II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2405
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1396
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ TÜRK
EDEB‹YATI
Yazarlar
Prof.Dr. Nâz›m Hikmet POLAT (Ünite 1-4)
Prof.Dr. Hülya ARGUNfiAH (Ünite 5-8)
Editörler
Prof.Dr. Nâz›m Hikmet POLAT
Yrd.Doç.Dr. Soner AKPINAR
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Gülcan Ergün
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat›
ISBN
978-975-06-1078-3
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 12.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vii
Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat›n›n Özellikleri..2
GENEL ÇERÇEVE VE ZEM‹N‹YLE II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ ...................
Edebiyat Tarihçili¤inde Edebî Devir ve Siyasi Devir ‹liflkisi ......................
II. Meflrutiyet Döneminin S›n›rlar› ................................................................
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹N‹N BEL‹RG‹N ÖZELL‹KLER‹ ...........................
Siyasi Özellikler .............................................................................................
Örgütlü Toplum ......................................................................................
Fikir Ak›mlar› ................................................................................................
Az›nl›k Irkç›l›¤› ........................................................................................
Türklerde Millî Kimlik Aray›fl› ................................................................
Siyaset Merak›..........................................................................................
Asker-Sivil ‹liflkisi ....................................................................................
Sultan II. Abdülhamit Aleyhtarl›¤› ..........................................................
Toplumsal Hayat›n Özellikleri......................................................................
Dernekçilik ..............................................................................................
Sivil Toplum Örgütü Olarak Meslek Teflkilâtlar›...................................
Feminist Çehre ........................................................................................
Savafl Ortam›............................................................................................
Bugüne Uzayan Birikim..........................................................................
‹ktisadi Hayat .........................................................................................
Edebî Hayat›n Özellikleri..............................................................................
Edebiyat-Siyaset ‹liflkisi: .........................................................................
Edebî Gruplaflmalar.................................................................................
Tiyatro Edebiyat› ve Sahne Faaliyeti ....................................................
‹lgi Gören Edebî Türler (Nesir Hâkimiyetine Do¤ru) .........................
Hâkim Edebî Ak›mlar ............................................................................
Edebî Tart›flma S›kl›¤› ............................................................................
Bas›n Hayat›n›n Özellikleri ...........................................................................
Feminist Çehrenin Bas›na Yans›mas›: ...................................................
Çocu¤a Karfl› Fark›ndal›k ......................................................................
Meselelere Mizahla Bakmak ...................................................................
Teknik Geliflme -Resimli Dergi Tercihi ................................................
Nitelik-Bask› Kalitesi ...............................................................................
Nicelik .....................................................................................................
Serbestlik ve Sansür ................................................................................
Mali S›k›nt› ...............................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Cevap Anahtar›...........................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
3
3
4
4
4
5
6
6
7
7
8
8
8
9
9
9
10
10
10
10
11
12
12
13
13
14
14
14
15
15
16
16
17
17
18
19
20
21
21
1. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
2. ÜN‹TE
Ferdiyetçi Sanat Anlay›fl›: Fecr-i Âtî-Kuruluflu ve
Çal›flmalar›................................................................................ 22
FECR-‹ ÂTÎ’N‹N KISA TANIMI......................................................................
FECR-‹ ÂTÎ’N‹N KURULUfi SÜREC‹..............................................................
Fecr-i Âtî’yi Haz›rlayan Edebî ve Kültürel Zemin .......................................
Fecr-i Âtî’nin Ortaya Ç›k›fl› ...........................................................................
TÜRK EDEB‹YATINDA ‹LK EDEBÎ BEYANNAME......................................
BEYANNAMEN‹N YORUMU.........................................................................
FECR-‹ ÂTÎ YER‹NE NESL-‹ ÂTÎ (NÂYÎLER)................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› I............................................................................................
Okuma Parças› II...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
3. ÜN‹TE
Fecr-i Âtî’de Edebî Faaliyet-fiiir ............................................. 44
DEVRALINAN M‹RAS VE ONU GEL‹fiT‹RME .............................................
FECR-‹ ÂT‹ fi‹‹R‹N‹N ÖZELL‹KLER‹ ............................................................
fiekil Özellikleri .............................................................................................
Muhteva Özellikleri .......................................................................................
Dil ve Üslûp ..................................................................................................
FECR-‹ ÂT‹ fi‹‹R‹N‹N BELL‹ BAfiLI TEMS‹LC‹LER‹ ......................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
4. ÜN‹TE
45
45
46
46
48
50
64
65
66
66
67
Fecr-i Âtî’de Edebî Faaliyet-Nesir ........................................ 68
H‹KÂYE VE ROMAN .....................................................................................
MENSUR fi‹‹R.................................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› 1 ...........................................................................................
Okuma Parças› 2 ...........................................................................................
Okuma Parças› 3 ...........................................................................................
Okuma Parças› 4 ...........................................................................................
5. ÜN‹TE
23
24
24
25
27
30
32
35
36
37
38
41
42
42
69
76
79
80
81
82
82
83
84
84
85
Toplumsal Faydac› Edebiyat Anlay›fl›:
Millî Edebiyat Hareketi ........................................................... 86
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’NE G‹R‹fi .......................................................
‘M‹LLÎ EDEB‹YAT’ TER‹M‹ VE ‘M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’
ETRAFINDA DÜfiÜNCELER ..........................................................................
M‹LLÎ EDEB‹YAT’IN SINIRLARI ..................................................................
87
87
89
v
‹çindekiler
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’N‹N MENSUPLARI ........................................
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹N‹ HAZIRLAYAN S‹YAS‹, SOSYAL VE
F‹KR‹ B‹R‹K‹M...............................................................................................
S‹YASAL VE SOSYAL DURUM .....................................................................
F‹KRÎ B‹R‹K‹M: M‹LL‹YETÇ‹L‹K/TÜRK M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹............................
Özet ...............................................................................................................
90
92
92
94
99
100
101
101
102
Millî Edebiyat Anlay›fl› ve Yeni Lisan ..................................... 104
ÖNCÜ ÇALIfiMALAR .....................................................................................
M‹LLÎ EDEB‹YAT ANLAYIfiI: GENÇ KALEMLER VE ‘YEN‹ L‹SAN’ ............
Selanik ve Genç Kalemler Dergisi................................................................
“Yeni Lisan” Makalesi ve Dille ‹lgili Teklifler..............................................
Yeni Lisan›n Edebiyat Görüflleri ve Millî Edebiyat......................................
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹N‹ YAYGINLAfiTIRAN
KURULUfiLAR VE YAYIN ORGANLARI .......................................................
Türk Yurdu Cemiyeti ve Türk Yurdu Dergisi..............................................
Türk Oca¤› ve Türk Yurdu Dergisi ..............................................................
Türk Bilgi Derne¤i ve Bilgi Mecmuas› ........................................................
fiairler Derne¤i...............................................................................................
Di¤er Yay›n Organlar›...................................................................................
fiair ve fiair Nedim Mecmualar›: Son Hece Aruz Tart›flmas› .....................
Dergâh Mecmuas›..........................................................................................
Özet................................................................................................................
105
106
107
108
110
112
113
113
114
114
115
115
116
117
118
119
119
120
Millî Edebiyat Hareketinde fiiir .............................................. 122
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹NDE fi‹‹R ........................................................
M‹LLÎ EDEB‹YAT ANLAYIfiININ ÖNCÜLER‹ ..............................................
Mehmet Emin: Millî fiiirin Erken Sesi...........................................................
Mehmet Emin Yolunu Tamamlayan Aray›fllar: R›za Tevfik ........................
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹: YEN‹ L‹SAN HAREKET‹ ..............................
fiair Ziya Gökalp ..........................................................................................
fiair Ömer Seyfettin (1884-1920)...................................................................
Ali Canip .......................................................................................................
Millî Edebiyat Hareketinin Heceyle Yazan Di¤er ‹simleri ..........................
MÜSTAK‹L ‹S‹MLER.......................................................................................
Mehmet Âkif .................................................................................................
Yahya Kemal ................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
6. ÜN‹TE
123
124
124
127
128
129
131
132
133
135
136
138
141
142
143
143
146
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
8. ÜN‹TE
Millî Edebiyat Hareketinde Hikâye ve Roman ..................... 148
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹NDE H‹KÂYE VE ROMAN ............................
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹ TÜRK H‹KÂYE VE ROMANININ YAZAR
KADROSU......................................................................................................
TANZ‹MAT, EDEB‹YAT-I CED‹DE VE FECR-‹ ÂT‹ EDEB‹YATININ
ROMAN VE H‹KÂYEDEK‹ TEMS‹LC‹LER‹ ...................................................
YEN‹ L‹SAN HAREKET‹N‹N ROMAN VE H‹KÂYEDEK‹ TEMS‹LC‹LER‹ ....
Ömer Seyfettin...............................................................................................
Halide Edip....................................................................................................
Yakup Kadri ..................................................................................................
Reflat Nuri ......................................................................................................
D‹⁄ERLER‹.....................................................................................................
Refik Halit ......................................................................................................
Ahmet Hikmet Müftüo¤lu .............................................................................
Müfide Ferit ...................................................................................................
BA⁄IMSIZLAR ...............................................................................................
Hüseyin Rahmi ..............................................................................................
Di¤erleri .........................................................................................................
Özet................................................................................................................
149
154
155
156
156
159
161
162
163
163
163
165
166
166
166
167
168
169
169
171
Önsöz
Önsöz
“II. Meflrutiyet Dönemi” dedi¤imiz zaman dilimi, Osmanl› Devletinin y›k›l›fl sürecidir.
II. Meflrutiyet, bir “kans›z ihtilal” ile 23 Temmuz 1908’de bafllar, Cumhuriyet’in
ilan›na kadar devam eder. ‹flte bu y›k›l›fl dönemi öylesine hareketli, kültürel ve siyasî çal›flmalarla öylesine dopdoludur ki âdeta bir flahlan›fl görüntüsü de verir. Bu
zaman dilimi, Osmanl› Devleti için çöküfl ama ayn› zamanda Türkiye Cumhuriyeti için bir do¤ufl sürecidir. Durumu özetleyecek bir benzetmeyle, çürüyüp topra¤a kar›flan bir tohumun yeni bir hayat bulmas›, zümrüdüankan›n küllerinden yeniden do¤mas›d›r.
Ayd›nlar›n önemli bir k›sm›, devletin y›k›l›fla gitti¤ini görerek bunu önleme
gayretine girmifller, baz› reçeteler sunmufllard›r. Söz konusu görüfllerin çare olup
olmamas› apayr› bir meseledir. Ama bu fikir çilelerinin hepsi, farkl› bir ihtiyaca
dikkat çekti¤i, bir di¤erini tamamlad›¤› için di¤erleri kadar önemlidir.
Türklerin toplumsal hayat›n› bafltanbafla etkileyen iki önemli olgu sorulsa,
bunlardan biri din de¤ifltirme (‹slâmiyet’e geçifl), di¤eri ise II. Meflrutiyet’tir.
II. Meflrutiyet döneminin daha önceki tarihî dönemlerin tamam›ndan en önemli fark›, “örgütlü toplum” hayat›na geçilmesidir. Örgütlü toplum özelli¤inden dolay›, siyasî görüfller partileflme, edebî kanaatler dernekleflme yoluyla verilmeye çal›fl›lm›flt›r. fiüphesiz her dönemde oldu¤u gibi II. Meflrutiyet döneminde de bu
araçlar› kullanmayan veya kullanma f›rsat› bulamayanlar vard›r. Fakat genel e¤ilim, örgütlenmedir. Dönemin edebî manzaras› iki öbek halindedir. Bunlardan birini Fecr-i Âtî, di¤erini Millî Edebiyat hareketi temsil eder. Fecr-i Âtî -nizamnamesi henüz ortaya ç›kar›lamasa da- bir dernek olarak kurulmufltur. Millî edebiyat hareketi pek çok derne¤in destek verdi¤i bir “dirilifl hamlesi” olarak görülmüfltür.
Her iki görüflün güç birli¤i sayesinde, millî kimli¤e uygun, ça¤dafl estetik anlay›fllarla beslenen yepyeni bir edebiyat iddias› ile kurulan Nesl-i Âtî Cemiyet-i Edebiyesi ve sanatta millîli¤i birtak›m ölçülere ba¤lamak niyetiyle kurulan fiairler Derne¤i de (adlar›ndan bile anlafl›laca¤› üzere) birer dernektir.
Dönemin ruhu, ancak dönemin toplumsal flartlar›na e¤ilmekle yakalanabilir.
Bu itibarla elinizdeki kitapta dönemin edebî çal›flmalar›na geçilmeden önce, ona
zemin olan toplumsal flartlar bir ünite çerçevesinde verilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Fecr-i Âtî, II. Meflrutiyet’in her fleyi siyasal renge boyayan flartlar›na karfl›, sanat ad›na bir meydan okumad›r. Fecr-i Âtî, sanat›n gayesini yine sanat yapmakta
görmüfltür. Sanat›n “toplumsal fayda” özelli¤ine dikkat çekenlere cevab› fludur:
Sanat› toplumsal faydan›n arac› yapmak yersizdir. Çünkü “sanat, bizatihi içtimaîdir (zaten/kendili¤inden toplumsald›r)”. En büyük faydas› da ruhlarda güzellik
heyecan› yaratmas›d›r. Sanat›n istiklâlini her fleyin üstünde görmesine ra¤men
Fecr-i Âtî uzun ömürlü olamad›. Devin siyasî flartlar›, sanat›n kendisi için konuflan
sesini k›st›. 1909’da kurulan Fecr-i Âtî’nin kesin bir da¤›l›fl tarihi bulunmamakla
birlikte I. Dünya Savafl› arifesinde onun varl›¤›ndan art›k bahsedilemez. Ömrünün
k›sal›¤›ndan dolay› Fecr-i Âtî’ye üç ünite ile yer verilmifltir.
vii
viii
Önsöz
Millî Edebiyat hareketi, bir “yok olufl” karfl›s›nda, yenilenerek “var olufl” mücadelesinin edebiyat alan›ndaki görünüflüdür. fiüphesiz dikkat noktas› halis sanat olmad›¤› için toplumsal fayda ilkesini daha öne ç›karm›flt›r. Edebiyat, toplum hayat› için bir araç olarak görülmüfltür. Devrin flartlar› Fecr-i Âtî için ne kadar hasis ise
Millî Edebiyat hareketi için o kadar cömerttir.
Ziya Gökalp’in meflhur benzetmesiyle, milletlerin hayat›nda iki dönem vard›r.
fiiir devri, fluur devri… fiuur bafllay›nca fliir susar.
II. Meflrutiyet döneminin edebî manzaras› bu vecizeye çok uygundur. Fecr-i
Âtî, “saf fliir” istemifltir. Ama Bat›’da çoktan tamamlanan milletleflme süreci yani
fluur dönemi art›k bizde de bafllam›flt›r. Dolay›s›yla fliir susmufl, fluur, ak›l konuflmaya bafllam›flt›r. “fiuurlaflma” devresi Cumhuriyet’e kadar sürmüfl, Cumhuriyet’in
ilân›ndan sonra farkl› bir renk tonuyla Atatürk’ün flahsiyetiyle dolu y›llarda “Memleket Edebiyat›” olarak devam etmifltir. Bafllang›c›n› 1911’deki “Yeni Lisan” ç›k›fl›na ba¤lad›¤›m›z Millî Edebiyat hareketi, Fecr-i Âtî’ye göre daha uzun ömürlü oldu¤u için dört ünite ile incelenmifltir.
1908-1922 aras›ndaki 14 y›ll›k süredeki edebî, kültürel hareketlere ve bunlara
dahli oldu¤u ölçüde siyasi oluflumlara yer verilen bu kitab›n faydal› olmas›n› dilerim.
Editör
Prof.Dr. Nâz›m Hikmet POLAT
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
II. Meflrutiyet döneminin toplumsal, siyasi ve kültürel görünümünü aç›klayabilecek,
II. Meflrutiyet dönemi edebiyat›n› oluflturan bilgi kuram› (epistemolojik) temelleri aç›klayabilecek,
Dönemin bas›n, yay›n hayat›n›n genel özelliklerini tan›mlayabilecek bilgi ve
beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
II. Meflrutiyet
Örgütlü toplum
Feminizm
Pozitivizm
• Naturalizm (Deneysel Gerçekçilik)
• Ferdiyetçi sanat
• Toplumcu sanat
‹çindekiler
II. Meflrutiyet Dönemi
Türk Edebiyat›
Meflrutiyet Devri
Toplum ve Kültür
Hayat›n›n Özellikleri
• GENEL ÇERÇEVE VE ZEM‹N‹YLE
II. MEfiRUT‹YET DEVR‹
• II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹N‹N EN
BEL‹RG‹N ÖZELL‹KLER‹
Meflrutiyet Dönemi Toplum
ve Kültür Hayat›n›n
Özellikleri
GENEL ÇERÇEVE VE ZEM‹N‹YLE II. MEfiRUT‹YET
DÖNEM‹
Edebiyat Tarihçili¤inde Edebî Devir ve Siyasi Devir ‹liflkisi
“Edebiyat tarihi”ni medeniyet tarihinin bir flubesi gibi gören Gustave Lanson ve ayn› kanaatleri Türkçede temellendiren fiahabettin Süleyman ve Fuat Köprülü’den
sonra, Türk Edebiyat›n› üç ad›mda tasnif etme gelene¤i yerleflmifltir. ‹lk ad›m medeniyet dairesi; ikinci ad›m ilgili medeniyet dairesi içindeki önemli siyasal geliflmeler ve hayat; üçüncü ad›m ise, o siyasal düzenin sürdü¤ü dönemdeki sanat ve edebiyat anlay›fllar›d›r.
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda dersimizin konular› Bat› Medeniyeti dairesi içinde düflünülen edebî hayatla ilgilidir. Bat› medeniyeti dairesindeki edebiyat›m›z›n genel
ad› “Yenileflme Devri Türk Edebiyat›”d›r. Bu terimle efl anlaml› olarak kullan›lan
di¤er terimler “Yeni Türk Edebiyat›”, “Bat› Etkisinde Türk Edebiyat›”, “Avrupaî
Türk Edebiyat›” ve “Modern Türk Edebiyat›”d›r.
Yenileflme Devri Türk Edebiyat› kendi içinde
• Tanzimat Dönemi (1860-1876)
• I. Meflrutiyet (veya Sultan II. Abdülhamit) Dönemi (1876-1908)
• II. Meflrutiyet Dönemi (1908-1922)
• Cumhuriyet Dönemi (1923-)
diye devirlere ayr›lmaktad›r. Üçüncü ad›mda bunlar›n her biri, farkl› edebî anlay›fllar bak›m›ndan bölümlenmektedir. Bunlardan baz›lar› devrin hâkim temayülü
baz›lar› ise farkl› çizgide olabilir.
SIRAnelerdir?
S‹ZDE
Yenileflme Devri Türk Edebiyat› karfl›l›¤›nda kullan›lan di¤er terimler
1
Bu dersin konular›, II. Meflrutiyet y›llar›na rastlayan dönemdeki edebiyat anlaD Ü fi Ü N E L ‹ M Fecr-i Âtî
y›fllar› ve sanat faaliyetleridir. Bu dönemin sanat ve edebiyat etkinlikleri
ve Millî Edebiyat Hareketi diye bafll›ca iki edebî yönelifl biçimindedir.
II. Meflrutiyet Döneminin S›n›rlar›
S O R U
K ‹ T A P
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
I. Meflrutiyet, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Mithat Pafla gibi ayd›nlar›n Yeni Osmanl›D‹KKAT
lar Cemiyeti çat›s› alt›ndaki faaliyetlerinin sonucudur. Sultan Abdülaziz
tahttan indirilmifl, yerine Sultan V. Murat geçirilmiflti. Onun sa¤l›k durumundaki olumsuzluktan dolay› üç ay sonra Sultan II. Abdülhamit tahta ç›kt› ve 23
SIRAAral›k
S‹ZDE 1876’da ilk
anayasam›z› (Kanun-i Esasî) ilan etti. Böylece bafllayan I. Meflrutiyet Dönemi, iki
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
y›l sonra 13 fiubat 1878’de Meclis’in feshiyle Sultan II. Abdülhamit idaresi olarak
devam etti. I. Meflrutiyet anayasas› iki kanatl› bir parlamento getirmiflti. Meclis-i
Mebusan (mebuslar/milletvekilleri meclisi) seçim sonucu, Meclis-i Ayan (ileri gelenler meclisi) ise padiflah›n atamalar›yla olufluyordu. Meclis-i Ayan üyelerinin say›s› Meclis-i Mebusan’daki milletvekili say›s›n›n üçte biri kadar olabiliyordu.
II. Meflrutiyet ise gizli olarak 1889’da kurulan Terakki ve ‹ttihat (sonra ‹ttihat ve
Terakki) Cemiyetinin gayretleriyle Sultan II. Abdülhamit’in bu anayasay› yeniden
yürürlü¤e koymas›yla 23 Temmuz 1908’de bafllad›. II. Meflrutiyet Dönemini
sonland›ran siyasal olaylara gelince: Osmanl› Devleti’nin baflkenti ‹stanbul, ‹tilâf
Devletleri taraf›ndan iflgal edildi ve Meclis-i Mebusan da¤›t›ld› (16 Mart 1920). 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi siyasi erkin temsilcisi
oldu. Böylece II. Meflrutiyet Dönemi sona erdi.
Bir siyasal devrin s›n›rlar›n› hukuki nizam belirler. Bu yaklafl›mla II. Meflrutiyet
anayasas›, yeni bir rejime (Cumhuriyet) geçilinceye kadar devam etmifl demektir.
TBMM’nin kuruluflundan itibaren, II. Meflrutiyet’i ilan eden ve devam›n› sa¤layan
siyasi irade art›k ortada yoktur. II. Meflrutiyet bir saltanat iradesidir. Esasen TBMM,
saltanat› kald›rmadan önce de, kuruluflundan itibaren Cumhuriyet’e geçmifltir. Rejimin ad›n› koymak için kendini ispatlamas› yani uygun zaman beklenmifltir. II.
Meflrutiyet’in bitiminin son Osmanl› Mebuslar Meclisi’nin da¤›t›l›fl›na kadar götürülmesi de TBMM’nin kurulmas›n› s›n›r kabul etmekle ayn› anlamdad›r. Fakat buna ra¤men siyasi literatürde “II. Meflrutiyet” terimini 1908-1918 aras› yani ‹ttihat ve
Terakki F›rkas›’n›n hâkim oldu¤u dönem için kullananlar da vard›r. Çünkü bu tarihten itibaren ‹stanbul hükümetinin iradesi ‹stanbul d›fl›ndaki bir yerde fiilen yoktur. Yine de bu fiilî durumun hukuki anlam kazanmas›, Osmanl› Saltanat›n›n kald›r›lmas› (2 Kas›m 1922) iledir. Bu itibarla, “II. Meflrutiyet Dönemi” terimiyle 19081922 aras›ndaki 14 y›ll›k devreyi kastetmek en do¤rusudur.
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹N‹N BEL‹RG‹N ÖZELL‹KLER‹
II. Meflrutiyet Döneminin en belirgin vas›flar›n› ifade ederken -hiç flüphesiz- önceki dönemlerden farkl› taraflar› üzerinde durmak gerekir.
Siyasi Özellikler
Örgütlü Toplum
Bu dönemin daha önceki zaman dilimlerinden en önemli fark› “örgütlü toplum”
düzenine geçilmesidir. 23 Aral›k 1876 tarihli I. Meflrutiyet anayasas› 13. maddesiyle sadece ticari örgütlenmelere (flirketleflmeye) hak tan›m›flt›r. Ayr›ca spor kulüplerinin kurulufl y›llar› da I. Meflrutiyet / Sultan II. Abdülhamit y›llar›na kadar uzan›r
(ör. BJK’nin kuruluflu: 1903). II. Meflrutiyet’te ise Kanun-i Esasî, 1909’da yap›lan bir
de¤ifliklikle her türlü cemiyet kurma ve gösteri hakk›n› teminat alt›na alm›flt›r. Osmanl› Devletinde kurulan ilk cemiyetlerin Lâle Devri’ne kadar uzanan Mason cemiyetleri oldu¤u fakat Sultan II. Abdülhamit döneminde s›k› takibata al›nd›klar› bilinmektedir (Tunaya, 1984, 380-383). Bunu daha sonra Yeni Osmanl›lar Cemiyeti
(1865), Ermeni H›nçak Komitesi (1887) ve ‹ttihad-› Osmanî (1889) izler. Fakat bunlar›n hepsi gizli derneklerdir. II. Meflrutiyet y›llar›nda ise iktidara talip olan partilerden, az›nl›k derneklerine (S›rp Millî Teflkilât›, Baflk›m Cemiyeti), çeflitli meslek derneklerine (Osmanl› Mühendis ve Mimar Cemiyeti), ticari hayatta etkili olmak için
kurulan derneklere (‹slâm Tüccar Cemiyeti, ‹stihlâk-i Millî Cemiyeti), fikir kulüple-
5
1. Ünite - Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat›n›n Özellikleri
rine (Selâmet-i Umumiye Kulübü), kamu yarar›na çal›flan derneklere (Hilâl-i Ahmer), donanmay› gelifltirmek yoluyla orduya yard›mc› olmak isteyenlere (Donanmay› Osmanî ve Muâvenet-i Milliye) ve cephe gerisinde halk›n bilgi seviyesini ilerletecek (Köylü Bilgi Derne¤i, Halka Do¤ru Cemiyeti), moralini yükseltecek faaliyetler yürütenlere (Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti, Türk Gücü Derne¤i), hatta yar›fl atlar›n›n cinslerini iyilefltirmek isteyenlere (Islah-› Nesl-i Feres Cemiyeti), e¤itim
amaçl› olanlara (Osmanl› Maarif Cemiyeti, Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti) kadar
ve daha akla gelebilecek her alanda çeflitli cemiyetler kuruldu¤unu görürüz.
Bu özelli¤inden dolay›, II Meflrutiyet y›llar›nda yürütme gücü (padiflah ve onun
atad›¤› sadrazam ile bakanlardan oluflan idari mekanizma), toplumu yönlendiren
yegâne güç olmaktan ç›km›flt›r. Art›k yasama organ› Meclis-i Mebusan, parlamentoda dan›flma kurulu niteli¤indeki Meclis-i Ayan, muhalefet partileri ve bas›ndaki
muhalefet hareketi de kamuoyunu yönlendirmede etkilidir. Dolay›s›yla, 1908 sonras› Türkiye’sinin genel görünüflünü de¤erlendirirken bas›na ve siyasi oluflumlara
bakmak ve bu genel görünüfle flekil kazand›ran unsurlar›, ayd›nlar›m›z›n müflterekleri saymak laz›md›r.
II. Meflrutiyet’te kamuoyunu yönlendirmede etkili güçleri s›ralayabilir
SIRAmisiniz?
S‹ZDE
Fikir Ak›mlar›
II. Meflrutiyet döneminin
di¤er bütün özellikleri,
öncelikle bu devrin “örgütlü
toplum” olma özelli¤i ile
ilgilidir.
2
fi Ü N E L ‹ M
II. Meflrutiyet y›llar›, siyasi ve ideolojik tablo bak›m›ndan hayliD Üçeflitlidir.
Bunlar›
• Bat›c›l›k
S O R U
• Osmanl›c›l›k
• ‹slâmc›l›k
• Türkçülük
D‹KKAT
• Sosyalizm
• Meslek-i ‹çtimaî
SIRA S‹ZDE
olarak s›ralamak mümkündür. Bu ak›mlar›, devlet ve toplum
düzeniyle ilgili
görüfllerde öncelik verilen belirleyici unsurlar olarak görmelidir. Mesela Bat›c›l›k,
en k›sa ifadesiyle, devlet ve toplum düzeninde Bat›’n›n örnek al›nmas›n› önermekAMAÇLARIMIZ
tir. Fakat bu kanaatte olan birisinin ayn› zamanda Meslek-i ‹çtimaî taraftar› olmas›
da mümkündür. Esasen Bat›c›l›k, daha çok Bat› medeniyetinin seviyesini yakalama olarak yorumland›¤› için bir ideoloji olmaktan ç›km›fl, ayd›nlar›n
ortak noktaK ‹ T A P
lar›ndan biri olmufltur.
Osmanl›c›l›k, devletin da¤›lma tehlikesi karfl›s›nda, din, dil ve ›rk farkl›l›¤›n› bir
tarafa b›rakarak Osmanl› vatandafll›¤› ortak paydas›nda siyasi birlik gayretidir. FaTELEV‹ZYON
kat sadece baz› ayd›nlar›n de¤il tüzel kiflili¤i ile devletin de destekledi¤i bu görüfl,
Balkan Savafllar› sonras›nda fiilen hükümsüz kalm›flt›r.
‹slâmc›l›k, devlet düzeninde ‹slâm hukukunu uygulamak yan›nda bütün Müslümanlar› (özellikle Osmanl› s›n›rlar› içindekileri) birlik hâlinde
‹ N T E tutma
R N E T çabas›d›r.
Balkan Savafllar› sonras›nda devlet yönetimi Cumhuriyet y›llar›na kadar ‹slâmc›l›k
siyasetine yönelmifltir. Fakat I. Dünya Savafl› sonunda imparatorluktan s›n›rlar› olabildi¤ince daralm›fl bir devlete var›l›nca, ‹slamc›l›k siyaseti fiili olmaktan ç›k›p teorik bir gayret hâlini alm›flt›r. Fikir alan›ndaki farkl›l›klara ve birçok tart›flmaya ra¤men, edebiyata yans›yan taraf›yla II. Meflrutiyet y›llar›nda ‹slamc›larla Türkçülerin
farkl› çizgide olmad›klar› söylenebilir. ‹slamc›l›k ak›m›n›n bu dönemdeki en önemli kültür ve sanat dergisi S›rat-› Müstakim (Sebillüreflat) Osmanl› s›n›rlar› d›fl›ndaki
Türklü¤e en çok ilgi gösteren yay›n organlar›ndand›r. ‹slamc›l›k ak›m›n›n edebiyat
alan›nda en güçlü ismi Mehmet Akif’in Safahat’›, ilk cildinden itibaren “Milli Edebiyat’›n en parlak örne¤i olarak gösterilmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Türkçülük di¤er fikir ak›mlar›ndan farkl› olarak önce siyasi bir görüfl olarak de¤il bir bilim faaliyeti olarak geliflmifltir. Türk Derne¤i, Türk Yurdu Derne¤i bu çal›flmalar›n II. Meflrutiyet’in bafllar›ndaki çat›s›d›r. Fakat afla¤›da de¤inilece¤i üzere
II. Meflrutiyet y›llar›n›n siyasi flartlar›ndan dolay› bu çal›flmalar giderek siyasi özellik kazanm›flt›r. Türkçülü¤ü, Osmanl› Devleti içinde Türklerin etkili olmas› fleklinde anlayanlar bulundu¤u gibi, Türkiye Türklü¤ü ve Dünya Türklü¤ünün birli¤i
(Turanc›l›k) fleklinde anlayanlar da vard›r. Mesela Halide Edip Yeni Turan (1912)
roman›nda Türkçülü¤ü, Osmanl› Türklerinin dil, kültür, e¤itim ve kalk›nma gibi
konularda at›l›m yapmas› olarak yorumlan›r. Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin gibi fikir adam›, “bütün Türklük” anlam› kazand›r›rlar. Millî Edebiyat Hareketinin hem
bu fikir ak›m›ndan beslenen, hem de bu fikri güçlendiren taraflar› bulunmaktad›r
(Bu konuda Millî Edebiyat Hareketi ünitesinde genifl bilgi bulacaks›n›z).
Sanayileflmemifl bir toplumda iflçi s›n›f› bulunmayaca¤› için Sosyalizm, II. Meflrutiyet’in bafllar›nda zay›f biçimde sosyal adaleti savunmakla kalm›flt›r. Rusya’da
1917 Bolflevik ‹htilali sonras›nda ise her gruptan ayd›n bu ideolojiye ilgi duymufltur. Çünkü I. Dünya Savafl›’nda Osmanl› Devleti’yle savaflan Çarl›k Rusya’s›n›n yerini Sosyalist rejimi benimseyen bir Rusya alm›fl ve yeni rejim savafltan çekilmifl
hatta Batum, Kars ve Ardahan’› Osmanl› Devletine iade etmifltir. Bat› emperyalizmini temsil eden ‹tilaf Devletleri karfl›s›nda yeni bir güç do¤mufltur.
Meslek-i ‹çtimaî taraftarl›¤›, Prens Sabahattin’in “teflebbüs-i flahsî ve adem-i
merkeziyet” fleklinde formüllefltirdi¤i görüfltür. ‹ktisadî alanda özel teflebbüsü, yönetimde ise merkezin yetkilerini eyalet yönetimlerine devretmeyi öngören bu görüfl federatif bir yap› önermifltir.
Az›nl›k Irkç›l›¤›
Bütün ayd›nlar II. Meflrutiyet’i, Osmanl› toplumu için bir kaynaflt›rma, birlefltirme
projesi olarak görmüfllerdir. Ancak II. Meflrutiyet y›llar›, Osmanl› toplumu için tam
bir ayr›flma getirmifltir. Esasen “Düvel-i Muazzama” olarak an›lan Bat›l› güçlü devletlerin “fiark Meselesi” dedi¤i fley, Osmanl›’n›n ayr›flmas›d›r. Bu tip hareketler, II.
Meflrutiyet öncesinde de vard›r. Mesela Yunan as›ll›lar›n Osmanl› Devletinden ayr›flmas› için ta 1814’te gizli bir cemiyet olarak Etniki Eteriya kurulmufltur. II. Meflrutiyet y›llar›nda ise Kanun-i Esasî Kulüpleri, Meflrutiyet Kulüpleri (veya Cemiyetleri) ad› alt›nda Bulgar, Yunan, S›rp, Makedon, Ermeni, Rum, Arnavut, Musevi,
Arap ve Kürt ayr›l›kç› örgütleri yasallaflm›flt›r.
Gizli veya yasal olarak yürütülen ›rkç› faaliyetler, I. Dünya Savafl› sonunda Osmanl› Devletinin fiilen ve hukuken ayr›flmas›yla neticelenmifltir.
Türklerde Millî Kimlik Aray›fl›
Bütün bu hengâme ortam›nda, Osmanl› Devletinin kurucu unsuru olan Türklerde
de millî kimlik aray›fl› bafllam›flt›r. Türkler d›fl›nda bütün Osmanl› unsurlar›n›n II.
Meflrutiyet öncesinde kendi adlar›yla ›rki dernekleri/komiteleri vard›r. Ad›nda
“Türk” kelimesi bulunan ilk kurulufl ise II. Meflrutiyet’in ilan›ndan k›sa bir müddet
sonra ‹ngiliz idaresi alt›ndaki K›br›s’ta Lefkofla’da kurulan “Türk Teâvün Cemiyeti”dir. 25 Aral›k 1908’de ‹stanbul’da kurulan “Türk Derne¤i”nin ›rki bir hüviyeti
yoktur. Tanzimat y›llar›ndan beri Türkçe üzerindeki çal›flmalar› daha bilimsel bir
temele oturtmak için kurulan bu derne¤in ›rki bir yönünün bulunmad›¤›, Prof.
Grodlevsky, Dr. Karaçon, Martin Hartmann, Agop Boyac›yan ve T›ng›r Efendi gibi
baz› mensuplar›n›n gayr-i Türk olmas›ndan da bellidir.
7
Daha sonra Türk Oca¤› (25 Mart 1912) kurularak Türkçü çizgideki derneklere
model teflkil etmifltir. Türk Oca¤›’n›n gayretleri, Türkiye d›fl›ndan gelmifl Türk ayd›nlar›n› da harekete geçirerek Rusya’da Sâkin Müslüman Türk Tatarlar›n›n Haklar›n›
Müdafaa Cemiyetinin (May›s 1916) kurulufluna vesile olmufltur. Avrupa’da tahsil gören ö¤rencilerin Lozan, Cenevre, Neuchâtel ve Paris’te Türk Yurdu derneklerini kurmas›nda da Türk Oca¤›’n›n oluflturdu¤u kamuoyunun pay› vard›r. Böylece Türk
Oca¤›’n›n misyonu, Osmanl› d›fl› Türklü¤e de tafl›nm›fl olur. Taflkent’te Turan Cemiyeti (1913) ve Türk Oca¤› (1917), Bakü’de yine Türk Oca¤› (6 Aral›k 1918) cemiyetleri kurulmufltur. Türk Oca¤› II. Meflrutiyet y›llar›nda bir Türklük Bilimi enstitüsü görünümündedir. Fakat Mütareke y›llar›n›n kendine mahsus flartlar› içinde, Hürriyet ve
‹’tilâf F›rkas› iktidar› taraf›ndan “‹ttihatç›l›k”la suçlanmaktan kurtulamam›flt›r.
Siyaset Merak›
Siyasetle ilgilenmek de II. Meflrutiyet ayd›nlar›n›n müfltereklerinden biridir. Bu tablo, örgütlü toplum olman›n bir gere¤i ve sonucudur. Fakat siyasetle ilgilenme o derece ileriye varm›flt›r ki Kas›m-Aral›k 1908 seçimleri, çok partili bir ortamda yap›lmam›flt›r. Mebuslar, ‹ttihat ve Terakki çat›s› alt›ndad›r. 31 Mart Olay›’ndan (1909)
sonra Hizb-i Cedit ad›yla ortaya ç›kan grup, daha sonra Hürriyet ve ‹tilâf Partisi’nin
kurulmas›n› sa¤layacakt›r. Ard›ndan baflka bölünmeler de olacak; Mutedil Hürriyetperveran F›rkas›, Avam F›rkas› kurulacak; 1911 ‹stanbul araseçimlerini Hürriyet
ve ‹tilâf’›n aday› kazanacakt›r. Bunun d›fl›ndaki II. Meflrutiyet seçimlerinin galibi ‹ttihat ve Terakki olacakt›r.
II. Meflrutiyet y›llar›n›n en genifl, en nüfuzlu siyasi teflkilat›, hiç flüphesiz ‹ttihat
ve Terakkî Cemiyeti/F›rkas›d›r. Bazen varl›¤› fark edilmeyen, bazen iktidar›n ömrünü tayin eden muhalif siyasi gruplar ve partiler de vard›r. II. Meflrutiyet’in ilan›ndan Cumhuriyet’e uzanan süreçte kurulmufl siyasi parti say›s› 28’dir. Bunlardan 11’i
(‹ttihat ve Terakki F›rkas›, Ahrar F›rkas›, Osmanl› Demokrat F›rkas›, Mutedil Hürriyet-perverân F›rkas›, ‹ttihad-› Muhammedî F›rkas›, Islahât-› Esasiye-i Osmaniye F›rkas›, Federalist Bulgar F›rkas›, Ahali F›rkas›, Hürriyet ve ‹tilâf F›rkas›, Millî Meflrutiyet F›rkas›, Osmanl› Sosyalist F›rkas›) 1908-1912 aras›nda, geriye kalan 17’si (Osmanl› Hürriyet-perver Avam F›rkas›, Radikal Avam F›rkas›, Teceddüt F›rkas›, Ahali
‹ktisat F›rkas›, Selamet-i Osmaniye F›rkas›, Sosyal Demokrat F›rkas›, Sulh ve Selamet-i Osmaniye F›rkas›, Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›, Türkiye Sosyalist F›rkas›, Millî Ahrar F›rkas›, Türkiye ‹flçi ve Çiftçi Sosyalist F›rkas›, Millî Türk F›rkas›, Amele F›rkas›,
Türkiye Zürrâ F›rkas›, Müstakil Sosyalist F›rkas›) ise 1918-1922 aras›nda yani Mütareke Döneminde kurulmufltur. Her biri bir siyasi parti gibi faaliyet gösterir. Kamuoyunu yönlendirmeye çal›flan 90’a yak›n cemiyeti de eklemek gerekir.
Asker-Sivil ‹liflkisi
Siyaset merak›n›n kamu görevine galebesi, ilk dört y›ll›k Meflrutiyet tecrübesinin
ard›ndan, 1912’de iki mühim netice vermifltir: Halaskâr Zabitân Hareketi ve Bab›ali Bask›n›’yla askerlerin politikaya el koymas› ve askerlerin seçme hakk›ndan mahrum edilmeleri. Bunlar, demokrasi tarihimiz aç›s›ndan fena puanlar oldu¤u gibi,
memleketin içinde bulundu¤u buhranlara k›sa vadede bile çözüm getirmemifltir.
Hem Halâskâr Zabitân hareketinin lideri Nâz›m Pafla (?-1913, Bab›ali Bask›n›’nda), hem de Bab›ali Bask›n›’n› yapan ‹ttihatç›lar›n Sadaret’e getirdi¤i Mahmut
fievket Pafla, (1856-1913) teröre kurban gitmifltir. Askerî flah›slar›n seçme-seçilme
hakk›ndan mahrum edilmesinin, askerlerin kendilerini “halâskâr” (kurtar›c›) diye
görmemesi için al›nm›fl bir tedbir oldu¤unu hat›rlayal›m. Ne var ki, bu kanunun (8
Halâskâr Zabitan (kurtar›c›
subaylar): ‹ttihat ve Terakki
iktidar›na karfl› Haziran
1912’de kurulmufl muhalif
subay grubudur. Gazi Ahmet
Muhtar Pafla baflkanl›¤›nda
Büyük Kabine denen
hükümeti kurdurup,
hükümet vas›tas›yla Meclis’i
da¤›tm›fllard›r. Prens
Sabahattin bu gruba destek
vermifltir.
8
Ekim 1912) umulan ölçüde politika hevesine engel olamad›¤›, üç buçuk ay sonra
(23 Ocak 1913) Bab›ali Bask›n›’yla ortaya ç›kacakt›r. S›k› bir idare alt›nda uzun
müddet susmufl bir toplumda birdenbire herkes her fleyi konuflmaya bafllam›flt›r.
Böylece birikimi bulunan herkes, siyasi hayata katk›da bulunmufltur.
Sultan II. Abdülhamit Aleyhtarl›¤›
Karikatürde, Sultan II.
Abdülhamit Meflrutiyet
anayasas› için baflkalar›n›n
yan›nda “Efendiler, bilseniz
ben bu çocu¤u ne kadar
severim.” diyor ama yaln›z
kal›nca “Melun çocuk!
Hamisi olmasa da
gebertsem!” diye söyleniyor.
II. Meflrutiyet Dönemi ayd›nlar›n›n ortak yönlerinden biri de Sultan II. Abdülhamit
aleyhtarl›¤›d›r. 27 Nisan 1909’da padiflahl›ktan düflürülen Sultan II. Abdülhamit
aleyhinde, bas›n yoluyla aç›k bir suçlama furyas› bafllar. Türk-gayr-› Türk, Müslimgayr-› Müslim hemen hemen ayd›nlar›n tamam› Sultan II. Abdülhamit aleyhtar›d›r.
Mizah gazetelerinin bitmez tükenmez malzemesi Sultan II. Abdülhamit ve onun
devlet ricalidir. 31 Mart Olay›’ndan I. Dünya Savafl›’na kadar yaz›lan edebî, mizahi
veya ö¤retici eserlerin tamam›nda Sultan II. Abdülhamit aleyhtarl›¤› vard›r. Hatta
birçok edebî eserde, muhtelif bir zaman diliminde yaflanabilecek olumsuzluklar,
Sultan II. Abdülhamit zaman›nda yaflanm›fl olarak gösterilir. Herhangi bir olumsuzlu¤un sebebi olan kahraman›n dolayl› da olsa Sultan II. Abdülhamit’le ba¤lant›s›
kurulur (fiahabettin Süleyman’›n F›rt›na ve Ç›kmaz Sokak piyeslerinde oldu¤u gibi). Pek çok piyesin olay örgüsü, Sultan II. Abdülhamit taraf›ndan sürgün edilmifl
kahraman›n hürriyet ilan edilince ‹stanbul’a dönüflü ile ilgilidir (Fehime Nüzhet:
Adalet Yerini Buldu; Hüseyin Nazmi: Genç Zabit Yahut ‹stibdad›n Zulümleri). Bu,
tür eserlerin yap›lar› bile birbirine çok benzer. Verilen mesaj ise tek ve nettir: Her
türlü kötülü¤ün kayna¤› istibdat idaresidir. Bu, tam bir “devr-i sab›k”. “devr-i istibdat” edebiyat›d›r.
Abdülhamit aleyhtarl›¤›nda bütün kanaat önderleri hemfikirdir. ‹slâmc› Mehmet Akif, fiehbenderzade Ahmet Hilmi, Sait Halim Pafla, Ahmet Naim, Sait Nursi;
Türkçü Mehmet Emin, Ziya Gökalp, A¤ao¤lu Ahmet, Akçurao¤lu Yusuf, Osmanl›
birli¤inin hâlâ mümkün oldu¤una inanan (inanmak isteyen demek daha do¤ru)
Süleyman Nazif; liberal/Adem-i Merkeziyetçi Prens Sabahattin, Safvet Lutfi Tozan;
Jöntürklük’ten Osmanl› Demokrat F›rkas› kuruculu¤una, sonra da ‹ngiliz Muhipler
Cemiyeti ve Kürt Teâli Cemiyeti üyeli¤ine var›ncaya kadar farkl› maceralar›n de¤iflmez ismi Abdullah Cevdet; ‹ttihatç› Hüseyin Cahit Yalç›n; Hürriyet ve ‹tilâfç› R›za Tevfik; Sosyalist Sakall› A. R›fk›, ‹fltirâkçi Hilmi; Pozitivist Baha Tevfik; Jöntürk
hareketinin birbiriyle kavgal› iki cephesinin temsilcileri Ahmet R›za, Dr. Nâz›m ile
Mizanc› Murat Bey, Dr. fierafettin Ma¤mumi ve daha akl›m›za gelebilecek her kanattan ayd›n, Sultan II. Abdülhamit aleyhtarl›¤›nda birleflir. Bunlardan bir k›sm›
daha sonraki y›llarda Sultan II. Abdülhamit’e hak verir nitelikte beyanlarda bulunmufllard›r. Süleyman Nazif’in “‹stimdat” ve R›za Tevfik’in “Sultan Abdülhamit’in
Ruhaniyetinden ‹stimdat” fliiri, bu hususta hemen hat›rlayabilece¤imiz metinlerdendir.
Toplumsal Hayat›n Özellikleri
Dernekçilik
Dernekler için en bereketli y›llar 1908-1914 aras›d›r. Bu kurulufllardan baz›lar›
(Hey’et-i Müttefika-i Osmaniye, Millî Kongre) ortak amaçlar için birkaç kuruluflun
bir araya gelmesiyle do¤mufltur.
Siyasete kat›lma arzusu, Mütareke y›llar›nda daha da ileri ölçülere varacakt›r.
Kurulufl gayesi siyasetin tamamen d›fl›nda olan bir derne¤in (Çiftçiler Derne¤i)
sonra partileflmesi (Çiftçi F›rkas›), bu devrin siyaset merak›n› çok iyi özetler.
