PDF - yenifikirdergisi.com

Transkript

venifikir
v
yıl / ye a r/ ja h r
: 6
sayı / num ber / nr:15 Tem m uz-A ralık 2015 / Ju ly - D ecem ber 2015
issn:1308-9412 w w w .yenifikirdergisi.coi
Arap Yönetim Tarzı ve Türk Yönetim Tarzı Üzerindeki Etkisi
A ra bic M anagem ent Style and Its Effect on Turkish M anagem ent Stı/le
Feyzullah EROĞLU
Devlet Yönetimi ve Entelektüel Akıl
State M anagem ent and Intellectual M in d
M esut MEZKİT
Televizyona Yansıyan "Kadınlık" -"Erkeklik" İdeali ve Yeniden Üretilen Roller
The id ea l O f " M an h oo d " -" W om an h oo d " R eflectin g Ö ver
T he Television A n d The R ep ro d u ced R oles
Hüsamettin İNAÇ
Emel ÇOKOĞULLAR
Nükleer Enerji: Türkiye ve Dünya Ölçeğinde Bir Değerlendirme
N uclear Energy: An Evaluation ofT u rkey and W orld Scale
İsa Ç E L İK
A li Ç E K E R
R auf BELG E
Orhan Pamuk'un 'Kafamda Bir Tuhaflık' Romanı'nda Yerellik ve Geleneksellik
E ocalism A n d T raditionalism in O rh a n P a m u k 's 'A S tra n g en ess in M y M i n d '
Ali BUDAK
A dvantages of Sym biotic O rganization Form s:
A R esearch on C om panies O perating in a Shopping C entre in Ç anakkale
Sim biyotik
O rganizasyon
B içim lerin in
Avantajları:
Ç anakkale'de
B ulun an
Bir A lışveriş M erkezinde Faaliyet Gösteren İşletmeler Üzerine Yapılan Bir Araştırma
Ozan KAYA
Serhat HARMAN
Ebru KANYILMAZ POLAT
Y ön etici ve İşgören lerin Ö rgü tsel A d alet A lgıları Ü zerine B ir A raştırm a
A Study on the Administrators and Employees' Organizational Justice Perceptions
Öncü Yanmaz ARPACI
15
Mutlu ARMAN
y e n i fi ki r S .A JV I
Y en i F ik ir Strateji A ra ştırm a M e rk ezi
"A y d ın 'm İlk Strateji A raştırm a M e rk e z i"
yeniTikır
A Y D IN
^
1
^
\
1
^
H A B F .R
g o n ç vo g e n i ş d u ş u n o n lo r için
w w w .y e n ifik irh a b e r.c o m
venifikir
w w w .y e n ifik ir d e r g is i.c o m
yenifikir
d e r g is i y a y in l a r i
(YFD)
yenifikir
h a b e r a ja n si
' (YHA)
İ l e t i ş i m I A d n a n M e n d e re s B u lv a rı,G ü z e lh is a r M a h a lle s i 3 7 . S o k a k N o : 5 K a t : lA Y D IN
e-posta: [email protected] 0256 214 48 21/0541 214 48 21
ULUSLARARASI
fikir
H A K E M L İ A K A D E M İ K FİKİR A R A Ş T I R M A DERGİSİ
in t e r n a t io n a l jo u r n a l of a c a d e m ic r e s e a r c h a n d s tu d ie s / in t e r n a t io n a ! a k a d e m is c h id ee fo rs c h u n g s z e it s c h r if t
ULUSLARARASI HAKEMLİ AKADEMİK FIKIR ARAŞTIRMA DERGİSİ
International Journal of Academic Research and Studies
Yıl/Year: 6 Sayı/ Issue: 15 Temmuz - Aralık 2015 / July - December 2015
ISSN:1308-9412
KURULUŞ TARİHİ
THE DATE of FOUNDATION
www.yenifikirdergisi.com
: 26 NİSAN 2009
: 26 APRIL 2009
Yılda İki defa; 28 Aralık -28 Temmuz aylarında yayınlanır.
Publishing twice a year : 28th December-28th July
SAHİBİ/OWNER
Gönül ŞAHİN MEZKİT
YAYIN KURULU /EDITORIAL BOARD
Mesut MEZKİT
Gönül ŞAHİN MEZKİT
GENEL YAYIN YONETMENİ/EXECUTIVE EDITOR
Mesut MEZKİT
Doç. Dr. Celaleddin SERİNKAN
Yrd. Doç. Dr. İsa ÇELİK
EDİTÖR/ASSOCIATE /EDITOR
Süleyman Faruk GÖNCÜOĞLU
Süleyman Faruk GÖNCÜOĞLU
Mükerrem KÜRÜM
YAYIN KOORDİNATÖRÜ/YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Rabia ÇAKI
Rabia ÇAKI
Cengiz ALTINTAŞ
Davut TÜRKSEVER
YAYIN KURULU BAŞKANI/ HEAD OF EDITORIAL BOARD
Mesut MEZKİT
GRAFİK-TASARIM/GRAPH DESIGN BY:
Rabia ÇAKI
AKADEMİK DANIŞMAN/ ADVISORY OF ACADEMIC
Doç. Dr. Celaleddin SERİNKAN
BASKI/PRESSED BY: Detay Fotokopi
Zafer Mahallesi 127 Sokak No:2/B AYDIN
TLF.: 0 256 215 37 30
REKLAM VE İLETİŞİM ADRESİ/COM M UNICATION
AYDIN: Adnan Menderes Bulvarı. Güzelhisar Mahallesi 37. Sokak N o:5 Kat:1 AYDIN TLF.: 0256 214 48 21
İSTANBUL: Otağtepe Caddesi Timuçin Sokak Ekmekçioğlu Recidence No:1D: Anadoluhisarı/BEYKOZ/İSTANBUL
w w w .yenifikirdergisi.com www .kulturtarihi.org El-mek(e-Mail): [email protected]
i n f o @ y e n i f i k i r d e r g i s i. c o m
ISSN:1308-9412
n ifik ir
y il
6
saye ıs
ı
D ER G İ H A K E M V E D A N IŞ M A K U R U L U
BOARD OF RIVIEWERS
Prof. Dr. Abdullah İLG A Zİ.................................................
Dumlupınar Üniversitesi/ Unıversity
Prof. Dr. A hm et N A H M ED O V .........................................
Adnan Menderes Üniversitesi/University
Prof. Dr. Ayşe Ü ST Ü N ..........................................................
Uşak Ünviversitesi /Unıversity
Prof. Dr. Akif FA RZALİYEV................................................
St.Petersburg Devlet Üniversitesi/ Unıversity
Prof. Dr. Bekir D E N İZ ..........................................................
Akdeniz Ünviversitesi/Unıversity
Prof. Dr.Cemal YURGA ........................................................
İnönü Üniversitesi/ Unıversity
Prof. Dr. Duran N E M U T L U ...............................................
Emekli Öğretim Görevlisi/ Retired Lecturer
Prof. Dr. Fatim a MATOS ...................................................
Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto /Unıversity
Prof. Dr. Fatim a OUTEIRINHO ......................................
Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto/ Unıverstıy
Prof. Dr. Feyzullah EROĞLU ............................................
Pamukkale Üniversitesi/Unıversity
Prof. Dr. Hakkı Ö N A L ..........................................................
Dokuz Eylül Ünviversitesi /Unıversity
Prof. Dr . Hüsamettin İNAÇ .............................................
Dumlupınar Üniversitesi/University
Prof. Dr. İsmet BA RA N .........................................................
İstanbul Üniversitesi//Unıversity
Prof. Dr. Maria DE FATIMA MORINHO .....................
Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto/Unıversity
Prof. Dr.Maria DO NOSCİMENTO ...............................
Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto /Unıversity
Prof. Dr .Mehmet MARANGOZ .....................................
Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi/University
Prof. Dr . Mesiağa Mehemmedi Ahm ed .......................
Azerbaycan Bilimler Akademisi/ Academ y
Prof. Dr.Orhan OKAY .........................................................
Prof. Dr.Salih TUĞ ................................................................
Prof. Dr. Yusuf DEVRAN ..................................................
Yeditepe Ünviversitesi /Unıversity
Prof. Dr.Yücel OĞURLU .....................................................
Beykent Üniversitesi /Unıversity
Prof. Dr. Zulmira SAUTOS ...............................................
Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto/ Unıversity
Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr..Ali ELEREN ..........................
Türkiye Kırgızistan Manas Üniversitesi/University
Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr.Bahri ERSOY .........................
Afyon Kocatepe Ünviversitesi/University
Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr Celaleddin SERİNKAN .....
Türkiye Kırgızistan Manas Üniversitesi/University
Doç. Dr. Assoc.Prof. Dr.Dilşen İNCE ERDOĞAN ....
Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr .Doğan KUTUKIZ ...............
Muğla Üniversitesi/University
Doç. Dr.Assoc. Prof. Dr.Esin BARUTÇU
Pamukkale Üniversitesi/University
.....................
Doç. D r./ Assoc.Prof. Dr.Hüseyin ÜRETEN ...............
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Mehmet ÖNAL ..................
İnönü Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .M uammer ZEREN LER ...
Selçuk Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .M uham met ERAT .............
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Mustafa Erkan ÜYÜM EZ
Anadolu Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Mustafa GÜLER ................
Afyon Kocatepe Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Sadık KARTAL ..................
Mehmet Akif Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Süleyman İNAN ................
Pamukkale Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Süleyman UYAR ...............
Akdeniz Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Süleyman KIZILTOPRAK
M imar Sinan Güzel Sanatlar Ünv./University
2
yenifîkir
yil
6
sayi:
15
D E R G İ H A K E M V E D A N IŞ M A K U R U L U / BOARD OF RIVIEWERS
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Şaban O RTA K .................................................. A fyon K ocatepe Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Talip K A RA K A YA ......................................... D um lupınar Üniversitesi/University
Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Turgay UZU N
................................................. Muğla Ünviversitesi/University
Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A li SATAN ................................................. M arm ara Üniversitesi/University
Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A bdülkadir Y A L D IR .................................Pam ukkale Üniversitesi/University
Yard. Doç. Dr./ Asst.
Prof. D r.A dil Adnan Ö ZTÜ RK ......... A dnan M enderes Üniversitesi/University
Prof. D r.A li TAŞ ..................................... M ehm et A kif Ersoy Üniversitesi/University
Prof. D r.A rzu C A K İN BER K .............. Tunceli Üniversitesi/University
Prof. D r.A rzu G ÜRD OĞ AN ................ Muğla Üniversitesi/ U niversity
Prof. D r.A ydın SARI ............................. Pam ukkale Üniversitesi/University
Prof. Dr. Bekir SA VA Ş ..........................Kocaeli Üniversitesi/University
Prof. D r.Erdinç YÜ C EL ........................ Selçuk Üniversitesi/University
Prof. D r.G ünver GÜNEŞ ..................... A dnan M enderes Üniversitesi/University
Prof. Dr. Halil M U T İO Ğ L U ................. A dnan M enderes Üniversitesi/University
Prof. Dr. Halil İbrahim H A K SEV ER ....... U şak Üniversitesi/University
Prof. D r.H ans W ERN ER SC H M D D T ..... G oethe Enstitüsü/Institute
Prof. D r.H ilm i D EM İRK A YA ............ M ehm et A kif Ersoy Üniversitesi/University
Prof. D r.H ülya Y A LD IR ...................... Pam ukkale Üniversitesi/University
Prof. Dr.İsa Ç E LİK .................................M uğla Üniversitesi/University
Prof. Dr.İsm ail TOSUN
Prof. Dr.Kazım Ç E LIK .......................... Pam ukkale Üniversitesi/University
Prof. Dr. M ustafa BA Y H A N ................. Pam ukkale Üniversitesi/University
Prof. D r.M ustafa BIYIK LI ................... D um lupınar Üniversitesi/Unıversity
Prof. Dr. N eslıhan COŞKU N K A RADAĞ ................ Çukurova Üniversitesi/University
Prof. D r.O zan KAYA ............................. Muğla Üniversitesi/University
Prof. D r.Selahattin AVŞA RO Ğ LU ... Selçuk Üniversitesi/University
Prof. D r.U ğur K ILIN Ç .......................... M ehm et A kif Ersoy Üniversitesi/University
Prof. D r.Yasin BİLİM ............................ N ecm ettin Erbakan Üniversitesi/University
Prof. D r.. Zubeyir BA Ğ C I .................... Pam ukkale Üniversitesi/University
........................Süleym an Dem irel Üniversitesi/University
(ünvan ve isim sırasına göre yazılmıştır./ by academic title the names listed and alphabetically)
15.Sayımızda Katkıda Bulunan Hakemler
Prof. Dr. Birol A K GÜ N ...................................................................................... N ecm ettin Erbakan Üniversitesi/University
Prof. Dr. Ergün Y IL D IR IM ............................................................................ Marm ara Üniversitesi/Unıversity
Prof. Dr. Oğuz C E B E C İ................................................................................. Yeditepe Üniversitesi/Unıversity
Doç. Dr. Kadir G Ü L E R ................................................................................. Dum lupınar Üniversitesi/Unıversity
/jetArşivleri
SİS o s
^ A k a d e m i k D iz in
V
Akademik Türk Dergileri İndeksi
tarafından taranmaktadır.
yenifîkir
YIL: 6
SAYI: 15
3
MAKALE YAYIM VE YAZIM KURALLARI
INFORMATION FOR AUTHORS/and EDITORIAL
RULES FOR SUBMITTING MANUSCRIPTS
*Yeni Fikir dergisi iki dilde yayın yapan uluslararası sosyal bilimler
bir dergidir.
*Yeni Fikir dergisinin akadem ik yazıları hakem lidir.
*Akadem ik tarzda yazılan araştırm a ve incelem e yazıları ilgili
hey'etlerin tetkikinden sonra yayım lanabilir.
*Hakem Kurulu yayım düzeni w w w .yenifikirdergisi.com adresinden
incelenebilir.
*Yeni Fikir dergisi gizli hakem lilik prensibini esas alm ıştır.
*Hakem heyetine gönderilen yazının yazarının ismi gönderilm ez.
*Hakem ler, birbirinden bağım sız olarak yazıyı inceler ve raporlarını
ona göre verirler.
*Dergiye gönderilen m akalelerin m etni Palatino Linotype 10 punto,
te k aralıklı olarak, iki yana yaslı, paragraf öncesi ve sonrası 6 nk
boşluk bırakılm alı ve m akale başlığı ilk harfleri büyü k ve ortalanm alıdır.
*Yazar/yazarların isim ve soy isim leri,e-posta adresleri başlığın
altında ortalanm ış olarak yazılm alıdır. Unvan, kurum ve e-posta
adresleri için özel dipn ot için yıldız " * " işareti eklenm eli ve sayfanın
altına bilgiler yazılm alıdır.
*Öz , Abstract ve Kaynakça kısmı (ilk harfler büyük) Palatino
Linotype 11 punto ve te k aralıklı olm alıdır. Türkçe B aşlık ( İlk
harfler büyük diğerleri küçük harf-italik) Palatino Linotype 18,
İngilizce B aşlık (İlk harfler büyük diğerleri küçük harf-italik) Palatino
Linotype 16, Şekiller ve tablolar, 10 punto ve te k aralıklı olm alıdır.
Bunlarda 6 n k boşluk bırakılm ayacaktır. Bölüm ve A lt Bölüm ler,
norm al rakam larla num aralandırılır. Bu düzenlem ede, bölüm ler
sırasıyla 1, 2, 3, .. (Kalın yazı tipi, B ü yük harflerle, 13 punto).
şeklinde num aralandırılırken, alt bölüm ler ve onların da altındakiler
için norm al rakam lar 1 .1 ., 1 .2 ., 1 .3 (Kalın yazı tipi, ilk harfler
büyük, 12 punto ) , . ..., 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3 (Kalın yazı tipi ,ilk
harfler büyük, 11 punto ) , . . . . 1.1.1.1, 1.1.1.2, 1.1.1.3, (Kalın
yazı tipi , ilk harfler büyük, 10 punto ), ... gibi birden ço k haneli
olacak şekilde verilir.
*Kaynak gösterim i metin içinde olm alıdır. Eğer dipnotta kaynak
verilecekse Palatino Linotype 9 punto ve te k aralıklı, boşluk bırakıl
m adan verilm elidir. Kaynakçada makaleler: soyisim (büyük haflerle), isim , (yıl), başlık şeklinde devam etm elidir.
* G önderilecek yazılarda sosyal bilim lerde yaygın ve kabul edilebilir
kaynak gösterm e usullerinde (M FL, Harward , Chicago, APA gibi)
herhangi biri, kendi içinde tutarlı olm ak şartıyla kullanılabilir
* Yeni fikir Dergisine gönderilecek yazılar , A 4 boyutunda 15
sayfayı geçm eyecek şekilde düzenlenm elidir.
*Yayım lanm ak üzere gönderilen yazının aynısı veya benzerinin
başka bir yerde yayın lanm am ış olm ası gerekir. Ö zgün çalışm alarda
yazarların, yazının uluslararası bir y erd e (Türkiye dahil) y ayın lan
m adığına dair im zalı beyanını içeren bir belge başvuruya eklenm eli
dir.
*Yazılar belirlenen yazı ölçülerinde 80 gram lık A 4 boyutunda beyaz
kâğıda çıktısı dergi adresine, ayrıca e-posta adresine de gönderil
m elidir.
*Dergi, Türkçe-İngilizce olm ak üzere iki dilde yayın yapacaktır
*Akadem ik yazılar, kom isyonlarım ız tarafım ızdan tercüm e edile cek
tir.
*Çeviri ve incelem e yüküm lülükleri ile hakem heyetine gönderilecek
yazıların yüküm lülükleri yazara aittir..
*Çeviri, incelem e ve hakem heyetine gönderilecek yazıların kargo
yüküm lülükleri yazara aittir.
*Yazarın talebi doğrultusunda ayrıca farklı dillerde de yayım lanabilecektir.(Rusça-Fransızca-Arapça-İspanyolca-İtalyanca gibi)
*Akadem ik yazıların dışında seviyeli yorum , görüş, tartışm alara da
yer verilecektir.
*Yazıların sorum luluğu yazarlarına, reklam ların sorum luluğu da
reklam verenlere aittir.
*Gönderilen yazılar yayım lansın yayım lanm asın iade edilm ez.
*Derginin ve yazarın ism i kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
* Yeni Fikir dergisinde yayınlanacak çalışm aların imlâ ve noktala
m asında yazarın tercihi geçerli olm akla birlikte gerekli görüldüğü
taktirde T D K 'nın kurallarına göre düzeltm eler yapılacaktır.
* Yeni Fikir dergisine gönderilen çalışm aların cevaplanm a süresi 30
gündür. Bu zam an içersinde cevap verilm eyen çalışm alar ulaşm a
mış dem ektir. A kad em ik çalışm alarla ilgili, hakem lerin verdiği
olum lu ya da olum suz görüş, çalışm anın yazarına bildirilir; gerekli
düzeltm eler istenebilir.
* Yeni Fikir dergisinde yayım lanacak polem ik konusu olan çalışm a
larda en fazla 2 kez cevap yazm a hakkı tanınır.
*Yeni Fikir dergisinin bütün yayın hakları Gönül Şahin MEZKİT'e
aittir.Yenifikir Dergisi, w w w .yenifikirdergisi.com
adresinde de
yayınlanm aktadır.
*Yeni fikir is an international bilingual social science journal.
*Academ ical W ritings in the Yeni Fikir are refereed.
*The A cadem ical research w ritings only can be published after the
com m ittee accepts the writings to be published.
*The
C om m itee
Issue
Regulation
Can
be
Learned
at:
w w w .yenifikirdergisi.com
*Yeni Fikir dergisi is based on the secret arbitration principal.
*The W riting th a t sen t to the arbitration board does not include its
w riter's name.
*The arbitrators evalute the w ritings independent from each other.
*Articles sen t to the jo u rn a l m ust be in Palatino Linotype 10 with
single spaced. Both before and after the paragraph m ust be 6 nk
spaced. A nd the first letter of the article's title m u st be upper case
letter.
Author's/authors' nam es and surnam es, e-m ail addresses should be
w ritten centered under the title. For titles, organizations, and em ail addresses, the special footnote ” * " should be added and the
inform ations should be w ritten under the page.
*Abstract, and Reference parts (first letters uppercase) m ust be in
Palatino Linotype 11 punto and m u st be single spaced. Th e T itle in
Turkish (First letters uppercase others lower case and italic) m ust
be in Palatino Linotype 18. T h e T itle in English (First letters upper
case others low er case and italic) m u st be in Palatino Linotype 16
and Shapes and Tables m ust be in 10 punto and single spaced.
T h ese w on 't include 6 n k spaces. Sections and sub sections m u st be
num bered with norm al num bers. In this editing, w hile the sections
are num bered in the order 1,2,3... (in italics upper case and 13
punto) for the sub sections and under them , norm al num bers such
as 1.1,1.2,1.3 (bold font, initial letters uppercase, 12 pu n
t o ) ! . ! . ! . , 1.1.2,1.1 .3 (bold font, initial letters uppercase, 11 pun
to) 1.1.1.1., 1.1.1.2., 1.1.1.3. (bold font, initial letters uppercase, 10
punto) m ust be provided as m ultiple digit.
*Referencing m ust be in the articles them selves. If the w riter
w an ts to reference in footnote, it m u st be in palatino linotype 9
punto single spaced and w ith ou t spaces. Th e articles in the refe
rence m u st follow this order: Surnam e (uppercase) Nam e (year)
Title.
*The w ritings to be se n t to the jo u rn a l may include one of the
referencing m ethods (MFL, Harvard, Chicago) provided th a t it is
co nsisten t w ith itself.
*The w ritings to be sen t to Yenifikir jo u rn a l should be in A 4 size
and m ust not be m ore than 15 pages.
*The w ritings se n t to be published m u st not have been written or
published in a n y other source. In individiual w ritings, authors
should include a paper with th eir sign on it proving th a t the writing
w a s not published in any other journal.
*W ritings typed on A 4 paper w ith 80g, its hard copy should be
posted both to the address of the journal, and to the e-m ail address.
*The jou rn a l is published in English-T urkish. (Bilingual)
*The academ ical w ritings will be transladed by our com m issions.
*The shipm en t responsibilities belong to the w riter itself.
*If the author desires, the w ritings can be published in another
language. (such as Russian, French, Arabic, Spanish, Italian)
*Besides the academ ical w ritings, com m ents, argum ents w ill be
included in the jou rn a l as well.
*The responsibilities o f articles belong to its authors, and the
responsibilities of advertisem en t belong to the ad givers.
*The w ritings se n t w ill not be given back to its author even if it's
published or not.
Th e nam e o f the jou rn al and author can be quoted if referenced.
*The spelling and the punctuation of the w ritings w ill be dependent
on the w riter but if it's required, certain editions can be done.
*The writings th a t sent to the Yeni Fikir jou rn al w ill be answ ered in
30 days. If not, it m eans you r w o rk did not reach us. T h e positive
or negative answ ers w ill be given to its author's. Som e changes
m ay be necessary.
*The polem ical w ritings published on the jo u rn a l can be answ ered
tw ice a t most.
*All rights o f the Yeni Fikir belong to G önül Şahin Mezkit. The
jo u rn a l is also published on w w w .yen ifikirdergisi.com .
4
yenifikir
yil 6
s a y l 15
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
( 7 - 33 )
Arap Yönetim Tarzı ve Türk Yönetim Tarzı Üzerindeki Etkisi
Arabic Management Style and Its Effect on Turkish Management Style
Feyzullah EROĞLU
( 34 - 45 )
Devlet Yönetimi ve Entelektüel A kıl
State Management and Intellectual M ind
Mesut MEZKİT
( 46 - 54 )
Televizyona Yansıyan "Kadınlık" -"Erkeklik" İdeali ve Yeniden
Üretilen Roller
The ideal O f “M anhood"-“ Womanhood" Reflecting Over The Television
A n d The Reproduced Roles
Hüsamettin İNAÇ
( 55 - 68 )
Emel ÇOKOĞULLAR
Nükleer Enerji: Türkiye ve Dünya Ölçeğinde Bir Değerlendirme
Nuclear Energy: A n Evaluation o f Turkey and World Scale
İsa ÇELİK
( 69 - 90 )
Ali ÇEKER
Rauf BELGE
Orhan Pamuk'un 'Kafamda Bir Tuhaflık' Romanı'nda Yerellik ve
Geleneksellik
Localism A n d Traditionalism in Orhan Pamuk's 'A Strangeness in M y
M ın d '
Ali BUDAK
( 91-100 )
Sim biyotik Organizasyon Biçimlerinin Avantajları: Çanakkale'de
Bulunan Bir Alışveriş Merkezinde Faaliyet Gösteren İşletmeler
Üzerine Yapılan Bir Araştırma
Advantages o f Symbiotic Organization Forms: A Research on Companies
Operating in a Shopping Centre in Canakkale
Ozan KAYA
(101-122)
Serhat HARMAN
Ebru KANYILMAZ POLAT
Yönetici ve İşgörenlerin Örgütsel Adalet Algıları
Üzerine Bir Araştırma
A Study on the Administrators and Employees' Organizational
Justice Perceptions
Öncü Yanmaz ARPACI
(124-127)
Mutlu ARMAN
YeniFikir SAM
yenîfikir
YIL:6
SAYI: 15
5
Editörden
Editors's Note
Sosyal Bilimler alanında bir çok
konuyu içeren, gelecek nesillere kaynak
gösterilmesi adına çabaladığımız dergimizin
15.sayısıyla
hazırlarken
karşınızdayız.
Birinci
sayıyı
duyduğumuz heyecanımızı, yeni
sayılarda da yaşıyor, ayrıca dergimizin yurt
dışındaki indekslerde taranması için gerekli
çalışmaları sürdürüyoruz.
Akademik ve fikrî bir araştırma dergi
sini birlikte yürütmenin zorluğu ortadadır. Bu
manada, bir taraftan hakemli yazıların sürece
bağlı olması ve akademik kurallara uymayan
makalelerin reddi, zam an zam an sıkıntılara
sebep olmaktadır. Belli bir emekle kaleme
alınan makalelerin red edilmesi yazarı
açısından zorluklar
durum,
hakemli
olmazlarındandır.
içermektedir.
dergilerin
Am a bu
olmazsa
Araştırma-inceleme yazılarında m aka
le sahiplerinin akademik isim lerle yayım lan
ması talebi, bizi zorlayan konulardandır. Bu
tarz yazılar, hakeme gönderilmeden, yayın
kurulunun oybirliği veya oy çokluğu ile kabu
lünden sonra yayımlanması, akademik sıfatları
gereksiz kılmaktadır. Ancak biz, yine de bu
vasıfları yayımlamaktayız.
Dergimize gönderilen yazıların daha
önce herhangi bir yerde yayınlanmamış olması
ve bize yollandığı sırada diğer dergilerin
değerlendirme surecine alınmamış olmasının
gerektiğini hatırlatırız. Yenifikir Dergisi'nin
yayına hazırlanmasında emeği gecen Yayın
Kurulu Üyelerimize, bizden manevi desteğini
ayırmayan fedakar hakemlerimize, yabancı dil
komisyonumuza, yazılarını gönderen değerli
araştırmacılarımıza, dergimizin basımını ger
çekleştiren teknik sorumlumuza teşekkürleri
mizi sunuyoruz. 16. Sayımızda tekrar buluş
mak d ileğiyle...
M esut MEZKİT
15.sayı Editörü
6
yenifik ir
YIL:
6
SAYI:
15
W e are here with 15th issue of our journal which contains lots of topic about social
sciences and in which we strive to make an
important heritage for next generations. We
experience the same enthusiasm in our every
new issue just as it is our first issue and we
also work hard to place our journal among the
abroad indexes.
The difficulty of publishing an academic and intellectual journal is obvious. In
this sense, both refereed essays should be a
part of the process, and the rejection of the
essays that do not abide by the rules are the
main difficulties for the publisher. But this
situation is a must for refereed journal.
The desire to be published with academic names of essay owners in researchinvestigating writings is the topic urging us.
That kind of writings, before being sent to
referees, its publishing after the consensus of
the Edıtorıal Board or by large majority, make
meaningless. However, we , nonetheless, publish these features.
W e want to rem ind that articles we
publish in our journal have not been published
in anywhere before and these articles are evaluated according to arrival order to our center.
W e give our special thanks to; Our Publishing
Committee members, altruistic referees who
always support us morally, our members of
board of foreign languages, dear researchers
who send their articles, and technical staff who
publish our journal. Hope to meet in our 16th
issue again.
Mesut MEZKİT
Editor of the 15th Issue
Arap Yönetim Tarzı ve Türk Yönetim Tarzı
Üzerindeki Etkisi
Feyzullah EROĞLU
[email protected]
Öz
Toplumsal hayatın devamlılığı, güven, huzur ve refah içerisinde yaşanıyor olmasına
bağlıdır. Toplumdaki güven, huzur ve refahın sağlanması ise birbirinden farklı amaçlara,
taleplere, beklenti ve değerlere sahip olan çok sayıdaki kişi ve grupların, belirli bir bütünlük
içerisinde yönetilmesi ile mümkündür. Her toplumun, tarihsel süreç içerisinde sahip olduğu
sosyal yapı özellikleri ve kültür sistemi, o toplumun nasıl yönetileceğinin de önemli göstergesi
sayılır. Başka bir deyişle, her toplumun yönetim sisteminin gerçek arka planını, o toplumun
yönetim ilişkilerine dair kültür kodları tayin eder. Yönetim ilişkilerinin temel ekseninde,
toplumsal sınıf konumlandırması ile güçlü-zayıf kesimler arasındaki iktidar ilişkileri
belirleyici olmaktadır. Bu çalışmada, onuncu yüzyıldan sonra, büyük ölçüde ortak bir inanç ve
kültür sistemleri oluşturan Arap yönetim tarzı ile Türk yönetim tarzının etkileşimleri, çeşitli
tarihi veriler ve olgular ışığı altında incelenmiştir.
Anahtar Kavramlar:
Yönetim düşüncesi, Arap yönetim tarzı, Türk yönetim tarzı
A rabic M anagem ent Style and Its Effect on
Turkish M anagem ent Style
Abstract
The continuity of social life is allied with living in confidence, comfort and welfare.
Providing confidence, comfort and welfare is possible by managing numerous people and
groups that have different aims, demands, expectations and values in a monolithic manner.
Any society's social structure and cultural system that have been in historical process is a sign
of how that society will be governed. In other words, the real background of societies' management system is designated by cultural codes about management relations.Stratification and
power relations between strong and weak classes are decisive in the main axis of management
relations. In this study, the interaction between Arabic management style and Turkish management style that substantially have common religion and cultural systems after tenth century were examined in the light of various historical data and phenomenon.
K eyw ords: Managem ent thinking, Arabic management style, Turkish management style
*Prof. Dr. Pamukkale Üniversitesi, İİBF, İşletme, Yönetim ve Organizasyon Anabilim Dalı, [email protected]
yen ifik ir
yil
6
sayi:
15
7
1. GİRİŞ: TOPLUMSAL YAPININ
öğrenildiği kültürel alan olan aile ve eğitim
YÖNETİM SÜREÇLERİNE OLAN
süreçlerinin aynı zihniyet ve evren tasavvuru
kapsamında
ETKİSİ
şılamak, amaçlarına ulaşmak, sorunlarını çöz
mek ve varlıklarını etkili bir şekilde sürdüre
bilm ek için farklı boyutlarda ve düzlemlerde
çok sayıda işbölümü ve işbirliği sistemlerine
gerek vardır. İşbölümü ve işbirliği sistemleri,
çok farklı yetenek, bilgi ve kişilik özelliklerine
sahip olan birçok insanın, konum ve statüleri
ne göre belirli bir dikey ve yatay ilişkiye da
Aslında, dikey ilişki "otorite"
esaslı bir tür üst-ast ilişkisidir ve yöneticiyönetilen ilişkisi olarak da bilinir. Yatay ilişki
ise "denklik" esaslı olup çoğunlukla konum ve
şartları birbirine benzeyen kişilerin kendi ara
larındaki ilişkidir. Her toplumun kültür doku
su, çeşitli işbölümü ve işbirliği sistemlerinin
yapılanmasını ve yönetimini, kendi tarihsel ve
geleneksel güç ve mülkiyet ilişkilerine göre
şekillendirmektedir.
Bu bağlamda, genel sis
tem teorisinin mantığı gereğince, kimi kültür
lerde dikey ilişkiler çok baskındır ve her tür
yönetim biçiminde son derece sosyal mesafesi
yönetim kültürlerinde de, çoğunlukla karşılıklı
güvene dayanan ve yatay ilişkilerin kullanıldı
ğı nispeten demokratik bir evrim geçirdiler.
Buna karşılık, yeryüzündeki toplumların bü
yük bir kısmı, gelişmiş Batı toplumlarının ge
çirdiği modernizm kaynaklı değişimi, her ne
kadar öykünme ve taklit etme çabası içerisinde
yakalam aya çalışmış olsalar bile, bu konuda
ciddi bir mesafe aldıkları söylenemez. Bu bağ
lamda, insanlık ve kültür tarihi bize göster
mektedir ki, birkaç istisnasının dışında, toplumların büyük bir kısmının yönetim ve örgüt
kültürü, kendi tarihsel ve kültürel şartlarının
(özellikle otoriter aile ve tekelci mülkiyet ilişki
lerinin) kaçınılmaz bir sonucu olarak yönetim
ilişkilerinde ağır bir dikey ilişkiye yani "otori
ter" tutumlara sahiptir. H atta bazı toplumlar
vardır ki, sınıf çelişkileri, insan hakları, m ülki
yet ilişkileri, genel ahlaki kurallar ve değer
yargıları
dur. Buna karşılık, kimi kültürlerde yatay iliş
kiler çok baskındır ve hayatın birçok yönünde
nispeten eşitlikçi ve demokratik esaslar geçerlidir.
itibarıyla
tarihsel
konumlarında,
olumlu anlamda herhangi bir gelişme mevcut
değildir.
yüksek olan bir otorite kullanımı söz konusu
Yönetim ve organizasyon süreçlerine
dair tarihsel verilerin ve bulguların çok büyük
bir önemi vardır. Bu anlamda, yönetim ve
örgüt sistemleri, her toplumun evren tasavvu
ru ile genel zihniyet kalıplarının şekillendirdi
Tarihsel süreç içerisinde, genel olarak
bugünün gelişmiş Batı toplumlarının bir kısmı,
ekonomik ve sosyo-kültürel anlamda Röne
sans, Reform, Aydınlanma, M odernizm, Sana
yileşme v.b. tarzında çok büyük bir hamleler
yapmayı başardılar. Böyle bir değişim ve dö
nüşüm hareketlerinin, yalnızca ekonomik ve
siyasi hayatlarında değil aynı zam anda toplu
mun bütün kültürel dokularında da etkili ol
ması sayesinde,
bu toplum ların zihniyet te
mellerinde ve dünya görüşlerinde de kalıcı
değişimler yaşanm ış oldu. Batılı toplumlar,
sosyal dokunun insan ve eşya ilişkilerinin ilk
8
sonucunda,
daha sonraki iş ve işbirliği sistemlerindeki
Her toplumun, temel ihtiyaçlarını kar
yanmaktadır.
kurumsallaşması
y e n if i k ir
YIL:
6
SAYI:
15
ği bir sosyal ilişkiler ağıdır. Geçmişten bu ya
na, toplumların temel yönetim ve örgüt kültür
lerinin en etkili etkenleri, o topluma dair her
türlü yaşam tarzına yön veren evren tasavvur
ları ile insanların davranış biçimlerini etkile
yen zihniyet alt yapılarıdır. Toplum ların ve
kültürlerin evren tasavvurları ile zihniyet te
melleri, o toplumun bütün kurum ve değer
yargıları yanında,
yönetim ve örgüt süreçle
rindeki dikey ve yatay ilişkilerini de tayin
eder. Her toplumun ve kültür sisteminin evren
tasavvuru ile zihniyet yapısı, ilgili olduğu top
lumun
temel
düşünce
yapısını,
dünya
görüşünü, kurumlarını, değerlerini ve gelenek
temel varsayımlarında (yani temel ilke ve ku
lerini yansıtır (Bıçak, 2009, 33). Bu anlamda,
rallarında) fiilî bir devrime yol açabilmektedir.
evren tasavvuru ve zihniyet arka planı, insan
"Otoritenin ve mülkiyetin paylaşımı zihniye
ların ve toplumların, tabiatla ve çevreyle uyum
tinde", kalıcı ve sürekli bir değişim ve dönü
çabaları kapsamında her türlü varlıkla olan
şümü gerçekleştirebilmek için kesinlikle önceki
ilişkilerinin algılanması ve kavrayışı ile kendi
ve alttaki tek yanlı "otoriter ve mülkiyetçi zih
dışındaki insanlarla olan ilişkilerin düzenlen
niyeti" işlevsiz kılacak derecede, ama ondan
mesi anlamında bireysel ve toplumsal davra
daha güçlü ve daha etkili yeni bir paylaşımcı
nış kalıplarını temsil eder.
ve katılımcı yönetim sistemi kurmak şarttır.
Böyle bir zihniyet değişiminin, toplumsal kat
Her toplumun, evren tasavvuru ile
manlara ve bütün sosyal dokuya nüfuz etm e
zihniyet dünyasının en anlamlı dışa vurum
sinin en somut ve hakiki göstergesi ise aile
sahaları, insanın diğer insanlarla, insanın diğer
ilişkileri kapsamındaki dikey ve yatay ilişkile
eşyalarla olan ilişkilerinde kendini gösterir. Bu
rin yeni değerler sistemi doğrultusunda ger
bağlamda, yönetim ve örgütsel süreçlerdeki
çekleştirilme eğilimine girmiş olmasıdır. Aksi
dikey ilişki düzlemindeki yönetici-yönetilen
halde, sonradan üste gelen yönetim yaklaşım
ilişkisi ile yatay ilişki bağlam ındaki denkler
ve modelleri, ne kadar mükemmel olursa ol
veya aynı kademede bulunanlar arasındaki
sun, alttaki bir süre sonra tekrar su yüzüne
ilişkinin
çıkarak tekrar dönebilmektedir.
şekillenmesini büyük
ölçüde,
aile
veya grup içindeki "insanın insanla ilişkisi" ile
"insanın eşyayla ilişkisi" çok belirleyici olgu
2. İSLÂMİYET'İN DOĞUŞUN DAN
lardır.
ÖNCEKİ ARAP KÜLTÜRÜ
Hem "insanın insanla ilişkisi", hem de
"insanın eşyayla ilişkisi", en küçük sosyal ilişki
birimi olarak aileden, en büyük sosyal yapı
Tarihsel süreç içerisinde, İslâmiyet'ten
olan devlete kadar, bütün sosyal dokudaki
önceki dönemlerde, Arap kültür coğrafyasın
yönetim ve örgüt kültürünün asıl belirleyicisi
da, dikkat çeker ve kayda değer,
dir. Bu anlamda, her toplum ve kültür siste
yönetim tarzı mevcut değildir. İslâmiyet'ten
mindeki aile yönetimi ile devlet yönetim inin
önce Araplar, büyük ölçüde kabile boyutların
"otorite ilişkileri" ile "otorite dereceleri" ara
da örgütlenmiş olup, klan ve ailelere bölün
sındaki etkileşimin altında, toplumun evren
müş bir halk görünümündedirler. Aslında,
tasavvuru ile zihniyet dünyasının kurumsal ve
fiziki olarak çöl ve vaha ortamları şeklindeki
kolektif bilinçaltı yargıları yatmaktadır.
A n
bir coğrafi konum gereği Araplar, aile, klan ve
cak, çok kuvvetli bir bilgi sistemi aracılığıyla
kabile düzeyinden daha büyük ve gelişmiş bir
toplum ların ve kültürlerin yaşam tarzında, çok
sosyal yapı ortaya koyamamışlardır (Bıçak,
yönlü ve kapsamlı bir toplumsal devrim veya
2009, 222). Bu yüzden, İslâm iyet'ten önceki
dönüşüm olduğu zaman, ancak temel toplum
Arap kültürü, bir aile, klan ve kabile kültürü
sal zihniyet davranışlarında hissedilir bir de
olarak, daha üst düzeylerde ve derecelerde
ğişme ve gelişme olabilir. Böyle bir değişim ve
yönetim tarzı ortaya koyamamış; bütün yöne
dönüşüme, belirli bir entelektüel kesimin ön
tim, tecrübe ve gelenekleri, doğrudan doğruya
cülük etmesi ve ayrıca bütün bunları seçkin bir
aile, klan ve kabile kültürlerinin dar ve katı
grubun yaşaması yeterli değildir.
kuralları içerisinde şekillenmiştir.
Toplumsal
belirli bir
sistemin bütün alt kültür katmanları ile doğ
rudan doğruya temasa geçen ve bütün halkın
İslâm iyet'ten önceki Arapların sosyo
hayat tarzına nüfuz eden değişim ve dönü
ekonomik ve kültürel yapıları, yaygın
şümler ancak yönetim ve örgüt sistemlerinin
alışılmış
adıyla
"Cahiliye
n ifik ir
YIL: 6
devri"
SAYI: 15
ve
olarak
j
9
adlandırılır. "C ehl" kökünden türetilmiş olan
"bütünleşm em iş olan" ayrı ayrı kompartıman
bu kelimeye, ilmin zıddı olarak genellikle "b il
lardan oluşmaktaydı. Bundan ötürü, İslâm i
gisizlik" anlamı verilir. Fakat "Cahiliye Devri"
yet'ten önceki Arap kültürüne mensup kişile
kavramı sadece "bilgisizliği" içermekle sınırlı
rin ve grupların bireysel bilinç ve algılama
olmayıp, Arapların İslâm 'dan önceki bütün
biçimleri, aslında doğuştan herkeste mevcut
tutum ve davranışlarını temsil etm ek üzere,
olan birlik ve bütünlük fıtratının (Doğal Eğili
daha geniş anlamda kullanılmaktadır. Hz.
minin), yaşanılan bölünmüş kültürel çevre
M uham m ed'in ashabı, "Cahiliye" kavramı ile
tarafından bir anlamda zorla parçalanmış ol
İslâm öncesini yani miladi 610 yılında vahyin
duğu yersel bir dağınıklığı temsil ediyordu. Bu
inmeye başlam asından önce yaşadıkları devri
yüzden, Arapların bölünmüş ve parçalanmış
kastediyorlardı.
bilinç ve algılarını, belirli bir birlik ve bütünlük
Genel
olarak,
Arapların
İslâm 'dan önceki tarihlerinin cahiliye kelime
çerçevesinde ve ortak temelinde birleştirecek
siyle ifade edilmesinde çok sayıda etken ol
bazı ilke ve kurallara dair değer yargıları bu
m akla birlikte, gerçekte bu konuda en dikkate
lunmamaktaydı (Bilgiseven, 1985,385).
değer sebepleri şu şekilde özetlemek müm
kündür. İslâm öncesi Araplar, egemen yaşam
Davranış bilim lerinin verilerine göre,
biçim lerinin bedevilik olması nedeniyle çevre
her insan, dış dünyayı kendi zihinsel tasavvu
lerinde yaşayan diğer kültürlere göre medeni
runa ve algılama çerçevesine göre algılar ve
yet bakım ından oldukça geri kalmışlardı. Ay
davranışlarını çoğunlukla bu doğrultuda ayar
rıca, kayda değer önemli bir tarihi geçmiş ve
lar. Aslında, yine her insanın kendi zihinsel
tecrübelerinin
tasavvuru
olmaması,
kötülük
yapmayı
ve algılama
çerçevesinin
oluşu
önleyen ve iyi insanlar olmalarını salık veren
munda, birinci derecede içinde doğup büyü
belirli bir inanç ve ahlak düzenine sahip ol
düğü başta aile kurumu olmak üzere sosyo
mamaları, onların yaşadıkları o çağa "bilgisiz
kültürel ve fiziki çevre belirleyici olmaktadır.
lik
Bu yüzdendir ki, "Cahiliye Devri" Araplarının,
çağı"
denilmesine
ortam
hazırlamış-
"insanın Tanrıyı algılama biçim i", "insanın
tır(Fayda,1993, 17).
insanla ilişkisi" ve "insanın eşyayla ilişkisi"
"Cahiliye D evri", yönetim kültürü ve
ekseninde şekillenen evren tasavvurları ile
insan ilişkileri bakım ından iki önemli özellik
yönetsel ilişkiler üzerinde gerçekleşen "dikey"
taşımaktaydı. Birinci olarak, bir "m illet olma"
ve "yatay" ilişkiler arasında çok büyük bir
bilincinin olmamasından dolayı bölünmüş ve
özdeşlik vardır. Bu bakımdan, Arap yönetim
parçalanmış sosyal yapının, bir sosyal birlik ve
kültürünün "otorite" ve "güç" karşısındaki
bütünlüğe işaret edecek değer yargıları ile bu
tutum ve davranışlarını anlamanın en etkili
doğrultuda ilke ve kuralları da mevcut değildi.
yolu, İslâmiyet öncesi "evren tasavvurları" ile
Arap kültür değerlerinin anlamlı ve kapsamlı
"ailevi" ve "sınıfsal" konumlarını ortaya koy-
bir birlik ve bütün oluşturamamış olması ne
m aktır."Cahiliye D evri" evren tasavvuru ve
deniyle aynı toplum içinde birbiriyle bağdaş
inanç sisteminin merkezinde, "yeryüzü ilahı
m ayan ve çok sayıda çelişkiler taşıyan kültürel
gibi olan güçlü insan" ile "gökyüzü insanı gibi
zıtlıklar oldukça fazlaydı. Her bir ailenin, kla
olan güçlü Tanrı " arasında geçişken bir Allah
nın ve kabilenin, gelişmiş bir lisan (dil) dışında
algılaması ve zihniyeti bulunmaktadır. Buna
neredeyse ortak ulusal bir değeri yoktu. İkinci
göre, bu kültür sisteminin kişi ve toplulukları,
olarak, aynı yerde yaşayan ve aynı dili kulla
kendi kabile ve topluluklarının reis ve liderle
nan Arapların, sahip oldukları kültürün tezatlı
rini, her şeye kadir ve hakim yeryüzünün
ve
ilahları
çelişkili
bireylerin
ıo
değer
kendi
yenifikir
yargılarından
algılama
etkilenen
çerçeveleri
yil:6 sayi: is
dahi
konumunda
görürken;
inandıkları
Tanrı'yı ise gökyüzünde bulunup kendilerinin
insan olarak düşleyip de bir türlü yapam adık
Bedevî bir kültüre sahip olan bu dö
ları her şeyi yapan üstün bir varlık gibi tasav
nem insanları, kabileler halinde yaşadıkları
vur etmektedirler. Aslında, bu kültürün m en
için varlıklarını sürdürebilme ve geleceklerini
subu olan kişiler, lâfzen ve söylem olarak Al
teminat altına alma konusunda, adeta kabile
lah kavramını bilmekteydiler. Ancak, Mekkeli
reislerine, şeyhlerine, seyitlerine ve efendileri
müşrikler, Allah'ı çok uzakta, çok yüce ve aş
ne karşı kendilerini son derece bağım lı hisset
kın bir varlık olarak tasavvur ettikleri için O 'na
mişlerdir. Çöl ve kurak ortamların bedevî kül
doğrudan doğruya yaklaşm anın ve ulaşmanın,
türlerinin ast-üst yani dikey ilişkileri,
ancak çeşitli varlıkların aracılığıyla mümkün
kültürlerinde bir şekilde yaygın olan "otoriter-
olabileceğine inanmaktaydılar. (Hâlbuki daha
liğe" göre çok daha fazla ve katı bir sertlik
sonra gelen Kuran'da, "A llah size şah dam a
göstermektedir. O devirdeki insanlar, yine
rınızdan daha yakın ve dua ettiğiniz zaman
kabile
size icabet eden çok yakın yegâne İlah olarak
efendilerine, sadece çok güçlü ve egemen ol
tanımlanacaktır).
dukları için körü körüne itaat ederler ve kendi
reislerine,
şeyhlerine,
bozkır
seyitlerine
ve
lerinin hiçbir değeri olmadığı için "doğru"Cahiliye devri" insanları, soyut dü
yanlış" ve "iyi-kötü" gibi değerleri efendilerine
şünce ve metafizik olguları tasavvur etme ko
göre ayarlarlardı. Mesela, zengin ve güçlü
nusunda gelişmemiş bir kültürün mensupları
"iktidar" sahibi olan "efendilerin" doğru kabul
olarak, doğrudan görmedikleri, işitmedikleri
ettikleri yoksul ve zayıf insanlar tarafından
ve dokunmadıkları her şeyin varlığını algıla
doğru sayılır; yine "efendilerin" reddettikleri
mak ve kavram ak konusunda, maddeten çok
ise onlarca yanlış olarak görülürdü.
iyi gördükleri, işittikleri ve bildikleri varlıklar
başka, efendilerinden çok çekinir ve her fırsat
ve olgular üzerinden ancak bunları tanımlaya
ta bir avanta elde etme beklentisi içerisinde
biliyorlardı. Bu yüzden, inandıklarını iddia
onların hoşuna gidecek bağlamlar yaratmaya
ettikleri A llah'ın nasıl biri olduğuna dair ta
çalışırlardı. "Cahiliye devri" insanlarının zih
savvurlarındaki en önemli esin kaynağı, içinde
ninde, güçlü ve egemen olmanın yarattığı bu
bulundukları kültür ortamındaki güçlü yöneti
"otorite" bilinci, bütün soyut ve metafizik ol
ci ve reislerinin yaşam biçimlerindeki imtiyazlı
gular hakkında da, benzer mukayeseler yap
durumları olmuştur. Aslında, insanlık tarihi
malarına yol açmıştır. Bu nedenle olmalı ki,
boyunca birçok kültür sistemleri, kimsesiz
Allah'ı da bir kral, bir hükümdar, bir efendi ve
kadın ve çocuklar ile yoksul ve zayıf erkekler
bir yönetici gibi tasavvur ederlerdi. Hâl böyle
başta olmak üzere, insanların çoğunluğunu az
olunca da, O 'na yaklaşm ak için aracı varlıkla
sayıda ama azgın bir azınlık yönetici sınıfına
ra, kurumlara, kişilere, putlara ve eşyalara
"kul" eylemiştir.
ihtiyaç duyarlardı.
Orta-Doğu
İnsanoğlunun, en fazla da
yönetim
kültürlerinde
Bundan
görülen
"kula kulluk" davranışları yüzünden, çoğun
"Cahiliye D evri" insanları, kabile reis
lukla yaratılışındaki özgür ve özerk şahsiye
lerinin, hem mülkiyet olarak çok zengin ve her
tinden uzaklaşarak "doğru yoldan" ayrılmıştır.
istediklerini yapabilir olmaları, hem de istedik
Bu bağlamda, ya aşırı sevgiden dolayı pey
leri kadar hanımlarının bulunmasını özlemle
gamberlerini,
şeyhleri
izleyerek, A llah'ın da böyle bir şey olduğunu
veya liderlerini ilahlaştırmışlar; ya da korkula
zannetme gibi fantastik düşüncelere kapılm ış
rından dolayı yeryüzü otoritelerini yani siyasi
lardır. Mesela, "m elekler", Mekkeli m üşrikle
ve idari yöneticilerini ilahlaştırmışlardır (M er
rin, (hâşâ) A llah'ın kızları ya da Allah'ın
din, 2012, 303).
haremi olarak kabul etmişlerdir. Bu anlamda,
sahihleri ve velileri,
meleklerin
gönüllerini
n if ik ir
yaparlarsa,
yilö
saypis
onlarda
i
ıı
babalarının/ kocalarının gönlünü yapar anlayı
kurumu içindeki yatay ilişkiler bağlamında,
şıyla
öncelikle "karı-koca" ilişkileri, daha sonrada
meleklerin
şefaatlerini
ummuşlardır
(Merdin, 2012, 267-285).
ailedeki kardeşler arasında "kız-erkek" ayrımı
konusundaki tercihler ve işlemler,
aileden
İslâmiyet öncesi Arap kültürünün ve
başlayarak toplumsal yapının bütün sosyal
ya diğer adıyla "Cahiliye Devrinin" temel özel
hücrelerine sirayet eden bir kolektif davranış
liği, her türlü eşitsizliğin ve ahlaksızlığın haya
biçimidir. İslâm 'dan önceki Arap kültüründe,
tın her alanına yayılm ış olmasıdır. İslâmiyet
kız çocukları ve kadınlar, her şeyden önce
öncesi dönem için "Cahiliye D evri"
tanım la
doğru dürüst bir yaşama hakkına bile sahip
ması, o zam anlarda Araplarda doğru dürüst
değillerdi. Çöl şartlarında doğmuş ve oluşmuş
bir toplumsal değerin, hak ve hukuk ile ahlaki
bir bedevi kültür olarak Araplarda, kız ve ka
ilkenin bulunmadığını anlatmak üzere kulla
dınların, tamamen fiziki kuvvet ile zenginliğe
nılmıştır. "Cahiliye Devrinin" Arapları, belirli
dayalı bir mücadele gücünden ve yaşam biçi
bir sosyal bütünlüğe ve toplum olma aşam ası
minden beslenen sosyal hayata, yeterince gir
na ulaşamayan, aile ve kabile boyutlarında,
meleri mümkün değildi (Bilgiseven, 1990, 47).
son derece parça- bölük ve dağınık birçok alt
Bunun dışında, özellikle yoksul ailelerin kız ve
topluluklardan meydana gelmekteydi. Arap
kadınlarının, güçlü aile ve kabilelerin erkekleri
aile ve kabileleri, sadece lisan (Arapça) konu
tarafından zorla fuhuş yapmaya zorlanması ve
sunda bir gelişme ve bütünlük göstermiş olup,
fuhuş üzerinden kendilerine ekonomik ve
sosyo-ekonomik ve kültürel anlamda her biri
ticari bir servet kazanma tutkuları yüzünden
ayrı yerel imkân ve araçlara sahiplerdi. Bölge
büyük bir ahlaki yozlaşma söz konusuydu. Bu
de, coğrafi ve iklim itibarıyla yerleşmiş bir
çerçevede, yoksul ailelerde, ileride kız çocukla
tarım üretimine elverişli olmamasından dolayı,
rının başına gelme ihtimali yüksek olan kaçı
ekonomik kazanç sınırlı ölçüde ve meşru bir
rılma, tecavüze uğrama, kapatma yapılma ve
etkinlik olarak ticarete
dayanırken, büyük
fuhuş malzemesi yapılm a gibi onur kırıcı du
ölçüde gayri meşru bir kazanç yolu olarak
rumlara maruz kalmamak için çok sık olarak
yaygın bir ganimetçilik ve vurgun ekonomisi
kız çocuklarını diri diri toprağa gömme olayla
egemendi. Emir galip gelene ve mülk de ona
rı mevcuttu. Ayrıca, kendi aralarındaki sürekli
el koyana aitti Gayri meşru kazanç ve ekono
sürtüşmelerin, çatışmaların, savaşların, saldırı
mik vurgunun egemen olduğu yerlerde, hu
ların ve yağm aların çok sık görülmesi nedeniy
kuki ve ahlaki ilkelerin ortaya çıkamaması ve
le adam öldürme olayları oldukça çoğalmak
her şeyin büyük ölçüde fiziki ve mali güce
taydı. Bu yüzden, yetim çocuklar ile özellikle
göre şekillenmesi yüzünden, çok keskin bir
yetim kızlar ve dul kadınlar problemleri ile
sınıfçı yapı m eydana gelmişti.
karşılaşmak Araplarda çok yaygın bir sosyal
yara idi (www.islamkutuphanesi.com).
"Cahiliye Devrinin" adeta alâmetifarikası ise aile kurumunun son derece bozuk ve
Kız çocuklarını öldürme âdeti, doğum
çarpık ilişkilere sahip olması halidir. İslâm 'dan
lardaki kız/erkek çocuğu oranını ve dengesini
önceki Arapların aile kurumu, diğer sosyal
büyük ölçüde bozmaktaydı. Zengin erkekler
kurumların çoğu gibi genel ahlak ilkeleri ba
de, çok sayıda kadınlarla evlenme alışkanlı
kımından son derece bozuk durumdaydı. Her
ğından dolayı toplumdaki yoksul bekâr erkek
toplumsal yapının aile kurumunun oluşumu
lere nazaran bekâr hanımların sayısı oldukça
nu tayin eden en belirgin faktör, toplumun
az kalmaktaydı. "Cahiliyet D evrinde", kadın-
kültüründe ve bütün sosyal dokularında yer
erkek eşitsizliğinin tetiklediği her türlü aşırı
etmiş olan
eşitsizliğin yol açtığı genel ahlak bozukluğu ve
12
"kadın-erkek ilişkileridir". Aile
yenifikir yil:6sayi:is
sapkınlığı öyle bir noktaya gelmişti ki, ticari
inanç dünyalarında da çok sayıda tutarsız,
amaçlarla fuhuş yapm aya zorlanan veya geçi
çelişkili ve hatta şizofrenik bilinç yarılmalarına
mini sağlamak için bu yollara başvuranların
neden olmuştur. Mesela, her türlü eşitsizliğin
ikametgâhlarının
olduğu,
egemen olduğu Arap topluluklarında, en fazla
mekânlarının önüne diktikleri özel bayraklarla
bir
fuhuş
hane
eşitsizliğin "kadın-erkek" eşitsizliği olması ve
bilinir hale getirilirdi. Sınıfçı ve yoksul-zengin
kız çocuklarının diri diri toprağa gömülüp
ayrımının çok keskin olduğu İslâmiyet öncesi
kadınlar üzerinde büyük bir aşağılama bu
Araplarda bazı kişiler sırf daha fazla para ka
lunmasına rağmen, tapınm ak üzere yaptıkları
zanmak ve zenginliklerini artırmak için "elle
putlara "kadın adları" vermiş olmaları çok ilgi
rinin altında hizm etli" olarak tuttukları cariye-
çekici bir durumdur. Araplar, A llah'a inandık
lerini fuhuş yapm aya zorlarlardı (Bilgiseven,
larını söylemiş olsalar bile, hemen hemen her
1995, 388-389). Ayrıca, kadın olm anın en bü
evin ve kabilenin putu vardı. Bu tür topluluk
yük aşağılandıkları durumlardan birisi de,
ların birleşik ve bütünlük arz eden bir düşün
kadınların hiçbir irade ve rızası söz konusu
me biçim inin gelişmemiş olması nedeniyle
olmaksızın, yapm ak zorunda oldukları evlilik
"soyut düşünceden" yoksun olmaları,
leri, gerekirse kendilerinin de sonlandırma
görülmeyen, duyulmayan ve dokunulmayan
hakkının bulunmamasıdır. Bu yönüyle kadın
bir Allah tasavvurunun yerine, görülen, duyu
lar için evlilik, tamamen erkeğin egemenliğine
lan ve dokunulan bir put imgesine yönlendir
ve hoşnutluğuna indirgenmiş bir tür zorunlu
mekteydi. Güneşe taparlar, güneşi bir kadın
ikamet şekli sayılırdı. Hatta kadının hangi
gibi dişi düşünürlerdi; yıldızlara tapar, yıldız
şartlarda olursa olsun, evlilik adı altında her
ları da bir kadın gibi dişi düşünürlerdi; melek
hangi bir erkeğin koruması ve kollaması altın
lere tapar, Allah ile aralarında bir ünsiyet
da olması, onun için çok büyük bir şans de
kurmak için onlara A llah'ın kızları derlerdi.
mekti. Çünkü güçlü ve zengin bir kabileye
Kadına tapınm a "ruhlarına öylesine sinmiş"
mensup bir "kocanın" kaçıncı "karısı" olunur
olmalıydı ki, neye muhabbet edip saygı göster
sa olunsun, bu durum dahi "kara toprakta"
seler, onu bir "kadın" ve "dişi" olarak algılar
olmaktan veya bir "batakhane m alzemesi"
lardı. O dönemin ünlü aile ve kabilelerinin
olmaktan daha "güvenlikli" olmak anlamına
yine ünlü putları olan "L ât", "U zza" ve "M e-
gelirdi.
nat" gibi kabile putlarının neredeyse tam am ı
onları
na "dişil" özellikler yüklenmişti. İslâm öncesi
İslâmiyet
öncesi
Arap
kültüründe,
Araplar, kendilerinden başka "özne" görmek
sosyal hayatı örgütleyen temel belirleyici etken
istememeleri nedeniyle bütün putları, arzu
olarak parçalanmış aile ve kabile yapısının
ettikleri her şeyi yapan ve itiraz etmeyen yu
merkez alınması, ekonomiden inanç sistemine
muşak tabiatlı kadınlar olarak tasavvur ediyor
kadar, hayatın her alanında bir bölünmüşlük
lardı. "Cahiliye" Araplarının her şeyleri kadın
ve çözülme durumu ortaya çıkarmıştır. Bu
üzerine odaklanmıştı: Ruhunun tapınma ama
bağlamda, toplumsal varlığı etkili bir şekilde
cı kadındı ve bütün hazların kaynağı yine ka
devam ettirme imkânını yaratacak olan ve
dındı. Arapların hayatında, kadın ve dişi ile
toplumsal bütünlüğü temsil etme kabiliyeti
ilgili hazlar, en büyük lezzet olurdu. Bu an
bulunan herhangi bir kurum, değer ve gelene
lamda, oldukça güzel olan veya hayali olarak
ğin mevcut olmaması, son derece dikkat çeki
güzellik atfedilen güzel kadınların resimleri,
cidir. Sosyal ve ekonom ik dokunun düzensiz
her yerde yüceltilmiş, onlar örnek alındığı için
liği ve parçalanması, aynı zamanda Araplarda
bu ölçülere uymayan kadınlar sürekli
bölünmüş bir zihin yapısına yol açmış olmalı
lanmış ve lanetlenmiştir. Hayali ve sanal bir
ki, Cahiliye dönemi insanlarının düşünce ve
güzellik olarak tasvir edilm iş olan güzel bir
n if ik ir
YIL:
6
SAYI:
15
aşağı
j
13
kadın put, güzel olarak algılanmayan veya
değer yaratarak kendi emek ve çabası ile
görünmeyen bir kadından bile, daha değerli
meşru bir kazanç elde ediyorlardı. Bu gibi
bulunmuştur. Davâya bakarsanız kadın çok
nedenler ise bu toplumu bedevi kültürlerin
değerli gibi gözükse de, aslında gerçek hayatta
temel geçinme yöntemleri olan "ganim etçi" bir
kadın bir eğlence ve keyif oyuncağı konumuna
yapıya alıştırmıştı.
indirgenmiştir (Yazır, 1979, 1469-1470).
Ne
Araplarda,
yazıktır ki, bu kadar muhabbetini ilahlaştırdık-
zenginliğin
ve
servetin
ları ve putlaştırdıkları kız ve kadınlara da,
kaynağı, kesinlikle meşru yollardan emek ve
doğru dürüst bir hak vermez, saygı göstermez
rerek ve üreterek gelir elde etm ek değil, vur
ve onlara birer cinsel ve ticari emtia gibi m ua
gun, yağma, talan ve kaba kuvvet kullanmak
mele yaparlardı. Bu çerçevede, İslâmiyet önce
yoluyla başkalarının kazançlarına el koymaktı.
si Arapların kültür yapısında "kadın" öğesi,
Böyle bir ekonominin kaçınılmaz sonucu ola
tamamen bir tüketim nesnesi ve keyif m alze
rak ortaya çıkan başka bir özelliği ise başkala
mesi olarak görülmektedir. Asırlar sonrasında,
rından zorla gasp edilmiş paralar üzerinden
Arap kültürünün önemli etkisi altında bir tür
tefecilik ve faizcilik yoluyla daha yoksul ve
kültür kirliliğini temsil eden yerli "Arabesk
zayıf kesimin sömürülmesidir. Tarihsel süreç
Kültür" bağlamında, Türkiye'de kadın öğesi
içerisinde, üretim tabanlı olmayan ve doğru
üzerinden sloganlaşan "Y a benimsin, ya da
dan katma değer yaratm ayan her ekonomik
kara toprağın" zihin kodunun gerçek kaynağı
faaliyet, toplumsal ihtiyacın karşılanmasında
nın hangi kültür adresi olduğunu bize açık ve
ve refahın sağlanmasında çok fazla bir varlık
seçik olarak göstermektedir.
göstermemiştir. Ancak, başka ekonomik aktör
lerin ve kesim lerin yarattığı üretime ve gelire
İslâmiyet'in, içerisinde doğduğu M ek
abanan asalak ya da parazit topluluklar, hem
ke şehrinin yakın çevresinin çoğunlukla tarım
kendi içlerinde hem de çevrelerindeki ekono
yapm aya uygun olmayan sahalardan meydana
mileri, meşru ya da gayri meşru yollardan
gelmesi ve çok az m iktardaki vahalarda tarıma
yaralanmaya odaklanmışlardır. Bu durumdaki
elverişli toprakların da büyük ölçüde toprak
üretim yapm a ve kendi temel ihtiyaçlarını
ağalarının mülkiyetinde olması sonucunu ya
karşılayacak bağımsız gelir yaratma kapasitesi
ratmıştır. Bu durum ise fiziki bakımından güç
düşük olan ganimetçi ve rantçı toplulukların,
lü ve kalabalık olan aile ve kabilelerin, aynı
sınıfsal çelişki ve eşitsizlikleri de son derece
özelliklere sahip olmayan aile ve kabilelere
yüksek olmaktadır. Yine, tarihsel olarak gö
mensup insanları çok haksız bir şekilde köle
rülmüştür ki, ganimetçi ve rantçı toplulukların
olarak
hazırlamıştır.
ortaya çıkardığı sömürü düzeni, yabancılardan
Mekke şehrindeki "K âbenin", tarih boyunca
çalıştırm alarına
ortam
ve çevreden çok, kendi sistemlerindeki dâhili
çevre topluluklarınca kutsal bir mekân olarak
talan ve vurguna çok daha fazla imkân ver
bilinmesi bu şehri bir ticari ve dini ziyaret
mektedir. Cahiliye devri Arapların ekonomik
merkezi haline getirmiştir. "K âbe" faktörü, dış
düzeni, aynı sosyal ve kültürel hayatlarındaki
çevredeki gelirlerin buraya akışı konusunda
gibi, tamamen karmaşa, kuralsızlıklar ve kar
ciddi bir vesile olurken, şehrin zengin sakinle
gaşayla temsil edilen bir yapıdan oluşmakta
rine de çok büyük rantlar elde etme fırsatı
dır. Üretim tabanlı bir ekonomide, ister tarım
doğurmuştur.
Araplarında,
toplumu ister endüstri ve hizmetler toplumu
ekonomik ve ticari varlığın belirli bir üretim
olsun, etkinlik ve verimliliği farklı derecelerde
yapısı
varlığı
olsa dahi, kişilerin çoğu bir şekilde üretim
büyük ölçüde yağm a ve talana yaslanmakta
faaliyetlerine doğrudan katılımlarından dolayı
dır. Sadece nüfusun çok az bir kısmı katma
birer
14
Cahiliye
olmayıp,ekonomik
devri
ve
ticari
yenifikir yil:6sayi:is
üretim
aktörü
durumundadır.
Oysa
rantçı veya yağmacı topluluklarda kişi ve
"şigâr" (iki erkeğin mehr -n ikah ücreti- ver
gruplar, üretmeden tüketmeye alışmış ya da
meden karşılıklı olarak birbirlerinin kızlarıyla
alıştırılmış olmaları nedeniyle büyük ölçüde
evlenmeleri şeklindeki nikah) ; "m akt" (bir
adaletsiz ve haksız kazanç yolları ile geçim le
kimse öldüğü zaman en büyük oğlanın üvey
rini kazanmaya çalışmaktadırlar. Sonuç olarak
anası ile mehirsiz evlenebildiği nikah); "m ut'a"
adalet ve hakkaniyet ölçülerinden kopuk bir
(hiç kimseye haber vermeden bir erkeğin bir
ekonomi, başka hiçbir etken söz konusu olma
kadınla belli bir süreliğine geçici olarak nikah-
sa bile, son derece keskin ve radikal bir sınıf
lanması şeklindeki nikah) tarzında çok çeşitli
laşmayı kaçınılmaz kılar.
nikah şekilleri vardır. Cahiliye devri Araplarda, ailenin sonlandırılması anlamındaki "b o
3. ARAP YÖNETİM KÜLTÜRÜ VE
şanm a" olayları da, aynı nikahta olduğu gibi
ahlaki bir değer taşımayan çok çeşitli işlemler
İSLÂMİYET
le gerçekleştirilmekteydi. Buna göre, başlıca
İster kamu yönetimi ve özel yönetim
hanım boşam a yolları şunlardır: "talak" (erke
sistemleri gibi biçimsel olsun, ister aile ve b e
ğin hanımını tek taraflı bir irade ile reddetme
lirli grup yönetimleri gibi biçimsel olmayan
si); "h u l" (erkeğin hanımını belirli bir mal kar
yönetim pratikleri olsun, her kapsamdaki ve
şılığında boşamasıdır); "ilâ" (erkeğin hanımına
türdeki yönetim uygulam alarının temel belir
yaklaşm am ak üzere yem in etmesi ve böylece
leyici öğesi, o toplumsal varlığın içerisinde yer
hanımının boş olmasıdır); "zıhar" (erkek ha
alan insanların kendi aralarındaki insan ilişki
nımına ' sen bana anamın sırtı gibisin' demek
lerini tayin eden kültür ve medeniyet ortamı
suretiyle onu boşam ış olmasıdır) (Uğur,1979,
dır. İnsan ilişkilerinin ilk şekillendiği ve ya
20-22; Aktaran: Bilgiseven, 1985, 390-391).
şandığı yer ise çoğunlukla "dikey" ve "yatay"
ilişkilerin öğrenildiği aile kültürüdür. Aile
H em evlenme aşamasında, hem de b o
kültürü ise büyük ölçüde ebeveyn ve çocuklar
şanma sırasında, kadının tümden itibarsızlaş
arasındaki "dikey" ilişkiler ile eşler ve kardeş
tığı ve aşağılandığı bir kültür ortamında, aile
ler arasındaki "yatay" ilişkilere göre şekillen
kültürünün kurumsallaşması
mektedir. Aslında, bu ilişkilerin tamamının
medeniyete evrilmesi mümkün olmazdı. Yay
hangi istikamette gelişeceğine ve nasıl bir key
gın aile tiplerinden biri olarak, alt tabakadan
fiyet taşıyacağının temel etkeni ise o kültür
olan herhangi bir erkeğin, asil sayılan üst taba
ortamındaki "kadının" yeri ve konumudur. Bu
kaya mensup başka bir erkekten bir evlat edi
bağlamda, İslâm öncesi topluluklarda ve aile
nebilmek için kendi karısını ona yollayarak
ortamında, daha işin başında ailedeki "kız
cinsel ilişkide bulunmasını sağlamaya çalışm a
çocuklarına" yapılan son derece vahşi ve ilkel
sı, ahlaki yozlaşm anın ne boyutlarda olduğu
uygulam alarla "kadının" toplumsal yapıdaki
nu göstermektedir (Bilgiseven, 1985,390). Ba
yeri ve konumuna işaret edilm iş olmaktadır.
