Divan Edebiyatında Hediye - Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
D VAN EDEB YATINDA HED YE
Rıza O RA
∗
ÖZET
Türk kültüründe hediye alma ve verme gelene i, insanlarımızı birbirine
ba layan güzel hasletlerden biridir. Maddî veya manevî de erleri itibariyle
her kesimden insanımızın hediye alma ve verme alı kanlı ının
edebiyatımıza da yansıdı ını ve hediye kavramının yeni anlamlarla
kullanıldı ını görebilmekteyiz. Bazen ya anılan çevre ve zaman, bazen de
ki ilerin do u larından gelen özelliklerin, hediyenin yeni anlamlar
kazanmasında etkili oldu unu anlıyoruz.
Divan iirinde bazen pî ke , arma an, hedâya, atâ, caba, tuhfe
eklinde geçen hediye, iirlere yansıdı ı kadarıyla kullanıldı ı anlamlar ve
belirtti i âdetler bakımından ince bir ruhun ve zevkin ürünüdür. Divan
airlerinin hediye anlayı ları da ya adıkları ça a ve ki isel özelliklerine göre
farklılıklar göstermektedir. Divanların taranması sonucunda hediye
kelimesinin kazandı ı zengin anlamlar tespit edilmi ve hediyenin Divan
iirindeki yeri ve önemi hakkında bir de erlendirme yapılmı tır.
Anahtar Sözcükler: Divan edebiyatı, hediye, âdet, iir.
GIFT N THE D VAN L TERATURE
ABSTRACT
The tradition of giving and receiving gifts is one of the good virtues
tying our people together. We can see that the habit of giving and receiving
gits from all falks of life reflects itself in our literature and that the concept of
gifts is used with new meanings. We understand that gifts sometimes gain
meaning in realtion to the environment and time as well as with birth.
In the Divan poetry the word gift -is used as “pî ke , arma an,
hedâya, atâ, caba, tuhfe” (synonyms for gift)- is the product of a delicate
taste and a kind soul as it reflects to the poems. The understanding of gift of
the Divan poets differs according to the age in which they live and according
to their personal features. The rich meanings of gift are identified as a result
of surveying the Divan and an evaluation was made about the place and
importance of gift in the Divan poetry.
Keywords: Divan poetry, gift, tradition, poem.
∗
Yrd.Doç.Dr. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Burdur E itim Fakültesi Türkçe E itimi
Bölümü Ö retim Üyesi. [email protected]
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
1
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
GR
Türk kültürünü zenginle tiren unsurlardan biri, insan ili kilerini
güçlendiren güzel âdetlerdir. Türk insanını birbirine ba layan güzel
hasletlerden olan hediye alma ve verme gelene i, maddî veya manevî de er
olarak edebiyatımıza yansımı ve yeni anlamlarla kullanılmı tır. Bazen
ya anılan çevre ve zaman, kültür özellikleri, bazen de ki ilerin do u larından
gelen özellikler, hediyenin yeni anlamlar kazanmasında etkili olmu tur. Divan
airlerinin hediye anlayı ları da ya adıkları ça a ve ki isel özelliklerine göre
farklılıklar göstermi tir.
Hediyele menin dinî temeli de: “Her biriniz dost ve ehibbânıza
hediye verin. Zira tehâdîde muhabbet artar”
eklindeki hadise
dayanmaktadır. Hadiste geçen tehâdî, hediyele me anlamındadır.
HED YEN N ANLAMLARI
Divan iirinde bazen pî ke , arma an, hedâya, atâ, caba, tuhfe
eklinde geçen hediye, iirlere yansıdı ı kadarıyla kullanıldı ı anlamlar ve
belirtti i adetler bakımından ince bir ruhun ve zevkin ürünüdür. Manzum
sözlüklerde farklı ekillerdeki kullanımları belirtilmektedir:
Armagan oldı hediyye ittihâf
Sehm ü tîr ok kın niyâm oldı gılâf
Manzûme-i Keskin, 360
Hediyenin anlamda ı olan tuhfe kelimesinin manzum sözlükler için
yaygın ekilde kullanıldı ı görülmektedir. Tuhfe denilmesinin sebebi,
manzum sözlüklerin dil ö renmede kolaylık sa lamasından dolayıdır.
Genellikle yeti me ça ındaki çocuklar için yazılmı lardır. Sözlüklerin yazılma
sebepleri anlatılırken bu husus belirtilmi tir. Tuhfe adıyla geçen ve FarsçaTürkçe hazırlanmı bazı sözlükler öyle sıralanabilir:
1. Tuhfetü’l-Hâfız (Hâfız Abdullah, Ruscuklu-1771)
2. Tuhfe-i Remzî (Ahmet Remzi Akyürek – Eser H. 1344 / M.
1926’da stanbul’da basıldı. 48 s.)
3. Tuhfe-i Âsım ( H. 1213 / M. 1798’de yazıldı, H. 1254 / M.
1838’de basıldı. 70 s.)