9
Sivil Toplum Örgütü Olarak Meslek Teflkilâtlar›
Bu dönemde meslek teflkilatlar› da birer sivil toplum örgütü olarak toplum hayat›nda yerini alm›fl ve zaman zaman etkili de olabilmifllerdir. II. Meflrutiyet ortam›nda, Matbuat-› Osmaniye Cemiyeti (1908), Osmanl› Matbuat Cemiyeti (1917), Matbuat Cemiyetleri ‹stihlâk-i Millî Cemiyeti (1912), ‹stiklâl ve ‹ktisad-› Millî Cemiyeti
(1913) yerli üretimi gelifltirme fikrine dayal› iktisat derneklerinin, Kalayc› Esnaf›
Lonca Heyeti (1916) gibi meslek teflekküllerinin kurulmas› da örgütlü toplumun
farkl› bir yüzüdür.
Feminist Çehre
Bafl tarafta bahsetti¤imiz örgütlü toplumun bir baflka yans›mas› da kad›nlara yönelik dernek faaliyetlerinin çoklu¤udur. Bu durumu II. Meflrutiyet Devri sosyal ve
kültürel hayat›n›n “Feminizm”i olarak de¤erlendirebiliriz. Kad›n› sosyal hayatta erkekle ayn› seviyeye tafl›ma gayretinden, Osmanl› toplumunun flartlar›ndan do¤an
özel bir Feminizmdir. Öylesine özel ki bu kanaati besleyen faaliyetlerin büyük bir
k›sm› erkekler taraf›ndan yürütülmüfltür. Kad›nlar›n sosyal hayatta hak etti¤i noktaya gelebilmesi için çal›flan Kad›nlar› Çal›flt›rma Cemiyet-i ‹slâmiyesi (1916) Naciye Sultan’›n himayesinde efli Enver Pafla taraf›ndan kurulmufltur. Bas›n alan›nda,
kad›n dergilerinin II. Meflrutiyet’in ilan›yla birdenbire ço¤ald›¤› görülmektedir. Asl›nda bu durum, rejim de¤iflikliklerinin gündeme getirdi¤i bütün zaman dilimleri
için geçerlidir. Çünkü kad›nlar gelecek nesillerin e¤iticisi, dolay›s›yla rejimlerin de
teminat›d›r. Kad›nlar› Çal›flt›rma Cemiyeti-i ‹slâmiyesi de I. Dünya Savafl› dolay›s›yla çal›flma hayat›nda azalan erkek gücünün kad›n nüfusuyla doldurulmas›, nüfus
art›fl›n› özendirme gibi bir misyon üstlenmifltir.
II. Meflrutiyetin ilan edildi¤i y›l (1908), üç kad›n derne¤i kurulur; Tealî-i Nisvan
SIRAKad›nlar›
S‹ZDE
Cemiyeti, Osmanl› Kad›nlar› fiefkat Cemiyet-i Hayriyesi, Osmanl›
Terakki-perver Cemiyeti. Bunlar› 1909’da kurulan Osmanl› Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniyesi, Mamulât-› Dahiliye Kad›nlar Cemiyet-i Hayriyesi ve Esirgeme
Derne¤i takip
eder. 1909’da kurulanlar›n üçü de hay›r cemiyetidir. 1910’da ise 1908’dekilere benzer bir cemiyet daha kurulur: Teali-i Vatan-› Osmanî Han›mlar Cemiyeti. Kad›n
O R U cemiyet ise
haklar›n› savunmada ve bu yolda kamuoyu oluflturmada en Stesirli
1913’te kurulan Müdafaa-i Hukuk-› Nisvan Cemiyeti’dir. Balkan Harbi’nin ikinci
devresinden itibaren kurulan kad›n dernekleri ise daha ziyadeD ‹kad›nlar›n
cephe
KKAT
gerisi faaliyetlerle, savaflan askere yard›mc› olmalar›n› esas alm›flt›r. Asker Ailelerine Yard›mc› Han›mlar Cemiyeti (1915), bunun tipik örne¤idir.
SIRA S‹ZDE
II. Meflrutiyet Döneminde kad›n›n ne derece etkili oldu¤unu anlatacak baflka
iflaretler de vard›r. Mesela baz› parti veya dernekler ayr› “han›mlar flubesi” kurmufllard›r. ‹ttihat ve Terakki Kad›nlar fiubesi (1908), Müdafaa-i AMAÇLARIMIZ
Milliye Cemiyeti Han›mlar fiubesi (1913) ve Hilâl-i Ahmer Kad›nlar fiubesi gibi...
Feminizm: Toplumsal
konularda kad›n haklar›
savunuculu¤u. 1789 Frans›z
‹htilali bildirisine paralel
olarak 1791’de “Kad›n ve
Kad›n Yurttafl›n Bildirisi”
yay›mlanm›flt›r. Bat›’da
daha çok erkek karfl›tl›¤›
olarak yorumlanan
Feminizm, bizde kad›nlar›n
toplumsal hayattaki rolünü
artt›rma çabalar›
anlam›ndad›r.
N N
Türkiye’de feminizmin geliflmesi ve boyutlar› konusunda flu eserleriK okuyabilirsiniz:
‹ T A P
1. GÖÇER‹, N., Kad›n Hareketi Tarihi, Bizim Büro Bas›mevi, Ankara, Mart 2010.
2. KURNAZ, fi., Yenileflme Sürecinde Türk Kad›n› (1839-1923), Ötüken Yay., ‹stanbul
TELEV‹ZYON
2011.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Savafl Ortam›
S›n›rlar›n› belirledi¤imiz bu zaman diliminin hemen her fleyi tayin
‹ N T E Redici
N E T ve belirleyici özelli¤i savafl ortam› olmas›d›r. II. Meflrutiyet’in ilan›ndan k›sa bir müddet sonMAKALE
‹NTERNET
MAKALE
10
ra 3 Ekim 1908’de T›rnova’da Bulgaristan’›n tam ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesi, Nisan
1909’da fiarkî Rumeli’nin Bulgaristan’a b›rak›lmas› sürecinde hiç eksik olmayan çetecilik terörü, düflük yo¤unluklu bir savafl demekti. Ekim 1911’de ‹talya ile Trablusgarp’ta bafllayan as›l savafl ortam› ise 11 Ekim 1922’de Mudanya Mütarekesi’nin
imzalanmas›yla son bulacakt›r.
Bugüne Uzayan Birikim
Bugünkü cemiyet hayat›m›z›n, hukuk sistemimizin baz› temel de¤erlerine II. Meflrutiyet y›llar›nda kavufltu¤umuz gibi baz› sorunlar›m›z› daha o dönemde bugünkü
kadar yo¤un yaflad›¤›m›z/tart›flt›¤›m›z da söylenebilir. 1980’li y›llarda “eyalet sistemi” tan›mlamas›yla tart›flmaya aç›lan yerel yönetimler konusu asl›nda Prens Sabahattin’in “Adem-i Merkeziyet” fikrinden baflka bir fley de¤ildir. Prens Sabahattin’in,
ta Jöntürklük faaliyetleri s›ras›nda, di¤er baz› Jöntürkler (ör. Dr. fierafettin Ma¤mumi) hür teflebbüsün gelifltiricili¤ine inanm›fl ve bunu fikir dünyas›n›n ikinci aya¤›
olarak “Teflebbüs-i fiahsî” diye dile getirmifltir.
‹ktisadi Hayat
Osmanl› iktisat yap›s›n›n XIX. asr›n sonlar›na do¤ru canl› oldu¤unu iddia etmek
mümkün de¤ildir. Çünkü bu iktisadi yap›, daha ziyade küçük sermayedarlar veya
makineleflmemifl tar›m kesiminde çal›flanlar eliyle yürüyordu. Osmanl›daki ilk anonim flirketin kuruldu¤u 1849’dan 1900’e kadar yar›m as›r içinde kurulan flirket say›s› 65’tir. Ayn› iktisadi mevzuat›n devam etti¤i 1908 sonuna kadar yani 60 y›l içerisinde bu say› ancak 86’ya ulafl›r. Halbuki 1908-1919 aras›nda (10 y›l) kurulan ço¤u yerli sermayeye dayal› flirket say›s› 228’dir (Toprak, 1982, 355-365). Sadece bu
istatistik bilgileri bile II. Meflrutiyet y›llar›nda, harplerin getirdi¤i bütün olumsuz
flartlara ra¤men ekonomik hayat›n önceki y›llardan çok daha canl› oldu¤unu ispat
eder.
I. Dünya Savafl› arifesine gelindi¤inde zanaatlara dayal› üretim faaliyetlerinin
bir k›sm›n›n direndi¤i, önemli bir bölümünün ise y›k›lm›fl oldu¤u, ancak bunlar›n
yerini fabrika sistemine dayal› sanayinin almad›¤› görülmektedir. Tar›mda ise uzmanlaflma ilerlemifl, dünya pazarlar› için meta üretimi yayg›nlaflm›flt›r. Art›k dünya
ekonomisinin dalgalanmalar›ndan güçlü bir biçimde etkilenen bir yap›, bir aç›k
ekonomi söz konusudur. Öte yandan Osmanl› Devleti XX. yüzy›l›n bafllar›nda, alt›ndan kalk›lamayacak derecede a¤›r bir borç yüküyle Avrupa sermayesinin denetimi alt›na girmifltir.
1901’den itibaren d›fl borçlanman›n yo¤unlaflt›¤› görülmektedir. Bu e¤ilimin ard›nda, bir yandan devletin yirmi y›ll›k bir aradan sonra tekrar büyümeye bafllamas›, öte yandan da dünya borsalar›ndaki flartlar›n de¤iflmesi ve yeni borçlanmalar›n
(istikraz) Avrupa devletleri taraf›ndan bir nüfuz arac› olarak kullan›lmas› yatmaktad›r. Daha sonraki y›llarda, II. Meflrutiyet döneminde esas olarak merkezî devletin etkinli¤inin artmas› sonucu, vergi gelirleri de h›zla artm›flt›r. Ancak gelirler giderlerin ard›nda kalmaya devam etmifl, mali buhran derinleflmifltir. D›fl borçlanmayla orant›l› olarak d›fl ticaret aç›klar› 1903’ten sonra h›zla genifllemifl, 1910’lu y›llarda çok büyük miktarlara varm›flt›r.
Edebî Hayat›n Özellikleri
Edebiyat-Siyaset ‹liflkisi:
Yukar›da II. Meflrutiyet Dönemi ayd›nlar›n›n siyasete kat›lma arzusu anlat›lm›flt›.
Edipler bunlar›n bafl›nda gelir. Devrin kültür ve edebiyat hayat›na katk›da bulu-
nanlar›n tamam›na yak›n› siyasetle ilgilenmifltir. Bunu söylerken elimizdeki ölçü
nedir?
II. Meflrutiyet döneminde edebî manzaran›n iki büyük öbekleflme halinde olufltu¤unu söylemifltik: Fecr-i Âtî ve Millî Edebiyat Hareketi. Ziya Gökalp’tan Ömer
Seyfettin’e, Mehmet Emin’den Mehmet Âkif’e, Yakup Kadri’den Halide Edip’e, Müfide Ferit Tek’ten Necip Türkçü’ye, R›za Tevfik’e kadar farkl› dikkatlerin bulundu¤u ve Millî Edebiyat hareketinin geliflmesinde katk›s› bulunan herkesin siyasi yönelifllerle de ilgili oldu¤unu düflünmek, do¤ald›r.
Fecr-i Âtî’ye gelince: II. Meflrutiyet’in ilan› ile 31 Mart Olay› aras›ndaki heyecanl› ortamda kurulan Fecr-i Atî, edebiyat› siyasi propaganda malzemesi olmaktan
korumaya çal›fl›r. Bu kanaat sahiplerinin siyasetten, sanat› sosyal faydaya dayand›ran dernek faaliyetlerinden çok uzak durduklar› san›labilir. Halbuki Fecr-i Âtî mensuplar›n›n bir-ikisi d›fl›nda hepsinin siyasi partilerde do¤rudan görev ald›¤›n› biliyoruz. Bu zümrenin mensuplar›, II. Meflrutiyet’in ilan›n› takip eden günlerde hep
‹ttihatç› idiler. Yukar›da temas etti¤imiz ayr›flmalardan sonra, onlar›n da birço¤u
muhalefete kat›lm›flt›r. Özellikle Fecr-i Âtîci Ahmet Samim’in yazd›¤› aleyhtar yaz›lardan dolay› ‹ttihatç›lar taraf›ndan öldürülmesi, onlar›n muhalefete geçmesini h›zland›rm›flt›r. Toplulu¤un kurucusu say›labilecek fiahabettin Süleyman, ‹zmir’de ‹ttihat ve Terakki mensubu olarak ‹ttihatç› vali ile çat›flm›fl, sonra ‹zmir y›llar›ndan
arkadafl› Bezmi Nusret Kaygusuz’la birlikte Selâmet-i Umumiye Kulübünde görev
alm›fl, bu kulüple organik ba¤› bulunan F›rka-i ‹bad (Osmanl› Demokrat F›rkas›)’›n bas›n alan›nda sözcülü¤ünü yapan Hâkimiyet-i Milliye, Yeni Ses, Muâhede
gazetelerini ç›karm›fl veya baflyaz›lar›n› kaleme alm›flt›r.
Refik Halit Karay, Hürriyet ve ‹tilâf’›n kalemflorlar›ndand›r. Tahsin Nahit, II.
Meflrutiyet’in ilan edildi¤i günlerde, hayli sokak nutku söylemifltir. Celâl Sahir Erozan, dernekçilikte ilk hat›rlanan isimlerdendir. Fuat Köprülü, ‹ttihat ve Terakkî’nin
sesi Hak gazetesini idare eder. Süleyman Fehmi’nin y›llarca ders kitab› olarak okutulan Edebiyat (1909) adl› kitab›, onun siyasetle ilgisi konusunda hiçbir ipucu vermez. Fakat o, Mütareke imzaland›¤›nda, do¤um yeri olan Arnavutluk’a gitmifl, çeflitli bakanl›klar yapm›flt›r. 1935’te öldürüldü¤ünde, Arnavutluk kral› Zago’nun baflbakan›d›r. Kurulufl bildirisinde Kâtib-i Umumî (genel sekreter) olarak gösterilen
Müfit Ratip, ‹ttihat ve Terakki paralelindeki Bilgi Derne¤i’nin “Tiyatro fiubesi”ni
idare etmekteydi.
Edebî Gruplaflmalar
II. Meflrutiyet y›llar›, edebî hayat›n manzaras› bak›m›ndan da hayli renklidir. 12 y›l
boyunca eksik olmayan barut kokusu, Türk ayd›n›n›n ruhunda birbirine z›t iki
duygu gelifltirir: Çöküflü gördü¤ü hâlde bir fley yapamamaktan dolay› kendi içine
kapanma veya korkunun ölüme faydas› olmad›¤›n› görerek mücadeleye yönelme.
Bu ruh hâlleri, esasen sanatta daima var olan ferdiyetçi ve toplumcu yöneliflleri
keskinlefltirmifltir. II. Meflrutiyet Devri Edebiyat›, sanat anlay›fl› itibar›yla bu flekillendirici ve belirleyici iki mihver etraf›nda geliflir. Bu mihverler etraf›ndaki gruplaflma ve müflterek hareket ediflleri bu aç›dan ele ald›¤›m›zda, flu manzara ile karfl›lafl›r›z:
1. Ferdiyetçi sanat anlay›fl›n› temsil eden Fecr-i Âtî,
2. Toplumcu sanat anlay›fl›na yönelen Millî Edebiyat Hareketi,
3. Fecr-i Âtî’nin art›k eskisi kadar ilgi görmedi¤i ve baz› üyelerinin Millî Edebiyat Hareketine destek verdi¤i s›ralarda, t›pk› Fecr-i Âtî gibi ferdiyetçi sanat
anlay›fl›na ba¤l› olmakla birlikte “millîlik” vasf›na da önem veren Nesl-i Âtî
(Nâyîler),
11
12
4. “Millî Edebiyat” anlay›fl›n› birtak›m kurallara ba¤lamak niyetiyle kurulan fiairler Derne¤i.
Fecr-i Âtî, edebî formasyonunu Edebiyat-› Cedide eserleriyle alan neslin, halis
sanat endifle ve gayretlerinden do¤mufltur (20 Mart 1909). Nitekim yay›nlad›klar›
beyannamede (“Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi”, Servet-i Fünûn, 24
fiubat 1910,s. 227) edebiyat tarihimizde sanat ve edebiyat› gerçek anlam›yla anlayabilenlerin Servet-i Fünûn mensuplar› oldu¤u vurgulan›r. II. Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra onlar›n yeniden bir araya gelemeyifllerinden dolay› kendilerinin Fecr-i
Âtî’yi kurduklar›n› söylerler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA
S‹ZDE
Sanat anlay›fl›
bak›m›ndan
II. Meflrutiyet Devri Edebiyat› nas›l bir manzara arz eder?
Trablusgarp Savafl›’n› Balkan Savafllar›n›n takip etmesi ve her ikisinin de heziD Ü fi Ü N E L ‹ M
metle sonuçlanmas›, ruhlarda tam bir toplumsal sars›nt› yaratm›flt›r. Böylesi bir ortamda, sanat›n kendi kendisi için konuflmas›, art›k bir fantezi hükmünü alm›flt›r.
O Rmuhteremdir”
U
“Sanat flahsîS ve
görüflünü ›srarla sloganlaflt›ran Yakup Kadri gibi
Fecr-i Âtîciler, “Çatalca önüne dayanan düflman toplar›n›n sesini ‹stanbul’dan
duyunca” art›k “Sanat evvelâ bir cemiyetin, bir milletin mal›d›r, sonra da bir devD‹KKAT
rin ifadesidir. Bunlardan tecrit edilmifl bir sanat›n ne manas› ne k›ymeti vard›r.
Müstakil sanat, müstakil vatanda olabilir” (Karaosmano¤lu, 1933, 26) görüflüne
SIRA S‹ZDE
varm›flt›r. Mazisi
Tanzimat y›llar›na uzanan Türkçenin sadelefltirilmesi davas›na
1911’de yeni bir flekil veren Genç Kalemler (Selanik) dergisinde bafllat›lan dilde sadeleflme ve edebiyatta “millîleflme” sürecinin yo¤unluk kazanmas›, iflte bu ruh hâAMAÇLARIMIZ
liyle ilgilidir. Millî Edebiyat Hareketi ad›yla and›¤›m›z bu olgu, bir edebî zümre de¤il, bir süreçtir. “Millî edebiyat” görüflünü do¤uran, “millî edebiyat” ihtiyac›n› hissettiren, “millet” hâlinde yaflama istek ve iradesidir.
K ‹ T A P
Bunlar d›fl›nda edebî toplaflmalar›n, gruplaflmalar›n oldu¤u da görülmektedir.
Ancak etki alanlar› s›n›rl› kalm›flt›r. Söz konusu gruplardan “Nesl-i Ati”, “Yeni Nesil” veya “Nayiler” ferdiyetçi anlay›fl› benimsemekle Fecr-i Âtî’ye yak›n bir konumTELEV‹ZYON
dad›r. fiairler Derne¤i ise Millî Edebiyat Hareketini, t›pk› zümre edebiyatlar›nda oldu¤u gibi belli ilkelere oturtmak amac›yla kurulmufltur. fiairler Derne¤i, Millî Edebiyat Hareketinin özel bir görünümü olmakla, yine toplumsal faydac› sanat anlay›fl› içindedir.‹ N Baz›
zikredilen “Nev-Yunanîlik/Havza Edebiyat›” aray›fl›
T E R N Ekaynaklarda
T
ise millî bir edebiyat için beslenme kayna¤› bulma teflebbüsüdür. Fakat bu görüfl,
Yahya Kemâl’in sohbetleriyle s›n›rl› kalm›fl, onun da k›sa müddet sonra öz kaynaklara dönme gere¤ini görmesiyle sonuçsuz kalm›flt›r.
N N
Tiyatro Edebiyat› ve Sahne Faaliyeti
II. Meflrutiyet devrinde en çok ilgi gören edebî tür, tiyatrodur. Edebiyat-› Cedide
mensuplar› tiyatro ile hiç ilgilenmezken II. Meflrutiyet’te hem ferdiyetçi sanat anlay›fl›n› temsil eden Fecr-i Âtî hem de toplumsal fayday› öne ç›karan Millî Edebiyat
Hareketi, tiyatroya önem vermifltir. Ancak eser bollu¤una karfl›, bu dönemde yaz›lm›fl kal›c› eser azl›¤› da dikkat çekicidir. Piyes yaz›m›ndaki bolluk yan›nda sahne
faaliyetlerinde de tam bir patlama yaflanm›flt›r.
‹lgi Gören Edebî Türler (Nesir Hâkimiyetine Do¤ru)
II. Meflrutiyet Dönemi edebiyat hayat›nda tiyatrodan sonra en çok ilgi gören edebî tür, mensur fliir ve hikâyedir. Samipaflazade ile bafllayan hikâye, romana geçiflin
bir basama¤› olmufltur. II. Meflrutiyet y›llar›nda ise Ömer Seyfettin bu türe ba¤›m-
13
s›zl›k kazand›rm›fl, genifl kitlelerin ilgisini sa¤lam›flt›r. Mensure/mensur fliir/fantezi/fanteziye adlar› verilen türün ilk baflar›l› örnekleri, Halit Ziya’n›n daha ‹zmir y›llar›nda (Edebiyat-› Cedide kurulmadan) yay›mlad›¤› Mensur fiiirler (1891) ve Mezardan Sesler (1891) adl› kitaplar›ndad›r. II. Meflrutiyet Döneminde mensure yazmam›fl edip, yok denecek kadar azd›r. Mensureleri bir tür olarak kabul ettiren ilk
özellik, konu ve tema ne olursa olsun, metnin duygusal taraf›n›n a¤›r basmas›d›r.
Dolay›s›yla bu tür, ferdiyetçi edebiyat anlay›fl›na daha uygun düfler. Edebiyat-› Cedidecilerin türe ra¤bet göstermesi de öncelikle bundand›r.
II. Meflrutiyet’in ilk edebî zümresi Fecr-i Âtî’nin ferdiyetçi sanat anlay›fl›n› devam ettirdi¤i için “fantezi”ye yönelmesi do¤ald›r. Halbuki sosyal fayda ilkesiyle yola ç›kan Millî Edebiyat yaratma çabas›ndakilerin de ayn› yo¤unlukta “mensur fliir”
yazmas› ilk bak›flta flafl›rt›c› görülebilir. Fakat daha önce de¤indi¤imiz üzere, bu
dönem savafl ortam›d›r ve edebiyat hayat› da onun aynas›d›r. Savafl ortam›, insan›n
duygusall›¤›n› daha da art›r›r. Fecr-i Âtîci ay ›fl›¤›yla, y›ld›zl› semalarla duygulan›p
“sim-ten” sevgili için, Millî Edebiyat taraftarlar› ise rengini cephedeki Mehmetçi¤in
kan›ndan alan bayrak için mensur fliir söylemifltir. Hikâye ile mensure türünün birbirine çok yak›n oldu¤unu, hatta zaman zaman birbirine kar›flt›¤›n› hat›rlay›nca, II.
Meflrutiyet y›llar›nda mensurenin yayg›nlaflmas› hususunda söylediklerimizin hikâye için de geçerli oldu¤unu kabul edebiliriz. Bütün bunlar, nesir türlerinin fliirle yar›fla geçti¤ini gösterir. Divan edebiyat›, hemen hemen fliirden ibaret iken Tanzimat’tan itibaren nesir türleri ilgi görmeye bafllam›flt›r. II. Meflrutiyet’ten sonra ibre
art›k nesir türlerine dönmüfl, Cumhuriyet y›llar›nda nesrin hâkimiyeti pekiflmifltir.
Naturalizm: (Deneysel
Gerçekçilik, Do¤alc›l›k)
Pozitivist felsefeye dayal›
olarak Emile Zola’n›n Le
Roman Expérimental
(Tecrübî Roman) adl›
eseriyle ortaya koydu¤u
edebî anlay›fl. Özellikle
hikâye ve romanda
uygulanan bu ak›ma göre
edebî eserdeki kurgu,
biyoloji, genetik, t›p vb.
alanlar›n bilimsel verileriyle
desteklenmelidir.
Pozitivizm: Aguste Comte’un
felsefî ö¤retisi. Buna göre
befl duyu ile alg›lanamayan,
deneyle ispatlanamayan
bilgi kabul edilemez.
Hâkim Edebî Ak›mlar
II. Meflrutiyet y›llar›n›n hâkim edebî ak›m› Natüralizm ve Sembolizm’dir. Natüralizm’in nesir türleriyle, Sembolizm’in ise fliirle s›n›rl› oldu¤unu unutmamak gerekir. Fecr-i Âtî için Sembolizm aray›fl›n›n ötesinde fliir yoktur. Millî Edebiyat Hareketinin fliir için belli bir edebî mesle¤i tercih etti¤i söylenemez. Fakat bir yandan
didaktik (ö¤retici) fliir, saf fliir aray›fl› ciddi anlamda II. Meflrutiyet y›llar›nda örneklendirilmifltir.
Bu y›llarda için de roman, hikâye ve tiyatroda her fley öncelikle “gerçeklik hissi”ne odaklanm›flt›r. Gerçeklik hissi, en iyi biçimde, bilimsel verilerin edebî esere
uygulanmas›yla (bir kahramana biçilen kiflili¤in genetik ve psikoloji gibi bilim dallar›n›n verileriyle donat›lmas› gibi) elde edilebilir. Bu da Natüralizm’in alfabesidir.
19. Yüzy›l Pozitivizm’inin edebiyattaki yans›mas› olan Natüralizm’in bu y›llardaki
en önemli iki temsilci teorisyeni Baha Tevfik ve Bekir Fahri ‹diz’dir.
Baha Tevfik
Edebî Tart›flma S›kl›¤›
II. Meflrutiyet y›llar› edebî hayat›n›n önemli özelliklerinden biri de edebî tart›flmalardaki kesintisizliktir. Siyasi tart›flma s›kl›¤›, çok partili demokratik hayat›n göstergesidir. Edebî tart›flmalardaki süreklilik ise edebî gruplaflmalar›n çoklu¤undan dolay›d›r. Her edebî ç›k›fl, bir öncekini elefltirmekle ifle bafllar. Elefltirilenler savunma ihtiyac› duyarlar. Fecr-i Âtî, önce Edebiyat-› Cedide’ye karfl› varl›k mücadelesine giriflmifl, Yeni Lisan ve Millî Edebiyat anlay›fl› karfl›nda tav›r alm›fl, Nesl-i Âtî ile mücadele etmek zorunda kalm›flt›r. Popüler edebiyat taraftarlar›na “avam için sanat olmaz”
savunmas›na geçmifllerdir.. Bunlara Ç›kmaz Sokak (fiahabettin Süleyman), Cad›
(Hüseyin Rahmi) ve Safahat (Mehmet Akif) gibi eserler etraf›nda uzun süren münakaflalar› da eklemeliyiz. Cad› tart›flmalar›ndan dolay› befl elefltiri-polemik kitab›
yay›mland›¤›n› belirtirsek, bu devirdeki edebî tart›flmalar›n yo¤unlu¤u hakk›nda bir
Bekir Fahri ‹diz
14
fikir vermifl olabiliriz. Bu, konunun sadece Fecri Âtî cephesindeki görünüflüdür.
Millî Edebiyat Hareketi cephesinde edebî tart›flma yo¤unlu¤unun daha fazla oldu¤unu tahmin etmek hiç de güç de¤ildir. Çünkü “millî edebiyat” isteyenler, o güne
kadar olmad›¤›n› iddia ettikleri bir edebiyat ar›yorlar, her grubu karfl›lar›na al›yorlard›. Sadece “edebiyatta millîlik” etraf›nda, Millî Edebiyat Hareketinin ortaya ç›k›fl›ndan etkisizleflmesine kadar sürekli tart›flmalar yap›l›r.
Bas›n Hayat›n›n Özellikleri
Feminist Çehrenin Bas›na Yans›mas›:
“Cad›”
tart›flmalar›n›n
yap›ld›¤› Rübap (82.
say›) ;kapaktakiler
fiahabettin Süleyman
(sa¤da) ve Ali Naci
Karacan
Devrin kad›n
dergilerinden
Mehasin
Çocuk haklar›n›
savunma iddias›yla
ç›km›fl bir dergi:
Musavver Hukuk-›
Etfal
II. Meflrutiyet y›llar›n›n feminist çehresi bas›n alan›nda daha belirgindir. 1895’ten
beri II. Meflrutiyet’in ilan›ndan iki ay öncesine kadar yay›mlanan Han›mlara Mahsus Gazete, kad›nlara yönelik süreli yay›nlar›m›z›n en uzun ömürlüsüdür. II. Meflrutiyet y›llar›nda ise bu tür gayretler artarak devam etmifltir. II. Meflrutiyet y›llar›nda yay›mlanan pek çok gazete ve dergi, do¤rudan kad›nlara yönelik bölüm ve sayfalar›yla dikkat çeker. Ayr›ca bu y›llarda yay›n hayat›ndaki Âlem-i Nisvan (19061910), Demet (1908), Erkekler Dünyas› (1913), Genç Kad›n (1918), Han›mlar Âlemi (1914-1918), Kad›n (1908-1909), Kad›n (1910, Kad›n/Musavver Kad›n 1911),
Kad›n (1911-1912), Kad›nlar Âlemi (1914), Osmanl› Kad›nlar Âlemi (1914), Kad›nlar Dünyas› (1913-1921), Kad›nl›k/Kad›n Duygusu (1914), Kad›nl›k Hayat›
(1913), Mehasin (1908-1909), Seyyâle (1914) ve S›yanet (1914) gibi dergiler akla ilk
gelenlerdir ve bu yay›nlar bile dönemin feminist rengini göstermeye yeterlidir.
I. Dünya Savafl›na kadarki dönemde ç›kan bu dergilere, savafl›n sonlar›ndan itibaren yay›mlanan Türk Kad›n› (1918-1919), ‹nci/Yeni ‹nci (1919-1921) gibi dergiler eklenir. Söz konusu yay›n organlar›ndaki imzalardan baz›lar›, erkeklerin müstear olarak kulland›¤› bayan adlar›d›r. C. ‹lham, Gevher Raik (Cemil Sena Ongun),
Nilüfer (‹dris Sabih Gezmen), T. Nahide (Tahsin Nahit), E [elif] Ulviye (‹brahim
Alaaddin Gövsa) gibi örnekler bu duruma yeterli delil olabilir. Önceki dönemlerden daha iyi bir noktaya gelinse de II. Meflrutiyet y›llar›nda baz› kad›nlar›n hâlâ
kendi bafl›na edebî eser yay›mlama cesareti yoktur. Hadiye Ebuzziya, kaleme ald›¤› Jöntürk piyesini kendi bafl›na yay›mlamay› göze alamad›¤› için Tahsin Nahid’i
de eserine ortak etmifltir. Üstelik kendi ad›n› da “Ruhsan Nevvare” müstear›n›n arkas›na gizleyerek! (Ebüzziya, 1977, 418)
Çocu¤a Karfl› Fark›ndal›k
Bas›nda kad›nlara yönelik yay›nlar için söyledi¤imiz “rejim de¤iflikliklerinde yo¤unlaflma” özelli¤i, çocuklara yönelik yay›nlar için de geçerlidir. ‹lk özel süreli yay›n›n (Tercüman-› Ahval) ç›kt›¤› 1860’tan II. Meflrutiyet’e kadar 48 y›l içinde 20
adet, II. Meflrutiyet’in arifesindeki 12 y›l (1896-1908) içinde önceki y›llardan devral›nan çocuk dergisi bir tanedir (Çocuklara Mahsus Gazete, 1896-1908). Ayn› dönemde yeni yay›mlanan çocuk dergisi de sadece bir tanedir (Çocuk Bahçesi, 1905).
Halbuki 1908-1920 aras›ndaki 12 y›l boyunca 19 adet çocuk dergisi yay›mlanm›flt›r
(Okay, 1999, 216-217). Söz konusu dergiler flunlard›r: Musavver Küçük Osmanl›
(1909), Mekteplilere Arkadafl (1910), Çocuk Dünyas› (1913-1918), Ciddî Karagöz
(1913), Çocuk Yurdu (1913), Mektepli (1913), Talebe Defteri (1913-1918), Çocuk
Duygusu (1913-1914), Türk Yavrusu (1913), Çocuklar Âlemi (1913), K›rlang›ç
(1913), Musavver Hukuk-› Etfal Çocuk Bahçesi (1914), Mini Mini (1914), Küçükler
Gazetesi (1918), Hür Çocuk (1918), Haftal›k Çocuk Gazetesi (1919), Lâne (1919),
Hac›yatmaz (1920).
15
Görüldü¤ü gibi bu tür yay›nlar II. Meflrutiyet’in ilan›ndan bir müddet sonra bafllamakta, Balkan Savafllar›n›n pefli s›ra yo¤unlaflmakta, I. Dünya Savafl›’na giriflle
kesintiye u¤ramaktad›r. Bafllang›c›, yeni rejimin kendine ba¤l› nesiller yetifltirmek
arzusuyla aç›klamak gerekir. II. Meflrutiyet’in ilan›n› takip eden günlerde, ‹ttihat ve
Terakki’nin yay›n organ› olan fiurâ-y› Ümmet gazetesinde Ali Nusret’in çocuk edebiyat›n›n önemine de¤inmesi ve ‹stanbul Dârülmuallimîn (Erkek Ö¤retmen Okulu) müdürü Sat› Bey’in Tedrisat-› ‹ptidaiye Mecmuas›’nda (say›:1) çocuklara yönelik terbiyevî/edebî metinler yaz›lmas› ça¤r›s›, ayd›nlar›n bu alana yönelmesi için
vesile olur (Demiray, 1973, 93).
1913-1914 y›llar›nda çocuklara yönelik yay›nlar›n ço¤almas› da benzeri bir sebebe dayan›r. Balkan Harplerinde millî gururu k›r›lan, millî vicdan› yaralanan Türk
ayd›n›, art›k millî kimli¤e sar›lma ihtiyac› duymufltur. Bu edebî yönelifl, Millî Edebiyat Hareketidir. Toplumculu¤un, yani sosyal faydan›n ön plana al›nd›¤› bu sanat
anlay›fl›nda çocuklara yönelik e¤itici-ö¤retici yay›nlar›n ço¤almas› do¤ald›r. Ziya
Gökalp’›n “Masallar ve Destanlar”›n› dikkate almak, bu hususta yeterli bir kanaat
verebilir. Fecr-i Âtî toplulu¤u için çocuk, bafll› bafl›na bir tema olmam›flt›r. Yine de
çocu¤a insani bir duygusall›kla yaklafl›ld›¤› belirtilmelidir. Çünkü devrin genel e¤ilimi onlar› da etkilemifltir. Mesela fiahabettin Süleyman’›n F›rt›na (1910) adl› piyesinde Paris’e gitme inad›ndan hiç kimsenin döndüremedi¤i kahraman, tam kap›dan ç›karken çocu¤unun a¤lamas› üzerine, elinden valizini düflürür. Yine ayn› yazar›n son kalem tecrübelerinde çocuk temas›n›n öne ç›kt›¤›n› ifade edelim. Bütün
bunlara bakarak çocu¤un II. Meflrutiyet y›llar›nda fark edildi¤ini söylemek yanl›fl
say›lmaz.
Meselelere Mizahla Bakmak
II. Meflrutiyet y›llar›nda (özellikle bas›n alan›nda hemen hemen hiçbir kural ve kanunun tan›nmaz oldu¤u ilk 8-10 ay içerisinde) ç›kan mizah dergilerinin çoklu¤u da
dikkat çekmektedir. Do¤rudan do¤ruya mizahi hüviyetle ç›kanlardan akla ilk gelenler flunlard›r: Afacan (1911), Alafranga (1910), Arz-› hâl (1909), Boflbo¤az ile
Güllâbi (1908), Cadaloz (1911), Cart Beyim (1911), Cellat (1908), Cem (19101928), Cici (1911), Cingöz (1911), Coflkun Kalender (1909), Curcuna (1911), Çekirge (1911), Ç›ng›rak (1908), Çimdik (1910), Dalkavuk (1911), Davul (19081909), Deccal (1919), Dertli (1919), Dertli ile Garip (1910), Diken (1918-1920),
Djem (Cem) (1912), Düflünüyorum (1910), Edep Yâhû (1908-1909), El-üfürük
(1908), Eflref (1909), Eflflek (1910-1912), Feylesof (1914), Gaga Burun ile ‹bifl (1908),
G›d›k (1910-1912), Hacivat (1908), Hande (1910), Hande (1916-1917), Hayâl-i Cedit (1910-1911), Hoca Nasrettin (1908), Hokkabaz (1908), ‹ncili Çavufl (1908), Kalem (1908-1911), Karakufl Ezop (1908), Kara Sinan (1911), Karikatür (1914), Karikatür (1919), Kartal (1909), Kibar (1910), Körük (1908), Kukuruk (1908), Lâla
(1910), Latîfe (1911), Leylak (1914), Malum (1910), Mir’at-› Âlem (1908), Musavver
Cellat (1908), Musavver Geveze (1908-1909), Musavver Karnaval (1908), Musavver
Papa¤an (1908-1909), Nekregû ile Piflekâr (1908), Perde (1911-1913), Püsküllü Bela (1908-1909), fiâhika (1910), fiaka (1911), fiakac› (1908), Tasvir-i Hayâl (1908),
Tonton Risalesi (1908), Üç Gazete (1908), Yeni Geveze (1910-1912), Yeniçeri (19111912), Yuhâ (1910), Zevzek (1908), Z›p›r (1908), Zuhuri (1908), Zü¤ürt (1911).
Teknik Geliflme -Resimli Dergi Tercihi
II. Meflrutiyet öncesinde, pek çok resimli dergi ve gazete vard›r. Cumhuriyet y›llar›nda ise teknik geliflmelerden dolay›, art›k bir yay›n organ›n›n resimlili¤i, özellik
Refik Halit’in
ç›kard›¤› Aydede’nin
bir çizgi-yorumu:
“Serpufllar›n Dili”
(soldan sa¤a:
Sosyalist, ‹tilâfç›,
Millîci, Bîtaraf,
‹ttihatç›)
16
Devrin resimli
dergilerinden
Musavver Hâle
SIRA S‹ZDE
olmaktan ç›km›flt›r. Önceki dönemlerle k›yasland›¤›nda II. Meflrutiyet Türkiye’sinde bir süreli yay›n›n resimli ç›kmas›, bir cazibe ve kalite göstergesidir. Bu sebeple
o y›llar›n pek çok dergisi, ad›nda, “musavver” veya “resimli” gibi s›fatlar tafl›r. Bunlardan baz›lar›n› zikredelim: Musavver Akl (1908), Musavver Cellat (1908), Musavver Çöl (1916), Musavver Devr-i Cedit (1909), Musavver Edep (1909), Musavver
Emel (1908), Musavver Erganun (1911), Musavver Eflref (1911), Musavver Gençlik
Vahdeti (1919), Musavver Hâle (1909), Musavver Hüsün ve fiiir (1910), Musavver
‹slâm Salon Mecmuas› (1914), Musavver Kad›n (1911), Musavver Karnaval (1908),
Musavver Küçük Osmanl› (1909), Musavver Mehasin (1914), Musavver Malumât-›
Nâfia (1914), Musavver Mecmua (1909), Musavver El-medrese (1909), Musavver
Meflher (1908), Musavver Mevsim (1908), Musavver Muhit (1908-1909), Musavver
Nây (1912), Musavver Nevzâd-› Vatan (1908), Musavver Papa¤an (1908-1909),
Musavver Servet-i Fünûn (-1919), Musavver Seyf ü Kalem (1908-1909), Musavver
Seyyar (1908), Musavver fiebâp (1909-1910), Musavver Terakkî (-1908), Musavver
Tiyatro (1908), Musavver Uhuvvet-i Osmaniye Mecmuas› (1910); Resimli Çiftçi
(1909), Resimli Eczac› Gazetesi (1911), Resimli ‹stanbul (1909), Resimli Kitap (19081914), Resimli Mektep Âlemi (1913), Resimli (Musavver) Seyf ü Kalem (1908), Resimli Roman Mecmuas› (1909).
Muhtemelen resimli olman›n kazand›rd›¤› cazibeden dolay›, baz› yay›n organlar›, eski bafll›k kompozisyonlar›n› bozmayacak biçimde, adlar›n›n bafl›na sonradan, “musavver” veya “resimli” gibi s›fatlar eklemifllerdir. Mesela Eflref, Hüsün ve
S‹ZDE Medeniyet, Nevzad-› Vatan, Terakki vb. dergiler böyledir.
fiiir, Kad›n SIRA
(‹stanbul),
Hatta baz›lar› (Karnaval) bu modaya uyarak, içte ad› ayn› kald›¤› halde d›fl kapaktaki isim kompozisyonuna söz konusu s›fatlar› eklemifllerdir.
Nitelik-Bask› Kalitesi
S O R U
D‹KKAT
Bask›
kalitesiyle
SIRA S‹ZDE
1911’de dünya
birincisi seçilen
fiehbal
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U bask› kalitesi aç›s›ndan da bakmak gerekir. Türkiye’de 1890’l›
Bu dönem bas›n›na
y›llardan itibaren yay›n-bas›m kalitesinde önemli bir geliflme görülmektedir. Bask›
ve dizgideki Dbu
II. Meflrutiyet y›llar›nda, I. Dünya Savafl› etkilerinin iyi‹ K Kgüzelleflme,
AT
ce hissedildi¤i 1915 y›l› sonlar›na kadar artarak devam etmifltir. (II. Meflrutiyet y›llar›ndaki bask› kalitesi hakk›nda bk. Duran vd. 1998:133-150). II. Meflrutiyet’in 9.
SIRA S‹ZDE
ay›nda yay›n hayat›na girip I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›na kadar devam eden
fiehbal, bu y›llar›n bask› nefasetini en güzel biçimde anlatacak dergilerdendir ve
bu özelli¤inden
dolay›, 1911’de, harp halinde bulundu¤umuz ‹talya’n›n Torino
AMAÇLARIMIZ
flehrindeki bir yar›flmada, dünya birincili¤i madalyas› alm›flt›r.
N N
II.MeflrutiyetK dönemi
‹ T A P matbaa ve bas›n hayat› için DURAN, O. vd., Cumhuriyet Öncesi ve
Sonras› Matbaa ve Bas›n, Cem Ofset, ‹stanbul, 1998 çal›flmas›na bakabilirsiniz.
Nicelik
TELEV‹ZYON
II. Meflrutiyetin ilk y›llar›ndaki süreli yay›n fazlal›¤›, I. Dünya Savafl› sonlar›nda art›k k›tl›¤a dönüflmüfltür. Devletin resmî yay›n organ› Takvim-i Vekayi’nin 12 Kânun-› sâni 1324 (25 Ocak 1909) tarihli 102. nüshas›nda yay›mlanan listeye göre, o
‹ N T E R N E Tolan süreli yay›n adedi 689’dur. Bunlar›n 361’i ‹stanbul’da neflgünlerde ç›kmakta
redilmektedir. I. Dünya Savafl› sonlar›ndaki süreli yay›nlar hakk›nda (mevcut kütüphane kataloglar› dahil) elimizde bu kadar sa¤lam bir belge yoktur. Fakat 19 fiubat 1919’da kapat›lan gazetelerin yerine yenilerinin ç›kar›lmas› yasaklan›rken ‹stanbul’da neflredilebilecek süreli yay›nlar›n listesine bakt›¤›m›zda yaln›zca 30 tane
isim görebiliyoruz (Saruhan, 1982,136).
17
Serbestlik ve Sansür
II. Meflrutiyet devri, Osmanl› bas›n› için hem en serbest hem de en yasakç› y›llar›
ifade eder. 1908-1913 aras›nda en serbest y›llar›n› yaflayan bas›n, I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla birtak›m k›s›tlamalar çemberine girer. II. Meflrutiyet’in ilan edildi¤i günlerde hiçbir kanun ve nizama ba¤l› olmayan matbuat, 1913’ten 1919 bafllar›na kadar ç›kar›lan yedi geçici kanun ve kararname ile baz› kay›tlara tâbi k›l›nm›flt›r. Ancak 1909 Matbuat Nizamnamesi, birkaç ufak de¤ifliklikle 1931 y›l›na kadar yürürlükte kalm›flt›r.
Matbuata getirilen k›s›tlamalar› sadece bir iktidar-muhalefet çekiflmesi olarak
de¤erlendirmek, kesinlikle yanl›flt›r. ‹ttihat ve Terakki iktidar›n›n sözcülü¤ünü yapan Tanin’in bile birkaç sefer kapat›l›p Yeni Tanin, Cenin, Senin, Renin, Hak gibi
unvanlarla tekrar neflredilmesi, yasaklar›n biraz da harp ortam›ndan kaynakland›¤›na delildir.
Mali S›k›nt›
Bu dönemin sonlar›nda süreli yay›n azl›¤›nda yasaklamalar›n rolü ne olursa olsun,
yay›n say›lar›ndaki düflüfl, II. Meflrutiyet’in sonlar›na gelindi¤inde bas›n›n as›l probleminin ekonomik oldu¤unu düflündürmektedir. Hem II. Meflrutiyet’in ilk y›llar›nda
hem de I. Dünya Savafl› ortam›nda neflredilmifl olan Servet-i Fünûn’u numune kabul edip, bask› ve kâ¤›t kalitesindeki düflmeyi nazar-› dikkate almak, karfl›lafl›lan
ekonomik zorluklar› anlatmaya kâfidir. Renkli kapa¤›, kufle kâ¤›t ve bask› mükemmeliyetiyle dikkati çeken Servet-i Fünûn, I. Dünya Savafl› y›llar›nda pek adi kâ¤›da
bas›lm›fl, resimleri seçilemeyen, mürettip hatalar›yla dolu bir dergi olmufltur.