şından sonuna kadar aile içi ilişkilerin tümü
Aile kültürünü ve meşruiyetini meydana geti
nün tek belirleyicisinin erkek olması, sosyal
ren en önemli bağlaç, hiç şüphe yoktur ki eşler
ilişkiler ağının bütün aşamalarının da, ahlaki
arasındaki "nikah akdinin" kurulması (ailenin
çürümüşlüğe doğru yönelm esinin temel etken
başlaması) ve bozulm ası süreçleridir. İslâm
lerinden biri haline getirmiştir. Aslına bakılır
ve belirli bir
öncesi Araplarda, "bedel" (iki erkeğin hanım
sa, bu denli aile kültürünün dağınık ve bozuk
larını değiştirmelerine im kân veren nikah);
olduğu bir kültür ortamında, biçimsel veya
"haden"
zina
biçimsel olmayan tarzda hiçbir yönetim tecrü
yapamayan bir kadının zengin bir erkekle
besi ortaya çıkmaz. Bir şeklide toplumsal sü
metres hayatı yaşam asına im kan veren nikah);
reçlerde
(hür
olduğu
için
açıktan
varlığı
n if ik ir
kaçınılmaz
yilö
olacak
saypis
olan
i
15
yönetim uygulam alarının ise "yönetim " kav
ilişkilerindeki
ramına uygun bir tarafı olmaz. Sadece, gücü ve
sonucu, doğru düzgün bir yönetim tarzından
iktidarı, bir şekilde ele geçirenler, yönetme
yoksun olma ve kargaşa içerisinde yaşamak
perdesi arkasında, kaba güç gösterilerinde
zorunda kalmaktı.
aşırı
eşitsizliğinin
toplumsal
bulunarak, kendi "em irleri altındaki" insanlara
İslâm iyet'in içine doğduğu toplumun
şiddet kullanır ve zulüm yaparlar.
kültür yapısının önceki hali, hemen hemen her
İslâm iyet'ten önce Arapların yaşadık
açıdan İslâmî öğreti ve ilkelere göre tamamen
ları coğrafi mekânının, çöl ve vaha ortamları
aykırı bir toplumsal yapıyı temsil etmekteydi.
olmasından dolayı büyük ölçüde aile, klan ve
İslâm iyet'in getirdiği yeni ilke ve kurallar,
kabile boyutlarında örgütlenmişlerdir. Ayrıca,
"Cahiliye D evri" Araplarının mevcut bilgi ve
İslâm öncesi Arap toplumunun,
tutkulu bir
görgüleri ile her türlü eylem ve davranışlarını
kabilecilik ve keskin bir sınıfçı yapıya sahip
kökten değiştirmelerini gerektiren esaslı bir
olmaları ile sosyo-ekonomik ve kültürel alan
devrim niteliğindeydi. İslâm iyet'in öncelikle,
lardaki aşırı parçalanmış hali, belirli ve tutarlı
bu kadar derin eşitsizlikler, ilkellikler, barbar
bir yönetim geleneğinin doğuşuna engel ol
lıklar, ahlaksızlıklar ve tutarsızlıklar anlamın
muştur. Aile, klan ve kabile boyutlarında şe
da bir "cahil topluma" gelmiş olması, son de
killenen sosyo-ekonomik ve kültür zemini,
rece manidar bir ilahi mesaj olmalıdır. Bu bağ
daha büyük ve bütüncül bir yönetim tarzının
lamda, İslâmiyet, dinler tarihi içerisinde sadece
ya da devlet yönetim inin ortaya çıkmasına
bir semavi inanç olmaktan öte, her çağdaki her
imkân vermemiştir. Mesela, İslâm iyet'in doğ
türlü "cehaletlere ve karanlıklara" karşı da,
duğu kentte (Mekke'de), İslâm iyet'ten önce
başlı başına bir medeniyet ve aydınlanma pr o
yaşamış ne belirli bir devlet, ne bir krallık, ne
jesidir.
de bir sultanlık vardı. İslâmiyet, bedevi bir
kültür içerisinde doğdu (Kutup, 1971, 16) ve
İslâmiyet, insanlık tarihinin en ilkel ve
orada uygulanm akta olan sistematik bir hukuk
cahil toplumu olma özelliğine sahip olan "Ca-
ve ahlak düzeni mevcut değildi.
hiliye D evri" Arap kültürü üzerinden, birçok
konuda olduğu gibi yönetim faaliyetleri hak
Toplumsal düzeni sağlayacak belirli
kında da, çok büyük bir devrim gerçekleştirir
bir hukuk düzeni ve ahlak sisteminin bulun
ken; aynı zamanda bütün insanlığa her daim
maması, insan- insan ilişkileri ile insan- eşya
birer evrensel mesaj olacak nitelikte çok kap
ilişkilerindeki kaba kuvvet ve fiziki şiddet,
samlı yenilikler getirmiştir. İslâmiyet'in getir
hayatın her alanında büyük bir kargaşa ve
diği son derece evrensel ilke ve kurallar, önce
düzensizliğe yol açıyordu.
Toplumsal düz
likle önceki zamanların cehalet ve ilkelliğini
lemde, belirli bir "m illet" ve "devlet" olma
ortadan kaldıracak bir devrimci arınma yara
tabakasına
tacak, sonrada İslâmî değerler sistemi ile hem
yükselem em iş
olmanın,
elbette
birçok sebebi vardır. Fakat her aşamadaki sos
insanların, hem de toplumun yeniden ülkücü
yal yapılanm anın özünü teşkil eden sosyal
bir inşasını mümkün kılacaktı. Bu bağlamda,
ilişkilerin yani "dikey ve yatay ilişkilerin",
İslâm iyet'in temel öğretisini ve ilkelerini temsil
büyük ölçüde derin bir eşitsizlik ve dengesiz
eden Kur'an, sadece belirli bir zamana hitap
lik taşıması, buradan kazanılan bozuk iktidar
eden belirli bir yönetim tarzı ortaya koymak
ilişkilerinin, diğer sosyal birim ve ortamlara
yerine, bütün zamanlarda her türlü yönetim
yaygın alışkanlıklar olarak taşınmasına ortam
tarzında kullanılması öngörülen temel yönetim
hazırlamaktaydı.
ilke ve kurallarını, birer evrensel mesaj olarak
Bu yüzden,
İslâm
öncesi
A rap kültüründeki kadın- erkek ve mülkiyet
16
yenifikir yil:6sayi:15
tespit etmiştir.
Kur'an'da, yönetim ilke ve kuralları
yönetilenlerini ilgilendiren bir kriterdir. Eğer,
itibarıyla özellikle dört âyet dikkat çekmekte
yöneticiler, bulundukları yerin veya görevin
dir. Bunlardan iki tanesi, Nisa Suresi 58 ve 59.
taşıması gereken vasıfları taşımıyor ve işlerini
ayetler iken, diğeri Şûra 38. ve 39. âyetlerdir.
iyi yapamıyorlarsa, o zaman astların, yöneti
"A llah, size emanetleri ehline vermenizi ve
lenlerin veya halkın, yöneticilerine direnme
insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adalet
hakkı doğar. Direnme hakkı, yöneticilik ko
le hükmetmenizi emrediyor. Gerçekten Allah,
numunda adaletsizlik yapan, liyakat ve ehliyet
size ne güzel öğüt veriyor. Allah, her şeyi işiti
şartlarına uymayan,
yor, her şeyi biliyor" (Nisa, 58); "E y iman
işlerini danışma ve katılımla yürütm eyen ve
edenler! A llah'a itaat edin, peygambere itaat
bütün
edin, sizden olan (kendi ellerinizle iş başına
sorunları çözemeyen yöneticiler için en etkili
bunlardan
emanete hıyanet eden,
dolayıçözmeleri
gereken
getirdiğiniz) yöneticilere de; sonra bir şeyde
denetim mekanizmasıdır. Aslında, başarılı ve
anlaşmazlığa düşerseniz, onu A llah'a ve Pey
iyi yöneticilere sahip olmanın garantisi, yöneti
gamberine götürün, eğer A llah'a ve ahiret
len insanların her birinin, nasıl yönetilmeleri
gününe gerçekten im an ediyorsanız; bu hem
gerektiği konusunda bilinçli olmaları ve bu
daha hayırlı, hem de sonuç alma bakımından
anlamda
daha güzeldir" (Nisa,59).
" Onlar Rablerinin
başlam alarıyla birlikte, şikayet ve memnuni
davetini kabul ederler ve canı gönülden destek
yetsizliklerini meşru yollardan yöneticilerine
verir ve dayanışma içinde bulunurlar; işlerini
ulaştırmayı becerebilmeleridir.
iyi
yönetilmediklerini
algılamaya
aralarında danışarak yürütürler; kendilerine
verdiğimiz rızıklardan infak ederler" (Şûra 38);
"Bir
olup
zorbalıkla
karşılaştıklarında
kendilerini
yekvücut
savunurlar"(Şûra
39).
4. İSLÂMİYET'İN ARAP YÖNETİM
KÜLTÜRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİ VE
YANSIM ALARI
K ur'an'a göre, bu dört âyet içerisinde ortaya
konan bu somut yönetim değerleri,
bütün
zamanlardaki ve kültürlerdeki yönetim faali
yetlerinin düzenli bir şekilde uygulanmasına
katkıda bulunacak olan asgari yönetim ilkele
ridir.
Bütün inanç sistemleri ve öğretiler,
başlangıç itibarıyla çok sayıda ilke ve kuraldan
meydana gelmektedirler. Bu ilke ve kurallar,
çoğunlukla insanlar için birer davranış rehberi
olarak, neyin, ne zaman, nasıl, niçin yapılması
A llah'ın Kur'an'da,
çeşitli tarihi dö
nemlere ait "örnekler ve kıssalar" üzerinden
de ayrıca birer "örnek olay" gibi açıkladığı ve
beyan ettiği bu temel yönetim referansını şu
dört temel başlık altında ifade etm ek m üm
kündür. 1-Yönetimde adalet; 2-Yöneticilerin
atama ve seçimlerinde liyakat ve ehliyet; 3İşlerin görülmesinde veya yönetim de şûra
(danışma ve katılım); 4-Gayri meşru (yani hu
kuka ve ahlaka aykırı) yönetim lere direnme
hakkı. Bu yönetim ilke ve kurallarının ilk üç
kriteri, herhangi bir yönetim birim inde yer
almış olan yöneticilerin doğrudan kendilerinin
taşıması gereken vasıflardır. Dördüncü ilke ise
daha çok
yönetim
sistemlerinin
ast
veya
gerektiği ile ilgili davranış kılavuzlarıdır. Kap
samı ve boyutu ne kadar olursa olsun her sos
yal birimde, birlikte yaşamayı mümkün kılma
adına m uhakkak birtakım ilke ve kurallar ol
mak zorundadır. Her sosyal yapı, kendi bün
yesindeki insanları barış ve güven içerisinde
yaşatmak üzere, hangi durum ve şartlarda,
nasıl
davranılacağı hakkında,
daha önceki
tecrübelere dayalı olarak bazı sosyal normlar
tespit eder. Böylece, herhangi bir durum ve
şartta,
her
defasında
farklı
davranmak
şeklinde bir genel kargaşa yaşanması yerine,
benzer durum ve şartlarda aynı yönde hareket
etmek yönünde tutarlı bir sosyal davranış bir
liği oluşur. Şu halde, toplumsal davranışları
n if ik ir
yilö
saypis
i
17
düzenleyen ilke ve kurallar, o toplumun men
geçerken ışınların bir kısmının yansıyarak geldiği
suplarını, belirli durum ve şartlarda nasıl dav
ortama dönerken bir kısmının da ikinci ortama,
ranmaları gerektiği konusunda ifa etmeleri
doğrultusu ve hızı değişerek geçmesidir". Mesela,
gereken rol davranışlarını tayin etmektedir. Bu
çay bardağındaki kaşığı bardak içindeyken kırık gibi
toplumsal rol davranışları, o toplum içerisinde
görürüz. Işığın yansıması yasasına göre, "ışık ışın-
yaşayan insanlar için onlardan beklenen ve
ları,içerisine geldiği ortama 90 derecelik sınır açı
göstermeleri arzu edilen davranışlar şeklinde
sından daha büyük açıyla gelirse ikinci ortama
karşımıza çıkar. Sosyal yapıyı meydana getiren
geçemez ve geldiği ortama normalle eşit açı yaparak
bütün bireylerin veya alt grupların, belirli du
geri
rum ve şartlardahep bu rol davranışlarına
yasaları ile hiçbir mitolojik ve ideolojik sapma
görehareket
iste-
ya maruz kalmamış olan ve bilimsel araştırma
etmeleri
beklenir
ve
döner"(w ww.frmtr.com/). Gerçekte,
fizik
nir(Eroğlu, 2013, 99-100). Fakat, gerçek hayatta,
yöntemlerinin kullanımıyla elde edilen sosyal
başta A llah'ın çeşitli elçileri aracılığıyla indir
yasalar arasında çok büyük bir özdeşlik m ev
diği vahye dayalı ilke ve kurallar olmak üzere,
cuttur. Bu çerçevede, Allah tarafından, 610
insanlık tarihi boyunca, çeşitli insan topluluk
tarihinden itibaren Hz. M uhamm ed'in elçiliği
ları,
ile indirilen en son Hak din olan İslâmiyet'in
hemen hemen bütünsosyal normların
beklentilerine
uymayan
sapma
davranışlar
evren tasavvuru ile insanlık tarihinin en ilkel
içerisinde bulunmuşlardır. Toplumsal düzen
ve vahşi kültür ortamı olarak bilinen "Cahiliye
lemeye esas teşkil eden bütün ilke ve kurallar,
devri Arap kültürünün" zihniyet alt yapısı
sadece uyulması gereken idealist normları
arasında çok büyük bir farklılık vardır. Bu
oluştururlar. Buna karşılık, tarihin her döne
farklılık
minde ve her topluluğunda, mutlaka toplum
olduğu devrim niteliğindeki yeni hakikat ışık
sal ilke ve kurallara aykırı davranan ve bekle
larının bir kısmı, mevcut kültür ortamında ve
nen rol davranışlarına uymayan insanlar ola
yerleşik kültürün katı alışkanlıkları içerisinde,
gelmiştir. Yasalar, ilke ve kurallar, dini ve ah
önemli kırılmalara ve bozulmalara yol açm ış
laki öğretiler veya her türlü olması gereken
tır.
ideal durum ve çeşitli referanslar birer üst yapı
larının bir kısmının da sahip olduğu yaklaşım,
kurumudur. İnsanların ve toplulukların zihni
"Cahiliye devri Arap kültürünün" önceki yer
yet alt yapısında, eğer bütün bu sosyal norm la
leşik bakış açısıyla neredeyse taban tabana zıt
ra dair uygun bir terbiye sistemi yoksa, ortaya
veya çok aykırıdır. Bundan dolayı, en önemli
bunlar üzerinden bir medeniyet çıkmaz.
ve hayati olan İslâmî ilke ve kurallar, özellikle
bağlamında,
İslâm iyet'in
getirmiş
İslâm iyet'in getirmiş olduğu hakikat ışık
Hz. M uhamm ed'in vefatının hemen sonrasın
Toplumsal yapıların mevcut anlayış ve
da, büyük ölçüde "Cahiliye devri Arap kültü
algılarının üzerine sonradan gelen ilke ve ku
rü" taşıyıcısı Müslümanların hayatından adeta
ralların, onlar üzerinde bir değişme etkeni
buharlaşmış ve herhangi bir karşılığı olmamış
olup olamayacağını tayin eden en önemli et
tır. Mesela, kadın-erkek ve mülkiyet ilişkile
kenlerden biri de, yeni ilke ve kuralların bakış
rindeki eşitlikçi değerler ile yönetim ve iktidar
açıları ile önceki yaşam biçim inin sahip olduğu
ilişkilerindeki danışmacı-katılımcı yaklaşım la
bakış açılarının farklılık dereceleridir. Bu du
rın, yerleşik Arap kültürünün geleneksel katı
rum, aslında evrendeki fizik yasalarına da
lığından
uygun düşen bir etkileşim modelidir. Söz
yaşanılan hayata katılamadığı gözlenmiştir.
gelimi, tabiattaki "ışık kırılm ası" ve "ışık yan
sım aları"
benzer
İslâmiyet'in, özellikle hiçbir hukuki ve
ahlaki değere sahip olmayan, tamamen parça
sahiptir. Şöyle ki, "ışığın kırılması, ışık ışınları
lanmış ve bölünmüş bir topluluk üzerinden
nın, saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama
bütün insanlığa gelmiş bir evrensel inanç
yenifikir
da,
anlaşılmadığı ve
etkileşimlere
ıs
yasaları
dolayı yeterince
y ilö sa y p is
sistemi olması, son derece manidar bir olgu
davranış kalıplarından yeterince kurtulam a
dur. Buradan çıkarılacak olan evrensel mesaj,
mışlardır.
İslâmî öğretiler, eğer "Cahiliye devri" Arapla-
Arap kültür ortamında doğan İslâm i
rının aile yapılarına, adil üretim ve tüketim
yet'in yayılabilmesi ve kendi değerlerine daya
ilişkilerine, birlik ve bütünlük içerisinde bir
lı bir toplum düzeni ve uygarlığı yaratabilmesi
"m illet" olma kimliği oluşturmalarınabelirli
için aşması gereken en önemli sorunlardan biri
ölçüde
sosyo
de yeni bir yönetim ve devlet sistemini oluş
ekonomik sisteme ve kültür sistemine tesir
turmak olmuştur (Bıçak, 2009, 222). Hz. Mu-
etmesi muhtemeldir. Bu yönüyle İslâmiyet,
ham m ed'in getirdiği İslâmiyet, doğduğu top
başlı başına bir ahlak düzeni ve bir medeniyet
raklar ve kültür üzerinde, sonu gelmez gibi
projesidir. Ancak, İslâm iyet'in getirdiği ahlaki
görünen bir kavim ve kabile davası, parçalan
düzenin, yerleşmesi ve kurumsallaşması, "Ca-
mış ve bölünmüş aileler dramı ile hukuki ve
hiliye devri" Araplarının eski alışkanlıklarının
ahlaki değerlerin bulunmadığı anarşik bir yö
çok kuvvetli olması nedeniyle pek kolay ol
netim çevresi ve koyu bir cahiliyet ile karşı
mamıştır. Bu çerçevede, K ur'an'ın vahiy yo
laşmıştır. İslâmiyet'in bir din olarak kendini
luyla inmeye devam ettiği süre içerisinde, özel
tanıtması ve toplum içerisine nüfuz edebilmesi
likle "Cahiliye devri" ile ilgili doğrudan "Cahi-
için toplumun acilen otorite ve düzen ihtiyacı
liye" kelimesinin geçtiği dört önemli ikaz gel
nı
miştir. Birincisinde, "Cahiliye zannı" şeklinde
(Kurtkan,
ifade
katkı
sağlarsa,
her
türlü
edilerek İslâm öncesinin çarpık
temin
etmeye
koyulmasını
1977,208).
Çünkü,
gerekmiştir
Hz.
Muham-
ve
m ed'in çağında Arabistan, kimi tarım vahala
tutarsız inanma biçim ine dikkat çekilmektedir
rına ve ticaret kasabalarına yerleşmiş olan,
(Âl-i İmran, 154). İkincisi, bizzat Peygamberin
kimileri de göçebe toplulukları şeklinde hayat
eşleri üzerinden M üslüman hanımlar, "Cahili-
sürdüren, hemen tamamı savaşçı ve çatışmacı
ye devri geleneğindeki gibi açılıp saçılmayın"
kabileler arasında bölüşülmüş otoritelerden
şeklindedir.
devri
meydana gelmekteydi. İslâm iyet'in tutuştur
taassubu" şeklindeki, İslâm öncesinin hak ve
duğu yeni inanç sisteminin temel işlevi, çoğu
hakikate karşı olan egemen katı zihniyetine
kez birbiriyle uyumlu olmayan çok çeşitli ve
işaret edilmektedir (Fetih, 26). Dördüncüsün
aykırı kabileleri, belirli bir ahlak anlayışı etra
Üçüncüsünde,"Cahiliye
de, "Cahiliye devri idaresi" söylemiyle İslâm
fında öncekilerden farklı yeni bir uygarlık
öncesi haksız ve zalim yönetim ilişkilerine
yaratacak
gönderme yapılm aktadır (Maide,50). Hz. Mu-
yepyeni
hammed, kendi içerisinde yetiştiği İslâm önce
(McNeill, 2006, 293-294).
biçimde
bir
sosyal
birleştirilmesi
yönünde
bütünleşme
projesiydi
si "Cahiliye devrini", her şeyi ile geçmişte ka
İslâm iyet'in evren tasavvuru ve yöne
lan bir dönem olarak görmemiş, aksine bunun
her fırsatta tekrar ortaya çıkabileceğini dü
tim
zihniyeti,
büyük
ölçüde
Kur'an'daki
şünmüş ve bu yönde çok uyarılarda bulun
"Â dem ve yaratılış kıssasında" ortaya konul
muştur. Ayrıca, Hz. Muhammed, Veda hac-
muş ve insanın iktidar ilişkilerindeki konumu
cındaki meşhur hutbesinde, "Cahiliye devri
ile ilgili evrensel mesajlar çeşitli metaforlar
nin" tefeciliğini, kan davasını ve benzer kötü
üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır. Ancak,
alışkanlıklarını yasaklama ihtiyacı hissetmiştir
K ur'an'da devlete ve yönetim tarzlarına dair
(Fayda, 1993, 17). Bütün bunlar, K ur'an'ın
çok açık ve somut veriler olmayıp, sadece
çeşitli hükümleri ile yasaklanmış olsa bile, öyle
iktidar ve yönetim ilişkilerinde uyulması gere
anlaşılıyor ki bir kısım Müslümanlar, henüz
ken temel ilke ve kurallar belirlenmiş, zamanın
Peygamberin
ruhuna göre nasıl bir devlet ve yönetim sistemi
zamanda
kendi
dahi,
eski
aralarında
bulunduğu
alışkanlıklarından
ve
n if ik ir
YIL:
6
SAYI:
15
j
19
oluşturulacağı büyük ölçüde Müslümanların
şartsız teslimiyeti, zamanla ruhanî reislerin
akıl ve bilgi birikimlerine bırakılmıştır.
tasallut ve tahakkümünü getirmiştir. Batılı
bilginler ile onlardan etkilenen diğer toplumla-
Arapların, diğer milletlere ve topluluk
rın düşünce ve aydınlarının büyük bir kısmı,
lara göre daha fazla bedevi kültüre sahip ol
İslâm iyet'in de Hıristiyanlık gibi teokratik bir
maları, onların oturmuş bir yönetim sistemi
düzen getirdiğini kabul etmişlerdir. Halbuki,
kurmalarına engel olmuştur.
Bu durumdan
İslâm iyet'te dinî ilke ve kurallar ile kutsal kita
dolayı Arapların devlet idare edecek ve belirli
bın içerdiği bilgileri okumak, anlamak, öğren
bir yönetim sistemi kurmalarını sağlayacak en
mek ve öğretmek, sadece din adamlarına has
önemli sosyal mekanizma, karizm atik bir pey
bir özellik olmayıp, bütün Müslümanların
gamber önderliğindeki büyük bir dinî yöneliş
sorumluluğunu gerektirir bir mecburiyettir.
olmalıydı. Çünkü, karizm atik bir peygamberin
Hz. M uhamm ed'in tebliğ ettiği Kur'an'daki
yaratacağı büyük bir sinerji ve güç patlaması,
İslâmiyet'in
ancak onlarınasırlık kötü alışkanlıklarından
nihai bireyler ve hiçbir araç olmaksızın bütün
arındırmak
haksızlık
insanlardır. Teokratik düzende, kilise ve papa
yapmayacakları bir yönetim sistemi oluştur
lar kutsaldır, dokunulmazdır ve yanılmazdır.
maya
Bu yüzden, papalar Tanrı adına karar alır,
suretiyle
zemin
birbirlerine
hazırlayabilirdi
(İbn-i
Hal-
dun,2004, 207-209).
muhatabı,
doğrudan
doğruya
kanun yapar ve yine onun adına değiştirir ve
yönetir (Niyazi, 2013, 141). Oysa, Hz. Mu-
Hz. M uham m ed'in peygamberliği baş
ladığı zaman, ne müşrik Araplarda, ne de
hammed, yönetim otoritesini ve gücünü, Al
lah'ın resulü olması sıfatından dolayı kendine
Müslümanlarda, belirli bir yönetim m ekaniz
inanan ve son derece bağlı olma ihtiyacı hisse
ması mevcut değildi. Bu bağlamda, Hz. Mu-
den M üslüm anlar üzerindeki çekim gücünden
hammed Müslümanlar üzerindeki otoritesini
almaktadır.
belirli bir hukuk düzeninden değil, doğrudan
Allah'tan alıyordu. Ancak, Hz. M uhamm ed'in
Hz. M uhamm ed'in yönetim konusun
temsil ettiği yönetim otoritesi, teokratik bir
daki pratiği, "Cahiliye devri" Arap kültürünün
temsil değildi. Çünkü, teokratik düzende, yö
kurumsallaşmış bir yönetim tarzının bulun
neticiler egemenlik hakkını Tanrı'dan alırlar ve
maması ve var olan yönetim alışkanlıklarının
güya Tanrı adına kendi kişisel arzularının
ise yeni gelmiş olan vahyin genel ilkelerine
biçimlendirdiği bir irade ile yönetirler (Kösoğ-
uymaması yüzünden, vahyin genel ilkelerine
lu,2013, 55). Esas kaynağını H ıristiyanlık'ta
uymak kaydıyla büyük ölçüde yakın arkadaş
bulan teokratik düzen, papa, papaz ve kilise
larıyla istişare yapm ak
egemenliğine dayanmaktadır. Gerçekte, Hz.
Mesela, Bedir'de EbûSufyan'la savaşılıp sava-
İsa'nın tebliğ ettiği vahiy inancında teokrasi
şılmaması konusunda Hz. Peygamber sahabe
yoktur. Bu bağlamda, teokratik düzen, Hıristi
lerle istişâre etmiştir. Bedir'de Mekkeli müşrik
yanlığın çok sayıdaki kültürel etkileşim in ya
lerle savaş kararından sonra, önce ordunun
nında, özellikle Pavlus'un
çabalarına bağlı
mevzilenmesinin Bedir'in su kuyularının arka
olarak kendi doğal vahiy halinden uzaklaşm a
taraflarına konuşlandırılmasına karar verilmiş
sıyla birlikte, Hıristiyan ahalinin papazlara ve
iken, bölgeyi iyi tanıyan sahabelerden Hubâb
gösterdiği aşrı bağlılık ve saygıdan dolayı kili
b. el-M ünzirbin el-Cemûhbu kararı, " bu şekil
se ve din adamlarının, her türlü iktidar ilişki
deki bir mevzilenme, vahiyle gerçekleşen bir
lerini ellerinde tutma tutkularının bir sonucu
uygulama mıdır, yoksa sizin tercih ve kararı
dur. Hıristiyan ahalinin, dinin kendi esasların
nız m ı?" demek suretiyle eleştirmiştir.
dan çok, kiliseye ve din adam larına kayıtsız
sonucunda yeni bir mevzilenme kararıyla ile
20
y e n if i k ir
y il: 6 s a y i:is
şeklinde
olmuştur.
İstişare
Hubâb b. el-M ünzir bin el-Cem ûh'un görüşü
içerisinde İslâm iyet'in temel ilke ve kuralları
ne göre hareket edilmiştir. Bu görüşün kabulü
nın, gerektiği kadar yaşanılan hayata yansım a
ile Müslümanların kullanacağı suyun ayrılm a
sı konusunda bir tavır ve tutum birliği sağla-
sından sonra bütün su kuyuları im ha edilmek
yamıyordu. Ayrıca, M edine'de yaklaşık Arap
suretiyle savaşın kazanılm asında çok büyük
nüfus kadar M usevî Araplar ve bir miktar da
bir katkı sağlanmıştır (Aslan,2014, 223-241).
Hıristiyan Araplar yaşamaktaydı. M edine'deki
Hz. Peygamber, Uhud savaşında da, yaklaşan
Müslüman ve M usevî kabileler ile diğer nüfus
üç binlik müşrik ordusunu, M edine'nin içinde
unsurları, büyük ölçüde kabile dayanışmaları
karşılayarak savunma savaşı yapmayı düşü
içinde yaşıyorlar ve kendi kabile reislerinin
nürken,
çoğunluğunun
etkisi altında başka bir otoriteye ihtiyaç duy
şehir dışında bir meydan savaşıyla karşı koy
muyorlardı. Hz. Peygamber, m ü'm inlerin ileri
mayı istemeleri üzerine kendi düşüncesini
gelenleri ve kabile reislerini, M edine'nin yerlisi
değil, başkalarının düşüncesini uygulamıştır
Enes Bin M alik'in evinde toplantıya çağırarak,
(Niyazi, 2013.125).
bu konularda nasıl davranılması gerektiğine
özellikle
gençlerin
dair temel prensiplerin ortaya konması öneri
Hz. Peygamber, yönetim sorunlarını
çözüm konusunda,
sinde bulundu. M edine Müslümanları ile Müs
karar vermesi gereken
lüman olmayan kabileler arasında, ortak bir
konularla doğrudan veya dolaylı olarak ilgili
iman ve dinî ilkeler birliği olmadığına göre,
olan vahiy bilgilerini kullanmıştır. Yine,bu
ancak ortak çıkarlar ve ahdî ilkeler üzerinden,
konularda bilgi ve tecrübesi bulunan yakın
birlikte yaşamaya dair "M edine Beyannam esi"
arkadaşlarından bir "şura" düzeneğinde yarar
olarak anılan bir toplumsal belge ortaya koydu
lanmaya çalışmıştır.
Hz. Peygamber, karar
(Kösoğlu, 2013,46-49).Bu konuyla en çok meş
verme ve sorun çözme eylemlerinde, bilindiği
gul olan Prof. M uhammed Hamidullah, bu
kadarıyla bunların dışında herhangi başka bir
belgeye "vesika" tabirini kullanarak "M edine
yola pek başvurm am ıştır. H iç kuşkusuz, Hz.
Vesikası" demiştir. Hz. Peygam ber'in önderli
Muhammed, bugünkü anlam da bir seçim me
ğinde
kanizması sonucunda M üslüm anların lideri ve
nameye bakıldığı zaman, görülür ki farklı
yöneticisi olmuş değildir. Ancak, bugünkü
inanç topluluklarının temsilcilerince oturulup
ortaya konulan47 maddelik bu beyan
seçimle işbaşına gelmiş olan yöneticilerin dahi,
anlaşma yapılarak ortaya konsaydı, ancak bu
karar alma aşamasında bir türlü yürütem edik
kadar güzel olurdu. Belki de bundan dolayı
leri "danışm a ve katılım " yöntemini hiç ihmal
sözleşme denişi, alışkanlık haline gelmiştir.
etmediği anlaşılmaktadır.
H erkesin ve her kesimin, kim olduğuna bakıl
m aksızın hak ve hukuku gözetilerek yönetile
Hz. M uham m ed'in ve diğer M üslü
ceği ve bilhassa sorumlulukları da belirtilmek
manların M edine'ye geldikleri zaman vahiy
suretiyle bütün bireylerin ve sosyal aktörlerin
henüz tam am lanm ış değildi ve güçlü bir "C a-
bu beyanname çerçevesinde hareket etmesi
hiliye devri" kültür ve geleneğinin alışkanlık
gereği ilan edilmişti. Bu ilkelerden birkaç tane
ları da halen devam ediyordu.
K ur'an'ın ifa
si şu şekilde anılabilir: "Devlet bir hukuk dev
desi ile insanlar, "m üslim " (teslim olmuş) ola
letidir"; "H aklar âdil şartlarda ele alınm ıştır";
cak ama "m ü'm in" (iman etmiş) olmakta zor
"M üslüm an olmayanlara, din ve vicdan hürri
luk çekeceklerdi; başka bir ifade ile iman esas
yeti esas olarak hakları verilm iştir"; "Barış
larını
kalp ve
esastır"; "Sosyal devlet anlayışı ağırlıklıdır";
zihinlerine tam olarak içselleştirememiş olma
"Zulm e uğrayana yardım edilecektir"; "H er
sından dolayı davranışlarına dönüştürememiş
şey adalet ölçülerine göre icra edilecektir";
lerdi.
"Kast sistemi (değişmez katı sınıf sistemi) red
dil ile
Bu
söyleme
durum,
dökse
de
M üslüman
topluluk
n ifik ir
YIL:
6
SAYI:
15
j
21
dedilmiştir (Md.15); "Anarşi yoktur (Md. 13),
Ancak, Hz. Peygamber, bu ilkeler karşısında
"Karışıklık çıkaranlara karşı herkes birlik ola
Yahudiler sözlerinde durmayıp, Müslümanlar,
caktır"; "Bir ihtilaf olursa, A llah'a (Kur'an'a)
Mekkeli müşriklerin tehdidi altında iken isyan
ve Resûlüne başvurulacaktır yani toplumun
ederken, Hıristiyanlar da rahat durmayıp fırsat
merkezi otoritesi ve referansı Allah ve Resûlü-
buldukça Müslümanlara saldırmaları üzerine,
dür". Öyle anlaşılmaktadır ki, bu beyannam e
bütün Yahudi kabilelerini birbiri ardınca M e
de hukuk esasları esas alınmış ve yönetim
dine'den uzaklaştırır ve Hıristiyanların üzerine
otoritesi paylaşılmamıştır; sadece farklı inanç
de asker gönderir (Kösoğlu, 2013, 56). Böylece,
ların serbestçe yaşanm asına dair bir çoğulcu
"M edine
luk hakkı tanınmıştır. M edine'ye hicretin ilk
önderliğinde diğer din mensuplarına karşı bir
yıllarında yayınlanan bu "M edine Beyanname-
iyi niyet göstergesi olmakla birlikte, fiili ve
Beyannam esi",
Hz.
Peygam ber'in
si"ne, çok yaygın bir şekilde "M edine Sözleş
kalıcı bir barış ortamı sağlamakta yeterli ol
mesi" denilmesi doğru değildir. Burada, taraf
mamıştır. Buradan çıkarılacak en önemli sonuç
larca (ki taraflar diye bir şey yoktur) üzerinde
ise Müslümanlar için her çağ ve dönemde da
maddeler halinde müzakere edilm iş ve anlaş
ima uyulması gereken temel ilke ve kurallar
ma sağlanmış bir sözleşme söz konusu değil
dışında, aklın ve bilimin öncülüğünde her
dir. Bu belgeyi, günüm üzün egemen bakış
durum ve şartta esnek bir yönetim sistemi
açısıyla olsa olsa bir "m anifesto" olarak değer
oluşturmak gerekmektedir. Ayrıca, çok dinli
lendirmek gerekir (Sezen, 2015).
ve çok kültürlü bir ortamda barış ve huzur
içerisinde yaşamanın kalıcı ve sürekli bir sonuç
Medine Beyannamesi, bir yönetim sis
vermesi için Müslümanların sosyo-ekonomik
temi veya devlet kurma çabası olarak görül
ve siyasi hâkimiyetlerinin bulunması şarttır.
memektedir. Bu bağlamda, ilk anayasa olma
Aksi takdirde, başka inanç ve kültürlerin ege
konusunda da iddialı bir metin sayılmamakta
menliği altında Hak ve adalete dayalı kalıcı bir
dır. Bu beyannameyi,
düzen oluşturma imkânı, son derece kısıtlı
Müslümanların, Mu-
sevîlerin ve Hıristiyanların kendi dindaşları
görülmektedir.
arasındaki ihtilaflar ile birlikte yaşam a iradesi
gösteren farklı inanç gruplarının kendi arala
İslâm iyet'in bütün zamanlarda ve du
rındaki ilişkilerinden kaynaklanan anlaşmaz
rumlarda geçerliliği olan temel yönetim zihni
lıkları yönetmeye dair bir "prensipler belgesi"
yeti ile her daim uyulması gereken temel yöne
veya "stratejik ittifak" mantığı ile yapılmış bir
tim ilke ve kuralları, Kur'an'daki "Â dem ve
belge olarak görmek daha doğrudur. Çünkü
yaratılış kıssası"
çerçevesindeki evrensel me
bu beyannam enin maddelerinin tamamı göz
sajlarla bağlantılı olan ve çeşitli konular üzeri
önüne alındığı vakit, belirli bir yönetim tarzı
ne indirilen âyetler şeklinde ortaya konulm uş
veya devlet yapısı oluşturma yönünde bir ni
tur.
yet veya çabaya rastlanmaz. "M edine Beyan
dair kararlarını alırken veya çözmesi gereken
nam esi" ile bir barış ve esenlik dini olan
sorunlara çare ararken, öncelikle hakkında açık
İslâm iyet'in tebliğ edicisi Hz. Peygam ber'in
hüküm olan K ur'an âyetlerine göre hareket
inisiyatifi ile başlatılmış ve ağırlıklı bir şekilde
etmiştir. Mesela, Kur'an'daki İslâm iyet'in yö
farklı inançları temsil eden Musevî ve Hıristi
netim faaliyetlerine dair temel ilkelerinden
yan insanların can, mal ve din güvenliğini
birisi olarak "em aneti ehline veriniz" (Nisa, 58)
sağlayan, onların ibadet özgürlüğünü tanıyan,
emri gereğince, M ekke'nin fethinden sonra
kutsal değerlerinin tahrip edilmeyeceğini ve
Kâbe'nin anahtarını, amcası Abbas ile Hz.
onlardan a'şar vergisi ile asker alınmayacağını
A li'nin istemelerine rağm en onlara verm eye
temin eden bir ferm an verilmiş olmaktadır.
rek,
22
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
Hz. Muhammed, yönetim faaliyetlerine
önceki
bakıcı
Osman
bin
Talha'ya
vermiştir (Ünal, 2001, 19). Karar verme veya
bir liderlik tarzıdır. Çünkü, karizmatik liderlik
sorun
konularda
ve yöneticilik, izleyiciler ve yakın çevre bakı
K ur'an'da açık bir hüküm olmadığı zaman ise
mından fiilen çok çekici ve etkili bir yönetim
çözme
bakımından,
bu
konuya dair düşünce ve görüşleri olduğunu
mekanizması olsa da, karizmatik lider sonrası
bildiği yakın arkadaşlarına, neredeyse onlara
yönetim
danışmadan herhangi bir iş yapmamıştır. Hz.
vurması nedeniyle kurumsallaşmaya pek im
Muhammed, peygamberliği süresince önderi
kan vermemektedir. Böyle bir liderliğin çekim
olduğu topluluğa yönetim görevlileri ve ko
gücüne ve alanına dahil olan kişiler ve toplu
mutanlar tayin etmiş, cizye ve zekât toplatmış,
luklar, karizmatik liderin taşıdığı ilke ve kural
bir takım yargılam alarda bulunm uş ve ege
lar ile sahip olduğu misyon ve vermeye çalıştı
menliğin en yüksek derecesi olan savaş karar
ğı mesajların kendilerinden çok, liderin bede
ları vermiştir. Bütün bunlar ve benzeri faaliyet
nine,
lerdeki tavır ve üslubu, asla bir "hüküm dar"
şahsiyetinin çekim gücüne odaklanm aktadır
veya bir "egem en" gibi olmamış, mükemmel
lar. "Karizm atik yönetim tarzı", "kişi merkez
bir insan/Peygamber olarak, sadece Müslü-
li" bir yönetim anlayışının yüceltilmesine da
manlara değil, başkalarının acıların anlamak
yandığı için yönetimin kurumsallaşmasının
ve onlara iyilik yapma özlemini duyan her
temel parametreleri olarak, yönetim ve organi
insana harika bir rol model olmuştur. İslâm
zasyon olay ve olgularına dair etkinliklerin,
tarihçileri anlatırlar ki, bir gün bir bedevî ken
belirli ilke ve kurallar ile birtakım usuller (yani
sisteminin gelenekselleşmesine ket
mizacına, karakterine,
daha doğrusu
di işi için Peygam ber'in yanına girmeye çekinir
hukuki ve ahlaki)çerçevesinde gerçekleştiril
ve tir tir titrer; o zaman şöyle konuşur: " Ben
mesi sürecini gölgelemektedir. Aslında, kariz-
ne bir hükümdar, ne de bir zorbayım, Ben
matik yönetim ve liderlik, "yönetici-yönetilen"
Kureyş'e mensup, M ekke'de kuru ekmek y i
kesimler arasında, yetenek, bilgi ve her türlü
yen bir kadının oğluyum " (Kösoğlu, 2013, 57
kişisel birikim bakımından çok büyük bir den
58).
gesizliğin olduğu toplum ve gruplarda daha
yaygındır. Böyle bir sosyo-kültürel ve sosyo-
5. HZ. PEYGAMBER'İN VEFATI
psikolojik ortam da ortaya çıkan karizmatik
SONRASI YÖNETİM KRİZİ
lider veya önder, bir şekilde sahneden ayrılın
ca, bu tür toplumlar ve gruplar, bir anlamda
Hz. M uham m ed'in peygamberliği baş
"sudan çıkmış balığa" dönüyorlar.
ladığı zaman, Arap kabilelerinde belirli bir
devlet ve yönetim tarzı geleneği olmadığından
Hz. Peygam ber'in vefatı sonrasında
dolayı Peygamber tarafından ilk İslâmî yöne
Müslümanlar, her konuda olduğu gibi yöne
tim tecrübesi "karizm atik liderlik" temeline
tim konusunda da, çok büyük bir boşluk ve
oturtulmak zorunluluğu ortaya çıkmıştır (Bı
şaşkınlık yaşamışlardır. Peygamberin varlı
çak, 2009, 222). Karizmatik liderliğe hayat ve
ğında, birçok sorunu onun önderliğinde ve
ren ve geçerlilik yaratan temel öğe, önderin
rehberliğinde, büyük bir güven duygusu içeri
çok çekici bir şahsiyet sahibi olmasıyla paralel
sinde çözmeye alışmış olan ve en küçük pü
olarak çok çarpıcı ve iddialı bir davanın savu
rüzleri bile Peygambere danışarak aşmaya
nucusu ve savaşçısı olmasıdır. Ne yazıktır ki,
çalışan sahabe, birden bire kendilerini kimsesiz
tarihi
liderlik
ve sahipsiz hissetmenin şokunu yaşamışlardır.
olgusu, bir kişi üzerinden kısa süreli devam
Peygamberin sağlığında, sorunların çözümün
edebilen ve karizm atik şahsiyetin ömrü ile
de ve yönetim ilişkilerine dair kararların alın
sınırlı kalan, böyle olduğu için uzun süreli
ması sırasında öncelikle konuyla ilgili vahiy
kurumsallaşmaya fazla bir katkı sağlayamayan
bilgisine,
süreç
içerisinde
karizmatik
bu
konuda
n ifik ir
açık
hüküm
YIL: 6
SAYI: 15
yoksa
j
23
K ur'an'ın temel düzenlemelerine ve anlam
gövdesini temsil eden Kureyşliler'in ise Arap
bütünlüğüne aykırı olmamak kaydıyla akıl ve
kabileleri arasında en şerefli kendilerinin ol
bilim merkezli bir istişareye dayanılması tec
duklarına dair İslâmiyet öncesinden kalma -
çoğunluğunda
çok seçkin sahabeler ve zatlar hariç olmak
İslâm öncesi eski kültürel alışkınlıklar depreş
üzere- kolektif bilinçaltı duygu ve düşünceleri
meye başlamıştır.
vardı. Hz. Peygam ber'in vefatı ile İslâmiyet
rübesine rağmen,
sahabenin
öncesinin geleneksel kültürün "kabileci" anla
birlikte
yışı onlarda da nüksediyordu (Kösoğlu, 2013,
Müslümanlar büyük bir sarsıntı geçirmiş ol
Hz.
Peygam ber'in
vefatıyla
60). Hz. Peygamber sonrasında "M üslümanları
malarına rağmen, İslâm toplumunun yönetim
kim yönetecek?" toplantıları ve tartışmaları
birliğinin devamı konusunda yeni bir lider ve
sırasında, Hazrec kabilesinin reisi Sa'd İbni
yöneticiye ihtiyaçları olduğunun da farkın
Ubâde daha baskın geldi ve kendisine "biat"
daydılar. Hz. Peygam ber'in naaşı, henüz orta
edilmek üzere iken, bu şiddetli tartışmaları
da iken Ensar'dan bazı kim seler Benî Sâide'nin
haber alan Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Ebu
sofasında toplanırlar. Orada M edine'nin yerli
Ubeyde bin Cerrâh, cenaze evini bırakarak,
si, Hazrec kabilesinin reisi olup, güzel konuşan
Benî Sâide'nin sofasında yapılan bundan sonra
ve savaşçı bir kişilik yapısına sahip Sa'd İbni
"M üslüm anları kim yönetecek?" toplantılarına
Ubâde, ateşli bir konuşma yaparak, "em irlik ve
yetiştiler. Böylece, olayın seyri değişti ve yapı
başkanlığın" Ensar'ın hakkı olduğunu savu
lan tartışmalardan sonra, Hz. Ebu Bekir'in
nur. Çünkü, Hz. Peygam ber'in M ekke'den
yöneticiliğine "biat" edildi. Sa'd İbni Ubâde,
çıkıp M edine'ye gelmesinde kendilerinin yar
Hz. Ebu Bekir'e ömür boyu "biat" etmedi ve
dımcı olduğunu ve İslâm iyet'in yayılışında,
onun yöneticiliğini hiç tanımadı. Benî Sâi-
diğer bütün gruplardan daha fazla katkıda
de'nin sofasındaki şiddetli tartışmalardan son
bulunduklarını ileri sürer (Cevdet, 1966, 241;
ra Hz. Ebu Bekir'in yöneticiliği ile ilgili "biat"
Aktaran: Kösoğlu, 2013, 60). Bunun üzerine,
işlemleri sürerken, Hz. Muhammed henüz
Hazrec kabilesinin m ensupları "biz de seni
defnedilmemişti ve Hz. Ali ile birlikte birkaç
emîrliğe seçtik" diyerek, Sa'd İbni Ubâde'ye
sahabe bu tartışmaların dışında kalmışlardı.
açık bir destek verirler. Bu durum, M edine'nin
Hz. Ali'nin, Hz. Ebu Bekir'e olan "biatı", Pey
diğer bir yerli kabilesini temsil eden ve M üs
gamberin vefatından altı ay sonra vuku bulan
lüman olm adan önce -kardeş oğulları bulun
Hz.
masına rağmen- Hazrec kabilesi ile aralarında
1998, 540-541). Aslında, "biat" kavramı ve
çok büyük bir rekabet bulunan Evs kabilesi
olgusu,
Fatım a'nın
vefatından
Peygamber
sonradır
(Avcı,
sonrası Müslümanların
mensuplarında çok büyük bir huzursuzluğa
kendi aralarında başlayacak olan o bitmez ve
yol açmıştır. Hz. Peygam ber'in vefatıyla Haz-
tükenmez yönetim
rec kabilesi reisinin, Peygamber sonrası yeni
tetikleyici etkenlerinden biri olmuştur. İbni
"em îr ve başkan olm a" ihtim ali belirince, bu
H aldun'a göre, "biat", her türlü şart ve durum
iki akraba kabile arasında M üslüman olmadan
larda itaat etmeye dair söz ve ahit vermeyi
önce düşmanlığa kadar ulaşan ancak M üslü
temsil eder. Bu anlamda, "biat eden" kişi, "biat
man olunduktan sonra uykuya yatm ış olduğu
ettiği" yöneticiye karşı, Müslümanların yöne
anlaşılan bu şiddetli rekabetin yeniden can
timine ait işlerin görülmesini ona teslim ettiği-
landığı anlaşılmaktadır. Evs kabilesi reis ve
ni,bu konularda onunla asla çekişmeyeceğini
taraftarları da kendi aralarında toplantı yapa
ve hoşlansa da hoşlanmasa da onun emirlerine
rak, yeni duruma dair vaziyet alışlarını tayin
tam olarak itaat edeceğini çok açık bir şekilde
etme çabası içerisine girmişlerdir. Öte yandan,
beyan etmekte ve adeta söz vermektedir (İbni
Mekke
Haldun, 2004,293). Peygamber sonrası yönetim
24
kökenli
y e n if i k ir
olup
M uhacirlerin
Y IL:6 SA Y I:1 5
ana
sorunlarının en önemli
ilişkilerinin son derece karm aşık ve düzensiz
özellikle Hz. Ali taraftarlarınca çok manidar
lik içerisinde gerçekleşeceği, daha ilk günden
bulunm uş ve M üslümanların yöneticiliğe esas
Peygam ber'in naaşı defnedilmeden başlayan
itibarıyla Hz. A li'nin hakkı olduğuna dair algı
bu uzun ve sert tartışmalardan belli olmuştur.
ve beklentilerini sürekli canlı tutmuştur. Hz.
Burada dikkat çeken en önemli olay, kendi
Ebu Bekir'in yöneticiliğe getirilmesinde, onun
tezlerini
taraflardan hiçbirinin,
ilk Müslüman ve Peygamberin yakın arkadaşı
çok sağlam kanıt ve gerekçelere sahip olm a
olmasının yanında, Peygamber sonrası yöneti
masıdır. Taraflar, bu tartışmalar ve karşılıklı
cinin kim olacağına dair sert tartışm aların çok
iddialaşmalar sırasında, ne bir âyet ne de Pey
büyük bir çatışmaya dönüşmesini önlemek
gamberden sağlam bir söz nakletmişlerdir. Hz.
maksadıyla geçici bir çözüm olarak görülmüş
Ömer, birkaç defa Peygam ber'in hastalık du
olmasının da büyük bir payı vardır. Hz. Ebu
rumunda namaz kıldırm ada im am lık yapmak
Bekir, Peygamber sonrası ilk yönetici olması
üzere, Hz. Ebu Bekir'in görevlendirildiğini, bu
sebebiyle kendisine "biat" eden sahabilerin
yüzden de bundan sonraki dönemde yönetici
"A llah'ın H alifesi" diye hitap etmelerine karşı
lik için onun uygun olduğunu söyler. Ancak,
çıkarak, sadece "Peygam ber H alifesi" denil
sadece bu gerekçe, "M üslüm anları kim yöne
mesinin daha uygun olacağını söylemiştir. Hz.
tecek?" sorusuna sağlam bir kanıt sayılmaz.
Ebu Bekir, Peygamberin en yakın arkadaşla
Sonunda, Hz. Ebu Bekir için biat sağlanır. A n
rından biri olarak, iki ayrı "halifelik" kavram
cak, bu biatın çoğu sahabe için gönülsüz oldu
ve algısının ne denli birbirinden farklı olduğu
ğu ve bir kısm ının küstüğü, bir kısm ının ise
na işaret etmiştir (Bıçak, 2009,233).
savunurken
gelecek zam anlarda kendi iktidar mücadelele
rinin önünü açacak fitneye vesile olduğu anla
Hz. Ebu Bekir'in yöneticiliği, yaklaşık
şılır. Hz. A li'nin arkadaşı Zübeyr öfkesini,
iki yıl sürmüştür. Hz. Ebu Bekir, son günlerin
"A li'ye biat olunmadıkça, kılıcımı kınına sok
de doğru Ensar ve M uhacirlerin ileri gelenleri
m am " diyerek belli ederken, Hz Ömer ise Zü-
bazı sahabilere danışarak onların da düşünce
beyr'i kastederek "O nun kılıcını alın taşa çalın"
lerini de alarak, kendisinden sonraki yönetici
diyerek karşı çıkm aktadır (Kösoğlu, 2013, 61
nin Hz. Ömer olması yönünde bir vasiyette
62). Emevî kolunun reisi olan Ebu Süfyan, bu
bulunmuştur. Peygamberin bile kendisinden
toplantıda Hz. A li'nin bulunm am ış olmasını
sonraki yöneticinin kim olması gerektiğine
da vesile göstererek, "Ey Ali ve Abbas! Nasıl
dair açık ve somut bir vasiyeti olmazken, Hz.
oldu da halifelik Kureyş'in bu değeri düşük ve
Ebu Bekir'in böyle bir vasiyette bulunması,
nüfusu en az olan kabilesinin eline geçti. İkiniz
daha sonraki dönemlerde istism ar edilerek
de isterseniz M edine'yi sizi destekleyen ordu
"saltanat tipi yöneticilik" uygulamalarına ve
ile doldururum" demek suretiyle Hz. A li'yi ve
veliaht tayinlerine dayanak ve gerekçe olarak
Abbas'ı kışkırtm ak istemiştir. Hz. Ali, "Vallahi
gösterilmiştir. Hz. Öm er'in yöneticiliğe gelme
asla ben buna izin verm em " diyerek, Ebu Süf-
sinin başlangıcında, önceki yönetici Hz. Ebu
yan'ın yakm aya çalıştığı fitneyi o vakit içinde
Bekir'in vasiyeti vesile olmakla beraber, bu
durdurmuş olmaktadır(Özbay-Reca, 2009, 34).
tercihin sahabilerin çoğunluğu tarafından be
Hz. Ebu Bekir'in Peygam ber sonrası
nimsenmiş olması, böyle bir seçimin daha son
üstlenmesinde
raki saltanatçı uygulamalardan oldukça farklı
ne derece hakkı olup olmadığı hususu, sürekli
bir mahiyet arz ettiğini gösterir (Avcı, 1998,
olarak Sünniler ile Şiiler arasında tartışma
541). Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir'in yönetimi
konusu olmuştur. Hz. A li'nin doğrudan bir
sırasında ona müşavirlik yapmış ve zaman
talebi bulunm am akla beraber, Hz. Ebu Bekir'in
zaman vekalet etmiştir. Hz.
yöneticiliğine altı ay sonra "biat" etmiş olması,
kadılık görevini üstlenerek adalet dağıtma
Müslümanların
yöneticiliğini
n ifik ir
YIL: 6
Ömer,
SAYI: 15
ayrıca
j
25
tecrübesine sahip olan bir kişidir. Hz. Ebu
ve ehliyet şartlarına aşırı duyarlılık göster miş-
Bekir'in, Hz. Ömer'i kendinden sonrası için
lerdir.
önermiş olmasında, mevcut yöneticilik liyakat
İslâm iyet'in hızla yayılması ve yeni
ve ehliyeti çok önemli bir gerekçeyi oluştur
maktadır. Hz. Ömer, kendisine herhangi bir
kültür
şekilde
istemeyerek,
manların daha önceki dönemlere göre, mal ve
"em îrü-l-m ü'm inin" denilmesini tercih etm iş
mülk ile mali durumları ve maddi yaşantıla
tir. Ancak, "em iri" olduğu m ü'm inlere karşı,
rında dikkate değer ilerlemeler ve artışlar
kaba ve sert bir şekilde davranmak yerine,
meydana gelmiştir. Buna karşılık, Hz. Ebube-
toplumun genelini ilgilendiren konular olduğu
kir giderek yoksullaşır, Hz. Ömer eski gömleği
vakit, onları Mescid-i N ebevi'ye çağırır, halka
içinde vefat eder, Hz. A li'nin ise eline ne geçi
konu hakkında bilgi verdikten sonra, halkın
yorsa onu hemen paylaştığı ve dağıttığı görü
soru sormasını, haklarını aramalarını ve kendi
lür. Oysa, Hz. O sm an'ın hayatında ve yakınla
sini eleştirmelerini teşvik ederdi. Hz. Ömer'in
rının mal varlıklarında çok büyük değişiklikler
yöneticiliğinde, mescit veya camiler, sadece bir
ve artışlar meydana gelir. Bir kısım tarihçiler
tapınak ya da nam azgâh olarak değil, aynı
tarafından Hz. O sm an'ın öldürülmesi sırasın
zamanda toplumsal bir eğitim ve öğretim
da, hazinedarının yüz elli bin dinara ve bir
merkezi olmanın yanında, önemli kararların
milyon dirheme sahip olduğu, yine aynı kişiye
istişare edilerek alındığı karargâhlar olarak
ait V âdi'l- Kura ve Huneyn'de bulunan köyün
görülürdü. Bundan başka, Hz. Öm er'in görev
ise yüz bin dinar değerinde olduğu ileri sü
yerlerine giden valiler ile diğer kamu görevli
rülmüştür. Hz. Osman, yakınlarına ve kendi
lerine gitmeden önce valilerin bütün servetle
kabilesi olan Üm eyyeoğullarına büyük bir
rini kaydettirir, servetlerinde aşırı artışlar ol
zafiyet gösterir ve devlet memurluklarını, özel
"halife"
denilmesini
coğrafyalarının fethedilmesi, M üslü
duğu vakit bunları araştırır, gerekirse izah
likle akçeli işleri, herhangi bir liyakat ve ehli
edilemeyen servetlerinin bir kısmına kamu
yet kaygısı
adına el koyardı
2007, 45-49).Hz.
Kuzey A frika'nın fethinin tamamlanmasından
Ömer, Hristiyan bir köle tarafından M escid-i
dolayı merkeze gönderilen ganimetin beşte
N ebevi'de ağır bir şekilde yaralanması sonu
birlik kısmının tamamını, yakın akrabası ve
cunda, Hz. Ali, Hz. Osman, Sa'd İbni Vakkas,
kâtibi olan M ervan'a verir (Akt: Kösoğlu, 2013,
Zübeyr, Talha ve Abdurrahm an İbni A vf'ın da
75).
(Fayda,
olmaksızın bölüşürler.
Meselâ,
içinde bulunduğu altı kişilik bir sahabe gru
Hz. Öm er'den sonra Müslümanların
bundan birisinin Müslüm anların kendinden
yöneticiliğini yapmaya çalışan Hz. Osman'da,
sonraki yöneticisi olarak belirlenm esini talep
kendinden
etti (Yiğit, 2007, 438). Aslında, bu kurulda ye
nitelikleri yoktu. Kendi kabilesinden ve yakın
dinci bir kişi olarak Hz. Ö m er'in oğlu Abdul
akrabalarından kişileri, liyakat ve ehliyet şart
lah da bulunmaktaydı. Abdullah, böyle bir
larını aramaksızın, kişisel menfaat sağlayıcı üst
göreve layık ve ehil olm asına rağmen, babası
düzey
Hz. Ömer tarafından yöneticiliğe seçilmemek
m ü'm inlerin çoğunda büyük bir hayal kırıklığı
kaydıyla sadece seçilecek kişiye oy verme dav
ve hoşnutsuzluk yaratmıştır. Hz. Osman'ın
ranışıyla kısıtlı olarak heyete dahil edilmiş-
yöneticiliğinin altıncı yılından itibaren, ensar
tir(Akt: Kösoğlu, 2013,74). Hz. Peygamberden
ve muhacir ile taşradaki insanların yönetime
itibaren Hz.Ebu Bekir ve Hz. Ömer, üst düzey
karşı
kamu görevliliği ile akçeli işlerde kesinlikle
karışıklıklar giderek şiddetlenmiştir. Hz. Os
kendi yakınlarına görev vermemeye ve liyakat
man'ın, kendi yönetim ine karşı yükselen top
önceki
kamu
sert
yöneticilerin
görevlerine
muhalefetleri
karizmatik
getirmiş
yükselmiş
olması,
ve
iç
lumsal muhalefeti anlamaya çalışm ak yerine,
26
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
bastırm aya ve susturmaya çalışarak, yönetim
memnun olmayan taşralı M üslümanlarla bir
de kalm aya ısrar etmesi ve yönetim anlayışın
likte M edine'nin yerlileri de isyan etmişlerdir.
da toplumsal beklentileri karşılayacak nitelikte
Hz. Ali, isyancıların taşkınlıklarını durdurma
tedbirler
krizini daha
ya çalışmış olmasına rağmen bir şekilde yakı
fazla derinleştirmiş ve sonuçta kendisi de öl
alamaması, yönetim
lan fitne ateşinin yangınını durduramamıştır.
dürülmüştür (Avcı, 1998, 541).
Hz. O sm an'ın öldürülmesi üzerine, yakın ak
rabaları olan Ümeyyesoyuna mensup kişiler
Hz. Osm an'ın vefatında rol oynayan
M edine'yi terk etmişlerdir. Hz. Ali, kendisine
direnmenin en önemli taraflarını temsil eden
yapılan yöneticilik teklifini, M üslümanların
Medine Halkı ile birlikte Mısır ve Kûfe kökenli
dağınıklığını ve parçalanma eğilimlerini kont
direnişçiler, Müslümanların yöneticiliğini Hz.
rol altına alabilme ümidiyle kabul etmek mec
A li'nin üstlenmesi gerektiği konusunda yaygın
buriyetinde kalmıştır. Hz. A li'yi yönetimde
istek ve talepleri doğrultusunda, ama genel bir
zorlayan en önemli sorun, Hz. O sm an'ın katil
kargaşa içerisinde Hz. A li'ye "biat" etmişler
lerini bulmak ve yargıya teslim etmekti. Bu
dir. Hz. Ali, Hz. Peygam ber'e kâtiplik ve vahiy
cinayete binlerce kişi katılmış olup, belirli bir
kâtipliği yapmış olmakla birlikte, Peygamber
şüpheli kişi ve grup söz konusu değildi. Hatta,
sonrasındaki ilk üç yöneticilerin döneminde
çok sayıda kişi, cinayeti kendilerinin işlediğini
herhangi bir idari görev almadığı gibi bu za
seslendirecek kadar pervasız ve kızgın katil
man içinde yapılan savaşlara da katılmamış,
lerdi. Şam valisi M uaviye ise "A li'nin suç orta
kendisini daha çok bilim sel faaliyetlere adamış
ğı olduğu" gibi ağır bir ithamda bulunmak
bir sahabe olarak dikkat çekmektedir. Sadece,
suretiyle yeni yönetimi tanımadığını ilan etti
Hz. Ö m er'in Filistin ve Suriye gezileri sırasın
(Fığlalı, 1989, 372-373).
da M edine'de askeri bir vali olarak görev
yapmıştır. Hz. O sm an'ın yöneticiliğe seçimin
Hz. Ali, Hz. O sm an'a isyan eden ve
deki heyette yer alan Hz. Ali, Hz. Osman'ın
çok aşırı taşkınlık yapan Kufeli ve Mısırlı as
zamanında cereyan eden bazı karışıklıklara
kerlerin M edine'den uzaklaşmalarını isteyerek
herhangi bir destek vermemekle beraber, onun
onları dağıtmak istemiştir. Ancak bu sıralarda,
bir kısım yönetim uygulamalarını da yine aynı
M uaviye yakınlığı nedeniyle katillerin bir an
heyetin diğer önemli sahabileri olan Zübeyr ve
önce tespit edilip kısas uygulanması için acele
Talha ile birlikte eleştirme görevini yerine ge
ediyordu. Yine, başlangıçta Hz. O sm an'a mu
tirmiştir. Hz. Ali, Hz. Osm an'ın, özellikle İslâm
halefet etmede Hz. A li'nin yanında yer alan
hukuku ile ilgili bazı hükümlerinin tatbik
Hz. Ayşe , Zübeyr ve Talha gibi etkili sahabe
edilmemesi ve insanlar arasında bir takım
ler de, Hz. O sm an'ın katillerinin hâlâ cezalan
sübjektif ayrımların yapılm asına karşı çıkmış
dırılmamış olmasından dolayı Hz. Ali'ye karşı
tır. Yine, Hz. Ali, Hz. Osm an'ın yakın akrabası
m uhalefet ederek, katilleri cezalandırmak üze
olan Şam Valisi M uaviye'yi eleştirdi diye
re Medine üzerine yürüdüler. Öyle anlaşılıyor
İslâm iyet'in yüz akı ve samimiyet timsali bir
ki, Hz. M uhamm ed'in sağlığında yeni dinin
sahabe olan Ebu Zer'i, Rebeze gibi son derece
kardeşlik heyecanı ile bastırılm ış gibi olunan
mahrumiyetli bir yere sürmüş olm asına ise
Emevi-Hâşimi rekabeti ve çekişmesi, Hz. Os
oldukça tepki göstermiştir (Fığlalı, 1989, 371
m an'ın öldürülmesi ile birlikte yeniden can
372).
lanmaya başlamıştır. Ayrıca, İslâm iyet'in yeni
Hz. Osm an'ın yönetim tarzı ve yakla
doğuşu sırasındaki o ağır sorumluluk gerekti
şımı, zaten Peygamber sonrası bozulan kardeş
ren yüklerin ve cefaların zamanı geçmişti.
lik hakkı ve hukukunu, daha fazla bir kargaşa
Şimdi, büyük zenginlikler ve servet ile önemli
ve fitne
mevkii
ortamına
sürüklemiş, yönetimden
ve
makamların
n ifik ir
YIL: 6
paylaşılması
SAYI: 15
j
27
zamanıydı.
Hz.
Üm eyyeoğulları'nın
Peygamber
reisi
zamanında,
Ebu
Süfyan,
M ekke'nin fethinden sonra M üslüman olma
teşebbüsünde bulunmuştu. Bu yüzden, Mekke
6. İSLÂMÎ YÖNETİM TARZINDAN
BİR SAPM A OLARAK EMEVİ
YÖNETİM TARZI
ve civarında çok eskiden beri bilinen servet
sahipliğine ve yüksek statüsüne rağmen, Pey
gamber zamanında M üslüm anların yönetim i
ne katılması ve danışm a meclislerine dahil
olması söz konusu değildi (Kösoğlu, 2013, 76).
Hz. Osm an'ın öldürülmesi sonrasında
başlayan karışıklık ve fitne, Hz. A li'nin iş başı
na gelmesine rağmen durmamış ve bütün hı
zıyla devam etmiştir. M uaviye'nin Hz. Os
m an'ın kanını bahane ederek başlattığı iktidar
mücadelesi ile sahabenin bir kısım ileri gelen
lerinin katıldığı iç çatışmalar ve savaşlar sonu
cunda, binlerce Müslüman birbirleri tarafından
öldürülmüştür. Hz. Ali de, Müslümanların
içinde bulunduğu kanlı fitnenin sonucunda
elim bir suikasta kurban gitmiştir.
ölüm
döşeğinde iken kendisinden
Hz. Ali,
sonraki
gelecek olan yöneticiyi tayin etmesi istenmişse
de "Hayır! Sizi Resullah'ın bıraktığı gibi bıra
kıyorum " demek suretiyle herhangi bir isme
işaret etmemiştir. Çevresindeki kişilerin, ken
disinden sonra oğlu H asan'a biat edilmesi
gerektiği şeklindeki önerilerine ise "Bunu size
ne emrederim, ne de yasaklarım; siz daha bilir
siniz" demek suretiyle kendinden sonra kimin
yönetici olması gerektiği konusunu doğrudan
toplumsal belirleme ve seçime bırakmıştır. Hz
Ali'den sonra Kufeli önde gelen kişilerin giri
şimi ve M edinelilerin desteği ile H asan'a biat
edilmiş ise de, Hasan yönetim den çekilerek,
görevi M uaviye'ye devretmiştir (Avcı, 1998,
541). H asan'ın yönetimi M uaviye'ye devret
mesinde, şimdiye kadar ortaya konmuş çok
açık ve somut bir etken grubu bulunmamakla
beraber, tahmin edilen en önemli neden ise
M uaviye'nin
Müslümanlar üzerindeki
aşırı
kutuplaştırıcı ve yıkıcı iktidar oyunları karşı
sında H asan'ın, bu şiddetli iktidar oyunlarının
bir parçası olmak istemeyişidir.
Hz. Muhammed'in, kendinden sonraki
zamanlarda Müslüm anların karşılaşacağı yeni
durum ve şartlara dair yönetim uygulam aları
na, daha serbest ve gerçekçi yeni yönetim çö
zümleri bulmalarına vesile olması bakımından
belirli bir yönetim tarzını dayatmadığı anla
şılmaktadır. Kendinin sağlığında sadece dinî
bir önder olmayıp, aynı zamanda M üslüman
ların en üst düzeydeki yöneticisi olma vasfına
dayanarak, M ekke'deki ve M edine'deki pey
gamberlik hayatı üzerinden, vahiy, akıl, bilim
ve tecrübe ile bunları referans alan kişilerin
danışmanlıkları çerçevesinde son derece "danışmalı ve katılımcı" bir yönetim tarzı sergile
miştir.
Peygamberin,
M ekke'deki,
kendinin
tebliğ ettiği dine çok az sayıda inanan insanlar
ve çok güçlü müşriklerle olan ilişkileri düzen
leyen yönetim ilişkileri, tamamen vahye dayalı
bilgiler ve kararlar tarafından şekillenmektey
di. Peygamberin, M edine'deki hayatı, M edi
ne'de mevcut olan çok farklı inanç ve kültürler
ile çok farklı olay ve sorunların yaşadığı bir
kültür ortamı olarak, M ekke'deki yalın ve tek
tip hayata göre, çok değişken ve çeşitlilik gös
teren bir yönetim tarzını zorunlu kılmıştır.
Belki de, Allah, Hz. M uhamm ed'in elçiliği ile
insanlığa gönderdiği en son din olarak İslâmi
yet'in yönetim tarzının nasıl olması gerektiğini
bizzat Peygam ber'in hayatı üzerinden tatbiki
olarak göstermek üzere, M ekke'ye göre çok
dinli, çok kültürlü ve çok değişken sorunlu bir
yer olarak Medine hayatını bir tür yönetim
laboratuarı gibi kullanmak için "hicret" olgu
sunu yaşatmış olmalıdır. Bu durumu, M ek
ke'de ve M edine'de inen âyetler üzerinden de
izlemek mümkündür. M ekke'de inen âyetler,
mevcut m üşrik inancını yıkm ak ve Cahiliye
toplumunun "atalardan gelen" yanlışlıklarını
ve çarpıklıklarını düzeltmek amaçlı âyetlerdir.
Buna karşılık, M edine'de inen âyetler ise insan
28
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
ve toplum hayatında her daim karşılaşma ih
ye'ye terk etmesiyle birlikte Müslümanların
timali olan çok çeşitli ve farklı olay ve sorunla
tarihinde yeni bir dönem başlam ış bulunm ak
rın nasıl çözüleceği ve yönetileceği hakkında
tadır. Yönetim tarihi ve bilimi açısından Mua-
bir yönetim tarzı ve kültürü oluşturacak nite
viye döneminin en dikkat çekici yönü, toplu
likteki düzenlemelerden ibarettir.
ma yönetici olmanın, en İslâm î ve doğal şekli
olan seçim veya danışmaya dayalı bir yöntem
Ne yazık ki, Peygam ber'in vefatı son
yerine, çok yoğun ve şiddete dayalı siyasi ve
rasındaki sorunların çözülmesi ve olayların
askeri bir mücadele sonucunda elde edilmesi
yönetilmesi konusunda ortaya konan düşük
dir. Bugünkü demokratik düzen içerisindeki
performans ile Peygamber sonrasındaki dö
bu yöntemin adı, meşru yönetim lerin gayri
nemde rol alan yöneticiler ve yönetilenlerin
meşru yollarla el değiştirmesi anlamında "ih
yönetim ilişkilerine dair tutumları, Peygambe
tilal" ve "darbedir".M uaviye, Müslümanların
rin kendi hayatında tatbik ettiği ve ölümünden
ilk beş üst düzey yöneticilerinin tamamının,
sonra miras bıraktığı yönetim kültüründen
Hasan da dahil olmak üzere, sınırlı imkanlarla
giderek uzaklaşıldığını göstermektedir. Pey
olsa bile belirli bir danışmaya dayalı bir seçil
gamber sonrasındaki Müslüm anların yönetim
me yöntemine göre belirlenmesine karşılık,
ilişkileri, çok hızlı bir şekilde İslâmiyet öncesi
Hz. Osm an'ın kanını dava etmek suretiyle
yönetim kültürlerine gerilemiş ve Müslüman-
hiçbir danışma ve katılım olmaksızın tamamen
lar, atalarından gördükleri eski sınıfçı ve kabi-
kılıç gücüyle kendini "A llah'ın halifesi" ilan
leci yönetim alışkanlıklarına yönelmişlerdir.
etmiştir. Ayrıca,
normal şartlarda kendisini
"A llah'ın halifesi" ilan etmekle Hz. Osman'ın
Peygamberin hayatını kaybetmesinden
kanını dava etm ek arasında hiçbir ilişki olmasa
sonraki dört büyük sahabenin yönetim dönem
da, sırf bu motifi kullanma kurnazlığını ve
leri toplam 29 yıl sürmüştür. Genel olarak
fırsatçılığını yapan Muaviye, kendinden son
Sünni kaynaklar ve geleneksel bakış açısı tara
raki "A llah'ın halifesi" olarak oğlu Yezid'i
fında, bu 29 yıllık dönem aslına uygun olma
veliaht tayin etmek suretiyle K ur'an'daki teo
yacak şekilde aşırı yüceltilmiş ve Peygam berin
rik İslâm ile Peygam ber'in şahsında ve haya
hayatında çok iyi dost olan Müslüm anların
tında yaşanmış olan pratik İslâm ile hiçbir
iktidar mücadelesi sırasında ne denli gerilimler
ilişkisi olmayan yönetimde "saltanat" olgusu
ve iç çatışmalar yaşadıkları göz ardı edilmeye
nu da geri getirmiş olmaktadır (Yiğit, 1995, 88).
