Загрузить присоединённый PDF

KIRIM TÜRKÇESİ ROMANYA KÖSTENCE AĞZI
(SES DEĞİŞMELERİ)
Nazmiie BAVBEKOVA
ÖZET
Köstence Ağzı ile ilgili geniş kapsamlı çalışmalar henüz yapılmamıştır. Bugüne kadar
Romanya Türkçesi ile ilgili yapılan çalışmalarda daha çok genel konulara değinilmiş
diyebiliriz. Romanya Türkçesiyle ilgili yapılmış olan akademik çalışmalara baktığımızda
karşımıza ancak iki çalışma çıkmaktadır, biri Ciden Sena Menabit tarafından yayımlanmamış
Doktora tezi olarak 2006 senesinde “Yazılı ve Sözlü Kaynaklara Dayalı Romanya Türklerinin
Dili ve Söz Varlığı” adlı çalışma, diğeri de Süer Eker’e ait “Ekstra Küçük Bir Dil Olarak
Romanya ‘Tatar Türkçesi’” adlı bir makaledir. Biz de Dobruca bölgesine ait ve yazılı bir dili
olmayan Köstence ağzı ile ilgili daha kapsamlı ve ayrıntılı bir inceleme yaptık.
Bizim sunduğumuz çalışmada günümüzde Romanya’nın sınırları içerisinde bulunan Dobruca
vilayetinin Köstence şehri ve şehre bağlı köylerdeki ağız özellikleri araştırılmıştır. Bu
yöredeki ağzın konuşma dilindeki kelimeler tarihte geçen en eski şekillerine dayanarak
incelenmiştir. Çalışmamızın asıl konusu olan ses değişmeleri, ses hadisesi sonucunda seslerde
meydana gelen değişikliklerin kalıcı hale gelmesidir. Bu çalışmada Köstence’deki Kırım
Türkçesi ağzında eski zamanlardan bugüne kadar gerçekleşmiş ve kalıcı hale gelmiş tüm ses
değişmeleri ele alınacaktır.
ANAHTAR KELİMELER Ağız İncelemesi, Ağız Özellikleri, Köstence Ağzı, Romanya
Kırım Türkçesi, Ses Değişmeleri.
THE OF CRIMEAN TURKISH IN CONSTANTA, ROMANIA
(SOUND CHANGES)
ABSTRACT
There is no comprehensive research related to Constanta dialect. Till now all researches
related to Romanian Turkish covered only general topics. We can only find two researches
related to Romanian Turkish; one of them is Ciden Sena Menabit’s “Romanian Turks’
language and vocabulary in written and verbal resources” PhD thesis, 2006 and other is Süer
Eker’s “Extra Small Language Romanian “Tatar Turkish”” article. We made a comprehensive
research of the Constanta local dialect, non-written language at the Dobrujia region.
1
In our presented paper we researched the local sound features of Constanta city and nearby
villages. The research of local spelling was made based on the oldest vocabulary. The topic of
our research was pronunciation changes and permanent impact of spell changes. In this
research, we analyzed all the spelling changes from the past to the present that became
permanent.
KEY WORDS: Dialectics, Constanta Dialect, Romanian Crimean Turkish, Local Dialect,
Sound Changes.
Ses hadisesi sonucunda seslerde meydana gelen değişikliklerin kalıcı hale gelmesine ses
değişmesi denilir. Bu çalışmada Köstence’deki Kırım Türkçesi ağzında eski zamanlardan
bugüne kadar gerçekleşmiş ve kalıcı hale gelmiş tüm ses değişmeleri ele alınacaktır.
1. t ≥ d değişmesi
Türkiye Türkçesi’nde t > d ötümlüleşmesi tam gerçekleşirken Köstence ağzında bu değişme
tam olarak gerçekleşmemiş görünmektedir. Bazı kelimelerde tam gerçekleşmiş, bazı
kelimelerde muhafaza edilmiş, bazı kelimelerde de her iki sesin kullanıldığı görünmektedir.
Hem korunmuş hem değişmiş her iki sesin kullanılması incelediğimiz ağızda Türkiye
Türkçesi’nin tesirinden meydana gelen tabakalaşmanın sonucudur.
#t ≥ #d
at (OY:123) > atım (1-1), o + teg (OY:172) > onday (17-71), tal (DLT:563) > dalları (3-63)
ti- (ETG:299) > dedım (1- 9), tayan- (ETG:29 ) > dayanmam z (1-1
), tuy- (E TS:167) >
tuya (1-1 9), tamır (ETG:296) > tamırlar (2-67), tur- ( B:61) > durum (2-77)
11 ), tovıl (DLT:6 2) > dawul (12-17), toŋuz ( B:61) > domız
turdım (2-
(1 -25), taŋ (E TS:1 6) >
daŋ▌ala▄larğa (16-169), taġ (OY:170) > da▌ (3-63), tebe (IB:60) > dew (9-290), toḳsun
(DLT:635) > do▄san (17- 5), taġay (CC:176) > dayım (13- 1), tam (E TS:1 5) > dam n
töbesın (12-219), teŋiz (KB: 36) > deŋızge ( -70).
t/ ≥ d/:
ötӓ- (ETG:291) > odermē (1-66), ata (ETG262) > ata (1-124), ḳatun (OY:148) > ▄at n (2-85),
otuŋ (ETG:2 9) > odın (1 -6), munta (E TS: 9) > mında (10-117), anta (IB:49) > anda (271), alta- (ETG:260) > aldatamaz (18-27), kintik (ETG:281) > ḳunduḳ (11-75).
2
2. d/ > t/ değişmesi
Ele aldığımız ağızda bazı kelimelerde ötümsüzleşme sonucunda meydana gelen bu değişme
kalıcı hale gelmektedir.
abdullah (Ar.) > aptuĺĺā (1- ), eşid- (E TS:1 0) > eşıtmedıḳ (1-45).
