önemli role sahiptir. Bu kendi alanlarý
açýsýndan da yarar saðlayacaktýr.
- Yerel merciler fiziksel aktivite, aktif yaþam ve
saðlýklý beslenme için ortam ve olanak yaratýlmasýnda büyük güce ve role sahip olup, bunlarý gerçekleþtirirken desteklenmelidir.
2.4.2 Sivil toplum politika yanýtýný destekleyebilir. Kamuoyunun farkýndalýðýnýn ve eylem için
talebin arttýrýlmasý için ve yenilikçi yaklaþýmlarýn bir
kaynaðý olarak sivil toplumun aktif katýlýmý önemlidir.
Sivil toplum kuruluþlarý obezite ile mücadele stratejilerini destekleyebilecektir. Ýþveren, tüketici, ebeveyn,
genç ve spor birlikleri ile diðer dernek ve ticaret birlikleri özel bir rol oynayabilir. Saðlýk çalýþanlarý kuru-
luþlarý üyelerinin önleyici eyleme tamamýyla baðlý
olmalarýný saðlamalýdýr.
2.4.3 Daha saðlýklý bir çevre yaratýlmasýnýn
yaný sýra kendi çalýþma ortamlarýnda saðlýklý
seçimlerin teþvik edilmesi hususunda özel sektör
önemli bir rol oynamalýdýr ve sorumluluða sahiptir. Buna temel üreticilerden perakendecilere tüm
gýda zinciri içindeki iþletmeler dahildir. Halk saðlýðý
politikalarýnýn çizdiði çerçeve içerisinde tüketici eðitimi de rol oynayabilirken; eylem, üretim, pazarlama ve
ürün enformasyonu gibi kendi ana faaliyet alanlarýna
odaklanmalýdýr. Spor kulüpleri, eðlence ve inþaat þirketleri, reklamcýlar, toplu taþýma, aktif turizm gibi sektörlerin de önemli bir rolü bulunmaktadýr. Özel sektör,
saðlýklý seçeneklere yatýrýmlara yatýrým yapýlmasý
hususunda ekonomik fýrsatlara vurgu yapýlmasý ile
her iki tarafýnda kazançlý olacaðý çözümlere iþtirak
edebilir.
2.4.4 Medya bilgilendirme ve eðitimin
saðlanmasý, farkýndalýðýn arttýrýlmasý ve bu alanda
halk saðlýðý politikalarýnýn desteklenmesi hususlarýnda önemli sorumluluða sahiptir.
2.4.5 Sektörler arasý iþbirliði yalnýzca ulusal
deðil, uluslararasý düzeyde de elzemdir. DSÖ
uluslararasý eylemi cesaretlendirebilir, koordine ve
öncülük edebilir. Birleþmiþ Milletler Gýda ve Tarým
Örgütü (FAO), Birleþmiþ Milletler Çocuk Fonu
(UNICEF), Dünya Bankasý, Avrupa Konseyi,
Uluslararasý Çalýþma Örgütü (ILO) ve Ekonomik
Ýþbirliði ve Kalkýnma Örgütü (OECD) gibi uluslararasý
kuruluþlar etkili ortaklýklar yaratabilir ve bu suretle
ulusal ve uluslararasý düzeylerde çok sektörlü iþbirliðini harekete geçirebilir. Avrupa Birliði (AB), AB
mevzuatý, halk saðlýðý politikasý ve programlarý,
araþtýrma ve Avrupa Beslenme, Fiziksel Aktivite
ve Saðlýk Platformu gibi faaliyetler aracýlýðýyla baþlýca role sahiptir. Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk
Küresel Stratejisi; Avrupa Gýda ve Beslenme Eylem
Planý ve Avrupa Bulaþýcý Olmayan Hastalýklarýn Önlenmesi ve Kontrolü Stratejisi gibi var olan uluslararasý taahhütler rehberlik ve sinerji yaratýlmasý için
kullanýlmalýdýr. Buna ek olarak, Avrupa Çocuk Çevre
ve Saðlýk Eylemi Programý (CEHAPE) ile PanAvrupa Ulaþým, Saðlýk ve Çevre Programý
(THE-PEP), remisyonu sýnýrlarý dahilinde Codex
Alimentarius gibi politik taahhütler uluslararasý
eylemde tutarlýlýk ve baðlýlýk saðlanmasý ve
kaynaklarýn etkili kullanýlmasýnýn maksimize edilmesi
için kullanýlabilecektir.