çalışılmıştır. Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer dö
Emevilerin, Cahiliye dönemi Arap kültürünü
nemleri, İslâm Peygamberi Hz. M uhamm ed'in
hortlatmalarıyla baş gösteren kabileci, monar-
karizmatik liderlik etkisinin gölgesinde geçmiş
şik, siyasi hilafetçilik ve saltanatçı yönetim
olmalı ki, kontrol edilemeyecek şekilde çok
tarzı, çok sayıda M üslümanın katledil mesiyle
büyük karışıklıklar meydana gelmemiştir. Bu
gerçekleştirilen tarihin kaydettiği en zalim ve
bağlamda, henüz Peygam berin hatırası çok
sömürücü bir zorbalık rejimine dönüşmüştür.
taze olduğu için onun düşünce ve uygulamala
Böylece, Hz. Peygam ber'in kurduğu vahiy
rı esas alınmak suretiyle yönetim faaliyetleri
merkezli, danışma ve katılıma dayalı, kesinlik
sürdürülmeye çalışılmıştır. Oysa, Hz. Osman
le adalet, direnme hakkı, liyakat ve ehliyeti
ile Hz.Ali dönemleri, İslâm tarihinin en sorun
esas alan İslâmî yönetim tarzı, toplumsal ve
lu ve çatışmalı yılları olarak hatırlanmaktadır
kültürel zeminini kaybederek,
(Bıçak, 2009, 234). Peygamber torunu Hasan'ın,
manların hayatından buharlaşmaya başlam ış
M uaviye'nin aşırı ısrarı üzerine Müslümanlar
tır. Emevi yöneticilerinin bu yönetim anlayış
arasında kanlı bir iç savaşın çıkmaması için
larına
yöneticilikten feragat etmesi ve görevi Muavi-
İslâm coğrafyasındaki özellikle tarihi
ulaşmalarında,
n ifik ir
M üslü
fetihlerle
YIL: 6
genişleyen
SAYI: 15
Mezo
j
29
potamya, Roma, Irak, İran, Yemen, Şam ve
bir siyaset merkezi haline getirmiş olmaları da,
Mısır bölgelerindeki
Asur, Babür,
bu yöndeki çarpıklığın uzun süre devem etme
Hind, Sabiilik, Zerdüştlük, Manihizm, Yahudi
sine neden olmuştur. Bu bağlamda, Emevi
lik, Hristiyanlık, Eski Yunan, Yeni Eflatuncu
propaganda merkezleri, sürekli olarak "şiî-
luk gibi) eski dinlerin ve kadim kültürlerin
sünnî"
yönetim yapılarını şekillendiren "Tanrı-kral",
özellikle "ehl-i sünnet vel-cem aat"
"Tanrının oğlu kral" ve "yarı Tanrı kral" şek
geniş halk yığınlarının saflığından yararlana
lindeki motiflerin çok sıklıkla kullanılmasının
rak, onlar üzerinden kendi haksız ve hukuksuz
etkili olduğu anlaşılmaktadır. Peygam ber'in
yönetimlerine çok büyük bir destek sağlamayı
hayatta olduğu ve onun karizm asının etkileri
da başarmışlardır.
(Sümer,
çatışmalarını
körüklemek
suretiyle,
denilen
nin yer yer devam ettiği beş üst düzey yönetici
(Hasan da dahil) zamanında da pek görülme
7. İSLÂMÎ YÖNETİM TARZINDAN
yen yeryüzü Tanrısı gibi "halife-yönetici" tipi
SAPM ANIN DEVAM I OLARAK
nin temeli, Emeviler zamanında ortaya atılm ış
ABBASİ YÖNETİM TARZI
tır. Emevilerin, K ur'an'daki İslâm iyet'e uym a
yan böyle bir sapkın yönetim anlayışını top
luma dayatmasında yararlandığı iki önemli
yöntem dikkat çekmektedir. Bunlardan birinci
si, yakın çevresine hak edilm em iş birtakım
lütuf ve zenginlikler bağışlam ak suretiyle ken
dilerine tufeyli bir asalak sınıf yaratmış olm a
larıdır. İkincisi ise geniş bir Müslüman kitlesi
üzerinde de yaygın bir korku kültürü oluştu
rarak kendi propagandalarını başarıyla uygu
lamış olmalardır. Mesela, Emeviler karısını
aldatarak H asan'ı zehirlettiler; Hüseyin'i Kerbela'da çok vahşi bir şekilde şehit ettiler; Peygam ber'in ölümünden 53 yıl sonra M ekke'ye
giderek, Kâbe'yi m ancınıklarla taşa tutup yan
gın çıkardılar; Mekke ve M edine'deki Müslü
manların canına, m alına ve ırzına tasallutta
bulundular (Kösoğlu, 2013, 78-79).
Emeviyöneticilerinin, Allah'ın buyruk
larına ve Peygam berin emaneti yönetim tarzı
na aykırı icraatlarını,başlangıçta benim sem e
yen ve kendini İslâm davasına adamış olan kişi
ve bir kısım küçük gruplar ise sonradan askeri
Emevilerin İslâmla ilişkileri, büyük öl
çüde bir şirk ve şekil dini tarzındadır. Aslında,
özellikle Muaviye ve Yezid'in başlattığı, daha
sonradan başta M ervan bin Hakem ve Abdülmelik bin Mervan olm ak üzere diğer Mervani
kolundan gelen "halifelerin" egemenlik sür
dürdüğü
Emeviler
(Yiğit,
1995,
95),
Kur'an'daki İslâmiyetin ve Peygam ber'in ha
yatındaki İslâm 'ın içini boşaltarak, bu kavram
ve değerlerin içini, tamamen kendi soylarının
hükümranlığı üzerine kurulu olan Arap Cahiliye dönemindeki kendi kabile kültürlerinin
malzemeleriyle
doldurmuşlardır.
Emeviler,
Kur'an'daki İslâm iyet'in yönetim faaliyetlerine
dair "em irleri" ile Hz. Peygamber'in bilfiil
yönetim uygulamalarının "adalet-liyakat ve
ehliyet-itaat-direnme hakkı" şeklindeki temel
eksenini ortadan kaldırarak, "Em evi asabiyetiyakın akraba tasallutu-kayıtsız şartsız biatH alife'nin kararı aslında A llah'ın takdiri" gibi,
son derece despotik ve yöneticiyi ilahlaştıran
bir yönetim anlayışına dönüştürmüşlerdir.
başarıların arka arkaya gelmesi karşısında, bu
istikametteki kendi görüş ve düşüncelerine
İslâmiyet öncesi Arap toplumunun en
herhangi bir etkinlik kazandıramamışlardır
belirgin özelliği olan kabileler arası şiddetli
(McNeill, 2006, 298). Emevi yönetici sınıfının, o
çatışmalar, Peygamber zamanında büyük öl
çağ ve dönem itibarıyla şaşılacak derecede ileri
çüde üzeri örtülmüş ya da uykuya yatmış,
düzeyde propaganda gücünün olması, cami ve
ancak onun hemen ölümüyle beraber su üstü
mescit gibi M üslüm anların toplanm a m erkez
ne çıkmış, Emevilerin yaklaşık bir asır kadar
lerini, birer mabet olm anın çok ötesinde tam
süren iktidarları boyunca da, çok büyük iç
30
y e n if i k ir
y il: 6 s a y i:is
savaş ve zulümlere konu olacak şekilde yeni
yandaşlardan
den dönmüştür. Emevi yöneticileri, İslâm'ın
kayırmacılık alışkanlığını devam ettirdiler.
meydana
gelen
yönetimdeki
öngördüğü adil, liyakatlı, ehil, danışmacı ve
katılımcı yönetici modeli yerine, Arap ve kabi-
Abbasiler, Emevi iktidarına ve ege
leci bir despotik yönetim yapısı getirdiler.
menliğine karşı çıkarken, sürekli olarak onla
Emeviler zamanında, giderek imtiyazlı bir sınıf
rın devlet yönetimindeki "m ülk-devlet" anla
haline gelen Araplar, arazi vergisinden muaf
yışlarına karşı çıkmışlar; böylece, Müslüman
oldukları gibi, devletin önemli kademelerinde
ahalinin büyük bir kısmında, Hz. Peygam-
sadece onlara kamu görevi veriliyor ve savaş
ber'in yönetim anlayışına geri dönme beklenti
lardan elde edilen ganim etlerin aslan payı
lerinin doğmasına ümit olmuşlardı. Abbasi
Araplara aktarılıyordu. Bu bağlamda, genişle
yöneticileri de, "halife" sıfatına sıkı sıkıya bağlı
yen M üslüman coğrafyasında, özellikle Arap
olup, hatta cuma namazlarında Hz. Peygam
olmayanlar karşısında Arapların, Arap olanlar
ber'in hırkasını giymek suretiyle toplumun
arasında da iktidar soyluların öncelikli ve im
gözü önünde ne kadar dindar olduklarını gös
tiyazlı olması, Emevi yönetim inden memnun
termeye çalışıyorlardı. Bundan başka, Abbasi
olmayan çok büyük bir kesim in doğmasına
"halife-yöneticiler",Em evi "halife-yöneticilere"
vesile olmuştur. Emevi yönetim inden hoşnut
göre, yanlarında ve sarayda daha "âlim "(!),
suzluk duyan kesim lerin önde gelen grupların
"fâkih"(!) ve "din adam ı"(!) bulundurmayı
lider kadrolarının temsil ettiği ve öncülüğünü
ihmal etmiyorlardı. Aslında, Abbasiler, yerle
yaptığı büyük bir iktidar karşıtı propaganda,
rini aldıkları Emevi "halife-yöneticiler" gibi
özellikle Abbasiler tarafından etkili bir örgüt
dünyevi zihniyet ve eğilimlere sahip oldukları
lenmeye taşınarak, Müslüman coğrafyadaki
halde, çevreye ve M üslüm anlara karşı daha
Emevi yönetim ine son verildi. Böylece, Emevi-
fazla "dindar" ve "zahid" gibi görünme konu
ler M iladi 750'de yıkılarak yerlerine Abbasiler
sunda son derece becerikli kişilerdi.
iktidarı ve egemenliği başlamış oldu (Yıldız,
1988, 31). Abbasiler, soy olarak Hz. Peygam
Bu bağlamda Abbasiler, etkili bir pro
ber'in akrabaları olma övüncüne sahip olan bir
paganda gücüyle üst düzeydeki yöneticilikler
kabiledir. Çok geniş bir kesimin önceki Emevi
için yeni unvanlar icat ettiler. Bunlar içinde en
egemenliğinin zulmüne olan karşılık, eğilimle
dikkat çeken yeni unvanlar, halkın diline ve
rini temsil etme iddiasına dayanarak alternatif
söylemine özellikle çeşitli tarikat ve dini cema
bir yönetim vaadi ile işbaşına gelmelerine
atler üzerinden yerleştirilmiş olan, "H aliful-
rağmen, Müslüman coğrafyasında başka bir
lah"
hayal kırıklığına neden oldular. Abbasiler,
fi-l-Arz" (Allah'ın yeryüzündeki gölgesi) un
yönetim anlayışları itibarıyla kendilerini des
vanlarıdır (Avcı, 1998, 543). Bu tanımlamalar
tekleyen çok farklı kesimlerin beklentilerine
ve sıfatlar, Kur'an'daki İslâmiyet ile Peygam
uygun bir tarz ortaya koymak yerine, önceki
berin tebliğ edip yaşadığı İslâma
Em evilerin adeta devamları gibi bir yönetim
uygulaması sergilediler. Hz. Peygam ber'e soy
(Allah'ın halifesi) unvanı ile "Zillullah-ı
göre, tam
anlamıyla bir şirk ve sapkınlıktır. Bu tür yöne
tici tanımlamasının zihniyet temeli de, Cahili-
olarak yakınlıklarını, Müslüman kitle üzerinde
ye Dönemi Arap kültürü ile bölgedeki kadim
yönetim anlayışlarının temel gerekçesi olarak
çevre kültür sistemlerinin, kendi yönetici ve
kullandılar.Bu bağlamda,
sistemini
şeflerinin, Tanrı'nın tüm ya da bir kısım sıfat
korudular (Avcı, 1998, 542). Ayrıca, liyakat ve
larını taşıdıklarına dair algılarıdır. Ancak, bu
ehliyetlerine bakm aksızın sadece kendi ikti
tür şirk unvanları, K ur'an'daki İslâmiyet ile
darlarını devam ettirmeye yarayacak yakın ve
sonlandırılmak istense de, Abbasi yöneticileri
saltanat
nin ve onlara destek olan besleme aydınlar ile
nifikir
yilö
saypis
i
31
sözde menfaatperest din adamlarının sayesin
işlerinin birbirinden ayrılması" anlamındaki
de, tarih sahnesine yeniden çıkmış olmaktadır.
yönetim sisteminin en önemli tarihsel uygula
ma örneklerinden biridir.
Yönetimde, 750-1258 yılları arasında
siyasi varlık sürdürmüş olan Abbasilerin "hali-
1258'de Hulagu yönetim inde M oğolla
fe-yöneticilerinin" toplam sayısı 37'dir (Yıldız,
rın Bağdat'ı ele geçirmeleri ile birlikte dönemin
1988, 34). Bunlardan ilk yedi tanesi, bilinen
"halifesi" M üstasım öldürülmüştür. M ısır'da
Arap kültürü kapsamında yalın ad ve unvan
egemenliğini sürdüren Türk kökenli Memluk-
lardan meydana gelmektedir. Oysa, daha son
lülerin Sultanı Baybars, M oğolların öldürdüğü
raki otuz tanesinin isim lerinin önüne "Billah",
son halifenin amcası M ustansır Billah'ı Mısıra
"A lellah", "L illah", "Biem rillah", "Liem rillah"
getirterek zaten içi boşaltılmış olan "halifeliği"
ve "Lidinillah" gibi ek unvanlar eklemişlerdir.
M ısır'a taşımıştır. Mem luklülerin döneminde,
Abbasiler, daha önceden "halife-yöneticiler"
"hilafet makamı" tamamen sembolik bir anla
için "H alifullah" (Allah'ın halifesi) ile "Zillul-
ma sahip olup, hiçbir şekilde ne bilginler ne de
lah-ı fi-l-Arz" (Allah'ın yeryüzündeki gölgesi)
halk tarafından fazla bir ciddiyete alınmamış
gibi, tamamen şirk ve sapkınlık taşıyan yöneti
tır. 1517'de Osmanlı padişahı Yavuz Sultan
ci unvanları yetmemiş olmalı ki, bir saltanat
Selim, kutsal emanetlerle birlikte o zamanın
hastalığı olarak özel isimlerine ek olarak, ger
son "halifesi" El-M ütevekkil'i İstanbul'a geti
çekte A llah'ın vahyettiği ve Hz. M uhamm ed'in
rerek "hilafeti" ondan devralır ve kendini "H a-
tebliğ ettiği Kur'an'daki İslâm iyet'e göre ta
lifey-i ruyi zemin" Yani "yeryüzünün halifesi"
mamen şirk ve sapkınlık olan sıfatlar almak
diye tanımlar (Kösoğlu, 2013, 81). Yavuz Sul
suretiyle Müslümanları "A llah" ile aldatma
tan Selim 'in Mısır seferi sonrasında, içi tama
eylemini yıllarca sürdürmüşlerdir.
men boşaltılmış ve simgesel bir değerden öte
bir anlam ifade etmeyen "halifeliği" kendi
Abbasilerin İslâm dinin içi boşaltılmış
üzerine almasının en önemli nedeni, Doğu'da
kavram ve simgelerinin kullanım ıyla üzeri
çatışma ve çekişme içerisinde bulunduğu ken
örtülmüş tipik bir Orta-Doğu despotizmini
di gibi Türk kökenli Şah İsm ail'in (yani Şah
çağrıştıran yönetim anlayışları, 1056 yılında
H atayi'nin) Anadolu'daki Türk boylarını kül
Asyalı bir Türk olan Selçuklu hükümdarı Tuğ
türel olarak etkileme gücünü kırm ak için olma
rul Bey'in Bağdat'ı siyasi denetimi altına alma
lıdır. Yavuz Sultan Selim, askeri ve fiziki ola
sıyla birlikte, başka bir yönetim formatına
rak Şah İsm ail'i büyük ölçüde etkisiz bir hâle
dönüşmüştür. Tuğrul Bey,
"halife-
getirmiştir. Ancak, Türk kültürünü temsil etme
yöneticinin" siyasi ve idari yetkilerini kendi
bakımından kozmopolit Osmanlı yönetimine
üzerine alırken, "halifelik" sıfatını onun üze
göre, Şah İsm ail'in Türk halkına daha yakın
rinde bırakarak, sadece dini işler ve işlevler
gelmesi nedeniyle kültür ve psikolojik olarak
görmesini sağlayan bir yönetim tarzı belirle
egemenliğini kıramamıştır. Yavuz Sultan Se
miştir.
"H alife-yöneticinin",
Abbasi
siyasi ve idari
lim, Şah İsm ail'in Doğu'daki Türkler üzerin
işlerden ve işlevlerden uzaklaştırılması, onu
deki kültürel etkisini hafifletmek ve yönetim
iyice zayıflatmış ve etkisiz bir hale getirmiştir
deki
(Bıçak, 2009, 234).Aslında, Tuğrul Bey'in bu iki
"hilafet" zırhına bürünme ihtiyacı
ayrı işlevi tek bir yöneticiden alarak iki ayrı
olmalıdır.
kuruma dönüştürmesi olgusu, Göktürklerden
beri bilinen ancak tarih sahnesine daha sonra
dan Batı Avrupa'da ortaya çıkan ve "laiklik"
olarak adlandırılacak olan "d in işleri ile devlet
32
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
manevi gücünü
artırmak maksadıyla
hissetmiş
Kaynakça :
A SLAN, Recep (2014), "İstişarenin Önemi ve
H z.Peygam ber'in Uygulamalarından
Örnekler", Anemon, Muş Alparslan
ÜniversitesiSosyal Bilim ler Dergisi,
Cilt:2 Sayı:1 Haziran: 2014, ss.223-241
A V C I, C asim (1998), "H ilâfet" maddesi, Tür
kiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi
si, Cilt:17, ss. 539-546, İstanbul
BIÇ A K , A yhan (2009), Türk Düşüncesi I, Kö
kenler, Dergah Yayınları:429, İstanbul
BİLG İSE V E N , A m iran K urtkan (1985), Din
Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul
B İL G İSE V EN ,A m iranKurtkan(1990),Türkiye'd
e Sosyal Çözülme Tehlikeleri, Filiz Ki
tabevi, İstanbul
Cevdet Paşa, A hm et (1966), Kısas-ı Enbiya ve
Tevarih-i Hulefa, C.1, İstanbul
ERO ĞLU , Feyzullah (2013), Davranış Bilim le
ri, 13. Basım, Beta Yayınları :2998, İs
tanbul
FAYDA, M ustafa (1993), "Cahiliye" maddesi,
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm A nsiklo
pedisi, Cilt:7, ss.17-19,İstanbul
FAYDA, M ustafa (2007), "Ö m er" maddesi,
pedisi, Cilt:34, ss,44-51
FIĞ LA LI, Ethem R uhi (1989), "A li" maddesi,
pedisi, Cilt:2, ss.370-373
İB N -İ H ALDUN (2004), M ukaddime (Çev.
Halil Kendir) Birinci Cilt, Yeni Şafak
Kültür Armağanı, İstanbul
K Ö SO Ğ L U , N evzat (2013), Hukuka Bağlılık
Açısından Eski Türkler'de- İslâm 'da
ve Osmanlıda Devlet, 3.Basım, ÖtükenNeşriyat Yayın Nu:361, İstanbul
K U TU P,SEYYID ( 1971), İslâm 'da Sosyal Ada
let, Çev. Yaşar Tunagör- Adnan M ansur, 4.Baskı , Cağaloğlu Yayınları
No:11, İstanbul, s.16)
M CN EILL, W illiam H. (2006), Dünya Tarihi
(Çev. Alâeddin Şenel), 11.Baskı, İmge
Kitabevi Yayınları, İstanbul
M ERD İN , Sadettin (2012), Ahiretin İmkânı ve
İsbatı Başlangıçtan Sonsuza, Ozan Y a
yıncılık, İstanbul
Ö ZBAY, Adem; Reca, Ö.Faruk (2009), Hz.
A li'nin Liderlik Sırları ve Hitabet Sana
tı, Tutku Yayınevi, Ankara
SEZEN, Yüm ni (2015), "M edine Sözleşmesi mi
MedineBeyannamesim i?"http://www.yenicaggazetesi.com.t
r/konuk-kalem-prof-dr-yumni-sezen98210h.html ; Erişim Tarihi: 02.04.2015
UĞ U R, M ücteba (1979), Hicri 1. Asırda İslâm
Toplumu, Çağrı Yayınları, Özlem K ar
deşler M atbaası,İstanbul
ÜNAL, Sadettin (2001), "K âbe" maddesi, Tür
si, Cilt:24, s.19, İstanbul
TA BA TA BA İ,M uham m ed
H üseyin,
"Eski
CahiliyeDönemiveİsl âmhttp://www.i slamkutuphane si.com
/turkcekitap/online/eski%20cahiliye%2
0donemi%20ve%20islam/ (erişim tarihi:18.03.2015).
YA ZIR, M uham m ed H am di (1979),Hak Dini
Kur'an Dili, Türkçe Tefsir, Cilt:3, Eser
Neşriyat ve Dağıtım.
YILD IZ , H akkı D ursun (1988), "A bbasiler"
maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, Cilt:1,ss.31-48, İstanbul
Y İĞ İT , İsm ail (2007), "O sm an" maddesi, Tür
si, Cilt:33, ss.438-443
KU RTK A N , A m iran (1977), Sosyolojik >Açı-
Y İĞ İT , İsm ail (1995), "Em eviler" maddesi,
dan Tasavvuf ve Laiklik, Kutsun Yayı
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo
pedisi, Cilt:11, ss.87-104
nevi, İstanbul
N İYA Zİ, M ehm et (2013), İslâm Devlet Felsefe
si, 9. Basım, Ötüken Neşriyat, Yayın
Nu:210, İstanbul
http://www.frmtr.com/fizik/5474872-isikkirilmasi-nedir-ne-demek-tanimianlami.html; erişim tarihi:13.03.2015
yenifikir
YIL: 6
SAYI: 15
33
http://www.fizikbilimi.gen.tr/isigin-kirilmasi/
erişim tarihi:13.03.2015
Devlet Yönetimi ve Entelektüel Akıl
-İstişareden kaçıp safahata dalmak!-
Mesut MEZKİT*
[email protected]
Öz
Yönetim, yöneten ile yönetileni birbirine yaklaştıran, bu iki tabakanın yakınlığını
tesis eden adil bir sistemi esas alır. Alt ve üst tabaka arasındaki geçişkenlik nitelik yönünden
orta tabakanın "şişm anlığına" bağlıdır. O b ez ite bir şişmanlık olarak da tanımlanan bu husus,
orta kesim in çokluğunu ifade içindir. Üst ile alt tabaka arasındaki şişmanlık zayıflarsa hatta
a n o r o k c ia 'y a dönüşürse, bu cemiyettin yönetilemezliği şöyle dursun; artık burada adil bir
idareden bahsedilemez. Alttakiler aleyhine dönüşen şişmanlama, üst tabakaların milletten
koptuğunu gösterir. Böylesi bir durum yönetimin aleyhine bir hareketin oluşmasına zemin
hazırlayacağı muhakkaktır. İşçi ve benzeri hareketlerin hak arama mücadelelerinden öte fakir
zengin uçurumundaki aşırı açılma, halk hareketlerinin başka ideolojilere kayma tehlikesini de
beraberinde getirecektir. Zadegan sınıfın hakimiyeti marabalaşmayı kökleştireceğinden idare
edenlerin keskin bir muhalefetle karşılaşacağı tabii bir sonuçtur. Bu makalede bahsedilen
yönetim sistemine karşılık gelecek olan entelektüel akıl ve kaliteli bir yönetimin varlığını
teşkil eden istişare mekanizmasının öneminden bahsedilecektir.
Anahtar Kelimler: Yönetim,
adalet, adil, entelektüel, istişare, işçi hareketi, yönetim geleneği, filozof,
Nuşirevan,
State M anagem ent and Intellectual M in d
-Ig n o rın g con su ltation an d en joy in g d ebau ch ery !-
Abstract
Government makes lower and higher layers of society closer to each other and provides close relationship between these layers in a fair approach. This transition between lower
and higher layers depend on the " fatn ess" of middle layer. This term also defined as obesity is
used to clarify the muchness of middle layer. If this layers between lower and higher layer loses weight or even turns into a n o r a k c ia , these society can not be managed and no one can
m ention about a fair management here. If this fatness goes towards to lower layer, this means
that higher layers of society are distincted from other parts of society. This kind if situation
cleary leads to anti govermental movements. Besides labour class' seeking for fair treatment,
this increased gap between lower and higher layers leads society to look for different ideologic movements. If noble class rule, slavery will become more common and due to this situa
tion, governors will face certain rebellious acts. In this article, importance of consultation mechanism will be taken into hand which also proves the existence of intellectual mind and high
quality management.
Keywords: Management,
justice, fair, intellectual, consultation, labour movement, management tra-
dition, philosophy, Nuşirevan.
34
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
* Ziraat Yük. Müh./Yazar/Çal Tapu Müdür Yardım cısı [email protected]
1.GİRİŞ: YÖNETİMDE ALT VE ÜST
TA BA K A ARASIN DAKİ GEÇİŞGENLİK / SEYYALİYET
olması; gayret etmesi, ehil görenlere karşı azim
ve cehdinin zirvede olması demektir. Nitekim
Kur'an-ı Kerim 'de, yönetim ehline tevdi edil
mesine matuf birçok ayet-i kerime mevcuttur.
Yönetim geleneği devlet tecrübesini
deruhte etmiş milletin kılcal damarlarındaki
İşte emanetin yani yönetimin ehil kimseye
verilmesi ile ilgili ayeti kerimeler:
adalet duygusudur. Adil devlet m ekanizması
Ehil yönetici için: "....eğer bazınız
nın çarklarını nitelikli birliğe dönüştüren zihni
alt yapıyı teşkil eden entelektüel bir akıl,
medeniyet inşasında asıldır.
bazısına emanet bırakırsa, kendisine emanet bırakı
lan kimse emaneti sahibine versin ve Rabbi olan
Allah'a saygılı olsun...." (Bakara, 283), "Yine
Yönetim yöneten ile yönetileni birbiri
onlar (Mü'minler) ki, emanetlerine ve ahitlerine
ne yaklaştıran, bu iki tabakanın yakınlığını
riayet ederler" (Mü'minûn, 8) "Allah, size ema
tesis eden adil bir sistemi esas alır. Alt ve üst
netleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hük
tabaka arasındaki geçişkenlik nitelik yönünden
mettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi em redi
orta tabakanın "şişm anlığına" bağlıdır. O b ez i-
yor. Gerçekten Allah, size ne güzel öğüt veriyor.
te bir şişmanlık olarak da tanımlanan bu hu
Allah, her şeyi işitiyor, her şeyi biliyor" (Nisa, 58).
sus, orta kesimin çokluğunu ifade içindir. Üst
" (M ü'minler) emanetlerine ve ahitlerine riayet
ile alt tabaka arasındaki şişmanlık zayıflarsa
edenlerdir" (Meâric, 32)
hatta a n o r o k cia 'y a dönüşürse, bu cemiyettin
yönetilemezliği şöyle dursun; artık burada adil
bir yönetimden bahsedilemez. Alttakiler aley
hine
dönüşen
şişmanlama, üst tabakaların
milletten koptuğunu gösterir. Böylesi bir du
rum yönetim in aleyhine bir hareketin oluşma
sına zemin hazırlayacağı muhakkaktır. Bahsi
geçen yönetilememezlik, işçi ve benzeri hare
Y önetilenler için: "Ey iman edenler!
Allah'a itaat edin, peygambere itaat edin, sizden
olan yöneticilere de; sonra bir şeyde anlaşmazlığa
düşerseniz, onu Allah'a ve Peygamberine götürün,
eğer Allah'a ve ahiret gününe gerçekten iman edi
yorsanız; bu hem daha hayırlı, hem de sonuç alma
bakımından daha güzeldir" (Nisa,59).
ketlerin hak arama mücadelelerinden öte fakir
Ehil yöneticin n asıl olm ası gerektiği
zengin uçurumundaki aşırı açılm aya sebep
em rediliyor: " Onlar Rablerinin davetini kabul
olacak; bu da halk hareketlerinin başka ideolo
ederler ve canı gönülden destek verir ve dayanışma
jilere kayma tehlikesini de beraberinde getire
içinde bulunurlar; işlerini aralarında danışarak
cektir. Zadegan sınıfın hakimiyeti m arabalaş-
yürütürler; kendilerine verdiğimiz rızıklardan infak
mayı kökleştireceğinden idare edenlerin kes
ederler" (Şûra, 38). Ne olmaması gerektiğini,
kin bir muhalefetle karşılaşacağı tabii bir so
eğer yönetilenlerin idaresini hakkaniyetle ye
nuçtur.
rine getiremediğinde nasıl muamele göreceği
hususu belirtilmektedir: "Bir zorbalıkla karşılaş
1.1.Emanetin Ehline Verilmesi:
Yönetim işine talip olanların ehil olm a
tıklarında
yekvücut
olup
kendilerini
savunurlar"(Şûra 39).
sı, yönetilenin mukadderatına yön verme açı
sından önem arz etmektedir. Ehil yönetici,
Devlet yönetiminin temeli olan yöne
yani emanete ehil şahsiyet, "hizm et m uvaffak
tim ve organizasyonda rehberimiz Peygamber
olsunda varsın bizim yerimiz caminin pabuç
Efendimiz
(sav)'dir.
Peygamber
Efendimiz
luğu olsun" serlevhasına müdrik demektir.
(sav), "H içbir gölgenin olmadığı kıyamet günü
Daha özü, himmet isteyenin hizmete talip
Allah-u Teâlâ yedi sınıf kimseyi arşın gölge
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j
35
sinde
barındıracaktır"
(Buhari,
Ezan:
660)
sahibi",
"şahsiyetli"
"entelektüel"
(Eroğlu,
buyurmuş ve bu yedi sınıftan birincisini Adil
/www.
devlet başkanını zikretmiştir. Ve yine Pey
şahsiyetlerde bulunur. İlhan Ayverdi, Misalli
gamber Efendimiz (sav), şu hadis-i şerifleriyle
Büyük Türkçe Sözlük 'ünde (Nakl.: Eroğlu,
nasıl bir mesuliyet dahilinde hareket edilece
2005,861), bütün alanlarda zihin hâkimiyetini
ğini beyan etmişlerdir: "H epiniz çobansınız.
ileri süren, bilgide gerçeğin, ahlakta doğrulu
Hepiniz yönetim iniz altında olanlardan so
ğun ancak nitelikli bilgi ile belirlenebileceğini
rumlusunuz. Yönetici, emri altında olanların
savunan, fikrî meselelerle uğraşan ve yüksek
çobanıdır. Erkek ailesinin çobanıdır. Kadın,
kültür sahibi şahsiyet olarak tarif eder Entelek-
kocasının evinin ve çocuklarının çobanıdır.
tüel'i.
Hepiniz çobansınız ve hepiniz yönetiminiz
sahibi olmak esastır. Bu çerçevede, güçlü ve
altında
etkili bir entelektüel grubunun varlığı, bu top-
olanlardan
sorum lusunuz"(Buhari,
Cuma: 893; Müslim, Adil İmam: 4828).
eskisehirturkocagi.
Entelektüel
org,
şahsiyette,
2015)
nitelikli bilgi
lumlarda, başta siyasi ve iktisadi iktidarlar
olmak üzere, her tür yönetim ilişkilerinin, nis
2.ENTELEKTÜEL AKIL VE İŞTİŞA-
peten bilime, akla, adalete, eşitlik ve doğruluğa
RE
uygun bir şekilde yürütülmesinde, çok önemli
bir referans çerçevesi teşkil etmiştir (Eroğlu,
Yönetim felsefesinin esasını teşkil eden
www.eskisehirturkocagi.org, 2015).
husus, yönetici mevkiidekilerin sorumluk sa
hibi olmasıdır.
"Sorumluluk,
kendiliğinden
oluşa indirgenemeyen sebeplilik bağı sayesin
de ancak anlaşılabilir ve gerçek bir değer ka
zanır" ( Topçu; 2012, 97). Mesuliyet, fert ile sıkı
sıkıya bağlantılıdır. Bunu ortadan kaldırmak
veya azaltmak, kişilik sahibi ferdin de sona
ermesi anlamına gelir (Topçu, 2012, 101). Ente
lektüel bir sorumluluk, değişime katkı sağlar;
ivme kazandırır. Dolayısıyla geçmişi muhafaza
Entelektüel şahsiyetli kişilerin yokluğu
ya da kıtlığı o şahsiyetleri neşv-ü nema bula
cağı vasatın ve iklimin olmaması, kaht-ı rical
diye nitelenebilecek bir yönetimin peydahlan
masına sebeptir. Haksızlığa kaşı durabilen
vakur, diklenmeyen, ama dik durmayı adaleti
gereği gören; bunu da şahsiyetli bir müşavir
kadrosunun neticesinde meydana çıkaran ki
şinin varlığı ile söz konusudur.
ettirmeye yönelik bir sebeplilik rabıtasıdır.
Sorumluluk yükleneceklerin ise vasıflı daha
2.1.Şahsiyet
doğrusu âkil ve akıllı olması elzemdir. Bundan
Şahsiyetli
insanı
Cenab-ı
Hakk,
kastettiğimiz şey, yöneticilerin ve istişari me
"Eşref-i mahluk" olarak nitelemiştir. Beşeri,
kanizmayı meydana getiren mütefekkir, mü
"şahsiyet" olmaya hazırlayan 'bilm e ve öğ
meyyiz, münevver, mütebahhir bir entelektüel
renme' safhaları, aynı zamanda hür ve bağım
üst aklın mevcudiyetinin icbarıdır.
sız bir kişilik yapısıyla bütünleşmek suretiyle
A llah'a "kul olm anın" da, en önemli zihniyet
Devlet yönetiminde, üstün vasıflı in
alt yapısını oluşturur. Allah, yeryüzünde po
sanların yani entelektüellerin ya da Eflatun'un
tansiyel "halife" olarak yaratmış olduğu her
Devlet'in de ifade ettiği gibi filozofların yöne
insanın, kendinden başka kimseye "kulluk"
tim kademesinde olmadıkları müddetçe devle
etmeden, sadece kendine "kul" olan irade-i
tin istikrarı mümkün değildir. Analiz hakim i
cüziyye ile hareket eden bir şahsiyet olmasını
yeti olmayan bir yöneticinin yönettiği insanla
murat etmektedir.
rın adalet hissine hitap etmesi düşünülemez.
kabiliyeti nispetinde, içtimai ve tabii çevreye
İstikrarın temel unsuru entelektü el akıl, nite
yarar
likli bilgiyi esas alan "âlim ", "yüksek kültür
katılması arzu edilir ve arzunun uygulanabilir
36
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
sağlayacak
Şahsiyetli kişinin kendi
tarzda
yaşanılan
hayata
liği ölçüsünde bir anlam ifade eder. İnsanlar
bağlanan eskiye ait ruhi unsurlardır. Maziden
için A llah'ın yeryüzündeki "halifesi" olmak
gelerek halimizi
vasfının gerçekleşmesi, büyük ölçüde insanın
kuvvetleri, gelmiş oldukları hızla orantılı ola
"aklını kullanmasına, tefekkür etmesine, aynı
rak istikbâlin hayatını meydana getirirler."
harekete
geçiren bu
ruh
zamanda münferit hareket kabiliyetiyle sahip
üretici ve müteşebbis ruhlu bir şahsiyet yapı
hemhâlleştiği tarih ne kadar genişse, onun
sından geçm ektedir (Eroğlu, 2015, 13).
Şahsiyet, yönetim vazifesini üstlenen
kişinin en belirgin özelliğidir. İstişari organla
rın ana zemini olan şahsiyet, tutarlı bir tavır ve
davranış ile bir anlam ifade eder. Bu da nitelik
li insanın varlığı ile mümkündür. Şahsiyet
sahibi insanın ilk vasfı, hayatını kurallara bağ
lamış, naslara (dogme) sahip demektir. Ken
dinde ve hareketlerinde bazı temel değişmez
leri olmayan ve bunu hayatında tatbik etm e
yen kişioğluna karakter
Kişinin içinde yok olduğu, onunla
adamı denilemez.
Ancak bize, benliğinin dışında bir takım naslar
şahsiyeti o kadar büyüktür, o nispette kuvvet
lidir. Kendine referans kabul ettiği tarih ne
kadar darsa, red anlayışını hayatın merkezine
almışsa şahsiyeti de o kadar küçüktür, o derece
zayıftır. Geçmiş zamana ait hâtıralara bağlılığı
bulunmayan hayvanlarda, daima hali yaşayan
çocuklarda
bu
yüzden
şahsiyet
aranmaz
(Topçu, 2011, 214-215).
Kendi medeniyetimizde aradığımız şahsiyet
te, tarihimiz saklı olmalı, onunla yoğrulmalı,
red politikasına inat kişiliğinde, seciyesinde
veren insana da inanmıyoruz. Hak ve hakikat
onu yok etmelidir. Yani varlığını tarihine mal
adamı, bize
etmeli, irtibatsızlığı kabul etmemeli. Tarih ile
kendi
dışında birçok
hareket
imkânlarını gösterecek, kendi varlığında ise bir
varlığını aynileştirmelidir. Şahsiyet, milletlerin
tek hareket kaidesi takip ettiğini yaşanmış bir
mâzisini teşkil eden hareketlerdir. Tarihi eser
nas halinde yine kendi hareketleriyle (Topçu,
ler ve mütefekkirler, onun temel taşlarıdır.
2011, 230) ispat edecektir. Kendi dışında çok
Geçmiş, ataya, o da Kosova'nın kahramanına
olan yaşayışların ilmi ile amel etmeyi öğütle
yecek, kendi nefsinde uyguladığı bir hayat
kaidesinin telkini edecek kişiyi vasıflı şahsiyet
diye tanımlayabiliriz. Bu usul ve esasları haya
tına mal eden kişi rehber şahsiyettir.
İkinci olarak şahsiyetli insan, "kendi
benliğinin farkında olması ve ona bağlı bütün
hareketler üzerinde hürriyete sahip bulunm a
sıdır" der Nurettin Topçu (2011, 214). Ve de
vamla şu hususları ifade eder: " Benliğimizin
bağlandığı hareketler, merkezi o benliğe gö
mülü olduğu halde onu, gittikçe genişleyen
daireler halinde kuşatan aileye, millete, insan
lığa ve sonsuzluğa doğru dal budak salmıştır.
Benliğimizin asıl yapısını teşkil eden bu ruhi
unsurlar, halde yaşadıklarım ızdan ibaret de
ğildir. Bizi tastam am karakterlendiren ve ben
liğimizi meydana getiren, halde yaşadığımız
ruhi yapıdan ziyade, mâzimizi teşkil eden ve
her taraftan gelerek bizim şahsi tarihimize
ve Yıldırım Han'a, bağlanır. Bunların ruhu ise
Yunus'larla Alpaslan'lardan geçerek Hazreti
Muhammed (sav)'e kadar uzanan zincirin,
bize daha yakın bulunan alakalarını teşkil
ederler. Bizim bu atalarımızın varlığı, geçm iş
ten ibaret bir bütün teşkil ederek bizim ruhu
muz, bizim dimağımız olmuştur. Millet, bu
büyük dimağın, böyle büyük bir ruhun adıdır.
Ve biz, millet hayatında her yeni ihtiyaca ce
vap ararken bütün eski bilgiler yeni ihtiyaçlara
cevap olurlar. Tebrizli Şemsettin olmasaydı
M evlana olmazdı. Gazali, olgunluk devresinde
Fârem idli'nin meyvası oldu. Büyük Ömer (ra)
Hazreti Muhammed (SAV)'in aşkıyle bulun
duğu zirveye ulaşmıştı. Nihayet Kur'an-ı Kerim 'in ilahi hikmeti, İslam cemaatinin ruhuna
Peygamber Efendimizin örnek hayatıyla tesir
ediyor (Topçu, 2011, 215- 216).
Şahsiyet bozukluğuna
mazisizliğin
numunesi olan hasta şair Tevfik Fikret'in "âti
n ifik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j
37
çıkınca ortaya mâzi silinm eli" safsatası, oğlunu
tüel şahsiyetli seçkinci yönetici sınıf, kişisel
İslam 'dan Am erikalı papaz kılıklı şahsiyete
çıkar gözetmeden,
savuruverdi. Bu hâli, şahsiyetsizlik, mazi ile âti
değerlerinin etkisiyle zayıfları savunan, her
arasındaki irtibatsızlığın neticesidir.
türlü haksızlığa ve ahlaksızlığa karşı çıkan;
hak,
hakikat ve adalet
ayrıca, hiçbir otoriteye boyun eğmeyen ve
3. DEVLETİ SEÇKİNLER VE
FİLOZOFLAR YÖNETMELİ
hatta
meydan
okuyan
kimselerdir
(Nakl.:
Eroğlu, Said, 1995, 23). Sıradan bir kişilikten
farklı olarak, "şahsiyet", yetenek ve bilgi gibi
İnsanların nasıl bir hayat yaşayacakla
rı, yani nerede, ne durumda, hangi konum ve
şartlarda bulunacaklarını tayin eden temel
süreç, onların nerede, ne durumda, hangi ko
numda ve şartlarda bulunmayı hak etmeleri ve
layık olm alarıyla ilgilidir (Eroğlu, 2015,14).
Beşer fıtratı, kolaydan tarafa evrilme
temayülündedir. Hak etmeden, layık olduğu
nu gösterm eden hedeflere varmak düşüncesi
ne sahiptir. Bu sebepten insanlar, varlığına
herhangi bir katma değer katm adıkları yer ve
konumda oldukları vakit, emeksiz kazanç ve
imkânlardan dolayı şımarmak suretiyle olma
ları gerektiği çizgiden sapmakta ve yoldan
çıkmaktadırlar. Hz. Âdem (as)'ın cennetten
çıkarılma metaforu aslında, bunu remz içindir.
H iç kuşkusuz, Allah, insanların ilk vatanı olan
cennette, zaaf göstererek yasak ağaca yaklaşa
caklarını biliyordu. A llah'ın böyle bir deneme
cennetinden muradı, em ek vermeden ve hak
etmeden hazır nimetlerden dolayı insanların
hak ve doğru yoldan ayrılacaklarını bizzat
kendi davranışları üzerinden onların algılama
larına bırakmaktı. Bu yüzden, insanların, her
ne sıfatla ve hangi gerekçeyle olursa olsun,
içinde yer aldıkları her türlü yer ve konumu
hak etm iş olmaları beklenir. Ayrıca, insanlar
içerisinde bir şekilde yer aldıkları yönetim
ilişkilerine, "adalet", "yetenek", "bilgi ve bece
ri", " danışma ve katılım ", "hukuk ve ahlak",
"itaat", "yapıcı eleştiri ve itiraz etme hakkı",
"m üzakere ve müşavere" gibi temel yönetim
ilke ve kuralları ekseninde, katkı ve destek
sağlamalıdırlar (Eroğlu, 2015: 15).
kişilerin diğer niteliklerinin yanında, yüksek
ahlak değerlerine de sahip olduğu için, içinde
yaşadığı toplumun temel yapısına ve değerle
rine duyarlı, fakat aynı zamanda toplumundaki kötü eğilimlere ve bozulm alara karşı direnç
li olan kimsedir. Büyük şahsiyetin, temel ka
rakteri, toplumuna kişisel hesap ve çıkarlarının
üzerinde faydalı olmakla birlikte, hiçbir zaman
fedakârlık ve ülkücülük tavrından vazgeçm e
miş olması halidir. İşte, toplumları kötü eği
limlerden ve bozulmalardan koruyacak, onları
doğruluk ve iyilik üzerine yükseltecek olanlar,
varlıklarıyla büyük bir şahsiyet olmayı başar
mış olan entelektüel kimselerdir (Nakl.: Eroğ
lu, Özakpınar, 1997, 28-31). Seçkinci yönetici
sınıfın vasfı, entelektüel olmaya dair nitelik
lerdir. Düşünce yönünden seçkin ve filozofça
yönetim sergilemek anlamındaki bir sevk ve
idareci şahsiyet, yaşadığı hayattaki davranış ve
tutumların
çoğunu,
biyo-sosyolojik
kökenli
davranışlar veya sıradan alışkanlıklar yerine,
kendi zihin süreçleri üzerinden ortaya koydu
ğu duygu ve düşünce eksenli bir hareket tarzı
oluşturur. Halbuki, sıradan ve ortalama bir
insanın davranış ve tutumlarının kaynağı,
çoğunlukla kendi bedeni ve içerisinde yaşadığı
sosyal çevrenin harici etkileridir. Buna karşılık,
seçkinci ve filozofça hareket kabiliyetine sahip
kimseler ise tavır ve hareketlerinin ilham kay
nağı olarak, kendi değer yargılarını ve zihni
donanımını ilmek ilmek işleyen hareketi esas
alırlar
(Eroğlu,
w ww.eskisehirturkocagi.org,
2015). Fikri ve zihni hareketinde, toplumun,
tabiatın ve insanlığın temel meseleleri ve
Hak ve hakikat adamı yönetici sınıfın
değerleri ile sürekli olarak meşgul olmak, belli
seçkinler ve filozoflardan olması demek, nite
başlı ekonomik, sosyal, siyasi, askeri ve ekolo
lik ve liyakat esas alınması demektir. Entelek
jik meseleler karşısında, eleştirici bir tavır takı
38
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
nabilmek ve duruş sergileyebilmektir (Dereli,
onlara karşı kendini savunmaz ve saldırıların
1974, 29). Dolayısıyla bahsedilen seçilmiş ve
dan kurtulamazsan, çekmek zorunda olacağın
hikmeti arayan adam, hak ve hakikate iman
ceza, hor görülmek ve alay edilmek olacak
eden ve düşünen insandır. İm an eden ve dü
gerçekten. -(...)
şünen insan, yaşadığı hayatın mana ve gayesi
-Mademki böyle güçlü bir bağlaşıklık öneri
ne yönelir; o m ana ve gaye çerçevesinde tasar
yorsun, bunu denemeliyim. Ve sanırım bu
lar ve düşünür; bu tasarım lar ve düşünceler
zorunlu. Eğer sözünü ettiğin saldırganlardan
ölçüsüyle kendi tavır ve hareketlerini tayin
kurtulmak zorundaysak, "filozoflar" demekle
eder (Topçu, 2005, 56). Hak ve hakikat ada
kimleri kastettiğimizi, kim ler için "yönetici
mında ilmi zihniyet yeterlidir ve aç gözlü bir
olmaları gerekir" demeye cüret ettiğimizi, o
davranış sergilemez. Eğer seçkinci ve hikmet
saldırganlara açıklamalıyız. Bunlar açıkça ayırt
adamından m ahrum ülkeler olursa, gerek yö
edildiğinde,
netim ilişkilerinde ve gerekse karar alma m er
doğalarının, felsefe öğrenime ve siyasi liderliğe
kezlerinde, yapıcı ve üretici bir zihni faaliyetler
uygun olduğunu; buna karşılık diğer kişilere
ile beslenmezler ve desteklenmezler. Bu da
de felsefeyi rahat bırakıp liderine bağlı olma
telafisi mümkün olmayan çok büyük hataların
nın yakıştığını göstererek, kendimizi savun
ortaya çıkmasına sebep olur.
mamız mümkün olacaktır" ( Eflatun, 2014,
3.1. Filozof Kral ve Felsefi Akıl
sözünü ettiğimiz
kişilerin
asıl
188-189).
Mevcut yönetimin felsefi alt yapısı
Eflatun'un Devlet isimli eserinde mev-
nın olmadığını ifade etmek, entelektüel üst
zuumuza ışık tutabilecek bir konuşm a geç
akıldan mahrum olduğunu beyan etmek, hak
mektedir.
kı teslim etmemek anlam ına gelebilecek bir
Bu konuşma şöyledir:
haldir ki; bu da kul hakkına girer.
-Devletimizde filozoflar kral olmadıkça ya da
şimdi 'yöneticilerimiz, krallarım ız" dediğimiz
kişiler felsefe işini ciddiyetle ve layıkıyla üst
lenmedikçe; siyasi güçle felsefi akıl birleşmedikçe sevgili Glaucon, ne devletimiz için ne de
4. İŞTİŞÂRE VE BAL: İKİSİ
AR SASIN D A NASIL BİR İLİŞKİ
VAR?
sanırım insan soyu için dertlere bir durak ola
Yeni bir Türkiye için, yeni bir Dünya
bilir. Yine bu olana dek, kuramda açıkladığı
ve Kainat ideali için bilgi ve hikmeti kendine
mız bu yapı, olabilirliğin sınırları içinde asla
dert edinenler için; küçük beyinleri değil "kızıl
uygulamaya konamayacak ve gün ışığı göre
meyecektir. Benim o kadar uzun süredir açıkça
elm ayı" kucaklayan bir topluluk için istişare,
gelecek inşasında; asıldır..
söylemekten çekindiğim şey, buydu. Çünkü
çok çelişkili bir söz olacağını görmüştüm. Özel
hayat için de kamusal hayat için de başka bir
mutluluk yolu olmadığını görmek, kolay değil.
Bu sözlerim üzerine Glaucon dedi ki:
-Ortaya böyle bir söz attıktan sonra, sonra,
aydınlarımızın arasından -deyim yerinde isehemen giysilerini üzerlerinden çıkarıp soyuna
cak ki ellerine gelen ilk silahı kapıp olanca
güçleriyle sana saldıracak, korkunç davranış
larda bulunm aya hazır büyük bir toplulukça
Şu ayeti kerimeler, müşaverenin öne
mine temas etmektedir: " ..İ ş le r i n i aralarında
danışarak y ü r ü tü r le r ." (Şûra, 38) ve " O va
kit Allah'tan bir rahmet ile onlara yumuşak
davrandın! Şayet, sen kaba, katı yürekli olsay
dın, hiç şüphesiz etrafından dağılıp giderlerdi.
Şu halde, onları affet, bağışlanmaları için dua
et, iş hakkında onlara danış. Kararını verdiğin
zaman da artık A llah'a dayanıp güven. Çünkü,
Allah
kendisine
dayanıp
güvenenleri
se-
ver"(Â l-i İmran, 159) buyrulmaktadır.
saldırıya uğramaya hazırlıklı olmalısın. Bir de
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j
39
Arı, bal nimetini biz insanlara şifa
vermesi
için
çiçek
özlerinden
damıtarak
muhteşem bir gıda olarak soframıza girme
hakikattir. Bunun için İslam M edeniyeti'nin
temelini
oluşturan
istişareye
çok
önem
atfedilmiştir. Peygamberimiz (sav) bütün işle
vasıtadır. Bal özü için hangi çiçeklere konula
rini bu usul üzere hayata geçirmiştir. Aleyhe
cağı kendisine belletilmiştir, arıya. Ahenk için
bile olsa. Neticede mes'uliyet, o topluluğa ait
de bütün çiçeklerden öz toplayarak şifa kay
olacaktır. İstişarenin olmadığı yerde enaniyet
nağı balın dönüşümü nasıl bir mucize olduğu
hakimdir. Tek adamlık var demektir. Her şeyi
izahtan varestedir. M uhteşem bal gıdasının
ondan beklemek hastalık belirtisidir. "Küçük
seyrine müdahale edilmediği sürece safiyetini
olsun benim olsun" fikri meşveret meclisleri
koruyarak şifa dağıtmaya, insanlığın maddi
nin olmadığını ya da keyfiyetini yitirmiş cem i
gıdasını almasına im kân sağlayacaktır. Maddi
yet ve cemaatin varlığına delâlettir. Medeniyet
gıdasını alan insanın m aneviyatı da kavi ola
telâkkimiz, bunu
caktır.
cek yanlışlıkları en aza indirmiştir. M üşavere
İstişare, bir mesele hakkında doğruya
daima red ederek; olabile
nin "ene"ye dönüşmesi sefahat alâmetidir.
ulaşmak, meşveret ederek hedefe varmaktır.
Mütefekkir, mütehassıs, mütebahhir, mümey
yiz, münevver, ehil istişare kurulunun fikirle
rinden doğruya vuslattır; müşavere. Yani "çe
şitli görüşlere başvurm ak suretiyle doğruyu
elde etmek veya ona yaklaşm alarının çeşitli
çiçeklerden gerekli malzemeyi alıp işledikten
sonra ortaya çıkardığı balın kovanda olması
gibi" (Şamil İslam Ansiklopedisi, 2000, 183)
4.1.Uhud Şavaşı ve İstişarenin Sonucuna
Katlanma
Uhud savaşında Peygamberimiz, savaş
taktiği için müşavere etti ve M üslümanlardan
savaş hususundaki görüşlerini kendilerine
bildirmelerini istedi. Hz Hamza (ra) başta ol
mak üzere bir takım ileri gelen sahabelerle
gençler, Medine dışında düşmanı karşılama
sonu, tad verici bir yoldur. Lezizdir, m üşave
yönündeki fikir beyan ettiler:
" Y a Rasûlullah! Bizi düşmanlarımızın
renin neticesi. Tabii, "ö z"ü n safiyeti muhafaza
karşısına çıkar! Bizim onlardan korktuğumuzu
edilmiş ise.
ve zayıf olduğumuzu anlam asınlar"(Köksal,
Yüce Kitabımız "İş hususunda
onlarla müşavere et" (Al-i İmran, 3/159); "O n
ların işleri aralarında istişare iledir" (Şûra,
42/38) kati emriyle
2005, 120) dediler.
Ve devam ettiler: "Yüce Allah bizi
"em r-i bi'l mâ'ruf nehy-i
Bedir günü üç yüz küsur kişilik bir cemaatle
anil m ünker" umdesiyle inananların yolu çi
onlara muzaffer kıldı. Bu gün ise daha çok
zilmiştir.
saydı kişileriz"(Köksal, 2005, 120).
Hatta Hz. Hamza (ra); "Sana Kitabı
M üşavereden kastın bir medeniyet in
şasına zemin hazırlamaktır. Temeli sağlam
atmaktır,
meşveretin
aslı. Hadiselere
daha
geniş açıdan bakabilmektir. Cihan şümul vazi
feye müdrik olabilmektir, istişare. Yerli (top
rak) ve millî (dinî) duruşu muhkemleştirip;
beyaz doru atın hızını alarak ileriye fırlaması
gibi bütün insanlığa H akikat'i götürmektir,
istişare.
cımla Medine dışında Kureyş müşrikleriyle
çarpışmadıkça bir şey yem eyeceğim "
dedi
(Köksal, 2005, 121). Ancak peygamberimiz ve
önde gelen sahabiler Medine de müdafaa ya
pılmasını; yani şehir savaşından yanaydılar.
Buna karşılık meşveret meclisindeki çoğunluk
savaşın Medine dışında yapılmasına karar
verince Peygamberimiz buna uydu. Her ne
İstişare meclisinin ehl-i havas olması
(ilmî, tecrübe anlamında), işin ehline verilm e
sinde
indirmiş olan A llah'a yemin ederim ki, şu kılı
çok
mühim
amil
(faktör)
olduğu
kadar sonradan genç sahabeler ikazlar netice
sinde hata ettiklerinin farkına vardılarsa da
Peygamberimiz (sav) istişarenin neticesinden
dönülemeyeceğini ve sonucun ne olursa olsun
40
y e n if i k ir
y il: 6 s a y i:is
ekser görüşe katılm ak gerekliliğini beyan ede
ve asabiyetlerini korumak için yapılması gerekli
rek şöyle buyurmuşlardır: "B ir peygamber
işlerle ilgilenmezler. Öyle ki bu onlarda artık yeni
zırhını giydikten sonra, müşriklerle karşılaş
bir tür ahlak ve tabiat haline gelir. Birbirini takip
madıkça, savaşmadıkça ve Allah onunla düş
eden kuşaklarla birlikte asabiyetleri, cesaret ve yi
manları arasındaki hükmü vermedikçe, zırhını
ğitlikleri daha da zayıflar ve nihayet, içinde daldık
sırtından çıkartıp yere koyması layık olmaz"
ları lüks ve sefahatin derecesine göre hükümdar-
(Köksal, 2005, 121). İstişarenin hükmünü uygu
lık(devlet olma) emelleriyle birlikte bu özelliklerinin
lamadaki kararlılığın tezahürüdür, bu dik du
de yok olup gitmesine seyirci kalırlar. Evet, lüks ve
ruş. Gelecekteki olacakları bile bile. Korkulan,
sefahat içinde yaşamak üstünlük ve galibiyeti sağ
her an olabilecek bir menfi sonucun önceden
layacak olan asabiyeti ortadan kaldırır. Asabiyet
ifade edilmesidir.
yok olunca da, bir kabile, ulaşmak istediği hedeflere
ulaşmamasın bir yana, kendisini korumaktan da
Ancak, Peygamberimiz (sav), karşı gö
rüşte
olmasına rağmen
çoğunluğun
aciz kalır ve başkaları onu kendisine tabi kılar."(
aldığı
Haldun, 2004, 191)İstişareden kaçan, müşavere
kararın neticesini Müslümanların lehine çe
etmeyi zul kabul eden bir zihniyet; artık, kapa
virmenin stratejisi yapm aktan da geri durmadı
lı kapılar arkasında
ve stratejik bir karar ile Uhud savaşında 50
sağlayarak liyakatı "es" geçmeye başlayacak
kişilik piyade okçuların üzerine Abdullah b.
tır.
"yeni duruma"
uyum
Cübeyrr'i kumandan tayin ederek onlara şu
kesin talimatı verdi: "Şu yerinizden sakın ay
Büyük devlet adamı N izam ülm ülk'ün
rılmayınız. Bizi kuşların kapıştığını görseniz
922 sene evvelki şu endişeleri ve tespitleri dik
de, bizim düşmanları bozup hezimete uğrattı
kat çekicidir: "Veziri kifayetsiz olduğu zaman
ğımız görseniz de, size haber göndermedikçe
padişah gafil davranıp divandan bir amil yerine iki
sakın yerinizden ayrılm ayınız."( Köksal, 2005,
, üç, beş, yedi ve hatta otuz amil (eken: iş yapan)
159) Savaşın, Müslüm anların lehine döndüğü
tayin etmemelidir. Bugün, hiçbir yeteneği olmayan
nü gören 50 kişilik sahabe savaşçılar, yedi kişi
adamın üzerinde on iş birden mevcuttur. Başka bir
nin dışındakiler dünyalık kaygısına düştüler
işi gözüne kestirirse onu da almak ister; kendisine
ve netice kaybedilen savaş ve şehitler..
'Gümüşü başka bir maden cevherine çevirmek gere
kiyor' deseler, 'Çeviririm' der ve işi ona verirler. Bu
4.2. Sefih Hayata Rücû..
adamın işin ehli olup olmadığını, kifayetli mi değil
Esas itibariyle burada Peygam berim i
mi, bilgisi, muameleyi tecrübesi ile yürütüp yürü
zin (sav) korktuğu dünyaya meyil ve cahiliye
temeyeceğini, üzerine aldığı bu kadar çeşitli işi
devri adetleri. Yani sefih hayata rücû..
Sefahatin
göstergesi
dünya
başarıp başaramayacağını düşünmezler. Buna mu
nimeti
kabil kifayetli, güçlü, lâyık, mutemet be mütehassıs
değildir.. Dünyaya dalıp asıl vazifeye bigane
elemanları işten mahrum ederek, evlerinde boş
kalmaktır..
oturmaya mecbur bırakırlar. Dirayetsiz, meçhul ve
Sefahat, sefih, görüş ve düşüncede
ne idüğü belirsiz bir kişinin üzerine bu kadar işin
heva ve hevese uymak, akıl ile değil zevk ile
neden verildiğini, buna karşılık herkes tarafından
hareket etmektedir.
başarısı bilinen, soylu ve mutemet kişinin boş do
İbn-i H aldun'un M ukaddime isimli
kitabında
"Kabilelerin
Devlet
laşmasını kimse anlayamaz. Özellikle hizmetleriyle
Olmalarının
devlette hak sahibi olmuş, yaptıkları beğenilmiş,
Önündeki Engelin Lükse ve Safahata Dalm ala
liyakati görülmüş kişiler, muattal ve mahrum bıra
rı Olduğu Hakkında" başlıklı on sekizinci fas
kılmışlardır" (Nizamülmülk, 2011, 18)
lında safahat girdabını şöyle tanımlar: "Onların
çocukları ve torunları da bu bolluk içinde yaşarlar
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j
41
yolunda gazadan daha iyidir" (Müslim /2564)
5. ADALET VE SORUMLULUK
sorumluluğun
icabıdır.
Devlet
ise,
her
konumda idare eden, temsil vazifesini ifa ile
İstişare zincirinin kopması sefahat gir
dabına sürüklenmek demektir. Sefahat mad
deci zihniyeti hâkim kılar. Maddeci zihniyet,
kapitalist fikrin her safhada egem en olması
anlamına gelmektedir. Kapitalist fikrin hü
kümran olduğu yerde zayıfın ezilmesi kaçı
nılmazdır. Bezirgânlığın adaleti olmaz. Güçlünün zayıfı köleleştirmesi ana gaye haline gelir.
Bunun neticesinde adalet duygusu zayıflar ya
da yok olur. Artık her "yerin" bir hâkimi var
dır. O yerin hâkimi mevcut konumunu koru
mak uğruna istişareyi terk edip safahata dalma
pahasına küçük hesapların peşinde canhıraş
koşacaktır, artık.
görevli kişidir.
Sorumluluğu esas alan bir asırda b il
ginin gücü daha da önem kazanmaktadır
(Mezkit, 2005: 77). Dolayısıyla, bilgi toplumu,
kesinlikle sorumluluğa dayalı bir düzen ola
caktır (Drucker, 1994: 141). İnisiyatif, sorumlu
luk almak ile mümkündür. Adaletin temeli de
yöneticilerin,
mesuliyet
sahibi
olmasından
geçer. Sorumluluk, sorumluluk almakla3 yani
âdil olma niyetini açığa vurma ile mümkün
dür. Adil idareci, eşitlikçi bir yönetim ve orga
nizasyonu değil; âdil bir idareyi esas alır. Adil
idare, tesânüdü ana eksen yaparak, dayanışma
ruhunu temsil eder. Adil idarede gücü nispe
"Hukukta eşitliği gözetmek, zulmü bırak
mak ve hakkı sahibine vermek"( Esen, 1993,119)
tinde bir sorumluluk asıldır. Karşılıklılık prensibince adil bir yönetimden adalet beklenebilir.
anlamında kullanılan Adl veya adalet; kartopu
Adalet, eşitlik ve karşılıklılık esasına dayanır.
gibi adâletsizliğin zulme dönüşmesi karşısın
Bu ilke de dayanışmadan doğar. Dayanışmayı
da: "De ki; Rabb'ım adaleti emretti" (7/29) emri
meydana getiren sözleşmeye göre, şartlar bü
ilâhisi hükümsüz kalırsa başta kim olursa ol
tün fertler için aynıdır. Böyle olunca adalet,
sun zulme ortaktır.
sadece sosyal nizamı güvenlik altına alma
Halbuki K ur'an-ı Ke-
rim 'de "Ey iman edenler, A llah için adaleti ayakta
tutup, gözetilen şahitler olun. Bir topluluğa olan
endişesi taşıyan ve üzerinde uzlaşma sağlan
mış bu sözleşmeye uymayı ifade etmektedir.
öfkeniz, sizi adaletsizliğe götürm esin. Adaletli olun.
Adaletin kendisinde icra yeteneği yoktur. İyi
Bu takvaya daha yakındır" (5/8). Bu anlamda,
kurulmuş bir dayanışm anın şartı olması sebe
ahlaki açıdan yönetim adaleti, yönetim siste
biyle eşitlik, kendi varlığını sağlamak için ada
minin içinde yer alan her bir insanı, doğuştan
lete başvurur. Burada adalet, gerçek bir hare
insan olm ak bakım ından birbirlerine karşı
ket değil, fakat bütün fertlerin menfaatini gö
ilkece "eşit" saymak ve özellikle hakların kul
zeten bir hesaptır. Adaleti kanun teminat altı
lanımı açısından herkese iyilik yapmak ve hiç
na alır. Lakin şekli bir adalet ve saf, sade bir
kimseye hak etmediği bir zararı vermemektir
eşitlik, insanın vicdanına karşıdır. Kanun, ah
(Eroğlu, 2015, 17). Kıstas bellidir. Makamın
laka ve 'adalete aykırı" olabilir. Bu "adalete
küçüğü büyüğü yoktur. Bulunulan her m a
aykırı" sözünün üzerinde duralım: Bu demek
kam, sorumluluğu icap ettirir. Hangi makam
tir ki, şekli adalet, gerçek adalet değildir. Zayı
sahibi zulüm ederse zalimdir. Zulmün en bü
fın kuvvetliden dilediği adaletin ötesinde, yani
yüğü "adâletsiz" tutumdur. Liyakatı esas al
dağıtılıp verilen adaletin ötesinde onu tesis
mayan "ben yaptım oldu" anlayışıdır. Bunla
eden, hatta sade ve basit bir eşitliğin sınırlarını
rın tedavisi ve telafisi yoktur. Onun için Pey
da aşan bir hareket vardır. Zira adalet, kanun
gamberimiz (sav) bir hadis-i şeriflerinde şöyle
tarafından tesis edilmez. Kanun, adaleti fertle
buyurmaktadır:
" Devlet başkanının adaletle ve
re dağıtır. Aslında en güçlülerin elinde bir araç
hak gözeterek bir gün hükmetmesi, bir sene Allah
olan kanun, adaletsiz ve despot olabilir, hatta
42
y e n if i k ir
Y IL:6 SA Y I:1 5
böyle olmayı isteyebilir de. Eğer adalet diye bir
ne gaddar ve insafsızca bir yöntem göstermiş
şey var ise insanlık bunu, evrensel sorumluluk
ki, halkı adeta canından bezdirmiş. Üstelik
iradesine sahip olanlarla birlikte kendi nefisle
zevk-ü sefasına düşkün olup, korkunç harca
rinin esiri olarak diğer fertleri istismar etmeye
malar ve aşırı israf içinde sürdürdüğü saltanat
çalışan hükümdar ve zorbalara bıkıp usanm a
la halkından tam am en kopmuş, en ufak bir ses
dan karşı çıkanlara borçludur. (Topçu, 2012,
çıkaran olursa cezalandırırmış.
102-103).
Saltanatın ilk yıllarında böyle halkına
Unutulmaması icap eden şey şudur:
zulmeden ve onları adeta inim inim inleten
Devletin gerçek varoluş sebebi sadece adaleti
Nuşirevan, maiyeti ile beraber bir gün ava
yerine getirmek değildir. Devletin, merhameti
çıkmıştı. Yanında gayet zeki ve halkın duru
ve en geniş şekliyle mesuliyeti meydan getir
muna içten içe üzülen veziri de vardı. Bir süre
mesi gerekmektedir. Bu işleri en iyi şekilde
avlandıktan sonra bir ara veziri ile beraber
yerine getirebilen, getirebilecek devlet sistem
diğer adamlarını yanından ayrılarak bir suyun
leri ise m u tla k iy e t v e o lig a rşid ir (Topçu, 2012,
başına vardı. Atından indi. Orada bir müddet
104).
istirahata çekildi. Onlar orada istirahat eder
5.1. Nûşirevan Adaleti
yere konarak ötmeye başladılar. Öylesine ötü
lerken iki tane baykuş gelip yakınlarına bir
Peygamber Efendim izin (SAV) dünya
ya geldiği yıllarda İran Sasani İmparatorlu-
yorlardı ki ister istemez N uşirevan'ın dikkatini
çekti. Baykuşların bu nağmeleri hoşuna gidin
ğu'nun başında hükümdar olarak Nuşirevan
ce vezirine seslendi.
vardır. Asıl ismi "H üsrev"dir. Bu zat adaletiyle
- Ey vezirim! Şu kuşların dilinden anlıyor
ün yapmıştır. Nuşirevan M üslüman değildi.
olsaydık da konuştuklarını bilseydik. Kim bilir
Peygamber Efendimiz
neler
(SAV)'in, M üslüman
konuşuyorlardır.
Zeki
vezire
halkın
olmadan ölmesine üzüldüğü bir kimseydi.
içinde bulunduğu durumu anlatabilmek için
Sadece İranlılar değil komşu ülke insanları
bir fırsat doğmuştu. N uşirevan'a dedi ki:
dahi onun adaletine hayran kalmışlardır. Kırk
- Sultanım!
dokuz sene hüküm darlık yapmıştır...
biliyorum. Eğer müsaadeniz olursa ve beni
Ben
kuşların
ne
dediklerini
bağışlar iseniz bu kuşların neler konuştuklarını
Nuşirevan, o yıllarda hayli güçlü olan
anladığım kadarıyla size bildireyim.
Göktürk H akanı'nın kızıyla evlenmiştir. Bu
Nuşirevan hayretle:
evlilikten peş peşe üç kız dünyaya gelir ki,
- Pekiyi,
İslam tarihinin en önemli şahsiyetlerinden
olabilirsin.
olurlar. Hazreti Ömer (ra) döneminde yıkılan
Bunun üzerine vezir:
Sasani İm paratorluğu'na mensup önemli kişi
- Bu kuşlar bir tanesi diğerinin kızını oğluna
ler esir olarak M edine'ye getirilir. Aralarında
istiyor. Öbürü ise işi biraz naza çekerek, senin
N uşirevan'ın kızları da vardır. Anneleri Türk
oğluna kızımı veririm fakat başlık parası ola
H akanı'nın kızı, babaları da İran hükümdarı
rak bir harabe isterim diyor. Bu böyle deyince
olan bu narin kızlara Hazreti Ömer kıyamaz.
kızı oğluna isteyen gayet memnun bir şekilde
Eshab-ı Kiram 'dan üç ünlü zatın çocuklarıyla
başımızda
evlendirir.
varken ben sana bir değil on tane bile harabe
Adaletiyle şöhret bulmuş ve tarihe adil
hükümdar olarak geçmiş olan İranlı Nuşirevan, tahta çıktığı ilk yıllarda halkına karşı son
anlat bakalım,
Nuşirevan
gazabımdan
gibi
bir
emin
hükümdar
veririm. Yeter ki sen kızını oğluma ver diyor.