3. d/ > y/ değişmesi
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi bu değişme Köstence ağzında da tamamen gerçekleşmiş
durumundadır. Eski Türkçe dönemindeki kök ünlüsünden sonra gelen tüm d/ sesleri Köstence
ağzında y/ sesine geçiş yapmış görünmektedir.
adır- (ETG:25 ) > ayırıp (1-191), küdegü (ETG:2 5) > kiyevlerı (1-211), yadaġ (OY:1
)>
cayaw (2-43), kӓd- (EUTS:69) > ḳıy ngen (3-119), bod (E TS:30) > boy nda (2-56), tod
(OY:175) > toy (12-9), badruḳ (EUTS:20) > bayra▄ (12-19), bıdıḳ (DLT: 9) > m y ▄ (2126), ḳudruḳ (IB:56) > ▄uyru▄ (12-185), ḳod- (ETG:281) > ▄oyayım (18-18), yad(ETG:307) > cayğanda (11-95), udıḳ (EUTS:171) > yu▄ŭdan (19-81), ḳuduġ (ETG:2
)>
▄uyıŋ (12-133), öd (OA:107) > iylede ‘öğle’ (3-12 ), adıġ (E TS:3) > ayuw (1 -19), bedük
(DLT:77) > biyük (17-16), boduġ (E TS:30) > boyalandı (20-243).
d/ > [z/] > y/ değişmesi
d/ sesinin y/ sesine geçerken arada bir geçiş hadisesinin olduğu görünmektedir. Bir ses
değişmesinin meydana gelmesi arada başka bir ses değişmesini meydana getiriyorsa bu
geçişmedir. Birden fazla ses olayı sonucunda meydana gelen bir değişme varsa buna geçişme
denmektedir. Geçişme fonetik bir hadise değil, fonetik geçiş değişmesidir. Bir sesin nitelikleri
değişirken niteliklerinin değişmesine yardımcı olan ara sesler vardır. Ses hadiseleri meydana
gelirken kalıcı hale gelen değişmelere baktığımızda, sesin değişmesi sırasında bir geçiş sesi
görünmektedir. Bir fonetik olayı zincirinde bir sesin diğer bir sese geçerken arada oluşan ses
değerleri geçişme olarak ifade edilmektedir. Bir ses diğer bir sese ancak birer derecelik
geçişmelerle geçmektedir.
Bu değişmenin gerçekleşmesinde arada bir [z/] sesinin geçtiği görünmektedir.
adaḳ (OA: 2) > azak (DLT:56) ayak (DLT:54) > ayaḳ (NF:35) > ayaḳ (CC:17) > aya▄ (1114);
3
ḳadın (E TS:107) > kazın (DLT:2
) > ḳayın (NF:20 ) > ḳayın (CC:93) > ▄aynatam (5-
120) ▄ayın (20-88).
4. g/ > y/ değişmesi
Köstence ağzının karakteristik özelliklerinden biri g/ > y/ değişmesidir. Araştırdığımız
bölgede düzenli bir şekilde yayılmaktadır.
beg (OY:128) > bey (3- 9), tegre (DLT:59 ) > töyerek (3-39), ögrӓnmiş (ETG:290) >
ǖyrend m (1-140), o + teg (OY:172) > onday (12-263), taġay (CC:176) > dayım (13-41),
oġat- (EUTS:93) > uyat- > yatmadan (12-259), yıġ- (ETG:310) > ciydı▄ (13-59) > ciyın (53 ), sıġır (CC:16 ) > sıyır (5-1 )
(20-97).
g/ > [ğ/ > v/] > y/ değişmesi
g/ > y/ değişmesi gerçekleşirken arada geçiş seslerinin yer aldığı görünmektedir. Bölgede az
rastlanan, ama dikkatimizi çekecek kadar önemli olan bazı kelimelerde Türkiye Türkçesi’nin
tesiri sonucunda bir tabakalaşma olarak g/ > y/ değişmesi g/ > ğ/ değişmesine dönüşmektedir.
tüg- (ETG:303) > tügme (DLT:667) > tüvme (CC:203) > tüymeli (17-76) > tuymúşŭḳte (2179);
baġla- (E TS:21) > bağla- (DLT:60) > baġla- (NF: 2) > bavla- baġla- (CC:21) > baylap (19 ) > baylaylar (2-177) > baylağan (3-119) bağlantı (9-213) > bağlanmağa (1-48) > bağları
(3-62) .
5. n/ > ŋ/ değişmesi
Eski Türkçe döneminden bugüne geçerken bölgemizde az da olsa rastlanan n/ > ŋ/
damaklılaşması bulunmaktadır. Bu değişmenin gerçekleştiği örneklere nadir rastlanmaktadır.
Düzenli olarak bir kelimede görünmektedir.
ḳonşı (ETG:2 2) > ▄oŋş larğa (2-95) ▄oŋşı (19-6 ) ( - 0) (13-99)
6. ŋ > nğ, n▌ değişmesi
ŋ ünsüzünün geçirdiği ses olayları sonucunda meydana gelen değişmeleri başlıca dört grupta
toplandığı görünmektedir. Bu değişme örneklerinin ana grubu ng ve ŋg şekillerinin yanında,
sadece g’li ve n’li şekilleri de bulunan kelimeler oluşmaktadır.
4
ŋ > nğ
Ayrışma ve g > ğ sızıcılaşmaları (ŋ > ng > nğ) ile meydana gelen bu değişme Köstence
ağzında nadir görülüp düzenli şekilde bir kelimede rastlanmaktadır
aŋa- (EUTS:11) > anğa- > ağnatayim (22-15),
ŋ > n▌ ayrışması
Ayrışma ve g > ▌ aşırı patlayıcılaşma (ŋ > ng > n▌) ile meydana gelen bu değişme Köstence
ağzında az görünmektedir.
yalıŋ (ETG:30 ) > calan▌aya▄ (3-213).