II. Meflrutiyet devri bas›n hayat›n›n özelliklerini maddeler hâlinde özetleyiniz.
SIRA S‹ZDE
4
Bütün bunlar›n özeti tek cümle ile de yap›labilir: II. Meflrutiyet’le son derece
fi Ü N E L ‹ M
de¤iflken bir ortama, hareketli bir toplum yap›s›na geçilmifltirD Üki
bu durum, Bat›
Türklü¤ünün sosyal ve kültürel hayat› için, ‹slâmiyet’in kabulünden sonraki en büS O R U flekillenmeyük reformdur. Cumhuriyet y›llar›ndaki siyasal ve toplumsal hayat›n
sinde II. Meflrutiyet denemesi, tam bir laboratuar olmufltur. Tar›k Zafer Tunaya bu
devir hakk›nda topluca hüküm verirken flöyle der:
D‹KKAT
“II. Meflrutiyet bugünün kap›lar›n› açan anahtarlar› verecek özlü bir devredir.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u, tarihin bu sayfas›nda en kritik anlar›n› yaflam›fl, bu devSIRA S‹ZDE
rede tarihe kar›flm›flt›r. Fakat yeni bir Türkiye’nin do¤um sanc›lar›
da II. Meflrutiyet y›llar› içindedir.” (Tunaya, 1959, 1)
Tanzimat’›n ilan›, epeydir devam eden Bat› medeniyeti normlar›n›
devlet eli ve
AMAÇLARIMIZ
diliyle sahiplendi¤imizi dünyaya duyurmak idi. Bu süreçte öncekilerin toplam›ndan çok daha tesirli ad›m, II. Meflrutiyet olmufltur.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
18
Özet
II. Meflrutiyet, 23 Temmuz 1908’de yürürlü¤e giren anayasal sistemdir. Cumhuriyet’e kadar devam eden bu hukuki nizam yasama görevini Mebuslar Meclisi’ne vermifltir. Seçimle oluflan Meclis-i Mebusan yan›nda parlamentoda bir de dan›flma meclisi niteli¤inde, atanm›fllardan oluflan
Ayan Meclisi vard›r.
II. Meflrutiyet Dönemi’nin en belirgin özelli¤i, örgütlenme özgürlü¤ünün en genifl biçimde kullan›labilmesidir. Bu dönemde her türlü siyasi parti, dernek kurulabilmifl, mesleki örgütlenmeye
gidilebilmifltir. Meflrutiyet idaresi bütün ayd›nlar
için, da¤›lmakta olan Osmanl› Devleti’ni birlikberaberlik ortam›nda tutabilmenin tek yolu diye
görülmüfl fakat bu umut gerçekleflmemifltir.
Siyasete kat›lma arzusu ve Sultan II. Abdülhamit
aleyhtarl›¤›, bu dönem ayd›nlar›n›n ortak özelliklerindendir.
Daha önceki dönemlere oranla bu dönem bas›n
hayat›nda, süreli yay›nlar ve özellikle kad›n ve
çocuklara yönelik olanlar büyük ölçüde artm›flt›r. Bütün süreli yay›nlar resimli olma emelindedir. Bas›na getirilen k›s›tlamalar da bu dönemin
dikkat çekici bir baflka yüzüdür.
II. Meflrutiyet y›llar›nda ferdiyetçi sanat anlay›fl›n› Fecr-i Âti, toplumsal faydac› sanat anlay›fl›n›
ise Millî Edebiyat hareketi temsil eder. Sürekli savafl ortam›, ferdiyetçi sanat görüflü yerine toplumsal fayday› öne alan sanat ve edebiyat anlay›fl›n›n hâkimiyet kurmas›nda etkili olmufltur.
Hem Fecr-i Âti mensuplar›n›n hem de Millî Edebiyat hareketinin tiyatro, hikâye ve mensur fliir
gibi nesir türlerine önceki dönemlerdekinden daha fazla yöneldikleri görülür. Nesir türlerinde Natüralizm (deneysel gerçekçilik) ortak edebî anlay›fl olmufltur.
Bütün bu özellikleriyle II. Meflrutiyet Dönemi,
Cumhuriyet Dönemi’nin bir ön denemesi niteli¤indedir.
19
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi Bat› Medeniyeti dairesindeki
Türk Edebiyat› için kullan›lan terimlerden biri de¤ildir?
a. Yenileflme Devri Türk Edebiyat›
b. Bat› Etkisindeki Türk Edebiyat›
c. Modern Türk Edebiyat›
d. Avrupaî Türk Edebiyat›
e. XX. Yüzy›l Türk Edebiyat›
5. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet y›llar›n›n kad›n dergilerinden biri de¤ildir?
a. Seyyâle
b. Demet
c. Erkekler Dünyas›
d. Kad›nlar Dünyas›
e. Mini Mini
2. Afla¤›dakilerden hangisi Yenileflme Devri Türk Edebiyat›’n›n dönemlerinden biri de¤ildir?
a. Lâle Devri Türk Edebiyat›
b. Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›
c. I. Meflrutiyet veya Sultan II. Abdülhamit Dönemi
d. II. Meflrutiyet Dönemi
e. Cumhuriyet Dönemi
6. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet Devri bas›n
hayat›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Hem en serbest hem de en yasakç› y›llard›r.
b. Mizah dergisi, kad›n ve çocuklara yönelik yay›n
3. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet Devri siyasi
hayat› için söylenemez?
a. Bu dönemin daha önceki zaman dilimlerinden
en önemli fark› “örgütlü toplum” düzenine geçilmesidir.
b. Bütün ayd›nlar II. Meflrutiyet’i, Osmanl› toplumu için bir kaynaflt›rma, birlefltirme projesi olarak görmüfllerdir.
c. Siyasetle ilgilenmek merak›, II. Meflrutiyet ayd›nlar›n›n müfltereklerinden biridir.
d. II. Meflrutiyet Devri, bir tek parti dönemidir.
e. Abdülhamid aleyhtarl›¤› bütün ayd›nlar›n ortak
tav›rlar›ndan biridir.
4. Afla¤›dakilerden hangisi bir meslek derne¤idir?
a. Türk Teavün Cemiyeti
b. Osmanl› Matbuat Cemiyeti
c. Donanma-y› Osmanî ve Muavenet-i Milliye Cemiyeti
d. Köylü Bilgi Derne¤i
e. Halka Do¤ru Cemiyeti
say›s›nda önemli art›fl olmufltur.
c. Önceki dönemlere oranla, resimli yay›nlar azalm›flt›r.
d. Bask› ve dizgide güzelleflme, 1915 sonlar›na kadar artarak devam etmifltir.
e. ‹lk y›llardaki süreli yay›n fazlal›¤›, I. Dünya Savafl› sonlar›nda k›tl›¤a dönüflmüfltür.
7. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet Devri toplumsal hayat›n›n özellikleri aras›nda yer almaz?
a. Dernekler için en bereketli y›llar 1908-1914 aras›d›r.
b. Bu dönemde meslek teflkilatlar› da birer sivil
toplum örgütü olarak toplum hayat›nda yerini alm›fl ve zaman zaman etkili de olabilmifllerdir.
c. Kad›n derneklerinin ço¤almas› dikkat çekicidir.
d. Bugünkü cemiyet hayat›m›z›n, hukuk sistemimizin baz› temel de¤erlerine II. Meflrutiyet y›llar›nda kavufltu¤umuz söylenebilir.
e. Devrin feminist anlay›fl›n›n bir yans›mas› da kad›n partilerinin kurulmas›d›r.
20
Kendimizi S›nayal›m Cevap Anahtar›
8. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet Devri’nin edebî oluflumlar›ndan biri de¤ildir?
a. Edebiyat-› Cedide
b. Fecr-i Âtî
c. Millî Edebiyat Hareketi
d. Nesl-i Âtî (Nâyîler)
e. fiairler Derne¤i
1. e
9. Afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Önceki dönemlerle k›yasland›¤›nda sahne faaliyeti ve tiyatro edebiyat›n›n II. Meflrutiyet devrinde daha fazla ilgi gördü¤ü söylenebilir.
b. fiairler Derne¤i, Fecr-i Âtî ile ayn› edebî tercihlerle kurulmufltur.
c. Millî Edebiyat Hareketini bafllatan edebî oluflum
fiairler Derne¤i’dir.
d. Nesl-i Âtî, edebiyat tarihinde Fecr-i Âtî yerine
kullan›lan di¤er bir isimlendirmedir.
e. fiairler Derne¤i Nâyîler’in dernekleflmesidir.
4. b
10. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. II. Meflrutiyet y›llar›n›n hâkim edebî ak›m› Natüralizm’dir.
b. Fecr-i Âtî ferdiyetçi sanat anlay›fl›na sahip oldu¤u için “mensur fliir”e (fanteziye) çok itibar etmifltir.
c. II. Meflrutiyet y›llar›nda süreli yay›nlar›nda say›
fazlal›¤›na ra¤men bask› kalitesinde bir ilerleme
olamam›flt›r.
d. II. Meflrutiyet y›llar›nda Ömer Seyfettin hikâyeye
ba¤›ms›zl›k kazand›rm›flt›r.
e. II. Meflrutiyet y›llar›nda kad›nlar ve çocuklara
yönelik yay›nlar çok artm›flt›r.
10. c
2. a
3. d
5. e
6. c
7. e
8. a
9. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat Tarihçili¤inde Edebî Devir ve Siyasi Devir ‹liflkisi” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat Tarihçili¤inde Edebî Devir ve Siyasi Devir ‹liflkisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi Hayat›n Özellikleri”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hayat›n Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hayat›n Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bas›n Hayat›n›n Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›zyanl›fl ise “Toplumsal Hayat›n Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebî Hayat›n Özellikleri”
21
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Yenileflme Devri Türk Edebiyat› karfl›l›¤›nda kullan›lan
di¤er terimler: “Yeni Türk Edebiyat›”, “Bat› Etkisinde
Türk Edebiyat›”, “Avrupaî Türk Edebiyat›” ve “Modern
Türk Edebiyat›”d›r.
Demiray, K. (1973). Türkiye Çocuk Edebiyat›, ‹stanbul: MEB Yay.
Duran, O. vd. (1998). Cumhuriyet Öncesi ve Sonras›
Matbaa ve Bas›n, ‹stanbul: Cem Ofset.
Ebüzziya, Z. (1974). Ebüzziya Hâdiye, Türk Dili ve
Edebiyat› Ansiklopedisi, 2.C., ‹stanbul: Dergâh
Yay.
Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi, Servet-i Fünûn, C. 38, nu. 977, 11 fiubat 1325 (24 fiubat 1910),
s.227.
Karaosmano¤lu, Y. K. (1933). Bir K›ssa ve Bir Hisse,
Kadro Mec., nu.14, fiubat 1933.
Okay, C. (1999). Eski Harfli Çocuk Dergileri, ‹stanbul: Kitapevi Yay.
Pamuk, fi. (1985). Osmanl› Ekonomisi’nin Dünya Kapitalizmine Aç›l›fl›, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.3, ‹stanbul: ‹letiflim Yay.
Saruhan, Z. (1982). Kurtulufl Savafl› Günlü¤ü, C. I,
Ankara.
Toprak, Z. (1982). Türkiye’de ‘Millî ‹ktisat’ l9081918, Ankara: Yurt Yay.
Tunaya, T. Z. (1959). Hürriyetin ‹lan› -‹kinci Meflrutiyet’in Siyasi Hayat›na Bak›fllar,
‹stanbul: Baha Mat.
Tunaya, T. Z. (1984). Türkiye’de Siyasal Partiler, C.
I., ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay.
S›ra Sizde 2
II. Meflrutiyet’te Padiflah ve onun atad›¤› sadrazam ile
bakanlardan oluflan idari mekanizman›n yan›nda yasama organ› Meclis-i Mebusan, parlamentoda dan›flma
kurulu niteli¤indeki Meclis-i Ayan, muhalefet partileri
ve bas›ndaki muhalefet hareketi kamuoyunu yönlendirmede etkilidir.
S›ra Sizde 3
II. Meflrutiyet Devri Edebiyat›, sanat anlay›fl› itibar›yla
flekillendirici ve belirleyici iki mihver etraf›nda geliflir:
1. Ferdiyetçi sanat anlay›fl›n› temsil eden Fecr-i Âtî,
2. Toplumcu sanat anlay›fl›na yönelen Millî Edebiyat
hareketi.
S›ra Sizde 4
1. Hem en serbest hem de en yasakç› y›llard›r.
2. Mizah dergisi, kad›n ve çocuklara yönelik yay›n say›s›nda önemli art›fl olmufltur.
3. Resimli yay›n çoklu¤u dikkat çekmektedir.
4. Bask› ve dizgide güzelleflme, 1915 sonlar›na kadar
artarak devam etmifltir.
5. ‹lk y›llardaki süreli yay›n fazlal›¤›, I. Dünya sonlar›nda k›tl›¤a dönüflmüfltür.
6. II. Meflrutiyet’in sonlar›nda bas›n›n as›l probleminin
ekonomik olmufltur.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
II. Meflrutiyet döneminin ilk edebî toplulu¤u olan Fecr-i Âtî’nin kurulufl sürecini aç›klayabilecek,
Fecr-i Âtî’nin Bat›’daki Parnasyenler, Sembolistler gibi bir edebî ekol mü
yoksa sadece bir yönelim veya toplaflma m› oldu¤u konusunu tart›flabilecek,
“Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi”ni ve bu bildirgenin yorumunu
okuyarak toplulu¤un sanat anlay›fl›n› ay›rt edebilecek,
Bu grupta hangi ediplerin yer ald›¤›n› ve hangi türlerde eser verdiklerini aç›klayabilecek,
Fecr-i Âtî da¤›l›rken onun yerini almak isteyen Nesl-i Âtî Cemiyet-i Edebiyesi hakk›nda aç›klama yapabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ferdiyetçi sanat
• Toplumsal faydac› sanat
• Fecr-i Atî
• Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi
• Sanat flahsî ve muhteremdir
‹çindekiler
Türk Edebiyat›
Ferdiyetçi Sanat
Anlay›fl›: Fecr-i Âtî
Kuruluflu ve
Çal›flmalar›
• FECR-‹ ÂTÎ’N‹N KISA TANIMI
• FECR-‹ ÂTÎ’N‹N KURULUfi SÜREC‹
• TÜRK EDEB‹YATINDA ‹LK EDEBÎ
BEYANNAME
• BEYANNAMEN‹N YORUMU
• FECR-‹ ÂTÎ YER‹NE NESL-‹ ÂTÎ
(NÂYÎLER)
Ferdiyetçi Sanat Anlay›fl›:
Fecr-i Âtî-Kuruluflu ve
Çal›flmalar›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
FECR-‹ ÂTÎ’N‹N KISA TANIMI
S O R U
II. Meflrutiyet Devrinin ilk edebî toplulu¤u Fecr-i Ati’nin tuhaf bir
talihi vard›r. Baz› edebiyat tarihçileri onun bir edebî ak›m veya bir edebî ekol say›lamayaca¤›n›
söylemekle birlikte yine de “Fecr-i Âti Edebiyat›” (Banarl›, 1979,D ‹1092)
K K A T veya “Fecri Âtî Devri”nden (Akyüz, 1979, 142) bahsederler. Di¤er yandan, Edebiyat-› Cedide
ile benzerliklerini dikkate alarak Fecr-i Âtî ad›n›n lüzumsuzlu¤una inand›¤›n› ima
SIRA S‹ZDE
eden (Özön, 1941, 93) de onu kendi tan›mlamalar›na uyarak “encümen” demeyi
tercih eden (fien, 2006, 1671), topluluk olarak de¤erlendiren (Enginün, 2006, 605)
de vard›r. Bütün bunlara ra¤men Fecr-i Âtî kendi döneminde
bir topluluk olarak
AMAÇLARIMIZ
kabul görmüfltür. Bugün de baflka bir terimle s›fatland›rmaya gerek yoktur.
S O R U
D‹KKAT
N N
T A P
Fecr-i Âtî hakk›nda bütün konularla ile ilgili olarak, fien, C., Fecr-iKÂtî‹ Edebiyat›
-TespitTahlil-Tenkit, Gazi Kit., Ankara, 2006 kitab›na bakabilirsiniz.
T E L E V ‹ ZbulunamayacaYON
Edebiyat tarihçisi, geçmifli yeniden yarat›p yaflatmak iddias›nda
¤›na göre yap›lmas› gereken, geçmiflteki edebî hayat›, oluflumlar› oldu¤u gibi resmedip yarg›lamakt›r. Fecr-i Ati’nin Bat›’daki örnekleri gibi bir mektep say›lmas› için
yeterli flart ve sebepler bulmak gerçekten güçtür. Ancak aralar›nda edebî anlay›fl
‹NTERNET
birli¤i tam olarak sa¤lanamam›fl bu edipleri Edebiyat-› Cedide’nin yeni mensuplar›
gibi de¤erlendirmek de bir baflka yanl›flt›r. Edebiyat-› Cedide, kendi devrinin siyasi
ve toplumsal zeminine uygun bir edebiyat zümresidir. Fakat Fecr-i Âtî, dönemin siyasi ve toplumsal zeminine hiç de uygun olmad›¤› hâlde kurulabilmifltir. Sadece,
Edebiyat-› Cedide’nin hiç ilgilenmedi¤i tiyatronun Fecr-i Âtî için vazgeçilmez bir tür
oldu¤u düflünülürse bu iki zümre aras›nda farkl›l›klar›n san›ld›¤›ndan daha fazla oldu¤u anlafl›l›r. Gerçek flu ki Fecr-i Ati, Bat›’daki Sembolistleri örnek alarak çok büyük ümit ve niyetlerle, halis edebiyat anlay›fl›yla ortaya ç›km›fl, gayesini kendinde
arayan bir sanat anlay›fl›n› hâkim k›lmak iddias›nda bulunmufltur. Ne var ki devrin
sosyal ve siyasi fanusu bu alevi k›sa müddet içinde söndürüvermifltir. Bunlar› dikkate al›nca “Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi”ni bir topluluk saymak en do¤rusudur.
fiimdi onun teflekkül ve edebî faaliyet serüvenine göz atabiliriz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
“Fecr-i Âti Edebiyat›”ndan
veya “Fecr-i Âtî Devri”nden
bahseden edebiyat
tarihçileri yan›nda onu
Edebiyat-› Cedide’nin
‹ N T E R de
NET
devam› gibi görenler
vard›r. Fecr-i Âtî’yi
Avrupa’daki Sembolistler
veya Parnasyenler gibi bir
mektep/ekol/okul/devirden
ziyade k›sa ömürlü bir
edebiyat toplulu¤u olarak
de¤erlendirmek gerekir.
24
FECR-‹ ÂTÎ’N‹N KURULUfi SÜREC‹
Fecr-i Âtî’yi Haz›rlayan Edebî ve Kültürel Zemin
Fecr-i Âtî toplulu¤unda
Ahmet Hâflim, Celâl Sâhir
(Erozan), Emin Bülent
(Serdaro¤lu), Fâik Âli
(Ozansoy), Köprülüzâde
Mehmet Fuat (Köprülü),
Refik Halit (Karay),
fiahabettin Süleyman,
Tahsin Nahit, Yakup Kadri
(Karaosmano¤lu) gibi
edebiyat tarihimiz için
önemli isimler yer alm›flt›r.
Fecr-i Âtî’yi haz›rlayan edebî toplant›lara kat›lanlar›n ço¤u aras›nda, okul arkadafll›¤› ba¤› mevcuttur. Söz konusu okullar aras›nda ilk s›ray› Galatasaray Sultanîsi al›r.
1901 sonras›nda, bu okulda -ileriki y›llarda Fecr-i Âtî’nin kurucular› aras›nda görece¤imiz- Ahmet Haflim, Emin Bülent (Serdaro¤lu), Hamdullah Suphi (Tanr›över),
‹zzet Melih (Devrim), Müfit Ratip, Refik Halit (Karay), Tahsin Nahit ve herhangi bir
zümre içinde olmay›p müstakil olarak edebiyat tarihimizde yer edinmifl ediplerimizden olan Abdülhak fiinasi (Hisar) gibi edebiyat heveslisi bir arkadafl grubu vard›r. Ahmet Haflim, ‹zzet Melih, Tahsin Nahit üçlüsünün daha o s›ralarda, çeflitli
edebiyat dergilerinde ismi görülmektedir.
Selanik ‹dadisi de o s›ralar pek çok edebiyat heveskâr›n›n bir araya geldi¤i bereketli bir e¤itim yuvas›d›r. Burada okuyan Ali Canip (Yöntem), Mehmet Behçet
(Yazar), ‹brahim Necmi (Dilmen), ‹brahim Faz›l, Süleyman fievket (Tanl›) gibi yüre¤i edebî heyecanlar içindeki gençler, ad› hem Selanik hem de ‹stanbul’daki matbuat âleminde bilinen Rasim Haflmet ve Akil Koyuncu yan›nda meflhur hatip Ömer
Naci ile de temasta idiler.
1906’da, yukar›da say›lan isimlerin ço¤u, DarülFünûn’un çeflitli flubelerinde ö¤renci olarak, ‹stanbul’da buluflmufllard›r.
Mekteb-i Hukuk ö¤rencilerinden Köprülüzâde Mehmet Fuat, ‹brahim Alaattin
(Gövsa), Mehmet Sait Hikmet, Tahsin Nahit, Mustafa Nam›k (Çank›), Ziya fiakir
(Soku) ve Ahmet Haflim; T›bb›yeden Ali Süha (Delilbafl›) ve Cemil Süleyman (Alyanako¤lu), Selanik ‹dadîsi’nden arkadafl olan Ali Canip (Yöntem), ‹brahim Necmi
(Dilmen), Süleyman fievket (Tanl›) ve Mehmet Behçet (Yazar) bu toplant›lar›n müdavimi idiler. Onlar› Selanik’teki sanat faaliyetlerinden tan›yan Akil Koyuncu ve
Rasim Haflmet de aralar›ndayd›. Ayr›ca Rasim Haflmet, Mekteb-i Hukuk ö¤rencisi
olarak okulundaki di¤er sanatseverleri tan›yordu. fiahabettin Süleyman ise Mektebi Mülkiyede ö¤renci idi ve ‹zmir’de daha idadîde okurken kaleme ald›¤› yaz›lar›yla tan›nm›fl birisi olarak bu sanatseverlere kat›l›yordu.
Bunlar›n hepsi, Selanik’te yay›mlanan Bahçe, Çocuk Bahçesi, Hüsün ve fiiir gibi dergilerdeki çeflitli kalem tecrübeleriyle birbirinin imzas›n› biliyorlard›. ‹stanbul’da ç›kan Han›mlara Mahsus Gazete’nin idaresi, son zamanlar›na do¤ru, Ziya
fiakir’e intikal etmiflti. Onun da içinde bulundu¤u sanatsever arkadafl grubu, bu f›rsat› de¤erlendirerek ad› geçen yay›n organ›nda yazmaya bafllad›lar. ‹flte bu genç
sanat merakl›lar›, II. Meflrutiyet’ten k›sa bir müddet önce, içlerindeki edebî hevesi
tatmin için, varl›kl› bir ailenin çocu¤u olan Tahsin Nahid’in evinde toplan›yorlard›.
Onlar›n bir araya gelmelerini sa¤layan mekânlara Gayret Kütüphanesini de katmak laz›md›r (Reflat Fevzi, 1930, 319).
Bir müddet sonra bu gençler, Bat›daki edebî mekteplerin benzeri olacak bir
edebî mahfil kurma hevesine kap›l›rlar. Ancak Edebiyat-› Cedide Toplulu¤unun
da¤›lmas› gerçe¤i karfl›s›nda, içinde bulunulan durum, yeni bir edebî cemiyet kurmaya elveriflli de¤ildir.
II. Meflrutiyet’in ilan edildi¤i günlerde ise bunlar›n edebî bir kurum meydana
getirmeleri daha zorlaflm›flt›r. Çünkü art›k toplumda hemen herkes siyaset korosunun hiç susmayan elemanlar›d›r. Hatta bu edebiyat merakl›lar›ndan Tahsin Nahit,
fiahabettin Süleyman, Ziya fiakir gibi daha birkaç kifli siyasetin ta ortas›nda birer ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti taraftar›d›r. Onun için toplumdaki politika gürültüleri di-
25
2. Ünite - Ferdiyetçi Sanat Anlay›fl›: Fecr-i Âtî Kuruluflu ve Çal›flmalar›
ninceye kadar, bir edebî mahfil ad›na de¤il, müstakil olarak belli dergilerde sanat
faaliyetini sürdürürler. Bu dergilerin bafl›nda Demet, Mehasin, Resimli Kitap, Servet-i Fünûn, Musavver Muhit, Hale (Musavver Hale) ve Han›mlara Mahsus Gazete gelir.
Fecr-i Âtî’nin Ortaya Ç›k›fl›
Politik kargafla içinde ç›rp›nan bir toplum içinde, kendilerinden de birkaç› kargaflan›n ortas›nda bulunan bu sanatseverler, güçlerini birlefltirerek sanat alan›nda, soka¤›n gürültüsünden uzak bir mahfil meydana getirmek istediler. Önlerinde Edebiyat› Cedide gibi bir örnek de vard›. Çok flikâyet ettikleri “istibdad” ortadan kalkt›¤› halde toplu halde ortada yoktular. Kurulacak edebî mahfil, t›pk› Edebiyat-› Cedide gibi, onlar›n müflterek taraflar›n› kuvvetlendirecek ve böylece tesir sahalar›n› geniflletecekti. Fecr-i Âtî’nin teflekkülünü sa¤layan tesadüfler de¤il, iflte bu düflüncelerdir.
O hâlde, Fecr-i Âtî’nin teflekkülünü kolaylaflt›ran etkenler flöyle s›ralanabilir:
• Daha önceden aralar›nda devam eden beraberlik.
• Bat›l› edebî mektepler ve Edebiyat-› Cedide örne¤i.
• Halis edebiyat aray›fl›.
• Devrin her fleye politik bir gözlükle bakma al›flkanl›¤›na tepki.
Fecr-i Âtî’yi haz›rlayan edebî faaliyetlere kat›lanlardan hangileri daha
SIRAsonra
S‹ZDEbu toplulukta yer alm›flt›r?
‹flte bu sayd›¤›m›z yönlendirici unsurlar, onlar› aralar›ndaki
Ahmet Samim’in
day›s› As›m Bey’e ait Hilâl Matbaas›’nda bir araya getirir. 7 Mart 1325 (20 Mart
S Oiki
R Edebiyat-›
U
1909)’teki ilk toplant›ya, yafllar› itibar›yla kendilerine yak›n olan
Cedideci Celâl Sahir ve Fâik Âli’yi de davet etmifllerdir. Fecr-i Âtî’nin temelinin at›ld›¤› bu toplant›y›, Celâl Sahir bir y›l sonra flöyle anlat›r:
D‹KKAT
“Karl› bir gündü. Fecr-i Âtî diye gençlerden mürekkep bir encümen-i edebînin
teflekkül etmek üzere oldu¤unu ve kendimin de davet olundu¤umu Faz›1 AhSIRA S‹ZDE
med’in lûtfu dolay›s›yla haber alm›flt›m. Onunla beraber bu k›ymetli
davete icabet
ederek gittim. HiIâ1 Matbaas›ndaki odaya girdi¤im zaman âflina ve bîgâne bir kalabal›¤›n karfl›s›nda idim. Fâik Âli her zaman istilâ edecek bir
âsuman ar›yor gibi
AMAÇLARIMIZ
duran müsta¤rak nazarlar›yla köflede oturuyor, Tahsin Nahit küçük kahkahalar›yla odan›n ortas›nda s›ra ile oturan bütün azaya birfleyler anlat›yor, Emin Bülent pür-hayat simas›yla gayr-i mütenasip marazî fliirlerindenK birini
‹ T A yan›ndakileP
re okuyordu. Oraya girer girmez her fleyden evvel sol tarafta pencerenin yan›nda
Müfit Ratib’e hararetli evza (tav›r) i1e bir fleyler anlatan, yeni gelen adam› görmek
için gözlü¤ünün üstünden bir nazar atfeden fiahabettin Süleyman
dikkaT E L E V ‹ Znazar-›
YON
timi celp etmiflti. Serbest ‹zmir isminde bir gazetenin sahifesinde gözüme iliflen
birkaç eseriyle düflmanl›¤›m› kazanan bu adama burada tesadüf etmek hiç hofluma gitmemiflti. Bizi tan›flt›rd›lar. O muarefeyi üzerinde tevakkuf edilecek birfley
T E R N E T tafsili mevaddetmeyerek mükâlemesine, yazaca¤› Siyah Süs ismindeki‹ Npiyesin
zuuna devam etti. Ben de galiba -bu samimi bir itiraf- di¤er birine onun hakk›ndaki fikir ve hissimi söyledim. fiimdiki efkâr ve hissiyât›m›n o zamankinin tamam›yla aksi oldu¤unu ilâveye lüzum görmüyorum.
Bu odan›n içinde bir hava-y› samimiyet teneffüs ettim. Herkesin gözlerinde
cevval bir zekâ i1e metin bir azmin kaynaflt›¤›n› görüyordum. Buras› bir lâne-i sanat ve flebapt› (gençlik ve sanat yuvas› idi). ‹flte Fecr-i Âtî ile i1k muvâcehem” (Erozan, 1910, 294).
1
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
26
Toplulu¤un üyelerinden Refik Halit Karay da kurulufl ve isimlendirme ile ilgili
hat›ralar›n› flöyle dile getirir:
“Fecr-i Âti’nin ismi, az daha Sinâ-y› Emel olacakt› o cemiyete flayet bu ad tak›lsayd›, yaz›l›fl› sevimsiz, telaffuzu güç, manas› kar›fl›k oldu¤undan, zannederim,
kolayca unutuldu¤u gibi edebiyat tarihinde de daha az yer tutacakt›. Morfolojinin
psikolojik tesirleri vard›r.
‹flte bundan tam otuz bir sene evvel, Bab›ali Mescidi’nin karfl›s›ndaki Hilâl isimli matbaada, bir cemiyet kurmak için Faik Âli reisli¤inde toplanan gençler bu edebî teflekküle isim ararlarken, ilk önce ileri sürülen kelime “Sinâ-y› Emel” olmufltur.
Ne münasebetle, diyeceksiniz...
“Emel”in as›l Türkçesi “umma”d›r yukar›daki terkip bu itibarla anlatmas› epeyce uzun bir manaya geliyordu; daha do¤rusu bu ismi bulanlar onda böyle bir mana olaca¤› vehmine kap›l›yorlard›: Musa yeni cemiyetin remzidir; o, nas›l Sinâ yar›madas›nda Tûr’un tepesine ç›karak Rab ile buluflmak suretiyle mesle¤inin son
haddine eriflti ise bizim edebî teflekkül de öyle bir dereceye yükselme ümidini tafl›yarak, bu ümitle çal›flacak. Uzun ifl, zor ifl, kar›fl›k ifl... Ayr›ca Yahudice bir havas›, bir Tevrat çeflnisi, flekil cihetinden de¤ilse de medlûl ve mana itibariyle bir “Salamon Levi ve fierikleri” ticaret firmas› acayipli¤i de var. En do¤rusu Edebiyat-› Cedide’ye has bir kelime, hayal ve fikir tuhafl›¤› var.
Edebiyat tarihi, “Fecr-i Âti” için bafllang›çta Servet-i Fünûn edebiyat›n›n devam›d›r hükmünü verir; do¤rudur. Do¤ru oldu¤unun bir ispat› da “Sinâ-y› Emel”in
mecliste kendisine taraftar bulmas›d›r. Fakat kabul edilmeyifli de gençlerin o tesirden çabuk kurtulacaklar›na iflaret say›labilir.
Sinâ-y› Emel’i teklif edenler aras›nda Ahmet Hâflim’in bulunmas› ihtimali çok
kuvvetlidir. Zira flairin:
Firâz-i-zirve-i-sinâ-y›-kahra yükselerek,
Oradan,
Oradan düflmek ölmek istiyorum!
m›sralar› bu kelimeye karfl› muhabbetini göstermektedir.
Sinâ-y› Emel’i be¤enmeyip m›r›ldananlardan biri de bendim. Ama ben kimdim?(...) Tahsin Nahit, o zaman “Jön Türk” piyesini oynatm›fl bir yar› flöhretti;
Hamdullah Suphi kendisini yaz›lar› ile hemen hemen tan›tm›flt›; hofl, yazmam›fl
olsa da f›trî bir kabiliyetle, zarif k›yafetiyle, büyüksü vaziyetleriyle kendisini yine
tan›nm›fl flekle sokabilir, tan›t›rd›. Müfit Ratip, çoktan sahneye ç›km›fl, “Zor Nikâh”› muvaffakiyetle oynanm›fl ve tiyatro tenkitleri yapm›flt›. Emin Bülent sporcu,
Ahmet Haflim kavgac›, fiahabettin Süleyman coflkun, Ahmet Rasim, Celal Sahir ve
Faik Âli Servet-i Fünûn’dan yadigar, binaenaleyh üçü de nüfuzlu idi. Mecliste
zannederim, dostum Ali Süha, Cemil Süleyman, Mehmet Behçet, Köprülüzâde de
bulunuyordu. Bu henüz meçhuller aras›nda Yakup Kadri ile ben de kar›flm›flt›m
ve öyle hat›rl›yorum ki Sinâ-y› Emel’i o meçhuller grubunun müflterek homurtular› yere çarpm›flt›.
Fecr-i Âti’nin isim babas› kimdir, bu teklifi kim yapt›, unutmuflum fakat “Sinâ-y›
Emel” gibi bizi hem terkip hem muhayyile yükü alt›nda ezen ismin arkas›ndan
“Fecr-i Âti” aram›za bir demet çiçek gibi renkli ve hafif düflüverince üzerine koflufltuk. Öteki s›r›k hamallar›n›n h›nk diye yere att›klar› bir balya gibi ortada kala kald›.
Fecr-i Âti’yi istihza olsun diye baz›lar›, din iflleri derslerinde tarifi geçen “Fecri Kâzib” yani sahah olmadan evvel tan yerinin yalanc›ktan biraz a¤ar›p yine kararmas›, tekrar karanl›¤a gömülmesi hâdisesine benzetmiflti. Do¤ru de¤il. Zira fecir, lügat bak›m›ndan günefl, ufkun alt›nda 18 dereceye vas›l oldu¤u zaman tan
27
yerinde hâs›l olan hafif k›z›ll›k demektir; güneflin do¤uflu manas›na gelmez. Nitekim flafak da, bat›fltan sonra garpta görünen ayn› renge denir. Fecr-i Âti terkibinde bu itibarla bir kendini küçük görme ve gösterme nezaketi vard›r. Sonraya vaat
ediyor.
Bence isminin delâlet etti¤i sözü tutmufltur: Edebiyat tarihimizde Milli edebiyat
bugünkü edebiyat diye an›lan oldukça feyizli devreye o k›z›ll›ktan gittikçe nurlaflan birkaç keskin flule dökülmesiydi, o devre daha sönük kalacakt›, belki de göz gözü görmeyecekti. Karanl›¤a uzanan mumun kadrini gece yolcusuna sormal›”
(Yücel, 1957, 48-51)
Anlafl›l›yor ki kuruluflla sonuçlanan bu ilk toplant›da, Ahmet Haflim’in de destekledi¤i “Sînâ-y› Emel” ismi de¤il “Fecr-i Âtî” ismi benimsenmifltir. Baflkanl›¤a bu
ad› teklif eden Fâik Âli seçilmifltir. Faik Âli Ozansoy’un seçilmesinde, içlerindeki en
yafll› (1876 do¤umlu) kimse oluflu kadar daha önce Edebiyat-› Cedide toplulu¤unda yer alm›fl olmas›n›n da pay› büyüktür. Söz konusu toplant›dan sonra al›nan karar kamuoyuna flu haber ile duyurulur:
“fiubban-› hâz›radan (zaman›m›z›n gençlerinden) bir k›s›m münevver genç
üstat Faik A1i Bey’in riyâset-i edebiyesinde (baflkanl›¤›nda) Fecr-i Âtî nâmiyle bir
encümen-i fliir ve tefekkür tesis etmifltir. Âtî için ümitlerle mâlâmâl (dopdolu) olan
edebiyat›m›z›n seyr-i bâtîsine (a¤›r gidifline) ihtiyaç ve istidâd-› vatanla mütenasip (vatan›n ihtiyaç ve yetene¤i ile uyumlu) bir cereyan-› feyz ve tekâmül (canl›l›k
ve olgunluk hareketi) vermek üzere teflekkül eden bu heyetin düstur-› esasî-i meslekî (izleyecekleri yolun ana ilkeleri) fludur:
Sanat flahsî ve muhteremdir.
Ruhlar› fliir ve bedâyie (güzelliklere) karfl› bir ihtizaz-› samimî meftuniyetle
(içtenlikle hazzeden bir tutkunlukla) lerzan (titreyen) ve meflhun (dopdolu)
olan bu gayûr (çok gayretli) gençler, yak›nda meslek ve âmâl-i san’atperestânelerinin makesi olmak (san’atta tutacaklar› yol ve sanatseverlik emellerini aksettirmek) üzere Fecr-i Âtî nâm›yla bir risale-i mevkute (süreli yay›n / dergi) neflredecektir” (Servet-i Fünûn, 1909, 147)
Bu haberde bahsedilen Fecr-i Âtî adl› dergi bir türlü ç›kar›lamaz. Topluluk
mensuplar›, en muteber kültür ve sanat dergilerinden Servet-i Fünûn, Resimli Kitap, Musavver Eflref’te yay›n faaliyetini sürdürürler. Bu arada toplulu¤un en önemli isimlerinden fiahabettin Süleyman, Fecr-i Âtî’nin yay›n organ› olmak niyet ve
ümidiyle fiiir ve Tefekkür adl› bir mecmua ç›kar›r. Ancak iki say› (2-9 Eylül 1909)
yay›mlanabilen bu dergiyi, yine fiahabettin Süleyman’›n ayn› gaye ile ç›kard›¤› ve
mali s›k›nt›lardan dolay› tek say›l›k ömrüyle, matbuat tarihine kar›fl›veren Jale (25
Kas›m 1909) dergisi takip eder. Nihayet kendi bafllar›na dergi ç›karman›n zorlu¤unu kavrayan Fecr-i Âtîciler, vaktiyle Edebiyat-› Cedidecilerin yay›n organ› olan Servet-i Fünûn dergisinde -sahibi Ahmet ‹hsan (Tokgöz])’›n da teklifiyle- edebî faaliyetlerini birlefltirmeye karar verirler. Bu kararla birlikte, Türkçe, Türk ve Bat› Edebiyat› gibi konulardaki fikir ve iddialar›n›, neler yapmak istediklerini bir beyanname ile kamuoyuna duyururlar.
Kendi ad›yla dergi
ç›karamayan Fecr-i Âtî,
yay›n organ› olarak t›pk›
Edebiyat-› Cedide gibi,
Servet-i Fünûn’u
benimsemifltir.
fiiir ve Tefekkür
Jale
TÜRK EDEB‹YATINDA ‹LK EDEBÎ BEYANNAME
Türkçede sanat meseleleriyle alakal› ilk ortak metin olan söz konusu beyannameyi okuyal›m.
Servet-i Funun
977.say›s›
28
Resim 2.1
Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi
29
Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi
fiimdiye kadar memleketimizde edebiyat kelimesinin haiz oldu¤u ehemmiyeti halka ifham eden (anlatabilen), tereddüt etmeden söyleyebiliriz ki, pek az kimse gelmifltir. Tarih-i edebîmizi (edebiyat tarihimizi) tetkik edersek en parlak devirlerde
bile edebiyat›n bütün ihata-i manas›yla (genifl anlam›yla) anlafl›l›p anlat›lmad›¤›n› görürüz. Onun için bizde sanat ve edebiyat, daima bofl vakitlerin bir hemdem-i latifi (güzel bir arkadafl›) olmaktan fazla bir ehemmiyet almam›fl ve bunlar›n nas›l terbiye-i hissiyenin tekâmülüne (duygu terbiyesinin geliflimine) hizmet etmek tarikiyle (yoluyla) bir milletin piflvâ-y› terekkiyât› (geliflmesinin önderi) oldu¤u takdir edilmemifltir. Edvar-› kadimden (en eski devirlerden) ayr›l›p asr-› haz›ra
(günümüze) do¤ru gelince yavafl yavafl suret-i telkinin (telkin fleklinin) bir istihaleye (de¤iflime) u¤rad›¤›n› görüyoruz. Kemal Bey ve hem-zamanlar› (ça¤dafllar›)
birçok münasebetle bu husustaki fikirlerini söylemifllerdir. Kemâl Bey’in “Edebiyats›z millet, dilsiz insan kabilindendir” sözü meflhurdur. Fakat efkâr-› umumiyenin
(kamuoyunun) anlamaktan ve anlamak için hiç bir rehber-i hay›rkâr ve ciddi
(hay›rl› ve ciddi bir rehber) bulamamaktan mütehass›l (do¤an) lakâydîsine (umursamazl›¤›na) böyle bir cümlenin devâsâz (çare) olmas› elbette mümkün de¤ildir.
Bu zamana mahsus edebiyatlar›n da bu hususta hidemât› (hizmetleri) görülmekle beraber Osmanl› efkâr-› umumiyesinin (kamuoyunun) bu rehberi kat’i surette buldu¤u tarih, itiraf etmeli ki, Edebiyat-› Cedide’nin genç ve faâl zekâlar›n›n Servet-i Fünûn sahifelerinde ilk tesis-i meslek ettikleri zamana tesadüf eder. Bu
heyet-i edebiyenin (edebî heyetin) erkân›, o mecmuan›n sahifelerinde muhitini
tenvir eden bir manzume-i muzîe (›fl›k veren, parlayan munzume/beraberlik) vazifesini görüyordu. Fakat hükümetin gittikçe artan zulmü onlar›n kalemlerine ilk
darbe-i anif ü kahhâr› (sert ve kahredici darbeyi) indirdi. Ve bunlar ilerde tekrar
toplanmak ümidi ile da¤›l›p gittiler. Hürriyetin ilan›yla yeniden ziyalar›na intizar
edildi¤i (›fl›klar› beklenildi¤i) zaman ise pek az istisnaî ile art›k onlar eski melike-i
hayalleri (hayallerinin melikesi) olan sanat ve edebiyata karfl› bir sehâb-› lâkaydîye (umursamazl›k bulutuna) bürünmüfltür. Bunu söylemekle bizden evvel gelenlere itiraz arzusunda de¤iliz. Zira onlar›n edebiyat›m›za ettikleri hizmeti takdir
etmemek herhalde kadir-flikenlik (kadirbilmezlik) olur. Biz onlara mazi-i meslekleri için teflekkür ile hal ve istikbale atf-› nazar edece¤iz (bakaca¤›z).
‹flte bu istikbale bakmak azim ve niyetiyle Fecr-i Âtî teflekkül ediyor. Fecr-i Âtî
azas› kendilerine herkesten ziyade edebiyat-perest ve azim-perver olmaktan fazla
bir k›ymet ve ehemmiyet atfetmek cesaretini almamakla beraber temelini att›klar›
müessesenin bu beyâbân-› ilim ve edep (ilim ve edebiyat çölü) içinde bir sâye-zâr› zümürridîn (yemyeflil bir gölgelik) olmas›na intizâren (bekleyerek) flimdilik Avrupa’daki emsâlinin (benzerlerinin) küçük bir numunesini temsil ve irae etmesine
(göstermesine) çal›flacaklard›r. Lisan›n, edebiyat›n ulûm-› edebiye ve içtimaiyenin
(edebiyat ve toplum bilimlerinin) terakkisine (ilerlemesine) hizmet etmek, ayr› ayr› flurada burada tenemmüv eden (geliflip büyüyen) istidatlar› sinesinde cem ederek (toplayarak) ‹ttihat ve içtima›n (beraberli¤in ve bir araya gelmenin) has›l edece¤i (do¤uraca¤›) kuvvetle tekemmüle (olgunlaflmaya), müsademe-i efkâr›n (fikirlerin çarp›flmas›n›n) parlataca¤› barika-i hakikatle tenvir-i efkâra (hakikat flimfle¤i ile fikirleri ayd›nlatmaya) çal›flmak: ‹flte Fecr-i Âtî’nin gaye-i azim ve meram›
(gayretinin gayesi ve istedi¤i)!
Fecr-i Âtî “Beyanname”sinde, kendilerinden önce kimlerin edebiyataSIRA
gereken
S‹ZDEönemi verdi¤i kabul edilmifltir?
Nam›k Kemal, edebiyat›n
millet olmadaki rolünü
belirtmek için “Edebiyats›z
millet dilsiz insan gibidir”
benzetmesini yapm›flt›. Fecri Âtî mensuplar› bu özdeyifli
özellikle vurgulam›fllard›r.
Fecr-i Âtîciler, bu
beyannamede, kendilerinden
önce edebiyat›n önemini
kavram›fl ilk toplulu¤un
Edebiyat-› Cedide oldu¤unu
ifade ettiler.
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
30
Fecr-i Âtî azas›n›n semerat-› mesaisini (çal›flmas›n›n meyvesini) ihtiva edecek
bir kütüphane, teessüs etmek (kurulmak) üzeredir. Edebiyat-› Cedide’nin parlak zekâlar›na da matla-› envar (nurlar›n do¤aca¤› yer) olma meziyetini haiz olan Servet-i Fünûn mecmuas› nâflir-i âsâr›d›r (eserlerinin yay›mc›s›d›r/yay›n organ›d›r).
Bundan baflka memleketimizin terakkiyât-› fikriye ve hissiyesini (fikrî ve hissî
yükselmesini) temin edecek âsâr-› mühimme-i Garbiyeyi (Bat›’n›n mühim eserlerini) kendi azas›na ve mükâfâtl› müsâbakalarla (ödüllü yar›flmalarla) hariçten intihap olunacak (seçilecek) zevata (kimselere) tercüme ve neflrettirmek, umûmî
konferanslar vererek halk›n seviye-i zevk-i edebîsinin i’lâs›na (edebî zevk seviyesinin yükselmesine), hudûd-› malûmât›n›n tevsiine (bilgi hudutlar›n›n genifllemesine) çal›flmak, memâlik-i Garbiyedeki müessese-i mümâsile (Bat› ülkelerindeki
benzer kurulufllar) ile tesis-i revâb›t ve münasebât ederek (iliflki ve ba¤lar› gelifltirerek) memleketimizin tenemmüvât-› edebiyesini (edebî geliflmesini) Garb’a, Garb’›n
envar›n› âfak-› fiark’a nakledecek metin ve ulvî bir nâkil vazifesini görmek, Fecr-i
Âtî’nin cümle-i âmâlindendir (emellerindendir).
Tanzim ve hükümete ita olunan (sunulan) nizamnamenin bir sureti yak›nda
neflrolunacakt›r.
Efkâr-› münevvere ashab›n›n (ayd›nl›k fikir sahiplerinin) bu teflebbüs-i hayr›
(hay›rl› teflebbüsü) bir nidâ-y› teflçî ve takdir (be¤enme ve gayretlendirme ünlemesiyle) ile karfl›layaca¤›na eminiz. Çünkü ac› bir itiraf olmakla beraber söylemekten çekinmeyiz ki, memleketimizin ilme, sanata ihtiyac› pek fledittir (çok fliddetlidir). Bu ihtiyac› telâfi için at›lacak en küçük ad›m, rehâya, i’tilâya do¤ru at›lm›fl
demektir; ve bundan mahrum olmak muazzez (çok sevgili) vatan için elîm (elem
verici) bir öksüzlüktür.”