İşte sultanım kuşların konuştuklarından benim
anlayabildiğim bundan ibaret.
derece zalimane bir tutum içindeymiş. Öylesi
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
43
Vezirin böyle söylemesi üzerine Nuşi-
Peygamber efendimiz; Ben, âdil sultan
revan hiçbir şey demedi. Am a vezirin ne de
zamânında dünyâya geldim buyurarak onun
mek istediğini çok iyi anladı. Memleketin ve
adâletini övmüştür. Fakat ne yazık ki, Resûlul-
halkın şu anda içinde bulunduğu durumu
lah Efendimizin İslâmiyeti tebliğinden önce
veziri ince bir uslup ile anlatmıştı. Saraya dön
öldüğünden, adaletiyle meşhur bu hüküm dara
düklerinde bu durumu inceden inceye bütün
iman nasip olmamıştır. Resûlullah Efendimiz
detaylarıyla düşündü. Gerçekten veziri doğru
imansız gittiklerine üzüldüğü isim ler arasında
söylüyordu. O andan itibaren ahvalini değiş
N uşirevan'ı da saymışlardır...(Bursevi, 2014,
tirdi. Halkını gözeten, onlara destek olan son
49-50).
derece adil bir hükümdar oldu. Ölünceye dek
halkını adaletle yönetti. Hükümdar Nuşirevan,
6. SONUÇ
hastalanmış, ölüm döşeğine yatmıştı. Evlâtla
rını toplayıp onlara vasiyetlerini söylemeye
başladığında, içlerinden biri:
-Baba, senin derdine hiçbir çare bulunmaz mı?
Nuşirevan:
-Olmaz olur mu? Her derdin bir çaresi vardır.
Benim derdimin devası ise, viranede öten bay
kuşun etidir. Eğer ülkemde bir harabede öten
baykuş bulur, bana getirirseniz derdimin çare
si bulunmuştur, diye esrarlı bir cevap verdi.
B ir v iran e bu lam azlar!..
Hüküm darın oğulları bu işe sevindiler. Dört
yoldan İran'ın her yanında virane aramaya
başladılar. Fakat ne kadar aradılarsa bulamadı
lar. Çünkü hükümdar m illetine o kadar hizmet
etmişti ki, ülkenin hiçbir yerinde, kendi haline
terk edilmiş bir virane bulm ak imkânsız hale
gelmişti.
Hüküm darın
Sonuç olarak, idareye talip olanlar,
hikmet sahibi olmalıdırlar. Hak ve hakikati
arayan idareci mefkuresine müdrik olm alıdır
lar. M üşavir kadrosunun neticeyi "b al"a dö
nüştürecek bilgiye ve bilgeliğe hükmetmesi
icap eder. Dilsiz şeytan hükm ünde olmaması
için dik duruş sergilemelidirler. İdaresi altındakilerini ne pahasına olursa olsun adaletle
yönetmelidir. Bunu, felsefi arka planı olan bir
şahsiyetçilikle ele almalıdır. Adil yönetici, her
alanda, haksız ve yersiz zorbalıklara meydan
vermemelidir. Adil olmasına adaletsizlikle yol
açabilecek tavırlara karşı bir direnme ahlakı
koymalı; ne pahasına olursa olsun derin güç ve
iktidar sahiplerine karşı hiç "eyvallah etmeyen
ülkücü" bir duruşu temsil etmeli "hiçbir kınayıcının kınamasından korkmadan" ve çekin
meden im an ettiği gibi yaşam alı; her zaman
çocukları,
babalarına
"H akkı ve sabrı tavsiye eden" bir önder olmalı;
üzülerek bir virane bulamadıklarını söylediler.
dünyanın
neresinde
zulme
uğrayan
Türk,
Nuşirevan, zaten bulamayacaklarını daha ön
Müslüman, başka insanlar ve diğer canlılar
ceden biliyordu. Onların haline gülümseyerek
varsa onların derdiyle hemhâl olmalı;
579 senesinde son nefesini verdi...
türlü şartlarda "Hak, Hakikat ve Adalet " sev
her
dası ile iletişimde bulunduğu bütün insanlara
Nuşirevan öldüğünde tabutu bütün
"iyiliği emretmeli ve kötülükten sakındırmalı-
memleketi dolaştırılarak kimin hakkı varsa
dır"
alsın diye tellal bağırtılmış olmasına rağmen,
10.05.2015).
(Eroğlu,
www.eskisehirturkocagi.org/
bir kimse çıkıp da benim ondan şöyle bir ala
cağım vardı dememiştir. Bir memleketin idare
Devleti yönetmeye talip olanlar "İs
cisi müşrik bile olsa, şayet adil ise o memleket
yan" etmelidir. Adaletsizliğe İsyan... Hukuk
ayakta kalır. Fakat idareci M üslüman da olsa
suzluğa İsyan ...
şayet adil değilse, halkına zulm ediyorsa ayak
Entelektüel duruş sergilememeye İ s y a n . M u
ta kalamaz.
hafazakâr
Adil olamamaya İ s y a n .
Değişim'i
hayata
geçirememeye
İ s y a n . " İsyan bir değişimdir, ferdin önüne
44
yenifikir
YIL:6SAYI:15
kendi
kurtuluşuyla
aynıymışçasına
âlemin
HALDUN, İbn-i, (2004) : Mukaddime, Cilt: 1,
kurtuluşunu koyarak ondan evrensel bir so
Yeni Şafak Yayınları, İstanbul,
rumluluğun ağır yükünü taşım ak ve bundan
K Ö K SA L, M ustafa Asım (2005) : İslam Tarihi,
zorunlu olarak doğan sosyal inkılabı kendi
Cilt:4 Gerçek Hayat Dergisi Kültür
içinde harlamak üzere alemin tarihi ve bugün
Yayınları, İstanbul,
kü sonsuzluğuna iştirak etmesini ister. Kendi
sinin ve herkesin selameti için kendini kurban
M EZ K İT, Mesut (2005) : Muhafazakar Deği
etmiş olarak ölm ek ihtirasıyla yanıp tutuşm ak
şim, Yeni Fikir Dergisi Yayınları
tır" (Topçu, 2012, 208).
(YFD), Aydın
Kaynakça
A Y V ERD İ, İlhan(2005) : Misalli Büyük Türkçe
Sözlük, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul
B U R SE V İ, İsmail Hakkı (2014) : Rûhu'l - Be-
N İZAM ÜLM ÜLK (2011) : Siyasetname, D er
gah Yayınları, İstanbul
Ö ZA KPIN A R, Yılmaz (1997): Batılılaşm a M e
selesi ve Mümtaz Turhan, 2. Baskı,
yan'dan Kıssalar ve Hisseler, Muallim,
Kubbealtı
Yayınları, İstanbul
Neşriyat :50, İstanbul
D ERELİ, Toker (1974) : Aydınlar, Sendika
SA İD , Edward (1995) : Entelektüel, Sürgün,
hareketi ve Endüstriyel İlişkiler Siste
M arjinal, Yabancı, (Çev. Tuncay Bir-
mi, İstanbul Üniversitesi:1923, İstanbul
kan), Ayrıntı Yayınları:119, İstanbul
DR U C K ER, Peter F. (1995) : (Terc.: Fikret Üç-
ŞA M İL İslam A nsiklopedisi (2000) : İstişare
can), Gelecek İçin Yönetim, Türkiye İş
Maddesi, Cilt: 4, Akit Yayınları,
Bankası Yayınları, İstanbul
İstanbul
EFLATUN (2014) : Devlet, Akvaryum Yayın
ları, İstanbul
TO PÇU , Nurettin (2002): İslam ve İnsan, Mevlana ve Tasavvuf, Dergâh
Yayınları:173,
İstanbul
ERO ĞLU , Feyzullah (2015) : "Entelektüel Ta
vır ve Y önetim İlişkileri" http://www.
eskisehirturkocagi.org/koseyazisi/entelektuel-tavir-ve-yonetimiliskileri/10.05.2015:15.00
TO PÇU , Nurettin, Yarınki Türkiye, Dergah
yayınları, İstanbul, 2011
TO PÇU, Nurettin, İsyan Ahlakı, Dergah Ya
yınları, İstanbul, 2012
ERO Ğ LU , Feyzullah (2015) : "K ur'an'daki
İslamiyetin Yönetim Düşüncesi", Yeni
Fikir Dergisi, Aydın
ERO Ğ LU , Feyzullah (2009) : Davranış Bilim
leri, Genişletilmiş 9. Bası, Beta Yayın
ları: 2048
ESEN , Adem (1993) : Sosyal Siyaset Açısından
İslâm 'da Ücret Kavramı, Türkiye D i
yanet Vakfı Yayınları, Ankara
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
45
Televizyondaki "Kadınlık"-"Erkeklik"
•
••
_
ideali ve Yeniden Üretilen Roller
Hüsamettin İNAÇ*
[email protected]
Emel ÇOKOĞULLAR**
[email protected]
Öz
Gündelik yaşamda kitle iletişim araçlarının, toplumsal cinsiyet rollerinin aktarımında
etkili olduğu bilinmektedir. Kitle iletişim araçları arasında yer alan televizyon ise bu aktarım
sürecinde oldukça etkin bir rol üstlenmektedir. Türkiye'deki televizyon programlarına özelde
gündüz kuşağı programlarına bakıldığı zaman en çok izlenen programlar arasında yer alan
evlilik programları, programa katılan adaylar ve adaylara gelen talipler aracılığıyla toplumsal
cinsiyet rollerinin yeniden üretilmesine neden olmaktadır. Bu tür programlarda "kadınlık", ev
ve ev ile ilgili rollerle tanımlanırken; "erkeklik", özellikle "güç" ile ilişkilendirilmekte, erke klerden duygularını gizlemeleri ve koşullar ne kadar kötü olursa olsun "zayıf" olarak kodlanan
kadını korumaları beklenmektedir.
Anahtar kelimeler: Evlilik Programları, Frankfurt Okulu, Gündüz Kuşağı, Kitle İletişim Araçları,
Kültür Endüstrisi.
The ideal O f "Manhood"-"W omanhood" On Television A n d The
Reproduced Roles
Abstract
The mass media in daily life is effective in transporting the roles of social gender. As a
part of this mass media television has a capacity to shape this process of transporting. In Turkey for the TV programs telecasting during the day zone in particular, the wedding, marriage
and matchmaking programs are most popular ones which led to reproduce the social gender
identity by means of both candidates and the aspirant meeting with the candidate. In such a
kind of programs, while "womanhood" is identified with home and the roles of home, "manhood" is restricted especially with the 'strength' and expected to hide their feelings and protect the woman attributed as 'weak' anyhow.
Keywords: Marriage Programs, Frankfurt School, Day Zone, Mass Media, Cultural Industry.
*Prof. Dr., Dumlupınar Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler
Bölümü, [email protected]
46
YIL: 6 SAYI: 15
**Arş. Grv., Dumlupınar Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler
Bölümü, [email protected]
1.GİRİŞ
"Adı size ne kadar tanıdık gelirse gelsin, hikaye
anlatıcısının hayatımızda hiçbir hükmü yok.
Çoktan
uzaklaştı bizden, gittikçe de uzaklaşıyor... Bir şeyi
layıkıyla hikaye edebilen insanlara gittikçe daha az
rastlıyoruz artık. Birisi hikaye dinlemek istediğini söyledi
ğinde utanıp sıkılanlara ise gittikçe daha çok. Sanki
kesinlikle bizim olan, kaybetmeyeceğimizden emin
olduğumuz melekelerimizden biri, deneyimlerimizi
paylaşma
yeteneğimiz elimizden alınmış gibi. Bunun
nedenlerinden biri apaçık ortada: Deneyim değer kaybetti.
Üstelik, daha da kaybedeceğe, dipsiz bir uçuruma düşeceğe
benziyor."(Benjamin, 2001: 77).
Kitle iletişim araçlarının, bireysel ve
toplumsal yaşam ın her anını şekillendirdiği ve
her geçen gün ile birlikte bu şekillendirme ça
basının belirginlik kazandığı bilinmektedir.
Yirminci yüzyılın getirdiği hızlı ve yoğun tek
nolojik gelişmelerin de kitle iletişim araçlarının
gündelik yaşam ım ızdaki yerini genişlettiği
bilinen bir diğer gerçeklik olarak karşımıza
çıkmaktadır. Televizyon, bu kitle iletişim araç
ları arasında belki de en yaygın etkiye sahip
olan olarak her evin en özel köşesindeki yerini
almış görünmektedir. "Eğlendirici", "ağrı kesi
ci", "israf diyarı", "yalnızların yoldaşı", "aptal
kutusu", "beyaz gürültü", "zam an hırsızı",
"dünyaya açılan pencere" gibi (Mutlu, 1999: 11)
pek çok şekilde adlandırılan televizyon, Türki
ye'de de özellikle kullanımının kolaylığı ve
m aliyetinin nispeten düşük olması nedeniyle
toplumun farklı kesimlerinin yaşam ının en
azından herhangi bir evresinde mutlaka tanış
mak zorunda kaldığı bir icat olarak kabul edil
mektedir. Türkiye'de özellikle 1990'lı yıllarda
âdeta büyüsü altında kalınan televizyon, gü
nümüzde de sahip olduğu ya da kitleler tara
fından kendisine bahşedilen bu büyüyü koru
maya devam etm ektedir.1 Nitekim televizyon,
1 Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler adlı çalışmasında
televizyonun 1990’lı yıllarda geniş bir izleyici kitlesine
ulaşabilmek için izlediği stratejilerden bahsetmiştir. Bkz.
Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler, Çev. Hülya Uğur Tanrıöver, Hil Yayınları, İstanbul, 2000. Ayrıca yine bkz.
Roger Silverstone, The Message o f Television: Myth and
Narrative in Contemporary Culture, Heinemann, London,
1981; Roger Silverstone, Television and Everyday Life,
Routledge, London, 1994; Neil Postman, Televizyon
pek çok insanın hayatında oldukça önemli bir
yere sahiptir. Televizyona verilen bu önem,
televizyonu kendi başına sorunlu bir alana
hapsetmemekle birlikte ticari kaygıların ön
planda tutulması nedeniyle birbirinin oldukça
benzeri olan program türleri ile bakış açısının
sınırlanması ve gerçekliğin aktarıldığı iddiası
televizyonu bu manada sorunlu bir araca dönüştürebilmektedir (Şimşek, 2006: 51). Geniş
kitleleri, ekranından gönderdiği m esajlar aracı
lığıyla etkileyebilmekte ve izleyici, belirli tek
rarlarla gönderilen mesaja gösterdiği itaat nis
petinde kendisini bu mesajla uyumlu hale ge
tirme çabası içerisine girmektedir. Bu mesaj
bazen herhangi bir konuya dair "püf noktası"
veya "yararlı bilgi" ile ilgili olurken; bazen de
mevcut sorunun çözüme kavuşturulabilmesi
için zorunlu olarak sahip olunması/satın alın
ması/tüketilmesi gereken nesne ile ilgili olmak
tadır. İzleyici, yaşamını kolaylaştırabilme ya da
"doğru" olanı yapabilme adına bahsi geçen bu
"püf noktaları"na göre yaşamını düzenlemek
tedir. Televizyon ekranı karşısında geçirilen
zaman ile orantılı olarak da M organ'ın (1986)
belirttiği "hom ojenleşm e" adı verilen süreç de
başlamaktadır.
"H om ojenleşm e", özellikle belirli rolle
rin aktarılması ile hedef kitlelerde arzu edilen
değişimin gerçekleşmesinin ardından görünür
hale gelmektedir. Yaşamdan hikâyeler, canlı
örneklerin mağduriyetleri ve mutlulukları üze
rinden ele alınarak "cinsiyete uygun rol tem sil
leri" ve "sorum luluk alanları" tanımlamaları
yapılmaktadır. Hedef kitleler, aktarılan kodları
çoğunlukla bir gerçeklik algısı içerisinde kendi
yaşamına uyarlamakta ve ekrandan gönderilen
mesajların gerçekliğini çoğunlukla sorgulama
dan kabul etmektedir. Takip eden süreç,
koşulsuz kabullenmeyi de beraberinde getir
mekte ve bu kabullenme, toplumsal yapının yer
yer katılaşmış, kemikleşmiş dokuları tarafından
desteklenmektedir.
Ataerkinin öngördüğü doğrultuda, bi
reylere nasıl birer kadın ve erkek olmaları ge
rektiğine dair rol modellerini sunarak bu rol
modellerin içselleştirilme ve yeniden üretilme
Öldüren Eğlence Gösteri Çağında Kamusal Söylem, Çev.
Osman Akınhay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1994.
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
47
sürecinde rol alan televizyon programları, izle
yenlere kendi gündelik yaşam ında pek de ya
bancı olmadıkları davranış kalıpları sunmakta
dır. Örneğin toplum da var olan kadınlık-
dolayısıyla da kendisine hazır olarak sunulanı
koşulsuz kabullenmemesini salık vermektedir.
Başlıca
amaçları ise bireyin toplumsal ku
rumlar, öğretiler, tutumlar, fikirler ve tavır
erkeklik rolleri, toplumsal yapının değişime ve
dönüşüme elverişli olmayan algı dünyasına
işaret etmektedir. Her ne kadar zaman içerisin
de kadın ve erkeğe ait olan geleneksel roller ve
alışlar karşısındaki mutlak bağlılığını törpüle
mek ve yok etmektir. Yine bireyi pasifize eden,
bağımlılığını arttıran ve tahakküm ilişkilerini
güçlendiren öğelere yönelik sorgulama süreci
mekanlar değişime uğruyor gibi görünse de öz
itibariyle bu rol ve mekanlarda radikal bir dö
nüşüme rastlanmamaktadır. Bu bağlam da evli
başlatabilmektir.
Kitle iletişim araçları, Frankfurt Okulu'nun ele aldığı önemli m evzulardan biridir.
lik programlarının söylemi daha da önem ka
zanmaktadır. Bu süreç, bir yandan da ataerkil
iktidar ve tahakküm ilişkileriyle uzlaşmaya
sokulan "id eal" bir "kadınlık" ve "erkeklik"
Zira Frankfurt Okulu düşünürlerine göre, kitle
iletişim araçları ile izleyiciler etkisizleştirilmekte ve izleyicilerin kendilerine sunulan dışında
farklı düşünmelerine izin verilmemektedir.
biçim inin inşasına hizm et etmektedir. Duygula
rın gizlendiği erkeklik rolleri, "güç" ekseninde
bir araya getirilmekte ve erkekten beklenen güç
talebi genellikle gelir düzeyi ile eşitlenmekte ve
Nitekim Adorno ve Horkheimer, 20. yüzyılda
kitle iletişim araçlarının bir metalaşma süreci
kadının toplumda kadın olmaktan kaynaklanan
problemlerini aşmasına yardımcı olması erkek
liğin en makul olan davranış şekli olarak ele
alınmaktadır. Kadın, öncelikle evin hanımı;
yayınladıkları Aydınlanmanın Diyalektiği'nde de
"kültür endüstrisi" kavramını ilk kez kullanmışlardır.4 Adorno ve Horkheimer, A ydınlan
erkek de evin reisi olarak kodlanmakta, diğer
roller ikincilleşmekte ve yaşam a dair en önemli
misyon, "reis"lik ve "hanım "lık arasına sıkıştırılm aktadır.2
2. FRANKFURT OKULU VE KÜLTÜR
ENDÜSTRİSİ
2.1.Televizyon'da Ne Var?
Frankfurt Okulu, 1923'te Frankfurt
Üniversitesi'ndeki
bir
grup
entelek
tüel/akademisyen
tarafından
kurulmuştur.
"Eleştiri" kavramına yükledikleri anlamdan
ötürü okul, "Eleştirel Teori" olarak da bilinmektedir.3 Diyalektik yöntemle eleştiri kavra
mına yaklaşan Frankfurt Okulu teorisyenleri,
aydınlanmanın ve modernitenin getirdiklerine
yönelik eleştirel bir perspektif geliştirmeye
çalışmışlardır. Okul, bireyin yaşam ına dair
sorgulama yapabilmesini, egemen öğretilerin
aksine özgürlük arayışını kaybetmemesini,
2 Evlilik programlarının toplumsal cinsiyet rollerini ve
evlilik pratiklerini nasıl dönüştürdüğünü sorgulayan bir
diğer çalışma için bkz. Gözde Aytemur Nüfusçu & Ayça
Yılmaz, “Evlilik Pratiklerinin Dönüşüm/Yeniden Üretim
Sürecinde Evlendirme Programları”, Galatasaray Üniver
sitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı 16, 2012.
3 “Eleştiri” kavramına yüklenen anlam için bkz. Ahmet
Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, 3. Baskı,
İstanbul, 1999, s. 291.
48
| yenifikir
y i l 6 sayi: 15
başlattığından ve bu metalaşmaya dayanan
endüstrileşmeden
bahsetmişlerdir.
1947'de
manın Diyalektiği'nde kültür endüstrisinin birey
üzerindeki etkilerini ele almışlar ve kültür en
düstrisinin homojen, baskıcı, düzenli ve sürekli
tekrarlarla yabancılaşma ve uyuşturma özelli
ğini eleştirmişlerdir.5 Adorno'ya (2009) göre,
başlangıçta yalnızca üflenen bir ruh/ses vardır,
ancak daha sonra bu ruh/ses öylesine güçlenmektedir ki yaşamın her anını kuşatmaktadır.
Bireyler artık farklı düşünebilme, yorumlama,
değerlendirme yetilerini ve değişim tahayyülle
rini yitirmişlerdir. Bireyler üzerinde etkili olan
kültür endüstrisi, bu yetileri köreltmekle kal
mamış, bireyin uyumlaştırm a sürecini de baş
latmıştır. Bu uyumlaştırma sürecinde, aykırı
düşen duruş ve tavır alışlar "kötü" olarak gös
4 “Kültür endüstrisi” kavramsallaştırmasından önce, ça
lışmanın taslağında “kitle kültürü” kavramının kullanıldığı
görülmüştür. Adorno yaptıkları bu değişikliğin, kitle
kültürü kavramının kültürün kitlelerden kaynaklandığını
çağrıştırdığını, oysaki kültürün egemen güçler tarafından
yönlendirilen bir şey olduğunu anlatma çabasıyla ilgili
olduğunu belirtmiştir. Bkz. Theodor W. Adorno, “Kültür
Endüstrisini Yeniden Düşünürken”, Cogito, Sayı 36, Yapı
Kredi Yayınları, İstanbul, 2003; Theodor W. Adorno,
Kültür Endüstrisi-Kültür Yönetimi, Çev. Elçin Gen,
Nihat Ülner, Mustafa Tüzel, İletişim Yayınları, İstanbul,
2009.
5 Bkz. Max Horkheimer & Theodor W. Adorno, Aydın
lanmanın Diyalektiği I, Çev. Oğuz Özügül, Kabalcı Ya
yınevi, İstanbul, 1995; Max Horkheimer & Theodor W.
Adorno, Aydınlanmanın Diyalektiği II, Çev. Oğuz Özü
gül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1995.
terilmiş ve bu "kötü"lerin de "kötülük"lerinden
vazgeçmeleri sağlanmaya çalışılmıştır (Swingewood, 1996: 118). Marcuse (1975), Tek Boyutlu
İnsan adlı çalışmasında bu sürecin zam an içeri
sinde bireyin kaybına-bireysel yıkıma neden
olduğunu ileri sürmüştür.
Kitle iletişim araçları arasında öne çıkan ve
nüfuz alanı günümüzde de yaygınlığını koru
yan televizyon ise bu "uyum laştırm a" işlevini
etkin bir şekilde yerine getirmektedir. İzleyici
sini farklı program form atlarıyla oyalamakta,
eğlendirmekte, kayıplarını bulmakta, izleyicisi
nin sağlık ile ilgili sorularına yanıt vermekte,
dertlerine çare bulmakta; dolayısıyla kendisine
bağımlı kılmaktadır. Bu "büyü"sünü de ortaya
çıktığı ilk andan itibaren sürdürmeye devam
etmektedir. Evlerin hemen hemen her odasında
yerini aldığı görülen televizyon, ürettiği farklı
program form atlarıyla evin tüm üyelerine hitap
etmeye çalışmakta ve onlara uygun görülen
mesajları göndermeye çalışmaktadır. Evinizi
nasıl doğru bir şekilde dekore etmeniz gerekti
ğinden kimlerle evlenilmesi gerektiğine kadar
çok çeşitli konularda vaaz vermektedir. Böylece
hem doğru olanın bilgisine sahip olduğu izle
nimini davetli konuklar aracılığıyla vermekte
hem de bu sayede denetleme sürecini başlat
maktadır. Neyin nasıl tüketileceği uzman ko
nuklar tarafından aktarılırken; bunun aksi dav
ranış şekillerinde karşılaşılacak olumsuzluklar
detaylı bir şekilde sıralanmaktadır. Ekrandaki
uzmanın söylediklerinin dışına çıkmak bu sü
reçten sonra artık hem mümkün olmamakta
hem de aklın kıyısından köşesinden geçen fark
lı bir eğilim ürkütür hale gelmektedir. 2000'li
yılların başından itibaren yaygınlık kazanmaya
başlayan evlilik programları da ekranlardan
izleyicisine bir evliliğin tüm aşamaları ile nasıl
yapılması gerektiği bilgisini sunmaktadır. Evli
liğin özendirildiği programlarda, kadın ve er
keğin cins kim likleri tanımlanmakta ve arzu
edilen bir dönüşüm ve kabullenme sağlanmaya
çalışılmaktadır. Program ların formatı, ilişkilerin
meşruiyeti konusunda bilgi vermekte, heteroseksizmi yüceltmekte; aksini kınamakta ve
ayıplamaktadır. Böylece "d oğal", "doğal olma
yan", "norm al" ve "anorm al" olan yeniden
üretilmektedir.6 Heteroseksist aşk, tutku ve
6 Bu konuda bkz. Judith Butler, Cinsiyet Belası Feminizm
ve Kimliğin Altüst Edilmesi, Çev. Başak Ertür, Metis
Yayınları, İstanbul, 2008; Judith Butler, Bela Bedenler,
arzular düzenli ve sürekli tekrarlarla "norm al"
olan olarak gösterilmekte, heteroseksist aile,
mutluluğun ve huzurun kaynağı olarak ele
alınmaktadır. "N orm al" olmanın dayanılmaz
cazibesine kapılan birey, ekrandan gönderilen
mesajı onaylamakta ve "anorm al"den uzak
durmanın toplumsal açıdan kutsallığını keş
fetmektedir.
2.2. Büyülü Dünyanın "Format"ı
Format, Sholle'nin (1994: 291-292) ta
nımıyla "çeşitli olay örüntülerinin, öykülerin ve
haberlerin yerleştirilebilmesine olanak sağlayan
sabit bir yapı" olarak iş görmektedir, ancak
yine Sholle'ye göre formatın düzenleme m antı
ğı, belli söylem tarzlarını dışlayan bir gelenek
ten köklerini almaktadır. Sholle'nin "çökelm e"
olarak tarif ettiği süreç, televizyon formatları ile
işlemekte ve her şey belirli bir biçimde algılanır
hale gelmektedir. Ryan ve Kellner (1997) ise
televizyon formatlarının, "herhangi bir durumu
yansıtmaktan çok, o durumun tasarlanan belli
biçimlerini oluşturmak üzere seçilmiş ve birleş
tirilmiş temsili öğeler yoluyla birtakım tezler"
öne sürdüklerinden bahsetmektedirler. Bu yolla
Ryan ve Kellner'a göre, herhangi bir konuda
belli-sabit bir yaklaşım benimsetilmeye çalışılmaktadır.7 Her eve giren, daha fazla tüketerek
var olmanın ve evlilik yoluyla kendini gerçek
leştirme ve sınıf atlama başarısının sürekli
özendirildiği bir aygıt olmasının yanı sıra tele
vizyon, cins kimliklerinin temsilinde sıklıkla
statükoyu kayıran ve ataerkil tahakkümü çeşitli
şekillerde meşrulaştıran bir ortam sağlamakta
dır (Şimşek, 2006: 51). Balcı'ya (2009: 48) göre,
birer kültürel ürün oldukları halde birbirinden
çok farklı kültürel coğrafyalarda geniş izleyici
kitleleriyle buluşma başarısı gösteren bu prog
ramların en dikkat çekici yönlerinden biri, belli
"form atlar" çerçevesinde üretilmiş olmalarıdır.8
"Gündüz kuşağı" olarak adlandırılan ve çoğun
Çev. Cüneyt Çakırlar & Zeynep Talay, Pinhan Yayıncılık,
İstanbul, 2014.
7 Bkz. Michael Ryan ve Douglas Kellner, Politik Kamera:
Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası,
Çev. E. Özsayar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1997; Ayrıca
formatlar ile ilgili kapsamlı bir çalışma için bkz. Albert
Moran, Copycat TV: Globalisation, Program Formats
and Cultural Identity, University of Luthon Press, Luthon, 1998.
8 Bu konuda yine bkz. John Fiske, İletişim Çalışmalarına
Giriş, Çev. Süleyman İrvan, Bilim ve Sanat Yayınları,
Ankara, 1990.
YIL: 6
SAYI: 15 i
49
lukla "ideal kadınlık-erkeklik" tipolojisi sunan
televizyon programları, kurgunun kodlarını
izleyiciye aktarmaktadır.
İnşa ve anlam verme sürecinin ortaklı
özellikleri düzenli aralıklarla tekrarlamakta ve
"kriter" olarak sıraladıkları bu özellikleri de
evliliği gerçekleştirebilmek için bir ön şart ola
rak sunmaktadırlar. Adayların öne sürdükleri
ğı, aynılığı da beraberinde getirmektedir. Tür
kiye'de özellikle gündüz kuşağı programları
incelendiğinde Yiğit'in (2013) de belirttiği gibi
bu program larda belirgin bir tek tipleşme görülmektedir.9 Yemek, dekorasyon, moda ve
evlilik programları birbirinden farklı formatlara
sahip olsalar da verdikleri mesajlar itibariyle
bu özellik-kriter ya da ön şartlar, genel olarak
da benzerlik göstermektedir.
Benzerlik
gösteren bu kriterler, aynı zamanda kadın ve
erkeğin rol tanımları ile ilgili bilgi de vermek
tedir. Erkeğin düzenli bir işinin olması, barın
ma sorunu yaşanmaması için evinin olması ve
hatta arabasının olması, gelirinin yeterli olması,
programların birbirleriyle oldukça uyumlu bir
içeriğe sahip oldukları gözlenmektedir. Yoğun
mesaj gönderiminin yaşandığı programlarda
izleyici, öğütler-tavsiyeler silsilesi ile karşılaş
kadının ve çocuğunun ya da çocuklarının talep
lerine ve ihtiyaçlarına yanıt verebilmesi -ya da
programdaki ifade şekliyle "taşım a şartı"nı
yerine getirmesi- gerekmektedir. Bu nedenle
makta; âdeta baskı altına alınmakta ve mutlak
bir otorite karşısında olduğu hissine kapılm ak
tadır. İçerikleri farklı; ama benzer m esajlarla
yüklü olan gündüz kuşağı programlarında
kadınlar, kendilerine talip olan erkeklere "Evin
var m ı?", "N e kadar maaş alıyorsun?", "Araban
yönlendirilen ve oyalanırken uyuşturulan izle
yici kalıp yargılarla kuşatılmaktadır. Tüketim
özendirilmekte, merak ve ilgi uyandırılarak
izleyicinin ekran karşısından fiziki ve ruhsal
olarak ayrılmaması sağlanmaktadır. Farklı tem
sillere yer verilse de popüler televizyon anlatı
ları, en nihayetinde hegem onik örüntüleri
onaylamakta, bu örüntülere uymayanları ceza
landırmakta, onları m utsuzluğa mahkum et
mektedir (Şimşek, 2006: 51).
3. EVLİLİK PROGRAM LARINDA
TANIM LANAN "KAD IN LIK" VE
"ERKEKLİK"
3.1.Evlilik ve Aile Odaklı Yaşam Kurgusu
Evlilik programlarının formatı, genel
olarak kadın ya da erkeğin birbirlerini ekranda
görüp birbirlerine talip oldukları ve daha sonra
birbirlerini tanıma kararının ardından evlilik ile
ilgili kararlarını ekranda açıklamaları temelinde
şekillenmektedir. "A day" olarak nitelenen ve
program süresince "loca" olarak adlandırılan
yerde oturan bireyler, yine format gereği "talip"lerini beklemektedirler. Programda kaldık
ları süre boyunca da "talip"lerinde aradıkları
9 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Zehra Yiğit, “Kapita
list Sistemin Biçimlendirdiği Gündüz Kuşağı Programları
nın Tek Tipleşen Kadını ve Sunumu”, Sanat Tasarım ve
Manipülasyon, Sakarya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fa
kültesi 1. Uluslararası Sanat Sempozyumu 21-23 Kasım
2013.
50 |
y e n if i k ir
y i l 6 s a y l 15
var m ı?" şeklinde üç temel soru yöneltm ekte
dirler. Sorulan bu üç temel soruya olumlu yanıt
verilmesi, hem evliliğin gerçekleşmesi için ge
rekli olan zeminin hazır olduğunu kanıtlam ak
ta hem de tüm bunlara sahip olmayan erkeklere
evin, arabanın ve yüksek gelir seviyesinin bir
erkek için oldukça önemli olduğunu anlatmak
tadır. Dolayısıyla eğer bir erkek yaşı kaç olursa
olsun bunlara sahip olamamışsa muhtemelen
kendisinden kaynaklanan bir tembelliğin ya da
yeteneksizliğin söz konusu olduğu izleyiciye
hissettirilmektedir.
Locadaki erkek adayların ise gelen ta
liplerine yönelttikleri sorular genellikle daha
önce evlilik yapılıp yapılmadığı, evlilik yapıl
mışsa çocuğun olup olmadığı ve eğer çocuk ya
da çocukları varsa eski eş ile çocuk ya da çocuk
lar nedeniyle bu görüşmenin nasıl düzenlene
ceği başlıklarında toplanmaktadır. Tüm bu
başlıklar, aslında başlı başına bir mesele olarak
ele alınmaktadır. Bu aşamada kadınlara sorulan
sorular da "D aha önce kaç defa evlendin?",
"N eden boşandın?", "Çocuğun var m ı?" şek
linde üç başlık altında toplanmaktadır. Adayın
bir kez evlenmiş ve boşanmış olması mazur
görülebilirken; iki, üç veya daha fazla evlilik
yapmış olanlara yönelen kuşku dolu gözler
kadının ev ve eşine dair görevlerini yerine geti
remediği mesajını vermektedir.
Geçmişte yapılan evlilik, büyük çoğun
lukla büyük mağduriyetlerin yaşandığı ve hüs
ranla noktalanan bir kurgusallık içerisinde iş
lenmektedir. Kadının, daha önce yapm ış oldu
ğu bu evliliğinde şiddet gördüğü, ihanete uğ
radığı ve maddi sıkıntılar yaşamak zorunda
kaldığı; ancak şimdi yeni bir başlangıç yapmak
için programa katıldığı belirtilmektedir. Evlilik
ler sonlandırılsa dahi çok vakit kaybetmeden
tanımlanmaktadır. Bir iktidar analizinden uzak
değerlendirme yapılamayacak olan erkeklik, bir
"iktidar konumu" olarak karşımıza çıkmaktadır
(Sancar, 2009: 15-17). Evrensel bir erkeklik ta
yeni bir evlilik yapılması tavsiye edilmekte ve
bu yeni evliliğin yeni bir hayat anlamına
geldiği vurgulanmaktadır. "Dünya evi"ne gire
rek her türlü sıkıntısından, sapkınlığından,
taşkınlığından ve kurbanlığından kurtulduğu
na inanılan bireylerin, ancak evliliğin kutsal
nımı yapılabilir mi sorusu üzerinden "hegem onik erkeklik" ve "farklı erkeklikler" ayrımının
şemsiyesi altında mutluluğu yakalayacağı, top
lumsal yapının kurallarıyla uyumlu bir birlikte
yarattığı tartışmalar ortaya çıkmakta ve bu
noktada erkek olmanın, sınırları
belirlen
miş bir erkek grubuna dahil olm aktan başka
evrensellik iddiasına ve genellemelere uyma
yan bir karmaşıklık görülmektedir (Sancar,
lik yaşayacağı öğüdü satır aralarına ustalıkla
yerleştirilmektedir.
Dolayısıyla
programlar
katılımcılarına gelecekteki güzel ve mutlu ha
2009: 30). Ancak toplumsal iktidar ilişkilerini
güçlendiren ve sürdüren bir yapılanm a içeri
sinde "erkek olmak" belli kriterlere ve yetilere
bağlı kılınmaktadır. Bu kriterleri yerine getire
yatı vaat etmekte, bu vaat ile bir anlamda haya
tın asıl anlamını simgeleyen evliliğin gerçekleş
tirilmesi özendirilmektedir. Evlilik, yaşamın
herhangi bir evresinde mutlaka gerçekleştiril
meyen ve yetilerini sergilemeyen birey, bu ikti
dar ilişkileri eşliğinde oldukça zor ve sıkıntılı
bir durumda yaşamak zorunda bırakılmakta
dır. Kitle iletişim araçları da hem erkeklik sınır
mesi gereken bir kurum olarak yüceltilm ekte ve
dini açıdan da evliliğin kutsandığı mesajı ve
rilmektedir. Evlenerek evliliğin vazifelerinin
yerine getirilmesinin hem dünyevi hem de ru
larının tanımlanmasında hem de bu sınırların
aşılması ya da toplumsal beklentilerin karşı
lanmaması söz konusu olduğunda ortaya çıka
cak muhtemel sonuçları aktarmaktadır. Çalış
hani yaşam açısından oldukça önemli olduğu
nun altı çizilmektedir.
Evliliğin özendirildiği ve önemsendiği
programlarda, erkeğin ve kadının rolleri, evlilik
mamızın konusunu oluşturan evlilik program
ları, bu bağlamda hem bir erkeklik tanımlaması
yapmakta hem de bu erkeklik tanımlamasına
uymayanları çeşitli yollarla belirlenen sınırların
temelli ve aile odaklı belirlenmektedir. Erkek,
evin erkeği-reisi; kadın ise evinin hanımı-annesi
olarak tasvir edilmektedir. Ev ve aile ilgili yapı
içerisine dahil etmeye çalışmaktadır.
Gelir seviyesi, güç ve erkeklik özdeşli
ği, programlarda adayların tanıtıldığı karelerde
lan bu tasvirler ile hem toplumsal cinsiyet rolle
rine atıfta bulunulm akta hem de kadın ve erkek
için mutluluğun kaynağının bu rollere uygun
düşen davranışların benim senm esi ile ilgili
belirgin bir şekilde görülmektedir. Erkeklik
denildiğinde zihinde ilk canlanan ekonomik
olarak kadına üstün olan, düzenli bir geliri ve
ayrıca maddi birikimi/mal varlığı bulunan kişi
olduğu anlatılmaya çalışılmaktadır. Program
larda adaylar ya da talipler, bu rollerini istenen
ve arzulanan düzeyde gerçekleştirip gerçekleş
tiremeyecekleri nispetinde kabul görmekte ya
anlamına gelecek şekilde kullanılmaktadır.
Ailenin geçimini sağlamak erkeğin işi olduğu
da reddedilmektedirler. Zira evliliğin temelini
oluşturduğu belirtilen bu ev ve aile dolayımında tanım lanan "reis" ve "hanım " olabilme ye
olarak görülmektedir ve bunlar evlilik prog
ramlarında açık bir şekilde ifade edilmektedir.
Bu nedenle de erkek adaylar tanıtılırken adayın
teneği beraberinde "erkeklik" ve "kadınlık" ile
özdeşliklerini de getirmektedir.
ev ve araba sahibi olduğu özenle belirtilm ekte
dir. Zira erkek talibin ya da adayın bir eve sa
3.2. Gelir Seviyesi=Güç=Erkeklik
Erkeklik, kadınlar ve erkekler arasın
daki iktidar ilişkilerini tanımladığı toplumsal
cinsiyet düzeni içerisinde sürdüren bir toplum
sal yapıya işaret etmektedir (Connell, 1998). Bu
toplumsal yapı içerisinde erkeklik, kadınlığın
karşısında birtakım özdeşlikler ve zıtlıklar ile
gibi, birikim yaparak geleceği de bir ölçüde
garanti altına almak yine erkeğin sorumluluğu
hip olmaması, gelecekte yaşanabilecek bir tra
jediyi çağrıştırdığı gibi ev sahibi olan diğer
bireyler karşısında bir eksiklik/yoksunluk an
lamına da gelmektedir. Düzenli bir şekilde
ödenmek zorunda olan kira bedeli, aile üyeleri
nin her birinin konforundan fedakârlık etmeleri
gerektiğini, aksi takdirde "evsiz (homeless)"
YIL: 6
SAYI: 15 i
51
kalma tehlikesi ile karşı karşıya kalm a ihtim ali
ni anlatmaktadır.
Erkeklerin kendilerini evin geçimini
sağlamaktan sorumlu gördükleri kadar, kadın
beklenmektedir. Karşılıklı görev-sorumluluk
olarak değerlendirilen bu roller örgüsü,
döngünün birbirine bağlı halkalarının kopmadan-dağılmadan döngüyü oluşturmaya devam
lar da erkekleri bu sorumlulukla uyumlu bir
şekilde değerlendirmektedirler. Programlarda
toplumsal temsil örnekleri sunan locadaki
kadınlar, evlilik yoluyla konforlu bir yaşam a ya
etmelerini sağlamaktadır.
da kurtuluşa davet edilirken; erkekler de
ekonomik güçleri ile kadınların "koruyucusu"
ya da "kurtarıcısı" olarak tanı mlanmaktadırlar.
Erkek adayların tanıtımlarında, kadın adaylar
dan farklı olarak adayın adının hemen yanında
"m addi durumu iyi", "bir arabası var", "kira
gelirleri var", "bir evi var" şeklinde açıklamalar
yer almakta ve evlilik için "ideal bir erkeklik"
tanımlaması tam da bu noktada erkeğin maddi
gücü üzerinden yapılmaktadır. Evlenmek iste
yen adayın ya da talibin, yaşamsal beklentileri
kavradığı, dolayısıyla yetkinleştiği başta sunu
cu olmak üzere stüdyoda bulunan herkes tara
fından onaylanmakta, o adayın ya da talibin
kim olduğu, planları ve hayalleri önemsizleşmektedir.
"Beni taşıyabilsin" diyen kadın daha
önce de belirtildiği gibi erkeğin maddi olarak
yeterli olmasını, kendisi ve çocuğuyla birlikte
geçimlerini sağlayabilecek ekonomik güce sa
hip olmasını talep etmektedir. Kadın adaylar ya
da talipler için başlıca sorumluluk ev ve çocuk
olarak gösterildiği için "çalışabilirim ", "çalış
m ıyorum ", "çalışıyorum ama çalışm ayabili
rim ", "çalışıyorum ama evlendiğimde çalışmak
istem iyorum " yanıtları oldukça makul görün
mektedir. N itekim pek çok kadın evlendikten
sonra çalışmak istemediğini belirtmekte "evinin
kadını" olma rolünü kendisi için daha cazip
görmektedir. Kadının bu role bürünmesi çoğu
erkek tarafından takdir edilmekte ve hiçbiri,
maddi yüküm lülükleri neden tek başlarına
yüklendiklerini sorgulamamaktadır. Öte yan
dan kadın da ailenin geçim inden sorumlu er
keğin bu geçimi sağlamaya devam edebilmesi
için evin temizlenmesi, kıyafetlerin yıkanarak
ütülenmiş olması, çocuk ya da çocukların ba
kımının yapılması, yiyeceklerin hazırlanması
vb. işlerin sorunsuz bir şekilde yerine getiril
mesi görevi ile kuşatılmaktadır. Böylece kadın
da ev içi işlerin tek yürütücüsü olmakta ve
kendisinden bu "sorum luluk alanı" ile ilgili
görevleri eksiksiz bir şekilde yerine getirmesi
52
|
y e n if i k ir
y il 6 sayl
15
3.3. Adam Gibi Adam Olmak-Kadın Gibi
Kadın Olmak: Namus
Namus kavramı, kadın ve erkek için
kullanımında farklılıklar göstermektedir. 10 Ka
dın ve erkeğin namusu arasında toplumsal
cinsiyete dayalı bir ayrım söz konusudur (Sirman, 2006: 49). Sirm an'a göre, Türkiye'de "na
mussuz erkek demek, güvenilmez ve gerek
kendi cinselliği gerekse sorumluluğu altındaki
kadınların cinselliği üzerinde denetim kurma
yönündeki sosyal sorumluluklarını yerine ge
tirmeyen erkek demektir. Bunun aksine bir
kadının namusu ise yalnızca kendi cinselliği ile
bağlantılıdır."11 Erkek, kadının ruhu ve bedenin
koruyucusu olarak bir üst olurken; kadın, acziyet içerisinde varoluşsal sorunlar yaşayan bir
varlık olarak görülm ektedir.12 Toplumsal dü
zenleme/kurgulama da bu "iktidar ilişkisi"nden
bağımsız gerçekleşmem ektedir13 (Abu-Lughod,
2004; Berktay, 2000).
Evlilik programlarında sıklıkla karşı
mıza çıkan ve düzenli tekrarlarla işlendiği gö
rülen namus kavramı, yine kadın ve erkek için
farklı bir içerikle tartışmaya sunulmaktadır.
Erkekler için "nam us", evlilik yolunda dürüst
10 Bu farklılığı değişik bakış açıları ile ele alan ve işleyen
birçok çalışm a bulunmaktadır. L ila Abu-Lughod, Peçeli
D uygular, Çev. Suat Ertüzün, Epsilon Yayınları, İstanbul,
2 004; Erdal Gezik, Ş eref, Kimlik ve Cinayet, Kalan Yayınları,
Ankara, 2 003; Julian Pitt Rivers, “Honour and Social Status”,
H o n o u r a n d S h a m e T h e Values o f M editerranean Society, J.
G. Peristiany (D er.) içinde, The University o f Chicago Press,
Chicago, 1966, ss. 19-79; Nükhet Sirman, Akrabalık, Siyaset
ve Sevgi: Sömürge- Sonrası Koşullarda Namus-Türkiye
Örneği”, N am us A dına Şiddet: Kuram sal ve Siyasal Yakla
şımlar, Shahrzad M ojab ve Nahla Abdo (der.) içinde. Çev.
Güneş Kömürcüler, İstanbul B ilgi Üniversitesi Yayınları,
İstanbul, ss. 43-61.
11 Bkz. Nükhet Sirman, “Akrabalık, Siyaset ve Sevgi: Sömür
ge- Sonrası Koşullarda Namus-Türkiye Örneği”, N am us
A dına Şiddet: K uram sal ve Siyasal Yaklaşımlar, Shahrzad
M ojab ve Nahla Abdo (der.) içinde. Çev. Güneş Kömürcüler,
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss.43-61.
12 Kate Millett, bu hiyerarşik ilişkiyi ele alırken “cinsel politi
ka” kavramsallaştırmasına başvurmakta ve bu “cinsel politika”nın ataerki tarafından toplumsallaştırılma yoluyla yeniden
üretildiğinden bahsetmektedir. Kate Millett, C insel Politika,
Çev. Yurdanur Salman, Payel Yayınları, İstanbul, 1987.
13 Ayrıca yine cinsiyet konumları ile iktidar ilişkisi için bkz.
Simone de Beauvoir, İkinci Cins, Çev. Bertan Onaran, Payel
Yayınları, İstanbul, 1972.
lükle eşleştirilirken; kadın aday ya da talipler
için namus, evlilik dışı cinsel ilişkiye girmemek
gibi daha çok kadın cinselliğinin kontrol altında
tutulduğunu gösteren anlamları içerecek şekil
izleyiciler, kendileri için neyin yararlı olduğunu
anlatan sunucuya koşulsuz güvenmekte ve
sunucunun anlattıklarına göre yaşamına yön
vermektedir. Nerede ne giyilmesi, yemeğin
de kullanılmaktadır. Nitekim kullanılan tanım
lamalar ya da kalıp cümleler, erkekler için
namusun daha ziyade dürüstlük/sözünde
durmak çatısı altında toplandığını göstermek
nasıl pişirilmesi, evin nasıl dekore edilmesi
gerektiğinin sırlarını paylaşan gündüz kuşağı
programları, bu anlamda hem zamanın işgaline
hem de gündelik yaşam ın manipülasyonuna
tedir. Örneğin "adam gibi adam" olmak tam da
bu geniş namus tanım ına dahil edilmektedir.
En önemlisi de erkeklerden kadınları kandır
neden olmaktadır. N amusun kutsallığı, düzenli
yaşam övgüsü ve yaşanan olumsuzluklar karşı
sında isyankâr olmamak, aksine bu tür olayları
madan ve oyalamadan ya da programlardaki
ifade şekliyle "takılm a"dan evlenmesi beklen
mektedir. Zira kısa sürede evlilikle sonuçlanan
kadın-erkek ilişkisi, hem toplumsal düzeni
bir ilahi sınama ve tecrübe kaynağı olarak gör
mek de gündüz kuşağı olarak adlandırılan
programlarda verilen mesajlar arasında yer
almaktadır.
tehdit etm eyecek hem de toplumun çekirdeği
olarak kodlanan ailenin oluşumunu sağlaya
caktır. Ailenin zaman kaybı yaşanm adan ivedi
likle kurulması, bu bağlam da erkeğin "adam lı
Gündüz kuşağı programları arasında
yer alan evlilik programları, özellikle kadınlıkerkeklik rollerine dair gönderdiği mesajlarla
kadın katılımcıları ve izleyicileri, geleneksel
ğı" ile bağlantılı hale gelmektedir. "A dam lık",
düzenin cinsiyetçi yapısı içerisinde tanım la
maktadır. Evin içinde makbul olarak gösterilen
kadın, geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri
içinde temsil edilmektedir. Kadının birinci gö
hem evlilik yolunda hızla ilerlemeyi ve bu sa
yede aile kurumunun kurulabilmesini sağla
mayı hem de evlilik işleminin gerçekleşmesinin
revinin ev ve ev ile ilgili işlerin yerine getiril
ardından "reis"liğin görev ve sorumluluklarını
taşıyabilme aşamalarını başarı ile yerine getire
bilmeyi gerektirmektedir. Aynı zam anda bu
görev ve sorumluluklar oldukça detaylı ve bir
mesi ile ilgili olduğu; erkeğin ise eş ve çocukla
rının yaşamını sürdürmesi için yeterli bir geli
rinin olmasının onu gücünü ve iktidarını sim
birinden kopamayacak niteliklere de sahip gö
rünmektedir. Kuşkusuz en önemli görev, kadın
ve çocukların geçimini ne pahasına olursa olsun
gelediği anlatılmaktadır.
Kadınların meşru bir evlilik yapmaları
gerektiği program larda sıklıkla işlenen konular
sağlayabilmek ile özdeş kılınmaktadır; çünkü
asıl rol sahibi erkek olarak sunulmaktadır. Ka
dın, ev dışında çalışıyor olsa dahi kadının ça
lışmak zorunda olmadığı ve istemediği takdir
aday ve taliplerin yaşam larına hakim olan tra
jedi hikayelerinin mutlulukla sonlanmasının
de çalışmayabileceği ve hatta böylesinin çocuk
ların sağlıklı gelişimi ve evin huzuru adına
daha uygun olduğu satır aralarına yerleştiril
mektedir. Dolayısıyla namus, erkek için evlilik
ve aile odaklı görev ve sorum lulukların bilfiil
ve koşulsuz bir şekilde yerine getirilmesi anla
mını taşırken; kadın için namus, cinselliğin ve
bedenin evlilik öncesi ya da sonrasında kontrol
altında tutulduğu bir içeriğe sahip görünm ek
tedir.
4.SONUÇ
Kitle iletişim araçları, özellikle de tele
vizyon gündelik yaşam ım ıza hakim olm akta
dır. Mesaj bom bardım anına maruz kalan izleyi
ci, ekrandan gönderilen mesajları çoğunlukla
sorgulamadan kabul etmektedir. Programlarda
tek
gerçeğin
sunulduğuna
inandırılan
arasında yer almaktadır. Program lara katılan
yegâne yolunun evlilikten geçtiği mesajı akta
rılmaktadır. Erkeklik, güç ve gelir seviyesi ile
özdeş kılınmakta, erkeğin servet sahibi olması
onun başka özelliklerinin sorgulanmasını en
gellemektedir. Kadın açısından bakıldığında ise
kadın ve erkeğin toplum da ve ailede farklı rol
lere sahip oldukları hem meşru hem de doğal
gösterilmektedir. Namus kavramı da bu rolle
rin farklılığını da kapsayacak şekilde kadın ve
erkek için farklı anlamlara gelecek şekilde kul
lanılmaktadır. Namus, kadın cinselliğinin kont
rolü anlamında kullanılırken ve namusuna
halel gelmeden evlilik yapması en doğru yol
olarak gösterilirken; erkekler için namus, geniş
anlamlı bir dürüstlük tarifiyle birlikte ele alın
maktadır. Dürüstlüğün asıl muhtevası ise evli
lik yolunda sahteliğe başvurm adan ilerlemek
ve ailesinin geçimini "adam gibi adam" kalıbı
YIL: 6
SAYI: 15 i
53
na uygun düşecek şekilde sağlamak oluştur
maktadır. Aile ve evlilik odaklı bir formata
sahip olan evlilik programlarında, her iki cins
için de toplumsal ve içsel huzurun kaynağı
olarak evlilik gösterilmektedir.
K A YN A K Ç A
ABU-LUGH OD, Lila, Peçeli Duygular, Çev. Suat
Ertüzün, Epsilon Yayınları, İstanbul, 2004.
AD ORNO, Theodor W ., "Kültür Endüstrisini Yeni
den Düşünürken", Cogito, 36, 2003.
AD ORNO, Theodor W ., Kültür Endüstrisi ve Kültür
Yönetimi, Çev. Nihat Ülner, Mustafa Tüzel,
Elçin Gen, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
HORKHEIM ER, M ax & ADORNO, Theodor W.,
Aydınlanmanın Diyalektiği II, Çev. Oğuz Özügül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1995.
M ARCUSE, Herbert, Tek Boyutlu İnsan , Çev. Afşar
Timuçin, Teoman Tunçdoğan, M ay Yayınları,
İstanbul 1975.
M ILLETT, Kate, Cinsel Politika, Çev. Yurdanur Sal
man, Payel Yayınları, İstanbul, 1987.
M ORAN , Albert, Copycat TV: Globalisation, Program
Formats and Cultural Identity , University of
Luthon Press, Luthon, 1998.
M ORGAN, Michael, "Television and the Erosion of
Regional Diversity", Journal o f Broadcasting
AYTEM UR NÜFUSÇU, Gözde & YILMAZ, Ayça,
and Electronic Media , 30(2), 1986.
M UTLU, Erol, Televizyon ve Toplum , Türkiye Radyo
"Evlilik Pratiklerinin Dönüşüm/Yeniden Ü re
tim Sürecinde Evlendirme Program ları", Gala
Televizyon Kurumu, Ankara, 1999.
PITT-RIVERS, Julian, "H onour and Social Status",
tasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi,
Honour and Shame The Values o f Mediterranean
Society, Der. J. G. Peristiany, The University of
Sayı 16, 2012.
BALCI, Ercan, "Televizyon Programı Formatları:
"Çarkıfelek" ve "K im 500 Milyar İster" Prog
ramları Üzerine Bir İnceleme", Kültür ve İleti
şim, 12/2, 2009.
Chicago Press, Chicago, 1966.
POSTM AN, Neil, Televizyon Öldüren Eğlence Gösteri
Çağında Kamusal Söylem , Çev. Osman Akın-
İkinci Cins, Çev. Bertan
hay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1994.
RYAN, Michael & KELLNER, Douglas, Politik Kame
Onaran, Payel Yayınları, İstanbul, 1972.
BENJAM IN, W alter, Son Bakışta Aşk Walter Ben-
ra: Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve
Politikası, Çev. E. Özsayar, Ayrıntı Yayınları,
BEAUVOIR, Simone de,
jam in’den Seçme Yazılar, Sunuş ve Haz. N ur
dan Gürbilek, 3. Baskı, Metis Yayınları, İstan
bul, 2001.
BERKTAY, Fatmagül, Tek Tanrılı Dinler Karşısında
Kadın , Metis Yayınları, İstanbul, 2000.
BOURDIEU, Pierre, Televizyon Üzerine, Çev. Turhan
Ilgaz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997.
BOURDIEU, Pierre, Pratik Nedenler , Çev. Hülya
Uğur Tanrıöver, Hil Yayınları, İstanbul, 2000.
BUTLER, Judith, Cinsiyet Belası Feminizm ve Kimliğin
Altüst Edilmesi, Çev. Başak Ertür, Metis Yayın
ları, İstanbul, 2008.
BUTLER, Judith, Bela Bedenler, Çev. Cüneyt Çakırlar
& Zeynep Talay, Pinhan Yayıncılık, İstanbul,
2014.
CEVİZCİ, Ahmet, Felsefe Sözlüğü , Paradigma Yayın
ları, İstanbul, 3. Baskı, 1999.
CONNELL, Robert William, Toplumsal Cinsiyet ve
İktidar, Toplum, Kişi ve Cinsel Politika, Çev.
Cem Soydemir, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,
1995.
İstanbul, 1997.
SANCAR, Serpil, Erkeklik: İmkânsız İktidar Ailede,
Piyasada ve Sokakta Erkekler, Metis Yayınları,
İstanbul, 2009.
SHOLLE, David, "Eleştirel Çalışmalar: İdeoloji Teo
risinden İktidar/Bilgiye", Medya, İktidar, İdeo
loji, Der. Mehmet Küçük, Ark Yayınları, An
kara, 1994.
SILVERSTONE, Roger, The Message o f Television:
Myth and Narrative in Contemporary Culture,
Heinemann, Londra, 1981.
SILVERSTONE, Roger, Television and Everyday Life ,
Routledge, London, 1994.
SW IN G EW O O D , Alan, Kitle Kültürü Efsanesi,
Çev. Aykut Kansu, Bilim ve Sanat Yayın
ları, Ankara, 1996.
SİR M A N , Nükhet, "Akrabalık, Siyaset ve Sev
gi: Sömürge-Sonrası Koşullarda NamusTürkiye Ö rneği", Namus A dına Şiddet:
FISKE, John, İletişim Çalışmalarına Giriş, Çev. Süley
man İrvan, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara,
Kuramsal ve Siyasal Yaklaşımlar, Der.
Shahrzad Mojab ve Nahla Abdo, Çev.
Güneş Kömürcüler, İstanbul Bilgi Ü ni
1990.
GEZİK, Erdal, Şeref, Kimlik ve Cinayet, Kalan Yayınla
versitesi Yayınları, İstanbul.
ŞİM Ş E K , Leyla, "Televizyona Yansıyan Kadın
rı, Ankara, 2003.
HORKHEIM ER, M ax & ADORNO, Theodor W.,
Aydınlanmanın Diyalektiği I , Çev. Oğuz Özügül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1995.
lık İdeali: Ataerkil Bir Tahakküm Aracı
Olarak N am us", Amargi, (1), 2006.
Y İĞ İT , Zehra, "Kapitalist Sistemin Biçimlen
dirdiği Gündüz Kuşağı Programlarının
Tek Tipleşen Kadını ve Sunum u", Sanat
54 |
y e n if i k ir
y i l 6 s a y l ıs
Tasarım ve Manipülasyon, Sakarya Üniver
sitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 1. Ulusla
rarası Sanat Sempozyumu 21-23 Kasım
2013.
Nükleer Enerji: Türkiye ve Dünya Ölçeğinde Bir
Değerlendirme
İsa ÇELİK *
i [email protected]
A li ÇEKER**
[email protected]
Rauf BELGE***
[email protected]
Öz
Dünya
üzerinde
toplam
31
ülkede
nükleer
santral
bulunmaktadır.
Nükleer
santrallerin bulunduğu ülkelere bakıldığında gelişmiş ülkelerin bu konuda ilk sırada yer
aldığı görülmektedir. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) verilerine göre dünyada
toplam enerji ihtiyacının % 13,5'i toplam 437 adeti bulan nükleer santralden üretilmektedir.
Türkiye'nin de içinde bulunduğu 16 ülkede 72 adet nükleer santral yapım aşamasındadır.
Nükleer santrallerin kurulması ve nükleer enerji üretimi gelecekte de artış
gösterecektir. Türkiye ve dünya ölçeğinde nükleer enerji üretimi konulu yapmış olduğumuz
çalışmamızda nükleer enerji kullanımında ilk nükleer santralin kurulduğu 1954 yılından
günümüze değin gelinen aşama irdelenecek ve nükleer enerji üretiminin bir gereklilik olup
olmadığı tartışma bölüm ünde ele alınacaktır.
Bu çalışmamızda, yapım ına yakın zamanlarda başlanan Akkuyu nükleer santrali
ağırlıklı olmak üzere Türkiye'nin nükleer enerjiye yönelik politikaları coğrafi bakış açısı ile
incelenecektir.
Anahtar Kelime:
Enerji, Nükleer Enerji, Türkiye'de Nükleer Enerji, Akkuyu Nükleer Santrali,
Uranyum.
N uclear E nergy : A n Evaluation o f Turkey and World Scale
Abstract
There are nuclear power plants in 31 countries around the world. W hen we take a
glance of countries w hich have nuclear power plants, it is observed that the developed
countries are ranked first in this regard. According to International Atom Energy Agency
(IAEA) data, there are 437 nuclear power plants which meet 13,5% of world energy needs.
There are 72 nuclear power plants under construction in the 16 countries including Turkey.
The nuclear power plant constructions and nuclear energy production will most likely
increase in the future. In the study, which covers the nuclear energy production at the global
and Turkey's scale, from the first nuclear power plants in 1954 to date the nuclear energy will
be analyzed and discussed
Keyword:
Energy, Nuclear Energy, Nuclear Energy in the Turkey, AkkuyuNuclear Energy Power
Plant, Uranium.
YIL: 6
SAYI: 15 i
55
* Yrd. Doç. Dr. İsa ÇELİK Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi,Ortaca Meslek Yüksek Okulu [email protected]
** Dr. Ali ÇEKER M armara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. [email protected]
*** Araş. Gör. Rauf BELGE M armara Ünv., Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. [email protected]
GİRİŞ
Enerji, tarihi devirlerden günümüze
değin insanoğlunun ihtiyaç duyduğu yaşamsal
bir kaynak olmuştur. Ulaşım, ısınma, her türlü
imalat faaliyetleri ve iletişim gibi birçok beşeri
aktivitenin kaynağı olarak karşımıza çıkan
enerji; evrendeki hareketliliğin temelinde itici
güç olmuştur. Sanayi Devrimine kadar insa
noğlu enerji üretiminde daha çok mekanik
yollarla enerji kaynaklarından faydalanmıştır.
Örneğin akarsu üzerlerinde kurulan değirmen
lerle suyun hareketi ve uygun lokasyonlarda
rüzgârın gücü enerjiye dönüştürülmüştür.
Avrupa ülkelerinde başlayan ve dünyanın
diğer ülkelerinde de hızla etkisini hissettiren
Sanayi Devrimi sonrasında; buhar gücünden
yararlanılarak enerji üretilmesi ve bununla
beraber enerji üretiminde makine gücünden
yararlanılmaya başlanması enerji üretiminde
hammadde gereksinimini katlayarak artırmış
tır. Bu dönemde enerji üretimi için başvurulan
en önemli fosil kaynak kömür olmuştur. Sana
yi devrimi sonrasında enerji üretiminde katla
narak devam eden bir gelişim yaşanmıştır.
Teknolojinin gelişmesiyle birlikte makine kul
lanımının sanayi dışında her alanda yer alması
sonrasında enerji tüketiminin artması sonucu
enerji üretimini katlamıştır. Günümüzde enerji
üretiminde birçok kaynaktan yararlanılmakta
dır. Kömür, petrol, doğalgaz gibi fosil kaynak
lar günümüz dünyasında enerji üretimi adına
yoğun bir şekilde kullanılm aktadır.2014 yılı
verilerine göre,Dünya toplam enerji üretimin
de kömürün kullanım payı % 40,6 olarak he
saplanmıştır. İkinci sırada % 22,2oranla doğalgaz gelmektedir. Bunun dışında yeşil enerji
olarak bilinen güneş enerjisi ve rüzgâr enerji
sinden de faydalanılmaktadır. Enerji üretimin
de başvurulan diğer bir yöntem ise nükleer
santraller vasıtasıyla yapılan üretimdir. N ük
leer santraller vasıtasıyla elde edilen enerjinin
dünya toplam enerji üretimine oranı % 13'tür
(Tablo 1).Dünyada ilk nükleer santral 1954
yılında Rusya'da (Obninsk Nükleer Santrali)
kurulmuş ve bu tarihten sonra nükleer santral
ler dünyanın diğer ülkelerinde de yayılış
56
yenifikir
y il
6
sayl
15
göstermiştir. Günümüzde 437 adet nükleer
santral enerji üretiminde kullanılmaktadır.
Dünyada nükleer santral kurulumunda Türki
ye'nin de Akkuyu ve Sinop N ükleer Santralleri
olmak üzere içinde bulunduğu 72 adet santral
yapım aşamasındadır. 2030 yılına kadar ku
rulması planlanan nükleer santral sayısı ise 164
adettir.
Nükleer santrallerin ülkelere göre
dağılışına baktığımızda gelişmiş ülkelerde
yoğunlaştığı
görülmektedir.
Günümüzde
dünyada nükleer enerji kullanımı ve ülkemiz
de nükleer enerji kullanımının değerlendirildi
ği çalışmamızda öncelikle dünya ülkeleri adına
bir değerlendirme yapılacak ve akabinde ü l
kemizde nükleer enerji üretiminde gelinen
aşama irdelenecektir.
1.D Ü N YA'D A NÜKLEER ENERJİ VE
KULLANIMI
Fosil enerji kaynaklarının dünya üze
rinde bulunan rezervlerine baktığım ızda coğ
rafi olarak dengeli bir şekilde dağılmadığı
görülmektedir. Bazı ülkeler zengin petrol,
kömür ya da doğal gaz yataklarına sahipken,
bazı ülkeler ise gelişen sanayilerine rağmen
enerji kaynakları bakımından fakir ülke ko
numundadır. Böylece bahse konu ülkeler ener
ji ihtiyaçlarını giderme adına enerji hamm ad
desi olan kaynakları ithalat yoluna gitm ekte
dirler. Ya da dünya üzerinde toplam 31 ülke
nin başvurduğu gibi nükleer enerjiye yönelmişlerdir.Fosil kaynakların rezerv dağılımına
bakıldığında kanıtlanmış petrol rezervlerinin
% 48,4'inin, kanıtlanmış doğal gaz rezervleri
nin ise % 43'ü Ortadoğu'da yer aldığı görül
mektedir (BP Statistical Review, 2013). Fosil
enerji kaynakları enerji sınıflandırmasında
yenilenemez enerji kaynakları grubunda yer
almaktadır. Fosil enerji kaynaklarına bilim
adamları tarafından öngörülen ömür; petrolde
54 yıl, doğal gazda 61 yıl, kömürde ise 142
yıldır (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklara Bakan
lığı, 2014).
T ab lo 1: Dünya Genelinde Üretilen Elektriğin
Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı.
Enerji Kaynakları
Dünya Geneli (%)
Kömür
40,6
Doğalgaz
Hidrolik
Nükleer
22,2
16
13
Petrol
4,6
Diğer
Toplam
3,7
21.431 TWh
Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı,
2014.
Günümüzde dünya genelinde üretilen elektriğin enerji kaynakları açısından dağılımına baktı
ğımızda kömür kullanım ının % 40,6 gibi yüksek bir oranla ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bu oran
neredeyse toplam üretilen elektriğin yarısına tekabül etmektedir. Diğer enerji kaynaklarına baktığı
mızda sırasıyla doğalgaz, hidrolik, nükleer enerji ve petrol gelmektedir. Tablo 1'de "D iğer" olarak
ifade edilen kısım ise güneş enerjisi, rüzgar enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından oluşm ak
tadır. Dünya genelinde üretilen toplam elektriğin nükleer enerjiden karşılanma oranı ise % 13 olarak
hesaplanmıştır (Tablo 1). Enerjiye hammadde olan kaynakların ülkeler arasında coğrafi bakım dan
dengesiz bir biçimde yayılış göstermesi ve tükenebilir olması, enerji fiyatlarında görülen dalgalanma
lar ve nükleer enerji üretiminin daha ekonomik olması gibi sebepler dünyada toplam 31 ülkenin nü kleer enerjiye yönelmesinde etken sebeplerdendir. Örneğin Fransa ve Japonya gibi ülkeler nükleer
enerji üretimine başvurm uşlardır. Fransa'nın 2013 yılı itibarı ile nükleer enerjiden elde ettiği elektrik
üretimi % 73,3 oranındadır. Japonya'nın nükleer enerjiden elektrik üretimi 2011 yılında yaşanan Fukushima kazası (Çemrekvediğ., 2014) sonrasında % 18,1 seviyelerinden 2012 yılında % 2,1'e, 2013 yı
lında ise % 1,7'e kadar düşmüştür (Tablo 2).
Tablo 2: Ülkeler Bazında Nükleer Enerjiden Elektrik Üretimi (2003-2013).
N ükleer
Ülkeler
N ükleer Pay (%)
Elektrik Üretim i
(Twh)
Yıllar
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2012
2013
Fransa
77,7
78,1
78,5
78,1
76,9
76,2
75,2
74,1
77,7
74,8
73,3
407,4
405,9
Belçika
55,5
55,1
55,6
54,4
54,1
53,8
51,7
51,1
54
51
52,1
38,5
40,6
Slovakya
57,3
55,2
56,1
57,2
54,3
56,4
53,5
51,8
54
53,8
51,7
14,4
14,6
M acaristan
32,7
33,8
37,2
37,7
36,8
37,2
43
42,1
43,2
45,9
50,7
14,8
14,5
Ukrayna
45,9
51,1
48,5
47,5
48,1
47,4
48,6
48,1
47,2
46,2
43,6
84,9
78,2
İsveç
49,6
51,8
46,7
48
46,1
42
34,7
38,1
39,6
38,1
42,7
61,5
63,7
İsviçre
39,7
40
32,1
37,4
40
39,2
39,5
38
40,8
35,9
36,4
24,4
25
ÇekCum huriyeti
31,1
31,2
30,5
31,5
30,3
32,5
33,8
33,3
33
35,3
35,9
28,6
29
Slovenya
40,4
38,8
42,4
40,3
41,6
41,7
37,9
37,3
41,7
36
33,6
5,2
5
Finlandiya
27,3
26,6
32,9
28
28,9
29,7
32,9
28,4
31,6
32,6
33,3
22,1
22.7
Bulgaristan
37,7
41,6
44,6
43,6
32,1
32,9
35,9
33,1
32,6
31,6
30,7
14,9
13,3
Erm enistan
35,5
38,8
42,7
42
43,5
39,4
45
39,4
33,2
26,6
29,2
2,1
2,2
Güney Kore
40
37,9
44,7
38,6
35,3
35,6
34,8
32,2
34,6
30,4
27,6
143,5
132,5
Rom anya
9,3
10,1
8,6
9
13
17,5
20,6
19,5
19
19,4
19,8
10,6
10,7
İspanya
23,6
22,9
19,6
19,8
17,4
18,3
17,5
20,1
19,5
20,5
19,7
58,7
54,3
A BD
19,9
19,9
19,3
19,4
19,4
19,7
20,2
19,6
19,2
19
19,4
770,7
790,2
Tayvan
21,5
-
-
19,5
19,3
17,1
20,7
19,3
19
18,4
19,1
38,7
39,8
İngiltere
23,7
19,4
19,9
18,4
15,1
13,5
17,9
15,7
17,8
18,1
18,3
64
64,1
Rusya
16,5
15,6
15,8
15,9
16
16,9
17,8
17,1
17,6
17,8
17,5
166,3
161,7
Kanada
12,5
15
14,6
15,8
14,7
14,8
14,8
15,1
15,3
15,3
16
89,1
94,3
A lm anya
28,1
32,1
31
31,8
25,9
28,3
26,1
28,4
17,8
16,1
15,5
94,1
92,1
Güney A frika
6
6,6
5,5
4,4
5,5
5,3
4,8
5,2
5,2
5,1
5,7
12,4
13,6
Meksika
5,2
5,2
5
4,9
4,6
4
4,8
3,6
3,6
4,7
4,6
8.4
11.4
A rjantin
8,6
8,2
6,9
6,9
6,2
6,2
7
5,9
5
4,7
4,4
5,9
5,7
Pakistan
2,4
2,4
2,8
2,7
2,3
1,9
2,7
2,6
3,8
5,3
4,4
5,3
4.4
2
2,2
2,9
3,7
3,6
3,5
29,7
30
3,1
3
3,1
3,2
3,1
2,8
15,2
13,8
Hindistan
3,3
2,8
2,8
2,6
2,5
Brezilya
3,6
3
2,5
3,3
2,8
Hollanda
4,5
3,8
3,9
3,5
4,1
3,8
3,7
3,4
3,6
4,4
2,8
3,7
2,7
Japonya
25
29,3
29,3
30
27,5
24,9
28,9
29,2
18,1
2,1
1,7
17,2
14
n if ik ir
y i l 6 s a y l 15
i
57
İran
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,6
1,5
1,3
3,9
Litvanya
79,9
72,1
69,6
72,3
64,4
72,9
76,2
0
0
0
0
0
0
2346
2359
TO PLA M
Kaynak: W orld Nuclear Association, 2014.