4. Tuhfe-i Vehbî ( stanbul H.1132/M.1719)
5. Tuhfe-i Lâmi’î (Öl. H.938/M.1532)
6. Tuhfe-i
âhidî ( âhidî
brâhim Dede, H.875/m.1470H.957/M.1550)
7. Tuhfe-i Hüsâmî -Hüsâm b. Hasan. (Altun, 2002: VII).
Hediye kelimesini;
1. Kazandı ı gerçek veya mecazî anlamlar, 2. Belirtti i âdetler olmak
üzere iki grupta inceleyebiliriz:
2
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
1. Gerçek veya Mecazî Anlamlar
1.1.
Hediye.
1.1.1. Güzel kuma gibi taze iirin zamanın söz ehline hediye
edilmesi.
Metâ'
-ı i'
r-i ter-i ho -kumâ dur Sâkıb
Suhanverân-ı zamâna hediyye Bender'
den
Sâkıb, G.473/9
1.1.2.
iiri dua okuna ba layarak meleklere hediye olarak
göndermek.
Yarar bu i’rümi tîr-i du’âya baglayuban
Hediye diyü idersem meleklere irsâl
Mesîhî, K. 9/37
1.1.3. Sevgiliye hediye olarak dünya de il can hediye etmek bile
hakir olur.
Dünyâ nedür ki yâre anı tuhfe ilteler
Ma’ ûka cân hediyye iletmek hakîr ola
Ahmedî, G.39/2
1.1.4. Hediye ve hidâyet kelimeleri aynı kökten türedi i için i tikak
yapılarak kullanılmı lardır. Sevgilinin a kı, hidayetten hediye
oldu. Gönülden sevgisi cana arma andır.
Hidâyetden hediyye oldı '
ı kı
Gönülden hubbı câna arma andur
Aynî, G.197/4
1.1.5. Kalbin hediye için narin oldu u kabul edilmi tir.
Cân hüsrevün cemâline îrîn degül midür
Yürek hediyye yolına nârîn degül midür
K.Burhaneddin, G 741/1
1.1.6. Peykân hediye etmek.
Bulmazdı cân u dilden okun mevki'
-i kabûl
Ger kılmasa hediyye-i peykânı mü terek
Hâletî, G.457457/2
1.1.7. Kazanın airin dü üncesinin bikrine her gece altından bir
örtü hediye etmesi.
Encüm de il felekde kazâ bikr-i fikrime
Her eb hediyye bir tutuk-ı zer-ni ân verir
Nedîm, K.3/60
1.1.8. Çam sakızı çoban arma anı atasözüne ve Hz. Süleyman’a
bir karıncanın gücü yetti i kadar hediye götürmesine i aret.
Pây-i melahı hediyye kılmak
Ger '
ayb ise mûrdan hünerdür
Nev’î, G.18/2
1.1.9. Sevgilinin la’l gibi duda ını hediye etmesi.
Senün bu müjdene dedüm gözümle yüzümi görgil
Hediyye la'
l zer verdi bulunan yog u varından
Ömer, MN. XCIX/3
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
3
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
1.1.10. Sevgilinin aya ının tozuna inci gibi gözya larını hediye
etmek.
Ayagun tozına dürler nisâr eder gözüm her dem
Hediyye oldur bu insândan bilürem sen de bilürsin
Ömer, MN. CII/2
1.1.11. Hediyenin arma an anlamında kullanıldı ı manzum sözlükte
belirtilmektedir.
Armagan oldı hediyye ittihâf
Sehm ü tîr ok kın niyâm oldı gılâf
Manzûme-i Keskin, 360
1.1.12. Sevgilinin yana ının ı ı ını aya hediye göndermesinden
dolayı baktıkça gözüm nurlanır, gönlüm açılır.
Gözüm pür-nûr olur bakdıkca gönlüm açılur gûyâ
Hediyye pertev-i ems-i ruhundan aya göndermi
Nigârî, G.325/7
1.1.13. Sevgilinin ayak tozunun â ıklara sürme olarak hediye
edilmesi.
'
U âkına hediyye-i kuhl-i cilâ yeter
Hacdan ayagı tozı ile geldigi bu sâl
Neylî, G.112/4
1.1.14. Dua hediye etmek.
Yâ Rab hediyye olsun o ems-i hidâyete
Ben kulunun dilinden elinden gelen du'
â
Yahya Bey, TB.6/7
(Ya Rab! Ben kulunun dilinden ve elinden gelen dua o
hidayet güne i gibi olan sevgiliye hediye oldun.)
1.2.
Pî ke çekmek, pi ke vermek.
1.2.1. Süslemek.
Çekmek içün pî ke sana ruh-ı gül-gûnına
Zeyn ider efsâr-ı ‘anber kâkül-i mü kîn-i dôst
Cafer Çelebi, K.13/41
(Anber efsuncusu, senin gül renkli yana ına pi ke
çekmek için dostun misk kokulu kâkülünü süsler.)