Fecr-i Âti Encümeni Edebîsi nam›na kâtibi
Müfit Ratip
Encümenin a’zâ-y› haz›ras›:
Ahmet Samim, Ahmet Haflim, Emin Bülent (Serdaro¤lu), Emin Lâmi, Tahsin
Nahit, Celâl Sahir (Erozan - reis), Cemil Süleyman (Alyanako¤lu), Hamdullah
Subhi (Tanr›över), Refik Halit (Karay), fiahabettin Süleyman, Abdülhak Hayri, ‹zzet Melih (Devrim), Ali Canip (Yöntem), Ali Sühâ (Delilbafl›), Faik Âli (Ozansoy),
Faz›l Ahmet (Aykaç), Mehmet Behçet (Yazar), Mehmet Rüfltü, Köprülüzâde Mehmet Fuat (Köprülü), Müfit Ratip, Yakup Kadri (Karaosmano¤lu)
(Servet-i Fünûn 1910: 227).
BEYANNAMEN‹N YORUMU
Fecr-i Âtî toplulu¤unun
edebî beyannamesini, üç
bafll›k alt›nda
de¤erlendirmek mümkündür:
1. Kendilerinden önceki
sanat ve edebiyat
anlay›fl›,
2. Gayelerinin ifadesi ve
3. Bu gayeyi gerçeklefltirmek
için yapacaklar› fleyler.
Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi’nde ilkin, kendilerinden önceki sanat
ve edebiyat anlay›fl› elefltirilmifltir. Onlara göre bizde sanat ve edebiyat daima bofl
vakitlerin sevimli bir arkadafl› olarak görülmüfl, zevk seviyesinin yükselmesine hizmet yoluyla, bütün bir milletin yücelmesindeki önderli¤i takdir edilmemifltir. Yaln›z Nam›k Kemal, edebiyats›z milleti dilsiz insana benzetmekle edebiyat›n toplumdaki gerçek ifllevini dile getirmifl fakat etkili olamam›flt›r. Ayr›ca Edebiyat-› Cedideciler bu hususta ilk ciddi rehberdirler. Fakat onlar›n da II. Meflrutiyet sonras›nda
yeniden bir araya gelememeleri, edebiyata karfl› lakay›t kald›klar›n› gösterir.
Beyannamedeki iddiaya bak›l›rsa Fecr-i Âtî; Avrupa’daki sanat cemiyetlerinin
bir benzeri olacak ve lisan›n, edebiyat›n genel olarak sosyal bilimlerin birlikte çal›flmakla ilerleyece¤i anlay›fl› çerçevesinde hareket ederek ilim ve edebiyat çölü
halindeki memleketi ilim ve edebiyat için bir vaha haline getirmek emelindedir.
31
Fecr-i Âtî toplulu¤unun sanat ve edebiyatta yapmak istedikleri hakk›nda
söylenebilir?
SIRAneler
S‹ZDE
Bunu gerçeklefltirmek için yapmak istedikleri fleyler flöyle s›ralanm›flt›r:
• Mensuplar›n›n eserlerini ihtiva eden bir Fecr-i Âtî Kütüphanesi
kurmak, bir
yay›n serisi oluflturmak.
• Mensuplar›na veya açaca¤› yar›flmalarla baflkalar›na, Bat›’n›n
eserleS O R önemli
U
rini tercüme ettirmek.
• Herkese aç›k konferanslarla halk›n edebî zevkinin yükselmesine, bilgi huD‹KKAT
dudunun genifllemesine çal›flmak.
• Bat›’daki benzer müesseselerle iliflki kurup memleketimizin edebî eserlerini
onlara, onlar›nkini de bizim ayd›nlar›m›za tan›tmak. SIRA S‹ZDE
• Yay›n organ› olarak seçilen Servet-i Fünûn dergisi etraf›nda toplanmak.
Beyannamenin en dikkat çekici taraf› ise, herhangi bir edebî meslek ve tercih
AMAÇLARIMIZ
belirtilmemifl olmas›d›r. Daha kuruluflu ilan eden haberde “sanat flahsî ve muhteremdir” denmiflti. Bu cümle herkesin edebî tavr›nda serbest oldu¤u ve toplulu¤u
de¤il sadece kendini temsil edebilece¤i anlam›na gelmektedir.
Nitekim daha sonK ‹ T A P
ra, pek çok vesile ile her bir üyenin edebî kanaatlerinde serbest bulundu¤u ilan
edilmifltir.
II. Meflrutiyet ortam›n›n dernekçili¤e çok müsait havas› Fecr-i Âtîcileri de resmî
TELEV‹ZYON
bir dernek kurmaya sevk etmifltir. Ancak beyannamede aç›klanan bu niyet, belki de
sanat› “flahsî ve muhterem” kabul eden, toplu çal›flma disiplinine yanaflmayan üyelerin flahsi ve ayr› ayr› istikametlere yönelmelerinden ötürü gerçekleflememifltir.
‹ N Tserisi,
E R N E Tniyet safhaBeyannamede belirtilen Fecr-i Âtî Kütüphanesi adl› bir yay›n
s›ndan uygulamaya geçirebildikleri bir teflebbüstür. Bu seriden befl kitap yay›mlanm›flt›r: Timsal-i Aflk (Cemil Süleyman), Hayat-i Fikriye (Köprülüzâde Mehmet Fuat), ‹nhizam (Cemil Süleyman), Ruh-› Bî-kayt (Tahsin Nahit), F›rt›na (fiahabettin
Süleyman). Bu kitaplar›n iç kapaklar›nda ayn› seriden yay›mlanmas› düflünülen
otuzdan fazla kitab›n listesi bulunmaktad›r. fiu halde bu yay›n faaliyeti niyeti de
ancak k›smen gerçekleflebilmifltir.
Fecr-i Âtî’nin kuruluflunu bildiren haberde reis olarak Fâik Âli [Ozansoy], bu beyannamede ise Celâl Sahir (Erozan) gösterilmifltir. Fâik Âli’nin k›sa bir müddet sonra Midilli mutasarr›fl›¤›na atanmas› üzerine Faz›l Ahmet (Aykaç), toplulu¤un ikinci
baflkan› olur. Fecr-i Âtî’nin baflkanl›¤›na daha sonra Hamdullah Subhi (Tanr›över)
(Yücel, 1957, 51, 54, 59) ve onun ayr›lmas›yla Celâl Sahir (Erozan) seçilmifltir.
3
Fecr-i Âtî’nin sanat ve
edebiyattaki temel
S Odüsturu
R U
“sanat flahsî ve
muhteremdir.” cümlesiyle
özetlenebilir.
D‹KKAT
N N
“Fecr-i Âtî Kütüphanesi” adl› yay›n dizisinden hangi kitaplar yay›mlanm›flt›r?
SIRA S‹ZDE
Beyannamenin alt›nda Arap harfli alfabe s›ras›yla verilen yirmi bir isimden baD Ü fi Ü d›fl›nda
NEL‹M
z›lar› zamanla topluluktan ayr›lm›fl, tekrar dönmüfllerdir. Bunlar›n
‹brahim
Alaattin (Gövsa), Mehmet Ali Tevfik (Yükselen), ‹smail Suphi (Soysall›), Süleyman
Fehmi, Nevin (kimyager Neyyir Bey) ve Hasan Bedrettin Bey deS toplulu¤a
kat›lm›fl
O R U
ve böylece daha genifl bir edip kadrosu meydana getirilmifltir. Ad› geçen ediplerin
bir k›sm› topluluk içinde ancak birkaç gün kalm›fl olsa da, bu kadar genifl bir kadD‹KKAT
roya ulaflmas›, Fecr-i Âtî’nin siyasi kargafla ortam›nda halis sanat heyecan› do¤urdu¤unu gösterir. Yine bu genifl kadro, II. Meflrutiyet’le birlikte edebiyat âlemine
SIRA S‹ZDE
ad›m atan nesli temsil edebilecek niteliktedir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Fecr-i Âtî’nin üye
say›s› zaman zaman
de¤iflmifltir. Servet-i
Fünun (say›: 1010,
13 Ekim 1910,
s.367)’daki
duyuruda,
“Beyanname”nin
yay›mlan›fl›ndan
yaklafl›k yedibuçuk
ay sonra üye
say›s›n›n 18’e
düfltü¤ü görülüyor.
4
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
32
FECR-‹ ÂTÎ YER‹NE NESL-‹ ÂTÎ (NÂYÎLER)
Yeni Hayat: Hukuk, iktisat,
ahlak, felsefe, e¤itimö¤retim, dil ve edebiyat gibi
toplum hayat›n›n bütün
parçalar›nda taklit yerine
ibda (yaratma) ve
millîleflmeyi seçme felsefesi.
Yeni Lisan ve Millî Edebiyat Hareketi 1912 y›l› ilk yar›s›nda art›k genel kabul görmeye bafllam›flt›r. Bunun anlam›, Fecr-i Âtî etkisinin azalmas›d›r. ‹flte bu durumu
gören fiahabettin Süleyman, mensubu oldu¤u Fecr-i Âtî’nin edebî faaliyetlerini bir
liste halinde göstermek maksad›yla “Bir Bilanço” (fiahabettin Süleyman, 1912a,
150-152) adl› bir yaz› kaleme alm›flt›r. Ayn› yazar daha sonra adeta bu yaz›y› tamamlayan “Batakl›kta” bafll›kl› bir yaz› daha yay›mlam›flt›r (fiahabettin Süleyman,
1912b: 222-223). Yazar burada karamsar bir tablo çizerek Fecr-i Âtî’nin bekleneni
yapamad›¤›n› fakat onun yerini alacak birilerinin de ortada olmad›¤›n› söyler. Bunun üzerine Hakk› Tahsin, “fiahabettin Süleyman Bey’e: ‘Batakl›kta’ Münasebetiyle” bafll›kl› yaz›s›nda, Edebiyat-› Cedide ve Fecr-i Âtî’nin art›k yok oldu¤unu fakat
yeni bir neslin yetiflti¤ini iddia eder. Arkas›ndan fiahabettin Süleyman’›n ve ona cevap olarak Selahattin Enis (Atabeyo¤lu), Hemedanîzade Ali Naci (Karacan) ve Halit Fahri (Ozansoy)’nin yaz›lar› gelir.
Bütün bu münakaflalardan sonra Fecr-i Âtî’nin y›prand›¤›na inanan bu gençler,
kendilerini “Nesl-i Âtî Cemiyet-i Edebiyesi” ad›yla edebiyat dünyas›na tan›tan flu
beyannameyi neflrettiler:
“Nesl-i Âtî Cemiyet-i Edebiyesi’nden:
Mevcûdât-› milliyenin (millî varl›¤›n) esâsât› miyân›nda (temelleri aras›nda)
bir mevki-i mümtaz ihraz eden (önemli bir yer tutan) ve flimdiye kadar her lisan›n
flîve ve âhengiyle mütenâsip bir mecrâda g›pta-bahfla teceddüdler (imrenilecek yenilikler) gösteren edebiyat, lisan, maatteessüf (yaz›k ki) bir dereke-i hiçîden (hiçlik
seviyesinden) kurtulamam›fl ve mebde’indeki (bafllang›c›ndaki) esas yavafl yavafl
bozularak ‘teceddüt’ (yenilik) nam› alt›nda fiark’› ve Garb’› taklit etmek gibi garibeler suretinde tecelli etmifltir.
‹flte Edebiyat-› Osmaniye’deki mârü’z-zikr flu tarz-› sakîmi (yukar›da zikrolunan flu yanl›fl tarz›) kökünden y›kmak ve lisan›n ahengiyle mütenasip millî bir
mecrâ-y› nevîn açabilmek maksad›yla teflekkül etmifl olan cemiyetimiz bugün kemâl-i hürmetle kendilerine alem ittihâz ettikleri “Nesl-i Âtî” nam›n›n müsemmâlar›na metin bir esas, do¤ru bir yol açaca¤›ndan Osmanl›l›¤›n menâfiine çal›flan bilumum müessesât-› edebiye, ilmiye, içtimâiye ve matbuat ve muhit-i edebiyemizde
sâhib- mevki zevât-› kirâmdan velhâs›l gençlerimizden müzaheret bekler.
Kâtib-i Umûmî
Tahsin Nihat”
(Nesl-i Âtî Cemiyet-i Edebiyesi’nden, 1912, 338)
Bu beyannamede, iki fleyden bahsedilmekte, iki iddiada bulunulmaktad›r:
• Dil ve edebiyat›m›z, “teceddüt” (yenilik) nam› alt›nda fiark’› ve Garb’› taklide yönelmifltir.
• Nesl-i Âtî, taklidi kökünden y›k›p, lisan›n ahengiyle uyumlu millî ve yeni bir
yol açabilmek maksad›yla kurulmufltur.
Bu beyannamede hem Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi’nin hem de
Genç Kalemler dergisindeki ilk Yeni Lisan yaz›s›n›n baz› fikirleri vard›r. Dil ve edebiyat, millî varl›¤›n önemli ögelerinden biri oldu¤u hâlde bu durumun bizde anlafl›lamad›¤› iddias›, Fecr-i Âtî Beyannamesi’nde Nam›k Kemâl’in görüflleri hat›rlat›larak verilmifltir. Yenilik ad›na fiark ve Garp’›n taklit edildi¤i iddias› ise sözü edilen
Yeni Lisan yaz›s›nda da dile getirilmiflti. Kuvvetli olan vurgu, “taklit” yerine “millîlik”tir. Bu sadece Yeni Lisan Hareketinin de¤il, onun da ba¤l› oldu¤u Yeni Hayat
görüflünün bir parças›d›r.
33
“Nesl-i Âtî umumî kâtibi Tahsin Nihat” imzas›yla yay›mlanan bu ilandan sonra
tart›flmalar gittikçe artar.
Fecr-i Âtî karfl›s›nda varl›k s›nav›na giren bu genç edipler, Nesl-i Âtî ad› yan›nda
kendilerine ikinci bir isim daha bulurlar: Yeni Nesil. “Nesl-i Âtî” ismi nas›l Fecr-i
Âtî’yi hat›rlat›yorsa Yeni Nesil ismi de Yeni Lisan’› akla getirmektedir. Bu isimlendirmeler, her iki edebî grubun fikirlerini temsil ederek onlar›n yerine geçme arzusunu
simgeler. Nitekim kendilerini ispat için girifltikleri kalem mücadelesinde bu durum
apaç›k görülmektedir.
Yeni Nesil gençleri, Rübap mecmuas›nda, kendi eserlerinin mevzu ve orijinalite bak›m›ndan Fecr-i Âtî eserlerinden üstün oldu¤unu ileri sürerler.
Mehmed Rauf, Servet-i Fünûn’daki “Fecr-i Âtî’nin ‹flâs›” ve “‹flas-› Edebiyat”
(Mehmed Rauf, 1912a; 1912b) bafll›kl› yaz›lar›yla Yeni Nesil gençlerine hak verdi¤ini aç›klar. Hamdullah Subhi (Tanr›över) ise, ortada yeni bir nesil bulunmad›¤›n›,
bu gençlerin Fecr-i Âtî’nin bir devam› oldu¤unu söyleyerek, fiahabettin Süleyman’›n onlar› “Zeyl-i Fecr-i Âtî” diye vas›fland›rmas›na kat›l›r (Tanr›över, 1912, 340345). Meflhur hikâyeci Fahri Celâl Göktulga’n›n a¤abeyi Süleyman Bahri de “Sami”
müstear ismiyle yazd›¤› “Tenekeciler” (Sami, 1912a, 18-22) ve “Basu bade’-mevt”
(Sami, 1912b, 18-22) makalesinde Fecr-i Âtî’yi savunarak Yeni Nesil’e hücum eder.
Onlar› “ceplerinde topaçlar›, dudaklar›n›n kenar›nda macun bulafl›klar› olan yaramazlar” diye nitelendirir.
Rübap mecmuas›nda Fecr-i Âtî’ye hücumlar›yla tan›nan Yeni Nesil, Kehkeflan
adl› dergide ayn› faaliyetlerine devam eder. Buradaki Fecr-i Âti aleyhtarl›¤›n›n önderi, Selahattin Enis (Atabeyo¤lu)’tir. Yeni Nesil gençleri, di¤er tarafta da millîlik
vasf›n› Selanik’teki Genç Kalemler çevresine b›rakmamak için onlara da karfl› ç›karlar: “Bafllar›ndaki hürriyet kalpa¤›n›n üzerine yeni lisan, edebiyat-› milliye,
edebiyat-› avam diye diye bir muhallebici levhas› yap›flt›rarak meydan-› sanata
at›lanlar her fleyden evvel edebiyat›n halk için olmad›¤›n› anlamal›d›rlar” (Karacan 1912:411).
Bu münakaflalar s›ras›nda Yeni Nesil gençlerinin boy hedefi olarak fiahabettin Süleyman görünmektedir. Fakat daha sonra Büyük Duygu dergisinde “Yeni Bir Haleti Ruhiye” bafll›kl› yaz›yla onlar› alk›fllayan, onlarla edebiyat›m›za yeni bir ruh geldi¤ini söyleyen de fiahabettin Süleyman oldu. fiahabettin Süleyman söz konusu yaz›s›nda Nesl-i Âtî gençlerinin eserleriyle “edebiyat›m›za Türklük hissinin hâkim k›l›nd›¤›”n› söyleyerek onlar› takdir ve teflvik etti (fiahabettin Süleyman, 1913, 229-231).
Kehkeflan kapan›nca, Nesl-i Âtî (Yeni Nesil) edipleri Nihâl mecmuas› etraf›nda
topland›lar. Fakat bu mecmua da ancak üç say› ç›kabildi (son say›: 19 fiubat 1914).
Nihâl’in peflinden ayn› kadro Safahat-t fiiir ve Fikir dergisini ç›karmaya bafllad›. Bu
derginin yaz› kadrosunda yer alan fiahabettin Süleyman, Yeni Nesil gençlerini Nâyîler ad›yla edebiyat âlemine takdim etti (fiahabettin Süleyman, 1914, 3-6). fiahabettin Süleyman’a göre, dünden alâkas›n› kesen terakkiyat (ilerleme) muallakta
(bofllukta) kalarak ölür. Meydana getirilen yenilikler kavmin ruhuna uygunsa, daha kuvvetli olur, daha çabuk yay›l›r. Bu gençler de Türk fliirini ta memba›ndan almak ve bu mayay› yeni nazariyelerle (Sembolizm, Parnasizm, Realizm) birlefltirerek edebiyat›m›zda yeni ve millî bir ç›¤›r açmak istemektedirler. Bu nazariyenin
mayas›n›, Avrupa’dan Yahya Kemâl (Beyatl›) getirmifltir. Onlar›n fliirlerinde, Yunus
Emre ve Mevlâna Celâlettin Rumî’de oldu¤u gibi bir “âheng-i derûnî” (iç musiki)
mevcuttur. Nâyîlîk, Mevlâna ve Yunus Emre gibi vas›ta ile esas› yani lisanla hassasiyeti birbiriyle yo¤urmak demektir.
Fecr-i Âtî - Yeni Nesil
(Nesl-i Âtî / Nâyîler)
Mücadelesi.
Karikatürün alt›nda
flu yaz› okunuyor:
- [Hakk› Tahsin: -Biz
de var›z.
- [fiahabettin
Süleyman]: -Evet siz
de vars›n›z.. Fakat
henüz bugün ne
taayyün etmifl bir
flahsiyetiniz, ne de
Fecr-i Âtî’den
ayr›lm›fl bir
mesle¤imiz
mevcuttur.
Safahat-› fiiir ve
Fikir
34
Halit Fahri
fiahabettin Süleyman böylece, sözü edilen gençleri Mevlâna’ya ve onun sembolü olan “ney”e nisbetle “Nâyîler” diye adland›r›r.
Tevfik Mecdi ise fiahabettin Süleyman’›n bu yaz›s›n› “sermayesiz kalm›fl aksak
bir kalemin lâk›rd›s›” olarak de¤erlendirir. Yusuf Ziya Ortaç, Cenap fiahabettin’in
“Nâyîler” isminin bafl›na <<E>> harfi getirerek onlarla alay etti¤ini söyler (Ozansoy, 1970, 228).
Esasen “Nâyîlik”, ayn› sanat heyecan› ve prensipleri etraf›nda fluurlu bir toplan›fl›n ifadesi de¤ildir. Nâyîler edebiyat›m›za millî bir ruh ve canl›l›k kazand›rmak isteyen fiahabettin Süleyman’›n gayretleriyle birkaç nefeslik suni hayat yaflam›fl edebiyat merakl›s› gençler grubudur. Nitekim hamileri fiahabettin Süleyman matbuat hayat›ndan çekilince “Nâyîlik”ten de eser kalmaz. Halit Fahri Ozansoy, hat›ralar›nda
(Edebiyatç›lar Geçiyor, Edebiyatç›lar Çevremde) Nâyileri, Fecr-i Âtî aleyhinde mücadeleye fiahabettin Süleyman’›n teflvik etti¤ini bildirmektedir (Ozansoy, 1970, 39).
fiiirde iç musikiye büyük önem veren Nâyîler’in edebiyat›m›zda bu yönden hizmetleri bulundu¤u gibi, Millî Edebiyat cereyan›n›n genç nesillerce benimsenmesinde de tesirli olduklar› söylenebilir. Bu, toplumsal fayday› esas alan sanat anlay›fl›n›n, sanat heyecan›n› geri plana atmamas› anlam›na gelir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
5
Nâyîlerin edebiyat›m›za
SIRA S‹ZDE en önemli hizmetleri sizce nelerdir?
Bu topluluk gayretine kat›lan bafll›ca isimler flunlard›r: Enis Behiç (Koryürek),
D Ü fi ÜHalit
N E L ‹ M Fahri (Ozansoy), Hasan Sait Mevlevî, Hemedanîzâde Ali Naci
Hakk› Tahsin,
(Karacan), H›fz› Tevfik (Gönensoy), ‹smail Zühtü, Orhan Seyfi (Orhon), Safi Necip, Selahattin
S O Enis
R U (Atabeyo¤lu), Tahsin Nihat, Yahya Saim (Ozano¤lu), Yakup
Salih.
Bu isimlerden Orhan Seyfi, Hasan Zeki, Hakk› Tahsin, Safi Necip, Selâhattin
D‹KKAT
Enis ve Yahya Saim’i daha sonra Millî Edebiyat anlay›fl›n› bir “edebî mektep” hâline getirebilmek için kurulan fiairler Derne¤i’nde, Ömer Seyfettin’in yan› bafl›nda
görece¤iz. SIRA S‹ZDE
Bunlardan Enis Behiç, Halit Fahri, Orhan Seyfi ve Yahya Saim ise Millî Edebiyat Hareketinin en baflar›l› flairleri aras›na girmifllerdir. Hakk› Tahsin, Ahmet HaAMAÇLARIMIZ
flim’in övgüyle bahsetti¤i nadir flairlerden biridir (Ahmet Haflim, 1923, 2).
Fakat bütün bu önemli isimlere ra¤men Nesl-i Âtî Edebî Cemiyetinin, devrinde
etkili oldu¤u
söylenemez. Dönemin dergilerinden Nesl-i Âtî, ilk say›s›nda, “Nesl-i
K ‹ T A P
Âtî Cemiyet-i Edebiyesi”yle ilgisi bulunmad›¤›n› aç›klam›flt›r. Bu durum, söz konusu etkinin çok s›n›rl› kald›¤›n› gösteren bir iflaret say›labilir.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Özet
Fecr-i Âtî toplulu¤u, II. Meflrutiyet’in ilan›ndan
birkaç y›l önceye dayanan edebî gayretlerden
beslenerek 20 Mart 1909’da ‹stanbul’da, Hilâl gazetesinin matbaas›nda yap›lan bir toplant›yla kurulmufltur. Kesin bir da¤›l›fl tarihi bulunmamakla
birlikte, Millî Edebiyat Hareketinin iyice etkinlik
kazand›¤› 1913’e kadar devam etti¤i söylenebilir.
Fecr-i Âtî, II. Meflrutiyet y›llar›n›n ferdiyetçi sanat anlay›fl›n› temsil eder. Fakat bu onlar›n “sanat-toplum” iliflkisine kay›ks›z kald›klar›n› göstermez. “Sanat flahsi ve muhteremdir” cümlesini
ilke edinmifllerdir. Bu ifadedeki “flahsi” s›fat›yla
sanatç›n›n istedi¤i tema ve konuda yazma hürriyeti anlat›lm›flt›r. Sanat› “muhterem” kabul etmek ise ifllenen her fleyin ancak ve ancak sanat›n inceliklerine, estetik de¤erlere, özel dokusuna hürmet göstererek ortaya konmas› demektir.
Onlara göre bir eser, ancak güzellik heyecan›
yaratabiliyorsa “edebî” say›labilir. Bu düflünce,
II. Meflrutiyet’in ilan›ndan sonraki siyasi toplumsal zeminden dolay› sanat ve edebiyat› politika
malzemesi seviyesine düflürmemek gayretinin
bir yans›mas›d›r.
Edebiyat tarihimizde bir grup ad›na ilk beyannameyi Fecr-i Âtî, kuruluflundan 11 ay sonra 24 fiubat 1910’da Servet-i Fünûn dergisinde yay›mlam›fl ve bu dergiyi yay›n organ› olarak benimsemifltir. Beyannameye, daha önce Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fünûn) zümresinde yer alan iki
isimle, o s›ralardaki edebî faaliyetlerin önde gelen gençlerinden 19 isim imza koymufllard›r.
Fecr-i Âtî’nin gelifltirdi¤i türlerin bafl›nda tiyatroyu saymak laz›md›r.
35
36
1. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî’nin kuruluflunu
kolaylaflt›ran etkenlerden biri de¤ildir?
a. Daha önceden aralar›nda devam eden beraberlik
b. Bat›l› edebî mektepler ve Edebiyat-› Cedide örne¤i
c. Halis edebiyat aray›fl›
ç. Devrin her fleye politik bir gözlükle bakma al›flkanl›¤›na tepki
e. Millî Edebiyat Hareketi’nin bafl göstermesi
2. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî ad› yerine teklif
edilmifl fakat kabul görmemifltir?
a. Edebiyat Kulübü
b. Edebiyat-› Cedide
c. Nesl-i Âtî
d. Sînâ-y› Emel
e. Servet-i Fünûn
6. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtîcilerin amaçlar›n›
gerçeklefltirmek için yapmay› vaad ettikleri çal›flmalar
aras›nda say›lamaz?
a. Mensuplar›n›n eserlerini ihtiva eden bir Fecr-i
Âtî Kütüphanesi kurmak, bir yay›n serisi oluflturmak
b. Mensuplar›na veya açaca¤› yar›flmalarla baflkalar›na, Bat›’n›n önemli eserlerini tercüme ettirmek
c. Herkese aç›k konferanslarla halk›n edebî zevkinin yükselmesine, bilgi hududunun genifllemesine çal›flmak
d. Bat›daki benzer müesseselerle iliflki kurup memleketimizin edebî eserlerini onlara, onlar›nkini
de bizim ayd›nlar›m›za tan›tmak
e. Üyelerini yurt d›fl› seyahatlerine göndermek
3. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî’nin kurulufl tarihidir?
a. 7 A¤ustos 1891
b. 20 Mart 1909
c. 24 fiubat 1910
d. 11 Nisan 1911
e. 29 Ekim 1923
7. Fecr-i Âtî’nin kuruldu¤unu bildiren habere göre
Fecr-i Âtî’nin yay›n organ› afla¤›daki dergilerden hangisi
olacakt›r?
a. Fecr-i Âtî
b. Musavver Hale
c. fiehbal
d. Rübap
e. Servet-i Fünûn
4. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî’ye baflkanl›k yapmam›flt›r?
a. Celal Sahir Erozan
b. Faz›l Ahmet Aykaç
c. Ahmet Haflim
d. Hamdullah Suphi
e. Faik Ali Ozansoy
8. Fecr-i Âtî Beyannamesi’nde, toplulu¤un yay›n organ› olarak seçilen dergi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. fiehbal
b. Servet-i Fünûn
c. Fecr-i Âtî
d. Mecmua-i Fünûn
e. Tercüman-› Hakikat
5. Afla¤›daki eserlerden hangisi Fecr-i Âtî Kütüphanesi
yay›n dizisinden ç›kmam›flt›r?
a. Timsal-i Aflk (Cemil Süleyman)
b. Hayat-› Fikriye (Köprülüzâde Mehmet Fuat)
c. ‹nhizam (Cemil Süleyman)
d. Ruh-› Bî-kayd (Tahsin Nahit)
e. Bir Serencam (Yakup Kadri)
9. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi’ne toplulu¤un sekreteri (kâtibi) olarak
imza koymufltur?
a. Yakup Kadri (Karaosmano¤lu)
b. Köprülüzâde Mehmet Fuat
c. Müfit Ratip
d. fiahabettin Süleyman
e. Cemil Süleyman (Alyanako¤lu)
10. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi’nde bulunan imzalardan biri de¤ildir?
a. Ahmet Samim
b. ‹brahim Necmi (Dilmen)
c. Ahmet Haflim
d. Mehmet Rüfltü
e. Ali Canip (Yöntem)
37
Okuma Parças› I
YAKUP KADR‹, GENÇL‹K ve EDEB‹YAT HATIRALARI
Fecr-i Âti’nin kuruluflundan, san›r›m birkaç hafta sonra
“Resimli Kitap” adl› bir ayl›k dergide Nirvana bafll›kl›
bir yaz›m›n ç›k›fl› ve Refik Halit’in baflka bir dergide
Zend-Avesta kliflesi üzerine alt›nda bir nesir serisini yay›nlama¤a bafllamas› üzerine Fecri Âti arkadafllar›m›z
aras›nda biz de hafifçe ›fl›ldar gibi olacakt›k.
Gerçi, bu baflar›y› bize sa¤layan fley -san›r›m ki- yaz›lar›m›z›n özel de¤erinden ziyade, bafll›klar›n›n acayipli¤i
ve konular›n›n özgünlü¤ü olsa gerekti. Meselâ, ben Nirvana’da afl›r› zevklere dalm›fl bulunan ve hiç sebebi
yokken birdenbire yaflamaktan b›k›p yoklu¤a kar›flmak
isteyen bir genç adam›n geçirdi¤i ruh krizlerini bir sahnelik dram fleklinde göstermeye çal›flm›flt›m. (Bu yaz›mda Norveçli dram yazar› Ibsen’in bir eserinden ilham alm›flt›m.) ‹yi ama, o zamana kadar Türk edebiyat›nda ne böyle kar›fl›k bir ruh krizine de¤inildi¤i görülmüfl; ne de Nirvana diye bir lâf iflitilmiflti.
Refik Halit’in Zend-Avesta bafll›¤›yla bunun alt›ndaki
nesir serisi de hiç flüphe yok ki, yine bu bak›mdan hayret uyand›rm›flt›. Bundan baflka, Refik Halit o yaz›lar›nda al›fl›lm›fl nesir temlerinden hiç birine yer vermemekte, hep cans›z fleylerden canl› varl›klar gibi bahsedip
durmakta idi. fiunu da söylemem gerekir ki, Refik Halit
yaln›z bununla bir yenilik ve özgünlük göstermifl olmuyordu. Çok flahsiyetli bir üslûbu da vard› ve bunda Edebiyat› Cedide’nin all› pullu süslerinden hiçbir iz gözükmüyordu. Refik Halit bununla da kalm›yor, gayet sade
bir konuflma Türkçesiyle yaz›yordu ve bu Türkçe, henüz fliirde Fikret’in, Cenab’›n, nesirde Halit Ziya’n›n etkisinden kurtulamam›fl Fecri Âti arkadafllar›m›z›n hiç de
hofluna gider gibi de¤ildi. Hele, çok geçmeden ayn›
Türkçe ile Bir Bask›n’›, Refik Halit Fatma’n›n Talihi
adl› ilk Anadolu hikâyelerimizi yazmaya bafllay›nca bu
yad›rgama kendini büsbütün belli etmiflti. Fecri Âti’de
uygulad›¤›m›z bir kurala göre, yaz›lar›m›z› matbaaya
verilmezden önce yapt›¤›m›z elefltirme toplant›lar›nda
okundu¤u vakit öbür arkadafllar›m›z›n fliirleri, nesir ve
hikâyeleri çok defa alk›fllarla karfl›land›¤› halde bizimkilerin birtak›m anlaflmazl›klara yol açt›¤›n› görmemezlikten gelmek mümkün de¤ildi.
Fakat, ne ben, ne Refik Halit bundan etkilenmezdik. Zira, birkaç› d›fl›nda Fecri Âti arkadafllar›m›z›n edebiyat
anlay›fllar›na ve bilgilerine pek önem verdi¤imiz yoktu.
Onlar, bizce, hâlâ Edebiyat› Cedide ç›¤›r›nda emekleyip
duruyorlard›. Oysa Fecri Âti bundan daha ileri bir ç›¤›r
açmak, Edebiyat› Cedidecilerden büsbütün baflka fley-
ler yapmak amac›yla kurulmufltu. Hattâ, ortaya att›¤›
“Sanat flahsî ve muhteremdir” döviziyle bu amaca bir
çeflit edebî kural niteli¤i de vermifl bulunuyordu.
Öyle ama, “Edebiyat flahsî ve muhteremdir>> sözünden acaba biz ne anl›yorduk? Bu da pek belli de¤ildi
do¤rusu. K›l›k k›yafetinden, yaflay›fl tarz›ndan, uzun kâ¤›tlar üstüne dizdi¤i kûfî el yaz›s›na kadar acayip bir insan olan fiahabettin Süleyman’a sorarsan›z, sanatta flahsiyetin bütün gelenek ve göreneklere karfl› koymak oldu¤unu söylerdi, ama yaz›lar›nda Cenab’›n Faik Âli’nin
Farsça, Arapça kaidelerine göre yap›lm›fl zincirleme “terkibi vasfî>>lerini meflk etmekten hâlâ bir türlü kendini
alamazd›. Onun edebiyatta yapt›¤› yenilik -daha do¤rusu ihtilâl- yaln›z yaz›lar›na seçti¤i yakas› aç›lmam›fl konulard›. Bu bak›mdan, meselâ Ç›kmaz Sokak ve Siyah
Süs adl› iki tiyatro piyesi ile Aziz Katil bafll›kl› bir hikâyesi bas›n âleminde hayli büyük bir gürültüye yol açm›fl ve dolay›s›yla Fecri Âti de birçok hücumlara u¤ram›fl, (fiahabettin Süleyman, Ç›kmaz Sokak’ta sevicili¤i,
Siyah Süs’te bir harem a¤as›n›n aflk›n› konu olarak alm›fl, Aziz Katil’de ise aflk yüzünden ifllenen cinayeti
mazur göstermiflti) bu hücumlara cevap vermek görevi
de ne çare ki, bana düflmüfltü. Zira, Fecri Âti’nin organ›
Serveti Fünûn dergisinin kritik ve polemik sütununu
ben iflgal etmekte idim.
Pek iyi hat›rlar›m, Fecri Âti nam›na giriflti¤im kalem mücadelelerinin benim için en zorlusu fiahabettin Süleyman’› savunmak olmufltu. Bana bu mücadelemde yard›m eden tek arkadafl›m da Refik Halit’ti. Hatta bu yard›m›n› öylesine sert bir flekle sokmufltu ki, günün birinde Fecri Âti içinde pek esef verici bir hâdiseye yol açm›flt›: fiöyle ki, o polemik yaz›lar›ndan biri, baflta reisimiz Hamdullah Suphi (Tanr›över) olmak üzere hemen
bütün arkadafllar›m›z taraf›ndan itirazlarla karfl›lanm›fl
ve bu yaz›n›n dergimizde neflrine müsaade edilmemifl,
yani bir çeflit sansür yasa¤›na çarp›lm›flt›. Bunun üzerine, Refik Halit’le sansürü koymak isteyenler aras›nda
fliddetli bir tart›flma olmufl ve neticede Refik Halit, Fecri Âti’den ç›k›p gitmiflti. (Yakup Kadri Karaosmano¤lu,
Gençlik ve Edebiyat Hat›ralar›, Bilgi Yay., Ankara 1969,
s.60-65.)
38
Okuma Parças› II
NÂYÎLER: YEN‹ B‹R ÇENÇL‹K KARfiISINDA
Bugün yeni bir zümre-i güzide-i flebap (gençlerden seçkin bir zümre) “Nâyî” kelimesinin etraf›nda toplanm›fl,
yeni bir meslek-i edebî (edebî ak›m) ile hayat-› matbuata at›l›yor. Filhakika “Nâyî” lâfz› yabanc›lara bir fley ifade edemezse de bu, bence en manidar, en zî-hayat (hayat dolu), en ziyade ruh-› esâsî-i Türkî (Türkçenin asl›n›n ruhu) ile mümteziç (uyuflan) bir kelimedir.
Gençler, selefleri gibi, meselâ Hâmit gibi bugün bir irtica ile teceddüdü, teceddüd-i edebîyi temini düflünüyorlar. üstad-› muazzam›n; Abdülhak Hâmid’in ricat-i
tarihi tevellüdüne, tarih-i inkiflâf-› zekâs›na istinaden
yaflayan altm›fl ilâ seksen senelik bir mesafe-i maziye,
Galib’in vefat›ndan kendinin hayata kademzen oldu¤u
(ayak bast›¤›) zamana kadar geçen müddete avdetten
ibarettir. Bugünkü gençler bana anlatt›klar›na göre daha derinlere, bidayet-i saltanat-› Osmaniyana (Osmanl›
saltanat›n›n bafllang›c›na), hatta Rum Selçukîlerinin
(Anadolu Selçuklular›n›n) son devirlerine kadar gitmek,
fliir-i Osmanîyi menba›ndan ahz etmek ve bu mayay›
yeni nazariyat-› bedîiye (sanat teorileriyle) ile mezcederek teceddüdü husule getirmek istiyorlar, Teceddüdat
ekseriya maziye, yani kavmin ruh-› esasîsine ric’atle temin olundu¤u takdirde payidar ve makbul olur. “Mâzi
ve teceddüd”... Bu size garip gelir. Fakat bilmeli ki dünden alakas›n› kesen terakkiyat, muallakta kalarak ölür,
yaflayamaz. Zaten teceddüde bir mana-y› hakiki ve felsefî vermek lâz›m gelirse dünün efkâr-› itikadat›na zamlarda bulunmak veyahut onlar› tadil ve ›slah etmek demektir. Bahusus kavmin esasat-› ruhiyesine tetabukla
(uygunca) husule getirilen yenilikler daha ziyade metin, daha ziyade seriyü’l-intiflard›r (kolay yay›l›c›d›r).
‹flte Nâyîler de bu suretle hareket ediyorlar, Osmanl›
Türklü¤ünün esas›na ç›k›yorlar. Bizim için, Osmanl›
Türklü¤ü için, pirü’l-mutasavv›fîn olan Mevlana Celalettin-i Rumî Hazretlerinden ahz-› nefs-i meslek ediyorlar
ve kendilerini teberrüken “Nâyî” tesmiye eyliyorlar. Makalenin iptidas›nda bu kelimenin bana pek çok fleyler
ihtar etti¤ini söyledi¤im zaman yan›lmad›¤›m› siz de
anl›yorsunuz.
“Nâyî mesle¤ini Celalettin Rûmî Hazretlerinin vas›l olmas› bende baflka baflka tahassüsat› da uyand›rd›. Bu
kelime ve Celalettin Rumî Hazretleri daima bana Eflâtunîli¤i, yani milâd-› ‹sa Aleyhisselam’dan yirmi sene evvelki ‹skenderiye’yi ve binnetice Eflâtunîli¤i kadîm
Bahr-› Sefîd (Akdeniz) havzas›n›, “hüsn-i mutlak” (mut-
lak güzellik) iddias›n› nazarlar›mda ve haf›zamda canland›rd›. Eflâtun hüsnün tabiat haricinde bizatihi mevcut oldu¤unu ve bütün güzel olan fleylerin ona tetabuk
ve teflâbüh etmek (uymak ve benzemek) mecburiyetinde bulundu¤unu iddia eylerdi. Esasen bu, ruh-› kavme
ait müddeiyat›n (iddialar›n) düstur fleklinde tebellüründen (belirmesinden) ibaretti. Havza - Bahr-› Sefid’le
muhat ekalimde (Akdeniz civar›nda) oturanlar Kurun-›
Ulâda (Eski Ça¤da) hüsnü te’lih ediyorlar (ilahlaflt›r›yorlar) ve ona bir flekl-i mahsus veriyorlard›. Eski Yunanistan’da -yani ümmü’l-medeniyet olan Yunanistan’da- güzel ve kavî (kuvvetli) bir vücut her fleydi. Zafer, fleref,
iklil (taç), hürmet hep ona aitti. Binaenaleyh efrad-›
kavm, üryan ve pür-gurur vücutlar›n› teflhir ediyorlar,
binnetice, alatarîkü’l-k›yas (k›yas yoluyla), yana¤›n, gözün, duda¤›n, vechin, endam›n en güzeli intihap olunuyor, timsâl olarak kabul ediliyordu. Daha sonra akvam hür, enâmî (halkç›), flahs›n neflv ü nemas›na (geliflip büyümesine) fevkalâde talepkâr muzaffer ve pür-hayat oldu¤u cihetle taassuptan müteneffir, ziyaya, nura
meyyal, sadegîye düflkün, vuzuh ve intizama fevkalâde
riyâyetkâr idi. Bunun içindir ki onun nazar›nda hüsün
denilen fley bu fleraiti cami olandan ibaretti. Eski Yunanistan, hüsün olmak üzere ak›l ve mant›¤›n emretti¤i intizam ve mükemmeliyet dahilinde sâdegîyi tan›r.
Bu sebepledir ki fiark’›n yani Hind’in, Çin’in, ‹ran’›n telakki-i hüsün ve sanat›yla (güzellik ve sanat görüflüyle)
Havza’n›n telakki-i hüsün ve sanat› aras›nda pek derin
bir fark mevcuttur. Havza do¤rudan do¤ruya ham mermerin, ham lisan›n, ham esvat›n heyecân-› bediîyi (estetik heyecan›) nakletmesini âmirdir. O mermerin üzerinde ne renge ne de ziyan›n sihr ü füsununa, ne de eflkâlin herc ü merc-i muazzam›na (flekillerin muazzam
karma kar›fl›kl›¤›na) raz› de¤ildi. Fazla süs, fazla sun’iyet,
onu yorar. Halbuki fiark sanat› hiç böyle de¤ildir. O
dâima heyecan-› bedii ile vas›tay› lisan›, elvan› (renkleri), eflkâli, evzâ (tav›r) ve harekât›, esvât› (sesleri), hutûtu (çizgileri) ayr› ayr› telakki eylemifl, heyecan› tamam›yla ifade edebilmeleri için onlar› mübala¤aya, anâs›r› ecnebiye ile imtizaca davet etmifltir. Meselâ Sultan Süleyman-› Kanunî türbesiyle Sultan Mahmud-› Sânî türbesini ziyaret edenler bu hakikate tamam›yla muttali
olurlar. Mimar Sinan Türbesi derunu tamam›yle fiarkîdir. Orada ifade-i sâdekâr hutûttan mâada çinilerin de,
ziyalar›n da, hatta biraz mübala¤akâr bir surette heyecan› bedfîi mimari izhar ve irâe ettiklerini görürüz. Halbuki Sultan Mahmud tamam›yle aksinedir. Orada yaln›z
bir renk beyaza yak›n sincabî bir renk, gerek hutûtta,
gerek müzeyyenat-› ezhariyede ifadekâr , hamil-i hüsni bediîdir (estetik heyecan yüklüdür.) Burada vas›ta ile
esas tamam›yla birleflmifl demektir.
‹skenderiye mektebine gelince o, bu harekât-› fikriye
ve hissiyenin daha ziyade rakîki, daha ziyade mütemeyyizidir (seçkinidir). ‹skenderiye mektebi felsefiyesince his ve mant›k yan›lt›c› bir âlettir. Vücut (varl›k)
sun’î birfleydir. Binaenaleyh ruh ve hassasiyet do¤rudur. Bunlarda in’ikas etmeyen (yank›lanmayan) veya
tanîndâr olmayan (t›nlamayan) her fley bî-manad›r. Hatta o kadar ki ruhu tenzih (ruhu güzellefltirme) ile asla
takarrüp veya iltihak etmek (yaklaflmak veya birleflmek) mümkündür, nazariyesine kadar ilerlemifl tasavvufun esasat›n› teflkil etmifltir. fiu itibar ile o mesle¤e
göre vas›ta flekl-i sun’îdir. Binaenaleyh flekil esasla imtizaç etmelidir ki bir k›ymete malik olabilsin. Vâlâ (yücelik) mahrum-› k›ymet ve bî-manad›r. Vak›a Araplar
ve Acemler eski Yunan asar›n›n tercümesinden ibaret
olup da medeniyet-i ‹slâmiyenin inkiflaf ve tezahüründen sonra fiark felsefesiyle kar›flan felsefeye bu mesle¤in yaln›z ruhiyata, itikadâta ait k›sm›n› alm›fllar, felsefe-i flarkiye ve ‹slamiye ile meczederek tasavvufu bir
nehr-i fikret (fikir ›rma¤›) gibi muazzam ve pür-envar
(›fl›k dolu) te’sis eylemifllerse de Mevlana Celalettin-i
Rumî Hazretleri ona hem flekil, hem de ruhî k›ymetini
vermifltir.
Mevlana-y› müflarünileyh Belh’te, Horasan’›n bu küçük
lahikas›nda (beldesinde) tevellüt etmesine (do¤mas›na)
binaen, Harezmî tabiyetinde halis bir Türk oldu¤u gibi
Rum (Anadolu) Selçukîlerine bilâhare tâbi olmas›, Konya’da kesb-i s›yt ü flöhret etmesi ve halk›n ruhuna nüfuz eylemesi itibariyle de Türk zihniyet ve ruhiyetinin
as›rlardan beri yaflayan zinde bir vesikas›d›r. Yunus Emre dahi t›pk› Mevlana-y› müflarünileyh gibi Nev-eflâtunî
ve Türk olup o zihniyetin bize nâk›l-i müebbedidir (ebedî nakledicileridir). Mevlana hiçbir zaman tahassüsat›n›
(duygular›n›) ifade ederken sadegîden (sadelikten) ayr›lmam›fl, vas›ta ile, lisanla heyecan-› bediîyi (güzellik
heyecan›n›) meczeylemifltir:
Sermest-i câm-› ›flkem bî-bâde vü piyâle
Güftem zimen çi hâhî, güftâ ki sûz ü nâle
Men în ü ân ne-dânem ser-mest-i câm-› ›flkem
Mutr›b bizen nevâyî, sâkî bidih piyâle
(Mevlana)
Vahdet meyin cür’as›n ma’fluk elinden içmiflem
Ben dost kokusun alm›flam misk-i H›tâ’y› neylerem
(Yunus Emre)
39
fiu sözlerde heyecan ile lisan›n ne kadar memzuç oldu¤unu görmemek, hissetmemek için insan›n edebiyattan
bînasip olmas› iktiza eder. Zaten o devirlerde, hatta biraz sonralarda yaz›lan âsar tetkik edilecek olursa de¤il
efkâr ve tahassüsât, hatta flekl-i edebî, esas-i edebî itibariyle bütün nevak›sa ra¤men Nev-eflâtunî olduklar›
görülür. Meselâ Âfl›k Pafla’n›n:
Gel ey dîvanesi büryan ü nânek
Delüsi lahm ü flahm ü flîr dânek
veya Süleyman Çelebi’nin:
Gerçi bunlar dahi mürseldürür
Lîk Ahmed-i efdâl ü ekmeldürür.