Nükleer santrallerin bulunduğu ülkelerde nükleer enerjiden elektrik üretiminin toplam elekt
rik üretimleri içerisindeki oranlarına baktığım ızda Fransa, Belçika, Slovakya, Macaristan, Ukrayna,
İsveç, İsviçre, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Finlandiya ve Bulgaristan ülkelerinin toplam elektrik ür etimlerinin % 30 ve % 73 arasında nükleer enerjinin payı söz konusudur (Tablo 2).
G rafik 1: Ülkeler bazında Nükleer Enerjiden Elektrik Üretimi (Twh).
Toplam 31 adeti bulan nükleer santral bulunan ülkelerde nükleer enerjiden elde edilen elekt
rik üretim miktarları oran bazında değerlendirildiğinde daha farklı sonuçlar çıkmaktadır. Bu oranla
mada ABD % 35 gibi bir oranla ilk sırada yer almaktadır.
Bu ülkeyi takiben Fransa, Rusya, Güney Kore, Kanada, Almanya ve Ukrayna gelmektedir. D i
ğer olarak ifade edilen değer ise geri kalan tüm ülkeleri kapsamaktadır. Oranlar kıyaslandığında ABD
ve Fransa'nın toplam % 53 gibi bir oranla dünya üzerinde nükleer enerjiden üretilen elektrik m iktarı
nın yarıdan fazlasını ürettiği görülmektedir (Grafik 1).
Ş e k il 1: D ünya'da nükleer santrallerin ülkelere göre dağılımı.
Kaynak: IAEA (International AtomicEnergyAgency) D ata Base 2014.
Nükleer enerjiye yöneltilen eleştirilere rağmen santrallerden yüksek miktarda enerji üretilm e
si nedeniyle birçok ülke için halen vazgeçilmez bir enerji kaynağı olarak görülmektedir. Genel itiba
riyle nükleer enerji, gerek enerji üretimindeki miktar ve gerekse toplam yüzde içindeki oranlama iti
barı ile son yıllarda düşüş eğilimi göstermektedir (Tablo 2). Bahse konu düşüş eğilimine etken faktör
2011 yılında gerçekleşen Fukushima nükleer kazasıdır. Kaza sonrası birçok ülke nükleer enerji üreti
minde devam eden politikalarını yeniden gözden geçirme gereği duymuşlardır.
58
yenifikir
yilösayfis
Uluslararası A tom Enerjisi Ajansının (IAEA) 2014 yılı verilerine göre dünya üzerinde faaliyet
gösteren toplam 437 adet nükleer reaktör bulunm aktadır (Şekil 1). İlk defa nükleer enerjiden faydal a
nacak olan Türkiye, Birleşik Arap Emirliğive Belarus gibi ülkeler dahil olmak üzere toplamda 16 ü l
kede 72 nükleer enerji reaktörün inşaatı devam etmektedir. Nükleer enerji kullanımınınyapılan plan
lamalara bakıldığında gelecekte de devam edeceği öngörülmektedir. 2030 yılına kadar 164 adet
nükleer reaktör yapılm asının planlanması bu durumu desteklemektedir. Ayrıca 317 nükleer reaktör
ise ülkelerin nükleer programlarında yer almaktadır. Nükleer santraller ile ilgili planlanan ve progr a
ma dahil edilen projelerin gerçekleşmesi durumunda 2030 yılında dünyada toplam nükleer enerji
santralinin yapılan hesaplam ayla 990 adet olması öngörülmektedir (Grafik 2).
G rafik 2: Dünya'da Nükleer Enerji Santralleri.
H Yapımı D evam Eden
U 2 03 0 Yılına K adar P lanlanan
U 2 03 0 Yılına Kadar Program a Dahil Edilen
U G ü n ü m ü z d e V a r Olan
U 2 03 0 Yılında T o p la m Sayı
N ü k l e e r S a n t r a l Sayıs ı
Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014b.
2.NÜKLEER ENERJİ ÜRETİMİNDE URANYUM MADENİ
20. yüzyıl başında bilim adamları atomun parçalanmasıyla muazzam bir enerjinin ortaya çık
tığını keşfetmişlerdir. Uranyum m adeninin % 9-10 civarında zenginleştirilerek enerji üretiminde
kullanılma olanağı ortaya çıkınca fosil enerji kaynaklarına alternatif yeni bir enerji kaynağı devreye
girmiştir. Ortaya çıkan bu enerji kaynağının elektrik üretiminde kullanm aya başlanmasıyla birlikte
nükleer enerji farklı bir boyuta taşınmıştır. İlk nükleer santral 1954 yılında Rusya'da (Obninsk) işlet
meye açılmıştır. Bu tarihten sonra nükleer enerji üreten santraller dünya çapında yayılış göstermeye
başlam ıştır (Engin, 2013).
Nükleer enerjinin temel ham maddesi olan uranyumun 2006 yılı ile 2013 yılları arası dönemde
üretim miktarlarına baktığım ızda 2011 yılı hariç diğer yıllarda üretim m iktarlarının düzenli bir şekilde
arttığı görülmektedir. 2006 yılında uranyum üretimi 39,444 ton olarak gerçekleşirken bu oran 2013
yılında 59,673 tona yükselm iştir (Doğanay ve diğ., 2014, Grafik 3).
G rafik 3:Dünya Genelinde Uranyum M adeni Üretimi (2006-2013).
50,7 72
60
40
20
0
t"
53,6 71
53,4 93
8İ3. 4
J ^ . 37
nnnfl
339
9 ,4
44 4
200 6
4 1,2 82
2 00 7
4 3 ,7
64
, 764
2 00 8
]
2 009
l 'T
2 01 0
2 011
2 012
2013
o p la m Ü re tim (to n )
Kaynak: W orld NuclearAssociation, 2014.
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
59
Uranyumun ilk kez 1789 yılında keşfedilmesine karşın önceleri bilimsel amaçla, daha sonra
ise radyum üretmek için kullanılmıştır. Uranyum tabiatta bulunan en ağır metaldir. Son 50-60 yılda
ise enerji elde etmek am acıyla uranyum üretimi söz konusu olmuştur. Uranyum yatakları yeryüzünde
yaygın ve sayı bakım ından çok olmasına rağmen, rezervinin küçük olmasından dolayı rezervinin çok
azı üretilmeye değecek miktardadır.
Uranyum yapısı itibariyle bölünebilen ve bölündükten sonra
enerji açığa çıkarabilen U235 izotopunu içermesi sayesinde, nükleer enerji santrallerinde kullanılan
ana hammadde olmuştur (Timurçin&Aliağaoğlu, 2003).
G rafik 4: Dünya'da Uranyum Üreten Bazı Ülkeler ve Üretim Miktarı (ton).
Kaynak: W orld NuclearAssociation, 2014.
Uranyum üreten ülkeler 2006 yılı ile 2013 yılları itibarı ile kıyaslandığında ülkelerin aynı ol
m asına rağmen üretim değerlerinde farklılıklar görülmektedir. 2006 yılında dünyada en fazla uran
yum üreten ilk üç ülke sırasıyla Kanada, Avustralya ve Kazakistan gelm ektedir(Grafik 4). 2013 yılın
da ise aynı ülkeler ilk üç arasında yer alm akla birlikte sıralam ada ilk sırada Kazakistan toplam üreti
min % 39'unu üreterek yer almıştır. Kanada ve Avustralya gibi ülkelerin üretim oranları düşüş gö stermelerine rağmen sırasıyla iki ve üçüncü sırada yer almışlardır. 2013 yılı itibarı ile dünyada uran
yum üreten ilk on ülke sırasıyla; Kazakistan, Kanada, Avustralya, Rusya, Nijer, Namibya, Özbekistan,
ABD, Çin ve Ukrayna gelm ektedir (Grafik 4).
3.DÜNYA'DA NÜKLEER SANTRAL KAZALARI
Diğer enerji kaynaklarına kıyasla genç bir enerji kaynağı olan nükleer enerji santralleri çok ve
rimli olmasına karşın çok riskli ve tehlikelidir. İnsanlık tarihi birkaç kez nükleer reaktör kazasına tanık
olmuş ve bu kazaların neden olduğu tahribatlar günümüze kadar devam etmiştir. Nükleer santral
kazaları sadece bulunduğu mekanı değil, ayrıca çevre bölgelerde bulunan ekosistemlere zarar ver
mekle beraber insan sağlığı açısından da büyük riskler oluşturabilmektedir.
Şe k il 2: Dünyada N ükleer Santral Kazaları.
60
y e n if i k ir
y ilö s a y o is
Bilinen ilk kaza 1957 yılında Rusya'da meydana gelmiştir. Rusya'daki Mayak nükleer
santralinde radyoaktif sızıntı meydana gelmiş ve bu olay kamuoyuna açıklanmamasına rağmen Ma
yak civarında ki gölde yapılan ölçümlerde radyasyonun normalin 100 katı üstünde olup, halen
10.000km2 'lik alanı etkilediği tespit edilmiştir. Buna rağmen, kazanın yerel nüfus üzerindeki etkisi
tam olarak bilinmiyor. Ayrıca bu kaza, Çernobil ve Fukushim a'dan sonra gelen ve seviye 5'in üzerine
çıkan tek kaza olma özelliğine sahiptir.1957 yılında İngiltere'nin W indscale şehrinde bir reaktörün
çekirdeğinde çıkan yangında reaktörün tahrip olması sonucu atmosfere öldürücü radyoaktif küller
yayılmıştır. Daha sonra ABD'de 28 Mart 1979 yılında Harrisburg şehrinde Three Mile İsland santr a
linde radyoaktif madde sızıntısı olmuştur. (Ovalı, 2008, Saygın, 2011).
26 Nisan 1986 tarihinde Sovyet Rusya döneminde Ukrayna'nın Kiev şehriyakınlarında bul unan Çernobil nükleer santralinde m eydana gelen kaza büyük tahribatlara neden olmuştur. Kazadan
sonra bölgede 100 binden fazla insan tahliye edilmiş ve halen riskli olan bölgede 5 milyon insan y a
şamaya devam etmektedir. Çernobil kazasından sonra Doğu Avrupa, Karadeniz Havzası radyoaktif
bulutlardan etkilenmiştir (IAEA, 2006).
M art 2011 yılında Pasifik Okyanusu'nda Japonçukurunda MiyagiPrefecture sahiline yaklaşık
130 km kuzeydoğusunda meydana gelen deprem sonucunda tsunamioluşmuştur.Depremin Japon
ya'yı vurması sonucunda Fukushim a'daDaiichi Nükleer Santralinde sızma meydana gelmiştir (Marzo,2014).Yakın zamanlı bu kazanın meydana gelmesi nükleer kazalara karşı dünya kamuoyunun dik
katinin tekrar nükleer santrallerin üzerinde toplanm asına neden olmuştur (Engin, 2013). Fukushima
Nükleer kazası, 1986 Çernobil kazasıyla aynı seviyeye çıkmış olmasına karşın, bu kazanın halk sağlığı
açısından sonuçları Çernobil ile kıyaslanamayacak kadar düşüktür(NEI, 2012).
Nükleer enerji santrallerinde yaşanan kazalara baktığım ızda en fazla ABD, Rusya, Japonya ve
İngiltere'de gerçekleştiğini görmekteyiz. ABD toplam 5 adet nükleer kaza ile ilk sırada yer almaktadır.
Bu ülkeyi 4 adet kaza ile Rusya ve Japonya takip etmektedir. İngiltere'de ise günümüze değin 2 adet
nükleer kaza meydana gelmiştir. Günümüze kadar kayda geçen nükleer kazaların toplamı 27 adet
olarak hesaplanmıştır. Nükleer kazaların gerçekleştiği ülke sayısı ise 15 adettir (Şekil-2).
4.TÜRKİYE'DE NÜKLEER ENERJİ
Ülkemizde nükleer santral kurulması ile ilgili yaşanan tarihsel süreç 1956 yılında 'A tom Ener
jisi Komisyonunun' kurulmasıyla başlamaktadır. 59 yıllık bir süreyi kapsayan süreç içerisinde birçok
defa açılan ihaleler iptal edilmiştir. 2007 yılında 'Nükleer Güç Santrallarının Kurulması ve İşletilmesi
ile Enerji Satışına İlişkin Kanun' çıkarılarak ilgili yasalarda değişiklikler ve yeni düzenlemeler yapıl
mıştır. Gelinen aşamada 2010 yılında Akkuyunükleer santralin yapımı ile ilgili Rusya'yla anlaşmaya
varılmıştır (Grafik 5 )
Türkiye'nin özellikle son yıllarda gelişen ekonomisi ve artan nüfusu nedeniyle enerji ihtiyacı
günden güne artmaktadır. Ortadoğu ülkeleri gibi petrol ve doğalgaz yatakları bakımından zengin bir
rezerve sahip olm ayan Türkiye, enerji talebini büyük oranda ithalat yoluyla karşılamaktadır. Ayrıca
Türkiye 2012 yılında 120,1 milyar ton eş değer petrol (TEP) birincil enerji tüketimiyle dünyada 21.
Sırada yer almaktadır ( Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014).
G rafik 5: Türkiye'de Nükleer Enerji Kurulmasında Yaşanan Süreç.
n if ik ir
y i l 6 s a y l 15
i 6i
A T O M E N E R JİSİ
KOlN/1 İ S Y O N I I N L I N
K LIRLILM A SI
5 7 1 0 SAYILI K A N LIN
Y A Y II V I L A N M A S I
N Ü K L E E R EN ER Jİ
D A İR E SİN İN
KLIRLILM A SI
»
A Ç ILA N İH A L E N İN
İP T A L İ
2 0 0 7
2 0 0 8 -2 0 0 9
A Ç IL A N İH A L E L E R İN
İP TA Lİ
R L I S Y A F E D E R A S Y O N LJ
İL E A N L A Ş M A
İM Z A LA N M A S I
1 9 5 6
1 9 9 0 -2 0 0 0
1 9 7 2
2 0 1 0
N Ü K L E E R EN ER Jİ
D A İ R E S İ N İN
K A P A T IL M A SI
A K K U Y U İÇİN Y E R
LİSA N SIN IN V E R İL M E S İ
1 9 7 0
1 9 8 0
Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014b.
Son yıllarda Türkiye'nin enerji talebini ithalat yoluyla karşılam a oranı % 75 seviyelerine ulaş
mıştır. Bu durum Türkiye'nin enerji üretiminde nükleer enerjiden faydalanmayı tekrar gündemine
almasını netice vermiştir. Böylece Türk hükümeti Mersin, Sinop olmak üzere 2023 yılına kadar iki
farklı bölgede nükleer santral kurulması kararlaştırılmıştır. Bunlardan ilki Rus devlet şirketi ASE tara
fından yapılm akta olan Mersin Akkuyu nükleer santralidir. İkinci santralin ise Sinop'ta kurulması
planlanmıştır (Şekil 3).
Enerji ve Tabii Kaynaklara Bakanlığının yaptığı tahm inlere göre 2023 yılına kadar Akkuyu ve
Sinop Nükleer Santrallerinin işletmeye açılması halinde bugünkü kurulu gücümüzün % 2 0 'si nükleer
santrallerden üretilecek elektrikten sağlanacaktır. Yine rapora göre 3 yıl boyunca doğalgaz ithaline
ödenecek toplam para ile M ersin-Akkuyu'da 4 ünite nükleer santral kurulabilmektedir (T.C. Enerji ve
Tabii Kaynaklara Bakanlığı, 2014).
Ş e k il 3: Nükleer santral yapılması düşünülen Mersin ve Sinop illerinin konumu.
TÜRKİYE'DE NÜKLEER SANTRAL KURULMASI PLANLANAN İLLER
K
A
R
A
D
E
N
İ
Z
MERSİN
MTA tarafından yapılan araştırmalarda Türkiye'nin Aydın, Çanakkale, Giresun, Manisa,
Uşak, Yozgat olmak üzere sekiz farklı bölgede uranyum rezervine sahip olduğu tespit edilmiştir. Te spit edilen uranyum toplam rezervinin 10 bin tonu aştığı tahmin edilmektedir. Ülkemizde sekiz farklı
bölgede tespit edilen toplam uranyum rezervi 11.946 ton olduğu hesaplanmıştır.Ayrıca Türkiye'de
bulunan toryumun toplam rezervi 382.500 ton civarındadır (Doğanay ve Çavuş, 2013). Türkiye'nin
uranyum rezervleri bakım ından zengin bir ülke olması göz önünde bulundurulacak olursa Türkiye
için nükleer enerjinin avantajlı bir enerji kaynağı olduğu düşünülebilir. Türkiyeuranyum ve toryum
yatakları bakımından zengin olmasına karşın, bu rezervleri değerlendirecek nükleer enerji santralleri
olmayışından dolayı bu kaynaklardan yeterince yararlanamamaktadır.
T a b lo 3: Türkiye'de Nükleer Santrallere İlişkin Değerler.
62
yenifikir
y il
6
sayl
15
Değerler
Akkuyu Nükleer Santral Projesi
Sinop Nükleer Santral Projesi
Yaklaşık Maliyet
20 milyar dolar
20 milyar dolar
Reaktör Tipi
VVER-1200 (AES-2006)
ATMEA-1
Ünite Sayısı
4 Ünite (1200 MW*4)
4 Ünite (1120 MW*4)
Kurulu Güç
4800 MW
4480 MW
İşletme Ömrü
60 yıl
60 yıl
Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014.
Türkiye'nin nükleer enerjiye yönelik politikalarını gerçekleştirmek için yakın gelecekte M er
sin'in Akkuyukasabasındave Sinop'ta nükleer reaktör kurulmasına karar verilmiştir (Şekil 3). Bu ka
rardan önce, Türkiye'de nükleer enerji santrali kurma teşebbüsü birkaç kez gündeme gelmiş (1969,
1977, 1985 ve 1995 yıllarında) fakat her defasında farklı sebeplerden dolayı bu girişimler akim kalm ış
tır (Doğanay ve Çavuş, 2013). Son olarak, 12 Mayıs 2010 tarihinde Türkiye ile Rusya Federasyonu
arasında Akkuyu bölgesinde bir nükleer santral kurmak ve işletmek am acıyla bir anlaşma imzala nmıştır (Şekil 4). Kurulacak Akkuyu nükleer santralinin enerji kurulum gücü 2500 megavat olarak h e
saplanmıştır (Atalay, 2011). Akkuyu'da kurulması planlanan nükleer santralin bulunduğu sahaya
1976 yılında Atom Enerjisi Komisyonu tarafından yer lisansı verilmiştir. Bu tarihten günümüze kadarsahada birçok etüt çalışması yapılmıştır. 2010 yılında Ruslarla yapılan anlaşma gereği Rus tarafı,
%100 Rus sermayesi ile nükleer tesisi inşa etmek, işletmekten sorumlu olan "Akkuyu Nükleer Güç
Santrali Elektrik Üretim A.Ş.'ni (Akkuyu Proje Şirketi) kurmuştur (Türkiye Atom Enerjisi Kurumu,
2013). Yapılan anlaşmaya göre yürütücü Rus ASE şirketi Mersin Akkuyu Sahası'nda toplam 4800 MW
kapasiteli dört adet VVER 1200/491 tipi (AES-2006 tasarımı) nükleer güç reaktöründen oluşan bir nük
leer güç tesisini başlangıçta tam am en Rus sermayesiyle kuracak ve işletecektir.
Romanıa
- — ^
T ?
,4*
T
Ü
R
Romania
Rusya
KARADENİZ
Bulgaristan
-
Gürcistan
Yunanistan
İ
K
Y
E
Ermenistan
Yunanistan
Yunanistan
Azerbaycan
Türkiye
Iran
Yunanistan
KKTC
GKRY
t'unanıstan
Suriye
Irak
Lübnan
ırar
AKDENİZ
Israel
Jordan
'f A /
GÜLNAR
—
—_/
r j j p
.
' '•
'
M iE
r f Ç r t-'
Akkuyu Nükle«r Enerji Santrali
0
A
K
D
E
N
İ
15
30
60 Km
z
Ş e k il 4:Yapılması planlanan Akkuyu nükleer santralin konumu.
İlk reaktörün 2018'de devreye alınması planlanmakta olan projenin toplam maliyeti yaklaşık
20 milyar Am erikan doları civarındadır. Akkuyu nükleer santral projesi yap-işlet modeli ile kurulmuş
nifikir
YIL: 6 SAYI: 15
j 63
ve nükleer güç tesisinin sahibi Rus ortak tarafından kurulacak olan bir proje şirketidir. İnşa edilecek
olan reaktör bir üçüncü nesil basınçlı su reaktörü olup, ömrü 60 yıl olarak belirlenm iştir (İşeri&Özen,
2012).
Sinop Nükleer santralinin kurulumu için Japon Mitsubishi HeavyIndustries, Ltd. (MHI) ve
Fransız GDF SUEZ şirketleriyle 2011 yılında anlaşma imzalanmıştır. Yapılan anlaşma gereği nükleer
santralden 2023 yılında enerji üretimine başlanacaktır. 20 milyar dolar maliyeti bulacak olan santral;
ATMEA-1 reaktör tipinde olup ve kurulu gücü 4480 MW olarak planlanmıştır. Nükleer santralden 60
yıl süreyle enerji elde edilmesi planlanmaktadır (Tablo 3).
4.1.Bulgular ve Tartışma
Nükleer enerji santrallerin en çok eleştirilen yönünükleer reaktörlerin neden olabileceği olası
kazalar sonucunda, radyoaktif yayılm aların doğa ve insan için tehlikeli olmasıdır. Nükleer enerji atı klarının yüksek oranda radyasyon içermesi nedeniyle depolanması maliyetli ve tehlikeli olmaktadır.
Nükleer santrallerin kurulum aşam a
ise büyük oranda soğutma suyuna ihtiyaç
sında maliyetinin fazla olması ise kurulumdan
duyulmaktadır. Bu nedenle kurulacak nükleer
önce yüksek oranda bütçe gerekmektedir. Bu
santralin deniz, göl veya büyük bir akarsuyun
nedenle nükleer santrallere sahip olan ülkele
kıyısında
rin çoğunluğunu gelişm iş ülkeler oluşturmak
enerji santralleri çok hassas ve kompleks bir
tadır. Nükleer santrallerin enerji üretme esna
yapıya sahip olmalarından dolayı,
sında yüksek oranda suya ihtiyaç duyması ve
inşa edildiği saha deprem açısında güvenirlili
tehlike oluşturması gibi nedenlerden dolayı
ği büyük önem arz etmektedir. Bununla bera
nükleer santral kurulumu için uygun coğrafi
ber santralin büyük yerleşm e alanlarından da
konum seçmek çok zor olmaktadır. Nükleer
uzak olması gerekmektedir. Santralde olası bir
enerjinin bazı çevreler tarafından vazgeçilen
radyoaktif salınım sonucunda çevredeki insan
eski bir enerji kaynağı olarak görülm ekte ve bu
nüfusu olumsuz bir şekilde etkilenebilmekte-
çevreler, alternatif enerji kaynaklarına yönel
dir (Tümertekin ve Özgüç, 2011).
mesi konusunda ısrarcı olmaktadırlar. Bunlara
ek olarak nükleer enerjinin ham maddesi olan
uranyum ve toryum yataklarının sınırlı olması
ve yeryüzünde düzenli bir dağılış gösterm e
mesini bir dezavantaj olarak ileri sürm ektedir
ler.
olması gerekmektedir.
Nükleer
santralin
Yukarıda sıralandığı gibi nükleer ener
jinin olumsuz gerekçelere sahip olmasına kar
şılık, bazı olumlu yönlere de sahiptir. Nükleer
enerji santralleri kömür ve petrol gibi fosil
yakıtları kullanan termik santrallere nazaran
(kaza riski dışında)
daha çevreci olması en
Nükleer enerji santralleri, kurulacağı
büyük avantajdır. Nükleer santraller enerji
coğrafi konum itibariyle büyük önem arz et
üretme esnasında atmosfere karbon dioksit
mektedir. Daha önce bahsedildiği üzere nük
(CO2) gibi zararlı gazlar salmaz. Nükleer enerji
leer santrallerde yüksek oranda radyoaktif
santrallerinin işletm e performansı yüksektir.
maddelerin işletim i söz konusu olmasından
Yani az zamanda çok verimli olabilm ektedir
dolayı, santralin konumu insan ve çevre açı
ler. Dünya, geçmişte her ne kadar birkaç nük
sından büyük önem taşımaktadır. Diğer termik
leer santral kazası tecrübe etmiş olmasına
ve
olarak,
rağmen genel olarak enerji elde edilme aşama
nükleer santrallerin ham maddeye yakın olma
sında kaza riskinin diğer enerji kaynaklarına
sı gibi bir şart yoktur. Üretilen elektrik enerjisi
oranla daha düşük olmaktadır. Ayrıca nükleer
depolanmadığı için
santralin pazara yakın
enerji orta ve uzun vadede düşünüldüğünde
olması gerekmektedir. Üretim esnasında aşırı
ucuz bir enerji kaynağı olabilmektedir. N ük
derecede ısınan reaktörlerin soğutulması için
leer enerji santralleri sadece yapım aşamasında
64
hidro-elektiksantrallerden
yenifikir
y il
6
sayl
farklı
ıs
yüksek maliyet isteyen bir enerji kaynağıdır
mak hususunda dışa olan bağım lılığıdır. Bu
(Doğanay ve diğ., 2014).
ekonomik
4.2.Türkiye Açısından Bir Değerlendirme
bağlılık
beraberinde
Türkiye'nin
uluslararası siyasi arenada hareket kabiliyetini
kısıtlamaktadır. Fakat bununla beraber Türki
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı-
ye'nin nükleer enerjiyi kullanması çok riskli ve
ğı'nın resmi web sitesinde yayınlanan "N ük
tehlikeli olabilmektedir. Devletin bu riskleri ve
leer Santraller ve Ülkemizde Kurulacak Nük
tehlikeleri göz önünde bulundurması gerek
leer Santrale İlişkin Bilgiler" adlı bir çalışmada
mektedir. Türkiye'nin nükleer enerji konusun
Türkiye'nin nükleer enerjiyi tercih etmesindeki
da tecrübeli olmaması ve yetişmiş eleman
sebepleri şöyle sıralamaktadır:
kaynağı açısından zayıf olması bu riski artır
• Nükleer santraller, elektrik üretme esna
maktadır.
sında, kömür, doğal gaz ve yenilenebilir enerji
Türkiye'de doğal olaraknükleer enerji
kaynakları ile çalışan santraller gibi dış faktör
hakkında farklı düşünen kesimler; nükleer
lere bağlı değildir. Bu durum, nükleer enerji
enerjiyi zamanı geçmiş eski bir sistem olarak
santrallerin
sürekliliği
görmektedir. Çünkü nükleer enerjiye sahip
sağlamaktadır. Bu sayede nükleer yakıt m ali
ülkeler 1986 Çernobil nükleer faciasında almış
yeti sabit kalabilmekte ve bunun sonucu olarak
olduğu derse binaen, nükleer enerjiye karşı
fiyatı istikrarlı sayılabilecek seviyede olm akta
mesafeli durmaya başlamışlardır. Yine 2011
dır.
yılında meydana gelen Fukushima Nükleer
• Nükleer santrallerin enerji üretim süreci
kazası nükleer enerji kullanılmasına karşı olan
göz önünde bulundurulduğunda fosil yakıtla
kesimler açısından destekleyici mahiyettedir.
ra kıyasla sera gazı salımı konusunda daha
Türkiye açısından diğer risk ise nükleer santral
çevrecidir.
kurulması hususunda Ruslarla anlaşma ya
elektrik
üretiminde
pılmasıdır. Rusların, Çernobil Nükleer Santral
• Nükleer santrallerin atık miktarı fosil yakıt
lara göre çok daha azdır. (Örneğin, 1 kilogram
uranyumdan elde edilen enerji için, 3.000.000
kilogram kömür veya 2.700.000 litre petrol
gerekmektedir.)
kazası gibi acı bir tecrübeye sahip olmaları,
Ruslara karşı bir güvensizlik hissi doğmasına
sebep olmuştur. Buna ek olarak, Türkiye'nin
zaten doğalgaz ihtiyacının büyük bir kısmını
Rusya'dan ithal etmesi, Türkiye'nin Rusya ile
• Nükleer santrallerden çıkan atık miktarının
olası bir siyasi anlaşmazlık yüzünden hem
diğerlerine kıyasla az olması neticesinde gü
nükleer enerji inşasına hem de doğal gaz itha
venli bir şekilde depolanabilmektedirler.
latına zarar verebilme olasılığı bulunmaktadır.
• Nükleer enerji santrallerin kurulması ile
4.3.Türkiye Açısından Olası Riskler
ülkenin enerji üretim sektörüne çeşitlilik sağ
layacaktır.
Nükleer enerji kaynakları enerji üreti
mi açısından çok verimli olm asına karşın çevre
• Santral işletme ömrü diğer santral türlerine
için büyük tehlike arz edebilmektedir. Akkuyu
göre daha uzundur (T.C. Enerji ve Tabii Kay
nükleer güç santralinin kurulması planlanan
naklara Bakanlığı, 2014).
coğrafi konumu göz önünde bulunduruldu
Yukarıdaki
bilgiler
ışığında
Türki
ye'nin nükleer enerjiden faydalanma yoluna
gitmesi zorunlu bir durum gibi gözükm ekte
dir. Türkiye'yi nükleer enerjiye yönelten asıl
mevzu, Türkiye'nin enerji ihtiyacını karşıla
ğunda bu tehlikenin boyutu daha da anlaşıla
caktır. Bilindiği gibi nükleer güç reaktörlerin
su ile soğutulması için, santralin deniz, göl ve
ya akarsu gibi su kaynaklarının yakınında inşa
edilmesi gerekmektedir. Nükleer santrallerin
elektrik üretmek için başvurdukları en yaygın
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
65
yöntem olan fisyon aktiviteleri sonucunda
Türkiye coğrafyası ile ilgili birçok ça
atmosfer, su döngüsü, fauna, flora ve yerel
lışması olan coğrafyacı İbrahim Atalay ise
insan toplulukları etkilenebilmektedir (Küçük
"Türkiye Coğrafyası" kitabında nükleer enerji
ve Uzun, 1996).
bölümünde durumu şöyle ifade etmektedir:
Bu bağlamda, Akkuyu Nükleer Santra
"Dünya'da ve ülkemizde sürekli olarak ar
lin kurulması planlanan saha Kuzeydoğu A k
tan enerji ihtiyacının fosil yakıtlardan ve hidroe
deniz kıyılarında yer almaktadır. Kıyı bölgeleri
lektrik üretiminden sağlanamayacağı bir gerçektir.
balıkların üreme ve beslenm e alanları bakı
Bu yüzden nükleer santrallerin kurulması, yakıt
mından çok zengin olmakla beraber özellikle
olarak kullanılan uranyumun dış ülkelerden sağ
Akkuyu Körfezi diğer canlıların önemli fauna
lanması ve atıkların saklanmasındaki güçlükler
ve flora yaşam alanlarındandır. Bölgede nük
olmasına karşın adeta bir zorunluluk haline gelm iş
leer santralin kurulması halinde, deniz suyu
tir (Atalay, 2011, s.315)."
nun
sıcaklığı
artabilir
ve
su
radyoaktif
maddelerle kirlenebilir. Bu durum, bölgede
balık
çeşitliliği
açısından
ve
tehlikeli
balıkçılık
bir
durum
aktiviteleri
oluşturabi-
lir(Kılıçkaya,1996).
Yukarıdaki ifadede Atalay,
nükleer
enerjinin her türlü olumsuzluklara karşın Tür
kiye için vazgeçilmez bir enerji kaynağı oldu
ğunu vurgulamaktadır. Bunun nedeni, Türki
ye'nin özellikle son yıllarda hızla sanayileşme
Bir diğer husus ise Akkuyu nükleer
si ve nüfusunun 77 milyona dayanması, ülke
santralin konumu
Mersin,
nin enerji talebini artırmış ve bu talebin alter
Adana ve Antalya gibi toplam nüfusları yakla
natif bir enerji kaynağından sağlanması yoluna
şık 6 milyonu geçen metropollere yakınlığı
gitmesine yol açmıştır.
enerji
itibariyle
nedeniyle olası bir nükleer kaza sonucunda
zararın
boyutunu
artırabilir.
Ayrıca,
Türkiye'nin yoğun bir tarımsal üretim alanı
olan Çukurova'nın nükleer santrale yakınlığı
Doğanay ve Çavuş (2013) Türkiye'de
nükleer santral yapım ına karşı çıkan bu çevre
leri sert bir şekilde eleştirmektedir. Doğanay
ve Çavuş bu çevreleri;
ve olabilecek kaza sonrasında birinci derecede
etkilenme alanı içerisinde olması diğer bir
" Hiç kuşku yok ki, kimi çevreler, sorunun
eleştiri kaynağıdır. M eydana gelebilecek olası
özünü bilmeden; insan hayatı, çevre kirlenmesi,
bir kaza ayrıca bölgenin turizm potansiyelini
temiz enerji gibi hayali ve fantastik iddialar öne
de tehlikeye atabilecek konumdadır.
sürerek, ülkemizin bu önemli enerji kaynağını iş
letmeye açmasını, sudan sebepler üreterek, engelle
Türkiye Alp-Himalaya deprem kuşa
ğında yer almasından ötürü, ülkede sık sık irili
ufaklı sarsıntılara şahit olmaktadır. Akkuyu
Nükleer Santralin kurulması düşünülen saha,
Ecemiş fay hattına 25 km uzaklıktadır(Gökcen,
N. &Kelling, G. vediğ. 1991). Greenpeace'e
göre bölgede meydana gelebilecek bir sarsıntı
sonucu nükleer santral kazası olması halinde
mektedirler. Oysa bugün Dünya'da 469 nükleer
santral bulunmaktadır. Bunların 108'i ABD, 33'ü
Rusya, 59'u Fransa, 55'i Japonya, 20'si A lm an
ya'da faaliyet göstermektedir. Hani, nükleer sant
raller tehlikeli idi! Hiç kuşku yok ki, Türkiye söz
konusu olduğunda tehlike söz konusu, ama güçlü
ülkeler söz konusu olduğunda tehlike söz konusu
değil (s.256)." ifadeleriyle eleştirmektedir.
sadece Türkiye'yi değil, Doğu Avrupa'yı, Rus
ya'yı hatta Afrika'yı bile önemli derecede etki
lenebileceği iddia edilmektedir (T24, 2012).
4.4.Türkiye'de
Nükleer
Santral
Kurulmasına Karşı Olumlu Görüşler
66
yenifikir
YIL:6SAYI:15
Ancak bütün bu itirazlara rağmen Doğanay ve Çavuş (2013) gibi coğrafyacılar Tür
kiye'nin en az 5 nükleer enerji santrali kurma
sını gerektiğini, gerekli önlemlerin alınması
halinde bu santrallerin güvenli bir şekilde
enerji tartışmaları halen gündemde olmaya
faaliyet gösterebileceğini düşünmektedirler.
devam etmektedir.
SONUÇ
Kaynakça
İnsanlık tarihinin özelikle son 200 yılı
ATALAY, İ, (2011), Türkiye'nin Enerji Kaynak
boyunca teknolojinin hızla ilerlemesi, nüfusun
ları, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
(8. Baskı), M eta Basım, İzmir, s. 315.
Ç EM REK, F & POLAT, H., (2014), M odeling
artması, insanın dünyaya hâkim olma hayalle
ri, enerjiye olan talebini hızla artırmıştır. Bu
süre zarfında sanayileşmiş ülkeler artan enerji
taleplerini karşılamak için kömür, petrol, doğalgaz ve son olarak nükleer enerjiden yarar
lanma yoluna gitmiştir. Son yıllarda popülerlik
kazanan yenilenebilir enerji kaynakları, enerji
verimliliği
bakımından
düşük
olması
göz
önünde bulundurulduğunda artan enerji tale
binin yenilenebilir enerji kaynaklarından karşı
lanamayacağı bir gerçektir.
Son 50 yılda, fosil enerji kaynakları ba
kımından fakir olan gelişmiş ve gelişmekte
olan bazı ülkeler artan enerji talebini karşıla
mak için nükleer enerji kaynaklarından yarar
lanma yoluna girmişlerdir. Her enerji elde
Natural Gas Prices Volatility, Alphanumeric Journal, Volume 2, Issue 1,
Page: 1-12.
ÇETİN , H, Orta Doğu Kaynaklı Sorunların
Uluslararası Güvenliğe Etkileri Ve Ç ö
züm
Önerileri,
http://Vizyon21yy.Com/Documan/Gen
el_Konular, Erişim Tarihi: 10.02.2015
DO ĞA N A Y, H & Özdemir, Ü & Şahin, İ., F.
(2014), Genel Beşeri ve Ekonomik Coğ
rafya (6. Baskı), Pegem Yayınları, An
kara. s. 306-309.
DO ĞA N A Y, H & Çavuş, A. (2013), Türkiye
Ekonomik Coğrafyası (6. Baskı), PegemYayınları, Ankara, s. 255-256.
D EN İZ, T, (2014), Enerji diplomasisi açısından
etme sürecinde enerji kaynaklarının çevreye
siyasallaşan mekân, Hazar: Statü ve
paylaşım sorunu, Türk Coğrafya D er
belli oranda negatif etkileri olduğu gibi nük
gisi, Sayı 62: 29-37.
leer santrallerinde de bu risk söz konusudur.
Dünya, birkaç kez nükleer santral kazasına
şahit olmasına karşın, günüm üzde nükleer
enerji kullanımı genel itibariyle artarak devam
etmektedir. Türkiye'de artan nüfusu ve gelişen
ekonomisi nedeniyle enerji ihtiyacı giderek
artırmakta ve bu durum ülkeyi enerji konu
sunda dışa bağım lı hale getirmektedir.
Bu bağlamda Türkiye'nin fosil enerji
kaynakları bakım ından fakir olması, Türki
ye'yi alternatif bir enerji kaynağı olan nükleer
enerjiye yöneltmiştir. Türkiye enerjide dışa
bağımlılığı azaltmak ve enerji kaynaklarını
EN GİN , N, (2013), Nükleer Enerji Gelecekteki
Enerji İhtiyacına Çözüm Olabilir Mi?,
Marmara Coğrafya Dergisi Sayı: 27, S.
575-591
İŞ E R İ, E. Ve Özen, C, (2012), Türkiye'de Sür
dürülebilir Enerji Politikaları Kapsa
mında Nükleer Enerjinin Konumu, İ.Ü.
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,
No:47. s. 161-180.
K ILIÇ K A YA , S, (1996), Temel Fizik, Anadolu
Üniversitesi Yayınları No: 674, Açık
Öğretim Fakültesi Yayınları No: 331.
http://ds.anadolu.edu.tr/eKitap/FIZ101
U.pdf, Erişim Tarihi: 11.02.2015.
çeşitlendirmek için nükleer santral kurmayı
K Ö RPIN A R , A, (2011), Nükleer Enerji Ne-
planlamaktadır. Bu doğrultuda Türkiye, M er
dir?,http://www.teias.gov.tr/ebulten/m
sin'in Gülnar ilçesine bağlı Akkuyu ve Sinop'ta
akaleler. Erişim Tarihi: 08.02.2015.
2 nükleer santral yapım ına karar vermiştir. Bu
santrallerin kurulması halinde Türkiye'nin bu
santrallerden büyük oranda enerji elde edeceği
K ÜÇÜK, R., Uzun G, (1996), Natural Beauties
Of
AkkuyuW hichNuclearPlant
PlannedToBuilt,
TMMOB
is
1.
muhakkak bir gerçek olmasına karşın, nükleer
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
67
EnergySymposium, 12-14 October,
Ankara.
Hacettepe Ü niversitesi, N ükleer Enerji M ü
Santralleri ve Türkiye, Nükleer Enerji
Proje Uygulam a Dairesi Başkanlığı,
Yayın No: 2.
hendisliği Fakültesi, (2011), Duyurular,
Fukushim aDai-Ichi Nükleer Güç Sant
T24, (2012), Geliyorum diyen felaket: Akku-
rali ve Çevresinde Son Durum, s. 1-8.
GÖ KÇEN , L. S&KELLING, G & ULUĞ, A &
GÖKÇEN,
N
&
(1991),Alanya-Mersin
ÖZEL,
E,
Arasıdeni-
yu'ya
nükleer
santral,
http://t24.com.tr/haber/geliyorumdiyen-felaket-akkuyuya-nukleersantral,205758
TÜ R K İYE A TO M E N ER JİSİ K U RUM U,
(2013),Akkuyu Nükleer Santral Projesi,
zelbölgedekigençtektonikyapılar,
JeofizikDergisi, 5: 3-11.
http://www.taek.gov.tr
M A RZ O , G, A, (2014), Atmospheric transport
anddeposition of radionuclidesreleasedaftertheFukushimaDai-
TÜ R K İYE A TO M E N ER JİSİ K U RUM U,
(2009), Nükleer Enerji N e
chiaccidentandresultingeffectivedose,
dir? ,http://www.taek.gov.tr/nukleer-
Atm ospheric Environment 94,
722, Roma, Italy.
guvenlik/nukleer-enerji-vereaktorler/169-nukleer-enerji/457nukleer-enerji-nedir.
709
O V A LI, E, (2008), Radyasyon Kazaları, Nük
leer Kaza veya Terörist Atakta Hema-
TÜ M ER TEK İN , E & ÖZGÜÇ, N,(2011), Eko
topoietik Kök H ücre Transplantasyon
Stratejisi, Bilimsel Tıp Yayınevi, Anka
ra, s.9-31.
nomik Coğrafya: Küreselleşme ve K al
kınma, Çantay Kitabevi, İstanbul, s.
PA M İR, A. N, (2003), D ünya'da ve Türkiye'de
Enerji, Türkiye'nin Enerji Kaynakları
ve Politikaları, Türkiye'de Enerji ve
Kalkınma, s. 7-15.
SA Y G IN , H, (2011), Büyük Nükleer Kazalar ve
T.C.
E N ER JİSİ
KURUM U,
Toryum,
Erişim Tarihi: 27.01.2015.
T İM U R Ç İN , K & A LİA Ğ A O Ğ LU , A, (2003),
Bölüm II, 52-81, İstanbul.
E N ER Jİ VE T A B İİ KAYN A KLARA
IAEA (Internatıonal Atom ic Energy Agency),
BA KA N LIĞI,(2014b), Nükleer Santral
ler ve Ülkemizde Kurulacak Nükleer
Santrale İlişkin Bilgiler, Nükleer Enerji
Yayın No:1, s. 6
68
A TO M
(2012),
http://www.taek.gov.tr/
Nükleer Enerji ve Tartışmalar Işığında
Türkiye'de Nükleer Enerji Gerçeği,
Coğrafi Bilimler Dergisi, 1(2), 25-39.
Santrale İlişkin Bilgiler, Nükleer Enerji
Yayın No:1, 1-61.
T.C.
TÜ R K İYE
Nükleer Enerji Teknolojisinin Evri
minde Doğurdukları Sonuçlar, Nük
leer Enerjiye Geçişte Türkiye Modeli,
BA KA N LIĞI,(2014a), Nükleer Santral
ler ve Ülkemizde Kurulacak Nükleer
T.C.
382-386.
BA K A N LIĞI,(2014), Nükleer
Güç
y e n ifik ir
Y IL :6 S A Y I:1 5
(2006), Envıronmental Consequences
of The Chernobyl Accıdentand Their
Remediation: Twenty Years of Experience, Radıologıcal Assessment Reports
Series, Viyana.
N EI (Nuclear Energy Institute), (2012), Japan:
Comparing Chernoby land Fukushima, Fact Sheets, http://www.nei.org/,
ErişimTarihi: 27.01.2015.
BP,(2013),
Statistical
Review
of
World
EnergyJune,
http://www.bp.com/content/dam/bp/p
df/statistical-
review/statistical review of world energ
y 2013.pdf, Erişim Tarihi: 11.02.2015
Orhan Pamuk’un 'Kafamda Bir Tuhaflık'
Romanı'nda Yerellik ve Geleneksellik
A li BUDAK*
[email protected]
Öz
Orhan Pamuk, Kafam'da Bir Tuhalık'ta, boza ve yoğurt satıcısı Mevlut Karataş'ın hayatı
ve aşkı çevresinde 1950'lerden itibaren kuvvetli bir değişim ve dönüşüm sürecine giren
İstanbul'u anlatmaktadır. Eser, sadece bu yönüyle, yeni ve dikkat çekici görülmeyebilir. Ne var
ki, kurgusu, yapısı, yazım ve anlatım teknikleriyle son derece çarpıcıdır. Özellikle de sıradan
denilebilecek bu içeriği özgün bir bakış açısıyla ele alışı, işleyişi ve yorum layışı üzerinde
durulmaya değerdir.
Orhan Pam uk'a göre, romanları diğer anlatılanlardan ayıran şey; gizli bir merkezler i
nin bulunmasıdır. O merkez, romanın kelime kelime izlenen düzleminden uzakta, gerilerde bir
yerde, görünmez ve kolayca ele geçmez bir durumdadır. Makalemizde, bir bakıma, "rom anın
ana meselesi" diye açımlayabileceğimiz işte bu merkez duygu veya düşüncenin izi
sürülmüştür. Kafamda Bir Tuhaflık romanı, acaba, bize nasıl bir ikinci hayat önermektedir? Derin
köklerde bu sorunun cevabı aranmış; bu arada, romanın yapısı, yazım ve anlatım teknikleri de
incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Orhan Pamuk,
Kafam da Bir Tuhaflık, yerellik, gelenekçilik.
Localism and Tradıtıonalısm ın Orhan Pamuk's 'a Strangeness ın M y M ın d '
Abstract:
In his novel "A Strangeness in My M ind", Orhan Pam uk tells us about thecity of Istanbul, which has under gone or changes and transformations starting from t he 1950s, through the life and love affair of a streetvendor named M evlut Karataş, who sells yogurt and boza,
a traditional Turkish beverage. Merely by this aspect, the novel may not seem so inventiveor an
attention catcher. However, the novel is quite remarkable as a fiction due to its structural properties, and its techniques of writing and narration. Pam uk's original perspective and approach
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
69
in tackling and interpreting this seemingly ordinary content is worthlaying emphasis on. For
Orhan Pamuk, what distinguishes novels from other narrations is the presence of an undisclosed center in novels. That center is far from the level that can be traced through existing words,
somewhere in the background, out of sight and uneasy to capture. What we aimed to do in this
article was to trace the central emotion and the idea, which may be regarded as the 'm ajor issue
of the novel'. W hat kind of a second life does the novel "A Strangeness in My M ind" offer us?
We searched for an answer to this question while also investigating the writing and the narration techniques.
Keywords: Orhan Pamuk, A
Strangeness in My Mind, localism, traditionalism.
"Prof. Dr. Ali Budak, Yeditepe Ü niversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm ü Ö ğretim Üyesi. [email protected]
den, iç politika ekseninde ve terminolojisi ile
GİRİŞ:
tartışılıyor.14
Orhan Pamuk, içinin derinliklerinde
M âsumiyet M üzesi'nden sonra Kafamda
belli "m esele"ler tortulanm ış bir yazar. Eserle
rine, oldukça yüzeysel bir yaklaşım bile, onla
rın tematik bir bütünlük, en azından bir sürek
lilik taşıdıklarını ortaya koyabilmektedir. O r
han Pamuk, sanki başından beri, tek bir büyük
hikâyeyi, bu ülkenin ve insanlarının modern
leşmesinin sancılı uzun hikâyesini anlatmak
Bir
Tuhaflık'ta
da esas "m esele"
ve onun
sorgulaması, buralara özgü saf bir aşk algısı
üzerinden yapılıyor. Romanın asıl kahramanı
da yine İstanbul... Fakat Orhan Pamuk bu kez
İstanbul'u, sanki çok daha sıcak ve samimi
duygularla
kucaklıyor.
Adeta,bu
karmaşık,
ama bir o kadar da derin ve büyülü şehri, artık
tadır.
bütünüyle kucaklamak, onun bütün taraflarıy
Elbette ana meselesini, Doğu-Batı ara
la uzlaşmak istiyor, okuyucusunu da uzlaştır
lığında yaşanan kim lik problemleri ve anlam
mak.
arayışları oluşturuyor. Pamuk, bu meseleyi,
yoğlu ya da Çukurcum a değil, Fatih'ten Tarla-
Cevdet Bey ve Oğulları, Sessiz Ev gibi romanla
başı'na,
rında Türkiye'nin iç tarihi bakım ından inceli-
Gültepe'ye kadar pek çok semt giriyor bu kez
yor.Söz
Tanzim at'tan
yelpazeye. Aynı şekilde, yalnızca zenginleri ve
1980'lere kadar yapılan Batılılaşm a atılımları
entelektüelleri değil, yoksulları ve okuyama-
ve bunlara karşı geliştirilen düşünceler, çok
mışları, köylüleri, gecekonducuları, yoğurtçu
geniş bir yelpazede, farklı bakış açılarıyla ele
ları, bozacıları, ev hanımları, köşe dönücüleri,
alınıyor. Kara Kitap'ta ilave olarak, hayal ve
görmüşleri, görmemişleriyle bütün bir şehir
gerçek arasında bir çizgi üstündeki tedirgin
halkı soluk alıp veriyor Kafamda Bir Tuhaf-
sanatçıyı,
lık'ta.
konusu
rom anlarda
romanın merkezine yerleştiriyor.
Sadece Şişli, Nişantaşı, Cihangir, Be
Kadırga'dan Gazi M ahallesi'ne
ve
Beyaz Kale ve Benim Adım Kırmızı rom anların
da, Doğu-Batı karşılaştırması, bu defa fen ve
sanat alanlarında Avrupa-Osmanlı karşıtlığına
dönüşerek, daha farklı bir boyut kazanıyor.
Kar'da ise,
Kars'taki yerel tarih, başörtüsü
problemi, intiharlar, darbe konularıyla DoğuBatı problematiği bir kere daha, Türkiye için
14Orhan Pamuk'un edebi kişiliği ve romanları bi
limsel platformlarda çokça tartışılmıştır. Pamuk
romanlarına farklı bakış açıları ve değerlendirme
ler için bkz; Kara Kitap Üzerine Yazılar, Derleyen:
Nüket Esen, İst. , İletişim Yayınları, 1996. Orhan
Pam uk'un Edebî Dünyası, Hz. Nüket Esen- Engin
Kılıç, İst. , İletişim Yayınları, 2008. Kara Kitap'ın
Sırları, Orhan Pamuk'un Yazı ve Resimleriyle,
Hazırlayan: DarminHadzibegovic, İst. , YKY
Yayınları, 2013.
70
yenifikir
y il
6
saye
15
1. ROM ANIN OLAY ÖRGÜSÜ:
yapm ak üzere İstanbul'a gitmesi gerekm ekte
Kafamda Bir Tuhaflık, boza ve yoğurt
dir. Mustafa Karataş ile ağabeyi Hasan Aktaş,
satıcısı Mevlut Karataş'ın hayatı çevresinde
İstanbul'a bu geliş-gidişleri sırasında Kültepe
1950'lerden itibaren kuvvetli bir değişime ve
denilen ücra tepede arazi çevirmiş, kendi ge
dönüşüme uğrayan İstanbul'un anlatıldığı bir
cekondularını bile yapmışlardır. Mustafa Kara
roman. Y azarı,eserini şöyle özetliyor:
taş için İstanbul, para kazanmak için kışın
"Bu, boza ve yoğurt satıcısı Mevlut
gidilen, yazın da dönülen bir yerdir. Ağabeyi
Karataş'ın hayatının ve hayallerinin hikâyesi.
Hasan Aktaş ise, giderek istikbalini İstanbul'da
Mevlüt, Asya'nın en batısında bir yerde, puslu
görmeye başlamış, kardeşinin yardım ıyla kar-
bir göle uzaktan bakan yoksul bir Orta Anado
şıdakiDuttepe'debir gecekondu daha yüksel
lu köyünde 1957'de doğdu. On iki yaşınday
tince de karısını ve iki oğlunu temelli olarak
ken İstanbul'a geldi ve ondan sonra hep orada,
yanına almıştır.
dünyanın başkentinde yaşadı. Yirmi beş ya
Mevlut, amcasının oğulları Korkut ve
şındayken köyünden bir kız kaçırdı, tuhaf bir
şey oldu, bu bütün hayatını belirledi. İstan
bul'a döndü, evlendi, iki kızı oldu. Yoğurtçu
luk, dondurmacılık, pilavcılık, garsonluk gibi
çeşit çeşit işte hiç durm amasına çalıştı. Am a
akşamları İstanbul sokaklarında boza satmayı
Süleyman gibi, okulu bitirir bitirmez İstanbul'a
gideceği hayalleri içindeyken, bir yıl boyunca
köyde çobanlık yapmak zorunda kalmıştır.
Çünkü babası kendince sebeplerle, belki de
kaprislerle
onugötürmemiştir.
Götürdükten
ve tuhaf hayaller kurmayı hiçbir zaman b ı
sonrası ise, Mevlut için tek odalı bir gecekon
rakm adı." (Kafamda bir Tuhaflık, s. 15
duya sıkışmış yalnız bir hayattır. Gündüz oku
Sözü edilen A sya'nın en batısındaki
la gitmekte, gece babasıyla boza veya yoğurt
yer; Konya'nın Beyşehir ilçesinin Cennetpınar
satmaktadır. Böyle böyle, İstanbul'a gelişinin
Köyü'dür, Puslu göl ise Akşehir. Yazar, kah
üzerinden yaklaşık on yıl geçecek; Mevlut, lise
ramanı M evlut'u, uzun boylu, sağlam, ama
son sınıfa kadar güç bela gelecek, ancak,
zayıf yapılı, iyi görünüşlü bir kişi olarak
diploma almayı bir türlü başaramayacaktır.
tanıtıyor. Onun, kadınlarda şefkat uyandıran
Amcasının oğlu Korkut'un Mecidiyeköy'deki
çocuksuyüzünü ise, en temel özelliği olarak
düğününe gitmesiyle de yaşantısı tamamen
okuyucuya sunuyor. Kumral saçlı, dikkatli
bakışlı kahramanının ikinci önemli hususiyeti;
bu çocuksu yüzü sayesinde kırkından sonra
bile kadınlar tarafından güzel bulunmasıdır.
Yazar, saflık derecesinde bir iyimserliği de
yine M evlut'un farklılıkları arasında sayıyor.
M evlut'un kız kaçırmasından sonra
başına geldiği bildirilen "tuhaf şey" ise, rom a
nın vak'alar zincirinin ana halkasını oluşturu
değişecektir. Çünkü düğünde gelinin küçük
kızkardeşlerinden biriyle bir an göz göze gel
miş, yaman bir aşka tutulmuştur. Üç yıl adını
bile bilmediği bu genç kıza duygulu mektuplar
yazacak, sonunda, am casının küçük oğlu Sü
leym an'ın aracılığı ve yardım cılığıyla onu,
kendilerine komşu Gümüşdere Köyü'ndeki
evlerinden bir gece vakti, kaçıracaktır. Ne var
ki, karanlıkta yüzünü görmeden kaçırdığı genç
kız, yıllardır gözlerine övgüler düzdüğü düş
yor.
Şimdi özete yazarın bıraktığı yerden
biz devam edelim. Mevlut, Atiye-M ustafa Ka-
lerindeki sevgili değildir.Süleym an'ın oyunu
na gelmiş;yüzlerce aşk mektubu yazdığı güzel
rataş çiftinin ikisi kız, üç çocuğunun en küçü
Samiha
ğüdür. Köyde, doğru dürüst arazileri olmadığı
Olan "tuhaf şey" işte budur.Yine de bozuntuya
için, geçimleri hiç de kolay değildir. Bu yüz
vermeyecek, olup biteni kader deyip kabulle
den, babasının, aile bütçesini denkleştirebil-
necektir Mevlut. Genç kız da, kaçtığı adamda
mek için, kış aylarında boza ve yoğurt satıcılığı
yerine,
ablası
Rayiha'yıkaçırmıştır.
bir sükût-ı hayal yarattığını hissedecek, ama
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
71
bunun pek üzerinde durmayacaktır, daha doğ
günlerde Rayiha'ya duyduğu sıcaklık artacak,
rusu, içinde bulunduğu şartlar içinde, dura
giderek onu çok sevecektir.
mayacaktır. Esasen, adına yazılmış m ektupla
rın m uhatabının kendisi değil küçük kız kar
Önce Tarlabaşı'nda küçücük bir daire
deşinin olabileceği, tabiatıyla aklının ucundan
tutmuş, sonra da Rayiha'yı babası Boynueğri
bile geçmemiştir. Çünkü, her şey onun bilgisi
Abdurrahman Efendi'den istemiş, evlenmeleri
dışında gelişmiştir.
için müsaadesini almıştır. İstanbul'da yoğurt
lar, artık marketlerde satılmaktadır. Mevlut bu
Bu kasıtlı, fakat basit yanlışlığı "tuhaf"
yüzden gündüzleri başka işler deneyecek; bir
yapan M evlut'un pasif tepkisidir. Derin bir
süre sokak sokak dondurmacılık, bir süre de
sessizlik biçiminde beliren bu tepkiyi, bir tür
Kabataş'ta tavuk-pilavcılık yapacaktır. Bozacı
tepkisizlik ya da bilinçsizce uygulamaya ko
lık ise, gecelerinin vazgeçilmez işidir; Feriköy,
nulmuş bir "sabır" eylemi olarak nitelendir
Osmanbey, Taksim,
mek de mümkündür. İlk şaşkınlığı atlatmışlar,
başlıca uğrak yerleri... Çok yorulmaktadır,
istasyonda
başlamışlardır.
lâkinzaman geçtikçe daha çok sevdiği ve bağ
Müstakbel karı-kocanın birlikte geçirdikleri ilk
landığı akıllı karısıyla mutludur. H ayatının en
zamanlarıdır. Elbette bundan sonraki hayatları
güzel dönemi olarak sık sık anımsayacaktır bu
için belirleyici olacaktır. Mevlut, büfeden iki
ilk evlilik yıllarını. Çok geçmeden Fatm a adını
bayat açma almış, bunlardan birini verdiği
verdikleri bir kızları olmuş, onu, ikinci kızları
sırada Rayiha'nın yüzünde beliren "şükran
Fevziye takip etmiştir.
tren
beklemeye
Tarlabaşı, Karaköy
de
ifadesi"yle içinde yeni bir alanın açılmakta
olduğunu beli belirsiz hissetmiştir. Onun "bir
Bu sıralarda, M evlut'un ilk görüşte
suç işler gibi ağır ağır ve ihtiyatla açmasını
âşık olduğu ve unutamadığı gözlerine yıllarca
yem esi", kom partım anda m asum bir çocuk
övgü mektupları yazdığı Samiha, ablası Vedi-
gibi
bir
ha'nınyanında kalmaktadır. Herkes onun Sü
gülümsemeyle uyanması da içindeki yeni alanı
leym an'la evleneceğini düşünmektedir. Ama
biraz
daha genişletmiştir. Hele, kendisinin
o, beklenmedik bir şekilde başka bir gençle
soğuk ve mesafeli duruşunu fark ederek "Sen
kaçmış, başta ablaları olmak üzere herkesi
beni sevmiyorsun" diye ağlamaya başlaması
şaşırtmıştır. Kaçtığı genç ise, M evlut'un en
ve bunu uzun uzun sürdürmesi, Mevlut'u
yakın arkadaşı Ferhat'tan başkası değildir.
uyuyakalması,
uykusundan
tatlı
fazlasıyla etkilemiş, tavırlarından dolayı suçlu
Samiha böylece M evlut'u da müşkil bir vaziye
luk ve pişm anlık duymasına sebep olmuştur.
te sokmuştur. Sam iha'ya gönderdiği ilk mek
Bir vagonda başbaşa bu uzun yolculukları ona
tuplarına yardım eden, hatta birçoğunu bizzat
başka duygular da tattıracaktır. Rayiha bir ara
kendisi yazan arkadaşı Ferhat, bir anda bam
uyuyakalacak, başı omuzuna yaslanacak, Mev
başka bir kimliğin sahibi oluvermiştir. Görü
lut da bundan hem sorumluluk hem de içten
nüşte bacanağıdır, ama aslında, bütün gerçeği
içe mutluluk duyacaktır.
bile bile, sevdiği kadını kaçırmış hain rakibidir.
Mevlut uzun süre ne yapacağını, bu olay kar
Rayiha'nın özellikle samimi gülüm se
şısında nasıl tavır takınacağını bilemeyecektir.
yişinden, açık ve aydınlık yüzünden hoşlana
Bir yanda hiçbir şeyden haberi olmayan karısı
caktır Mevlut. İlkokulu bitirmiş genç kızın, çok
Rayiha vardır, bir tarafta, kendisine yazılmış
fazla zorlanmadan
kıyısındaki uzak
mektuplardan haberi olup olmadığı belli ol
ülkelerin adlarını sayabilmesinden de gurur
mayan baldızı Samiha, bir tarafta da, birlikte
duyacak, daha İstanbul'a varmadan ona sev
geçirdikleri
giyle
gülümsemeye
72
yenifikir
deniz
başlayacaktır.
y i l 6 saye
ıs
Sonraki
vakitleri
hep
memnuniyetlerle
hatırladığı sözde can ciğer arkadaşı Ferhat
kalmış olan Rayiha, çocuğunu ilkel yöntemler
vardır.
le düşürmeye kalkmış, kan kaybından can
vermiştir. Daha yaşam ının baharında, otuz
M evlut'un tuhaf evliliğinin müsebbibi
yaşındadır.
ve dolayısıyla büyük sırrının bir numaralı
tanığı Süleyman ise, çılgına dönmüştür. Bütün
Mevlut, iki kızıyla kala kalmıştır. O da
bu oyunu kendisinin olması için kurguladığı
henüz otuz sekiz yaşındadır. O kadar alışmış,
Samiha, ona değil başkasına yar olmuştur.
o kadar yaslanmıştır ki, Rayiha'sız kalmaya
Oysa Süleym an'ın planı Rayiha'nın M evlut'la
hiçbir şekilde hazır değildir. Lise yıllarından
evlenmesi ve sıranın çarçabuk Sam iha'ya gel
bir arkadaşının sayesinde bulduğu otopark
mesidir. Onun bu aşamada kendisini tercih
bekçiliğini sürdürmekteyken, Ferhat onu ken
edeceğinden zerre kadar bile şüphesi yoktur.
disine yardım cılık teklif edecek, Mevlut da
Ama olmamış, işler hiç de istediği gibi gitme
kızları için biraz daha para kazanabilmek adı
miştir. Aşkına karşılık bulamamayı bir türlü
na elektrik tahsildarlığı işine gerecektir. G er
içine sindiremeyen, yıllarca aramasına rağmen
çekten de kaçak elektrik kullanımının çok yay
kendisine münasip bir başka kısmet de bula
gın olduğu o yılların İstanbul'unda bu iş elini
mayan Süleyman, bu sancılı döneminde, yanık
ve cebini epeyce rahatlatacaktır.
aşk mektuplarınıSamiha yerine ablası Rayiha'yakendisinin yönlendirdiğini de M evlut'a
Epeyce bir zamandır tahsilatçılık işini
itiraf etmiştir. M evlut'u artık tedirgin günler
şahsi çıkarları içini kullanmış, fiyat kırmalar,
bekleyecektir. Her şeyin ortaya çıkmasının
göz yummalar ve şantajlarla çok para ve çevre
sonuçlarını kestirememekte, kafasından ara ara
kazanmış olan Ferhat, artık başka bir boyutta
geçen; "acaba güzel Samiha ile evlensem daha
mücadele etmektedir. Kaçak elektrik kullan
mı iyi olurdu" muzip düşüncesinden duyduğu
makta olduklarını söylemek üzere çaldığı bir
belli belirsiz hoşnutluktan da fena halde ürk
kapıda gördüğü genç kadına âşık olmuş, İs
mektedir.
tanbul kazan kendisi kepçe onu aramaya baş
lamıştır. Adının Selvihan olduğunu öğrendiği
Ferhat ile Samiha önceleri maddi zor
bu genç kadının aşkı sonunda Ferhat'ı canın
luklar çekse de sonraları refaha kavuşacaklar
dan etmiştir. Selvihan'ın birlikte olduğu Sür
dır. Ferhat hem çalışmış hem üniversiteyi b i
meneli Sam i'nin pavyonunu "çökertm ek" is
tirmiş, özel bir firmanın elektrik tahsildarlığı
terken öldürülmüştür.
işine girmiştir. M evlut'la da yeniden yakın
isimli bir
Böylece M evlut'la Samiha bir kere da
şarkıcısına tutulmuş, evlenmiş, iki
ha karşı karşıya geleceklerdir. Artık her ikisi
laşmışlardır.
pavyon
Süleyman,
Melahat
oğul sahibi olmuştur.
de duldur. İkisi de birbirleriyle ilgilidirler.
Özellikle Mevlut, ta en başa dönmüş olmanın
Hayat bütün aile için nispeten düzenli
heyecanını yaşamaktadır içten içe. Bir görüşte
bir akışa girmiş görünmektedir. Yalnızca, Mev
âşık olduğu ve uzun mektuplar yazdığı genç
lut'un iş durumundaki sıkıntıları ve arayışları
kadın şimdi ulaşabileceği ve dokunabileceği
hâlâ sürmektedir. İşlek bir büfenin yöneticili
yakınlıktadır. Üstelik kızları da, babalarının
ğinden elem anların kaçaklarına göz yumduğu
tam istediği gibi olmasa da, kendi yuvalarını
için kovulacak, Ferhat'la ortak açtıkları bozacı
kurmuşlardır. Büyük kızı Fatma teyzesiyle
dükkânını da çalıştıramayacaktır. Am a asıl
evlenmesine açık destek bile vermektedir.
yıkımı, ev hayatında, karısının beklenmedik
ölümüyle yaşayacaktır. Üçüncü kez hamile
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
j
73
İş hayatında da bir istikrar sağlamıştır.
İstanbul'da, 1950'lilerden itibaren baş gösteren
Bir süredir, artık bir işadamı ve siyasi bir figür
gecekondulaşmaya,
olan am casının oğlu Korkut'un ön ayak olu
seau'dan bir alıntıyla yeni bir yaklaşım geti
şuyla kurulan hemşeri derneğinin yöneticiliği
rilmektedir:
Jean
Jacques
Rous-
ni yapmaktadır. İlk göz ağrısıyla olası bir b ir
liktelik M evlut'a yıllardır meşgul eden "aca
b a . " sorusununcevabını da vermiş olacaktır.
"Bir parça araziyi ilk çeviren ve 'Burası
benim ' deyip kendisine inanacak kadar saf
insanlar bulabilen ilk kişi, sivil toplumun ger
Ve M evlut'la Samiha evlenmişler, Kül-
çek kurucusudur."
tepe'deki tek odalı gecekonduya taşınm ışlar
dır. M evlut'un ergenlik ve ilk gençlik yıllarının
Burada, şimdiye kadarki gecekondu ve
mekânı biraz tadilattan sonra oturulur hale
gecekonducu algısına bir itiraz olduğu çok
getirilmiştir. Samiha Ferhat'tan kalan dairele
a ç ık tır.Y a z a r,
rin kiralarını da almaktadır. Uzatmalı sevgili
konuda, hiçbir "toptancı ve küçüm seyici" ba
ler, gecekondularını kat karşılığı verip yeni
kışa itibar etmeyeceğini ilan etmektedir.
daha eserine başlarken, bu
dairelerine taşınınca daha da rahatlayacaklar,
fakat Mevlut kış geceleri boza satmayı yine de
bırakmayacaktır. Çünkü o sokakları sevmekte
Üçüncü epigraf, Kara Kitap'ın meşhur
köşe yazarı Celâl Salik'ten alınmıştır:
gerçek huzuru ancak sokaklarda bulmaktadır.
Şehre söylemek istediği son sözü de ona so
kaklar söyleyecektir. Bu, aynı zam anda kafası
nı yıllarca meşgul eden can alıcı sorunun da
cevabı olacaktır:
"Vatandaşlarım ızın şahsî görüşleriyle
resmî görüşleri
arasındaki
farkın
derinliği
devletimizin gücünün kanıtıdır."
Hemen her alana müdahil olmaya
"Ben bu âlemde en çok Râyiha'yı sev
çalışan otoriter yönetici zihniyetimiz, insanı
mızı sıradanlaştırırken, aynı zamanda samîmi-
dim."
yetsizleştirmiş ve ikiyüzlüleştirmiştir. Bu tes
pit, ikinci epigrafla birlikte değerlendirildiğin
de ise, denilebilir ki, yazar, okuyucuyu bir
tercihe zorlamaktadır. Yukarıdan inmecilik mi,
2. ROM ANIN YAPISI:
yoksa halkın, kimseden bir buyruk ve işaret
Kafamda Bir Tuhaflık, adını W illiam
W ordsw orth'un bir şiirinden almış görünüyor.
Yazar, takdim sayfasında üç epigrafa yer veri
yor. Bunlardan birincisiW ordsworth'un şiiri
dir. Sanki ettiği niyetle bulduğu kısmet arasın
da bir ömür tüketen M evlut Karataş'a ve ka
rarsız dünyasına ışık tutmaktadır:
almadan, kendi kendini idare etmesi mi? Ken
di çözümünü kendi bulması mı? Velev ki şeh
rin dört bir yanında plânsız programsız gece
kondular kurmak suretiyle olsun. Bu, Türki
ye'de gecekondulaşmayla başlayan sürecin, bir
tür sivilleşme ve örgütlenme hareketi olarak
da değerlendirilebileceği görüşü, oldukça yeni
ve bir o kadar da çarpıcıdır.