1.2.2.
Kıyafet.
Çekmek içün pî ke kapunda geydürdi nesîm
Nergise zerrîn külâh u lâleye la‘lîn kabâ
Nigârî, K.18/15
(Rüzgâr, kapında pi ke çekmek için nergise altın külâh ve lâleye la’l
ta ı gibi kırmızı ve de erli elbise giydirdi.)
1.2.3.
4
Can almak.
Ka un rükn-i cemâl iken niçün cân pî ke alur
Anı bilmez mi kim âhun yasagı var hedâyâdan
Cafer Çelebi, K.22/35
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
(Ka ın güzellik unsurlarından biri iken niçin canı hediye
olarak alır, ahın hediyeden yana yasa ı oldu unu bilmez mi?)
1.2.4. Altın kadeh
Pî ke virmek içün âh-ı reyâhîne alur
Zer-ger-i nâmiyeden sîm kadehler nergis
Bâkî, K.28/15
(Nergis, reyhanların ahına hediye vermek için kendinden
olma kuyumcudan altın kadehler alır.)
1.3.
Arma an.
1.3.1. Sevgilinin ayak tozunu güzel koku için hediye etmek.
Rıdvân cihâna gelseyidi hâk-i râhunı
ltürdi tîb idinmek içün hûra ârmâ an
Cafer Çelebi, K.5/93
(Rıdvan adlı melek cihana gelseydi, yolunun topra ını güzel
koku elde etmeleri için hûrilere arma an olarak iletirdi.)
1.3.2.
iir arma an etmek, sıkça görülen âdetlerdendir. iir yazma
sebebi olarak gösterilir ve yeni anlamlar içeren iirler, söz
ehline arma an edilir.
Safha-i gerdûna yazdım Zihniyâ e '
ârımı
Kudsiyâna arma an etdim bu nazm-ı tâzeden
Zihnî, G.242/5
imdi benim o nâdire-pîrâ-yı rûzigâr
Erbâb-ı tab'
a sözlerimi arma ân verir
Hâzık, K.3/14
Bezm-i visâl-i dil-bere Hâzık vesîledir
Destimde defter-i sühanım arma ân gibi
Hâzık, G.203/9
Nev-âmeddir diyâr-ı a kdan tab'
-ı sühan-perver
Bu çend-ebyâtı Hâzık ehl-i nazma arma ânıdur
Hâzık, G.79/7
1.3.3.
iirlerde yer alan nüktelerin arma an olarak sunuldu u da
görülür.
'
Arûs-ı tab'
ımı tahsîn ederdi görse Hakânî
Nikâtım arma ândır Nef'
î-i mu'
ciz-beyân üzre
Nef’î, K.12/48
1.3.4.
Sabâ rüzgârının sevgilinin ayak tozunu â ı ın gözlerine
derman için arma an olarak getirmesi istenir.
Sabâdan isterem ki ayagı tozın
Getüre gözlerüm-çün armaganı
Ahmedî, G. 674/3
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
5
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
Hayâlî ol eh-i hüsnün aya ı tozundan
Sabâ eliyle sana arma anı gelmedi mi
Hayâlî, G.86/5
Zülfinden ey sabâ bize bir bûy-ı mû getür
Çînden gelenlerün çûn olur armaganı mü k
Nizâmî, G.66/2
Nice mergûb olmasun bâd-ı sabâ her yirde kim
Armagân içün elinde ayagun topragı var
Emrî, G.113/3
Yil yiler bi-ser ü pâ gerd-i rehün almag-içün
Armagân kühl iledür dîde-i '
u âka meger
Çâker, G.20/3
Hâk-i rehün sabâ yili â ıka armagan ider
Hak bu ki ayagun tozı tuhfe-i rûzgârdur
Bâkî, G.88/4
1.3.5.
Sevgilinin ayak tozunu Aynî’nin gözü için arma an olarak
alıp gelmesi. Ayn, göz anlamında da kullanılır.
Gözünçün arma an iy Aynî yârün
Aya ında gubârın aldı geldi
Aynî, G.464/7
1.3.6.
Sevgilinin sabâ rüzgârıyla zülfünün kokusunu göndermesi.
Sabâ-yı kûyını gönderdi ben bîmâr-ı hicrâna
Zülf-i anber-âgînin '
atâyâsıyla mahcûbuz
Zihnî, G.137/2
1.3.7.
Duda ın hurmasının â ıklara arma an edilmesi.
Ey âsitânı Ka'
besine '
azm iden yiter
'
U âka armagan lebi hurmâsı Ahmedün
Ahmed Pa a, G.63/2
1.3.8.
Gönlün â ıkâne gayb âleminin arma anı olması.