7. ŋ/ > ŋ▌/, ŋg/ değişmesi
ŋ > ŋ▌
Ayrışma, g > ▌ aşırı patlayıcılaşma ve n > ŋ damaklılaşmasının1 sonucunda (ŋ > ng > n▌ >
ŋ▌) meydana gelen bu değişme bölgemizde yaygın şekilde rastlanmaktadır.
yaŋıl- (ETG:30 ) > yaŋ▌ ş (1-16), yalaŋuz (ETG:30 ) > caŋ▌ıs (3-13), taŋ (E TS:1 6) >
daŋ▌ala▄ (16-175).
ŋ > ŋg
Ayrışma ve damak benzetmesi sonucunda (ŋ > ng > ŋg) meydana gelen bu değişme
incelediğimiz Köstence ağzında sadece bir kelimede görünmektedir.
yӓŋӓ (ETG:310) > ceŋgenelerım (9- 7) > ceŋge (20-170) > ceŋgem (22-3) > ceŋgeme (5131) > ceŋgem ( -84).
8. ŋ > n değişmesi
ŋ>n
Ayrışma ve g’yi elemekle (ŋ > ng > n) meydana gelen bu değişmeyi geçiren örnekler
bölgemizde yaygın şekilde rastlanmaktadır.
ḳaraŋġu (ETG:27 ) > ▄aranlı▄ta (1-13), otuŋ (ETG:2 9) > odın (1 -6), kiŋ (ETG:2 1) >
genışledı (1-31), tırŋaḳ ( B:60) > tırna▄ (14-65), yaŋa (E TS:190) > gene (2-45), ḳaŋ
1
n > ŋ damak benzetmesi sonucunda arka damak ▌ sesinin n sesini kendine benzeterek n > ŋ damak sesine
dönüştürmüştür
5
(KBS: 03) > hanım (1-212), toŋ- (DLT:639) > tondım (1 -12), yüŋ (E TS:199) > yün >
cınden (4-66).
ŋ >[ n ]> m
Ayrışma, g’nin elenmesiyle ve n sesinin dudaklaşmasıyla (ŋ > ng > n > m) meydana gelen bu
değişme az da olsa bölgemizde yer almaktadır.
toŋuz ( B:61) > tonguz > tonuz > domız (1 -25), köŋlek (DLT:361) > könglek > ḳonlek >
ḳomlek > ḳoĺmek (17-75).
9. ŋ > ng > g/ değişmesi
Ayrışma ve n sesinin elenmesiyle (ŋ > ng > g) meydana gelen bu değişme araştırdığımız
bölgede az sayıda görünmektedir.
öŋ > oġ > oġne ( -2)
10. ñ/ (ny) > n/ değişmesi
Ayrışma ve y sesinin elenmesiyle (ñ > ny > n) meydana gelen bu değişmenin örneklerine
Köstence ağzında çok nadir görünmektedir.
çıġañ (ETG:272) > şiŋgene (5-26).
11. ñ/ (ny) > y/ değişmesi
Ayrışma ve n sesinin elenmesiyle (ñ > ny > y) meydana gelen bu değişmenin örneklerine
bölgemizde sık rastlanmaktadır.
ḳañu (E TS:110) > ▄aysı (2-88) > ▄ayda (8-56) > ▄aydiy (20-206), yañ- (ETG:310) > yay> cayıp (11-21), ḳoñ ( B:55) > ▄oy (5-18).
12. ç/ > c/ değişmesi
Ötümlüleşme sonucunda meydana gelen bu değişme araştırdığımız bölgede yaygın şekilde
görünmektedir.
6
açı- (ETG:25 ) > acındım (1-93), oçaḳ (ETG:288) > oca▄ (1-9 ), ilinçü (ETG:62) > eglence
(22-13), kiçӓ ( B:55) > gecesı (11-105), inçḳӓ (ETG:275) > ıncecik (1 -43), ḳıçıḳ
(E TS:115) > ġıcıḳlı (12-209).
13. ç ≥ ş değişmesi
ç’nin sızıcılaşmasıyla meydana gelen bu değişme bölgemizin en önemli karakteristik
özelliklerinden biridir. Köstence ağzındaki hemen hemen tüm ç sesleri ş seslerine
dönüşmektedir.
İncelediğimiz Kırım Türkçesi ağzında eskiden ç sesleri hiç bulunmamaktaydı. Yıllar boyunca
Türkiye ile sıkı ilişkide bulunan Köstence Kırım Türkleri Türkiye Türkçesi’nin etkisiyle ç
sesini benimsemiş durumdalar. Gerçekleşmiş değişmeye paralel olarak yeni bir ç’li tabaka
önemli yer almaktadır (Kişisel görüşme,2009).
#ç ≥ #ş
çıḳ- (DLT:1 ) > şı▄tı (1-3 ), çal- (ETG:271) > şala (1-209), çalış- (DLT:133) > şal ştı (2-6)
çalışaman (6-1 1), çün-kim (CC:53) > şünkü (2-2 ) çünkü (6- 3), çeşit > şeşit (2- 3), çıpçık
(CC:50) > şipşelernı (9-42).
VçV > VşV
üçün (ETG:305) > uşún (1-5), köçür- (EUTS:76) > ḳoş- (1-12 ), kiçӓ ( B:55) > gecesı (11105) keşe (3-1
), çiçek (KB:131) > şeşek (20-336).
VçK > VşK
keç- (DLT:289) > geştı (1-14), ḳuç- (EUTS:122) > ▄uşa▄lağan (2-174), ḳoçḳar (EUTS:119)
> ▄oş▄arnı (12-22).
ç# > ş#
avuç (KB:3 :) > awuş (1- ), iç (ETG:27 ) > ışıne (1-121), ḳaç (E TS:106) > ▄aşta (2-17),
genç > genş (2-27), aç (ETG:25 ) > aş (2-67).
14. c > ş değişmesi
Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen bir değişme olarak Köstence ağzında yaygın
rastlanmaktadır.
haccı (Ar.) > aş lar (1-206), aḳmescit > a▄meşit (2- ), abur cubur (TTS) > abır şàbır (3-47).