"Kafam da bir tuhaflık vardı,
İçimde de ne o zamana
Ne de o m ekâna aitm işim duygusu."
İkinci epigraf, romanın diğer ve belki
asıl kahramanı İstanbul için konulmuş gibidir.
74
y e n ifik ir
y il
6
saye
ıs
Yazar, hikâyesini anlatmaya da iki
epigrafla başlıyor. İlki Tanzimat devri edebi
yatçısı İbrahim Şinasi'nin meşhur Şâir Evlenme
pastişi yapılmış, kimisi hicvedilmiş, kimisi
si15 oyunundan bir cümledir:
araştırılmıştır.
Orhan
Pamuk,
M evlânâ'dan
Borges'e, Attar'dan Dante'ye, Şeyh Galib'den
"Büyük
dururken
küçüğü
kocaya
vermek pek âdet değildir."
James Joyce'a, postmodern romanlardan mes
nevilere uzanan geniş ve zengin bir mirastan
özgürce yararlanmıştır.
İkincisi; Beyşehir yöresinden bir halk
deyişidir:
Orhan Pamuk, Benim Adım Kırmızı' da
"Söylenecek yalan ağızda, akacak kan
damarda,
kaçacak
kız
konakta
durmaz."
bu kez resim sanatı üzerinden bir DoğuBatısorgulamasına girişmiştir. Yalnız bu defa,
okuyucuyu da tarihe, 1591 yılının İstanbul'una
Orhan Pamuk, postmodern edebiyat
götürmüş, saray nakkaşlarıngizemli dünyala
tekniklerine ilgi duymuş, özellikle Kara K i
rına konuk etm iştir.Kadim metinler yerine de,
ta p ta n itibaren parodiden üstkurm acaya ve
Doğu resmi ile Batı resmini karşı karş ıya
m etinlerarasılığa, bu akımın öne çıkan yön
koymuştur.
temlerini bilinçli bir şekilde kullanmıştır. Y al
nız, bu noktada, çarpıcı bir dönüş gerçekleş
tirmiş; Doğu'ya, Doğu edebiyatlarına da yö
nelmiştir. Doğu'nun zengin anlatı geleneğiyle
Batı'nın yeni tekniklerini buluşturm ak gibi zor
bir işe soyunmuş, üstesinden de gelmiştir.
Kara Kitap, Binbir Gece M asalları'nın,
Mantıku't-Tayr'ın, M esn ev in in ve Hüsn ü Aşk'ın
mucizevibir sentezi gibi ortaya çıkmıştır. Hem,
her biriyle ayrı ayrı ilişkiler kurmakta, hem de,
hiçbirisi değil, sadece kendisi olmayı başar
maktadır. Eser, aynı zamanda, Türk-Osmanlıİslam
kültür
ve
edebiyatının
bu
kadim
hikâyelerini, Batı edebiyatının bazı modern ve
deneysel
dışavurumlarıyla
da cesurca yan
yana getirmiştir. Kara Kitap, bu yanıyla, birbirleriyle alakasız gözüken Batı edebiyatı anlatı
ve yöntemleriyle geleneksel Doğu masal ve
hikâyeleri arasında aslında yüksek ve aşılmaz
duvarlar olmadığının da kanıtlı gibidir.
Coğrafya ve kültür açısından olduğu
kadar, zam anları ve m ekânlarıyla da farklılık
ve çeşitlilik arz eden sayısız edebi metin
göndermeleriyle roman gerçekten başdöndürücüdür. Kimisi yeniden yazılmış, kimisi başka
şekillere sokulmuş, kimisinin parodisi veya
15 İbrahim Şinasi Efendi, Şâir Evlenmesi,
1859.
2.1. Parodik Göndermeleri:
Kafamda Bir Tuhaflıkda birçok eserin
parodisi niteliğindedir. İlk olarak da ŞâirEvlenmesi'nin. Yazar, romanın başına koymuş
olduğu epigrafla, bunu peşin peşin, kendisi
haber vermiştir.
2.1.1. Şair Evlenmesi'ne:
Türk tiyatrosunun basılm ış ilk metni
olan ŞâirEvlenm esi'ndeŞâir M üştak Bey'e, sev
diği Kumru H anım yerine, onun çirkin ve yaşlı
ablası nikâhlanmıştır. M üştak Bey gerdek ge
cesi işin farkına varmış ve çılgına dönmüştür.
Neticede, arkadaşı Hikmet Efendi imdadına
yetişmiş, nikâhı kıyan mahalle imamı Ebullaklakaya'ya gizlice bir miktar para
vererek
yanlışı düzelttirmiştir. İm am durumu, kitaba
şöyle uydurmuştur:
"M üştak Bey büyük kızla nikâhlanmış
tır, amayaşça değil boyca büyük kızla. Yani,
Kumru Hanım la."
Orhan Pamuk, oyun oynamayı çokça
ve çocukça sevmektedir. Belki de postmodern
tercihlerinin altında da bu oyun sevgisi yat
maktadır. ŞâirEvlenm esini okurken birçoğu
muzun aklına hiç gelmemişse de bazılarımız
herhalde "A caba M üştak Bey Kumru H anım
n if ik ir
y il 6
saye
15
i
75
yerine çirkin ablasıyla evlenmiş olsa ne olur
KISM ET'iydi ve ona saygılı olmalıydı. "(KBT,
du?" diye içten içe düşünmüştür. Şinasi, eseri
s. 390-391)
ni tek perdede bıraktığı için Müştak Bey'in
Kumru H anım 'la mutlu olup olmadığını da
"Kim e niyet kime kısm et" atasözüne
bir çözümleme denemesi olarak da nitelendiri
bilmiyoruz.
lebilecek bu satırlarda belirginleşen; açık bir
Mevlut Karataş'ın bir görüşte âşık ol
kadercilik
anlayışıdır.
İnsan kalbiyle niyet
duğu Samiha yerine ablası Rayiha ile evlenm e
etmeli, bunu diliyle ifade etmeli, nihayetinde
si, Şinasi'nin oyununun, yeni bir çağda, yeni
ise, kısmetine çıkana razı olmalı; kendisine
bir coğrafyada adeta yeniden yazılm ış hali
rağmen olana bitene tevekkül göstermelidir.
gibidir. Fakat Orhan Pamuk, burada bırakm a
Oysa Şinasi,Şair E vlenm esini yazarken Aydın
mış, sanki Şinasi'nin yazm adıklarını da yaz
lanma Felsefesinin mutlak etkisindedir. Üs
mayı, hikâyenin bütün boşluklarını doldurma
tündeki gelenek gömleğini çıkarmaya çalışır
yı amaçlamıştır. Güzel kardeşe niyet edip çir
ken, yüreğinin hizmetinden çıkmış, aklının
kince ablayı kısmet deyip bağrına basm ış Mev
hizmetine girmiş, kavrayabildiğince yepyeni
lut, böylece, M üştak Bey'den farklı davr anıla
bilgilerin ve algıların peşine düşmüştür. O
bileceğini, bunun hep zannedilegeldiği gibi, o
kadar ki, ünlü M ünâcaât şirinde yaratıcının
kadar da kötü olm ayabileceğini,sıra dışı yaşa
varlığını bile aklının tanıklığına bırakm ıştır.16
m ıyla kanıtlamıştır. Hattabunun, daha iyi bile
Öyleyse, kasıtlı ya da kasıtsız olarak
o la b ile c e ğ in i.
bir yanlışlığı "hayırlısı böyleymiş" diye kabul
Orhan Pam uk'un bu şekilde, bir yol
lenmekle asla kabullenmemek arasında, bazan,
daha var yürünecek diyerek yeni bir yönelişe
Doğu ve Batı kültürleri arasındaki derin uçu
girmesi, basit bir boşluk doldurma eylemi
rumlar kadar farklılıklar oluşabilmektedir.
değildir. Evet, "yanlış düzeltilmemiş olsaydı
M üştak Bey ne yapardı ki?" çocukça sorusu
Kafamda Bir Tuhaflık'ta yürüdüğü yol
nun izi sürülmüş, bir oyun oynanmış, ciddi
itibariyle Orhan Pamuk'un, yeniden kadim
ciddi cevaplar verilmiştir belki, fakat yazarın
geleneğin
ayrıca söyledikleri, altını çize çize vurguladık
denediğini söylemek hiç de yanlış olmayacak
ları da vardır:
tır. Zira,romanın genel söyleminde; insan, yeri
"tevekkül
göm leği"ni
giymeyi
geldiğinde rasyonaliteyi bir kenara bırakabil" .a n ıla r ıy la birlikte hafızasının uzak
meli, kaderine razı olabilmeli, zamana ve yü-
köşelerine ittiği KISMET, gece yürüyüşlerinde
reğineinanabilmelidir cümleleriapaçık seçile
M evlut'a eşlik etti. Ağaçların yaprakları, keli
bilmektedir.
meleri söyleyerek kıpırdandılar. Kalbin niye
tiyle dilin niyeti arasındaki köprü KISMET idi
2.1.2. Hazreti Yakup Kıssası'na:
elbette: İnsan her şeye niyet edebilir, başka
Kafamda Bir Tuhaflık, iki kız kardeşle
niyetler dile getirebilir, kısmeti bu ikisini bir-
evliliği içeren genel konusuyla aslında, çok
leştirebilirdi. Şimdi çöplere konm aya çalışan
daha eski, Yakup Peygambere kadar uzanan
şu martı bile önce bir şeye niyet ediyor, gak
bir geçmişe de gönderme yapmaktadır. H azre
gak diyerek bunu kendi kendine dillendiriyor,
ti Yakup dayısının iki kızından küçüğü Rahel'e
ama kalbinin niyetiyle dilinin niyeti ancak
âşık olmuş, evlenmek istemiştir. Dayısı ise,
rüzgâr, rastlantı, zaman gibi, KISM ET'e bağlı
şeyler sayesinde gerçekleşiyordu. Rayiha ile
mutluluğu
M evlut'un
hayatındaki
büyük
16Münacaat'ınonbirinci beyti:
Vahdet-i zâtına aklımca şahâdet lâzım
Cân u gönlümle münâcât ü ibâdet lâzım.
76
yenifikir
y i l 6 saye ıs
bunun ancak, yedi yıl kendisi için karın toklu
me gayesi gütsün, üst-m etin tarafından değiş
ğuna çalışırsa mümkün olabileceğini belirtm iş
tirilmesi olgusu ise, "parodik dönüşüm" adını
tir. Hazreti Yakup'un kabul etm ekten başka
taşımaktadır. Buna göre, parodinin alt ve üst-
çaresi yoktur. Sonunda yedi yıl geçmiş evlilik
metinleri arasında "oyunlu" bir ilişki söz ko-
zamanı gelmiştir. Ne var ki, Yakup'u bir sürp
nusudur.18
riz beklemektedir. Dayısı bir şölen verm iş ve
gelin olarak büyük kızı Lea'yı göndermiştir.
Kafamda Bir Tuhaflık, yazarın yerel ola
Yakup geceyi birlikte geçirdiği kızın Rahel
rak Şair E vlenm esini evrensel olarak Hazreti
olmadığını ancak sabahleyin anlayacak, dayı
Yakup Kıssası'nı alt metin olarak kullandığıpa-
sına neden böyle yaptığını sorduğunda, ablası
rodik bir üst-metin görünümündedir ve ger
varken küçük kardeşin evlenemeyeceği ceva
çekten işlenen orijinal temayla oyunlu bir ilişki
bını alacaktır. Ama Yakup da aşkından vaz
içeresindedir. Eseri bu özelliğiyle spesifik ola
geçmeyecek, yedi yıl daha çalışıp Rahel'lede
rak Şair Evlenm esinin genel olarak kadim H az
evlenmeyi başaracaktır.
reti Yakup Kıssası' nın parodileri olarak değer
lendirmek de yanlış olmayacaktır.
Orhan Pam uk'un, bu kutsal ve yaygın
Parodinin genel olarak eleştirel bir tür
öyküyü de özellikle çağrıştırmak istediği mu
olduğu ve çoğu parodinin satir özelliği taşıdı-
hakkaktır. 17Bir dünya yazarı sıfatıyla onun,
ğıgöz önünde tutulduğunda Kafamda Bir Tuhaf-
insana dair kök bir temayı işlediğinin, bunun
lıkromanı, bir boyut daha kazanmaktadır. Bu
da evrensel bir genişliğinin bulunduğunun
durumda soru şudur: Yazar neyi eleştirm ekte
farkında olduğu, rahatlıkla düşünülmelidir.
dir? Sözkonusu metinleri mi, konuları mı, top
lumsal algıları mı?
Parodiyi, kısaca, "daha önceye ait bir
metni, yeni bir metinle komik etkisi yaratacak
Bakhtin iki tür parodiden söz etm ek
çerçeveye koymak"
tedir. Bunlardan birincisi "dışadönük" edebî
olarak tanımlayabiliriz. Denilebilir ki; yazar,
parodidir ve "hedef m etne" yönelik bir "saldı
parodisini yapacağı metni bir "tez" olarak
r ı y ı içinde barındırmaktadır. İkinci tür par o-
görmekte ve ona kendi "antitez"iyle yaklaş
dide ise, parodi edilen söylemle bir tür "daya
maktadır. Bu durumda, parodi bir "sentez"
nışma hâli" söz konusudur. Burada amaç, alt
olarak "yeniden yorum lam a" ve buna bağlı bir
metni çarpıtmak ve yıkm aktan ziyade, söyle
"fikir değiştirme faaliyeti"dir. Ancak söz ko
mini geliştirmek ve zenginleştirmek, daha da
nusu sentezin hiçbir zaman tam olmayacağını
anlaşılır kılm aktır.19 Ama, hemen belirtmek
unutmamak lazımdır. İki metin ya da dünya
gerekir ki, bu tür parodik yapılarda da eleştirel
görüşü arasındaki fark "kom ik bir uyum suz
nitelik
luk" hâlinde hep ortada olacaktır.
Orhan Pamuk, Kafamda Bir T u h aflıkta sanki bu
biçimde, uyumsuz bir
büsbütün
ortadan
kalkmamaktadır.
ikinci türü örneklemiştir. Odağı doğrudan
Başka bir söyleyişle, parodi, bir "üst-
doğruya alt metnin kendisi değil, söylemidir.
m etin" (hypertext) ile bir "alt-m etin"den (hy-
Bu hem spesifik hem evrensel söylemi, başka
potext) oluşan bir türdür. "A lt-m etin" parodi
yerde, başka zam andayeniden ele almış, yeni
nin konu edindiği orijinal metni gösterirken,
"üst-m etin", altmetnin maruz kaldığı değişik
likleri ifade etmektedir. Alt-m etne ilişkin un
18Ayrıntı için bkz; Oğuz Cebeci, Komik EdebiTürler; Parodi, Satir ve İroni, Ist.,Ithaki, 2008, s. 82-83.
surların, ister bir hesaplaşma, ister bir geliştir-
Uygulamalı bir çalışma örneği için bkz; Ali Budak,
Ziya Paşa'nın İroni ve Parodi Şaheseri Za-
17 Metin Celal,
fernâm e, Çağdaş Kuram larla Bir Satir Analizi, İst.
, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2013.
"Kafamda Bir Tuhaflık",
Cum huriyet Kitap Eki, 14 Ocak 2015.
19 Cebeci, a.g.e. , s. 99-100.
n if ik ir
y il 6
saye
15
i
11
den işlemiş, yeniden yorumlamıştır. Eleştirisi
"M u stafa Efendi. Biliyorum, benden
ni de, Şinasi gibi o da, kadim söylemi zerre
gizli amcanlara gidiyorsun, Hasan Amcanın
miktar
bakkal dükkânına gidip gazete katlıyorsun,
değiştiremeyen
ve
dönüştüremeyen
insanımıza ve toplum umuza ve şartlarımıza
sofralarına oturup yemek yiyorsun, Süleyman
yöneltmiştir. Bunun ipucunu daha romanına
ile oynuyorsun, ama unutma, onlar bizim hak
Beyşehir'in İmrenler yöresinden bir halk deyişi
kımızı yediler, diye uyarırdım Mevlut'u. . "
epigrafıyla başlamak suretiyle vermiştir.
(KBT, 59)
2.1.3. Tanzimat Edebiyatı'na,
"Süleym an. Doğru değil: Mevlut bu
Kafamda Bir Tuhaflık, daha geniş bir
inşaatın, M ustafa Amca İstanbul'da kazandığı
açıdan bakıldığında ve "m etin odaklı" olarak
parayı İstanbul'da bırakm ayıp geriye köye
incelendiğinde, adeta bütün bir Tanzimat ede
götürdüğü için yarım kaldığını biliyor. Geçen
biyatının parodisi gibidir. Karşımızda, daha ilk
sene ise, bu sefer ben ve ağabeyim evi yapar
sayfalardan
ken Mustafa Am ca bizimle olsun çok istedik
itibaren,
sanki
AhmedMidhat
Efendi vardır ve konuşmasını yüzyıl önce b ı
biz, amcamın h u y su z lu ğ u n d a n ." (KBT, 62)
raktığı yerden devam ettirmektedir:
2.1.4. Selvi Boylum Al Yazmalım'a:
"Kahram anım ız Mevlut uzun boylu,
Nihayet, Kafamda Bir Tuhaflık, Cengiz
sağlam ama zayıf yapılı, iyi görünümlüydü."
Aytm atoVun ünlü eseri Selvi Boylum A l Yazma
(KBT, s.15)
lım' ını da kuvvetle anıştırmaktadır. Hem vefalı
son cümlesiyle, hem de birinci ağızdan anla
" .M e v lu t'u n bu iki temel özelliğini
tımlara yer veren bu kurgusuyla. Aytm atov da
hikâyemizin anlaşılması için arada bir okurla
hikâyeye kendisi başlamış, devamını, iki rakip
rıma hatırlatacağım ." (KBT, 15)
karakter İlyas ve Baytem ir'in ağızlarından ve
açılarından aktarım larla getirmiştir. Selvi Boy
"Kahram anım ızın hayatını ve hayalle
lum A l Yazmalım'dada genç bir şoför olan İlyas
rini daha iyi anlatabilmek için hikâyesinin
ilk görüşte Aysel'e âşık olmuş ve kaçırmıştır.
ortasından bir yerden başlayacak, önce Mev
Ne ki, bir çocukları da olmasına rağmen, İl-
lut'un 1982 H aziran'ında (Konya'nın Beyşehir
yas'ın işiyle ilgili hırsı ve manasız gururu yü
kazasına bağlı) komşu Gümüşdere köyünden
zünden evlilikleri üzerine gölgeler düşmeye
kız kaçırmasını anlatacağım ."(KBT, 15)
başlamış; araya bir başka kadın da girince A y
sel oğlunu da alarak evi terk etmiştir. Sonra
Postmodern anlatının da kullandığı bir
teknikle, hikâyesi ile kendisini ayıran yazar,
koyduğu bu mesafeyi, tıpkı Brecht gibi, sık sık
okuyucunun da dikkatine sunmuş, yer yer
gözlerinin içine
sokmuştur.
Zaten,
roman,
hayatına Baytemir girmiştir. Baytemir İlyas
kadar genç de yakışıklık da değildir. Ama
bitmez tükenmez bir iyilik, sevgi ve hoşgörüy
le hem ona hem oğluna sahip çıkmıştır. Ve bir
gün, Baytem ir eve yolda kaza geçirmiş bir
bütün karakterlerin birinci şahıs kipiyle tek tek
gençle dönmüştür. Aysel büyük şaşkınlık ge
konuşmaları ve olayları sıcağı sıcağına kendi
çirmiştir, çünkü bu genç terk ettiğikocası İl-
açılarından irdelemeleriyle bir tür tiyatro met
yas'ın ta kendisidir.
ni niteliği de taşımaktadır. Yazar bu tercihiyle
de, zannımca, Tanzim at devrinin oynanmak
İlyas oğlu ve Aysel'e karşı yapmış ol
için değil okunmak için yazılm ış tiyatro eserle
duğu hataların yarattığı pişm anlık duyguları
rine içtenlikli ve sevecen göndermelerde bu
içerisindedir.
lunmaktadır.
karşı da m innettarlık hisleriyle doludur. İyileş
78
yenifikir
y il
6
saye
ıs
Hayatını
kurtaran Baytem ir'e
tikten sonra da eve sık sık gelmeye başlamıştır.
siyaset algısında olsun bir haylibölmüş, parça
Önceleri hiçbir şeyden haberi olmayan Bayte
lamış, başkalaştırmış, çeşitlendirmiştir.
mir sonraları durumu öğrenmiş, ama konu
munu hiç değiştirmemiştir. A ysel'in de İlyas'a
Denilebilir ki, asıl anlatılmak istenilen
olan aşkının bitmediğini anlamıştır. Aysel kimi
İstanbul'un kendine özgü bu akıl almaz meta
tercih edecektir? Bu arada, İlyas, hergün oğlu
morfozudur.
nu
habersizce
onun arkasında dev bir siluet olarak konum la
görmektedir. Sonunda da Sam et'i kaçıracaktır.
nan bir diğer kahramanı İstanbul'dur. Amaiki-
Fakat Samet, babasını istem eyecek tercihini
sinin hikâyeleri öyle içiçe geçmiştir ki, bu deği
Baytem ir'den yana koyacaktır. Aynı şekilde
şim ve dönüşüm sürecinde özdeşleşmişler;
Aysel
ÇünküAtıf
şehir ve insan olarak bütünleşmişlerdir. Artık,
perde yorumunda
M evlut'un hikâyesi İstanbul'un, İstanbul'un
özetlendiği gibi, "Sevgi emektir, sevgi güven
hikâyesi M evlut'un hikâyesi olmuştur. Adeta,
dir, sevgi fedakârlıktır."
her şeyi birlikte ve her şeyi birbirlerinde yaşa
Aysel'den
ve
Baytem ir'den
de Baytem ir'i
Yılm az'ın
seçecektir.
harika beyaz
Romanın,
M evlut'la
birlikte,
mışlardır.
Orhan Pamuk da neredeyse bütün öm
rünü Rayiha mı Samiha mı kararsızlıkları ve
Kafamda Bir Tuhaflık, bu içeriğiyle özel
tedirginlikleri içerisinde kafasında bir tuhaflık
likle dikkate değerdir ve ayrıca özel bir derin
la geçirmiş olan M evlut'a söylettiği; "Ben bu
lik arz etmektedir.
âlemde en çok Râyiha'yı sevdim" cümlesiyle
Aytm atov'un vardığı noktaya ulaşmıştır. Mev
3.1. Tasavvufta İnsan ve Şehir:
lut'a emeği ve güveni Rayiha vermiş, saf ve
İnsanı ve şehri bir arada düşünmek ve
içten sevgisini sessiz fedakârlıklarıyla Rayiha
ele almak, tasavvufi edebiyat geleneğim izin de
taçlandırmıştır.
önemli dışavurumları arasındadır. Yunus Em
re bir şiirinde, insanın vücudunu, içinde ulu
bir sultanın yaşadığı, her kapısında yüz bin
çerinin nöbet tuttuğu ulu bir şehre benzetm iş
3. ROM ANIN İÇERİK ANALİZİ:
tir:
Bu vücûdum şehrine bir dem giresümgelür
Kafamda Bir Tuhaflık, bir ailenin tarihi
İçindeki sultânunyüzingöresümgelür.20
çerçevesinde yaşanan bir aşkı sorgularken,
Yunus Emre, başka bir şiirinde ise, bu
arka planda geniş ve sürekli değişen bir fon
muazzam vücûdşehri biraz daha belirginleş-
olarak İstanbul'u kullanmaktadır. Konu, İstan
tirmiştir:
bul'un sadece fiziki değişimi ve dönüşümü
Alnumı ay bilürem bu gözlerümi yılduz
değildir. Yeni insanlarıyla birlikte şehir yeni
Bu vücûdum şehrinde buçuk pûllukassum-
bir ruh ve kültür de edinmekte, bu da, tıpkı
yok.21
dünle bugünün binaları, camileri, mezarları,
Yunus Em re'ye göre, Yaratan, dışarıda
çeşmeleri arasında olduğu gibi, insanlarının
değil, içeride, insanın içinde aranmalıdır. İnsa
değer yargıları ve yaşam a biçimleri arasında
nın içinde bir ben daha vardır ve o ben, Yaratı
da derin uyum suzluklar ve uçurumlar meyda
cının da mekânı olan gönlün ta kendisidir:
na getirmektedir. Elli-altmış yıldaşehir, plansız
Gönül Çalab'un tahtı Çalabgönüle baktı
programsız uçsuz bucaksız büyüklükler ger
İki cihan bedbahtı kim gönül yıkar ise.22
çekleştirirken, insanlarını da, ekonomi algısın
da olsun, din ve m aneviyat algısında olsun,
20 Azmi Bilgin, Yunus Emre Hayatı ve Sanatı, İst. ,
Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2013, s. 96.
21 Bilgin, a.g.e. , s. 121
n if ik ir
y il 6
saye ıs
i
79
İnsan bedenden ve ruhtan oluşmuştur.
Bedenimiz
maddi
dünyamıza,
ruhu
terbiyeden geçirecek, gönül şehrine yakışır bir
olgunluğa ulaştıracaktır.23
muz/canımız da manevi dünyamıza dönüktür.
Yunus'un muhkem ve m uazzam şehrinin de
3.2. Romanda Şehir ve İnsan:
insanın mânâ tarafı, daha doğrusu onun özü
durumundaki
olduğuanlaşılmaktadır.
şılık Orhan Pam uk'un şimdiye kadar İstan
Tasavvufi söylem içinde gönlün, insanın ruhu
bul'u tüm coğrafyasıyla ve tüm yaşayanlarıyla
ve bedeni arasında bir köprü gibi algılanmış
yansıtamadığı görüşü yaygındır. Gerçekten
olduğunu söylemek de pekâlâ mümkündür.
daha çok Nişantaşı ve çevresiyle Cihangir ve
Buna göre, insan, iki dünyası arasındaki mü
Beyoğlu'nu, varlıklı insanlar ve entelektüelle
nasebeti
rin oyunculuklarında, başlıca mekânlar olarak
onun
gönül
Bir "İstanbul rom ancısı" olm asına kar
vasıtasıyla
kurabilmektedir.
Gönül her iki tarafın da ortak alanıdır. Gönlün
sahnelemiştir. Kafamda Bir Tuhaflık ise, İstan
şehre benzetilmesi işte bu algının ortaya çıkar
bul'un
dığı bir sonuçtur. Şehirler de bu tür ortak
"Kültepe" ve "D uttepe"de geçmektedir. Orhan
mekânlar değil midir? İnsanların birbirlerini
Pam uk'un tariflerinden ve tasvirlerinden bu
görüp tanıdıkları, iyi-kötü ilişkiler kurdukları,
semtlerin bugünkü "G ültepe" ve
yaşamayı öğrendikleri... Kalp ya da gönül,
pe" oldukları anlaşılmaktadır. Romanda bu
merkezîliği, düzeni, sistemi, sevk ve idaresi,
ikisi dışındaki bütün semtler hem adlarıyla
maddî ve manevî dokusu, halden hale geçişe
hem konum larıyla gerçeğe uygundur. Yazar,
imkân veren daim a yenilenen varlığıyla şehre
bu semtleri de, belli ki, gecekondulaşmayı
benzetilmiştir.
dikkat çekici bir şekilde somutlaştırmak için
kurm aca
iki
gecekondu
mahallesi;
"Seyrante-
kurm aca adlarla eserine yerleştirmiştir. Doğal
Yunus Em re'den yüz küsur yıl sonra
olarak, Kültepe ve Duttepe'yi İstanbul'un dört
Hacı Bayram Velî'de şehir-insan metaforu bir
bir yanındaki gecekondulaşmanın tipik ve
kere daha karşım ıza çıkacaktır. Hacı Bayram
sembolik örnekleri olaraksunarken, başrolleri
Velî, insanı iki cihan arasında yaratılmış bir
de yoksullara verecektir.
şara, yani şehre benzetecektir:
Roman, kuvvetli bir gözlemin yanı sıra
Çalabım bir şâr yaratmış iki cihânâresinde
politik ve sosyolojik verilerle de İstanbul'un
Bakıcakdîdârgörinür ol şârınkenâresinde.
yakın tarihini gözler önüne sererken, bir taraf
Hacı Bayram Velî, baştan sona bir bü
tan da şehrin kazanm aya başladığı ruhu ve
tünlük arz eden şiirinin;
manayı tanımlama çabasındadır. Yazar, İstan
Nâgihân ol şâra vardım ol şârı yapılır gördüm
bul'un yeni kültür değerlerini, eserinparalel
Ben dahi bile yapıldım taş u toprak arasında.
kahramanı M evlut'un kişiliği üzerinden yan
M ısralarında ise sanki bir dervişin seyr
sıtmakta ve sorgulamaktadır. Burada da bir
ü sülûkunu anlatmıştır. İnsan, içindeki asıl
insan-mekân ilişkilendirmesi
beni keşfettiği ve onun nasıl bir ustalıkla inşa
Özellikle Hacı Bayram Velî'nin son beyitinde
edildiğini fark ettiği zaman, maddi varlığıyla
ifadesini bulan insanın şehirle birlikte "yapıl-
da bir oluşum süreci yaşayacaktır. M anaya
m a"sı durumu, adeta Kafamda Bir Tuhaflık ro
sözkonusudur.
uyum sağlamak adına kendisini taş taş yapa
cak, m eydana getirecektir. Yani nefsini sıkı bir
23Yunus Emre ve Hacı Bayram Veli'nin şiirle
rinde gönül şehri temasına dair bir inceleme
için bkz; Rıfat Araz, "Çalab'ın Tahtından
Gönül Ş e h r in e ." , Bizim Külliye, Ü ç Aylık
Kültür Sanat Dergisi, Haziran-TemmuzAğustos 2007, Sayı:32, Sayfa:69-74.
22Bilgin, a.g.e. , s. 164.
80
y e n if i k ir
y ilö s a y e is
manının ana fikrini oluşturmaktadır. İstan
Bu noktada bir itiraz cümlesi gelebile
bul'un elli-altmış yıllık değişim ve dönüşüm
cek, haklı da olabilecektir: Elbette, bir bozacı
sürecine paralel olarak Mevlut da büyümüş,
yaşadığı şehirle bu tür etkileşimler içerisine
gelişmiş ve oluşmuştur. Şehir kendisiyle birlik
girecektir. Ne var ki, Mevlut'un, değişen hayat
te onu ve kimliğini de inşa etmiştir. O şehir,
koşullarına karşın, ısrarla her gece sokaklara
şehir de o olmuştur:
çıkmaya devam etmesi, şehirle ilişkisinin sade
ce işiyle alakalı olmadığını göstermektedir. Bu
" Bazen hiçbir perdenin kıpırdamadı
ısrarın altında, büyük ölçüde, onun İstanbul'la
ğı, hiçbir perdenin açılmadığı sessiz sokakta
kendisi arasında kurduğu "benzeşm e" psiko
yürürken, bunun buralardan ilk geçişi oldu
lojisi yatmaktadır:
ğunu m antığıyla bilm esine rağmen, bu sokak
tan masallar kadar eski bir zamanda geçmiş
" Mevlut kafasının içindeki ışık ile ka
olduğunu hissediyor, şu anı bir hatırayı yaşar
ranlığın şehrin gece manzarasına benzediğini
gibi yaşam aktan zevk alıyor, 'Boo-zaa' diye
hissetti. Belki de bu yüzden, getirdiği para ne
bağırırken aslında kendi hatıralarına sesleni-
olursa olsun, kırkı yıldır geceleri şehrin sokak
yormuş gibi hissediyordu kendini." (KBT, 408)
larına boza satmak için çıkıyordu." (KBT; 462)
Mevlut bütün ruhhâllerini şehir üze
rinden algılamış ve yaşamıştır:
Bu patolojik de denilebilecek şehirinsan ilişkisi yahut bireyin yaşadığı şehre psi
kolojik bağlanış hali, zamanla, bütünleşmeye,
"Rayiha'nın ölüm ünden ve kızlarının
evlenmesinden sonra sanki İstanbul'un sokak
daha
doğrusu
ikisinin
"aynılaş-
ma" sınadönüşecektir:
ları daha uzamış, sonu gelm eyen karanlık ku
yulara dönüşmüştü. Bazen uzak bir mahallede,
"Şehrin sokaklarında geceleri gezmek
çok geç saatte zilini çalıp 'Boza' diye ilerlerken,
M evlut'a kendi kafasının içinde geziniyormuş
bu sokağa, bu mahalleye daha önce hiç gelm e
duygusu veriyordu. Bu yüzden duvarlarla,
diğini aklına getiriyor, Bu duygu da tuhaf,
reklamlarla, gölgelerle, karanlıkta seçemediği
korkutucu bir hatıraya, çocukluğunda, gençli
tuhaf ve esrarlı şeylerle konuşmak kendi ken
ğinde yasak bir yere girdiği zaman (köpekler
dine konuşmak gibi geliyordu ona." (KBT, 462)
havlarken) hissettiği az sonra yakalanacağı,
cezalandırılacağı, demek kendisinin kötü bir
Şehir ona hep sıcak ve ilgili davran
insan olduğu duygusuna açılıyordu." (KBT,
mıştır. Neredeyse bir ömür süresince geceler
407)
boyu "işaretler ve kelimeler" yollamıştır. Artık
Bir takım inanç değerlerini bile:
M evlut'un da gerçek ve ağır bir karşılık verme
zamanı gelmiştir. Konuşma sırası kendindedir.
"M evlut şehrin büyüyerek kendisin
Fakat şehre ne söyleyecektir? Bozayı içinden
den uzaklaşması ve karanlık sokakların so
geldiği için satmaktadır ve kıyamete kadar da
nunda evde kendisni bekleyen birisi olmaması
satmaya devam edecektir, ama, asıl söylemek
sonucunda A llah'a daha çok ihtiyaç duydu.
istediği bu değildir. İçinin derinliklerinden
Yalnız cumaları değil, içinden geldiği diğer
yükselip gelen ses, sankionun, hem kültürel
günlerde de, derneğe gitm eden önce Şişli Ca-
aidiyetinin keşfininve tescilinin, hem de olgun
m ii'nde ya da gelişigüzel başka camilerde na
laşma sürecinin tamamlanışının habercisidir.
maz kıldı." (KBT, 408)
Derviş, seyr ü sülûk yolculuğunda sona epeyce
yaklaşmıştır:
n if ik ir
y il
6
saye
15
i
sı
"Şehre söylemek, duvarlara yazm ak is
tediği şey şimdi aklına gelmişti işte. Bu hem
olgunlaşmasını anlatan gelişme, eğitim, olgun
laşma rom anlarıdır."24
resmi, hem şahsi görüşüydü; hem kalbinin
hem de dilinin niyetiydi: 'Ben bu âlemde en
Kafamda Bir Tuhaflık, işte, tam da böyle
çok Rayiha'yı sevdim,' dedi M evlut kendi
bir yürüyüşün ve bilgeleşme sürecinin roma
kendine." (KBT, 466)
nıdır.
Orhan Pam uk'un
gençliği
süresince
okuya okuya kendisini geliştirdiğini belirttiği
3.3.Romanın Merkezi:
Flaubert'inDuygusal Eğitim'i, Thomas M ann'ın
Orhan Pam uk'a göre, romanları diğer
Büyülü D a ğ ı gibi 'Bildungsrom anlar' serisin
anlatılanlardan ayıran şey, gizli bir merkezle
den bir eser m eydana getirmiştir. A m a altını
rinin olmasıdır. Okuyucunun okum a sırasında
çizmek adına bir kere daha vurgulamak gere
varlığına kuvvetle inandığı ve aram aya koyul
kirse, bunu sadece romancılığın teknik bir
duğu bu gizli merkez, kendisini hemen ele
gereği olarak yapmamıştır. Roman yazmak
vermez.
Rom anın kelime kelime izlenen yü
aslında, ona göre, " . B u dünyadaki yolculu
zeyinden uzakta, gerilerde bir yerde, görün
ğumuzun, yani şehirlerde, sokaklarda, evlerde
mez ve kolayca bulunmaz, neredeyse hareketli
ve odalarda ve doğada geçen hayatımızın da,
ve ele geçmeyen bir şeydir. A m a belirtileri her
varlığı şüpheli bir gizli anlamı aramaktan iba
yerdedir. O kadar ki, bu merkez sayesinde bir
ret olduğu" üzerinde düşünmektir. İyi bir ro
romanın bütün ayrıntıları, büyük manzaranın
manın her cümlesi bize asıl büyük bilgiyi
yüzeyinde karşılaşılan her şey birbirine bağla
hissettirmeli, bu dünyada var olmak ne demek,
nır. Pam uk'a göre, rom an okurken hissettiği
bu nasıl bir duygudur, ifade etm elidir.25
miz derinlik duygusu ya da üç boyutlu bir
âlemde olduğumuz yanılsam ası da, işte bu
Şu halde, Kafamda bir Tuhaflık, dünya
gizli merkezin varlığından kaynaklanmakta
da var olmanın ne ve nasıl bir duygu demek
dır. Ve onun için bir romanın değeri, m erkezi
olduğu sorunsalını çözme arayışında bir "geli
nin dünyanın merkezini, anlamını im a edebil
şim" romanıdır. Bireyin 'asıl büyük bilgi'ye
me gücünde yatmaktadır. Bir romanın gerçek
doğru çetin bir oluşum yolculuğunun hikâye
değeri, bizde hayatın tam böyle bir şey olduğu
sidir. Şimdi biraz daha geriye gidebilir, bir
duygusunu
uyandırm asıyla
kere daha, Hacı Bayram V elî'ye yaslanabiliriz.
Romanlar,
hayat
düşüncemize
ölçülmelidir.
temel
Şüphesiz böyle bir derinleşme, esere ve yaza
seslenmeli ve bu beklentiyle
rına, -akla hiç getirilmemiş olsa bile-, ilave bir
hakkındaki
katman ve çarpıcı bir zenginlik kazandıracak
okunmalıdırlar.
tır:
Orhan Pamuk, görüşlerini, sonuçta, şu
yargıya temel yapmaktadır:
Mevlut, bir çocuk, yeniyetme bir der
viş adayı, bir sâlik olarak İstanbul'a, koca
"H ayatın gizli anlamını, kayıp bir de
dergâha gelmiş, zorlu bir hayat yaşamış, seyr ü
ğeri araştırmaya, bulm aya uygun yapıları yü
sülûksürecinden geçmiş, nihayetinde kendince
zünden, roman sanatının ruhuna ve biçimine
doğrulara
ulaşmış,
görünenin
arkasındaki
en uygun tarz, Almanların 'Bildungsroman'
dediği genç kahram anların dünyayı tanıyarak
24 Orhan Pamuk, "Roman Okurken Kafa
mızda Neler Olup Biter?" Saf ve Düşünceli
Romancı, İst. , İletişim Yayınları, 2011, s. 25
28.
25 Pamuk, a.g.e. , s. 28.
82
yenifikir
y ilö s a y e is
görünmeyenin giz perdelerini bir biraralamaya
Pam uk'a göre, gücünü belirsizliğinden alan
koyulmuştur.
roman merkezini önceden tam olarak bildikleri
düşünülemez. Bu, en kontrollü ve planlı yaza
Kafamda Bir Tuhaflık'ta, İstanbul'un baş
lar için bile geçerlidir.27 Öyleyse, romanlar,
döndürücü genişlemesi ve bunun getirdiği
yazarları için de bir bilinçlenme, gelişme, ol
sorunlar adeta bir belgesel gözlem ciliği ve
gunlaşma
gerçekliğiyle sunulurken, yazar, o bildik 'ah
Orhan Pam uk'un yerlilikle ve gelenekçilikle
nerde o eski güzel İstanbul' yakınm aları kolay
ilişkilendirilebilecek bu tür bilinçli yahut b i
sürecidir. Kafamda bir T u haflıkta
cılığına hemen hiç düşmemiştir. Yukarıdan
linçsiz açılımlar gerçekleştirmesi ve bize farklı
bakan, küçümseyen ya da umursamayan bir
yorum lam a im kânları sunmuş bulunması da
tavır da geliştirmemiş, okuyucuya böyle bir his
yazım ve yaratım sürecinin başlangıçta hesap
vermemiştir. Aksine, anlamaya, empati kur
edilmemiş bir dışavurumu olarak değerlendi
m aya çalışan, hoşgörülü, hatta sevecen bir
rilmelidir. Başka bir şekilde söylersek, diyebili
yaklaşım, baştan sona, hiç eksiltilmeden m uha
riz ki; görünüşte bir aşk sorgulaması niteliğin
faza edilmiştir. Karşımızdaki; şehriyle barış
deki roman, yazıldıkça, kendi özel ve gizli
mış, onun farklı kültürleriyle uzlaşmış, Doğu-
merkezini, kendisi böylece meydana getirmiş
Batı karşılaştırm alarının sonu belli yargılam a
tir.
larından
kurtulmuş bir
Orhan
Pamuk'tur.
Apaçık, okuyucusunu da kendisiyle ve çevre
Bu merkezin içinde neler yer alm am ış
siyle uzlaştırm a gayretine girmiştir. Kafamda
tır ki: Menderes dönemi ve İstanbul'daki ilk
Bir Tuhaflık romanının merkezinin, hiçbir şe
yıkım faaliyetleri, dalga dalga12 Eylül rejimi,
kilde oryantalist esintiler taşımayan, insanım ı
Anavatan iktidarı ve İstanbul'un asıl büyük
za ve değerlerimize yüreğin ta içinden gözlerle
fiziki değişimi, nihayet Ak Parti d ö n e m i. Bu
bakan, işte bu "saf ve düşünceli"
arada, köylerin çıkıp iş peşinde koşanlar, gece
yaklaşım
olduğunu düşünüyorum.
konducular, türedi zenginler, rantçılar, tarikat
çılar, dinciler, aleviler, ü lk ü c ü le r ..
Esasen Orhan Pamuk, "Rom an O kur
ken Kafam ızda Neler Olup Biter?" adlı aynı
3.4. Din - Dindarlar - Tarikatçılar:
denemesinde, bu bakışın nasıl bir bilincin dı
Türkiye'nin elli-altm ış yıllık yakın ta
şavurumu olduğunu gayet kesin ifadelerle
rihinin bu panoramik değerlendirmesinin ro
şöyle dile getirmiştir:
mana "m erkez"
düşmeyi
göze
oluşturan özelliği, tekrara
alarak
bir
kere
daha
"Rom an sanatının insanı yargılarken
vurgulayalım; yazarın yaşananlara mümkün
değil, anlarken en büyük, en parlak sonuçlarını
mertebe objektif ve içeriden bakabilme gayre
verdiğini hiç unutmayalım ve kafam ızın bu
tiyle kucaklayıcı ve uzlaştırıcı yaklaşımı olarak
yanına çok kapılm ayalım ."26
ortaya çıkmaktadır. Bu zaman diliminin son
otuz yılına damga vuran dini söylem ve faali
Fakatbu farkındalık yazarın yaklaşı
m ıyla ilgilidir, romanın m erkeziyle değil. Ro
manın merkezi yazım sürecinde ortaya çıkan
bir sonuçtur. Çok zaman, olay örgülerini ve
hikâyelerini romanlarını yazm aya başladıktan
yetler de, ister istemez, genel manzaranın oda
ğına yerleşmiştir. Romanın belki de en açık
yansıtmalarından biri, İstanbul'da Çarşamba
Cemaati denilince ilk akla gelen yaygın bağnaz
ve tutucu dinî gruplar algısına kocaman bir
sonra adım adım oluşturan yazarların, Orhan
27 Pamuk, "M erkez" adlı denemesinde bu
konuyu enine boyuna tartışmıştır. Bkz; a.g.e.
26 Pamuk, a.g.e. , s.23.
, s.115-136.
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: İ S
j
83
soru işareti koymasıdır. Eserde dindarlarla
Orhan Pam uk da sanki boza üzerinden
dinciler ve tarikatçılar özenle birbirlerinden
bu coğrafyanın kendine özgü farklı din anlayı
ayrılmışlardır.
şına kapı aralamaya çalışmıştır.
3.4.1.Boza ve Kültür:
Mevlut 1994 yılının Mart ayında bir
derecesinde
gece, sokak köpeklerinin saldırısına uğramak
bağlı bir bozacı karakter olarak çizilmesi, artık
üzereyken Güm üssuyu'nda bir apartman dai
eminiz, yazarın şehrini en içten ve en derinden
resine çağrılmış, kurtulmuştur. Ne var ki, içe
kavram a arzusuyla ilişkilidir. Boza büyük
ride, bu defa da, içki içip eğlenen kadınlı er
ölçüde İstanbul'a özgü bir içkidir. Şehrin hem
kekli topluluk tarafından sıkıştırılmıştır:
M evlut'un
işine
ibadet
geleneğinin hem de bu geleneğin niteliklerinin
bir göstergesi, adeta nostaljikbir sembolüdür.
" '-Sen dindar mısın?'
Rom anda bu, dünya okurlarına da, ansiklope
dik bir dille, daha en başta anlatılmıştır:
Bu sorunun zengin evlerinde artık si
yasi bir anlamı olduğunun farkındaydı Mev-
"..hikâyem izin tam olarak anlaşılması
lut. Ü ç gün önce yapılan belediye seçimlerini
için, önce bozanın ne olduğunu bilm eyen dün
daha çok yoksulların oy verdiği dinci parti
y a okurlarına ve onu önümüzdeki yirm i otuz
kazanmıştı. Beklenm edik bir şekilde İstanbul
yılda ne yazık ki unutacağını tahm in ettiğim
belediye başkanı seçilen adayı, hem dindar
Türk okurlarına, bu içeceğin darının maya
olduğu hem de kızlarının gittiği Kasımpa
lanm asıyla yapılan, ağır kıvamlı, hoş kokulu,
şa'daki Piyalepaşa okulunda okuduğu için
koyu sarımsı, hafifçe alkollü geleneksel bir
Mevlut da oy vermişti.
A sya içeceği olduğunu hemen söyleyelim ki
zaten tuhaf olaylarla dolu hikâyemiz büsbütün
tuhaf sanılmasın. (KBT, s. 27)
A nadolu'da ve bilhassa İstanbul'da İs
'Ben
bir
satıcıyım',
dedi
kurnazca
Mevlut. 'Bir satıcı hiç dindar olabilir mi?'
-Niye olamaz?
lam, O rta Doğu coğrafyasından hayli farklı
yorumlanmıştır, yüzyıllar içinde, neredeyse
buraya özgü bir inanç sistemi hâline gelmiştir.
Yahya Kemal, bunu Türk Müslümanlığı olarak
değerlendirmiştir. Vehbi Eralp, "V atan Şairi
Yahya Kem al" adlı m akalesinde onun şu cüm
lelerini aktarmıştır:
"Bizim Müslümanlığımız bile başka
milletlerinkine benzemez, kendi mahsustur"
derdi. "İçki ile domuz eti, ikisi de haram oldu
ğu halde, biz bol bol içki içeriz, ama domuz eti
yemeyiz; nam azla oruç farzdır, biz namaz
kılmayız, oruç tutarız." 28
-Ben hep sokaklarda çalışıyorum.
Sa
bahtan akşam a kadar sokaklardaysan beş vakit
namazı nasıl kılacaksın k i . " (KBT, s.32-33)
Konuşm a sonra boza üzerinde yoğun
laşmıştır:
"'Bozada alkol mü var?', dedi kadın
lardan biri kaşlarını kaldırarak.
'K ızım senin de hiçbir şeyden haberin
yok!' dedi erkeklerden biri. 'Boca alkolün,
şarabın yasak olduğu Osm anlı'nın içkisidir.
Dördüncü Murat geceleri kıyafet değiştirip
yalnız şaraphaneleri, kahvehaneleri değil, bo
zacıları da kapattırırmış.'
28 H. Vehbi Eralp, "Vatan Şairi Yahya Ke
m al", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt:
14 (1966), s. 1-8.
84
yenifikir
y ilö s a y e is
'.B o z a n ın alkolü vardır, ama çok az
dan, böyle akıllı ve önemli bir adamın kendisi
dır. Osmanlı zamanında alkol alıp kafayı bul
ne vakit ayırmasından gururlanacak, bir yan
mak isteyen dindarlar, bu yüzden 'Bozada
dan da talebeleri bekletiyor olmaktan huzur
alkol yok canım!' der, gönül rahatlığıyla on
suzluk duyacaktır. Am a güm üş saçlı ihtiyar,
bardak içip kafayı bulurlardı.'
bu defa da 'Beklesinler' dedikten sonra, 'A çıl
maz
düğümler Cenab-ı H akk'ın iradesiyle
'- Belki İslami yasaklar ve boza geri ge
çözülür, her müşkülat onun kudretiyle hallo
l i r . ' dedi M evlut'a kışkırtıcı bir bakış atan
lur' diye devam eden sözleriyle Mevlut'un
sarhoş, ince burunlu adam. 'N e diyorsun seçim
gönlünü bir kere daha fethedecektir. Ruhuna
sonuçlarına?'
işleyecektir bu sözler M evlut'un ve ertesi hafta
yolunu
'-H ayır' dedi Mevlut istifini bozm a
yine
oraya
düşürecek,
kafasındaki
soruların cevabını da bulacaktır:
dan. 'Bozada alkol yoktur. Olsaydı ben sat
m azdım zaten.'
"Güm üş saçlı ihtiyar adama öğrencile
ri 'H ocam', eve gelip giden başkaları 'Efendi
'- Bak gördün mü, adam senin gibi de
Hazretleri' diyorlardı; öğrencileri kamış ka
ğil, dinine bağlı,' dedi erkeklerden biri ötekine.
lemler, hokka ve mürekkeple resim yapar gibi
masada kocaman harflerle yazı yazıyorlardı,
'- Sen kendi hesabına konuş. Ben hem
dinime bağlıyım hem de rakımı içerim ,' dedi
ince burunlu olanı. " (KBT, s.35
bunlar Kur'an-ı Kerim 'in dile geldiği Arap
harfleriydi. Evde M evlut'un hoşuna giden
başka eski ve kutsal şeyler de vardı: eski tarz
bir
3.4.2. Çarşamba Cemaati:
kahvedanlık;
duvarlarda,
masada
resmedilen harfler ve kelimeler benzeri hat
Mevlut, kederli bir günün gecesinde
levhaları; sedef kakmalı bir kavukluk; tıkırtı
bu defa da Çarşam ba sokaklarında üç katlı bir
sıyla bütün fısıltıları bastırankocaman dolaplı
apartmana davet edilmiştir. İçerisi yine kalaba
bir hamam saati; Atatürk'ün ve onun gibi çok
lıktır. Bir masada oturan altı yedi kişi önlerin
deki yazıyla m eşguldürler ve bellidir ki " iyi
ciddi, çatık kaşlı ama sakallı bazı önemli kişile
rin çerçeveli fotoğrafları." (KBT, s.284 - 285)
niyetli"dirler:
Ve Efendi Hazretleri M evlut'un haya
" '- Bozacı kardeşimizi görünce çok se
vindik,' dedi yaşlı, gümüş saçlı ve iyi yüzlü bir
adam M evlut'a gülümseyerek.
tından ölünceye kadar çıkmayacaktır. Gerçi bu
hiçbir zaman sıkı bir bağlılık olmayacaktır.
Zaman zaman yaptığı ziyaretlerdir hepi topu;
bıraktığı bozalardan ücret almamak,
Ötekiler onun öğrencileri gibiydiler;
saygılı,
ciddi,
ama
neşeli.
Gümüş
saçlı
adam da öğrencileriyle aynı masada oturuyor
du." (KBT, s. 283)
Mevlut o gece güm üş saçlı adama der
dini anlatacak, o da ona, anlayışla ve samimi
yetle söylediği; 'İnsan kâinat ağacının en yük
sek m eyvesidir', 'İnsan eşref-i mahlûkattır.
Kimse senin kalbindeki cevheri yok edemez'
gibi sözlerle teselli edecektir. Mevlut, bir yan
fırsat
bulursa birkaç satır sohbet e d e b ilm e k . Ama
gönlünde bir şekilde daima yer tutacaktır
Efendi Hazretleri. Ta ki, dışarıdan ithal siyasal
dindarlık ya da dincilik, bu tarihsel yapının
tabiiliğini ve sevecenliğini de gölgeleyinceye
kadar.
" 1998 sonbaharında Mevlut, Efendi
H azretleri'ne pek çok kereler uğradı. Dergâhta
istekli ve ısrarcı yeni bir kalabalık vardı. O n
lardan hoşlanmıyor, onların da kendisinden
nifikir
YIL: 6
SAYI:
15
j
85
hoşlanmadığını,
fazlalık
olarak
gördüğünü
mesafede, hayran kalabalığının arasında çok
hissediyordu. Gittikçe artan sakaklı dindarlar,
uzaklardaydı artık ve söylediklerini işitmek,
kravatsız kenar mahalliler, hayranlar ve m ürit
anlamak mümkün değildi. Son on yılda evinin
lerden M evlut'a sıra gelmiyordu. " (KBT; s.
çevresi, Çarşamba sokakları da çeşit çeşit tari
387-388)
katın renk renk kıyafet giyen adam ıyla dol
muştu. Bunlar İran'daki, Arabistan'daki gibi
Orhan Pamuk da Yahya Kemal gibidir.
eski dini kıyafetleri giyiyordu. Mevlut onların
O da, - benim sesin benim sem esin - , içinde
siyasi dindarlıklarından ürkmüş, bir daha git
yaşadığı şehrin paylaştığı cemaat duygusun
memişti o mahallelere." (KBT, s. 439)
dan uzak düşmemeyi istemiştir. H er zaman
kollektif ruhun bir parçası olarak kalabilme
Romana, Aleviler Ferhat karakteriyle,
y i... Aksi, onun için derin bir suçluluk halidir.
devrin türedi zenginleri ve rantçıları Hacı
Din konusunda bu hassasiyetini hatıralarında
Hamit Vural ve oğullarıyla, Ülkücüler, Hasan
çok açık ifade etmiştir:
Aktaş'ın oğlu Korkut'la yansımıştır. Yazar,
genellikle anlayışlı ve hoşgörülü bir yaklaşım
"Benim için asıl dinî konu suçluluk
içindeyken, sadece ülkücüleri anlatırken bun
duygusudur. Çocukluğum da aklım a arada bir
dan biraz uzaklaşmış gibidir. Azerbaycan'daki
düşen beyaz çarşaflı, muhterem kadın im ge
başarısız darbe girişiminin faillerinden biri
sinden yeterince korkm adığım ve ona yeterin
olarak çizilmiş Korkut, belki de romanın olum
ce inanm adığım için suçluluk duydum. Ona
suzluğuna vurgu yapılmış tek karakteridir.
inananlardan kendimi ayrı tuttuğum için de
4. ROM ANIN ANLATIM
suçluluk duydum ."29
TEKNİKLERİ:
Kafamda Bir Tuhaflık'taÇarşam ba C e
maatinin ele alındığı düzlemin, yazarının bu
yaklaşım ına paralel düştüğü söylenebilir. Pe
şin peşin, yaygın ve alışılageldik gerici, bağ
naz, ürkütücü cemaat söylemiyle değerlendi
rilmemiştir onları. Tarikatlar, şeyhler, dergâh
lar İstanbul'un manevi iklimini oluşturan un
surlar
arasındadır.
Asırlardır yaşadıklarına
Roman sanatı, anlatıma dayalı bir sa
nattır. Anlatılan şey kadar, hatta daha çok
anlatım biçimi önemlidir. Çünkü anlatılan şey
anlatılana, ancak bir biçimle, bir teknikle ula
şabilmektedir. Anlatıma çeşitlilik, dinamizm
ve derinlik kazandıran işte bu biçim yahut
tekniktir.
göre toplumda bir karşılıkları olmalıdır. Am a
bu köklü kurumlar da tarihsel bağlarından
koparılmış, son zam anlarda siyasi bir güç m a
nivelasına dönüştürülmüşlerdir.
Orhan Pa
muk, şehrin tekke ve dergâh kültürüne saygı
sını belli eden bir duruşla yerel niteliklerini
yitirip yozlaşm ış tarikatları, şeyhleri ve m ürit
lerini bilvesile cesurca gündeme taşımış, ko
numlarını tartışmaya açmıştır:
Başka bir söyleyişle, bir rom anda este
tik dokuyu m eydana getiren şey, onu roman
yapan unsur; dilin şu veya bu biçimde kulla
nılm asıyla elde edilmiş olan anlatım biçimi
veya tekniğidir. Bu da temel esprisi itibariyle
iki şekilde gerçekleşmektedir: Anlatılan şey,
yani olay, ya anlatıcı tarafından anlatılmaktadır(diegesis), ya da aracısız olarak canlandı
rılmaktadır (mimesis).
"M evlut en son altı ay önce dergâha
uğramıştı. Efendi Hazretleri erişilemeyecek bir
Birinci anlatım biçim i destanlarla, ilk
dönem romanları ve hikâyeleri, ikincisi ise,
29 Orhan Pamuk, İstanbul Hatıralar ve Şehir,
İst. YKY, 2003, s.175, 178.
86
yenifikir
y ilö s a y e is
tiyatrolar için geçerlidir. Gerçekten, realistlere
gelinceye kadar, romanlarda anlatıcının, anla
na M evlut'un akşamları üzerinde ders çalıştığı
tımın biçim lenmesinde tartışılmaz ağırlığı ve
topal masayı itti. Kültepe'nin öteki yam acın
önemi bulunm aktaydı. Dikkatler mutlak an
daki bir yangının alevlerini g ö r d ü le r .. Silah
lamda onun üzerinde yoğunlaşmaktaydı. A n
sesleri duydular." (KBT, s. 114)
latıcıyı, metnin önüne geçiren veya üzerine
çıkaran bu yöntem in yetersizliği realistler tara
"K orkut.
Alevilerin
camiye
bom ba
fından ortaya konulmuştur. Realistler bu "an
koyduğuna ben de açıkçası inanm adım ama
latm a" yöntem inin kusur ve yetersizliğini or
yalan hemen yayılıyor. Am a D uttepe'nin sabır
tadan kaldırm ak için "gösterm e" yöntemini
lı, sessiz ve dindar kalabalığı cami duvarlarına,
devreye sokmuşlardır. Tiyatrodan ödünç ola
ta en ücra mahallelere asılmış komünist afişle
rak alınan ve genellikle "anlatm a" ile birlikte
rini 'kendi gözleriyle' gördükleri için öfkeleri
kullanılan
"gösterm e" yöntemiyle rom an sa
güçlüydü. Sen hem Karaköy'de oturacaksın,
natının yapısı büyük ölçüde değişmiş, ölçüleri
hatta İstanbul'da bile değil, Sivas'ta, Bingöl'de
nispeten daha objektifleşmiştir.
oturacaksın, hem de D uttepe'de yaşayanların
arazilerine sahip çıkacaksın. Dün akşam kimin
"A nlatm a"da olay hikâye nakledilm ek
te,
"gösterm e"de
ise
okuyucunun
evinin asıl sahibi, kim evinde gerçekten yaşı
gözleri
yor belli oldu. Dinine küfür edilmiş genç m illi
önünde adeta tecessüm ettirilmektedir. Anlatı
yetçiyi durdurmak çok zordur. Pek çok ev
cı, üçüncü gerekli eylem olan "tasvir etm e"den
tahrip oldu. Yukarı mahallede bir ev yangınını
de m ekân ve kişilerle ilgili özellikleri okuyu
zaten olayları büyütmek için kendileri çıkardı
cuya yansıtmakta yararlanmaktadır.
lar ki gazeteler 'M illiyetçiler Alevileri kesiyor'
diye yazsın ve POL-DER'li solcu polisler mü
4.1. Bakış Açıları:
dahale etsin." (KBT, s. 115)
Kafamda Bir Tuhaflık, anlatıcının "anlatm a"ları ve "tasvir"lerinin, kahramanlarının
"Ferhat. Polis hiçbir şeye karışmadı,
roman
karıştıysa baskınlara yardım etmiştir. Suratla
olarak karşımızdadır. Anlatıcı, destanlardan
rını atkıyla gizleyip, takımlar halinde gelip
kalma bir söylemle herşeyi gören ve bilen ola
evleri basmaya, vurup kırmaya, Alevilerin
rak hikâyesini anlatırken, araya giren roman
dükkânlarını yağm alamaya başladılar. Ü ç ev,
karakterleri birinci ağızdan tanıklıklar sergi
dört dükkân, Dersim lilerin bakkalı hep yan
"gösterm e"leriyledengenlendiği
bir
anlatılan olaylara
mış. Bizim kiler de damlara çıkıp ateş etmeye
açıklık getirmek, kendi durumlarını ortaya
başlayınca gece geri çekildiler. Ama ortalık
koymak için yapmışlardır. Amabir yandan da,
aydınlanınca gene geleceklerini sanıyoruz."
anlatıcıyı sorgulamışlar, böylece, hem metni,
(KBT, s. 115)
lemişlerdir.
tek
açılı
Güya bunu,
bir
bakışın
sığlığından
ve
sıkıcılığından kurtarmışlar hem de yer yer
Roman ve hikâye gibi kurmaca metin
lerde "bakış açısı", neredeyse teknik ve yön
tartışmalı hale getirmişlerdir.
tem kadar önemlidir. Anlatının kimin gözüyle
Romanda aynı olay üç ayrı bakış açı
izlendiği, mekân, zaman, şahıs kadrosu gibi
unsurların kim tarafından görüldüğü, idrak
sıyla şöyle yansıtılmıştır:
edildiği ve kim tarafından, kime nakledildiği
"G ece
sokaklarda koşanların
soruları bizi, doğrudan "bakış açısı"na götüre
çığlıkları, sloganlarıyla baba oğul uyandılar.
cektir. Yazarın kendi sınırsız bakış açısı ile
Koşanların
yarısı,
bilmiyorlardı.
anlattığı bir roman, yani (O) anlatıcılı bir ro
Babası kapının sürgüsünü kontrol etti, arkası
kimler
olduğunu
man, hikâyenin kahramanı tarafından anlatılan
nifikir
YIL: 6
SAYI:
15
j
87
bir romandan, yani, (Ben) anlatıcılı bir rom an
dedim. Ama silahı Süleyman attı; polis çağır
dan, kapsamı ve üslûbu bakım ından olduğu
mak doğru mu?..." (KBT, s. 208)
gibi, anlam yaratm a yolları ve yöntemleri ba
"Süleym an. Benim kamyonet Mecidi-
kımından da çok farklıdır. Romanda "bakış
yeköy'e gelmeden onlar Şişli'yi geçmişlerdi
açısı"ndan yararlanılan kişiyi, olayları yansıtan
bile. Eve döndüm, kamyoneti park ettim, sakin
bir aynaya benzetm ek olasıdır. Ne var ki, bu
olmaya çalışarak. Kimsenin İstanbul'un orta
ayna önündeki her şeyi olduğu gibi gösteren
sında güpegündüz sözlümü kaçırmaya cesaret
bir ayna değildir. Kendine gelen görüntüleri
edeceğine ihtim al veremediğim için gördüğüm
yapısının özelliklerine göre bir ölçüde değiş
şeylere hâlâ in a n a m ıy o rd u m .." (KBT, s. 209)
"A bdurrahm an Efendi. Kızları sürekli
tirm ektedir.30
kaçan bir baba olmak nasıl bir şey? Biraz uta
İşte Kafamda Bir Tuhaflık, anlatıcının dı
nıyorum ama gurur da duyuyorum: Çünkü
şında, karakterlerin de olayları kendi zaviyele
kızlarım başkalarının seçtiği kocalara değil,
rinden anlatmaları ve yorumlamalarıyla, aynı
cesaretle kendi seçtiklerine varıyorlar." (KBT,
anda birden çok, daha doğrusu bütün belli
s. 210)
başlı karakter sayısınca bakış açısını okuyucu
ya sunabilmiştir.
"K orkut. . B i r
kere
Abdurrahman
Efendi ile yalnız kalmıştık. 'Bazı babalar önce
birinden para alır, çöplenir, sonra da daha
Vediha. Sam iha'yı zorla arabanın içine
zengin bir kısmet çıkınca kızı zengine satar,
aldılar. Pencereden gözlerimle gördüm. İmdat
bir de kız kaçtı numarası yaparlar. H iç yanlış
diye bağırdım. Yetişin, suçu bana atacaklar!
anlama Abdurrahman Efendi. Abdurrahman
Kız kardeşimi kaçırıyor haydutlar, im daat."
Efendi, sen muhterem bir adamsın, ama Sami-
(KBT, s. 207)
hakaçarken bunu hiç mi düşünmedi?' diye
sordum. 'Bunun hesabını ona ilk ben soraca
"Süleym an. Arkalarından koştum, y e
ğım' d e d i . " (KBT, s. 210)
tişemedim. Öfkeden öleceğim. Geri döndüm,
kamyonete atladım,
bastım
motoro çalıştırıp gaza
Torpido gözüne uzandım, Kırıkkale
tabancayı çıkardım ve havaya iki el ateş ettim.
Yazmayın, çünkü kaçtığı doğru değil. Yanlış
anlaşılacak." (KBT, s. 207)
Teknik kullanımında bu tercih, metin
de "anlatm a"dan daha çok "gösterm e" eyle
mine
başvurulduğu
anlamına
gelmektedir.
Orhan Pam uk da Henri James gibi yazarların
izinden yürümüş, Kafamda Bir Tuhaflık'tateknik
olarak "gösterm e"yebüyük ağırlık vermiştir.
Gerekçesini de bir röportajında şöyle açıkla
"Sam iha. Hayır, doğru anlıyorlar. Kaç
tım. H em de kendi isteğimle. İşittikleriniz doğ
ru. Ben de inanamıyorum. Âşık o ld u m .."
(KBT, s. 207)
"V ediha. Silah seslerini işitince çocuk
lar bayram fişekleri atılmış gibi neşeyle bahçe
ye fırladılar. Bozkurt, Turan diye bağırdım
arkalarından, girin eve, kapıyı kapayın. D in
lemiyorlardı, birine tokat attım, ötekini kolun
dan zorla içeri aldım. Polise telefon edeyim,
mıştır:
"H erkes kendi hikâyesini kendi anlatı
yor. Benim Adım Kırmızı'da da aynı yapı var.
Bu benim bulduğum bir şey değil. Önem sedi
ğim bir konu, derslerimde de bahsediyorum.
Bir romanı kabaca ikiye ayırabiliriz: anlatılan
hikâye ve anlatılan hikâyenin kim in görüş
açısıyla anlatıldığı. Amerikalı yazar Henry
Jam es'le anılır bu teknik. Kısaca anlatmak ge
rekirse, kalabalık bir yerdeki olayı tanrı bakış
açısı ile anlatabilirsiniz. Ya da bu olayı bu ka
30 Bu konuda ayrıntı için bkz; Ünal Aytür,
Henry Jam es ve Roman Sanatı, Ank. , Anka
ra Üniversitesi Basımevi, 1977, s. 18-19.
88
yenifikir
y il
6
saye
ıs
labalıktaki bir kişinin bakış açısı ile anlatırsı
nız. Buna örnek olarak Anna Karenina'yı ör
nek verebilirim. Kitabın sonunda AnnaKareni-
hakkını en üst düzeyde verebilmek" olarak
na intiharına doğru giderken, gördüğü şehri
belirginleşmiştir.
normal bir şehir tasviri olarak görmeyiz. Şehri
lekasdettiği ise, rom anda anlatıcının sesiyle
Bakhtin'in
ölüme doğru giden bir kadının hüznüyle onun
kahramanların
gözünden görürüz. Bu rom ana inandırıcılık
üzerinde yanyana gelmeleridir. Öyle ki, bu
verir. Bunu diğer rom anlarım da da yaptım. Bu
seslerin hiçbirine fazladan bir otorite kurma
kitapta daha çok yaptım ."31
olanağı tanınmayacak, böylece dile gelen
karşıt
4.2. Sesleri ve Karakterleri:
bakış
seslerinin
"çokseslilik"
açıları
aynı
arasında
düzlem
bir
sentez
arayışına gidilmeyecektir.32
Kafamda Bir Tuhaflık, Benim Adım KırÖteden
mızı'da olduğu gibi, herkesin kendi hikâyesini
kendi bakış açısıyla anlattığı bir romandır,
beri
kadın
karakterler
yaratmak konusunda eksiklikleri bulunduğu
çoksesli bir eser
ileri sürülen ve eleştirilen Orhan Pamuk,
olduğu anlam ına gelmemektedir. En azından,
Kafamda Bir Tuhaflıkta, bu zaafını gidermek
eserin, içinde Bakhtin'in tanımladığı türden bir
için ciddi çaba sarfetmiş görünmektedir. Hiç
ancak, bu onun doğrudan,
çoksesliliği barındırdığı kolayca söylenemeye
Bakhtin'in
çıkarak
karnaval
geliştirmiş
kuramından
olduğu
temel
kavramlardan birisi "diyaloji"dir. Ona göre,
anlam,
ancak
diyalojik
oluşabilmektedir.
diyalog
bir
Diyaloji,
eylem inden,
arasındaki
k arşılık lı
Bakhtin'in,
yani
dil
süreçte
iki
kişi
alışverişinden
esinlenerek türetm iş olduğu m uğlak bir
kavram dır. B u n a göre, her söz, en basit
günlük konuşm a bile, temelde diyalojiktir;
insan
eserini
bu
farkındalık
içinde
yazmıştır:
cektir.
yola
değilse
varlığının
ve
dilinin
"çoksesli"
niteliğinin dışavurumudur. Daha açık bir
ifadeyle; kelimeler, başka zam anlarda, başka
dönem lerde
olduğunu kabul ediyorum. İlk rom anlarım da
özellikle, Cevdet Bey ve O ğ u llarin d a ve Sessiz
Ev'de öyle birinci tekil şahısta konuşmazdı.
O kitap çıkar çıkmaz haklı olarak bir karşı
çıkış oldu. Kadın röportajcılar özellikle. Bas
kıcı erkek egemen bir toplumda bir erkek
yazar ne kadar bir kadını yazabilir. Cevabım
yazmalıdır. Bir romancı kendinden bir baş
kası gibi, başkasından kendisi gibi bahsedebilm elidir"33
Ne var ki, romanda, karakterlerle ya
sesleri de anlamları içinde taşımaktadırlar.
zar arasında, Dostoyevski'nin romanlarında-
Bu durumda, geçmiş kullanım larla gelecekti
kine benzer diyalojik bir ilişkinin varlığından
kullanımlar arasında derhal
söz etmek bir hayli güçtür. Romanda, yazarın
hali
ortaya
kullanm ış
yetli bir erkek yazar olarak eksikliklerim
olan
ilişki
kendilerini
"Kadın karakter konusunda, iyi ni
diyalojik bir
çıkmaktadır.
Elbette,
sesini ve söylemini bastıracak karakter sesleri
kelimelerden türlere kadar uzanan çizgide,
dikkat çekmemektedir.Esasen,
bütün
esere
destan
daha
bir
anlatıcısı tavrıyla konumlanmış olan yazar,
ölçüsü
de,
karakterleriyle aynı düzlemde eşitlikçi bir yak
"hayattaki ve dildeki diyaloji ile çoksesliliğin
laşımı daha en baştan kapılarını kapatmıştır.
bu
özellikler
yoğunlaşmıştır.
İyi
edebiyatta
edebiyatın
Pamuk,
3128 Şubat 2015 tarihinde Caddebostan Kültür Mer-
benzetm e
yerindeyse,
İstanbul'un
yakın geçmişine tuttuğu aynanın içindekileri
kezi'ne konuk olan Orhan Pamuk'un Erkan Irmak'la yaptığı söyleşiye; yazievi.yesimcimcoz.com/
32Mihail Bakhtin, Karnaval'dan Romana,
adresinden şu linkle ulaşılabilmektedir:
http://dergi.yesim cim coz.com /orhan-pam uk-icin-
İst. , Ayrıntı Yayınları, 2001, s. 11.
3328 Şubat 2015 tarihinde Caddebostan Kültür Mer-
yaziyorum /
kezi'nde Erkan Irmak'la yaptığı söyleşiden.
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j 89
ince ince seçerek romanına yansıtmıştır. Ama
algılamada okuyucuya kolaylık tanınmıştır.
Pamuk, bununla yetinmemiş, tavrınıbir adım
Öyle ki, kişilerin ve olayların karıştırılmasını
daha ileri götürmüş; rom an boyunca aynanın
önlemek adına kitabın başlangıcına bir soya
kendi elinde olduğunu sürekli hatırlamış ve
ğacı çizelgesi, sonuna da genel bir kronoloji
hatırlatmıştır. Karakterlerin kendi içlerindeki
konulmuştur. Yazarın böylece, kitabını belge
aykırı sesler de, hiçbir zaman, Bakhtin'in vur
selleştirmek istediği, asıl amacının bir aşk
guladığı türden bir çokseslilik hâlini alama
hikâyesi anlatmak değil İstanbul'un özelinde
mıştır. Pamuk, bu eserinde kadınları daha çok
Türkiye'nin modernleşme macerasını anlat
sahnede tutm a am acına ise büyük ölçüde
mak olduğu apaçık anlaşılmaktadır. Aynı za
ulaşmıştır.
manda postmodern teknikleri kullanmayı iyi
bilen ve seven yazarın bu tür eklemelerle uğra
SO N U Ç :
şını bir oyuna çevirdiği de düşünülebilecektir.
Romanları "ikinci hayatlar" olarak gören34 Orhan Pam uk için asıl olan insanın yaşa
Esasen, her iki yaklaşım da hem esere hem
yazarına uygun düşmektedir.
dıklarının doğru bir temsille sahneye konul
masıdır.
Bu
sebeple
rom an
kişisinin
Kaynakça :
karakterinden çok, yaşadığı m anzaraya35 yer
ARAZ, Rıfat: "Ç laba'ın Tahtından Gönül Şeh-
leşmesi, olaylar ve şeylerle çevrilmesidir daha
r in e ." B iz im Külliye, Ü ç Aylık Kültür
belirleyici olan. Pam uk'a göre, romancı özellik
Sanat
le bir karakter yaratm anın değil, hayatın nasıl
Ağustos 2007, Sayı:32, Sayfa:69-74.
Dergisi,
Haziran-Temmuz-
ve en uygun kimlerle temsil edilebileceğinin
A YTÜ R, Ünal: Henry Jam es ve Roman Sanatı,
peşinde olm alıdır.36
Kafamda Bir T uhaflıkta, her şeyi bilen
tanrısal bakış açısına sahip anlatıcı elli- altmış
Ank. , Ankara Üniversitesi Basımevi,
1977.
yılı içeren bir zaman kesitini genel çizgileriyle
kendince
özetlemiş,
kendi
görüşü
ve
sıralamasıyla da "panoram ik" bir tarzda oku
BA K H TIN , Mihail: Karnavaldan Romana, İst. ,
Ayrıntı Yayınları, 2001.
yucuya sunmuştur. Olayları veya durumları
belli bir yer ve zaman içinde canlandırmak ve
BİLG İN , Azmi: Yunus Emre Hayatı ve Sanatı,
somutlaştırmak istediğinde de rom an kişilerini
İst. , Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2013.
kendi ses, renk ve bakış açılarıyla bir bir sah
neye çağırmıştır. Rom anın büyük sahnesi ise
baştan sona İstanbul olmaya devam etmiştir.
Roman, yedi ana kısım la bunların elli
yedi bölüm ünden oluşmuştur. Romancı, kı
BU D A K , Ali: Ziya Paşa'nın İroni ve Parodi
Şaheseri Zafernâme, Çağdaş Kuram
larla Bir Satir Analizi, İst. , Bilge Kültür
Sanat Yayınevi, 2013.
sımları tarihlerle, alt bölümleri ise başlıklarla
sunmuştur. Bu sayede uzun zaman kesitini
CEBECİ, Oğuz: Komik Edebi Türler Parodi,
Satir ve İroni, Ist.,Ithaki, 2008.
34Orhan Pamuk, "Roman Okurken Kafamızda Neler
Olup Biter?", Saf ve Düşünceli Romancı, İst., YKY,
CELÂL, Metin:
"Kafam da Bir Tuhaflık",
Cumhuriyet Kitap Eki, 14 Ocak 2015.
2011, s. 2.
35Pamuk, "Edebi Karakter, Olay Örgüsü, Zaman",
a.g.e. , s. 53-54.
36Pamuk, "Edebi Karakter, Olay Örgüsü, Zaman",
a.g.e. , s. 53-54.
ERALP, H. Vehbi: "Vatan Şairi Yahya Kem al",
Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 14
(1966), s. 1-8.
90
yenifikir
y il
6
saye
ıs
ESEN,
Nüket - Engin Kılıç: Orhan Pamuk'un
PAMUK,
Orhan: Kafamda Bir Tuhaflık, İst.
Yapı Kredi Yayınları, Şubat 2015.
Edebî Dünyası, İst. , İletişim Yayınları,
2008.
ESEN,
Nüket (Derleyen): Kara Kitap Üzerine
PAMUK,
Yazılar, İst. , İletişim Yayınları, 1996.
HADZİBEGOVIC, Darm in
Orhan: Saf ve Düşünceli Romancı,
İst. , İletişi
(Hazırlayan): Kara
Kitap'ın Sırları, İst. , Yapı Kredi Yayın
ları, 2013.
İbrahim Şinasi Efendi: Şâir Evlenmesi,
PAMUK,
1859.
Orhan: İstanbul H atıralar ve Şehir,
İst. Yapı Kredi Yayınları, 2003.
Advantages of Symbiotic Organization Forms:
A Research on Companies Operating in a Shopping
Centre in Çanakkale
Ozan KAYA*
[email protected]
Serhat HARMAN*
[email protected]
Ebru KANYILMAZ POLAT***
[email protected]
Abstract
Companies cooperate with other companies strategically in order to survive and
ultimately maintain their lives in environmental uncertainty and complexity. Symbiosis is
defined as the coexistence of two dissimilar organisms for mutual benefit, and expressed as an
important tool in terms of companies can maintain their lives. Advantages of symbiotic
organisation forms are reviewed in this study with a sample of companies operating in a
shopping centre located in Çanakkale. As a result of the study advantages of symbiotic
organization form s are sorted as; low costs brought by the convenience of transportation to
the target markets, use image of shopping centre, lower degrees of competition, increase of
sales because of the discount dates of main company (shopping centre), provide more
protected location to the company compared with actual market, synergies captured due to
the combination of known and strong brands, and new market entry strategy.
Keywords: Strategic cooperations,
Symbiosis, Symbiotic relation, Shopping Centres.
* Yrd. Doç. Dr. Ozan KAYA, M uğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Ortaca MYO, [email protected]
** Doç. Dr. Serhat HARM AN, Batman Üniversitesi, Turizm ve Otel İşletmeciliği Yüksekokulu,
[email protected]
*** Arş. Gör. Dr. Ebru KANYILMAZ POLAT, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Biga İİBF, Çalışma Ekonomisi
ve Endüstri İlişkileri Bölümü, [email protected]
n ifik ir
y il
6
saye
15
i 91
Simbiyotik Organizasyon Biçimlerinin Avantajları: Çanakkale'de
Bulunan Bir Alışveriş M erkezinde Faaliyet Gösteren İşletmeler
Üzerine Yapılan Bir Araştırma
Öz
İşletmeler çevresel belirsizlik ve karm aşıklık ortam ında hayatta kalabilmek için
stratejik olarak diğer işletm elerle işbirliği yapmaktadırlar. Simbiyosis, birbirine benzemeyen
iki canlının karşılıklı fayda için bir arada yaşaması olarak tanımlanmakta ve işletm elerin
yaşamlarını sürdürebilmelerinde önemli bir araç olarak görüşmektedir. Yapılan çalışmada
Çanakkale'de bulunan bir alışveriş merkezinde faaliyet gösteren işletm eler örnekleme dahil
edilerek simbiyotik organizasyon biçim lerinin avantajları irdelenmiştir. Araştırmanın
sonuçlarına göre simbiyotik organizasyon biçim lerinin sağladığı faydalar şu şekilde
sıralanmaktadır; hedef pazarlara ulaşım kolaylığının getirdiği düşük maliyetler, alışveriş
merkezinin im ajının kullanılması, rekabet düzeyinin düşük olması, ana işletm enin (alışveriş
merkezinin) indirim li satış günlerinde diğer işletmelerinde satışlarının yükselmesi, mevcut
pazarlara göre işletm elere daha güvenli bir konum sağlanması, bilinen ve güçlü markaların
bir arada olmasıyla oluşan sinerji ve yeni pazarlara giriş stratejisidir.
Anahtar Sözcükler: Stratejik işbirlikleri,
Simbiyosis, Simbiyotik ilişkiler, Alışveriş merkezleri.
1. IN T R O D U C T IO N
their mouth. Birds are fed with parasites in the
mouth
The traditional competition structure
of
business
companies
world
in
lets
us
to
international
see
large
markets
and
m edium and small companies in regional or
domestic
markets.
However,
in
today's
competitive business environment removed
the
separated
business
companies
competition
sizes
in
and
the
levels
dragged
same
all
between
sizes
competitive
of
area
(Etemad et al. 2001: 481). Thus companies were
dragged to cooperate strategically with other
companies in order to achieve their goals as a
result of the globalization of economies and
rapidly advancing technology in the late 1980s
of
crocodiles
and
crocodiles
have
advantages of getting away from infection
without parasites (Essig, 2000: 17). In terms of
business, symbiotic relationship defined as a
combination of two or more companies in the
context of common interests and to gain a vital
size of this partnership with mutual benefit of
companies (Dana et al., 2013). In this context,
the purpose of the study is investigate to the
advantages of symbiotic relations to the parties
in the sample of companies organized in a
shopping centre located in Çanakkale. For this
purpose, in-depth interviews were conducted
with managers of companies in the shopping
centre and inductive evaluations were made.
and early 1990s (Erdoğan and Kitchen, 1998:
373; Mitchell et al. 1992: 19; Smith, 1997a: 149).
2. T H E O R E T IC A L B A C K G R O U N D
There are many theories w hich were
borrowed
and
Resource dependency is one of the
integrated with business literature. Symbiosis
major theories to examine the dependencies
is one of them that is defined as the coexistence
between companies and the sources of these
of two dissimilar organisms for mutual benefit
dependencies in organizational literature. The
(Varadarajan and Rajaratnam, 1986: 7). For
degree of commitment to resources required
example, there is a symbiotic relation between
by activities of general organizations in their
crocodiles and birds, which cleans parasites in
environment is examined
92
from
y e n ifik ir
biology
y il
6
literature
saye
ıs
in the resource
dependence approach (Pfeffer and Salancik,
on
1978:
definitions in the literature are presented
23).
Superiority
and
weakness
of
relations of organizations connected to each
the
strategic
alliance.
Some
of
the
below (Marangoz 1997; İplik 2008);
other, varies according to the environm ent and
organizations' own structure, in other words,
according
to
the
to Terpstra
and
Chwo-
Ming, the strategic alliance is cooperations
organization. For example, Subramaniam and
made for reaching the subjects determined
W atson
of
before, by merging with strong companies.
dependency of multinational companies to
Strategic alliances are volunteer agreements
other
of
between companies comes together in order to
business units in other countries. According to
change, share and co-development. Thus, it is
examined
companies
on
of
According
an
(2006)
metabolism
the
the
effect
performance
the results of the study, strategic business units
a strategy that includes to contribution of
of
partners with their capital, technology and
m ultinational
companies
in
different
countries are affected by the dependency of the
whole
company
different
(2002:
to
degrees.
other
Nironen
403-406)
tried
companies
and
Tuominen
to
determine
organizational advantages of the dependency
among
companies
in
network
type
organizations. In the results of the study, there
are four elements determined organizational
advantage
network
arising
type
from
dependence
organizations.
These
in
are;
similarity of resources and information of
activities
of
dependency,
the
degree
other assets of the company (Lin, 2006).
in
of
variation costs among activities, coordination
costs according to dependent activities and
innovative process in the network. According
to this study, although companies, dependent
each other in terms of operation, resource and
Strategic alliances are an agreement of
two or more companies for sharing resources
and joint operations for the achievement of
individual subjects. In the other definition,
strategic alliance is a cooperation facility that
includes mutual change and share among
companies.
structures
Strategic
among
alliances
companies,
are
agreed
made
for
realizing of a specific job, activity or strategy in
a specific area stipulated by parties (Ülgen and
Mirze, 2004: 328). Some evaluations about
symbiosis expressed as strategic cooperation
and addressed based on resource dependence
theory in this context are presented below.
activities, have advantages in the degree of
Symbiosis term is the combination of
dependency and quality, they may also have
the Greek origin word "Syn" (common) and,
some risks.
"Biosis"
Because
developments
of
and
the
technological
ascending
global
competition, companies have to pay attention
to such activities as R&D, innovation and newproduct development to survive. However,
higher costs of to these activities make them
impossible for a single company (Marangoz,
1997). For this reason, it is said that companies
have gone into the m erger and cooperations.
W hen
the
literature
is
examined,
it
is
(life)
and
means
"com m on
life"
(Gilbert 2013: 675). Symbiosis used first by
Micrologist Anton de Bary in 1879 (Chouyung,
Lei
and Baoilang,
2009:
1). Bary
defined
Symbiosis as; "the living together of unlike
named organism s"
(Sapp,
1994:
7). Smith
(1997b) defines the symbiosis as "the intimate
living together of two kinds of organisms,
especially if such association is of mutual
advantage." Another definition of symbiosis is
"life of two or more dissimilar organism
understood that there was no agreed definition
n ifik ir
y il 6
saye ı s
i 93
together for mutual benefit" (Varadarajan et al,
both parties have the benefits such as to
1986: 7).
increase the output value by decreasing costs,
Symbiotic lifestyles are seen in three
ways. These lifestyles are briefly summarized
below (www.biltek.tubitak.gov.tr):
to decrease marketing time or to develop
customer services for companies. Symbiotic
cooperation can occur anywhere in this benefit
chain or reside in various ways (Etemad, vd.,
2001: 486). Chouyong, Lei and Baoliang (2009),
C om m ensalism (O ne-sided
indicate that a symbiotic system emerged with
Partnership): One of the two organisms has
benefited the condition, when the other has
neither benefit nor damage. For example, some
herbaceous flowering plants living on highbodied trees can benefit more effectively from
sunlight because of the hold up to the body of
symbiotic
relationships
in
manufacturing
companies. They indicate that symbiotic units
were in the base of the symbiotic system,
symbiotic units created symbiotic surfaces and
symbiotic
surfaces
created
symbiotic
environment by coming together.
the tree. Furthermore, tree has no benefit or
damage because of it. An individual who lives
commensally can also live alone.
In some cases, to meet with some
forms
named
as
industrial
symbiosis
is
possible, especially in industrial areas. The
M utualism (Tw o-sided Partnerships):
It is symbiotic relations that both organisms
have mutual benefit. In this symbiotic relation,
living
together
becomes
a
necessity
in
evolutionary perspective and it is named as
"necessary sym biosis". For example, in lichens
combined of algae and fungus, the m ission of
fungus is to provide inorganic matter and
water to algae. On the other hand, Algae
synthesis organic molecules necessary for this
unity and produce oxygen. The other example
main purpose in industrial symbiosis is to
provide a sustainable production. A group of
manufacturing companies provide remaining
elements of other company's outputs as an
input in their production process, thus they
contribute to sustainability by lower use of
sources
in
industrial
symbiosis.
To
see
recycling company clusters, green company
clusters and resource sharing networks is
possible in industrial symbiosis
(Chertow,
2000: 314).
for this is the partnership of crocodile and bird
3. A D V A N T A G E S O F S Y M B IO T IC
as stated above.
R E L A T IO N S H IP S O F T H E
Parasitism : It is a relation that one of
the couple (host) has damage while the other
(parasite) has benefited. Thus, it is a life of the
living by damaging on another. For example,
tapeworm and worms in bowels.
O R G A N IZ A T IO N S
There were some changes in the world
economy, especially after 1980s. These changes
are accepted as the reasons that impelled
companies to cooperation. Marangoz (1997),
Symbiotic organization types can be
evaluated in resource dependency approach.
Doğan and M arangoz
(2002)
sorted these
changes as:
But, the point to be considered is that interorganizational dependency has long-term and
> The globalization of world economy,
vital im portance in symbiotic organization
> Increase of global communications and
types. In other words, symbiotic organization
structuring
expresses
inter-organizational
common life. Symbiotic relation purposes that
94
y e n ifik ir
y il
6
saye
ıs
competition,
developments
the legitimacy of the enterprise, providing the
emerged as economic blocks, free-trade
opportunity to gain new skills, helps the
zones or form of customs unions,
company achieve market power, creating the
> International
econom ic
> The emergence of new economic powers
option
for
competitive
in world markets,
future
investments,
advantage
in
obtain
line
a
with
information and expertise sharing and the
> Increase
of
the
importance
of
creation
of
synergy
among
the
partners,
"protectionism " trend against foreign
provide the achievement of companies to their
competition,
critical objectives faster, with less cost and
> Important external depth burdens of
other costs of the value chain, provide the
developing countries,
> Spread of global consumer behaviour,
global products and brands,
emerge
of
development
new
of
modern
market
Strategic
cooperations
provide
the
joint companies to create scale economies.
and Russia's market),
changes
spread
and to increase reliability.
opportunities (such as Eastern Europe
> Rapid
and
technologies, provide the company to have a
customer focus, to access to technical resources
> Entering free-m arket economy,
> The
more successful, allow to reduce production or
in
international
transportation,communications,
Strategic cooperations can be established for
merging the complementary resources, skills
and
financial structure and techniques,
strengths.
Especially
in
competitive
environment, resources that difficult to access
> The acceleration on the movement of
led
companies
to
strategic
cooperations.
"privatization" of the public enterprises
Strategic cooperations provide the company to
in many countries .
learn and internalization of new skills. These
Partners entering into a cooperative
learning may include achieving of innovative
relationship and undertaking different roles,
technology
have a chance to get the opportunities they
production expertise. Strategic cooperations
cannot
mean volunteer cooperation and dependency
achieve
alone
by
operating
with
or
financial,
among
(1997)
Symbiotic relations have a long-term and also
the
advantages
of
strategic
cooperations on companies as; production,
become
R&D,
biologist
reconstruction,
distribution
and
a
necessary
Lynn
companies
and
combining assets and capabilities. Marangoz
sorted
international
marketing
condition.
M argulis
usually.
Famous
indicated
that
marketing, advantages on storage, advantages
symbiotic lifestyles became the important part
on sales, risk sharing, ease of market entry,
of living's evolution (1998). This condition is
competition
sharing.
valid for companies, too. Today's business
Other advantages are sorted as below (Çelik
world gets a structure and operation that a
1999; İplik 2008; Cihangir 2004; Özgen, Kılıç
single company could not afford the costs
and Karademir 2003; Durak 2005):
alone for a long term.
advantages,
Strategic
resource
cooperations;
increase
the
Symbiotic organization forms provide
global opportunities, decrease the processes
some advantages to the parties. Both parties
costs,
learning,
have the benefit when they are in a mutual
decrease environmental uncertainty, increases
symbiotic relation. M itchell et all. (1992: 20)
facilitate
organizational
sorted the areas of symbiotic relations as;
nifikir
y il 6
saye ı s
i 95
organize
of
sales,
physical
facilities, m arket entry
know-how
usage,
distribution
strategies, technical
R&D
staff,
companies
can
be
operated
in
shopping
centres. This condition provides a possibility of
getting
differentiation with the combine of different
information about complex market structures,
products and services and different customer
provide finance, material supply, purchase
types.
power, and conduction of marketing research
program, etc.
> Conduct of company's market efforts
more efficient: It is provided that main and
side companies reach target markets freely
Symbiotic
relations
provide
an
through
symbiosis.
For
instance,
kids'
advantage of competition to the parties of it.
entertainment areas in shopping centre reach
This advantage emerges based on convenience
to
and efficiency in achieving the resources. For
advertisement or promotion effort.
example, when symbiotic physical distribution
relation emerged betw een two companies,
effective symbiotic structure perfecting the
ability of company's physical distribution and
also this symbiotic relation becomes the win-
the
target
> The
market
execution
easily
of
joint
without
any
promotional
efforts: Marketing costs of the companies'
decrease when symbiosis companies carried
out promotional efforts.
win strategy for both companies (Mitchell vd.,
> Attain of competition to the more stable
1992: 22). Another advantage of symbiotic
structure: Symbiosis companies have a safe
companies
cost.
competitive location in current partnership
Companies also know each other better in the
area. Symbiosis companies wriggle out of the
long-term relations.
high competitive environment in actual market
is
reducing
of
process
and
Additional to the advantages above it
is possible to sort the advantages of symbiotic
are
operated
in
a
more
stable
environment. For example, while a food and
beverage company is operated in a highly
competitive atmosphere in the city centre, that
relations to the parties as:
company
would be
operated
against
the
> Provide extra income to the company:
limited number of rivals in a shopping centre.
Main company in Symbiotic structure can
Sometimes the presence of one or limited same
generate income by leasing some of their areas
type of product/service offering company can
to their side company with a contract. For
be provided within the area of activity with the
example, shopping centres lease their parts to
agreement between symbiosis companies.
the other small companies. Moreover, main
companies in a technological development
area (Techno Park) lease some different parts
in
the
area.
These
conditions
provide
additional income to the companies.
> Create innovation more easily: Pioneer
position of the main company of symbiotic
relation because of its capacity and the synergy
between main company and small companies,
provide the small companies ability to create
> Diversifications
of
product/service
innovations that they could not do alone.
portfolio offered by the company: the variety
of offered products and services will increase
when the main company goes in a symbiotic
relation with a company located outside of the
activity area. For example, companies such as
food
and
beverage
and
entertainment
> Easy access to qualified labour force:
Attractive environment created by the business
area of symbiosis companies, either provide
the integration of potential labour with a
company or allows them to see themselves as
part of the prestigious symbiotic environment.
96
yenifikir
yilö sayeis
However, other companies operating in the
after
each
interview.
Interviews
lasted
symbiotic environment can be
seen as a
approximately 15 - 45 minutes. The owners of
potential working area by labour. That is why,
companies were asked the cause of opening a
the chance of symbiotic companies to choose
company in a shopping centre, during the
the most appropriate one in labour increases
interviews.
than the others.
operating a company in a shopping centre
Specified benefits can be accepted as an
Besides,
the
advantages
of
were asked.
symbiotic
The maximum variation sampling of
companies in a more comfortable area than
purposeful sampling methods, which used in
today's aggressive and ruthless competition
the qualitative studies, is used in the study.
environment. In this context, the advantages
Aim of the use of purposeful sampling is to
created by the different type of companies
take advantage of comments and opinions of
convert the interdependence of companies to
the owners that were evaluated as to have an
opportunities
experience on symbiotic relations.
evidence
of
the
activity
and
of
provide
companies
to
survive.
In this
sense, the purposeful sampling method is
useful in the discovery and explanation of facts
4. M E T H O D
and events in
4.1. The Purpose of the Research
many
cases (Yıldırım
and
Şimşek, 2004: 84). In this context, 29 companies
operating in the shopping centre that research
There are many theories adapted from
biology
literature to organizational theory
about
the
structure
and
activities
of
companies. In symbiosis, two or more species
live together in a close, long-term association.
was carried out have generated the population
of the research. 22 company owners/directors
(76% of the population) were interviewed in
depth between the 15th of February and the 1st
of M arch in 2014.
A symbiotic relationship can be beneficial to
both organisms or benefit one organism and
leave to other harmed or unaffected (Johnson
and
Raven,
2006:
364).
For
companies,
symbiotic relation aims, in accordance with the
principle
of
mutual
beneficence
(mutual
symbiosis), the benefits as; the increase of
partners
output
values
of
two
or
more
company by reducing costs, the decrease of the
marketing
time
and
the
development
of
customer services. In this context, the aim of
this
study is
benefits
of
toexamine
symbiotic
and
explore
relations
the
among
companies in a sample of companies operating
in a shopping centre located in Çanakkale.
4.3. Findings of Research
4.3.1. Companies Related Findings
The
sectoral
distributions
of
companies interviewed during the study were
shown in Table 1. According to this 8 of the
companies researched is operating in food and
beverage, 7 of them in clothing, 3 of them in
jewellery/accessories/cosmetics, 2 of them in
white goods, and the rest of them in optical
and entertainment area. Clothing companies
operating time in the sector raged 8 to 72 years,
food and beverage companies 6 to 30 years,
white goods companies 3 to 35 years, optical
company 16 years and entertainment company
operates in the area till 13 years.
4.2 Method of Research
of
The number of staff working in the
qualitative research methods is used in the
company joined research ranged from 2 to 9.
study. Interviews recorded by audio recording
However, the majority of companies operating
device and records are exam ined and decoded
in the shopping centre are operated as a
In-depth
interview
technique
nifikir
y il 6
saye ı s
i 97
branch. It is determined that companies were
Requirements of institutional
operated
agreements with shopping centre as
an institutional policy
in
shopping
centre
until
approximately 8 years. It is understood that
the companies researched were continued to
live with the shopping centre when the age of
shopping centre was considered as 8 years.
19
Increase recognition of the company
to operate within a known shopping
16
centre,
To have a stock market
14
expectancy at this level, this is the indication of
It is larger than the other shopping
10
a symbiotic relationship between companies
centres of the city
operating in the shopping centre.
To be close to the university, hotels
and dormitories
From the perspective of the common life
Table 1. D istribu tion of Com panies
According to Activity Areas
A ctivity Area
N um bers of
Com panies
Food/ Beverage
8
Clothing
7
Jewellery/Accessories/Cosm
etics
2
Optical
1
Entertainment
1
TO TA L
22
4.3.3. Findings R elated Sym biotic
R elationship
In which direction did the sales move
in the operating period asked the owners or
directors in the interview. 20 of 22 companies
stated as the sales were increased and the other
2 companies stated as the sales were
decreased. However, the degree of competition
in the shopping centre was asked to the
companies. 18 of 22 companies stated as lower
3
White Goods
7
or none. Other four (4) of companies stated
that only one competition with own products
of the shopping centre. The cause of it was the
number of companies operating on the same
4.3.2. Location Related Findings
The causes of preference a shopping
centre as a plant location are asked in the
interview. Main reasons for preferring of
shopping centre are listed below according to
participants' responses are shown in Table 2;
field located in shopping centre became
limited with agreements. Another interesting
finding on competition is that the companies
operated in the same field with shopping
centre showed their rivals as only the
shopping
centre
(main
company),
not
themselves. The other interesting thing is why
the shopping centre allows operating of rival
companies.
"W hat are the advantages of operating
in this shopping centre?" question ask to the
Table 2: Com panies responses to preference a
shopping centre as a plant location
Responses
High customer flows to the shopping
n
22
centre
The trend of spending more time in
the field of shopping centres,
according to the request of meet the
shopping, eating, drinking and
entertainment needs
98
yenifikir
yilö sayeis
20
owners
or
directors
to
determine
the
advantages of symbiotic organisation types.
Responses are similar with actual literature
and are sorted as follows;
•
Easy transport to the target market,
•
Reduce of costs,
•
Take advantage of the shopping centre's
image,
•
Lower degrees of competition,
• The increase of sales in main company's
(shopping centre) discount dates,
•
Provide more safety location to the
company then actual market,
•
Synergy caught by collected of known
and strong brands together,
•
New market entry strategy,
•
Easy access for customers.
An interview requested with shopping
centre
management.
Nevertheless,
this
interview failed because of institutional
advantage of the image of the shopping centre,
lower degree of competition, increase of sales
because of the shopping centre's discount
dates, to provide a more safety position to the
company than actual market, synergy caught
by collected of known and strong brands
together, new market entry strategy.
This study has a nature to form the
basis of future studies intended for symbiotic
organisation types. In possible future studies,
factors affecting the quality and size of
symbiotic relationships, issues determining the
policies, thus the advantages of shopping
centre from this symbiotic organization types
asked to the owner or director of companies
distribution of power and trust between
parties can be explored. In addition, in future
studies
the
effects
of
environmental
participated
uncertainty and complexity
relationships and the cause
to
the
interview.
Participants
stated that symbiotic organization types allow
shopping centre to keep customers in
shopping centre longer, to convert the
shopping centre as a living/social mall with
product diversity, and thus increase
profitability of the shopping centre.
5.
the
to symbiotic
of the main
company's move within rival side companies
can be answered.
R e fe re n c e s
CH O UYON G, C., LE, L. and BAOLIANG, H.
(2009), "Research on Symbiotic System
of M anufacturing Enterprises and TPL
D IS C U S S IO N A N D
C O N C L U S IO N
Companies have to be adapted to the
environment to survive and maintain their
existence
in
the
highly
competitive
environment.
Symbiotic life forms play
Based
on
Symbiotic
Theory."
International
Conference
on
Bioinformatics
and
Biomedical
Engineering, Beijing, 11-13 June: 1-4.
important roles in the evolution process of
livings as famous biologist M argulis stated
(Margulis 1998). The advantages of joint life
forms
for
the
companies
dependent
C İH A N G İR, M. (2004), "Türkiye'de Banka
Birleşmeleri Ve Birleşen Bankaların
Verimlilik ve Etkinliğinin Ölçülmesi
themselves in a long term explored in the
framework of symbiosis organisation theory in
Üzerine Karşılaştırmalı - Uygulamalı
Bir İnceleme." (Unpublished Phd
Thesis), Ankara. Ankara University.
this study. For this purpose, this was tried to
expose
with
in-depth
interviews with
owners/directors of companies operated in a
shopping centre in Çanakkale. Gathered data
show that side companies had a similar life
with shopping centre (m ain company),
shopping centre provided safe competitive
position to the companies and profitability had
an upward movement.
The main advantages of symbiotic
organizations to the researched companies are;
lower
cost
transportation
brought
to
by
convenience
target
CH ERTOW ,
M.
R.
(2000),
"Industrial
symbiosis: Literature and taxonom y".
Annual Review of Energy and
Environment, 25:313-337.
ÇELİK, O. (1999), "Küreselleşm e Surecinde
Firmalar Arası Stratejik İşbirliği." A.Ü.
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:
54, Sayı: 1, Ocak-M art 1999.
of
market, take
nifikir
y il 6
saye ı s
i 99
DANA, L. P., PAUL, L., ETEMAD, H. and
WRIGHT, R. W. (2013), "Toward a
paradigm
of
entrepreneurship,"
symbiotic
International
Journal of Entrepreneurship and Small
Business, vol. 5, no. 2, pp. 109-126.
Sektöründe
Faaliyet
Gösteren
Uluslararası Stratejik İşbirliklerinin
Başarı Faktörlerinin Belirlenmesine
Yönelik Bir Araştırma, (Unpublished
Phd
Thesis),"
University.
Adana:
Çukurova
D O Ğ A N İ.Ö. and MARANGOZ, M. (2002),
JO H N SO N , G. B. and RAVEN, P. H. (2006),
"K obi'lerin Dış Pazarlara Açılmada
Karşılaştıkları Sorunlar Ve Çözüm
Önerileri Ve Bir Uygulama," Dış
Biology, Holt, Rinehart and Winston,
USA.
Ticaret Dergisi. Sayı:24: 150-152.
LIN, J. (2006), An analysis of strategic alliance
DU RA K, İ. (2005), "Küreselleşm e Sürecinde
Şebeke Organizasyonlar Ve Denizli
Tekstil
İşletmeleri
Uygulaması,
(Unpublished P "h d Thesis)," Ankara:
Ankara University.
formation from resource-basedview,
Seminar in Business Strategy and
International
Business,
HelsinkiUniversity of Technology, 1
22.
M A RA N G O Z,
ERD O Ğ A N , Z. and KİTCHEN, P. J. (1998),
Managerial
Mindsets
and
the
Symbiotic
Relationships
Between
Sponsorship
and
A dvertsing."
Marketing Intelligence & Planning. 16
(6): 369-374.
M.
(1997),
"Uluslararası
Pazarlamada
Uluslararası
Stratejik
Birleşmelerin Ö nem i." Celal Bayar
Üniversitesi İ.İ.B. F. Yönetim ve
Ekonomi Dergisi, Sayı: 3: 229-258.
M A R G U LIS, L. (1998), Symbiotic Planet: A
New Look at Evolution, Basic Books.
E SS İG , M, (2000), "Purchasing consortia as
symbiotic relationships: developing
the concept of consortium sourcing."
European Journal of Purchasing &
Supply Management, 6 (1): 13-22.
ETEM A D , H., W RIGHT, R. W. and DANA, L.
P.
(2001),
"Sym biotic
International
Business
Networks:
Collaboration
between Small and Large Firm s."
Thunderbird International Business
Review, 43 (4): 281-301.
Melike
Erkani
Tülay
İrez),
Nobel Tıp Press, İstanbul, Turkey.
İPLİK , F. N. (2008), "Uluslararası Stratejik
İşbirlikleri:
ıoo
yenifikir
Türkiye'de
D.
R.
ve
TURNER,
G. B.
(1992),
"Sym biotic Logistics." International
Journal of Logistics Management, 3 (2):
19-30.
N IRO N EN , E. ve TUOMINEN, M. (2002),
"Organisational advantage of interfirm networks compared with markets
and
hierarchies."
Engineering
Management Conference, 2002. IEMC
'02. 2002 IEEE International: 403-406.
G IL B E R T , Scott F. (2013), Gelişim Biyolojisi,
(Trns:
M ITCH ELL, M. A., LEMAY, S. A., ARNOLD,
Konaklama
yilö sayeis
Ö ZGEN , H., KILIÇ, K. A. ve KARADEMİR, B
(2003),
"Birlikten
Kuvvet
Doğar:
Küçük ve O rta Ölçekli İşletmeler İçin
Bir Örgütlenme Modeli Olarak Ağ
Organizasyonları Ö nerisi." Çukurova
Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü
Dergisi, 12: 81-96.
ÜLGEN, H. and MİRZE, S.
İşletmelerde
Stratejik
Tennessee at Martin, The National
Communication Association Annual
Convention,
Chicago,
Illinois,
November.
K. (2004),
Yönetim,
Literatür Publications, İstanbul.
SU BRA M A N IA M , M. ve WATSON, S. (2006),
PFEFFER, J. and G. R. SALANCİK (1978), The
"H ow
interdependence
affects
subsidiary performance." Journal of
Business Research, 59: 916-924.
External Control of Organizations: A
Resource Dependence Perspective.
New York, NY, Harper and Row.
V A RA D RA JA N , P. ve RAJARATNAM, D.
(1986),
"Sym biotic
Marketing
Revisited." Journal of Marketing, 50
SAPP, Jan. (1994), Evoluation by Association,
A history of Symbiosis,
University Press, USA.
Oxford
(January): 7-17.
SM IT H , J. B. (1997a), "Selling Alliances Issues
Y IL D IR IM , A. and ŞİMŞEK, H. (2004), Sosyal
and Insights." Industrial Marketing
Management, 26 (2):149-161.
SM IT H ,
Robert
Leadership
M.
(1997b),
Through
Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri.
Ankara: Seçkin Publications.
"Defining
http://www.biltek.tubitak.gov.tr,
Followership:
Tarihi: 14.02.2015.
Concepts for Approaching Leadership
Developm ent." The University of
•
Erişim
••
Yönetici ve Işgörenlerin Örgütsel Adalet Algıları
Üzerine Bir Araştırma
00
Öncü Yanmaz ARPACI*
ovarpacı@pau.edu.tr
Mutlu ARMAN**
[email protected]
Öz
Adalet, hak ve hukuku gözetme, yerine getirme anlamı taşımaktadır. İnsanların aynı
ortamda yaşamaları için vazgeçilmez bir olgudur. Bireysel ve toplumsal yaşamda olduğu gibi,
örgütler için de adalet olgusu oldukça önemlidir. İnsanların kurduğu ve insanlardan oluşan
örgütlerde adalet, doğruluğun ve haklılığın sürdürülmesi için önemlidir. Bu sebeple,
örgütlerde kaynakların, ödüllerin, çıkarların korunması konularındaki tutumlar, çalışanların
adalet algıları için oldukça önemlidir. Pek çok çalışan için çalıştığı örgütün ve yöneticilerinden
gördüğü m uamelenin adil ve eşit olması temel bir kaygıdır. Çalışanlar alınan kararların adil
olup olmadığını eleştirel bir gözle sorgularlar. Örgütsel adalet, doğruluğun işyerindeki rolü
ya da haklılığın korunmasında otoritenin işlevidir. Bu çalışmada Denizli ilinde faaliyet
gösteren bir tekstil firmasının çalışanlarının adalet algılarını ve bu algılar doğrultusunda
örgüte duydukları bağlılık veya işten ayrılma niyetleri araştırılmıştır. Araştırmada yer alan
çalışanların örgütsel adalet algılarını ölçmek için anket ve mülakat yöntemleri kullanılmıştır.
Anket formları firmada 300 kişiye dağıtılmış olup 218 adet anket formu değerlendirilmiştir.
Elde edilen bulgular SPSS 16 programıyla analiz edilmiştir. Sonuç olarak elde edilen bulgulara
göre örgütsel adalet algılarının ve örgüte bağlılık veya işten ayrılma niyetlerinin çalışanların
cinsiyet, gelir düzeyi, pozisyon, eğitim durumu ve yaşa göre farklılık göstermediği tespit
edilmiştir.
nifikir
y il 6
s a y l 15
i 101
Anahtar Kelimeler:
Örgütsel Adalet, Örgütsel Adalet Algılamaları
* Uzman, Pamukkale Üniversitesi Kalite Yönetimi ve Veri Değerlendirme Uygulam a ve Araştırma Merkezi,
[email protected]
** Öğr. Gör., Pamukkale Üniversitesi Çivril Atasay Kamer MYO, [email protected]
A Study on the Administrators and Employees' Organizational
Justice Perceptions
Abstract
Justice has a meaning of performing and protecting rights and law and it is irreplaceable for human beings to live together in identical environment. Justice is an important fact for
organizations as of its individual and social existence. For the reason that organizations has
been established by and consist of human beings, justice is substantial to sustain trueness and
rightness. Therefore the attitudes in the fields of resources, the rewards and the protection of
interests are relatively significant for the justice perceptions of employees. To be treated equally and fairly by the managers and by the organization is an essential requirement for most
employees. In any organization the decisions are questioned critically by the employees. Organizational justice is a function of authority within the role of trueness or protecting the
rightness in an organization. This study has been performed in a textile company in Denizli
and the perceptions of the employees regarding justice and accordingly organizational commitment or sense of leaving the job are investigated. The questionnaire and interview methods are used together to evaluate the perceptions of the employees. The questionnaire form s
have been handed out to 300 employees and 218 questionnaire form s have been rated. The
findings have been analyzed with SPSS 16 package program. As a conclusion, findings regarding the perceptions of organizational justice and organizational comm itm ent or sense of leaving the job do not differ from gender, level of income, position in the organization, educational background and the age of employees.
K e y w o r d s : Organizational Justice, Organizational Justice Perceptions
102
YIL: 6 SAYI: 15
yeterli düzeyde ödüllendirilmemeleri örgütsel
1. G İ R İ Ş
adalet algılarının zedelenmesine sebep olabilir.
Adalet, hak ve hukuku gözetme, yeri
ne getirme anlamı taşımaktadır. İnsanların
aynı ortamda yaşamaları için vazgeçilmez bir
olgudur. Bireysel ve toplumsal yaşam da oldu
ğu gibi, örgütler için de adalet olgusu oldukça
önemlidir. İnsanların kurduğu ve insanlardan
oluşan örgütlerde adalet, doğruluğun ve haklı
lığın sürdürülmesi için önemlidir. Pek çok
çalışan için çalıştığı örgütün ve yöneticilerin
den gördüğü muamelenin adil ve eşit olması
Bu araştırma, belirlenen amaçları ger
çekleştirmek için bir araya gelen insan toplu
luklarının oluşturduğu örgütlerin başarısı ve
etkinliği için önemli bir kavram olan örgütsel
adaleti incelemektedir. Tekstil sektörü, ülke
ekonomisine önemli katkı sağlayan emek yo
ğun bir sektör olması ve en önemli girdilerin
den birinin işgücü olması sebebiyle çalışma
alanı olarak seçilmiştir. Çalışmanın temel ama
cı, adalet algılarının ölçülmesi, kendi araların
temel bir kaygıdır.
da fark olup olmadığının ve bu adalet algıları
Çalışanlar kendi örgütleri kuralların
herkese eşit uygulanmasını, eşit işe eşit ücret
ödenmesini, izinlerde eşit haklara sahip olma
nın örgüte bağlılık veya işten ayrılmaya niyet
etme üzerinde herhangi bir etkisinin olup ol
madığını belirlemektir. Araştırmaya katılan
yı, bir takım sosyal olanaklardan kendilerinin
tüm çalışanların anketleri ciddiyetle doldur
de
şekilde yararlanmasını
dukları gözlemlenmiştir. Araştırmaya katılan
beklerler. Örgütlerde adil durum algılamaları
tüm çalışanların, araştırma sorularına ilişkin
nın pozitif tutum ve davranışlara sebep olabi
ifadelere cevap verebilecek yeterli bilgi düze
diğerleriyle
leceği,
adaletsiz
davranışlara
yol
eşit
algılamaların ise olumsuz
açabileceği
bilinmektedir.
Yöneticilerin, çalışanların terfi ya da görev
dağılımlarında taraflı bir şekilde davranmaları,
yine sahip oldukları ve araştırmada belirlenen
örneklem çapının araştırma evrenini temsil
ettiği varsayılmıştır.
2. Ö R G Ü T S E L A D A L E T
örgüt içinde performans değerlendirme siste
mindeki eşitsizlikler, çalışanlarla açık ve dü
Adalet, hak ve hukuku gözetme ve y e
rüst bir iletişim kurulamaması ve çalışanların
rine getirme edimini ifade eder. Adalet kavra
mı felsefe bilimcileri ve sosyal bilim ciler tara
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j 103
fından farklı olarak tanımlanmaktadır. Felsefe
nış literatürünün önemli konularından biri
bilim cileri adaletle ilgili kurallar ve normatif
olarak
tanımlar geliştirmeye çalışırken, sosyal bilim ci
2008,296).
karşım ıza
çıkmaktadır
(Yürür,
ler bir davranışın adil olmasını bireyin o dav
Günlük hayatta insanların adalet algı
ranışı adil olarak algılayıp algılamadığı üzeri
Sosyal bilim cilerin tanımı
larını değerlendirdikleri ortamlardan biri, za
özneldir ve adalet algısal bir durum olarak
manlarının büyük bölümünü geçirdikleri iş
görülmektedir.
Sosyal adalet, toplumsal sis
yerleridir (İçerli, 2010, 68). Özellikle çalışma
temin sosyal denge ve düzen ölçüsüdür. Bu
hayatında örgütsel adaletin önemi ve süreci
sebeple sosyal adalet kavramı sadece işçilerin
daha da dikkat çekmektedir (Karadal ve diğ.,
durumları ve algılarıyla ilgili bir kavram ol
2003, 2). Örgütler için hayati önem taşıyan
manın ötesinde bütün toplumsal kesimleri
değerlerden biri olarak tanımlanan örgütsel
kapsamaktadır (Eroğlu, 2009, 42-43).
adalet, kazanımların dağıtılması veya dağıtım
ne ilişkilendirir.
kararlarının alınmasına yönelik süreçlerle ilgili
Güvenin düşünce sisteminin en önemli
geliştirilen kurallar ve sosyal normlardır. Bu
erdemi olması gibi adalet de sosyal kurumların
radaki kazanımla ifade edilmek istenen nesne
en önemli erdemidir (Rawls, 2003, 3). Adalet,
ler hem toplumsal hem de örgütsel bağlam da
hakkın gözetilmesi ve yerine getirilmesi anla
kişilerarasında dağıtılan görevler, mallar, hiz
m ına gelir. Haklı ile haksızın ayırt edilmesi
metler, cezalar, ödüller ve ücretler gibi çıktı
adaletle sağlanır. Adalet kavramı temelde hu
lardır. Kazanımlar elle tutulur mallar olabile
kuk kurallarına uygunluğu içerir. İnsanların
ceği gibi, toplumsal statüler ve / veya roller de
toplum içindeki davranışlarıyla ilgili olduğun
olabilir (Özen, 2003, 188). Örgüt içindeki kaza-
dan ahlak ve din kurallarıyla da ilişkilidir ve
nımların genellikle maaş, terfi ve ücretlendir-
tarih boyunca tartışmalı bir alan olmuştur.
me gibi konular üzerinde yoğunlaştığı görül
Kutsal kitapların hepsinde adalete ve adil ol
mektedir. Bu durum göz önünde bulundurula
maya ilişkin bölümler bulunur. Eski Yunanlı
rak örgütsel adalet kavramının en çok örgütün
düşünür Platon'a göre adalet en yüce erdem
İnsan
lerden biri, insanın ve devletin temel davranış
söylenebilir (Folger ve Cropanzano, 1998, 1) .
kuralıdır.
Aristo'nun
Kaynakları
Yönetimini
ilgilendirdiği
hareket noktasını ise
eşitlik kavramı oluşturur. Ona göre, herkese
eşit davranmak adalet için yeterli değildir. Bir
Örgütsel adaletle ilgili literatürde çeşit
hukuk düzeni güçsüzleri koruduğu ölçüde
li tanımlar bulunmaktadır. M oorman örgütsel
adaletli olabilir.
adaleti çalışma alanları ile direkt ilgili olan
adaleti açıklayan bir terim olarak tanım lam ış
Son yıllarda geliştirilen organizasyon
tır. Özkalp ve K ırel'e göre örgütsel adalet, ör
teorilerinin bireylerarası etkileşim ve bu etkile
güt içinde sosyal ya da ekonomik olarak ger
şimden kaynaklanan sorunlar üzerinde yoğun
çekleşen tüm karşılıklı değişimlerin algılanan
laştığı gözlemlenmektedir. Bu bağlamda, "sos
adaletini, bireylerin üstleriyle, çalışma arka
yal adalet" kavram ının da organizasyonlara
daşlarıyla ve sosyal bir sistem olarak örgütün
uyarlandığı ve örgüt içindeki ilişkilere bağlı
kendisiyle ilişkilerini içeren bir kavramdır.
olarak ortaya çıkan kazanım ların adil dağılı
Yıldırım 'ın örgütsel adalet tanımı, örgütlerde
mını ifade eden "örgütsel adalet" kavramının
ortaya çıkan ödül ve cezaların yönetim ve da
geliştirildiği görülmektedir. Çalışanların ör
ğıtım larına ilişkin kurallar ve sosyal normlar
gütsel adalet algıları, bireysel ve örgütsel so
şeklindedir. Benzer bir tanım yapan Çakm ak'a
nuçlara olan etkileri nedeniyle örgütsel davra
göre ise örgütsel adalet, ödül ve ceza gibi ör
104
yenifikir
y il:6 s a y i:is
gütsel kaynakların dağıtımının, bu dağıtım
hissedilerek belirlenen bir özelliğe sahiptir.
kararlarını belirlemede temel alınan prosedür
Bireyler karşılarındaki kişilere güven duyar
lerin ve prosedürlerin yürütülmesi sırasında
ken, bunu birçok olay ve olgudan yola çıkarak
gerçekleşen bireylerarası davranışlarla ilgili
yaparlar. Genel bir tanımla güven, bir bireyin
kurallar
bütünü-
diğer bir bireye karşı olumlu bir beklentiye
dür(Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, 2009, 4). Tüm bu
sahip olması ve bu beklentiye ilişkin psikolojik
tanımlar ışığında örgütsel adalet genel olarak
bir hassasiyet göstermesidir. Güven duygusu
yöneticilerin örgüt ve çalışanlarla ilgili karar
nun bulunmadığı ilişkileri sürdürmek nere
ve
tarafından
deyse imkânsızdır. Güven, örgütler, gruplar ve
olumlu bir şekilde algılanmasıdır (İçerli, 2010,
bireylerarası ilişkilerin sürekliliğinde de en
69).
önemli etkenlerden biridir. Yüksek dereceli
ve
sosyal
uygulam alarının
norm ların
çalışanlar
Çalışanlar için çalıştıkları örgütün ve
yöneticilerden gördükleri m uamelenin adil ve
eşit olması temel bir kaygıdır (Yürür, 2005, 98).
Yöneticilerin, karar alma sürecinde, örgüt içi
kaynakların dağılımı sırasında ve örgüt içi
sosyal ilişkilerin geliştirilmesinde çalışan odak
lı strateji ve politikalar izlemeleri örgütsel ada
letin sağlam tem eller üzerine oturtulmasını
sağlayacaktır (Karadal ve diğ., 2003, 2). Greenberg'e göre bireylerin adalete ilişkin her zaman
potansiyel kaygıları vardır. Bu potansiyel kay
gı ancak bazı durumlarda gerçek bir kaygıya
dönüşmektedir. Bu durumları bireylerin is
tenmeyen bir sonuç elde etmesi, örgütte ortaya
güven duygusu, daha fazla sadakati ve bağlılı
ğı oluşturur. Birey ve grup davranışlarında
güvenin daha çok beklentisel ve ilişkisel yanı
öne çıkmaktadır. Bu açıdan bakıldığında gü
ven, bir tarafın diğer tarafın eylemlerinden
zarar görmeyeceğinden veya karşı tarafın risk
yaratm ayacağından em in olmasıdır. Güven,
önemli bir kültürel değer olarak örgütsel yapı
ların özellikleri üzerinde oldukça etkilidir.
Örgüt üyeleri arasındaki yüksek güven, mer
kezleşmenin azalmasına yol açmaktadır. G ü
venin az olması durumu ise merkezleşmeyi
artırmakta ve katı dışsal denetimi devreye
sokmaktadır
Örgütsel güven, örgüt içinde tüm üye
çıkan değişim, kaynakların sınırlı olması ve
bireyler arasındaki gü ç farklılıkları olarak ta
nımlayan Greenberg, adaletin bazı koşullar
altında bazı bireyler için diğerlerine nazaran
daha önemli hale geldiğini savunmaktadır.
Sosyal bilim ciler ve örgüt bilim cilerine göre bir
davranışın adil olması, bireylerin o davranışı
adil bulm alarıyla ilgilidir. Bu nesnel tanımla
ma adaletin algısal bir boyut olduğunu kanıt
lerin katılımıyla oluşturulması gereken psiko
lojik bir ortamdır. Bu ortamın yaratılmasındaki
temel
faktör
yönetim
kademesinin
yaklaşımıdır. Örgütün güvenilir olmasını sağ
layan diğer unsurlar; ilişkilerin derinliği, rol ve
sorumlulukların anlaşılabilir olması ve çalışan
larda işi yapabilme yeterliliğinin olmasıdır
(Asunakutlu, 2002, 5).
lamaktadır. Dolayısıyla bireylerin adalet anla
yışları içinde bulundukları gruplara ve sahip
Politik, hukuki ve örgütsel düzlem ler
oldukları kültürel değerlere göre değişebil
de yapılan araştırmalarda adaletin güven dü
mektedir. Ayrıca çalışanların yaş,
cinsiyet,
zeyini olumlu etkileyen bir etken olduğu orta
eğitim düzeyleri, kıdem, örgütsel pozisyon
ya çıkmıştır. Güven, tarafların geleceğe ilişkin
gibi özellikleri de örgütsel adalet algılarını
davranışlarına yönelik inançlarını ifade eder.
farklı olarak etkilemektedir (Yürür, 2008, 300).
Geçmiş deneyimler güvenilirliğe ilişkin en
önemli ipuçlarını veren kaynaklardır. Mevcut
Güven, bireylerarası ilişkilerde önem
prosedürlerin adaleti, gelecekteki uygulamala
taşıyan temel duygulardan biridir. Soyut bir
rın da adil olacağına olan inancı doğurur. Y ö
kavram olmasından dolayı ilişkilerde sadece
netsel güvenilir davranış sergileyen yönetici
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j 105
ler, çalışanların kendilerine güven duym a ve
açıklanmaktadır. Bir başka tanım a göre dağı
karşılık
artırmaktadırlar
tım adaleti, karşılaşılan sonuçların y a da ödül
(Özen, 2003, 196-198). Güvenilir yöneticinin
lerin hakkaniyeti ile ilgili adalet algısıdır. Co-
özellikleri tutarlı olmak, dürüst ve doğru dav
hen ise dağıtım adaletini, görevler, mallar,
ranmak, çalışanlarıyla fikir ve duygu alışveri
hizmetler, fırsatlar, ceza ve ödüller, roller, sta
şinde bulunabilecekleri açık bir iletişim ortamı
tüler, ücretler ve terfiler gibi her türlü kazanı
yaratmak, iyiliksever olmak, çalışanların ihti
mın kişiler arasındaki paylaşımı ve bireylerin
yaçlarına duyarlı olmak ve karar alma sürecine
bu kazanımların adaletine ilişkin algılamaları
çalışanlarının katılımını gerçekleştirmek olarak
olarak ifade eder (Özmen ve diğ., 2007, 21).
verme
olasılığını
tanımlanmaktadır.
Dağıtım adaletinin temeli Adam s'ın
Özetle yapısal açıdan adil olan süreçler
Eşitlik Teorisi'ne dayanır. Eşitlik Teorisi'ne
örgüt sistemine ve sistemin temsilcisi olan
göre çalışanlar kendi kazanımlarını diğer çalı
karar alıcılara güven duyulmasını sağlarken,
şanların kazanımlarıyla karşılaştırarak kaza
bunun tam tersi olarak adil olmayan süreçler
nımlar arasında adalet olup olmadığını inceler
de kazanımların adil olarak dağıtılamadığı
ler (Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, 2009,4). Kaza-
veya dağıtılamayacağı yönünde bir güvensiz
nımların oranı arasındaki denge, çalışanlarda
liğe yol açmaktadır. Yöneticiler ise adil süreç
eşitlik duygusunu uyandırmaktadır. Ancak
lere dayanan tutumlar sergiledikleri müddetçe
tersi durumunda oluşabilecek eşitsizlik algısı
örgüt tarafından güvenilir bulunmaktadırlar
eşitliğe odaklanmış çalışanlarda gerilime ne
(Özen, 2003, 199-200).
den olacaktır. Böyle durumlarda çalışanlar, işe
gösterdikleri çabayı azaltmak gibi bir takım
2 .1 . Ö r g ü t s e l A d a le t T ü r l e r i
olumsuz tavırlar sergileyebilirler (İçerli, 2010,
Örgüt içindeki ilişkilere bağlı olarak
79) Adam s'ın Eşitlik Teorisi dağıtım adaletinin
ortaya çıkan kazanımların adil dağılımını ifade
başlangıç noktası olarak kabul edilir. Dağıtım
eden örgütsel adalet kavramı, kazanımların
adaletinin ikinci boyutu ise Leventhal'in Ada
(dağıtım adaleti), süreçlerin (prosedür adaleti)
let Yargı M odeli'dir (Yazıcıoğlu ve Topaloğlu,
ve bireylerarası ilişkilerin adaletine dayanan
2009, 5). Dağıtım adaletine ilişkin temel yargı,
bir sınıflandırm a ile açıklanmaktadır (Özen,
kazanımların doğru, uygun ve ahlaki olup
2003, 189).
olmadığına işaret eder. Dağıtım adaletini açık
lamaya yönelik tüm kuramlar, bireylerin örgüt
2.1.1. D ağıtım A daleti
uygulamalarının adil olup olmadığı yönünde
Farklı disiplinlerden gelen birçok araş
ki fikirlerini belirlemek üzere elde ettikleri
tırmacı dağıtım problemi ile yakından ilgilen
kazanımları daha önce elde ettikleri ile ve/veya
mişlerdir. Ödüllerin ve kaynakların dağıtımı
diğer çalışanların kazanımları ile karşılaştırma
küçük gruplardan tüm topluma kadar her
ları üzerine kurulmuştur (Özen, 2003, 190).
türlü büyüklükte sosyal sistemlerde oluşan
Dağıtım ın nasıl algılandığı tamamen öznel bir
evrensel bir sorundur (Eroğlu, 2009, 66). Grup
durum olup kişinin mevcut şartlarına, manevi
lar, örgütler ve toplumların tümü ödül, ceza ve
duygularına
kaynakların dağıtımı ile ilgilidirler. Dağıtım
Foa'nın
adaletinin birkaç farklı
tanımı yapılmıştır.
Foley'e göre dağıtım adaleti, ahlaki ve nesnel
vb.
göre
tanımladığı
değişebilir.
altı kaynak
Foa
ve
(kazanım)
sırasıyla hizmet, sevgi, mal, statü, bilgi ve pa
radır.
olarak tanımlanan özellikler temelinde, benzer
olan bireylere benzer, farklı bireylere de farklı
lıkları oranında farklı davranılması
olarak
Deutsch'a göre dağıtım adaletinin, eşit
temelli paylaşım, eşit paylaşım ve ihtiyaçtan
oluşan üç kuralı bulunmaktadır. Her türlü
ıo 6
yenifikir
yil:
6 sayi: is
kazanımın
dağıtımını
gerçekleştirecek
olan
Dağıtım adaletini temel alan çalışm a
yönetici, adil dağılımı sağlamak için hangi
lar, bireylerin adaletsizliğe verdikleri tepkileri
kuralı tercih edeceğini belirlemelidir. Eşit Pay
anlamlandırmada yetersiz kalmıştır ve bu nok
laşım Kuralında, her türlü kazanım hak etsin
tadan yola çıkarak prosedür adaleti kavramı
veya etmesin herkese eşit olarak dağıtılır. Eşit
nın incelenmesine yol açmış ve prosedür ada
temelli paylaşımda herkese katkısı oranında
leti ile süreçlerin adaleti incelenmeye başlan
dağıtım yapılır. İhtiyaç kuralı ise çalışanların
mıştır (Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, 2009, 5). Pro
ihtiyaçlarını ön planda tutm aktadır (İçerli,
sedürler kararların alınmasındaki en önemli
2010, 81).
araçlardır (İşbaşı, 2000, 51). Prosedür adaleti
Bireyler dağıtım adaletine ilişkin karar
verirken kazanımların ahlaki ya da etik olup
olmadığını değerlendirirler. Doğruluk kavra
mının nesnel bir tanımı olmadığı için insanlar
herhangi bir şeyin doğru olup olmadığı ile
ilgili karar verirlerken kıyas yapm a yoluna
giderler. Kıyaslama için bir kişi standart olarak
kabul edilir ve dağıtım adaleti yargısı bu kişiy
le kıyaslama yaparak verilir. Dağıtım adaleti
alınanlar, alıcılar, kurallar, standartlar ve bu
unsurların arasındaki etkileşim leri içerir. D ağı
tım adaletine ilişkin olumsuz algılar çalışanla
rın performanslarını ve iş kalitelerini düşür
mektedir (İşbaşı, 2000, 51). Ayrıca çalışanlar
vazgeçme davranışına girmekte, çalışm a arka
daşlarıyla daha az işbirliği yapm akta ve stres
ise, kazanımların belirlenmesinde kullanılan
usullerin, mekanizmaların ve prosedürlerin
hakkaniyet
ilkesine
uygunluğudur
(Özen,
2003, 191). Prosedür adaleti, çalışanların karar
ların alınış şekline gösterdikleri tepkileri ince
ler. Çalışanların adalet algılamaları, yalnızca
kazammların niteliği ile ilgili değil, aynı za
manda bu kazanımların dağıtımına yönelik
kararların planlanması ve uygulanması aşa
masında kullanılan prosedürlerin adil olup
olmadığı ile ilişkilidir (İşbaşı, 2000, 42). Bu
adalet türü, karar verme süreci, çatışmaların
çözümlenmesi süreci ve kaynak dağıtımı sü
reçlerinin yönetilmesindeki doğru yöntemlerle
ilgilidir. Leventhal'e göre prosedür adaleti,
örgütlerde dağıtım adaleti oluşturm anın ve
sürdürmenin önkoşuludur (Yürür, 2005, 100
yaşamaktadırlar.
101).
Prosedür
adaleti
kavramı,
adalet
Dağıtım adaleti ile ilgili yapılan açık
literatürüne ilk defa Thibaut ve W alker'ın ça
lamalarda genellikle adaletin ekonomik ya da
lışm alarıyla girmiştir. Thibaut ve W alker mah
araçsal yönleri vurgulanmaktadır.
Örgütler
kemelerdeki yasal süreçlerin işlem esi ile ilgili
çalışanlarına ekonomik kazanımlardan daha
gözlemler yapmış ve davalıların verilen karar
çok sembolik değer taşıyan kazançlar dağıtır
lara tepkilerini incelemişlerdir. Yasal prose
lar. Bazen de ekonom ik gibi görünen bir algı
dürlerin adil bir şekilde işlediği durumlarda,
aynı zam anda manevi bir değeri de içerebilir.
sonuç davalı için olumsuz olsa dahi davalının
Örneğin çalışanların neden ücrete değer ver
sürece ve karara ilişkin olumlu bir tavır içinde
dikleriyle ilgili yapılan bir çalışmaya göre ü c
olduğu gözlemlenmiştir. Prosedür adaletinin
ret, ekonomik ihtiyaçları sağlamanın yanı sıra
örgütsel konulara dâhil edilmesi ise Folger ve
sosyal statü elde etme, kendine güven duygu
Greenberg sayesinde olmuştur. Folger ve Gre-
su yaratm a ve konfor sağlama özelliklerini de
enberg'e göre, çalışanlar örgütsel kararların
kapsamaktadır. Ekonomik kazançlar dışındaki
adaletini sorgularken sadece kararın ne olduğu
sembolik
sosyo-
ile değil aynı zamanda bu kararı belirleyen
psikolojik kazançlar olarak ifade edilmektedir
prosedürlerle de ilgilenm ektedirler (Yazıcıoğlu
(Yürür, 2005, 99-100).
ve Topaloğlu, 2009, 5).
değerlerle ilgili kazançlar
2.1.2. Prosedür A daleti
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j 107
Görgül bulgular, belirli özellikler taşı
rı etkileyen ilk faktör, karar alıcıların karardan
yan süreçlerin adil bir dağıtımın gerçekleşmesi
etkilenenlere karşı tavırlarıdır. Çalışanlar tavır
olasılığını arttırdığını ortaya koymuştur (Özen,
ları örgütsel adalet göstergesi olarak algıladık
2003, 192). Proaktif süreç teorilerinde tanım
ları için, dürüstlük, nezaket, kişi haklarına
lanmış olan sekiz prosedür özelliği, adaleti
saygı gösterme, birbirini dinleme vb. gibi tavır
sağlamak
göz
lar, onların adalete ilişkin fikirlerinde önemli
önünde bulundurulm alıdır. Prosedür adaleti
kriterler haline gelmektedir. Algıları belirleyen
ile ilgili olumsuz algılar, çalışanların yönetici
ikinci faktör ise karar alıcının aldığı kararlarla
lerine ve örgütlerine duydukları bağlılığı azal
ilgili olarak yaptığı açıklamalarıdır. Çalışanlar,
tır. Bu durum özellikle örgüt içindeki emektar
makul açıklamalar karşısında olumsuz durum
çalışanlar olarak adlandırılan bir kesim için
lara rağmen alınan kararların adil olduğunu
için
süreçler
tanımlanırken
çok daha üzücü ve düşündürücüdür. Eskiler
düşünebilirler ve bu sayede süreçlerin meşru
yenilere göre daha muhafazakârdırlar, içinde
laşması sağlanabilir (Özen, 2003, 192).Etkileşim
bulundukları örgüte her şartta bağlı kalmayı
adaleti "m eşrulaştırm a / kabul ettirm e" ve
tercih ederler. Aslında bu durum, kendilerinin
"kişilerarası tavırlar"
mevcut örgüt dışında şanslarının kalmamış
incelenebilir.
olarak iki kategoride
olmasından kaynaklanmaktadır. Bir genelleme
yapm ak gerekirse, eski çalışanların yenilere
Özet olarak etkileşim adaleti, karar alı
göre örgütlerindeki adaletsizlikleri daha hoş
cının biçimsel prosedürlerin kabul ettirilmesi
görüyle karşıladıkları ve adil olmayan durum
ve
larda dahi bağlılıklarının devam ettiği görül
davranışlarının adaletini inceler. Çalışanlar,
mektedir (Lange ve diğ., 2010, 1116). Çalışanla
prosedürlerin uygulanması sürecinde kendile
rın kendilerini ifade etmelerine, prosedürlerle
riyle iletişim kurulması ve nihai kararların
ve alınan kararlarla ilgili düşüncelerinin açık
kendileriyle paylaşılması konusunda oldukça
lanm asına im kân verildiği takdirde adalete
duyarlıdırlar (İşbaşı, 2000, 54). Prosedür adale
ilişkin algılar olumlu yönde değişmektedir
tine ilişkin algı örgütün politikaları tarafından
(İşbaşı, 2000, 51-52). Çalışanların prosedürel
belirlenirken, etkileşim adaletine ilişkin algıyı
adalet algısına etki eden üç temel faktör vardır.
örgüt içindeki diğer bireyler belirler.
uygulanması
sırasında
sergilenen
Bunlar, karar alma sürecinin tarafsızlı
ğı, karar alm a yetkisine sahip olanlara duyulan
güven ve ilişkiler sisteminin saygı, güven, iyi
niyet ve yardım laşm a düşüncesine dayalı ol
masıdır.
2.1.4. D ağıtım A daleti ve Prosedür A daletinin
Etkileşim i
Adalet kuramlarının geldiği son nok
tada, dağıtım ve prosedür adaletlerini ayrı ayrı
2.1.3. E tkileşim A daleti
kavramlar olarak değil, örgüt kararlarını bir
etkileşim etkisi yaratarak belirleyen bütünleşik
Dağıtım adaleti ve prosedür adaleti ile
yapılar olarak ele almanın daha uygun olacağı
ilişkisi sorgulanan bağımsız bir adalet katego
görülmüştür (Özen, 2003, 193). Adalet türleri
risidir ve bireylerarası ilişkilerin niteliğine
ne yönelik yapılan araştırm aların sonucunda
ilişkin algılamalardır. Etkileşim adaleti bireyle-
prosedür adaletine ilişkin algıların daha çok
rarası ilişkilerin niteliğini ve kalitesini vurgu
yöneticiye karşı memnuniyet veya memnuni
lar. İlk olarak prosedür ve dağıtım adaletinden
yetsizliğe, dağıtım adaleti algılarının ise daha
bağımsız üçüncü adalet türü olarak tanım lan
çok ücretlere karşı memnuniyet veya memnu
mıştır fakat Greenberg'e göre etkileşim adaleti
niyetsizliğe neden olduğu görülmüştür (De-
prosedür
tam am layıcısıdır(İşbaşı,
Coninck ve Stilwell, 2004, 225). Bu iki tür ara
2000, 42-53). Prosedür adaletine yönelik algıla
sındaki etkileşimi açıklayabilmek için Kişisel
ıo 8
adaletinin
yenifikir
yilö saylis
Çıkar M odeli ve Grup Değeri Modeli, çalışan
ayrı olarak düşünülmemelidir. Kişisel Çıkar
ların adil olmayan süreçlere oranla adil olan
M odeli'nin temel algısı ekonomik kazanımlar,
süreçleri neden daha çok tercih ettiklerini açık
Grup Değeri M odeli'nin temel algısı ise top
lamaktadır (Özen, 2003, 193).
lumsal ve psikolojik kazanımlardır. Tanımdaki
Kişisel Çıkar Modeli, dağıtım adaleti
ve prosedür adaleti arasındaki etkileşimi, çalı
şanların, çıkarlarını maksimize etmek üzere
motive oldukları varsayımı ile açıklar. M odel
de, çalışanlar bireysel kazanımlarıyla daha
farklılıklarına rağmen dağıtım adaleti ve pro
sedür adaletine ilişkin algılamaların alınan
kararlara gösterilen tepkiler üzerindeki belir
leyiciliği konusunda iki model de benzer bir
bakış açısı ortaya koymaktadır.
yakından ilgilidir ve bu yüzden kazanımların
Adalet ve güven, toplumsal yaşam ın
belirlenmesinde aktif rol oynayan prosedürler
işlevsel öncülleri olarak her kültürde bulun
üzerinde kontrol sahibi olmak istemektedirler.
maktadır. Adaletin sağlanması ve güvenin
Çalışanların uzun dönemdeki kazanımlarına
oluşmasına yönelik duyarlılıklar evrensel ola
ilişkin
şekillendiren,prosedür
rak kabul edilebilir. Ancak, adalet ve güven
adaletine yönelik algılardır. Süreçlerin adil
kavramlarının uygulamalara ve algılamalara
olduğuna inanan bir çalışan uzun vadede de
yansıması kültürel farklılıklarla ilişkilidir. Y a
olsa umduğu kazanımları elde edeceğine in a
pılan araştırmalar göstermiştir ki kazanımların
nır.
adil olup olmadığına yönelik olan dağıtım
beklentilerini
Grup Değeri Modeli, kişisel çıkar he
saplarına dayanmayan bir m odeldir ve çalışan
ların ekonomik beklentileri dışında, toplumsal
ve
psikolojik
beklentileri
de
incelenir
ve
"grup" kavramı vurgulanır. M odel genel ola
rak çalışanların gruplarla ve grup yöneticileri
ile kurdukları etkileşim üzerinde durur. Bura
da bahsedilen gruplar küçük iş grupları olabi
leceği gibi aynı zamanda büyük organizasyon
lar da olabilir.
adaleti ile ilgili yargıların evrensel olma ih ti
malleri daha yüksektir, kazanımları belirlem e
de kullanılan süreçlerin adil bir biçimde şekillendirilmesine dayanan prosedür adaleti ile
ilgili yargılar ise kültürel farklılıklardan daha
çok etkilenmekte ve tikel bir özellik taşım akta
dır. ABD gibi bireyci kültürlerde, bireysel kat
kılar oranında kazanımlar elde edildiği sürece
eşitlikten söz edilmektedir. Dolaylı, çaba ge
rektiren ve duygusal boyutu güçlü iletişim
biçim lerinin hakim olduğu toplumlarda ise
Grup Değeri Modeli birer birey olarak
kazanımların adaleti ile ilgili beklentiler belir
çalışanların sosyal gruplara dahil olma eğilimi
gin değildir, hatta kazanımlardan önce saygı,
taşıdıklarını ve grubun kazanımlarını etkileye
nezaket ve sosyal uyum gelm ektedir (Özen,
cek her türlü uygulamaya karşı da oldukça
2003, 193-201).
duyarlı olduklarını savunur. Çünkü grup için
de kazanılan olumlu ve sürekli bir statü, çalı
şanın kendisini kanıtlamasının önemli bir yo
ludur. Özetle çalışanların tepkilerini belirle
mede bireysel kazanımlarının yanı sıra grup
üyelikleri ile ilgili deneyimleri de oldukça
önemlidir. Çalışan grup içi uygulamaların ve
tavırların adil olduğuna inanırsa gruptan elde
ettiği kazanımların da adil olduğunu düşünür.
Kişisel Çıkar Modeli ve Grup Değeri
2. ÖRGÜT ÇALIŞANLARININ
ÖRGÜTSEL ADALET
ALGILAM ALARI ÜZERİNE BİR
ALAN ARAŞTIRM ASI
3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi
Araştırmanın
temel
amacı,
Denizli
ilinde uzun süredir faaliyet göstermekte olan
entegre bir firmanın çalışanlarının adalet algı
larını ve bu algılar doğrultusunda örgüte duy
Modeli uygulamada birbirinden bağımsız ve
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j 109
dukları bağlılığı veya işten ayrılm a niyetlerini
rının doldurularak yarım saat içinde teslim
incelemektir.
edilmesi istenmiştir. Dağıtılan 300 anket for
mundan 240'ı geri toplanmıştır. Buna göre geri
3.2. Araştırmanın Yöntemi
dönüş oranı %80'dir.
Araştırm a için, genelleme yapılabilir
olması, kısa zam anda bilgi edinilmesini sağ
laması ve bulguları kıyaslama yapm aya olanak
Çalışmada oluşturulan hipotezler aşağıdaki
gibidir;
vermesi sebebiyle birincil ve ağırlıklı olarak
H 1: "Cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasın
anket yöntemi uygun görülmüştür. Ayrıca
da anlamlı bir ilişki vardır."
ikincil araştırma yöntemi olarak da mülakat
H 2: "Gelir düzeyi ile örgütsel adalet algılaması
yöntemi düşünülmüş ve fabrikada farklı po
arasında anlamlı bir ilişki vardır."
zisyonlarda çalışan ve rastgele seçilen kişilerle
mülakatlar yapılmıştır.
H 3: "Pozisyon ile örgütsel adalet algılaması arasın
da anlamlı bir ilişki vardır."
3.3. Soru Formunun Hazırlanması
H 4: "Eğitim durumu ile örgütsel adalet algılaması
Hazırlanan anket formu iki bölümden
oluşmaktadır. Birinci bölümde,
çalışanların
demografik özelliklerine yönelik yaş, cinsiyet,
firm adaki hizmet süresi, toplam hizmet süresi,
medeni durum ve eğitim düzeylerine yer ve
rilmiştir. İkinci bölümde ise, örgütsel adalet ve
örgüte bağlılığı veya işten ayrılm a niyetini
ölçmeye yönelik 30 soru bulunmaktadır. İkinci
bölümdeki ilk 8 soru Dağıtım Adaleti, sonraki
8 soru Prosedür Adaleti, 17-24 arası sorular
Etkileşim Adaleti ve son 6 soru Örgüte Bağlılık
veya İşten Ayrılm a Niyeti ile ilgilidir.
arasında anlamlı bir ilişki vardır."
H5:"Yaş grubu ile örgütsel adalet algılaması ara
sında anlamlı bir ilişki vardır."
3.5. Araştırma Verilerinin Analizi
Anket
sonuçlarının değerlendirilme
sinde SPSS 16.0 istatistik paket programı kul
lanılmıştır.
Adaletin
üç boyutu
arasındaki
ilişkiler incelenmiştir. Demografik özellikler ile
ilgili analizler yapılmıştır. Geri toplanan 240
anket formunun 218'i geçerli sayılmış ve de
ğerlendirmeye tabi tutulmuştur.
Araştırm ada çalışanların ifadelere ne
derece katıldıklarını saptamak am acıyla 5'li
Likert Ölçeğinden yararlanılmıştır. Söz konusu
3.5.1."D ağıtım
ölçek; (1) Kesinlikle katılıyorum, (2) Katılıyo
A d aleti" A rasındaki İlişk i
rum, (3) Kararsızım, (4) Katılm ıyorum ve (5)
Kesinlikle Katılm ıyorum ifadelerinden oluş
maktadır. İşgören ve yöneticiler için farklı
mülakat soruları hazırlanmıştır.
kasında çalışan beyaz ve mavi yakalı çalışanlar
oluşturmaktadır. Fabrikada çalışan toplam kişi
sayısı 550'dir. Geliştirilen anket formları çoğal
bulunulmuş
ve
formlar 300 kişiye dağıtılmıştır. Anket form la
110
yenifikir
yilösaylis
"D ağıtım A d aleti" ile "Prosedür Ada
le ti" arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını
0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek için tek
(K-S_Z = 1,083; p>0,05) ve "Prosedür A daleti"
hizmet vermekte olan entegre bir tekstil fabri
ziyarette
"Prosedür
sonucuna göre "D ağıtım A d aleti" puanlarının
Araştırmanın ana kütlesini Denizli'de
fabrikaya
ile
örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S testi
3.4. Araştırmanın Ana Kütlesi ve
Örneklem
tılarak
A d aleti"
puanlarının (K-S_Z = 1,085; p>0,05) normal
dağılım gösterdiği belirlenmiştir. Bu nedenle
ilişkiyi analiz etmek için Paired Sample T Test
kullanılmasına karar verilmiştir. Yapılan Paired Sample T Test analizi sonucunda çalışanla
rın "D ağıtım A daleti" ve "Prosedür A daleti"
değişkenlerine ilişkin vermiş oldukları puanlar
arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark
"D ağıtım A d aleti" değişkenine verilen puan
belirlenmiştir (t = 7,667; p<0.05). Bu farkın han
ların
sıra
ortalamasının
(X"Dağıtım Adaleti" =
gi değişken lehine olduğunu belirlem ek için
102,78), "E tk ileşim A daleti" değişkenine veri
Tablo 1'de verilen değişkenlerin ortalama de
len puanların sıra ortalamasından (X"Etkileşim
ğerlerine
A daleti"
Adaleti" = 89,46) daha yüksek olduğu görülmek
değişkenine verilen puanların ortalamasının
tedir. Sonuç olarak çalışanların "D ağıtım Ada
(X"Prosedür Adaleti" = 2,43) "D ağıtım A d aleti" de
le ti" eğilimlerini daha çok ön plana çıkardıkla
ğişkenine verilen puanların ortalamasından
rı veya bu önermeye daha çok dikkat çektikleri
(X"DağıtımAdaleti" = 2,78) daha olumlu görülm ek
söylenebilir.
bakıldığında
"Prosedür
tedir. Sonuç olarak çalışanların ""Prosedür
A d aleti"" boyutuna daha olumlu ortalama
Tablo 2:"D ağıtım A d aleti" ile "E tk ileşim
A daleti" A rasındaki İliş k i
vererek daha çok önem atfettikleri söylenebilir.
Tablo 1:"D ağıtım A d aleti" ile "Prosedür
Değişken
Dağıtım
Adaleti
Kategori
Soru 1soru 8
Prosedür
Adaleti
N
218
Değişken
Dağıtım
soru 1-
X
Ss
t
Adaleti
soru 8
2,78
0,94811
7,667
Etkileşim
soru 17-
Adaleti
Soru 9soru 16
218
Katego
ri
2,43
N
Sıra
Sıra
top.
ort.
218 12848
Z
102,78
4,180
218
6262
89,46
soru 24
0,82000
3.5.3."D ağıtım A d aleti" ile "İşte n Ayrılm a
N iyeti" A rasındaki İlişk i
3.5.2."D ağıtım A d aleti" ile "E tk ileşim
"D ağıtım A daleti" ile "İşte n Ayrılm a
N iyeti" arasında anlamlı bir ilişki olup olma
"D ağıtım A d aleti" ile "E tk ileşim Ada
dığını 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek
leti" arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını
için tek örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S
testi sonucuna göre "D ağıtım A d aleti" puan
larının (K-S_Z = 1,083; p>0,05) normal dağılım
sonucuna göre "D ağ ıtım A d aleti" puanlarının
gösterdiği, fakat "İşte n A yrılm a N iy eti" (K-
(K-S_Z = 1,083; p>0,05) normal dağılım göster
S_Z = 1,554; p<0,05) puanlarının normal dağı
diği, fakat "E tk ileşim A d aleti" (K-S_Z = 1,554;
lım göstermediği belirlenmiştir. Bu nedenle
p<0,05) puanlarının normal dağılım gösterm e
ilişkiyi analiz etmek için Non-Parametrik bir
diği belirlenmiştir. Bu nedenle ilişkiyi analiz
test olan WilcoxonMatchedPairedSignedRank
etmek için N on-Param etrik bir test olan Wil-
Test kullanılmasına karar verilmiştir. Yapılan
coxonMatchedPairedSignedRank
W ilcoxonMatchedPairedSignedRank
nılmasına
karar
verilmiştir.
Test
Test
Wil-
analizi sonucunda çalışanların "D ağıtım Ada
coxonMatchedPairedSignedRank Test analizi
le ti" ve "İşte n A yrılm a N iyeti" değişkenlerine
sonucunda çalışanların "D ağ ıtım A d aleti" ve
ilişkin vermiş oldukları puanlar arasında ista
"E tk ileşim
ilişkin
tistiksel olarak anlamlı bir fark belirlenmiştir
vermiş oldukları puanlar arasında istatistiksel
(Z = 7,667; p<0.05). Bu farkın hangi değişken
olarak anlamlı bir fark belirlenmiştir (Z = 7,667;
lehine olduğunu belirlem ek için Tablo 3'te
p<0.05). Bu farkın hangi değişken lehine oldu
verilen değişkenlerin sıra ortalama değerlerine
ğunu belirlem ek için Tablo 2'de verilen değiş
bakıldığında "D ağıtım A d aleti"
kenlerin sıra ortalama değerlerine bakıldığında
verilen puanların sıra ortalamasının (X"Dağıtım
A d aleti"
Yapılan
kulla
değişkenlerine
nifikir
y il 6
değişkenine
s a y l 15
jııı
= 118,15), "İşte n A yrılm a N iy eti" değiş
A d a le ti"
kenine verilen puanların sıra ortalamasından
(X " iş t e n
A y rılm a N iy e ti"
rı veya bu önermeye daha çok dikkat çektikleri
söylenebilir.
= 68,84) daha yüksek olduğu
görülmektedir. Sonuç olarak çalışanların "D a
ğıtım A d aleti" eğilimlerini daha çok ön plana
3.5.6."Etkileşim A daleti" ile "İşte n Ayrılm a
çıkardıkları veya bu önermeye daha çok dikkat
çektikleri söylenebilir.
m a N iyeti" arasında anlamlı bir ilişki olup
Tablo 3: "D ağıtım A d aleti" ile "İşte n Ayrılm a
A d aleti"
ile
olmadığı 0,05 anlamlılık düzeyinde test edil
mişDeğişken
3.5.4."Prosedür A d aleti" ile "E tkileşim
"Prosedür
"E tk ileşim A daleti" ile "İşte n A yrıl
"E tk ileşim
A d aleti" arasında anlamlı bir ilişki olup olma
Dağıtım
Adaleti
Örgüte
Y apılan
Bağlılık ve
İşten
Test analizi sonucunda çalışanların "Prosedür
A d aleti" ile "E tk ileşim A d aleti" değişkenleri
soru 1-
N
Sıra
Sıra
top.
ort.
218 16778
18,15
Z
-7,320
soru 8
dığı 0,05 anlam lılık düzeyinde test edilmiştir.
ategori
soru 25
218 4337
68,84
soru 30
Ayrılma
Niyeti
ne ilişkin vermiş oldukları puanlar arasında
tir.YapılanW ilcoxonM atchedPairedSignedRan
istatistiksel
fark
k Test analizi sonucunda çalışanların "E tk ile
belirlenmiştir. "E tk ileşim A d aleti" değişkeni
olarak
anlamlı
bir
şim A daleti" ile "İşten A yrılm a N iyeti" de
ne verilen puanların sıra ortalamasının, "P ro
ğişkenlerine ilişkin vermiş oldukları puanlar
sedür A d aleti" değişkenine verilen puanların
arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark
sıra ortalamasından daha yüksek olduğu gö
belirlenmiştir. "E tk ileşim A d aleti" değişkeni
rülmektedir. Sonuç olarak çalışanların "E tk ile
ne verilen puanların sıra ortalamasının, "İşten
şim A d aleti" eğilimlerini daha çok ön plana
Ayrılm a N iyeti" değişkenine verilen puanla
çıkardıkları veya bu önermeye daha çok dikkat
rın sıra ortalamasından daha yüksek olduğu
çektikleri söylenebilir.
görülmektedir. Sonuç olarak çalışanların "E t
3.5.5."Prosedür A d aleti" ile "İşte n A yrılm a
k ileşim
"Prosedür A d aleti" ile "İşte n Ayrılm a
N iyeti" arasında anlamlı bir ilişki olup olma
A d aleti" eğilimlerini daha çok ön
plana çıkardıkları veya bu önermeye daha çok
dikkat çektikleri söylenebilir.
Tablo 4: K arşılaştırm a Sonuçları
dığı 0,05 anlamlılık düzeyinde test edilmiştir.
Yapılan
Test analizi sonucunda çalışanların "Prosedür
A d aleti" ile "İşte n A yrılm a N iyeti" değişken
D eğişkenler
Tercih
Dağıtım Adaleti ile
PROSEDÜR
ADALETİ
Prosedür Adaleti
lerine ilişkin vermiş oldukları puanlar arasında
istatistiksel olarak anlamlı bir fark belirlenm iş
Dağıtım Adaleti ile
tir.
Etkileşim Adaleti
DAĞITIM
ADALETİ
Dağıtım Adaleti ile İşten
Ayrılma Niyeti
DAĞITIM
ADALETİ
Prosedür Adaleti ile
ETKİLEŞİM
"Prosedür A d aleti" değişkenine verilen
puanların sıra ortalaması, "İşte n A yrılm a N i
y eti" değişkenine verilen puanların sıra orta
lamasından daha yüksek olduğu görülmekte
dir. Sonuç olarak çalışanların "Prosedür Ada
leti" eğilimlerini daha çok ön plana çıkardıkla
112
yenifikir
yilösaylis
Etkileşim Adaleti
ADALETİ
Prosedür Adaleti ile İşten
PROSEDÜR
ADALETİ
Ayrılma Niyeti
D eğifken
l ategori
Kadın
N
43
X
2,81
Ss
t
Tablo 5:C insiyete Göre "D ağıtım A daleti"
A lgısı
Değişken
P
Kategori
N
%
X
Kadın (1)
43
19,72
2,81
Erkek (2)
175
80,28
2,78
Cinsiyet
Toplam
1,10207
218
(1)
Cinsiyet
0,218
Erkek
(2)
Toplam
175
2,78
0,827
Tablo 6: C insiyet D eğişkenin e Göre "D ağıtım
A d aleti" A lgısı İçin Independent Sam ple
T T esti A nalizi
0,90975
218
Firmadaki hem kadın çalışanlar hem
Etkileşim Adaleti ile İşten
ETKİLEŞİM
Ayrılma Niyeti
ADALETİ
de erkek çalışanlar "Prosedür A d aleti" konu
sunda olumlu bir ortalama sergilemişler ve
Tablo 4 'e göre firm a çalışanları tara
ilgili sorulara çoğunlukla "Katılıyorum " cevabı
fından Prosedür ve Dağıtım Adaletleri arasın
vermişlerdir. Firmada çalışan kadın ve erkek
da Prosedür Adaletinin, Dağıtım ve Etkileşim
personellerin
Adaletleri arasında Dağıtım Adaletinin, Prose
göre "Prosedür A daleti" bakım ından fark olup
dür ve Etkileşim Adaletleri arasında ise Etkile
olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test et
şim Adaletinin daha adil olduğu algılanmak
mek için tek örneklem K-S testi uygulanmıştır.
tadır.
K-S testi sonucuna göre "Prosedür A daleti"nin
arasında
cinsiyet
değişkenine
normal dağılım gösterdiği belirlenmiştir (KS_Z = 1,085; P>0,05). Parametrik Independent
3.5.7.Cinsiyete Göre A nalizler
de erkek çalışanlar "D ağ ıtım A d aleti" konu
sunda kararsıza yakın bir ortalama sergilemi şlerdir. Firmada çalışan kadın ve erkek perso
nellerin arasında cinsiyet değişkenine göre
"D ağıtım A d aleti" bakım ından fark olup ol
madığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test etmek
için tek örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S
testi
sonucuna göre
"D ağıtım
A daleti"nin
normal dağılım gösterdiği belirlenm iştir (KS_Z = 1,083; P>0,05). Param etrik Independent
Sample T Testi analiz sonucunda "D ağıtım
A daleti"nde istatistiksel olarak 0,05 anlamlılık
düzeyinde anlamlı bir fark belirlenememiştir
Sample T Testi analiz sonucunda "Prosedür
A daleti"nde istatistiksel olarak 0,05 anlamlılık
düzeyinde anlamlı bir fark belirlenememiştir
(t=-0,526; p>0,599). Tablo 7'de de görüldüğü
gibi iki kategorinin ortalamaları birbirine ya
kın
olduğu
değişkeninin
A d aleti" algısı yönüyle benzer oldukları söy
lenebilir.
Tablo 7:C insiyete Göre "Prosedür A daleti"
A lgısı
Değişken
Kategori
N
%
X
Kadın (1)
43
19,72
2,38
Erkek (2)
175
80,28
2,45
Cinsiyet
olduğu için cinsiyet değişkeninin "D ağıtım
A d aleti" üzerinde anlamlı bir etki yaratm adı
cinsiyet
yaratmadığı, her iki grubun da "Prosedür
(t=0,218; p>0,827). Tablo 5'te da görüldüğü gibi
iki kategorinin ortalamaları birbirine yakın
için
"Prosedür A d aleti" üzerinde anlamlı bir etki
Toplam
218
ğı, her iki grubun da "D ağ ıtım A d aleti" algısı
yönüyle benzer oldukları söylenebilir.
nifikir
y il 6
saye 15
i 11 3
Tablo 8:C insiyet D eğişkenine Göre "P rose
dür A d aleti" A lg ısı İçin Independent Sam ple
T T esti A nalizi
(2)
218
Toplam
Cinsiyet değişkenine göre yapılan üç
Değişken
Categori
N
X
ss
t
P
farklı örgütsel adalet algılaması analizine göre
cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasında
Kadın
43
anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu durumda,
2,38 3,77536
(1)
Cinsiyet
-0,526 0,599
Erkek (2)
175
Toplam
"H 1 : Cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasında
anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi reddedilmiştir.
2,45 0,83210
218
de erkek çalışanlar "İşte n Ayrılm a N iyeti"
Firmadaki kadın çalışanlar "E tk ileşim
konusunda kararsıza yakın bir ortalam a sergi
A d aleti" konusunda olumlu bir ortalama ser
lemişlerdir. Firm ada çalışan kadın ve erkek
gilemişler ve ilgili sorulara çoğunlukla "K atılı
personellerin
yorum " cevabı vermişlerdir. Erkek çalışanlar
göre "İşte n A yrılm a N iyeti" bakım ından fark
ise kararsıza yakın bir ortalam a sergilemişler
olup olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test
dir. Firm ada çalışan kadın ve erkek personelle
etmek için tek örneklem K -S testi uygulanm ış
rin arasında cinsiyet değişkenine göre "E tk ile
tır. K-S testi sonucuna göre "İşte n Ayrılm a
şim A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını
N iyeti"nin normal dağılım göstermediği belir
lenmiştir (K-S_Z = 2,677; P<0,05). Nonparamet-
rik Mann - Whitney U Testi analiz sonucunda
sonucuna göre "E tk ileşim A d aleti"nin normal
"İşte n A yrılm a N iyeti"nde istatistiksel olarak
dağılım göstermediği belirlenm iştir (K-S_Z =
0,05 anlamlılık düzeyinde anlamlı bir fark
1,554; P<0,05). Nonparametrik M ann - Whit-
belirlenmiştir (U=3625; p=0,707). Tablo 12'de
ney U Testi analiz sonucunda "E tk ileşim Ada-
de görüldüğü gibi iki kategorinin ortalamaları
leti"n d e
anlamlılık
birbirine yakın olduğu için cinsiyet değişkeni
belirlenmiştir
nin "İşte n Ayrılm a N iyeti" üzerinde anlamlı
istatistiksel olarak 0,05
düzeyinde
anlamlı
bir
fark
(U=3116; p=0,081).
arasında cinsiyet
değişkenine
bir etki yaratmadığı, her iki grubun da "İşten
A yrılm a N iyeti" yönüyle benzer oldukları
söylenebilir.
Tablo 9:C insiyete Göre "E tk ileşim A daleti"
A lgısı
Değişken
Cinsiyet
Kategori
N
%
X
Kadın (1)
43
19,72
2,37
Erkek (2)
175
80,28
2,61
Toplam
T ablo 11:Cinsiyete Göre "İşte n Ayrılm a
N iyeti"
Değişken
Cinsiyet
218
Kategori
N
Kadın (1)
43
19,72
2,98
Erkek (2)
175
80,28
3,02
Toplam
X
%
218
Tablo 10:C insiyet D eğişkenin e Göre "E tk ile
şim A d aleti" A lg ısı İçin M ann - W hitney U
T esti A nalizi
Değişken Kate
Cinsiyet
114
N
Sıra
Sıra
top.
ort.
gori
Kadın
43
4062
(1)
Erkek
175
19809
yenifikir
U
Z
94,47 3116 -1,747
113,19
y il:6 s a y i:is
T ablo 12:C insiyet D eğişkenine Göre "İşte n
A yrılm a N iyeti" İçin M ann - W hitney U T es
ti A nalizi
P
Değişken
Kategori N
0,081
Cinsiyet
Kadın
;1)
43
Sıra
Sıra
top.
art.
4846
112,70
U
3625
Z
0,376
P
3,707
Kareler Serbest.
Top.
Der.
4
Gruplar 7,34
■Çareler
F
Trt.
1,84
2,082
Anlam
lılık
0,084
M üdür (4)
4
1,83
2,66
Diğer (5)
17
7,8
2,55
Toplam
218
arası
Gruplar 187,724
213
0,88
Tablo
içi
Toplam 195,064
Erkek
"D ağıtım
217
175 19025
14:Pozisyon
D eğişkenine
A daleti"
A lgısı
İçin
Göre
AN OVA
Analizi
108,71
(2)
Toplam
218
Genel olarak firmadaki çalışanlar han
gi pozisyonda olurlarsa olsunlar "Prosedür
3.5.8.Pozisyona Göre A nalizler
gi pozisyonda olurlarsa olsunlar "D ağıtım
A d aleti" konusunda kararsıza yakın bir orta
lama sergilemişlerdir. Sadece Ustabaşı pozi syonunda çalışanlar diğerlerine göre biraz daha
olumlu bir bakış açısına sahiplerdir yorumu
yapılabilir. Firma personelleri arasında pozi syon değişkenine göre "D ağıtım A d aleti" ba
kımından fark olup olmadığını 0,05 anlam lılık
düzeyinde test etmek için tek örneklem K-S
testi uygulanmıştır. K-S testi sonucuna göre
"D ağıtım A d aleti" nin normal dağılım göster
diği belirlenmiştir (K-S_Z = 1,083; P>0,05). Pa-
gilemişlerdir. Firma personelleri arasında po
zisyon değişkenine göre "Prosedür A daleti"
bakımından fark olup olmadığını 0,05 anlamlı
lık düzeyinde test etmek için yapılan normal
dağılım ve ANOVA testi sonucunda personel
pozisyonları
belirlenememiştir
p>0,05).
(F=2,082;
anlamlılık düzeyinde pozisyon değişkenine
bulunmamıştır.
Tablo 15:Pozisyona Göre "Prosedür A daleti"
A lgısı
Değişken
Pozisyon
p=0,084;
Personel hangi pozisyonda olursa
olsun "D ağ ıtım A d aleti" ne ilişkin verdiği
A daleti"
göre "Prosedür A d aleti" açısından farklılık
sonucunda "D ağıtım A d aleti"nde istatistiksel
fark
"Prosedür
bakımından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05
rametrik Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA)
olarak 0,05 anlamlılık düzeyinde anlamlı bir
arasında
Kategori
N
%
X
İşçi (1)
167
76,61
2,46
Ustabaşı (2)
18
8,26
2,32
Şef (3)
12
5,5
2,49
Müdür (4)
4
1,83
2,34
Diğer (5)
17
7,8
2,32
Toplam
218
cevaplar büyük benzerlikler göstermektedir.
Firmada işçi pozisyonunda çalışan ve
örnek kütlenin büyük çoğunluğunu oluşturan
kişiler "E tk ileşim A d aleti" konusunda diğer
pozisyonlara nazaran biraz daha kararsıza
yakın bir ortalama sergilemişlerdir. Ustabaşı,
Şef, Müdür ve Diğer pozisyondakiler ise daha
Tablo 13:Pozisyona Göre "D ağıtım A daleti"
olumlu bir algı içerisindedirler. Firma perso
A lgısı
nelleri arasında pozisyon değişkenine göre
Değişken
Pozisyon
"E tk ileşim
A daleti" bakım ından fark olup
Kategori
N
%
X
İşçi (1)
167
76,61
2,86
Ustabaşı (2)
18
8,26
2,24
mek için yapılan normal dağılım ve Kruskal -
Şef (3)
12
5,5
2,89
W allis H testi sonucunda personel pozisyonla
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
i 115
rı arasında "E tk ileşim A d aleti" bakımından
anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık
Diğer (5)
Toplam
17
7,8
3,10
218
düzeyinde pozisyon değişkenine göre "E tk ile
şim A d aleti" açısından farklılık bulunm amış
tır.
Tablo 16:Pozisyona Göre "E tk ileşim A daleti"
A lgısı
Değişken
Pozisyon
3.5.9.Yaş G rubuna Göre A nalizler
gi yaş aralığında olurlarsa olsunlar "D ağıtım
Kategori
N
%
X
lama sergilemişlerdir. Firma personelleri ara
sında yaş değişkenine göre "D ağ ıtım A daleti"
İşçi (1)
167
76,61
2,66
bakımından fark olup olmadığını 0,05 anlamlı
Ustabaşı (2)
18
8,26
2,28
Şef (3)
12
5,5
2,09
Müdür (4)
4
1,83
2,22
17
7,8
2,49
dağılım ve ANOVA testi sonucunda personel
yaş grupları arasında "D ağıtım A daleti" ba
kımından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05
Diğer (5)
Toplam
anlamlılık düzeyinde yaş değişkenine göre
"D ağıtım A d aleti" açısından farklılık bulun
218
mamıştır.
Pozisyon değişkenine göre yapılan üç
Tablo 18:Yaş G rubuna Göre "D ağıtım
A d aleti" A lgısı
pozisyon ile örgütsel adalet algılaması arasın
da anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu durumda,
Değişken
"H 2 : Pozisyon ile örgütsel adalet algılaması arasın
da anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi reddedil
miştir.
Yaş
Grubu
gi pozisyonda olurlarsa olsunlar "İşte n A yrıl
m a N iyeti" konusunda kararsıza yakın bir
ortalama sergilemişlerdir. Firma personelleri
Kategori
N
%
X
20den küçük (1)
0
0
0
21-25arası (2)
15
6,88
2,97
26-30arası (3)
42
19,27
2,67
31-35arası (4)
84
38,53
2,90
36-40arası (5)
57
26,15
2,79
41-45arası (6)
14
6,42
2,27
46 ve üzeri (7)
6
2,75
2,58
Toplam
218
arasında pozisyon değişkenine göre "İşte n
A yrılm a N iyeti" bakım ından fark olup olma
dığını 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek
gi yaş grubunda olurlarsa olsunlar "Prosedür
için yapılan normal dağılım ve Kruskal - Wal-
lis H testi sonucunda personel pozisyonları
gilemişler ve ilgili sorulara çoğunlukla "K atılı
arasında "İşte n A yrılm a N iy eti" bakımından
yorum " cevabı vermişlerdir. Sadece 21-25 yaş
anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık
grubunda olan personeller diğer personellere
düzeyinde pozisyon değişkenine göre "İşte n
göre biraz daha kararsız bir bakış açısına sa
A yrılm a N iyeti" açısından farklılık bulunma
hiplerdir yorumu yapılabilir. Firma personel
mıştır.
leri arasında yaş değişkenine göre "Prosedür
Tablo 17:Pozisyona Göre
A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05
"İşte n A yrılm a N iyeti"
anlamlılık düzeyinde test etm ek için yapılan
normal dağılım ve ANOVA testi sonucunda
Değişken
Pozisyon
Kategori
N
%
X
İşçi (1)
167
76,61
2,99
Ustabaşı (2)
18
8,26
2,98
Şef (3)
12
5,5
3,17
Müdür (4)
4
1,83
3,20
personel yaş grupları arasında "Prosedür Ada
le ti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur. Yani
0,05 anlamlılık düzeyinde yaş değişkenine
göre "Prosedür A d aleti" açısından farklılık
bulunmamıştır.
116
yenifikir
yil:6sayi:is
Tablo 19:Yaş G rubuna Göre
"Prosedür A d aleti" A lgısı
Değişken
Kategori
20den
küçük
(1)
21-25arası (2)
Yaş
Grubu
Yaş grubu değişkenine göre yapılan üç
N
%
X
0
0
0
15
6,88
2,7
"H 5 : Yaş grubu ile örgütsel adalet algılaması ara
yaş grubu ile örgütsel adalet algılaması arasın
da anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu durumda,
26-30arası (3)
42
19,27
2,37
sında anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi redde
31-35arası (4)
84
38,53
2,52
dilmiştir.
36-40arası (5)
57
26,15
2,36
41-45arası (6)
14
6,42
2,07
46 ve üzeri (7)
Toplam
6
2,75
2,5
gi yaş grubunda olurlarsa olsunlar "İşte n Ay
rılm a N iyeti" konusunda kararsıza yakın bir
218
ortalama sergilemişlerdir. Firma personelleri
arasında yaş değişkenine göre "İşte n Ayrılm a
gi yaş grubunda olurlarsa olsunlar "E tkileşim
lama sergilemişlerdir. Sadece 41-45 yaş gru
bunda olan personeller diğer personellere göre
biraz daha olumlu bir bakış açısına sahiplerdir
yorumu yapılabilir. Firma personelleri arasın
da yaş değişkenine göre "E tk ileşim A d aleti"
bakım ından fark olup olmadığını 0,05 anlamlı
dağılım ve Kruskal - W allis H testi sonucunda
personel yaş grupları arasında "E tk ileşim
A d aleti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur.
Yani 0,05 anlam lılık düzeyinde yaş değişkeni
ne göre "E tk ileşim A d aleti" açısından farklılık
N iyeti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05
normal dağılım ve Kruskal - Wallis H testi
sonucunda
personel yaş grupları
bir fark yoktur. Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde
yaş değişkenine göre "İşte n A yrılm a N iyeti"
açısından farklılık bulunmamıştır.
Tablo 21:Yaş G rubuna Göre "İşte n A yrılm a
N iyeti"
Değişken
bulunmamıştır.
Yaş
Grubu
Kategori
N
%
X
20den küçük
0
0
0
(1)
21-25arası (2)
15
6,88
2,94
26-30arası (3)
42
19,27
3,01
31-35arası (4)
84
38,53
2,95
36-40arası (5)
57
26,15
3,10
41-45arası (6)
14
6,42
3
46 ve üzeri (7)
6
2,75
2,86
218
%
Toplam
T ablo 20:Yaş G rubuna Göre "E tk ileşim
arasında
"İşte n A yrılm a N iyeti" bakım ından anlamlı
3.5.10.Eğitim D üzeyine Göre A nalizler
Değişken
Yaş
Grubu
Toplam
Kategori
N
%
X
20den küçük (1)
0
0
0
21-25arası (2)
15
6,88
2,88
26-30arası (3)
42
19,27
2,54
31-35arası (4)
84
38,53
2,56
36-40arası (5)
57
26,15
2,61
41-45arası (6)
14
6,42
2,30
46 ve üzeri (7)
6
2,75
2,65
218
%
gi düzeyinde olurlarsa olsunlar "D ağıtım Ada
le ti" konusunda kararsıza yakın bir ortalama
sergilemişlerdir. Firma personelleri arasında
eğitim
düzeyi
değişkenine
göre
"D ağıtım
A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05
personel yaş grupları arasında "D ağıtım Ada
le ti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur. Yani
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
i 117
0,05 anlamlılık düzeyinde eğitim düzeyi de
ortalam a sergilemişlerdir. Sadece üniversite
ğişkenine göre "D ağıtım A d aleti" açısından
mezunu personeller diğer personellere göre
farklılık bulunmamıştır.
biraz daha olumlu bir bakış açısına sahiplerdir
Tablo 22:Eğitim D üzeyine Göre "D ağıtım
Değişken
yorumu yapılabilir. Firma personelleri arasın
da eğitim düzeyi değişkenine göre "E tk ileşim
A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını
Kategori
N
%
X
İlköğretim (1)
68
31,19
2,60
Eğitim
Lise (2)
117
53,67
2,86
lan normal dağılım ve Kruskal - Wallis H testi
Düzeyi
Üniversite (3)
33
15,14
2,90
sonucunda personel eğitim düzeyi arasında
Lisansüstü (4)
0
0
0
"E tk ileşim A d aleti" bakım ından anlamlı bir
Toplam
0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek için yapı
fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık düzeyinde
218
gi eğitim düzeyinde olurlarsa olsunlar "P rose
eğitim
düzeyideğişkenine
göre
"E tk ileşim
A d aleti" açısından farklılık bulunmamıştır.
dür A d aleti" konusunda olumlu bir ortalama
T ablo 24:Eğitim D üzeyine Göre "E tk ileşim
sergilemişler ve ilgili sorulara çoğunlukla "K a
tılıyorum " cevabı vermişlerdir. Sadece Lise
Kategori
N
%
mezunu personeller diğer personellere göre
İlköğretim (1)
68
31,19
2,57
biraz daha kararsız bir bakış açısına sahipler
Eğitim
Lise (2)
117
53,67
2,63
dir yorumu
Düzeyi
Üniversite (3)
33
15,14
2,41
Lisansüstü (4)
0
0
0
218
%
yapılabilir.
Firm a personelleri
Değişken
arasında yaş değişkenine göre "Prosedür Ada
leti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05
Toplam
X
anlamlılık düzeyinde test etmek için yapılan
personel yaş grupları arasında "Prosedür Ada
leti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur. Yani
0,05 anlam lılık düzeyinde eğitim düzeyideğişkenine göre
"Prosedür A d aleti"
açısından
Eğitim durumu değişkenine göre yapı
lan üç farklı örgütsel adalet algılaması analizi
ne göre eğitim durumu ile örgütsel adalet algı
laması arasında anlamlı bir ilişki çıkmamıştır.
Bu durumda, "H 4 : Eğitim durumu ile örgütsel
adalet algılaması arasında anlamlı bir ilişki vardır."
farklılık bulunmamıştır.
hipotezi reddedilmiştir.
gi eğitim düzeyinde olurlarsa olsunlar "İşten
T ablo 23:Eğitim D üzeyine Göre "Prosedür
Değişken
Eğitim
Düzeyi
A yrılm a N iyeti" konusunda kararsıza yakın
bir ortalama sergilemişlerdir. Firm a personel
leri arasında eğitim düzeyi değişkenine göre
Kategori
N
%
X
İlköğretim (1)
68
31,19
2,27
"İşte n A yrılm a N iyeti" bakım ından fark olup
Lise (2)
117
53,67
2,51
Üniversite (3)
33
15,14
2,46
mek için yapılan normal dağılım ve Kruskal -
Lisansüstü (4)
0
0
0
W allis H testi sonucunda personel eğitim dü
Toplam
218
zeyleri arasında "İşte n Ayrılm a N iyeti" bakı
mından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 an
lam lılık düzeyinde eğitim düzeyi değişkenine
gi eğitim düzeyinde olurlarsa olsunlar "E tk ile
göre "İşte n A yrılm a N iyeti" açısından farklılık
şim A d aleti" konusunda kararsıza yakın bir
bulunmamıştır.
us
yenifikir
yil:
6 sayi: is
Tablo 25:Eğitim D üzeyine Göre "Ö rgüte
B ağ lılık veya İşten A yrılm a N iyeti"
mek için yapılan normal dağılım ve ANOVA
testi sonucunda personel gelir yeterliliği algıla
rı arasında "D ağıtım A d aleti" bakımından
Değişken
Kategori
N
%
X
İlköğretim (1)
68
31,19
2,96
anlamlı bir fark bulunmuştur. Yani 0,05 anlam
Eğitim
Lise (2)
117
53,67
3,05
lılık düzeyinde y e te r li cevabını verenler bir
Düzeyi
Üniversite (3)
33
15,14
2,98
grupta toplanmışken ne y eterli ne d eğ il ve
Lisansüstü (4)
0
0
0
y e te r s iz cevabını verenler ise bir grupta top
218
%
Toplam
lanmıştır. Aynı şekilde y etersiz ve ç o k y etersiz
cevabını verenler de bir grupta toplanmıştır.
Grupların kendi içinde anlamlı bir farkı yok
3.5.11.G elir G rubuna
Göre A nalizler
(G elir
Yeterliliğine)
ken gruplar arasında anlamlı bir fark yine var
dır.
Firmada farklı pozisyonlarda çalışan
218 kişiye yapılan ankette gelir düzeyi ile ilgili
sorulan soruya verilen cevapların dağılımı
aşağıdaki gibidir:
Tablo 26:G elir Y eterliliği A lgısına Göre
"D ağıtım A d aleti"
Değişken
Fazlasıyla Yeterli
0
%
0
Yeterli
22
%
10,1
Ne yeterli ne değil
57
%
26,1
Yetersiz
96
%
44,1
Çok Yetersiz
43
%
19,7
Gelir
Yeterliliği
Kategori
N
%
X
Fazlasıyla
Yeterli (1)
0
0
0
Yeterli (2)
22
10,09 2,02
Ne yeterli
57
26,15 2,65
Yetersiz (4)
96
44,04 2,80
Çok Yetersiz (5)
43
19,72 3,30
ne değil (3)
Toplam
218
Sayılara bakıldığında personelin bü
yük çoğunluğunu oluşturan % 44,1 lik dilimin
(neredeyse yarısının) maaşları "y etersiz" bul
duğu görülmektedir. Geri kalan % 26,1 lik
dilim maaşları "n e yeterli ne d eğil" bulurken,
% 19,7 lik dilim maaşların çok "y etersiz" ol
duğunu düşünmektedir. M aaşların "fazlasıyla
y eterli" olduğunu düşünen personel bulun
m azken sadece % 10,1 lik dilim maaşları "y e
terli" bulmaktadır.
Genel olarak firmadaki çalışanların ge
lir yeterliliği ile ilgili düşünceleri hangi düzey
de olurlarsa olsun "Prosedür A d aleti" konu
sunda olumlu bir ortalama sergilemişler ve
ilgili sorulara "Katılıyorum " cevabı vermişler
dir. Sadece maaşını çok yetersiz bulan 43 kişi
lik grubun "Prosedür A daleti" konusunda
kararsız oldukları yorumu yapılabilir. Firma
personelleri
arasında
gelir
yeterliliği
Genel olarak firmadaki çalışanların ge
değişkenine göre "Prosedür A daleti" bakı
lir yeterliliği ile ilgili düşünceleri hangi düzey
mından fark olup olmadığını 0,05 anlamlılık
de olurlarsa olsun "D ağıtım A d aleti" konu
düzeyinde test etmek için yapılan normal dağı
sunda kararsıza yakın bir ortalama sergilemiş
lım ve ANOVA testi sonucunda personel gelir
lerdir. Sadece ilgili sorulara ağırlıklı olarak
yeterliliği algıları arasında "Prosedür A daleti"
"Katılıyorum " cevabı vermiş olan ve maaşını
bakımından anlamlı bir fark bulunmuştur.
yeterli bulan 22 kişilik grubun "D ağıtım Ada
Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde y eterli, ne y e
leti" konusunda olumlu bir bakışa açısına
terli ne d eğ il ve y etersiz cevabını verenler bir
sahip oldukları yorumu yapılabilir. Firma per
grupta toplanmışken ve grup içi anlamlı bir
sonelleri arasında gelir yeterliliği değişkenine
fark yokken; ne y eterli ne değil, y etersiz ve ç o k
göre "D ağıtım A d aleti" bakım ından fark olup
y etersiz cevabını verenler bir grupta toplan
mışlardır ve grup içi anlamlı bir fark yoktur.
nifikir
YIL: 6
SAYI: 15
i 119
Fakat bu iki grup arasında anlamlı bir fark
Ne yeterli ne değil
57
26,15
2,36
vardır.
(3)
Yetersiz (4)
96
44,04
2,58
43
19,72
3,04
T ablo 27:G elir Y eterliliği A lg ısına Göre
"Prosedür A d aleti"
Değişken
Kategori
N
%
X
Fazlasıyla
0
0
0
Yeterliliği
218
Gelir düzeyi değişkenine göre yapılan
üç farklı örgütsel adalet algılaması analizine
Yeterli (1)
Gelir
Çok Yetersiz (5)
Toplam
Yeterli (2)
22 10,09
2,15
göre gelir düzeyi ile örgütsel adalet algılaması
Ne yeterli
ne değil (3)
57 26,15
2,33
arasında anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu du
Yetersiz (4)
96 44,04
2,43
Çok Yetersiz (5)
43 19,72
2,74
Toplam
rumda, "Hı: Gelir düzeyi ile örgütsel adalet algı
laması arasında anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi
reddedilmiştir.
218
Genel olarak firm ada çalışanlar gelir
Genel olarak firm ada maaşlarını "Y e
yeterlilikleri ile ilgili hangi düşüncede olurlar
terli" ve "N e yeterli ne değil" bulan toplam 79
sa olsunlar, "İşte n Ayrılm a N iyeti" konusun
kişilik grubun "E tk ileşim A d aleti" konusunda
da kararsız bir ortalama sergilemişlerdir. Fir
olumlu bir ortalama sergiledikleri ve ilgili so
ma personelleri arasında gelir yeterliliği değiş
rulara "Katılıyorum " cevabı verdikleri görül
kenine göre "İşte n Ayrılm a N iyeti" bakım ın
mektedir. Maaşlarını "Yetersiz" ve "Ç ok Y e
dan fark olup olmadığını 0,05 anlam lılık düze
tersiz" bulan 139 kişilik grubun ise "E tkileşim
yinde test etmek için yapılan normal dağılım
A d aleti" konusunda kararsız bir tutum sergi
ve Kruskal - Wallis H testi sonucunda perso
ledikleri yorumu yapılabilir. Firma personelle
nel gelir yeterliliği algıları arasında "İşten
ri arasında gelir yeterliliği değişkenine göre
A yrılm a N iyeti" bakımından anlamlı bir fark
"E tk ileşim
A d aleti" bakım ından fark olup
bulunmamıştır. Yani gelir yeterliliği ile ilgili
personelin verdiği cevaplar arasında anlamlı
mek için yapılan normal dağılım ve Kruskal-
bir fark yoktur.
Wallis H testi sonucunda personel gelir yeterli
liği algıları arasında "E tk ileşim A d aleti" ba
kımından anlamlı bir fark bulunmuştur. Yani
0,05 anlam lılık düzeyinde y eterli, ne y e terli ne
d eğ il ve y etersiz cevabını verenler bir grupta
toplanmışken ve grup içi anlamlı bir fark
yokken; ne y e te r li ne değil, y etersiz ve ç o k
y etersiz cevabını verenler bir grupta toplan
"Ö rgüte B ağ lılık veya İşten A yrılm a N iyeti"
mışlardır ve grup içi anlamlı bir fark yoktur.
Fakat bu iki grup arasında anlamlı bir fark
Değiş
ken
vardır.
Fazlasıyla
"E tk ileşim A d aleti"
Değişken
Kategori
Fazlasıyla
Gelir
Yeterliliği
120
Kategori
(1)
Yeterli (2)
yenifikir
N
Yeterli
0
X
%
0
0
Yeterli
10,09
yilösayfis
2,23
%
X
0
0
0
10,09
3,04
26,15
3,07
44,04
2,98
19,72
2,99
d)
Yeterli (2)
22
Gelir
Ne yeterli ne değil 57
Yeterliliği
(3)
Yetersiz (4)
96
Çok Yetersiz (5)
22
N
Toplam
43
218
3.5.12.Çalışm a Y ılın a Göre A nalizler
yon tekniğinin kullanılacağına karar vermek
Firmada farklı pozisyonlarda çalışan
amacıyla tek örneklem K-S Testi kullanılmıştır.
218 kişiye yapılan ankette personelin kaç yıldır
Yapılan tek örneklem K-S Testi analizi sonu
bu firmada çalıştığı sorusu sorulmuş ve 218
cunda "Firm ada Çalıştıkları Süre" değişkenine
kişinin firmada ortalama çalışma süresi 8 yıl
ve "İşten Ayrılm a N iyeti" ilişkisi eğilimlerine
olarak hesaplanmıştır.
verilen cevapların normal dağılım göstermedi
ği belirlenmiştir. Değişkenlerin ikisi de normal
Firmada çalışan personellerin "Ç alış
ma Y ılı" değişkeni ile "Örgütsel Adalet" İlişki
si eğilimleri arasında bir ilişkinin olup olm adı
ğını belirlemek için 0,05 anlam lılık düzeyinde
dağılım göstermediği için araştırma sorusunu
analiz etmek amacıyla Non-Param etrik bir test
olan Spearmankolerasyon hesaplama tekniği
nin kullanılm asına karar verilmiştir.
testler yapılmıştır. "Firm ada Çalıştıkları Süre"
Yapılan
değişkeni ile "Örgütsel Adalet" ilişkisi eğilimi
Spearmankolerasyon analizi
arasında bir ilişkinin olup olmadığını belirle
sonucunda "Firm ada Çalıştıkları Süre" değiş
mek için hangi kolerasyon tekniğinin kullanı
keni ile "İşten Ayrılma N iyeti" ilişkisi eğilimi
lacağına karar vermek am acıyla tek örneklem
arasında istatistiksel olarak 0,05 anlam lılık
K-S Testi kullanılmıştır. Yapılan tek örneklem
düzeyinde anlamlı bir ilişki bulunamamıştır.
K-S Testi analizi sonucunda "Firm ada Çalıştık
Başka ifade ile elde edilen bu sonuç, "Firm ada
ları Süre" değişkenine verilen cevapların nor
Çalıştıkları Süre" ile "İşten Ayrılm a Niyeti"
mal
ilişkisi arasında m antıksal ve matematiksel bir
dağılım
gösterm ediği
fakat
"Örgütsel
Adalet" ilişkisi önermesine verilen cevapların
bağlantının olmadığını göstermektedir.
normal dağılım gösterdiği belirlenmiştir. D e
ğişkenlerden en az biri normal dağılım gös
4.
S O N U Ç V E D E Ğ E R L E N D İR M E
termediği için araştırma sorusunu analiz et
İnsanlar bulundukları çevrede sürekli
mek am acıyla Non-Param etrik bir test olan
adalet arayışı içindedirler. İki veya daha fazla
Spearmankolerasyon
kişinin etkileşim içinde bulunduğu, kaynak ve
hesaplama
tekniğinin
kullanılmasına karar verilmiştir.
ödül dağıtımının söz konusu olduğu her or
Spearmankolerasyon analizi
tamda adalet önemlidir. Bu ortamların en
sonucunda "Firm ada Çalıştıkları Süre" değiş
önemlilerinden biri de çalışılan örgüttür. Ö r
keni ile "Örgütsel Adalet" ilişkisi eğilimi ara
gütlerde çalışanlar gösterdikleri çabanın karşı
sında istatistiksel olarak 0,05 anlam lılık düze
lığında bazı beklentilerin gerçekleşmesini ister
yinde anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Bir
ler. Tüm çalışanların uygulamaları adil olarak
Yapılan
başka ifade ile elde edilen bu sonuç, "Firm ada
algılaması
Çalıştıkları Süre" ile "Örgütsel Adalet" ilişkisi
görevlerinden biridir. Adalet, örgütlerin sahip
arasında mantıksal ve matematiksel bir bağ
olması gereken ilk erdem olarak kabul edil
lantının olmadığını göstermektedir.
mektedir. Yapılan bu araştırmada, yönetici ve
Firmada çalışan personellerin "Firm a
da Çalıştıkları Süre" değişkeni ile "İşten A y
rılma N iyeti" İlişkisi eğilimleri arasında bir
ilişkinin olup olmadığını belirlem ek için 0,05
anlamlılık düzeyinde testler yapılm ıştır. "F ir
mada Çalıştıkları Süre" değişkeni ile "İşten
Ayrılma N iyeti" eğilimi arasında bir ilişkinin
olup olmadığını belirlem ek için hangi koleras-
yönetimlerin
en
önemli
iş görenlerin örgütsel adalet algıları farklı de
ğişken
ve
kom binasyonlarla
incelenmiştir.
Araştırmanın anket sonuçlarına göre mevcut
işletm edeki çalışanlar genel olarak kararsız bir
tutum sergilemişlerdir. Anket sorularına veri
len cevaplar "Katılıyorum "la,
"Kararsızım "
arasında toplanmaktadır. Adalet, herkes tara
fından aynı şekilde algılanan, değişmemesi
gereken bir durumdur. Adalet ya algılanır, ya
n ifik ir
y il 6
sa y l ıs
i 121
kararsız kalınır. Adalet öyle bir algıdır ki ne
DEC O N IN C K , James B., Stilwell, C. Dean
cinsiyete, ne eğitime, ne pozisyona, ne firm a
(2004). Incorporating Organizational Jus-
daki hizmet yılına, ne de yaşa bağlıdır. Adalet
tice, Role States, Pay Satisfaction and Su-
bütün bir olgudur. Bir yerde adalet ya vardır
pervisorSatisfaction in a M odel of Turno-
ya yoktur. Araştırm anın birinci hipotezi olan
ver Intentions. Journal of Business Re
"H 1: Cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasın
search, Volume 57, Issue 3, 225-231.
da anlamlı bir ilişki vardır." önermesi yapılan
analizler sonucunda reddedilmiştir. Aynı şe
kilde araştırmanın ikinci hipotezi olan " H 2:
Gelir düzeyi ile örgütsel adalet algılaması arasında
anlamlı bir ilişki vardır." önermesi, araştırmanın
üçüncü hipotezi "H 3: Pozisyon ile örgütsel ada
ERO ĞLU , Şeyma Gün (2009). Örgütsel Adalet
Algılaması ve İş Tatmini Hakkında Bir
Araştırma.
Yüksek Lisans Tezi, Pa-
mukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, D e
nizli, 1-223.
let algılaması arasında anlamlı bir ilişki vardır."
önermesi, dördüncü hipotez olan "H 4: Eğitim
FO LG ER, Robert.,Russell, Cropanzano (1998).
durumu ile örgütsel adalet algılaması arasında
Organizational Justice and Human Reso-
anlamlı bir ilişki vardır." önermesi ve araştırma
urce M anagement. Sage Publications, 1st
nın beşinci ve son hipotezi olan "H 5: Yaş grubu
Publication, California, 1-278.
ile örgütsel adalet algılaması arasında anlamlı bir
İÇ ER Lİ, Leyla (2010). Örgütsel Adalet: Kuramsal
ilişki vardır." önermeleri yapılan analizler so
Bir Yaklaşım. Girişimcilik ve Kalkınma
nucunda reddedilmiştir. Değişkenler arasında
Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, 67-92.
anlamlı bir farkın çıkmaması sonuçların herkes
tarafından aynı anlaşıldığını göstermektedir.
Araştırmanın
diğer boyutu
olarak yapılan
mülakatlarda aslında kişilerin adalet algıları
nın daha olumsuz olduğu tespit edilmiştir.
Çalışanlar anketlerde firmanın isteğine yakın
bir görüntü çizip olumlu cevap vermeyi ya da
kararsız kalmayı tercih etmişlerdir. Çalışanla
rın kararsız kalm alarının ardında yatan sebep,
İŞ B A Ş I, Janset Özen (2000). Çalışanların Yöne
ticilerine Duydukları Güvenin ve Örgütsel
A dalete İlişkin Algılamalarının Örgütsel
Vatandaşlık Davranışının Oluşumundaki
Rolü: Bir Turizm Örgütünde Uygulama.
Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversi
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya,
1-125.
firmanın görmek isteyeceği cevaplarla kendi
K ARA D A L, Himmet., Demirel, Yavuz., Do
yaşadıkları arasında kalmalarıdır. M ülakatlar
ğan, İdris (2003). İşletme Yönetiminde
da ise adaletsizlik hakkında daha somut veri
Örgütsel Adalet Tartışmaları: Farklı İş
ler elde edilmiştir. M ülakat sonuçlarına göre
letmeler Üzerine Bir Araştırma. Uluslar
firm a çalışanları için en önemli adaletsizlik
arasıDavraz Kongresi, Süleyman De-
durumları, ödüllendirme / cezalandırma, terfi,
mirel Üniversitesi, 24-27 Eylül, Isparta,
yıllık izin kullanımı ve ücretsiz izin kullanımı
1-14.
konularındadır.
LANGE, AnnetH.De.,Dikkers, Josje S.E., Jansen, Paul G.W., Kooij, Dorien T.A.M.
K ayn akça
(2010). The Influence of A ge on the AssoASU N A KU TLU , Tuncer (2002). Örgütsel Gü
venin Oluşturulmasına İlişkin Unsurlar
ve Bir Değerlendirme. M uğla Üniversite
si Sosyal Bilim ler Enstitüsü Dergisi
Güz 2002, Sayı:9, 1-13.
122
yenifikir
Y IL:6 SA Y I:1 5
ciationsBetween H R Practices and BothAffective Commitment and JobSatisfaction: A
M eta-Analysis. Journal of Organizational
Behaviour,
1111-1136.
Volume:31,
Issue:8,
ÖZEN, Janset (2003). Örgüte Duyulan Güvenin
YÜ RÜ R, Şenay (2005). Ödüllendirme Sistemleri
A nahtar Unsuru Olarak Örgütsel Adalet.
ile Örgütsel Adalet Arasındaki İlişkilerin
Sosyal Bilim lerde Güven, Vadi Yayın
Analizi ve Bir Uygulama. Doktora Tezi,
ları, 1. Baskı, Ankara, 183- 206.
Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler
ÖZM EN, Ömür.,Arbak, Yasemin., Süral Özer,
Pınar (2007). A dalete Verilen Değerin
A dalet A lgılan Üzerindeki Etkisinin Sor
Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Bur
sa, 1-228.
YÜ RÜ R, Şenay (2008). Örgütsel Adalet ile İş
gulanmasına İlişkin Bir Uygulama. Ege
Tatmini ve Çalışanların Bireysel Özellikle
Akademik Bakış, Cilt:7, Sayı:1, 17-33.
ri Arasındaki İlişkilerin Analizine Yönelik
RA W LS, John (2003). A Theory o f Justice. Harvard University Press, 6th Printing,
Massachusetts, 1-539.
Bir Araştırma. Süleyman Demirel Ü ni
versitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fa
kültesi Dergisi, Cilt:13, Sayı:2, 295-312.
YA ZICIO Ğ LU , İrfan., Topaloğlu, Işıl Gökçe
(2009). Örgütsel A dalet ve Bağlılık İlişkisi:
Konaklama İşletmelerinde Bir Uygulama.
İşletme Araştırmaları Dergisi, Cilt:1,
Sayı:1, 3-16.
nifikir
y il 6
s a y l 15
i 123
•
I
•
fikirSAM
YENİ FIKIR STHATEJI ARAŞTIRMA MERKEZİ
ıı
Aydın'ın ilk Araştırma Merkezi
t!
Adres: Adnan Menderes Bulvarı, Güzelhisar M ah.37. Sokak No:5 AYDIN Telefon: 0256 214 48 21
Y E N İ F İK İR S T R A T E Jİ
A R A Ş T IR M A L A R I
M E R K E Z İ (Y e n i F ik ir S A M )
Ç A L IŞ M A M E T O D U
Aydın merkezli bölgesel ve küresel so
runlara eğilmek ve zam an-m ekan derinlikli bir
çerçeve sunmak, Yeni Fikir Strateji Araştırma
ları M erkezi (Yeni Fikir SAM )'nın temel fikrî
hedefini oluşturur. Yeni Fikir SAM'nın esas
amacı, Aydın ilinin tarihî, kültürel, siyasi, hu
kuki, ekonomik, tarım, eğitim, sosyolojik ve
jeopolitik yapısı ile ilgili sorunlara ve açılım la
ra yönelik çalışmalar yapmak ve bunları ka
m uoyuna sunm aktır. Yeni Fikir SAM 'ın Aydın'daki merkezinin yanı sıra Denizli ve M uğ
la'daki Çalışma Masaları Başkanlıkları
ile
Güney Ege merkezli u fu k projeksiyon ları ile
siyaset, ekonomi ve toplum-kültür alanlarında
bilgi üretmeyi ve üretilen ilm î bilgiyi sorun
çözücü formüller halinde sunmayı hedefle
mektedir.
İl bazlı ve bölge zemininde sorunları
tarihi ve kültürel bir derinlik içerisinde ele alan
Yeni Fikir SAM, bugüne yönelik bilgi üretimi
nin yanı sıra, geleceğe yönelik projeksiyonlar
da bulunmayı amaçlar. Bilgi-tem elli bir kurum
olan Yeni Fikir SAM, uluslararası bilim stan
dartlarına uygun ve partizan kaygılardan uzak
124
yenifikir
Y IL:6 SA Y I:1 5
bir şekilde, farklı görüşleri bir araya getirerek
entelektüel müzakere ve anlayış platformu
vazifesi görür ve bir ortak aklın inşasına katkı
da bulunur. Yeni Fikir SAM 'ın kısa ve orta
vadedeki çalışmaları ve belli periyotlarla ya
yınlamayı hedeflediği başta Aydın ili olmak
üzere Güney Ege ili diye bilinen Denizli ve
M uğla illerini de için alan çalışma raporları,
w ww.yenifikirhaber.com, Yeni Fikir Haber
Ajansı (YFHA) ve Yeni Fikir Dergisi Yayınları
başta olmak üzere 'açılım -kazanım spektrum u' kapsamında 'sonuç b ild iriler', 'stratejik
raporlar', 'anlaşm alar' 'platform lar' ile Aydın
ili çapında ve bölgede muşahhas (somut) neti
celerle kazanımlar elde etmeyi görev kabul
etmektedir.
A ydın'da bilgi ve tahlil seviyesini yükselterek,
karar verme m ekanizmalarına olumlu katkıda
bulunmayı da hedefler.
Aydın
ili
çapında
sem iner,
çalış-
tay, beyin
fırtınası, konferans,
kong
re ve forum düzenleye-rek etkin çözüm - öz
gün model alternatifleri ortaya koymayı viz
yon ve m isyon edinen Yeni Fikir SAM 'ın il ve
bölge çapında yapıcı açılım lar ve kalıcı kaza
nım lar sağlayan etkinlikleri hedeflemektedir.
Bu kazanımlar kam u diplom asisi ile ta
bandan tavana şuurlanma ve etkileşimi gelişti
rirken, bir yandan da ilgili söz sahibi karar
alıcılara etkin bilgi, fikir ve öneriler sunmakta;
böylelikle âdil ve adalet tem elinde kudret
sahibi, bütün m azlum ların tek umudu bir
M edeniyet perspektifine yönelik, anlamlı kat
kılar arz etmektir.
Bilginin toplum ve dünya olayları üze
rindeki dönüştürücü etkisine önem veren Yeni
İl ve Güney Ege merkezli (AydınDenizli-M uğla) faaliyetlerine paralel Yeni
Türkiye zemininde Yeni Aydın ve Yeni Güney
Ege'nin Stratejik V izyonu gibi birçok il ve
Fikir SAM, sunacağı yeni bilgi perspektifiyle
Yeni Türkiye Stratejik Ufku'nda Yeni Aydın
bölge bazlı proje gerçekleştirm eyi amaçlayan
Yeni Fikir SAM; 1983'den beri Aydın'da A l
manca, İngilizce, Rusça, Arapça, İtalyanca,
çatışma gerekçesi değil Tek M illet şemsiyesin
de zenginlik olarak gören Yeni Fikir SAM'ın
Aydın, Türkiye ve dünya kamuoyuna yönelik
çalışmaları bu bakış açısına ilmî ve fikri bir
temel sağlayacaktır.
İspanyolca, Çince ve Fransızca olmak üzere
sekiz dilde faaliyet gösteren, yurtiçi ve yurtdışı
eğitim m üşavirliğini sürdüren Aydın Lisan
inşasına, yaygınlaştırılmasına ve korunmasına
katkıda bulunmayı hedefler. Farklılıkları bir
Eğitim Danışm anlığı tecrübesinin yanısıra
uluslararası hakemli akademik fikir araştır
ma dergisi
Yeni
Fikir
Dergisi,
BASINDA YeniFikir SAM
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j 125
Y e n i F i k i r S t r a t e ji A r a ş t ı r m a la r ı
M erk ezi
M e to d u *
126
fikir
YIL: 6 SAYI: 15
(Y e n iF ik ir
SA M )
Ç a lış m a
Başkanlığını yürüttüğüm üzve A ydın yerelinde
Türkiye zemininde Yeni Aydın ve Yeni Güney
ilk olma özelliği taşıyan
düşünce kuruluşu
Ege'nin Stratejik V izyonu gibi birçok il ve
(think tank)Yeni Fikir Strateji Araştırmaları
bölge bazlı proje gerçekleştirmeyi amaçlam ak
Merkezi (Yeni Fikir SA M )'ın çalışma metodu
tadır.
hakkında -ihtiyaca binaen- temel bazı malu
8.
matlar azr etmek istiyorum.
Araştırma
Uluslararası
hakemli
dergisi Yeni
Akademik
Fikir
Fikir
D ergisi,
w w w .yenifikirhaber.com , Yeni Fikir Haber
1.
Yeni Fik ir SA M 'nın esas amacı, Aydın
Ajansı (YFHA) ve Yeni Fikir Dergisi Yayınları
ilinin tarihî, kültürel, siyasi, hukuki, ekonomik,
başta olmak üzere 'açılım -kazanım spektru-
tarım, eğitim, sosyolojik ve jeopolitik yapısı ile
m u' kapsamında
ilgili sorunlara ve açılımlara yönelik çalışmalar
raporlar', 'anlaşm alar' 'p latform lar' ile Aydın
yapm ak ve bunları kamuoyuna sunmaktır.
ili çapında ve bölgede muşahhas (somut) neti
2.
celerle kazanımlar elde etmeyi görev kabul
Yeni Fikir SA M 'ın Aydın'daki merkezi
'sonuç b ild iriler', 'stratejik
nin yanı sıra D en izli ve M uğla'daki Çalışma
etmektedir.
Masaları Başkanlıkları ile Güney Ege merkez
9.
li u fu k projeksiyonları ile siyaset, ekonomi
tabandan tavana şuurlanma ve etkileşimi geliş
ve toplum -kültür alanlarında bilgi üretmeyi ve
tirirken, bir yandan da ilgili söz sahibi karar
üretilen ilmî bilgiyi sorun çözücü formüller
alıcılara etkin bilgi, fikir ve öneriler sunmakta;
halinde sunmayı hedeflemektedir.
böylelikle âdilve adalet tem elinde kudret sa
3.
bölge zemininde sorunları
h ib i, bütün m azlum ların tek umudu b ir M e
tarihi ve kültürel bir derinlik içerisinde bugüne
deniyet perspektifine yönelik, anlamlı katkılar
yönelik bilgi üretiminin yanı sıra, geleceğe
arz etmektir.
yönelik projeksiyonlar da bulunmayı amaçlar.
10.
4.
Bilgi-temelli bir kurum olan Y eni Fikir
deki dönüştürücü etkisine önem veren Yeni
SA M , uluslararası bilim standartlarına uygun
Fikir SAM , sunacağı yeni bilgi perspektifiy
ve partizan kaygılardan uzak bir şekilde, farklı
le Yeni Türkiye Stratejik U fku 'nda Yeni Ay-
görüşleri bir araya getirerek entelektüel müza
dıninşasına, yaygınlaştırılmasına ve korunm a
kere ve anlayış platformu vazifesi görür ve bir
sına katkıda bulunmayı hedefler.
İl bazlı ve
Bu
kazanımlar kam u
diplom asisi ile
Bilginin toplum ve dünya olayları üzerin
ortak aklın inşasına katkıda bulunur.
11.
5.
ğil T ek M illet şemsiyesinde zenginlik olarak
Kısa ve orta vadedeki çalışmaları ve belli
periyotlarla
yayınlamayı
hedeflediği
Farklılıkları bir çatışma gerekçesi de
baş
görenYeni Fik ir SA M 'ın Aydın, Türkiye ve
ta Aydınili olmak üzere Güney Ege ili diye
dünya kamuoyuna yönelik çalışmaları bu ba
bilinen D enizli ve M uğla illerini de için alan
kış açısına ilmî ve fikri bir temel sağlayacaktır.
çalışma raporları, Aydın'da bilgi ve tahlil sevi
12.
yesini yükselterek, karar verme m ekanizmala
sel sorunlara eğilmek ve zaman-mekan derin
rına olumlu katkıda bulunm ayı da hedefler.
likli bir çerçeve sunmaktır.
6.
Kısaca; Aydın merkezli bölgesel ve küre
Aydın ili çapında sem iner, çalıştay, beyin
fırtınsı, konferans, kongre ve forum düzenleyerek
etkin çözüm - özgün model alternatifleri orta
ya koymayı vizyon ve m isyon edinerek il ve
bölge çapında yapıcı açılım lar ve k a lıcı kaza
nım lar sağlayan etkinlikleri hedeflemektedir.
7.
İl
ve
Güney
D enizli-M uğla)
Ege
merkezli
faaliyetlerine
(Aydın-
paralel
Yeni
Özün özü şudur: Yeni Fikir SAM, Ay
dın başta olma üzere M u ğla ve D en izli ilini
içine alacak şekilde bir faaliyet yürütm ekte
n if ik ir
YIL: 6
SAYI: 15
j 127
dir. Yeni Fikir SA M bu amaçla düşünce ve
7.
Yoksa sen onların çoğunun (söz) dinleye
projeler üreterek kamuoyu oluşturmaktadır.
ceklerini yahut akıllarını kullanacaklarını mı
Oluşan bu kamuoyu vasıtasıyla idari meka
sanıyorsun? Onlar hayvanlar gibidirler, belki
nizmaya yön vermek, onları teşvik etmek,
yolca onlardan daha da şaşkındırlar. (25/44)
hatta sorunlara ait çözümlere ulaşılması için
8.
tazyik etmektir. Yani entelektüel bir çalışma ile
cedir. Elbette ki ahiret yurdu ALLAH 'a karşı
Aydın başta olmak üzere Denizli ve Muğla
gelmekten sakınanlar için daha hayırlıdır. Hâlâ
illerinin m eselelerine çare olmaktır. Nitelikli
akıllanmayacak mısınız? (6/32)
düşünce üretimini gerçekleştirm ek ve proje
9.
destekleriyle mahalli kamuoyunu bilinçlen
veya aklımızı kullanmış olsaydık, şu alevli
dirmek; şuurlu toplum m eydana getirmektir,
ateştekilerden olmazdık." (67/10)
Dünya hayatı ancak bir oyun ve bir eğlen
Yine şöyle derler: "Eğer kulak vermiş
asıl maksadımız. Kahvehane kültüründe yok
10.
olan zam anın yerini iştişari mekanizmayı çalış
tab'a (Tevrat'a) varis olan (kötü) bir nesil geldi.
Derken, onların ardından yerlerine Ki-
tırarak bal yapmaktır, nihai hedefimiz.
Şu geçici dünyanın değersiz malını alır ve
"(nasıl olsa) biz bağışlanacağız" derlerdi. Ken
***
dilerine benzeri bir mal gelse onu da alırlar.
ALLAH hakkında, gerçek dışında bir şey söy
Ve yüce
Kitabımız
aklet-
lemeyeceklerine dair onlardan K itap'ta söz
alakalı
alınmamış mıydı? Onun içindekileri okuma
bizelere birçok ayet-i kerimesinde emri ferman
m ışlar mıydı? Halbuki ALLAH 'a karşı gelm ek
buyuruyor. İşte bu ayet-i kerimelerden bir
ten sakınanlar için ahiret yurdu daha hayırlı
kaçı:
dır. H iç düşünmüyor musunuz? (7/169)
mek,düşünmek,
1.
Kur'an-ı
Kerim
tefekkür etm ek ile
O, gece ile gündüzü birbiri ardınca kılan
***
dır; öğüt alıp-düşünmek isteyenler ya da şük
Vahiy merkezli nitelikli düşünce mü-
retmek isteyenler için (25/ 62).
2.
Onlar, yine de o sözü (Kur'an'ı) gereği
esseselerimizin artmazı tem ennisiyle...
gibi düşünmediler mi, yoksa onlara, geçm işte
M esut M EZ K İT
ki atalarına gelmeyen bir şey mi geldi? (23/ 68).
3.
Yeni Fik ir SA M Başkanı
O, geceyi, gündüzü, güneşi ve ayı sizin
hizmetinize verdi. Bütün yıldızlar da O'nun
emri ile sizin hizmetinize verilmiştir. Şüphesiz
bunlarda aklını kullanan bir millet için ibretler
vardır (16/12)
4.
"Yazıklar olsun, size de; ALLAH 'ı bıra
kıp tapm akta olduklarınıza da! Hâlâ aklınızı
başınıza almayacak m ısınız?" (21/67)
5.
Yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki,
düşünecek kalpleri, işitecek kulakları olsun?
(Dolaştılar,
ama
ibret
almadılar).
Çünkü
gerçekte gözler değil, göğüslerdeki kalpler
*13 K asım 2015 tarihinde Flaş Gazetesinde
(kalp gözleri) kör olur. (22/46)
yayınlanan m akale.
6.
O, diriltendir, öldürendir. Gece ile gün
düzün birbirini takib etmesi de O 'na aittir.
Hâlâ aklınızı kullanmıyor musunuz? (23/80)
128
yenifikir
Y IL:6 SA Y I:1 5
nifikir
y il 6
sayl ı s
j
129
H a b erin G erçek A d resi
Reklam arası haber değil; gerçek haber
yenıtıkır
AYDIN
1
*
1
*
HABER
www.yenifikirhaber.com
130
yenifikir
y il:6 s a y i:is
SÜLEYMAN FARUK GÖNCÜOĞLU
D fİk İr
YIL: 6
SAYI:
15
j 131
w
V/
EGITIM DANIŞMANLIĞI
AİLE BİRLEŞİMİ
A l m a n c a - İn g ilizce
Fra n s ızc a - R u s ç a
İta ly a n c a - Ç in c e
İspanyolca - A ra p ç a
Y e m in li T e r c ü m a n lik
ve
K o n s o lo s lu k V i z e T a k ip İşlem leri
M A T E M A T İK - FEN - K İ M Y A V E DİĞER DERSLERDE D A N IŞ M A N L IK
0256 214 48 21 - 0541 214 48 21
ADRES:Adnan Menderes BulvarıGüzelhisar Mahallesi
37. Sokak No:5 K a tıl AYDIN
GÖRMEZDEN
Zorlu kış şartlarında Suriyelilere sahip çıkalım
Yaralarını birlikte saralım.
SURİYE yaz, 2868'e gönder
168
"Bağış için:
ÇAĞRI
www.kizilay.org.tr
MERKEZİ
nyardımsevenol *1SMS10TL
TÜRKKIZILAYI
Yeni Fikir Uluslararası Hakemli Akadem ik Fikir Araştırma Dergisi'nin katkılarıyla yayınlanmaktadır.

PDF - yenifikirdergisi.com

Transkript

Benzer belgeler

insani-zirve-istanbulda-toplanirken-ican-turkiye-tum

BÖLÜM 5 NÜKLEER KİMYA

45 Ülkeden 180 Belgesel

238 (Pu-238) - Fizik Mühendisleri Odası

nükleer savaş ve çevre felaketi

Emin ÖZBAŞ - İstanbul Esenyurt Üniversitesi

Nukleer Kazalar ve Radyasyon

Makaleyi Yazdır - Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler

NÜKLEER SİLAHLAR Madde atomlarının parçalanması (fisyon)ya