84
2.4.6 Düzenleyici önlemlere özel önem verilmek suretiyle politika araçlarý mevzuattan
kamu/özel sektör ortaklýðýna dek farklýlýk
sergileyebilecektir. Hükümet ve ulusal parlamentolar mevzuat dahil düzenleyici önlemler aracýlýðýyla
tutarlýlýðý ve devamlýlýðý saðlamalýdýr. Diðer önemli
araçlar politikanýn yeniden formüle edilmesini, mali
ve kamu yatýrým politikalarýný, saðlýk etki deðerlendirmesini, farkýndalýðý arttýracak ve tüketici bilgilendirmesini saðlayacak kampanyalarý, kapasite
inþasý ve ortaklýðý, araþtýrma, planlama ve izlemeyi
içermektedir. Halk saðlýðý gerekçesi ve paylaþýlan
tanýmlanan halk saðlýðý hedefleri ile kamu/özel ortaklýklarý cesaretlendirilmelidir. Özel düzenleyici önlemler; bu alanda çocuklara pazarlama kodeksi gibi uluslararasý yaklaþýmlarýn geliþtirilmesi ile baþta çocuklar
olmak üzere enerji-yoðun yiyecek ve içeceklerin ticari
promosyonun kapsamý ve etkisini sürekli olarak
azaltýlmasýna ve de bisiklet kullanýmýnýn ve
yürüyüþün teþvik edilmesi için güvenli yollara yönelik
düzenlemelerin kabul edilmesini içermelidir.
2.4.7 Hem mikro hem de makro düzeylerde
ve farklý ortamlarda eyleme geçilmelidir. Ev ve
aileler, topluluklar, ana okullarý, okullar, çalýþma
ortamlarý, ulaþým araçlarý, þehir çevre düzenlemesi,
konut, saðlýk ve sosyal hizmetler ve boþ zaman
deðerlendirme olanaklarý gibi ortamlara özel önem
gösterilmelidir. Eylem yerel, ülke ve uluslararasý
düzeyleri kapsamalýdýr. Bu sayede, bireyler sunulan olanaklarý aktif bir þekilde kullanmak hususunda sorumluluk almak için desteklenmeli ve
cesaretlendirilmelidir.
2.4.8 Eylem daha saðlýklý beslenmenin ve
fiziksel aktivitenin teþvik edilmesi ile optimal
enerji dengesinin saðlanmasýný hedeflemelidir.
Bilgi ve eðitim önem taþýmaya devam ederken,
odak saðlýklý yaþam biçimlerini desteklemek için
sosyal, ekonomik ve fiziksel ortamýn deðiþtirilmesine
yönelik tasarlanmýþ müdahalelere yönlendirilmelidir.