Veya, sözlerinin ma’nâ-y› zahirîsine atf-› nazar k›l›narak
Halep’te “postun ç›kart›lan” zavall› Nesîmî’nin:
S›rr-› ezel old› âflikârâ
Arif nice eylesün müdarâ
Her zerrede günefl oldu zahir
Topra¤a sücût k›ld› tâhir
Ac› su flarâb-› kevser oldu
Her zehr nebat ü flekker oldu
Külli yer ü gök hak oldu mutlak
Söyler def ü çeng ü ney, “enelhak”
Veya âfl›k-› mutasavv›f Emrah’›n bunlara nispetle yeni
olmakla beraber:
Hoca bana tan eyleme kim mescide gelmem
Râh-› Hak bilmem
Ben mu’tekifim gûfle-i meyhâne banad›r
Mescit de sanad›r
sözlerinde oldu¤u gibi.
Türk, Asyâî bir kavim olmakla beraber Acem’in ve
Arab’›n ruhundan baflka bir ruh ile silsile-i a’sar (as›rlar)
aras›nda yaflam›flt›r. O her fleyden evvel t›pk› cenkte oldu¤u gibi kayd-fliken (kural çi¤ner) serâzât, t›pk› yaylalar›nda oldu¤u gibi sadeli¤e meyyaldir. Bahusus bugünkü Osmanl› Türklü¤ünü teflkil eden maye-i esasîyi,
hulefâ-y› Abbasiye’den Kaim Biemrillah’›n zimâm-› hükûmeti (hükümetin yular›n›), fiark ve Arap imparatorlu¤unu Al-Büveyh’ten al›p Selçuk ahfad›ndan Ertu¤rul
Bey’e beflinci asr-› hicrî esnas›nda tevdi etti¤i dakikadan Osmanl›l›¤›n bidayet-i teessüsü (kuruluflunun
bafllang›c›) olan yedinci asr›n son senesine kadar cereyan eden vekâyi ve hâdisat izhar etmifltir. Bu iki as›r,
Selçuklu ailesinin dahilen kendilerini yemeleriyle, Hasan Sabbah f›rka-i Haflîflesinin (Haflhaflîli¤in) îrâs-› dehflet (korkuya sebep olma) ve hasar etmesiyle haricî düflmanlarla u¤raflmakla, Mo¤ol istilas›yla hakikaten fecayi
devri, hakikaten mudhike devridir. Zaten hande ile girye ekseriye birleflir. ‹ki as›rl›k bir teflevvüfl (kar›fl›kl›k)
iki as›rl›k ceng ü cidal, iki as›rl›k tefessüh ve tereddi
40
(bozulma ve soysuzlaflma) ruhlar› ne gelmifl ne de gelece¤i düflünen, baflkas›n›n mevcudiyetine mevcudiyetinin intikalini âmir bulanan, k›llet-i menâm› (âz uyumay›) k›llet-i taam› (az yemeyi) âzâdegî-i h›rs› (ihtirasa
kap›lmamay›) esas telakki eden tasavvufa sevk etti¤i gibi binneticede sadeli¤e, sadelikte hüsnün taharrisine
isal etmifl (güzelli¤i sadelikte aramaya ulaflt›rm›fl), eski
‹ran’›n hatta Arab’›n tarz-› telakki-i hüsnünden Türkleri
ay›rm›flt›r. O hâlde Türklü¤ün ruhu için en do¤ru hakikat sadelikte, kanaatte, baflka bir mevcudiyete intikalde, meselâ fena fi’fl-fleyh olmakta (fleyhin varl›¤›nda
yok olmakta) idi. fieyh Mehmet el-M›srî Niyazi: “llm-i
bât›n›n husulüne âlet ve evvelâ hulus-› kalp, daima mürflid-i kâmilin nefesi, zikrullah, k›llet-i taam, k›llet-i kelâm ve uzlet an-el-enamd›r (varl›k âleminden uzaklaflmad›r)” diyor ki bu iddialar›m›z›n lisan-› tasavvufta söylenmifl en do¤ru vesikas›d›r. Unutmamal›d›r ki Osmanl› hükümeti tekyeler, yani tasavvuf üzerine müessistir.
‹lk padiflah›n kay›npederi fieyh Edebali, ikinci padiflah›n icrâât› duagûsu Hac› Bektafl Veli idi.
fiu izahattan sonra esasa avdetle diyebiliriz ki bugünkü
gençlik Edebiyat-› Cedide ve Fecr-i Âtî müntesiplerinin
bulamad›klar› bir nazariye, bir kaide etraf›nda toplanmak ve yeni bir ç›¤›r açmak istiyor, o da evvelce arz eti¤im “Nâyî”liktir. Nâyîlik demek, teflekkül-i Osmaniyana
ric’at demektir. Nâyîlik demek vas›ta ile esas, yani lisan
ile hassasiyeti mezcetmek, tahassüsat-› mihanikiyet-i lisan ile (duygular› do¤al bir dille) ifade edilmek ve vezin ve âhenkten baflka bir süs kabul etmemek, sadegîyi timsal addeylemektir.
fiurada itiraf› lâz›me-i vicdaniyeden olan bir hakikat
vard›r. O da bu nazariyenin mayesini, esas›n› Avrupa’da
senelerce tedkîkat-› edebiyede bulunduktan sonra ‹stanbul’a avdet eden flair Yahya Kemâl’in (Nefis
manzumelerini ancak birkaç dosta gösterecek kadar
k›skançt›r.) getirmesidir. Mumaileyh bana bir gün
“......................................... . bir kanl› sevinç
Kahkahât›yle bu havâlinin en genç, en dinç
fiehsüvârân› k›l›ç koymamak azmiyle k›na
Dolu dizgin kofluyorlard› ak›ndan ak›na”
sözlerini okudu¤u zaman ahenk ve hassasiyetin yekvücut gibi bu kadar birleflmesine hayret etmifl ve hemen
meslek-i edebîsini sormufltum. O zaman bana hassasiyetin lisanla imtizaç etmesi lüzumundan bunun Türk ruhiyet ve zihniyetine daha muvaf›k gelece¤inden uzun uzad›ya bahsetmifl, ben de âciz tedk›kat›ma binaen tasvip
eylemifl, üstad-› muhterem R›za Tevfik Beyle uzun uzad›ya bu hususta teâtî-i efkâr etmifltim. Filhakika bizim
varsa¤›lar, koflmalar, destanlar, divanlar vesair eflkâl-i
nazmiye-i Türkiye -eflkâl-i kadime-i Farisiye (tetabu-› izafet affedilsin) de¤il- hep bu suretle yaz›lm›flt›r. Binaenaleyh Yahya Kemâl, meselenin ruhuna nüfuz etmifl bulunuyordu. Yavafl yavafl bu fikrin etraf›na gençler topland›.
Dünyada hiçbir fley yoktur ki mazide onun bir muadili
bulunmas›n. La Bruyeree “Günefl etraf›nda yeni bir fley
yoktur” dedi¤i zaman en do¤ru ve en basit hakikati söylemifltir. Filhakika alt›yüz senelik tarih-i edebiyat› Osmaniye içinde devr-i tasavvufî bitip de devr-i saray bafllad›¤› andan itibaren meslek-i Nâyî’ye muvaf›k pek çok
güzide sözlere tesadüf etmek mümkündür. Meselâ Nedim’in:
Ben mi sâkî olay›m bezme dururken sevdi¤im
Böyle sîmîn saklar, billur, bazularla sen
Fuzulî’nin:
Perîflân hâlin oldum sormad›n hâl- i perîflân›m
Gam›ndan derde düfltüm k›lmad›n tedbîr-i dermân›m
Ne dersin rûzigâr›m, böyle mi geçsin güzel hân›m
Gözüm, cân›m, efendim, sevdi¤im devletlü sultân›m
Veya Hâmid’ in
Var›n›z ovalarda, da¤da, k›rda
Düfl bir çukura, geber, kak›rda
sözleri gibi.
Lakin mesele gayr-i idrakî (alg›lanamaz), gayr-i vicdanî
(de¤erlendirilemez) bir surette mevcut ve meknuz (gömülü) bulunan› idrakî, vicdanî bir flekle vaz’etmek (koymak) ve ondan sonra ona göre hareket edebilmektedir.
‹flte bugünkü gençlik bunu ifa etmekle cidden mübahî
olabilir.
Yeni Nesil, bize baflka bir lisan, baflka bir histe geldi.
Yeni Nesil baflka bir nazariyeyi hamil bulunuyor. Takriben bir sene evvel bu cereyan›n bafl›nda ben iptida Halit Fahri’yi buldum. Halit Fahri sakin ve sakit Nâyî lisan›n› teflkil ve tesis ile u¤rafl›yordu.
Lakin ihtiyaç ve cereyan baz› cereyanât› hissiye ve fikriye hafi (gizli) olmakla beraber pek seriyü’l-intikaldir (çabuk yay›land›r). Di¤er gençleri de ayn› gayeye tevcih
ediyordu. Halit Fahri flark masallar›n› Nâyî bir flekil ve
ifade ile tespite çal›fl›rken, ötede Selahattin Enis Hakîkiyyun (Realizm) mesle¤ini, Hakk› Tahsin esatîr-i flark›yeyi, Enis Behiç ve H›fz› Tevfik ve Orhan Seyfettin asr-›
ahir hislerini ve Yakup Salih fantaziyeleri, Safi Necip
Maupassant tarz-› tahkiyesini ayn› lisana nakle u¤rafl›yorlard›. Menfaat düflünmeksizin, yani s›rf sanatkâr olarak çal›flan bu gençler içinde Mevlanâ Celalettin-i Rumî
Hazretleri’nin intisal tarikiyle (soyundan gelme yoluyla)
tahassüsat ve efkâr›n› hamil ‹bni Mevlanâ Hasan Saîd’i
de buldular. O da baflka bir noktadan tetkik ve tetebbu
cihetiyle ayn› mesle¤i neflirle ifltigal ediyordu.
41
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
‹flte bu zümre-i flebap (genç zümre) birleflerek bugün
t›pk› “Parnasl›lar” gibi bir mekteb-i edep vücude getirdiler. Hattâ muvaffak da oldular. Mesela Halit Fahri’nin
flu sözlerinde bir manâ-y› haricî bulunmad›¤› hâlde bize ta uzaklarda çöller ve yaylalar aras›nda gizli ve metrûk eski bir flehri ne güzel ihsas ediyor.
Eski flehrâzâd, ufuklar sed-i Çin
‹flte y›ld›zs›z, karanl›k bir gece
Bofl kemerlerden ç›kan kervan niçin
fiehri terk eyler habersiz gizlice
Burada bütün vazifeyi lisan›n heyecan-› bedîî ile imtizaç ederek, bir aheng-i mahsus almas› ifa’ ediyor. fiair
bu eserinde Nâyî bir tarzda, cidden muvaffak olmufltur.
Ve yine Orhan Seyfettin’in flu beytinde kelimelerden ziyade lisana verilen aheng-i ruhî ve derunî, mahviyet-i
âfl›kaneyi izhar ve irae ediyor:
Bir muazzam denizsin ufkumda
Ben onun bir zavall› katresiyim.
Ve yine Hakk› Tahsin’in esâtîrî bir hikâyesinden imtizaç
etti¤imiz: “O zaman insanlar henüz hüsnü sevmiyorlard›
kaya kovuklar›nda ikamet eyleyen bu cins beflerin bütün
zevki güzel ceylanlar› bir hamlede kementleriyle bo¤mak
ve yuvalar›nda aflk ve bahar na¤meleri besteleyen hisli,
flâir kufllar› da o kadîm yavrular›ndan cüda b›rakt›...”
Ve Selahattin Enis’in, bir fahifle kad›n›n son mektuplar›na ait olan bir eserinden ç›kard›¤›m›z: “Söyleyiniz, bunda benim bir kabahatim var m› idi? Ben sizi istemiyordum, ben sizden i¤reniyordum. Buna mukabil siz bana
kofluyorsunuz, siz bana hücum ediyordunuz ve hepiniz
benim hiçbirinizi sevemeyece¤imi, sevsem bile benim
yaln›z tahrip için yarat›lm›fl bir kad›n oldu¤umu biliyordunuz. O halde, o halde...Niçin bana kofluyordunuz. Niçin hepiniz bir köpek zilletiyle bana itaat ediyordunuz.
Niçin, niçin,söyleyiniz; niçin güzel mi idim, söyleyiniz
güzel miydim? Güzeldim, güzel, çok güzeldim. Ve siz
bunun için bana kofluyordunuz de¤il mi?...”
fiu dakikadan itibaren yeni bir meslek-i edebî, tarih-i
edebiyata ayak bas›yor. Gençli¤in hummâ-y› sanatla,
menfaat beklemeyen humma-y› sanatla ç›rp›nmas›, bence âtî için en büyük ümittir. Sanat›n en büyük sunalar›n›, en büyük mekteplerini bu aflk-› menfaat-nâ-endîfl
(menfaat beklemeyen aflk) tevlit etmifltir (do¤urmufltur).
Nâyîli¤in bu suretle pek büyük terakkiye mazhar olmas›n› temenni eder ve takdis eyledi¤im Fecr-i Âtî ye mensup olmasayd›m, o neslin Osmanl› edebiyat›na ciddî
hizmetler ifa etti¤ine kani bulunmasayd›m yeni gençli¤e iltihak etmek hususunda bir saniye tereddüt etmezdim. (fiahabettin Süleyman, Safahat-› fiiir ve Fikir, Say›:1, 19 Mart 1914, s. 3-6.)
1. e
2. d
3. b
4. c
5. e
6. e
7. a
8. b
9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fecr-i Âtî’nin Ortaya Ç›k›fl›”
Cevab›n›z yanl›fl ise “Fecr-i Âtî’nin Ortaya Ç›k›fl›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Fecr-i Âtî’nin Ortaya Ç›k›fl›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Beyannamenin Yorumu”
bafll›kl› k›sm› gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Türk Edebiyat›nda ‹lk Edebî Beyanname” ve “Beyannamenin Yorumu”
bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Türk Edebiyat›nda ‹lk
Edebî Beyanname” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Türk Edebiyat›nda ‹lk
Edebî Beyanname” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
42
S›ra Sizde 1
Fecr-i Âtî’yi haz›rlayan edebî faaliyetlere kat›lanlardan
flu isimler daha sonra bu toplulukta yer alm›flt›r:
Ahmet Haflim, Emin Bülent (Serdaro¤lu), Hamdullah
Suphi (Tanr›över), ‹zzet Melih (Devrim), Müfit Ratip,
Refik Halit (Karay), Tahsin Nahit, Ali Canip (Yöntem),
Mehmet Behçet (Yazar), Köprülüzâde Mehmet Fuat, ‹brahim Alaattin (Gövsa), Tahsin Nahit, Mustafa Nam›k
(Çank›), Ahmet Haflim, Ali Süha (Delilbafl›) ve Cemil
Süleyman (Alyanako¤lu), fiahabettin Süleyman
Ahmet Haflim (1923). Sonbahar fiiirleri, Akflam, nu.1788,
30 Eylül 1339/1923, s.2.
AKYÜZ, K. (1979). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana
Çizgileri (1860-1923). Ankara: A. Ü. DTCF Yay›nlar›.
BANARLI, N. S. (1979). Resimli Türk Edebiyat Tarihi,
C. 2, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.
ENG‹NÜN, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› -Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). ‹stanbul:
Dergâh Yay›nevi.
EROZAN, C. S. (1910). 7 Mart. Servet-i Fünûn, S. 981,13
RE 1328/ 11 Mart 1326 (24 Mart 1910), s. 294.
KARACAN, A. N. (1912). Tehlike, Rübap, S. 36; 26 Eylül
1912, s.s. 409-412.
Mehmet Rauf, (1912a). Fecr-i Âtî’nin ‹flâs›, Servet-i Fünûn, nu. 1105, 8 A¤ustos 1912, s.s. 291-293.
Mehmet Rauf, (1912b). ‹flâs-› Edebiyat, Servet-i Fünûn,
nu. 1106, 15 A¤ustos 1912), s.s. 315-319.
OZANSOY, H. F. (1970). Edebiyatç›lar Çevremde,
Ankara: Sümerbank Kültür Yay›nlar›.
OZANSOY, H. F. (1967). Edebiyatç›lar Geçiyor, ‹stanbul: Türkiye Yay›nevi,
ÖZÖN, M. N. (1941). Son As›r Türk Edebiyat› Tarihi,
‹stanbul: Maarif Mat.
PARLATIR, ‹. (1999). Fecr-i Âtî Bir Edebiyat m›?. Türk
Dili, S.574, Ekim, s.s. 868-879.
Reflat Fevzi, (1930). Fecr-i Atî Nas›l Bir Teflekküldü? -IX,
Servet-i Fünûn/Uyan›fl, nu. 1783/98, 16 Teflrin-i evvel, s. 319.
Sami, 1912a. Tenekeciler, Yeflilyurt, S.2, 29 A¤ustos,
s.s.18-22.
Sami, 1912b. Basu bade’1-mevt, Yeflilyurt, S.4, 12 Eylül,
s.s.50-55.
Servet-i Fünûn (1909). (Tevcihat ve Havadis K›sm› ),
Servet-i Fünûn, nu. 930, 12 Mart 1325 [25 Mart 1909],
s.147.
Servet-i Fünûn (1910). Fecr-i Atî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi, Servet-i Fünûn, C. 38, nu. 977, 11 fiubat
1325 [24 fiubat 1910], s.227.
fiahabettin Süleyman. (1914) Safahat-t fiiir ve Fikir, S.1,
19 Mart, s.s. 3-6.
S›ra Sizde 2
Fecr-i Âtî “Beyanname”sinde, kendilerinden önce edebiyat›n önemini hakk›yla kavrayan ilk isim olarak Nam›k Kemal zikredilmifltir. Daha sonra Edebiyat-› Cedide
zümresinin edebiyata gereken önemi vermek hususunda topluma rehber olduklar› söylenmifltir.
S›ra Sizde 3
Beyannamedeki iddiaya göre Fecr-i Âtî; Avrupa’daki
sanat cemiyetlerinin bir benzeri olacakt›r. Özelde dil ve
edebiyat›n genelde sosyal bilimlerin birlikte çal›flmakla
ilerleyece¤i anlay›fl› çerçevesinde hareket ederek ilim
ve edebiyat çölü halindeki memleketi ilim ve edebiyat
için bir vaha haline getirmek emelindedir.
S›ra Sizde 4
“Fecr-i Âtî Kütüphanesi” adl› yay›n dizisinden flu befl kitap yay›mlanm›flt›r:
Timsal-i Aflk (Cemil Süleyman),
Hayat-i Fikriye (Köprülüzâde Mehmet Fuad),
‹nhizam (Cemil Süleyman),
Ruh-› Bî-kayt (Tahsin Nahid),
F›rt›na (fiahabettin Süleyman).
S›ra Sizde 5
Nâyîlerin edebiyat›m›za en önemli hizmetleri öncelikle
kamuoyunda sanat meselelerinin tart›fl›lmas›na vesile
olmakt›r. Bunun yan›nda fliirde iç musikiye önem vermeleri sanat hassasiyetinin geliflmesine hizmet etmifltir.
Millîlik üzerine vurgu yapmalar› Millî Edebiyat cereyan›n›n genç nesillerce benimsenmesinde etkili olmufltur.
fiahabettin Süleyman. (1912a). Bir Bilanço, Rübap, S.15,
9 May›s, s.s. 150-152.
fiahabettin Süleyman. (1912b). Batakl›kta, Rübap, S.21;
20 Haziran, s.s. 222-223.
fiahabettin Süleyman. (1913). Yeni Bir Halet-i Ruhiye,
Büyük Duygu, S.14, 6 A¤ustos.
fiEN, C. (2006). Fecr-i Âtî Edebiyat› -Tespit-TahlilTenkit, Ankara: Gazi Kit.
Tanr›över, H. S. (1912). Fecr-i Âtî’nin ‹flas›, Servet-i Fünûn, S. 1107, 22 A¤ustos, s. 340-345.
UÇMAN, A. (1997). Türkçenin Sadeleflmesi ve Hece
Vezni Üzerine Bir Tart›flma, ‹stanbul: Kitabevi.
YÜCEL, H. A. (1957). Edebiyat Tarihimizden, Ankara:
T. ‹fl Bankas› Yay.
43
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
Fecr-i Âtî’de fliir alan›ndaki faaliyetleri tan›yabilecek,
Fecr-i Âtî fliirinin tematik ve estetik özelliklerini belirleyebilecek,
Bu dönemin önemli temsilcilerini ay›rt edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sembolizm,
• Saf fliir,
• Serbest müstezat,
• Serbest naz›m,
• Sone
‹çindekiler
II. Meflrutiyet Dönemi Fecr-i Âtî’de Edebî
Faaliyet-fiiir
Türk Edebiyat›
• DEVRALINAN M‹RAS VE ONU
GEL‹fiT‹RME
• FECR-‹ ÂT‹ fi‹‹R‹N‹N ÖZELL‹KLER‹
• FECR-‹ ÂT‹ fi‹‹R‹N‹N BELL‹ BAfiLI
TEMS‹LC‹LER‹
Fecr-i Âtî’de
Edebî Faaliyet-fiiir
DEVRALINAN M‹RAS VE ONU GEL‹fiT‹RME
Edebiyat-› Cedide, Türk fliirini, kendinden önceki dönemlerin fliirlerinden çok
farkl› bir istikamete sürüklemifltir. Bunda hiç flüphesiz, örnek ald›klar› Frans›z
ediplerinin büyük pay› vard›r. Bilhassa Cenap fiahabettin’i, Frans›z Sembolizm’ini
en iyi anlam›fl flairlerimizin bafl›nda saymak, bizde sembolizmin müjdecisi kabul
etmek mümkündür. ‹flte bu taraf›yla Cenap, kendinden sonrakilerin “yeni” bularak
örnek ald›klar› bir flairdir. Edebiyat-› Cedide’nin di¤er büyük flairi Tevfik Fikret ise
vezne ve kelimelere tasarruf yan›nda, sa¤lam m›sra yap›s›n› yakalamadaki kudreti
itibar›yla tesir gücü yüksek bir edip idi.
Fecr-i Âtî mensuplar›, aralar›na Edebiyat-› Cedide’den kat›lan iki flair (Celâl Sahir ve Faik Âli) istisna say›l›rsa, toplulu¤u kurduklar›nda 19-24 yafllar› aras›ndad›rlar. Edebî formasyonlar›n› henüz tamamlamam›fl bir ça¤da bulunmalar› kadar, önlerinde büyük kuvvetli iki örne¤in varl›¤› da onlar› mevcudu devam ettirmeye adeta mecbur b›rakm›flt›r. Bu münasebetle onlar, bafllang›çta, Edebiyat-› Cedide’nin tabii varisi idiler. Fakat Fecr-i Âtî mensuplar›, Edebiyat-› Cedide’den sadece Cenab’›n
haberdar oldu¤u Sembolizm’i takip etmekle yepyeni bir yola girmifllerdir. Aradaki
as›l ortak nokta, sanat›n baflka fleylere alet edilmemesidir. Edebiyat-› Cedide, “sanat için sanat” yapmay› gaye edinmiflti. Fecr-i Âtî flairleri ise, sanat›n kendi kurallar›na s›k› s›k›ya ba¤l› olmas›n› isterken onun duygu terbiyesi yoluyla toplum hayat›ndaki yerini de vurgulam›fllard›r. Bunlar›n hepsinin ilk uygulama alan› fliirdir.
fiiir, bir baflka fleye payanda olmayacaksa, ferdî meseleleri iflleyecektir. Edebiyat-›
Cedide ile Fecr-i Âtî bu hususta ayn› kanaati paylaflmaktad›rlar.
Fecr-i Âtî flairleri, ileriki k›s›mlarda anlat›laca¤› üzere dilin varl›k dünyas›yla ilgisini koparacak ölçüde bir kapal› söyleyifle yöneldiler. Türk fliirindeki bu geliflme,
toplumsal mesajlar vermek isteyen “Millî Edebiyat” ve onun farkl› bir renkteki devam› olan “Memleket Edebiyat›” hareketlerine ve Garip Hareketinin do¤al olana
yönelme ilkesine pek uygun düflmeyecektir. Böylece bu derece kapal› söyleyifle,
ancak ‹kinci Yeni Hareketi ile tekrar bir dönüfl görülecektir.
FECR-‹ ÂT‹ fi‹‹R‹N‹N ÖZELL‹KLER‹
Her türlü edebî yöneliflin gerek flekil, muhteva, gerekse dil ve üslup ile ilgili birtak›m tercihleri vard›r. Fakat bu tercihler hiçbir edebî oluflumda mutlak özellik olarak görülemez. Bir metin baz› taraflar›yla bir oluflumu tam anlam›yla temsil ederken di¤er baz› taraflar›yla ilgili grubu temsilde zay›f kalabilir. Söz gelifli Fecr-i
Fecr-i Âtîciler, fliir anlay›fl›
bak›m›ndan Edebiyat-›
Cedide’den Cenap
fiahabettin’in tan›d›¤›
Sembolizm’i tercih
etmifllerdir.
Sembolizm: Realizm’in
(Gerçekçilik) fliirdeki
görünümü olan Parnasizm’e
tepki olarak do¤an anlay›fl.
Onlara göre fliir tabiat
gerçe¤ini de¤il ruhumuzun
dalgalanmalar›n›
yans›tmal›d›r. fiiir
kelimelerle oluflturulmufl bir
musiki parças›d›r.
46
Âtî’nin siyasi temalar› tercih etti¤i asla söylenemez. Fakat fliirlerindeki genel tema
görünümüyle Fecr-i Âtî’yi temsil edebilen bir flairin siyasi bir fliir yazd›¤› görülebilir. Tahsin Nahit ve “Menfadan Avdet” (Tahsin Nahit, 1909, 1037) fliiri bu durum
için örnek gösterilebilir. Afla¤›daki özellikler, Fecr-i Âtî için genel e¤ilimi belirleyecek türdendir.
fiekil Özellikleri
a. Fecr-i Âtî fliirinde daha önceki dönemlerden gelen bütün naz›m biçimleri kullan›lm›flt›r. Fakat özellikle serbest müstezat ve soneyi daha çok tercih etmifllerdir. Fikret, müstezad› klasik edebiyat›m›zdaki biçiminden uzaklaflt›rm›fl, Cenap
ise Frans›z fliirinin tan›t›c› naz›m flekli olan soneyi çokça kullanm›flt›r. Fecr-i Âtî
mensuplar› ise müstezad› “serbest müstezat” haline getirerek ad›na “nazm-› serbest” (serbest naz›m) demifllerdirr. Onlar›n dilinde bu terim, günümüzdeki gibi vezin ve kafiye kay›tlar›n› tamamen atm›fl nazm› de¤il, her bir m›sra› aruzun
ayr› bir kal›b› veya tef’ilesiyle yaz›labilen fliiri ifade ediyordu. Onlar›n serbest
müstezada çok de¤er vermeleri -yukar›da k›smen belirtildi¤i gibi- türü birbirinden bütünüyle farkl›, hatta birbirinin z›dd› olan her an›, her olay› ve her türlü
ifadeyi dile getirmek için yatk›n görmelerindendir. Frans›z sembolistleri de serbest flekli ayn› gaye ile tercih etmifllerdir. Fecr-i Âti flairlerinin soneyi severek
kullanmalar› da yine Frans›z flairlerine duyduklar› hayranl›k dolay›s›ylad›r.
b. Fecr-i Âtî flairi bir duygulanma an›n› tasvir eder. Böyle bir an uzun sürmeyece¤i için, onlar›n fliiri hacim itibar›yla genellikle k›sad›r. Her bir m›sra› ayr›
uzunlukta olan serbest müstezad› s›kça kullanmalar› da hem nitelik hem devaml›l›k bak›m›ndan birbirinden tamamen farkl› bir y›¤›n duyguyu ayn› fliirde hissettirebilmek içindir.
Muhteva Özellikleri
a. Fecr-i Âtî flairi marazi, melankolik ve platonik, maddeden uzak bir beflerî aflk› terennüm eder. Fecr-i Âtî flairinin en çok iflledi¤i iki temadan biri aflk, di¤eri tabiatt›r. Onun dilindeki aflk, do¤rudan do¤ruya beflerî bir aflkt›r. Yani edebiyat›m›z›n önceki dönemlerinde varl›¤› ifade edilen Tanr› aflk›, vatan aflk›,
millet aflk› gibi toplumsal bir anlam› bulundu¤u söylenemez. Bu aflk tamamen
beflerîdir ve sadece ferdî plandad›r. II. Meflrutiyet gibi cemiyetimizi topyekûn
de¤iflikli¤e sürükleyen bir sosyal hadise efli¤indeki bir nesil için “aflk”›n daima
ferdî planda olmas› ve fildifli kulesine çekilmifl bir edip tavr›, ilk bak›flta tuhaf
görünebilir. Gerçi onlar içinde de “Asker” fliiri yazan (M. Behçet), Girit Müslümanlar›na fliir ithaf eden (E. Bülent) flairler vard›. Fakat bu nadirattan say›lacak manzumeler, genel görünüfle renk vermekten pek uzak kal›yordu.. ‹lham
perileri hep kamer gibi soluk çehreli, hasta, saf, leylî kad›nlard›r.
b. Fecr-i Âtî fliirindeki varl›klar›n hemen hepsi bir aflk unsurudur. Çünkü onun
nazar›nda her fley, asli varl›¤›ndan s›yr›larak, insan hüviyetine bürünür. Onlar
tabiat varl›klar›na kendi ruh hallerini izafe etmede çok usta ve ›srarl›d›rlar.
Yüzün sarard› kamer, saçlar›nda pür-esrâr,
Ac›kl›, nâ- mütenâhî yabanc› hisler var...
Nas›l da lerze-i rûhunda bir elem titrer
Sen ey ipekli çocuk, ey zavall› hasta kamer...
(M. Behçet, “Kamer”)
diyen flair asl›nda kendi ruhunu “kamer”e izafe etmifltir.
3. Ünite - Fecr-i Âtî’de Edebî Faaliyet-fiiir
c. Bu toplulu¤un fliirinde mevsim ve vakit önemli bir yer tutar. Mevsim, özellikle k›fl veya sonbahard›r. K›fl, kardan dolay› tabiat›n de¤ifltirilmesi anlam›na gelir. Sonbahar, hüznün ve onunla beslenen romantizmin ilham kayna¤›d›r. Bazen do¤rudan do¤ruya bu vaktin ad› zikredilerek onun insan ruhunda yapaca¤› ça¤r›fl›mlar ve ilhamlar verilmeye çal›fl›l›r. Ahmet Haflim’in fliirlerinin ço¤u, bafll›klar›yla bile ayn› ilham› verirler: Akflam, Gece, Gece Yar›s›, Seher,
Mehtapta Leylekler, Karanl›kta Beyaz Kufllar, Zulmet, Batan Ay›n Kenar›na
Sat›rlar gibi... Haflim’in baz› fliirlerinde bu vakit isimleri, farkl› yorumlamalara
müsait yar› ayd›nl›k-yar› karanl›k atmosferin bir unsuru olarak vard›r:
(...)
Alt›n kulelerden yine kufllar
Tekrar›n› ömrün eder ilân
Kufllar m›d›r onlar ki her akflam
Âlemlerimizden sefer eyler
Akflam, yine akflam, yine akflam,
Bir s›rma kemerdir suya baksam;
Akflam, yine akflam, yine akflam,
Göllerde bu dem bir kam›fl olsam!
(Ahmet Haflim, “Bir Günün Sonunda Arzu”)
Daha ziyade yar› ayd›nl›k yar› karanl›k vakitleri tercih eden Fec-i Âtî flairi, akflam ile flafak aras›ndaki bir atmosferi hasta kamerle, elmas nücumla (y›ld›zlarla)
süsler; böylece ayd›nl›kta olmayan manzaran›n kalan k›sm›n› okuyucunun yorumuna b›rakarak, ondan alaca¤› yard›mla edebî metnin zenginlik kazanaca¤›na inan›r. Ahmet Haflim’in flahsi damgas›n› tafl›yan ilk fliirleri “fii’r-i Kamer” serisi böyledir. Tahsin Nahid’in
“Zehebî bir sükût içinde deniz
Sessiz
Uyuyor...
Peçe alt›nda titreyen enzâr
Gibi bir fli’r içinde hülyâdâr
Parlar;
Ezhâr-› semâ hepsi o elmasl› nazarlar...
Neftî rü’yâlar›yla meflcerler
Nûrlu hülyâlar›yla çehre-i mâh...”
m›sralar›nda belli bir vakit ad› geçmemektedir. Fakat denizin alt›n renkli olmas›
(zehebî), ay ›fl›¤›ndan (çehre-i mah) dolay›d›r. Etraftaki sessizlik ve uyuma geceyi
ça¤r›flt›r›rken bu tabloyu bütünleyen ve k›smen ayd›nl›k hâle getiren, elmasl› bak›fllara benzeyen gökyüzü çiçekleridir (ezhar-› sema).
ç. Tabiat›n en küçük teferruat›na var›ncaya kadar fliire girmesi Recaizâde ile
bafllam›fl, Edebiyat-› Cedide ile yayg›nlaflm›flt›. Fecr-i Âtî flairi tabiat› alt›n
renkli denizinden gümüfl renkli böceklerine var›ncaya kadar her fleyiyle fliire sokar. Bu tablo, ressam hassasiyetiyle, renk israf›yla meydana getirilir.
d. Sanat› “flahsî ve muhterem” kabul eden Fecr-i Âtî flairi, daima ferdî konular›
ifller. Bu konular aras›nda, yar› ayd›nl›k yar› karanl›k bir atmosferde idrak
edilen tabiatten baflka aflk da vard›r.
47
48
e. Fecr-i Âtî flâiri hayallerinde daima hassasiyetin en üst seviyesindedir. Bu
hayaller hep zarif ve nezîh olmal›d›r. Ruh kabal›¤› onlar›n semtine bile
u¤rayamaz.
Dil ve Üslûp
Fecr-i Âtî flairlerinin kelime
seçimindeki gayretleri,
ahenkli, müzikal de¤eri
yüksek bir fliir dili
yakalamak içindir.
Fecr-i Âtî flairleri, daima
renkli hayat sahnelerini,
tabiat manzaralar›n›
canland›rmaya gayret
ederler.
a. Fecr-i Âtî’nin en göze çarpan özelliklerinden birisi kelime kadrosunda seçici olmalar›d›r. Edebiyat›n as›l malzemesi olan dil bahsinde onlar da Edebiyat-› Cedideciler gibi davranarak, kelimelerin milliyetine de¤il ses k›ymetine
ve anlat›lmak istenen kavram› ifadedeki kudretine önem verdiler. Böyle bir
tercih onlar› da Edebiyat-› Cedideciler gibi ahenk u¤runa Arapça ve Farsça
sözlüklerin k›y›s›nda köflesinde kalm›fl bir y›¤›n kelime kadrosunu Türkçeye sokma gayretine götürdü.
b. Fecr-i Âticilerin severek kulland›klar› özel kelime kadrosu, ahenktar olman›n yan› s›ra nezaket, nezahet ve zarafet ifade eden son derece yumuflak,
zarif kelimelerdir. Söz konusu kelimelerden çok kullan›lanlar› sayal›m: Mesa (akflam), fleb (gece), melâl (hüzün), matem, miyah (sular), “lahn” (na¤me), mîna (flarap fliflesi, cam, billur, gümüfl üzerine nakfledilen lacivert veya
yeflil renkli s›rça), cevf (boflluk), nücûm (y›ld›zlar), erganun, erguvanî, neftî
(neft renkli), zehebî (altun renginde), zulmet, mehtâp, rüya, rûh, ervâh, riyâh (rüzgâr), elmas, çiçek, ye’s, nûr, akflam, ilâhe, mülhime (ilham perisi)
gibi kelimeler onlar›n çok severek kulland›klar› söz servetindendir. Özellikle “kamer”, muhayyilelerini daima harekete getiren “alçak gönüllü fakat
hasta bir ilham perisidir” (Levend, 1938, 288). Bu kelimelerin ortak taraf› s›fat olmalar› veya s›fat gibi kullan›lmalar›d›r. Bundan dolay› Fecr-i Âtî flairleri, daima renkli hayat sahnelerini, tabiat manzaralar›n› dille canland›rmaya
gayret etmifllerdir.
Her birinin fliirinden rastgele seçilecek m›sralar bile bu özelli¤i gösterebilir.
“Melâl-i mesâ” terkibi Köprülüzâde Mehmet Fuat ve Celâl Sahir’in birer fliirine, “erganun” Mehmet Behçet’in kitab›na, “mina” Tahsin Nahid’in ve “mülhime” Emin
Bülend’in k›z›na isim olmufltur. Kamer ve zulmet (karanl›k) fliiri yazmam›fl Fecr-i
Âtî flairi yoktur. Ahmet Haflim’in “fii’r-i Kamer” serisi, hepsi için örnek metinlerdir.
Severek kulland›klar›n› söyledi¤imiz di¤er kelimeler ise zaten bu fliirlerin atmosferini tamamlayacak cinstendir.
Ahmet Haflim’in “Nehir Üzerinde” fliirinden:
Yorgundu o gözlerle bakan rûh-› melûlün
Gûyâ ki kamer!.. Sendin onun rûh-› necîbi,
Sendin eden hüznünü mehtâba müflâbih
Mehmet Behçet’in kitab›na ismini veren “Erganun” fliirinden:
Gel, dinle, mülhimem! Negamât-i leyâlimi;
Cevv-i müfekkiremde derin, gizli mâtemî
Bir ergânûn-› rûh-› flebâb...
Tahsin Nahit zaten “kamer flairi” diye tan›n›r. Onun “Ye’s-i Kamer”i flöyle bafllar:
Leb-i nâz›m gibi cebhemde riyâh-› eylül
Hiss-i aflk›nla yanan aln›m› flefkatle öper
Ah bilsen ne kadar hasta dün akflamki kamer!
Toplulu¤un di¤er baflar›l› bir flairi Emin Bülend’in ço¤u fliiri de ayn› kelime kadrosuyla doludur. Onun “K›fl Gecesi” fliirinden birkaç m›sra:
Kamer, o hasta kad›n, gâze-i leyâli-i örer,
Kamer, harabelerin bir nihan zâiridir
Ki daima gecikir, n›sf-› leyl olunca gelir.
...
Hitâb-› fli’r-i kamer arza katre katre iner,
O münzevî dolaflan lahni, gölgeler dinler...
Toplulu¤a mensup di¤er flairlerden al›nacak örnekler de muhakkak ki ayn› kelime zevkinin aynas› olacakt›r.
c. Fecr-i Âtî mensuplar›na göre meydana getirilen edebî metinde “muhakkak
surette bizim faaliyet-i dima¤iyemize (beyin faaliyetimize) bir hisse, bir hisse-i sa’y (çal›flma pay›) tefrik edilmelidir (ayr›lmal›d›r).” (fiahabettin Süleyman, 1911, 35-36) Buna göre fliirde her fley apaç›k söylenmemeli, yar› kapal› bir atmosfer bulunmal›d›r.
ç. fiiiri yar› kapal› olarak söylemek, dilin fizikî dünya ile ba¤›n› mümkün mertebede koparmas› anlam›na gelir.
Edebiyat-› Cedide flairlerinin de severek kulland›klar› baz› kelimeler ve kendi
bulduklar›, yeni imajlar› ifade için uydurduklar› bir tak›m terkipler vard›. Ancak
Edebiyat-› Cedideciler “en müphem ve en karanl›k fliirlerinde bile gerçekle olan
ba¤l›l›klar›n› muhafaza ederler. Fecr-i Âtî flairlerinde dil ile gerçek aras›ndaki ba¤
kopar. Onlar›n eserlerinde kelimeler, (...) ancak kendilerinin müphem tesiriyle var
olan bir his ve hayâl dünyas› yarat›rlar” (Kaplan, 1981, 154) Mesela “bahar-› muattar-› hülyâ” (hülya kokulu bahar) diyen flair önce maddi varl›¤› olmayan “hülya”
kavram›n›, bir varl›k gibi düflünmüfl sonra ona koku izafe ederek “bahar”›n s›fat›
yapm›flt›r. Burada flairin (Fuat Köprülü) tam olarak neyi kastetti¤ini fiziki dünyada
gösteremeyiz. Sadece onu ald›¤›m›z tesirle yorumlayabiliriz. Halbuki Edebiyat-›
Cedide flairinin (C. fiahabettin), neyi kastetti¤i belli de¤il diye çok tenkide u¤rayan
“sâat-i semen-fâm” (yasemin kokulu saatler) terkibini, günün herhangi bir vakti
olarak anlamak mümkündür.
Yukar›da temas edildi¤i üzere kelime seçimindeki tercihleriyle konuflma dilinden hayli uzaklaflm›fl bulunan fliir dili, Fecr-i Âtîcilerin elinde, di¤er edebî türlerin
lisan›ndan da epeyce ayr›lm›flt›r.
d. Fecr-i Âtî mensubu, fliiri öncelikle kelimelerle yap›lm›fl bir musiki parças›
olarak görür. Kelimelerin ses kudretine çok de¤er vermeleri bu musikiyi yakalayabilme çabas›n›n tabii bir sonucudur. Nitekim çok sayg› duyduklar›
Cenap fiahabettin kar ya¤›fl›nda bir “elhan-› flitâ” buluyor, Frans›z sembolisti Paul Verlaine de “Herfleyden evvel mus›kî”diyordu.
e. Renkli tablo ve ahenk tutkusu onlar› s›fat bollu¤uyla bezekli, hareketsiz, ancak birkaç m›srada bir fiili bulunan, fiil soylu kelimelerin fiilimsi (s›fat fiil veya zarf fiil) fleklinde kullan›ld›¤› bir cümle yap›s›na götürmüfltür. Ahmet Haflim’in “Geldin” fliiri bunun güzel örnekleri aras›ndad›r.
49
50
Birgün
Akflam›n ölgün
Duran o nâmütenâhî ziya denizlerine
Gark olan eflcar
Gark olan ovalar,
Oluyorken sükût-› hüzne makar
Geldin âlâm-› kalbi teskine...
Ey flebâb›n hayâl-i câvîdi
O melûl akflam›n havas› kadar
Geliflin bir sükûn-› sâriydi
Frans›z sembolistleri gibi
Fecr-i Âtî flairleri için de fliir,
her fleyden önce bir musikili
metindir.
f. Duygu yo¤unlu¤una önem vermeleri ise, Edebiyat-› Cedide’den çok iltifat
gören “ah!”, “of!”, “ey!”, “heyhât” gibi nidalar› çok kullanmalar›n› gerekli
k›lm›flt›r:
Sone: ‹talyan fliirinden
Avrupa’ya yay›l›p Edebiyat-›
Cedide ile Türk Edebiyat›na
girmifl, dört bentlik naz›m
biçimidir. ‹lk iki bent dörder,
son iki bent ise üçer
m›srad›r. Kafiyelenifli: abba
abba ccd eed/edd/ede.
Fakat her zaman bu
kurallara uyulmam›flt›r.
Âh öyle yak›ndan
Bilmem ne f›s›ldard› âlihem!...
Oh! Öyle bütün bûse, bütün bûse mesâfât
Ey mülhime, heyhât!
Bir fli’r-i hazîn-i ebediyyet okuyorduk
Oh! Öyle benim oldu bütün sîne-i rûhum
Bir ma’bed-i bûse..:’
(M. Behçet: “Negamât-› Bûse”)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1
2
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
Fecr-i Âtî’nin
fliirS‹ZDE
sanat› hakk›nda benimsedi¤i ilkelerden bir kaç›n› say›n›z.
SIRA
S O R Ufi‹‹R‹N‹N BELL‹ BAfiLI TEMS‹LC‹LER‹
FECR-‹ ÂT‹
Fecr-i Âtî toplulu¤u
flairleri Ahmet Haflim, Tahsin Nahit, Mehmet Behçet, Emin Bülent, Celâl Sahir,
Fâik
Âli, Fuat Köprülü, Ali Canip, Hamdullah Suphi, Faz›l Ahmet,
D‹KKAT
O R U ‹brahim Alaattin, Abdülhak Hayri, Nevin, Ahmet Samim ve
Mehmet Ali STevfik,
Mehmet Rüfltü’dür.
SIRA S‹ZDE
Bunlardan
son üç ismin edebî hayat› adeta Fecr-i Âtî’nin ömrü kadard›r. fiairli¤i
D‹KKAT
heveskârl›k s›n›r›nda kalan Mehmet Rüfltü ve Nevin (Kimyager Neyyir)’in manzumeleri toplulu¤un
sesini temsilden de uzakt›r. Abdülhak Hamid’in akrabas› AbdülAMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
hak Hayri (1890-1918)
ise bu isimlerden daha velut ve Fecr-i Âtî fliir atmosferine daha yak›n olmakla birlikte fliiri çok erken b›rakm›fl, dünyay› erken terk etmifltir.
Fecr-i Âtî
K ‹fliirini
T A Ptemsil kabiliyeti bak›m›ndan kusursuz flairimiz Ahmet Haflim
AMAÇLARIMIZ
(1885-1933)’dir. Haflim, Galatasaray Sultanîsindeki ö¤rencilik y›llar›nda (18971907) Arapça hocas› Zihni Efendi, Farsça hocas› Feyzi Efendi gibi klasik edebiyat›m›z› iyi tan›yan
ve Tevfik Fikret ve Ahmet Hikmet gibi devrinin galip saT KE L ‹E VT‹ ZAhocalar
Y OPN
nat telakkilerini temsil eden flahsiyetlerin teflvikleri aras›nda kendine çizdi¤i yolu,
Mecmua-i Edebiye (nu. 19, 7 Mart 1901)’deki ilk fliiri “Hayâl-i Aflk›m” ile gösterecektir. Edebiyat-›
temayüllerini devam ettiren bu ve 1908’e kadar yazd›¤› fliT E L E V ‹ Z Cedide
YON
‹
N
T
E
R
N
E
T
irleri onun ç›rakl›k devri mahsulleri olarak kabul edilir.
N N
N N
TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N
Fecr-i Âtî’nin ve
Türk fliirinin en
Tbüyük
ELEV‹ZYON
‹ N T E R flairlerinden
NET
Ahmet Haflim
‹NTERNET
Fecr-i Âtî fliirinde
en çok hangi naz›m biçimleri tercih edilmifltir?
