docDemanslı Yıllara Değer Katan Aktiviteler
download 
Şikayet Transkript
Demanslı Yıllara Değer Katan Aktiviteler
DEMANSLI YILLARA DEÐER KATAN AKTÝVÝTELER ErgoterapÝ AktÝvÝtelerÝ Uðraþ TerapÝsÝ AktÝvÝtelerÝ RehabÝlÝtasyon AktÝvÝtelerÝ Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü ÝBB BASIMEVÝ 1.Basým: Mart 2009 - 3.000 Adet Bu kitap Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü tarafýndan yayýna hazýrlanmýþtýr. Kitabýn ilmi ve fikri muhtevasý ile dil bakýmýndan sorumluluðu bölüm yazarlarýna aittir. Kitabýn basým organizasyonu, telif ve daðýtým hakký Ýstanbul Büyükþehir Belediyesine aittir. KÝTAP KAPAÐI Kitap kapaðýnýn dizaynýnda demans hastalýðýnýn karakteristiði olan unutma konsept olarak konu edilmiþtir. Hastalýðýn ilerlemesi ile birlikte unutulanlar artarken hatýrlananlarýn sayýsý azalýyor. Kitap kapaðýndaki merkezde daha az bir alaný kaplayan renkli kýsým gittikçe küçülen hafýzayý temsil ederken, periferideki gri kýsým ise gittikçe büyüyen unutulan anýlarý temsil ediyor. Kitap kapaðýndaki alegori tam olarak demans hastalýðýnýn bu iki yönünü anlatýyor. DEMANSLI YILLARA DEÐER KATAN AKTÝVÝTELER Bilimsel Kurul Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý / Geriatri Bilim Dalý Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý / Yaþlýlýk Psikiyatrisi Bölümü Prof. Dr. Hasan DURSUN Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi / Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü / Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi Prof. Dr. Rukiye PINAR Marmara Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Hemþirelik Bölümü Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý Prof. Dr. Ali SEYYAR Sakarya Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Sosyal Siyaset Anabilim Dalý Editör Dr. Nurullah YÜCEL Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Sekreterya Yasemin EKÞÝOÐLU Yasemin CAMCI Fatih AKSU Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Fotoðraf-DVD Esra ÖZCAN Sinan KANDEMÝR Kapak Zeynep EROL SULTANOÐLU Saygýdeðer Yaþlý Dostlarý, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak insana hizmet verme bilinciyle, çaðýn gereklerine göre deðiþen ihtiyaçlarý belirlemekte ve bu ihtiyaçlara yönelik planlar, programlar hazýrlayýp yürürlüðe koymaktayýz. Sosyal belediyecilik anlayýþýný kendimize rehber edindiðimiz bu yolda hizmetlerimizi; ihtiyaç duyulan her alanda, en kaliteli þekilde her yaþtan vatandaþlarýmýza götürmekteyiz. Bu hizmetler arasýnda çaðýn getirdiði deðiþimlerle beraber önemi ve gerekliliði her geçen gün artan yaþlý bakýmý da bulunmaktadýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak ihtiyaç sahibi yaþlý insanlarýmýza gereken bakýmý, bilimsel kriterler ýþýðýnda en modern biçimiyle yapabilmek amacýyla Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Kayýþdaðý tesislerimizde vatandaþlarýmýza hizmet vermekteyiz. Yaþlýlarýmýzýn ihtiyaçlarý göz önünde bulundurularak hizmet verilen bu tesisimizde, yaþlýlarýmýza bakýma muhtaçlýk derecesi ve saðlýk durumlarýna göre farklý sitelerde hizmet verilmektedir. Teknoloji ve saðlýk alanýnda elde edilen geliþmelere baðlý olarak insan ömrü uzamakta bunun sonucunda da demans/Alzheimer hastalýðý da geliþmiþ ülkelerdeki yaþlý nüfusunun önemli bir sorunu haline gelmektedir. Hastalýkla beraber ortaya çýkan deðiþik problemler demanslý yaþlýlarýmýzýn bakýmýný diðer yaþlýlarýmýzýn bakýmýndan farklýlaþtýrmaktadýr. Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðünde hizmet alan yaþlýlarýmýz arasýnda demans/Alzheimer hastalýðý olan sakinlerimize, tesisimizde farklý ihtiyaçlarý doðrultusunda kendilerine özel programlara uygun olarak bakým verilmektedir. Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Kayýþdaðý tesislerinde 132 demanslý yaþlýmýza kurumsal bakým hizmetleri verilmektedir. Kurumumuz Türkiyede, demanslý yaþlý bakýmýnda bilimsel çalýþmalarýn yapýldýðý, en modern tedavi seçeneklerinin uygulandýðý öncü bir merkez haline gelmiþtir. Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü çalýþanlarýnýn yýllar süren deneyimi ve bilim adamlarýmýzýn engin bilgi ve tecrübelerinin bir araya gelmesi ile ortaya çýkan bu kitap, demanslý yaþlýlara hizmet veren tüm kurumlarýn ve ailesinde demanslýya bakým veren halkýmýzýn her zaman baþvurabilecekleri bir kaynak olacaktýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak verdiðimiz hizmetin kalitesini geliþen dünya standartlarýna uygun olarak yükseltmek için sürekli çalýþmaktayýz. Bu çalýþmalarýmýzýn bir ürünü olan bu kitabýn hazýrlanmasýnda emeði geçen herkese teþekkür eder, çalýþmamýzýn demanslý yaþlýlarýmýza bakým veren Türkiyedeki tüm kurumlara ve ailelere yardýmcý olmasýný dilerim. ÝÇÝNDEKÝLER ÖNSÖZ 9 GÝRÝÞ ..................... 11 I. ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELER ..................... .. .15 Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU, Yasemin EKÞÝOÐLU, Fatma ZENGÝN DAÐIDIR, Mehtap TÝRYAKÝ II. PSÝKOMOTOR AKTÝVÝTELER ..................... 47 Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU, Yasemin CAMCI, Esra POLAT, Melek KARADAÐ III. SANAT AKTÝVÝTELERÝ ........ .79 R e y h a n Y I L M A Z E R , Ya s e m i n E K Þ Ý O Ð LU , M u k a d d e r Ü N A L , S i b e l A K A N , S e v g i K A Þ K A YA IV. EGZERSÝZ VE SPORTÝF AKTÝVÝTELER .................... 101 Hasan DURSUN, Alý KUZ, Sevgi Nafýa ERDOÐAN, Hasan SERT, Erdem KIZILBOÐA V. DEMANSLILARA UYGUN MÝMARÝ DÜZENLEMELER ............................... ..145 Zeynep EROL SULTANOÐLU VI. MÜZÝK AKTÝVÝTELERÝ ..................... ..177 Mehmet Akif KARAN, Gülistan BAHAT ÖZTÜRK, Fatih AKSU, Nurten KAYA, Abdülkadir TEKÝN VII. HOBÝ AKTÝVÝTELERÝ .................... .191 Mehmet Akif KARAN, Gülistan BAHAT ÖZTÜRK, Fatma Nur ÇAKIR, Yeliz ÖNCÜ, Mahmut YELTEN VIII. OYUN AKTÝVÝTELERÝ .................... . ..209 Rukiye PINAR, Nurullah YÜCEL, Adem YETER, Hülya TAÞÇI IX. DIÞ MEKAN AKTÝVÝTELERÝ ... .229 Mustafa KARAGÖZ, Zeynep LAÇÝN, Zennur ÇÝFTÇÝ, Ýbrahim KOÇHAN X. MANEVÝ BAKIM AKTÝVÝTELERÝ .................... ..247 Ali SEYYAR, Mustafa KARAGÖZ, Nurullah YÜCEL, Fatih AKSU, Gülüþan UÇAR XI- PAYLAÞIM SAATÝ AKTÝVÝTELERÝ .. ...273 Reyhan YILMAZER, Fatih AKSU, Gülsen YENÝGÜN, Meryem BALTACIOÐLU XII. SOLUNUM REHABÝLÝTASYONU AKTÝVÝTELER ...... . 299 Hasan DURSUN, Emine UZDU, Sabriye DAÐ, Cüneyt SEVÝNÇ XIII. DEMANSLI YAÞLILARIN KURUMSAL BAKIMA UYUM SAÐLAMASI VE BAKIM VERENLERÝN TÜKENMÝÞLÝK SENDROMU .... 325 Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU, Nurullah YÜCEL, Yasemin CAMCI, Yasemin EKÞÝOÐLU, Tahir KARABULUT K AY N A K Ç A ... ..337 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÖNSÖZ Dr. Nurullah YÜCEL Yaþlýlýk, insan hayatýnda fiziksel ve ruhsal deðiþimlerin görüldüðü bir dönemdir. Kiþinin tüm organ ve sistemlerinde yaþlýlýða baðlý fizyolojik fonksiyon kaybý görülmesi, bu kiþilerde birçok kronik hastalýða sebep olmakta ve beraberinde günlük ilaç kullanýmýný artýrmaktadýr. Kiþinin karakterine de yansýyan bu deðiþimleri kabul etmesi ve bunlara uyum saðlamasý bazý zorluklarý beraberinde getirmektedir. Bu dönemde kiþi, yaþlýlýðýn doðasý gereði kendini sosyal hayattan izole etmektedir. Etrafýndaki insanlarla iletiþimi azalmakta olan yaþlýnýn, ayný zamanda hayat ile olan baðlarý da zayýflamaktadýr. Bununla beraber yaþlýlýðýn beraberinde getirdiði hastalýklar, özellikle demans/Alzheimer hastalýðý, bu dönemi daha da güç hale dönüþtürmektedir. Demans, sýklýkla yaþlýlarda ortaya çýkan bir rahatsýzlýktýr. En sýk demans sebebi olan Alzheimer Hastalýðý, kiþinin geçmiþte edindiði bilgileri korurken yeni öðrenilen bilgileri çabuk unutmasýna sebep olur. Çevresine olan ilgisi zamanla kaybolan yaþlýnýn, sosyal hayattan kendisini izole etmesi, zamanýnýn çoðunu evinde ve yataðýnda geçirmesine sebebiyet vermektedir. Bunun sonucunda yaþlýya bakým veren kiþilerde de ciddi týbbi ve psikolojik sorunlar ortaya çýkmaktadýr. Demanslý yaþlýnýn bakýma muhtaçlýðý arttýkça ilaçlarýný düzenli olarak almasý, yemeðini üç öðün yemesi, alt bezinin günde dört defa deðiþtirilmesi aile için bazen imkânsýz olmaktadýr. Bu durum sadece yaþlýlarýn yaþam kalitesini olumsuz etkilemekle kalmayýp, ailenin ve bakým veren kiþilerin de günlük yaþantýlarýný olumsuz yönde etkilemekte ve bu kiþilerde tükenmiþliðe neden olmaktadýr. Bu kitap, demans /Alzheimer hastalýðý olan yaþlýnýn bakýmýný kolaylaþtýrmak, yaþam kalitesini artýrmak, ailesinin ve bakým veren kiþilerin günlük yaþamlarýndaki zindeliðini korumak ve demanslý yaþlýlarýn aktiviteler ile yaþamlarýna deðer katmak amacý ile hazýrlanmýþtýr. Her yaþlýnýn farklý olduðu düþüncesi göz önünde tutularak, bireysel bakým modeline uygun olarak hazýrlanan kitabýmýz, yaþlýnýn demans derecesine ve bakýma muhtaçlýk durumuna göre tasarlanmýþtýr. 9 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Bu aktiviteler teorik bilgilerden ziyade pratikte uygulanmýþ aktiviteler olup neticesinde birçok güzel sonuca ulaþmýþtýr. Ýlerleyen zamanlarda elde ettiðimiz bilgilerle ve yaptýðýmýz uygulamalarla geniþletilebilecek olan aktivitelerimizin kurumlarda çalýþan bakým personelinin mesleki kariyerlerine de katkýda bulunabileceðini düþünmekteyiz. Kitabýmýzý bakým personeli, hemþire, psikolog, sosyolog, mimar, fizyoterapist gibi farklý meslek gruplarýndan uzmanlar ile psikiyatri, nöroloji, fizik tedavi ve iç hastalýklarý uzmanlýðý alanlarýnda en yetkili akademik camia bir araya gelerek hazýrlamýþtýr. Demanslý yaþlýya çok yönlü bir bakým hizmetinin planlanmasýnda ekibimiz multidisipliner ve interdisipliner bir yaklaþýmla çalýþýlmasýnýn önemine dikkat çekmektedir. Bu çalýþmayla Türkiyede demanslý yaþlýlara verilen kurumsal bakým hizmetleri kalitesinin arttýrýlmasýna katký saðlamak en önemli hedefimizdir. Demanslý Yýllara Deðer Katan Aktiviteler kitabýnýn, düþünce aþamasýndan sizlerin eline geçinceye kadarki süreçte bizleri teþvik eden ve desteklerini esirgemeyen Site hekimlerimize, Ýstanbul Darülaceze Müdürü Av. Tayfun KARALÝye ve Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkaný Dr. Mehmet YILDIRIMa teþekkür ederiz. 10 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GÝRÝÞ Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Uzm. Dr. Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Bunama (týp dili ile demans), edinsel olarak biliþsel (kognitif) yeteneklerde, günlük yaþam aktivitelerini bozacak düzeyde bozulmalar olmasýdýr (1). Deðiþik hastalýklarýn sonucu olarak ortaya çýkan klinik bir tablo olduðu için tek baþýna bir hastalýk olarak deðil, (pek çok farklý hastalýðýn sebep olabildiði bir klinik sonuç ) sendrom olarak tanýmlanýr. Sýklýkla beyinde hücresel bozulmaya (nörodejenerasyon) sebep olan çok sayýda hastalýðýn (Alzheimer hastalýðý, vasküler demans, Lewy cisimcikli demans, Parkinson demansý, Frontotemporal demans, Huntington hastalýðýna baðlý demans) sonucu olarak ilerleyici þekilde görülmekle birlikte ensefalit (beyin iltihabý), kafa travmasý veya karbon monoksit zehirlenmesi gibi bazý diðer hastalýklar sekel bulgu olarak ilerleyici olmayan demans sendromuna sebep olabilir. Her demans sendromunun ayrý klinik yansýmalarý ve tedavi seçenekleri vardýr. Alzheimer Hastalýðý (AH) en sýk rastlanan demans çeþididir ve 1906 yýlýnda nöropatolog Dr. Alois Alzheimer tarafýndan tanýmlanmýþtýr. Halen 65 yaþ üstü toplumun %5 i AH tanýsý almaktadýr. Her beþ yaþ aralýðý için de sýklýk ikiye katlanmaktadýr. Buna göre 85 yaþ üzeri kiþilerin %30-50 si AH tanýsý alýr. Türkiyede bu oran 70 yaþ üzeri kiþilerde yapýlan bir çalýþmada % 9,8 olarak belirlenmiþtir. Ülkemiz nüfus sayýmý sonuçlarýný ele alýrsak toplumun % 6 sý halen 65 yaþýn üzerindedir. Ancak 2020 de, bu oran %10-12 ye yükselecek ve demans önümüze daha da yaygýn bir hastalýk olarak çýkacaktýr. Yani yaþ ortalamasý gitgide artan, yaþlanan toplumumuzda hastalarda çok hýzlý bir þekilde artmaktadýr. Halen Türkiyede 400,000 civarýnda AH hastasý olduðu tahmin edilmektedir. Sýk görülen Alzheimer hastalýðýna diðer tüm nörodejeneratif hastalýklar eklenince ileri yaþlarda demansýn neredeyse bir halk saðlýðý sorunu olduðu ortaya çýkar. Alzheimer Hastalýðýna baðlý geliþen demansta en önde etkilenen beyin iþlevi bellektir. Yani hastalýk unutkanlýk ile baþlar. Kiþi gördüðü, duyduðu, algýladýðý bilgileri kayýt edemez, bellek depolarýna gönderemez ve bilgi lazým olunca da hatýrlayamaz. Hastalýðýn ilerlemesi ile konuþma, nesneleri adlandýrma, olaylar hakkýnda akýl yürütme, geleceði ve yapacaklarýný planlama, neyin gerçek neyin olmadýðýný ayýrt edebilme gibi diðer beyin becerileri de bozulur. Bunlarýn sonucunda para hesabý yapma, yemek piþirme, temizlik yapma, seyahat etme, yolunu bulma gibi beceriler kaybolur. Ýleri aþamada ise hastalar basit günlük yaþam aktivitelerinde, yemek yemekte, idrar ve dýþký tutabilmekte, tek baþýna yürüyebilmekte bile zorlanýrlar, maalesef hastalýðýn sonuna doðru tamamýyla bir bebek gibi bakýma muhtaç hale gelirler. Demans evreleri kabaca erken, orta ve aðýr evre olarak sýnýflandýrýlabilir. Hafif evre demansý iþte ve ev dýþýnda baðýmsýzlýðýn bozulmaya baþladýðý, orta demansý, bunlar tümüyle baðýmlýlaþýrken ev yaþamý ve kendine bakýmda sorunlarýn baþladýðý, aðýr demansý ise sürekli 11 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R bakým gereken, tümüyle baðýmlý bir durum olarak tarif edebiliriz (2). Tipik olarak Alzheimer Hastalýðýnda sað kalým süresi 8-10 yýl civarýndadýr (1). Hezeyanlar (sanrý: sapmýþ, yanlýþ inançlar), halüsinasyonlar (gerçekte var olmayan algýlama: görsel veya duysal olabilir), depresyon, anksiyete (sýkýntý, endiþe), ajitasyon (huzursuzluk, saldýrganlýk) gibi psikiyatrik belirtiler özellikle ileri evrelerde hastalýða eþlik eder. Yukarýda özetlendiði üzere demanslý bireylerin günlük yaþam aktivitelerinde, demansýn evresine ve tipine göre, deðiþik düzeylerde kýsýtlamalar oluþur. Benzer þekilde yine demansýn evresine ve demansa sebep olan hastalýða baðlý olarak yukarýda bahsedilen hezeyan, halüsinasyon, anksiyete, ajitasyon ve depresyon gibi psikiyatrik belirtiler ortaya çýkar. Ne yazýk ki henüz en sýk demans tipi olan Alzheimer hastalýðý ve yukarýda sýralanan diðer dejeneratif beyin hastalýklarýna baðlý demanslarýn tedavisinde (þifa saðlayan) demansý tamamen düzelten ilaçlara sahip deðiliz. Bununla birlikte hastalýðýn doðal sürecini deðiþtiremese de, hastalýk ilerlemesini ve hastalýða iliþkin belirtileri geciktirebilen ve semptomatik yarar saðlayan ilaç tedavileri vardýr ve yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Öte yandan ilaç dýþý davranýþ-uðraþý tedavileri de demanslý hastanýn tedavisinde önemli yer tutar (1). Her iki tip tedavinin ortak amacý demans nedeniyle bozulma sürecinde veya riskinde olan iþ yapabilme gücü yani günlük yaþam aktivitelerinin idamesi ve iyileþtirilmesi, saðlýðýn ve yaþam kalitesinin düzeltilmesi, bakým verenlerin yükünün azaltýlmasý ve demanslý hastanýn yaþamýnýn rahat, basit ve güvenli kýlýnmasýdýr. Özellikle agresif ve ajite davranýþlarýn tedavisinde ilaç dýþý giriþim birinci basamak tedavi olarak kullanýlmalýdýr. Rutin bakým pratiðinde sýklýkla göz ardý edilen davranýþ tedavileri, demanslýlarýn ihtiyaç duyduklarý veya yapmak istedikleri aktiviteleri yapmalarýna yardýmcý olabilir, böylelikle bireylerin günlük yaþam aktivitelerini yapabilme kabiliyetlerini iyileþtirmede yararlý olabilir (3). Demansýn özellikle erken dönemlerinde hastalar öz bakým ve diðer aktiviteler konusundaki eðitimlerden faydalanabilirler. Bu fayda demansýn ilerlemesini yavaþlatan týbbi tedavilerden yararlanan hastalarda daha belirgindir. Uðraþý terapistleri demanslý bireylerin tedavisinde demansýn evresine göre içeriði deðiþen çok sayýda yaklaþýmdan faydalanýrlar. Bu yaklaþýmlarýn örnekleri kitabýmýzda farklý alt bölümler altýnda detaylandýrýlmýþ, hangi aktivitelerin hangi evre demanslýlarda uygun olacaðýna iliþkin kýsa bilgiler verilmiþtir. Zihinsel Aktiviteler ile (renkler ve þekillerin birlikte yorumlanmasý, kavramlar arasý iliþki kurulmasý, olaylarýn sýralanmasý, sabah ve akþamýn, mevsimlerin, ayýn vurgulanmasý, saatin kaç olduðunun birlikte yorumlanmasý, bu saat dönemlerinin günün hangi kýsmýna karþýlýk geldiðinin, günün söz konusu bölümlerinde ne yapýldýðýnýn birlikte yorumlanmasý, vb.) bireyin zaman, mekân ve kiþi oryantasyonunun korunmasý ve iyileþtirilmesine yardýmcý olunabilir; dikkati yoðunlaþtýrma kapasitesinin artýrýlmasý ya da idamesi ve dolayýsý ile yaþam kalitesinin artmasý saðlanabilir. Demanslýlara hatýrlatýcý ipuçlarý kullanma becerileri geliþtirilerek, bir süre daha günlük yaþam aktivitelerini idame ettirmeleri saðlanabilir. Bellek yardýmcýlarý olarak kullanýlan defterler, listeler sýklýkla iþe yararlar. Hastalarýn mevcut zihinsel kapasitelerini dikkat, bellek, dil, soyutlama, planlama, olaylarý deðerlendirme ve görsel mekânsal iþlevlerde desteklemek mevcut hastalýkla baþa çýkma kapasitelerini artýrmak ana hedeftir. 12 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Psikomotor Aktiviteler bölümünde örneklendirildiði üzere ( halka sýralama, denge saðlama, kuka oyunu, hamur yoðurma, vida sýkma, bebek giydirme, vb.) geçmiþte ilgilendikleri aktiviteler ile uyumlu aktivitelerin beraber yapýlmasý birey ile diyaloðu saðlamak ve iletiþimi pekiþtirmek, aktivitelere katýlýmýný saðlamak, el becerilerini ve vücut esnekliklerini idame ettirmek, negatif davranýþsal belirtileri kontrol etmek için faydalý olabilir. Paylaþým Saati Aktiviteleri kýsmýnda örneklendirildiði üzere hatýrlama terapileri ile bireysel veya gruplar halinde eski deneyimler paylaþýlabilir ve konu hakkýnda konuþmalarý saðlanabilir. Eski anýlarýn anlatýlmasý ve paylaþýlmasý, bu konuda yorumlar yapýlmasý (askerlik anýlarý, meslek anýlarý, okul anýlarý, eski bayramlar, vb.) belleði daha diri tutmaya, bireylerin terkedilmiþ duygularýndan sýyrýlmasý ve depresif belirtilerinin önüne geçilmesi için faydalý olabilir. Genellikle fotoðraflar, ev aletleri, müzik ve ses kayýtlarý ve geçmiþte kullanýlan herhangi bir alet hatýrlamada yardýmcý olabilir. Hobi Saati Aktiviteleri ve Sanat Aktiviteleri ve Müzik Aktiviteleri bölümlerinde örneklendirildikleri üzere tanýdýk, kýsa süreli aþina olunan iþlerin yaptýrýlmasý (örneðin aþçýlýk yapmýþ demanslý hastaya demansýn evresine göre gözetim altýnda melemen, limonata gibi nispeten kolay yiyeceklerin hazýrlatýlmasý, bayanlara havlu iþlemesi, tülbent oyalamasý, örgü yaptýrýlmasý, vb.), aþina olunan müziklerin seçilerek bireye dinletilmesi, beraber söylenmesinin teþviki, halk oyunlarýna mümkünse katýlýmlarýnýn saðlanmasý, resim yapma imkânýnýn saðlanmasý ve teþviki, dil kullanýmý zor hale gelmiþ olan hastalarýn kendini bir þekilde ifade etmesinde, yine hem bellek kaybýný azaltmada, depresif yakýnmalarýn azalmasýnda, sosyalleþmenin ve iletiþimin saðlanmasý, dikkatin ve motor becerilerin idamesinin saðlanmasýnda yararlý olabilir. Özellikle yemek ve banyo esnasýnda dinletilen müzik ile demanslý bireylerin davranýþsal problemlerinde azalma saðlanabilir. Hafýza ile ilgili sorunlarý olan demanslýlara hatýrlatýcý ipuçlarý kullanmalarý önerilerek, bir süre günlük yaþam aktivitelerini idame ettirmeleri saðlanabilir. Bilindiði gibi, gerek yaþlýlýða, gerek yaþla birlikte sýklýðý artan hipertansiyon, diyabet gibi sistemik hastalýklara, gerekse de demansa ikincil olan fizyolojik, fiziksel ve biliþsel ve psikolojik deðiþiklikler sonucu olan hareketsizlik (inaktivite), sebep olduðu pek çok problem ile hem yaþam süresini hem de günlük yaþam aktivitelerini olumsuz yönde etkileyebilir. Egzersiz ve Spor Aktiviteleri ile demanslý bireylerin motor aktivitelerinin zinde kalmasý, uzun süre kullanýlmamaya ikincil geliþebilecek kontraktürlerin önlenmesi ve inaktiviteye ikincil ortaya çýkabilecek sistemik problemlerin oluþmasý engellenebilir; demanslý bireylerde sýk karþýlaþýlan depresyonda, özellikle bazý demans türlerine eþlik eden aþýrý yemek tüketimini düzenlemede yardýmcý olabilir. Yine hafif bir fiziksel egzersiz veya yürüyüþ demanslý bireylerin davranýþsal problemlerinde azalma saðlayabilir. Demans genellikle yaþlý bireylerin bir hastalýðý olduðundan solunum fonksiyonlarýnda yaþlanma ile iliþkili meydana gelen azalmalar, solunum sistemine ait eþlik eden hastalýklara (kronik bronþit, astým, vb.) ikincil bozulmalar ve demansýn ileri evresinde yataða baðýmlý hale gelinmesi nedeniyle hareketsizlikten kaynaklanan solunum problemleri Solunum Rehabilitasyonu Aktiviteleri ile azaltýlabilir. 13 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Oyun Aktiviteleri ile kurgulama, yargýlama, kendini ifade etme, iletiþim kurabilme, günlük yaþamýný sürdürebilme becerileri bozulmuþ, bir baþka ifade ile tekrar çocukluklarýna dönmüþ demans hastalarýnýn yeniden yapýlandýrmasý ve öðretilmeleri amaçlanabilir. Amacý olan, duyularý uyaran, kiþisel tercihleri ve kapasiteleri göz önünde bulunduran oyun aktiviteleri ile demanslýlarýn yaþam kaliteleri artýrýlabilir, bireyler kendilerini daha iyi ifade edebilir, sosyal izolasyon duygularý azaltýlarak daha kolay iletiþim kurmalarý, duyu-kas ve sinir uyarýlmalarý ile kas koordinasyonu, güç ve tonusunda iyileþme, uyku kalitesinde artýþ ve depresif belirtilerde azalma saðlanabilir. Manevi Bakým Aktiviteleri ile kiþinin geçmiþ hayatýnda mensubu olduðu din veya benzeri ahlaki öðretileri ile uyumlu ritüellerin parçasý olmalarý saðlanarak, söz konusu aktiviteye aþinalýðýn saðladýðý pozitif etki ve manevi huzur hissiyatý ile yaþam kalitelerinin artýrýlmasý, yine depresif belirtilerinin önüne geçilmesi, davranýþsal belirtilerinin azaltýlmasý saðlanabilir. Dýþ Mekân Aktiviteleri aþina olunan yerlerin seçilmesi halinde aþinalýkla iliþkili pozitif etkileriyle, aþina olunan yerlerin olmadýðý durumda özellikle hafif ve orta evrelerdeki bazý demanslýlarda, demanslý bireyin hareket etmesine, deðiþik aktivitelere katýlýmýný saðlayarak yaþam kalitesinin artmasýna, motor fonksiyonlarýnýn korunmasýna aracýlýk edebilir. Özellikle bakýmevine yerleþtirilmek, ilk dönemde demanslýnýn konfüzyonunu (kafa karýþýklýðýný) ve ajitasyonunu artýrabilir. Bu dönemde tekrarlanan güven verici cümleler, yeni ortamýna oryante olmasýný saðlamak amacýyla bakýmevinin ne ve neresi olduðunun tekrar tekrar anlatýlmasý ve yeni personelin dikkatli þekilde tanýtýmý bu dönemi kolaylaþtýrýr. (1). Kitabýmýzýn Kuruma Uyum Saðlama Aktiviteleri bölümünde bu konuya iliþkin öneriler detaylandýrýlmýþtýr. Yine kitabýmýzda ayrý bir bölüm halinde Demanslýlara Uygun Mimari Düzenlemeler detaylandýrýldýðý üzere kiþisel odasýnda uygun oda düzeninin saðlanmasý (kiþisel odasýnda takvimin bulunmasý, geçmiþ yaþamýnda kendisi ve sevdiklerine iliþkin fotoðraflarýn bulundurulmasý, kiþisel deðer verdiði ve ilgi duyduðu eþyalara yer verilmesi, ýslak zeminlerde kaymayan zemin kaplamalarýnýn saðlanmasý, kenarlarýna takýlabilecek yer kaplamalarý yerine uygun zemin kaplamalarýnýn tercih edilmesi, vb.) davranýþsal belirtilerin kontrol edilmesinde, bireyin oryantasyonunun saðlanmasýnda ve azalan biliþsel kapasitesi nedeniyle risk altýnda olan güvenliðinin saðlanmasýnda yararlý olabilir. Bahçe düzenlemesi ve gün ýþýðýnýn demanslýlar için uygulanabilir örnekleri detaylandýrýlmýþtýr. 14 1. BÖLÜM ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELER Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý / Yaþlýlýk Psikiyatrisi Bölümü Yasemin EKÞÝOÐLU / Psikolog Fatma ZENGÝN DAÐIDIR / Uzman Psikolojik Danýþman Mehtap TÝRYAKÝ / Bakým Personeli D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 15 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELERÝN AMAÇLARI Bilgi birikimini korumak Dikkat yoðunlaþtýrma kabiliyetini korumak Algýlama süreçlerini kuvvetlendirmek Öðrenme becerisini korumak Belleði güçlendirmek Nesneleri tanýma-anlamlandýrma süreçlerini korumak Zaman- mekân oryantasyonunu saðlamak Hayal gücünü kullanmasýný saðlamak Farklý renk ve þekilleri algýlamasýný saðlamak Olaylar arasýnda baðlantý kurma becerisini korumak Neden sonuç iliþkisini korumak Gerçeklikle olan baðlarýn korunmasýna yardýmcý olmak Þekil bilgisini korumak El becerilerini desteklemek El-göz koordinasyonunu saðlamak Gözlem yeteneðini korumak Kavramlar arasý iliþki kurabilme yeteneðini korumak Meyve bilgisini korumak Sayý sayma becerisini korumak Renk bilgisini korumak Hayvan bilgisini korumak Günlük yaþam olaylarý ile iliþkisini korumak Nesne bilgisini korumak Yorumlama becerisini korumak Mevsim bilgisini korumak Zýt kavramlar bilgisini korumak Duyusal farkýndalýðýný artýrmak Zihinsel süreçler, demans rahatsýzlýðýna baðlý gerilemenin en fazla olduðu alandýr. Yaþlýnýn düþünme, öðrenme, bilme ve yargýlama gibi biliþsel süreçlerinde bozulmalara rastlanýlmaktadýr. Bu bozulmalarýn ilerlemesini yavaþlatmak için düzenlenen bu bölümde, aktivitelerin verimli olabilmesi için; yaþlýnýn kültürel özelliklerine ve eðitimine dikkat edilmesi gerekir. 17 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N ZÝHÝNSEL AKTÝVÝTELER Kavramlarý Tanýma Çorap Eþleþtirme Hangi Nesne Ne Ýþe Yarar Mevsim Meyve ve Sebzeleri Saat Oyunu Lego Aktivitesi Olaylarý Sýralama Hikâyenin Sonunu Getirme Normal Olmayan Yanlýþ Bir Özelliði Bulma Þekiller ve Renkler Hafýza Kartlarý Ýliþki Kurma Meyve Sepeti Renkli Þekilleri Yerleþtirme Hayvanlar ve Yavrularý Hayvanlar ve Ürünleri Hayvanlar ve Yaþadýklarý Yerler Durum Çözüm Hava Durumu ve Mevsimler Günlük Ýþler Zýt Kavramlar Geometrik Þekiller ile Resim Oluþturma Obje Takibi Pirinç- Nohut Sesleri Ayýrt Etme 19 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KAVRAMLARI TANIMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Meslekler, taþýtlar, hayvanlar, sayýlar, nesneler, zýt kavramlar, sebzeler, meyveler ve giyecek resimlerinin bulunduðu kartlar. Uygulama Yaþlý ile karþýlýklý oturulur. Demanslý yaþlýya sýra ile kartlar gösterilir. Karttaki resim doðrultusunda Alzheimer hastasý ile iletiþime geçilir. Karttaki resmin ne resmi olduðu, ne iþe yaradýðý, nerelerde kullanýldýðý, vb. soru ve yönlendirmelerle aktiviteye devam edilir 21 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇORAP EÞLEÞTÝRME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Hafif derece demanslýlara 15-20 çift çorap, orta derece demanslýlara 10-15 çift çorap Uygulama Masanýn üzerine yaþlýnýn demans derecesine göre çiftler halinde karýþýk þekilde çoraplar konulur. Bunlarýn içersinden çoraplarý eþleþtirmesi istenir Eþleþtirme esnasýnda yaþlýya bulmak istediði çorabýn özellikleri hatýrlatýlýr. Doðru eþi bulduðunda olumlu pekiþtireç verilir. Yanlýþ eþ ile eþleþtirilmiþ ise doðruyu bulmasý için yardýmcý olunur. Aradýðý çorabýn özellikleri söylenir. El ve göz iþareti ile çorabýn eþi gösterilmez. Aktivite esnasýnda; Çorabýn erkek, kadýn veya çocuk çorabý mý olduðu, çorabýn ne iþe yaradýðý ve çorabýn niçin giyildiði, vb. sorular sorulur. Bu þekilde yaþlýlarýn aktiviteye katýlýmý saðlanýr. Yarýþma heyecaný ile sürdürülen aktivite sonunda en çok çorap eþleþtiren yaþlýya bir çift çorap hediye edilir. 22 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HANGÝ NESNE NE ÝÞE YARAR Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Amacý Yaþlýnýn günlük yaþamda kullandýðý nesneleri tanýmlayarak bu nesnelerin iþlevleri hakkýndaki bilgi birikimini korumasý amaçlanýr. Kullanýlacak Malzemeler Yaþlýlarýn günlük hayatta kullandýklarý ve hatýrlayabilecekleri nesneler (Kalem, defter, saat, top, çorap, telefon, kaþýk, çatal, bardak, sürahi, tornavida, vb.). Hafif derece demanslý grubunda 15-20 nesne, Orta derece demanslý grubunda 10-15 nesne ile aktivite düzenlenir. Uygulama Gruptaki her yaþlýnýn bir tane nesneyi eline almasý ve bu nesneye odaklanmasý istenir. Nesnenin adýnýn ne olduðu, þeklinin nasýl olduðu, nelerden yapýldýðý, hangi iþlere yaradýðý, günlük hayatta kullanýmý, nerelerden satýn alýnabileceði, vb. sorular ile grup üyelerinin aktif katýlýmý saðlanýr. Aktivite sonunda sürahi ve bardak hakkýnda konuþulduktan sonra meyve suyu sürahiye doldurulur ve Alzheimer hastalarýna ikram edilir. Orta derece demanslýlarda; masaya konan nesnelerin daha basit, anlaþýlýr ve dikkat çekici renkler olmasý gerekir. 23 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MEVSÝM MEYVE VE SEBZELERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Meyve ve sebzelerden oluþan puzzle (yap-boz) ve Yaþlýlarýn sebzeleri görsel olarak algýlamasý için canlý mevsim sebze ve meyveleri (Pýrasa, ýspanak, havuç, mandalina, kiraz, karpuz, kavun, þeftali, vb.). Uygulama Masanýn üzerine meyve ve sebzelerden oluþan puzzle (yap-boz) konulur. Bu puzzle (yap-boz)da yaþlýnýn sebze ve meyvelerdeki benzerlikleri bulmasý, eksikleri tamamlamasý istenir. Yaþlýnýn mümkünse yardým almamasý, düþünmeye teþvik edilir. Ayrýca mevsim meyve ve sebzeleri de aktivitede bulundurulur. Yaþlýnýn meyve ve sebzeleri eline almasý, incelemesi ve temas etmesine imkan verilir. Puzzle çalýþmasý ve mevsim meyve sebzeleri incelenirken, alzheimer hastasý ile bunlar hakkýnda konudan çok uzaklaþmadan aktivite boyunca iletiþim saðlanmaya çalýþýlýr. Sebzelerin ve meyvelerin isimleri, faydalarý, hangi sebzeden hangi yemeðin yapýldýðý, bu sebzelerin hangi mevsimlerde yetiþtiði, nerelerde yetiþtikleri vb. konularda konuþulur. Aktivite sonunda yaþlýlara meyve ikram edilir. Yaþlýlarýn kabuklarýný soyup bir birlerine ikram etmeleri konusunda teþvik edilir. 24 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SAAT OYUNU Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Saat ve saatlere uygun görsel öðelerle anlatýlmýþ olay kartlarý. Örneðin sabah saat 9u gösteren bir saat figürü ve yataktan kalkan insan resmi. Bunun gibi günün tamamýný gösteren resimler. Uygulama Yaþlý ile karþýlýklý bir þekilde oturulur. Masanýn üzerine duvar saati konulur. Ardýndan saat deðiþik zamanlara getirilir. Saat 09.00 günün hangi vaktine giriyor? (sabah, öðle, akþam), ve bu saatlerde neler yapýlýr? gibi zamana uygun sorular sorulup cevap beklenir. Alzheimer hastasýnýn cevap veremediði durumlarda yardýmcý olunur ve ardýndan tekrar onun anlatmasý beklenir. 25 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R LEGO AKTÝVÝTESÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Legolar ve þekillerin resmedildiði kartlar. Uygulama Masanýn üzerine farklý renkler ve deðiþik þekillerde olan legolar konulur. Ardýndan farklý þekillerin resmedilmiþ olduðu kartlardan her yaþlýya birer tane verilir ve resimde gördüðü þekli legolarý kullanarak yapmasý istenir. Alzheimer hastasý ile bu çalýþmayý yaparken arada þekiller hakkýna konuþulur ( legonun hangi renk ve nasýl bir þekil olduðu gibi). 26 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OLAYLARI SIRALAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Olaylarýn baþlama, geliþme ve sonuç bölümlerinin olduðu resimli kartlar. Bunlar herhangi bir olay kartý olabilir. Örneðin; sabah kalkýldýðýnda yapýlan olaylarý sýralayan kartlarý düzgün bir biçimde olay sýralamasýna göre dizme (yataktan kalkýlýr-kahvaltý yapýlýr-diþ fýrçalanýr, vb.). Uygulama Farklý durumlarýn resmedildiði kartlarýn ilk baþlangýç olaný yaþlýya gösterilir ve beraberce incelenip resim hakkýnda yorumlar yapýlýr. Ardýndan Alzheimer hastasýndan bu olaydan sonra neler olabileceði hakkýnda tahmin yapmasý istenir. Daha sonra diðer kartlar sýralanýr ve içinden yaþlýnýn tahmin ettiði olayý bulup ilk kartýn yanýna sýralamasý istenir. 27 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HÝKAYENÝN SONUNU GETÝRME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Amacý Bir temaya yoðunlaþýp anýlarýný hatýrlayýp, anlatmasýný saðlamak. Kullanýlacak Malzemeler Kýsa, basit dille anlatýlmýþ olan hikâyeler.. Uygulama Okuyacaðýmýz hikâyeyi dinlemeleri istenir. Hikâye yavaþ, anlaþýlýr bir þekilde tane tane okunur. Anlamadýklarý taktirde tekrar edebileceði söylenir. Ardýndan siz olsaydýnýz bu hikâyeye nasýl devam ederdiniz?, diye Alzheimer hastasýna sorulur ve onu dinleyip beraberce yorumlar yapýlýr. Hafif evredeki demanslýyý hikâye okumaya veya anlatmaya teþvik edilir. 28 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R NORMAL OLMAYAN YANLIÞ BÝR ÖZELLÝÐÝ BULMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Resimli kartlar. Örneðin ayakkabý giydirilmiþ bir ördek resmindeki normal olmayan absürd (saçmagülünç bir) durumun resmedildiði bir kart. Uygulama Üzerinde yanlýþ/normal olmayan bir özelliðe sahip absürd nesne veya durumlarýn resmedildiði kartlar masa üstüne konulur. Alzheimer hastasýndan resimdeki normal olmayan, yanlýþ özelliði fark etmesi ve gerçekte olmasý gereken halini bulmasý istenir. Bulduktan sonra bu resimler hakkýnda konuþulur. 29 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÞEKÝLLER VE RENKLER Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Üzeri resimli oyun kartlarý, deðiþik renklerde þekiller. Uygulama Resimli kartlar ve þekiller demanslý yaþlýlara verilir. Alzheimer hastasýndan resimli kartlardaki eksik yerlere uygun renkteki þekilleri yerleþtirmesi istenir. Doðru yerleþtirilen þekiller için olumlu pekiþtireç verilir. 30 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAFIZA KARTLARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Çiftler halinde üzeri resimli oyun kartlarý. Örneðin bir araba resmi veya bir elma resmi. Her karttan ikiþer adet bulunmalýdýr. Uygulama Hafif evredeki demanslýlarda 10 çift kart, orta evredeki demanslýlarda 5 çift kart masanýn üzerine konulur. Kartlar karýþýk olarak ortaya konur. Demanslý yaþlýya bir kart gösterilir ve bu kartýn eþini bulmasý istenir. Resmin ne olduðu, ne iþe yaradýðý, nerelerde kullanýldýðý, vb. soru ve yönlendirmeler ile kartta gösterilen nesne, taþýtlar, vb. hakkýnda Alzheimer hastasý ile iletiþim saðlanýr. Her doðruda yaþlýya olumlu pekiþtireç verilir. 31 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÝLÝÞKÝ KURMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Birbiriyle iliþkili olan resimli oyun kartlarý. Örneðin bir öðretmen ve öðretmenin kullandýðý eþyalarýn resmedildiði kartlar. Uygulama Kartlar karýþýk olarak ortaya konur. Alzheimer hastasýna bir kart gösterilir ve bu kartla iliþkili olan diðer kartlarý bulmasý istenir. Örneðin bir doktor resmi verilir. Daha sonra doktor ile ilgili olan diðer kartlarý bulmasý istenir. Bu kart bir enjektör veya bir stetoskop resmi olabilir. Karttaki resmin ne olduðu, ne iþe yaradýðý, nerelerde kullanýldýðý, ne yaptýklarý, resimler arasýndaki iliþki vb. hakkýnda demanslý ile iletiþime geçilir. Her doðruda yaþlýya olumlu pekiþtireç verilir. 32 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MEYVE SEPETÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Deðiþik renklerde meyve boncuklarý, boncuklarýn yerleþtirileceði pano ve zar. Uygulama Her meyveyi temsil eden deðiþik renkteki boncuklar ortaya konur. Her yaþlýdan kendisine bir meyve türü seçmesi istenir. Yaþlýlarýn her birinin zar atmasý istenir. Zarda gelen sayý kadar kendi meyvesinin boncuklarýný panoya yerleþtirir. En çok meyve yerleþtiren Alzheimer hastasý ödüllendirilir. 33 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R RENKLÝ ÞEKÝLLERÝ YERLEÞTÝRME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Renkli geometrik þekiller ve þekillerin yerleþtirileceði renkli pano. Uygulama Alzheimer hastalarý yuvarlak masa etrafýna oturur. Masanýn üzerine renkli geometrik þekiller konulur. Yaþlýlarýn her biri sýra kendisine geldiðinde þekillerden birini panoda uygun yere yerleþtirmesi istenir. Aktivite boyunca grup üyelerinden þekli tamamlamalarý istenir. 34 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAYVANLAR VE YAVRULARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Hayvanlar ve yavrularýnýn resmedildiði kartlar. Uygulama Alzheimer hastalarý yuvarlak masa etrafýna oturur. Masanýn üzerine hayvan resimlerinin bulunduðu kartlarý ile bu hayvan yavrularýnýn bulunduðu kartlar konulur. Alzheimer hastasýndan bir hayvan seçmesi istenir. Bu hayvan hakkýnda konuþurken yavrusunu bulmasý istenir. Aktivite boyunca hayvanlar ve yavrularý eþleþtirilirken sohbete devam edilir. 35 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAYVANLAR VE ÜRÜNLERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Hayvanlar ve ürünlerinin resmedildiði kartlar. Uygulama Alzheimer hastalarý yuvarlak masa etrafýna oturur. Masanýn üzerine hayvan resimlerinin bulunduðu kartlarý ile bu hayvan ürünlerinin bulunduðu kartlar konulur. Alzheimer hastasýndan bir hayvan seçmesi istenir. Bu hayvan hakkýnda konuþurken ürününü bulmasý istenir. Aktivite boyunca hayvanlar ve ürünleri eþleþtirilirken sohbete devam edilir. Ýlerleyen zamanlarda Alzheimer hastasý hayvanat bahçesine götürülür. Hayvanlar ve gerçek ürünleri görsel olarak pekiþtirilir. 36 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAYVANLAR VE YAÞADIKLARI YERLER Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Hayvanlarýn yaþadýklarý yerleri gösteren resimler ile hayvanlarýn resimleri. Uygulama Alzheimer hastalarý yuvarlak masa etrafýna oturur. Masanýn üzerine hayvanlarýn yaþadýklarý yeri gösteren büyük bir resim konulur. Ardýndan karýþýk þekilde hayvan biblolarý ortaya konulur. Alzheimer hastasýndan uygun olan hayvaný seçip önündeki resmin üzerine yerleþtirmesi istenir. 37 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DURUM ÇÖZÜM Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Yaþlýdan kendisini çeþitli durumlarda hayal etmesi istenir. Bu durumlarda yapýlmasý gereken uygun davranýþýn ne olmasý gerektiðiyle ilgili karþýlýklý konuþulur. (örn: acýktým?yemek yemeliyim; susadým?su içmeliyim). Sorular sorarak Alzheimer hastasý konuþmaya teþvik edilir. Doðru cevaplar için olumlu pekiþtireçler kullanýlýr. 38 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAVA DURUMU VE MEVSÝMLER Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Mevsimler ve hava durumlarýnýn resmedildiði olay kartlarý. Uygulama Alzheimer hastasýna mevsim ve aylarýn özelliklerinin olduðu kartlar gösterilir. Karttaki resimler doðrultusunda iletiþime geçilir. Karttaki resmin hangi mevsim olduðu, hangi hava durumunu gösterdiði, vb. soru ve yönlendirmeler ile aktiviteye devam edilir. 39 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GÜNLÜK ÝÞLER Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Evde geçen günlük olaylarýn ve nesnelerin resmedildiði kartlar. Uygulama Alzheimer hastalarý yuvarlak masa etrafýna oturur. Masanýn üzerine evde ve huzurevinde yapýlan günlük iþlerle alakalý kartlar konulur. Örneðin; sabah kalkýnca el ve yüzün yýkanmasý, yataðýn toplanmasý, kahvaltý yapýlmasý, vb. Bu kartlar hakkýnda aktivite boyunca sohbet edilir. Sohbet aralarýnda evde yapýlan iþlerin aynýsýnýn bakýmevinde de yapýldýðý yaþlýya anlatýlýr. Mesela evde de yemekten sonra ellerimizi yýkadýðýmýz gibi, bakýmevinde de yemekten sonra ellerimizi yýkarýz. Aktivite esnasýnda konuþulan eylem uygulamalý olarak yapýlýr. 40 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ZIT KAVRAMLAR Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Zýt kavramlarý içeren resimli kartlar (Uzun - kýsa boylu, þiþman-zayýf insan resimlerinin karþýlaþtýrýldýðý kartlar). Uygulama Alzheimer hastalarý yuvarlak masa etrafýna oturur. M a s a n ý n ü z e r i n e Z ý t k a v r a m l a r ý n b u l u n d u ð u k a r t l a r k o n u l u r. Alzheimer hastasýna kartlar gösterilerek nesneler ve zýt kavramlar hakkýnda konuþulur. 41 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GEOMETRÝK ÞEKÝLLER ÝLE RESÝM OLUÞTURMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Geometrik þekillerden oluþan büyük bir resim ve renkli geometrik þekiller. Uygulama Demanslý yaþlýnýn önüne geometrik þekillerden oluþan büyük bir resim konur. Alzheimer hastasýndan ortadaki geometrik þekiller ile bu resmin aynýsýný yapmasý istenir. 42 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OBJE TAKÝBÝ Kimlere: Ýleri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Canlý renklerde bir top veya kalem. Uygulama Canlý renklerde bir obje alýnýr. Bu obje kýrmýzý bir kalem veya kýrmýzý top olabilir. Önemli olan bu objenin yaþlýnýn dikkatini çekecek bir renk olmasýdýr. Bu obje ileri evredeki demanslýnýn görebileceði þekilde deðiþik yönlerde hareket ettirilir. Bu hareket esnasýnda Alzheimer hastasýndan gözleriyle hareket eden bu objeyi takip etmesi istenir. 43 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PÝRÝNÇ-NOHUT Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Ýçinde nohut ve pirinçlerin bulunduðu derin bir kâse. Uygulama Görme problemi olan/gözleri görmeyen demanslýlar için uygulanabilecek bir aktivitedir. Demanslý yaþlýnýn önüne içinde nohut ve pirinçlerin bulunduðu bir kâse konur. Yaþlýdan bu kâsenin içindeki nohutlarý ayýrarak dýþarý koymasý istenir. Daha sonra dýþarý koyduðu nohutlarý saymasý istenir. Aktivite esnasýnda nohut ve pirincin günlük hayatta kullanýmýna dair Alzheimer hastasý ile sohbet edilir. 44 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SESLERÝ AYIRT ETME Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Hayvan, taþýt, yaðmur ve rüzgâr gibi benzeri sesleri içeren CDler. Uygulama Görme problemi olan/gözleri görmeyen demanslýlar için uygulanabilecek bir aktivitedir. Alzheimer hastasýndan kendisine dinletilen seslerin ne sesi olduðunu bulmasý istenir. Cevap veremediði taktirde ipucular vererek, yaþlý düþünmeye teþvik edilir. Örneðin; yaðmur sesi dinlettikten sonra ipucu olarak yaþlýya bu sesin bir doðahava olayý ile ilgili olduðu söylenir. Cevabý aldýktan sonra Alzheimer hastasý ile yaðmur hakkýnda sohbet edilir. 45 11. BÖLÜM PSÝKOMOTOR AKTÝVÝTELER Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý / Yaþlýlýk Psikiyatrisi Bölümü Yasemin CAMCI / Psikolog Esra POLAT / Hemþire Melek KARADAÐ / Bakým Personeli D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 47 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PSÝKOMOTOR AKTÝVÝTELERÝN AMAÇLARI Ýnce kas motor becerisini korumak Kaba kas motor becerisini korumak El- göz koordinasyonuna yönelik becerileri korumak El, göz, kulak ve beyninin koordinasyonunun devamýný saðlamak Dikkatin daðýlmadan çalýþabilme becerisini korumak Günlük hayatta konsantrasyon yeteneðinin sürdürülmesini saðlamak Kalem kullanabilme becerisini korumak El ve parmak kavrama gücü azalan sakinin kas gücünü korumak Bilek kaslarýnýn hareket kabiliyetini korumak Parmaklarýný kullanabilme yeteneðini korumak Benlik saygýsýnýn yükseltmek Grup çalýþmasý yapabilme becerisini korumak Ýletiþim becerilerini korumak Nesne tanýma ve adlandýrma becerilerini artýrmak Renk tanýma ve adlandýrma becerilerini korumak Renkleri ayýrt edebilme kabiliyetini korumak Þekil ve nesne tanýma becerilerini artýrmak Planlama becerisini artýrmak Psikomotor aktiviteler demanslý yaþlýnýn hastalýk ve yaþ faktörleriyle etkilenen hareket kabiliyetinin mümkün olduðunca uzun süre korunmasýný saðlamak için çok önemlidir. Uygulayýcý aktivitelerdeki sorularý çoðaltabilir ve demanslý grubun kendi aralarýnda diyaloglarýný daha aktif sürdürmelerini saðlar. Yaþlýnýn aktiviteye daha aktif katýlýmýný saðlamak için bu aktivitenin kendisine olan faydalarýndan söz edilir. Çalýþmalar neticesinde elde edilen ürünler huzurevinin duvarlarýna asýlýr. 49 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R PSÝKOMOTOR AKTÝVÝTELER Düðme Dikme Sulu boya ile Limon Baskýsý Ýpe Boncuk Dizme Çizgi Tamamlama Kesme Çalýþmalarý Sýnýrlý Boyama Parmak Boyama Hamur Yoðurma Panoya Çivi Yerleþtirme Ayný Renkleri Sýralama Ýp Dolama Kesme Yapýþtýrma Yýrtma Yapýþtýrma Faaliyetleri Vida Sýkma Yüz Tamamlama Tak-Çýkar Tahta Blok Yapma Kule Yapma Ýpi Diðerine Baðlama Halka Sýralama Denge Saðlama Kuka Oyunu Bebek Giydirme Bebek Sallama Pullar ile Eliþi 51 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DÜÐME DÝKME Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýlara büyük bir bez parçasý verilir ve her birinden renkli düðmeleri bez parçasýna dikmesi istenir. Düðme deliklerinin büyük olmasý ve düðmelerin çeþitli ebat ve renkte olmasý tercih edilir. Grup üyesi Alzheimer hastalarýna ortak bir iþin parçasý olduklarý hissettirilir. Aralarýnda karþýlýklý bir iletiþim oluþmasý saðlanýr. Ýlgilerini artýrmak için aktivite yarýþma havasýnda yapýlýr. Örneðin : Beþ düðmeyi en çabuk kim diker yarýþmasý Elde dilen ürün çerçeveletilip bakýmevi duvarýna asýlýr. Not: El ve parmaklarýnda deformite olan ve Parkinson hastalýðý nedeni ile ellerinde titremeler olan demanslýlar için bu aktivite uygun deðildir. 