7
15. #y ≥ #c değişmesi
İncelediğimiz bölgede kelime başında bulunan tüm y sesleri patlayıcılaşarak c sesine
dönüşmektedir. Bu değişme Köstence ağzının önemli karakteristik özelliklerinden biridir.
y’lerin korunması bölgede oluşmuş yeni tabakaya işaret etmektedir.
yol (ETG:312) > colımnı (1-11), yorı- (OY:191) > curdım (2- )
yure yure (2-43), yat-
(IB:63) > cat▄anları (1-22), yer (OY:1 7) > cerıne (1-67) yerde (8-68), yenil- > cenıle (1120), yaŋı (ETG:30 ) > canıdan (1-123), yaḳ- (DLT:731) > ca▄a (2- ), yadaġ (OY:1
cayaw (2- 3), yıġla- (ETG:310) > cılay (2-106), yar- ( B:63) > car p
)>
(2-127), yalaŋuz
(ETG:30 ) > caŋ▌ız (1-50), yigit (ETG:311) > cıġıtı (3-10), yaruḳ (KB:527) > carı▄ (122 9), yılıġ (E TS:191) > cıllı (1 -15), yemiş > cemíş (17-66), yumurtḳa (EUTS:198) >
cımırta (3-267), ımaḳ (EUTS:57) > ı + ber- > iber- > yiber- > cıberemız (6-184), yoġur(E TS:196) > cuwurıp (13-56).
Bazı kelimelerin morfofonetik açısından aynı olmaları karışıklık yaratabileceği için iki
kelimeden birinde y’nin korunmuş şekli kullanılmaktadır:
yaş (ETG:309) > caş (2- 6) ‘genç’ yaş (8- 7) ‘yaş’.
16. y >
g değişmesi
y > k değişmesi bölgemizde sadece bir kelimede gerçekleşmiş görünmektedir. Daha sonra k
sesinin ötümlüleşmesiyle g’li şekli de meydana gelmektedir.
yaŋa (E TS:190) > kene (1-161) gene (17-82).
17. f ≥ p değişmesi
Patlayıcılaşma yoluyla meydana gelen bu değişme bölgemizin en önemli karakteristik
özelliklerinden biridir.
Köstence Kırım Türkçesi ağzında p konsonu bulunmamaktaydı, diğer Türk ağızlarının etkisi
altında kaldığından yeni p tabakası meydana gelmiştir.
#f > #p
falan > palan (2-139), fidan > pidansıŋ (5-6 ), fincan (Ar.) > pıĺcanımsın (1 -45), frank >
pranġ (1 -57).
8
f/ ≥ p/
nefis > nepıs (2- ) nefıs (10-10 ), şeftali (TTS) > şeptalí (3-61), hafta (Ar.) > aptada (1791) afta (10-75), sofra > s pranı (1 -21), elifba > elippa (17-59), sofra (NF:376) > sıprağa
(13-70).
f# > p#
herif > erıp (2-107), hoşaf (Far.) > ▄oşap (9-182).
18. w/ > [f/] > p/ değişmesi
Bu değişmenin çok az sayıda örnekleri bulunmaktadır. w > p değişmesinin gerçekleşmesinde
arada bir [f] geçiş sesinin bulunduğu görünmektedir. w’nin p olabilmesi için önce f sesinden
geçmesi şarttır.
tüwek (DLT:679) > tüfek (KBS:9 1) > tüpeġı (2-120).
19. #m ≥ #b değişmesi
m konsonunun süreksizleşmesi sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizde sık
rastlanmaktadır. Bazı kelimelerde m konsonun hem değişmiş hem muhafaza edilmiş şekli
kullanılmaktadır.
men (OY:15 ) > ben (2-75)
men ( -72), miŋ (E TS: 7) > biŋ (9-1), min- (KB:316) > b ndı
(3-15) mınıp (12- 0), möŋrӓ- (EUTS:88) > ba▄ırıp (5-66).
20. #b > #m değişmesi
Bölgemizde nadir rastlanan b konsonun süreklileşmesi sonucunda meydana gelen değişme
sadece bir kaç kelimede görünmektedir.
bıdıḳ (DLT: 9) > m y ▄ (2-126).
21. p > b değişmesi
Köstence ağzında ötümlüleşme sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizde sık
rastlanmaktadır.
p/ > b/
çupan (DLT:161) > şobannan (2-92), tapış- (ETG:297) > tab ldım (1-10), kalapa (KBS:356) >
▄alabalı▄ (3-125), töpü (E TS:163) > damın töbesın (12-219).
9
#p > #b
palaz (KBS:684) > bala (9-114).
22. p/ > m/ değişmesi
p konsonun süreklileşmesiyle meydana gelen değişmenin örnekleri Kırım Türkçesi ağzında
nadir görünmektedir.
top (E TS:161) > tümala▄ (12-119) ‘yuvarlak’.
23. b ≥ p değişmesi
Ötümsüzleşme
sonucunda
meydana
gelen
bu
değişme
bölgemizin
karakteristik
özelliklerinden biridir. b’nin değişmiş şekli korunmuş şekliyle bir sırada kullanılmaktadır.
b’nin korunmuş şeklinin kullanılması tabakalaşmanın göstergesidir.
#b ≥ #p
bütün (ETG:271) > p t n (1-195) bǚtǚn (2-20), bit- (CC:35) > p tken (1-118), besle- (CC:30)
> pesliymen (2-93), bazar (Ar.) > pazar (4- 0), bıçaḳ (E TS:27) > p şağ
(3-120).
b# > p#
kitab (Ar.) > kitap (1-8), harab (Ar.) > ▄arap (1-187).
p/ > b/
tapa (E TS:1 7) > taba ( -2 ) (12-118).
24. # > [#g] > #y değişmesi
Bölgemizde bu değişmeye uğrayan örnekler çok az bulunmaktadır. Bu değişmenin
gerçekleşmesinde [#g] geçiş sesinin yer aldığı görünmektedir. Değişmenin gerçekleşebilmesi
için k’nin önce g olması şarttır.
kafir (Ar.) > ḱafır (19-74) > gavur (TTS) > yawurler (3-5).
