DÜALGST BGR Ö<RETG OLARAK ORFGZM

TARHNPENDE
THEPURSUITOFHISTORY
ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS
INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Yl:2010,Say:3
Sayfa:107118
Year:2010,Issue:3
Page:107118
DÜALSTBRÖRETOLARAKORFZM
FatihMehmetBERK*
Özet
Herdin,ortayaçktcorafyannkültüründenetkilenerekortayaçkar.Dinbirhayat,felsefeisebirdüün
cedir.Hayatmzdaherikisinededengelibirekildeihtiyacmzvardr.Orfizm,tarihtePlato,Pisagorgibiilk
felsefecilerinöretilerindeyerbulanbirdindir.AynzamandaYunanistan’daodönemdevarolanbirçokdine
meydanokuyarakyenibirsayfaaçmtr.Çünküçoktanrlpagandinleriarasndantektanrdüüncesini
barndranilkpagandindir.Orfizmkurucusumitselbirfigürolan,müziiyleherkesibüyüleyenOrpheus’tur.
BulunduucorafyadakarlatSt.Paul’unönderliindeekillenenHristiyanlaöretileriylekatkda
bulunmutur.Ruhgöçü,ruhunölümsüzlüü,ötedünyainanc,çilekebirdünyahayatsunma,insanbeden
veruholarakikiyeayrmatemelözelliklerindendir.
AnahtarKelimeler
Orfizm,Orpheus,Hristiyanlk,Din,RuhGöçü
ORPHSM:ASADUALISTDOCTRINE
Abstract
Everyreligionbearssomecharacteristicsofthegeographyinwhichitwasborn.Religionisalifeand
philosophyisabelief.Weneedbothofthemequallyinourlife.Orphismaffectedthethoughtsofsomeearlier
philosopherssuchasPythagorasandPlato.AlsoOrphismchallangedthereligionsofthatperiodinGreece
andopenedanewpage.Itisthefirstpaganreligionthatbearstheideaofmonotheisminitself.Theleaderof
theOrphismisamythicalfigureofOrpheuswhofascinateseverythingsaroundhim.Itcontributedtothe
Christianitywithitsideasandaffectedit.Metempsychosis,immortalityofthesoul,thebeliefofhereafter,an
asceticlife,dividehumanbeingsintotwopartsasbodyandsoularethecommoncharacteristicsofOrphism.
KeyWords
Orphism,Orpheus,Christianity,Religion,Metempsychosis
*
Okt., Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Öretim Eleman. [email protected]
108 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3
I.GR
M.Ö 7. ve 6. yüzyllarda önemli sosyal, felsefi ve dini hareketler meydana
gelmitir.Budeiimi tetikleyennedenlerarasnda politikveekonomiksebepler
yatmaktadr. Toplumun kral ve soylularn hâkimiyeti altnda olduunu betimle
yenifadelereHomerosiirlerindeskskrastlarz1.Budurumonia’daendüstrive
ticaretin artmasyla birlikte yeni zengin snfn, eski soylu snfa rakip olmasna
kadar devam etti. Kendini gelitiren bu yeni snfla birlikte toplumda politik ve
sosyalbirbilinçolutu2.Eskipolitikyapnnçöküüyenisosyalveekonomikku
rallargereklikld.Bireylerdeözbilincikazanmayabalaynca,insanlar,kendile
rini,etrafndagelienolaylarveyaadklaryeridüünmeyevesorgulamayaba
ladlar.Tanryla,doaylavetanrlarnkurallarileilgilikonulartartmayabala
dlar.BudönemayrcaöütleriylesadeceYunanistan’dadeil,tümdünyadabili
nenyedibilgeninyetitiidönemdir3.Buolaylarneticesinde,5.yüzylnsonlarn
dave4.yüzylnbalarndakitlelerüzerindegüçlübiretkiyaratanOrfizm’indo
uunu gözlemleyebiliyor ve Heredotos, Euripides, Pythagoras (Pisagor) ve Pla
to’nuneserlerindeyansmalarnarastlayabiliyoruz4.
II.ORPHEUS
Aslnda Orpheus adnda birisi yoktur, fakat tarih sahnesinde gerçek ile mit
arasndaki yerini alr. Aristotle’ye göre Orpheus asla var olmam bir figürdür5.
Eergerçektenyaambiriyse,övülmeyihakedenbirreformcu,dinibirliderve
bu uurda ölen bir kahramandr. ster gerçek, isterse mitsel bir figür olsun,
Orpheus,çokuluveçlgnsayabileceimizaraptanrsDionysos’untamzttbir
karakterdedir6. Orpheus, Trakya kral Oeagros ile ilham perilerinden olan
Kalliope’ninoludur.Yeditellilirinustas,tümdoannonudinlemeyedoyama
d, vahi hayvanlarn ayaklarnn altnda sessizce uzand ozan ve arkcdr.