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Ahmet Haflim; 1908-1909’da “Dicle’nin ve Annemin Hat›ralar›” fleklinde bir ortak ve aç›klay›c› bafll›kla Resimli Kitap’ta ç›kan, zengin hayaller, iç ahenk ve yüksek telkin kabiliyetine sahip fii’r-i Kamer serisi ile söz konusu te’sirlerden sür’atle
s›yr›larak kendi orijinal flahsiyetini ortaya koymufltur. Galatasaray’daki ö¤rencilik
y›llar›n›n sonlar›na do¤ru temasa geçti¤i anlafl›lan Frans›z ve Belçikal› sembolistler
onun bu yeni yönelifline zemin haz›rlam›flt›r. Nitekim ilk yaz›lar› aras›nda Emile
Verhaeren ve Henri de Règiner gibi sembolistlere ayr›lm›fl olanlar bulunmaktad›r.
Verhaeren’i anlatt›¤› yaz›s›nda bu sanat sistemi için yine bir sembolist olan Rèmy
de Gourmont’un “edebiyatta flahsiyet, sanatta serbestî, kavaidi gayr-› kafiyenin
(yeterli olmayan kurallar›n) terki, hüsne, tecerrüde (soyutlamaya) hatta garabete
do¤ru bir meyil” fleklindeki tarifini kabul eder. Daha sonra Verhaeren’in sanat›
hakk›nda yazd›¤› ve kendi fliiri için de rahatl›kla söylenebilecek flu cümleleri, Haflim’in Fecr-i Âtî’de geçen günlerinden itibaren peflinde oldu¤u saf fliir anlay›fl›n› en
güzel biçimde dile getirir:
“Bütün âsâr›, en eskilerden en sonlar›na kadar, hep yeni ve nadide güzellikle meflbudur (dopdoludur). ‹stiareleri nâ-flinide (duyulmam›fl), elfaz› (sözleri) sanki bir
renk, bir rayihad›r (kokudur). ‹lk elinize düflen bir mecmua-i efl’ar›n› (fliir kitab›n›)
aç›n›z; o zamana kadar mevcudiyetinden bîhaber oldu¤unuz esrarengiz bir âlem-i
hüsn ü hayale (güzellik ve hayal dünyas›na) giriyorsunuz zannedersiniz. Sema bildi¤imiz sema de¤il; etraf›n›zda sular aks-i elvan-› gurûb ile titreyerek mahmur ve
pür-ahenk cereyan eder.
Sembolist nâm-› umumîsî (genel ad›) alt›nda tevhidi (bir araya gelme¤i) hayal ederek çal›flan nesl-i edebînin (edebî kufla¤›n) bütün efrad›nda görüldü¤ü gibi, Verhaeren’in de saât-› ilham› geceyle ibtidar eder (sür’atle bafllar). Akflamüstü, genifl ovalar›n yollar›, tepeleri, flecer ü heceri (a¤açlar› ve tafllar›) üzerinde tekâsüf eden (toplanan) eflatun sis, Verharen’in reng-i efl’ar›n› (fliirlerinin rengini) teflkil eder. Bu fliirlerde zulmet ve nur birbirine daha kuvvet verebilmek için yan yana dururlar. Câmit
(donmufl) ve namütenahî (sonsuz) karanl›klar› bir hatt-› âteflîn ile y›rtarak her fley
üzerinde ani fecr yak›p söndüren flimflekler; beyaz saçlar›n› sahilin kayalar› üzerinde tarayan korkunç dalgalar, mesafelerde uçan kavafil-i bâd-› mecnunenin safîr-i
vezan› (delirmifl rüzgâr kafilelerinin esen ›sl›¤›) onu her fleyden ziyade mütehassis
eder. Denilebilir ki, Verhaeren ancak bunlar› anlat›rken ruhunun taflk›n ihtiyacât›n› dindirir. Bâd-› zemzemedâr-› fecri (sabaha yak›n vakitlerin ezgi dolu rüzgâr›) size tasvir etmek için hafif sular›n âheng-i cereyan›n› (sular›n ak›fl›ndaki ahengi),
dallar›n feflâfeflini [ç›kard›¤› f›fl›lt›y›] istiare eden bir lisan sahibi olma¤› bilen Verhaeren’in hassa-i mümeyyize-i edebiyesi (belirgin edebî niteli¤i) kuvvet ve azamettir.”
(Ahmet Haflim, 1908, 76)
Haflim’in daha sonraki fliirlerinde de görece¤imiz ay ›fl›¤›yla renk cümbüflüne
kavuflan su ve bin bir türlü hayale müsait esrarengiz gecenin süsledi¤i, yaflan›lan
âlemden çok farkl› flairane tabiat tablolar› yan›nda platonik bir aflk›n motifi olan
sevgili ile fii’r-i Kamer serisindeki soluk benizli, hassas ve müflfik anne hayali aras›nda mühim benzerlik vard›r. ‹flte bu unsurlar, ayn› zamanda Fecr-i Âtî’nin fliirdeki tercihleridir. Yukar›da al›nt›lad›¤›m›z metinde anlatt›¤› ve peflinde oldu¤u fliire
as›l, Göl Saatleri’nde rastlar›z. 1921’de yay›mlanan kitapta 1909-1915 aras›nda söyledi¤i fliirleri toplanm›flt›r. Fecr-i Âtî mensubu olarak yazd›¤› fliirler bu eserindedir.
Bunlar aras›nda O Belde ve Yollar adl› serbest müstezatlar, di¤er Fecr-i Âtîcilerin de
tarif etti¤i fakat ulaflamad›¤› fliirlerdir.
51
52
O Belde
Denizlerden
Esen bu ince havâ saçlar›nla e¤lensin.
Bilsen
Melâl-i hasret ü gurbetle ufk-› flâma bakan
Bu gözlerinle, bu hüznünle sen ne dilbersin!
Ne sen,
Ne ben,
Ne de hüsnünde toplanan bu mesâ,
Ne de âlâm-› fikre bir mersâ:
Olan bu mâî deniz,
Melâli anlamayan nesle âflinâ: de¤iliz.
Sana yaln›z bir ince tâze kad›n
Bana yaln›zca eski bir budala
Diyen bugünkü befler,
Bu sefîl ifltihâ, bu kirli nazar,
Bulamaz sende, bende bir ma'nâ,
Ne bu akflamda bir gam-› nermîn
Ne de durgun denizde bir mu¤ber
Lerze-i istitâr ü isti¤nâ
Sen ve ben
Ve deniz
Ve bu akflam ki lerzesiz, sessiz
Topluyor bû-y› rûhunu gûyâ,
Uzak
Ve mâî gölgeli bir beldeden cüdâ kalarak
Bu nefy ü hicre müebbed bu yerde mahkûmuz...
O belde?
Durur menât›k-› dûflîze-i tahayyülde;
Mâî bir akflam
Eder üstünde daima aram;
Eteklerinde deniz
Döker ervaha bir sükût-› menâm.
Kad›nlar orda güzel, ince, sâf ü leylîdir,
Hepsinin gözlerinde hüznün var
Hepsi hemfliredir veyahut yâr;
Dilde tenvîm-i ›st›râb› bilir
Dudaklar›ndaki giryende bûseler, yahut,
O gözlerindeki nîlî sükût-› istifhâm
Onlar›n rûhu, flâm-› mu¤berden
Mütekâsif menekflelerdir ki
Mütemâdî sükûn u samt› arar;
fiu'le-i bî-ziyâ-y› hüzn-i kamer
Mültecî sanki sâde ellerine
O kadar nâtüvan ki, âh, onlar,
Onlar›n hüzn-i lâl ü müfltereki,
Sonra dalg›n mesâ, o hasta deniz
Hepsi benzer o yerde birbirine...
O belde
Hangi bir k›t'a-i muhayyelde?
Hangi bir nehr-i dûr ile mahdûd?
Bir yalan yer midir veya mevcûd
Fakat bulunmayacak bir melâz-› hûlyâ m›?
Bilmem... Yaln›z
Bildi¤im, sen ve ben ve mâî deniz
Ve bu akflam ki eyliyor tehzîz
Bende evtâr-› hüzn ü ilhâm›
Uzak
Ve mâi gölgeli bir beldeden cüdâ kalarak
Bu nefy ü hicre müebbed bu yerde mahkûmuz...
(fiiir ve Tefekkür, say›: 1, 20
A¤ustos 1325 [2 Eylül 1909], s.5-6)
Ayn› dönemdeki di¤er fliirleri de konu itibar›yla titiz bir seçimin neticesidir.
fiiirler genellikle günün belli vakitleri, kufllar ve kamer etraf›ndad›r.
1915-1921 aras›nda tam bir suskunluk dönemi geçiren Haflim, Türkçenin yaflad›¤› de¤iflme ve geliflmeye ayak uyduran, yo¤unlu¤u itibar›yla öz fliire örnek gösterilebilecek sanat flaheserlerine Piyale (1926) ile imza atm›flt›r. “Merdiven”, “Bir
Günün Sonunda Arzu”, “Havuz”, “Par›lt›”, “Karanfil”, “Bülbül” ve “Mukaddeme”
(Piyale) adl› fliirlerinin hacmi dar fakat ça¤r›fl›mlar› oldukça genifltir. fiair, akflam
vakti ve gurup manzaralar›yla çok renkli tablolar çizmifltir.
Bir Günün Sonunda Arzu
Yorgun gözümün halkalar›nda
Güller gibi fecr oldu nümâyân,
Güller gibi... sonsuz, iri güller
Güller ki kam›fltan daha nâlân;
Gün do¤du yaz›k arkalar›nda!
Alt›n kulelerden yine kufllar
Tekrâr›n› ömrün eder i’lân.
Kufllar m›d›r onlar ki her akflam
Alemlerimizden sefer eyler?
Akflam, yine akflam, yine akflam
Bir s›rma kemerdir suya baksam;
Üstümde sema kavs-i mutalsam!
Akflam, yine akflam, yine akflam
Göllerde bu dem bir kam›fl olsam!
(Dergâh, say›: 1, 15 Nisan 1921, s.7)
“fiiirde Mana” bafll›¤›yla Dergâh mecmuas›nda (nu. 8, 5 A¤ustos 1921) yay›mland›ktan sonra “fiiir Hakk›nda Baz› Mülahazalar” ad›yla Piyale’nin bafl›na konulan metin, ayn› kitaptaki “Bir Günün Sonunda Arzu” fliirinin çok mu¤lak (kapal›) oldu¤u
yolundaki tenkitlere cevap niteli¤indedir ve edebiyat›m›z için orijinal bir poetikad›r.
Haflim bu yaz›s›nda fliiri, “resullerin sözleri gibi türlü tefsirâta (yorumlara) müsait,
sözle musikî aras›nda, sözden ziyade musikiye yak›n” bir metin olarak tarif eder.
Ona göre fliirin as›l gayesi “anlatmak” de¤il “duyurmak”, kayna¤› ise “fluuralt›”d›r.
53
54
SIRA S‹ZDE
3
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Emin Bülent
Serdaro¤lu
‹NTERNET
Fecr-i Âtî fliirinin
özellikleri göz önüne al›nd›¤›nda bu toplulu¤u en iyi temsil eden flairin
SIRA S‹ZDE
kim oldu¤u söylenebilir?
Bu metin
ile henüz Fecr-i Âtî kurulmadan k›sa bir müddet önce Musavver Muhit mecmuas›nda yay›mlad›¤› “Emile Verhaeren” (Ahmet Haflim, 1908, 74-75),
S O R U (Ahmet Haflim, 1909, 190-191; 202-203) ve Fecr-i Âtî’den arka“Henri de Règiner”
dafl› Tahsin Nahid’in fliir kitab› hakk›nda yazd›¤› “Rûh-› Bî-kayt F›rsat›yla” (Ahmet
Haflim, 1910,
adl› yaz›lar›n›n mukayesesinden anlafl›ld›¤› üzere Haflim,
D ‹ 291-294)
KKAT
edebî formasyonunu almaya bafllad›¤› tarihten vefat›na kadar daima Sembolizm’in
peflinde olmufltur.
SIRA S‹ZDE
Fecr-i Âtî’nin bir di¤er flairi Emin Bülent (Serdaro¤lu) (1886-1942), Fecr-i
Âtî’den baflka bir edebî gruba kat›lmam›flt›r. Onlardan farkl› olarak, ferdi konular
yan›nda devrinin
sosyal meselelerine ve millî ›zd›raplara da aç›k bir sanatkârd›r.
AMAÇLARIMIZ
Galatasaray lisesindeki ö¤rencilik y›llar›nda (1901-1905) kazand›¤› iyi derecede
Frans›zca sayesinde Frans›z edebiyat›yla temasa geçen Emin Bülent, klasik edebi‹ T A Pdolay›s›yla- Fuzuli’ye hayrand›r. Ancak dilindeki tamlamalar ve
yat›m›zdan K-lirizmi
m›sra yap›s›na bak›nca, en kuvvetli tesiri Fikret’ten ald›¤› görülür.
fiiire daha Galatasaray Sultanîsi y›llar›nda bafllar. Bu s›ralarda ileride flöhretini
E L E V ‹ Z Y OFecr-i
N
ve bunun Tgetirdi¤i
Âtî azal›¤›n› temin edecek manzumeler yazar. Onun bugün de edebiyat tarihimizde mümtaz bir yere sahip olmas›n› sa¤layan “Hisarlara
Karfl›”, “Hâtif Diyor ki” gibi Nam›k Kemâl’deki, gür sesin duyuldu¤u fliirleri, asl›nda bir destan flairi olarak do¤du¤unu akla getirir. Yine II. Meflrutiyet’ten önce ‹s‹NTERNET
tanbul’un flaire bo¤ucu gelen havas›ndan uzaklaflma arzusu ve bir çöl nostaljisi ile
yazd›¤› “Çöller” fliirleriyle, Cenap fiahabettin’in “Çöl” manzumesi, Hac Yolu’ndaki
çöl tasvirleri, Fâik Âli’nin “Badiyelerde” manzumesi ve Ahmet Haflim’in “Çöller” fliirleri aras›nda benzerlikler dikkat çekmektedir. Ayn› ruhî ç›rp›n›fllarla söyledi¤i
“Hacer ile ‹smail”de ise, klasik edebiyat›m›zdaki “zemzem” k›ssas›n›n telkin etti¤i
dinî bir vecd ile beraber kalbin teslimiyeti, isteyen ve karar veren bir iradenin azmi, sab›r ve tahammülün derinli¤i, mahrumiyetin ve k›vranman›n son haddi, kuru
ve hummada bir çevre içinde canland›r›lm›flt›r (Yazar, 1940, 17).
II. Meflrutiyet sonras› Emin Bülend’i, “Gurbet Geceleri”, “Sana”, “Kendi Kendime” gibi fliirlerle biraz da içinde bulundu¤u Fecr-i Âtî toplulu¤unun genel havas›ndan dolay›, hissî ve flahsî konulara yönelmifl görürüz.
Pek az fliirle edebiyat tarihimizde kendisine yer edinme s›rr›na eren, fakat çekingen mizac›ndan ötürü sa¤l›¤›nda bunlar› kitaplaflt›ramayan Emin Bülend’in
manzumeleri, Salih Zeki Aktay taraf›ndan Emin Bülend’in fiiirleri (‹stanbul, 1945)
ad›yla bir kitapta toplanm›flt›r. R›fat Necdet Evrimer’in, Fecr-i Âtî fiairleri: Emin Bülent (‹stanbul, 1958) adl› eseri ise Aktay’›n kitab›n› tamamlar mahiyettedir.
Fecr-i Âtî’nin önemli temsilcilerinden Tahsin Nahit (1887-1919) de Emin Bülent gibi Fecr-i Âtî d›fl›nda herhangi bir zümreye kat›lmam›fl flairlerimizdendir. Ahmet Haflim’den sonra, bu toplulu¤un fliirde en baflar›l› ve en velut temsilcisi odur.
Galatasaray Sultanîsinde ö¤renci iken Selanik’teki Çocuk Bahçesi dergisinde “T.
Nahide” imzas›yla fliirler yay›mlayan Tahsin Nahit, II. Meflrutiyeti takip eden günlerde birbiri ard›na ç›kan Demet, Afliyan, Kad›n (Selanik) ve Musavver Muhit mecmualar›nda yay›mlanan fliir ve mensurelerle 31 Mart vak’as›na kadar edebî faaliyete devam eder. Di¤er taraftan bir ittihatç› olarak siyasetle ilgilenir. Fecr-i Âtî’nin teflekkülünden itibaren onun edebî çal›flmalar›nda önemli bir yo¤unluk görülür. Re-
N N
55
simli Kitap, Kad›n (‹stanbul), Musavver Emel, Musavver Hale, Jale, fiiir ve Tefekkür,
Servet-i Fünun, Mehasin, Resimli Roman, Rübap, ‹çtihat ve Hakk’›n Edebî ‹lâvesi
gibi devrin itibarl› edebî yay›n organlar›nda imzas› görülen Tahsin Nahit, ‹smail
Hami (Daniflmend) ile birlikte Kanat adl› bir dergi de ç›karm›flt›r. Ömrünün sonlar›nda, hece-aruz münakaflalar›nda, iki karfl› grubu temsil eden fiair ve fiair Nedim
mecmualar›n›n ikisinde de yazd›. Çünkü o, fliiriyeti bu fleklî unsurun tamamen d›fl›nda gördü¤ünü flöyle izah ediyordu:
-Tekke fliirlerini, saz flairlerini, köy türkülerini unutuyor musunuz? Hece vezniyle
söylenen fliirler milletin mal› de¤il midir?
-fiüphesiz ki onlar da milletin mal›; fakat milletin olmak itibar›yla bir koflman›n bir
gazelden fark› yoktur. Nitekim eski saz flairlerinin kahvehanelerinde fasla baflland›¤› zaman peflrev ve taksimden sonra bafl âfl›k taraf›ndan bir gazel okunur ve bunu
müteâkip divanlar, koflmalar s›ras›yla teganni edilirdi. Eskiler, bizim Türkçülerimiz
gibi mutaass›p de¤ildiler. Saz ve tekke fliirleri meyân›nda (aras›nda) aruzla yaz›lm›fl
pek güzel eserler vard›r. Daha eski Frans›z flairleri balât yazarlard› diye Rönesans’›n
getirdi¤i sone bugün metrûk mudur? Her yeni tarz, her yeni flekil -e¤er haddizât›nda
bir k›ymeti hâiz ise- edebiyat› güzellefltirir, zenginlefltirir...
Mey ve mahbuptan baflka bir fleyden bahsedemeyen gazellerin a¤niyadan (zenginlerden) caize almak için s›ralanm›fl kasidelerin, manas›n› milletin okur-yazarlar›n›n bile anlayamad›¤› bu eserlerin taklit ve ihyas›nda memleket için, hatta fliir için
ne faide tasavvur ediyorsunuz? Onlar› taklit ve ihyâdan baflka birfley yapmayal›m
demiyorum ki. Ben onlardan azamî istifâde edelim, onlar›n kabil-i inkâr olmayan
güzel cihetlerini yeni kuraca¤›m›z sanat bünyesinde malzeme olarak istimâl edelim
diyorum...
-Peki, o halde asrî fliir nas›l olacak?
Benim kanaatimce asrî fliir, irs ve muhitin tesiri alt›nda kendili¤inden inkiflaf edecektir. Süleyman Çelebi’den Tevfik Fikret merhuma, Yunus Emre’den R›za Tevfik’e
kadar aruz ve hece ile yaz›lan güzel fleylerin bir muhassalas› (birleflimi) olacak,
muâs›r ve güzide ruhlar›n süzgecinden, eslâf›n asar› süzülerek tasallüp edecektir.
Hece yahut aruz veya hiç akl›m›za gelmeyen üçüncü flekil... Bu eflkâlin bence hiç
ehemmiyeti yoktur, elverir ki yaz›lacak fliirler rûhumuzda bir ma’kes bulabilsin
Tahsin Nahit
(Tahsin Nahit, 1919, 55).
Tahsin Nahit 1910’a kadar yazd›¤› fliirleri, Rûh-› Bî-kayd (1910) ad›yla kitaplaflt›rm›flt›r. Bu tarihe kadar yazd›¤› manzumelerin hepsini almad›¤› söz konusu kitap, her biri Fecr-i Âtî’den bir arkadafl›na ithaf edilmifl befl bölüm halindedir: Benlik, Aflk, Serab-› Müstakbel, Raks-› Elhan, Tabiat. Bu isimler, Tahsin Nahid’in fliirindeki flekil ve muhteva tercihlerini ifade edebilecek cinstendir. O, ferdiyetçi bir
zümrenin flairi olarak daima aflktan bahsetmifl, farkl› vakit ve mevsimlerdeki tabiat manzaralar›n›n kendi ruhundaki akislerini dile getirmifltir. Rûh-› Bî-kayd’daki
aflk›n de¤iflmez taraf› yar› platonik ve marazî bir özellik tafl›mas›d›r. Tabiatsa meflcer (koru, a¤açl›k), çiçek, deniz, kamer (ay) ve nücumla (y›ld›zlar) süslü bir dekorla tekrarlan›r.
fiekil olarak beyit esas›na dayanan naz›m flekilleri de kullanmakla birlikte tercihi serbest müstezatt›r. Bu tarzdaki fliirlerini “Raks-› Elhan - Serbest Naz›m” ad›n›
verdi¤i bölümde toplamas› dikkat çekicidir. “Raks-› elhan” terkibi, fliirin oynak ve
k›vrak bir müzik parças›na benzetildi¤ini gösterir. Bu metinlerde aruzun belli bir
kal›b›na esir ve mecbur olunmadan, sabit bir veznin sa¤layaca¤›ndan öte bir
Fecr-i Âtî’de yer alan Yakup
Kadri ve Refik Halit, Ali
Canip, Mehmet Ali Tevfik,
Fuat Köprülü, Celal Sahir,
Hamdullah Suphi gibi
isimleri daha sonra Millî
Edebiyat hareketi içinde
görece¤iz. Buna karfl›n
Fecr-i Âtî d›fl›nda herhangi
bir edebî zümreye
kat›lmam›fl olan Ahmet
Haflim, Tahsin Nahit ve
Mehmet Behçet, fiahabettin
Süleyman gibi isimler de
vard›r.
56
ahenge eriflmek ve ilham›n fliir ikliminde daha serbestçe kanat ç›rpmas› arzulanm›flt›r. Edebiyat-› Cedide ile bafllayan tema-vezin iliflkisi, yani teman›n de¤iflmesine göre veznin de¤iflmesi, serbest müstezad›n yap›s›na uygundur. Tahsin Nahit
de bunu deneyerek kendinden sonra devam edecek olan “nazm-› serbest” terimini kullanm›flt›r. Afla¤›daki metin bu tür fliirlerinden biridir.
Kamerle
-Ali Sühâ’ya
Yine muzlim her yer…
Yine deryâ ve kamer..
Yine elmasl› çiçekler döküyor deryâya
Hasta bir hisle kamer.
‹nce bir gaze-i esmerle ufuklar mestûr..
Uyuyor!..
‹flte yaln›z yine ben;
Müteessir, mülhem!.
Ey mübârek kamer, ey mâder-i hissim bana sen
Bir tesellî verecekken niye bilmem, bilmem
Onu ihtâr ediyorsun;
Güyâ
Onu sen
Ar›yorsun benim civâr›mda.
Nûr-› sâyende bir gece evvel
Kol kola gezdi¤im kad›n..Heyhât!
Pek güzeldi de¤il mi? -söyle kamer‹pekli saçlar›n›
Bir beyaz tülle örterek gûyâ
Seni tanzîr ederdi ..Çünkü o fleb
‹nce bir tül bulutla örtünerek
Sen de deryayla bir muâflakada
Bulunurdun…
Fakat bu fleb yine sen
Sana âfl›k olan denizlerle
Seviflirken;
Zavall› ben iflte
Müfltekîyim bütün hayât›mdan.
Haydi,
Merhamet et güzel kamer haydi
Umk-› kalbimde aflk-› sâf›yla
Aç›lan deste deste efl’âr›
Ona git söyle, söyle sevdâm›.
Ca¤alo¤lu; 18 Teflrîn-i Evvel 1324
(Rûh-› Bî-kayd,)
Tahsin Nahid’in as›l kuvvetli fliirleri Ruh-› Bî-kayd’dan sonra yazd›¤› fakat kitap
haline gelmemifl olanlar›d›r. Bu manzumelerin dili, Türkçenin tabii geliflme ve de¤iflmesi istikametinde konuflma diline do¤ru bir temayül gösterir. Ayr›ca Millî Edebiyat hareketinin tesiriyle baz› fliirlerinde âfl›k edebiyat› naz›m flekillerini de kullanm›flt›r. Bütünüyle dikkate al›nd›¤›nda onun sanat›nda saf fliire do¤ru gidifl net olarak görülür.
57
Tahsin Nahit, fliir yan›nda hem elefltirmen hem piyes yazar› olarak tiyatro ile de
ilgilenmifltir. Bu alandaki ilk denemesi, Nam›k Kemal’in Zavall› Çocuk piyesini hat›rlatan Hicranlar (1908)’d›r. Hadiye Ebuzziya’n›n Ruhsan Nevvare takma ad›yla
kaleme ald›¤› Jöntürk (1325/1909) piyesine son fleklini Tahsin Nahit verdi ve eser
iki yazar›n ad›yla bas›ld›. fiahabettin Süleyman ile birlikte Ben... Baflka (1911) ve
Kösem Sultan piyeslerini yazd›. Ben.. Baflka, fiahabettin Süleyman’›n K›r›k Mahfaza adl› piyesiyle birlikte bas›lm›flt›r (1911). Kösem Sultan’›n büyük bir k›sm› Rübap
dergisinde yay›mlanm›fl, ‹nci Enginün taraf›ndan kitaplaflt›r›lm›flt›r. Firar (1910) adl› bir telifi, Henry Kistemaeckers’ten Rakibe (1919), Robert de Flers, Gaston de Caillavet ve Etienne René’den Bir Çiçek ‹ki Böcek (1919) adl› adapteleri vard›r.
Fecr-i Âtî mensuplar› aras›nda en uzun ömürlü olan Mehmet Behçet Yazar
(1890-1980), baflka bir zümreye kat›lmam›flt›r. Edebî hayat›, Fecr-i Âtî’yi haz›rlayan
toplant›lardan önce Selanik’teki Çocuk Bahçesi mecmuas›nda bafllam›fl ve sonra
Han›mlara Mahsus Gazete’de devam etmifltir. II. Meflrutiyetle birlikte düzenli bir
yaz› hayat›na geçen Mehmet Behçet, Hale, Servet-i Fünun, Resimli ‹stanbul, fiehbal, Resimli Kitap, Anadolu Duygusu, Anavatan; Sebilürreflat, fiair Nedim, ‹ctihat,
Türk Tarih Encümeni Mecmuas›, Yedigün adl› dergiler ve Tanin, Tasvir-i Efkâr,
Beyaz›t, Aç›k Söz gibi gazetelerde fliir, fantezi ve makaleler yay›mlam›flt›r. Yazar›n
Kastamonu Lisesi müdürü iken “Gençlik” adl› bir dergi ç›kard›¤›n› ve ayn› flehirde
neflredilen Aç›k Söz’deki baz› kalem tecrübelerinde “Nida” müstear›n› kullanarak
Millî Mücadele’yi destekledi¤ini biliyoruz.
Ahmet Haflim ve Tahsin Nahit’ten sonra, Fecr-i Âtî fliirini temsil edebilecek olan
üçüncü isim, Mehmet Behçet’tir. ‹lk kitab› Erganun (1911)’daki 56 fliirin ancak 10 Mehmet Behçet Yazar
tanesinde sosyal çizgi bulunabilir. Bunlar d›fl›ndaki bütün fliirler, tamamen ferdi bir
hassasiyetle söylenmifltir. Hepsinin ortak taraf›, sembolizmin hedefi olan musikiyi,
duygu yo¤unlu¤unu ve lirizmi yakalama çabas›d›r. “Kamer” ve “Gurûbun Karfl›s›nda” fliirleri bu dönemde yazd›klar›na güzel bir örnektir:
Kamer
Rükûd-› flâm-› elemdâr› nâgehân sararak,
Aç›ld› ye's-i nigâh›mda bir gümüfl yaprak.
Yay›ld› ufka o sîmîn gubâr-› nevmîdi;
O bir dumanl› kad›n, bir beyaz ilâheydi..
Leb-i leyâle donuk bûseler nisâr ederek,
Süründü sanki muhîtâta handeden bir etek.
Yüzün sarard› kamer, saçlar›nda pür-esrâr,
Ac›kl›, nâ-mütenâhî yabanc› hisler var..
Nas›l da lerze-i rûhunda bir elem titrer?
Sen ey ipekli çocuk, ey zavall› hasta kamer?.
-Kad›köy: 28 Teflrîn-i Sânî 1325(Erganun, s.69-70)
Gurûbun Karfl›s›nda
Denizde dalgalar›n rûh-› sâf› hep uyudu;
Uzakta hâreli, esmer bulutlar›n mahmûr
Semâlar›nda yüzen bir k›z›l melîke-i nûr
Ufûl ederken onun ibtisâm-› memdûdu
58
Sükûn-› zâhir-i deryâda iflliyordu nezîh
Bir ince yol ki hazân-dîde, penbe güllerden...
Ve ans›z›n o muhîtât-› nûr hep birden
Silindi.. flimdi leyâlin perîsi süslü, ferîh
Bütün denizlere p›rlanta bir kanat gerdi..
Ve ben bu sahne-i handân› seyredip de dedim:
Senin de sevgili rûhum! Nazarlar›n›n o elîm
Rükûd-› kalbimin üstünde huzme-i zerdi;
Senin ufûl-i garâm›nla ey ilâhe-i fer;
Çizildi, kald› hayâlimde bir reh-i mu¤ber…
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
-Kad›köy: 10 Eylül 1324(Erganun, s. 73-74)
1938’deD Üyay›mlad›¤›
Yumak adl› fliir kitab› da ayn› esaslara ba¤l›d›r. Ancak bufi Ü N E L ‹ M
rada Yunus Emre ve Hac› Bayram Veli’nin samimi sesine s›¤›n›larak söylenmifl baflar›l› manzumeler de vard›r. Ayr›ca Yumak’taki dil, Erganun’a göre, kelime kadroS O R U
su tamamen konuflma dilinden olacak kadar sadeleflmifltir.
Mehmet Behçet Yazar, fliirlerini aruzla yazm›fl ve aruz gelene¤inde bulunmayan
D‹KKAT
baz› vezin denemeleri
de yapm›flt›r. Yazar›n flairli¤i yay›nda, edebiyat tarihçisi ve
elefltirmen olarak ilim adaml›¤› da önemlidir.
Ali Canip
(1887-1967) ilk edebiyat zevkini, kendi ifadesiyle “konuflSIRAYöntem
S‹ZDE
ma dilinin icabat›na göre naz›m lisan›n›n tashihine taraftar” olan Muallim Naci’den
ald›ktan sonra Selanik’teki Bahçe, Kad›n, Hüsün ve fiiir, ‹stanbul’daki Afliyan dergilerindekiAMAÇLARIMIZ
fliirlerinde Bat› istikametli ve Fikret - Cenap çizgisinden geçerek Fecr-i
Âtî ile beraber yerine oturan bir zevk de¤iflikli¤i yaflar.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T hakk›nda
A P
Ali Canip Yöntem
genifl bilgi için R›za Filizok, Ali Canip’in Hayat› ve Eserleri
Üzerinde Bir Araflt›rma, Ege Üni. Yay., ‹zmir 2001’e bak›labilir.
TELEV‹ZYON
Fecr-i Âtî
T E L mensubu
E V ‹ Z Y O N olarak yukar›da ad› geçenlere ilaveten Musavver Muhit, Resimli Kitap, Rumeli gazetesi ve Servet-i Fünun’daki fliirleriyle erguvanî ufuklar üstünden kamerin denize serpti¤i buselerden ilham al›p “terane-i mesâ”lar söyler; bir
k›fl mehtab›ndan sonra çöken “bî-kes geceler”de aflk mersiyeleri okur. “Fecr-i Âtî
‹ N T E Rithaf
N E T etti¤i “K›fl Mehtab›” fliiri bu toplulu¤un tercihlerini bir münekmüessislerine”
kit gözüyle de¤erlendirip yans›tt›¤›n› gösterir. Di¤er üyelerin topland›¤› ‹stanbul’da
de¤il de Selanik’te yüksek tahsil görüyor olmas› ve bu arada Ömer Seyfettin’den
Yeni Lisan hareketini bafllatma teklifi almas›, onu Fecr-i Âtî’den erken koparm›flt›r.
Henüz Yeni Lisan hareketi bafllamadan önce, “Milli Edebiyat ihtiyac›”n› dile getiren odur. 1910 y›l› sonlar›ndan itibaren yay›mlanan fliirlerinde, Yeni Lisan’›n iflaretleri al›nmaktad›r. Yeni Lisan yöneliflinin as›l savunucular›ndan biri olarak fliirde
de bu davan›n güzel örneklerini verir. Ali Canip, 1913’e kadarki fliirlerinde (Genç
Kalemler hareketi içindekiler dâhil) daima aruzu kullan›rken, bu tarihten itibaren
heceyi tercih eder. Yeni Lisan hareketi içinde mütalaa edilebilecek fliirlerinde de
aruzu kullanmas›, hecenin henüz ifllenmifl bir vezin olmad›¤› kanaatine ba¤lanabilir. Nitekim ilk “Yeni Lisan” (Ömer Seyfettin, 1911, 1-3) makalesinde de “aruzu
at›p Mehmet Emin Bey’in hecaî vezinlerini hiçbir flair asla kabul etmez” denmifltir.
Türkçülük fikrinin tesiriyle toplumsal temalara aç›lan birkaç manzumesi hariç tutulursa genel görünümü itibar›yla konular› daima ferdî hassasiyeti yans›tacak cinstendir. Yeni bir fliir dili kurma ve saf fliir arama çabalar› dolay›s›yla fliirindeki de¤i-
‹NTERNET
flimler bak›m›ndan Ali Canip, Ahmet Haflim’e çok benzemektedir. Onun “Sokak
Feneri” fliiri, “saf fliir” anlay›fl›n›n en güzel örneklerindendir:
Sokak Feneri
Ölü bir camdan a¤layan korku
‹niyor serseri ve bofl geceye;
Kald›r›mlar bütün sükût, uyku...
Her duvar, her kovukta flimdi niye
Bir büyük göz niyaz eder, a¤lar
“Bitsin art›k bu gizli flüphe!” diye?
Korkar›m... Saklan›r Heyûlalar...
Banader: “‹flte bir sahîfe oku,
Sar› gölgemde hasta kalbin var!”...
Ölü bir camdan a¤layan korku...
1918’e kadar yazd›klar›ndan yapt›¤› seçme fliirleri Geçti¤im Yol (‹stanbul, 1918)
ad›yla kitaplaflt›ran Ali Canip’in fliirlerinin büyük bir k›sm› derlenmifltir (Sazyek,
1991, 263-288; 1992, 177-226). Ömer Seyfettin ve Ziya Gökalp Milli Edebiyet anlay›fl›n› kabullendirmek için Divan Edebiyat›n› toptan redde yönelirken Ali Canip,
pek çok yaz›s›nda, bu edebiyat›n örnek al›nacak taraflar›n› öne ç›karm›fl›r. Yaz›lar› Prof. Ali Canip Yöntem’in Yeni Türk Edebiyat› Makaleleri” (Haz›rlayanlar: Ahmet
Sevgi, Mustafa Özcan, Konya-1995) ve Prof. Ali Canip Yöntem’in Eski Türk Edebiyat› Üzerine Makaleleri” (Haz›rlayanlar: Ahmet Sevgi, Mustafa Özcan, Konya-1996)
ad›yla kitaplaflt›r›lm›flt›r.
Milli Edebiyat anlay›fl›n› yayg›nlaflt›rmak için giriflti¤i kalem mücadelelerinden
bir k›sm›n› “Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Bey’le Münakaflalar›m (1328-1329)”
ad›yla kitap olarak bast›rd› (1918). Liseler için haz›rlad›¤› antoloji ve edebiyat kitaplar› hâlâ de¤erlidir. Ömer Seyfettin-Hayat› ve Eserleri (1935, 1947) adl› eseri, konusuyla ilgili temel kaynakt›r. Ömer Seyfettin külliyat›n›n ortaya ç›kar›lmas›nda onun
derleme ve gayretlerinin, Ömer Seyfettin ve Yeni Lisan hareketi hakk›nda yap›lan
çal›flmalarda onun hat›ralar›n›n ve makalelerinin apayr› bir yeri bulundu¤unu kaydetmek gerekir (Ali Canip’in Türk Edebiyat› ve fikir hayat› için çok önemli olan çal›flmalar› hakk›nda “Milli Edebiyat Anlay›fl›” ile ilgili ünitelere de bak›lmal›d›r).
Bir müddet Fecr-i Âtî’nin reisli¤ini yapm›fl olan Faz›l Ahmet (Aykaç, 18841967), II. Meflrutiyet’ten itibaren matbuat âlemine giren isimlerdendir. ‹lk edebî faaliyeti, Celâl Sahir’in ç›kard›¤› Seyyare gazetesindeki baflyaz›lar› ve yine Celâl Sahir
taraf›ndan ç›kar›lan Demet dergisindeki hikâye, mensure ve Frans›zcadan tercümeleridir. Daha sonra Fecr-i Âtî mensubu olarak Servet-i Fünûn’da da mensureler
ve makaleler yay›mlar. Hilâl ve Akflam gazetelerindeki felsefeden siyasete, terbiyeden estetik ve edebiyata kadar genifl bir kültürün mahsulü yaz›lar›yla dikkat çekince, Hüseyin Cahid’in teklifiyle Tanin gazetesi yazarlar› aras›na kat›l›r. ‹lk kitab›,
bu dönemdeki yaz›lar›n›n bir k›sm›ndan meydana gelen Terbiyeye Dair (1910)’dir.
Onun yazarl›¤› yan›nda, hep mizah vadisinde devam eden flairli¤i de mühimdir. fiiirde beyan vas›tas› olarak umumiyetle divan nazm›n› seçmifltir. Daha önce
hiciv ve mizahî manzumeler yazan Nef’î, Ziya Pafla veya Eflref, hep kendi üslûplar›n› kullanm›fllard›. Hâlbuki Faz›l Ahmet, Fuzûlî’nin, Nef’î’nin, Nedim’in veya di¤er
bir divan flairinin edas›na büründü; sahnede artist nas›l baflkas›n›n kal›b›na ve ruhuna bürünüyorsa o da divan flairlerinin edas›n› ve tahassüsünü alarak, hayata ve
flah›slara onlar›n gözüyle bakt›. Ancak unutulmamal›d›r ki bu faaliyet, fliirimizin istikametini de¤ifltirme gayreti de¤ildir. Bu hususta kendisi flöyle demektedir:
59
60
“Neflretti¤im bu naz›mlar sebebiyle edebiyatta irtica taraftar› oldu¤um zannedilmesin. Ben bu yaz›lar› eski flairlerimizin tarz-› tahayyül (hayal etme biçimi) ve beyân›ndan muktebes ve humoristique (ödünçleme ve mizahî) bir eser yapmak istedim.
Saniyen onlardan -hatta en ufak- bir ma’nâ-y› tariz ve tehzil (tafllama ve alaya alma) ç›karmak, pek k›ymetsiz ve nâçiz olan bu yaz›lara kendilerinin kesb-i ehliyet etmedi¤i (kazanmad›¤›) bir pâye vermektir. Binaenaleyh pek temenni ederim ki kasidelerimi okumak lutfunda bulunanlar maksad›m›n münhas›ran (sadece) lâtifeden
ibaret oldu¤una hiç flüphe etmesinler.” (Aykaç, 1329, 3)
Ruflen Eflref’in yapt›¤› bir mülakat s›ras›nda, “kendimde en çok tecrübe etti¤im hususiyet, gerek Frans›z gerek Türk, hangi müellifi yirmi sayfa okuyacak olsam derhal
mekanizmas›n› kavrar ve onun gibi yazabilirim. (...) zevkim o kadar [s›k] de¤ifliyor
ki muayyen bir üslupla yaz› yazmay› da hiç sevmem. Çünkü ruhumu o kadar s›k›nt›ya sokamam. Mesela Hugo’yu okurken ondaki genifl ahenk ruhumdan eski fliirlerin
ahengini siliverir. Sonra mesela Moliére’i okuyorum, de¤il mi? Bu sefer Moliére’in üslubu beni cezbeder.” (Ünayd›n, 2002, 179-180) demesi, kendi eserine d›flar›dan bakarak gerçekçi bir biçimde de¤erlendirebildi¤inin göstergesidir. “Faz›1 Ahmet gerçekten de birbirinden çok farkl› flairlerin tekni¤ini kullanm›fl, taklit etmifl, nazire yazm›fl
fakat fliir sanat›nda bir yarat›c›l›k göstermek yerine tehzil ve hiciv vadisinde bir yo1
tutturmay› tercih etmifltir. Gerek naz›m gerekse nesir halindeki hicivleri için R›za
Tevfik, “herkesin ciddi hatta tehlikeli sayd›¤› birçok hadisenin asl›nda tuhafl›klardan ibaret oldu¤unu bize iki kelime i1e anlatan o oldu.” demifltir. Gerçekten de Faz›l Ahmet’in hicvindeki mizah mekanizmas›, ciddiyeti, gülünç hale getirmektir
(Okay, 1992, 188).
SIRA S‹ZDE
4
D Ü fi Âtî’nin
Ü N E L ‹önde
M gelen
Fecr-i
flairleri aras›nda Ahmet
Haflim, Tahsin Nahit,
Mehmet
S O RBehçet
U (Yazar), Ali
Canip (Yöntem), Celal Sahir,
Fuat Köprülü, Emin Bülent
[Serdaro¤lu], Faz›l Ahmet
D ‹ K gibi
K A Tisimler
(Aykaç)
say›labilir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Ahmet Haflim’in
fliire örnek gösterilebilecek fliirlerinin yer ald›¤› eserlerinin ismini haSIRA öz
S‹ZDE
t›rl›yor musunuz?
D Ü fi Ü N Eyaln›z
L‹M
Faz›l Ahmet,
divan flairlerinin de¤il, daha sonraki devirlerin kendine has
üslup sahibi flairlerinin de hüviyetine bürünmede son derece muvaffak›yet göstermifltir. Hele Sbaz›
edas›n›, onlar›n kendi üsluplar›yla ve onlar›n ruh halleriO R flairlerin
U
ne uygun bir flekilde taklit ederken Faz›l Ahmet tam manas›yla bir sahne artisti gibi, tasvir etti¤i flahsiyetleri nutka getirmek suretiyle kudretli bir sanatkâr oldu¤unu
‹ K K A T Recaizâde Ekrem Bey’in üç Zemzeme’sine dördüncüyü eklergöstermifltir.DMesela
ken bütün edas›, sanat›n›n cepheleri ve bütün manas›yla Recaizâde’yi dirilmifl görürüz (Sevük,
SIRA1932,
S‹ZDE 346). Afla¤›daki fliirde Nef’î’nin tefahürden ibaret tok sesinin
bulundu¤u aç›kt›r.
N N
Teflâür-i Nef’iyâne
Dinle fli’rim ey Tanin’in kari-i pür-gevheri
Açt› hâmem çün hümâ zirâ ki art›k flehperi
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Hazret-i Nef’î-i çâlâkin bugün sânîsiyim
Tâbi-i fermân›m olmufl hicv ü medhin kiflveri
T E L E V ‹ ZGark
Y O N olurdu Kulzüm’ü hayret içinde görse ger
Nazm›m› flâh-› Acem, sultân-› Fâs ü Berberî
Ben rikâb-› nazma pây›m vaz’edince oldu hep
‹NTERNET
‹ N T E R NPayimâl-i
ET
rahfl-i hicvim, Fecr-i Âtî leflkeri
Hâbbezâ bin hâbbezâ ey hâme-i müflkil-küflâ
Bir gazâ ettin ki hayrân eyledin ‹skender’i
61
Sad hezârân âferin ol hülle-dûz-› tab’›ma
Kim arûs-› fli’re giydirdi müceddet anteri
Merhabâ ey Câhid-i yektâ ki oldun sen bugün
Hep kasâid-âflinâyân-› zamân›n serveri
Sâne pek çok ben sipâs etsem gerektir dâverâ
S›yt-› hâmem himmetinle tuttu çün bahr ü beri !
Kadr-i efl’ar›m benim bilmez iken ehl-i hired
Oldular art›k metâ-› fli’rime hep müflteri
(…)
Sene 327
Ama bunun yan›nda, baflkas›n›n hüviyetine girmeksizin yazd›¤› manzumeler de
baflar›l›d›r. Nitekim Hitabeler, fiiirler, Hicivler ve Saire... (1934) adl› eserinde “Hitabeler” ve “Öztürkçe” bölümleri ile “Muhtelif Manzumeler”den bir k›sm›, kendi sesi ve diliyledir. Bu, birbirinden çok ayr› üsluplar› temsil edebilmesi, hiç flüphesiz,
onun dil ve edebiyat›m›za derin vukufunun neticesidir. Faz›l SIRA
Ahmed’in
S‹ZDE edebiyat›m›za getirdi¤i yeni sanatkârl›k iflte bu noktadad›r.
Faz›l Ahmed’in Fecr-i Âtî mensubu oldu¤u devredeki manzumeleri Divançe-i
fi Ü N E L ‹ M
Faz›l der Medh-i Efâz›l -Teflâur-› Nef’îyâne- (1329/1913) adl›D Ükitab›ndad›r.
Daha
sonraki hiciv manzumelerinden bir k›sm›n› ise Harman Sonu (1335/1919)’nda toplam›flt›r. Hitabeler, fiiirler, Hicivler ve Saire... (1934) adl› kitab›,Sbu
O Riki
U eserden genifl bir iktibas ve 1934’e kadar yazd›¤› di¤er baz› manzumelerden meydana gelmifltir. Mensur olarak kaleme ald›¤› baz› hiciv ve tenkitlerini ise fieytan Diyor ki (1927)
D‹KKAT
ad›yla kitaplaflt›r›r.
II. Meflrutiyet’in ilan›ndan itibaren bafl gösteren hadiseleri, fikir âlemini ve
Fecr-i Âtî’den arkadafl› Ahmet Samim’in vuruluflu ile ilgili SIRA
hat›ralar›n›
S‹ZDE K›rp›nt›
(1924)’da bir araya getirir. Gelecek As›rlarda Tarih Dersi (1928) ise uzun ve didaktik bir manzumedir.
Faz›l Ahmed’in yukar›da ad› geçen süreli yay›nlar yan›nda,
Mehasin, ‹nci (Yeni
AMAÇLARIMIZ
‹nci), Firuze, Süs ve daha baflka dergi ve gazetelerde edebî faaliyetleri vard›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Faz›l Ahmet hakk›nda genifl bilgi için: Hasan Ali YÜCEL, Faz›l AhmetK -Hayat
‹ T A ve
P Eserleri,‹stanbul, 1934 kitab›na ve Mehmet Behçet YAZAR, Edebiyatç›lar›m›z› Tan›yal›m: Faz›1 Ahmet
Aykaç, Yedigün, S.373, 30 Nisan 1940, s.15 yaz›s›na bakabilirsiniz.