Rûzgârın perveri le hâsılı `unsur degil
`Â ıkâne `âlem-i gayb armagânıdır gönül
Kâinâtun gizli sırrı â ikârâdur ana
Kıymetin bil âlem-i gayb arma anıdır gönül
Hayâlî, G.265/5
1.3.9. Dü üncenin gayb âleminin arma anı olması.
Arma ân-ı gayb imi Zihnî gibi endî emiz
Tâze ma'
ni dem-be-dem hâtırdadır ezber gibi
Zihnî, K.16/38
6
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
1.3.10. Gayb âleminin arma anı olan iirin dünyadaki nâdir
eserlerin de erini biçenlere yâdigâr olması.
Hâzık olsun nâdire-sencân-ı dehre yâdigâr
Bu gazel kim âlem-i gayb arma ânîdir bana
Hâzık, G.4/7
1.3.11. Gönül aynasını sevgiliye arma an etmek.
Kendi gibi Hayâlî güzel kendi aksidir
Mir'
ât-ı dil nigâra yeter arma anımız
Hayâlî, G.199/5
1.3.12. Gönlün faziletli insanlara arma an olması.
Arma ân-ı kudsdür erbâb-ı fazl u dâni e
Ehl-i tab'
ın dem-be-dem hâtır-ni ânıdır gönül
Zihnî, G.221/2
1.3.13. Kalemin gerçeklerle dolarak muteber gazelleri aire
arma an vermesi.
Dolmakda vâridât-ı hakîkat ile devât
Ben almasam da zûr ile ol arma ân verir
Ben kaldı ım zamân o zemîn gösterir geçer
Bir böyle mu'
teber gazel-i dâstân verir
Damad Mahmûd, Mukaddeme VI/24
1.3.14. Geçen ömrü kabir ehlinin arma anı etmek.
Mürur-i ömri senâ-yi Resûl ile geçirem
Ölende edem anı arma an-i ehl-i kubur
Fuzûlî, K.2/34
1.3.15. Â ı ın sevgiliye arma an olması.
Dost dâyim gönderür çün arma anı dosta
Dostdan geldüm sana ben arma anem ya kimem
Aynî, K.55/76
1.3.16. Goncanın sabâ rüzgârını hükümdara arma an göndermesi.
Elçi düzdü sabâyı gönderdi
Husrev-i Rûma arma ân gonca
Hayâlî, K.41/8
1.3.17. Kirpiklerin sevgilinin tozunu birbirine arma an olarak
vermesi.
Girse gubâr-ı hâk-i derin dest-i çe mime
Müjgânlarım biribirine arma ân verir
Hâzık, K.3/3, G.63/5
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
7
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
1.3.18. Â ı ın sevgili için arma an araması.
Bî-çâre cüst-cû-yı tefârîk-ı cân eder
 ık o ûha vermek içün arma ân arar
Hâzık, G.96/6
1.4.
Göndermek.
1.4.1. Nergis göndermek.
Ri te-i nazm-ı dür-ef ânum ile deste idüb
Gönderür bezm-i dil-âvîzüne Ca‘fer nergis
Cafer Çelebi, K.28/71
(Cafer, inci saçan iirinin ipi ile nergis ba layıp güzel
meclisine gönderir.)
1.4.2. Gül göndermek.
Bâd eliyle gönderür cânâ sana her yaz gül
Cafer Çelebi, K.32/12
(Ey sevgili! Rüzgâr, her yaz eliyle sana gül gönderir.)
1.4.3.
Aya ının tozunu arma an olarak göndermek.
Kudûmından benüm olurdı Âhî gözlerüm aydın
zi tozını gönderse habîbüm arma an içün
Âhî, G.89/6
1.5.
ükrâneler vermek
Lebünden nezr-i Hızrı vir gözüm ya ını geçdükçe
Virür ükrâneler çünkim geçen deryâ-yı‘ummânı
Cafer Çelebi, G.210/3
(Gözüm ya ını geçtikçe duda ından Hızır’ın sadakasını
ver. Çünkü büyük denizi geçenler ükrâneler verir.)
1.6.
Tuhfe kelimesinin de hediyenin e anlamlısı olarak kullanıldı ı
görülmektedir.
1.6.1. Hayır dua.
Hired didi ki kulun pâdi âhına lâyık
Du‘â-yı hayrdan özge dahi ne tuhfesi var
Cafer Çelebi, K.30/37
1.6.2.
Sevgilinin yoluna canı hediye vermek.
Cân virmeden özge yoluna cümle halâyık
Bir tuhfe arayup bulımazlar sana lâyık
shâk, G.134/1
Ayaguna tuhfe ide-y-düm cânum olmasa-y-dı ayb
Tuhfe itmek ol azîze bir metâı ki ola hâr
Ahmedî, K.25/72
8
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
1.6.3.
airin kendini hediye edilmi fenere benzetmesi.
Gice karaguda çıkmaklık olursa
Kendüm gibi bir tuhfe musanna'fenerüm yok
Tırsî, G.CIX/5
1.7.
Atâ kılmak.
1.7.1. Bûse hediye etmek
Buse cerr itmek diler Z t lebünden ey sanem
Ger ‘atâ kılsan demidür lûtf u ihsânun bana
Zâtî, G.52/5
1.7.2.