25. b/ > [w/ v/] y/ değişmesi
Eski Türkçe devrinden bugüne geçerken b > y değişmesi bazı kelimelerde gerçekleşmiş
görünmektedir. Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizin önemli
karakteristik özelliklerinden biri olup sık rastlanmaktadır. Bu değişmenin gerçekleşebilmesi
10
için arada [w/ v/] geçiş seslerinin bulunması şarttır. Yıllardır Türkiye Türkçesi’nin etkisi
altında kalan Köstence Kırım Türkçesi ağzındaki bu değişmeye uğrayan kelimelerin geçiş
hallerine dönmesi gözlemlenmektedir. Değişmenin bozulması v tabakalaşmasının sonucudur.
seb- ( B:59) > sew- (DLT:50 ) > sew- sev- (NF:369) > sev- söy- (CC:163) > süydım (6153) sewdım (3-132);
eb (OY:136) > ew (DLT:205) > ew (NF:139) > ev (CC:71) > üy (20-2 ) evın (6-102).
26. b/ > [v/] > w/ değişmesi
b/ > w/ sızıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişmeye bölgemizde geniş olarak
rastlanmaktadır. Değişmenin gerçekleşmesinde arada [v/] sesinin bulunduğu görünmektedir.
b’nin w olabilmesi için v sürecinden geçmesi gerekmektedir.
tebe ( B:60) > teve tewe (DLT:608-609) > tewe (NF:424) > dew (9-290);
sub (OY:167) > suv (KB:410) > suw (3-108);
ab (IB:49) > av (DLT:50) > aw (NF:27) > awlamağa (6-44);
gebr (Far.) > gavur (TTS) > yawurler (19-75).
27. b > v
w değişmesi
Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizde sık görünmektedir. Köstence
ağzının karakteristik özelliklerinden biridir.
#b ≥ #v
Kelime başında b sesinin korunmuş şekline değişmiş şeklinden daha yaygın rastlanmaktadır.
Değişmiş şeklinin bulunması yeni v tabakasının oluşmasından kaynaklanmaktadır.
bar (OY:125) > var (3-3) bar (14-39), bar- ( B:50) > vardı▄ (2-19) bardım (5-93), ber(OY:129) > verdı (3-11) bereler (13-71).
b/ > v/
w/
yabaş (ETG:307) > yawaş (11-169), ḳabşur- (EUTS:106) > ▄awuşmışlar (2-161).
11
> [(ğ) > v] > w Ø değişmesi
28.
Sızıcılaşma ve erime sonucunda meydana gelen bu değişme kök ünlüsünden sonra ve kelime
sonunda görünmektedir. Bölgemizin en önemli karakteristik özelliklerinden biridir. g’nin w
olabilmesi ve eriyebilmesi için [(ğ) > v] sürecinden geçmesi gerekmektedir.
/ > [(ğ/) > v/] > w/ Ø değişmesi
oġul (ETG:2
) > ogul (DLT: 25) > oġul (NF:319) > oġul ovul (CC:1 2) > uwulları (9-235)
ul (7-10);
yaġ- (ETG:307) > yag- (DLT:726) > yaġ- (NF: 65) > yaġ- yav- (CC:214) > cawun (12-115);
aġız (ETG:2
) > agız (DLT:10) > agız (NF: ) > avuz aġuz (CC:3) > awuz m znı (2-152);
tuġ- (ETG:302) > tuġ- (NF: 32) > toġ- tuv- (CC:191) > tuwdım (1-1) tūmasın (2-101);
taḳıġu (E TS:1 5) > takagu (DLT:562) > taḳuḳ (NF:401) > tavuḳ (CC:181) > tawu▄ların
(9-50);
soġıḳ (ETG:294) > soguk (DLT:526) > suvuḳ (CC:161) > suwuğ (17-91);
taġ (ETG:296) > tağ (DLT:560) > taġ (NF:393) > taġ tav (CC:176) > taw (11-6) dağlar
(3-374);
buzaġu (ETG:271) > buzagu (DLT:121) > buzaġu (NF:90) > buzav (CC: 3) > bŭzaw (12-27).
# > [ğ# > v#] > w# Ø değişmesi
adıġ (E TS:3) > ayığ (DLT:5 ) > ayu (CC:19) > ayuw (21-43) ayu (18-21);
küdegü (ETG:2 5) > küyegü küyov (CC:129) > kiyewge (11-14);
arıġ (ETG:261) > arığ (DLT:32) > arıġ (NF:20) > arov (CC:11) > arū (2-21).
29. g,
> ğ değişmesi
g’nin sızıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişmeye incelediğimiz ağızda düzenli bir
şekilde ve sık rastlanmaktadır. İki vokal arasında kalan g sesinin sızıcılaştığı görünmektedir.
/ > ğ/
ḳızġan- (ETG:280) > ▄ızğanğan (1 - 5), ıġaç ( B:53) > ağaç (12-115), baġla- (CC:21) >
bağlamağa (1- ), baġ (DLT:59) > bağları (3-62), aġır (ETG:259) > ağır (1-161), soġan
(ETG:29 ) > soğan (6-170), ḳabirġa (KBS:
9) > ▄abırğalarım (20-301).
12
#g > #ğ
gayri (Ar.) > ğayrı (2-194).
30. g,
> , ▄ değişmesi
g’nin ötümsüzleşme ve aşırı patlayıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişme
bölgemizde yaygın şekilde rastlanmaktadır.
# > #▄
ġayıb (Ar.) > ▄ayıb (1 - 6), ġaliba (Ar.) > ▄alib (3-70).
g/ > k/
ӓgsül- (ETG:263) > eksıĺmeye (9-18).
# > ▄#
baġ (ETG:266) > bo▄şalar (17-73), batıġ (DLT:75) > bata▄lı▄ (12-230).
/ > ▄/
ḳurtġa (ETG:2
) > ▄urt▄a (20-312), yaġın (E TS:1 2) > ya▄ın (1-219), ḳısġa (ETG:2 0) >
▄ıs▄a (2-148).