Mehmet Ali Tevfik (Yükselen) (1889-1941), edebî hayat›n›n
Fran‹DNÜTfiEÜbafllar›nda
RNNE EL ‹TM
s›z sembolisti Verlaine’den yapt›¤› manzum tercümelerle tan›d›. Bu tercümeler, dil
zevki bak›m›ndan Edebiyat-› Cedide ve Fecr-i Âtî esteti¤ine yak›nl›¤›n›
S O R U ortaya koyuyordu. Fakat Trablusgarp Savafl›ndan itibaren, devrin sosyal flartlar›n›n da sevkiyle toplumsal faydac› bir sanat anlay›fl›n› benimsedi. Ömer Seyfettin ve Ziya Gö‹KKAT
kalp’le tan›flt›ktan sonra Genç Kalemler kadrosuna kat›larak, DTrablusgarp
Savafl›’n›n yans›malar›n› tafl›yan ‹ntikam fiiirleri’ni yazd›. Rumeli, Tanin ve Frans›zca
Hilâl gazetelerinde sosyal konulara dair makaleleriyle de tan›nan,
y›llar›n› dipSIRA son
S‹ZDE
lomat olarak hizmetle geçiren Mehmet Ali Tevfik’in Turanl›n›n Defteri (1912) adl›
bir fliir kitab› yay›mlanm›flt›r.
Bir ara Fecr-i Âtî’nin reisli¤ini de yapan Hamdullah Suphi
(Tanr›över) (1886AMAÇLARIMIZ
1966)’nin ilk fliirlerinde d›fl âleme bak›fl tarz› toplulu¤un renk ve ›fl›k duygusuyla
ayn›d›r. Afla¤›daki “Ah Mesa” fliiri bu durumu gösterebilir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Fecr-i Âtî toplulu¤unu fliir alan›nda etkileyen edebî ak›m ve Türk Edebiyat›ndaki
temsilciSIRA S‹ZDE
si say›lan flairimizi söyleyiniz.
SIRA S‹ZDE
5
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Mehmet Ali Tevfik
Yükselen AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
62
Hamdullah Suphi
Tanr›över
fiehrin üstünde bir büyük yâkut
Bir uzak kubbe-i ziyâ b›rakan
Günefl, art›k kenâr-› mînâdan
Etti âheste i¤tirâb ü sukut.
Gecelerden ç›kan tuyûf-› keder
Son ziyâlarda eylemekte flitâp
Bir uzun kârbân-› dûd ü sehâp
Yine ufkun yolunda hicret eder
O söner… samt-› intihâîsi
Gün karard›kça s›klafl›r, koyulur.
Akflam›n gizli bir vedâ› olur
Doldurur rûhu ayr›l›k hissi.
Gölgelerin ince, mâi perdeleri
Bellisiz inkiflâf eder, çekilir;
Ebediyyet zemîne gösterilir
Rûhun artar, uzar mesâfeleri
Arz-› hûlyâya ince ince ya¤an
Bir semâvî kederle dil uyuflur.
Güneflin karfl›s›nda ayr› duran
Gölgeler nâgehân uzar, kavuflur.
Her taraftan sükût olur mahsûs…
Gün ufuklarda oldu zâr u tebâh
Leyle yollar zaman zaman bir âh
Bahçelerden kederli bir tâvûs.
Bir güher-pâre-i ziyâ, bir tafl
Garb›n üstünde titriyor yaln›z,
O semâlarda parlayan y›ld›z
Akflam›n gözlerinde bir iri yafl.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Celal Sahir (Siyah
Kitab’›n
yay›mlanmas›
SIRA S‹ZDE
dolay›s›yla. Servet-i
Fünun, say›: 1032,
16 Mart 1911, s.
AMAÇLARIMIZ
413)
Fakat Hamdullah Suphi Tanr›över, Ahmet Haflim kadar baflar›l› olamayaca¤›
SIRA S‹ZDE
düflüncesiyle fliiri b›rakm›flt›r. Esasen Fecr-i Âtî içindeyken edebiyata toplumsal
fayda görevi yüklemesi, onu Millî Edebiyat hareketine yaklaflt›rm›flt›r. Mesela
Mehmet Akif
ilk kitab›n› yay›mlad›¤›nda, Fecr-i Âtî’den Celal Sahir
D Ü fi ÜSafahat’›n
NEL‹M
(Servet-i Fünun, 1052) onu fliirin haricinde görmüfltü. Halbuki yine Fecr-i Âtî’den
Hamdullah Suphi, Safahat’› millî edebiyat›n tam bir örne¤i olarak nitelemifltir
S O R U
(“Safahat Hakk›nda”,
Servet-i Fünun, 1050). Bu kanaatteki bir yazar›n Millî
Edebiyat hareketine destek vermesi do¤ald›.
Millî Edebiyat
D ‹ K K A T Hareketine kat›ld›ktan sonra fliirleriyle de¤il, daha ziyade
hitabetiyle tan›nd›. Söz konusu hitabeleri Da¤ Yolu (1. kitap 1928, 2. kitap 1931)
ve Günebakan (1929) adl› kitaplar›nda toplanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Hamdullah Suphi’nin edebî kiflili¤inde di¤er bir taraf da mizah yazarl›¤›d›r.
Amâ, Dürbin, Hasat, ‹stanbulîn, Keçi Boynuzu, Münekkit, Sivrisinek, Toplu ‹¤ne
(daha sonra
bu takma ad› Nurettin Artam kullanacakt›r), Yutmaz gibi takma adlarla
AMAÇLARIMIZ
kaleme ald›¤› bu tür manzume ve yaz›lar› kitaplaflmam›flt›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Hamdullah Suphi
hakk›nda genifl bilgi için Halim Serarslan’›n, Hamdullah Suphi
K ‹ T ve
A dönemi
P
Tanr›över, Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay., Ankara 1995 kitab›na bakabilirsiniz.
Edebiyat-› Cedide mensubu olarak edebî flöhrete kavuflan ve sonra Fecr-i
TELEV‹ZYON
Âtî’nin reisli¤ini yapan iki flair Fâik Âli (Ozansoy) ve Celâl Sahir (Erozan) de
Millî Edebiyat Hareketine dahil olmufllard›r. Bu iki flair, Fecr-i Âtîcilerin fliir vadisinde edebî formasyon kazanmalar›nda önemli bir yere sahiptir.
Özellikle
‹ N TCelal
E R N E TSahir’in genç Fecr-i Âtîcilere yol gösterici oldu¤u söylenebilir.
Befl fliir kitab›ndan biri (Kardefl Sesi -1908) II. Meflrutiyet’in ilan›ndan hemen sonra, di¤er üçü ise (Beyaz Gölgeler -1909, Buhran -1909, Siyah Kitap -1912) Fecr-i Âtî
flairi iken bas›lm›fl, daha sonraki önemli fliirleri kitaplar›na girmemifltir. Hakk› Naflir takma ad›yla Mütareke y›llar›nda kaleme ald›¤› ‹stanbul ‹çin Mebus Namzetlerim (1919) onun hicve, istihzaya yatk›n taraf›n› ortaya koymaktad›r.
Esasen o bir yol aç›c› de¤il ama aç›lan yola çabucak intibak edebilen, zaman›n
ruhunu okuyabilen bir ediptir. Edebiyat-› Cedide’den sonra Fecr-i Âtî’de yer alma-
s›, daha sonra Türkçü derneklerde etkili olabilmesi ve Millî Edebiyat ak›m›na kat›lmas› onun bu taraf›n› göstermektedir. Afla¤›daki fliirlerinden ilki Fecr-i Âtî, ikincisi ise Millî Edebiyat ak›m› içinde bulundu¤u y›llara aittir. “Yeis”teki terkipli söyleyiflin “Gönülle Baflbafla” fliirinde hiç bulunmay›fl›, flekil farkl›l›¤› ve ilham kaynaklar›ndaki de¤iflme dikkat çekicidir.
Yeis
Mâtemî bir günefl ufuklar›ma
Yine nur-› siyâh›n› saçt›.
Kalbimin sâk-› ra’fledâr›nda
Yine bir gonce-i siyah saçt›.
Açarak hande, gül kanatlar›n›,
Uçtu art›k leb-i melâlimden;
Yine k›fl geldi, girye bârân›
Dökülür çeflm-i pür-leyâlimden.
Gönülle Baflbafla
Dudaklar› bir dal atefl mercan gibi,
Bak›fllar› masum bir heyecan gibi,
Yürürken titreyen o narin endam›
Pembe bir gül açm›fl taze fidan gibi
Yafl› henüz aflk›n alev sinesinde,
Arar yakacak can o pervanesinde,
Buseler uzanm›fl pembe çenesinde
“Beni kopar” diyen bir erguvan gibi!
Daha gencim, bahâra müfltak›m,
Gülmek, e¤lenmek en büyük hakk›m:
Çekil ey çehre-i flitâ-y› azâp.
Ne kadar benziyor yüzün ölüme,
Durma karfl›mda, istemem, gelme,
Gülme beynimde ey sadâ-y› gurâp!
Celal Sahir’deki zaman›n ruhunu yakalama özelli¤i Köprülüzade Mehmet Fuat
[Köprülü]’ta daha belirgindir. Fecr-i Âtî ad›na Yeni Lisan ve Millî Edebiyat ak›m›na en
fliddetli hücumlarda bulunan Köprülüzade, Ziya Gökalp’le tan›flt›ktan sonra, art›k
her alanda millîleflme anlay›fl›n› destekleyen bir kalem sahibidir.
Fecr-i Âtî flairi olarak bu grubun Ahmet Haflim’den sonra en baflar›l› fliir örneklerini Köprülüzade vermifltir. Afla¤›daki metin, Fecr-i Âtî fliirini temsil kabiliyeti bak›m›ndan ileri seviyededir.
Göllerde
Akflam… zehebî göllerin üstünde, semenfâm
Ecvâf-› muhîtâta iner bir fleb-i âlâm…
Zulmette soluk sisler uçar; ân-› muattar…
Göl flimdi yeflil havza-i sâf›nda uyuklar.
Müphem ve a¤›r râyihalar… flimdi bu mükesser
Boflluklar›n umkunda solar hüzn-i mezâhir…
Muzlim ve yeflil gözlerin, ey âlihe, bilsen
Zulmette soluk sisler uçar, göller ölürken
Bir merkad-i hulyâ gibidir
Girye-i eb’âd
Kevkebler ölürken duyulur… leyl-i münâcât…
Ecvâf-› muhîtâta yeflil gölgeler inmifl,
Her fley o yeflilliklerin alt›nda silinmifl.
Müphem ve a¤›r râyihalar… flimdi bu mükesser
Zulmetlerin umkunda solar hüzn-i mezâhir…
12 Nisan 132
63
64
Özet
Fecr-i Âtî mensuplar›n›n ço¤u flair olmakla birlikte, edebiyat›m›z›n yenileflme sürecindeki çizgiye
uygun olarak nesir türleri daha önemli bir geliflme göstermifltir. Tiyatro, tenkit ve mensure (mensur fliir), Fecr-i Âtî mensuplar› elinde, daha evvelki nesillerin getirdi¤i noktan›n çok ilerisine
geçmifltir. fiiiri ise daha ileriye götüremeseler bile, politika gürültüleri aras›nda, onun bir propaganda malzemesi yap›lmamas› için gayret göstermifllerdir. Sembolizm’in ahenk, kapal› söyleyifl,
m›sra yap›s›n›n duygulanmadaki dalgalanmaya
göre de¤iflmesi gibi ilkelerine inanm›fllard›. Onlara göre fliirde reel olan›n yeri yoktur. Tabiat›
farkl›laflt›rd›¤›m›z ölçüde fliirsel olan› yakalayabiliriz. fiiiri bir toplumsal meseleyi anlatmak, kitlelere hitap etmek, gerçe¤i aramak gibi yüklerden
kurtararak kelimelerden örülmüfl bir musiki parças› halinde söylemek gerekir. Bu, “saf fliir”dir.
65
1. Fecr-i Âtî flairlerinin örnek ald›¤› fliir anlay›fl› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sembolizm
b. Parnasizm
c. Romantizm
d. Realizm
e. Hiç biri
6. Mehmet Behçet (Yazar)’›n fliir kitaplar› afla¤›dakilerden hangisinde verilmifltir?
a. Geçti¤im Yol, Yumak
b. Ruh-› Bî-Kayd, Geçti¤im Yol
c. Erganun, Yumak
d. Erganun, Turanl›n›n Defteri
e. Turanl›n›n Defteri, Göl Saatleri
2. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî fliirinin özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Kelime kadrosunda seçici olmak
b. Ahenk unsurlar›na önem vermek
c. fiiiri yar› ayd›nl›k yar› karanl›k bir atmosfere büründürmek
d. Toplumsal fayday› ön plana almak
e. Aflk ve tabiat temalar›n› ifllemek
7. Afla¤›dakilerden hangisi Ahmet Haflim’in fliir görüflüyle ba¤daflmaz?
a. fiiir, resullerin sözleri gibi türlü tefsirlere (yorumlamalara) aç›k olmal›d›r.
b. fiiir, her fleyi nesir kadar aç›k aç›k söyleyebilmelidir.
c. fiiir bir hikâye de¤il sessiz bir flark›d›r.
d. Nesir anlatmak, fliir duyurmak içindir.
e. fiiirin dili sözden ziyade musikiye yak›n ortalama bir dildir.
3. Afla¤›daki kelime veya kelime öbeklerinden hangileri Fecr-i Âtî fliirinde az say›da yer al›r?
a. Zarif ve nezih hayalleri dile getiren kelimeler
b. Renkli tabiat tablosu oluflturan s›fatlar
c. Hareket unsuru bildiren kelimeler
d. Duygu yo¤unlu¤unu dile getiren kelimeler
e. Ses k›ymet ve kudretini yüksek bulduklar› kelime veya kelime gruplar›
4. Hangisi Fecr-i Âtî flairlerinden biri de¤ildir?
a. Celal Sahir erozan
b. Mehmet Akif Ersoy
c. Mehmet Behçet Yazar
d. Müfit Ratip
e. Fâik ali Ozansoy
5. Fecr-i Âtî’nin sanat ve edebiyat görüflünü ifade eden
en net cümle afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sanat ve edebiyat toplum içindir.
b. Edebiyat›n görevi okuyucuyu memnun etmektir.
c. Sanat flahsî ve muhteremdir.
d. fiiir ve musiki ayr›lmaz bir bütündür.
e. fiair toplumdan ba¤›ms›z de¤ildir.
8. Afla¤›daki eserlerden hangisinin flairi yanl›fl verilmifltir?
a. Göl Saatleri (Ahmet Haflim)
b. Geçti¤im Yol (Ali Canip Yöntem)
c. Ruh-› Bî-Kayd (Tahsin Nahit)
d. Piyale (Ahmet Haflim)
e. Turanl›n›n Defteri (Emin Bülent Serdaro¤lu)
9. Afla¤›daki flairlerimizden hangisi sa¤l›¤›nda fliir kitab› yay›mlamam›flt›r?
a. Ahmet Haflim
b. Emin Bülent Serdaro¤lu
c. Mehmet Ali Tevfik Yükselen
d. Tahsin Nahit
e. Ali Canip Yöntem
10. Afla¤›dakilerden hangisi Ahmet Haflim kadar baflar›l›
olamayaca¤› düflüncesiyle fliiri b›rakm›flt›r?
a. Hamdullah Suphi Tanr›över
b. Tahsin Nahit
c. Emin Bülent Serdaro¤lu
d. Mehmet Ali Tevfik Yükselen
e. Mehmet Behçet Yazar
66
1. a
S›ra Sizde 1
Fecr-i Âtî fliirinde en çok serbest müstezat ve sone naz›m biçimleri tercih edilmifltir?
2. d
3. c
4. b
5. c
6. c
7. b
8. e
9. b
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devral›nan Miras ve Onu
Gelifltirme” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fecr-i Âtî fiiirinin Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fecr-i Âtî fiiirinin Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fecr-i Âtî fiiirinin Belli Bafll›
Temsilcileri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devral›nan Miras ve Onu Gelifltirme” bölümünü yeniden gözden geçiriniz (II.
Ünitedeki “Fecr-i Âtî’nin Kuruluflu” ve “Beyannamenin Yorumu” k›s›mlar›na da bakabilirsiniz).
S›ra Sizde 2
a. Kelime kadrosunda seçici olmak, kelimelerin milliyetine de¤il, ahenkçe yüksek de¤erde ve ifade edilmek
istenen durum ve nesneye uygun olup olmad›¤›na dikkat etmek.
c. Okuyucunun hayal gücünü harekete geçirmek için
fliiri yar› ayd›nl›k yar› karanl›k bir atmosfere büründürmek.
d. Toplumsal meseleleri nesir alan›na b›rakmak.
e. Aflk ve tabiat gibi ferdî temalar› ifllemek.
S›ra Sizde 3
Fecr-i Âtî fliirinin özellikleri göz önüne al›nd›¤›nda bu
toplulu¤u en iyi temsil eden flairin Ahmet Haflim oldu¤u söylenebilir.
S›ra Sizde 4
Ahmet Haflim’in öz fliire örnek gösterilebilecek fliirlerinin yer ald›¤› eserleri Göl Saatleri (1921) ve Piyale
(1926)’dir.
S›ra Sizde 5
Fecr-i Âtî toplulu¤unu fliir alan›nda etkileyen edebî ak›m
Sembolizm ve Türk Edebiyat›nda daha önceki temsilcisi Cenap fiahabettin say›lmaktad›r.
Ahmet Haflim. (1908). Emi1 Verhaeren. Musavver Muhit, nu.5, 20 Teflrin-i sani 1324 (3 Aral›k 1908), s.s.
74-77.
Ahmet Haflim. (1909). Henri de Règiner. Musavver Muhit, nu.12, 15 Kânun-› sani 1324 (28 Ocak 1909),
s.s.190-191; nu.13, 22 Kânun-› sani 1324 (4 fiubat
1909), s.s. 202-203.
Ahmet Haflim. (1910). Ruh-› Bî-kayd F›rsat›yla. Servet-i
Fünun, nu. 981, 11 Mart 1326 (24 Mart 1910), s.s.291294.
AYKAÇ, F. A. (1329). Divançe-i Faz›l der Medh-i Efâz›l (Teflâur-› Nef’iyâne), ‹stanbul: Tanin Mat.
BANARLI, N. S. (1979). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi, 2.C., ‹stanbul: MEB Yay.
F‹L‹ZOK, R. (2001). Ali Canip’in Hayat› ve Eserleri
Üzerinde Bir Araflt›rma, ‹zmir; Ege Üni. Yay.
KAPLAN, M. (1981). fiiir Tahlilleri 1 -Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Kadar-, ‹stanbul: Dergâh Yay.
LEVEND, A. S. (1938). Edebiyat Tarihi Dersleri - Servet-i Fünun Edebiyat›, ‹stanbul: Kanaat Kitabevi.
OKAY, M. O. (1992). Faz›l Ahmet Aykaç, Büyük Türk
Klasikleri 11. C., ‹stanbul: Ötüken-Sö¤üt Neflr.
Ömer Seyfettin. (1911). Yeni Lisan. Genç Kalemler, C.
II, nu. l, 29 Mart 1327 (11 Nisan 1911), s.s. 1-3 (“?”
rumuzuyla).
SAZYEK H. (1991). Ali Canip (Yöntem)’in fiiirleri-I.
A. Ü. DTCF Dergisi, C. XXXV, S.1, s.s. 263-288.
SAZYEK H.(1992). Ali Canip (Yöntem)’in fiiirleri-II, Türkoloji Dergisi 1992, C. X, say›: 1, s.177-226.
SEVÜK, ‹. H. (1932). Edebî Yenili¤imiz, 2. k›s›m, ‹stanbul: Devlet Mat.
fiahabettin Süleyman. (1911). San’at- Tahrir ve Edebiyat, ‹stanbul.
Tahsin Nahit. (1909). Menfadan Avdet, Resimli Kitap,
C.2, nu.10, 10 Temmuz 1325 (23 Temmuz 1909),
s.1037.
Tahsin Nahit. (1919). Bir Musahabe, fiair Nedim, nu. 4,
6 fiubat 1919, s. 55.
ÜNAYDIN, R. E. (2002). Bütün Eserleri C. 1, Röportajlar I, Diyorlar ki, (Haz›rlayanlar: N. Birinci-N.
Sa¤lam), Ankara: TDK Yay.
YAZAR, M. B. (1940). Edebiyatç›lar›m›z Tan›yal›m - Emin
Bülent Serdaro¤lu-, Yedigün, S. 376, 21 May›s, s.17.
67
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
Fecr-i Âtî’de hikâye, roman ve mensur fliir alan›ndaki faaliyetleri tan›yabilecek,
Fecr-i Âtî nesrinin tematik ve estetik özelliklerini ay›rt edebilecek,
Dönemin nesrinin belli bafll› temsilcilerini ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler
kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• tekellümî hikâye (novel diyalog)
• mensur fliir (mensure)
• fantaziye
‹çindekiler
Türk Edebiyat›
Fecr-i Âtî’de Edebî
Falliyet: Nesir
• A. H‹KÂYE ve ROMAN
• B. MENSUR fi‹‹R
Fecr-i Âtî’de Edebî Faaliyet:
Nesir
H‹KÂYE VE ROMAN
Edebiyat-› Cedîde’nin önem verdi¤i, hem fliir hem nesirden unsurlar tafl›yan mensur fliiri gibi Fecr-i Âtî’nin de hem hikâye hem tiyatro özellikleri gösteren “tekellümî hikâye” veya “novel diyalog” dedikleri karfl›l›kl› konuflma hikâyeleri vard›r.
Tekellümî hikâyelerin temsil edilebilme kabiliyeti bulunmakla birlikte, ço¤unlukla hareket unsurlar›ndan yoksundurlar ve as›l mesaj› “gösterme” ile de¤il “anlatma” ile verdikleri için temsile elveriflli olduklar› söylenemez. Bu hikâyelerde genellikle fiziki baz› özellikleri belirtilen iki kahraman konuflturulur. Onlar›n karfl›l›kl› konuflma ortam›na sokuldu¤u k›s›m bir çerçeve hikâye, as›l mesaj› tafl›yan k›s›m
ise kahramanlar›n anlatt›klar›d›r.
Tekellümî hikâyeye en çok ilgi gösteren fiahabettin Süleyman’d›r. Onun bu
tip kalem tecrübelerinde hep kad›n erkek münasebetleri üzerinde durulur. K›skançl›k ve bunun do¤urdu¤u fliddetli geçimsizlik, cinayet, afla¤›l›k duygusu içindeki hasta ruhlu yahut hassas mizaçl› kahramanlar›n aflk ve evlilik üzerinde konuflmalar›, belli bafll› konulard›r.
Fecr-i Âtî mensuplar› aras›nda hikâye ve romana yönelen isimler Yakup Kadri
Karaosmano¤lu, Refik Halit Karay, fiahabettin Süleyman, Cemil Süleyman Alyanako¤lu, Ali Süha Delilbafl› ve ‹zzet Melih Devrim’dir. Bunlardan ilk ikisi daha sonra
Millî Edebiyat Hareketi çerçevesinde yollar›na devam etmifl, di¤erleri baflka bir
gruba kat›lmam›flt›r. Bu ünitede, baflka bir edebî olufluma kat›lmam›fl olanlar›n
Fecr-i Âtî sonras›ndaki çal›flmalar› da dikkate al›nacak, di¤erleri için Fecr-i Âtî y›llar› esas olacakt›r.
Yakup Kadri Karaosmano¤lu (1889-1974), Fecr-i Âtî mensubu olarak yazd›¤› hikâyelerini Bir Serencam (1914) adl› kitab›nda toplam›flt›r. Buradaki 12 hikâye
M›s›r, ‹stanbul, çeflitli Anadolu ve Avrupa flehirlerinde geçen vakalar›yla mekân geniflli¤i noktas›nda dikkati çeker. Buna paralel olarak eserlerde, kefen soyuculardan
yar› efsanevi kahramanlara, küçük memurlardan bütün düflüncesi aflk olan kimselere kadar çok çeflitli insan manzaralar› vard›r. Söz konusu mekânlar ile insan manzaralar› aras›ndaki s›k› ba¤, onun hikâye tekni¤inin tan›t›c› vas›flar›ndan biridir.
Yakup Kadri’nin bu hikâyeleri, fert-cemiyet çat›flmas› etraf›nda geliflir. Aflk, kad›n, cemiyet parazitleri ve ruh hastal›klar› ferdin zaaflar›d›r. Bunun karfl›s›nda, cemiyetin k›ymet hükmü olarak kabullendi¤i namus, din yahut hurafe, cehalet ve k›yafet al›flkanl›klar› vard›r. Temelinde cehaletin yatt›¤› bu meseleler yüzünden ifllenen cinayetler bu çat›flman›n adeta kaç›n›lmaz sonucudur. Hemen ifade edelim ki
Tekellümî hikâye: Fecr-i Âtî
yazarlar›n›n Bat› dillerindeki
“novel dialog” karfl›l›¤›nda
kulland›¤› bu terim, daha
çok iki flahs›n karfl›l›kl›
konuflmas› biçiminde
yaz›lan, tiyatroya benzer
hikâyeleri ifade eder.
Yakup Kadri
70
Cebriyecilik: ‹nsan
davran›fllar›n›n kendi iradesi
d›fl›nda, kendisi için
önceden Tanr›’n›n belirledi¤i
kaderle cereyan etti¤ini ve
dolay›s›yla insan›n
fiillerinden sorumlu
olamayaca¤›n› savunan
görüfl.
çat›flmada galip taraf daima cemiyettir. Mensubu oldu¤u toplumun bütün kirlerine
iradesi d›fl›nda bulaflm›fl fert, içinde bulundu¤u flartlarla birlikte, atalar›ndan irsiyet
yoluyla ald›¤› fiziki ve ruhi portrenin kendisine biçti¤i kaderi yaflamak zorundad›r;
ç›rp›nmas›, daha da batmas› demektir.
Cebriyyecilerin insan› irade sahibi bir varl›k olarak kabul etmeyen görüflleri ile
Yakup Kadri’nin bu tavr› aras›nda benzerlik bulunsa da onun beslendi¤i as›l kaynak, Bat›l› pozitivist ve natüralistlerde s›kça rastlanan fatalizmdir.
Yakup Kadri, hikâye tekni¤i bak›m›ndan daima realist ve zaman zaman natüralist bir çizgidedir. Fakat Fecr-i Âtî’ye ba¤l›l›k y›llar›nda kaleme ald›¤› hikâyelerindeki kahramanlar genellikle hayattan çok, kitap kültüründen gelen romantik mizaçl› hatta marazi ruhlu kimselerdir. Edebiyat-› Cedîde zevkini hat›rlatan bu tercihi, daima yine ayn› zevkin idare etti¤i, tesirini s›fat israf›ndan alan “müzeyyen” üslûpla birlikte görürüz
Devrin sosyal flartlar›na tercüman olmakta pek çok eksi¤i bulunan Fecr-i Âtî’nin
ortadan silinmesi, onun yerini sosyal faydac› bir edebiyat anlay›fl› olan Millî Edebiyat hareketi ve zevkinin almas›, Yakup Kadri’yi de de¤iflime zorlam›flt›r. Söz konusu de¤iflimin zaman ve zeminini kendisi flöyle ifade eder:
Fatalizm: ‹nsan›n iradesini
kullanmakta hür olmad›¤›n›,
atalar›ndan gelen genetik
özellikler ve cemiyetin
ö¤rettikleriyle
yönlendirildi¤ini ileri süren
felsefî düflünce. Cebriyecilik
din kaynakl›, Fatalizm ise
Pozitivist düflüncenin
sonucudur.
Yakup Kadri’nin Fecr-i
Âtî’deki hikâyeleri teknik
bak›mdan Realizm
(Gerçekçilik) ve Natüralizm
(Deneysel gerçekçilik)
özelliklidir. Bu ak›mlar›n
arka plan›nda Pozitivist
felfese vard›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
“Sanat flahsî ve muhteremdir!... (...) Y›llarca (...) bu akidenin neflri için okumad›¤›m
kitap, baflvurmad›¤›m âlim kalmad›.
Bu coflkunlu¤um, sanat perisi yolunda bu serdengeçtili¤im, ilk millî felâketimiz olan
Balkan harbine kadar, bütün atefliyle devam etti. Fakat ne vakit ki, Çatalca önüne
dayanan düflman toplar›n›n sesini tâ yata¤›m içinden iflitme¤e bafllad›m, hisseder gibi oldum ki, hayatta benim yapt›¤›m mücadeleden daha mühimleri vard›r.
Balkan Harbi’ni daha bir sürü millî felâketler takip etti. Ben gene ‘sanat flahsî ve
muhteremdir’ diyordum. Fakat, onun yan› bafl›nda, hiç de¤ilse onun kadar flahsî ve
muhterem fleyler olabilece¤ini de düflünme¤e bafllam›flt›m. Nihayet 1914, 1918 geldi.
Garp imperialismas›n›n kandan ve ya¤madan gözü dönmüfl kurt sürüleri, bütün
vahfletiyle bizim zavall› a¤›llar›m›z›n üstüne de sald›rd› ve ortada, ne edebî cemiyetlerden, ne mukaddes sanat davâlar›ndan eser kald›. O zaman, art›k, bütün ac› sarahatiyle anlad›m ki, istiklâli u¤runda o derecede ter döktü¤üm sanat, evvelâ bir cemiyetin, bir milletin mal›d›r. Sonra da nihayet bir devrin ifadesidir. Bunlardan tecrit edilmifl bir sanat›n ne manâs›, ne k›ymeti vard›r. Müstakil sanat, müstakil vatanda olabilir.” (Karaosmano¤lu, 1933, 26).
Yakup Kadri’nin
edebî hayat›ndaki de¤iflimi yorumlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Bu cümlelerden anlafl›ld›¤› üzere Yakup Kadri, Balkan Harplerinden sonra saÜ fi Ü N E L ‹ M
nat›n› art›kDferdiyetçi
davran›fltan cemiyetçi anlay›fla kayd›rm›flt›r. Onun bu e¤ilimi,
mekân itibar›yla ‹stanbul d›fl›na taflan hikâyeleriyle kendini göstermifltir. Fürûzan
S O Dikmen
R U
Hüsrev Tökin,
(S.22, 1942) dergisinde yay›mlanan bir mülâkat›nda Yakup
Kadri’ye hikâyelerinin genifl yurt sath›na ve dolay›s›yla genifl halk kitlelerine aç›l›fl›na dair sordu¤u bir soruya: “Bunu bilhassa yapm›fl de¤ilim, bu Maupassant’›n teD‹KKAT
siridir ve onun gibi yapmak isteyiflten ibarettir. Çünkü ayn› tipler memleketimizde
de vard›r” cevab›n› al›r (Ak›, 1960, 90).
SIRA S‹ZDEFecr-i Âtî y›llar›, yazarl›k hayat›n›n bafllang›ç dönemidir. Onun
Yakup Kadri’nin
as›l verimli devresi 1918 sonras›nda Millî Edebiyat Hareketi ve Cumhuriyet Dönemi Edebiyat›
içinde olacakt›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
4. Ünite - Fecr-i Âtî’de Edebî Faaliyet: Nesir
Bu ç›¤›rda di¤er bir Fecr-i Âtîci Refik Halit Karay (1888-1965) da onunla ayn›
kaynaklardan beslenir. Hikâye yazmaya Fecr-i Âtî’de bafllayan Refik Halit, bu dönemde; cinsî ihtiyaçlar ve buna ba¤l› olarak namus kavram›n›, geçim derdi ve ifl
hayat›n› veya ‹stanbul insan›n›n kötümserlik ve bezginli¤ini konu alan hikâyeler
yazar (Aktafl, 1986, 50). Onun as›l edebî flahsiyetinin damgas›n› tafl›yan baflar›l› hikâyeleri ise Millî Edebiyat Hareketi içinde mütalâa edilmesi gerekenlerdir (ilgili
ünitede tekrar ele al›nacakt›r). Fakat Fecr-i Âtî y›llar›nda yazd›¤› hikâyelerin baz›lar› Türk edebiyat› için ilkleri iflaret eder. Mesela bu dönemdeki hikâyelerinden
Hakk-› Sükût, Türk edebiyat›nda iflçi-patron münasebetleri üzerine yaz›lm›fl, iflçi
haklar›n›n savunuldu¤u ilk edebî metindir.
Küçük hikâye bahsinde Fecr-i Âtî’nin önde gelen isimlerinden biri de fiahabettin Süleyman (1885-1921)’d›r. 1903-1913 aras›nda Bir Tecrübe, Dayak, ve Fedakâr gibi aflk ve sefahat hayat›n› anlatan hikâyeler yazm›flt›r. 1913’te Sabah gazetesinde Evvel Zaman ‹çinde genel bafll›¤›yla yay›mlanan hikâyeleri, Sultan II. Abdülhamit ve onun devrindeki devlet ricali yan›nda onlarla mücadele halindeki baz›
Jöntürkleri de hicveder niteliktedir (ör. Nazar Düflkünleri, Sahte Firariler, R›ht›m).
Bu gibi hikâyelerinde gerçeklik duygusunu yakalama gayretiyle edebî metnin biyografi ve tarih gibi ilmî metinlerin hududuna dayand›¤› görülür.
Yazar›n Sultan II. Abdühlamid’i hicveden hikâyeleri aras›nda Derebeyi, alegorik
bir metindir. fiahabettin Süleyman’›n en uzun hikâyesi Hüseyin Veli Efendi, fikirleri vaktinden önce geliflmifl, zeki insanlar› cemiyetin kabullenmedi¤i tezini savunur.
Bu metin, Natüralist hikâyeye örnek gösterilebilecek cinstendir.
fiahabettin Süleyman yaz› hayat›n›n son zamanlar›nda ö¤retmenlik mesle¤ini
konu alan, konuflma Türkçesiyle asgari müfltereklerini tespitte isabetli bir dille baz› hikâyeler (Mükâfat, Muallim) de yazm›flt›r. As›l flahsiyetini bu hikâyelerle yakalam›flken, s›hhatinin bozulmas›ndan ötürü edebî hayattan erken çekilmesini hikâyecili¤imiz için bir kay›p saymal›y›z.
fiahabettin Süleyman, hikâyelerinden ziyade edebiyat tarihi, tiyatro, elefltiri, estetik ve fikir yaz›lar› ile tan›nm›flt›r. Söz konusu alanlarda hepsi ‹stanbul’da bas›lm›fl kitaplar› flunlard›r:
E¤itim:
Tiyatro:
Estetik:
Edebiyat
Elefltiri:
Fikir:
Rehber-i Erib Kâmil Bir Muallimin fiakirtlerine Dersleri (Brunot’dan
terc. ve adapte, 3 C., 1910); Meflrutiyette Terbiye-i Etfâl (Köprülüzade
Mehmet Fuad ile, 1911); Resimli Muktatafât (3 C., 1911).
F›rt›na (1910), Ç›kmaz Sokak (1911), Ben...Baflka! ve K›r›k Mahfaza
(Ben...Baflka!. Tahsin Nahit ile, 1911).
Sanat-i Tahrir ve Edebiyat (1911), Malumat-› Edebiye (Köprülüzade
Mehmet Fuat ile, 2 C., 1912-1913).
tarihi:Tarih-i Edebiyat-› Osmaniye (1910), Yeni Osmanl› Tarihi Edebiyat› I. C. (Köprülüzade Mehmet Fuat ile, 1914).
Nâm›k Kemal “Karabela” Münasebetiyle (1911), Abdülhak Hâmit Hayat› ve Sanatkâr (1911)
Osmanl›l›kta Vâhime-i Mesuliyet (1913).
Fecr-i Âtî’nin baflka bir edebî yönelifle kat›lmayan yazarlar› içinde hikâye ve roman türünde en baflar›l› ismi Cemil Süleyman (Alyanako¤lu, 1886-1940)’d›r. Âfliyan mecmuas› ve Tanin gazetesinde yay›mlanan hikâyeleri ona genifl bir flöhret
sa¤lam›fl, hatta kendisine “Fecr-i Âtî’nin Halit Ziyas›” gibi bak›lm›flt›r. Fecr-i Âtî Kütüphanesi serisinin ilk yay›n›, onun Timsâl-i Aflk ( 1909) adl› hikâye kitab›d›r. Da-
71
72
ha sonraki hikâyelerini Ukde (1912) adl› eserinde toplar. Romanlar› ise önce Servet-i Fünun’da tefrika edilip sonra Fecr-i Âtî Kütüphanesi serisinden ç›kan ‹nhizam (1909), Siyah Gözler (1911) ve Tanin gazetesinde (1910) tefrika edilip henüz
kitap olarak bas›lmayan Kad›n Ruhu’dur.
T›bbiye ö¤rencisi iken resim ve musiki ile birlikte edebiyata merak salan Cemil
Süleyman, II. Meflrutiyetten hemen sonra, henüz Fecr-i Âtî kurulmadan bafllad›¤›
yaz› hayat›n› 1912’ye kadar Bahçe, Afliyan, Musavver Muhit, Mehasin, Kanat, Kad›n, Servet-i Fünun, Resimli Kitap gibi devrin en önde gelen edebiyat dergilerinde
ve Tanin gazetesinde sürdürmüfltür.
T›bbiye tahsilinden sonra 1910-1912 aras›nda ‹stanbul’da Darülmualliminde fen
ve tatbikat hocal›¤› yapmas›, bir kültür merkezinde bulunmaktan dolay› edebî çal›flmalar› için uygun bir zemin olmufltur. 1912’de Umur-› S›hh›ye Umum Müfettifli
Cenap fiahabettin taraf›ndan veba mücadelesi için karantina hizmetine al›n›fl›ndan
1934’e kadar kültür ve edebiyat muhitlerinden uzak yerlerde vazife yapmas› onu
sanat hayat›ndan ay›rm›flt›r.
Cumhuriyet y›llar›nda Günefl (1927) dergisi ve Vakit (1937) gazetesinde hikâye,
mensure ve seyahat türlerinde çeflitli kalem tecrübeleri yay›mlam›flt›r. Ömrünün
sonlar›nda Deniz (1939-1940) mecmuas›ndaki yaz›lar›yla edebî faaliyetlerine yeniden h›z kazand›rd›¤› görülür. ‹flte bu kalem mahsullerini Kendi Cennetlerinde, Gece ve Bülbül, Seyâhat Notlar› ad›yla kitaplaflt›rmak istedi¤ini, fakat muvaffak olamad›¤›n› biliyoruz (Yazar, 1938, 108).
Cemil Süleyman Edebiyat-› Cedide’ye kadarki edebiyat›m›z› hiç tan›mad›¤›n› ve
okumad›¤›n›, hâlbuki Edebiyat-› Cedîdecileri ve bilhassa Halit Ziya’y› defalarca
hatmetti¤i söyler. Kendi eserlerini de¤erlendirirken, 1912’ye kadar yazd›klar›nda
Edebiyat-› Cedidecilerin tesirlerinin bulundu¤unu, hatta Fecr-i Âtî dönemindeki
eserlerinin “fena bir taklitten baflka birfley olmad›¤›n›” ifade eder (Yazar, 1938,
108-110).
Gerçekten de Cemil Süleyman 1912’den sonraki kalem tecrübelerinde Edebiyat-› Cedîde ve Fecr-i Âtî’nin terkipli dil zevkinden tamamen s›yr›lm›fl görünmektedir. Romanc›, dilindeki farkl›laflmay›, I. Dünya Harbi s›ras›nda orduda görevli
olufluna ba¤layarak bunu bütün ayd›nlar›m›za flöyle teflmil eder:
“Büyük harpte, bir lisan inkilâb› oldu. Dikkat ediyorum, hiç kimse fark›nda de¤il.
Fakat bu ink›lâb› askerler yapt›; edipler, muharrirler de¤il”...
Bütün dünya, birbiri arkas›na s›ra s›ra dizilmifl terkiplerle, bafl› ve sonu belli olmayan uzun cümleler yapmaya u¤rafl›rken, iflitilmemifl Arapça ve Acemce kelimeler
bulmak için lûgat kitaplar›n› kar›flt›r›rken, ordu, k›sa ve keskin cümlelerle en çetin
mevzular› vuzuhla ifade ediyor, bir kolordu kumandan›na emir yazarken neferin
anlayaca¤› lisan› kullan›yordu. Çok az zaman içinde bir ordu edebiyat› vücude geldi; gençlik, öz dilini o ocakta ö¤rendi; yurt sevgisini, milliyet duygusunu, o kaynaktan ald›; geride kalanlara afl›lad›.
Benim, bizzat kendimin, Tanin’den, Servet-i Fünun’dan sonraki lisan›m›n, üslûbumun do¤du¤u yer itiraf ederim ki o ocakt›r...” (Yazar, 1938, 110)
SIRA S‹ZDE
2
Cemil Süleyman
Alyanako¤lu’nun Türkçenin sadeleflmesi konusundaki görüfllerini yorumSIRA S‹ZDE
lay›n›z.
Ü fi Ü N E L ‹ M
Cemil DSüleyman
gerek Fecr-i Âtî mensubu olarak gerekse Cumhuriyet y›llar›nda yazd›¤› tahkiyeli eserlerinde konu itibar›yla Edebiyat-› Cedîde tercihlerini de-
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
73
vam ettirir. Özellikle aflk ve kad›n konusunda yo¤unlaflan roman ve hikâyelerinde
afl›r› hassas, veremli kad›n kahramanlar, kad›n erkek aras›nda mesut bir neticeye
ulaflamam›fl iliflkiler, ihmal edilen sevgililer vard›r. Bu bak›mdan Halit Ziya ve Mehmet Rauf çizgisini sürdüren unsurlar görülür. Dul bir kad›n›n psikolojisini baflar›yla aksettirmesiyle, yay›mland›¤› tarihlerde çok flöhret yapm›fl olan roman› Siyah
Gözler, en güzel eseri olarak kabul edilebilir (Okay-Aktafl, 1992, 337).
Ali Süha Delibafl› (1887-1960), fliire bafllay›fl›n›; babas›z büyümenin (kendisi
iki ayl›kken babas› vefat etmifltir) verdi¤i bir içlilik ile orta tahsil ö¤rencisi iken Raif ve (Aziz Neriman) takma ad›n› kullanan Abdülazîz Âgâh gibi iki edebiyat merakl›s› arkadafl›na ek olarak Tevfik Lamih adl› bir edebiyat hocas›n›n teflviklerine ba¤lar (Yazar, 1938, 58). Fecr-i Âtî’nin genel e¤ilimine uygun fliirler yazm›fl olmakla
birlikte as›l baflar›s› mensur fliirdedir. Musavver Muhit, Afliyan, fiiir ve Tefekkür, Servet-i Fünun, Eflref, Kanat, Tenkit, Resimli Kitap, ‹çtihat gibi Fecr-i Âtî mensuplar›na ait imzalar›n yo¤unlukta oldu¤u dergilerde yazd›¤› mensureleri “Mezamir-i
Elem” ad›yla kitaplaflt›rma niyetini gerçeklefltirememifltir.
Fecr-i Âtî sonras›nda küçük hikâye, tiyatro tenkitleri, Bat› edebiyat›ndan yapt›¤› tiyatro tercüme ve aktarma oyunlar› ile tan›n›r. Fecr-i Âtî’den sonraki dili, terkipsiz ve kelime kadrosu itibar›yla Türkçenin tabii de¤iflme ve geliflme çizgisine uygun olarak konuflma diline yak›nlaflm›flt›r. Fecr-i Âtî’den baflka herhangi bir toplulu¤a meyl etmemifl olan Ali Süha’n›n yay›mlanm›fl eserleri flunlard›r: Roman: ‹kinci Gençlik (1923). Piyes: Kaybolan Ses (1946). Aktarma oyunlar: Arlezien (1937,
Alphonse Daudet’ten), Alev (1940, H. Kistemackers’ten), Bir Günün Beyli¤i (1941,
Yvan Noèden), Okumufl Adam (1942, Eugene Labiche’den). Tercümeleri: Kibarl›k Budalas› (1937, Molièrè’den), Adamc›l (1941, Molèirè’den)- Tarihte Halk Tiyatrosu (1947, Andrè Boll’dan).
Güzel sanatlar› ve bu arada edebiyat› “cemiyetin bir ifadesi” sayan ve bunlar›n
as›l gayesini ruhta estetik heyecan uyand›rmak olarak kabul eden Ali Süha, Tanzimat’tan önceki edebiyat›m›z› “muhtelif zümre edebiyatlar›” diye de¤erlendirir. Ona
göre Tanzimat’tan sonra edebiyat, bütün memlekete flamil bir mahiyet, bir sosyal
bünye almaya bafllam›fl, fakat bu gayeye do¤ru yürüyenler aras›nda yaln›z Nam›k
Kemal, Ziya Pafla, Abdülhak Hamit ve Edebiyat-› Cedîde’den Tevfik Fikret baflar›
göstermifltir. Ali Süha, Edebiyat-› Cedîde ve Fecr-i Âtî’yi birer mektep de¤il, içlerinde her nevi ve tarzdan edebiyatç›lar›n bulundu¤u, edebiyat› seven muhtelif temayül ve kanaatte kimselerin teflkil ettikleri bir nevi kulüp olarak görür (Yazar, 1938,
59-61). Millî Edebiyat Hareketini ima ederek “Ben yaln›z ad›yla de¤il, can›yla, kan›yla, kalbiyle ve ruhuyla millî bir edebiyat bekliyorum. Kütlenin ›st›rab›n› bir teflrih [otopsi] hocas› gibi, gözlerimizin önüne seren, muhtelif yaralar›n yerlerini birer
birer bize gösteren bir aksiyon edebiyat› (...) laz›m” der. Bu görüfllerini ifade etti¤i
1938’de, edebî geçmiflini ayn› aç›dan de¤erlendirdi¤inde kendisini, “memlekete
karfl› günah ifllemifl, vazifesini (...) yapamam›fl yaz›c›lardan biri” olarak be¤enmedi¤ini söyler (Yazar, 1938, 63).
Bu özelefltiri ve kendini yarg›lamada, hem Fecr-i Âtî hareketi içindeyken hem
de Cumhuriyet Devrinde ‹çtihat, Garba Do¤ru (1930) gibi dergilerde devam eden
edebî hayat›ndaki fliir, hikâye, mensure ve tiyatro gibi telif eserlerinde daima ferdiyetçi kalmas›n›n tesiri vard›r.
Ali Süha Delilbafl›’n›n Yenileflme Devri Türk Edebiyat› hakk›ndaki görüfllerini
yorumlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
74
Fecr-i Âtî’nin roman ve hikâye vadisinde baflar›l› di¤er bir ismi de ‹zzet Melih
Devrim (1887-1966)’dir.