Gözün hastaya sıhhat hediye etmesi
Tur ey hasta gönül ölme devası derdünün geldi
Yine ol çe mi bîmâra ‘atâ kıldı Hudâ sıhhat
Zâtî, G. 86/2
1.7.3.
Sevgilinin yan bakı ını â ı a hediye etmesi.
Ey lâle-ruh o ni ter-i gamzen atiyyesi
Sînemde dilde dâg bana mûcib-i eref
Ha met, Kıt’a 3/1
1.8.
Bah etmek.
1.8.1. Duda ın hayat vermesi.
Ger olmayaydı cânlara la’lün hayât-bah
derdi cümle cân u cihânı fenâ gözün
Ahmedî, G.361/5
Tî -i gamla cism-i â ık çâk çâk olmak gerek
Yâdına ol la'
l-i cân bah ın helâk olmak gerek
Hayâlî, G.257/1
1.8.2.
Can iiri bah ının ölüye hayat vermesi.
Nazm-ı cân bah ı Hayâlî mürdeye verir hayât
Geceler ihyâ eden ârif deminden cân akar
Hayâlî, G.128/5
Hediyenin anlamda ı olan bah kelimesinin redif olarak
kullanıldı ı iirlere de rastlanmaktadır. Amrî’nin
Az u çok bir bûse virse kılma cânân ile bah
Kim gedâya lâyık olmaz ehl-i ihsân ile bah
matla’lı 8. gazelinde sevgilinin â ı ına ilgi göstermesi hakkında ince
anlamlar yer almaktadır.
1.9.
hsan etmek.
1.9.1. Â ı ın ihsan çocu u olması.
Katre gibi göklere agup yire çalma beni
Ey sehâb-ı lutf çün perverde-i ihsânunam
Mesîhî, G. 158/4
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
9
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
1.9.2.
Sevgiliden ihsan dileme.
Seyl-i e küm çevreni almı dur ey serv-i revân
Lutf u ihsân it ki yollarunı sâ'
il ba ladı
Mesîhî, G. 268/9
1.9.3.
Sevgilinin ihsanının bol olması.
Bezm-i ihsânun simâtına sipihr öykünmesün
Sofrasında çün otuz günde yinür bir kurs-ı nân
Mesîhî, K. 5/29
Mümtelî olmag ile ni’met ü ihsânundan
Az kaldı ki felek gözini kör ide buhâr
Mesîhî, K. 5/39
Hüsn lutfün güllerin bir katre suya saymaya
Hâk-i pâyî emmesi ger eyhî'
ye ihsân ola
eyhî, G.156/9
1.9.4.
Kavu mayı ihsan kılmak.
Oruç tutup kılurın Hakka efgân
Ki anun `îd-i vaslın kıla ihsân
Mesîhî, ehrengiz-i Edirne, 170
1.9.5.
A k mülkünü ihsan kılmak.
Olmı am dirsem revâ sultân-ı mülk-i saltanat
Mülk-i derd-i ‘ı kın itdi bana ihsan Bâyezîd
Zâtî, G. 115/3
1.9.6.
Zinet, sofra.
Lutf u ihsânun ‘arûs-ı mülküne zînet yeter
Sofra-ı ihsân içinde emse besdür kurs-ı nân
Mesîhî, K. 5/32
2. Hediye le lgili Adetler
2.1.
Deniz geçince hediye vermek.
Lebünden nezr-i Hızrı vir gözüm ya ını geçdükçe
Virür ükrâneler çünkim geçen deryâ-yı‘ummânı
Cafer Çelebi, G.210/3
(Gözüm ya ını geçtikçe duda ından Hızır’ın sadakasını ver. Çünkü
büyük denizi geçenler ükrâneler verir.)
2.2.
Padi ahın emriyle yazılan kitabın hediye edilmesi.
........... meger bir gün ser-mi'
mârân-ı Pâdi âh-ı kâm-rân Sinân bin
'
Abdülmennân pîr-i nâ-tüvân olup sahîfe-i rûzgârda nâm u ni ânı kalup du'
â-i
hayr ile yâd olmasına bâ'
is olmak içün bu hakîr-i ikeste-zamîr, fütâde-i bî10
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
dest-gîr Sâ'
î-i dâ'
îden hasb-i hâllerin nazm u nesr tahrir ü takrîr murâd
edindiler. Bi-hasebi'
l-makdûr beyân u '
ayân edüp '
izz ü huzûr-ı müstevcibü'
lhubûrlarına ikeste-beste bir tuhfe ile erdüm. Ve bu risâle-i münîfe
Tezkiretü'
l-Bünyân deyü ad verdüm. (Tezkiretü’l-bünyân)
2.3.
Getirilen müjde için hediye vermek.
Gelürse bana mektubun saçarlar ba ına saçı
irâr-ı nâr-ı âhumla gözümün ya ı sîm-ü-zer
G. 408/2
Virdi safâ haberlerini '
id ile bahâr
Nakd-i kararı anlara virsek nola nüvîd
G. 121/8
2.4.