31. K ( , ḳ) ≥ G (g, , ğ,) değişmesi
k’nin ötümlüleşme ve sızıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişmenin bölgemizdeki
kelimelerin başında ve iki vokal arasında gerçekleştiği sık rastlanmaktadır. Bölgemizde
kelime başında k seslerinin korunmuş şekilleriyle bir sırada ötümlüleşmiş şekillerinin
kullanılması görünmektedir. İncelediğimiz Köstence ağzında kelime başında bulunan k
seslerinin ötümlüleşmesi tabakalaşmanın göstergesidir.
#k ≥ #g
kibi(DLT:32 ) > gibı (1-61) ḳıbı (1-3), keç- (DLT:2 9) > geştí (1-1 ) > geşe (2-50) keşken
(1-35), kiŋ (ETG:2 1) > genışledı (1-31), kirü (OY:152) > gerı (1-7 ), kӓmi (E TS:70) >
gem lerı (3- 6), kit- (ETG:2 1) > gitmiş (2-25), kez- (KB:2 2) > gezmed m (2-129), kiçӓ
( B:55) > gecesı (11-105) keşe (3-184)
# >#
kün (KB:301) > ġunı (2-19).
13
#ḳ > #ğ
ḳayӓt (E TS:11 ) > ğayet (1-1).
#ḳ > #
ḳıçıḳ (E TS:115) > ġıcıḳlı (12-209).
ḳ/ > ğ/
aḳa (E TS:6) > ağamız (1- 9), çıḳar- (DLT:1 7) > ş ğardı▄ (2-140).
/> /
tökül- (DLT:6
) > toġılíp (1-11 ), öküz (E TS:100) > oġ z (2-150).
32. K ( , ḳ) > K (ḳ, ▄) değişmesi
ön damak k seslerinin arka damaklılaşması ve arka damak ḳ seslerinin aşırı patlayıcılaşması
sonucunda meydana gelen bu değişmeye bölgemizde sık rastlanmaktadır. Gerçekleşmiş olan
bu değişme Köstence ağzının karakteristik özelliklerinden biridir.
#k > #ḳ
kötür- (ETG:2 3) (KB:286) > ḳoterıle (1-122), köçür- (EUTS:76) > ḳoşmek
(1-12 ), kün
(ETG:285) > ḳun (2-59).
#ḳ > #▄
ḳañu (E TS:110) > ▄ayda (2-14), ḳaraḳ (ETG:278) > ▄aradım (9-109), ḳal- (KB:215) >
▄almamış (2-28), ḳart (ETG:278) > ▄art (2-80), ḳazġan (KBS:488) > ▄azannar (2-57), ḳorḳ(IB:55) > ▄or▄ı (1-21), ḳıpçaḳ (DLT:324) > ▄ıpça▄larıŋ (1-17), ḳatun (ETG:273) > ▄at n
(2-85), ḳapuġ (KB:221) > ▄apı (2-114), ḳızġan- (ETG:280) > ▄ızğanğan (1 -45), ḳuduġ
(ETG:284) > ▄uyıŋ (12-133), ḳuç- (EUTS:122) > ▄uşa▄lağan (2-174), ḳızḳıl (E TS:11 ) >
▄ızıl (16-169), kalapa (KBS:356) > ▄alabalı▄ (3-125), ḳoçḳar (EUTS:119) > ▄oş▄arnı (1222), ḳabirġa (KBS:
9) > ▄abırğalarım (20-301).
ḳ/ > ▄/
yaḳın (KB:515) > ya▄ın (1-3), yıḳ- (ETG:310) > yı▄ıŋğa (2-79), yoḳaru (EUTS:196) >
yo▄arı (2-154), aḳtar- (ETG:259) > a▄tarğanda (1-8), yaḳşı (KB:516) > ya▄şı (12-206),
toḳsun (DLT:635) > do▄san (17- 5), başḳa (KBS:119) > baş▄a (6-171).
14
ḳ# > ▄#
oçaḳ (ETG:288) > oca▄ (1-94), oḳ (DLT:429) > o▄lar (2-121), aḳ (ETG:259) > a▄
(1-124),
atruḳ (E TS:17) > artı▄ (1-159), badruḳ (ETG:266) > bayra▄ (12-19), yaruḳ (KB:527) >
carı▄ (12-249), ḳapaḳ (ETG:277) > ▄apa▄ (12-121), ḳulġaḳ (EUTS:123) > ▄ula▄ (3-280).
33. h > ▄ değişmesi
Patlayıcılaşma sonucunda meydana gelen bu değişmeye bölgemizde yaygın şekilde
rastlanmaktadır.
#h > #▄
harab (Ar.) > ▄arap (1-1 7), hoşaf (Far.) > ▄oşap (9-182).
h/ > ▄/
bahçe (Far.) > ba▄şa (3-61), pahlava (KBS:684) > pa▄lawan (19-117), tahta (Ar.) >
ta▄tadan (3-116),
34. ḳ > h değişmesi
Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen ḳ > h değişmesi bölgemizde çok nadir rastlanan bir
değişmedir.
ḳaŋ (KBS: 03) > hanım (1-212).
35. s/ > ş/ değişmesi
Bölgemizde çok nadir rastlanan değişmelerden biridir.
miskiç (E TS:
) > mışı▄larğa (20-113) ‘kedi’
36. ş/ > s/ değişmesi
Köstence Kırım Türkçesi ağzında ayrı bir tabakalaşma olarak görünen bu değişmeye bazı
bölgelerde sık rastlanmaktadır.
ciyılış- > ciy l sıp (5-32), eşit- > esıttıŋ (5-3 ), taşla- > taslamayma (5-59)
15
37. h > Ø değişmesi
Köstence ağzında yabancı kelimelerde bulunan h seslerinin ya yutularak yada eriyerek
ortadan kaybolması görünmektedir.