2.4.9 Anahtar olarak zaruri önleyici tedbirler eylem paketi teþvik edilmelidir; ülkeler bu
paketten ulusal ortamlarýna ve politik kalkýnma
düzeylerine baðlý olarak müdahaleleri daha çok
önceliklendirebilir. Zaruri eylem paketi: baþta
çocuklar olmak üzere pa-zarlama baskýsýnýn azaltýlmasý; anne sütünün teþviki, meyve ve sebze
dahil saðlýklý gýda teminin ve ulaþýlabilirliðinin iyileþtirilmesi; saðlýklý yiyecek seçimlerine iliþkin yönelik
ekonomik önlemler: sosyal dezavantajlý gruplar için
destek dahil uygun fiyatlý eðlence/egzersiz olanaklarý
sunumlarý; iþlenmiþ ürünlerde yað, serbest (özellikle
katkýlý), þekerler ve tuzun azaltýlmasý; beslenmeye
dair uygun etiketleme; daha iyi þehir düzenlemeleri ve ulaþým olanaklarý ile bisiklet ve yürüyüþün
teþvik edilmesi; boþ zamanýný fiziksel aktivite ile
geçirmesi için insanlarý motive edecek yerel ortamlarýn oluþturulmasý; okullarda saðlýklý yiyecek, günlük
fiziksel aktivite, beslenme ve fiziksel eðitimin saðlanmasý; iþyerlerinde insanlarýn daha iyi beslenmesi ve
fiziksel aktivite için motive edilmesi; ulusal gýda
temelli beslenme kýlavuzlarýnýn ve fiziksel aktivite
kýlavuzlarýnýn hazýrlanmasý/iyileþtirilmesi ve bireysel
saðlýk davranýþ deðiþikliði kabulünün teþvik edilmesini içerecektir.
2.4.10 Halihazýrda fazla kilolu dolayýsýyla
yüksek risk altýnda olan kiþilerde obezitenin
önlenmesine ve obezite hastalýðýnýn tedavi
edilmesine yönelik önem devam etmelidir. Bu
hususta özel eylemler arasýnda temel saðlýk hizmetlerinde fazla kilo ve obezitenin zamanýnda tespiti ve
yönetimi, obezitenin önlenmesine yönelik saðlýk
çalýþanlarýnýn eðitiminin saðlanmasý ve tarama ve
tedavi için klinik rehberliðin yayýnlanmasý yer almaktadýr. Her yaþtan obez kiþilere yönelik damgalama ya
da aþaðý görme mutlaka önlenmelidir.
2.4.11 Politika tasarlanýrken ve uygulanýrken etkililiði ortaya koyulmuþ baþarýlý müdahaleler kullanýlmalýdýr. Bunlar insanlara okulda ücretsiz
meyve sunacak programlarý; saðlýklý yiyeceklerin
makul þekilde fiyatlandýrýlmasýný; sosyo-ekonomik
baðlamda geri kalmýþ bölgelerde ve iþ yerlerinde
daha saðlýklý yiyeceklere eriþim, bisiklet öncelikli yollarýnýn açýlmasýný; çocuklarýn okula yürümelerini
teþvik edilmesini; sokak lamba ýþýklandýrýlmasýnýn
iyileþtirilmesi; merdiven kullanýmýn teþvik edilmesini;
televizyon izlenmesinin azaltýlmasý gibi daha saðlýklý
gýdalarýn tüketilmesi ve fiziksel aktivite seviyelerinin
arttýrýlmasý gibi etkisi kanýtlanmýþ projeleri içermektedir. Okul programlarý ve aktif ulaþým gibi obeziteye
karþý birçok müdahalenin yüksek oranda maliyet etkililiðine sahip olduðuna dair kanýtlar bulunmaktadýr.
DSÖ Avrupa Bölge Ofisi karar alýcýlara iyi uygulama
pratikleri ve vaka çalýþmalarý örnekleri saðlayacaktýr.
3. ÝLERLEME VE ÝZLEME
3.1 Mevcut Belge DSÖ Avrupa Bölgesi genelinde obeziteye karþý eylemin güçlendirilmesini amaçlamaktadýr. Ulusal politikalarý ve mevzuatý ile eylem
planlarý dahil olmak üzere düzenleyici eylemi ha-
85
rekete geçirecek ve etkileyecektir. Beslenme ve fiziksel aktiviteyi içeren bir Avrupa Eylem Planý, Belge
aracýlýðýyla saðlanan ilke ve çerçeveleri özel eylem
paketlerine ve izleme mekanizmalarýna dönüþtürecektir.