53 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SULU BOYA ÝLE LÝMON BASKISI Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Amacý Bu aktivitenin psikomotor genel amaçlarýnýn yanýnda ayrýca; amacý limon yardýmýyla tükürük salgýsýnýn artýrýlmasý, böylelikle yaþlýlarda sindirim sisteminin çalýþmasýnýn kolaylaþtýrýlmasý ve yaþlýlarda sýk görülen aðýz kuruluðu yakýnmasýnýn azaltýlmasýdýr. Uygulama Demanslý yaþlýlara limonlarý ikiye kesmeleri söylenir. Limonun iç tarafýný sulu boya ile boyadýktan sonra kâðýda baský yapmalarý istenir. Suluboyadaki her renk yaþlýya sorulur ve tanýtýlýr. Baskýlarýn her biri deðiþik renklerde olmalýdýr. Limon ne renk? diye sorulur. Limonun kendi renginde baský yapmasý özellikle istenir. Limonu sarý renk ile boyamasý teþvik edilir. Aktivite esnasýnda; Limonun hangi bölgede ve hangi illerde yetiþtiði, Limon aðaçlarýnýn nasýl olduðu, Aðaçtan limonun nasýl toplandýðý, Limonun nerelerde satýldýðý, Ýyi bir limonun nasýl anlaþýlabileceði, Limonun nerelerde kullanýldýðý, Hangi yemeklere sýkýldýðý, Limonatanýn hangi mevsimde içildiði, Limonatanýn nasýl yapýldýðý, Limonata yapýlýrken nelere dikkat edilmesi gerektiði, Limona benzeyen (mandalina, greyfurt, portakal, vb.) kardeþ meyvelerin hangileri olduðu, vb. soru ve yönlendirmeler ile a k t i v i t e y e d e v a m e d i l i r. Sorulan sorulara verdikleri cevaplar ile Alzheimer hastasýnda iletiþim becerilerinin korunmasýna yardýmcý olunur. Bu aktivite ayda bir defa düzenlenebilir. 54 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÝPE BONCUK DÝZME Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Masanýn üzerine ip ve renkli boncuklar konulur. Boncuklarýn hangi renkte olduklarý ve bu renklerin onlara çaðrýþtýrdýðý diðer kavramlar sorulur. Örneðin kýrmýzý bir boncuk ipe dizilirken yaþlýya Kýrmýzý renkli meyveler hangileri? diye sorulur ve kýrmýzý meyvelerden bahsedilir. Alzheimer hastasýndan ayný renk ve desendeki boncuktan peþ peþe üçer tane dizmesi istenir, böylece Alzheimer hastasýnýn benzer nesneleri gruplama yetilerinin de korunmasýna yönelik çalýþýlmýþ olur. Tüm boncuklarý ipe dizmesi istenir. Ayný zamanda yaþlýdan dizdiði boncuklarý saymasý da istenerek sayý bilgisinin korunmasý saðlanýr. Yaþlýnýn isteðine baðlý olarak dizdiði boncuklardan bilezik, kolye, tespih, vb. tarzda nesneler yapmasýna yardýmcý olunur. Böylece demanslýnýn yaptýðý ürünü sergilenerek benlik saygýsýnýn yükseltilmesi hedeflenir. 55 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇÝZGÝ TAMAMLAMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Kesik çizgilerle çizilmiþ resimler ile aktivite yapýlýr. Resimler yaþlýnýn demans derecesine göre ayrýntýlý veya düz olur. Örneðin; ileri derecede demanslý ile basit geometrik þekilli resimler ile (kare, üçgen, vb.), hafif derecede demanslý ile insan veya hayvan resimleri ile aktivite düzenlenir. Alzheimer hastasýna aktivite hakkýnda bilgi verildikten sonra bir tane örnek uygulama yapýlýr. Daha sonra Alzheimer hastasýndan aynýsýný yapmasý istenir. Aktivite esnasýnda resimdeki obje hakkýnda sohbet edilir. 56 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KESME ÇALIÞMALARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Masa üzerine makas ve kesilecek olan materyal konulur. Demanslý yaþlýdan bu materyalleri tarif edildiði gibi kesmesi istenir. Bu aktivite; rastgele kesme çalýþmasý, düz çizgiyi kesme, bir düz çizginin yanýndan dönerek kesme, eðri çizgileri kesme, karýþýk þekiller kesme þekillerinde olabilir. Aktivite sýrasýnda gazete ve kesilen materyaller merkezli konuþmalar için yaþlýlar yönlendirilir. Hafif derece demans hastalarý ile yapýlan aktivitelerde kesilen resimler belli konularda (temizlik, doða, vb.) poster oluþturulur ve huzurevi duvarýna asýlýr. Not: El ve parmaklarýnda deformite olan ve Parkinson hastalýðý nedeni ile ellerinde titremeler olan demanslýlar için bu aktivite uygun deðildir. 57 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SINIRLI BOYAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýnýn önüne renksiz bir figür resim verilir. Alzheimer hastasýndan önce bu resmi tanýmlamasý istenir. Örneðin resimde bir aðaç figürü varsa yaþlýdan bunu anlatmasý istenir. Resmi anýmsayamýyorsa çaðrýþým kurarak hatýrlamasý saðlanýr. Yaþlýdan figürü uygun olan renklere boyamasý istenir. Aktivite sýrasýnda boyanan resimdeki nesne merkezli konuþmalar için Alzheimer hastasý yönlendirilir. Bu nesnelerden yola çýkýlarak hikâyeler üretilebilir. 58 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PARMAK BOYAMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýnýn önüne renksiz bir figür resim verilir. Alzheimer hastasýndan önce bu resmi tanýmlamasý istenir. Örneðin resimde bir aðaç figürü varsa yaþlýdan bunu anlatmasý istenir. Resmi anýmsayamýyorsa çaðrýþým kurarak hatýrlamasý saðlanýr. Yaþlýdan figürü uygun olan renklere boyamasý istenir. Aktivite sýrasýnda boyanan resimdeki nesne merkezli konuþmalar için Alzheimer hastasý yönlendirilir. Bu nesnelerden yola çýkýlarak hikâyeler üretilebilir. 59 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAMUR YOÐURMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Masanýn üzerine renkli hamurlar konulur. Bu hamurlar ve renkleri hakkýnda Alzheimer hastalarý ile konuþulur. Yaþlýdan belirli bir obje yapmasý istenir. Örneðin yaþlýdan çiçek,sepet .vb. yapmasý istenir. Yaþlý istediði renk hamur ile bu objeyi yapar. Yapmak istediði þekil hakkýnda aktivite esnasýnda konuþulur. Gerekirse istenilen þekillerde hamur yapýmýnda demanslý yaþlýya destek verilir. 60 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PANOYA ÇÝVÝ YERLEÞTÝRME Kimlere: Hafif ve Orta derece demanslý Uygulama Masaya renkli ve çeþitli ebatlarda plastik çiviler ile üzerinde çivilerin geçebileceði delikler bulunan plastik pano konulur. Yaþlýya model olunarak plastik çivileri nasýl kullanacaðý gösterilir. Alzheimer hastasýndan plastik çivileri kullanarak çeþitli þekiller yapmasý istenir. Bu çivileri takýp çýkararak istenilen þekli yapmasý saðlanýr. Demanslý yaþlýya gerektiðinde fiziksel destek ve pozitif pekiþtireç verilir. 61 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R AYNI RENKLERÝ SIRALAMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Amacý Demanslý yaþlýnýn planlama yapma becerisini korumak amaçlýdýr. Yaþlýnýn aktivite içinde hangi yoldan hangi renk tahtayý sürükleyeceðine karar vermesi ve bunu planlamasý istenir. Uygulama Masanýn üzerine üzerinde tahta çiviler ve tahta bir zemin üzerinde yollar olan pano konulur. Yaþlýdan bu çivileri renklerine göre deðiþik yollarda ilerletmesi ve tahta düzlemin köþelerinde ayný renkleri toplamasý istenir. Olumlu pekiþtireçler kullanýlarak Alzheimer hastasý aktivite için teþvik edilir. 62 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÝP DOLAMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýya üzerinde çiviler bulunan tahta parçasý ve ip verilir. Yaþlýya model olunarak ipi nasýl bu çivilerin etrafýnda dolamasý gerektiði gösterilir. Alzheimer hastasýndan ayný þekilde ipleri çivilere dolamasý istenir. Ýp dolama ile yapýlacak þekle yaþlý ile beraber kara verilir. Gerektiðinde fiziksel yardýmda bulunulur. 63 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KESME YAPIÞTIRMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Masaya üzerinde bir figür bulunan kâðýt, makas ve yapýþtýrýcý konulur. Bu figür demanslýnýn derecesine göre basit veya karmaþýk olur. Makas ile bu kâðýtlarýn üzerindeki þekilleri kenarlarýndan kesmesi istenir. Daha sonra kesilen figürler renkli bir karton üzerine yapýþtýrýlarak poster yapýlýr. Alzheimer hastasý ile þekiller ve neye benzedikleri hakkýnda konuþulur. 64 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YIRTMA YAPIÞTIRMA FAALÝYETLERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Masanýn üzerine renkli eliþi kâðýtlarý ve figür bulunan kaðýt konulur. Yaþlýdan el iþi kaðýtlarýný küçük parçalar halinde yýrtmasý ve eliþi kâðýtlarýný figürün içine yapýþtýrmasý istenir. Figüre uygun olan renkteki eliþi kâðýdýný kullanmasý için teþvik edilir. Gerektiðinde aktivitenin baþýnda Alzheimer hastasýna örnek uygulama gösterilir. Aktivite yapýlýrken figürler ile ilgili sohbet edilir. 65 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R VÝDA SIKMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Masanýn üzerine vidalar ve vidalarýn içinden geçirilip sýkýlacaðý tahtalar konulur. Demanslý yaþlýya vidayý tahtadan geçirip nasýl sýkacaðý gösterilir. Daha sonra Alzheimer hastasýndan vidalarý tek baþýna takmasý ve taktýðý vidalarý Ýngiliz anahtarý yardýmýyla tekrar sökmesi istenir. Aktivite esnasýnda kullanýlan malzemeler ve ilgili meslekler hakkýnda iletiþime geçilir. Baþarýlý olan yaþlýlar ödüllendirilir. 66 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YÜZ TAMAMLAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Masaya üzerinde bazý kýsýmlarý eksik olan insan yüzlerinin olduðu resimler konulur. Demanslý yaþlý ile resimde yüzün eksik olan organlarý ve bölümleri tespit edilir. Resmin eksik yerlerini yaþlý tamamlar. Göz, kulak, aðýz, burun vb. konu merkezli sohbet edilir. 67 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R TAK-ÇIKAR Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Masaya üzerinde deðiþik resimler bulunan tahtalar ve bu tahtalarýn yerleþtirileceði bir pano konulur. Alzheimer hastasýndan bu panodaki boþluklara gelecek resimli tahtalarý seçmesi ve panoda uygun yerlere yerleþtirmesi istenir. Gerektiðinde uygun yerleri bulmasý için yardým edilir. 68 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R TAHTA BLOK YAPMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Masanýn üzerine deðiþik renklerdeki ahþap þekiller konulur. Alzheimer hastasýndan bu þekilleri üst üste uygun çubuða dizmesi istenir. Bu esnada demanslý ile þekiller ve renkleri hakkýnda konuþulur. 69 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KULE YAPMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Amacý Demanslý yaþlýnýn büyük küçük kavram bilgisini korumak Aktivite yapýlýrken yaþlýnýn kovalarý büyüklüklerine göre sýralamasý istenir. Uygulama Masanýn üzerine deðiþik büyüklük ve renklerdeki kovalar konulur. Alzheimer hastasýndan bu kovalarý büyükten küçüðe doðru üst üste dizerek bir kule yapmasý istenir. Bu esnada demanslý yaþlý ile kovalarýn renkleri ve üzerindeki sayýlar ve resimler hakkýnda sohbet edilir. 70 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÝPÝ DÝÐERÝNE BAÐLAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Amacý Demanslý yaþlýlarýn birlikte çalýþmalarý ve yaþlýlarýn birbirleri ile iletiþim kurma becerilerini korumak. Uygulama Demanslýlar masa etrafýnda oturur. Yaþlýlarýn birinden renkli iplerden iki farklý rengi seçerek bunlarý birbirine baðlamasý ve yanýndaki yaþlýya vermesi istenir. Grup üyeleri sýra ile ip baðlarlar. Aktivite esnasýnda bir önceki ipin aynýsýný baðlamasý yada tüm üyelerin ayný renk ipi baðlamasý istenir. Bu esnada yaþlýlarla renkler ve renklerin çaðrýþtýrdýklarý, ip ile yapýlabilecek örgüler hakkýnda sohbet edilir. 71 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HALKA SIRALAMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Amacý Aktivite yapýlýrken yaþlýnýn halkalarý büyüklüklerine göre sýralamasý, yaþlýnýn büyük küçük kavram bilgisini korumak için önemlidir. Uygulama Masanýn üzerine deðiþik büyüklük ve renklerdeki halkalar konulur. Alzheimer hastasýndan bu halkalarý büyükten küçüðe doðru üst üste dizmesi istenir. Aktivitede yaþlý ile halkalarýn renkleri ve büyüklükleri hakkýnda sohbet edilir. 72 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DENGE SAÐLAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýnýn önünde deðiþik renklerdeki ahþap þekiller üst üste dizilir. Yaþlýdan bu sütunu devirmeden alttaki tahtalardan bazýlarýný itmesi istenir. Sütun yýkýlana kadar Alzheimer hastasýndan alttaki tahtalarý itmeye devam etmesi istenir. Aktivitede yaþlýya pozitif pekiþtireç verilir. 73 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KUKA DEVÝRME OYUNU Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Alzheimer hastasýndan elindeki top ile lobutlarý devirmesi istenir. Yaþlýnýn demans derecesi ve fiziksel durumu göz önüne alýnarak uzaklýk mesafesi ayarlanýr. Baþarýlý olan demanslý yaþlýya pozitif pekiþtireç verilir. 74 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BEBEK GÝYDÝRME Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Amacý Aktivite esnasýnda bebeðe mevsime uygun giysiler giydirilmesi yaþlýnýn elbise ve mevsimlerle olan baðlantýsýný korumak. Uygulama Masanýn üzerine bebek resimleri ve deðiþik kýyafet resimleri konur. Demanslý yaþlýdan bu bebeklerin üzerine birbiriyle uyumlu kýyafet resimlerini koymasý istenir. Yaþlýdan bu kýyafetleri mevsim özelliklerine göre seçmesi istenir. Gerektiðinde Alzheimer hastasýna uyumlu parçalarý bulmasý için yardým edilir. 75 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BEBEK SALLAMA Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Amacý Demanslýnýn bebek sallama aktivitesi ile geçmiþ yaþantýsýyla baðlantý kurmasý amaçlanýr. Yaþlýnýn anýlarýný canlandýrmayý amaçlayan bu aktivite ile uzun süreli belleði kullanabilme becerisi korunmaktýr. Uygulama Ýki yaþlý ile uygulanacak bir aktivitedir. Yaþlýlar karþýlýklý olarak oturur. Alzheimer hastalarýna bir çarþaf verilir. Çarþafýn içine oyuncak bebek konur. Bu bebeði beraber sallamalarý ve ninni söylemeleri istenir. Bebeði sallarken Alzheimer hastasý ile geçmiþ yaþantýsý hakkýnda sohbet edilir. 76 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PULLAR ÝLE ELÝÞÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Evde geçen günlük olaylarýn ve nesnelerin resmedildiði kartlar. Uygulama Demanslý yaþlýlara deðiþik renklerde pullar verilir. Bu pullarý ellerindeki beyaz tülbentlerin kenarlarýna dikmeleri istenir. Aktivite esnasýnda eskiden bu faaliyete benzer yaptýklarý eliþleri hakkýnda iletiþime geçilir. Aktivite sýrasýnda gerekli ise fiziksel yardýmda bulunulur. 77 I11. BÖLÜM S A N AT AKTÝVÝTELERÝ Uzm.Dr. Reyhan YILMAZER Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Darülaceze Týp Merkezi / Nöroloji Uzmaný Yasemin EKÞÝOÐLU / Psikolog Mukadder ÜNAL / ÝSMEK Hocasý Sibel AKAN / ÝSMEK Hocasý Sevgi KAÞKAYA / ÝSMEK Hocasý D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 79 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANSLI YAÞLILARLA SANAT AKTÝVÝTELERÝ Uzm.Dr. Reyhan YILMAZER Uðraþ terapisi ve ergoterapi, hastalýðýn oluþturduðu fonksiyon kaybýný azaltmak, hayatý düzenlemek ve performansý artýrmak ya da farkýnda olunmayan yetenekleri hastalýða raðmen ortaya çýkarmak, sosyal yaþantýsýnda kullanabilir hale getirmek için yapýlan çalýþmalarýn bütünüdür. Toplumsal olarak mevcut yeteneklerimizin farkýnda olmamak, onlarý ortaya çýkaramamak gibi ciddi bir sýkýntýmýz mevcutken, bunu yaþlýlýk döneminde ortaya çýkarmaya çalýþmanýn daha zor olduðu bir gerçektir. Geçmiþten günümüze, sanatla ilgili çok güzel anekdot ve atasözleri olmasýna raðmen, yaþamýn herhangi bir döneminde, insanlar sanat için vakit ayýrmamaktadýrlar. Belki özgüven eksikliðinden, belki de farkýnda olamamaktan kaynaklanan bu durum, daha uzun süre çözüme ulaþamayacak gibi gözükmektedir. Ýnsanlar sürekli gelecek kaygýsýyla yaþadýðýndan dolayý sanatsal etkinlikler hep zaman kaybý olarak görülmüþtür. Ama çok az kendi gayretiyle bu durumla baþ edebilen ve sanatýný her þeye raðmen icra etmeyi baþarabilen insanlar ortaya çýkabilmektedir. Renklerin ya da seslerin güzelliðinden esinlenerek kendisinin hoþuna gittiði gibi baþkalarýnýn da beðenisini kazanacak çalýþmalar hayata baðlýlýðý arttýrýp kiþinin mutsuzluk ve iþe yaramazlýk duygusunu azaltacaktýr. Herhangi bir nedenle öfkelenmiþ ya da huzursuzlanmýþ bir çocuðu nasýl ki ilgisini çekebileceði baþka bir þeyle rahatlatma yoluna gidiyorsak, ajite olmuþ bir demanslýyý da hoþlanabileceði bir uðraþa yönlendirerek ayný amaca ulaþmak mümkün olacaktýr. Demanslý yaþlýlar hem zihinsel hem de fiziksel olarak bu aktivitelere katýlým saðlar. Bunun sonucunda; günlük hayatta konsantrasyon yeteneðinin sürdürülmesi saðlanýr, motor becerilerinin gerilemesi engellenmeye çalýþýlýr, el, göz, kulak ve beyinin koordinasyonlu çalýþma kabiliyetinin devamý saðlanýr. Sanat aktiviteleri ile Demanslý yaþlýlarýn özgüvenlerini kaybetmemeleri saðlanýr ve onlarýn yaþamlarýndaki farklýlýklarý ortaya çýkarmalarý için uygun ortam oluþturulur. Bu aktiviteler ile yaþlýlarýn sanata karþý ilgisi ve meraký devam ettirilmeye çalýþýlýr. Ayný masa etrafýnda beraberce bir þeyler üretmenin verdiði sevinç ve tebessüm bu aktiviteler için en önemli kazanç olabilir. 81 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N SANAT AKTÝVÝTELERÝ Stencil Kalýp Çalýþmasý Desenleme Polyester Kalýp Çalýþmasý Çerçeve Süsleme Kolye-Bileklik Yapýmý Sonbahar Yapraklarýndan Nazarlýk Yapýmý Seramik Hamurdan Kelebek Çalýþmasý Seramik Hamurdan Meyve Yapýmý Kürdan Süsleme Basit Tablo Yapýmý Fotoðraf Çiçeði Gökkuþaðý Hamur Çiçek Yapýmý (Papatya) Kalýp Yöntemi ile Rüzgâr Çaný Yapýmý Fitil Yöntemi ile Sepet Yapýmý Plaka Yöntemi ile Kalemlik yada Vazo Yapýmý 83 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R STENCÝL KALIP ÇALIÞMASI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Þeffaf asetat üzerine hazýrlanmýþ kalýplar (çiçek,meyve, hayvan, deniz kabuklarý, vb.). Bu desen kalýplarýnýn uygulanacaðý zeminler (ahþap, seramik, cam, deri, kumaþ, vb.). Uygulama Masanýn üzerine kalýplar konulur. Yaþlýdan bu kalýplardan hoþuna giden bir tanesini seçmesi istenir. Ardýndan kalýbýn uygulanacaðý zemin masanýn üzerine konulur. Zeminin uygun bir tonda boyanmasý gerekliyse, bunu yaþlýnýn önceden hazýrlamasý gerekir. Alzheimer hastasýnýn seçmiþ olduðu rengi zeminin üzerine yerleþtirmesi istenir. Küt uçlu fýrça yardýmýyla, yaþlýdan deseni tampon boyama þekliyle boyamasý istenir. Boyadýktan sonra kalýbý düzgünce çýkartýnca desen ortaya çýkar. 85 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DESENLEME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Uygun renklerde kullanýlacak olan zemin, tutkal, desenler (çiçek, meyve, hayvan vb) Uygulama Aktivitede kullanýlacak uygun renkteki zeminler masanýn üzerine konulur. Bu zeminlerin yaþlýnýn sonradan kullanabileceði veya odasýna asacaðý bir obje olmasý bu aktiviteye katýlma isteðinin artmasýna olanak saðlar. Yaþlýdan ortadaki desenlerden hoþuna gidenleri seçmesi istenir. Seçeceði desenlerin, zeminin rengine, biçimine uygun olmasý yönünde demanslýya yardým edilir. Deseni yapýþtýracaðýmýz zemini tutkalladýktan sonra Alzheimer hastasýndan deseni zemin üzerine yapýþtýrmasý istenir. Tutkal kullanýlmak istenilmez ise onun yerine kendiliðinden yapýþkanlý desenler tercih edilir. 86 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R POLYESTER KALIP ÇALIÞMASI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Alçý ve seramikten oluþan objeler (ayna, kutu, çerçeve, çiçek motifi, vazo vb) Metalik boyalar, eskitme boyalar, parmak yaldýzlar. Uygulama Alzheimer hastasýndan istediði objeyi seçmesi istenir. Masanýn üzerine çeþitli boyalar konulur. Demanslý yaþlýnýn bu boyalarla objesini boyamasý istenir. Boyandýktan sonra antika görünümüne gelen bu süs obje yaþlýnýn odasýnýn duvarýna asýlýr. 87 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇERÇEVE SÜSLEME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Ahþap resim veya ayna çerçevesi Süsleme için boncuk, deniz kabuklarý, ipler, desenli kâðýtlar, renkli taþlar, pullar, metal aparatlar. Uygulama Kullanýlacak olan çerçeve ve süsleme malzemeleri masanýn üzerine konulur. Tamamen serbest çalýþýlan bu aktivitede, yaþlýnýn isteðine baðlý kalýnarak, istediði yere istediði süsü yerleþtirmesi, kendi zevkine göre düzenlemesi istenir. Süsleme iþi tamamlandýktan sonra demanslýnýn çerçeveyi huzurevinde vya odasýnda istediði yere yerleþtirmesi istenir. 88 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KOLYE-BÝLEKLÝK YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Renkli boncuklar, ipler ve klipsler Uygulama Yaþlýlar üzerinde renkli boncuklarýn olduðu masanýn etrafýnda oturur. Demanslý yaþlýlardan istedikleri boncuklarý seçmesi istenir. Ardýndan ellerine boncuklarý dizecekleri ip verilir. Boncuklarýn büyük- küçük özellikleri dikkate alýnarak ve sayarak dizim yaptýrýlýr. Daha sonra ipleri iki ucundan düðüm yapmalarý istenir. Boncuklarýn renkleri hakkýnda da fikir alýþveriþi yapýldýktan sonra boyun ve bilek ölçüsü alýnarak kolye veya bileklikler yapýlýr. Kendi el becerileriyle bir þeyler üretebilme mutluluðuna sahip olan yaþlýlardan en sevdiði arkadaþýna hediye etmesi istenir. 89 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SONBAHAR YAPRAKLARINDAN NAZARLIK YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Yerlere dökülen incir, çýnar yapraklarý. Göz boncuðu, simli boyalar, simli þeritler, pullar ve payetler, mukavva karton, yapýþtýrýcý, makas. Uygulama Sonbaharda yerlere dökülen yapraklar Alzheimer hastalarý ile birlikte toplanýr. Çalýþma odasýndaki masa üzerine konulur. Her sakin kendi istediði boydaki yapraklarý seçer. Mukavva kartona seçilen yapraklar yapýþtýrýcý yardýmý ile yapýþtýrýr. Makas ile çevresinden kesilir. Yapraðýn üzerine yaldýz boya sürülür. Kuruduktan sonra pullar ve boncuklar ile süslenir. Yaprak sapýndan simli þeritler ile fiyonk yapýlýr. Bu çalýþmada hem fiziksel hem de görsel aktivite uygulanmýþ olur. 90 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SERAMÝK HAMURDAN KELEBEK ÇALIÞMASI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Tutkal, un, niþasta, merdane, makas, pudra (hamur açmak için), analin boyalar (ya da akrilik boya), tel, meyve ve kelebek resimleri, yaprak kalýbý. Uygulama Alzheimer hastasýndan tutkal, niþasta, un karýþtýrarak hamur elde etmesi istenir. Yaþlýlara eþit boylarda hamurdan verilir. Masa üzerine pudra serperek hamuru merdane yardýmý ile açmasý istenir Kelebek kalýbý hamurun üzerine koyularak çevresinden çizilerek kesilir. Kesme iþleminde yardýmcý olunur. Demanslý yaþlý hangi kelebekten istiyorsa seçtiði kelebeðe göre boyama iþlemine geçilir. Boyasý kuruyan kelebekler boncuk boyalarla renklendirilir. Renk ve þekiller hakkýnda karþýlýklý sohbet edilir. Ýlkbahar ve kelebekler ilgili anýlarý dinlenir. Anýlar anlatýlýrken boyasý kuruyan kelebeklere cila yapýlýr. Kendi resimlerini koyduklarý çerçeveler kelebekler ile süslenir. 91 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SERAMÝK HAMURDAN MEYVE YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Seramik hamuru, meyve resimleri, minik sepetler, doðal dallardan hazýrlanmýþ minik çemberler, kurdele, makas, boya, fýrça, merdane, peçete. Uygulama Alzheimer hastalarýna çalýþma masasýnda seramik hamurundan eþit þekilde paylaþtýrýlýr. Ýstedikleri, sevdikleri meyveler sorulur. Kim, hangi meyveyi çalýþmak istiyorsa, resmine bakarak, hamura o meyve þeklini vermesi istenir. Çalýþma kurumaya býrakýlýr. Birkaç gün sonra meyveler doðadaki renklerine göre boyanýr. Boyalar kuruyana dek meyvelerin yeþil yapraklarý hazýrlanýr. Yapraklarý da boyanýr. Daha sonra meyvelere tel yardýmýyla yeþil yapraklarý takýlýr. Tanzimleri demanslýlarýn zevklerine göre dizayn edilir. 92 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KÜRDAN SÜSLEME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Bir kutu kürdan, çeþitli renkte boncuklar, yapýþtýrýcý ve minik kürdanlýk. Uygulama Alzheimer hastalarý ile aktivite odasýna geçilir. Kürdanlar masa üzerindeki tabak içerisine konulur. Kürdan uçlarýna yapýþtýrýcý sürer ve istenilen renk ve çeþitli boydaki boncuklarý yapýþtýrýr. Boncuklarýný yapýþtýrdýðý kürdanlarý, kürdanlýklara yerleþtirir. Parti, kokteyl gibi özel günlerde kanepelerin üzerinde kullanýlýr. Demanslý yaþlýlar ile böyle bir kutlama yapýlarak, uygulamalý görsellik saðlanýr. 93 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BASÝT TABLO YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Büyük boy mukavva, parça kumaþlar, tutkal, boyutlu boya (altýn/gümüþ), kesme fýrça (no:2), makas. Uygulama Aktivite odasýndaki masa üzerine malzemeler konulur. Alzheimer hastalarýna daha önceden yapýlmýþ tablo gösterilerek bilgiler verilir. Yaþlýlar kumaþlarý istenilen þekillerde keser. Zevklerine göre ister soyut, ister yelkenli, vb. olarak kesilen parçalara tutkal sürülerek kartonlara yapýþtýrýr. Demanslý yaþlýlarý aktivite boyunca renklerdeki uyuma dikkat etmeleri konusunda bilgi verilir. Yapýþtýrma iþlemi bittikten sonra kurumaya býrakýlýr. Birkaç gün sonra kuruyan tabloya kumaþlarýn yapýþtýrma yönlerine göre boyutlu boya ile desen ve süslemeler yapýlýr. Kurumaya býrakýlýr. Kuruduktan sonra çerçeve yaptýrýlýr. 94 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R FOTOÐRAF ÇÝÇEÐÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Dosya kâðýdý, el iþi kâðýdý, yaþlý fotoðrafý, yeþil renkli boya Uygulama El iþi kâðýdýndan çiçek þekli keser. Kesilen çiçek resmini dosya kâðýdýna yapýþtýrýr. Ardýndan çiçeðin ortasýna yuvarlak þekilde kesilmiþ olan kendi fotoðrafýný yapýþtýrýr. Alzheimer hastasý yeþil boya ile çiçeðin sapýný boyar. Sapýn altýna gelecek þekilde iki tarafýna yaþlý kendi el baskýsýný yapar. Bu baskýlar çiçeðin yaprak kýsmý olacaktýr. 95 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GÖKKUÞAÐI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Büyük boy pano ve renkli el iþi kâðýtlarý Uygulama Her demanslý yaþlý elini el iþi kâðýdýnýn üzerine koyar ve ardýndan el kalýplarýný kaðýdýn üzerine çizer ve çizdikten sonrada keser. Her yaþlýnýn kullandýðý el iþ kaðýtlarý farklý renkte olmalý. Kesilen rengârenk el þekilleri büyük bir panoya düzenli bir þekilde yapýþtýrýlýr. Gökkuþaðý görünümü saðlanýr. Huzurevinin görünen bir yerine asýlýr. 96 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAMUR ÇÝÇEK YAPIMI (PAPATYA) Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Niþasta, tutkal, un, pudra, merdane, çiçek teli, toz çiçek boyasý, çiçek ve yaprak teneke kalýplar, makas, irmik. Uygulama Tohumun Yapýlýþý: Leblebi büyüklüðünde toplar yapýlarak tele geçirilir. Tutkal sürülerek irmiðe batýrýlýr. Kurumaya býrakýlýr. Bir ölçü tutkal ile bir ölçüden biraz fazla un ve niþasta hamur haline getirilir, dinlendirilir. Hamur merdane ile açýlýr. Açarken pudra serpilir. Teneke kalýpla papatya çiçeði hamuru kesilir. Kesilen çiçekler bir bez üzerine alýnýr. Ters yüz edilerek kurumasý saðlanýr. Daha sonra çiçek avuca alýnarak tam ortasýna baþparmak yardýmýyla hafif derinlik verilir. Keskin olmayan býçakla çiçek dilimlerine hafif bastýrýlarak çizgiler oluþturulur. Tekrar hamur açýlarak yeþil yapraklar kalýplar ile kesilir. Yapraklara býçak yardýmýyla damarlar yapýlýr. Arkasýna tel yapýþtýrýlýr. Kuruyan papatyalara hazýrlanmýþ olan tohumlar tutkallanarak geçirilir. Yeþil yapraklar ilave edilerek çiçekler hazýrlanýr. 97 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KALIP YÖNTEMÝ ÝLE RÜZGÂR ÇANI YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Þamotlu çamur, ebeþuar bez, merdane, çýta, fýrça, su, bardak, sünger Uygulama Çamurun yapýþmamasý için yaþlýlarýn önlerine bez serilir. Çamurdan portakal büyüklüðünde parçalar koparýlarak yaþlýlara verilir. Çamurun içinde hava kabarcýklarýnýn kalmamasý için çamur bir müddet masaya yukardan atýlarak dövülür. (Çamurun içinde kalan hava kabarcýklarý fýrýnlanma esnasýnda aþýrý sýcaktan kaynaklanan genleþme yaparak ürünlerin patlamasýna sebebiyet verir, bu yüzden iyi dövülmüþ bir çamur patlama konusunda az risk taþýr.) Dövülen çamur 1 er cm lik çýtalarýn ortasýna konularak merdane yardýmý ile açýlýr. Açýlan çamur gerek alçý, gerek plastik, gerekse metal kurabiye kalýbý þeklindeki kalýplarla kesilir. Yaþlýlar kesilen parçalara delikler açar. Fýrýnlamadan önceki son iþlemimiz olan kuruma aþamasýna býrakýlýr. Yaklaþýk 1 haftalýk kuruma sürecinden geçen mamullerimiz fýrýnlanmak üzere gönderilir. Fýrýndan gelen ürünler soðuk seramik boyalarý ile boyanýr. Boyalarý kurumuþ olan gerek kuþ gerek kalp vb. þekillerdeki ürünlerimiz sakinler tarafýndan ip ve boncuklara dizilerek rüzgâr çanýmýz hazýrlanmýþ olur. 98 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R FÝTÝL YÖNTEMÝ ÝLE SEPET YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Þamotlu çamur, ebeþuar bez, merdane, çýta, fýrça, su, bardak, sünger Uygulama Yaþlýlarýn rahat çalýþabilmesi için önlerine bez serilir. Þamotlu çamurdan bir parçayý yaþlýlar ellerine alýr. Çamurun içerisindeki hava kabakçýklarýnýn çýkmasý için bir miktar dövülür. Masa üzerine birkaç kez atýlan çamur bir kenara alýnýr. Bu çamurdan bir mandalina ile bir ceviz aralýðýndaki büyüklükte bir parça koparýlýr. Bu parça ürünümüzün zeminini oluþturacak büyükte olur. Koparýlan parçayý elde yuvarlayýp 1 er cmlik çýtalar arasýna konulur. Merdane yardýmý ile açýlýr. Açýlan çamur bir kenara alýnýr. Dövülmüþ olan çamurdan parçalar alýnarak fitiller (sucuk) yapar. Merdane yardýmý ile açýlan çamurun kenarlarýna ebeþuar yardýmý ile çentikler açýlýr. Açýlan çentiklerin üzerine bardak içinde hazýrlanan az çamur ve su karýþýmý olan sulu çamur sürülür ve üzerine fitil konulur. Çentik ve sulu çamur sürme iþlemi çamurlarýn birbirlerine yapýþtýrýlmasý amacý ile uygulanýr. Birkaç kat bu þekilde yapýlýr. Demanslýnýn arzusuna göre ortaya çýkan sepete yine ayný çentik ve sulu çamur sürme yöntemi ile sap eklerler. Yaþlýlara süngeri suyun içinde ýslatýlarak sepetin rötuþunu yapar. Rötuþlanan ürün fýrýnda piþirilir, soðuduktan sonra fýrýndan çýkartýlýr. Eðer ürün sýrlanýyorsa tekrar fýrýn aþamasýna girer ve kullanýma hazýr hale gelir. Sýr ürünün su emmesini engelleyerek ürünün daha uzun ömürlü ve daha þýk olmasýný saðlar. 99 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PLAKA YÖNTEMÝ ÝLE KALEMLÝK YA DA VAZO YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Þamotlu çamur, ebeþuar bez, merdane, çýta, fýrça, su, bardak, sünger Uygulama Yaþlýlarýn rahat çalýþabilmesi için önlerine bez serilir. Þamotlu çamurdan bir parçayý yaþlýlar ellerine alýr Çamurun içerisindeki hava kabakçýklarýnýn çýkmasý için bir miktar dövülür. Masa üzerine birkaç kez atýlan çamur bir kenara alýnýr. Bu çamurdan bir mandalina ile bir ceviz aralýðýndaki büyüklükte bir parçayý koparýýr. Bu parça ürünümüzün zeminini oluþturacak büyükte olur. Koparýlan parçayý yaþlýlar ellerinde yuvarlayýp 1 er cm lik çýtalar arasýna konulur. Merdane yardýmý ile açýlýr. Açýlan çamur bir kenara alýnýr. Yaþlýlar dövülmüþ olan çamurun geriye kalan parçasýyla kendi isteðine göre büyük yada küçük bir parça alýr. Alýnan bu parça 1 er cm lik çýtalarýn ortasýnda merdane yardýmý ile açýlýr. Açýlan bu parçanýn kenarýna ebeþuar yardýmýyla çentikler açýlýr. Bu çentiklerin üzerine baþka bir çamur yapýþtýrmak amacýyla hazýrlanan sulu çamurdan sürerler. Ýkinci açýlan çamur yaþlýlar tarafýndan, yardým alýnarak sulu çamur sürülen yerler bir kalemlik yada vazo formu oluþturulacak þekilde yerleþtirilir. Yapýþtýrma kýsýmlarý ebeþuar yardýmýyla düzeltilir. Kurumaya býrakýlmadan önce su ve sünger yardýmýyla rötuþlarý yapýlýr.1 haftalýk kuruma sürecinden sonra fýrýnlama iþlemi yapýlmak üzere gönderilir. Fýrýnlamadan gelen ürünler istenilirse sýrlanarak tekrar fýrýnlamaya gönderilir. Ürün soðuk seramik boyalarýyla boyanýr. 100 IV. BÖLÜM EGZERSÝZ ve SPORTÝF AKTÝVÝTELER Prof. Dr. Hasan DURSUN Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi Alý KUZ / Fizyoterapist Sevgi Nafýa ERDOÐAN / Fizyoterapist Hasan SERT / Saðlýk Koordinatörü Erdem KIZILBOÐA / Saðlýk Memuru D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 101 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YAÞLANMA SÜRECÝNDE DEMANS ve EGZERSÝZ UYGULAMALARI Prof. Dr. Hasan DURSUN 1- Yaþlanma Yaþlanma hücre ölümü ve doku kaybý ile seyreden bir süreçtir. Hücreler genlerle belirlenmiþ bir ömrün sonunda ölürler (apoptoz). Böylece hücre sayýsý gerekli oranlarda sabit kalýr ve kanser oluþumu engellenir. Diðer yandan hücre içinde ve çevresinde zararlý madde birikimi (oksijen radikalleri, aðýr metaller v.b.), genlerde bozulma (hýzlý bölünme, radyasyona maruz kalma gibi nedenlerle) ve doku kanlanmasýndaki azalma da hücre ölümüne ve doku hasarýna (nekroz) neden olur. 30-40 yaþlarýna kadar artan fiziksel performans ve fonksiyonel yetenekler, daha sonra hücre ölümü ve doku kaybý nedeni ile gerilemeye baþlar. Zamanla tüm doku, organ ve sistemlerde az veya çok sorunlar ortaya çýkar. Fiziksel ve zihinsel performans azalýr ve nihayet kaçýnýlmaz son; ölüm vakti gelir... Yani yaþama süremiz ve hastalýklara yatkýnlýðýmýz genlerle belirlenmiþtir. Ancak temiz çevre, saðlýklý beslenme, düzenli egzersiz, yüksek moral ve aktif bir yaþantý ile yaþlanmayý geciktirmek, uzun ve saðlýklý bir ömür yaþamak mümkündür. Yaþlanma sürecinde birçok doku ve organda problemler ortaya çýkmaya baþlar. Bu problemlerin her birinin teþhisi, tedavisi ve takibi hem hasta ve hem de toplum için maddi ve manevi bir yüktür. Solunum ve dolaþým problemleri, demans, kas-iskelet hastalýklarý, kronik aðrý gibi birçok hastalýðýn her biri tek baþýna veya birlikte sakatlýða (impairment, disability, handicap) neden olabilir ve hastanýn bakým ihtiyacý ortaya çýkar. Bakým ihtiyacý; ortaya çýktýðýnda tedavi yükünü dramatik bir hale getirir. Bu nedenle yaþlýlarda tedavi planlanýrken sakatlýðýn engellenmesi ve/veya tedavisi esas alýnmalýdýr. Bu ise ilaç ve ameliyat gibi týbbi uygulamalar ile birlikte bakým (management) ve rehabilitasyon uygulamalarýný içerir. Yani yemek yeme, giyinip soyunma, temizlenme, tuvalete gidip gelme, merdiven inip çýkma gibi günlük faaliyetlerde baðýmsýzlýðýn sürdürülmesi yaþlý bakým ve tedavisinin birinci amacý olmalýdýr. Rehabilitasyon uygulamalarýnýn esasý tedavi edici egzersizlere dayanýr. Egzersiz yaþlanmaya baðlý tüm hastalýklarýn ve sakatlýklarýn hem engellenmesi, hem de tedavisi için gereklidir. Burada demansla ilgili bir ön bilgi verildikten sonra, demanslýlarý da içeren yaþlý bireyler için genel egzersiz uygulamalarýndan söz edilecektir. 103 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 2- Demans Demans; bilinç düzeyinde, günlük yaþantýyý olumsuz etkileyecek derecede bozulma olarak tanýmlanabilir. Bilinç düzeyindeki bozulma; hafýza, konuþma, zamaný ve mekâný algýlama, hesap yapma, yargýlama, problem çözme gibi yetenekleri etkiler. Bazý hastalarda depresyon, hayal görme, paranoya, ajitasyon gibi sorunlar da ortaya çýkabilir. Demans genellikle ilerleyici bir hastalýktýr. Ancak bazen dalgalanmalar gösterebilir veya ilerleme olmayabilir. Tüm zihinsel faaliyetler etkilenmekle birlikte, demans tanýsý için hafýza kaybýnýn (amnezi) gözlenmesi gerekir. Hafýza beynin her tarafýnda, daðýnýk olarak depolanmýþtýr. Limbik sistem bu daðýnýk hafýza parçalarýnýn uygun bir þekilde birleþtirilmesinde ve bilinçli hatýrlamada rol oynar. Beynin farklý bölgelerinin lezyonlarýnda parçalý hafýza kayýplarý olabilir. Ancak hafýza kaybý genellikle limbik sistem lezyonlarý ile ilgilidir. Hafýza kaybý olaydan sonrasýný (anterograd) ve/veya olaydan öncesini (retrograd) içerebilir. Bu durumlarda diðer beyin alanlarýndaki bilgi parçacýklarý gizli hafýza (implicit memory) þeklinde korunur. Bu hastalar daha önceki tecrübelerini hatýrlamamalarýna raðmen, eski becerileri yeniden öðrenebilirler. Tek taraflý lezyonlarda hafýza kaybý geçicidir. Limbik sistem hafýza kadar davranýþlarý ve duygu durumunu da kontrol eder. Hafýza ile ilgili hücreler kolinerjik nöronlardýr. Duygu ve davranýþlarý kontrol eden hücreler ise adrenalin, dopamin, serotonin, glutamin gibi maddeler salgýlarlar. Bundan dolayý Alzheimerli hastalarda kolinerjik nöron kaybý önemlidir. Diðer demans türlerinde nöron kaybý daha çok duygu ve davranýþ bozukluklarýna neden olabilir ve hafýza kaybý göreceli olarak arka planda kalabilir. Alzheimer hastalýðý limbik sistemde kolinerjik nöronlardan baþlar, sonra diðer nöronlarý da etkileyerek çevreye yayýlýr ve nihayet tüm beyin kabuðunda yaygýn dejenerasyona neden olur. Vasküler demans ise beyin kabuðunda rastgele yamalar tarzýnda, bölgesel hasarla birliktedir. Alzheimer hastalýðýnda temel sorun nöronlarýn erken ölümüdür. Bu hücrelerin çinde amiloid plaklarý ve ipliksi yapýlar birikir. Bu maddelerin yaþlanma ile bir miktar birikmesi normaldir. Ancak Alzheimer hastalýðýnda birikim aþýrýdýr ve hücre ölümüne yol açar. Diðer demans türlerinde ise mekanik ve toksik etkiler, enfeksiyon, kanlanma bozukluðu gibi nedenlerle hücre ölümü ve doku hasarý söz konusudur. Hücre ölümü sonucu nöron sayýsý azalýr, nöronlar arasý baðlantý (sinir aðý) zayýflar ve demans geliþir. Hücre ölümünde inflamasyona ve doku hasarýna yol açan katabolik madde (TNF?, ÝL-1 v.d.) miktarýnda artýþ, hücrelerin yaþamasý için gerekli anabolik (NGF, TGFß, IGF, nörotrofin v.d.) madde miktarýnda artma önemli rol oynar. Bu süreç kas104 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R iskelet sistemini oluþturan dokular için de geçerlidir. Ýnaktivite kas, kemik, kýkýrdak gibi dokularda bu süreci uyararak doku kaybýna (atrofi), egzersiz ise bu süreci tersine çevirerek hücre ve doku artýþýna (hipertrofi) neden olmaktadýr. Ýnaktivite sonucunda atrofiye uðrayan kaslarla birlikte, o kaslarý kontrol eden beyin bölgesinde de atrofi olduðu, egzersizle kas gücü ve becerisinde artýþ gözlendiðinde, ilgili beyin alanlarýnýn da geliþtiði gözlenmiþtir. Bu bulgular motor, duyusal ve zihinsel komponentleri olan uygun egzersiz programlarýnýn demanslý hastalar için önemini vurgulamaktadýr. 3- Yaþlýlarda Egzersiz Yaþamak hareket etmekle mümkündür. Hareket ise kas gücüne baðlýdýr. Ýnsanoðlunun yapabileceðinin hepsi hareket ettirmektir; ister bir hece fýsýldarken, ister bir orman devirirken tek eylemcisi kastýr. Kaslar çizgili ve düz olmak üzere iki gruba ayrýlýr. Çizgili kaslar beyin kabuðunun kontrolündedirler ve kemiklere tutunarak eklemleri hareket ettirirler. Bilinçli hareketlerden sorumludurlar. Düz kaslar ise alt beynin (subkortikal alanlar) kontrolündedir ve damar cidarýnda, mide ve barsak duvarýnda, salgý kanallarýnda bulunurlar. Bilinç dýþý ( kendi kendine otonom) çalýþýrlar. Çizgili kaslarý çalýþtýran sinirlere motor sinir, düz kaslarý çalýþtýran sinirlere ise otonom sinir adý verilir. Egzersiz programlarý esas olarak çizgili kaslara yönelik bir takým hareketleri içerir. Bu esnada temel görevi çizgili kaslara lojistik destek olan düz kaslar da egzersize iþtirak eder (1). Çizgili kaslar, kas lifi (kas hücresi) tipine göre Tip I ve Tip II olmak üzere iki gruba ayrýlýr. Tip I lifler ince ve zayýftýrlar. Yavaþ kasýlýrlar, bol oksijen kullanýrlar (aerobikoksidatif) ve yorgunluða karþý dayanýklýdýrlar. Tip II lifler ise kalýn ve güçlüdürler. Hýzlý kasýlýrlar, oksijeni yeterince kullanamazlar (anaerobik-glikolitik) ve çabuk yorulurlar. Tip I ve IInin ortak özelliklerini barýndýran ve Tip IIb olarak adlandýrýlan bir üçüncü grup daha vardýr. Çizgili kaslarda bu liflerin hepsi, belirli bir oranda, bir arada bulunur. Bu lif oraný genetik olarak belirlenmiþtir ve kiþinin sportif performansýný belirler. Kalýn kaslý (Tip II baskýn) kiþiler güreþ gibi kuvvet gerektiren sporlara, ince kaslý (Tip I baskýn) kiþiler ise atletizm gibi dayanýklýlýk gerektiren sporlara yatkýndýrlar. Yaþlanma ile tüm kaslarda atrofi gözlenir. Atrofi Tip II liflerde daha belirgindir. Uygun bir egzersizle yaþlý kasýnda da toparlanma (hipertrofi) ve belirgin bir kuvvet artýþý gözlenebilir. Hipertrofi, daha çok atrofik Tip II liflerde gözlenir. Kuvvet (kas gücü) egzersizleri, dayanýklýlýk egzersizleri ve beceri egzersizleri (fonksiyonel rehabilitasyon) olmak üzere baþlýca üç egzersiz grubundan söz edilebilir. Ýyi bir egzersiz programý bu üç egzersiz türünü bir arada içermelidir (2). 105 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 3a- Kuvvet Artýrýcý Egzersizler Kaslar sabit bir aðýrlýða karþý (izotonik), sabit bir uzunlukta (izometrik) veya sabit bir hýzda (izokinetik) kasýlabilirler. Ýzotonik kasýlma esnasýnda kasýn boyu kýsalýrsa konsantrik, uzarsa eksantrik kasýlmadan söz edilir. Bir aðýrlýðý yerden kaldýrýrken konsantrik, bir noktada tutarken izomertik, yere býrakýrken egzantrik kasýlma söz konudur. Ýzokinetik kasýlma için bilgisayar destekli özel düzeneklere ihtiyaç vardýr. Ancak su içi egzersizler pratikte izokinetik kasýlma olarak kabul edilir. Kas gücünü artýrmak için yükü (aðýrlýðý) artýrmak gerekir. Ancak tekrar sayýsý ve hareket hýzý artýrýlarak da kas gücü artýrýlabilir. Bu yöntemler arasýnda bir karþýlaþtýrma yapmak zordur ve hepsiyle de kuvvet artýþý elde edilebilir. Kuvvet artýþý kas lifi hipertrofisine ve sinir sisteminin adaptasyonuna baðlýdýr. Bunun için egzersize en az 6-8 hafta devam etmelidir. Günlük uygulamada en sýk yükün giderek arttýðý, az tekrarlý ve yüksek dirence karþý yapýlan izotonik egzersizler (Progresif rezistans egzersizleri-PRE) tercih edilmektedir. PRE eklem hareket açýklýðý boyunca sabit bir dirence karþý yapýlan dinamik kas kontraksiyonlarýdýr. Direnç kas gücündeki artýþa paralel olarak artýrýlýr. Daha hafif, sabit bir yükle hýzýn giderek artýrýlmasý da kas gücünü artýrabilir. Kiþi rahatlýkla 20 tekrar yapabildiðinde uygulanan aðýrlýk artýrýlýr. Ýzotonik egzersizler kolay uygulanabilir, ev programý olarak verilebilir ve ucuzdur. Egzersizler için dambýl, kum torbalarý, el ve bileðe takýlabilen aðýrlýklar ve çeþitli ev eþyalarý kullanýlabilir. Ayakkabý, kemer veya koldaki manþonlara baðlanan aðýrlýklar da kullanýþlý bir yöntemdir. Makaralar çekme yönünü deðiþtirme açýsýndan kullanýþlýdýr. Yerçekimine karþý vücut aðýrlýðý da bu amaçla kullanýlabilir. Ýzometrik egzersizler de fazla zaman ve ekipman gerektirmez. Daha az kas aðrýsýna neden olur ve hareketin istenmediði durumlarda tercih edilir. Ancak kuvvet artýþý sadece çalýþýlan pozisyonda olur ve egzersiz esnasýnda kan basýncý daha çok yükselir. Kasýn güçlenmesi ile birlikte sinir ileti hýzý, çeviklik ve denge de artar, fonksiyonel yetenekler artar, endurans geliþir. Kemik, eklem kýkýrdaðý, kapsül, baðlar (ligament) ve kiriþler (tendon) güçlenir. Kaslar güçlendirilirken sað ve sol taraf kaslarýn eþit güçte olmasýna, yaklaþtýrýcý (ön grup-fleksör) ve uzaklaþtýrýcý (arka grup ekstansör) kas dengesini korumaya özen göstermelidir. Aþýrý zorlama zayýf ve hasarlý dokularda kýrýlma, kopma, parçalanma gibi istenmeyen sonuçlara yol açabilir. Bu nedenle egzersiz esnasýnda dikkatli olmalý, zayýf dokulara ani ve aþýrý yükleme yapmaktan kaçýnmalýdýr. 106 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 3b- Dayanýklýlýðý (Enduransý) Artýrýcý (Aerobik) Egzersizler Kaslar hareketin baþlangýcýnda (ilk 30 sn) depolanmýþ enerjiyi kullanýrlar. Daha sonra þekeri oksijen kullanmadan parçalayarak (glikoliz) az miktarda, ancak hýzlý bir þekilde enerji üretirler. Bu þekilde yýkýlan þeker laktik aside dönüþür. Laktik asit ise aðrý ve yorgunluða neden olur. Þeker 3 dk sonunda oksijen harcanarak yanmaya baþlar (oksidasyon). Bu þekilde daha yavaþ ve fakat çok daha fazla enerji elde edilir, þeker karbondioksit ve suya dönüþür, yorgunluk açýða çýkmaz. Bu nedenle 3 dk.dan uzun süren egzersizlere aerobik egzersizler adý verilir. Düzenli yapýlan ve 20 dk.dan daha uzun süreli aerobik egzersizlerde kaslar enerji için daha çok yaðlarý kullanýr. Aerobik egzersizlerde de temel prensip yükün artýrýlmasýdýr. Yük artýþýnda temel referans nabýz hýzý veya yorgunluðun açýða çýkmasýdýr. Nabýz hýzý hesabýnda 220den yaþ çýkarýlarak Maksimal Nabýz Hýzý bulunur. 60 yaþýndaki biri için maksimal nabýz hýzý (220-60=160)týr. Harekete maksimal nabýz hýzýnýn %60ý ile baþlanmalý ve giderek %80e çýkýlmalýdýr. Yani 60 yaþýndaki biri için baþlangýçta nabýz hýzý 90-100 arasýnda tutulmalý, egzersizi tolere ettikçe (haftalar içinde) 125-130a yükseltilmelidir. Nabýz hýzý kontrol edilemiyorsa efora, yorgunluk açýða çýkýncaya kadar devam etmek gerekir. Yaþlý yorulmuyor ve ter atmýyorsa, aerobik performans artýþý saðlanamaz. Dayanýklýlýk egzersizleri için kullanýlan yürüme bandý, bisiklet ve kol ergometresi gibi ekipmanlar nabýz kontrolü açýsýndan avantaj saðlar. Açýk havada yürüme, hafif koþu, yüzme gibi aktiviteler de iyi birer aerobik egzersiz yöntemleridir. Zayýf ve atrofiye uðramýþ kaslar kuvvetlendirme egzersizleri ile normal hale getirilmeden, dayanýklýlýk egzersizlerine baþlanmamalýdýr. Kuvvet artýrýcý egzersizlerle hem Tip I ve hem de Tip II liflerde hipertrofi ortaya çýkar. Aerobik egzersizlerinde ise daha çok Tip I lifler ve otonom çalýþan düz kaslar geliþir. Aerobik egzersizler ile akciðerlerde gaz transferi hýzlanýr. Kalp hýzý yavaþlar, kalbin atým hacmi artar ve iþ yükü azalýr. Damar elastikiyeti artar ve kan basýncý düþer. Kemik iliði daha çok kan üretir, kansýzlýk düzelir ve baðýþýklýk sistemi güçlenir. Hormon salýnýmý dengelenir, kan þekeri ve yað seviyesi düþer, yüksek dansiteli koruyucu kolesterol (HDL) seviyesi artar. Beyin dahil tüm dokularýn kanlanmasý artar. Bu nedenle aerobik egzersizler, demanslý hastalara özellikle önerilmelidir. 3c- Beceri (Fonksiyonel Rehabilitasyon) Egzersizleri Becerileri, yani fonksiyonlarý korumak veya yeniden kazanmak (rehabilitasyon) için kas gücü ve dayanýklýlýk ile birlikte kontrol ve koordinasyonun da korunmasý ve geliþtirilmesi gerekir. Bunun da baþlýca yolu tekrardýr. Aktivite yeteri kadar 107 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R tekrar edilirse öðrenilir ve hafýzaya kaydedilir. Gerekli olan hareket, giderek daha düþük konsantrasyonlarda ve daha az gayretle ortaya konabilir. Bu amaca yönelik üç temel yaklaþým vardýr; 1-Hasta, doðrudan doðruya spesifik bir hareketi yapmaya yöneltilir. Yani asýl amaç yürümekse, hasta bir þekilde yürütülür. Hasta yürümeyle ilgili kaba hareket kalýplarýný öðreninceye kadar, koordinasyon ve yanlýþlarýn düzeltilmesi için çaba harcanmaz. Eðer hasta yürüyemiyorsa, çalýþmaya oturma, ayakta durma, denge gibi yapýlabilen bir fonksiyonla baþlanýr. Hasta bir aþamada yeterli hale geldikten sonra diðer bir aþamaya geçilir. 2-Spesifik bir hareket komponentlere ayrýlýr, bu komponentler ayrý ayrý geliþtirilir ve daha sonra birleþtirilir. Örneðin yürümeden önce, ayaða pozisyon verme, bacak salýnýmý, aðýrlýðýn transferi, denge gibi komponentler geliþtirilmeye çalýþýlýr. Bu komponentler daha sonra birleþtirilir. 3-Spesifik bir hareketten önce kontrol ve koordinasyonla ilgili olmayan aktiviteler geliþtirilir. Yürüme için, ayak, ayak bileði ve kalça hareketleri ile resiprokal hareketler, temel kas gruplarýný uyaran veya baskýlayan deðiþik kalýplar geliþtirilmeye çalýþýlýr. Bunlar yeterli seviyeye gelmeden hasta yürütülmez. Sinir sisteminde saðlam kalan duyu ve motor kontrol, yedek alanlar ve saðlam yollar beyin ile vücut arasýndaki baðlantýyý saðlayabilirler. Ek olarak sesli komut, görsel duyular, pozisyon, dokunma ve basýnç gibi duyular da hareketi baþlatmada yardýmcý olur. Normal duyu yoksa ek feedback yöntemleri geliþtirmelidir. Örneðin aktif hareketler zor yapýlýyorsa, pasif hareketler ve germe refleksi yoluyla hareket baþlatabilir. Düzgün hareket yaptýkça, hastanýn motive edilmesi de cevabý artýrýr. Mental durum, konsantrasyon, dikkat, algýlama ve motivasyon gibi beyin fonksiyonlarýnýn bozulmasý, kompleks aktivitelerin de bozulmasýna neden olur. Bu nedenle demanslý hastalarda zihni güçlendirmek amacýyla renkleri, objeleri, çevreyi, günlük olaylarý ve geçmiþi sorgulama þeklinde zihin jimnastiði (kognitif reedükasyon) yaptýrýlmalýdýr. 3d- Eklem Açýklýðýnýn (EHA) Korunmasý Normalde günlük aktiviteler EHA'nýn korunmasý için yeterlidir. Ancak bazý kiþilerde EHA inaktivite sonucu kolaylýkla kýsýtlanabilir. Bu nedenle geriatrik hastalarda eklemler, hasta bakýmýnýn bir parçasý olarak günde 2-3 kez, EHA boyunca hareket ettirilmelidir. Ancak yeni kýrýk ve tendon tamiri gibi durumlarda, bir fizyoterapist tarafýndan kontrollü ve düzenli hareketler yaptýrýlmalýdýr. 108 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Herhangi bir nedenle eklem hareketi engellendiðinde, EHA'ný korumak veya açmak amacýyla egzersiz gerekir. Bu egzersizleri hastanýn kendisi yapabileceði gibi refakatçisi, hemþire, meþguliyet (iþ-uðraþý) terapisti veya fizyoterapist tarafýndan da yaptýrýlabilir. Kendi kendine egzersizler için makaralar (pulley), kuþak veya kemerler, omuz çarký gibi aletlerle kullanýlabilir. Bu amaçla sürekli pasif hareket (CPM, Continue Passive Motion) cihazý da kullanýlabilir. EHA'ný korumak ve kontraktürleri engellemek için iyi bir yöntem de yatak veya sandalyede, çeþitli eklemlerin yastýk veya uygun bir splintle desteklenmesidir. Kontraktürleri kolaylaþtýran pozisyonlardan kaçýnmalýdýr. Genellikle yatakta kalça ve diz fleksiyonu ile ayak bileðinin plantar fleksiyonu, fleksiyon kontraktürlerine yol açar. Kýsýtlanmýþ eklemde EHAnýn açýlmasý için germe, mobilizasyon, manipülasyon gibi tekniklerden yararlanýlýr. Bu teknikler fizyoterapi ile birlikte, bir fizyoterapist tarafýndan uygulanmalýdýr. 3e- Yaþlýlarda Rehabilitasyon Uygulamalarý Yaþlýlarda dik postür korunmalý, kifoz, skolyoz gibi omurga bozukluklarý engellenmeli, geliþmiþse tedavi edilmelidir. Kas gücü ve aerobik performans artýrýlarak denge güçlendirilmeli ve rahat bir yürüyüþ saðlanmalýdýr. Egzersizlerle birlikte görme ve iþitme problemleri çözülmeli, ayak deformiteleri, diz ve kalça patolojileri tedavi edilmeli, derin duyu ve pozisyon hissi uyarýlmalýdýr. Bu amaçla gerekirse ýsý tedavisi, elektroterapi, mekanoterapi gibi pasif fizik tedavi uygulamalarýna baþvurulmalýdýr. Düzenli egzersiz, yaþlýlýkta sakatlýða ve hastalýða eþlik eden mobilite azalmasý ve onun komplikasyonlarýný geriye çevirebilir. Egzersizler yaþlýnýn genel durumuna ve bireysel ihtiyaçlarýna göre planlanýr. Egzersizin amacý, yoðunluðu, sýklýðý, içerdiði kas gruplarý ve kontraksiyon türü ne olursa olsun genel olarak tüm vücut fonksiyonlarýný destekler. Düzgün postür için omuz elevatörleri ve sýrt kaslarý güçlendirilmelidir. Günde 12 kez 0,5-1 saat süre ile yüzükoyun yatmak, dik oturmaya ve dik yürümeye gayret etmek kamburluðu engellemede yararlý olabilir. Bu amaçla baston ve destek korseleri kullanýlabilir. Yürümenin desteklenmesi ve dengenin saðlanmasý için baston, koltuk deðneði, yürüteç gibi çeþitli ortezler kullanýlabilir. Bastonlar hafif ve dayanýklý malzemeden üretilmelidir. Üç veya dört ayaklý bastonlar stabiliteyi artýrýrlar. Bastonun boyu, büyük trokanter hizasýnda olacak þekilde ayarlanmalýdýr. Baston saðlam elde 109 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R tutulmalý ve karþý ayakla ayný anda hareket etmelidir. Her iki elde de baston var ise iki nokta dönüþümlü, üç nokta veya dört nokta yürüyüþlerden biri tercih edilmelidir. Sýrt kaslarý ile birlikte kalça, uyluk ve baldýr kaslarýnýn güçlendirilmesi dengeyi güçlendirir, düþme ve kaza riskini azaltýr. Pozisyon ve denge hissinin geliþtirilmesi de buna yardýmcý olur. Aerobik performansýn artýrýlmasý hem hastanýn baðýmsýzlýk düzeyini, hem de kendine güvenini artýrýr. Yaþlýlara yemek piþirme ve yeme, giyinip soyunma, temizlik, banyo gibi günlük aktiviteleri yardým görmeden yapmak üzere gerekli teknikler öðretilmeli, yardýmcý araç-gereçler konusunda bilgi verilmeli ve aktif olarak bir iþte çalýþmalarý teþvik edilmelidir. Bu mümkün deðilse süsleme, çiçek yapýmý, oymacýlýk gibi el sanatlarý, resim, müzik gibi sanatsal faaliyetler, bahçe iþleri, balýk tutma, yürüyüþ gibi sportif aktiviteler ve iskambil oyunu gibi rekreasyonel faaliyetlerle ilgilenmeleri saðlanmalýdýr. Ayrýca yaþlýnýn ibadetlerini yerine getireceði ortam saðlanmalýdýr. Bunlar yaþlýyý hem fiziksel ve psikolojik, hem de sosyal ve ekonomik yönden aktive eder. Yaþlýlarýn yaþadýðý ortamdaki takýlýp düþmeye ve kazaya neden olabilecek gereksiz aksesuarlar ve kapý eþikleri ortadan kaldýrýlmalýdýr. Sivri kenarlý, köþeli olmayan mobilyalar seçilmeli, masa ve sandalyeler hafif ve kullanýþlý olmalýdýr. Telefon ve elektrik düðmelerine kolay ulaþýlabilmeli, içinde yaþanýlan mekân uygun bir ýþýklandýrma, ýsý ve neme sahip olmalýdýr. Tuvalet, banyo, duþ ve lavabolar kolay girip çýkmaya, oturup kalkmaya göre ayarlanmalý, kaygan olmamalý, iyi aydýnlatýlmalý ve duvarlarda tutunacak saðlam barlar olmalýdýr. 110 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R EGZERSÝZ ve SPORTÝF AKTÝVÝTELER Fizyoterapist Ali KUZ Fizyoterapist Sevgi Nafia ERDOÐAN Yaþlýlýkta fizyolojik, fiziksel ve psikolojik deðiþmeler sonucu meydana gelen deðiþikler kiþilerde inaktiviteye neden olarak günlük yaþam aktivitelerini etkilerler. Düzenli yapýlan egzersizler bu olumsuz sonuçlarý engellerler ve düzelmeye neden olurlar. Yaþlýlarda yapýlan egzersizlerin ne þiddet ve yoðunlukta yapýlacaðý ve hangi egzersizlerin yapýlacaðý önemlidir. Egzersiz yaparken yaþlýlarýn fiziksel, psikolojik ve fizyolojik durumlarý göz önünde bulundurulmalýdýr (3). Ýnaktivite sonucu yaþlýlarda meydana gelen deðiþiklikler; 1- Kalp-damar sistemi; akciðerler, kalp ve kan damarlarýndan oluþmaktadýr. Zamanla kan damarlarý içinde kalsiyum, kolesterol ve yaðlar birikerek týkanýklýða, bu durum ise kalp krizi veya inmeye neden olur. Ölümlerin çoðu bu nedenle olmaktadýr. 2- Kas dokusunda azalma-yað dokusunda artma. 3- Þeker hastalýðý (diyabet). 4-Kemikler yaþ ilerledikçe mineral içeriklerini (kalsiyum ve fosfor) kaybederler. Bu durum ileri yaþlarda kemik erimesi (osteoporoz) olarak adlandýrýlan büyük saðlýk problemini ortaya çýkartýr. 5-Depresyon. 6-Bel aðrýsý. 7-Kireçlenme (artrit) gibi birçok hastalýðýn ortaya çýkmasýna ya da var olanlarýn þiddetinin artmasýna neden olacaktýr. 8-En yavaþ bozulmaya baþlayan merkezi sinir sistemidir. Reflekslerimiz ve reaksiyonlarýmýz daha yavaþ hale gelir ve biz çeviklik isteyen hareketlerde hýz kaybederiz. Düþme veya kayma gibi durumlarda kendimizi korumamýz zorlaþýr. Kontraktür Kontraktür, adalenin inatçý bir þekilde kýsalmasýndan dolayý eklemin anormal bir postür almasýdýr. Kontraktürler, eklemlerde hareketsizlik sebebi ile oluþan, eklem hareket açýklýklarýnda kayba sebep olan aðrý ve þekil bozukluklarý sorunlarý oluþturan durumlardýr 111 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Neden Kontraktür Oluþur Hastalýk veya yaralanma sonucu uzun süreli yatak istirahatý, travma sonucu alçýlama ve cihazlamaya baðlý, spinal kord ve beyin hasarý sonucu kas hareket açýklýðýnýn tümünde düzenli olarak kullanýlmadýðý zaman, o kasýn tendonlarý (kiriþleri) kýsalýr. Bu durum kasýn gerilmesini daha da zorlaþtýrarak, fazla kýsalmadan ve gerilme yeteneðinin azalmasýndan oluþan bir kýsýrdöngü yaratýr. Kasta, tam hareket açýklýðýný önleyen fibröz skar dokusu geliþebilir. Tedavi edilmeyen kontraktürün en sonunda varacaðý nokta, kalýcý ve çoðu kez aðrýlý olan anormal postürdür Kontraktürler 4 safhada ilerler: 1.Safha: Kontraktürler 4 gün gibi kýsa bir sürede geliþmeye baþlar. 2.Safha: Daha sonraki 1. ve 2. haftada geliþir. Kontraktürlerin çoðu 3. safhadan önce fark edilemez. 3.Safha: Kontraktürler 500 günde son halini alýr. 4.Safha: Kiþinin eklem ve kaslarý o kadar sert bir hale gelir ki kiþi anne karnýndaki gibi bükülü hale gelir Tedavi Yöntemleri 1-Manüel Teknik: eklem mobilizasyonu ve germe egzersizleri yaygýn olarak eklem hareket açýklýðýný arttýrmada kullanýlan bir yöntemdir. 2-Mekanik Teknik: continuous passive motion (CPM) , özelikle eklem ameliyatlarý sonrasý kullanýlan popüler bir makinedir. Eklem hareket açýlýðýný arttýrmaya yönelik kullanýlýr. Cerrahi sonrasý 24-72 saat sonra kullanýlmaya baþlanýr. Hasta tolere edebildiði kadar hareket açýklýðý arttýrýlýr. 3-Cihazlama: kontraktürü önlemede ve mevcut hareket açýklýðýný korumada kullanýlýr. Germe ve egzersiz sonrasý kazanýlan eklem hareket açýlýðýný korumak için uzun süreli germe saðlar. 4-Cerrahi: diðer tekniklerle açýlamayan kontraktürler için kontrakte kasa yönelik serbestleþtirme ameliyatý uygulanýr. 5-Alternatif Tedavi Teknikleri: vücudun bazý bölümlerinde chiropractic teknikleri eklem hareket açýklýðýný arttýrmayý saðlar. Masaj kan dolanýmý arttýrýr ve kasýn elastikiyeti için yardýmcý olur. Yoga kontraktürün rehabilitasyonunda ve eklem mobilizasyonunu fasilite etmede yardýmcý olur. 112 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Kontraktürün önlenmesi: Konraktür oluþtuktan sonra kasýn geri dönüþü zor ve zahmetli olduðundan dolayý kontraktürün önlenmesi tedavi edilmesinden çok daha kolaydýr. Kontraktürün önlenmesi için aktif ve pasif hareketler, aktif ve pasif germeler, pozisyonlama ve cihazlama yapýlmalýdýr. . Demanslý kiþide osteoporoz, ciddi romatizmal hastalýk veya diðer kas eklem rahatsýzlýklarý yoksa doktor kontrolü olmadan da eklem hareket açýklýðý egzersizleri yapýlabilir. Bu egzersizler kontraktürü önlediði gibi kaslarýn kitle kaybýný da önler. Ayrýca kan dolaþýmýný artýrýr ve kiþinin kendisini daha iyi hissetmesini saðlar. Eklem hareket açýklýðý egzersizleri günde 2-3 kez yapýlmalý, demanslý hastaya bu frekanslarla egzersizler hatýrlatýlmalýdýr. Eklem Hareket Açýklýðý Egzersizlerinde Dikkat Edilecek Hususlar 1-Kiþide osteoporoz, romatizmal hastalýk kaynaklý eklem þekil bozukluklarý, iyileþmekte olan kýrýk gibi özel eklem kýsýtlýlýklarý varsa egzersizlere baþlamadan önce doktora danýþýn. 2-Hekim tavsiyesi olmadan demanslý kiþiye boyun egzersizleri yaptýrmayýn. 3-Kiþi fiziksel olarak egzersize karþý çýkýyorsa, egzersiz öncesi girdap banyosu yardýmcý olabilir. 4-Tam eklem hareket açýklýðý için yeterli alaný saðlayýn ve egzersiz öncesi kiþinin sýrtüstü rahat bir pozisyonda yatmasýna özen gösterin. 5-Tam gevþemeye yardýmcý olacak telkinlerde bulunun. 6-Kiþi ile konuþup basitçe kendisine egzersizle ilgili bilgi verin. 7-Her hareketi en az 3-5 kez tekrarlayýn. Ne kadarýný aktif kendisi yaparsa o kadar iyi olur. Çok fazla yormayýn. Yaralanma oluþturmamaya dikkat edin. 8-Vücudun önce üst sonra alt kýsýmlarýný çalýþtýrýn. 9- Egzersiz sýrasýnda bir elinizi eklemin üst, diðer elinizi eklemin alt kýsmýndan tutarak eklemi destekleyin. 10-Eklem hareket açýklýðýnýn sonunda bir miktar durun, ondan sonra hareketi geri döndürüp devam edin. 11-Dirençle karþýlaþtýðýnýzda o noktadan sonrasýný fazla zorlamayýn. 12-Eðer kas spazmý varsa ekleme hafif bir basý uygulayarak o açýda bir müddet tutun. 113 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 13-Ciddi aðrý ile karþýlaþtýðýnýzda egzersizi durdurun. 14-Kiþide aðrý þikâyeti, terleme, nefes darlýðý ve renk deðiþimi ciddi bir sorun habercisi olabilir. 15- Günlük aktiviteleri yerine getirebilmek için belli eklemlerde olmasý gereken minimum hareket açýklýðý sürdürülmelidir. Omuz hizasýnda kollarý yana açma, ellerin sýrta deðdirilmesi ve ellerin enseye deðdirilmesi, dirseklerin 90 derece iken avucun aþaðý ve yukarý dönmesi 45 derece kalça 90 derece ve diz 110 derece bükülebilmelidir. Eklem hareket açýklýðý egzersizlerine küçük açýlarda baþlanmalý ve nazikçe yapýlmalýdýr. Egzersizin Faydalarý 1-Hareket geniþliðini arttýrýr. 2-Kaslarýn elastikiyetini saðlar. 3-Kas gruplarýný kuvvetlendirir. 4-Postürü ve dengeyi geliþtirir. 5-Harekete baþlama, ritim ve koordinasyonu, buna baðlý olarak da yürürken güven duygusunu geliþtirir. 6-Kalp ve akciðer saðlýðýnýn korunmasýný (kan dolaþýmýný, solunum oraný ve derinliðini deðiþtirerek yardýmcý olur) 7-Konuþma ve yutma problemlerini azaltýr 8-Depresyonu azaltýr, morali düzeltir. 9-Kontrol hissini arttýrýr. 10-Baþarma hissi verir. Demanslý yaþlýlarda egzersiz yaparken dikkat edilmesi gereken hususlar Demanslý kiþilerle çalýþýrken fonksiyonelliðe yoðunlaþýlmalý fakat hafýza kusurlarýnýn yeni motor hareketlerin öðrenilmesine mani olabileceði unutulmamalýdýr. Bu sebeple yaþlýlarda fonksiyonel eðitim saðlýklý kiþilerden farklýlýk gösterir (4). 1- Tedavi þekli, tedavi ortamý: Kiþinin iþ veya hobilerini hangi alýþkanlýklarla sürdürdüðü tespit edilip, bu fonksiyonel hareketler yapýlmak istenen egzersizlerle eþleþtirilmelidir. Örneðin vücut aðýrlýðýný bacaklara aktarma egzersizi için, kiþinin hoþuna gidecek bir müzikle dans etmesini saðlayabiliriz. Bununla beraber istenmeyen bir reaksiyonu tetikleyebilecek müdahaleler tespit edilmelidir. 114 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Su içi egzersiz yüzmeyi seven biri için ideal olurken, yüzmekten korkan veya geçmiþinde boðulma tehlikesi atlatmýþ biri için yanlýþ bir yaklaþým olur. Kiþi mümkün olduðunca kendi yaþadýðý ortamda egzersizlerini yapmasý tercih edilmelidir. 2- Kiþi tarafýndan açýkça anlaþýlabilecek bir dil kullanýlmalýdýr. Hastalýðýn doðasý iyi anlaþýlmalý ve bir konuþma þekli iyi sonuç vermiyorsa farklý yaklaþýmlar denenmelidir. Hastaya karþý sakin olunmalý, kiþinin endiþe ve gerginliðine engel olmak için devamlý güven telkin edilmelidir. 3- Tüm deðerlendirme ve uygulamalar kiþinin dikkatinin daðýlmasýna mani olacak þekilde en az görsel ve duysal uyaranlarýn olduðu bir ortamda yapýlmalýdýr. 4- Demanslý kiþiye sözel veya sözel olmayan harekete baþlama iþaretini her seferinde tekrar vermek gerekir. Demanslý kiþi ile her konuþulduðunda göz temasý kurulmalý ve sözel baþlama iþareti mümkün olduðunca görsel hareketle desteklenmelidir. Küçük egzersiz gruplarý tekrarlý egzersizlerin yapýlmasýný takviye etmede faydalý olabilir. Çünkü kiþi grup lideri ile beraber diðer grup üyelerini gözlemleyip aktive ve motive olabilir. Top, balon, egzersiz bandý gibi objelerin renkli olmasý bu kiþilerde komutlara cevap vermede daha faydalý olabilir. Çünkü demanslý kiþiler uzaysal ve algýsal sorunlar yaþama eðilimindedirler. Yine basamak egzersizlerinde, basamak kenarlarýnýn parlak boya ve bantlarla belirginleþtirilmesi bu amaca hizmet eder. 5- Demanslý kiþinin eksiksiz yapabileceði fiziksel aktiviteleri geliþtirip devam ettirmeye yoðunlaþýlmalýdýr. Kiþinin deðiþen fonksiyonel durumuna kendi ortamýnda adapte olmasýnýn kiþinin bu konuda tekrar eðitime tabi olmasýndan daha kolay olacaðý unutulmamalýdýr. 6- Demanslý kiþiler çok adýmlý komutlarý içeren egzersizleri ve arasýnda boþluk olan iþleri yapamazlar. Ayný seansta birden fazla prosedürün uygulanmasý doðru deðildir. 7- Demanslý kiþinin deðerlendirme ve tedavisi için ekstra süre ayrýlmalýdýr. Kognitif yetersizlikler reaksiyon ve hareket süresini uzatabilir. Eðer demanslý kiþi acele ettirilirse motor hatalar ortaya çýkabilir ve kiþinin güvenliði tehlikeye düþebilir. Demanslý kiþi kolay yorulma eðilimindedir ve bu kiþinin yaptýðý iþi sürdürebilme becerisini ciddi oranda zorlar. 8- En iyi egzersizler daha primitif, otomatik cevaplarýn kullanýldýðý egzersizlerdir. Bu sebeple ayakla topa vurmak, topu atýp tutmak bacak ve kol kaslarýný kuvvetlendirmek için aðýrlýk kaldýrmaya göre daha uygun bir yoldur. Bununla beraber yürürken ve dans ederken ayak bileklerine 400-800 gr aðýrlýk takmak tercih edilebilir. 115 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 9- Bahçe iþleri, golf ve bowling yaþlýlar tarafýndan kolay benimsenmesine raðmen, dönme ve eðilme gibi aktiviteler içerir ve vertebral kýrýk riskini arttýrabildiðinden pek önerilmezler 10- Ýp atlama, koþma ve zorlayýcý aerobik egzersizler önerilmez. Demanslý Yaþlýlarýn Yapabilecekleri Egzersiz ve Sportif Aktiviteler 1- Aerobik Egzersizler 2- Kuvvetlendirme Egzersizleri 3- Germe Egzersizleri 4- Denge Koordinasyon Egzersizleri 5- Tai Chi Chuan (Tcc) Egzersizleri 6- Pilates Egzersizleri Aerobik Egzersizler Yürüme, koþma bu tür egzersizlerdir. Egzersizin yoðunluðu kiþinin maksimum kalp hýzýnýn %50'sini aþmaz ve iki haftada bir %5 artýrýlýr ancak %70 düzeyinin hiçbir zaman aþýlmamasý gerekir. Yaþlýnýn egzersize toleransý basitçe konuþma testi ile anlaþýlabilir; egzersiz esnasýnda konuþmakta güçlük çekiliyorsa yoðunluk fazla demektir. Egzersizlerin toplam süresi haftada 3 gün, 20-30 dakika kadardýr (5). Bu aktivitelerin verimli olabilmesi için; Yüksek þiddette egzersizin kalp problemi ve kas yaralanmalarý riskini artýracaðýný unutmayýnýz!!! Aktivite hakkýnda yaþlýya bilgi verilir. Yürüyüþe uygun kýyafetler giydirilir. Ayakkabýlarýn yaþlýnýn ayaðýna uygun ve rahat olmasýna dikkat edilir. Kuvvetlendirme Egzersizleri Yaþlýda majör kas gruplarýna (kuadriseps, hamstring, abdominal v.b. kaslar) uygulanýr. Makine, serbest aðýrlýklar, top, egzersiz lastiði ile çalýþýlabilir. Süre 2030 dakikadýr. 60 dakikayý geçmemelidir. Majör kaslara haftada 2-3 kez, 8-15 tekrar, 1-3 set verilir (6). IRM (Bir maksimum tekrar)'nin %40-60 ile baþlanýr. Ýlk 6-8 hafta IRM in 40-50 ile çalýþýlýr. 116 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Egzersizlerde set, tekrar sayýsý, direnç aðýrlýðý önemlidir. Kuvvetlendirme ve fleksibilite egzersizleri öncesi 5 dakika aerobik (yürüme, bisiklet gibi) egzersiz önerilebilir. Ýleriderece demanslý kiþilerde kuvvetlendirme egzersizleri (Sandalyeye oturup kalkma, merdiven inip çýkma, kum torbasý ile yürüme gibi) fonksiyonel olarak yapýlmasý tercih edilmelidir. Germe Egzersizleri Germe, egzersiz programýnýn esas taþýdýr. Germe ve gevþeme þeklinde uygulanýr. Eklemlerin fleksibilitesini saðlayarak düþme ve yaralanmalardan korur. Yavaþ ve nazikçe baþlanmalý, doðru bir þekilde yapýlmalý ve germe yapýlan kasa odaklanýlmalýdýr. Yaþlýlarda büyük eklemlerdeki esnekliðin azalmasý fonksiyonel aktivitelerde kýsýtlamaya neden olurlar. Bu nedenle omuz, kalça, diz ve gövde esnekliðine önem verilmelidir. Yaþlýlarda esnekliðin kazanýlmasý için uygulanan germe egzersizleri Güvenli, Etkili ve Basit olmalýdýr. Germe egzersizleri kontraktür oluþmasýný engellemede en etkili yöntemlerden biridir. Kontraktür ilerledikçe kiþi istemli eklem hareketlerini giderek kaybeder. Banyo yapma giyinme günlük bakým zorlaþýr. Kiþiyi tamamýyla pozisyonlamak daha zor olur çünkü kontraktür basý yaralarýna yol açabilecek basý noktalarý oluþturur. Denge Koordinasyon Egzersizleri Yaþlýlarda denge ve koordinasyonda meydana gelen deðiþiklikler yürümeyi zorlaþtýrýr ve düþmelere neden olurlar. Yapýlan araþtýrmalarda denge egzersizlerinin yaþlý kadýn ve erkeklerde düþmeyi %50 azalttýðý bildirilmektedir (7). Denge Egzersizleri : Önce yatakta baþlanýr. Oturma dengesi iyi hale geldikten sonra ayakta denge çalýþmalarýný geçilir. Denge egzersizleri seviye seviye uygulanýr. Alt seviyeden bir üst seviye egzersize geçmek için 20-30 sn boyunca hareketi devam ettirebilmesi gerekir. Koordinasyon Egzersizleri : Koordinasyon, amaca yönelik bir hareketle iskeletle kaslarý ile merkezi sinir sisteminin uyum içinde çalýþmasý. etkileþimidir. Baþlangýçta basit ve yavaþ olarak yapýlan hareketlerin her bölümü hasta tarafýndan izlenebilmeli ve algýlanabilmelidir. Hareketler hatasýz olarak yapýlabildiðinde hýzlandýrýlýr. Koordinasyonun kazanýlmasýnda saðlam bir kas-iskelet sistemine gereksinim vardýr. Amaç hastanýn günlük yaþam aktivitelerini baðýmsýz olarak yapabilir hale gelesini saðlamaktýr. 117 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Frenkel egzersizleri : Zorluk derecesi arttýrýlarak yapýlan alt ekstremiteye yönelik egzersizlerdir. Basit hareketler doðru ve hýzlý bir þekilde yapýlýr hale geldikten sonra kalça ve diz harekelerinin birlikte yapýldýðý komplike hareketlere, daha zor olan hareketlere geçilir. Yorgunluk oluþturmamak için her seansta en fazla 4 tekrar yapýlýr ve 3-4 saat ara ile tedavi seanslarý tekrar edilir (8). Tai Chi Chuan (Tcc) Egzersizleri Birçok yöne aðýrlýk kaydýrma, vücudun düzgünlüðü hakkýnda bilinci arttýrma, hareketlerin çok yönlü koordinasyonu ve ilave olarak düzenli solunumdan oluþur. Bu egzersizlerin yaþlýlarda denge ve fleksibiliteyi düzelttiði ve güven duygusunu artýrdýðý gösterilmiþtir. 8 hafta süreyle, haftada 7 seans ve her bir seans 1 saat olacak þekilde uygulanýr. Baþlangýçta 10 dakika ýsýnma, bitiþte 10 dakika soðuma ve arada 40 dakika süreyle TCC egzersizlerini içerir (6). Pilates Egzersizleri Dirençli egzersizler ile denge egzersizlerinden oluþur, son zamanlarda yaþlýlarda çok popüler olmaya baþlamýþtýr. Ekstremite kaslarýný güçlendirme, germe, solunum, gövde kaslarýný güçlendirme ve denge egzersizlerini kapsar. Ýzometrik (dikkatli), ekzantrik, konsantrik izotonik egzersizler ile kokontraksiyonlar kullanýlýr. Lumbopelvik stabiliteyi düzeltme, omurganýn segmental mobilizasyonu, omuz, dirsek, kalça, diz ve ayak bileði eklemlerinin mobilizasyonu ve stabilitesi, koordinasyon ve denge egzersizlerini içerir. Özetle Pilates egzersizleri gövde kaslarýný güçlendiren, kas iskelet sistemi bütünlüðünü artýran, spinal mobilite ile eklem stabilizasyonunu saðlayan egzersizlerdir. Hastalar gövde kaslarýnda güçlenme, postürde düzelme, postüral stabilite, eklem mobilitesinde artýþ, denge ve koordinasyonun artmasý, kolay kabul edilebilmesi, kompliansýn ve güven duygusunun artmasý ile oldukça memnun kalýrlar. Pilates egzersizlerinde göðüs kafesini posterior ve lateral olarak ekspanse ederek yapýlan solunum önemlidir ve omurganýn doðal hareketlerini kolaylaþtýrýr. Gövde kaslarýnýn güçlendirilmesi hareket yeteneðini artýrýr ve travmalara karþý korur. 118 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R EGZERSÝZ ve SPORTÝF AKTÝVÝTELER I-Aerobik Egzersizler a-Hafif Þiddetli Egzersizler b-Orta Þiddetli Egzersizler II-Kuvvetlendirme Egzersizleri a-Üst ekstremite kuvvetlendirme egzersizleri - Thera-band egzersizleri - Dambýl- serbest aðýrlýklý makine egzersizleri - Mat egzersizleri b-Alt ekstremite kuvvetlendirme egzersizleri - Thera-band egzersizleri - Dambýl- serbest aðýrlýklý makine egzersizleri - Mat egzersizleri c-Bel karýn kuvvetlendirme egzersizleri d-Pelvik taban (Kegel) egzersizleri III-Germe Egzersizleri a-Üst ekstremite germe egzersizleri - Omuz kavþaðý germe egzersizleri - Dirsek germe egzersizleri - El bileði parmak germe egzersizleri b-Alt ekstremite germe egzersizleri - Kalça bölgesi germe egzersizleri - Diz ve diz çevresi germe egzersizleri - Ayak bileði germe egzersizleri c-Bel sýrt germe egzersizleri IV- Denge Koordinasyon Egzersizleri a- Denge egzersizleri b- Koordinasyon egzersizleri V- Tai Chi Chuan (Tcc) Egzersizleri VI- Pilates Egzersizleri 119 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAFÝF ÞÝDDETLÝ EGZERSÝZLER Aerobik Egzersizler Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Yavaþ yürüme Yürüyüþ yavaþ tempoda (5 km/h altýnda) olmalýdýr. Yürüyüþte baþ dik tutulmalý ve kollarda doðal bir þekilde sallanmalýdýr. Baþlangýçta ilk haftalarda 20 dk ile baþlanýr, Bir ay sonra 30 dkya çýkarýlýr. Yavaþ yürüme egzersizinin süresi haftada 3 gün, 20-30 dakika kadardýr. Yaþlýnýn egzersize toleransý basitçe konuþma testi ile anlaþýlabilir: egzersiz esnasýnda konuþmakta güçlük çekiliyorsa yoðunluk fazla demektir. Egzersiz bisikleti kullanma Egzersiz bisikletine dikkatli ve güvenli bir þekilde oturduðundan emin olmalýyýz. Ýlk haftalarda yavaþ hýzda 40-50 RPM beþ dakika süreyle bisiklet kullanmaya baþlar. Ýlerleyen haftalarda yavaþ yavaþ 15 dakikaya çýkarýlýr. Oturarak balýk tutma Balýk tutma kardiyovasküler dayanýklýlýðý arttýrmamasýna raðmen hafif þiddetli bir egzersiz ve sosyal bir aktivite olmasý nedeni ile tercih edilir. Hafif tempoda dans etme Hafif tempoda dans etmek denge ve koordinasyonu geliþtirtir. Hafif ev iþleri Çamaþýr katlama, etrafý toplama Golf ve Bahçe iþleri Bahçe iþleri, golf ve bowling yaþlýlar tarafýndan kolay benimsenmesine raðmen, dönme ve eðilme gibi aktiviteler içerir ve vertebral kýrýðý arttýrabildiðinden pek önerilmezler 121 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ORTA ÞÝDDETLÝ EGZERSÝZLER Aerobik Egzersizler Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Tempolu yürüyüþ (saatte yaklaþýk 5 km) Yürüyüþte baþ dik tutulmalý ve kollarda doðal bir þekilde sallanmalýdýr. Baþlangýçta ilk haftalarda 20 dk ile baþlanýr, Bir ay sonra 30 dkya çýkarýlýr Egzersizlerin toplam süresi haftada 3 gün, 20-30 dakika kadardýr. Demanslý yaþlýnýn egzersize toleransý basitçe konuþma testi ile anlaþýlabilir: Egzersiz esnasýnda konuþmakta güçlük çekiliyorsa yoðunluk fazla demektir Hafif aðýrlýklarla çalýþma Hafif aðýrlýk ile 15-20 tekrar olarak yapýlýr. Dans etme Orta þiddet tempoda dans etmek denge ve koordinasyonu geliþtirir Hafif tempoda dans etme Hafif tempoda dans etmek denge ve koordinasyonu geliþtirtir. Hafif ev iþleri Egzersiz bisikleti çevirme Egzersiz bisikletine dikkatli ve güvenli bir þekilde oturduðundan emin olmalýyýz. Ýlk haftalarda yavaþ hýzda 50-60 RPM beþ dakika süreyle bisiklet kullanmaya baþlar. Ýlerleyen haftalarda yavaþ yavaþ 15 dakikaya çýkarýlýr. 122 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÜST EKSTREMÝTE ÖN KOL BÖLGESÝ THERA-BAND EGZERSÝZLERÝ Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Üst ekstremite dirsek bükme Bant ayaklarýn altýna sýkýþtýrýlýr ve avuç içleri yukarý bakacak þekilde tutulur. Dirsekler sabit kalacak þekilde kollar yukarý doðru büküp tekrar baþlangýç pozisyonuna dönülür. Hareket 3 set halinde yapýlýr, her set 12-15 tekrardan oluþmalý. Üst ekstremite dirsek açma Bir el baþýn üzerinde diðeri belin üzerinde olacak þekilde bant vücudun arkasýndan tutulur. Üstteki dirsek bükülüyken, alttaki kol aþaðý doðru gerilir. Aþaðýdaki kol bükülmeye baþladýðýnda da üstteki kol gerilecektir. Hareket 3 set halinde yapýlýr, her set 12-15 tekrardan oluþmalý. 123 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÜST EKSTREMÝTE OMUZ VE SIRT BÖLGESÝ THERA-BAND EGZERSÝZLERÝ Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Omuz yana kaldýrma Ayaklar omuz geniþliðinde açýk, kollar hafif bükülü pozisyonda, bant ayaklarýn altýna sýkýþtýrýlýr. Kollar omuz mesafesinde yana doðru açýlmalý. Hareket 3 set halinde yapýlýr, her set 12-15 tekrardan oluþmalý. Omuz öne kaldýrma Ayaklar omuz geniþliðinde açýk, kollar hafif bükülü pozisyonda, bant ayaklarýn altýna sýkýþtýrýlýr. Kollar omuz mesafesinde öne doðru kaldýrýlýr. Hareket 3 set halinde yapýlýr, her set 12-15 tekrardan oluþmalý. Kürek çekme Thera bant (Lastik bant) ayaklarýn altýna sýkýþtýrýlýr ve her iki el ile tutulur. Vücut belden aþaðý doðru eðilmeli. Sýrt sýkýþtýrdýðýný hissettikten sonra tekrar baþlangýca dönülür. Hareket 3 set halinde yapýlýr, her set 12-15 tekrardan oluþmalý. 124 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÜST EKSTREMÝTE KOL BÖLGESÝ DAMBIL- SERBEST AÐIRLIKLI MAKÝNE EGZERSÝZLERÝ Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Kol ön grup çalýþtýrma Demanslý yaþlý arkasý destekli sandalyeye oturtulur. Ellerine eþit aðýrlýklý dambýllar verilir. Dirseklerini vücuda birleþtirerek tutar. Avuçlar yukarý bakacak þekilde tutularak ellerini dirsekleri bükerek omzuna doðru kaldýrýr. Sonra baþlangýç pozisyonuna döner. 8-15 tekrarlý 3 set yapar. Kol arka kol çalýþtýrma Demanslý yaþlý arkasý destekli s a n d a l y e d e o t u r t u l u r. Bir el baþ üzerine kaldýrýlýr. Diðer el ile kol desteklenir. Baþ üzerindeki kol dirsekten bükülü pozisyondan düz hale getirilir. Sonra baþlangýç pozisyonuna dönülür.8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr. 125 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÜST EKSTREMÝTE OMUZ BÖLGESÝ DAMBIL- SERBEST AÐIRLIKLI MAKÝNE EGZERSÝZLERÝ Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Omuz öne kaldýrma Demanslý yaþlý arkasý destekli sandalyede oturtulur. Ellerine eþit aðýrlýklý dambýllar verilir. Kollarýný dirsekler düz tutarak önden omuz hizasýna kadar kaldýrýlýr. Sonra baþlangýç pozisyonuna dönülür. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr Omuz yana kaldýrma Demanslý yaþlý arkasý destekli sandalyede oturtulur. Ellerine eþit aðýrlýklý dambýllar verilir. Kollarýný dirsekler düz tutarak yandan omuz hizasýna kadar kaldýrýlýr. Sonra baþlangýç pozisyonuna dönülür. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr 126 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÜST EKSTREMÝTE MAT EGZERSÝZLER Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Göðüs kaslarýný kuvvetlendirme Demanslý yaþlý sýrtüstü yatar. Kollarýný her iki yana dirsekler düz olacak þekilde yana açar. Kollarýný yukarý kaldýrarak her iki kolu paralele duruma getirir. Sonra baþlangýç pozisyonuna dönülür. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr. Duruma göre ellerine aðýrlýk baðlanabilir Karýn kaslarýný kuvvetlendirme Demanslý yaþlý sýrtüstü yatar. Her iki dizini büker. Baþýný kaldýrýp destek almadan karþýyý bakar( elleri ile dizlerini tutmaya çalýþýr). Köprü kurma Demanslý yaþlý sýrtüstü yatar. Her iki dizlerini büker. Kalçasýný kaldýrarak sýrtýný düzleþtirmeye çalýþýr 127 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ALT EKSTREMÝTE THERA-BAND EGZERSÝZLERÝ Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Bacak yana açýþ Demanslý yaþlý ayakta, bacaklar omuz hizasýnda açýk olacak þekilde durur. Bir ayak yerde sabit, diðer bacak yana açýlýr ve baþlangýç pozisyonuna dönülür. Hareket ayaklara egzersiz lastiði takýlarak yapýlabilir. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. Bacak öne çekme Demanslý yaþlý ayakta, bacaklar omuz hizasýnda açýk olacak þekilde durur. Bir ayak yerde sabit, diðer ayak, bacak düz þekilde öne götürülür. Hareket ayaklara egzersiz lastiði takýlarak yapýlabilir. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. Geriye hamle Eller belde veya bir yerden destek alarak, bir ayak sabit diðer ayak geriye doðru adým atýlýr ve baþa dönülür. Aðýrlýk öndeki bacakta olmalý. Hareket öndeki bacak ve kalçada en çok hissedilir. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. 128 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ALT EKSTREMÝTE DAMBIL- SERBEST AÐIRLIKLI MAKÝNE EGZERSÝZLERÝ Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Dizi yukarý kaldýrma Demanslý yaþlý arkasý destekli sandalyede oturtulur. Ayak bileðine kum torbasý baðlanýr. Hasta dizini yukarý kaldýrýr. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. Uyluk ön grup kasalarý kuvvetlendirme Demanslý yaþlý arkasý destekli sandalyede oturtulur. Ayak bileðine kum torbasý baðlanýr. Hasta ayaðýný dizden itibaren yukarý kaldýrýr. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. Uyluk arka grup kasalarýný kuvvetlendirme Demanslý yaþlý bacaklar omuz hizasýnda açýk olacak þekilde, masa önünde dik olarak durur. Bir ayak yerde sabit, diðer ayak bileðine kum torbasý baðlanýr. Dizin ve kalçanýn öne gitmesine izin verilmeden topuk arkada kaldýrýlarak diz bükülür. Sonra baþlangýç pozisyonuna dönülür. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr, diðer bacakta hareket tekrar edilir. 129 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ALT EKSTREMÝTE MAT EGZERSÝZLER Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uyluk ön grup kaslarý kuvvetlendirme Demanslý yaþlý sýrt üstü yatar pozisyonda diz altlarýna rulo konulur. Tek ayaðýný yukarý kaldýrýr. 10a kadar sayar ve aþaðý indirir. Diðer bacakta ayný hareketi tekrar eder. Yaþlýnýn Durum göre ayak bileðine kum torbalarý baðlanýr Düz bacak kaldýrma Demanslý yaþlý sýrtüstü yatar pozisyonda tek dizini büker. Diðer bacaðýný diz düz olarak yukarý kaldýrýr. Sonra baþlangýç pozisyonuna dönülür. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr, diðer bacakta hareket tekrar edilir. Yaþlýnýn Durum göre ayak bileðine kum torbalarý baðlanýr Yana bacak açma Demanslý yaþlý yan yatar pozisyonda iken alttaki dizini büker. Üstteki bacaðý düz olarak yana ( yukarý ) kaldýrýr. Sonra baþlangýç pozisyonuna dönülür. 8- 15 tekrarlý 3 set yapýlýr, diðer bacakta hareket tekrar edilir. Yaþlýnýn Durum göre ayak bileðine kum torbalarý baðlanýr 130 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PELVÝK TABAN (KEGEL) EGZERSÝZLERÝ Kuvvetlendirme Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Amacý Demanslý yaþlýnýn Ýnkontinans þikâyetini ve sýk idrara çýkmasýný azaltmak Ýdrar kesesi kapasitesini artýrmak. Ýdrar yapma aciliyetini giderme ve idrara çýkma aralýðýný 3-4 saate çýkarmak. Uygulama Demanslý yaþlýya iþlem hakkýnda bilgi verilir. Ýlk olarak mesanesinin boþalmasýný saðlanýr. Rahat edebileceði giysiler giyilir. Yataða yatarak baþý hafifçe bir yastýkla yükseltilir. Dizler bükük bir þekilde uzanýlýr. Alzheimer hastasýnýn 2-3 defa derin bir nefes alýp vererek gevþemesi saðlanýr. Ýdrarý durdurmaya çalýþýyormuþ gibi pelvik kaslar kasýlýr. 10a kadar sayýp gevþetilir. 15 saniye gevþemiþ halde beklenir. Gevþeme hareketinden sonra iþlem tekrar edilir. Bu iþlem otururken ya da ayaktayken de yaptýrýlabilir. Her pozisyonda 15 tekrar edilip iþlem sonlandýrýlýr. 131 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OMUZ KAVÞAÐI GERME EGZERSÝZLERÝ Üst Ekstremite Germe Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Omuz ön kapsül germe egzersizleri Alzheimer hastasý ayakta duvar kenarýnda yan olarak durur. Kolunu omuz hizasýna kadar kaldýrarak eli ile duvardan tutunur. Elini duvardan kaldýrmadan diðer tarafa dönmeye çalýþýr. 10 kadar sayýp baþlangýç pozisyonuna geri döner. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. Sonra diðer taraf ile hareketi yapar. Omuz arka kapsül germe egzersizleri Alzheimer hastasý ayakta durur veya arkasý destekli bir sandalyede oturur. Bir eli ile diðer dirseðinden tutarak karþý tarafa doðru dirseðini çeker. 10 kadar sayýp baþlangýç pozisyonuna geri döner. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. Sonra diðer tarafta ayný hareketi yapar. Kollarý yukarý kaldýrma Alzheimer hastasý ayakta durur veya arkasý destekli bir sandalyede oturur. Ýki eli ile bir sopayý tutar. Kollar birbirine paralel ve omuz geniþliðinde açýk tutar. Her iki kolunu önden yukarý kaldýrabildiði kadar kaldýrýr. 10 kadar sayýp baþlangýç pozisyonuna geri döner. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. Elleri arkada birleþtirme Alzheimer hastasý ayakta durur. Her iki elini arkada kalça üzerinde birleþtirir. Ellerini yukarý doðru sýrtýna kadar kaldýrýr. 10 kadar sayýp baþlangýç pozisyonuna geri döner. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. 132 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N DÝRSEK GERME EGZERSÝZÝ Üst Ekstremite Germe Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Alzheimer hastasý sandalyede oturur. Bir eli ile uyluk dýþ kýsmýndan tutar. Diðer eli ile dirseðinden tutup kendine doðru çeker. 10 kadar sayýp baþlangýç pozisyonuna geri döner. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. Sonra diðer tarafta ayný hareketi yapar. 133 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R EL BÝLEÐÝ - PARMAK GERME EGZERSÝZÝ Üst Ekstremite Germe Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Alzheimer hastasý arkasý destekli bir sandalyede oturur. Her iki elini göðüs hizasýnda avuç içleri birbirine bakacak þekilde birleþtirir. Avuçlarýný tamamen birleþtirmeye çalýþmalýdýr. 10 kadar sayýp baþlangýç pozisyonuna geri döner. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. 134 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KALÇA BÖLGESÝ GERME EGZERSÝZÝ Alt Ekstremite Germe Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Alzheimer hastasý sýrt üstü yatarken tek dizini karnýna doðru çeker, diðer bacak düz olarak uzatýlýr. 10a kadar sayýlýr ve bacak düz olarak uzatýlýr. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. Sonra diðer bacakta ayný hareket tekrar edilir 135 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DÝZ VE DÝZ ÇEVRESÝ GERME EGZERSÝZLERÝ Alt Ekstremite Germe Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Uyluk ön grup kaslarý germe Alzheimer hastasý sýrt üstü yatar. Tek dizini karnýna doðru çeker. Elleri ile ayak bileðinden tutarak topuðunu kalçaya deðdirmeye çalýþýr. 10 kadar sayýp baþlangýç pozisyonuna geri döner. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. Sonra diðer bacakta ayný hareket tekrar edilir Uyluk arka grup kasalarý germe Alzheimer hastasý bacaklarý düz olarak oturur, iki eli ile ayaklarýna doðru uzanarak tutmaya çalýþýr. Dizlerin bükülmesine izin verilmez 136 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N AYAK BÝLEÐÝ GERME EGZERSÝZLERÝ Alt Ekstremite Germe Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Alzheimer hastasý ayakta duvara yüzü dönük olarak durur. Elleri ile bir ayak geride olacak þekilde duvara yaslanýr. Öndeki dizini topuk yerden kalkmayacak þekilde büker. 10a kadar sayar. Bacaklarýný deðiþtirir. Ayný hareketi diðer bacak için tekrar eder. 137 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R ÝKÝ DÝZ ÇEKME EGZERSÝZÝ Bel Sýrt Germe Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Alzheimer hastasý sýrt üstü yatar. Her iki dizini çekerek elleri ile tutar. 10a kadar sayarak bacaklarýný uzatýr. Bu hareketi 10 kez tekrar eder. 138 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OTURARAK DENGE EGZERSÝZLERÝ Denge Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Seviye 1 Alzheimer hastasý muayene masasý gibi stabil bir yüzeyde oturtulur. Terapistin gösterdiði yönlerde kollarýný ileriye, baþýnýn üzerine ve yana doðru uzatýr. Tekrar sayýsý giderek artýrýlýr. Seviye 2 Alzheimer hastasý stabil olmayan bir yüzeyde ( yumuþak bir yatak) oturtulur. Terapistin gösterdiði yönlerde kollarýný ileriye, baþýnýn üzerine ve yana doðru uzatýr. Tekrar sayýsý giderek arttýrýlýr. Seviye 3 Alzheimer hastasý hareketli bir yüzeyde (egzersiz topu) oturtulur. Terapistin gösterdiði yönlerde kollarýný ileriye, baþýnýn üzerine ve yana doðru uzatýr. Tekrar sayýsý giderek arttýrýlýr 139 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R AYAKTA DENGE EGZERSÝZLERÝ Denge Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Seviye 1 Alzheimer hastasý ayakta masa kenarýnda durur. Çok az miktarda masadan tutmasýna izin verilir. Seviye 2 Alzheimer hastasý yatakta masa kenarýnda durur. Masadan destek almasýna izin verilmez. Seviye 3 Alzheimer hastasý ayakta masa kenarýnda durur, gözlerini kapatýr. Çok az miktarda masadan tutmasýna izin verilir. Seviye 4 Alzheimer hastasý yatakta masa kenarýnda durur, gözlerini kapatýr. Masadan destek almasýna izin verilmez. Seviye 5 Alzheimer hastasý masa kenarýnda tek ayak üzerinde durur. Çok az miktarda masadan tutmasýna izin verilir. Seviye 6 Alzheimer hastasý masa kenarýnda tek ayak üzerinde durur. Masadan tutmasýna izin verilmez. Seviye 7 Alzheimer hastasý masa kenarýnda tek ayak üzerinde durur, gözlerini kapatýr. Çok az miktarda masadan tutmasýna izin verilir. Seviye 8 Alzheimer hastasý masa kenarýnda tek ayak üzerinde durur, gözlerini kapatýr. Masadan tutmasýna izin verilmez. Seviye 9 Alzheimer hastasý masa kenarýnda tek ayak üzerinde durur, dizini hafifçe büker. Gözlerini kapatýr. Çok az miktarda masadan tutmasýna izin verilir. Seviye 10 Alzheimer hastasý masa kenarýnda tek ayak üzerinde durur, dizini hafifçe büker. Gözlerini kapatýr. Masadan tutmasýna izin verilmez. 140 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SIRT ÜSTÜ POZÝSYONDA YAPILAN EGZERSÝZLER Koordinasyon Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Alzheimer hastasý topuklarýnýn rahatça kaydýrabileceði bir yatak ya da mindere sýrtüstü yatar. bacaklarýný ve ayaklarýný görecek bir þekilde baþý desteklenir. 1-Önce bir bacak topuk yerde olacak þekilde diz karna doðru çekilir ve baþlangýç pozisyonuna dönülür. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. 2-Önce bir bacak topuk yerde olacak þekilde diz karna doðru çekilir, bu pozisyonda bacak dýþa doðru açýlýr ve kapatýlýr. Bacak baþlangýç pozisyonuna getirilir. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. 141 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 3-Önce bir bacak topuk yerde olacak þekilde diz karna doðru yarým olarak çekilir, baþlangýç pozisyonuna dönülür. Bacaðý düz olarak önce içe kapatýr sonra dýþa açar ve tekrar kapatýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. 4- Alzheimer hastasý dizini karnýna çekerken veya uzatýrken terapistin komutu ile herhangi bir noktada durdurulup diz karna doðru çekilir. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. 5-Her iki diz ayný anda karna doðru çekilir, bacaklar bu pozisyonda kapatýlýp açtýrýlýr ve baþlangýç pozisyonuna geri dönülür. 6-Her iki diz ayný anda yarým olarak çekilir, bu pozisyonda bacaklar kapatýlýp açtýrýlýr ve baþlangýç pozisyonuna geri dönülür. 7-Bir bacak yataktan 5 cm yukarýda tutularak diz karna çekilir ve uzatýlýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. 8-Her iki diz ayný anda yarým olarak çekilir. Sað topuk sol diz kapaðý üzerine koyulur. Sonra topuðun sýrasý ile kaval kemiðinin orta kýsmýna, ayak bileðine ve sol bacaðýn her iki kenarýnda yataða deðdirmeye çalýþýlýr. Sonra sol bacakla ayný hareket tekrara edilir. 9-Her iki diz ayný anda yarým olarak çekilir. Demanslý yaþlý topuðunu terapistin gösterdiði noktalara deðdirmeye çalýþýr. 10-Bir bacak yataktan 5 cm yukarýda tutularak diz karna çekilir. Topuk karþý diz kapaðýna konulur ve kaval kemiðinin çýkýntýsýnda ayak bileðine doðru kaydýrýlýr. Sonra diðer bacakta hareket tekrar edilir. 11-Ayak bileði ve dizler bitiþik iken her iki bacak dizleri bükmeden 5 cm yukarý kaldýrýlýr ve baþlangýç pozisyonuna dönülür. 12-Topuklar yataða deðerek dizler dönüþümlü olarak karna çekilir ve uzatýlýr. 13-Topuklar yataktan 5 cm yüksekte tutularak dizler dönüþümlü olarak karna çekilir ve uzatýlýr. 142 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OTURARAK YAPILAN EGZERSÝZLER Koordinasyon Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama 1-Sýrtý destekli bir koltukta ayaklar yere temas ederek 2 dk düzgün oturma postürü devam ettirilir. Kol dayanak yeri olmayan sandalyede pozisyon tekrarlanýr. Sýrt desteklenmeksizin hareket tekrarlanýr. 2-Terapistin belirlediði süre boyunca topuk yerden kaldýrýlýr. Sonra tüm ayak kaldýrýlarak iþaretlenmiþ bir noktaya tam olarak yerleþtirilir. 3-Yere tebþirle iki çapraz iþaret çizilir. Ayaklar sýrayla çapraz iþaret üzerinde öne, arkaya, sola ve saða kaydýrýlýr. 4-Terapistin saydýðý ritme uygun olarak sandalyeden kalkma ve oturma egzersizleri yapýlýr. - Dizler bükülür ve ayaklar sandalye kenarýnýn ön altýna yerleþtirilir. - Uyluklar üzerinde gövde öne eðilir. - Ayaða kalkýlýr. - Gövde hafifçe öne eðilir - Diz ve kalça bükülür. - Gövde düzeltilir ve tekrar sandalyeye oturulur 143 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R AYAKTA YAPILAN EGZERSÝZLER Koordinasyon Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama 1- Yana yürüme: destek yüzeyi azalacaðý için hasta topuk veya parmaklarý üzerinde dönemez ve yana yürümede denge daha kolay saðlanýr. Egzersiz þu þekilde uygulanýr. - Aðýrlýk sol ayaða verilir - Sað ayak 30 cm saða açýlýr. - Aðýrlýk sað ayaða verilir - Sol ayak sað ayaðýn yanýna getirilir. 2- 35 cm aralýklý iki paralel çizgi arasýnda, sað ayak sað çizgi sol ayak sol çizgi iç kenarýna yerleþtirilerek öne doðru yürür. 10 adýmda bir dinlenilir. 3 - Her ayak yerde belirlenen iþaretlerin üzerine basarak öne doðru yürünür. Ýþaretler orta çizginin 5 cm iki yanýnda ve birbirine paralel olmalýdýr. 4 - Dönme: -Sað ayak parmaklarý kaldýrýlýr, topuk üzerinde dönülerek sað ayak dýþa doðru çevrilir. -Sol topuk kaldýrýlýr ve sol bacak parmaklar üzerinde içe doðru döndürülür. -Sol ayak saðýn yanýna getirilir. 144 V. BÖLÜM DEMANSLI YAÞLIL ARA UYGUN MÝMARÝ DÜZENLEMELER Zeynep EROL SULTANOÐLU Yüksek Mimar Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 145 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANSLI YAÞLI VE MÝMARÝ Zeynep EROL SULTANOÐLU Doðal yapýsý gereði birçok disiplinden beslenen mimarlýk edimi, eþ zamanlý olarak tüm diðer bilgi ve sanat alanlarýný da fiziksel ve kavramsal olarak besler. Bu karþýlýklý besleme ve beslenme durumu, tarihin farklý dönemlerinde gerek mimarlýðýn kendi iç dinamiklerini, gerek mimarlýk dýþý alanlarýn düþünsel kurgusunu dönüþümlü olarak motive etmiþtir.(1) Ýkinci dünya savaþý sonrasý Avrupa ve 1960lý yýllardan sonra Amerikada bakýma muhtaç demans hastalarýnýn haklarý ve ihtiyaçlarý çerçevesinde bakým bir bilim olarak yapýlandýrýlmaya ve bunun akabinde çeþitli üniversitelerde bakým bölümü açýlmaya baþlanmýþtýr. Bu süreçle birlikte bakým alanlarý ve bu konuda ortaya konmuþ teoriler spesifize edilmiþ ve bakýmýn iç içe geçtiði uzmanlýk alanlarý ortak çalýþmalar üretmeye baþlamýþtýr. Sosyal hizmetlerde ve bakým biliminde gelinin en son nokta, demans hastalarýnýn mümkün olduðunca kendi evlerinde ve sosyal çevrelerinde yaþamlarýnýn saðlanmasýdýr. Bu hem ekonomik açýdan hem de yaþlý demans hastalarýnýn ruh saðlýklarý açýsýndan en faydalý görülen yaþam biçimidir. Kurumsal bakým demans hastalarýnýn kendi evlerinde yaþamalarýnýn mümkün olmadýðý ve evde giderilemeyecek tehlikelerin arz etmeye baþladýðý noktada bir alternatif olarak düþünülmelidir. Bu durumda da, kurumsal bakýmýn yapýlacaðý çevre insanlara aþinalýk uyandýracak þekilde düzenlenmelidir. Bu noktada mimari ve rehabilitasyon arasýnda mimari ile diðer bilimler arasýnda olduðu kadar sýký bir etkileþim yaþanmýþtýr. Rehabilitasyon modelleri çoðu zaman mimari yapý ile desteklenmiþ, bazý durumlarda ise mimari tasarýmlar rehabilitasyon modelinin temelini oluþturmuþtur. Yaþlanma süreci yaþlýnýn psikolojik, sosyal yahut fiziksel olarak kýsýtlanmasý deðildir. Sadece, yaþlýda ortaya çýkan bu kýsýtlanma ayný zamanda yaþlýnýn yaþam alanýný 147 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R da gözle görülür bir biçimde daraltýr. Uygun olmayan bir çevre ve mimari, demans hastalarýnýn yaþam kalitesini bariz bir þekilde kýsýtlar ve hastalýk semptomlarý ile birleþerek büyük çapta davranýþ problemleri oluþturur. Bir bakým alaný olarak demans profili sakin özellikleri gereðince mimari ve rehabilitasyonun birbirini belirlediði ve etkilediði bir alan olarak karþýmýza çýkar. Hastalýðýn karakteri sebebiyle demanslýlarýn bir meskende ikamet etmelerini ve yaþamalarýný mimari açýdan kolaylaþtýrabilecek çözümler saðlamak ciddi bir önem arz etmektedir. Bu çalýþmanýn amacý; gereksiz mimari kýsýtlamalardan uzak, sosyal baðlarý güçlendirici, güven veren, özel alaný koruyan, insancýl bir yaþam alanýnýn yaþlýlar ve özellikle de demanslý yaþlýlar için nasýl olabileceðinin ortaya konmasýdýr. Çalýþmanýn yönünü belirleyen sorular ise; Mimari bakýþ demans hastalarýnýn problemlerinin çözümüne nasýl katkýda bulunur?, Makro düzlemde çevre ve mahallenin kullanýmý, meso düzlemde apartman/site gibi daha dar çevrenin kullanýmý, mikro düzlemde ise bireysel yaþam alanýnýn kullanýmý noktasýnda mimari düzenlemelerin ne derece katkýsý olur?, Hangi problemler bu yolla çözülebilir? sorularýdýr. DEMANSLI YAÞLI VE MÝMARÝ TASARIM KRÝTERLERÝ Demans ve mimari üzerine pek çok farklý konsept geliþtirilmiþtir. Burada ele alýnacak temel konsept Alman Mimar Sibylle Heegin, Powell LAWTONun Gerontoloji ve Çevre Psikolojisi alanýnda yapmýþ olduðu çalýþmalarý referans aldýðý ve mimari düzenlemelerle demanslý yaþlýnýn makro, meso ve mikro düzlemlerinin iliþkisini ortaya koyduðu çalýþmadýr. Heeg bu çalýþmayý Çevresel Terapi- Milieu Theraphie ismi ile literatüre kazandýrmýþtýr. Bu çalýþmanýn temelinde; demanslý bireyin algý ve oryantasyonunun kolaylaþtýrýlmasý, yitirilmeyen yeteneklerin korunmasý, güven ortamýnýn oluþturulmasý, duyularý uyaran bir çevrenin oluþturulmasý, demanslýnýn özel yaþamýna saygý duyan bir ortamýn oluþturulmasý, demanslý bireye karar verebilme ve çevresini kontrol edebilme imkânlarýnýn saðlanmasý ve demans hastalarýnýn hayat alýþkanlýklarýnýn devamlýlýðýnýn saðlanmasý vardýr. Çalýþmanýn bu kýsmýnda Çevresel Terapinin temelinde yer alan baþlýklar baz alýnarak demanslýlara hizmet verilen mekânlarýn temel mimari hatlarýnýn, iç dizaynýn nasýl olmasý gerektiðine yer verilecektir. Sonraki bölümde ise mimarinin tamamlayýcý öðeleri olarak, dýþ mekânlarýn kullanýmý ve malzeme seçiminin demanslý yaþlýnýn rehabilitasyonuna etkisi üzerine durulacaktýr. 148 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R I- ÇEVRESEL TERAPÝ, TEMEL MÝMARÝ HATLAR, ÝÇ DÝZAYN A- Algý ve Oryantasyonun Kolaylaþtýrýlmasý Demans hastalýðýnýn temel karakteristiklerinden biri de algý ve oryantasyon bozukluðudur. Kognitif fonksiyon bozukluklarý ile beraber yaþlýlarda görme bozukluklarý çok önemli problemleri oluþturur. Demans hastalarýnýn renk algýsýnda problemler görülür. Bu fiziksel sonuçlar yaþlýnýn zihinsel algý ve yorumlama yeteneðini olumsuz etkiler. Bu noktada mekan düzenlemesi yapýlýrken yaþlýnýn algý ve oryantasyon bozukluðunu telafi edebilecek þekilde düzenlemelere gidilmesi gerekir. Iþýklandýrma, renk ve malzeme seçimi sadece estetik kaygýlarla deðil ayný zaman algýyý kolaylaþtýrýcý ve teþvik edici rolleri göz önünde bulundurularak yapýlmalýdýr. Örneðin banyoda açýk mavi, açýk yeþil, türkuaz gibi renkler demanslýlarda su, deniz, orman gibi kavramlarý çaðrýþtýrýr. Genel olarak bina yapýsýnýn kolay okunur olmasý gerekir. Özel Odalar - Odalarýn dizaynýnda yaþlýnýn þahsi mobilya ve eþyalarýnýn kullanýlmasý, Resim: Stadt Hildende bir kurumda þahsi mobilyalar ile döþenmiþ özel bir oda 149 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R - Yaþlýnýn odasýný tanýyýp aidiyet duygusu hissetmesi açýsýndan yaþlýnýn þahsi bir fotoðrafýnýn yahut eski bir eþyasýnýn oda kapýsýna asýlmasý, Resim: Haus Im Park bakým evinde demanslýnýn kendisini tanýdýðý fotoðrafýnýn kapýya asýlmasý - Oda duvarlarýnýn yaþlýnýn eski fotoðraflarý algýlanabilecek boyutlara getirilerek dekore edilmesi, - WClerde kullanýlan beyaz eþyalar (klozet, lavabo, duþ, vb.) kolay algýlanabilmesi için en az yerden 1m yüksekliðe kadar beyaz eþyanýn rengine kontrast oluþturan bir renk kullanýlmasý gerekir. 150 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Odadan Koridora Geçiþ - Oda ile koridor arasýnda ara hol olmamalý, - Olmasý gerekiyorsa da holden koridora çýkýþ kapýsýz olmalýdýr. Koridorlar - Koridorlar karmaþýk olmamalý yaþlý tarafýndan hatýrlanabilecek kolaylýkta ve düzende olmalý, - Çýkmaz sokaklar olmamalý, - Özel ve genel kullaným alanlarýna mümkün olduðunca tek koridordan girilmeli, yaþlýnýn kafasýný karýþtýracak ve karar vermek için yoracak þekilde ana koridor farklý koridorlara açýlmamalý, - Sonu aydýnlýk koridorlar olmalý, 151 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R - Koridor üzerinde yerleþtirilmiþ farklý kullaným alanlarý bu farklýlýklarý vurgulayacak þekilde dizayn edilmeli, - Bu farklýlýklar vurgulanýrken sadece renkler deðil ayný zamanda þekiller de kullanýlmalý, ideal olarak ise renk ve þekil kombinesinin yapýlmalý, - Zemin ile duvar kontrast renklerden oluþmalý, - Koridorda yer alan yönlendirme levhalarý göz hizasýndan daha yüksekte olmamalý, vurgulayýcý olarak arka plan/duvar ile yazýnýn kontrastýna dikkat edilmeli, - Koridor üzerinde yer alan telefon kulübesi, büfe gibi özellikli alanlar, kolay algýlanabilecek þekilde yerleþtirilmeli ve dizaynlarýnda alanýn ne amaca hizmet ettiði mümkün olduðunca vurgulanmalýdýr. 152 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Mutfak - Demans hastalarýnýn kullanýmýna açýk olduðu vurgulanmalý, - Ýçecek alma, meyve yeme gibi küçük ihtiyaçlar için akþam ve gece vakitlerinde kullanýma açýk olmalý, - Ev mutfaklarýný hatýrlatýr iç dizayn tercih edilmeli, mümkün olduðunca dolaplar açýk raflý olmalý yahut içini gösterir kapak malzemeleri kullanýlmalý, - Görüntüyü yansýtan malzemeler kullanýlmamalý, - Demans hastalarýnýn duyularýný harekete geçirebilmek için yemekler açýk olan mutfaklarda hazýrlanmalýdýr. Yemek ve Ortak Kullaným Alanlarý - Yaþlýlar için aþina mobilyalar tercih edilmeli, kullanýlan renk ve malzemeler rahatlatýcý olmalý, - Kafa karýþtýrýcý þekilde karolu, çizgili, sýra dýþý kumaþlar ve duvar kâðýtlarý kullanýlmamalý, - Masanýn bittiðinin fark edilebilmesi için masa kenarlarý vurgulanmalý, - En az 500 lux, göz hizasýnda iyi bir ýþýklandýrma olmalý, rahat bir atmosfer için tamamlayýcý aydýnlatmalar kullanýlmalý (2). - Sofra takýmlarý masa/masa örtüsü ile kontrast oluþturmalý, 153 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R - Ýþtah açacak þekilde hoþ, belirgin kokulu ve farklý renkteki yemekler öðünlerde yer almalý, - Kullanýþlý olan yemek alanýnýn koridorun bir parçasý þeklinde tasarýmlanmasýdýr. Ayrý bir oda þeklinde tasarlanmýþsa koridordan bir pencere ile yemek alanýnýn görünür olmasý saðlanmalý, - Ortak kullaným alanlarýnýn zeminleri farklý renk tercihleri ile vurgulanmalý, - Farklý yemek ve ortak kullaným alanlarý farklý karakterlerde tasarýmlanmalý ve bu karaktere uygun mobilyalar tercih edilmeli, - Ortak kullaným alanlarýndaki mobilyalar tek tip olamamalý, farklý karakterdeki mobilya parçalarý ile özgün ve ayýrt edilebilir mekânlar oluþturulmalýdýr. Aktivite Odalarý - Aktivite odalarý diðer alanlar gibi amaçlarýna uygun biçimde ve farklý karakterlerde olmalý, çok amaçlý odalar kullanýlacaksa bu odalarýn iç dizayný da farklý amaçlara göre farklý köþeler yaratýlarak dizayn edilmeli, - Yaþlýlarý teþvik etmek amacý ile odalardaki malzemeler mümkün olduðunca D e m a n s h a s t a l a r ý n ý n g ö r e b i l e c e ð i þ e k i l d e a ç ý k t a t u t u l m a l ý d ý r. 154 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Ana Giriþ - Kontrolü saðlamak amacý ile tek ana giriþ olmalý ve bu giriþ duvar malzemeleri ile kamufle edilmeli. - Binanýn ön bahçesi mevcutsa bahçe giriþinde güvenlik bulundurulmalýdýr. Açýk Alan, Bahçe ve Teras - Karmaþýk düzenlemeler yapýlmamalý, kör noktalar oluþturulmamalý, - Yollar daire þeklinde olmalý, çýkmaz sokaklar tercih edilmemeli, - Yol sýnýrlarý belirgin olmalý, - Kolay hatýrlanacak vurgulanmýþ mekânlar tasarýmlanmalý, - Güneþ ýþýðýnda gözü kamaþtýracak beyaz zemin ve mobilyalar kullanýlmamalýdýr. 155 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R B- Yitirilmeyen Yeteneklerin Korunmasý Demans hastalarýnýn mümkün olduðunca alýþkýn olduðu þekilde yaþamalarý saðlanmalýdýr. Alýþkýn olunmayan, zor ve anlaþýlmasý güç yeni mekanizmalar kullanýlmamalýdýr. Özellikle son dönemde kurumlar için tercih edilen otomatik kapý ve fotoselli aydýnlatmalar demanslý yaþlýlara hizmet verilen kurumlar için uygun deðildir. Aksine yaþlýlarý alýþkýn olduklarý biçimde hareket etmeye teþvik eden geleneksel sistemler tercih edilmelidir. Mutfak yahut uðraþ alanlarýnýn açýk ve göz önünde bulunmasý Demans hastalarýnýn duyularýna hitap ederken ayný zamanda onlarýn bu alanlarý kullanmasýný da teþvik eder. Demans hastalarýnýn kapasiteleri çerçevesinde yapabilecekleri her iþi kendilerinin yapmasý desteklenmelidir. Örneðin yaþlýnýn kolayca fark edebileceði bir yere el süpürgesi koymak yaþlýnýn alýþkýn olduðu biçimde odasýný temizlemesini teþvik eder. Bu faaliyetler yaþlýnýn var olan yeteneklerini koruyabilmesi için elzemdir. Özel Odalar - Yaþlýnýn tuvalet ihtiyacýný hatýrlamasý açýsýndan banyo oturma alanýndan görebilecek þekilde olmalý, - Vücut temizliði için kullanýlacak malzemeler yaþlýnýn ulaþýlabileceði yerlere konulmalý, - Odada bulunan tüm araçlar kiþi için alýþýldýk olmalý, yaþlý bunlarý kullanýrken güvensizlik hissine kapýlmamalý, - Gardýrop düzeni özel bir sistem takip edilerek oluþturulmalý. Örneðin kýyafetler yaþlýnýn giyinme sýrasýna göre yerleþtirilmelidir. Bu þekilde yaþlýya hayalet yardýmcý - dolaylý yardým saðlanmalýdýr. Odadan Koridora Geçiþ - Koridora geçiþ kapýlarý vurgulanmalýdýr. Koridor - Koridor üzerindeki ortak kullanýma açýk ve yaþlýnýn sürekli kullandýðý kapýlar tuvalet kapýlarý gibi- dikkat çekici ve yaþlýnýn tek baþýna fark edip kullanabileceði þekilde olmalý, - Yaþlýnýn kullanmamasý gereken odalara ait kapýlar ise temizlik odasý, depo vb.kamufle edilmelidir. 156 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Mutfak - Mutfak Demans hastalarýnýn kolayca kullanabileceði þekilde tasarýmlanmalý, - Mutfak iç dizaynýnýn bariyersiz ve yaþlý ergonomisine uygun olmasýna dikkat edilmelidir. Örneðin; masalar ve tezgah yüksekliði tekerlekli sandalyelilerin mutfak faaliyetlerine iþtirak edebilmeleri için uygun yükseklikte olmalýdýr. Yemek ve Ortak Kullaným Alanlarý - Demanslýlarý mutfak faaliyetlerine teþvik edebilmek amacý ile mutfak ile yemek alaný arasýnda baðlantý olmalý, - Genel kullaným alanlarýnda Demans hastalarýnýn ilgisini çekebilecek gazete ve kitap bulundurulmalý ayrýca yaþlý insanlarýn alýþkýn olduklarý biçimde kurmalý saatler tercih edilmeli, - Ortak kullaným alanlarýnda Demans hastalarýnýn katýlýmýný saðlayacak faaliyetler yapýlmalýdýr. Örneðin; yün çilesi açmak yahut yýkanmýþ çoraplarýn eþlerini bularak katlamak vb. 157 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Aktivite Odalarý - Ev ekonomisi faaliyetlerine yer verilmeli, - Kiþisel tercihler için farklý alternatifler olmalý, - Kas egzersizleri için imkân saðlanmalý, - Yaþlýlar tarafýndan kolay fark edilecek odalar olmalýdýr. Açýk Alan, Bahçe ve Teras - Bahçelerde demanslýlarýn ulaþabilecekleri yükseklikte meyve aðacý/çalýlarý olmalý, - Yaþlýlara bahçe veya teraslarda ürün yetiþtirebilecekleri alanlar (hobi bahçeleri) açýlmalý, - Demans hastalarýnýn istedikleri zaman kullanabileceði biçimde bahçe malzemelerinin saklandýðý kulübe bulundurulmalýdýr. 158 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R C- Güven Ortamýnýn Oluþturulmasý Günlük hayatýmýzda kullandýðýmýz bazý nesneler bazý durumlarda demanslýlar için büyük tehlike oluþturabilir. Eriþilebilir merdivenler, zeminde engeller ve zehirli bitkiler bunlardan bazýlarýdýr. Demanslýlar için zararlý olabilecek, kullanýlmasý zaruri olmayan nesneler özenle düþünülmeli ve ulaþýlabilecek yerlerde bulundurulmamalýdýr. Bazý durumlarda nesnelerin kaldýrýlmasý yahut kullanýlmasý söz konusu deðildir, bu durumlarda bu nesneler yaþlý için güvenli hale getirilmelidir. Örneðin; teraslarda korkuluklar önüne konulan çiçekler bireye bahçeyi anýmsatabilir ve korkuluðu aþýp bahçeye çýkma gibi bir isteði harekete geçirebilir. Bu durumda yaþlý terastan atlamayý deneyebilir. Toplu mekanlar içerisinde iç dizayn yardýmýyla oluþturulmuþ, demans hastalarýnýn kendilerini ihtiyaç duyduklarý zaman topluluktan soyutlayabilecekleri özel köþeler yaþlýlara güven hissi verir. Büyük, boþ ve düzensiz alanlar mekânsal ve zihinsel olarak kaybolma hissi verebilir. Demanslýlar için mimari tasarýmda mekânlarýn güven duygusu vermesi en önemli noktalardan biridir. Merdiven örneðine geri dönecek olursak modern mimaride sýkça kullanýlan þeffaf malzemeden merdivenler demanslýlar için alýþýldýk deðildir ve güvensizlik hissi uyandýrýr. Bu nedenle bu tarz uygulamalardan kaçýnmak gerekir. Özel Odalar - Tökezlememek için halýlarýn sabitlenmesi, - Prizlerde çocuk güvenliði kullanýlmasý, - Sadece üsten açýlabilir pencere sistemlerinin tercih edilmesi, - Islak zeminlerde kaymayan malzemenin kullanýlmasý ve gerekli yerlere týrabzanlar yerleþtirilmesi, - Gece aydýnlatmasý yapýlmasý, - Sürgülü kapý veya katlanýr kapý gibi düzenlemelerle sýkça karþýlaþýlan oda ve banyo kapýsýnýn birbirini engellemesi önlenmeli, - Odalarda kullanýlacak olan komodin, masa gibi tüm mobilyalarýn stabil olmasý, - Kaloriferler gibi düþme halinde yaralayýcý olabilecek malzemeler yaralanma riskinin en aza indirilmesi için mümkün olduðunca köþelere yerleþtirilmesi, - Su sýcaklýðý termostat ayarlý ve maksimum 38 derece olmasý gerekir. Odadan Koridora Geçiþ - Oda kapýlarý koridora sarkmamalý, - Oda ile koridor arasýnda aydýnlýk kontrastý fazla olmalýdýr. 159 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Koridor - Koridorlardan, merdivenlere direk bir baðlantý olmamasý, - Mümkün olduðunca kesintisiz týrabzan kullanýlmasý, - Düþmeye neden olacak engellerin ortadan kaldýrýlmasý ve dolaþým yoluna sarkan mobilyalardan sakýnýlmasý, - Kesici ve yaralayýcý kenarlardan kaçýnýlmasý, - Ýyi ve göz kamaþtýrmayan bir aydýnlatma kullanýlmasý, - Yangýn kapýlarý dâhil tüm bina çýkýþ kapýlarýnýn kamufle edilmesi, - Zeminde uçurum algýsý yaratabilecek açýk koyu kontrastlardan uzak durulmasý gerekmektedir. Mutfak - Ocaklarda çocuk güvenliði olmasý - Ýhtiyaç duyulduðunda dolaplarda kilitleme aparatý bulunmasý - Kesici ve yaralayýcý köþeler ve kenarlardan kaçýnýlmasý gerekmektedir. Yemek ve Yaþam Alanlarý - Düþme riskini engellemek amacýyla kablolarýn duvarlara veya nesnelere sabitleþtirilmesi - Düþme anýnda dengeyi saðlamaya yardýmcý olabilecek þekilde stabil mobilyalarýn kullanýlmasý gerekmektedir. 160 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Aktivite Odalarý - Yaralama riskini azaltacak düzenlemeler yapýlmasý, fakat bu düzenlemelerin bazý uðraþ alanlarý için gerekli olan makas, býçak gibi malzemelerin yasaklanmasý þeklinde tezahür etmemesi gerekmektedir. Ana Giriþ: - Giriþ kapýnýn iç kapýlardan farklý görünmemesi, yani yaþlýlar açýsýndan davetkâr olmamasý, - Kapýnýn mümkün olduðunca kamufle edilmesi gerekmektedir. Açýk Alan, Bahçe ve Teras. - Toplu kullanýlan açýk alanlardan ziyade yaþlýlar için özel açýk alanlar dizayn edilmesi, - Balkon yerine teras kullanýlmasý, - Düþmeye neden olacak engellerin olmamasý, - Kaygan olmayan bir zemin tercih edilmesi, - Zehirli bitkilerin olmamasý, - Personel tarafýndan tüm alanýn gözlemlenebilir olmasý, - Kaçmayý engelleyecek biçimde bahçe sýnýrýnýn olmasý (duvar, vb.), - Týrabzan kullanýlmasý, - Farklý dizayn edilmiþ dinlenme alanlarýnýn olmasý, - Sokak kapýsýnýn (bahçe kapýsýnýn) kamufle edilmesi, - Meyve aðaçlarýnýn meyveleri yola düþmeyecek biçimde dikilmesi gerekmektedir. 161 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D- Duyularý Uyaran Çevrenin Oluþturulmasý Demanslýlar çevreden gelen seslere karþý çok hassastýrlar. Beklenmedik gürültüler, baðrýþmalar, rahatsýz edici sesler veya kalabalýk mekânlarýn uðultusu strese ve tehlikeli reaksiyonlara yol açabilir. Bu riskleri öngörmek amacý ile Amerikada iyi sonuçlar veren low stimulus units alçak teþvik (uyarý) birimleri kurulmuþtur. Bu projede hedef demans hastalarýnýn tamamen yapay bir ortamda yaþamasý deðildir. Hedeflenen demanslýlar için çevresel faktörlerin yaþlýya uyumlu hale getirilmesidir. Sensorik stimulasyonlar, çekici materyaller, kokular veya seçilmiþ müzikle demanslýlarýn pasifliðini giderecek biçimde kullanýlabilir, bu þekilde demans hastalarýnýn hayat standartlarýnýn yükseltilmesine katkýda bulunulur. Teþvik edici, harekete geçirici, cazip ortamlar; anlamlý bir dizayn, farklý odalar, mimari zenginlik, manzara, malzeme ve renk çeþitliliði, dokunma duyusu ile farklýlýklarý algýlanabilecek malzemeler duyularý uyaran bir çevrenin oluþturulmasýnda önemlidir. Özel Odalar - Sýcak, rahatlatýcý renkler kullanýlmalý, - Özellikle küçük odalarda tüm duvarlar ayný renkte olmalý, - Dokunma duyusu ile farklýlýklarý algýlanabilecek malzemeler kullanýlmalý, - Karýþtýrýp, düzenleyebileceklerin komodinler olmalý, - Deðerli ve manevi anlamý olan eþyalarýný sergileyebilecekleri raflar kullanýlmalý, - Yaþlýnýn pencereden yahut odasýndan gördüðü manzara ilgi çekici olmalýdýr. Koridora Geçiþ: - Yarý açýlýr kapýlar kiþiler için görsel ve iþitsel kontaðýný arttýrýr. Dikkat edilmesi gereken bu kapýlardan özel odalara rasgele giriþin olmamasýdýr. Bu özellikle yatalaklar için huzur bozucu olabilir. Koridor. - Koridordan içerisi ve dýþarýsý görünmeli, - Koridorda dokunma duyusu ile algýlanabilecek farklý malzemeler bulundurulmalý, - Koridorlarda bitki ve pelüþ oyuncaklar gibi uyarýcý eþyalar kullanýlmalý, - Demans hastalarýnýn yeme ve içme güdüsünü harekete geçirebilecek þekilde içecek ve meyve sepetleri koridorlarda bulundurulmalýdýr. 162 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 163 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Mutfak. - Baharat ve mutfak için uygun olan kokular mutfak dekorasyonunda kullanýlmalýdýr. Yemek ve Ortak Kullaným Alanlarý: - Akustiði azaltacak ve yankýyý emen dizaynlar yapýlmalý, - Özellikle yemek alanlarýnda turuncu ve kýrmýzý gibi iþtah açýcý renkler kullanýlmalý, soðuk renklerin negatif etkisinden kaçýnýlmalý, - Ev düzenini anýmsatan sýcaklýkta mobilyalar kullanýlmalý, - Masa dekorasyonunda canlý çiçek kullanýlmalý, - Yemek alaný ayrý bir oda þeklinde deðil de ana koridor üzerinde korunaklý bir alan þeklinde dizayn edilmeli, - Yemek alanlarýnda televizyon bulundurulmamalýdýr. Aktivite Odalarý: - Spesifik tasarýmlarla odalar teþvik edici hale getirilmelidir. Açýk Alan, Teras ve Bahçe. - Mevsim deðiþikliklerini vurgulayan, hayvanlar (kuþ, kelebek, sincap, vb) için çekici, köpek, kedi, tavþan vb. gibi sevilebilecek hayvanlarýn olabileceði bir bahçe olmalý, - Minik su kuyularý gibi farklý alternatifleri içermeli, - Bahçe bina içerisinden mümkün olduðunca fazla görünebilir olmalý, - Eski bir araba, saban gibi farklý ve ilginç eþyalar bahçede dekor olarak kullanýlmalýdýr. Ana Giriþ. - Dýþarý çýkma isteði uyandýrmamalý, - Ana giriþ kapýsýndan yapýlan sürekli giriþ çýkýþlar yaþlýlarda dýþarý çýkma isteði uyandýrabilir. Bu nedenle ana giriþ ile bina arasýnda bir tampon bölge oluþturulmalý ve buranýn kapýsý bina içi kapý þeklinde dizayn edilmeli, - Ana giriþ kapýsý Demans hastalarýnýn dýþarý çýkma isteðini uyandýrmamak için þeffaf malzemeden yapýlmamalý, - Kiþilerde oynama isteðini uyandýran otomatik kapýlar kullanýlmamalý, - Giriþ kapýsý mümkün olduðunca göze batmayacak þekilde olmalýdýr. 164 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R E- Özel Yaþama Saygý Yapýlan araþtýrmalarýn büyük çoðunluðuna göre (bkz. Heeg, Radzey, Kuhn 2000) demansýn erken evrelerinde yaþlýlar daha çok özel odalara ihtiyaç duyarlar. Kendilerine ait odalar bu evrede yaþlýlara güven duygusu verir. Bu evre için iki kiþilik odalar uygunsuz olarak nitelenir. Ýleri evrelerde ise demanslý yaþlý odasýndaki þahsi mobilyalarý tanýmakta zorlanýrlar ve yatmak için genellikle baþkalarýnýn odalarýna giderler. Bu evrelerde yaþlý toplu odalar aramaya baþlar. Bu noktada yaþlýnýn biyografisinin göz önünde bulundurulmasý önemlidir. Bazý demanslýlar için çok yaþlýnýn bir arada olduðu odalar rahatlatýcý olabilecekken, bazý demanslýlar tek kiþilik yahut iki kiþilik odada kendini daha rahat ve güvende hissedebilir. Yaþlýnýn geçmiþi ve alýþkanlýklarý belirleyicidir. Bazý kurumlarda ise Demans hastalarýnýn özel hayatýný koruyacak ayný zamanda ise birden fazla sayýda yaþlýnýn bir arada kalabilecekleri odalar tasarlanmýþtýr. Zürichte hizmet veren Sonnweid adlý kurum bu anlamda mimari açýdan oldukça iþlevsel bir örnek teþkil eder. Bu kurumda demansýn son evresindeki yaþlýlar için bunlarýn arasýnda yataða baðýmlý demanslý yaþlýlar da mevcuttur- geniþ bir oda duyularý harekete geçirici materyaller ve mobilyalar yardýmýyla bölünerek her bir yaþlý için ayrý özel alanlar, vahalar oluþturulmuþtur. Bu yapý içerisinde yaþlýnýn özel hayatý korunurken ayný zamanda sosyalleþebilecekleri bir mekân sunulmuþ olur . 165 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Doðru olan kurumlarda birbirine alternatif olabilecek þekilde tek, çift kiþilik ve daha fazla yaþlýnýn kalabileceði odalar tasarlanmasýdýr. Kurumsal görüntüden uzak aþina bir görüntü oluþmasýna özen gösterilmeli, farklý varyasyonlarda ortak alanlar oluþturulmalýdýr. Kullaným esnekliði gösteren mekânlar örneðin mobilyalar ile oluþturulan bölmeler kiþilere sosyalleþme imkâný sunarken ayný zamanda istenildiði takdirde sosyalleþme imkâný da sunar. Özel Odalar - Tercih edilenin tek kiþilik odalar olmasý ile birlikte bahsedilen nedenlerle alternatif olabilecek odalar bulundurulmalý ve bu noktada eþler için de odalar düþünülmelidir. Mutfak - Alzheimer hastalarýnýn küçük gruplar halinde kullanabilecekleri özel mutfaklarý olmalýdýr. Yemek ve Sosyal Donatý Alanlarý - Büyük yemekhane modellerinden ziyade küçük gruplarýn bir arada yemek yiyebileceði alanlar oluþturulmalýdýr. Bu yemek odalarýnýn küçük tutulmasý þeklinde olabileceði gibi büyük yemek alanlarýnýn farklý iç dekorlarla bölümlenerek küçük gruplar için uygun hale getirilmesi ile de mümkün olabilir. Koridora Geçiþ. - Özel odalardan koridora geçiþte yarý þahsi kýsmen açýk ön hol kullanýlabilir. Teori kapsamýnda tavsiye edilen ise yaþlýnýn odasý ile koridor arasýnda direkt bakýþýnýn olabilmesidir. Bu durumda ön hol çok fazla tavsiye edilmez, önemli olan demans hastalarýnýn özel odalarýdýr. Koridor: - Koridor üzerinde tek yaþlýnýn yahut küçük gruplarýn kullanabileceði þekilde alanlar oluþturulmalý yahut koridor üzerine oturtulmuþ küçük çýkýntýlar böyle bir amaca hizmet etmek amacýyla mimari tasarýmda göz önünde bulundurulmalýdýr. Açýk Alan, Teras ve Bahçe. - Tek yaþlýnýn özel olarak kullanabileceði yahut küçük gruplarýn samimi iliþkiler geliþtirebileceði þekilde kullanýlabilecek alanlar oluþturulmalýdýr. 166 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R F- Karar Verebilme ve Çevresini Kontrol Edebilme Ýmkânlarýnýn Saðlanmasý Demanslýlara hizmet verecek kurumlarýn mimarisinde dikkat edilmesi gereken hususlardan bir tanesi de yaþlýlara karar verme ve serbestçe hareket edebilme noktasýnda alan býrakýlmasýdýr. Bu özellikle motor fonksiyonlarý etkilenen ve hareketleri ciddi derecede bozuk olan yaþlýlar için dikkat edilmesi gereken bir husustur. Bu profildeki kiþiler için güven telkin eden ayný zamanda fiziksel olarak da güvenli alanlar oluþturulmalýdýr. Yürüme yollarý, açýk alanlar içerisinde oluþturulmuþ korunaklý bölgeler buna örnek olarak verilebilir. Bu tarz mekânlar baþkasýnýn yönlendirmesi yahut refakati olmadan demanslý yaþlýlar için hareket alaný açar. Yaþlýnýn karar verme ve çevresini kontrol edebilmesi için kendini evinde hissetmesi de önemli bir husustur. Bu hissi verebilecek en önemli taktiklerden biri de, yaþlýnýn kullanýmýnda olabilecek her alanýn açýk olmasý, kilit kullanýlmamasýdýr. Bu yaþlýyý teþvik eder, aksi takdirde yaþlý kendini yabancý addeder ve bu onu pasifleþtirir. Özel Odalar: - Yaþlýnýn kiþisel kullanýmýndaki dolaplar kilitli olmamalý. Yaþlý hepsini olmasa bile büyük bir kýsmýný istediði gibi kullanabilmeli, - Camlar yukarýdan açýlýr olmalý, - Yaþlýnýn kendi oda düzenini yahut düzensizliðini oluþturmasýna izin verilmelidir. Koridora Geçiþ. - Demans hastalarýnýn odalarýndan çýkmalarý her zaman mümkün olmalý, kapýlar kilitli tutulmamalý, - Binada yer alan kapýlarýn hiç biri kilitli tutulmamalýdýr. Koridor. - Koridordaki kapýlar demanslýlarýn kullanýmýna açýk olmalýdýr. Mutfak: - Su ve içecek gibi ihtiyaçlarýn giderilebilmesi için buzdolabý demans hastalarýnýn kullanýmýna gece ve gündüz açýk olmalýdýr. Yemek ve Sosyal Donatý Alanlarý: - Kiþiler hiçbir zaman belirli bir düzene uymalarý için zorlanmamalý, - Demans hastalarýnýn isteklerine göre mobilyalarýný ve eþyalarýný düzenleyebilmeli, - Kiþilere kullaným kolaylýðý saðlamasý açýsýndan açýk raflar tercih edilmeli, - Sosyal donatý alanlarýnda genel kullaným için, yaþlýlara ait olmayan þemsiye, þapka gibi eþyalar bulundurulmalýdýr. Aktivite Odalarý. - Odalar her zaman için demans hastalarýnýn kullanýmýna açýk olmalýdýr. Açýk Alan, Teras ve Bahçe. - Bahçe demans hastalarýnýn kullanýmýna her zaman açýk olmakla beraber kaçmayý engelleyecek önlemler alýnmýþ ve personel tarafýndan gözlemlenebilir olmalýdýr. 167 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R G- Sosyal Ýliþkilerinin Desteklenmesi Orta ve aðýr demanslý insanlar baþkalarý ile iliþki kurmaya eðilimlidir. Odalarýnda kalmaktan ziyade sosyal donatý alanlarýný tercih ederler. Bu nedenle personelin görüþ alaný içerisinde olabilecek oturma alanlarý, rahat mutfaklar gibi düzenli ortak kullaným alanlarý tasarlamak oldukça önemlidir. Dikkat edilmesi gereken yaþlýlarý huzursuz edebilecek fazla insanýn bir arada olmasýdýr. Bu nedenle 12 kiþiden fazla gruplar oluþturulmamaya özen gösterilmelidir. Sosyal mekânlar dizayn edilirken, demans hastalarýnýn olasý tercihleri göz önünde bulundurulmalýdýr. Bazý yaþlýlar özellikle kadýnlar sosyal iliþkilerinde yakýn olmayý ve tensel temasý tercih ederken, erkeklerin iliþki kurma biçiminde tercihleri ise göz temasýdýr. Bu nedenle mekânlar tasarlanýrken her iki tercih için de uygun alternatif mekânlar oluþturulmalýdýr. Demanslý yaþlýnýn toplumsal entegrasyonunun saðlanmasý, yakýnlarý ile rahatça görüþebilmesi ve kurumun çevresi ile iliþkisinin geliþtirilmesi açýsýndan kurumun içerisinde yahut yakýnýnda, herkesin kullanýmýna açýk olan restoran ve kafeterya tarzý mekânlar yapýlmalýdýr. Özel Odalar. - Demans hastalarýnýn odalarýnda misafir (komþularý, personel, yakýnlarý, vb.) aðýrlayabilmek için en az iki koltuðu bulunmalýdýr. 168 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Koridor. - Faaliyetlerin yoðunlaþabileceði alanlarda oturma alternatifleri olmalýdýr. Mutfak. - Mutfak tezgâhý demans hastalarýnýn daha rahat iliþki kurabilmeleri için iki taraflý kullanýlabilecek þekilde yerleþtirilmeli, - Mutfak tezgâhý ada þeklinde olmalý yani ortak alanlara dönük çalýþma tezgâhlarý oluþturulmalýdýr. Yemek ve Sosyal Donatý Alanlarý. - Sosyal iliþkileri teþvik edecek nitelikte berjer takýmlarý yahut iki kiþilik koltuklar tercih edilmeli, - Ýliþki kurmayý kolaylaþtýracak nitelikte dört kiþilik masalar tercih edilmeli, gerektirdiði takdirde masalar birleþtirilerek çoklu gruplar oluþturulabilinmelidir. Ana Giriþ; - Gerekirse giriþte oturma olanaklarý saðlanmalýdýr. Açýk Alan, Teras ve Bahçe; - Demans hastalarýnýn tek baþýna ve grup olarak oturabilecekleri hem gölgede hem güneþte oturma alanlarý olmalý, - En az iki yaþlýnýn beraberce yürüyebileceði geniþlikte yürüyüþ yollarý olmalýdýr. 169 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R H- Hayat Alýþkanlýklarýnýn Devamlýlýðýnýn Saðlanmasý Biyografi çalýþmasý ve bunun rehabilitasyon sürecine dahil edilmesi tüm sosyal hizmet alanlarý içinde oldukça önemli bir adýmdýr. Söz konusu demanslýlar olunca bu adým daha da önem arz eder. Bilindiði üzere demanslýlarda unutma þimdiki zamandan geçmiþ zamana doðru olur. Hastalýðýn çok ileri safhalarýnda bile uzak geçmiþ zaman hatýrlanýr. Yaþlýnýn aþina olduðu eþyalar ve biyografisi incelendiðinde ortaya çýkan alýþkanlýklarýn devam ettirilmesinin saðlanmasý yoluyla demanslý yaþlýda kaybolan hatýralar tekrar canlanýr ve bu da demanslý yaþlýnýn huzurlu ve pozitif olma halini destekler. Bu nedenle yaþlýnýn kurum yaþantýsýnda biyografisi temelinde hayatý ve geçmiþi kurgulanmalýdýr. Bu kurgu sadece özel alanlar için deðil, diðer alternatif mekanlar için de gerçekleþtirilebilir. Kurumlarda tavsiye edilen küçük gruplarýn bu noktada da bir iþlevi vardýr. Bu gruplar yaþlýlara aile yaþantýsýný anýmsatýr. Kurumsal düzenlemelerde dikkat edilmesi gereken diðer bir nokta ise farklý kültürel gruplarýn alýþkanlýklarýnýn ve geleneklerinin de göz önünde bulundurulmasýdýr. Örneðin Duisburg-Hombergde, Multikültürel Yaþlý Bakým Merkezi belli sayýda olan Türkler için onlarýn geleneklerine uygun olarak þark köþesi olarak nitelenen oturma alanlarý tasarlanmakta, ibadetleri için bir mescit ayrýlmakta, Türkçe yayýnlar bulundurulmakta ve Türk kahvesi gibi alýþkanlýklarý için gerekli malzeme temin edilmektedir. 170 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Özel Odalar - Demans hastalarýnýn güven duyduklarý kiþisel mobilyalarý ve hatýralarýný canlandýracak eþyalar kullanýlmalý, - Yataklar demans hastalarýnýn alýþkýn olduklarý biçimde konumlandýrýlmalý, - Demans hastalarýnýn alýþkýn olduklarý nevresimler ve mümkünse perdeler kullanýlmalý - Mümkün olduðu kadar kurum öncesi yaþantýsý ayný þekliyle devam ettirilmeye çalýþýlmalýdýr. Koridor - Yerleþiklik yerine geçiciliði vurgulayan kurum, otel, yurt tarzý dediðimiz peþ peþe dizilen kapýlardan kaçýnýlmalýdýr. Mutfak - Ev tarzý mutfak mobilyalarý tercih edilmeli, kurumsallýk vurgusu olmamalýdýr. Yemek ve Sosyal Donatý Alanlarý - Yine ev tarzý mobilyalar tercih edilmeli, mümkünse yaþlýlara ait mobilyalar kullanýlmalý, - Demans hastalarýnýn gençlik zamanlarýnýn modasý tercih edilmelidir. Aktivite Odalarý. - Demans hastalarýnýn kültür, biyografi ve cinsiyetleri göz önünde bulundurularak uðraþ alanlarý belirlenmeli ve odalar dizayn edilmelidir. Açýk Alan, Teras ve Bahçe. - Dekoratif kurum bahçesi dizaynlarýndan ziyade ev bahçesini anýmsatan tasarýmlar yapýlmalýdýr. 171 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R II- DEMANSLI YAÞLILAR ÝÇÝN BAHÇE VE GÜN IÞIÐININ ÖNEMÝ Çalýþmanýn buraya kadar olan bölümünde çevresel terapinin ana hatlarýna yer verilmiþtir. Bundan sonraki kýsýmlarda ise üzerinde durulmasý gereken ve çoðu zaman gözden kaçan mekanlardan biri olan bahçe tasarýmý ve demanslýlarýn rehabilitasyonuna olasý katkýlarý üzerinde durulacaktýr. Ýyi tasarlanmýþ bir bahçe temelde çevresel terapinin önemli bir kýsmýný oluþturur. Bununla birlikte personelin bahçeyi doðru ve sistematik bir biçimde bakým sürecine dahil edebilmesi gerekmektedir. Doðayla temasa geçmek özellikle demanslýlar üzerinde pozitif bir etki yapar. Yapýlan araþtýrmalarýn sonucunda demanslý insanlarýn açýk havada geçirdikleri zamanýn saðlýklarý ve ruh halleri üzerinde olumlu etki yaptýðý gözlemlenmiþtir. Kapalý alanlarda çok huzursuz veya ilgisiz olan demans hastalarýnýn açýk alanlarda ilgili ve konuþkan olduðu saptanmýþtýr. Ayný þekilde olaylarý doðru yorumlama yetilerinde de artýþ olduðu kaydedilmiþtir. Sonuç olarak ise demans hastalarýnýn kognitif yetenekleri kaybolmuþ olsa bile derin duygusal bir düzlemde doða ile temasa geçtiði kabul edilmiþtir. Güzellik ve huzur veren doðal ortamlarýn demanslýlarýn üzerinde yaratmýþ olduðu dengeleyici ve rahatlatýcý etkiye dair yapýlan araþtýrma örnekleri ve bazý sonuçlarý þu þekildedir; - Uzun dönemli bir araþtýrmada beþer tane bahçeli ve bahçesiz kurumda yaþayan demanslý, sürekli bakým ve yoðun ilgiye ihtiyaç duyan demanslýlarýn genel halleri gözlemlenmiþtir. Bahçesi olan kurumda yaþayan demans hastalarýnýn çok daha huzurlu ve sakin olduklarý, agresif hallerinin ortadan kalktýðý gözlemlenmiþtir. Bu durumun çarpan etkisi olarak ise bakým personelinin yükünde ciddi bir azalma olmuþtur. Yani her iki taraf için de daha huzurlu bir ortam oluþmuþtur. (Mooney, Nicell,1992) - Benzer bir araþtýrmada ise doða elementleri belli bir hedefe yönelik olarak kapalý ortamlarda kullanýlmýþ ve bunun yaþlýlar üzerindeki etkisi gözlemlenmiþtir. Sabah banyosunu reddeden yahut hoþnutsuz bir biçimde banyo olmayý kabul eden demanslýlar için banyo duvarlarýna hayvan resimleri yapýþtýrýlmýþ ve kayýt edilmiþ kuþ cývýltýlarý dinletilmiþtir. Sonuç olarak bu demans hastalarýnýn banyo problemi bu yolla aþýlmýþtýr. (Mather, 1997) Bahçenin kiþiler üzerindeki etkilerinden biri de direk gün ýþýðýndan faydalanmayla ilgilidir. Evde yaþayan demanslýlara oranla kurumlarda yaþayan demanslýlarýn daha az gün ýþýðýndan faydalandýðý araþtýrmalar neticesinde ortaya konmuþtur. Gün ýþýðýndan yeterince faydalanamamak fizyolojik olarak yaþlýlarda bazý eksikliklere yol açmakla birlikte kiþilerde ilgi ve motivasyonsuzluða sebebiyet vermektedir. 172 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Kurumlardaki yapay aydýnlatmalar vücudun biyoritim ve hormon salgýlamayý düzenleyici sinyaller vermek için yeterli deðildir. Gün ýþýðýnýn yaþlýlar ve özellikle demanslýlar üzerindeki bir diðer olumlu etkisi uyku düzeniyle ilgilidir. Araþtýrma sonuçlarý gün ýþýðýnýn uyku düzenini normalleþtirici etkisi olduðunu göstermektedir. Yine kemik direncini arttýrýcý ve kalp rahatsýzlýklarýný önleyici iþlevi olan D vitamininin sadece gün ýþýðýnýn etkisi ile alýnacaðý göz önünde bulundurulursa, bahçe kullanýmý ve gün ýþýðýna çýkmanýn demanslý demanslýlar için önemi çok daha anlaþýlýr olacaktýr. Bahçe ayný zamanda fiziksel aktivitelerin yoðunlaþtýrýlabileceði alternatif mekanlar arasýnda en verimlilerden biridir. Bedensel aktiviteler baðýþýklýk sistem fonksiyonlarýný arttýrýr, kan basýncýný düþürür, kalbin çalýþmasýný düzenler, kas tonusunun düzeltilmesi ve dengeyi duyusunun kullanýlmasýyla birlikte yaþlýlarda çok görünen düþme riskini azaltýlýr. Doða ile temasa geçme, gün ýþýðýndan faydalanma ve bedensel aktiviteleri arttýrmanýn psikolojik ve fizyolojik etkileri yaþlýnýn kiþisel bakým planýna bahçenin bilinçli bir þekilde dahil edilmesiyle daha da arttýrýlmalýdýr. Bu noktada kiþisel bakým planýnýn temelinde yer alan otobiyografisi ve sosyo-kültürel geçmiþ yine ön plana çýkar. Yaþlýnýn geçmiþi ile iliþki kurarak bahçe dizayný ve aktivite planý düzenlenir. Bahçe bu anlamda pek çok farklý terapi çeþidi için uygun bir mekan olarak yapýlandýrýlmalýdýr. Bunlar kiþisel yahut grup aktiviteleri þeklinde düþünülebilir. Örneðin yaþlýnýn bahçede hava, bitkiler, hayvanlar ve diðer bahçe konseptleri ile iletiþim kurmasý baþlý baþýna uzun dönem hafýza temelinde bir hatýrlama terapisidir. Bahçe içerisinde yer alan farklý kokulardaki bitkiler ve meyve aðaçlarý duyularý canlandýrma terapisi materyalleri olarak deðerlendirilmelidir. Bu genel hatýrlama ve duyularý canlandýrma terapileri bahçe kullanýmýnýn kiþisel terapi hedeflerine dahil edilmesi ve bahçenin bu hedefler doðrultusunda yapýlandýrýlmasýyla daha da zenginleþtirilmelidir. Resim: Tekerlekli sandalyede oturanlar için bahçenin yüksekliði düþünülmeli. 173 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Bahçe ayný zamanda demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla ve kurum dýþýndan her yaþta olabilecek gönüllüler ve akrabalarý ile sosyalleþme imkanýna sahip olabilecekleri en uygun mekanlardan biridir. Bu sebeple bahçede yapýlan aktivitelere gönüllüler de dahil edilmeli ve bahçe iþleri bakým personeli kontrolünde gönüllüler ve demans hastalarýnýn ortak aktiviteleri haline getirilmelidir. Bu tarz çalýþmalar demanslýlarýn sosyalleþmesini saðlarken ayný zamanda kurum çevresindeki demans hastalarýnýn sosyal duyarlýlýklarýný arttýran çarpan bir etki de yapar. Bu nedenle bahçeler ilgili personelin kontrolünde kurumun içerisinde yer aldýðý mahalle demanslýlara kýsmen açýk bir alan olarak tahayyül edilebilir. Resim: Yaþlý bakýmevi bahçesini komþu kreþi ile paylaþýyor entegrasyon. Bahçe ile ilgili son olarak söylenmesi gereken bahçenin fizyolojik ve psikolojik pozitif etkisinden faydalanmanýn ve rehabilitasyon aracý olarak kullanabilmenin en önemli yolunun demans hastalarýnýn kendi baþlarýna bahçeyi kullanabilmeleri ile ilgilidir. Bu noktada bahçenin teþvik edilmesi açýsýndan kapalý alanlardan bahçenin görünür olmasý, bahçeye çýkýþ için dolambaçlý yollarýn olmamasý ve mutlak suretle yaþlý ergonomisi için gerekli ve standartlarý belli olan tüm düzenlemelerin yerine getirilmiþ olmasý gerekmektedir. Bu açýdan bahçe sadece estetik kaygýlarla deðil, ayný zamanda bakým süreci içerisinde iþlevselliði düþünülerek projelendirilmelidir. 174 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Sonuç Bugün uzmanlarýn üzerinde hemfikir olduklarý husus; Demans hastalarýnýn terapilerinin en önemli yönlerinden bir tanesinin bakýmý yapýlan yaþlýnýn ihtiyaçlarýný anlamak, bilmek olduðu yönündedir. (3) Kurumsal bakýmda insanlarýn arzu ve isteklerini yerine getirebilecek, alýþkanlýklarýný devam ettirebilmelerine olanak saðlayabilecek ve profil farklýlýklarýnýn göz önüne alýndýðý alternatif modellerin üretilmesi oldukça önemlidir. Tüm yaþlýlar yahut tüm demanslýlar için ideal, genel geçer bir bakým ve mimari modelinden söz etmek mümkün deðildir. Demans hastalarýnýn bireysel özellikleri, sosyal çevreleri, mekânsal çevreleri, hastalýklarýnýn derecesi ve bu faktörlerin birbirleri ile olan iliþkisi yaþlýlar için uygun bakým ve mimari modelinde belirleyicidir. 175 V1. BÖLÜM MÜZÝK AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Uzm. Dr. Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý / Geriatri Bilim Dalý Fatih AKSU / Sosyolog Nurten KAYA / Bakým Personeli Abdülkadir TEKÝN / Bakým Personeli D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 177 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MÜZÝK AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Uzm. Dr. Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Ýnsan beyni sað ve sol yarým küreden oluþur. Demanslý bireylerin beyinlerinin büyük kýsmýnda hasar mevcuttur. Dil ile iliþkili iþlevlerden çoðunlukla sol beyin yarýsý sorumlu olmakla birlikte müzik, beynin tek bir özgün bölümü tarafýndan deðil pek çok deðiþik bölümü tarafýndan algýlanýr. Çünkü ritim, perde ve melodi gibi müziðin deðiþik elementleri insan beyninin farklý bölgeleri tarafýndan farklý þekillerde iþlenir. Bu nedenle demanslý bireylerin beyinlerindeki hastalýktan etkilenmemiþ saðlýklý bölümlere hitap edebilir ve ciddi düzeyde demansý olan bireyler dahi müziðe olumlu tepki verebilirler; müzik bu olgularla iletiþim için bir araç olarak kullanýlabilir. Demanslý olgulardaki huzursuzluk/taþkýnlýk ve kafa karýþýklýðý gibi belirtiler müziðin sakinleþtirici ve gevþetici etkisi ile kontrol altýna alýnabilir. Bazý demanslý bireylerde amaçsýz dolaþmalar, yemek sýrasýndaki huzursuzluk, kolayca ortaya çýkan taþkýnlýk ve saldýrganlýk, kavgacý davranýþlar, küfür, baðýrma, sinirlilik gibi bazý davranýþsal belirtilerde iyileþme saðlayabilir. Öte yandan uygun seçilmiþ müzik aktivitesi olumlu sosyal davranýþlarda artýþý da saðlayabilir (1,2). Orta ve ciddi demanslýlarda yapýlan bir araþtýrmada, haftada bir gün yapýlan müzik terapisi ile iki yýllýk bir takipte sistolik kan basýnç artýþýnýn daha az olduðu, müzik terapisi yapýlan grubun fiziksel ve zihinsel durumlarýnýn daha iyi korunduðu gösterilmiþtir (3). Müzik aktivitelerinin pek çok deðiþik çeþidi vardýr. CD veya teyp dinlemek, konsere gitmek, müzik ile þarký söylemek, þarký yazmak, müzik ile dans etmek veya enstrüman çalmak þeklinde olabilir. Müziðin aþinalýðý, hastanýn söz konusu müziði sevme derecesi, müzik ile iliþkili hatýralar ve müziðin birey için anlamý müzik aktivitelerinin yararlý etkilerinin düzeyini belirleyen ana faktörlerdir. Aþina bir müzik, müzikle el parmaklarý veya ayaklarla tempo tutulmasýna, mýrýldanmalara, ritmik vücut hareketleri veya yüz ifadesinde deðiþiklik gibi pozitif cevaplara sebep 179 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R olabilirken, aþina olunmayan müzik ilk etapta beyinde kaydedilemez. Bu nedenle müzik aktivitesi seanslarýnda aþina olunmayan müziklerle faydalý etkiler saptayamayýz.Müzik aktiviteleri sýrasýnda kullanýlan müziðin perdesi, sesi ve süresi konusunda da çok dikkatli olunmalýdýr, çünkü bu faktörlerin hasta üzerine büyük etkisi vardýr. Yüksek perde ve ses düzeyi endiþe ve baskýya sebep olabilirken, düþük perde demanslýlarýn kendilerini daha sakin hissetmelerini saðlar. Sürekli düþük frekansta müzik yerine belli saatlerde verilen müzik aktivitelerinin tercih edilmesi daha uygundur. Son yýllarda, özellikle davranýþsal ve psikolojik semptomlarýn hafifletilmesinde, müzik ve benzeri aktivitelerin kullanýmýnýn yararlý olabileceðini düþündüren çalýþmalar yayýmlanmýþtýr. Araþtýrmalar, iki temel müzik kategorisine odaklanmýþtýr: a) hasta gruplarý için klasik müzik/rahatlatýcý müzik b) birebir uygulamalarda kullanýlan kiþiselleþtirilmiþ ya da tercih edilen müzik Ýki ana çalýþma, bu alanlar üzerine yapýlan araþtýrmalarýn dallanmasýna ve geliþmesine öncülük etmiþtir. Demanslý hastalarda rahatlatýcý müziðin etkisini deðerlendiren ilk çalýþma Goddaer ve Abraham (4) tarafýndan yapýlmýþtýr. Bu tarz müziðin, uzun süreli bakým kuruluþlarýnda toplu alanlarda mevcut olan gürültüyü baskýlayacaðýný, böylece demanslý hastada ajite davranýþlarýn sýklýðýný azaltan sakinleþtirici bir etki yaratacaðýný öne sürmüþlerdir. Çalýþtýklarý 29 hastada, ajite davranýþlarýn genel seviyesiyle birlikte (% 63,4), fiziksel açýdan agresif olmayan davranýþlarda (% 56,3) ve sözlü ajite davranýþlarda (% 74,5) belirgin bir düþüþ bildirmiþlerdir. Bireyselleþtirilmiþ müziðin demanslý hastalarda kullanýmýný sistematik biçimde ilk kez Gerdner (5) incelemiþtir. Bireyselleþtirilmiþ müzik, kiþisel seçimlere dayanan ve kiþinin yaþamýna entegre olmuþ müzik olarak tanýmlanýr. Bu pilot çalýþmanýn bulgularýna göre, beþ bireyden dördünde müzik sunumundan sonraki 60 dakika boyunca ajitasyonda klinik açýdan anlamlý bir düþüþ tanýmlanmýþtýr. Örneklemin küçüklüðünden dolayý, sonuçlar vaka çalýþmasý formatýnda yayýmlanmýþtýr. Bu araþtýrma alanýna bir baþka katký da, bireyselleþtirilmiþ müziðin demans hastalarýnda ajitasyon üzerine etkisini açýklamak için orta vadeli bir teori geliþtirilmesidir. Kýsaca belirtmek gerekirse bu teori, kiþisel tercihe dayanan, dikkatle seçilmiþ müzik sunumunun, uzak hafýzayý uyarmak için bir fýrsat yarattýðýný öne sürer. Bu, dikkatin odaðýný deðiþtirir ve çevredeki anlamsýz ya da kafa karýþtýrýcý uyaranlarý bastýrarak anlaþýlabilir bir uyaran saðlar. Pozitif duygularla(örneðin mutluluk, aþk, vb.) iliþkilendirilen anýlarýn meydana çýkarýlmasý, demanslý kiþide sakinleþtirici bir etkide bulunacak, bu da ajitasyonu önleyecek ya da hafifletecektir. Bu teoriyi test etmek için bir baþlangýç çabasý olarak Gerdner(6), yaþlý demans 180 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R hastalarýnda ajite davranýþ sýklýðý baz alýnarak klasik/rahatlatýcý müzik ve bireyselleþtirilmiþ müziðin hýzlý ve kalýcý etkilerini karþýlaþtýrmak için, tekrarlanan ölçümler ve test öncesi-sonrasý cross-over içeren deneysel bir düzenek kullandý. Iowadaki uzun dönem bakýmevlerinden otuz dokuz hasta toplandý. Hasta grubu aðýr kognitif bozukluðu olan 30 kadýn ve 9 erkekten (ortalama yaþ, 82 yýl) oluþuyordu. Üç hafta boyunca dayanak veri toplandý. Bireyselleþtirilmiþ müziðin seçimi, yakýn bir aile bireyinden alýnan bilgi temel alýnarak yapýlmýþtý. Bununla karþýlaþtýrýlacak müdahale ise çeþitli bestecilerin (örneðin Grieg, Beethoven, Schubert, vb.) seçkilerini içeriyordu ve bir grup lisanslý müzik terapisti tarafýndan müziklerin yatýþtýrýcý etkili ve sedatif nitelikte olduðu deðerlendirilmiþti. Tercih ettiði müzik klasik müzik olan tek bir hastaya ise karþýlaþtýrýlacak müdahalede Lawrence Welk müziði dinletilmiþtir. Hastalar, altý hafta bireyselleþtirilmiþ müzik, bunu takip eden iki haftalýk bir yýkama dönemi ve altý hafta klasik/rahatlatýcý müzik; ya da ayný protokolü tam tersten alacak þekilde randomize olarak daðýtýlmýþlardýr. Müzik uygulamalarý haftada iki defa, 30 dakika boyunca yapýlýyordu. Baðýl deðiþkeni ölçmek için Modifiye Edilmiþ Cohen-Mansfield Ajitasyon Envanteri kullanýldý. Çalýþmanýn sonunda, Bonferroni post hoc testi ile tekrar eden ölçümler için varyans analizi yapýlmýþ ve klasik/rahatlatýcý müzik ile karþýlaþtýrýldýðýnda, bireyselleþtirilmiþ müzik sunumu esnasýnda (p< .0001) ve takip eden 30 dakika boyunca (p< .0001) ajitasyonda anlamlý bir azalma gösterilmiþtir. 181 MÜZÝK AKTÝVÝTELERÝ Yöresel Þarký ve Türkü Söylenmesi veya Dinlenmesi Müzik Enstrümanlarýn Çalýnmasý Demans Korosunun Aktivitesi Müziðe Uygun Ritim Tutabilme Oyunlara Eþlik Etme Aktivitelerin verimli olabilmesi için; Yaþlýnýn kültürüne ve eðitimine uygun olarak düzenlenmelidir. Ayný bölgenin yaþlýlarý ile yapýlan aktiviteler daha verimli ve eðlenceli geçmektedir. 183 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YÖRESEL ÞARKI ve TÜRKÜLERÝN/SÖYLENMESÝ veya DÝNLENMESÝ Kimlere: Hafif ve orta demanslý Uygulama Aktivitenin yapýlacaðý alan yaþlýlar gelmeden önce onlarýn ilgisini ve dikkatini çekecek ve aktiviteye uygun þekilde hazýrlanýr. Bu etkinliðe baþlamadan önce yaþlýlara ne yapýlacaðý konusunda bilgi verilir. Demanslý yaþlýlar ortak kullaným alanýnda bir araya gelir. Aktivitenin renkli ve eðlenceli geçmesi açýsýndan demanslý yaþlýlarýn yakýnlarýnýn veya onlara bakan personelin de bu etkinliðe katýlýmlarý önemlidir. Ýlk önce aktivite sorumlusu ya da diðer katýlýmcýlar tarafýndan çeþitli müzik enstrümanlarý eþliðinde yaþlýlarýn ilgisini çekecek þarký, türkü, ya da maniler söylenir. Bununla amaçlanan yaþlýlarýn aktiviteye olan ilgilerini artýrmaktýr. Daha sonra yaþlýlarýn da þarkýlara eþlik etmeleri saðlanarak aktiviteye devam edilir. Demanslý yaþlýlar sýrasýyla bildikleri þarký, türkü ve manileri söylemeye baþlar. Aktivitede ayný anda üç dört yaþlýnýn ayný anda mýrýldanmaya baþladýðý görülür. Söyledikleri parçalarýn onlarýn hayatýnda önemli bir yerinin olup olmadýðý veya bu þarkýlarý söylerken neler hissettikleri öðrenilmeye çalýþýlýr. Grup içinde ayný bölgeden demanslý yaþlýlarýn bulunmasý bu aktiviteden beklenen verimi daha da artýrýr. 185 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MÜZÝK ENSTRÜMANLARI ÇALINMASI Kimlere: Hafif ve orta Demanslý Uygulama Enstrüman çalabilen yaþlýlar araþtýrýlýr, enstrüman çalan kimse bulunamazsa profesyonel bir müzisyenden yardým alýnýr. Aktivite daha önce hazýrlanmýþ olan ortak kullaným alanlarýnda yapýlýr. Yaþlýlar enstrümanla çeþitli parçalar çalar. Deðiþik enstrümanlarýn bir arada kullanýlmasý yaþlýlarýn farklý sesleri ayýrt edebilme becerilerini arttýrýr. Yaþlýlardan enstrümanlarla çalýnan parçalara eþlik etmeleri istenir. 186 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANS KOROSUNUN AKTÝVÝTESÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Aktivite grubu kurumsal bakým merkezlerindeki demanslý yaþlýlarýn biyografilerinin incelenmesi sonucunda elde edilen veriler doðrultusunda oluþturulur. Özellikle yaþlýlarýn kendi baþlarýna söyledikleri ya da televizyon veya radyoda söylenirken eþlik ettikleri parçalar belirlenir. Bu þarký ve türkülerin sözleri bulunur,bunlar CD ortamýna aktarýlýr. Türkü, þarký, maniler söyleyen Alzheimer hastalarý ile çeþitli gruplar oluþturulur. Yaþlýlarýn bildiði müziklerin önce CD çalardan baþ taraflarý dinletilir. Daha sonra sesi kýsýlarak yaþlýlarýn söylemeye devam etmesi saðlanýr. Ayný þarký ve türküleri söyleyen demanslý yaþlýlar haftada üç gün prova çalýþmalarý yapar. Demans korusu prova çalýþmalarýný bitirdikten sonra, haftada bir gün 30 dakika rutin aktivitelerine baþlar ve bu aktiviteler yýl boyunca sürer. 187 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MÜZÝÐE UYGUN RÝTÝM TUTABÝLME Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yaþlýlar yuvarlak düzende ortak kullaným alanlarýnda oturur. Bu aktivitede demanslý yaþlýlar hýzlý ve yavaþ ritimli müzik parçalarýný sýrayla dinler, bu parçalarýn tempolarýna göre farklý ritim tutmalarý istenir. Aktivite esnasýnda aktiviteyi yöneten kiþi bütün yaþlýlarýn görebileceði bir konumda durur ve yaþlýlarý ritim tutma konusunda yönlendirir. Bu aktivitenin yaþlýlarýn iþitsel farkýndalýðýnýn ve el-kulak koordinasyonunun korunmasýnda etkili olacaðý düþünülmektedir. Bu aktivite ileri derece demanslýlara haftada üç defa 15 dakika uygulanabilir. 188 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OYUNLARA EÞLÝK ETME Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Ortak kullaným alanlarý yaþlýlarýn eðlenebileceði ve bu aktiviteden zevk alabileceði þekilde düzenlenir. Yaþlýlar toplandýktan sonra çeþitli yöresel türküler eþliðinde aktiviteyi yürütenler tarafýndan oyunlar oynanýp halaylar çekilir. Aktiviteye katýlýmýn yüksek olmasý aktivitenin etkinliðini artýrýr. Yaþlýlarýn karþýlýklý olarak oyunlara katýlmalarý yaþlýlar arasýndaki etkileþimi de artýrmaya yardýmcý olur. Yaþlýlarýn oyunlara eþlik etmeleri fiziksel rahatsýzlýklarýnýn azalmasýna yardýmcý olur. Bu aktivite ile yaþlýlarýn duraðan hayatlarýnda eðlenceli bir gün geçirmeleri saðlanmýþ olur. Bu aktivite her gün belli bir saat dilimi içinde en fazla 20 dakika yapýlýr. 189 VI1. BÖLÜM HOBÝ AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Uzm. Dr. Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý / Geriatri Bilim Dalý Fatma Nur ÇAKIR / Saðlýk Koordinatörü Yeliz ÖNCÜ / Bakým Personeli Mahmut YELTEN / Bakým Personeli D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 191 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANSLI YAÞLILAR ÝLE HOBÝ AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Mehmet Akif KARAN Uzm. Dr. Gülistan BAHAT ÖZTÜRK Düzenli bir hobi, demanslý bireylerde sýk karþýlaþýlan depresyonda, özellikle bazý demans türlerine eþlik eden aþýrý yemek tüketimini düzenlemede yardýmcý olabilir. Hobilerin yaygýn yararlý etkileri arasýnda demanslýlarý karþýlýklý diyaloga teþvik etmeleri, bir aktiviteye baþlamalarýný saðlamalarý ve dikkatlerini sürdürmeye teþvik etmeleridir. Demanslý bireylerin geçmiþte sevdikleri ve yapmaktan keyif aldýklarý hobilerin seçilmesi özellikle yararlý olabilir. Tanýdýk, kýsa süreli aþina olunan iþlerin yaptýrýlmasý, örneðin aþçýlýk yapmýþ demanslý hastaya demansýn evresine göre gözetim altýnda menemen, limonata gibi nispeten kolay yiyeceklerin hazýrlatýlmasý bu gibi hobilere örnek olarak verilebilir. Örgü örme gibi hobilerin, müzik aktivitelerinde olduðu gibi beynin her iki tarafýnýn kullanýmý ile yapýldýðý, bu nedenle demans semptomlarýný azaltmada yararlý olabileceði düþünülmektedir. Hobi aktivitelerinin genel amaçlarý þunlardýr: Bir þeyler yapabildiðini kendisine görsel ve uygulamalý olarak fark ettirmek Yaþlýlarýn grup üyeleriyle, beraber iþ yapabilme becerilerini korumak Grup içi paylaþým ile ortaya ortak bir þeyler çýkarmalarýný saðlamak Kendi evinde gibi hissettirmek Bulunduðu ortamdan ve yaþantýsýndan zevk almasýný saðlamak Geçmiþi ile bugünü arasýnda baðlantý kurmasýný saðlamak Meþgul edilmesi, gününü daha verimli geçirmesini saðlamak Günlük yaþam ile baðlantýlarýný güçlendirmek Kendisinin iþe yarar olduðunu hissettirmek Sosyal yaþama aktif katýlýmý saðlamak ve desteklemek Yaþlýnýn var olan yetilerinin kaybolmasýný engellemek ve desteklemek 193 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R HOBÝ AKTÝVÝTELERÝ Limonata Yapýmý Menemen Piþirme Kek Yapýmý Yaprak Sarmasý Mevsim Salatasý Þekilli Kurabiye Yapýmý Aþure Yapýmý Örgü Renkli Mum Yapýmý Tülbent Oyalama Havlu Ýþlemesi Evcil Hayvan Bakýmý THK Maket Uçak Yapýmý 195 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R LÝMONATA YAPIMI Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yaþlýlardan limonatanýn nasýl yapýldýðý konusunda bilgiler alýnýr. Herkesin fikri alýndýktan sonra aktiviteye baþlanýr. Her yaþlýya limon, limon sýkacaðý, býçak ve bardak verilir. Ortaya þeker kâsesi konulur. Her bir demanslýdan limonata yapmasý istenir. Sakinler beþ dakika gözlenir. Beþ dakika sonra yardým ihtiyacý olan yaþlýlara destek verilir. Limonataya þeker atmayý unutan sakinlere þeker koymak isteyip istemediði sorulur. Þekerini koyduktan sonra kendisinin karýþtýrmasý istenir. Yaptýklarý limonatayý içmeleri teþvik edilir. Aktivite esnasýnda; limonun hangi bölgede ve hangi illerde yetiþtiði, limon aðaçlarýnýn nasýl olduðu, limonun nasýl toplandýðý, nerelerde satýldýðý, nerelerden alýndýðý, iyi bir limonun nasýl anlaþýlabileceði, limonun nerelerde kullanýldýðý, hangi yemeklere sýkýldýðý, limonatanýn hangi mevsimde içildiði, nasýl yapýldýðý, limonata yapýlýrken nelere dikkat edilmesi gerektiði, limona benzeyen (mandalina, greyfurt, portakal, vb.) kardeþ meyvelerin hangileri olduðu, vb. hakkýnda sorular sorulur. Sorulan sorulara verdikleri cevaplar ile Alzheimer hastasýnda iletiþim becerilerinin korunmasýna yardýmcý olunur. 197 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MENEMEN PÝÞÝRME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Domates, sivri biber, sývý yað, tuz, yumurta, rende, tava, kaþýk, býçak, servis tabaklarý. Uygulama Gruptaki yaþlýlardan menemenin yapýlmasý için nelerin gerekli olduðu konusunda fikirleri alýnýr. Grup üyelerinin fikri alýndýktan sonra aktiviteye baþlanýr. Bu aktivite boyunca kullanýlan malzemeler hakkýnda demanslý yaþlýlar ile konuþulur. Yaþlýlar önce domates ve biberleri dilimler. Domatesler gerekirse rendeler. Ateþte kýzan yaðýn üzerine rendelenen malzemeler koyar. Kývamýna gelinceye kadar karýþtýrýr. Grup üye sayýsýna göre üzerine yumurta kýrar. Menemen piþirilmesini tamamladýktan sonra grup üyelerine servis yapar. Gruptakiler ile beraber menemen yenirken aktivite hakkýnda konuþulur. Menemen yapýmýnda kullanýlan malzemeler market veya manavdan yaþlýlar ile beraber alýnýr. Malzemelerin ücretini yaþlý öder. Bu etkinlik kurumsal bakým merkezinde ayda iki defa yapýlýr. Kurumsal bakým merkezinde kalan erkeklerin bu aktiviteye katýlýmýnýn her geçen gün artmakta olduðu gözlenecektir. (Türk erkeklerin bayanlara göre daha çok menemen yaptýklarýndan olabilir) 198 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KEK YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler 3 adet yumurta, 1,5 su bardaðý toz þeker, 1 su bardaðý sývý yað, 3 su bardaðý un, 1 adet kabartma tozu, 1 adet portakal, kek kalýbý ve çýrpma teli. Uygulama Demanslý yaþlýlarla kek yapýmý hakkýnda sohbet edilir. Alzheimer hastalarýnýn her birinden kek tarifi alýnýr. Daha sonra yaþlýlarýn ortak kararý ile kek yapýmýna geçilir. Yaþlýlar derin bir kap içerisine sýrasý ile bütün malzemeleri ilave eder. Malzemeleri iyice çýrpar. Daha sonra yaðlanmýþ kek kalýbýna malzemeyi döker. En son olarak önceden ýsýtýlmýþ fýrýna piþmek üzere keki koyar. Kekin piþmesini bekler. Grup üyelerinin tabaklarýna servis yapar. 199 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YAPRAK SARMASI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler 3-5 kiþilik her grup için 1/2 kg üzüm yapraðý (salamura), 1/2 kg pirinç, 1 demet maydanoz, karabiber, nane, tuz, domates, 3 adet kuru soðan. Uygulama Alzheimer hastalarý ile sarmanýn içi nasýl hazýrlanýr, yaprak sarmasý nasýl yapýlýr vb. sorularla aktiviteye dikkatleri çekilir. Sarmanýn içi hazýrlanýrken demanslý yaþlýlar soðanlarý soyar ve doðrarlar. Sonra domatesleri doðrar. Tencerede kýzmýþ yaðýn içinde soðan ve domates koyar ve kavurur. Yýkanmýþ pirinçleri tencereye ilave eder. Son olarak baharatlarý ilave eder. Böylece sarmanýn içini hazýrlamýþ olur. Sýra yaprak sarmaya geldiðinde Alzheimer hastalarýnýn önlerine yapraklar ve biraz önce hazýrladýklarý iç malzeme konulur. Sarma iþlemi baþlanýr. Etkinlik süresince demanslý yaþlýnýn bu aktiviteye aktif katýlýmý saðlanýr Bu etkinlik kurumsal bakým merkezlerinde ayda iki defa yapýlabilir. Kurumsal bakým merkezlerinde bayanlarýn bu aktiviteye katýlýmýnýn her geçen gün artmakta olduðu gözlenecektir. 200 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MEVSÝM SALATASI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Marul, kývýrcýk, göbek salata, çeri domatesi, maydanoz, roka, limon, zeytinyaðý, büyük kâse, býçak. Uygulama Demanslý yaþlý ile mevsim ve sebzeler hakkýnda konuþulur. Mevsime uygun salata malzemeleri Alzheimer hastalarý ile beraber belirlenir. Nasýl yapýlacaðýna hep beraber karar verilir. Yaþlýlar sebzeleri yýkar. Grubun diðer üyeleri ise bu malzemeleri doðrar. Doðranmýþ sebzeler büyük bir kâse içerisine alýnýr ve ardýndan salatanýn yaðý, tuzu ve limonu eklenir. Salatanýn yapýmý tamamlandýktan sonra grup üyelerinin tabaklarýna kendilerinin servis yapar. Mevsim salatasý yapýmýnda kullanýlacak malzemeleri market veya manavdan Alzheimer hastasý ile birlikte alýnýr. Malzemelerin ücretini yaþlý öder. 201 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÞEKÝLLÝ KURABÝYE YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Yumurta, un, yoðurt, yað, kabartma tozu, küçük kurabiye kalýplarý, kavrulmuþ fýndýk. Uygulama Demanslý yaþlýlar ile kurabiye yapýmý hakkýnda konuþulur. Yaþlýlar kurabiye tariflerini yapar. Kurabiye yapýmý için gerekli malzemeleri hazýrlar. Alzheimer hastasý malzemeleri yoðurma kabýna alarak yoðurur. Hamur kývama gelince ince tabaka halinde yayar ve çeþitli kalýplar ile keser. Piþmesi için kurabiyeleri fýrýna verir. Kurabiyeler piþince grup üyelerine servis yapar. 202 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R AÞURE YAPIMI Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Aþure yapýmýnda kullanýlan malzemeler. Uygulama Demanslý yaþlýlar ile aþure gününden bir iki gün önce aþure hakkýnda sohbet yapýlýr. Özellikle hafif derece demanslýlar ile aþure yaparken hangi malzemeleri koyduklarý, aþureyi nasýl yaptýklarý, aþureyi kime daðýttýklarý konularýnda aktivite salonunda grup sohbetleri yapýlýr. Aþure günü geldiðinde malzemelerin yýkanmasý, doðranmasý, kazana konmasý, karýþtýrýlmasý dâhil tüm iþlemlerin Alzheimer hastalarý yapar. Bu aktivite esnasýnda özellikle ileri derece demanslýlar da ayný salonda bulundurulurlar ki aþure piþirilmesi esnasýnda etrafa yayýlan kokular onlarda da uyarýlara neden olsun. Aþureyi karýþtýrabilme yeteneði olan tüm yaþlýlarýn aþureyi sýrasýyla karýþtýrýr. Aþure piþirilmesi tamamlandýktan sonra kazandan tabaklara servis yapma iþleminde yaþlýlar yardým eder. Aþure küçük kâselere konulur. Üzerine gerekli baharatlar konduktan sonra Alzheimer hastalarý ile beraber servis yapýlýr. Bu aktivite esnasýnda tüm demanslý yaþlýlardan aþure ve içine konan malzemeler ve aþure gününün önemi hakkýnda sohbetler edilir. Aþure yapýmýnda kullanýlacak malzemeler market veya manavdan Alzheimer hastasý ile birlikte alýnýr. Alýnana malzemelerin ücretini yaþlý öder. 203 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÖRGÜ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Grup üyesi sayýsýnca örgü ipi ve örgü þiþi. Uygulama Demanslý yaþlýlara yapýlacak etkinlik hakkýnda bilgi verilir. Yaþlýya ne örmek istediði, nasýl bir ip kullanmak istediði gibi sorular sorulur. Etkinlik, sohbet ile pekiþtirilerek amaca ulaþýlýr. Etkinlik sonunda her yaþlýya örgü ipi hediye edilir. 204 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R RENKLÝ MUM YAPIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Çeþitli renklerde mum, eritmek için kap, mum ipi, kalýp için bardak. Uygulama Mumlar hakkýnda demanslý yaþlýlar ile sohbet edilir. Mumun yaþlýlara ne düþündürdüðü sorulur. Sonra mumlarý ayrý ayrý kaplarda eritir. Ortasýna ip koyarak sýrasý ile kalýp içerisine boþaltýr. Yaptýðý mumlarý salonda uygun yerlere koyar. 205 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R TÜLBENT OYALAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Kenarý boþ tülbent, týð, iplik. Uygulama Bu aktiviteye uygun yaþlýlar seçilir. Daha önce tülbent oyasý yapýp yapmadýklarý sorulur. Yaþlýlarýn tercih ettiði tülbentler ve istedikleri renklerde iplikler hazýr bulundurulur. Demanslý yaþlýlar oya iþlemini yaklaþýk bir hafta içinde bitirirler. Oyalanan tülbentler sakinler tarafýndan kullanýlýr. 206 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAVLU ÝÞLEMESÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Düz beyaz deseni olmayan havlu, çeþitli renklerde kurdele çiçekler, dikmek için ip, iðne. Uygulama Demanslý yaþlýlara aktivite hakkýnda bilgi verilir. Hangi renk kurdele çiçekleri kullanmak istemiþler ise beyaz havlu ile beraber verilir. Havlu süsleme iþleminde Alzheimer hastalarýna yardým edilir. Süslenen havlular yaþlýlar tarafýndan kullanýlýr. 207 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R EVCÝL HAYVAN BAKIMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Kümes hayvanlarý Özellikle köy hayatý geçmiþi bulunan demanslý yaþlýlara uygun bir aktivitedir. Yaþlý sabah kahvaltýsýndan önce kümese götürülür. Hayvanlarýn sabah yemlerini vermesi saðlanýr. Kümeste yumurta varsa onlarýn kendisi tarafýndan alýnmasý saðlanýr. Kümesin temizliðini yaþlýlar yapar. Akþam saatinde tavuklara yemlerini verir ve kümese sayarak içeri alýr. Akvaryum Akvaryumdaki balýklarla demanslý yaþlýlarýn ilgilenmesi saðlanýr. Yem saati geldiðinde yem verir, akvaryumun bakýmýný refakatçi eþliðinde yapar. Kedi, Köpek, Koyun Hafif- orta demanslý yaþlýlarýn gün içerisinde hayvanat bahçesine götürülüp hayvanlara dokunmasý ve el temasý saðlamasý, onlarý sevmesi, beslenmelerinde yardýmcý olmasý saðlanýlýr. Hayvan kapalý bir mekân içinde bulunuyorsa, hayvanlarý gezdirmesi, onlarla oynamasý teþvik edilir. Kurumsal bakým merkezlerinde demanslý yaþlýlar tavþan bakýmý yapabilir. 208 VI11. BÖLÜM OYUN AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Rukiye PINAR Marmara Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Hemþirelik Bölümü Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý Nurullah YÜCEL / Doktor Adem YETER / Saðlýk Memuru Hülya TAÞÇI / Bakým Personeli D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 209 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OYUN AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Rukiye PINAR Oyun hem insan hem de birçok hayvan türünün çocukluk döneminin vazgeçilmez bir öðesidir. Ýnsanlarda oyunun toplumsal normlarla þekillendirildiðini, yönlendirildiðini görmekte; hepimiz evin içinde koþuþturan çocuðun uslu dur vb. yaklaþýmlarla engellendiðini, koþturmaya devam eden çocuklarýn bazen de hiperaktif olarak nitelendirildiðini ya da oyun oynamayan, devamlý oturan çocuðun çok uslu gibi iyi olarak nitelendirildiðine þahit olmaktayýz. Hâlbuki hayvanlar üzerinde yapýlan çalýþmalar oyunun hem içgüdüsel hem de nesilden nesile öðretme yoluyla geçen kültürel bir olgu olduðunu göstermektedir. Örnek vermek gerekirse; kedigillerde anne büyüme geliþme durumuna göre yavrusuna çeþitli oyunlarý öðretmekte, bu oyunlar yerde yuvarlanma gibi basit eðlence aktivitelerinden baþlamakta, aðaca týrmanma, týrnaklarý sürterek keskinleþtirme, canýný acýtmadan oyun partnerini ýsýrarak hareketsiz hale getirme, kendini temizleme, yüksekten atlama, zýplama, yakalama gibi yavrunun yaþamýný baðýmsýz olarak sürdürebilecek duruma gelebileceði aktivitelerle sürmekte, yavru kendi baþýna yaþamayý öðrendiðinde yani yaþamýný baðýmsýz sürdürebilecek hale geldiðinde annenin eðitici rolü tamamlanmýþ olmaktadýr, bu aþamadan sonrada artýk anne yavrusunu kendisinden uzaklaþtýrmaktadýr. Tüm bu oyun sürecinde yavrunun iletiþim kurma, sosyalleþme, tehlikeyi kestirme yeteneði, kas gücü ve koordinasyonunu artmaktadýr. Ayrýca oyun aktivitelerinin tüm canlýlarda mutluluk duygusu yarattýðý belirtilmektedir. Ýnsan yaþamýnda oyun, hayvanlar aleminde olduðu gibi, doðal sürecinde yaþanmamakta, ebeveynlerde, bu konuda, belki de önemini bilmediklerinden, hayvanlar kadar yavrularýna rehberlik edememektedir. Hâlbuki oyun, çocuðun kendi kendini ifade ettiði, yeteneklerini fark ettiði, yaratýcý potansiyelini kullanabildiði, dil, zihin, sosyal, duygusal ve motor becerilerini geliþtirebileceði önemli bir fýrsattýr. Oyun önce bebeðin kendi bedensel duyumlarýný araþtýrmasý ile baþlar, daha sonra yakýn çevresiyle, daha büyük gruplar ve sosyal ortamlarda geliþerek devam eder Oyunun biçim, boyut ve renkleri farklý olan nesneleri tanýmaya yardým ettiði, bireyin kurgulama, yargýlama, yaratýcýlýk, kendini ifade etme, iletiþim kurabilme ve giriþimcilik gücünü geliþtirdiði, korku ve gerginliði azalttýðý, kas gücü, koordinasyonu ve tonüsünü artýrdýðý bildirilmektedir. Oynanan oyunlar bireyin yaþýna ve geliþim dönemine göre farklýlýk gösterir. Örneðin 0-2 yaþ arasýnda oynanan araþtýrma oyunlarýnda bebek çevresinden aldýðý uyaranlarý sýnýflar; 2-7/8 yaþ arasýnda oynanan simgesel oyunlarda, bir 211 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R çubuk ile oluþturulan at oyununda olduðu gibi, sanki varmýþ gibi oyunlar oynanýr; 7/8 yaþtan itibaren oynanan kurallý oyunlar çocuðu sosyalleþtirme amacýndadýr. Ýþte biz bu projede kurgulama, yargýlama, kendini ifade etme, iletiþim kurabilme, günlük yaþamýný sürdürebilme becerileri bozulmuþ, bir baþka ifade tekrar çocukluklarýna dönmüþ Alzheimerli hastalarý oyun aktiviteleri ile týpký bir çocuk gibi yeniden yapýlandýrma, þekil verme, öðretme çabasý içindeyiz. Oyunda temel ilke duysal stimülasyon yaratmaktýr. Amacý olan, duyularý uyaran, kiþisel tercihleri ve kapasiteleri göz önünde bulunduran oyun aktivitelerinin yaþam kalitesinin artýrýlmasýnda önemli olduðunu biliyoruz. Oyun aktiviteleri ile hastalarýn gerçek ve hayal arasýndaki ince çizginin farkýna varabilmelerini, kendilerini daha iyi ifade edebilmelerini, sosyal izolasyon duygusunun azalmasýný, daha kolay iletiþim kurabilmelerini ve daha mutlu olabilmelerini ümit ediyoruz. Bu aktivitelerin duyularý, kaslarý, sinirleri harekete geçirmesini, kas koordinasyonunu, güç ve tonüsünü, olumlu duygu durumu ve uyku kalitesini artýrmasýný; gerginliði azaltmasýný bekliyoruz. Ýdeal bir oyun aktivitesi olmadýðýný, ancak en basit olanýn en iyi olduðunu biliyoruz. Bu nedenle burada yer alan aktivitelerde basit, ancak etkili ilkesine dikkat etmeye çalýþtýk. OYUN AKTÝVÝTELERÝ AMAÇLARI Demanslý yaþlýnýn Psiko-motor aktivitelerinin korunmasý ve sürdürülmesini saðlamak El, göz, kulak ve beyinin koordinasyon içinde çalýþma yeteneðini sürdürmesine destek olmak Duyularýn uyarýlmasý ve tüm duyularýn bir arada eþgüdüm içinde kullanýlmasýný saðlamak Dokunma, konuþma, duyma, görme, koklama yetilerinin korunmasýný saðlamak Düþünme, algýlama, yargýlama ve baðýmsýz karar verebilme yetilerini korumak Takip, iletiþim ve anlama yetisini korumak Zaman ve mekan oryantasyonunu korumak Eklem kontraktürlerini önlemek Kas atrofilerini önlemek Var olan yeteneklerini en iyi þekilde kullanmalarý için olanak saðlamak Kendi çevresiyle uzlaþmasýna, paylaþmasýna, sosyal yaþama uyum saðlamasýna destek olarak izolasyonu önlemek 212 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OYUN AKTÝVÝTELERÝ Tepede Ýki Ev Kokla Çiçeði Kokla Ellerimde On Parmak Organlarým Ne Ýþ Yapar Parmaklarým Kaç Tane Karpuz-Kiraz Çal Kapýyý Çal Sað el - Sol el Tik Tak Yüzümde Nelerim Var Kuþun Su Ýçmesi Yeþil Þiþe Kurbaða Kardeþ Aktivitelerin verimli olabilmesi için; Oyun esnasýnda yaþlýyý dikkatlice takip ederiz. Oyun gösterildikten sonra yaþlýnýn el ve parmaklarý ile oyun aynen tekrar etmesi istenir. Yaþlý oyuna aktif katýlmasa bile parmaklarýna ve ellerine dokunarak oyunu tekrarlatmalýyýz. (Yaþlýnýn dokunduðumuz yerlere yönelmesini takip ederiz)-çýkarýlsýn Yaþlýnýn kulaðýnýn duyacaðý kadar kuvvetli alkýþ yaparýz. Yaþlýnýn alkýþ sesine vücudunun ve özellikle gözlerinin yönelmesini takip ederiz. Ýleri derece demanslý yaþlýnýn bir kere el çýrpmasý bu aktiviteler için baþarý olarak kabul edilebilir. 213 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R TEPEDE ÝKÝ EV Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Ýki el yumruk yapýlýr yukarý doðru uzatýlýr Tepede iki ev var Sað yumruk yaþlýnýn gözü hizasýna indirilir ve baþparmak çýkartýlýr Bu evde Ayþe oturur Sol yumruk yaþlýnýn göz hizasýna indirilir ve baþparmaðý çýkartýlýr Bu evde Fatma oturur Her iki elin baþparmaðý sað sola hareket ettirilir Ayþe ve Fatma evden çýktý Her iki el yumruk yapýlý olarak yukarý kaldýrýlýr Tepeye týrmandýlar Eller aþaðýya indirilir Tepeden aþaðýya indiler Baþparmaklar saða sola hareket ettirilir Bir o tarafa, bir bu tarafa baktýlar Fakat kimseleri göremediler Baþparmaklar saða sola hareket ettirilir ve avuç içine sokulur Ayþe ve Fatma akþam oldu evine girdi 215 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KOKLA ÇÝÇEÐÝ Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Ellerimizi önde tutar, birbiri çevresinde yün sarar gibi döndürürüz Kokla kokla çiçeði Ellerimizi ters olarak döndürürüz, ilk hareketin tersine yaparýz Yakala yakala böceði Ýki elimizin on parmaðýný açarak yaþlýya doðru uzatýrýz On tane çiçek Ayný hareketi tekrarlarýz On tane böcek Beþ parmaðýmýzý açar ve yaþlýya gösteririz Beþi sana Beþ parmaðýmýzý açar ve göðsümüze koyarýz Beþi bana Yok anlamýna gelen cýk cýk sesi çýkartýlýr, baþýmýz ve ellerimizle yok hareketini yaparýz Ayþeye cýk cýk 216 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N ELLERÝMDE ON PARMAK Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Ýki elimizin parmaklarýný açarak yaþlýya gösteririz Benim on parmaðým var Ellerimizi parmaklarýmýz açýk olarak göðüste kavuþtururuz Hepsi benim, parmaklarýmla ben her þeyi yaparým Her iki elimiz ile yemek yer gibi yaparýz Onlarla yemek yer Her iki elimiz ile örgü örer gibi yaparýz Onlarla örgü yaparým Ellerimizi birbirine kavuþtururuz Parmaklarýmý birleþtiririm Her iki elimiz ile saç tarar gibi yaparýz Saçlarýmý tararým Her iki elimiz ile yüzümüzü yýkar gibi yaparýz Yüzümü yýkarým Kollarýmýzý bedenin iki yanýna sarkýtýrýz Aþaðýya indiririm Ellerimiz kavuþturulup kucaðýmýza koyarýz Sonra kucaðýmda dinlendiririm 217 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R ORGANLARIM NE ÝÞ YAPAR Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Burnumuzu gösteririz Ýþte burnum Bir çiçeði burnumuza götürür ve koklarýz Bu burun koklamak Ýçin Gözümüzü gösteririz Ýþte gözüm Bir resmi elimize alýr bakarýz Bu gözler görmek için Ellerimizi açarak gösteririz Ýþte elim Havaya top atarýz Bu eller yakalamak için Bir ayaðýmýzý havaya kaldýrýrýz Ýþte ayaðým Ayaða kalkar yürür ve koþarýz Bu ayaklar yürümek ve koþmak için Organlarým benim her þeyim Ben organlarýmý çok seviyorum 218 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N PARMAKLARIM KAÇ TANE Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Sol elimizin beþ parmaðýný açarak yaþlýya gösteririz Bir elimde beþ parmak söyler ve bekleriz Ýnanmazsan say da bak söyleriz Sol elimizin baþparmaðýna dokunuruz Sol elimizin iþaret parmaðýna dokunuruz Sol elimizin orta parmaðýna dokunuruz Sol elimizin yüzük parmaðýna dokunuruz Sol elimizin küçük parmaðýna dokunuruz Bir Ýki Üç Dört Beþ Sað elimizin beþ parmaðýný açarak yaþlýya gösteririz Beþte bu elimde var söyler ve bekleriz Ýnanmazsan say da bak söyleriz Sað elimizin baþparmaðýna dokunuruz Sað elimizin iþaret parmaðýna dokunuruz Sað elimizin orta parmaðýna dokunuruz Sað elimizin yüzük parmaðýna dokunuruz Sað elimizin küçük parmaðýna dokunuruz Bir Ýki Üç Dört Beþ Her iki elimizin tüm parmaklarýný açarak yaþlýya gösteririz On etmez mi a kardeþ On etmez mi a kardeþ söyleriz 219 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KARPUZ KÝRAZ Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yaþlýnýn çenesine iþaret parmaðýmýz ile dokunur Karpuz Yaþlýnýn sað yanaðýna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Kiraz Yaþlýnýn sol yanaðýna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Elma Yaþlýnýn alnýna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Muz Yaþlýnýn burnuna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Ham ham Ýleri derece demanslýlarda oyun alternatif olarak aþaðýdaki gibide oynanabilir Yaþlýnýn çenesine iþaret parmaðýmýz ile dokunur Araba Yaþlýnýn sað yanaðýna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Geldi Yaþlýnýn sol yanaðýna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Durakta Yaþlýnýn alnýna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Durdu Yaþlýnýn burnuna iþaret parmaðýmýz ile dokunur Bip bip 220 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇAL KAPIYI ÇAL Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yaþlýnýn çenesine iþaret parmaðýmýz ile dokunur Ýþaret parmaðýmýzla yaþlýnýn alnýna hafifçe dokunuruz. Kapý çalma öykünmesi yapýlýr Çal kapýyý çal Her iki elimizin iþaret ve baþparmaklarýmýzý yaþlýnýn iki gözünün önünde birleþtiririz. Parmaklarýmýz ile gözlük gibi halka yaparýz Bak pencereden Yaþlýnýn burnunu elimiz ile hafifçe bükeriz Çevir kapý kulpunu Sað elimizin iþaret parmaðý ile yaþlýnýn dudaklarýna hafifçe dokunulur Gir içeri Yaþlýnýn kulak memelerinden bir tanesi hafifçe iki parmak arasýnda tutulur Al bir sandalye Yaþlýnýn diðer kulak memesi hafifçe iki parmak arasýnda tutulur Buyur buraya Yaþlýnýn çenesi tutulur ve hafifçe sallanýr Nasýlsýn efendim Ha ha ha 221 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N SAÐ EL - SOL EL Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Sol elimiz ile sað elimize dokunur ve gösterirken Ýþte sað elim Sað elimiz ile sol elimize dokunur ve gösterirken Buda sol elim Sol elimiz ile sað kolumuza dokunur ve gösterirken Buda sað kolum Sað elimiz ile sol kolumuza dokunur ve gösterirken Buda sol kolum Ýki kolumuzu yukarýya kaldýrýyorken Ýki kolumu havaya kaldýrýrým Avuçlarýmýzý birbirine iki defa vururuz Ellerim ile böyle þap þap yaparým Ýki elimiz havada, avuçlar birbirine vurularak ses çýkartýrýz 222 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R TÝK TAK Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Ýki elimizin avuçlarýný içinde bir þey varmýþ gibi birbirine çapraz olarak birleþtiririz Benim bir saatim var Ellerimizi sol kulaða götürürken Kulaðýma koyarým Ellerimizi sol kulaðýmýza koyar ve saati dinliyormuþ gibi tutarýz Tik takýný duyarým Ellerimizi sað kulaðýmýza koyar ve saati dinliyormuþ gibi tutarýz Tik tak, tik tak, saatim çalýþýyor bak Ellerimizi tekrar sol kulaðýmýza koyar ve saati dinliyormuþ gibi tutarýz Tik tak, tik tak, saatim kaç olmuþ 223 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YÜZÜMDE NELER VAR Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Ýþaret parmaklarýmýz ile aðzýmýzý göstererek Bir aðzým var ham ham Ýþaret parmaklarýmýz ile burnumuzu göstererek Bir burnum var sýnýf sýnýf Ýþaret parmaklarýmýz ile yanaklarýmýzý göstererek Yanaklarým elmacýk Ýþaret parmaklarýmýz ile kulaklarýmýzý göstererek Ýki kulak iki kepçe hý hý Ýþaret parmaklarýmýz ile gözlerimizi göstererek Gözlerim boncuk boncuk Sonra bu oyunu yaþlýnýn aðýz, burun, yanak, kulak ve gözlerini göstererek oynarýz. 224 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KUÞUN SU ÝÇMESÝ Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Kuþum kuþum cici kuþum Yaþlýnýn avucunun içine parmaðýmýzýn ucu ile 3 halka çizeriz Çevre çevren çemberlik Yaþlýnýn avucunun ortasýna parmaðýmýz ile vurur ve parmaðýmýzý yukarýya doðru 3 defa kaldýrýrýz (kuþun su içerken baþýný aþaðý yukarý kaldýrma hareketi) Ortasýnda havuzcuk Ortasýnda pýnarcýk Parmaðýmýz ile kuþun uçup gitmesi 3 defa canlandýrýlýr Sonra pýrrr diye uçmuþ Sonra yaþlýnýn diðer avuç içinde bu oyunu oynarýz 225 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R YEÞÝL ÞÝÞE Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Beþ parmak açýlarak, el sallanýr Beþ yeþil þiþe sallanýyor Birinci parmak kapatýlýr Ýçlerinden biri, pat düþtü yere Dört kaldý Ýkinci parmak kapatýlýr Ýçlerinden biri, pat düþtü yere Üç kaldý Üçüncü parmak kapatýlýr Ýçlerinden biri, pat düþtü yere Ýki kaldý Dördüncü parmak kapatýlýr Ýçlerinden biri, pat düþtü yere Bir kaldý Beþinci parmak kapatýlýr Ýçlerinden biri, pat düþtü yere Baþ olumsuz anlamda yanlara sallanýr Hiç yeþil þiþe sallanmýyor 226 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N KURBAÐA KARDEÞ Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Beþ parmak gösterilir Beþ küçük kurbaða burada Baþparmak avuç içine saklanýr Biri yüzmeye gitti El iki defa sallanarak dört parmak gösterilir Kaldý dört Ýþaret parmaðý avuç içine saklanýr Biri daha suya atladý El iki defa sallanarak üç parmak gösterilir Kaldý üç Üç parmak gösterilir Üç küçük kurbaða biz ne yapalým dediler Orta ve yüzük parmaðý avuç içine saklanýr Ýkisi suya atladý Bir parmak gösterilir Kaldý bir Suya atlama hareketi yapýlýr En küçük kurbaða pek eðlenceli diyerek suya atladý Parmaklarýn hepsi avuç içine saklanýr Hiç kurbaða kalmadý 227 A K T Ý V Ý T E L E R IX. BÖLÜM DIÞ MEKÂN AKTÝVÝTELERÝ Uzm. Dr. Mustafa KARAGÖZ Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Darülaceze Týp Merkezi Psikiyatri Uzmaný Zeynep LAÇÝN / Sosyolog Zennur ÇÝFTÇÝ / Hemþire Ýbrahim KOÇHAN / Bakým Personeli D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 229 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANSLI YAÞLILAR ÝLE DIÞ MEKÂN AKTÝVÝTELERÝ Uzm. Dr. Mustafa KARAGÖZ Dýþ mekân aktiviteleri basitçe; ikamet edilen, bakým alýnan, tedavi görülen yani uzun süreli ya da sürekli yaþam alaný olan yerleþim alanlarýnýn dýþýnda insanlarýn hoþça vakit geçirdiði ya da rutininin dýþýnda eylemlerde bulunduðu aktiviteler olarak tarif edilebilir. Sadece demans hastalarý için deðil tüm insanlar için günlük hayatýn sýkýcýlýðý ve tek düzeliðinden zaman zaman sýyrýlýp çeþitli sosyal, kültürel, zihinsel ya da bedensel aktivitelerde bulunmak neredeyse ruhsal ve bedensel saðlýk için bir gereklilik ve ihtiyaçtýr. Demans hastalarýna baktýðýmýzda genelde bir kurumda bakým almakta da olsa evde bakýmda alsa, genellikle birbirine benzer günler geçirmektedirler. Aklen ve bedenen kendi kendine yetebilen saðlýklý bir insanýn bile kendine vakit ayýrýp sosyal bir aktivite ile mutlu olduðunu düþünecek olursak bir demans hastasýnýn buna ne kadar ihtiyacý olduðunu çok rahat tahmin edebiliriz. Dýþ Mekan Aktivitelerinin Amaçlarý Yürüme ve seyahat gibi aktivitelerle bedensel hareketliliðini saðlayarak vücudunun dinç kalmasýný, bir diðer deyiþle site dýþý ortamda fiziksel kapasitelerinin geliþmesine katkýda bulunmak, Farklý yerlerde bulunmanýn geçmiþi ile iliþkili çaðrýþýmlarýyla hatýrlama belleðinin çalýþtýrýlmasýna katkýda bulunmaya çalýþmak (çünkü genellikle eskiyi hatýrlamalarý yeni bilgileri öðrenmelerinden daha saðlam kalmaktadýr). Günlük hayatýn idame ettirildiði mekanlarýn dýþýna çýkarak, günlük hayatýna deðiþik renkler katmak. Site dýþý aktivitelerde havanýn sýcak, soðuk, yaðýþlý veya karlý olmasýný hissederek mevsim ve aylar ile ilgili zaman kavramlarýnýn fark etmesini yani oryantasyon yeteneðinin devamýna yardýmcý olmak Demanslýnýn sosyal hayata baðlýlýðýnýn devam etmesini, bir grupla hareket etmesini yani sosyal hayata adapte olmasýný saðlayarak ruhsal olarak kendilerini daha iyi hissetmelerini saðlamak, Sevdikleri eþ, dost, akraba ve yakýnlarý ile birlikte vakit geçirterek güzel günlerini anýmsatmak ve hoþça vakit geçirmelerini saðlayarak, yakýnlarý ve geçmiþi ile iletiþiminin devamýyla hatýralarýný canlandýrmalarýný ve unutmamalarýný saðlamak. Daha önce gitmekten hoþlandýðý mekanlara götürülerek dostlarý ile sohbet ortamýnda mutlu olmasýný saðlayarak unutulmadýðýný, sevilip önemsendiðini ve aidiyet duygusunu hissettirmek, 231 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Çiçek ekme, toprakla uðraþma gibi aktivitelerle demanslýnýn günlük hayatýna deðiþik renkler katarak, ruhen kendisini iyi hissetmesini saðlamak, doða ve tabiat sevgisini hatýrlatmak, doðayla tabiatla iç içe olmak, demanslý hastanýn hayata karþý daha pozitif olmasýný daha önceden yaptýðý bað bahçe iþlerini, meyve, sebze, aðaç, fidan gibi bitkileri onlara hatýrlatmak, birçoðu Anadoludan geldiði için bu hatýralarýný anýmsamalarýný saðlamak, diðer yandan toprakla uðraþarak bedensel aktivitesine katkýda bulunurken kendi, yetiþtirdiði meyve, sebze ya da bir çiçeði yetiþtirirken kendisinin bir þeyler yapabildiðinin farkýna varmasýný saðlayarak hayata baðlýlýðýna katkýda bulunmak. Çiçekleri ve renkleri hatýrlamasýný, koku ve renk duyularýný tarif etmesini (hangi çiçek, hangi koku) ve tanýmlamasýný, ayrýca hangi çiçeklerin hangi aylarda yetiþtiðini hatýrlatmaya çalýþmak, Sportif aktivitelerde onlarla spor aktivitelerinde bulunarak kas ve iskelet sistemleri güçlendirmeye çalýþmak, Bayramlaþma sosyal yaþama adapte olmalarý, kendilerini ruhen daha iyi hissetmelerini saðlamalarý, sevdikleri ile birlikte bir araya gelmelerini, akraba ziyaretlerini anýmsamalarýný, özlem ve hasret gidermelerini saðlamak için uygun bir aktivitedir 232 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N DIÞ MEKÂN AKTÝVÝTELERÝ Bahçe Ýþleri Çay Bahçesine Gidelim Sýcak Ýçeklerden Hangisini Ýçersiniz? Soðuk Ýçeklerden Hangisini Ýçersiniz? Dost ve Akraba Ziyaretleri Çayýn Yanýnda Tercihiniz? Balýk Tutma Çiçek Toplama Pikniðe Gidelim Maç Ýzleyelim Þehrimizi Gezelim Hayvanat Bahçesini Gezelim 233 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BAHÇE ÝÞLERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Alzheimer hastalarýnýn biyografileri incelenerek mesleði çiftçilik olan ya da ziraat iþlerini hobi olarak yapanlar tespit edilir. Kurumsal bakým merkezi bahçesinin bir bölümü Hobi Bahçesi olarak düzenlenir. Hobi Bahçesi parsellere ayrýlýr. Parsellerin sahibi olan Demanslý yaþlýlarýn adlarý tabelaya yazýlýp parsel baþlarýna konulur. Topraðýn kazýlmasý, ekilecek ürünün tespit edilmesi, ürünün topraða ekilmesi, ürünün sulanmasý, budanmasý ve ilaçlanmasý iþlemleri dahil tüm iþler Alzheimer hastasý tarafýndan yapýlýr. Yardýma ihtiyaç duyduklarý yerlerde desteklenir. Bahçesindeki ürünlerini oda ve kattaki arkadaþlarý ile beraber yerler. Domates, maydanoz ve soðan yetiþtiren demanslý yaþlýnýn bu ürünleri topladýðýnda yine kendisi tarafýndan salata yapýlýp arkadaþlarýna daðýtmasý teþvik edilir. Bahçeye elma, armut, dut, ceviz, vb. meyve aðaçlarý dikilir. Her bir Alzheimer hastasý 1-3 tane meyve aðacý yetiþtirebilir. Aðaçlarýn üzerlerine yaþlýlarýn adlarý bulunan tabelalar konulur. Yaþlý aðacýna bakýmý için gerekli tüm iþlemleri yýl boyunca yapar. Aðaçlardan ürünler toplanmaya baþlandýðýnda diðer demanslý yaþlýlar ile beraber meyveleri aðaçlardan toplayýp yerler. Özellikle çiftçilik yapan hafif demanslý yaþlýlara, ilkbahardan sonbahara kadar en az 8 aylýk süreyi kapsayan dönemde bu iþler ile uðraþmak mutluluk verdiði, sabahtan akþama kadar aðaçlarýnýn yanýndan ayrýlmadýklarý görülecektir. Demanslý yaþlý gül dikmek üzere hobi bahçesinin topraðýný biraz kazar. Gül fidanlarýný diker. Dikilen fidanlarý sular. Mevsimi geldiðinde ise güllerini budar ve bakýmlarýný yapar. Güler açmaya baþladýðýnda ilk güllerini getirip bakým personellerine hediye eder. Bahçe iþleri aktivitesi ile demanslý yaþlýlarýn günlük hayatlarýný çok güzel geçirdikleri görülür. Bu aktiviteler ile yaþlýlarýn özgüvenlerinin arttýðý ve bir þeyler yapabilme duygusunun onlarý çok mutlu ettiði görülür. 235 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇAY BAHÇESÝNE GÝDELÝM Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Bu aktivite için düþünülen yer Alzheimer hastasýnýn mutlaka daha önceleri gittiði, çay içmekten keyif aldýðý ve hatýralarýnýn bulunduðu mekanlar olmalý. Bu aktivite için; deniz, göl veya ýrmak kenarlarý olabileceði gibi, tarihi yerler, tepeler, ormanlýk içi mesire yerleri, vb. olabilir. Aktivite günü yaþlýnýn özenle giyinmesi saðlanýr. Bu günün demanslý yaþlý için farkýndalýk olmasý gerekir. Sarayburnunda çay içmek isteyen sakin için aktivite planlamasý aþaðýdaki gibi yapýlabilir Sarayburnunu neden tercih ettiði, ne zamanlar geldiði, kimler ile geldiði, vb. sorular ile aktiviteye odaklanmasý istenir. Sarayburnunda tercih ettiði çay bahçesinde oturulur. Çay bahçesi civarýnda bulunan önemli mekan ve yerler hakkýnda sohbetler edilir. Bu günün hatýrasý olarak fotoðrafý nerde çekilmek istediði sorulur. Sarayburnundaki hatýralarýný paylaþmasý istenir. Sarayburnunda çay içerken karþý taraflara bakýldýðýnda dikkati çeken; Galata Kulesi, Kýz Kulesi, Karaköy, Beþiktaþ, Üsküdar, Kadýköy, Çamlýca Tepesi, Boðaz Köprüsü, Haliç, Yeni Camii, Sultanahmet Camii, Ýstanbul Boðazý, Marmara Denizi, Karadeniz, Vapurlar, Kayýklar, Yük Gemileri, vb. hakkýnda sohbet edilir. Sarayburnunda deniz kenarýna inilerek balýk tutanlar ile beraber hoþça vakitler geçirilir. Marmara denizi ve boðazýn birleþtiði noktada sýcak bir günde demanslý yaþlýnýn ayaklarýný denizin sularýnda serinletmesine müsaade edilir. Alzheimer hastasýnýn deniz kenarýnda ekmek arasý balýk yemesi ve dönüþün deniz yolculuðu ile Ýstanbul boðazýndan olmasý aktiviteye daha çok renk katar. Bu aktivite yaz aylarýnda yýlda iki defa tekrarlanýr. 236 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SICAK ÝÇECEKLERDEN HANGÝSÝNÝ ÝÇERSÝNÝZ? Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yaþlýnýn demans durumuna ve iletiþim derecesine göre aktivite hakkýnda bilgi verilir. Ýleri derece demanslýlar bu durumun farkýnda olmasalar bile bu aktivite hakkýnda kýsaca bilgilendirilir Demanslýda farkýndalýk oluþturmak adýna Kantine/çay bahçesine çay, kahve içmeye gidiyoruz diyerek üzerindeki elbise, çorap, terlik ayakkabý vb. eþyalarýndan en az bir tanesi deðiþtirilir. Çay bahçesinde / kantinde yuvarlak masa etrafýna tüm yaþlýlar birbirlerini görecek þekilde oturur. Demanslý yaþlýlarýn her birine çay mý, kahve mi, neskafe mi içersiniz? þeklinde sorular ile çay veya kahveyi bilinçli olarak tercih etmeleri saðlanýr. Ýsteyenlere bir bardak daha çay ilave edilebilir. Kahve ve neskafe saðlýklarý için zararlý olabileceðinden ikincisi verilmez Çay ve kahveler yudumlanýrken Alzheimer hastalarý ile çay ve kahve merkezli konularda grubun tüm üyelerinin katýlabileceði muhabbet ortamý oluþturulur. Aktiviteye katýlan yaþlýlarýn kendi aralarýnda iletiþim kurmalarý saðlanýr. Yaþlýlar çaya þekeri kendilerinin koymasý ve bardaðý karýþtýrmalarý için teþvik edilir. Aþaðýdaki sorular ile yaþlýlarýn etkinlik boyunca aktif kalmalarý saðlanýr Çayý nasýl seversiniz, Çaya kaç kaþýk þeker atarsýnýz (kesme þeker, toz þeker, vb.)?, Kahvehaneye gidermiydiniz?, Kahvede arkadaþlarýnýz kimlerdi, onlar ile neler konuþurdunuz?, Çay hangi memleketlerde yetiþir?, Çay nasýl toplanýr?, Memleketinizde çay kültürü nasýldý?, Ailenizde kimler kahve sever?, Kýz istemeye gelenlere kahve nasýl ikram edilirdi?, Kahvenin yanýnda su niçin verilir?, Su kahveden öncemi yoksa sonramý içilmeli?, Haftada en az iki defa uygulanabilen aktivitedir. Odalarýndan dýþarý çýkmak istemeyen, koridorlarýndan aþaðýya inmek istemeyen, evlerinden dýþarý çýkmak istemeyen Alzheimer hastalarý için önerilen bu aktivitenin uygulanmasý sonucunda yaþlýlarýn çok mutlu olduðu görülmüþtür. Hafif derece demanslýlarýn ilk zamanlarda dýþarý çýkartýlmalarýnda güçlük yaþandýðý, yaþlýlarýn dýþarý çýkmak istemedikleri, ancak birkaç kez dýþarý çýktýktan sonra dýþarý çýkma taleplerinin arttýðý gözlenmektedir Ýleri derece demanslý yaþlýlarýn günlerdir bulunduðu ayný mekandan haftada iki defa bile bir saatliðine götürülmesi kendisi için çok iyi olmakla kalmayýp, ayný katta çalýþan personeller açýsýndan da çok faydalý olmaktadýr. 237 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SOÐUK ÝÇECEKLERDEN HANGÝSÝNÝ ÝÇERSÝNÝZ? Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yaþlýnýn demans durumuna ve iletiþim derecesine göre aktivite hakkýnda bilgi verilir. Ýleri derece demanslýlar bu durumun farkýnda olmasalar bile bu aktivite hakkýnda kýsaca bilgilendirilir Demanslýda farkýndalýk oluþturmak adýna Kantine/çay bahçesine meyve suyu, gazoz, kola içmeye gidiyoruz diyerek üzerindeki elbise, çorap, terlik ayakkabý, vb. eþyalarýndan en az bir tanesi deðiþtirilir. Çay bahçesinde / kantinde yuvarlak masa etrafýna tüm yaþlýlar birbirlerini görecek þekilde otururlar. Demanslý yaþlýlarýn her birine soðuk içeceklerden gazoz, soda, meyve suyu mu içersiniz? þeklinde sorular ile soðuk içecekleri bilinçli olarak tercih etmesi saðlanýr. Soðuk içecekler içilirken sakinlerle bu konu etrafýnda sohbete baþlanýr. Soðuk içeceklerden en çok hangisini seversiniz? Soðuk içecek çeþitleri nelerdir? Hangi meyvelerden içecek yapýlabilir? Evde kendinizin yaptýðý doðal soðuk içecekler nelerdir? Evinizde hangi zamanlarda soðuk içecek ikram ederdiniz veya hangi zamanlarda tercih ederdiniz? Soðuk içeceklerden zararlý olanlarý var mý? Varsa bunlar hangileri?, vb. 238 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DOST VE AKRABA ZÝYARETLERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Görüþmeyi çok arzuladýðý, evine gitmek istediði bir yakýný olup olmadýðý ile ilgili talebi alýnýr. Aktivitenin düzenleneceði aile dostu veya arkadaþý aranarak randevu alýnýr. Ziyarete gidileceði gün Alzheimer hastasýnýn isteðine göre hazýrlýklar yapýlýr. Giyinmek istediði kýyafetlere kendisi karar verir. Ziyarete gidilecek olan kiþiye ufakta olsa hediye paketi hazýrlanýr. Bakým personeli ile beraber ziyaret gerçekleþir. Ziyaretin baþýndan sonuna kadar personelin yanlarýnda bulunmasý rahatsýzlýk verebilir düþüncesi ile bir müddet yalnýz baþ baþa kalmalarýnýn saðlanmasý daha iyi olur. Birlikte gitmekten hoþlandýklarý bir yer olup olmadýðý veya yapmaktan hoþlandýklarý bir þey varsa sorulur ve daha sonraki buluþma esnasýnda onlara yönelik planlama yapýlýr. Ziyaret sona erdirilerek güzel dileklerde bulunularak tekrar görüþülmek üzere ayrýlýr. Geri dönüþ esnasýnda demanslý yaþlý ile ziyaret hakkýnda ve bu aktivitenin tekrarýný ne zaman istediði konusunda sohbet edilir. 239 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BALIK TUTMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Alzheimer hastalarýnýn biyografileri incelendiðinde mesleði balýkçýlýk olan ya da balýk tutmayý hobi olarak yapanlar tespit edilir. Gruptaki demanslý yaþlýlar ile paylaþým saatindeki Balýk tutma ve Deniz hatýralarý aktivitesi düzenlenir ve bu aktivitenin sonunda Balýk tutmaya ne zaman gidelim sorusu ile Balýk Tutma aktivitesinin planý yapýlmaya baþlanýr. Bu aktivite için gerekli malzemeler tespit edilir ve satýn alýnýr. Balýk tutmaya uygun kýyafet giyerler. Demanslý yaþlýlarýn tercih ettikleri yere en fazla 3 kiþi ile gidilir. Aktivite boyunca deniz, balýk, vb. konularda yaþlýlarýn birbirleri ile iletiþim kurmalarý saðlanýr. Tutulan balýklar huzurevinde arkadaþlarý ile beraber yenilir. Bu aktivite yaz aylarýnda yýlda 2 defa tekrarlanabilir. 240 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇAYIN YANINDA TERCÝHÝNÝZ? Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Kantinde yuvarlak masa etrafýnda tüm sakinler birbirlerini görecek þekilde oturur. Sakinlerin her birine çay ikram edilir ve çay hakkýnda kýsaca konuþulur. Ýsteyenlere bir bardak daha çay ilave edilebilir. Çay içerken yaþlýlarla sohbete baþlanýr. Çay hakkýnda kýsaca konuþtuktan sonra çayýn yanýnda yiyecek olarak ne tercih ettikleri, nelerin uygun olacaðý, tatlý veya tuzlu konusunda düþünceleri sorulur. Çayý nasýl seversiniz, Çaya kaç kaþýk þeker atarsýnýz? Evinizde babanýz ve kocanýz ile akþamlarý çay içer miydiniz? Çay içerken yanýnda bir þeyler yer miydiniz? Çayýn yanýna tuzlu mu, yoksa tatlý mý tercih edersiniz? Arkadaþlarýnýzla toplanýp günler yapar mýydýnýz? Arkadaþlarýnýzla toplandýðýnýzda çayýn yanýna neler ikram ederdiniz? 241 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇÝÇEK TOPLAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Ýlkbahar aylarýnda bayanlar ile yapýlan aktivitedir. Kurumun bahçesine yada en uygun bahçeye yaþlýlar ile gidilir. Aktivite esnasýnda Ýlkbahar mevsimi ve çiçekler hakkýnda yaþlýlarýn birbirleri ile iletiþime geçmeleri saðlanýr Hangi çiçeði toplamak istediði sorulur Hangi mevsimde hangi çiçekler toplanýr Çiçek toplamada yaþlýya yardým edilir Çiçekler toplanýrken hangi çiçeði topladýðýmýz sorulur Renk ve kokularý sorulur, küçük hatýrlatmalar yapýlýr Memleketinde en çok hangi çiçeklerin yetiþtiði sorulur Topladýðý çiçekleri odasýna/evine getirip kurutmasý ya da vazoya koymasý saðlanýlýr. Aktiviteye haftada bir defa tekrarlanýr. 242 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PÝKNÝÐE GÝDELÝM Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Ýlkbahar ve yaz aylarýnda özellikle hafif derece demanslý yaþlýlarýn dört gözle beklediði aktivitedir. Yaþlýlarýn baharýn geldiðini en iyi anladýklarý ve yaþadýklarý aktivitedir. Aktivite öncesi demanslý yaþlýlar ile piknik konusunda sohbetler edilir. Pikniði nerede yapalým, neler götürelim, piknikte neler yapalým, vb. Uygun olursa yaþlýlarýn önerdiði yerlerde piknik düzenlenir. Alzheimer hastalarýna pikniðe uygun kýyafetler giydirilir Grup halinde yola çýkýlýr, yolculuk esnasýnda piknik hakkýnda yaþlýlarýn bir birleri ile iletiþim kurmalarý saðlanýr. Piknik yapýlacak mekâna gelindiðinde yaþlýnýn rahat edeceði bir ortam hazýrlanýr. Yaþlýlar için en uygun piknik mekânýnda masa ve sandalye olmalý. Yaþlýlarý yere oturmalarý için zorlanmamalýdýr. Özellikle yerden kalkarlarken bazen istenmeyen durumlar oluþabilir. Birlikte oturup sohbet edilir, kýsa yürüyüþler yapýlýr, gidilen yerin özelliðine göre dere kenarýnda veya aðaç altýnda oturulur. Yaþlýnýn kolay yiyebileceði yemekler ikram edilir. Yaþlý gün içinde aktif tutulmaya çalýþýlýr Aktivite yýlda iki defa tekrarlanabilir. 243 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MAÇ ÝZLEYELÝM Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Hala kendi takýmýnýn maçlarýný takip eden ve maçlarý izleyip yorumlar yapan Alzheimer hastalarýna bu aktivite düzenlenir. Maç izlemeye stada gitme þeklinde bu aktivite düzenlenebileceði gibi dev ekrandan maç seyretmek þeklinde de düzenlenebilir. Demanslý yaþlýya taraftarý olduðu takýmýn formasý giydirilir. Takýmýna uygun Þapka ve atký gibi aksesuarlarda unutulmamalýdýr. Takýmý ile ilgili hatýralarýný maça giden diðer yaþlýlar ile paylaþmasý istenir. Yaþlýlarýn amatör veya profesyonel futbol hayatlarý hakkýnda sorular ile aktiviteye renk katýlýr. 1950-1980 arasý ünlü futbolcularýn resimleri ve o günlerin futbol takýmlarý ile geçmiþe güzel bir yolculuk yapýlabilir. Bu aktivite ayda bir defa düzenlenebilir. 244 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÞEHRÝMÝZÝ GEZELÝM / Sultan Ahmet Meydaný Gezisi Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Günlük Yaþam Aktivitesi iyi olan ve kendi kendine yürüyebilen hafif ve orta derece demanslý yaþlýlar ile bu aktivite düzenlenir. Ýstanbulda gezmek istedikleri yerler hakkýnda Alzheimer hastalarý ile görüþ birliðine varýlýr. Geçmiþlerinde ayný ilçede ya da ayný semtte yaþamýþ yaþlýlardan uygun olanlar ile o semte veya ilçeye gezi düzenlenir. Aktivite günü yaþlýlarýn istediði özel kýyafetleri giydirilir. Aktivite boyunca yaþlýlarýn aktif katýlýmý saðlanýr. Sultan Ahmet Meydanýnda; Ayasofya Müzesi, Yerebatan Sarnýcý, Sultan Ahmet Camii, Alman çeþmesi, Dikilitaþ, vb. tarihi yerler gezilir. Bu mekanlar hakkýnda tarihlerini de içine alacak konularda sohbetler edilir. Çay bahçesinde oturulup çay yudumlanýrken bu meydan hakkýnda hatýralarý tekrar canlandýrýlmaya çalýþýlýr. Gezi esnasýnda fotoðraflar çekilir. Bu aktiviteden hatýra kalmasý için her yaþlýya en az bir fotoðraf hediye edilir. Bu aktivite yýlda 2 defa düzenlenebilir 245 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R HAYVANAT BAHÇESÝ GEZÝNTÝSÝ Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Kurumsal bakým merkezlerinin bahçelerine ufakta olsa birkaç hayvanýn beslendiði yerler yapýlabilir. Buradaki hayvanlarýn bakýmlarý ile ilgili Alzheimer hastalarýna sorumluluk verilebilir. Birkaç tavþan, tavuk, ördek, kuzu, güvercin vb. hayvanlarý ile çok güzel kümes oluþturulabilir. Hafif ve orta derece demanslýlar bu aktiviteye aktif olarak katýlabilecekler, ileri derece demanslý yaþlýlar ise özellikle kuzu, tavþan, vb. hayvanlarý sevme, besleme gibi kýsmi olarak aktiviteye destek verebilirler. Alzheimer hastalarýnýn aktivite boyunca hayvanlarýn yaþadýklarý yerler, hayvanlarýn yavrularý, hayvanlarýn ürünleri, hayvanlarýn nelerinden faydalandýðýmýz vb. konularýnda birbirleri ile iletiþim kurmalarý saðlanýr. 246 X. BÖLÜM MANEVÝ BAKIM AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Ali SEYYAR Sakarya Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Sosyal Siyaset Ana Bilim Dalý Uzm. Dr. Mustafa KARAGÖZ Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Darülaceze Týp Merkezi Psikiyatri Uzmaný Nurullah YÜCEL/Doktor Fatih AKSU/Sosyolog Gülüþan UÇAR/Hemþire D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 247 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANSLI YAÞLILAR ÝLE MANEVÝ BAKIM AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Ali SEYYAR Uzm. Dr. Mustafa KARAGÖZ 1. Bakým Hizmetlerinde Maneviyat ve Manevî Açýlýmlar Türk Dil Kurumunun sözlüðünde manevîyat; maddî olmayan manevî þeyler (görülmeyen, duyularla sezilebilen, soyut, tinsel) olarak tanýmlanmýþtýr (1). Batý literatüründe maneviyat, ruhî hayatla ilgili, maddî olmayan bütün varlýk ve kavramlarý ifade etmektedir. Manevî bakýmla ilgilenen bazý batýlý bilim adamlarý manevîyatý kiþinin, materyalin ötesinde iliþkili olduðu her þey ve bunlarýn temel anlamlarýna iliþkin içsel kaynaklarýnýn toplamý biçiminde tanýmlar. Bu sahadaki çalýþmalarýyla tanýnan Alman bilim adamý Harald Walach, manevîyatýn metafizik tecrübeye dayanan bir idrak, þahsî benliði aþan, onun üzerinde olan bir gerçek olduðunu söyler. Hastalýðýn ve Engelliliðin Uluslararasý Fonksiyon Sýnýflandýrmasý'na göre (ICF=International Classification of Functioning, Disability and Health) manevîyat; müesseseleþmiþ dinî veya onun dýþýndaki ruhanî faaliyetlere veya sosyal hâdiselere iþtiraktir (ICF; d9301). Manevîyat, geniþ mânâda din (Ýslâm) ve dinî öðretiler þeklinde tanýmlanabilir. Ýnsanýn sahip olduðu duygu, düþünce ve manevî haslet ve hislerin bütünüdür. Batý tarzý bir bakýþta, manevîyatta mutlak anlamda dinî bir unsurun bulunmasý þart deðildir. Ancak dinin ve dinî duygularýn, manevîyatýn büsbütün dýþýnda olduðu da düþünülmemelidir. Nitekim ICF, gerekli gördüðü yerlerde manevîyatý din ile birlikte deðerlendirme ihtiyacý duymuþ ve 'din ve manevîyat'ýn tarifini: "Ruhanî deðerler ve ilâhî güçlerle baðlantý kurmak, mânâ bulmak ve kendini gerçekleþtirmek için, dinî veya manevî faaliyetlere, düzenlemelere ve uygulamalara katýlmak." þeklinde yapmýþtýr. Bunun için camiye gitmek, dua etmek veya ilâhî okumak ve ruhanî düþüncelere dalmak gibi dinî ve manevî faaliyetlerin buna dâhil olduðu düþünülebilir (ICF d930). Vahiy kaynaklarýndan ilhamla, inancý güçlendiren her türlü düþünce, yaklaþým ve faaliyeti içine alan manevîyat; hiçbir tesir altýnda kalmadan vicdan emirlerine göre, hür yaþamayý temin eden iç âleme ait kalbî ve vicdanî bir hakikattir. Bir baþka ifadeyle manevîyat, Yaratan'a teslimiyete dayanan kuvvetli bir iman, hakikati bulma ümidi taþýyan tefekkür ve fýtrî sevgi gibi insanýn iç dünyasýyla ilgili, ilâhî kaynaklý deðerler bütünüdür (2). 1.1. Manevî Gereksinimler Manevî gereksinimler; manevî yoksunluðu azaltacak veya bireyin manevî gücünü destekleyecek ihtiyaçlardýr, Bireyin üstün güçle/Allah ile/Tanrý ile (kiþi nasýl tanýmlýyorsa) dinamik iliþkisini sürdürmesi için gerekli faktör veya faktörlerdir 249 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R þeklinde tanýmlanmýþtýr. Kiþinin manevî ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý, manevî kaynaklarýný harekete geçirmesi ile mümkün olmaktadýr. Bireyin yaþlýlýðýna veya hastalýðýna raðmen umut besleyebilmesi, hayatýn anlamý ve amacýna yönelik yaþayabilmesi, sevgi ve topluma ait olma duygusunu hissedebilmesi, ibadet etme isteðini gerçekleþtirebilmesi, hastalýðýn hikmetini anlamaya dönük ve(ya) ölüm sonrasý menfî düþüncelerini bertaraf eden rahatlatýcý ve tatmin edici manevî bilgiler elde edebilmesi ile manevî ihtiyaçlarýna cevap verilmiþ olunur. Florence Nightingalein de ifade ettiði gibi, Saðlýk için manevî ihtiyaçlar, vücudu meydana getiren fizikî organlar kadar önemli bir unsurdur. Hepimizin gözlemlediði fizikî durum, zihnimizi ve ruhumuzu etkileyebilir. Bunun için manevî gereksinimlerin yalnýzca hastanede yatan hastalar için geçerli olduðu görüþü doðru deðildir. Pek çok yaþamsal krizde, kronik hastalýklarda, ileri yaþlarda ölüm korkusu ve çaresizlik duygularýnýn yaþanmasý, güvenlik, yaþamýn anlamý, sevgi, ait olma, kabul görme gibi manevî gereksinimler ön plana çýkar. Manevî gereksinimler tüm insanlar için temeldir. Ýnsanlar bu gereksinimleri insan iliþkileri yoluyla veya Tanrý ile iliþki kurarak karþýlayabilir. Bakým veren personel bireyin manevî kaynaklarýný, bir baþka deyiþle manevî baþ etme stratejilerini deðerlendirebilecek bir bakýþ açýsýna sahip olmalýdýr. Rossa göre Renetzky, manevî boyutun 3 tür gereksinimden oluþtuðunu ifade etmektedir 1. Yaþam, acý çekme ve ölüm kavramlarýnýn anlamý, amacý ve gücünü bulma gereksinimi 2. Yaþama umudu gereksinimi 3. Kendi içinde diðer insanlara ve üstün güce yönelik inanç ve güven duyma gereksinimi 1- Yaþam, Acý Çekme ve Ölüm Kavramlarýnýn Anlamý, Amacý ve Gücü: Manevî boyutun temel kavramlarýndan birisi olan yaþamýn anlamýný Ross makalesinde Yura ve Walshün tanýmýyla ; insanoðlunun en büyük görevi yaþamýn anlamýný tanýmlamasýdýr þeklinde ifade ederken, Rossa göre Stoll : Ýnsan yaþamak için bir nedene gereksinim duyar ve eðer bu yoksa kiþi ölmeye baþlar biçiminde açýklamýþtýr. Dickonson diðer birçok yazar gibi yaþamýn temeli olarak, evrensel bir özellik olan yaþamýn anlamýna iliþkin gereksinime dikkat çekmiþtir. Salladay ve Dannel Manevî sýkýntý yaþamý anlamlý biçimde tüketmede yetersizlik olmasýdýr, bu durum boþluk ve ümitsizlik duygularýyla karakterizedir. biçiminde açýklamýþlardýr. Birçok araþtýrmada, bireyin yaþamý anlamlý bulmasý ile saðlýk ve iyilik durumu arasýnda önemli iliþki olduðu belirlenmiþtir. Rossa göre Simsen yaptýðý çalýþmada hastanede yatarak tedavi gören ve cerrahi operasyon geçiren 250 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R hastalarýn, hastalýðýn ve hastanede yatmanýn anlamýný bulmaya gereksinim duyduklarýný ortaya koymuþtur. Rossa göre , Renetzky; anlam, amaç, güç ve manevî iyilik arasýnda bir iliþki olduðunu ileri sürmüþ, bu üç kavramýn dinin etkisiyle artmasýyla, kiþinin özsaygýsýnýn da arttýðýný, öte yandan boþluk ve iþe yaramazlýk duygularýnýn azaldýðýný ifade etmiþtir. 2- Yaþama Umudu : Umut etmek davranýþlarýn ve eylemlerin en temel motivasyon kaynaðý, etkili bir yaþam gücü, yaþamda olmak ve canlýlýðýn yaratýcýsý olarak kabul edilir. Umutlu kiþi, þimdiki yaþam durumunu deðiþtirmek ister, birey içinde bulunduðu anda yaþamýnda doyumsuz, rahatsýz ya da hoþnutsuz olabilir. Umutlu birey birçok yolu kullanarak geleceði tekrar yapýlandýrmaya çalýþýr . Geniþ bir literatür bilgisinde; umudun olmadýðý durumda sonuç, ölüm olabilir gerçeðini destekleyen kanýtlar sunulmaktadýr (3) . Nedensel baðlantýlarý açýklamak güç olmasýna karþýn, Rossun belirttiði gibi , Blekner yürüttüðü bir çalýþmasýnda; kendileri istemedikleri halde bakýmevine yerleþtirilen yaþlýlar arasýnda ölüm oranýnýn yüksek olduðunu belirlemiþtir. Bunun nedeni olarak da ümitsizlik ve çaresizlik duygularýnýn yaþanmasýný göstermiþtir. Bu durum terminolojik olarak pasif intihar giriþimi olarak da belirtilebilir. Yaþamda umut etmenin önemi; yalnýzca yokluðunda ölüme neden olmasý deðil, ayný zamanda umudun fazla olduðu durumlarda daha hýzlý iyileþmenin saðlanmasý açýsýndan da deðerlendirilmelidir. Umudun hastalar üzerindeki olumlu etkisine iliþkin uzun yýllardýr yapýlan klinik gözlemlerle kanýtlar elde edilmiþtir. Psikiyatrist Dominian , hastalarda umudun önemine dikkat çekerken, hastalýklarýn týbbi prognozunun yalnýzca bilimsel veriler üzerine yoðunlaþarak kurulmayabileceðini, bireyin yaþam umudu ile baðlantý kurularak ta yapýlabileceðine iliþkin görüþünü belirtmiþtir. 3- Kendi Ýçinde Diðer Ýnsanlara ve Üstün Güce Yönelik Ýnanç ve Güven Duyma : Rossa göre , Sosyolog Renetzky 30 yýldan fazla süren çalýþmalarý sonucunda; bireylerin kendilerine ve baþkalarýna inançlarý arttýkça yaþama umutlarýnýn da arttýðýný ifade etmiþtir. Ayrýca anlam, amaç, güç ve manevî iyiliðin Tanrý inancýyla paralel olarak arttýðýný açýklamýþtýr. Baþka araþtýrmalarda da inanç ve güvenin saðlýk üzerindeki etkileri ortaya konmuþtur. OBrien yaþama olumlu, dinî bir bakýþ açýsýyla bakan hastalarýn hemodiyalizin yarattýðý strese daha kolay uyum saðlayabildiklerine dikkat çekmiþtir. Rossun belirttiði gibi , Martin ve Carlson inancýn terapötik etkilerini incelemek amacýyla gerçekleþtirdikleri iki farklý çalýþma sonucunda; inancýn, öfke, endiþe, 251 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R antibiyotik tedavisine gereksinimi ve entübasyon endikasyonunu azalttýðýný belirlemiþlerdir. Tüm bu gözlemlerin ýþýðýnda birçok yazar, bireyde yaþam umudu, amaç, anlam, güç, inanç ve güven var olduðunda, en üst düzeyde saðlýk durumuna, yaþam kalitesine ve iyilik durumuna ulaþýlabileceði sonucuna varmýþlardýr. 1.2. Manevî Bakým Hizmetleri ve Gerekliliði Ýnsan bedensel, ruhsal, sosyal, kültürel özellikleri bünyesinde taþýyan bir varlýktýr. Dolayýsýyla her türlü hastada özellikle de burada asýl konumuz olan bakýma muhtaç demanslý kiþide saðlýk ve týbbî sosyal hizmet alanýnda iyileþtirme yapmak istiyorsak bütüncül yaklaþmamýz daha doðru olacaktýr. Günümüzde saðlýk bakýmýnýn bütüncül bir yaklaþýmla verilmesinin önemi anlaþýldýðýndan manevî boyut gerekli önemi kazanmýþtýr. Bu baðlamda bütüncül manevî sosyal hizmetler anlayýþý kapsamýnda bakýma muhtaç (demanslý) yaþlý, özürlü veya kronik hastalara yönelik olarak uygulanan bakým hizmetleri, bakýma muhtaç kiþilerin manevîyatýný (kiþisel geliþimlerini, morallerini) güçlendirmeyi, hayata baðlýlýklarýný artýrmayý, iç (manevî) dünyalarýyla barýþýk olmalarýný, manevî sapmalarý ve korkularý gidermeyi amaçlayan sosyal nitelikli ve insan odaklý bakým hizmetleridir. Amerikan Holistik Hemþireler Birliði iyi saðlýðý, vücut, beyin ve ruh arasýndaki uyum düzeyi olarak tanýmlamaktadýr. Bundan dolayý, insan varlýðýnýn bütün boyutlarýnýn bir bütünlük içinde korunmasý ve sürdürülmesinde insana yardýmcý olmak için sosyal bakým elemanlarýnýn, hasta bakýcýlarýnýn veya hemþirelerin, bütün bu alanlarýn bakýmýný saðlayacak þekilde hazýrlýklý olmasý gerekmektedir. Bu bakýþ açýsýyla, insanýn manevî boyutuna yönelik bakým hizmetlerinin verilmesi, hemþirenin ve bakýcý personelin fonksiyonunun bir parçasýdýr. Manevî bakýmýn gayesi, bütüncül bakým hizmetleri kapsamýnda özellikle bakýma muhtaç kiþileri manevî koruma altýna almak ve bu çerçevede onlara her türlü manevî rehberlik, refakatçilik ve teselli yöntemleriyle kalben huzurlu ve mutlu olmalarýný saðlamaktýr. Daha geniþ anlamda birçok sosyal hizmet alanýnda; çocuk yuvalarý, kreþler, dershaneler, öðrenci yurtlarý, sýðýnma evleri, cezaevleri, hastaneler, psikiyatri klinikleri, saðlýk ocaklarý, huzurevleri, yaþlý bakýmevleri, yaþlý bakým yurtlarý, özürlüler rehabilitasyon merkezleri, diyaliz merkezlerinde genelde manevî sosyal hizmetler, özelde manevî bakým uygulanabilir ve bu örnekler daha da yaygýnlaþtýrýlabilir. Ancak kitabýmýzda anlatýlan konumuz daha çok demansta manevî bakýmla ilgili olacaktýr. 252 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Genel olarak tababette hastalýk yoktur, hasta vardýr sözü çok kabul görmüþtür. Bu manevîyat için de geçerlidir. Bir hastalýðý veya bakýma muhtaçlýðý yorumlarken, her birey bu durumuna farklý anlamlar yükleyebilir. Bazýlarý hastalýðýný, ilahi gücün onu cezalandýrdýðý, inancýný sorguladýðý þeklinde yorumlarken, bir diðeri hastalýðýný daha kolay kabullenebilmektedir. Dolayýsýyla manevî bakým modeli üzerinde çalýþýrken teorik ve uygulamalarýmýzda bunlarý da göz önüne almalýyýz. Bazý hastalarýmýzda belki daha bireysel daha birebir görüþmeler, bazýlarýnda ise bir grup çalýþmasý daha faydalý sonuçlar almamýzý saðlayabilecektir. 1.3. Manevî Bakýmý Etkileyen Faktörler ve Bakým Personelinin Görevleri Manevî bakým verilmesinde etkili olan pek çok faktör vardýr. Bu faktörlerden özellikle bakým veren personelin bireysel düþünce sistemi, manevî gereksinimler ve bakýmý algýlamasý, kendi yaþam umudu, gönüllülüðü ve konuya duyarlýlýðý etkili olmaktadýr. Bunun yaný sýra çalýþtýðý ortam, çalýþma koþullarý, hastaya bakým veren diðer çalýþanlarla iletiþimi, hastanýn iletiþime açýk olup olmamasý, personel sayýsý, fiziksel bakýma öncelik verme, nöbetler, gürültülü, huzursuz bir ortam, zaman yetersizliði, diðer çevresel faktörler, hastayla iliþkili faktörler; iþitme kaybý, demans gibi birçok etmen de manevî bakýmý etkilemektedir. Manevî bakým hizmetlerini etkileyen bu karmaþýk atmosfer içinde bakým personelinin, meslekî liyakatlerine uygun olarak profesyonel tutum ve davranýþta bulunmalarý gerekmektedir. Bakým veren ersonelin ilkesel plânda dikkat etmesi gereken unsurlar kýsaca þunlardýr: 1. Manevî gereksinimlere iliþkin taný; mevcut ve olasý problemler kadar bireyin gücünü açýklamayý da amaçlamalýdýr. 2. Manevî bakýmda öncelikli amaç, bireyin manevî kaynaklarýný harekete geçirmek olmalýdýr. Manevî kaynaklar, ruhun genel tasarým motifleri, potansiyelleri, fonksiyonlarý, merkezleri veya unsurlarýdýr. Bu baðlamda (özellikle hafif derecede) demanslý yaþlýlar için tefekkür (düþünme-fikir), hissetme ve vicdanî ve kalbî duygularýn canlandýrýlmasýna yönelik egzersizler yapýlabilir. 3. Manevî bakým bireyin bakýþ açýsýný deðiþtirmek, inançlarýndan döndürmek deðil, bunun yerine bireyin ifade ettiði gereksinimlerine yanýt vermektir. 4. Manevî tanýlama ve bakým, güvenilir ve duyarlý bir iliþki üzerine temellenmelidir. Bu bakým; bireyin kültürünü, sosyal ve manevî kaynaklarýný ayný zamanda onlarýn düþünce ve dinî uygulamalarýný da dikkate alacak þekilde planlanmalýdýr. 5. Sabýrla ve dikkatle dinlemesini iyi bilen bakýcý personel, bakýma muhtaç kiþinin, hayatýn anlamýný ve amacýný bulmasýnda yardýmcý olmalýdýr. Bunun için hayatýný gözden geçirebilmesi için cesaret verici manevî telkinlerde 253 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R bulunulmasý gerekmektedir. Bunlarýn baþýnda bakýma muhtaç kiþilerin manevî huzursuzluklarýný, endiþelerini, kaygýlarýný ve sapmalarýný gidermek ve güven içinde olmalarýný saðlamak gelmektedir. 1.3.1. Demanslý Yaþlýlara Uygun Manevî Bakým Plâný Oluþturulmalýdýr Bakým personeli, manevî bakým hizmetlerini etkin bir þekilde yürütebilmesi için, plânlý ve sistemli bir þekilde hareket etmelidir. Bunun için bir manevî bakým plâný hazýrlanmalýdýr. Manevî bakým plâný, bakýma muhtaç kiþinin fizikî ve psiko-sosyal sorunlarýnýn yanýnda özel manevî ihtiyaçlarýný belirleme ve bu ihtiyaçlarýnýn giderilmesinde oluþturulan bir plândýr. Bakýma muhtaç kiþiye sunulacak manevî bakým programlarýnýn içeriði ve sýklýðýný detaylý anlatan bu yazýlý plân, bakým hizmetleri verilmeden önce hazýrlanýr. Hazýrlýk safhasýnda atýlacak adýmlarýn birbirleriyle iliþkisi þu sýraya göredir (4): 1) Bakýma muhtaç kiþinin manevî ihtiyaçlarýnýn belirlenebilmesi için, kiþi hakkýnda manevî sorun ve potansiyelleri ekseninde bilgi toplamak, yani kiþinin maneviyatý (manevî durumu veya boyutu) ile ilgili bilgi edinmek ve deðerlendirmek gerekir. Bu bilgiler, öncelikle demanslý yaþlýdan elde edilir. Bu mümkün deðilse aile fertlerinden yardým istenebilir. 2) Kiþisel manevî sorunlara ve sýkýntýlara göre bakým teþhisinin konulmasý. 3) Manevî bakým hedeflerinin belirlenmesi. 4) Manevî bakým hizmet programý kapsamýnda manevî telkin yöntemlerinin belirlenmesi. 5) Manevî bakým hizmet programýnýn aktif olarak uygulanmasý. 6) Uygulanan manevî bakým hizmetlerinin etkinliðinin deðerlendirilmesi. 7) Etkinlik neticelerine göre, bakým plânýnýn (yeniden) gözden geçirilmesi ve gerektiðinde yeni teselli araçlarýna baþvurulmasý. Telkinlerin etkisiz kalmasý durumunda teskin edici yeni tavsiyelerde bulunmak veya farklý manevî uygulamalara geçmek. Bakým elemanlarý, veri toplamada genellikle açýk uçlu sorular kullanýr. Ancak rutin bir soru cevap formülünden ziyade daha derinlemesine bir yaklaþýmýn gösterilmesi etkinlik açýsýndan daha isabetli olacaktýr. Dinleyerek, sorarak, sohbet ederek ve gözlem yaparak bakýma muhtaç kiþinin manevî sorunlarý ve ihtiyaçlarý belirlenebilir. Demanslý yaþlýya zihnî algýlama kapasitesine göre yöneltilebilecek aþaðýdaki sorular, bakým plânýnýn oluþturulmasýna yardýmcý olabilir(5): 254 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Hayatýn manasý ve deðeri hakkýnda ne düþünüyorsunuz? - Hayatýnýzda sizin için en önemli olan þey nedir? - Hastalýðýnýz hakkýnda neler düþünüyorsunuz? - Hastalýðýnýz üzerinde herhangi bir kontrolün olduðuna inanýyor musun? - Hastalýðýnýz sizin hayata baðlanmanýzý engelliyor mu? - Hastalýðýnýza iliþkin dinî inanýþlarýnýz var mý? 1.3.2. Demanslý Yaþlýlara Uygun Manevî Yaklaþýmlar ve Telkinler Uygulanmalýdýr Manevî bakým hizmetleri, bu alanda tecrübe edinmiþ uzmanlar tarafýndan yürütülmelidir. Bünyesinde manevî bakým faaliyetlerini yürütebilecek manevî terapist, sosyal ilahiyatçý ve(ya) din görevlisi gibi uzmanlar istihdam etmeyen kurumlar, uygun uzmanlarý anlaþmalý olarak ya dýþarýdan temin etmeli ya da bakýcý personeline bütüncül bakým konsepti kapsamýnda manevî bakým eðitimi verip kendi bakýcý personeli tarafýndan bu hizmetleri yürütmelidir. Manevî bakým uzmanlarý veya manevî bakým alanýnda eðitim almýþ bakým personeli, demanslý yaþlýya sizi (seni) bugün çok iyi gördüm gibi samimî sözler sarf ettikten sonra moralini ve umudunu korumasý dileði ile demanslý yaþlýnýn idrak kapasitesine uygun bir dille somut olarak telkinlerde bulunmalýdýr: Manevî telkinlerde bulunurken üzerinde durulmasý gereken bir diðer önemli husus da þudur: Bakýcý personel, baþkalarýnýn manevî ihtiyaçlarýný fark edebilmesi için, öncelikle kendi maneviyatýný keþfetmesi gerekir. Hayatýn akýþý içinde bakýcý personelin edindiði meslekî tecrübelerin yanýnda Allaha olan inancý, hayatýn ve ahiretin anlamýna iliþkin doðru tasavvurlarý, güzel ahlâký ve diðer manevî kaynaklarýna iliþkin farkýndalýðý, demanslý yaþlýlarýn manevî ihtiyaçlarýný giderme bakýmýndan daha etkili olmaktadýr (6). 2. Diðer Dinlere Mensup Demanslý Yaþlýlara Uygun Manevî Bakým Aktiviteleri Hangi dine veya inanca mensup olursa olsun demanslý yaþlýlarýn manevî bakým kapsamýnda bazý aktivitelere katýlmalara veya manevî uygulamalar yapmalarý, onlarýn psiko-sosyal durumlarýný iyileþtirebilmektedir. Yapýlacak deðiþik fiilî eylemlerle elde edilecek manevî kazanýmlarý þu þekilde belirleyebiliriz: a) Yýllar önce yaptýðý ibadetlerinin unutulmamasýný saðlayarak zihinsel uyarýlarý geliþtirmek, dua ve sürelerle geçmiþteki manevî hayatý ile bugün arasýnda köprü kurarak, geçmiþinde dinlediði ilahi ve kasideleri dinlemesi ve geçmiþte bildikleri dua ve süreleri hafýzlarýnda tekrar canlandýrmasý ile zihinsel bir egzersiz olarak fayda saðlamak. 255 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R b) Deðiþik fizikî ve psikolojik ortamlarda birbirleriyle diyalog kurmalarýnýn devamýný, kültür ve sosyal deðerlerinin korunmasýný ve devamýný, sevdikleri arkadaþlarýyla bir arada zaman geçirmesini saðlayarak, sosyal hayat bilinçlenmesini dinç tutarak, birbirleriyle sohbet etmelerini ve fikir paylaþýmlarýný saðlayarak yaþlýlarýn manevî ve kültürel deðerlerine göre yaþadýklarýnýn farkýnda olmalarýný saðlamak. c) Demanslý yaþlýlarýn dinî inancýndaki kitaba imanlarýnýn farkýndalýðýný saðlayarak, dinî vecibeleri yerine getirmeleriyle rehabilitasyonunu saðlayarak hayata baðlýlýklarýnýn devam ettirilmesini, manevî kaynaklarýný hareketlendirerek daha neþeli ve canlý ruh halinde olmalarýný, manevî kaynaklarýný kullanmalarýný saðlayarak, manevî duygularýnýn ön plana çýkartýlmasý ile manevîyat odaklý destek, teskin, teselli ve rehabilitasyon hizmetini yaþlýya sunmak. d) Cami, kilise veya havra gibi müze ya da ibadet edilen yerlerin ziyareti ile demanslýnýn, ruhsal olarak kendilerini daha iyi hissetmelerini, kiþinin inancýna yönelik ibadet etmesini ve manevî duygularýnýn güçlenmesini ya da tarihi bilgilerinin canlandýrýlmasýný saðlamaya çalýþmak, Manevî bakým odaklý aktivitelerin daha da verimli olabilmesi için; aktivitelere baþlamadan önce demanslý yaþlýlarýn tâbi olduðu din hakkýnda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Bu çerçevede yaþlýnýn, hangi dine veya inanca baðlý olursa olsun, manevî dünyasýna saygý göstermeli ve dinî inancýna ve rýzasýna göre arzu ettiði aktiviteler düzenlenmelidir. Kiþinin tercihine göre gerekirse aktivitelerin özellikle kapýsý kapalý olan sessiz ortamlarda yalnýz veya grup halinde yapýlmasýna izin verilmelidir. 3. Terminal Dönemde Manevî Bakým Hizmetleri Terminal (son) dönem, bakýma muhtaç demanslý yaþlýnýn hayatýnýn son anlarý, yani ölüm anýna yakýn olduðu dönemdir. Bakýma muhtaç kiþinin hayatýnýn son dönemlerinde bakýcý personel, hekimlerin ve ilahiyatçýlarýn direktifi altýnda palyatif bakým ve manevî telkin yöntemleri uygulayabilmelidir. Terminal döneme ait özel bakým, demanslý yaþlýnýn kalan hayat süresi için kýsa hedefli plânlamalar yapýlmasýný ve duygularýn paylaþýlmasýný saðlar. Demanslý yaþlý, varsa aile fertleri ve bakým merkezindeki dostlarý ile kurulan etkin iletiþim sayesinde manevî atmosfer oluþturulur yaþlýlara manevî teselli ve telkinlerde bulunulur. Terminal dönemdeki demanslý yaþlýnýn hayatýnýn son günlerini huzurlu bir þekilde geçirebilmesi için, ona daha çok ilgi, sevgi ve þefkat gösterilmesi gerekir. Ölüm döþeðinde bulunan kiþiye ve aile fertlerine idrak edebilecekleri seviyelerine uygun olarak ruhlarýný hoþ tutan dinî nasihatte bulunulmalýdýr. Mesela insanýn 256 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R dünyada iken yaptýðý bazý güzel iþlerin, kiþinin ölümünden sonra da amel defterine sevap olarak yazýlacaðý bir müjde olarak dile getirilebilir. Son nefesini vermek üzere olan kiþinin yanýnda kendi Kutsal kitaplarýndan sureler okunmalýdýr. Kutsal Kitaplarýn âyetlerini duyan kiþi, Rabbini hatýrlayacak ve iman çizgisinde ruhunu daha kolay teslim edebilecek psikolojik ve manevî bir atmosfer yakalayabilecektir. Âhiret motiflerine ve iman hakikatlerine iþaret etme açýsýndan özellikle telkin mahiyetinde uygun sureler okunmalýdýr. Ölen kiþi için, dinine uygun bir cenaze merasimi tertiplemek ve buna topluca katýlmak, hem ölen kiþiye ve akrabalarýna manevî bir destek, hem de geri kalan sakinler için (ölüm sonrasý için de yalnýz olmadýklarýnýn bir iþareti olarak) önemli bir moral kaynaðýdýr. Dolayýsýyla cenaze merasimine bakýcý personelin, idarecilerin ve bakým merkezinde yaþayan sakinlerin topluca katýlmalarý saðlanmalýdýr. Her yýl özellikle anma günlerinde ölen kiþinin mezarlýðýna da ziyaret yapýlmalýdýr. 257 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MANEVÝ BAKIM AKTÝVÝTELERÝ Kutsal Günlerin Kutlanmasý Kutsal Aylarýn Kutlanmasý Kutsal Kitabýn Okunmasý Ýbadet ve Dua Saati Yad Programý Dini Film Ýzleme Dini Müzik Dinleme Dini Mekânlarý Ziyaret Dini Sohbet Aktivitelerin verimli olabilmesi için; - Aktivitelere baþlamadan önce demanslý yaþlýnýn inandýðý din hakkýnda bilgi sahibi olunmalý. - Yaþlýnýn inancýna saygý göstermeli ve dini inancýna göre bu aktivitelerde deðiþiklikler yapýlmalý. - Aktiviteler özellikle kapýsý kapalý olan ve sessiz olan salonlar tercih edilmeli. 259 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KUTSAL GÜNLERÝN KUTLANMASI Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýlarýn mensup olduðu dinin kutsal günlerinde bu aktivite düzenlenir. Alzheimer hastasýna kutsal günden bir gün önce bu gün hakkýnda bilgi verilir. Ertesi gün bu gün için kutlama yapýlacaðý söylenerek kutlamaya katýlmak isteyip istemediði sorulur. Katýlmak isteyen demanslý yaþlýya bu güne özel kýyafetler giydirilir. Bununla amaçlanan demanslý için farkýndalýk oluþturmaktýr. Bu güne ait koku, tütsü ya da süslemeler kullanýlýr. Kutsal güne ait kutlamalara geçmeden önce her bir Alzheimer hastasýna; günün önemi, anlamý, geçmiþte bu günü nasýl kutladýklarý vb. sorularla iletiþim kurulmaya çalýþýlýr ve anýlarý tekrar hatýrlatýlmýþ olur. Kutsal kitaptan ayetlerin ve bilinen ilahilerin demanslý yaþlýlar tarafýndan okunmasý saðlanýr. Programýn sonunda günün anlamýna uygun ikramlarda bulunulur. Programa, demanslý yaþlýnýn aktif olarak katýlýmý saðlanmalýdýr. Ýleri derece demanslýlarýn aktiviteye katýlýmý oldukça önemli; çünkü onlar kendilerini ifade edemeseler bile bu aktivitedeki yüz ifadeleri ve gülümsemeleri memnuniyetlerinin göstergesi olarak kabul edilir. Kutlama ve anma aktivitenin düzenlendiði odanýn hazýr hâle getirilmesi, temizlenip süslenmesi önemlidir. Müslümanlar için: Cuma günü, Mevlit Kandili, Regaip Kandili, Miraç Kandili, Beraat Kandili, Kadir Gecesi, Ýslamda önemli mübarek günlerdendir. Bu günlerde Kuran ve Mevlit okutulabilir. Kutlamalar için, özellikle yaþlý bayanlara beyaz baþörtüsü tercih edilmesi çok anlamlýdýr. Aktivite esnasýnda gül suyu ve esans kullanýlmasý, aktivite sonunda helva, kandil simidi, lokum, hurma ikram edilmesi geçmiþ ile baðlantý kurmalarýný kolaylaþtýracaktýr. Hýristiyanlar için Christmas (Kristmýs Günü), Paskalya Bayramý Hýristiyanlarýn kutsal günlerindendir. Kristmýs veya Noel günü çam aðacýnýn süslenerek aktivitenin yapýldýðý mekâna konulmasý ve þükran günü yemeði düzenlenmesi, güne farklý bir anlam kazandýrýr. Paskalya bayramýnda da boyalý yumurtalarýn daðýtýlmasý ve çeþitli ikramlarda bulunulmasý, bu günü hatýrlamak adýna güzel bir yaklaþýmdýr. Yahudiler için Þavuot (haftalar)Bayramý, Sukkot Bayramý kutsal günlerindendir. Þavot Bayramýnda sütlü pastalar, sütlü gýdalar ve üzüm, incir, nar gibi meyvelerin ikram edilmesi, adettendir. 261 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KUTSAL AY(LAR)IN KUTLANMASI Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýlarýn mensup olduðu dinin kutsal aylarýnda bu aktivite düzenlenir. Alzheimer hastasýna kutsal ay gelmeden bu ay(lar) hakkýnda bilgi verilir. Kutsal ay geldiðinde ise bu aya ait nelerin yapýlmasý gerekiyorsa demanslý yaþlýlar ile birlikte bu ay idrak edilir ve uygun düþmesi hâlinde birlikte kutlanýr. Bu ayda yapýlanlarýn demanslýlarda farkýndalýk oluþturmasý için, bu aya özel kýyafetler giydirilir. Bu ayda kullanýlan koku, tütsü ya da süslemeler var ise tercih edilir. Bu aktivitede Alzheimer hastalarý ile kutsal ay hakkýnda sohbetler edilir. Ayný dine mensup yaþlýlar bir araya getirilerek ortak paylaþýmlar kurulmasý ile anýlarýn tekrar hatýrlanmasý saðlanýr. Kutsal kitaptan ayetler ve bilinen ilahiler demanslý yaþlýlar tarafýndan okunur. Bu aktivitenin tüm etkinliklerine demanslý yaþlýnýn aktif olarak katýlýmý saðlanmalýdýr. Ýleri derece demanslýlarýn aktiviteye katýlýmý oldukça önemlidir. Çünkü onlar kendilerini ifade edemeseler bile bu aktivitedeki yüz ifadeleri memnuniyetlerinin göstergesi olarak kabul edilir. Müslümanlar için: Ýslâmda Ramazan Ayý, Üç Aylar, Muharrem Ayý önemli aylardandýr. Oruç tutmak isteyen hafif derece demanslýlara özel iftar ve sahur programlarý hazýrlanýr. Yaþlý, sahurda yemek yese bile unuttuðunda öðle yemeðini yemesine müsaade edilir. Öðle yemeðini yerken sen oruçlusun tarzýnda tehdit ve ikaz edici sözler söylenmemeli, ayný yaþlý iftar vakti geldiðinde iftar yemeði istediðinde orucunu açmasý için iftar yemeði verilmelidir. Demanslý yaþlý, mazur sayýldýðý için, bu þekilde oruç tutmasýnda dinen de bir sakýnca yoktur. Hafif derece demanslýlardan isteðe baðlý olarak saðlýk durumlarý müsait olanlar, bir kere bile olsa teravih namazý kýlmalarý için camiye götürülmelidir. Bayram yaklaþtýkça kurumsal bakým merkezlerinde bayram hazýrlýklarý alenî olarak yapýlmalýdýr. Bayrama 3 gün kala bayan Alzheimer hastalarýndan isteyenlere Bayram Kýnasý aktivitesi düzenlenebilir. Bayram namazýný kýlmak isteyen hafif ve orta derece demanslý yaþlýlardan saðlýk durumu uygun olanlar camiye götürülebilir. 262 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KUTSAL KÝTABIN OKUNMASI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýlarýn mensup olduðu dinin kutsal kitabýna uygun olarak aktivite düzenlenir. Kutsal kitabý okumasýný bilen Alzheimer hastalarýndan oluþturulan gruba haftada en az 1 kere bu aktivite düzenlenmelidir. Müslümanlar için bu aktivitenin özellikle Perþembe akþamý ya da Cuma günü öðleden önce olmasý anlamlýdýr. Her bir demanslý yaþlýya, Kutsal Kitabýný kendi baþýna, grup olarak veya bir öðretici rehberliðinde (imam, papaz, haham vb.) okuma fýrsatý verilmelidir. Yaþlýlarýn rehber din görevlisinin öncülüðünde birbirleri ile Kutsal Kitap hakkýnda sohbet etmelerine uygun zemin hazýrlanmalýdýr. 263 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÝBADET VE DUA SAATÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Özellikle hafif ve orta derece demanslý yaþlýlarýn mensup olduðu dinlere uygun olarak toplu ibadet (namaz, ayin vb.) ve dua aktivite programlarý düzenlenebilir. Mensup olduðu dinin özelliðine göre özel ibadet ve dua günleri ve dua saatlerine dikkat edilmelidir. Aktivitenin özelliðine göre tek tek ibadet ve dua edilebileceði gibi grubun tüm üyeleri hep beraber de ibadet ve dua edebilir. Yaþlýlar, ibadetlerini ve dualarýný bitirdikten sonra niçin ibadet ve dua ettiklerini, dua ederken neleri amaçladýklarýný ve neler hissettiklerini güvendikleri din görevlilerine veya arkadaþlarýna anlatabilmelidir. Hayatýmýzda ibadetlerin ve dualarýn önemi hakkýnda din görevlileri demanslý yaþlýlarýn anlayacaklarý bir düzeyde vaaz de verebilirler. Yaþlýlarýn birbirlerine manevî yönden destek olmalarý ve dua etmeleri saðlanmalýdýr. Grup duygusunun ve sosyal paylaþma alýþkanlýðýnýn yerleþmesi için, baþkalarý için dua edebilmelerine destek verilmelidir. Hafif derece demanslý ile duada nelerin söyleneceði, nelerin isteneceði ve kendisinin ne istediði ile ilgili bilgiler sohbet esnasýnda elde edilebilir. Bu bilgiler, manevî bakým plân ve programýnýn oluþmasýna yardýmcý olur. 264 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YAD (ANMA) PROGRAMI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Hafif ve orta derece demanslý yaþlýlar için, özellikle bakým merkezinde vefat eden yaþlý arkadaþlarý için anma günleri düzenlenebilir. Bu aktivitenin tüm detaylarý vefat eden sakinin mensup olduðu dinin gereklerine göre düzenlenir. Aktivite öncesinde demanslý yaþlýlara vefat eden arkadaþlarýnýn ardýndan onu anmak için, adýna bir program düzenleneceði iletilir ve aktivite içeriði hakkýnda bilgi verilir. Vefat eden yaþlýnýn resmi ve isminin yazýldýðý büyük bir karton, aktivite salonunda Alzheimer hastalarýnýn görebileceði bir yere konulur. Vefat eden yaþlýnýn inancýna uygun olarak kutsal kitap okunur, çeþitli ilahiler söylenir. Daha sonra yaþlýlardan vefat eden arkadaþlarý ile ilgili anýlarýný onun hakkýnda hissettiklerini anlatmalarý istenebilir. Bu aktiviteye uygun olarak demanslý yaþlýlara ve programa katýlan misafirlere ikramda bulunur. Müslümanlar için Özellikle helva ve lokum bu aktivitede ikram olarak düþünülebilir. Duanýn önemine binaen ahirete intikal etmiþ bulunan Müslüman bir kiþinin yakýnlarýna ve bakým merkezindeki dostlarýna dua yapmalarý tavsiye edilir. Ölen bir dostu için istiðfar etmenin ve rahmet dilemenin yanýnda demanslý yaþlýlar, Kurandan bildikleri sureleri okuduktan sonra bir din görevlisinin desteði ile Allahým okuduðum âyetlerden hasýl olan sevabýn bir mislisini þu þu kiþiye baðýþlýyorum söyleyebilirler. Ölen kiþileri, bu þekilde hatýrlamak ve güzel dualarla yâd etmek, sadece ölen kiþi için deðil, hayatta olanlar için de önemli bir manevî destektir. 265 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DÝNÝ FÝLM ÝZLEME Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Hafif ve orta derece demanslý yaþlýlar, dinî filmler izlemekten manen haz alýrlar. Aktivite öncesinde sinema programýna katýlabilecek demanslý yaþlýlarýn görüþleri alýnýr. Hangi filmleri izlemek istedikleri belirlenir. Bu aktivitede özellikle peygamberin ya da din büyüklerinin hayatýný ya da önemli dinî hadiseleri anlatan filmler tercih edilmelidir. Aktivitenin yapýlacaðý salon, demanslý yaþlýlarýn filmi rahatlýkla izleyebilecekleri þekilde hazýrlanmalýdýr. Eðer imkân varsa beyaz perdede ya da büyük ekran televizyonda izletilmelidir. Aktivite sorumlusu, film izlenmeye baþlamadan önce filmin içeriðiyle ilgili kýsaca bilgi verir. Böylece yaþlýlarýn dikkatlerinin filme yoðunlaþtýrýlmasý saðlanýr. Ýzletilecek filmlerin kýsa metrajlý olmasý veya uzun metrajlý filmlerin bölümlere ayrýlarak izletilmesi ve bu filmlerin yaþlýlarýn seviyesine uygun olmasý aktivitenin etkinliði açýsýndan önemlidir. Filmin izlenmesi sýrasýnda film belli aralýklarla dondurularak, izletilen kesitlerle ilgili Demanslý yaþlýlara sorular sorulur ve böylece dikkatlerinin kaybolmamasý saðlanýr. Film bittikten sonra yaþlýlarla film hakkýnda bir deðerlendirme yapýlarak aktivite sonlandýrýlýr. Bu aktivite isteðe baðlý olarak belirli aralýklarla (ayda en az bir kere) yapýlmalýdýr. 266 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DÝNÝ MÜZÝK DÝNLEME (ÝLAHÝ, KASÝDE VE MEVLÝT DÝNLETÝSÝ) Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Dinî müzik, yaþlý ve hastalar üzerinde pozitif deðiþimler meydana getirerek, þahsî hayatýn deðerini artýran bir terapi yöntemidir. Dinî müzik dinletileri, sosyal, duygusal, biliþsel, öðrenme ve algýsal motor alanlarda olumsuz geliþimleri de belirli bir derecede engelleyebilmektedir. Müzik terapi hükmünde olan bazý ilahiler, týbbî, kurumsal ve eðitimsel çerçevede demanslý yaþlýlar ile kullanýlan çok çeþitli fonksiyona sahiptir. Dinî müzik, müzikal olmayan sosyo-kültürel ve manevî aktiviteleri yapmaya teþvik eden bir motivasyon aracýdýr. Onun için, Hafif, orta ve ileri derece demanslý yaþlýlar için, mensup olduklarý dinlerine uygun dinî müzik þöleni tertiplenmelidir. Mensup olduðu dinin özelliðine göre dinleti saatleri düzenlenir. Özellikle belirli gün ve saatte dinlenmesi gereken dinî müzikler var ise buna ayrýca aktivite düzenlenebilir. Alzheimer hastasýnýn mensup olduðu dinin özelliðine göre dinlemek istediði ve hoþlandýðý müzikler önceden belirlenir. Bunlar bakým merkezince temin edilir. Aktivite esnasýnda yaþlýlarýn müziklere eþlik etmesi teþvik edilir. Demanslý yaþlýlar ile dinî müzikler hakkýnda ve müzik sözleri hakkýnda sohbet ortamý oluþturularak, yaþlýlarýn kendi aralarýnda iletiþim kurmalarý teþvik edilir. Ýleri derece demanslýlar için; mensup olduðu dinin en çok bilinen müzik parçalarý (ilahi, kaside, mevlit, vb.) ile bu aktivite düzenlenir. Aktivite esnasýnda yaþlý yakýndan takip edilir. Yüz mimikleri ile el kol hareketlerindeki pozitif yansýmalarýn görülmesi, bu aktivite için baþarý sayýlýr. 267 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DÝNÝ MEKÂN ZÝYARETÝ (CAMÝ KÝLÝSE - HAVRA ) Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Dünyanýn tarihî zenginlikler ve deðiþik dinlere ait manevî mekânlar bakýmýndan en zengin yerlerinden biri olan Anadoluda yaþýyoruz. Geçmiþimizi ayakta tutan manevî dinamikleri bilmek, onlarý güçlü yapan unsurlarý ve mekânlarý bilfiil görebilmek, insana ayrý bir huzur ve güven verir. Onun için özellikle hafif ve orta derecedeki demanslý yaþlýlarýn bu manevî zenginliklerden yararlanabilmeleri için, dinî içerikli gezi programlarý düzenlenmelidir. Bu kapsamda türbe, þehitlik, þehitler anýtý, evliya ve sahabe mezarlýklarý, dinî sergi (hat-ebru), cami, tekke, kilise, manastýr ziyareti düþünülebilir. Alzheimer hastalarý ile dinî inancý konusunda sohbet edilirken dinî mekânlarý ziyaret etmek ya da dinî mekânda ibadet yapmak konusunda görüþleri alýnýr. Dinî ibadeti konusunda devamlý gittiði dinî mekânlarýn hangisi olduðu öðrenilir ve buna göre aktivite programý hazýrlanýr. Yaþlýlara aktiviteye uygun özel ve temiz kýyafetler giydirilir. Yol boyunca dinî mekânlarýn ana konusu olduðu sohbet ortamý kurularak, yaþlýlarýn birbirleri ile iletiþim kurmalarý saðlanýr. Dinî mekâna gidildiðinde demanslý yaþlýlara her türlü bilgi ve psiko-sosyal destek verilir. Alzheimer hastalarýnýn isteklerine ve aktivitedeki durumlarýna göre dinî içerikli gezi programlarý haftada en az bir kere tekrarlanabilir. 268 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DÝNÝ SOHBET Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Hafif ve orta derece demanslý yaþlýlarýn manevî ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý doðrultusunda resmî din görevlileri tarafýnca talep edilen konular ile ilgili dinî sohbetler yapýlabilir. Her dinin mutlaka bir inanç sistemi vardýr. Bu inanç sisteminin tanýtýlmasý ve yaþatýlmasý, dinî olduðu kadar insanî bir ihtiyaçtýr. Özellikle ayný dine mensup hafif derece demanslýlar için dinî sohbetler ve vaazlar uygun bir ortamda düzenlenir. Alzheimer hastalarýnýn isteklerine ve aktivitedeki durumlarýna göre ayda en az bir kere dinî sohbet programlarý düzenlenmelidir. Müslümanlar için AktiviteyeÝslamýn Þartlarý nelerdir? veya Bu Konu Ýle Ýlgili Olarak Peygamberimiz Ne Demiþtir? gibi sorular ile baþlatýlabilir. Allaha ve Peygamberlerine inanmak, namaz kýlmak, oruç tutmak, hacca gitmek, güzel ahlâk sahibi olmak ve Ýslâm tarihinden hikâyeler anlatmak gibi konular dile getirilir ve yaþlýlarýn konulara ilgi göstermeleri saðlanýr. Üzerinde durulmasý gereken konularýn yaþlýlar arasýnda bir iletiþim aracý olarak kullanýlmasýna izin verilmelidir. Ýslam dininde baþka nelerin ibadet olduðu veya Ýslâmda Yaþlýlýðýn Anlamý Nedir? veya Ýslâmda Hastalýklar Ne Anlama Gelir? gibi sorularla aktivitedeki yaþlýlarýn katýlýmý artýrýlabilir. Ayrýca selam vermenin, faydalý iþler yapmanýn, çalýþmanýn, kötü iþleri engellemenin, gülümsemenin de ibadet olabileceði belirtilip bu konularýn önemi üzerinde din görevlilerinin görüþleri alýnabilir. Okumak isteyen yaþlýlardan Amentü yü okumasý istenir. Gruptaki tüm üyeler okuma konusunda teþvik edilir. Alzheimer hastalarýndan Amentü nün manasýný anlatmalarý istenir. Kelime-i Þehadet Kelime-i Tevhiti tek tek veya beraberce okumalarý istenir. Bunlarýn manalarý hakkýnda demanslý yaþlýlar ile sohbet kurulur. Hýristiyanlar için Hýristiyanlýk, dininin en temel inancý teslis yani üçleme inancýdýr. Hýristiyanlar Tanrý kavramýný üçlü bir yapý þeklinde kabul ederler. Bu üçleme baba, oðul ve kutsal ruhtan oluþmaktadýr. 269 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Bu üç varlýk ayrýlmazdýr ve tek bir Tanrýnýn farklý izdüþümleridir. Hýristiyanlar, Ýsa Mesihin tüm insanlarýn günahlarý için çarmýha gerildiðine inanýrlar. Hýristiyanlýk inancýnda kilise tüm inananlarýn birlikte Mesihin bedeni olduðu düþüncesi vardýr, bu nedenle kiliseler dinî ibadetlerde önemli bir merkez konumundadýr. Hýristiyanlýk dininde insanlarýn öldükten sonra yaþam inancý vardýr. Günah çýkarma ibadetindeki amacýn ne olduðu, vaftiz ibadetinin ne olduðu ve nasýl uygulandýðý, Pazar günü ayinlerinin nasýl yapýldýðý ve bu ibadetin amacýnýn ne olduðu gibi sorularla aktiviteye katýlan yaþlýlarýn birbirleri ile iletiþim kurmalarý saðlanýr. Aktivitede yaþlýlar için sohbet edilebilecek din görevlileri tespit edilir. Hýristiyanlýkta da oruç farz kýlýnmýþtýr. Hýristiyanlýkta oruç, Kilisenin üçüncü emridir. Orucun amacý, iþlenmiþ günahlarýn cezasýný bu dünyada çekmeye baþlamaktadýr. Ýncil, oruca büyük önem verir ve övgüyle bahseder. Ancak orucun zamaný, uyulacak kurallar, Hýristiyan mezhepleri arasýnda farklýlýk göstermektedir. Hýristiyanlýkta oruç tutma yaþý 21 de baþlar. Hýristiyanlar, 60 yaþýna kadar oruç tutar. Hýristiyanlýkta iki çeþit oruç bulunur. Okaristi orucu yani þükran orucu ve ekleziyastik oruç, yani kilise orucu. Bu iki çeþit orucu Katolikler tutar, Protestanlar tutmaz. Hýristiyanlýk, çarþamba, cuma ve cumartesi günleri ile bazý yortularýn arife günlerinde oruç tutmayý teþvik eder. Hýristiyan inancýna göre, Hz. Ýsa, çarþamba günü ele verilmiþ, cuma günü çarmýha gerilmiþ ve cumartesi günü de gömülmüþtür. Hýristiyanlýkta Hz. Ýsanýn öldükten sonra dirildiði ve göðe çýkarýldýðýna inanýlan Paskalyada oruç tutulmasý önemlidir. Paskalya öncesinde iki gün oruç tutmak, dindar Hýristiyanlar arasýnda yaygýn bir uygulamadýr. Yahudiler için Yahudilik'te en önemli iman esasýný, Allah'ýn varlýðýna ve birliðine olan inanç teþkil eder. O'nun birliði, yaratýlmamýþlýðý, evvelinin ve sonunun bulunmayýþý, her þeyi biliþi, bütün varlýklarýn Yaratan'ý oluþu, vb. gibi Allah inancý vardýr. Tevratta bazý günlerde oruç tutulmasý emredilmektedir. Yahudilikte oruç nefsi terbiye etme ve bazen de acý çekme aracý sayýlýrken, bazen de Allaha yaklaþma aracý olarak kabul edilmektedir. Tevrata göre, Hz. Musa Tur Daðýnda 40 gün 40 gece kalmýþ ve bu süreyi oruç tutarak geçirmiþtir. Yahudiler, Allahýn kendilerine felaketler verdiðine inandýklarý dönemlerde sürekli oruç tutardý. 270 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Yahudilikte oruca çocuklar, 12. yaþlarýndan bir ay alýnca baþlar. Yahudilikte tutulmasý gerekli görülen tek oruç Yom Kippur adý verilen kefaret orucudur. Kippur piþmanlýk anlamýndadýr. Yahudiler bu günde günahlarýndan piþman olurlar. Allah da onlarý affeder. Yom Kimpur Ýbranicede tövbe günü anlamýndadýr. Yahudilerin en büyük ibadet günlerinden olan Kippur, büyük oruç günü olarak kabul edilir. Yom Kippur denen ve 19 Nisanda baþlayýp ve bir hafta süren Pesah Bayramý orucu ise genellikle Hamursuz Bayramýndan sonra gelen pazartesi ve perþembe günleri tutulur. Yahudilikte Yom Kippurda oruç tutmak þarttýr. Ýmsak önceki akþam güneþ batarken baþlar. O gece ve ertesi gün ilk iki yýldýz görününceye kadar da yemek içmek yasaktýr. 271 X1. BÖLÜM PAY L A Þ I M S A AT Ý AKTÝVÝTELERÝ Uzm.Dr. Reyhan YILMAZER Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Darülaceze Týp Merkezi Nöroloji Uzmaný Fatih AKSU / Sosyolog Gülsen YENÝGÜN / Hemþire Meryem BALTACIOÐLU / Hemþire D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 273 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PAYLAÞIM SAATÝ AKTÝVÝTELERÝ Uzm.Dr. Reyhan YILMAZER Demansla ilgili tedaviler genellikle farmakoterapi þeklindedir. Çünkü hasta yakýnlarý hastayla ilgili daha az uðraþý ve daha hýzlý etkinlik saðlayan tedavileri tercih etmektedirler. Olaya hasta yakýnlarý açýsýndan bakýldýðýnda bu normal bir davranýþ modelidir. Özellikle ileri derece demanslý hastalarda stabilizasyon saðlandýktan sonra yakýný hastaya sadece fiziksel bakým yapmayý tercih etmektedir. Baþlangýçta demansla ilgili bilgilendirmede hasta yakýnýna bu hastalýðýn seyrinin progresif (ilerleyici) olduðu belirtildiðinden, davranýþlar hastanýn son günleri psikolojisi içinde þekillenmektedir. Hasta açýsýndan bakýldýðýnda özellikle hafif demanslýlar durumun kýsmen farkýnda olup hayata tutunma gayreti içinde olabilirken, bazen de bu gayretin yerini depresyon ve yýlgýnlýða býrakabilmekte ve böylece hastalýk daha hýzlý ilerleyerek hem hasta hem de bakým veren yakýný için günlük yaþam daha da zorlaþmaktadýr. Demanslý bireylerde farmakoterapinin sýnýrlý etkisi, araþtýrmacýlarý nonfarmakolojik alternatifler aramaya yönlendirmiþtir. Nonfarmakolojik yöntemler içinde bugün en fazla kullanýlaný ve etkinliði kanýtlananý uðraþ terapileridir. Ülkemizde uðraþ terapileri, bilinçli ve daha da önemlisi sabýrlý hasta yakýnlarý tarafýndan, eksikte olsa uygulanmaya çalýþýlmaktadýr Bakým merkezlerinde de kýsmen uygulanan bu tedavi þeklinin daha koordine ve bilinçli bir þekilde yapýlmasý hem bugünün hastalarý hem de gelecek nesillerdeki hastalar için oldukça önemli bir adým olacaktýr. Demansla ilgili tedaviler baþlýðý altýnda kaynak kitaplarda da aðýrlýklý olarak farmakolojik ajanlar üzerinde durulmakta ergoterapi, uðraþ terapisi ile ilgili sadece birkaç cümleden bahsedilmektedir. Yaþamýn yaþlýlýk evresi hariç diðerleri yaþanýp geriye bakýlarak bir önceki dönem için yorum yapýlabilirken yaþlýlýðýn bir sonraki yaþam dönemi olmadýðýndan bu gurubu anlamak en zoru olmaktadýr. Yaþlýyý en iyi yaþlý anlar yaklaþýmý belki de en uygun model olacaktýr. Uzun süre hele severek yaptýysa belli bir meslek dalýyla uðraþmýþ olanlarýn yaþadýðý güzel duygular, okula gitmiþ olanlar için okul yýllarý, çocukluk dönemlerine ait yaþanmýþlýklar, bayramlar, kültürel olarak erkek toplumunun hayatýnýn en önemli yaþam kesitini oluþturan askerlik dönemi, kadýn toplumunun, günümüzde azalmýþ olsa da komþuluk iliþkileri ve kendileri için özel olan anýlarýn paylaþýlmasý ile demanslýlarýn hatýralarýný daha diri tutulmasý saðlanacaktýr. Demans hastalarý kendi kendilerine organize olamadýðýndan bizlere ihtiyaçlarý vardýr. Bu gruptaki yaþlýlarýn bir araya gelerek paylaþýmda bulunmalarýný saðlamalýyýz. Yüzlerinde bir tebessüme neden olmak ulaþýlmýþ en önemli tedavi baþarýsý olacaktýr. Henüz aðýr yýkýma uðramamýþ olanlarýn terk edilmiþlik duygusundan kurtulup bu 275 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R anýlarý dinleyen birilerinin varlýðýný bilmeleri belleklerinin daha saðlam kalmasýný saðlayacaktýr. Kurumsal bakým merkezlerinde her biri ayrý dünyalarda yaþamýþ, huzurevi çatýsý altýnda olmaktan baþka ortak yanlarý bulunmayan demanslý yaþlýlar için bu aktiviteler çok önemlidir. Paylaþým saati aktiviteleri ile yaþlýlarýn geçmiþleri ile bugün arasýnda köprüler kurulmasýnýn yanýnda, var olan yalnýzlýk hislerinin en aza indirilmesi saðlanacaktýr. Ayný zamanda gün içinde saatlerce yan yana oturan, ayný masada aylardýr yemek yiyen, hatta ayný odayý haftalardýr paylaþan demans hastalarýnýn bir birlerini keþfetmelerine imkânlar sunacaktýr. Ayný katta kalan yaþlýlarýn iletiþim kurmalarýnýn saðlanmasýnýn yanýnda bu aktivitelerin düzenli yapýlmasý ile yaþlýlarýn kendi aralarýnda kurduklarý iletiþiminde devamý saðlanacaktýr. Bakým veren personeller bu aktivitelerde demanslýlarýn ortak zevklerini ve ilgi alanlarýný keþfedeceklerdir. Bu aktivitelerin sonunda elde edilen bilgiler neticesinde kurumsal bakým merkezlerinde yaþlýlarýn odalarýnda deðiþiklikler olabilecektir. Birbirleri ile kaynaþan ve ayný paylaþýmlarý olan yaþlýlarýn ayný odada kalmasý bakým hizmetlerinin kalitesini daha da artýracaktýr. Paylaþým saati aktivitelerinde yaþlýnýn biyografisine ait çok güzel bilgiler elde edilebilir. Bilgilerin analizi sonucunda; kurumsal bakým merkezlerinde yaþlýya sunulan bakým hizmetleri birey odaklý verilmeye baþlanabilir. 276 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PAYLAÞIM SAATÝ AKTÝVÝTELERÝ Günlük Takvim Yapraðýný Okuma ve Yorumlama Günlük Gazete Okuma ve Haberleri Yorumlama Meslek Anýlarý Okul Anýlarý Ev Hanýmlarýnýn Bir Günü Çocukluk Anýlarý Ev Hayatý Anýlarý Eski Bayramlar Bayram Tatlýlarý ve Yemekleri Düðün Yemekleri ve Düðün Adetleri Komþuluk Anýlarý Askerlik Anýlarý Yaz Mevsimi ve Tatil Anýlarý Fotoðraf Albümü Anýlarý Memleket Anýlarý Balýk Tutma ve Deniz Anýlarý Kýþa Hazýrlýk ve Kýþ Mevsimi Bayramlaþma Doðum Günü Kutlamasý Paylaþým Saati Aktivitelerinin verimli olabilmesi için; - Aktivitelere baþlamadan önce demanslý yaþlýlara aktivite hakkýnda kýsaca bilgi verilir. - Demanslý Yaþlýlar birbirlerini görebilecek þekilde yuvarlak oturma düzeninde koltuklara oturtulur. - Aktivite boyunca kapýsý kapalý olan ve kimsenin rahatsýz etmeyeceði salon veya oda tercih edilir.. - Aktivite esnasýnda çay veya kahve türünden içecekler ikram edilir. - Demanslý yaþlýnýn kurumsal bakým merkezine alýþma döneminden sonraki altý ay boyunca bu aktiviteler daha verimli geçmektedir. - Paylaþým Saati Aktiviteleri için gruptaki yaþlý sayýsý üç ile beþ arasýnda olmalýdýr. - Her bir yaþlýnýn bireysel özellikleri ve geçmiþ yaþantýsý göz önüne alýnarak en uygun aktiviteye karar verilir. Bu baðlamda, örneðin askerlik yapmamýþ olanlar Askerlik Anýlarý aktivitesine, okula gitmemiþ olanlar Okul Anýlarý aktivitesine dahil edilmezler. 277 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GÜNLÜK TAKVÝM YAPRAÐINI OKUMA VE YORUMLAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Bu aktivite uygun yaþlýlara her gün yaptýrýlabilir. Kendi odalarýnda takvimi olan yaþlýlar, o günkü takvim yapraklarýný kopartýp aktivite salonuna gelir. Takvimlerin ön ve arka yüzündeki bilgilerin her biri yaþlýlar tarafýndan okunur. Yaþlýlardan okunanlar hakkýnda yorumlar yapar. 21 Aralýk 2008 tarihli takvim yapraðý için uygulama; Ön Yüz - Bugün 21 Aralýk Pazar; Sizler pazar günlerinizi nasýl deðerlendirirdiniz? - Yarýn pazartesi haftanýn ilk günü, memurlar mesaiye gelecek, öðrenciler okula gidecekler; huzurevinde pazartesi günü neler olur anlatýr mýsýnýz? - 21 Aralýk yýlýn en uzun gecesi; yýlýn en uzun gecesi ne demek, yýlýn en uzun gündüzü hangi mevsimde, hangi ayda yaþanýr, gece ile gündüzün farký nedir?, gece neler olur?, Burada geceleriniz nasýl geçiyor? - Bugün yýlýn 356. günü, bu yýldan 9 gün kaldý; Hangi yýldayýz?, 10 gün sonra hangi yýlda olacaðýz? - Hicri 23 Zilhicce; Müslümanlarýn en önemli ibadetlerinden olan Kurban ve Hac zilhicce ayýnda olur hatýrlatma cümlelerinden sonra kurban ve hac hakkýnda konuþmalar yapýlýr - Kýbrýs Mücahitleri ve Þehitler Haftasý Kýbrýs savaþý ve þehitler konularýnýn yanýnda 1. ve 2. dünya savaþý, Kore savaþý hakkýnda konuþmalar yapýlýr. - Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliði (SSCB) daðýldý 1991 yýlýnda bu gün daðýldý. Rusya hakkýnda çeþitli konularda konuþulur. Arka Yüz - Kýz ismi Yasemin, Erkek ismi Fatih; isimleri hakkýnda konuþulur, kendi isimlerinin anlamý, adlarýnýn büyüklerinden kime ait olduðu, adlarýný kimlerin koyduðu, çocuklarýnýn ve torunlarýnýn adlarýnýn neler olduðu, vb. sorulur. - Fýkra; okunur, fýkradan ne anlaþýldýðý sorulur, yaþlýlardan bir fýkra anlatmalarý istenir. - Pratik Bilgiler okunur ve yaþlýlardan yorum istenir. - Birlik ve Baþarýnýn Sýrlarý yazýsý okunur, birlik ve beraberliðin önemi hakkýnda konuþmalar yapýlýr, baþarýlý olmak için neler yapmak gerekir?, neden baþarýsýz oluruz?, gibi sorulara yaþlýlardan cevap vermesini bekleriz - Þifalý Bitki Üzüm Çekirdeði yazýsý okunur üzüm ve üzüm çekirdeði hakkýnda konuþulur, üzümden neler yapýldýðý, üzümün hangi illerde yetiþtiði konularýnda karþýlýklý konuþmalar ile aktiviteye devam edilir.. 279 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GÜNLÜK GAZETE OKUMA VE HABERLERÝ YORUMLAMA Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýnýn okumak istediði gazete seçilir. Günlük gazete içerisindeki haber ya da makaleler, okumayý bilen Alzheimer hastasý tarafýndan okunur. Gündem konusu seçilerek bu konu hakkýnda demanslý yaþlýlarýn konuþmasý, yorum yapmasý istenir. Bu aktivite uygun yaþlýlara her gün yapýlýr. 23 Aralýk 2008 tarihli gazete için örnek uygulama: Baþlýk: Tarihi Fenerbahçe Vapuru Emekliye Ayrýldý Gazetede 1953 yýlýndan bu yana Kadýköy- adalar arasýnda faaliyette bulunan tarihi Fenerbahçe vapurunun boðazýn mavi sularýna veda ederek emekliðe ayrýldý haberi yer almaktadýr. Gazetede yer alan haber hakkýnda konuþmalarý için yaþlýlar çeþitli sorularla yönlendirilir. Örneðin: Deniz seyahatinden hoþlanýp hoþlanmadýklarý, Deniz yolculuðu ile nerelere gittikleri, Vapur ile nerelere yolculuk yaptýklarý, Ýstanbulda vapurlarýn hangi semtlere iþlediði, Boðaz gezisi yapýp yapmadýklarý, Boðaz gezisinde hangi güzellikleri gördükleri, Fenerbahçe vapuruna binip binmedikleri, Adalara gidip gitmedikleri, Heybeli, Kýnalý, Burgaz, Büyükada ile ilgili hatýralarý Geçmiþ dönemlerdeki deniz taþýtlarý ile þimdikiler arasýnda ne gibi farklýlýklarýn olduðu, Bugün vapurla nerelere gitmek istedikleri, vb. soru ve yönlendirmelerle Alzheimer hastalarý yönlendirilerek haberle ilgili yorum yapmalarý saðlanýr. 280 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MESLEK ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Mesleðin nedir? sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Mesleðindeki usta çýrak iliþkilerinin nasýl olduðu, Mesleðinin en önemli hususlarýnýn neler olduðu, Aldýðý maaþla geçimini rahatlýkla saðlayýp saðlayamadýðý, Ýþinde bir gününü nasýl geçirdiði, Ýþ hayatýnda yapmak isteyip de yapamadýðý bir þeylerin olup olmadýðý, Mesleðinin en çok sevdiði yönünün ne olduðu, Ýþ arkadaþlarýyla uyumlu bir þekilde çalýþýp çalýþmadýðý, Ýþ arkadaþlarýyla iþ dýþýnda da görüþüp görüþmediði, vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 281 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R OKUL ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Hangi okula gittiniz sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Okulunun nerede olduðu, Kaçýncý sýnýfa kadar okula gittiði, En çok sevdiði sýnýf arkadaþýnýn kim olduðu, Okulda baþarýlý bir öðrenci olup olmadýðý, En çok hangi dersi veya dersleri sevdiði, En çok sevdiði öðretmenin kim olduðu, Okul müdürünün adý, Öðretmenlerinin adý, Öðrencilik hayatý boyunca disiplin cezasý alýp almadýðý, Hiç unutamadýðý okul anýlarýndan bir tanesini anlatmasýný vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn bizimle ve diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 282 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R EV HANIMLARININ BÝR GÜNÜ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Ev hanýmý olarak bir gününüz nasýl geçerdi?, Sabah kalktýktan sonra akþama kadar geçen bir gününüzde neler yapardýnýz? sorusuyla etkinliðe baþlanýr. Sabah kalktýðýnda güne nasýl baþlardýnýz? Kahvaltý sofranýzý hazýrlarken nelere özen gösterirdiniz? Yöresel kahvaltýlýklarýnýz nelerdi? (Kars: Tulum peyniri, Trabzon: Uzayan helva, Rize: Guymak, Hatay:Biberli ekmek, vb.) Evin temizliðine nereden baþlardýnýz? Evinizi hangi sýra ile temizlerdiniz? Akþam yemeði hazýrlýklarýna nasýl baþlardýnýz? Akþam yemeðinin aile içindeki önemi neydi? Tüm aile üyeleri akþam yemeðine katýlýr mýydý? Akþam yemeðinden sonra ailenizle nasýl vakit geçirirdiniz? Misafirliðe gelen komþularýnýz, akrabalarýnýz kimlerdi? En çok hangi komþunuz, akrabanýz misafirliðe gelirdi? Siz kimlere misafirliðe giderdiniz? Ev iþlerinden arta kalan zamanlarýnýzý nasýl deðerlendirirdiniz? Neler yapardýnýz? Komþularýnýz ile yardýmlaþarak yaptýðýnýz ev iþleriniz olur muydu? (ilkbahar temizliði, bayram hazýrlýklarý, vb.) Çalýþan ev hanýmý olarak çalýþma günlerinde ev hanýmlýðý iþlerini nasýl yapardýnýz? Hafta sonlarýnda çalýþan bayan olarak ev hanýmlýðý iþleriniz nasýl olurdu? vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 283 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇOCUKLUK ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Çocukluðunuzu nerede geçirdiniz? sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Kaç kardeþiniz var?, Siz evin kaçýncý çocuðuydunuz? Evin abisi/ablasý olarak kardeþleriniz ile neler oynardýnýz? Anne/babanýza hangi konularda yardýmcý olurdunuz? Mahalledeki arkadaþlarýnýz ile hangi oyunlarý oynardýnýz? Mahalledeki arkadaþlarýnýzdan hangilerini hatýrlýyorsunuz? En sevdiðiniz oyun/oyuncak neydi? Hiç unutamadýðýnýz çocukluk anýnýz var mý? Yazýn oynadýðýnýz oyunlar nelerdi? Evde oynadýðýnýz oyunlar nelerdi? Sokakta oynadýðýnýz oyunlar nelerdi? Kýþýn arkadaþlarýnýz ile kardan adam yaptýnýz mý? vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 284 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R EV HAYATI ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Hangi þehirlerde ikamet ettiniz? sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Kaç yaþýnda evlendiniz diye sorularak evlendikten sonraki hayatýna dikkat çekilir. Sabah evden kaçta ayrýlýr, kaçta geri dönerdiniz sorusu ile yaþlýnýn evde geçirdiði zamana odaklanmasýna yardým edilir. Eve akþam gelince, neler yapardýnýz? Çocuklarýnýz ile nasýl vakit geçirirdiniz? Ýþte çalýþmadýðýnýz tatil günlerinizde nasýl vakit geçirirdiniz? Hangi yemekleri daha kolay yapardýnýz? Erkek yaþlýlara ek olarak Evde mutfaða girip, eþinize yemek yaparken yardým eder miydiniz? Çocuk bakýmý, temizlik, yemek gibi iþlerde bir erkek eþine yardým etmeli mi? vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 285 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ESKÝ BAYRAMLAR Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Eskiden bayramlar nasýl yaþanýrdý? sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Günümüzde bayram olgusu þu þekilde , diyerek, eski bayramlarla karþýlaþtýrma yapmasý istenir. Bayramda kendi yörelerine ait hatýralar sorulur. Bayramlara ait evlerde özel hazýrlanýp, misafirlere ikram edilen pasta-börek-tatlýlar sorulur. Kurban bayramý ise, komþulara-fakir-fukaraya daðýtýlan etler, yardýmlar hatýrlatýlýr. Siz bayram ziyaretlerini nasýl yapardýnýz, kimlere giderdiniz? Eski bayramlarda, niþanlý bir erkeðin, kýz tarafýna almasý gereken hediyeler var mýydý?, vb. gibi sorularla gelenek ve görenekler hatýrlatýlýr. Ev halkýnýn bayramlaþmasý ne zaman yapýlýrdý? Bayram namazý sonrasý mý, hep birlikte yapýlan kahvaltý sonrasý mý?, diye sorularak bayram sabahý toplanan aile ortamý hatýrlatýlýr. Eski bayram gelenekleri, arife günü bayrama hazýrlýk, bayram ziyaretleri, çocukken bayrama bakýþlarý, kabir ziyareti, aile büyüklerini ziyaret, kýlýk kýyafetin hazýrlýðý, bayram namazý, kurban bayramýnýn tarihi, bayram anýlarý, bir yetiþkin gözüyle bayram, bayram için hazýrlanan eðlence programlarý. vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 286 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BAYRAM TATLILARI VE YEMEKLERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Bayram için evde hangi hazýrlýklar yapýlýrdý? sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Bayramlarda misafirleriniz çok gelir miydi? Bayramda misafirlere ikram edilen tatlýlar nelerdi? Kurban bayramýnda sizin memlekete özel et ile yapýlan yemekler hangileri? Evde de sarma, kavurma, üzümlü pilav, baklava, börek, evde hazýrlanan özel meyve sularý gibi yiyecek-içecekler hazýrlanýr mýydý?, vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 287 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DÜÐÜN YEMEKLERÝ VE DÜÐÜN ADETLERÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Memleketinizde düðünler nasýl olurdu? Sizin zamanýnýzdaki düðünlerden bahseder misiniz? sorularý ile aktiviteye baþlanýr. Sizin düðününüz nasýl oldu? Düðününüzle ilgili unutamadýðýnýz anýnýz var mý? Düðün yemeði olarak misafirlerinize ne ikram ettiniz? Sizin yörenizde, düðünlere ait bizlerin bilmediði ilginç ve güzel hangi adetler vardýr? Düðünlerde ikram edilen yemekler, düðün sofrasýnýn hazýrlanmasý, düðün sofrasýnda yapýlan örf ve adetler. Örneðin Karadeniz yöresinde; - Yemek esnasýnda damadýn ayakkabýsý saklanýr, bahþiþ karþýlýðý verilir. - Damadýn tabaðýnýn altýna, yeni kuracaðýn yuvasý bereketli olsun diye para konulur. - Gelin odasýna ipler gerilir (duvardan duvara). Bütün çeyiz duvarlara ve bu iplere düzenli hoþ bir þekilde asýlýr. Bu iþlemi gelinin yakýn akrabalarý yapar. Bu asma iþlemi sýrasýnda akrabalarýndan biri tülbent çalar. Bunun mutluluk getireceðine inanýlýr. Düðünde oynanan yöresel oyunlar hangileriydi? Düðünde taký merasimi nasýl olurdu? Düðün alýþveriþleri nasýl olurdu, neler alýnýrdý, vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 288 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KOMÞULUK ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Eviniz nerde, hangi mahallede sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Komþularýnýz kimlerdi? Komþularýnýzýn memleketi neresiydi? Komþularýnýzý evde nasýl aðýrlardýnýz? Sokaðýnýza yeni bir komþunuz taþýndýðýnda nasýl tanýþýrdýnýz? Hangi komþularýnýz ile daha sýk görüþürdünüz? Komþularýnýzla beraber neler yapardýnýz? Komþularýnýzýn cenazesi olduðunda diðer komþular ile beraber onlara nasýl yardým ederdiniz? Komþunuzun çocuðu evlenirken hangi konularda yardýmcý olurdunuz? Komþularýnýzla beraber gün düzenler miydiniz? Gün sýrasý size geldiðinde ne tür hazýrlýklar yapardýnýz? Komþu çocuklarýndan bahseder misiniz?, vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 289 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ASKERLÝK ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Askerliðinizi nerde yaptýnýz ? sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Askerliðini kaç yaþýnda yaptýnýz, Kaç ay askerlik yaptýnýz Askerliðini komando mý, piyade mi, denizci mi, havacý mý olarak yaptýnýz? Acemi birliðini nerede yaptýnýz? Usta birliðini nerede yaptýnýz? vb. sorulur Onbaþý, çavuþ ve komutanlarý ile ilgili bir anýsýný anlatmasý istenir. Askerlerin bir günde ne yaptýðý, sabah kaçta kalktýðý? Atýþ talimini nasýl yaptýðý, kaç atýþta vurduðu,? Askerde kullandýðý silahlarýn neler olduðu, Silah bakýmýný nasýl yaptýðý,? Ailesinde gazi veya þehit olup olmadýðý? vb. soru ve yönlendirmelerle Alzheimer hastasýnýn özellikle diðer yaþlýlar ile iletiþim kurmasý ve sohbet ortamýnýn oluþmasý saðlanýr. 290 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YAZ MEVSÝMÝ VE TATÝL ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Yýlýn en güzel mevsimi sizce hangisidir sorusu ile aktiviteye baþlanýr. Mevsimler ve aylar hakkýnda kýsa sorular sorularak yaþlý yaz mevsimi ve tatile odaklandýrýlýr. Tatili hangi ayda yapardýnýz? Tatile nerelere giderdiniz? Tatilde neler yapardýnýz? Tatilde memleketinize gider miydiniz? Kaç gün tatil yapardýnýz? Yüzmeye nerelere giderdiniz? Yüzmeye giderken yanýnýzda neler götürürdünüz? Yaz mevsiminde yetiþen meyve ve sebzeler hangileridir? Karpuz nerelerde yetiþir? Diyarbakýr karpuzu mu yoksa Adana karpuzu mu daha iyidir? Kavun nerelerde yetiþir? Manisa Kýrkaðaç kavunu mu yoksa Ankara Kavunu mu daha iyidir? Domates en çok hangi mevsimde yetiþir? Çanakkale mi yoksa Bursanýn domatesi mi daha iyidir? Domatesi hangi yemeklerde kullanýrdýnýz? Melemen yemeði tarifi nasýldýr? Ýçine neler konur? vb. soru ve yönlendirmelerle Alzheimer hastasýnýn özellikle diðer yaþlýlar ile iletiþim kurmasý ve sohbet ortamýnýn oluþmasý saðlanýr. 291 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R FOTOÐRAF ALBÜMÜ ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Yaþlýnýn kuruma gelirken getirdiði fotoðraflarý ve albümleri istenir. Albümdeki resimlerle ilgili sorular sorulur, verilen cevaplara göre sohbet þekillenir. Daha sonra yaþlýyla albümdeki fotoðraflara bakýlarak fotoðraflarla ilgili çeþitli sorular sorulur. Fotoðrafýn ne zaman çekildiði, nerede çekildiði, yanýndakilerin kimler olduðu vb. sorular sorulur. Yaþlý bu sorulara cevap veremezse, biz kendisini resimler hakkýnda bilgilendiririz. Böylece yaþlýnýn geçmiþiyle bugünü arasýnda bir bað kurulur. Yaþlýnýn geçmiþini öðrenerek yaþlýyý tanýmamýz onunla iletiþim kurmamýz açýsýndan önemlidir. 292 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MEMLEKET ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Memleketinin neresi olduðu sorularak aktiviteye baþlanýlýr. Memleketinin en güzel yerinin neresi olduðu Ýnsanlarýn geçim kaynaklarýnýn neler olduðu Memleketinin en meþhur yemeðinin ne olduðu Memleketinde en çok nelerin yetiþtiði Tarihi mekanlarýn olup olmadýðý Memleketinde tarihe mal olmuþ þahsiyetlerin olup olmadýðý Memleketindeki çarþý-pazarlarýn nasýl olduðu Memleketinde komþuluk iliþkilerinin nasýl olduðu Memleketine özlem duyup duymadýðý Memleketinden en çok neyi özlediði Memleket türkülerinden bir tanesini söylemesi istenir. Memleket düðünlerinin nasýl olduðu? Memleketinin ovasý, daðlarý, denizleri, ýrmaklarý vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn diðer yaþlýlar ile iletiþim kurmasý saðlanýr. 293 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BALIK TUTMA VE DENÝZ ANILARI Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Biyografilerinde deniz kýyýsýnda yaþamýþ ya da balýkçýlýk mesleðini yapan yaþlýlar bu aktiviteye dahil edilir. En çok hangi balýðý seversiniz? sorusu ile aktiviteye baþlanabilir. Hangi mevsimde, hangi balýklar avlanýr? Ülkemizde en bol çýkan balýk türü nedir? Hangi balýklar yaðda, hangileri ýzgarada, hangileri fýrýnda piþirilirse daha lezzetli olur? Hamsili pilav yediniz mi, Hamsili pilav nasýl yapýlýr? Ekþili hangi balýktan yapýlýr? Tarifi nasýldýr? Balýðýn vücudumuz için faydalarý nelerdir? Denizden hangi balýklar yakalanýr? Göl ve Akarsudan hangi balýklar yakalanýr? Hangi mevsimde balýk avlanmaz, niçin? Size özel balýk yemeðiniz var mý? Balýk avlamaya giderken yanýnýza neler alýrdýnýz? Balýk tutmaya kimler ile giderdiniz? Gölde ya da denizde kayýk içinde sabaha kadar beklerken unutamadýðýnýz anýnýz var mý? Tuttuðunuz balýklarý ne yapardýnýz, vb. soru ve yönlendirmelerle Alzheimer hastasýnýn özellikle diðer yaþlýlar ile iletiþim kurmasý ve sohbet ortamýnýn oluþmasý saðlanýr. 294 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KIÞA HAZIRLIK VE KIÞ MEVSÝMÝ Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Memleketinin neresi olduðu ve memleketinde kýþlarýn nasýl geçtiði sorularý ile aktiviteye baþlanýr. Kýþ mevsiminin yaþlýya neyi hatýrlattýðý Kýþ mevsimini sevip sevmediði Kýþ mevsiminin hangi aylarda yaþandýðý Kýþ mevsiminde yetiþen meyve ve sebzelerin neler olduðu Kýþ mevsimine özel giyeceklerin neler olduðu Kýþ mevsimi için ne tür hazýrlýklarýn yapýldýðý Kýþa hazýrlýk için neler yapýlmasý gerektiði Sobayý evlerinin neresine ve nasýl kurduklarý Yakacak olarak nelerin kullanýldýðý Yakacak malzemelerini nasýl temin ettiði Kartopu oynama ve kardan adam yapma anýlarý, vb. soru ve yönlendirmelerle demanslý yaþlýnýn ve diðer yaþlýlarla iletiþim kurmasý saðlanýr. 295 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BAYRAMLAÞMA Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yaþlýya ilk önce bayramlar hakkýnda bilgi verilir. Hangi bayramda olduðumuz hatýrlatýlýr. Bayramda yakýnlarý, arkadaþlarý, sevdikleri, dostlarý en çok kiminle görüþmek istediði sorulur. En çok kiminle görüþmek istiyorsa onlarla görüþtürülür. Yaþlýya, kendi tercihine göre seçtiði temiz kýyafetler giydirilir Bayramýn her sene tekrar ettiði hatýrlatýlýr. Bayram sabahý neler yapardýnýz, ilk kimler gelirdi, kimler önce arardý sizi? Geldiklerinde neler ikram ederdiniz(tatlý, börek, dolma, vb.) Bayramlarda memleketinize gider miydiniz? En çok hangi tatlýlarý yapardýnýz ya da yaptýrýrdýnýz? Kabristan ziyaretlerine gider miydiniz, onlarla bayramlaþýp dualar okur muydunuz? vb. soru ve yönlendirmelerle Alzheimer hastasýnýn özellikle diðer yaþlýlar ile iletiþim kurmasý ve sohbet ortamýnýn oluþmasý saðlanýr. 296 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DOÐUM GÜNÜ KUTLAMASI Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Aktivitenin yapýlacaðý salon tüm sakinlerin katýlýmý saðlanacak þekilde hazýrlanýr. Kutlamanýn yapýlacaðý salon çeþitli süslerle süslenir. Salona doðum günü olan yaþlýnýn isminin, resminin ve doðum tarihinin yazdýðý bir karton asýlýr. Doðum günü kutlanacak olan sakine önceden aktivite hakkýnda bilgi verilir. Yaþlýlar salona toplandýktan sonra bu kutlamanýn niçin yapýldýðý ve kutlama sýrasýnda neler yapýlacaðý anlatýlýr, doðum günü olan demanslý yaþlý diðer yaþlýlara tanýtýlýr. Aktivitenin yapýldýðý tarih, gün, ay ve yýl yaþlýlara söylenir. Ardýndan yaþlýnýn doðduðu yýl ve yaþý söylenir. Daha sonra kutlama için hazýrlanan doðum günü pastasý ve yiyecekler getirilerek müzik eþliðinde kutlamalara baþlanýlýr. Yaþlýya günle ilgili duygularý, önceki doðum günlerini nasýl ve kimlerle kutladýðý sorulur 297 X11. BÖLÜM S O L U N U M REHABÝLÝTASYONU AKTÝVÝTELERÝ Prof. Dr. Hasan DURSUN Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi Emine UZDU / Fizyoterapist Sabriye DAÐ / Saðlýk Koordinatörü Cüneyt SEVÝNÇ / Saðlýk Memuru D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 299 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YAÞLANMA SÜRECÝNDE DEMANS ve SOLUNUM EGZERSÝZLERÝ Prof. Dr. Hasan DURSUN Solunum sisteminin temel görevi kan ve dýþ ortam arasýnda gaz deðiþimini saðlamaktýr. Yeterli gaz deðiþimi için akciðerlerin havalanmasý (ventilasyon), kanlanmasý (perfüzyon) ve alveollerdeki gaz deðiþimi (difüzyon) yeterli olmalýdýr. Kanlanma kalp ve damarlarla, gaz deðiþimi ise hava kesecikleri (alveol) ile ilgilidir. Havalanma ise mekanik bir olaydýr. Solunum, hava yollarý (bronþlar) açýk olmak koþulu ile kas gücüne ve göðüs kafesinin elastikiyetine baðlýdýr. Havalanma nefes alma (inspirasyon) ve nefes verme (ekspirasyon) döngüsü þeklinde seyreder. Sakin solunum esnasýnda nefes alma diafragma tarafýndan karþýlanýr. Diafragma göðüs kafesi ile karýn boþluðunu ayýran kubbe þeklinde bir kastýr ve kasýldýðýnda aþaðý doðru kayarak göðüs kafesini geniþletir. Nefes verme (ekspirasyon) ise pasif bir olaydýr; diafragma gevþediðinde alýnan nefes geri verilir. Zorlu solunumda dýþ interkostal (kaburgalar arasý) kaslar ile omuz ve boyun çevresindeki yardýmcý solunum kaslarý nefes almaya, iç interkostal kaslar ve karýn kaslarý öksürmeye ve nefes vermeye yardýmcý olur. Yaþlýlarda bir kalp ve/veya akciðer hastalýðý yoksa akciðerlerdeki yaþlanmaya baðlý deðiþiklikler sadece rezerv kapasiteleri etkiler. Kiþinin fonksiyonlarýný pek etkilemez. Yaþlýlarda göðüs kafesindeki uyum güçlüðü nedeniyle dakika solunum sayýsý yükselir. Hava yollarýnýn temizlenme yeteneði (muko-silier aktivite) azalýr ve bronþit, zatürre gibi enfeksiyonlar sýk görülür. Hava yollarýnda bir týkanma (obstrüksiyon) veya kas gücünde ve göðüs kafesinin elastikiyetinde azalma (restriksiyon) varsa solunum bozulur. Bronþit, astým, amfizem gibi týkayýcý akciðer hastalýklarý yaþlýlarda sýk görülür. Bu hastalýklara Kronik Obstüktif Akciðer Hastalýðý (KOAH) adý verilir. Kas hastalýklarý, omurilik felçleri, kemik erimesi, romatizma, kireçlenme gibi omurga hareketlerini kýsýtlayan durumlarda Restriktif Akciðer Hastalýðý ortaya çýkar. Solunum sýklýðý normalde dakikada 14-20 arasýnda deðiþir. Artmasý veya azalmasý (uyku dýþýnda) normal deðildir. Nefes darlýðý (dispne) varsa, hasta solunum sýkýntýsý çeker ve yardýmcý solunum kaslarý solunuma katýlýr. Akciðer hastalýklarýnda sað ve sol göðüs kafesleri solunuma eþit katýlmayabilir, öksürük ve aþýrý balgam çýkarma gözlenebilir ve nefes alýp verirken normal olmayan sesler duyulabilir (1). 301 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R A- Restriktif Akciðer Hastalýklarýnda Rehabilitasyon Restriktif hastalýklarda akciðerlerin geniþleme kapasitesi sýnýrlanýr. Zorlu solunumla alýnan hava (vital kapasite) miktarý olmasý gereken deðerin %80inden daha düþüktür. Bu nedenle dakikadaki solunum sayýsý sýk (taþipne) ve solunum yüzeyeldir. Nefes vermedeki sýkýntýdan dolayý öksürük yetersizdir. Hava yollarý iyi temizlenemez ve oluþan mukus týkaçlar (balgam) bronþlarý týkayabilir. Bu nedenle mukus týkaçlarý engellenmeli, oluþmuþsa derhal temizlenmeli veya entübe edilerek pnömoni (zatürre) riski azaltýlmalýdýr. Solunum kapasitesi çok azalýrsa kan oksijen seviyesi düþer (hipoksi) ve baþaðrýsý, yorgunluk, uyku bozukluðu, konsantrasyon güçlüðü ve bilinç bulanýklýðý gibi bulgular ortaya çýkar. Vital kapasitesi düþük yaþlýlarda aþýrý beslenme ve þiþmanlýk, fazla sýcak ve nemli ortam, þiddetli yorgunluk, enfeksiyon ve sedatif kullanýmý varsa dikkatli olunmalý, yeterli sývý alýmýna ve dengeli beslenmeye dikkat edilmelidir. Bu hastalar için en iyi rehabilitasyon yöntemi solunum egzersizleridir. Kýsa süreli zorlu (rezistif) soðurma ve üfleme þeklindeki egzersizler solunum kaslarýnýn güç ve enduransýný artýrýr. Diðer yandan esneme þeklinde sýk sýk akciðerlerin þiþirilmesi veya derin derin soluma, kýsýtlý dokular için yapýlan ROM egzersizlerine benzer. Göðüs kafesinin esnekliðini artýrýr. Yetersiz öksürme (öksürememe) nedeniyle enfeksiyon sonrasý hava yollarý týkanabilir. Bu durumda ilaç tedavisine ilave olarak yardýmlý öksürme, göðüs kafesinin perküsyonu ve yer çekimi etkisine dayanan postüral drenaj yöntemlerine baþvurmak gerekir. Bu amaçla eðitimli bir yaþlý bakým personelinden veya bir fizyoterapistten destek alýnmalýdýr. B- Obstrüktif Akciðer Hastalýklarýnda Rehabilitasyon Normalde nefes verirken akciðerlerdeki havanýn %80i ilk 1 snde verilir. KOAHlý hastalarda vital kapasite normaldir. Ancak solunum yolu týkandýðý için nefes vermek zorlaþýr ve ilk 1 snde verilen hava miktarý azalýr (FEV1.0<%80) ve solunum süresi uzar. Týkanma alt hava yollarýnda ise ekspirasyon zamaný, üst hava yollarýnda ise inspirasyon zamaný uzamýþtýr. Obstrüktif hastalýklarýn gaz deðiþim yüzeyi büyük ölçüde azalýr. Hýzlý ve zorlu solunuma (hiperventilasyon) raðmen kan oksijen seviyesi düþüktür (hipoksi). Bu hastalar kirli hava, polen, aerosol, aþýrý nem, stres ve enfeksiyonlardan korunmalý, yeterli sývý alýmý ile iyi bir hidrasyon saðlanmalýdýr. Sigara kesin býrakýlmalýdýr. Þiþkinliðe ve solunum sýkýntýsýna yol açmamak için yemek küçük lokmalar halinde, yavaþ yavaþ ve iyice çiðneyerek yenmelidir. Korku ve panik solunum sýkýntýsýný daha da kötüleþtirir. Gevþeme egzersizleri stres ve anksiyeteyi azaltabilir. Dudaklarý büzerek yapýlan karýn solunumu gevþemeyi kolaylaþtýrýr. Bu solunum þekli ayný zamanda, solunum yollarýnýn direncini azaltýr ve nefes vermeyi kolaylaþtýrýr. Bunun için burundan nefes alýnmalýdýr. Bu hastalarda solunum yollarý yatmadan önce ve sabah kalkýnca yardýmlý öksürtme ve postural drenajla temizlenmelidir (2). 302 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SOLUNUM REHABÝLÝTASYONU AKTÝVÝTELERÝ Fizyoterapist Emine UZDU Yaþlanma yaþamýn bir parçasý olduðu gibi demans da yaþlanmanýn bir parçasýdýr. Kademeli olarak geliþir ve tüm organ sistemlerinde olduðu gibi akciðer fonksiyonlarýnda da ilerleyici bir azalma meydana gelir. Solunum fonksiyonlarýnda meydana gelen bu azalmalar, organ sistemlerinde meydana gelen yaþlanmayla oluþan deðiþiklerden kaynaklanýr (3). Solunum fonksiyon testi (SFT) parametrelerinden özellikle akciðer kapasitesi, maksimum istemli ventilasyon, peak ekspiratuar akým hýzý, zorlu ekspiratuar volüm deðerlerinde azalmalar meydana gelir. Ýlerleyen yaþla birlikte azalmýþ kardiyak outputdan dolayý maksimum oksijen alýmý azalýr, göðüs duvarýnýn ön-arka çapý artar. Kostokondral kýkýrdaðýn kalsifikasyonu ve interkostal, karýn kaslarýn zayýflamasý, daha az esneyen ve daha rijit olan bir göðüs duvarýna neden olur (4). Özellikle kaslardaki tip 2 ve tip 1 fibrillerde zamanla sayýca ve miktarca azalmaya baðlý olarak solunum kaslarýnda atrofi meydana gelir. Osteoporoz (kemik erimesi) nedeniyle oluþan kifozun da solunum kapasitesinin azalmasýnda etkisi mevcuttur. Sonuçta akciðer ve göðüs duvarý fonksiyonlarýndaki bu yaþla iliþkin azalmalar, solunum iþleminde soluk verme ve soluk alma kaslarýnda daha fazla efora ihtiyaç duyar. Azalmýþ olan solunum kas enduransý terapötik egzersizlerle kuvvetlendirilebilir (5). Pulmoner rehabilitasyonda multidisipliner olarak amaç; Ventilasyonu düzenli þekilde saðlamak ve devamlýlýðýný korumak Vital kapasiteyi korumak, saðlýklý difüzyonu saðlamak Mevcut fonksiyonel yeteneði artýrmak. Kiþinin solunum sýkýntýlarýný gidermek için solunum kontrolünü öðretmek, gevþemeyi saðlayarak solunumu kolaylaþtýrmak Sekresyonlarýn azaltýlmasýna yönelik yardýmcý teknikleri uygulayarak kiþinin fiziksel kapasite ve kondisyonlarýný arttýrmak Postüral düzgünlük ve mobiliteyi saðlamak (özellikle dik postürde yapýlan aktiviteler ve egzersizler ile akciðerdeki gaz deðiþimi daha iyi yapýlýr). Solunum sistemini lokomotor sistemden baðýmsýz olarak düþünmek mümkün deðildir. Çünkü istenilen kalitede bir hareketin elde edilebilmesi ve eforun sürdürülebilmesi için yeterli performans ve saðlam bir lokomotor sisteme ihtiyaç duyulur. 303 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Metabolik aktiviteler için gerekli enerji, karbonhidrat ve yaðlarýn oksidasyonuyla saðlanýr. Bunun için ortamda yeterli O2 bulunmalý -ki bu ancak temiz çevre ve ormanlar sayesinde mümkündür- ve bu kan yoluyla dokulara taþýnabilmeli, açýða çýkan CO2 yine ayný yolla atmosfere verilebilmelidir. Solunum sisteminin temel görevi kan ve dýþ ortam arasýnda gaz deðiþimini saðlamaktýr. Yeterli gaz deðiþimi için akciðerlerin havalanmasý (ventilasyon), kanlanmasý (perfüzyon) ve alveollerdeki gaz deðiþimi (difüzyon) yeterli olmalýdýr (6). Obstrüktif akciðer hastalýklarý. KOAH, amfizem, kronik bronþit, bronþiektazi, astým, kistik fibrozis.. Restriktif akciðer hastalýklarý;:plevral efüzyon, pnömotoraks, atelektazi. Solunum sýklýðý dakikada 14-20 arasýnda deðiþir. Bazý akciðer hastalýklarýnda önceleri eforla ortaya çýkan daha ileri durumlarda istirahat halinde de devam eden dispne (nefes darlýðý) vardýr. Dispnede bütün yardýmcý solunum kaslarý solunuma katýlýr. Kiþi solunum sýkýntýsý çeker (7). 304 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANSLI YAÞLILARA UYGULANACAK PULMONER REHABÝLÝTASYON 1- Solunum Egzersizleri a- Diyafragmatik solunum Diyafragma en önemli solunum kasýdýr. Bu solunum egzersizi yapýldýðýnda hem bu kas kuvvetlenmiþ olur hem de solunum hýzýnýn azalmasý akciðerlerin daha iyi havalanmasýný saðlar. Kiþi diyafragmatik solunumla daha az enerji harcadýðý için solunum iþi de kolaylaþmýþ olur. b- Pursed-lip solunum (Büzük dudak solunumu) Bu teknik demanslý kiþi yorulduðunda veya solunum sýkýntýsý olduðunda, nefesi tekrar kontrol altýna almada yardýmcý olacak bir tekniktir. Özellikle KOAHlý hastalarda kullanýlan pursed-lip solunumu hýzlý soluk alýp vermeyi azaltmak için kullanýlan bir tekniktir. Burundan yavaþ olarak nefes alýp, dudaklar büzülüyken nefes verilir. (Mum üfleme, Islýk çalma, Rüzgâr gülü çevirme) c- Segmental solunum egzersizleri Atelektazi, pnömoni, skolyoz, kifoz gibi hastalýðý olan kiþilerde derin bir solunumda göðüsün belli bir alanýnýn daha havalanmasýný saðlar. Ayrýca göðüs hareketliliðinin geliþmesini, akciðerlerde balgam birikiminin önlenmesini saðlamaktadýr. 2- Alt ve üst ekstremite egzersizleri Üst ekstremiteye yönelik dumbel, theraband, theraband topu ile alt ekstremiteye yönelik kum torbasýyla egzersiz verilir. 3- Mobilizasyon ve postür egzersizleri Akciðerlerin daha iyi havalanmasý için kiþinin postürü de (dik duruþ) son derece önemlidir. Özellikle dik postürde yapýlan aktiviteler ve egzersizler ile akciðerlerdeki gaz deðiþimi daha iyi bir þekilde yapýlabilir. Aþamalý olarak hastanýn ayakta durma toleransý ve yürüme mesafesi arttýrýlmaya çalýþýlýr. 4- Gevþeme teknikleri Yatarken ya da otururken uygulanabilir. 5- Postüral drenaj (Bronþiyal drenaj) Kiþiyi uygun pozisyonlara yerleþtirerek yerçekiminin yardýmýyla akciðerlerin özel bölgelerinin sekresyonlardan temizlenmesi tekniðidir. Sekresyonlarý atmada oldukça etkili bir yöntemdir. 305 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Yaþlý kiþiye ailesinin desteðiyle, Solunum Terapistinin yönlendirmesiyle modifiye olarak evde de uygulayabilir. Dikkat gerektiren ya da uygulanmamasý gereken durumlar daima akýlda bulundurulmalýdýr. Yaþlýlarda kafa içi basýncýnýn arttýðý, kardiyak debinin azaldýðý, hava yolu iletiminin azaldýðý pulmoner hemoraji riskinin olduðu durumlarda postüral drenaj uygulanmasý halinde problemler daha da artabilir. Kiþi postüral drenaj için pozisyonlandýktan sonra bronþlardaki sekresyonun atýlýmýný kolaylaþtýrmak için manüel destek saðlayan perküsyon ve vibrasyon da uygulanabilir (8). 306 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N SOLUNUM REHABÝLÝTASYONU AKTÝVÝTELERÝ Sýrt Üstü Yatarak Nefes Alýp Verme Triflo (Top Döndürme) Burun Aç Burun Kapat Çiçek Koklama Þarký Söyleme Balon Þiþirme Pamuk Uçurma Mum Söndürme Rüzgâr Gülü Çevirme Segmental Solunum Egzersizi Thera Band Solunum Egzersizi Yemek Sonrasý Yürüyüþler Mobilizasyon Egzersizleri Yastýk Kavgasý Sabah Jimnastiði Sýcak Soðuk Uygulamasý Gevþeme Egzersizleri Postüral Drenaj 307 A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SIRT ÜSTÜ YATARAK NEFES ALIP VERME Diyafragmatik Solunum Egzersizi Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlý sýrt üstü yatar, dizlerin altýna bir yastýk konulur. Alzheimer hastasýndan derin nefes alýp vermesi istenir. Yaþlý nefes aldýðýnda karýn bölgesi þiþer, nefesini verdiðinde karýn bölgesindeki þiþ iner. Demanslý yaþlýdan ara ara dinlenerek 10 defa yapmasý istenir. 309 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R TRÝFLO (TOP DÖNDÜRME) Diyafragmatik Solunum Egzersizi Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Her demanslý yaþlýya bir triflo verilir. Burnundan derin nefes alýp aðzýndan hýzlýca hortuma üflemesi gösterilir. Hortuma üfleme ile verdiði hava miktarý kadar triflonun toplarý yukarý doðru hareket eder. Her üfleme sonucunda toplarýn hareketlerine göre yaþlý teþvik edilir. Her üfleme sonucunda yaþlý 1-2 dakika dinlendikten sonra triflo ile toplar döndürülmeye devam edilir. Her bir Alzheimer hastasý en fazla 5-10 defa yapar. Demanslý yaþlýlar zorlanmaz. Saðlýk durumuna göre aktiviteye devam eder. Aktivite sonunda yaþlýlarýn hangi toplarý ne kadar hareket ettirdikleri not edilir. 310 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R BURUN AÇ BURUN KAPAT Diyafragmatik Solunum Egzersizi Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Sol burun deliði iþaret parmaðý ile kapattýrýlarak sað burun deliði ile güzel derin nefes almalarý istenir. Akciðerlerine daha çok hava almasý konusunda teþvik edilirler (8). Baþparmak ile sað burun deliði kapattýrýlarak sol burun deliðinden iþaret parmaðý kaldýrýlýr nefes geri verilir. Akciðerlerinden havayý çabuk çýkarmasý konusunda teþvik edilir. Alzheimer hastalarý zorlanmadan saðlýk durumuna göre dinlenerek egzersize bu þekilde devam edilir. Her bir aktivitede 5-10 defa solunum yapýlmasý uygundur. 311 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÇÝÇEK KOKLAMA Diyafragmatik Solunum Egzersizi Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýlara aktivite hakkýnda kýsa bilgi verilir. Masa üzerine mevsime uygun bir demet çiçek konulur. Masa üstündeki çiçekler hakkýnda konuþulur En çok hangi çiçekleri sevdikleri sorulur. Demanslý yaþlý istediði çiçeði alýr. Derin nefes alýrken çiçekleri koklamalarý istenir. Çiçek koklama uygulamasý 5er dakika aralýklarla 30 dakika boyunca aktiviteye devam edilir. 313 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R ÞARKI SÖYLEME Diyafragmatik Solunum Egzersizi Kimlere: Hafif ve orta derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýlar uygun salona alýnýr. Aktivite hakkýnda kýsaca bilgilendirilir. En sevdikleri þarkýlar hakkýnda kýsa sohbet edilir. Çocukluk, gençlik yaþlarýnda en çok sevdikleri þarkýlar hangilerinin olduðu öðrenilir. Sevdikleri þarkýlarý, hangi sanatçýlar söylerdi, hatýrlamalarý istenir. Orta derce demanslý yaþlýlarla bazý aktivitelerde sesli harflerle sevilen melodiler söylenir. Þarkýlardan unutulmayan nakaratlar söylenir. 315 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R PAMUK UÇURMA Pursed-Lip Solunum Egzersizi Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Beyaz ya da renkli pamuk, yün, kâðýt top. Uygulama Demanslý Yaþlýlara aktivite hakkýnda kýsa bilgi verilir. Nefes alýp vermenin önemi ve Akciðerler hakkýnda yaþlýlar ile sohbet edilir Masa üzerine beyaz ya da renkli küçük küçük bir top pamuk konulur. Gruptaki demanslýlardan renkli pamuklara isim vermeleri istenir (civciv, kuþ, kartopu, vb.). 1. Bölüm; Demanslý Yaþlýlardan sýrasýyla derin nefesle üfleyerek pamuðu hareket ettirmeleri istenir. Her bir yaþlý pamuðunu derin nefes verme ile uzaklara hareket ettirmeleri istenir. En fazla 5 defa peþ peþe yapmasý istenir. Yaþlý 5 dakika kadar dinlenir. 2. Bölüm; Derin nefes verme ile pamuðu üfleyerek masadaki arkadaþýna göndermesi istenir. Diðer sakinler pamuk kendilerine geldikçe pamuðu arkadaþlarýna üfleyerek göndermesi istenir. Her bir sakinden peþ peþe 5 defa bu derin nefes alma-vermeyi yapmasý istenir. Yaþlýlar aktivite esnasýnda zorlanmaz. Oyun esnasýnda sýkýlma, rahatsýzlýk olmasý ve özellikle hipoksi yönünden dikkatlice takip edilir. 314 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MUM SÖNDÜRME Pursed-Lip Solunum Egzersizi Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlýlara aktivite hakkýnda kýsaca bilgi verilir. KOAH ve diðer akciðer ve solunum sistemi hastalýðý olmayan demanslý yaþlýlar bu aktiviteye katýlabilir. Nefes alýp vermenin önemi ve akciðerler hakkýnda yaþlýlar ile sohbet edilir Sakinler masa etrafýna yuvarlak halka oluþturacak þekilde oturtulur. Ortaya deðiþik renklerde ve boyutlarda mumlar konulur. Mumlarýn ne iþe yaradýklarý hakkýnda sohbet edilir. Mumlar yakýlýrken yapabilen sakinlerin kendilerinin mumlarý yakmasýna izin verilir. Hafif derece demanslý 10 mumu Orta derece demanslý 5 mumu Ýleri derece demanslý 2 mumu söndürmesi beklenir. 315 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R RÜZGÂR GÜLÜ ÇEVÝRME Pursed-Lip Solunum Egzersizi Kimlere: Orta ve ileri derece demanslý Uygulama Özellikle Ýleri derece demanslýlar için uygulanabilen aktivitedir. Deðiþik renk ve þekillerdeki rüzgâr gülleri masaya konulur. Demanslý yaþlýnýn istediði rüzgâr gülün almasý teþvik edilir. Rüzgâr gülünü nefesi ile nasýl çevireceði gösterilir ve anlatýlýr. Demanslý yaþlýdan her birinin derin nefes almasý ve kuvvetlice rüzgâr gülüne üflemesi söylenir. Rüzgâr gülünü en uzun süre döndürmeleri konusunda teþvik edilir. Rüzgâr gülünü aralýksýz en fazla 3 defa döndürmesinden sonra dinlenmesi için 2 dakika zaman tanýnýr. Aktivite esnasýnda 5-10 defa rüzgâr gülüne derin nefesler ile üflemeleri istenir. 316 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SEGMENTAL SOLUNUM EGZERSÝZÝ Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý kiþi derin bir nefes alýr ve verir, soluk verme rahat olmalýdýr. 4 kez tekrarlandýktan sonra kiþinin hiperventile olmamasý ve baþ dönmesine mani olmak için çalýþmaya ara verilip gevþemesi istenir. Bunu yaparken göðüs duvarýnýn belli bölgelerine uygulanan basýnçla o bölgelerinin daha iyi havalanmasý saðlanýr. 317 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R THERA BAND SOLUNUM EGZERSÝZÝ Üst Ekstremite Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Kullanýlacak Malzemeler Yeþil band (kolay), mavi band (orta), siyah band (zor) Yeþil band ile baþlanýp mavi ve siyahla sonlandýrýlýr. Uygulama Aktivite hakkýnda demanslý yaþlýlara kýsa bilgi verilir. Nefes alýp vermenin önemi ve akciðerler hakkýnda yaþlýlar ile sohbet edilir Thera bantýn ortalama uzunluðu 50 cm olmalý ve egzersizlerde bu uzunluðun iki katýna çýkarýlmasý gerektiði bilgisi verilir. Egzersizler baslarken thera bantýn her iki ucundan tutulur ve germe iþlemi yapýlýr. Germe iþlemi yapýlýrken burundan nefes alýnmalý gereken oksijen akciðerlere dolmasý saðlanmalý ve gevþeme iþlemi yapýlýrken oksijen aðýzdan verilmesi istenir. Egzersizler 1-3 dakika arasýnda sýnýrlandýrýlýr. Egzersizleri bir gün çalýþma bir gün dinlenme sýrasýyla haftada 3 gün uygulanýr. Egzersizlere baþlamadan evvel hafif jimnastik hareketleri ve yerinde sayma gibi ýsýnma egzersizleri yapýlabilir. Set aralarýnda en fazla 1 dakika dinlenilmeli. Egzersizler daima aç karnýna yapýlýr. Yorgun, uykusuz iken yapýlmaz. Ayrýca her egzersizden sonra bol su içirilmeli ve bu sayede Alzheimer hastasýnýn akciðer sekresyonu artýrýp sývý hale geçmesini dýþa atýlmasýný kolaylaþtýrýr. 318 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YEMEK SONRASI YÜRÜYÜÞLER Alt Ekstremite Egzersizleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Yemeklerden bir saat sonra açýk havada düzenlenir. Yaþlýnýn yürüyebileceði hýzda bakým personeli ile beraber yürüyüþ yapýlýr. Ayný zamanda refakat eden kiþi sohbet ederek solunumun hýzlanmasýna ve akciðerlerin yeteri kadar oksijenlenmesine yardýmcý olur. Yürüyüþ yapýlýrken burundan nefes alýp, aðýzdan vermesi konusunda teþvik edilir. 319 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R MOBÝLÝZASYON EGZERSÝZLERÝ Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Akciðer volümlerinin artýrýlabilmesi için hastanýn postürü de son derece önemlidir. Özellikle dik postürde yapýlan aktiviteler ve egzersizler ile akciðerlerdeki gaz deðiþimi daha iyi bir þekilde yapýlabilir. Geriatride mobilizasyon için ilk adým kiþinin yatak dýþýna alýnmasýdýr. Aþamalý olarak kiþinin ayakta durma toleransý ve yürüme mesafesi artýrýlmaya çalýþýlýr. Gevþek ayakta durma pozisyonu abdominal postüral kas aktivitesini azaltarak diyafragmanýn daha rahat hareket etmesini saðlar. Her iki omuzun rotasyonu (kürek kemiklerini bir birine yaklaþtýrma, omuzlarýný yukarý kaldýrma, Wand egzersizleri) 320 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R YASTIK KAVGASI Postür Egzersizi Kimlere: Ýleri derce demanslý Uygulama Özellikle Ýleri derce demanslýlar için uygulanabilen aktivitedir Yaþlýnýn dýþ etkenlerden rahatsýz olmayacaðý bir ortam hazýrlanýr. Eþlik edecek kiþi Demanslý yaþlý ile karþýlýklý oturur. Alzheimer hastasýna neler yapýlacaðý anlatýlýr. Sonra karþýlýklý olarak yastýklar atýlmaya baþlanýr. Yavaþ ve aðýr bir tempoyla baþlanýr yaþlýnýn durumuna göre yavaþ yavaþ tempo arttýrýlýr. Yaþlý sýkýlana kadar devam edilir. Bu süre 10 dakikayý geçmemelidir. 321 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SABAH JÝMNASTÝÐÝ Postür Egzersizi Kimlere: Ýleri derce demanslý Uygulama Demanslý yaþlýya önce ne yapacaðýmýz açýklanýr. Sabah kahvaltý yapmadan önce 20 dk. açýk havada hareketler yaptýrýlýr. Sonra erkeklerin askerde yaptýklarý hareketler gibi; kollar arkaya-öne, yukarýyaaþaðýya hareket edilir. Yüksekten elma toplar gibi hareket ettirilir. Bu hareketler yaþlý yorulup daha hýzlý nefes alýp verene kadar devam edilir. Bu egzersizler yemeklerden bir saat öncede tekrarlanýr. Bu sayede özellikle açlýk hissinde ve yemek yeme ihtiyacýnda artýþ olur. 322 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GEVÞEME EGZERSÝZLERÝ Kimlere: Hafif, orta ve ileri derece demanslý Uygulama Demanslý yaþlý önce en çok rahat ettiði veya bulunduðu ortama göre yapabileceði bir gevþeme pozisyonu seçilir. Bu gevþeme pozisyonunda yavaþ ve derin nefes alarak kendisine gösterilecek solunum tekniklerini uygulamaya çalýþýr. Kol ve bacak kaslarýný ayrý ayrý kasmasýný isteyip 2 ye kadar saydýrýp sonra kaslarýný gevþetip 4 kadar sayarýz. Bu egzersizleri iki üç kere tekrarlý yaptýrýrýz. 323 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R SICAK-SOÐUK UYGULAMASI Gevþeme Teknikleri Kimlere: Hafif, orta ve ileri derce demanslý Uygulama Banyo esnasýnda sýcak suyla yýkandýktan sonra vücudun hafif soðuk su ile temasa geçmesi ile Alzheimer hastasýnýn daha çok nefes alýp vermesi ve nefes sayýsýnda artma olur. Banyonun sýcak bir ortamýndan demanslýyý normal ýsýdaki odaya çýkardýðýmýzda daha çok nefes alýp verdiði ve nefes sayýsýnda artma olduðu gözlenir. Her banyoda bu aktivite uygulandýðýnda yaþlýnýn akciðerlerine daha fazla hava girip çýkacaktýr 324 XIII. BÖLÜM DEMANSLI YA Þ L I L A R I N KURUMSAL BAKIMA UYUM SAÐLAMASI VE BAKIM VERENLERÝN TÜKENMÝÞLÝK SENDROMU Prof. Dr. Iþýn BARAL KULAKSIZOÐLU Ýstanbul Üniversitesi Ýstanbul Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý / Yaþlýlýk Psikiyatrisi Bölümü Dr. Nurullah YÜCEL Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Saðlýk ve Sosyal Hizmetler Daire Baþkanlýðý Ýstanbul Darülaceze Müdürlüðü Yasemin CAMCI / Psikolog Yasemin EKÞÝOÐLU / Psikolog Tahir KARABULUT / Saðlýk Memuru D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R 325 K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANSLI YAÞLILARIN KURUMSAL BAKIMA UYUM SAÐLAMASI Psikolog Yasemin CAMCI Psikolog Yasemin EKÞÝOÐLU Her yaþtan ve kültürden insan için yaþam alanýnýn deðiþmesi önemli ölçüde kaygý verici bir olaydýr. Biliþsel yetilerin kaybýna baðlý olarak, özellikle Demanslý yaþlýlar için bu geçiþe uyum saðlamak daha zor ve uzun bir süreçtir. Bu kaygý uyandýrýcý dönemi saðlýklý bir biçimde geçirebilmek için yaþlýlara bakým veren kurumlarýn titizlikle yerine getirmeleri gereken uygulamalardan bir tanesi yaþlýlarýn kuruma uyumunu saðlayacak aktivitelerdir. Bu aktivitelerin uygun þekilde yerine getirilmesi hem Demanslý yaþlýnýn kaygýsýný azaltacak, hem de bakým veren personelin iþini kolaylaþtýracaktýr. Kuruma uyum saðlama aktivitelerini; yaþlýya yeni yaþam mekânýný ve bu mekânda kendisine hizmet verecek personeli, beraber zaman geçireceði diðer yaþlýlarý tanýtmayý saðlayan aktiviteler olarak tanýmlayabiliriz. Bu aktiviteler sayesinde yaþlýnýn kuruma yabancýlýk çekmemesi, mümkün olan en kýsa zamanda yeni yaþam merkezine alýþmasý hedeflenmektedir. Yaþlýlarýn evden ayrýlýp bir bakýmevine yerleþmeleri onlarda bir takým duygusal, biliþsel sorunlara neden olabilmektedir. Söz konusu demanslý yaþlýlar olduðunda bu problemlerin üstesinden gelmek daha da zor olmaktadýr. Demanslý yaþlýlarda biliþsel fonksiyonlarýn etkinliðinin azalmasýna baðlý olarak, demanslý yaþlýlarýn deðiþikliklere uyum saðlamasý için daha fazla çaba harcamak ve bu çabayý gösterirken yaþlýlarýn duygusal olarak da desteklenmesi gerekmektedir. Demanslý yaþlýlarýn çevrelerindeki yeni bilgileri alýp, özümsemeleri uzun ve yorucu bir süreçtir. Bu nedenle aktivitelerin sabýrla belirli aralýklarla tekrarlanmasý baþarýya ulaþmada çok önemlidir. Demans hastalýðýnýn en karakteristik özelliklerinden biri olan yeni karþýlaþýlan bilgilerin uzun süreli belleðe atýlamamasýndan dolayý aktivitelerin çok fazla tekrarlanmasý gerekmektedir. Bu tekrarlarýn her seferinde ayný sýrada yapýlmasý yaþlýnýn kafasýnýn daha az karýþmasýný ve bilgileri daha çabuk algýlayabilmesini saðlar. Aktivitenin her uygulanýþýnda aktiviteyi uygulayan kiþinin güler yüzlü, anlayýþlý yaklaþýmý yaþlýnýn bu süreci daha çabuk tamamlamasýnda önemli etkenlerden biridir. Demans hastalýðýnýn sonucu olarak yaþlýlarýn birçok denemeden sonra büyük geliþmeler kaydedememesi, aktiviteyi uygulayan kiþilerin yaptýklarý iþi anlamsýz ve boþ bir çaba olarak deðerlendirmesine neden olabilir. Bu noktada; tükenmiþlik sendromunun önüne geçmek ve aktivitelerden daha yüksek verim alabilmek için 327 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R aktiviteleri uygulayan personelin baþlangýçta bu konular hakkýnda bilgilendirilmesi ve motivasyonunun korunmasý gerekmektedir. Bu bölümde anlatýlan kuruma uyum aktiviteleri yerine getirildiðinde yaþlýlar kaldýklarý kurumu, her odasýný bildikleri, içinde yaþayan herkesi tanýdýklarý bir mekan gibi göreceklerdir. Yalnýzca yaþlýlarý deðil ayný zamanda personeli de kapsayan aktivitelerle yaþlýlarýn kendilerine hizmet veren personelle en iyi þekilde iletiþim kurmasý amaçlanmaktadýr. Kurumun ve içindekilerin demanslý yaþlýlar için tanýdýk, bilinen bir yer olmasýyla yaþlýlarýn kendilerini evlerinde hissetmeleri saðlanacaktýr. Yaþlýlarýn bu hissiyata sahip olmalarý hem fiziksel, hem ruhsal saðlýklarý, hem de sosyal hayatlarýný çevreden izole olmadan sürdürmeleri açýsýndan çok önemlidir. Baþarýlý bir þekilde tamamlanmýþ kuruma uyum aktiviteleri yaþlýnýn yaþam kalitesini yükseltecektir. 328 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R GÜNE BAÞLARKEN / GÜNE ELVEDA PROGRAMI GÜNLÜK ZAMAN VE MEKÂN ORYANTASYONU Amaç Zaman ve mekan bilgisi tüm insanlar için çok önemlidir. Yaþlandýkça bu bilgilerin önemi daha çok artmaktadýr. Zihinsel iþlevlerin, psikolojik saðlýðýn önemli göstergelerinden biri olan zamanmekan yönelimi, demans grubu hastalýklarda ciddi bozulmalar göstermektedir. Gün içinde yapýlacak aktivite ile hafif ve orta derece demanslýlarýn bu bilgilerini canlý tutacak, zihinsel bir çalýþma olacak ve demansiyel sürecin ilerlemesini yavaþlatacak bir aktivite özelliðindedir. Ýleri derece demanslýlar için ise sözlü iletiþim ile beyinlerine uyarý gönderileceðinden onlar için de faydalý olacaktýr. Her gün yapýlacak bu aktivite ROT (Reality orientation Therapy) tekniðinin ilk basamaðýdýr. Yer Alzheimer hastasý ile beraber olduðunuz her yer olabilir. Demanslý yaþlý ile ilk karþýlaþtýðýmýz mekanda; yaþlýlarýn odalarýnda, asansörde, oturduðu-dinlendiði açýk ya da kapalý alanlarda olabilir. Önemli olan ilk karþýlaþtýðýnýzda selamlaþmanýn ardýndan konuþmayý baþlatmak ve hoþ bir sohbet havasýnda ilerlemesini saðlamaktýr. Uygulama Hizmet sunulan yaþlýlara (4-8 kiþilik gruplara) sabah ya da akþam ilk karþýlaþtýðýnýzda ve huzurevinden ayrýlýrken birebir konuþmanýz önemlidir. Önemli olan zaman ve en son ne yaptýðýnýz aktivitelerin bilgilerini sohbet havasý içinde verebilmektir: Selamlaþma - Merhaba, nasýlsýn? selamünaleyküm, nasýlsýn? - Bu gecen nasýl geçti? - Sabah kahvaltýsýnda neler vardý? - Günün nasýl geçti? - Bu gün neler yaptýnýz? - Öðle yemeðinde neler vardý? 329 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R Hava durumu - Bugün hava ne kadar soðuk, üzerinize kalýn bir þeyler giydiniz mi? - Yýlýn en sýcak günlerinden birini yaþýyoruz. - Hava bugün çok güzel. - Mart ayýndayýz, havalar da iyice ýsýndý deðil mi? Mevsim-ay - Aralýk ayýna geldik, sonbahar mevsimi de bitti, kýþ baþlýyor. - Ýlkbahar geldi nisan ayýndayýz çiçekler açtý, cemre suya düþtü, pastýrma yazýndayýz, Yýl-geçmiþ yýllar - Haziran ayýndayýz, 2009 yýlýnýn ortasýndayýz. - 2009 yýlýnýn en son ayý olan Aralýk ayýndayýz. Bir ay sonra 2010 yýlýna gireceðiz - Sen 1932 doðumlusun kaç yaþýndasýn (cevabýný bekleyin) 1932den 2009a 72 yýl geçmiþ. 72 yaþýndasýn. (Toparlama cümlesi) gün/ay/yýl - Bugün 19 Mayýs 2009 Salý. Atatürk ün Samsuna çýktýðý gün bugün. Gençlik ve Spor Bayramý. - Bu gün senin doðum günün (cevabýný bekleyin). 26 Þubat 2009 Perþembe günündeyiz. Doðum günün kutlu olsun. Bu gün ömrünüzden 61. yýlý geride býraktýnýz. 62. yaþýnýza 26 Þubat 2009 tarihine girdiniz. - Bu gün 17 Temmuz Cuma. Ben senelik iznim için 15 gün Çanakkaleye gidiyorum. Tatil yaptýktan sonra 3 Aðustos 2009 pazartesi güne tekrar geleceðim. Tatilde sizi çok özleyeceðim. - Bu gün 27 Kasým 2009 Cuma günü Kurban Bayramýnýn 1. günündeyiz (Önemli bir gün yakýnsa onu söyleyebilirsiniz, resmi ve milli bayramlar, týp bayramý, vb. yaþlýlarýn doðum günü, okullarýn kapanmasý, hafta sonu ya da baþýysa onu da belirtebilirsiniz) (Bitiriþ cümlesi) o anki saat ve sýradaki etkinliðin yeri Duvardaki saate dönüp bakar ya da kol saatinize bakýp o anki tam saati söyleriz. - Saat de 10:30 olmuþ. Hadi bakalým þimdi ara öðün saati. Kafeteryaya gidip çay içip poðaça yiyeceðiz. - Saat öðleden sonra 2:30. Aktivite için üst kattaki salona asansörle gideceðiz. 330 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R DEMANS-ALZHEÝMER TANILI YAÞLININ KURUMSAL BAKIM MERKEZÝNE GELDÝÐÝ ÝLK GÜNLERDE YAPILMASI GEREKEN UYGULAMALAR Amaç Kurumsal Bakým Merkezine gelen Demanslý yaþlý ilk günlerde panik, karmaþa, þok halini yaþayabilir. Mekân deðiþikliðini, zihinsel fiziksel durumu aðýr olan yaþlýlar bile hisseder ve ayný sýkýntýlarý yaþarlar. Bu nedenle, kurum dýþýndan gelen yaþlýlara ilk karþýlaþmada güven duygusu oluþturmak ve onlarý sakinleþtirmek gerekmektedir. Tanýþma Alzheimer hastasý ile ilk karþýlaþtýðýnýzda öncelikle kurumu kýsaca tanýtýn, binanýn adýný, semti ve þehrin ismini söyleyin. Ýlk birkaç gün bu bilgileri sürekli tekrarlamak yer oryantasyonunun oluþmasýnda önemlidir. Tanýþýrken elimizi uzatarak dokunmaya karþý tepkisini ölçmeye çalýþýn, demanslýnýn tepkisi ona yaklaþým yönteminizi belirlemede yardýmcý olur. Ardýndan kendi isminizi ve görevinizi söyleyin ve onun da kendisini tanýtmasýný isteyin. Özellikle ilk günlerde demanslýnýn yanýna sýk sýk gidilip ihtiyaçlarýnýn sorulmasý onda güven ve rahatlýk duygusunun oluþmasýna yardýmcý olur. Demanslýnýn kuruma uyum saðlama sürecinde, yaþlý diðer sakinlerle tanýþtýrýlýr. Ancak bu süreçte yaþlýnýn deðiþik kiþilerle deðil, kendisine yakýn olan birkaç kiþiyle tanýþtýrýlmasý yaþlýda karmaþa oluþmamasý için önemlidir. Huzurevine kýsa sürede alýþan Alzheimer hastasý kendini evinde gibi hisseder. Odalarýný kendi evleri, diðer yaþlýlarý komþularý gibi hissettiklerinde etrafýndakilere karþý güven duygularý artar, saldýrganlýklarý azalýr. Bu süre 10 gün ile 3 ay arasýnda deðiþmektedir. Kurumu tanýtým gezisi Demanslý yaþlýya kurumda kalmaya baþladýðý ilk günlerde mekan oryantasyonunun saðlanmasý için kurum içerisinde kullanacaðý mekanlarýn tanýtýlmasý gerekmektedir. Bu tanýtým gezisi yaþlý alýþana kadar her gün ayný saatte ve ayný sýra ile yapýlmalýdýr. Tanýtým gezisi öncelikle yaþlýnýn kaldýðý oda ile baþlar. Yaþlýya yataðý, tuvaleti, dolabý ve eþyalarý teker teker gösterilerek, basit cümlelerle bunlarýn kendisine ait olduðu ve nasýl kullanacaðý anlatýlýr. Yaþlý ile beraber odasýndan çýkýlýp ortak kullaným alanýna gidilir, bu esnada yaþlýya hangi yolu takip etmesi gerektiði 331 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R anlatýlýr. Ortak kullaným alanlarýnýn herkese ait olduðu ve belli kurallarý olduðu yine basit cümlelerle yaþlýya aktarýlýr. Kuruma ilk geldiklerinde yaþlýlarýn yemek ve banyo konusunda problem yaþadýklarý gözlenmektedir. Bu sorunlarýn üstesinden gelmek için, yaþlýnýn yemeðin ve banyonun yapýldýðý ortamý görmesi önemlidir. Yaþlý, öncelikle mutfaða götürülür ve kendisine yemeklerin yapýldýðý bu mekan tanýtýlýr. Yemeklerin burada nasýl yapýldýðý ve hazýrlandýðý, nasýl ve nereden geldiði, yemekhanede yemek yeme düzenin nasýl olduðu yemekhane gezilerek anlatýlýr. Daha sonra yaþlý yemeklerin yendiði mekana götürülür. Yaþlýya yemekhanedeki oturma düzeni ve yemek saatleri hakkýnda bilgi verilir. Yemekhaneden sonra yaþlýya banyonun konumu anlatýlarak banyoya götürülür. Banyoda yapýlan hizmetler ayrýntýlý olarak yaþlýya anlatýlýr. Kurum personelini tanýma Yaþlý kuruma ilk geldiðinde çevresindeki herkesin yabancý olmasý onda kaygý yaratýr. Bu sýkýntý kendisi ile ilgilenecek personelin tanýtýlmasý ile aþýlabilir. Yaþlýya personelin resimleri sýra ile gösterilirken, her bir personelin adý, ne iþ yaptýðý anlatýlýr. Bu iþlem sýrasýnda görme bozukluðundan kaynaklanan sorunlarýn önüne geçmek için büyük ebatlarda resimler kullanýlýr. Ýlk günlerde bu aktivitelerin yapýlmasý ile yaþlýnýn kuruma adaptasyon sürecinin hem hýzlý hem de saðlýklý olmasý saðlanýr. Ancak ilerleyen günlerde de yaþlýya yapýlan her iþ ile alakalý bilgi vermek önemlidir. Yaþlýnýn bir yere götürülürken ne için gittiðini, ne yapýlacaðýný bilmesi kaygý seviyesini düþürür. 332 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KURUMSAL BAKIMDA PERSONEL-DEMANSLI ÝLETÝÞÝMÝ Günlük hayatta demanslý yaþlýlarla karþý karþýya gelinilen en önemli sorunlardan biri þüphesiz ki hem kendilerinin hem de kendilerine bakým veren kiþilerin yaþamýþ olduðu iletiþim problemidir. Demanslý yaþlýlarla iletiþimin diðer bireylerden daha farklý ve zor olduðu kaçýnýlmazdýr. Demans döneminde yaþlý iletiþim kurma becerisini yitirmekte ve kendini ifade etmede güçlük yaþamaktadýr. Duygu ve hislerini ortaya koyamayan yaþlý, söylenilenleri de anlamakta zorluk çeker. Ýletiþim esnasýnda doðru kelimeleri bulmakta zorlanan ve kendini ifade etmekte güçlük yaþayan yaþlý, belli bir süre sonra kendini sosyal ortamlardan geri çekmekte, iletiþime geçmekten kaçýnmakta ve kendi iç dünyasýnda yaþamaya baþlamaktadýr. Kendilerini hayattan izole olmuþ hisseden bu yaþlýlarýn, iletiþim kurabilmeleri için cesaret sahibi olmalarý, kendilerine güvenmeleri gerekmektedir. Ýletiþim esnasýnda yaþlýnýn anlayabileceði þekilde konuþmak, sade, yalýn, basit ve kýsa cümleler ile iletiþime geçmek, demanslýnýn konuþulanlarý anlamasýna yardýmcý olmakla beraber, yaþlýda yaþamýþ olduðu sorunun farkýndalýðýný da azaltmýþ olur. Bu da demanslýnýn daha fazla iletiþime geçmesine olanak saðlar. Her demanslýnýn birbirinden farklý olduðu ve kendine özgü bir birey olduðu mutlaka göz önünde bulundurulmalýdýr. Bu sebepten ötürü iletiþim esnasýndaki duygu ve düþünce zorluklarý her bir Demanslý için kiþiseldir. Bu nedenle her bir Demanslý yaþlýnýn karakter özelliðini bilmek ve onlarý yakýndan tanýmak, yaþlýlarla olan iletiþim baðýnýn temelini oluþturur. Örneðin yaþlýlarýmýzdan sanat okulu mezunu olan bir sakinimiz sanatsal faaliyetlerde kolay iletiþime geçerken, köy hayatýný konu alan aktiviteler hakkýnda konuþmaktan kaçýnýr. Demanslý ile iletiþimde dikkat edilmesi gereken diðer bir nokta ise ses tonudur. Ses tonu sözlü iletiþimi etkileyen önemli faktörlerdendir. Yaþlýyla konuþulurken ses tonuna dikkat edilmesi ve yaþlýyla azarlar gibi konuþulmamasý gerekir. Unutulmamalýdýr ki onlar çocuk deðil birer eriþkindirler. Onlara karþý sabýrlý, þefkatli ve anlayýþlý olunmalýdýr. Sorduklarý sorulara düzgün cevaplar verilmeli, tekrar edilmesi gereken yerde kýzmadan yeniden anlatýlanlar söylenmelidir. Ýletiþim esnasýnda ses tonu ve cümlelerle yaþlýya saygý duyulduðunun, onun bilgi ve tecrübelerine ihtiyaç olunduðunun demanslýya hissettirilmesi, yaþlýda dinlenildiðinin ve önem verilen bir birey olduðunun hissiyatýný oluþturur. Kendini ifade etmekte zorlanan demanslýnýn beden dilinin takibiyle hissettiklerini anlayabilmek mümkündür. Ayný zamanda beden diliyle yaþlýya verilen mesaj, 333 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R demanslýnýn kendini daha rahat hissetmesine olanak saðlar. Yaþlýnýn yüzüne gülünmesi, yaþlýya anlayýþlý tavýrlar sergilenmesi, göz temasý kurulmasý, elinin tutulmasý, iletiþimden elde edilen verimi arttýracaktýr. Demans ilerledikçe iletiþim kurmak daha da zorlaþmaktadýr. Bu nedenle ileri derecedeki demanslýda beden dili daha etkilidir. Demanslýlarla iletiþimde önemli olan noktalar - Yaþlýlara zaman ayýrmalýdýr Yaþlýlarla iletiþim kurmak onlarýn kendilerini iyi hissetmeleri açýsýndan çok önemlidir. Onlarla iletiþime geçmek için plan- program yapýlýp belli zamanlarda yaþlýlara özel zaman ayrýlmalýdýr. Görsel ve iþitsel olarak dikkat daðýtýcý þeylerden kaçýnýlmalýdýr: Demanslý yaþlýyla iletiþim kurarken dikkatinin daðýtýlmamasý gerekir. Çünkü demanslýnýn kafasý çok çabuk karýþabilir ve dikkatini toparlamada güçlük yaþayabilir. Ýletiþim esnasýnda etraftaki seslerden ve kiþilerden uzak olunmasý, yaþlýyla birebir yalnýz kalýnmasý gerekir. - Yüz-yüze oturulmalýdýr Görsel ve iþitsel rahatsýzlýðý olan yaþlýlarda yüz yüze oturmak önemlidir. Yaþlý dudak okuyarak söylenenleri daha iyi anlayabilir. Ayný zamanda yüz yüze oturma dikkatin daha iyi toparlanmasýný saðlayarak, verilen mesajlarýn yaþlý tarafýndan alýnmasýný kolaylaþtýrýr.Göz temasý sözlü olmayan iletiþimin en güçlü þeklidir. Göz temasý yaþlýya önemli bir kiþi olduðunu hissettirir ve ayný zamanda rahat, pozitif bir atmosfer saðlar. - Yavaþ, sakin ve orta yükseklikte bir ses ile konuþulmalýdýr Demanslýlar diðer yaþlýlara göre söylenenleri daha yavaþ anlarlar. Bu nedenle yaþlýnýn sizi daha iyi anlayabilmesi için yavaþ ve düzgün konuþulmalýdýr. Gerektiðinde sesli konuþulmalý fakat baðýrýlmamalýdýr. - Kýsa, basit kelime ve cümleler kullanýlmalýdýr Yaþlýnýn söylenilenleri kolay anlayabilmesi için seçilen kelime ve cümleler basitleþtirilmelidir. Teknik terimlerden ve karmaþýk kelimelerden kaçýnýlmalýdýr. - Tek bir konuya baðlý kalarak iletiþim kurulmalýdýr Yaþlýnýn kafasýnýn karýþmamasý için iletiþim esnasýnda tek bir konuya yoðunlaþmalý, bir konudan farklý bir konuya geçilmemelidir. - Yaþlýnýn konuþmasýna fýrsat verilmelidir Yaþlýya iletiþim esnasýnda konuþmasý ve soru sormasý için fýrsat verilmelidir. Bir soru sorulduðunda acele edilmemeli, cevap vermesi beklenmelidir. - Mekân Yaþlý ile kurulan iletiþim esnasýnda mekâna dikkat edilmelidir. Bu mekân dýþarýdan gelen seslere uzak olmalý, sýkýcý, havasýz ve karanlýk bir ortam olmamalýdýr. Yaþlýnýn kendisini rahat hissedeceði bir ortam olmalýdýr. - Temas Ýletiþim esnasýnda temas etmek önemlidir. Ýleri derece demanslý yaþlýlar ile temas ile iletiþim çok özel önem arz etmektedir.Yaþlýyý sevdiðimizi hissettirmek için elini tutmak, yanaðýný okþamak, yaþlýnýn kendisini mutlu hissetmesini saðlayacaktýr. 334 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KURUMSAL BAKIM MERKEZLERÝNDE ÇALIÞAN PERSONELÝN TÜKENMÝÞLÝK SENDROMU ÝLE BAÞA ÇIKMA BECERÝSÝ Tükenmiþlik Sendromu 1970li yýllarda Maslach ve meslektaþý Jackson tarafýndan tanýmlanmýþtýr. Hizmet sektöründe çalýþanlarda daha sýk görülen bu sendrom kiþinin hayatýnýn birçok alanýný etkilemektedir. Tükenmiþlik Sendromu üzerine akademik çalýþmalar hala devam etmektedir. Ancak yapýlan çalýþmalar bu sendromdan yakýnan bireylerin bazý genel þikayetlerini belirlemeye yardýmcý olmuþtur. Tükenmiþlik Sendromunun Belirtileri Yapýlan çalýþmalarýn ortaya koyduðu verileri göz önüne alýrsak tükenmiþlik sendromunun belirtilerini üç baþlýk altýnda toplayabiliriz: 1- Duygusal bitkinlik 2- Ýlgi alanlarýnda azalma 3- Kiþisel baþarý algýsýnýn azalmasý Tükenmiþlik sendromunu yaþayan kiþilerde sürekli bir yorgunluk hissi görülür ve bu his dinlenme ile kaybolmaz. Kiþi çok yorgun olsa dahi uykuya dalmakta ve uyku düzeni ile ilgili sýkýntýlar yaþamaktadýr. Kiþinin yaþadýðý duygusal bitkinlik kiþide depresif duygu durum belirtilerine benzer belirtilerin ortaya çýkmasýna neden olur. Kiþi kendini sürekli mutsuz ve umutsuz hissedebilir. Sürekli huzursuzluk ve gerginlikten þikâyetçi olur. Ýþtah ve dikkatle ilgili sorunlar yaþar. Kiþide sürekli kendisi ve iþi hakkýnda olumsuz düþünceler hâkimdir. Artýk iþe yaramadýðý, iþini yaparken insanlara herhangi bir deðer katamayacaðý düþünceleri vardýr. Kiþi ortaya deðerli bir iþ çýkaramadýðýný düþündükçe daha fazla çalýþmaya, kendi kiþisel ihtiyaçlarýný görmezden gelmeye baþlar. Sorunlarýnýn neden kaynakladýðýna dair içgörüsü azalmýþtýr. Kiþinin yaþadýðý tüm bu sýkýntýlar yalnýzca iþ hayatýný deðil aile yaþantýsýný ve sosyal hayatýný da etkiler. Tükenmiþlik sendromu yaþayan kiþiler bu dönemlerde yakýn iliþkilerinde de sýkýntýlar yaþarlar. Ev hayatý ve iþ arkadaþlarýyla da iliþkileri problemlidir. Tükenmiþlik sendromu hizmet alanlarýnda çalýþan personelde daha fazla görülmektedir. Demanslý yaþlýlarla çalýþmak diðer hizmet sektörleriyle karþýlaþtýrýldýðýnda daha aðýr koþullar içermektedir. Demans hastalýðýnýn sürekli ilerlemesi, tedavisinin mümkün olmamasý bu hastalara bakým veren personel için de zor bir durumdur. Tüm çaba ve uðraþlara raðmen yaþlýnýn hastalýðýnýn günden 335 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R güne ilerlemesi personelin yaptýðý iþin kalitesini ve anlamýný sorgulamasýna neden olmaktadýr. Bu nedenlerden dolayý personelin yaptýðý iþi deðersiz ve anlamsýz görmesi tükenmiþlik sendromuna giden yolun önünü açmaktadýr. Tükenmiþlik Sendromu ile Baþa Çýkma Hastalýk hakkýnda bilgili olmak: Demanslý yaþlýlarla çalýþan personelin demans hastalýðý, bu hastalýðýn belirtileri ve ilerleyiþ süreci hakkýnda bilgi sahibi olmalarý onlarý tükenmiþlik sendromundan korumanýn en etkin yollarýndan biridir. Hastalýk hakkýnda akademik bilgiye hakim olan personel vereceði hizmetin etkinlik kapasitesinden haberdar olacaktýr. Vereceði hizmetin sýnýrlarýný bilmesi, personelin gerçek dýþý beklentilerini ortadan kaldýracaktýr. Durumu kabullenmek: Tükenmiþlik sendromu çalýþan her insanýn baþýna gelebilecek bir durumdur. Bazen çevresel faktörler, bazen de kiþisel faktörler bu sendromun ortaya çýkýþýný hýzlandýrabilir. Personelin ayný iþ yerinde ve ya baþka iþ yerlerinde çalýþan insanlarýn da benzer þikayetlerinin olduðunun farkýna varmasý onun Benim yaptýðým iþ deðersiz düþüncesinden kurtarmaya yardýmcý olur. Bu farkýndalýk kiþinin kendisi ve iþi hakkýnda olumlu duygular geliþtirmesine yardýmcý olur. Esnek çalýþma koþullarý oluþturmak: Hiç mola vermeden, yoðun bir biçimde çalýþmak tükenmiþlik sendromuna neden olabilecek diðer faktörlerdendir. Ýþ arasýnda verilecek küçük molalar ve iþ dýþý etkinliklere zaman ayrýlmasý iþ yerinde verimliliði artýrýr. Bu nedenle bu aktivitelerin yapýlmasý zaman kaybý olarak deðerlendirilmemelidir. Ýþ tanýmýný yapmak: Demanslý yaþlýlarýn ihtiyaçlarý çok çeþitli alanlarda olabilmektedir. Çalýþanýn bu ihtiyaçlarýn ne kadarýndan sorumlu olduðunu belirlenip iþ tanýmýnýn iyi yapýlmasý tükenmiþlik sendromunun önüne geçebilir. Ýþ dýþý aktivitelere zaman ayýrmak: Tükenmiþlik sendromuna karþý alýnabilecek en iyi önlemlerden biri de kiþinin sosyal hayatýna renk katmasýdýr. Ýþ dýþýnda geçirilen zamanlarda kiþinin ilgilerine yönelik faaliyetlerde yer almasý, hobi edinmesi kiþinin hayatýna hareket katýp tükenmiþlik sendromunun oluþmasýný engellemeye yardýmcý olacaktýr. Tükenmiþlik sendromu her iþ sahasýndan çalýþanlarýn karþýlaþabileceði bir durumdur ancak insana birebir hizmet veren çalýþanlarýn sorumluluklarýnýn aðýr olmasý, hizmet sektöründe çalýþan insanlarýn bu sendroma yakalanma riskini artýrmaktadýr. Bu nedenlere ek olarak kiþinin mükemmeliyetçilik duygusu ve sorumluluk bilincinin fazla olmasý gibi kiþilik özellikleri de bu riski artýrmaktadýr. Çalýþanlarýn ve kurumlarýn daha verimli olabilmesi bu durumun farkýna varmakla baþlar, önlemlerin alýnmasý neticesinde de bu sendromun etkilerini azaltmak mümkündür. 336 D E M A N S L I D E Ð E R A K T Ý V Ý Y I L L A R A K A T A N T E L E R KAYNAKÇA 337 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R KAYNAKLAR GÝRÝÞ BÖLÜMÜ 1. Alzheimers Disease and other dementias Bird TD, Miller BL, In: Harrison's Principles of Internal Medicine, 16th ed. Kaspar DL et al ( editors). McGraw-Hill, 2005, pp: 2393-2406 2. Demans Sendromu, Alzheimer Hastalýðý ve Alzheimer Dýþý Demanslar Ý. Hakan Gürvit, Nöroloji, Öge AE (editör). Nobel Týp Kitabevleri, 2004, s: 367-415. 3. Community based occupational therapy for patients with dementia and their care givers: randomised controlled trial. Graff MJ, Vernooij-Dassen MJ, Thijssen M, Dekker J, Hoefnagels WH, Rikkert MG. BMJ. 2006;333:1196. 6-BÖLÜM 1.Koger SM, Chaplin K, Brotons M. Is music therapy an effective intervention for dementia? A meta-analytic review of the literature. J Music Ther. 1999;36: 2-15. 2. Ziv N, Granot A, Hai S, Dassa A, Haimov I. The effect of background stimulative music on behavior in Alzheimer's patients. J Music Ther. 2007;44:329-43. 3. Takahashi T, Matsushita H Long-term effects of music therapy on elderly with moderate/severe dementia. J Music Ther. 2006;43:317-33. 4. Goddaer J, Abraham IL. Effects of relaxing music on agitation during meals among nursing home residents with severe cognitive impairment. Arch Psychiatr Nurs. 1994;8:150-8. 5. Gerdner LA, Swanson EA. Effects of individualized music on confused and agitated elderly patients. Arch Psychiatr Nurs. 1993 Oct;7(5):284-91. 6. Gerdner LA. Effects of individualized versus classical "relaxation" music on the frequency of agitation in elderly persons with Alzheimer's disease and related disorders. Int Psychogeriatr. 2000 Mar;12(1):49-65. 4-BÖLÜM 1.Dursun, H. Yaþlýlarda Rehabilitasyon Uygulamalarý. Fiziksel Týp ve Rehabilitasyon. Ed. M. Beyazova ve Y. GökçeKutsal. Bölüm 5.18. Güneþ Kitabevi, 2000. 2.Dursun H. Özgül A.; Tedavi edici egzersizler Týbbi Rehabilitasyon 2.Baský Ed.Hasan Oðuz, Erbil Dursun, Nigar Dursun Bölüm 23, ss: 491-526 Nobel Týp Kitabevi 2004 3.Geriatrik Rehabilitasyon ve Yaþlýlarda Egzersiz Klinik Geliþim 17 (2) - (49-53) 2004 4.http://www.brett43mvp.com/alzheimer.htm Tips for Physical Therapists working with Clients Who Have Dementia Authored by: Martha (Marty) R. Hinman, P. T. , Ed.D. 5.Yaþlýlarda Egzersiz Uygulamasýnýn Genel Ýlkeleri Geriatri 4 (2): 77-84, 2001 Turkish Journal of Geriatrics 6.Yaslýlýkta Egzersiz ve Spor Exercise and Sports in the Elderly XXXVI. Geleneksel Çubukçu Günleri Konuþmasý 7.Saðlýklý Yaþlanma ve Egzersiz H.Ü. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu 8.Fiziksel Týp ve Rehabilitasyon Ý.Ü. Ýst.Týp fak. Temel Klinik Bilimler Ders Kitabý 12-BÖLÜM 1.Dursun, H., Möhür, H., Gündüz, Þ., Özgül, A., Kalyon, T.A. ve Arpacýoðlu O. Spinal Kord Yaralanmalý Hastalarda Pulmoner Rehabilitasyon. Klinik ve Spirometrik Sonuçlar. Romatoloji ve Týbbi Rehabilitasyon Dergisi, 6(1):4548,1995 2.Dursun H. Tetrapleji ve Üst Paraplejide Solunum Rehabilitasyonu. T Klin FTR. 1:102-109, 2001 3.Gökoðlu F.,Okumuþ M.,Ceceli E.,Kocaoðlu S.,Yorgancýoðlu R..Saðlýklý Yaþlýlarda Solunum Kas gücü,Solunum Fonksiyon testi ve egzersiz kapasitesinin deðerlendirilmesi.Ankara Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi. 4.Eskiyurt N.,Karan A..Geriartrik Rehabilitasyon ve Yaþlýlarda Egzersiz.Klinik Geliþim.2004.17(2)(49-53) 5.Aydil S. Osteoporozda egzersiz programýnýn solunum fonksiyonlarýna ve yaþam kalitesine etkisi Uzmanlýk tezi.2005 6.Dursun H., Pulmoner Rehabilitasyon GATA FTR. 339 D E M A N S L I Y I L L A R A D E Ð E R K A T A N A K T Ý V Ý T E L E R 7.Sütçü Çiçek H. Kronik Obstrüktif Akciðer hastalýðý olan bireylerde Solunum egzersizlerinin kan gazlarý ve solunum fonksiyon testlerine etkisi.Gülhane Týp Dergisi 2004 46(1) 8.Dursun H.,Solunum Fizyoterapisi ve Postüral Drenaj. GATA FTR. 9.Yaþlý Bakýmýnda Standartlar, Türk-Alman Saðlýk Vakfý 8-BÖLÜM 1. Bruel C.,Çocuklar için Top Oyunlarý, Rehber Kitaplar Dizisi, Ya-pa yayýnlarý, 1995 2. Seyrek H., Sun M., Okul Öncesi Eðitimde Oyun, Müzik Eserleri Yayýnlarý, Beþinci Baský 10-BÖLÜM 1.TDK 2003 2. Seyyar, Ali; Sosyal Hizmetlerde Bakým Terimleri (Ansiklopedik Sözlük); Þefkatli Eller Yayýnlarý; Ankara; 2007; s. 187 3- Little ve Soyers 2004,Ross1994 4.Seyyar, Ali; Sosyal Hizmetlerde Manevî Bakým; Þefkatli Eller Yayýnlarý; Ankara; 2007; s. 244. 5.Ergül Þafak, Bayýk A (2004) Hemþirelik ve Manevi Bakým, Cumhuriyet Üniversitesi Hemþirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt:8, Sayý:1, s. 4445. 6. Harrington A.; What ýs spiritual care ýn nursing? Australian Nursing Journal, Vol:2; Issue;10; 1995; s. 15. 7. Ýbn Mace; Cenaiz 4. 8.http://www.bydigi.net/musevilik/45086-inanc-ve-ibadet-sistemi-yahudi-mezhepleri-ve-gunumuzde-yahudiler.html 13-BÖLÜM 1.Robinson T, White G, Houchins J, Improving communication with older patients, aafg.org, 2006 2.Cüceloðlu, D. Yeniden Ýnsan Ýnsana. Ýstanbul: Remzi Kitabevi. (1997). 3.Dökmen, Ü. Ýletiþim Çatýþmalarý ve Empati. Ýstanbul: Sistem Yayýncýlýk. (1996). 4.Comeau A, Coping with job stress and bourn out syndrome, drcomeau.com, 2009 5.Clinica Al Ronch Mag., When body and mind are exhausted: Burn out syndrome, alronch.ch 6.Mestçioðlu Ö, Tükenmiþlik Sendromu, psikonet.com, 2009 5-BÖLÜM 1.YILMAZ Ahmet Bayýk, Mimarlýk Felsefesi, http://old.mo.org.tr/mimarlikdergisi/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=27&RecID=318, 27.01.09 2.http://de.wikipedia.org/wiki/Lux_(Einheit), 22.01.2009 (Dolunay 0,25 lx, Mum 1m uzaklýðýnda 1 lx, Sokak aydýnlatýlmasý 10 lx, Koridor 100 lx, Büro/ odalar 800 lx) 3.R.J. Comer Klinische Psychologie, Heidelberg 1995 4.Feuerstein, C.(2005): Lebensphase Alter: Wohnmodelle für die Zukunft,, 5.Heeg, S. (2005): Bauen für verwundbare Gruppen: Betreutes Wohnen 6.Heeg, S.; Baeuerle K. (2008): Heimat für Menschen mit Demenz-Aktuelle Entwicklungen im 7.PflegeheimbauBeispiele und Nutzungserfahrungen, Mabuse-Verlag GmbH 8.Lepschi, C. (2005): LEBENSLANDSCHAFTEN Wohnmodelle für Menschen mit besonderen Biographien 9.Lüdtke I.: Wohnen heisst Waehlen 10.Rutenkröger A.; Kuhn C. (2008): Im Blick haben - Evaluationsstudie zur Pflegeoase im Seniorenzentrum Holle 11.Stadtbaudirektion Graz (2006): Barrierefreies Bauen für ALLE Menschen 340