#h > Ø (yutulma)
harb (Ar.) > arbı (1-120), hoca (Ar.) > oca (21-28), hemen (Ar.) > emen (1-177), hareket (Ar.)
> areketlerın (1-196), hakk (Ar.) > a▄ları (1-203), hesab (Ar.) > esap
(1-210), hazır (Ar.) >
azır (2-105), hava (Ar.) > awasına (3-120), hafta (Ar.) > aptada (17-91).
KhV > KØV (h > Ø, yutulma)
meşhur (Ar.) > meşūr (1-18).
VhV >VØV (h > Ø, erime)
muhacir (Ar.) > muācir (1-180), cahil (Ar.) > cail (1-1 5), şehir > şeerlerge (1-193), rahat >
rāat (1-193), herif (Ar.) > erıp (2-107), mühendis (Ar.) > muendizi (17-89).
VhK >VØK (h > Ø, erime)
rahmet (Ar.) > rāmet (2-30).
h# > Ø (erime)
abdullah (Ar.) > aptuĺĺā (1-4).
38.
> Ø değişmesi
Bölgemizde sık görünen değişmelerinden biridir. Kelime içinde ve sonunda sık
rastlanmaktadır.
# > Ø (erime)
antaġ (E TS:11) > endı (2-45), elig (OY:138) > elli (18-56), ḳapuġ (KB:221) > ▄ap n (2-85),
ḳuduġ (ETG:2
) > ▄uyıŋ (12-133), arıġ (ETG:261) > aru (11-43), ḳatıġ (E TS:113) >
▄attıca (9-205), yılıġ (E TS:191) > cıllı (1 -15), boduġ (E TS:30) > boyalandı (20-243).
V K > VK ( > Ø, erime)
yıġlamaḳ (DLT:7 1) > c laysıŋ (9-76), tuġmaḳ (ETG:302) > tūmasın (2-101), oġul
(ETG:2
) > ulı ( - ), toġru (E TS:159) > ışin torası (22-86).
16
K V > KØV ( > Ø, yutulma)
yalġan (DLT:73 ) > yalan (1-13), kӓrgӓk (E TS:71) > kerek (3-338), ḳazġan (KBS:) >
▄azanğa (12-189), ḳazġan- (ETG:279) > ▄azana (2-75), çümgen (DLT:163) > çimene (1 42), ḳulġaḳ (EUTS:123) > ▄ulağıman (9-259).
K K > Ø (yutulma)
aŋamaḳ (EUTS:11) > anġlamaḳ > anladı (1-89).
39. y > Ø değişmesi
İncelediğimiz ağızda nadir rastlanan değişmelerinden biridir.
Ky# > Ø (y > Ø, düşme)
çıġany (ETG:272) > şiŋgene (5-26).
40. n/ (ŋ) > Ø değişmesi
Bölgemizde kelime içinde ve kök ünlüsünden sonra gelen n (ŋ) seslerinde rastlanan bir
değişmedir.
VnK > VK (n > Ø, erime)
ḳanyu (EUTS:110) > ▄aysı (2-88) > ▄ayda (2-170) > ▄aydiy (3-67), ḳony (IB:55) > ▄oy (518).
ŋ/ > Ø (erime)
soŋra > sora (2-173), yany- (ETG:310) > yay- > cayıp (11-21).
41. ḳ > Ø değişmesi
ḳ sesinin yutulması ile bir sırada eriyerek ortadan kaybolması incelediğimiz ağzın bir çok
kelimelerinde rastlanan değişmedir.
KḳV > KV (ḳ> Ø, yutulma)
ḳızḳıl (E TS:11 ) > ▄ızıl (16-169), yumurtḳa (E TS:19 ) > cımırta (3-267).
ḳ/ > Ø (erime)
oḳşa- (KB:337) > ŏşay (9-195), urbaḳ (E TS:17 ) > urbaların (20-243).
17
42. l/ > Ø değişmesi
Eski Türkçe devrinden günümüze geçerken bazı kelimelerde l sesinin erimesi ve bu erime
olayının kalıcı hale gelmesi bazı kelimelerde görünmektedir.
keltür- (DLT:29 ) > ket r- (1-180), oltur- (DLT) > otırdı (5-98).
SONUÇ
Rus Türkolog Baskakov’un yaptığı tasnife dayanarak ve bölge ağzımızda meydana gelen ses
değişmelerini esasa alarak Köstence Kırım Türkçesi ağzının Kıpçak Şivesinin Kıpçak Nogay
grubuna ait olabileceği kanısına vardık. Baskakov’un çalışmasına göre Kıpçak Nogay
grubunun belirgin özellikleri şunlardır: 1) ç > ş değişmesi: kaç- > kaş-, aç- > aş-; 2) m > b
değişmesi: min- > bin-, miŋ > biŋ; 3) b > p değişmesi: bütün > pıtın, bit- > pıt-, besle- >
pesle-, bıçaḳ > pışa▄.
18
Tablo 3: Ünsüzler
Ötümlü Ötümsüz
b, b
d
c
g, ǵ
m n, ń
▌
ş, ş
Hırıltılı
s, ś
Diş
damak
Dudak
Dudak
damak
Damak
Arka
ḳ
▄
Sonant
A ıcı
Hışırtılı
k, ḱ
f
Sürtünücü
Asıl diş
Diş duda
ç
Ötümsüz
Ötümlü
t, t
Yarı
ötümlü
Süre siz
Patlayıcı
Süre li
patlayıcı
Geniz
Sonant
p
ŋ
h
ḫ
v, v z, ź
Ötümlü
Sızıcılar
Ötümsüz
Aşırı
patlayıcı
Patlayıcılar
Asıl duda
Diş eti
Ön
Damak
Diş
Diş
Dudak
j
ğ
y
w
r, ŕ l, ĺ
Köstence ağzında standart Türkiye Türkçesi konuşma diline ait (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m,
n, p, r, s, ş, t, v, y, z) ünsüzleri vardır. İncelediğimiz bölgede normal değerdeki ünsüzlerin
yanında bir takım farklı özellikler taşıyan ünsüzler (b, ġ, ▌, ǵ, ḫ, ḳ, ▄, ḱ, ĺ, , ŋ, , , ş, t, v, ź, w)
19
bulunmaktadır. İncelediğimiz ağızın konuşma dilinde varyantlarıyla birlikte 39 tane ünsüz
kullanılmaktadır.