De erli misafirlere hediye verme.
Ziyâfetgâh-ı rahmetdir ba üzre oldu ikrâmı
Hele Allahu ekber kimse almı yok bu meydânı
Hediyye bah olur mihmân-ı '
âlî-kadre '
âdetdir
Tecellî-zâr-ı fazl u '
âtıfetdendir bu ihsânı
Zihnî, K.?/85-86
Cihâna geldügüm sâ'
atde virdüm cânı cânâna
Anunçün '
âdet olmı dur müsâfir armagân virmek
Âlî, G.303/2
2.5.
Devlet adamlarına gönderilen hediyelerle birlikte iir sunulması.
âm kazâsından `avdetinde eyhü'
l- slâma takdîm-i hedâyâ
eyledikde bu kıt`ayı `arz eylemi dir
Lutf u ihsân u kerem seyyid-i mün`im i idir
Cürm ü taksîr ve güneh bende-i nâ-kâm i idir
Yok tefârîk-i Haleb kim anı kılsun ithâf
Kâdî-i âm hedâyâsı dahi âm i idir
Es’ad, BSE, N 82 / S 24b.
BABÜ’I-VÜZERÂYA EDR NE'
DEN GÜL-ÂB HED YES YLE RSÂL
OLUNMI DUR.
Ben mûr-ı nâ-tüvânun ider tuhfesin kabûl
Ol âsaf-ı hüner-ver-i sultân-ı Cem-cenâb
Mahsûl-i gül- en-i kerem ü lutfıdur tamâm
Ben haste-i gamun eline her giren gül-âb
EM'
DÂN HED YYES N MUTAZAMMINDIR
Ey pertev-i ser-tâc-ı çerâgân-ı '
inâyet
em'
-i harem-i lutfuna pervâne-hücûmuz
Budur garazım '
arz-ı em'
dân ile ez-dil
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
11
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
Her hidmetine ya'
ni em'
dân ile mûmuz
Ha met, Mukattaât.11
2.6.
iir arma an etmek.
Yine bu nesc-i nev-tarhumla kâlâ-ı bahâriyyem
Tarâvet virdi rûh-ı Gül enî'
ye armagan oldı
Lebîb, K.14/5
Sâhib-i Mevlidün ceddi eyh Mahmûd-ı Hamîdî bu beyti hediyye
göndermi dür :
Velâyet gösterüp halka suya seccade salmı sın
Yakasın Rumilinün dest-i takvâ ile almı sın
Yahya Bey, s.3
Âlî, ta rada geçen on sekiz yıldan sonra 1593 yazında do du u
yere döner. Dönü ünü kutlamak ve arkada larına bir arma an sunmak
iste iyle divanlarından 100 gazelini seçerek Sadef-i Sad-Güher'
i
meydana getirir.
Lîk ihvâna armaganum yok
Bezl içün Genc-i âygân'
um yok
Vâkıa turfe armagandur bu
Tuhfe bir Genc-i âygân'
dur bu (Aksoyak, 33-34)
2.7.
Padi aha eser hediye etmek.
Toludur em'
ile me hed musaffâ
Müzeyyendür ser-â-ser nak -ı zîbâ
Anun-çündür bana i bu '
atiyye
Kim idem âh e igine hediyye
Ahmed Rıdvan, Hüsrev ü îrîn, 168-169
2.8.
12
Caba da ıtmak: Bir ki i kahvehanede bir dostuna kahve
ısmarladı ında kahveci: “Ücret istemez, cabadır” diyerek kahveyi o
ki iye verirdi. Herkese ısmarlanırsa, “Falan ki i caba da ıttı”
denilirdi. Cabanın sadece pi mi kahve hediye etmek anlamında
kullanıldı ı da belirtilmektedir.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
SONUÇ
Divan iirinde pî ke , arma an, caba, hedâya, atâ, tuhfe, ihsan gibi
çe itli ekillerde kar ımıza çıkan hediye ve hediyele me adeti, Türk
insanının birbirleriyle ili kilerinde sevgiyi ve dostlu u arttırma çabasının
sonucu olarak görülmektedir. “Çam sakızı çoban arma anı” hediyelerden
ba layarak insanın en de erli varlı ı olan canının bile hediye edildi i
görülmekte ve hediye kelimesinin zengin anlamlar kazanmasının temelinde
bu sevgi ve dostluk yatmaktadır.
Divanların taranması sonucunda hediye ile ilgili gerçek veya mecazî
olarak u anlamlar tespit edilmi tir:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
iiri hediye etmek.
iiri meleklere hediye olarak göndermek.
Sevgiliye canı hediye etmek.
Kalbin hediye için narin olması.
Peykân hediye etmek.
Kazanın airin dü üncesinin bikrine her gece altından bir
örtü hediye etmesi.
Çam sakızı çoban arma anı atasözüne ve Hz. Süleyman’a
bir karıncanın gücü yetti i kadar hediye götürmesine i aret.