Efsanevimüzisyenlerinenbüyüüolmaklakalmayp,aynzamandaölümsüzlük
yolunu bulan ve bunu açklayan, ilham datan bir teologdur7. Lefranc de
Pompignan “dünyann ilk arkcs” olarak tanmlar8. Günahlardan arnma dü
üncesini mitolojiye katan kiidir9. Yeralt dünyasnn tanrlar Hades ve
Persephone’nudaetkileyipeinikurtarmaansnaeriecektir.UstasApollo’dur.
Apollo’nunkorumasaltndadr.Apollo’nunbabasolduunusöyleyenlerdevar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Clifford H. Moore, Religious Thoughts of the Greeks, Kessinger Publishing, Nisan, 2003, s. 40.
Moore, age, s. 41.
Moore, age, s. 41–43.
E.Riess, Transactions of the American Philological Association, The John Hopkins University Press, Cilt. 26, 1895, s. 40.
G. R. S. Mead, Orpheus, Kessinger Publishing, 2007, s. 34.
H. Rideout Willoughby, A Study of Mystery Initiations in the Graeco-Roman World, Forgotten Books, 2007, s. 65.
E.Bikerman, The Orphic Blessing, Journal of the Warburg Institute, Cilt. 2, No. 4,1939, s.368.
Liz Locke, Orpheus and Orphism:Cosmology and Sacrifice at the Boundary,Folklore Forum 28: 2, 1997, s. 18.
Locke, age, s. 17.
2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 109
dr10. Lir çalmay Apollo’dan örenmitir11. imdiye kadar gördüümüz Yunan
kahramanlarnnhiçbirisinebenzemez.Zaferdenzaferekomu,savameydanla
rndaharikalaryaratm,klcndankandamlayanbirkahramandeildir.O,has
saskalpli,zarifbirozan,lirininincenameleriylegönüllerifetheden,maddikuv
vetin yapamayaca kahramanlklar sazyla, sözüyle yaptran sanatkâr bir kah
ramandr12.Ezoterikbirdininkurucusudur.Varolandinimetinleriyorumlamakla
kalmam, ayn zamanda kendi düüncelerini de ortaya koymutur. Diodoros
Sicilus’a göre dini ritüellerini Msr’da örenmitir. Diodoros ve dierlerinin
Orpheus’uDionysosileilikilendirmelerineramen,tümYunanezoterikdinleri
ninkaynaolarakbilinir13.Proklos’agöre“tümYunanteolojisiOrfizmöretisi
nineseridir.”Iamblichus’agöreisePisagorvePlato’nun“varolanhereysaysal
deerlere dayanmaktadr” tezinin dayana Orpheus’tur. Platon’un “Timaeus”
adl diyalog kitabnn özü Orpheus’a dayanmaktadr14. Edebiyatta Orpheus’un
bahsedildiiilkmetinPersSavalarndanönceYunanlairIbycus’unbireseridir.
Pindaros,Orpheus’unününüartranbirdierozandr.Orpheus’uarklarnbaba
solaraknitelendirirveApolloileolanbalantsnnaltnçizer.Pindaros’unça
daolanSimonides’iniirlerindeisemüziiylesakinleenvahihayvanlargörü
yoruz15. Orpheus’dan söz eden en eski kaynaklardan birisi de Aeschylus’un
“Lycurgia” adndaki dört oyunluk serisidir. Bu oyunun metni kayp olmasna
ramen baz önemli çkarsamalar yaplr. Bunlardan birisinde Otto Kern,
Aeschylus’un Orpheus’u Apollo’ya tapan birisi olarak tanttn ifade eder.
Oprheus’un Apollo’ya tapt ilk kez burada zikredilir 16. Atina’da bulunan ve
M.Ö.6.ve5.yüzyllaratarihlenenvazolardakolundaliriylebasamaklarçkarken
resmedilir. Perikles dönemine ait talya’nn güneyinde Gela’da bulunan krmz
bir kraterde17ise, Orpheus, Trakyallarn kendinden geçerek dinledikleri bir or
tamdakayalklaraoturmuarksöylemektedir18.Romadönemineaitbirçokkata
kompta, müziiyle tüm doay etkileyen Orpheus sk sk resmedilir. Simonides,
Orpheus’ungüzelarklarn,Aeschylusikna edicisestonunu, Euripidiescezbe
denkonumasn,arklarnvekitharaileçaldparçalarndilegetirir19.Sesleri
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Joscelyn Godwin, The Golden Thread: The Ageless Wisdom of the Western Mystery Traditions, Quest books, Amerika, 2007,
s.20.
Mead, age, s. 13.
Sefik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklâp yaynevi, stanbul, s.225.
D.P.Walker, Orpheus: The Theologian and Renaissance Platonists,Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, Cilt. 16,
No.1/2, 1953, s. 100.
Walker, age, s. 100.
M. P. Nilsson, Early Orphism and Kindred Religion Movements, The Harvard Theological review, Cambridge University Pres, Cilt.
28, no. 3, 1935, s. 187.