Tablo 2: Ünlüler
Düz
Yuvarlak
Geniş
Geniş
Dar
Dar
Arka
Ön
Arka
Ön
Arka
Ön
Arka
Ön
a, ā, ă
e, ē, ĕ
ı, ī, ,
i, ı, ı
o, ō, ŏ
ö, ȫ, ö
u, ū, ŭ
ü, ǖ, ǚ
yarı ince
á
í
yarı dar
à
è
yarı
yuvarlak
å
e
yarı
damak
ã
ó
ө
ı
ú
ӫ
ı
Romanya Köstence’deki Kırım Türkçesi Ağzında standart Türkiye Türkçesi’ndeki ünlülerin
tamamı bulunmaktadır (a, e, ı, i, o, ö, u, ü). İncelemiş olduğumuz bölgede normal değerdeki
ünlülerin yanında bir takım farklı özellikler taşıyan ünlüler de bulunmaktadır. Aynı zamanda iki
ünlünün özelliklerini bulunduran ünlü türler (á, à, å, ã, è, e, í, ı, ı, ó, ө, ӫ, ú), bu ünlülerin uzun
(ā, ē, ī, ı, ō, ȫ, ū, ǖ) ve kısa (ă, ĕ, , ı, ŏ, ö, ŭ, ǚ) türleri bulunmaktadır. İncelediğimiz bölgede
varyantlarıyla birlikte 37 tane ünlü bulunmaktadır.
KAYNAKLAR
GRÖNBECH, K (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü. Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük
Dizini, Çev., Kemal Aytaç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
DEVELLİOĞL , Ferit (200 ), Osmanlıca –Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Baskı 25, Aydın
Kitabevi Yayınları, Ankara.
ATALAY, Besim (1986), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, ‘‘Endeks’’, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara.
20
ECKMANN, Janos (2003), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, 2.
Baskı, Yayıma Hazırlayan: Sertkaya, O. F., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
ERCİLAS N, Ahmet B. (1999), ‘‘Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon
İşaretleri’’, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997), Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, s. 43-48.
GABAIN, A. Von (2007), Eski Türkçenin Grameri, 5. Baskı, Çev., Mehmet Akalın, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara.
CAFEROĞL , Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, Enderun Kitabevi,
İstanbul.
TEKİN, Talat (200 ), Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Öncü Kitap, Ankara.
ARAT, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig, Cilt 3, İndeks, Yayıma Hazırlayan: Sertkaya,
O. F., Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi
Sözlüğü, Cilt 1, 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
KARAMANL OĞL , Ali Fehmi (199 ), Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil
Kurumu
Yayınları, Ankara.
ATA, Aysu (1998), Nehcü’l-Faradis, Cilt 3, Dizin – Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara.
TEKİN, Talat (200 ), Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
DEMİRAY, Kemal (19
), Temel Türkçe Sözlük, Baskı , İnkılap Kitabevi, Ankara.
TUNA, Osman Nedim (1986-87), Türk Dilbilgisi. Fonetik-Morfoloji-Yaşayan Türk Lehçeleri
Ders Notları, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyetı Eğitimi Bölümü.
TURAN, Zikri (1993), Eski Anadolu Türkçesi’nde Ünlü Uzunlukları, Açıkgöz Yayınları,
Malatya.
TURAN, Zikri (2006), Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara.
21
İŞARETLER
#
/
//
()
[]
Ø
+
>
≥
K
V
ˊ
`
˚
ˉ
˘
: Bir sesin başında kelime başını, sonunda kelimenin sonunu gösterir.
: İki kelimenin sesleri arasındaki ulanmayı gösterir.
: Bir ünsüzden sonra gelirse kök hecesinden sonraki durumunu, bir ekin sesleri arasına
girerse, o seslerin birbirinin yerine geçtiğini belirtir.
: Kelime içindeki ses grubunu gösterir.
: Bir sesin ya da şeklin ihtiyariliğini gösterir.
: Bir sesin ya da şeklin ihya edildiğini gösterir.
: Telaffuzdan kalkmış ancak fonksiyonu ile yer alan bir şekil gösterir.
: İsme bağlanmayı gösterir.
: Fiile bağlanmayı gösterir.
: Değişmeyi gösteren işaret.
: Bir sesin hem değiştiğini hem de korunduğunu gösteren işaret.
: “Ünsüz” teriminin formüllerdeki ifadesidir.
: “Ünlü” teriminin formüllerdeki ifadesidir.
: Kalın ünlüler üzerinde yarı incelmeyi ifade eden işaret, ünsüzler üzerinde
palatalleşmeyi gösteren işaret.
: Geniş ünlüler üzerinde yarı daralmayı ifade eden işarettir.
: Düz ünlüler üzerinde yarı yuvarlaklaşmayı ifade eden işarettir.
: Ünlüler üzerinde yarı damaklılaşmayı gösteren işarettir.
: Ünlüler üzerinde uzunluğu gösterir.
: Ünlüler üzerinde kısalığı gösterir.
KISALTMALAR
Ar
: Arapça
CC
: Codex Cumanicus
DLT : Divanü Lûgat-it-Türk Dizini
ETG : Eski Türkçenin Grameri
EUTS : Eski ygur Türkçesi Sözlüğü
Far : Farsça
IB
: rk Bitig Eski ygurca Fal Kitabı
KB
: Kutadgu Bilig
KBS : Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken
KTG
NF
OY
TTS
(2-88)
Bilgisi Sözlüğü
: Kıpçak Türkçesi Grameri
: Nehcü’l-Feradis
: Orhon Yazıtları
: Temel Türkçe Sözlük
: 2- derleme yapılan kişinin sayı numarası, 88- satır numarası.
22