Sevgilin la’l gibi duda ını hediye etmesi.
Sevgilinin aya ının tozuna â ı ın inci gibi gözya larını
hediye etmek.
Sevgilinin yana ının ı ı ını aya hediye göndermek.
Sevgilinin ayak tozunun â ıklara sürme olarak hediye
edilmesi.
Dua hediye etmek.
Süslemek.
Kıyafet.
Can almak.
Altın kadeh
Sevgilinin ayak tozunu güzel koku için hediye etmek.
iir arma an etmek.
Sabâ rüzgârının sevgilinin ayak tozunu arma an etmesi.
Sevgilinin ayak tozunu arma an olarak alıp gelmesi.
Sevgilinin sabâ rüzgârıyla zülfünün kokusunu göndermesi.
Gönlün gayb âleminin arma anı olması.
Dü üncenin gayb âleminin arma anı olması.
iirin gayb âleminin arma anı olması.
Gönül aynasını sevgiliye arma an etmek.
Gönlün faziletli insanlara arma an olması.
Kalemin gerçeklerle dolarak muteber gazelleri
aire
arma an vermesi.
Geçen ömrü kabir ehlinin arma anı etmek.
 ı ın sevgiliye arma an olması.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
13
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
30. Goncanın sabâ rüzgârını hükümdara arma an göndermesi.
31. Kirpiklerin sevgilinin tozunu birbirine arma an olarak
vermesi.
32. Â ı ın sevgili için arma an araması.
33. Nergis göndermek.
34. Gül göndermek.
35. Aya ının tozunu arma an olarak göndermek.
36. Hayır dua
37. airin kendini hediye edilmi fenere benzetmesi.
38. Bûse hediye etmek
39. Gözün hastaya sıhhat hediye etmesi
40. Sevgilinin yan bakı ını â ı a hediye etmesi.
41. Duda ın hayat vermesi.
42. Can iiri bah ının ölüye hayat vermesi.
43. Â ı ın ihsan çocu u olması.
44. Sevgiliden ihsan dileme.
45. Sevgilinin ihsanının bol olması.
46. Kavu mayı ihsan kılmak.
47. Zinet, sofra.
48. A k mülkünü ihsan kılmak.
Hediyenin verili sebep ve yerleri bakımından Türk kültüründe
mevcut olan bazı âdetler de bulunmaktadır:
1. Deniz geçince hediye vermek.
2. Padi ahın emriyle yazılan kitabın hediye edilmesi.
3. Getirilen müjde için hediye vermek.
4. De erli misafirlere hediye verme.
5. Devlet adamlarına gönderilen hediyelerle birlikte
iir
sunulması.
6.
iir arma an etmek.
7. Padi aha eser hediye etmek.
8. Caba da ıtmak
Türk kültüründe hediyenin kullanıldı ı anlamları göstermesi
açısından Divan iirinden tespit edilen örnekler, insana verilen de eri ve
insan ili kilerdeki engin ho görüyü belirtmesi açısından önemlidir. Ayrıca
iirlere yansıyan hediye verme ile ilgili âdetler de bu duyguların Türk
kültüründe yerle mi oldu unu gösteren ipuçlarıdır. Divan edebiyatı,
sosyalle menin bir sonucu olan hediyele me âdetini iirlerde zengin
anlamlarla i ledi i için sosyal hayattan kopuk olmamı ; bilakis toplumun
merkezindeki yerini korumu tur denilebilir.
14
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye
Rıza O RA
KAYNAKÇA
Akdo an, Ya ar. (1979) “Ahmedî Dîvânı ve dil hususiyetleri: gramer,
sentaks, sözlük.” Doktora Tezi. stanbul Üniversitesi, stanbul.
Akku , Metin (1993) Nef‘î Divanı , Ankara: Akça Yay.
Aksoyak, smail Hakkı (1999) “Gelibolulu Âlî ve Divanlarının Tenkitli Metni”,
Yayımlanmamı Doktora Tezi, Gazi Ü. S.B.E., Ankara.
Altun, Kudret (2002) Tuhfe-i Kusûrî, Kayseri.
Arı, Ahmet. (1994) “Sakıp Mustafa Dede: hayatı, eserleri, edebî ki ili i ve
Dîvânı'
nın tenkitli metni.” Yayımlanmamı Doktora Tezi. Selçuk
Üniversitesi, Konya.
Arslan, Mehmet, Aksoyak, smail Hakkı (1994) Ha met külliyatı: Divan,
Senedü' - u‘arâ, Vilâdet-nâme (Sur-nâme), ntisabü'l-mülk
(Hab-nâme). Sivas: Dilek Matbaası.
Ayan, Hüseyin (1990) Nesîmî Divanı, Ankara: Akça Yay.
Aynur, Hatice (1999) 15. yy. airi Çâkeri ve Divânı. stanbul: Scala
Yayıncılık.
Bilgin, Azmi (2004) Nigârî Dîvânı, stanbul.