3.2 Ulusal saðlýk sürveyans sistemine dahiliyet
için uluslararasý kýyaslanabilen anahtar göstergelerin
geliþtirilmesi amacýyla bir sürecin bir araya getirilmesi gerekmektedir. Bu veriler böylelikle savunuculuk,
politika yapýlmasý ve izleme amaçlarý ile kullanýlabile-
Prof. Dr. Recep Akdað
T.C. Saðlýk Bakaný
cektir. Bu ayný zamanda düzenli deðerlendirilmesine,
politikalarýn ve eylemlerin gözden geçirilmesine ve
bulgularýn geniþ kitlelere daðýtýlabilmesine olanak
saðlayacaktýr.
3.3 Düþüþ gösteren obezite ve ilgili hastalýklar
baðlamýnda sonuçlarýn ortaya koyulmasý zaman alacaðý için uzun dönemli izleme süreci zaruridir. DSÖ
Avrupa düzeyinde ilki 2010 yýlýný geçmeyecek þekilde
üç yýllýk ilerleme raporlarý hazýrlanmalýdýr.
Dr. Marc Danzon
DSÖ Avrupa Bölge Ofisi Direktörü
Ýstanbul, 16 Kasým 2006
EK-2
DSÖ
0-5 YAÞ GRUBU ÇOCUKLAR ÝÇÝN
BEDEN KÝTLE ÝNDEKSÝ DEÐERLERÝ
(DSÖ- BÜYÜME STANDARTLARI -2006)
*
24 ay 730 güne denk gelmektedir.
2 yaþýndan küçük çocuklar ayakta ölçüm yapýldýðýnda BKÝ hesaplanmadan önce boy uzunluðuna 0,7 cm ekleyiniz; çünkü 0-2 yaþ için boy ölçümü yatarak ölçülmektedir.
Boy uzunluðu yatarak ölçülen 2-5 yaþ çocuklar için BKÝ hesaplanmadan önce 0,7 cm boy uzunluðu deðerine eklenmelidir.
89
90
91
*
24 ay 731 güne denk gelmektedir.
2 yaþýndan küçük çocuklar ayakta ölçüm yapýldýðýnda BKÝ hesaplanmadan önce boy uzunluðuna 0,7 cm ekleyiniz; çünkü 0-2 yaþ için boy ölçümü yatarak ölçülmektedir.
Boy uzunluðu yatarak ölçülen 2-5 yaþ çocuklar için BKÝ hesaplanmadan önce 0,7 cm boy uzunluðu deðerine eklenmelidir.
92
*
24 ay 730 güne denk gelmektedir.
2 yaþýndan küçük çocuklar ayakta ölçüm yapýldýðýnda BKÝ hesaplanmadan önce boy uzunluðuna 0,7 cm ekleyiniz; çünkü 0-2 yaþ için boy ölçümü yatarak ölçülmektedir.
Boy uzunluðu yatarak ölçülen 2-5 yaþ çocuklar için BKÝ hesaplanmadan önce 0,7 cm boy uzunluðu deðerine eklenmelidir.
93
94
95
*
24 ay 731 güne denk gelmektedir.
2 yaþýndan küçük çocuklar ayakta ölçüm yapýldýðýnda BKÝ hesaplanmadan önce boy uzunluðuna 0,7 cm ekleyiniz; çünkü 0-2 yaþ için boy ölçümü yatarak ölçülmektedir.
Boy uzunluðu yatarak ölçülen 2-5 yaþ çocuklar için BKÝ hesaplanmadan önce 0,7 cm boy uzunluðu deðerine eklenmelidir.
96
EK-3
DSÖ
5-19 YAÞ GRUBU ÇOCUKLAR VE ADOLESANLAR ÝÇÝN
BEDEN KÝTLE ÝNDEKSÝ DEÐERLERÝ
(DSÖ-REFERANS DEÐERLERÝ-2007)
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112