Ivan M.Linforth, Transactions and Proceedings of the American Philological Association, John Hopkins University Press, Cilt. 62,
1931, s. 12.
Antik çada su ile arab kartrmakta kullanlan, geni azl, büyük boyutlu kap.
Nilsson, age, s. 188.
Nilsson, age, s. 191.
110 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3
nin güzellii nedeniyle Orpheus ve Hz.Davut’un seslerinin güzel olmasn ayn
Tanr’danilhamalmasnabalayanlarvardr20.
Orpheus’unbilinenenmehurhikâyesi,Eurydice’ylearalarndageçenhüzün
lü bir aka dayanr. Eurydice birylan tarafndan srlrveölür. Ei Euydice’nin
ölümündensonrabüyükbirçöküntüyaarveonunardndanyeraltdünyasna
gitmeyekararverir.Orpheus’uneiEurydiceiçinyaktatlaryeraltdünyasn
yöneten Hades ve Persephone’nin dikkatini çeker. Orpheus yeralt dünyasna
çarlr ve kimseye sunulmayan bir teklif yaplr. Eurydice’nin yeryüzüne tekrar
dönmesitekbirartabaldr:OrpheusveEurydiceberaberyeryüzüneçkacaklar,
fakatyeryüzüneçkncayakadarOrpheuseininyüzünebakmayacaktr.Sonçk
noktasnagelinceyekadarsabreden,akateiyleyanpkavrulanOrpheus,kendine
hâkimolamayparkasndönünce,Eurydice’yieldeetmeansnkaçrr21.Sevgili
karsbirbuhargibihavayayükselirvegözlerdenkaybolur.Arkasndankomak,
yakalamakister,fakatruhlarkayklacehennemderesiStykes’dengeçirenkaykç
onu bir daha kayna almaz22. O’nun hikâyesi müziin gücünün ilk örneidir.
Müziiyle insanlarn ruhlarn dinlendirerek bara hizmet etmitir. Tarihçi ve
devlet adam Polybios’a göre insanlar üzerinde yattrc bir etkisi vardr.
Polybios,Arcadia’dayaayanKynaetheanslarnvahiliinimüziiterketmelerine
balar23.Dionysoskültününiçindebulunanbirçokkanlsahnelerireformeetmeye
çalmtr.Orpheus,odönemdekaçnlmazolanskntl,rüyayabenzeyenölüm
kaderinden ruhlar kurtarmaya çalan bir ruh lideridir (psychopomp). Orpheus
öretisineinananlarölümünkaderleriolmadnavetpkEurydicegibiHades’in
cehennemindenkurtulabileceklerineinanmaktadrlar.Yunantopraklarndaölüm
süzlük ilk defa dile getirilmektedir. Pisagor (Pythagoras), Sokrates ve Plato bu
düünceyi ilerleyen yllarda gelitirmilerdir24. Günümüze kadar ulaan Orfizm
öretilerinçounluubukiilertarafndangünümüzegelmitir.
Orpheus’taDionysos,Attis,Adonis,Herakles,OsirisveHz.sagibiacçeken
kurtarclararasndadr.Bunlardagörülenortakamaçbuöretilerinliderlerigibi
inananlarnn da belli bir çilenin sonunda doal cennetlerine dönecek olmalar
dr25. Orfik öretisinin takipçileri, öte dünyadaki kaderimizin bu dünyadaki du
rumumuzabalolduudoktrininiYunandünyasnailksunankiilerdir26.sken
deriyeli bir Yahudi tarafndan derlenen Orpheus’un apokrifal öretilerinde
Orpheus,monoteizmarayiçindeolanveTanr’nntekolduuteziniiddiaeden
ilk pagan dini öreticisidir27. Orpheus’un politeizmden monoteizme dönüünde
20
21
22
23
24
25
26
27
Walker, age, s. 101.
Locke, age, s. 4.
Can, age, s. 227.
Bikerman, age, s. 368.
Godwin, age, s. 21.
Godwin, age, s. 24.
Bikerman, age, s. 368.
Bikerman, age, s. 368–369.
2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 111
Msr’ayaptziyaretinetkisiolduunuönesürenyazarlarlabirliktebudüünce
yekatlmayanFicinogibilerdevardr28.
Orpheus’unölümüdehüzünlüdür.Eurydice’yiikincikezkaybedincekendini
tekrarmüzieverir.Dalardaaylarcastrabndoaylapaylar.Birrivayetegöre
araptan nefret ettii ve insanlara müzikle sarho olmay örettii için nefretini
kazand Dionysos’un kadn müritleri olan Bakkhalar (Mainodlar) tarafndan
öldürülür29.ÖldürüldüktensonrakafasHebros(Meriçnehri)nehrineatlr.Aknt
ile birlikte kesilen kafas Midilli (Lesbos) adasna kadar gelir. Apollo Orpheus’u
buradan alr ve liri gökyüzünde takmyldzlar arasnda “Lyra” olarak yerini
alr30.Pausanias’nrivayetinegöredeOrpheus,insanlaramusikininkutsalsrlarn
duyurduuiçinZeus’unyldrmilevurularaköldürülmütür31.