Canpolat, Mustafa, (1982) Ömer bim Mezîd Mecmûatü’n-nezâir, Ankara:
Türk Dil Kurumu Yayınları.
Çavu o lu, Mehmet (1977) Yahya Bey Divanı (Tenkitli Basım ), stanbul:
Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası.
________, Mehmet (1979) Amrî Divanı (Tenkitli Basım ), stanbul: Istanbul
Edebiyat Fakültesi Matbaası.
________, Mehmet (1981) Hayretî Divan, stanbul: stanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2868.
________, Mehmet, Tanyeri, M.Ali (1990) Üsküplü shak Çelebi Divanı
(Tenkitli Basım), stanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, FenEdebiyat Fakültesi.
Erdem, Sadık (1988) Sâî Çelebi Tezkiretü’l-bünyân, stanbul, 1988.
__________ (2005) Neylî ve Dîvân’ı, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu.
Ergin, Muharrem (1981) Kadı Burhaneddin Divanı, stanbul.
Erünsal, smail (1983) The Life and Works of Tacizade Cafer Çelebi With
a Critical Edition of His Divan. stanbul: Istanbul Edebiyat
Fakültesi Matbaası.
Gölpınarlı, Abdülbaki (2005) Nedim Divanı, stanbul: nkılâp Kitabevi.
Güfta, Hüseyin. “Hazık Mehmed Efendi'
nin Hayatı, Edebî ahsiyeti, Eserleri
ve Divanı'
nın Tenkitli Metni.” Yayımlanmamı Yüksek Lisans
Tezi. Atatürk Üniversitesi, 1992.
sen, Mustafa, Kurnaz, Cemal (1990) eyhî Divanı. Ankara: Akça
Yayınevi.
Kadıo lu, dris. “Lebib-i Âmidî: Hayatı, Edebi ki ili i, Eserleri ve Divanının
Tenkidli Metni.” Yayımlanmamı
Doktora Tezi. Dicle
Üniversitesi, 2003.
Kaya, Bayram Ali (2003) The Divan of Azmi-zade Haleti Introduction and
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi
15
Rıza O RA
Divan Edebiyatında Hediye
Facsimile Edition, Azmi-zâde Haleti Divanı. Harvard: The
Department of Near Eastern Languages Harvard University.
Kılıç, Atabey (1994) Ahmed Neylî Divanı, Ege Üniversitesi, S.B.E.,
Yayımlanmamı Doktora Tezi, zmir.
____, Atabey (2001) Mustafa bin Osman Keskin: Manzume-i Keskin,
inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım. Kayseri: Laçin Yayınevi.
Küçük Sabahattin (1994) Bâkî. Dîvân: tenkitli basım. Ankara: Atatürk
Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
Kürkçüo lu,
M.Akif,
“Mahmud
Nedim
Pa a
Divanı
nceleme,
Transkripsiyonlu Metin, Sözlük”, Sakarya Üniversitesi S.B.E.
Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Sakarya, 2004.
Macit, Muhsin (2001) Zihnî Divanı. Ankara: Kültür Bakanlı ı Yayınları.
Mengi, Mine (1995) Mesîhî Divanı. Ankara.
Mermer, Ahmet (1991) Mezâkî Hayatı, Edebî Ki ili i ve Divan’ının
Tenkidli Metni. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu.
______, Ahmet (1997) Karamanlı Aynî ve Dîvânı. Ankara: Akça .
O ra , Rıza, (1995) Esad Mehmed Efendi’nin Hayatı, Edebî Ki ili i ve
âhidü’l-Müverrihîn Adlı Eserinin Edisyon Kriti i, Trakya
Üniversitesi S.B.E. Yayımlanmamı Doktora Tezi, Edirne.
Onay, Ahmet Talat (1992) Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. (Haz.:
Cemal Kurnaz), Ankara: TDV Yayınları.
Pala, skender (1989) Ansiklopedik Dîvân iiri Sözlü ü. Ankara: Kültür
Bakanlı ı Yayınları: 1018.
Saraç, Yekta (2002) Emrî Divanı. stanbul.
Sungur, Necati (1994). Âhî Dîvânı, Ankara: Milli Kütüphane Basimevi.
Tarlan, Ali Nihat (1992) Hayâlî Bey Divânı. Ankara: Akça Yayınevi.
_____, Ali Nihat (1992). Ahmet Pa a Divanı. Ankara: Akça Yayınevi.
_____, Ali Nihat (1992). Zâtî Divan, stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi
Matbaası.
Tavukçu, Orhan Kemal (2000) Ahmed Rıdvan, Hüsrev ü irin ( ncelemeMetin), Erzurum.
Tulum, Mertol, Tanyeri, Ali (1977), Nev’î Divanı, stanbul.
Yılmaz, Kadriye (2001) “ brahim Tırsî Divanı nceleme-Tenkitli Metin-Sözlük”,
Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel
Üniversitesi, Isparta.
16
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi