Ayışığında Çalışanlar: Türkiye`de İkinci İşte Çalışma

Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
Ayışığında Çalışanlar: Türkiye’de İkinci İşte Çalışma
Gonca Konyalı ∗
İşletme Fakültesi, Dokuz Eylül Üniversitesi
E-posta: [email protected]
Pınar Narin Emirhan
İşletme Fakültesi, Dokuz Eylül Üniversitesi
E-posta: [email protected]
Özet
Bu çalışmanın amacı ikinci işte çalışmanın hangi faktörler tarafından etkilendiğinin
Türkiye için araştırılmasıdır. Tansel (1995) 1987 yılı Hanehalkı İşgücü Anketinden derlenen
verileri kullanarak yaptığı çalışmasında, probit modeli kullanarak kentli erkeklerin ikinci işte
çalışma olasılığının belirleyenlerini incelemiştir. Bu çalışmada ise probit ve tobit modellerle
2003 ve 2004 yılı TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketi verileri kullanılarak ikinci işte çalışma
durumu kamu/özel ve çeşitli sektörler ayrımında incelenecektir. Çalışma, konuya ilişkin kısıtlı
literatüre yapacağı katkı açısından önemlidir.
Anahtar Kelimeler: İkinci iş, Tobit model, Probit model.
JEL Kodu: J22
∗
Correspondence: Dokuz Eylül Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Tınaztepe Yerleşkesi, Buca 35160 İzmir.
e-posta: [email protected] Faks: +90-232-453 50 62
1
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
1. Giriş
Fertlerin istihdam edildikleri asıl işleri dışında bir başka işte daha çalışmaları ikinci
işte çalışma olarak tanımlanmaktadır. Ülkelerin işgücü piyasalarında ikinci işte çalışma
durumu ve özellikle fertlerin ikinci işte çalışma kararı almalarında etkili olan faktörler
konunun en çok irdelenen boyutu olmuştur. Bu çalışma, Türkiye verileriyle, fertlerin ikinci
bir işte çalışıp çalışmama kararı üzerinde etkili olan faktörleri araştırmaktadır. Tansel (1995),
1987 Hanehalkı Bütçe Anketi verilerini kullanarak şehirlerde yaşayan ve ücret geliri elde
eden erkeklerin ikinci işte çalışma kararını etkileyen faktörleri araştırdığı çalışmasında;
kişilerin esas işlerinden elde ettikleri ücret gelirlerinin ikinci işte çalışma kararını etkilediğini
göstermiştir. Buna göre, esas işinde nispeten düşük ücret geliri elde edenlerin ikinci işte
çalışma olasılığı daha yüksektir. İkinci işte çalışma olasılığını pozitif yönde etkileyen diğer
faktörler ise; eğitim seviyesi, iş deneyimi ve toprak sahibi olmaktır. Bu çalışma, 2003 yılı
Hanehalkı Bütçe Anketi verilerini kullanarak, Tansel (1995)’in çalışma sonuçlarını
güncellemeyi amaçlamaktadır.
Türkiye’de ikinci işte çalışmaya ilişkin yasal düzenlemelere göre işçiler için ikinci işte
çalışmanın önünde yasal bir engel olmamakla birlikte, konuya ilişkin esasların belirlenmesi
işçi-işveren arasındaki iş sözleşmelerine bırakılmıştır. 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu
uyarınca istihdam edilen kamu çalışanlarının ikinci işte çalışma koşulları ise kanunun 28.
maddesi ile belirlenmiştir.
Çalışmanın planı şu şekildedir. İkinci bölümde, literatür özeti; üçüncü bölümde,
Türkiye’de ikinci işte çalışanların özelliklerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler sunulmaktadır.
Uygulamaya ilişkin sonuçlar ise dördüncü bölümde tartışılmaktadır.
2. Literatür
Hamel (1967)’in araştırması ABD’de ikinci işte çalışanların ağırlıklı olarak genç, evli
ve çocuklu erkekler olduğunu göstermektedir. Bu gruba girenlerden özellikle daha esnek
çalışma saatleri olan öğretmen, polis ya da çiftçiler arasında ikinci işte çalışmanın daha
yaygın olduğu görülmektedir. ABD’de bireyler ikinci işlerinde ağırlıklı olarak ya tarımsal
faaliyetlerle ilgilenmekte ya da kendi küçük işletmelerinde çalışmaktadır. Bireylerin bir kısmı
ek gelire ihtiyaç duydukları için ikinci işte çalışırken, bir kısmı daha yüksek yaşam
standardına ulaşabilmek için ikinci işte çalışmaktadır.
2
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
ABD işgücü piyasasının ele alındığı bir diğer çalışmada Shishko ve Rostker (1976)
ikinci işe katılımın belirleyenlerini incelemiştir. Gelir değişkenlerinin ön plana alındığı
çalışmada, bireyin esas işindeki ücreti ve ücret-dışı gelirleri ile ikinci işe katılımı arasında ters
yönlü bir ilişki bulunmuştur. Gelir dışındaki değişkenlere bakıldığında da ikinci işte
çalışmanın aile büyüklüğü ile pozitif, yaş ile negatif ilişkisinin olduğu görülmektedir.
Reilly ve Krstic (2003) çalışmalarında Yugoslavya Federal Cumhuriyetinde 1998 yılı
verilerini kullanarak hem ikinci işte çalışma davranışını, hem de ikinci işte çalışma saatlerinin
belirleyenlerini araştırmıştır. Yazarlar, ikinci işte çalışmanın ülke içinde bazı bölgelerde
yoğunlaştığını ve mavi yakalı çalışanlar arasında daha yaygın olduğunu ortaya koymuşlardır.
İkinci işte çalışma 30’lu yaşlardaki erkekler arasında daha yaygındır. İkinci işte çalışma
kararında ikinci işten elde edilecek ücret ve asıl işten elde edilen gelir önemli rol
oynamaktadır.
Krishnan (1990), evli erkeklerin ikinci işte çalışıp çalışmama kararlarını ve çalışma
saatlerini incelemiştir. Çalışmada özellikle eşlerin çalışıp çalışmamasının erkeklerin ikinci işle
ilgili kararına etkisi ele alınmıştır. Bulgulara göre bireyin asıl işindeki ücreti ile ikinci işte
çalışma olasılığı arasında ters yönlü ilişki olduğu, hane büyüklüğünün ikinci işte çalışma
olasılığını arttırdığı ve eşlerin işgücüne katılımının erkeklerin ikinci işte çalışma olasılığını
azalttığı görülmektedir. Ayrıca yüksek beşeri sermaye ikinci işte çalışma olasılığını
azaltmakta, ancak birey ikinci işte çalışmayı tercih ederse ikinci işteki ücretini
yükseltmektedir.
3. İkinci İşte Çalışanların Özellikleri
Bu çalışmada 2003 yılı Hanehalkı Bütçe Anketi (HHBA) verileri kullanılmıştır. Bu
anketin kullanılmasının sebebi, ikinci işte çalışmaya ilişkin detaylı sorulara yer vermesidir.
Bu anketten oluşturulan örneklem seti anket ayı içinde herhangi bir ücret geliri olan 18-65 yaş
arasındaki hanehalkı reislerini kapsamaktadır. Bu kısıtlar altında örneklem büyüklüğü 10206
kişidir. Bu kişilerin yüzde 5.7’si son bir yıl içinde ikinci bir işte çalışmışlardır. İkinci işte
çalışan hanehalkı reislerinin yüzde 98.2’si erkek, yüzde 97.4’ü ise evlidir. İkinci işte
çalışanların yüzde 82.1’i sendikaya kayıtlı değildir.
3
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
Tablo 1: Değişkenlerin Ortalama ve Standart Sapmaları
Tek İşte Çalışanlar
Ortalama
Standart
Sapma
Sürekli
Değişkenler
Esas işteki
deneyimi
Yaş
Esas İşteki
Haftalık
Çalışma
Süresi
Ek İşteki
Haftalık
Çalışma
Süresi
Hanehalkı
Büyüklüğü
Esas İşteki
Ücret (Aylık,
nakdi)
Esas İşteki
Ücret (Aylık,
ayni)
Yıllık Ek İş
Nakdi Geliri
Kesikli
Değişkenler
Gözlem
Sayısı
Evli
Erkek
Sendika
Özel Sektör
İki işte çalışanlar
Ortalama
Standart
Sapma
Tüm Örneklem
Ortalama
Standart
Sapma
9.55
7.75
10.90
7.95
9.62
7.77
38.68
50.13
8.43
15.16
39.71
47.05
8.04
16.19
38.73
49.96
8.41
15.23
-
-
21.32
15.69
-
-
4.20
1.57
4.43
1.58
4.22
1.57
551000000
449000000
461000000
345000000
546000000
445000000
38500000
58500000
27200000
53100000
37900000
58300000
1760000000
2170000000
9623
9623
583
583
10206
10206
9223
9362
1337
6273
95.84
97.29
13.89
65.19
568
573
104
358
97.43
98.28
17.84
61,41
9791
9935
1241
6631
100
100
100
100
Tablo 1’den anlaşıldığı üzere, ikinci işte çalışanlar tek işte çalışanlara göre daha
deneyimli, daha yaşlı olup, daha geniş ailelere sahiptirler. İkinci işte çalışanlar, tek işte
çalışanlara göre asıl işlerinde daha az saat çalışmaktadırlar ve asıl işlerindeki gerek nakdi
gerek ayni ücretleri daha düşüktür.
Tablo 2: İkinci işte çalışanların hanedeki çalışan kişi sayısına göre dağılımı
Hanedeki Çalışan Kişi
Sayısı
1
İkinci İşte Çalışanların Sayısı
İkinci işte çalışanların oranı (%)
309
53.00
4
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
2
3
4
5
6
8
191
51
21
8
2
1
32.76
8.75
3.60
1.37
0.34
0.17
Tablo 2’den görüldüğü üzere, ikinci işte çalışma oranının hanedeki çalışan kişi sayısı
azaldıkça arttığı görülmektedir.
Tablo 3: İkinci işte çalışanların asıl işlerindeki ve ikinci işlerindeki sektörel dağılımı
SEKTÖR
Tarım, avcılık, ormancılık veya balıkçılık
Madencilik ve taş ocakçılığı, imalat sanayi veya elektrik, gaz
ve su (Sanayi)
İnşaat ve bayındırlık işleri
Toptan ve perakende satış, motorlu araçlar, motosiklet, kişisel
ve ev eşyalarının tamiri
Otel ve lokantalar
Ulaştırma, haberleşme ve depolama hizmetleri
Mali aracı kuruluşların faaliyetleri veya gayrimenkul, kiralama
ve iş faaliyetleri
Kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik
Eğitim veya sağlık işleri ve sosyal hizmetler sektöründe
Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri, evlerde
yaptırılan hizmet işleri veya uluslararası örgütler ve
temsilcilikler
Asıl İş
(%)
7.72
18.19
İkinci İş
(%)
58.67
4.29
19.04
6.69
7.03
10.63
3.26
4.12
3.09
1.54
2.40
3.08
14.92
13.9
9.09
0.69
3.95
7.72
İkinci işte çalışanların asıl işlerindeki ve ikinci işlerindeki sektörel dağılımına
bakıldığında (Tablo3) ise, ikinci işte çalışanların asıl işte çalışma bakımından en çok inşaat ve
bayındırlık işinde yoğunlaştığı görülmektedir. Ardından sırasıyla sanayi ve kamu yönetimi,
savunma, zorunlu sosyal güvenlik sektörü gelmektedir. İkinci işte çalışanların ise yüzde 58.6
oranıyla tarım sektöründe iş bulduğu görülmektedir.
Tablo 4: İkinci işte çalışanların asıl işlerindeki ve ikinci işlerindeki meslek grupları
MESLEK GRUBU
Kanun yapıcı, üst düzey yönetici, müdür
Profesyonel meslek mensubu
Yardımcı profesyonel meslek mensubu
Büro ve müşteri hizmetlerinde çalışan eleman veya hizmet ve
satış elemanı
Tarım, hayvancılık, avcılık, ormancılık ve su ürünleri çalışanı
Sanatkar ve ilgili işlerde çalışan
Tesis ve makine operatörü ve montajcı
Nitelik gerektirmeyen işlerde çalışan
Asıl İş
(%)
4.29
11.32
5.66
18.35
İkinci İş
(%)
6.35
6.17
2.57
5.15
1.37
23.84
10.81
24.36
54.72
8.23
3.60
13.21
5
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
İkinci işte çalışanların meslek dağılımına bakıldığında ise, ikinci işte çalışanların asıl
işte çalışma bakımından en çok nitelik gerektirmeyen işlerde ve sanatkarlarda yoğunlaştığı
görülmektedir. İkinci işte çalışanların yarıdan fazlası ise (yüzde 54.7) tarımcılıkla
uğraşmaktadır.
4. Veri Seti ve Değişken Tanımları
Çalışmada kullanılan değişkenlerin tanımları Tablo 6’da sunulmuştur. HHBA’da
verilen haftalık çalışma süresi aylığa dönüştürülerek, aylık ücrete oranlanmış ve saat ücreti
hesaplanmıştır. Hanehalkı reisinin yıllık emek-dışı nakdi geliri toplam fert gelirinden ücret
geliri, ikramiye geliri, prim, bahşiş vb. geliri, ek iş geliri ve değiştirilen iş geliri çıkartılarak
hesaplanmıştır.
Tablo 5: Değişken Tanımları
Değişken Adı
Değişken Tanımı
Demografik Özellikler
YAS
Bireyin yaşı
DENEYIM
HICEV
ESEV
EVLI
Eğitim
EGITIM
UNIV
Çalışma Koşulları
SAGLIKS
SENDIKA
ISTIHDAM
GECSOZ
Ferdin esas işteki çalışma süresi (yıl)
=1 eğer fert hiç evlenmedi, boşanmadı, ayrılmadıysa; 0 değilse
=1 eğer fert dul, boşanmış, ayrı yaşıyorsa; 0 değilse
=1 eğer fert evliyse; 0 değilse
İşyeri Özellikleri
OZEL
CALKISI10
CALKISI25
CALKISI50
Sektör
TAR
SAN
INS
TIC
TUR
ULAS
FIN
Ferdin eğitimde geçirdiği süre
=1 eğer bir üniversiteye gittiyse; 0 değilse
=1 eğer ferdin sağlık sigortası varsa; 0 değilse
=1 eğer fert sendikaya kayıtlı ise; 0 değilse
=1 eğer fert sürekli istihdamdaysa; 0 değilse
=1 eğer fert geçici istihdamda veya sabit süreli sözleşmeli ise; 0 değilse
(baz grup sözleşmesiz olarak arada sırada çalışan)
=1 eğer fert özel sektörde çalışıyorsa; 0 değilse
=1 eğer işyerinde çalışan kişi sayısı 10’dan az ise; 0 değilse
=1 eğer işyerinde çalışan kişi sayısı 9’dan fazla 25’den az ise; 0 değilse
=1 eğer işyerinde çalışan kişi sayısı 24’den fazla, 50’den az ise; 0 değilse
(baz grup 50+)
=1 eğer fert tarım, avcılık, ormancılık veya balıkçılık sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse
=1 eğer fert madencilik ve taş ocakcılığı, imalat sanayi veya elektrik, gaz ve su
sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse
=1 eğer fert inşaat ve bayındırlık işleri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse
=1 eğer fert toptan ve perakende satış, motorlu araçlar, motosiklet, kişisel ve ev
eşyalarının tamiri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse
=1 eğer fert otel ve lokantalar sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse
=1 eğer fert ulaştırma, haberleşme ve depolama hizmetleri sektöründe çalışıyorsa; 0
değilse
=1 eğer fert mali aracı kuruluşların faaliyetleri veya gayrimenkul, kiralama ve iş
faaliyetleri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse
6
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
=1 eğer fert kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik sektöründe
çalışıyorsa; 0 değilse
=1 eğer fert eğitim veya sağlık işleri ve sosyal hizmetler sektöründe çalışıyorsa; 0
değilse
=1 eğer fert diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri, evlerde yaptırılan
hizmet işleri veya uluslararası örgütler ve temsilcilikleri sektöründe çalışıyorsa; 0
değilse
KAM
EGSA
DIG
Meslek
YONET
PROF
YPROF
HIZMET
TARIM
SANAT
OPER
DIGER
İşe Ait Özellikler
CALSUR
Ekonomik
UCRET
NAGELIR
AYGELIR
Hanehalkı Özellikleri
HANE
CALKISI
TOPLAM ÇOCUK
SAYISI
COCUK6
COCUK6a
Ek İşte Çalışma
Durumu
EKIS
EKISCALSUR
EKISUCR
EKISAY
=1 eğer fert esas işinde kanun yapıcı, üst düzey yönetici, müdür ise; 0 değilse
=1 eğer fert esas işinde profesyonel meslek mensubu ise; 0 değilse
=1 eğer fert esas işinde yardımcı profesyonel meslek mensubu ise; 0 değilse
=1 eğer fert esas işinde büro ve müşteri hizmetlerinde çalışan eleman veya hizmet ve
satış elemanı ise; 0 değilse
=1 eğer fert esas işinde nitelikli tarım, hayvancılık, avcılık, ormancılık ve su ürünleri
çalışanı ise; 0 değilse
=1 eğer fert esas işinde sanatkar ve ilgili işlerde çalışan ise; 0 değilse
=1 eğer fert esas işinde tesis ve makine operatörü ve montajcı ise; 0 değilse
=1 eğer fert esas işinde nitelik gerektirmeyen işlerde çalışıyor ise; 0 değilse
Ferdin esas işteki haftalık çalışma süresi (saat)
Hanehalkı reisinin ücret geliri (saatlik ücret) (ayni, nakdi toplam)
Hanenin yıllık emek dışı nakdi gelirlerinin toplamı
Hanenin yıllık emek dışı ayni gelirlerinin toplamı
Hanehalkı büyüklüğü
Hanedeki çalışan kişi sayısı
Hanedeki çocuk sayısı
=1 hanede 6 yaşından küçük çocuklar var ise; 0 değilse
=1 hanede 6 yaşından küçük çocuk ve akrabalar var ise; 0 değilse
=1 eğer fert son bir yıl içinde ek işte çalıştıysa; 0 değilse
Ek işteki haftalık çalışma süresi (saat)
Ek işteki nakdi ücret geliri (saatlik ücret) (anket ayı)
Ek işteki ayni gelir (anket ayı)
KAYNAKÇA
Hamel, H.R. (1967), “Moonlighting: An Economic Phonemenon”, Monthly Labor
Review, October, 17-22.
Krishnan, P. (1990), “The Economics of Moonlighting: A Double Self-Selection
Model”, The Review of Economics and Statistics, 72 (2), 361-367.
Reilly, B. ve G. Krstic (2003), “Employees and Second_Job Holding in the Federal
Republic of Yugoslavia, Economics of Transition, 11 (1), 93-122.
Shishko, R. ve B. Rostker (1976), “The Economics of Multiple Job Holding”, The
American Economic Review, 66 (3), 298-308.
7
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics
June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey.
Tansel, A. (1995), “Urban Male Wage Earners and Moonlighting in Turkey”, ERF
Working Paper Series, Working Paper 9601.
8