III.BRÖRETVEMTSELBRDNOLARAKORFZM
Orphizm M.Ö. 6. yüzylda gelimeye balad ve Pisagor’un görüleriyle ta
mamland. Orfizm, ruhun tanrsalln ve ölümsüzlüünü, bedenin kirliliini
bildiriyor, ölümü bir kurtulu sayyordu. Orfizm’e göre içinde bulunduumuz
dünya öte dünya ile karlatrld zaman önemsiz kalr. Çünkü orda her eyi
eldeedebilmeansmzvardr32.Platon,bilgikuramnbugeleneinetkisialtnda
gelitirdi33.Çknoktasvarolandinlerekarbirmanifestoniteliindeydi.nsan
iyivekötüdenoluandüalistbiryapdanoluurdüüncesinitayordu.Gelenek
sekYunandüüncesininaksine,Orfikinançta,insanruhu,bedeninevebudünya
yabaldeildir.Ruh,gerçekinsandrvebedendekihaligeçicibirziyarethalidir.
Platon’undabelirttiiüzereOrfikinançtabedenbirhapishanedir34yadamezardr.
Ruhiseölümsüzdür35.EuripidiesmuhtemelenOrfizm’denetkilenereköyle der:
“Ölümbirhayattr.”çindebulunduumuzdünya,günahlarmziçinbircezadr,
insanolu ancak öte dünyada huzuru bulabilir. Manevi ve bedensel arnmayla
ruh,günahlardanötedünyadaarnacakveTanr’ylabuluacaktr36.Orfizm,asln
daDionistikdüünceninreformeedilmihalidir.Dionysoskültü,sade,ilkel,basit,
spontaneveduygusaliken,Orfizm,gelimi,gözdengeçirilmi,ayrntlveente
lektüelyanolanbiröretidir.Ortakyönlerideçokfazladr.Herikisideayntan
rya,Dionysos’aodaklanmlardr.Ölümsüzlüühedeflemilerdirveayinlerlebu
hedefeulamaya çalmlardr.Tüm bunlarla birlikte Orfizm’iDionysoskültün
denayranenbarizfark,Orfizm’inhayatçilelibirbakaçsylayorumlamasdr37.
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
Walker, age, s. 110.
Can, age, s. 227.
Godwin, age, s. 23.
Can, age, s. 227.
Moore, age, s. 57.
Afar Timuçin, Düünce Tarihi, Bulut Yaynlar, stanbul, 2002, s. 223.
Frederick Copleston, A History of Philosophy Greece and Rome, Continuum Publishing, New York, 1946, Cilt. I, s. 15.
Locke, age, s. 12.
Karsten Friis Johansen, A history of Ancient Philosophy:from the Beginnings to Augustine, Routledge Publishing, Londra, 1998,
s. 15.
Willoughby, age, s. 65.
112 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3
Yunanllarn ana dini olma baarsn elde edememesine ramen, Yunanllar
arasndarenklifelsefitartmalarayolaçmtr.Orfizm,Yunandüüncedünyas
nnkalplarnkrarak,yenibirsayfaaçmalarnanedenoldu.Odönemdezihinler
debirmayavazifesigörerek,düünceleriniiçinyenibirdürtüoluturdu.M.Ö.6.
yüzyldaYunanllarnönündeikiyolvard:onialfizikçilerintakipettiirasyonel
düünce ve aratrma, dieri ise Orfizm’in iaret ettii mistisizm38. Bu iki akm,
ayrayrmecralardanaksabile,birçokkezyenibireyoluturmakiçinbiraraya
gelmilerdir. Orfizm’in nerede balad tam olarak bilinmiyor. Delphoi, Thebos
ve Atina önemli merkezleridir39. Bazlar talya’nn güneyinde Sicilya’daki
Kamarina,SyrakuseveKroton’uönemlimerkezleriolarakdeerlendiripKroton’u
daanavatanolaraktanmlar40.YayldyeriseAtina’dr.
Odönemdeyaygnolanpoliteistdüünceyekarçkarakpanteizmdüünce
sini ortaya koyar. Orfizm inancnda tanr tektir ve hangi form ve ekilde olursa
olsun evrenseldir. Birçok Orfik metinde Zeus tek bir tanr olarak nitelendirilir41.
Bilindii üzere Dionysos, Zeus’un Semele’den doma oludur. Bir rivayete göre
Dionysos’uHera’nnemrineuyarakTitanlarparçaparçaedipetleriniyemilerdir.
Bu srada Athena çocuun kalbini alp Zeus’a ulatrmay baarmtr. Zeus’un
baldrndasakladvetanrnnölümsüzcevherinitekiledenbukalptenikincibir
Dionysos dünyaya gelmitir42. Zeus oluna yaplan bu davran cevapsz brak
mam, onlar yldrmlaryla yakp kül etmitir. Dionysos’u yiyip yutmu olan
TitanlarnkülleriiçerisindeDionysos’tanbircevherkalmtr.Orfiköretiyegöre,
insanolu bu küllerden meydana gelmitir. Burada düalist bir düünce oluur43.
nsanolunda Dionysos’tan gelen tanrsal bir öz olduu gibi, Titanlardan gelen
maddeselvegünahkârbiryapdavardr.Bunagöreinsan,YerileGök’ün,Titan
larlatanrlarnkarmndanmeydanagelmitir.talya’nngüneyindebulunanbir
tablette buna benzer ifadeler vardr: “Ben yldzlarla kapl gökyüzü ile topran
çocuuyumfakatbenimrkmcennettengelir.Kendiniziböylebilin.”44Buifade
lerde insann düalist yaps ortaya çkyor. nsan bedeni topraa, ruhu ise kutsal
bir kökene dayanmaktadr. Orfik öretiye göre insan, düalist yapsnn tanrsal
yönünütemsiledenruhunun,Titanlaradayananbedenindenkurtulupözgürlüe
kavumasnbeklemektedir.EzelisaadetiyakalayabilmekiçinDionysos’unçektii
çileninbenzerleriniçekmekvebirtakmdünyevieylerdenkaçnmakgerekmek
tedir.ÖlümdensonraruhHades’egitmeyemahkûmdurveburadabakabirbe
denebürünerekbellibirsüremisafirkalr.Buyazg,ilediigünahlarnbirsonu
cudur.BöylebiryazgylakarlamamakiçinOrfiköretininçizdiiyolharitasn
38
39
40
41
42
43
44
Eduard Zeller, Outlines of the History of Grek Philosophy, Routledge Publishing, 2001, s. 17.
Moore, age, s. 53.
Moore, age, s. 53.
Moore, age, s. 54.
Turhan Yörükhan, Yunan Mitolojisinde Ak, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, 2000, s. 98.
Moore, age, s. 55.
Moore, age, s. 55.
2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 113
takipetmekgerekir.Etyenilmemesi,kanaktlmamas,yumurtavebaklagillerden
kaçnlmas,yünlüelbisegiyinilmemesivehattabunlaragömülmemesiöretiler
denbazlardr45.Heredotos,ölümleilgiliolarakOrfizm’iveMsradetlerinikar
latrrkenunlarnaltnçizer46:
OrpheusveDioysosdinlerindedaaynyasaklararastlanrkibunlardakaynaklarn
zatenMsr’danvePisagorasçlardanalmlardr.Budinlerdeolanlaryüniçindegömül
mekhakknasahipdeillerdir.
Butablolarailaveteninisiyeveayingibiritüellervardr.Tümyaplanbuey
lemler bedende hapsolunan ruhun günahtan arndrlmasn amaçlar ve birbiri
ardna yaplan inkarnasyonlarla bu ileme devam edilir. Cehennemde kal bir
kefaret ve arnma sürecidir. Cehennemdeki süresi dolduktan sonra dünyadaki
derecesinegöreyenibirbedendevücutbulur.Buvücutbulma,herzamaninsan
eklinde olmayp, at, koyun, köpek ve ku gibi hayvanlarda olabilir47. Liz Locke
“Orpheus ve Orfizm” adl eserinde Orfizm’in öne çkan özelliklerini u ekilde
sralar48:
Tektanrinancnayönelme
eytannvarlnkabuletme.
Ruhunbedendenayrlabileceiniiçerme.
Ruhunölümsüzlüünüileme.
Günahnkaltsalolduunuvurgulama
nisiyeolanlaraödül,olmayanlaracezaverenbirötedünyaanlay.
Kanaktmayreddetme.
Münzevibirhayat.
OrfizmvePisagorculuk(Pythagorizm)ayndüünceninerilvediilformlar
olarakaddedilebilir.Birisindegörselvefantastiköelervarken,dierindeiseras
yonelvebilimselöelervardr.Biri,kiiselarnmayacevapverirken,dieridevlet
vetoplumungereksinimlerinecevapverir.Birisafiyet(arlk)vekirlenmekorkusu
iledoluyken,dierimülkidüzenveerdemingayesinidüzenler.Birindenedamet
duyanbirçilekelieyönelivarken,dierindekendinisanatüzerindeifadeeden
etik bir kültürün kararl disiplini vardr. Orfizm’e inananlar arasnda üyeleri bir
arayagetirenbirdinkardeliivarken,Pisagorbirlikteliiyarpolitik,övalyevari
birtarzdr.Orfizm,matematikselveastronomikaratrmalarhesabakatmaziken,
Pisagorculuk,kozmogoniveteogonitartmalarndanuzakdurur.Tümbusayd
mzfarkllklararamen,buikiayrdüüncearasndatekbirpotadaeriyebilecek
kadararalarndagüçlübiruyumvardr49.Pisagorculuu,Orfizm’inmirasçsola
rak görüp, Orfizm’i felsefi bir akm olarak ta telakki edenler vardr50. Talardan
45
46
47
48
49
50
Moore, age, s. 56.
Heredotos, Heredot Tarihi, çev. M.Önen, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, stanbul, 2004, (II–81) s. 114.
Moore, age, s. 57.
Locke, age, s. 12.
T. Gomperz, Greek Thinkers-A history of Ancient Philosophy, translated by. L. Magnus, Gomperz Press, 2008, s. 123.
Copleston, age, s. 32.
114 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3
tanrlarahereyietkileyenOrpheus’unliri,insanlarnduygularnhareketettirme
adna,Pisagor’unelindebilimselbirenstrümanadönümütür.Orpheusbirozan
ken,Pisagorbirentelektüelvearatrmacdr.Pisagorsadecemüziikullanmakla
kalmayp,nasl ilediini aratrpüzerinedeneyler yapm vesonuçlarn mate
matikselformüllerletantmtr.Hernekadarmüritleriürettiifikirleritamamen
ona balasalar da, yurtdnda kald dönemlerde Memphis ve Babil’in bilge
adamlarndanetkilenmitir51.Pisagor’unortayaatttezler,yurtdndaörendii
bilimselöretilerleyerelolanOrfizm’inharmanlamasdr.Oluanbusentez,Av
rupa’dakiilkfelsefeokulununtemelleriniatmtr.Orfizm’deolantümvarlklara
sevgiyleyaklamaPisagorcularadageçmitir52.
Platon’da da Orfik düüncenin izleri görülür. Kratylus adl eserinde bedeni,
ruhuhapsedenbirhapishaneolarakgörürveruhungücüneolaninancnbelirtir.
Dramatist sanatç Euripides, Kretans adl oyununda Orfik izler görülür.
Hippolytus adl oyununda ise tipik ve tutarl bir Orfik hareketi çizer. Pindar’n
iirlerindeOrfizm’inölümsüzlüktemalarnarastlanr.Orfiköretileringörüldüü
birdierkiiiseantikYunankomedyasnnustaismiAristophanes’tir53.
IV.ORFZMVEHRSTYANLIK
Tarih,YahudiHristiyanl’nGrekHristiyanl’ndanayrr.BirincisindeHz.
sa merkezli olaylar Yahudi bölgesinde cereyan ederken, ikinci aamasnda
Hristiyanlk peygamberi olan Hz. sa’y terk edip, Grek bölgesinde geliir54. Hz.
sa“Jesus”diyeadlandrlrken,Paul’unöretilerininyounolduuveGrekböl
gesinde gelien dönemde Hz. sa “Christ” olarak adlandrlr55. St. Paul var olan
dinisistematikhalegetirip,formülatörüolmutur.St.Paul,liberalvemuhafazakâr
açdanolmaküzereikiçerçevedenincelenir56.St.Paul’uliberalaçdananalizeden
birinci görüün düünce sahiplerinden F. C. Baur’a göre, St. Paul’un üzerindeki
Helenistik etki, Platon’un öretilerinden esinlenerek bu hale gelmitir57. Liberal
akmnikincidüünceokulunagöreisefelsefietkireddedilmemeklebirlikte,Grek
dünyasnn gizemli dinlerinin arl vurgulanr. St. Paul’u geleneksel bir çizgi
dorultusundainceleyenmuhafazakârgörüegöreise,Helenistikakmlarnetkisi
darbirçerçevededir.Prof.ClemenHristiyanlklamistikdinlerarasndakibalar
kendi tespit ettii kriterlere göre deerlendirmi58 ve Hristiyanl etkileyen gi
zemlidinlerianalizetmiveOrfizm’ienetkinmistikdinolarakbelirtmitir.Dier
mistikdinlerortayaçkyadamekânolarakHristiyanl’açokuzaktrlar.Bazla
51
52
53
54
55
56
57
58
Godwin, age, s. 32.
Godwin, age, s. 32.
Willoughby, age, s. 66.
Vittorio Macchioro, Orphism and Paulinism, the University of Chicago Press, he Journal of Religion, Cilt. 8, No. 3, 1928, s. 337.
Macchioro, age, s. 337.
Macchioro, age, s. 338.
Macchioro, age, s. 337.
Macchioro, age, s. 340.
2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 115
rnnçknoktasHristiyanlk’tanoldukçasonradr.BuetkileriYahudibölgesinde
gelienHristiyanlk’tabulmakimkânszdr.
ErkendönemHristiyanlktaOrpheusveHz.saarasndakarlatrmayaplr.
Her ikisi de, var olan dini yeniden düzenlemek için gönderilen yar tanrlardr.
Herikiside,sevdikleriniebediölümdenkurtarmakiçinötedünyayagitmilerdir.
Orpheus,Eurydice’yigetirmeyegiderken,M.S.kinciyüzyldanitibarenoluanve
ncil’degeçmeyenbirdüünceyegöreHz.saEskiAhit’ineskikurucularngetir
meye çalmtr59. Her iki dinin öretileri de, dünyada ki yaama bal olarak
ruhunölümsüzlüüneiaretetmilerdir.Herikiside,düzenledikleridinleriuru
na ac bir ekilde hayatlarn feda etmilerdir. Hristiyanlk’ta Hz. sa kurbanlk
kuzu tasviriyle insanln günah için kendini kefaret kurban olarak sunarken,
Orfizm’deOrpheus,Dionysosritüellerindeparçalanaraköldürülür60.Hristiyanlk
veOrfizm’deinananlar^,budünyadakiheveslerindenötedünyainancbilinciyle
vazgeçmilerdir61.Herikiside,erdemlibirhayattercihedip,birçokdünyevihaz
dankendilerinimahrumedip,sosyalçevreleriyletersdümülerdir.Herikiöreti
desadecekendirkveçevrelerinedeil,yabanc,kendirklarndanolmayanlarla
da iletiim halinde olmulardr. Hristiyanlk’ta vaftiz ile günahlardan arnmann
karl Orfizm’de mutluluk veren Orfik inisiyelerlerdir. Bu kutsamalar sonucu
OrfizmöretisineinananlarTitanlardangelenkarakterlerindenarnp,iyiliitem
sil eden Dionysos karakterine bürünürken, Hristiyanlkta ki vaftizle maddeden
arnlp,manaâleminegeçiyaplr62.OrfizmveHristiyanlktagünahbireyselbir
suçolmayp,bedendebakabirgünahnsonucuolarakdoutanvarolan,aa
laycvekurtulmasgerekenbirdurumdur.Orfizm,muhtemelenAvrupa’dayada
tümdünyada,içerisinde“Hristiyan”öretileribarndran,ötedünyavaadiylebu
dünyadakipratiinidüzenlemeimkânverenilköretidir63.St.Paul’unöretile
riyle, Orfik antropoloji ve soteriolojisi (Hz.sa’ya iman ederek kurtulma öretisi)
arasndabenzerliklervardr.Hz.sa,Tanrtarafndanyenidendünyayagönderi
lirken, Zagreus, Zeus tarafndan yeniden diriltilip, yeniden dünyaya gelir64.
Orfizm’in özü Zagreus’un mitolojik hikâyesine dayanmaktadr65. Bu mitolojiye
göre Zeus ve Persephone’nin olu Zagreus, Titanlar tarafndan öldürülmütür.
Zeus, yldrmlaryla Titanlar yok ettikten sonra, Zagreus’un kurtulan yüreini
yemi ve ikinci Dionysos’u yaratmtr. Bu mit, Hristiyanlk dönemine kadar
Orfizm’in temel noktasn oluturmutur. Orfizm’i teolojik olarak incelediimiz
zamanbeanaunsurönplanaçkar66.
1Zagreus,Zeus’unoludur.
59
60
61
62
63
64
65
66
Godwin, age, s. 24.
Godwin, age, s. 24.
Godwin, age, s. 24–25.
Macchioro, age, s. 348.
Godwin, age, s. 25.
Macchioro, age, s. 348.
Macchioro, age, s. 341.
Macchioro, age, s. 341–342.
116 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3
2Zagreus’uTitanlaröldürmütür.
3Zeus,Zagreus’utekrarhayatadöndürmütür.
4Zeus,Zagreus’ugökyüzüneyükseltmitir.
5Zeus,Zagreus’abirkrallkvermitir.
Bu mitsel figürler, St. Paul’ un hazrlad Hristiyanlk amentüsünde yer al
mtr.OdönemdebirçokkiitarafndanDionysos(Zagreus)’unyenidendirilme
sigerçekolarakaddedilmiveOrfikteolojisindeZeusveDionysos,babaveoul
olarak telakki edilmitir67. Dionysos ve Hz. sa arasndaki bu tekabüliyet ilk
hristiyanlar tarafndan da kefedilmi ve eytann ii olarak alglanmtr. Justin
Martyr,bubenzerliiuekildetanmlar68:
Hz. sa’nn gelecekte yeniden yeryüzüne gelecei peygamberler tarafndan bilindii
için,antikozanlarnyorumlayclar,airlerinkinebenzeyenekildefabllardadilegetirilen
KurtarcileuyumluolarakZeus’unolunuuydurdular.
Hristiyan apolojistleri, Hz. sa’nn yeniden geliini, Tevrat’n ilk be kitabn
oluturan Tekvin bölümünde geçen Yakup Peygamberin kehanetiyle benzerlik
kurarlar69.Justin’egöreMesih’ingeliiveDionysosfigürübuayettenetkilenmi
tir70veDionysos’unhayat,parçalan,yenidendiriltilmesivegökyüzüneyüksel
tilmesibumetindenetkilenerekolumutur
V.SONUÇ
Mistik arnma, ruh göçü ve ruhun ölümsüzlüü temel noktalar olan
Orfizm71her ne kadar Msr ve Hindistan’dan çktna dair söylentiler olsa bile,
buralardangeldiinedairkuvvetlibirdelilyoktur72.Dionysoskültüilealakaldr
ve Yunanistan’a Trakya’dan gelmitir. Hristiyanlk, Yunanistan’da yaylmadan
önce karsnda büyük bir ala her tarafa yaylm olan Orfizm’i bulur. Orfikler,
Yunanistan’n ilk felsefecileridir. Orfizm, Platon, Pisagor gibi Yunan dünyasnn
önde gelen felsefecilerini etkilemi, Heredotos, Euripides ve Pindar gibi pek çok
yazarn eserlerinde karmza çkmtr. St. Paul öretisiyle yeniden ekillenen
Hristiyanlkta birçok özelliinin görülmesi tartma konusu olmutur. Orfizm,
içinde birçok Hristiyan öretisiyle benzerlik kurabileceimiz özelliklere sahiptir.
Tek tanrl dinlerde gördüümüz, bu dünyadaki yaaymza bal olarak öte
dünyada ki konumumuzu belirleyen öreti, bu mistik dinde de görülmektedir.
Düalistbiryapyasahipolmas,bugünbirçokdindegördüümüzötedünyaanla
ynvepanteizmdüüncesinibarndrmas,birpagandiniolarakdikkatçekmek
tedir. Mitolojik olarak karmza çkan Orpheus ve Eurydice arasndan yaanan
67
68
69
70
71
72
Macchioro, age, s. 342.
Macchioro, age, s. 342.
Tekvin 49.10: Sahibi (Mesih) gelene kadar Krallk asasn Yahuda’nn elinden çkmayacak. Yönetim hep O’nun soyunda kalacak.
Uluslar O’nun sözünü dinleyecek.
Macchioro, age, s. 343.
Roy Macleod, The Library of Alexandria: a Center of Learning in the Ancient World, Taurus &Co. Ltd, London, 2005, s.145.
Nilsson, age, s. 217.
2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 117
akiseunutulmazakhikâyeleriarasndakiyerinialmtr.Orpheus’unda,ta,
insanlarvehattayeraltndakitanrlardahietkilemesimüziingücününtarihteki
ilksahnelerindendir.
118 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3
KAYNAKÇA
Bikerman,E.,TheOrphicBlessing,JournaloftheWarburgInstitute,Cilt.2,No.4,1939.
Can,Sefik,KlasikYunanMitolojisi,nklâpyaynevi,stanbul.
Copleston, Frederick, A History of Philosophy Greece and Rome, Continuum Publishing, Cilt. I,
NewYork,1946.
Godwin,Joscelyn,TheGoldenThread:TheAgelessWisdomoftheWesternMysteryTraditions,Quest
books,Amerika,2007.
Gomperz,T.,GreekThinkersAhistoryofAncientPhilosophy,translatedby.L.Magnus,Gomperz
Press,2008.
Heredotos,HeredotTarihi,çev.M.Önen,TürkiyeBankasKültürYaynlar,stanbul,2004.
Johansen, Karsten Friis, A history of Ancient Philosophy:from the Beginnings to Augustine,
RoutledgePublishing,Londra,1998.
Linforth,IvanM.,TransactionsandProceedingsoftheAmericanPhilologicalAssociation,John
HopkinsUniversityPress,Cilt.62,1931.
Locke, Liz, Orpheus and Orphism:Cosmology and Sacrifice at the Boundary, Folklore Forum 28:2,
1997.
Macchioro, Vittorio, Orphism and Paulinism, the University of Chicago Press, the Journal of
Religion,Cilt.8,No.3,1928.
Macleod,Roy,TheLibraryofAlexandria:aCenterofLearningintheAncientWorld,Taurus
&Co.Ltd,London,2005.
Mead,G.R.S.,Orpheus,KessingerPublishing,2007.
Moore,CliffordH.,ReligiousThoughtsoftheGreeks,KessingerPublishing,Nisan,2003.
Nilsson,M.P.,EarlyOrphismandKindredReligionMovements,TheHarvardTheologicalreview,
CambridgeUniversityPres,Cilt.28,no.3,1935.
Riess,E.,TransactionsoftheAmericanPhilologicalAssociation,TheJohnHopkinsUniversityPress,
Cilt.26,1895.
Timuçin,Afar,DüünceTarihi,BulutYaynlar,stanbul,2002.
Walker,D. P.,Orpheus: The Theologianand RenaissancePlatonists,Journal of theWarburgand
CourtauldInstitutes,Cilt16,No.1/2,1953.
Willoughby, H. Rideout, A Study of Mystery Initiations in the GraecoRoman World, Forgotten
Books,2007.
Yörükhan,Turhan,YunanMitolojisindeAk,TürkiyeBankasKültürYaynlar,2000.
Zeller,Eduard,OutlinesoftheHistoryofGrekPhilosophy,RoutledgePublishing,2001.