Hem baba hem anne taraf›ndan sanatkâr flahsiyetler yetiflmifl bir aileye mensuptur. Küçük yafltan itibaren Kudüs, Konya, ‹stanbul, Girit gibi Osmanl› memleketinin farkl› kültür ve atmosferine sahip merkezlerde bulunmas›, Galatasaray Sultanîsi, ‹stanbul ve Paris hukuk fakülteleri gibi devrin en önde gelen okullar›nda
okumas›, Frans›zca yan›nda Rumca, ‹ngilizce, ‹talyanca, Almanca gibi yabanc› dilleri ö¤renmesi ve bütün bunlara ba¤l› olarak daima iyi memuriyetlerle vazifelendirilmesi ondaki f›tri istidad› besleyip gelifltirici rol oynam›flt›r. Henüz çocuk denecek
bir ça¤da bafllayan fliir merak›na musiki, raks, resim hatta mimari ve heykelt›rafll›k
gibi birbirinden çok farkl› sahalardaki kazan›mlar›n eklenmesi, ondaki ince zevki
ve kültürü zenginlefltirerek bir roman için gerekli bütün flartlar› haz›rlam›flt›r. Ancak onun son kitab›n›n vefat›ndan 28 y›l önce yay›mland›¤›n› dikkate al›nca, bu
genifl kültür ve hayat tecrübesiyle mütenasip eserler veremedi¤ini kabul etmek
gerekir.
‹zzet Melih’in edebî hayat›, daha 15 yafl›ndayken 1898’de “Hattatzâde Süleyman
‹zzet” takma ad›yla Çocuklara Mahsus Gazete’de ve Mecmua-i Edebiye’deki mensur fliirleriyle bafllar. 17 yafl›nda iken Frans›zca olarak kaleme ald›¤› “L’ennui” (‹ç
S›k›nt›s›) bafll›kl› hikâyesi, Paris’te ç›kan Les Annales mecmuas›n›n nesir yar›flmas›nda ikincilik kazan›r (1905). ‹stanbul’da yay›mlanan Levant Herald ve Stamboul
gazetelerinde Frans›zca tahlil ve tenkitler yazm›flt›r. Fecr-i Âtî kurulmadan önce,
Musavver Muhit mecmuas›n›n üç say›s›nda (8-10., Aral›k 1908) edebî müdür olarak Ahmet Haflim’le birlikte onun ad› bulunmaktad›r. Resimli Kitap, Servet-i Fünun
dergilerinde de tiyatro tenkidi, tan›t›m, mensur fliir, hikâye ve roman tefrikas› yay›mlam›flt›r.
1904’teki bir Batum seyahatinin zengin tahassüslerinden do¤up, önce 1905’te
Maziye Ra¤men ad›yla yazd›¤› roman›n› y›llarca iflleyerek nihayet 1909-1911 aras›nda Resimli Kitap mecmuas›nda Tezad ismiyle tefrika ettirmifl, 1913’te kitap olarak bast›rm›flt›r. Roman›n “Uflflâkîzâde Halit Ziya Beyefendiye” bafll›kl› ithaf›nda,
onun bu tür ve kendi eseri hakk›ndaki fikir k›r›nt›lar›n› bulmak mümkündür:
“Meselâ Fransa’da Maurice Barres, R. Bazaine vesair birçok hikâyenüvis ve flairler
milletlerinin kalbindeki son büyük yaray› (1870 ve Alsace - Loraine), cerîha-i amîkas›n› (derin yaras›n›) muttas›l tazelemek, muttas›l kanatmakla hiss-i intikam ve
gayreti asla uyuflturamad›klar› gibi, bizde dahi, mazideki sukûtlarla beraber elemleri de ihya ederek rûh-› milleti hiss-i intibah (uyan›fl hissi) i1e takviye edecek edebî
eserler pek lâz›md›r. Zira Emile Faguet’nin tabiri vechile ‘vatan bir mazidir’. Bu fikrin bizde yanl›fl anlafl›lmas›ndan korkarak hemen ifade ediyorum ki maziye hürmet
etmek mutaass›p ve mürteci olmak de¤ildir...
fiüphesiz vatan bir mazidir. Yani vatan›n mazisini lây›k›yla bilip takdir etmeyen
mazideki fütûhat ve dârât› (debdebe flan, büyük gösterifl) düflünerek iftihar etmeyen,
büyükler karfl›s›nda milletinin felâketlerini tahlil edip bunun sebeplerini araflt›r›nca
ruhu meraret (ac›) ve intibah (uyan›fl) i1e dolmayan adam vatana lây›k de¤ildir
(...).
‹flte böyle hisleri en müessir saikâlar›ndan (tesirli sevk edicilerden) biri herhâlde edebiyatt›r. Bir sahne-i hayat olmakla beraber, bir manâ-y› felsefî veya içtimaîyi flamil
olan temaflalar, hikâyeler ve fliirlerdir.” (Devrim, 1913, 5-6)
75
Bu fikirlerin Millî Edebiyat Hareketine yak›nl›¤› aç›kt›r. Zira romanc›ya bu cümleleri yazd›ran, Osmanl›n›n bir as›r boyunca yaflad›¤› vatan topraklar›n›n kayb›, nüfusunun erimesi gibi Millî Edebiyat Hareketinin mayas› hükmündeki millî ›st›raplar
ve Trablusgarp’la bafllay›p Balkan Savafllar›yla devam etmifl harp ortam›d›r. Nitekim yazar, eserini hangi yönlendirici, tahrik edici flartlar alt›nda yazd›¤›n› flöyle
aç›klar:
“Eski hatalar›n silsile-i mesâibini (peflpefle gelen musibitlerini) görmeye mahkûm
olan zavall› bizler, Tezat’taki Nâflit gibi Slavlar›n ezelî ve daimî düflmanl›klar›n›n
hat›rât-› tarihiyesini yaflad›ktan mâdâ (baflka), flu son hücumlar›n›, müthifl cinayetlerini, fleytanî entrikalar›n› gördük. Bunlar›n darbesiyle bafl›m›z periflan, kalbimiz
mecruh... ‹flte Tezat, ruhumuzda ebediyen canl› kalarak evlât ve ahfad›m›za ayn›
fliddetle intikal etmesi elzem olan hiss-i intikam ve intibah› tehyîc etti¤i cihetle ve hayat-› rûhiye ve milliyemize fliddetle alâkas› olan birtak›m meselelere temas etti¤i için
zaman›nda gelen bir eserdir.
(...) Hüsün ve sanat›n kudsiyetini asla unutmayan, bil-akis fliir ve sanat›n kuvve-i
cazibesine istinat ederek, hatta sanat› daha asîl, daha âlî yapan fikrî hikâyenin tarafdâr› oldu¤umu birkaç defa söyledim. Ve Tezad’›, büyük Balzac’tan beri gittikçe
teessüs ve tevessü eden (kurulup geniflleyen) bu tarz›n Osmanl› Edebiyat›nda henüz
yeni olan bir misâl-i nâçizi zannederek...” (Devrim, 1913, 6-7)
Yazar›n “fikrî hikâye” ifadesi, “tezli hikâye” anlam›na gelir. Di¤er taraftan “hüsün ve san’at›n kudsiyeti” sözleri Fecr-i Âtî’nin sanat› “muhterem” kabul ediflini hat›rlatmaktad›r. ‹flte bu noktada Tezad’› Fecr-i Âtî’yi Millî Edebiyat Hareketine ba¤layan bir eser olarak görmek gerekir.
Tezat, Sultan II. Abdülhamit devrinin a¤›rl›¤›n› yaflayan genç subay Nâflid’in, ‹stanbul’da niflanl›s› Behire ile Batum’da tan›flt›¤› bir Rus k›z› Miliça aras›nda, hayat›n› birlefltirmek arzusuyla muhtelif bak›mlardan yapt›¤› mukayeseleri ve nihayet
galip gelen milliyet hissiyle Behire’yi tercih ediflini anlatmaktad›r.
Yazar, roman›n›n mukaddimesinde hür ve lâtif bir ömür süren 17 yafl›ndaki bir
çocu¤un, tarihin ac› hat›ralar›n› hikâye etmesinin “yapmac›k” olarak karfl›lanabilece¤ini düflünür. Bunun için roman›n›n “Mukaddeme”sinde, vak’a ile yaflad›klar›
aras›nda bir alaka kurarak, kendisinin dünyaya gözünü açar açmaz Girit ‹htilalini
görmüfl, memleketinin iflgal edilmesi elemini tatm›fl hassas bir Türk çocu¤u oldu¤unu vurgular (Devrim, 1919, 9).
‹zzet Melih’in di¤er roman› Sermet (1918), bir y›l sonra Pierre Loti’nin takdimiyle Frans›zcaya çevrilmifltir. Yazar bu roman›nda Sermed’in ‹stanbul/ Bebek’te, sesini duyarak âfl›k oldu¤u Neyyire’ye tutkunlu¤unu ve bu marazi ruh halinden kurtulmak için Paris ve Viyana’da yaflad›klar›n›; ‹stanbul’a dönüflünde ikisinin de ayr›
kimselerle evlendikleri halde mutlu olamay›fllar›n›, Neyyire’nin ölümünü, Sermed’in yar› meczup bir halde, hayat› felsefi bir gözle seyrediflini hikâye eder. ‹zzet
Melih, “kalbi fazla karmafl›k ve mu¤lâk hislerle dolu olan Neyyire ile hassasiyeti
fazla ince, bedbinli¤i çok derin, aç›k görüfllü ve riyas›z Sermed’in ruh hallerini
tahlil etti¤i bu roman›n›” (Yazar, 1940, 13) Fecr-i Âtî tercihlerini yans›tmak bak›m›ndan, Fecr-i Âtî mensubu olarak 1909-1911’de yay›mlad›¤› Tezat’tan daha yo¤un
bir hale getirmifltir.
‹zzet Melih 1920’ye kadar yazd›¤› 15’i mektup tarz›nda 19 hikâyesini baz› mensureleriyle birlikte Hüzün ve Tebessüm (1921) adl› kitab›nda bir araya getirir. Yazar, memleket d›fl›ndaki zengin dekorlarla bezenmifl, dil ve üslubunda zamanla
‹zzet Melih Devrim’in Fecr-i
Âtî’nin hakim temayül
oldu¤u y›llarda yazd›¤›
Tezat, Millî Edebiyat
anlay›fl›n›, Millî Edebiyat
Hareketinin hakim oldu¤u
dönemde yazd›¤› Sermet ise
Fecr-i Âtî tercihlerini
yans›t›r.
76
meydana gelen de¤iflikliklerin aç›kça görüldü¤ü küçük hikâyelerinden bir k›sm›n›
da baz› deneme ve gezi notlar›yla birlikte Her Güzelli¤e Âfl›k (1938) ad›n› verdi¤i
kitab›nda toplam›flt›r.
Fecr-i Âtî y›llar›nda fliirleriyle tan›nan Mehmet Behçet Yazar’›n, Cumhuriyet y›llar›nda edebiyat araflt›rmalar› ve çocuk hikâyesine ilgi duydu¤u görülmektedir.
Onun çocuklar için haz›rlad›¤› Orhan’›n Deniz E¤lenceleri (1926), Orhan ile Gümüfl (1927), Orhan’›n Hayvanlar Bahçesi (1927), Orhan’›n Tayyarecili¤i (1931)
adl› e¤itici-ö¤retici kitaplar› da tahkiyeli metinlerden meydana gelmifltir.
MENSUR fi‹‹R
Mensure, duygu
yo¤unlu¤unu serbestçe
ifadeye imkân verdi¤i için
ferdiyetçi sanat anlay›fl›na
çok uygundur. Onun için
Edebiyat-› Cedideciler gibi
Fecr-i Âtî mensuplar›n›n da
ra¤bet etti¤i türlerden biri
olmufltur.
Recaizâde vezin ve kafiye gibi manzum söz kay›tlar›n›n d›fl›nda da her güzel fleyin
fliire konu olabilece¤ini söyleyip fliiri kâinattaki güzellik hâli gibi tasavvur ederken,
bu türün hudutlar›n› hayli geniflletiyordu. Onun açt›¤› yolda ilerleyen Edebiyat-›
Cedideciler, duygu yo¤unlu¤unu olabildi¤ince yans›tmaya en uygun tarz› keflfetmifl oldular. Böylece “mensur fliir” veya “mensure” ad›n› verdikleri türün ilk güzel
örneklerini Halit Ziya ve Mehmet Rauf’un kalemiyle gösterdiler.
Ayn› anlay›fl› sürdüren Fecr-i Âtî mensuplar› da bu türe çokça ra¤bet ettiler.
Edebiyat-› Cedide’de oldu¤u gibi Fecr-i Âtî’de de nesir sahas›na yönelenlerin en
be¤endi¤i tür mensuredir.
Fecr-i Âtî mensuplar› aras›nda “mensur fliir”, “mensure”, “fantazi” veya “fantaziye” hatta bazen “fliir” diye niteledikleri bu türü denememifl olan yoktur. Böyle bir
tür ad›n› hiç kullanmayan Ahmet Haflim’in bile baz› kalem tecrübelerini “mensure”
olarak de¤erlendirmek yanl›fl say›lmaz.
Bu metinlerin baz›lar›n› günümüz anlay›fl›yla bak›nca hikâye saymak da mümkündür. Fakat mensurelerde vaka olabildi¤ince arka plana at›lm›fl, hatta ço¤unda
tamamen kald›r›larak “anlatma esas›na ba¤l›” olmaktan ç›kar›lm›flt›r.
Topluluk mensuplar› aras›nda bu türe ciddi manada ra¤bet edenler fiahabettin
Süleyman, Yakup Kadri, Refik Halit, Faz›l Ahmet, Ali Süha, ‹zzet Melih, Emin Lami
ve Mehmet Behçet’tir.
fiahabettin Süleyman’›n “fantaziye”leri, bir yandan küçük bir vak’a etraf›nda
geliflmesiyle tahkiyeli eserlere yaklafl›rken, di¤er yandan düflünce ve üslupta flairanelik esas›na dayand›klar› için hikâyeden ayr›l›r. Yani bu yaz›larda hem “anlatma”
hem de “duyurma”, “ihsas ve ilham etme” iç içedir.
‹zmir’deki ilk kalem faaliyeti y›llar›ndan bafllayarak yaz› hayat›n›n sonuna kadar devam ettirdi¤i bu türdeki yaz›lar›n›n büyük bir k›sm›, para h›rs› ve flehevi unsurlarla beslenen ferdi arzu ve ›st›raplar› dile getirir. Bu gibi mensurelerinin ço¤unu Üç Sene ortak bafll›¤›yla yay›mlam›flt›r. Balkan harplerinin kamu vicdan›n› incitici havas›n›n akisleriyle dolu, hâlden flikâyetle, maziden gururla bahseden baz›
mensurelerini, “millî endifleler” eksenine ba¤layabiliriz.
Cemiyet karfl›s›nda daima menfi tav›rl› bir yazar olan fiahabettin Süleyman’›n
baz› fantaziyelerinde ise, sanat ve sanatkâr›n itibars›zl›¤›ndan veya hak ve adalet
gibi kavramlar›n fiiliyatta bofl fleyler oldu¤undan bahsedilir. Sosyal aksakl›klardan
yak›n›lan bu kalem tecrübeleri, devriyle alakal› baz› siyasi kanaat ve mesajlar da tafl›rlar. Bu gruptaki fantaziyelerinden bir k›sm›n›n Gölgeler ve Hakikatler bafll›¤›n› tafl›mas›, Edebiyat-› Cedîde mensuplar›n›n çokça iflledi¤i hayal-hakikat çat›flmas›n› düflündürür. Nitekim bu yaz›lar›n ortak taraf›, cemiyetin/insanlar›n dile getirdi¤i fikirlerle yapt›klar›n›n, baflka bir ifade ile istenenle olan›n birbirinden farkl›l›¤›d›r. Gölge istenen, hakikat ise hayat›n kanunlar›d›r. Onun nazar›nda, hayat, “güç”ten yana olan
kanunlar›n› iflletir; “hak”, “adalet” ve benzeri kavramlar ise birer vehimden ibarettir.
AMAÇLARIMIZ
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
77
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
fiahabettin Süleyman’›n fanteziyelerindeki temalar nas›l grupland›r›labilir?
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
Fecr-i Âtî’nin -belki bütün edebiyat›m›z›n- mensur fliir türünde
yaza‹ N T Een
R N Ebaflar›l›
T
r› Yakup Kadri Karaosmano¤lu’dur.
‹NTERNET
Makale: Yakup Kadrinin bu türdeki yaz›lar›na dil, üslup, yap› ve muhteva
genifl
MS AOK RA LUitibariyle
E
bilgi için Turan ALPTEK‹N, Yakup Kadri Karaosmano¤lu’nun fiiir Dünyas› ve Mensur fiiirler’inde fiiir Ö¤eleri, Do¤umunun 100. Y›l›nda Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Marmara Üni.
D‹KKAT
Yay., ‹stanbul 1989, s.s. 15-44 yaz›s›na bakabilirsiniz.
SMOA KRAUL E
D‹KKAT
Mensur fliir türünde Fecr-i
Âtî’nin en baflar›l› ismi
Yakup Kadri’dir.
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA özelliklerine
S‹ZDE
Onun mensur fliirle ilgisini, aradaki fas›laya ve baz› muhteva
bakarak iki döneme ay›rmak laz›md›r:
1. Fecr-i Âtî’deki devresi (1910-1914)
AMAÇLARIMIZ
2. Millî Edebiyat Hareketi içindeki devresi (1918-1922)
Yakup Kadri’nin Fecr-i Âtî mensubu olarak kaleme ald›¤› mensureleri kalabal›klar içinde insan›n yaln›zl›¤› fikri etraf›nda döner durur. Esasen
K ‹ ondaki
T A P karamsarl›k daha sonra da peflini b›rakmayacakt›r. ‹lk mensur fliiri Y›ld›zlar›n Bîkesli¤i’nde
flair, zahiren birbirlerine yak›n, omuz omuza görünen insanlar›n, ruh itibar›yla t›pk› y›ld›zlar gibi birbirinden uzak ve yapayaln›z oldu¤unu söyler.
T E L E VYakup
‹ Z Y O N Kadri, bu
dönemde yazd›¤› di¤er mensurelerde de ferdiyetçi, tatminsiz ve yarat›l›fltan karamsar bir ruhun, samimi ve biraz da metafizik ürperifl çeflnisi tafl›yan akisleri olarak
ölüm, aflk ve hat›ralardaki geçicilik, safiyet (masumiyet) temalar› etraf›nda döner.
‹ N T Bir
E R N Mendil
ET
Niyazi Ak›, “Y›ld›zlar›n Bîkesli¤i”nden sonra yaz›lan “Bâd›ban›m
Oldu”
ve “Eylûl”de, bafll›kl› mensurelerin ses yap›s›na dikkat çekerek “sesli ve sessiz harflerin, kelimelerin, cümlelerin tekrarlar› ile k›saca, ritm ve alliterasyonlar vas›tas›yM A K Amaksatl›
LE
le bir müzikaliteye ulaflma gayreti vard›r ki Yakup Kadri’den önce
olarak
böyle bir teflebbüse rastlam›yoruz. Y›ld›zlar›n Bîkesli¤i’nde fliiri his ve fikirde arayan yazar, bunlarda tekrar vas›tas›yla kulaktan his telkinine teflebbüs eder” demektedir (Ak›, 1960, 59-60). Yani yazar duygu ve düflüncelerini ispatlay›c› bir anlat›mla vermek yerine, adeta musiki cümleleriyle, sesle telkin peflindedir.
Dil içinde bir üst dil kurma arzusundan baflka, onun mensurelerini yürüten di¤er bir unsur ise zengin ça¤›r›fl›mlar dünyas›d›r (Aktafl, 1987, 51). Baz› araflt›rmac›lar (Ak›, 1960,59-63; Aktafl, 1987, 50-59) bu mensurelerde baz› Bat›l› ediplerin tesirlerinden bahsederlerse de insano¤lunun ortak tav›r ve taraflar›ndan birini ifllemede yabanc› edebiyat tesiri aramaya ihtiyatla yaklaflmak yerinde olur.
Millî Edebiyat Hareketine ruhen Balkan Savafllar› s›ras›nda kat›lan (Karaosmano¤lu, 1933, 25-27) Yakup Kadri, 1918 sonras›nda, Ziya Gökalp’in etkisiyle yeni
bir hamleye koyulur. Yazar, Niyazi Ak›’n›n yapt›¤› bir mülakatta bu teflebbüsünü
flöyle anlat›r:
“Biz o zamanlar ekseriya Frans›zca hissederek Türkçe yaz›yor gibiydik. Hâlbuki mesele Türkçe düflünüp, Türkçe hissedip, Türkçe yazmaktayd›. ‹flte ben bu fikirden hareket ederek bir deneme yapmak ve tasavvur etti¤im Türkçenin örne¤ini vermek istedim. ‹stedim ki yabanc›dan mümkün mertebe uzak, bize fazlas›yla yak›n olsun ve
bilhassa edas› itibar›yla bize Türk’ten baflka bir çeflni hissettirmesin. Böyle bir Türkçenin kayna¤› Divan edebiyat› olamazd›. Çünkü o dar bir zümrenin edebiyat›yd›.
Arad›¤›m Tükçenin menba› olsa olsa bizim halk edebiyat›m›z ve folklorumuz olurdu. Bu düflünceyle Tekke ve Halk edebiyatlar›na baflvurarak Yunus’u, Karacao¤lan’›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
78
okudum; onlar›n flivesine intibaka, nlar gibi düflünmeye, onlar gibi hissetmeye çal›flt›m... iflte bir dil denemesi olan Erenlerin Ba¤›ndan böyle bir niyetin ve böyle bir çal›flman›n mahsulüdür.” (Ak›, 1960, 64-65).
Fecr-i Âtî’de geçen döneminde yazd›¤› mensureler de di¤erleri de daha sonraki y›llarda kitaplaflm›flt›r. Bunlardan bir k›sm› Erenlerin Ba¤›ndan (1922), bir k›sm› Okun Ucundan (1940), di¤er bir k›sm› ise Alp Da¤lar›ndan ve Miss Chalfrin’in
Albümünden (1942) adl› kitab›nda yer alm›flt›r.
Onun Fecr-i Âtî’den sonraki y›llarda kaleme ald›¤› mensureleri de göz önünde
tutan Nihat Sami Banarl› flu toplu ve nihai de¤erlendirmeyi yapar:
“Yakup Kadri’nin lisan›, meselâ Refik Halid’in Türkçesinde oldu¤u gibi, temel malzemesini ana dilimizin en güzel konufluldu¤u yurt ve ev-âile Türkçesinden alm›fl de¤ildir. Bu nesirler sanatkâr›n flüphesiz pek geç tan›d›¤› ve Anadoluda O¤uz Türkçesinin iIk mucizelerinden olan klasik ve edebî Dede Korkut lisan› aras›nda hiç bir
münasebet yoktur. Yakup Kadri’nin nesri (...) Servet-i Fünun nesrinin daha hareketli bir devam› olarak bafllam›fl, sonra, bilhassa Kitab-› Mukaddes tercümesinin gerek
üslûp, gerek ruh bak›m›ndan kuvvetli tesiri ile geliflerek ifllenmifl, ifllendikçe güzelleflmifl ve sanatkâr›n›n kendi mistik ruhunda kopan k›ymetlerle süslenerek, zevkli, mus›kîli ve çok kere mâveraî bir âlemden sesleniyormufl gibi t›ls›ml› bir sanat lisan› halini alm›flt›r. Böylelikle san’atkâr›n, Erenlerin Ba¤›ndan isimli eserinde nemalanarak Okun Ucundan terennümlerinde en olgun sesini bulan Yakup Kadri nesri, bugün edebî k›ymeti afl›lmak flöyle dursun, henüz kendisine yetiflilememifl hususî bir
nesir mümessili olarak ayr› bir hazla okunmaktad›r.” (Banarl›, 1979, 1202)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
N N
K ‹ T A P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
MAKALE
N N
Refik Halit (Karay)’in mensureleri ise kuvvetini, ruh derinli¤inden de¤il tabiata, bilhassa küçük varl›k ve eflyaya çevD Ü fi Ü N E L ‹ Mrilmifl sanatkârane “göz”den al›r. Bundan dolay›, hep basit,
“kurba¤an›n aflk›”, “gece kandili”, “uçurtmalar”, “piyano abaS O R U jurlar›” gibi s›radan fleyler üzerinde durmufl; tahlil de¤il tasvir
edici, zekice bulufllar› ve benzetmeleri olan mensureler yazm›flt›r.
D‹KKAT
Mensure vadisinde Fecr-i Âtî’yi temsil eden bir baflka flahsiyet,
Mehmet Behçet Yazar (1890-1980)’d›r. ‹lk mensurelerinSIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDEden bir k›sm›n› Buhurdan (1925) adl› kitab›nda toplam›flt›r.
‹kinci fliir kitab› Yumak (1938)’›n sonuna ekledi¤i “fantezi”ler
D Ü fi Ü N E L ‹ Mbölümünü ise mensure de¤il, serbest fliir kabul etmek laz›md›r.
AMAÇLARIMIZ
Bir di¤er önemli isim Ali Süha Delilbafl› ise, yaz› hayat›n›n
bafllar›nda
mensurelerini -Hikâye ve Roman bahsinde belirtilS O R U
di¤i üzere- Mezalim-i Elem ad›yla kitaplaflt›rmak istediyse de
K ‹ T A P
baflaramam›flt›r. Yine Emin Lami’nin mensureleri de kitaplaflD‹KKAT
mam›fl, Bahçe ve Servet-i Fünûn sayfalar›nda kalm›flt›r.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
sureli.mkutup.gov.tr/listeler.php?list=6&deger=Edebiyat
‹NTERNET
‹nci Enginün (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanK ‹ T A P
bul: Dergâh Yay.
MAKALE
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Özet
Fecr-i Âtî mensuplar› karfl›l›kl› konuflmalara dayanan
hikâye türünü gelifltirerek buna Bat› dillerindeki “nuvel
dialog” karfl›l›¤›nda “tekellümî hikâye” dediler. Bu tür
hikâyeler, hacim k›sal›¤›ndan dolay› sahnede temsil
edilme amac›na uygun düflmezler ve piyes say›lmazlar.
Fecr-i Âtî hikâyecileri için öncelikli tema daima aflk olmakla birlikte toplumsal meseleleri ele alan metinler de
vard›r. Özellikle Trablusgarp ve Balkan Savafllar›, Fecri Âtî hikâyesine toplumsal teman›n girmesine yol açm›flt›r.
Fecr-i Âtî mensuplar› aras›nda hikâye ve romana yö
nelen isimler Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Refik Halit
Karay, fiahabettin Süleyman, Cemil Süleyman Alyanako¤lu, Ali Süha Delilbafl› ve ‹zzet Melih Devrim’dir.
fiiirin vezin ve kafiye kayd›n›n d›fl›nda da var olabilece¤i düflüncesi ve fliirdeki duygu yo¤unlu¤unu nesir hâlinde dile getirilme arzusu, mensur fliirin yolunu açm›flt›r. ‹lk örnekleri Edebiyat-› Cedide’de görülen mensur
fliir, as›l baflar›l› örneklerini Fecr-i Âti ile vermifltir. Mensur fliirin en güzel örnekleri Yakup Kadri Karaosmano¤lu’nun kaleminden ç›km›flt›r. Refik Halit Karay, fiahabettin Süleyman ve Mehmet Behçet Yazar da bu türe
itibar kazand›ran yazarlardand›r.
79
80
1. Yakup Kadri Karaosmano¤lu’nun Fecr-i Âtî mensubu olarak yazd›¤› hikâyelerin yer ald›¤› eser afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bir Serencam
b. Erenlerin Ba¤›ndan
c. Göl Saatleri
d. Siyah Gözler
e. Erganun
2. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âtî toplulu¤undaki
hikaye veya roman yazarlar›ndan biri de¤ildir?
a. Yakup Kadri Karaosmano¤lu
b. Refik Halit Karay
c. Ali Canip Yöntem
e. Cemil Süleyman Alyanako¤lu
3. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âti’de hikâye ve romana en çok yönelen isimlerden biri de¤ildir?
a. Yakup Kadri Karaosmano¤lu
b. Refik Halit Karay
c. fiahabettin Süleyman
d. Ali Canip Yöntem
e. ‹zzet Melih Devrim
4. Aflag›dakilerden hangisi Fecr-i Âti y›llar›nda fliirleriyle tan›nd›¤› halde, Cumhuriyet y›llar›nda edebiyat araflt›rmalar› ve çocuk hikâyesine yönelmifltir?
a. Hamdullah Suphi Tanr›över
b. Mehmet Behçet Yazar
c. Refik Halit Karay
e. Yakup Kadri Karaosmano¤lu
5. Türk hikâyecili¤inde iflçi-patron münasebetleri ve
iflçi haklar› üzerine yaz›lm›fl ilk metin ve yazar afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hakk-› Sükût (Refik Halit Karay)
b. Hakk-› Sükût (Yakup Kadri Karaosmano¤lu)
c. Bir Serencam (Refik Halit Karay)
d. Bir Serencam (Yakup Kadri Karaosmano¤lu)
e. fieftali Bahçeleri (Refik Halit Karay)
6. Afla¤›dakilerden hangisi Cemil Süleyman Alyanako¤lu’nun roman ve hikâye kitaplar›ndan biri de¤ildir?
a. ‹nhizam (1909)
b. Timsal-i Aflk (1909)
c. Siyah Gözler (1911)
d. Ukde (1912)
e. Kad›n Pençesi (1939)
7. fiahabettin Süleyman için afla¤›dakilerden hangisi
söylenemez?
a. Bütün hikâyeleri aflk temas› etraf›ndad›r.
b. Sultan II. Abdülhamit devrini hicveden hikâyeleri vard›r.
c. Ö¤retmenlik mesle¤i ile ilgili hikâyeler yazm›flt›r.
d. Tekellümî hikâye tarz›n›n temsilcilerindendir.
e. Jöntürk faaliyetlerinden esinlenmifl hikâyeleri
vard›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi Yakup Kadri’nin mensur fliir yazarl›¤› için söylenemez?
a. Mensur fliir yazarl›¤›n› Fecr-i Âti ve Milli Edebiyat Hareketi devresi olarak ikiye ay›rmak mümkündür.
b. ‹lk mensureleri karamsar bir ruh halini ifade
eder.
c. Mensurelerinde ritmin yükseldi¤i dikkat çekmektedir.
d. Mensurelerin topland›¤› kitaplar Erenlerin Ba¤›ndan, Okun Ucundan ad›n› tafl›r.
e. Mensurelerini toplad›¤› eserler Yakup Kadri’nin
yaz› hayat›n›n bafllar›nda bas›lm›fl ilk kitaplard›r.
9. Afla¤›dakilerden hangisi Mehmet Behçet Yazar’›n
mensur fliirlerini de içeren bir eserdir.
a. Buhurdan
b. Erganun
c. Yumak
d. Bir Serencam
e. Okun Ucundan
10. Ali Süha Delibafl›’n›n mensurelerini toplamak istedi¤i
ancak bast›ramad›¤› kitab› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Musavver Muhit
b. Buhurdan
c. Mezamir-i Elem
d. Resimli Kitap
e. fiiir ve Tefekkür
81
Okuma Parças› 1
MUALL‹M (Hikâye)
-‹htiyar!.. dediler; döndü, bakt›; uzak ufuklar›n bofl dudaklar›ndan malûl bir nefesli hayat ahz›yla tekerrür eden
bu kelime genifl, bofl sahran›n derinliklerinde k›r›k dökük, yar›m topal gezindi:
Durdu... Perdeli gözleriyle karfl›s›nda gülen befl gence
bakt›.
Gençler, dedi. Hangi diyardan geliyor, hangi iklime gidiyorsunuz?... ‹çlerinden biri cevap verdi.
-Hüsün ikliminde idik, ibda diyar›na gidiyoruz
-Bari istikbâli yakalayabilseniz dedi. A¤z›n›n uçlar›nda
dal dal k›r›fl›kl›klar, ac› ile istihzay› birbirine kar›flt›r›yor,
muannit (inatç›) ve firarî zaman› bî-perva seyreden bu
gençlere bütün mâzisiyle ruhu gülüyordu.
Beflten sar›fl›n› isyan etti.
-Ne diyorsun ihtiyar, o öldükten sonra da bizimdir, sözüyle ba¤›rd›.
-Çocu¤um, dedi, san’at›n nedir?
Heykeltrafl... Genç vakit b›rakm›yordu, devam etti:
-Benim elimin alt›nda tafl, tunç Neron’un karfl›s›ndaki
hayat gibidir, titrer...
Mermer buse olur, kad›n olur, keder olur, inflân›n kat›
yüre¤ine zaman›n muhazzap, bitmez tükenmez tokatlar›na tahammül eder. Müzelerin serin gölgeleri aras›nda kufl tüylerine gömülmüfl hükümdarlardan daha
müsterih, ebediyyen yaflar...
‹htiyar bu sözlere gülmedi. Esmer uzun boylu, uzun
saçl› bir gence hitapla:
-Ya sen? dedi. Genç fluh ve flen cevap verdi:
-Ben kavs-i kuzahlarla (ebemkuflaklar›yla) oynar›m.
Onlar›n sihir ve füsununa vâk›f›m, gölgeleri tespit ederim. Bir parça bez ve kâ¤›t üzerine bir cihan kurar›m.
En güzel dudakta en güzel hande firaridir; en güzel
göz ölür, toprak olur; en güzel çehre buruflur, ihtiyarlar. Lâkin benim parmaklar›mdan, benim f›rçam›n
ucundan do¤anlar sad›kt›rlar, ölmezler, y›pranmazlar. Ben as›rlara, ben ruhumu hadîkalara naklederim.
Bir parça beze arz›n ka’r›ndaki (yerin dibindeki) alt›n
kadar k›ymet veririm.
‹htiyar›n ayaklar› titriyordu, duramad›. K›sa boylu, daima dinleyen birine döndü.
-Elindeki nedir, genç sükûtî? Ya sen ne yap›yorsun? sözlerini söyledi.
-Elimdeki tambur ve ben avc›y›m cevab›n› verdi. Yere
oturan mütehayyir (hayret içinde)
-Ne? diye ba¤›rd›.
-Evet avc›y›m... Ben havalarda dolaflan sesleri kovalar,
avlar›m... Gizli isyanlar›n aflklar›n, felâketlerin na¤-
melerini dinler, tutar›m... Denizler benimle görüflür,
semalar gelir, kap›mda inler. Sinirler münazaalar›n›
(çekiflmelerini) hep benim ruhumda halleder. Bak›fllar
benim huzurumda savt (ses), giryeler nakarat, tebessümler hava olur ve flu elimdeki tanbur bütün elhân›
pamuk y›¤›nlar› gibi diyardan diyara, senelerden senelere, kalplerden kalplere, atar, savurur... Ben ölürüm,
toprak olurum, lâkin na¤meler ölmez...
‹htiyar, titrek bir sesle dördüncüye sordu:
-Söyle bakal›m, necisin o¤lum? K›s›k bir sesle m›r›ldand›:
-Mimar›m peder efendi, mimar...
-Senin de sanat›n evvelkilere benzer mi? Daima lütufkâr ve hiç ölmez mi?
-Evet bu da onlar gibidir. Ve ben muhayyel hatlara can
veririm: Tafl, toprak, kireç benim dehamla bazen bir
gururun, bir tecavüzün, bir sefahatin, bir saadetin ve
bazen bir duan›n timsali olur. Saraylar yapar›m, gururdurlar, mabetler yapar›m, duad›rlar, kaleler birer
mütecaviz, birer müdafi’dir. Zaman onlar› y›ksa bile
kaditleri (iskeletleri) karfl›s›nda befler daima hayran
kal›r, iflte Akropol, iflte Tedmir, iflte Selçuk saraylar›...
Beflinciye sordu:
-Sonuncu, sen ne yapars›n? Dalg›n, periflan bir ses:
-fiairim, efendibaba, dedi, flairim. Ben muannit, firari,
aç›lmaz, mektum, aç›l›rsa cihan olur, küçük mahlûklarla perilere benzeyen kelimelerle ifltigal ederim. Bunlar benim esirimdir; ne zaman istersem karfl›ma kadar
gelirler, yerlere e¤ilirler, etek öperler. Zafer olunuz derim zafer olurlar, isyan olunuz derim, isyan olurlar,
aflk olunuz derim, aflk olurlar. Bahardan rayihalar,
k›fltan silahlar getirirler. Benini onlardan teflkil etti¤im
taburlar önünde padiflahlar bile selâm durur. Yediden
yetmifle kadar onlar bunlar› ezber bilirler. Beni konuflup söylemedikleri hiçbir memleket, beni koflup söylemedikleri hiçbir as›r yoktur.
‹htiyar:
-Pek alâ, o¤ullar›m, bütün bunlar niçin? dedi.
Sonuncu cevap verdi:
-Zevk için!...
Güldü, sakal›n› eline ald›, düflündü, dedi ki:
-Zevk olsalar bile tamam de¤ildirler.
‹çlerinden biri sual etti:
-Tam zevk nerede?
Oturdu¤u yerden kalkarak ihtiyar:
-Bende... diye cevap verdi, Befli de etraf›n› sard›lar.
-Mesle¤in nedir? Mesle¤in nedir? diye soyuyorlard›.
-Mesle¤im, dedi, muallimlik!... Siz tafllar› yontars›n›z,
ben dima¤lar›... Siz bezleri boyars›n›z, ben ruhlar›...
82
Okuma Parças› 3
Siz na¤meler icat edersiniz, ben de itikatlar... Siz binalar yapars›n›z, ben de gezer saraylar... Siz kelimelerden
taburlar kurars›n›z, ben de zekâdan... Lâkin çocuklar
benim yapt›¤›m dima¤lar› bir gün toprak yer. Boyalar›m üzerinde imzam yok olur. Verdi¤im itikatlar bir
gün beni döver. Gezen saraylar görür, tan›nmaz; taburlar da¤›l›r, görünmez olur... Ve ben muharibim, beflerin nankörlü¤üyle çarp›fl›r›m... Her yetifltirdi¤im iptida beni inkâr eder, her yapt›¤›m mutekit, benim itikad›ma dokunur. En gayri muti (itaatsiz} madde, insan
benim avucumun içindedir.
Sar›fl›n heykelt›rafl:
-Yaz›k dedi, bunun zevk neresinde?
‹htiyar cevap verdi:
-Nankörlük karfl›s›nda sebatta... Menfaat beklemeksizin cidalde...
Sanatkârlar bu sözden bir fley anlayamad›lar, güldüler. Ve ihtiyar de¤ne¤ine dayanarak istihzaya al›flm›fl
olanlara mahsus bir lâkaydî ile yavafl yavafl uzaklaflt›...
(fiahabettin Süleyman, Muallim, Süha, S.l, 19 Haziran
1919, s. 68)
Okuma Parças› 2
BÂDIBÂNIM B‹R MEND‹L OLDU (Mensur fiiir)
Bâd›bân›m bir mendil oldu, Aflk›m›n bâd›bân› küçük,
muattar bir mendil oldu. Teknesi harap, metrûk bir sefineye benzeyen aflk›ma, nûflin, fluh bir kad›n mendili
ç›lg›n bir bâd›bân oldu ve aflk›m ç›lg›n bir seyr ile göl
gibi sakin durn ruhumda dalgalar yaparak benli¤imin
meçhul ufuklar›na kofltu. Benli¤imin meçhul ufuklar›nda meçhul sahiller var. Biliyorum, yelkeni, ç›lg›n teknesi harap sefine bu sahillerden birine çarpar, sahil münhedim, tekne tarumar olur ve yelken, yelken... o mecruh bir kanat gibi ç›rp›n›r ç›rp›n›r, sonra kopar, y›rt›l›r
ve parçalar›, onlar her biri ayr› bir melâl halinde göl gibi sakin duran ruhuma düfler. Münhedim bir sahil, harap bir tekne ve yelken parçalar› alt›nda hummal› bir
al›n gibi buruflan, pürmesâ, sincabî bir göl... ‹flte aflk›mdan sonra ruhumda hâs›l olan manzara... Çok hazin de¤il mi? Sevgilim... Hem de bu sefer bâd›bân›m bir mendil oldu. Aflk›m›n bâd›bân› küçük, muattar bir mendil
oldu; ve teknesi harap, yelkeni ç›lg›n sefineye bütün
ümitlerimi, emellerimi, bütün ifltihâ-y› hayat›m› yükledim.
Yakup Kadri, Bâd›bân›m Bir Mendil Oldu, Servet-i Fünun, S.1007, 9 Eylül 1326 (22 Eylül 1910), s.323.
EYLÜL (Mensur fiiir)
“Eylül hulûl etti. Melûl krizantemler mevsimi hulûl etti.
Ruhuma eylül hulûl etti. A¤›r bafl, melul krizantemler,
rahiyalar›yla ruhumu melûl etti. Orda, ufukta tepelerin
menekfle eflkâli ve deniz sincabî sisler içinde... sermest
ü sayf ve ziya koruya bir “ah” gibi bâd-› hazan doldu.
A¤açlar›n aras›nda korkak, titrek, nalegir, girizân yapraklar koflufltu. Tabiat›n hasret-i neflat ile memlû gö¤sünde eflkâli ve elvân› silen namer’i, matemi bir el dolaflt› ve kufllar uzaklaflt› ve mihmân-› mevsim-i bahar
olan kufllar uzaklaflt›. Sen de gittin sen de gittin. Bahçede ya¤murlar, rüzgârlar, kuru yapraklarla ayak izlerinin
zaiya›n› gördüm; bahçede manolyalar›n ihtizar›n› gördüm. Sehap olan neflidesiz tabiata art›k penceremi kap›yorum.
Gözlerimde fleklinin ziya›n› duydum. Gözlerimde fleklinin ziya›n›, kalbimde sesinin inkisar›n› duydum. Odam
tehî, kollar›m tehî kald›. Rahiyan›, her fleyi bâd-› hazan
ald›. Akflamüstü yeflil tepelerden pembe guruplar seyrini, çamlar›n serin gölgelerini, bu gölgeler alt›nda yan
yana uzanmalar›, koflmalar›, saklanmalar›, müzehher
çitler üstünden atlamalar›, buseleri, derâgufllar›, yeminleri, hepsini ald›, hepsini ald›, bafl›m bofllu¤a dald›. Sergerdân›m, harab›m. K›fl›n karl› günlerde, yaln›z odalarda vahim hastal›klar düflündüm. Camdan odama mürde, solgun bir huzme-i ziya döküldü, camdan odama
mevtin rengi döküldü ve gözlerim kapand›; gözlerimde
fleklinin ziya›n› duydum. Gözlerimde fleklinin ziya›n›,
kalbimde sesinin inkisâr›n› duydum. “
Yakup Kadri [Karaosmano¤lu], Eylül, Servet-i Fünun, S.
1009, 5 Ekim 1910, s.s.354-355.
83
Okuma Parças› 4
SÛRNÂY (Mensur fliir)
-fiâkirtlerim [ö¤rencilerim] Dârülmuallimin efendilerine
Ey genç ne zaman onun, sûrnây›n [ney, zurna] ince deliklerle mecruh, bofl sinesinden bir nefes yay›l›rsa, hissetmez misin ki havada uçan na¤meler de¤il, senin tarihin, senin alt› yüz senendir.
Hissetmez misin ki istiklâl günü Kara Osman Bey’in huzurunda sadakate, itaate and içenlerin kulaklar›nda o
ç›nlad›.
Hissetmez misin ki Bursa’n›n önünde Orhan çarp›fl›rken kale duvarlar›ndan yerlere yuvarlanan, yuvarlananlar›n üstüne bas›p münferit sarmafl›klar gibi tekrar t›rmanan, bo¤alara benzeyen düflman bî-baha, tunç vücutlar›yla y›kmaktansa m›zraklar›n›n ucunda kâ¤›ttan
fenerler gibi salland›ran Türk gazilerinin ruhuna o ne
serseri, ne fluh, yurdun ve kad›n›n meltemleriyle mâli,
cennetlerin kokular›yla, renkleriyle, meflhûn [dolu]
ufuklar yayd›.
Yunan’›n Roma’n›n mübdi (icatç›) çamurlar›na, mermerlerine Türk dehâs›yla, senin dehânla rekabet eden
ve flimdi medfûn-› hîçistan-› a’sâr (as›rlar mezarl›¤›na
gömülü) uyuyan Manisa’daki Murad-› sâni saraylar›n›n,
bahçelerinin rüzgârlardan ziyade gürültüleriyle doldu¤unu sana ihsas etmez ve seni ma¤rur, benli¤ine vâk›f
düflündürmez mi?
Bilmem bilir misin genç, senin Garp zekâs›na tahakküm eden mimar›n Büyük Sinan Van Gölü k›y›lar›nda
Sadrazam Lütfü Pafla’n›n maiyetinde, arkadafllar›ndan
birkaç›yla a¤açlara birden hayat ve ruh vererek ilk asar›n›, bu vahfli gölde beyaz kanatl› kufllara benzeyen gemilerini inflâ ederken, ordugâhda atefl ve silâh karfl›s›nda sûr-› nây›n zafer teraneleri yükseliyor, hummal› çekiçlerin harekât›na bir kafiye-i muvaffakiyet, bir müstezad-› fleref ilâve ediyordu.
Beyaz dalga dalga sar›klar›yla beyaz nurlu sakallar›n›n
üzerlerinde parlayan murassa (k›ymetli tafllarla süslü)
tu¤lar› karfl›s›nda as›rlardan beri sürüklenen, nesilden
nesile intikal eden aflklar›, ihtiramlar› bir daha, hiç b›kmayan ve b›kmayacak, bir daha serme¤e gelmifl kullar›n›, bizleri, senin benim babalar›m›z›, analar›m›z› ma¤rur selâmlayan Türk hakanlar› hep onun sesiyle alk›flland›lar.
Bir zaman Kâ¤›thane saatleri yiyen bir mesire, uzun bir
yol iken öküz arabalar›yla gelen zenginler yani cidalin
(kavgan›n) terlerini pür reflve ve gurur kurutmak için
zevk çad›rlar› kuran gaziler a¤açlar alt›nda, seccadeler
üstünde, ayran taslar› karfl›s›nda hep onun na¤meleriyle yaflad›klar›na kani oldular.
Ve yine bir zamanlar, bu çok ac› genç, çok dikkat et,
hudutlar› b›rakan düflman›n mütereddit ad›mlar›na küstah, cesur ökçeler takan; Pasarofca, Kaynarca gibi senin
yüzünü ve benim aln›m› izmihlâl-i zemine (yok olufl
topra¤›na) sürmüfl ma¤lubiyet-nameleri firarlar›yla mühürleyen sefiller, dünkü ecdad›n piç çocuklar› Galata
önündeki meyhanelerde sermest ve bî-hûfl (kendinden
geçmifl) denî (alçak) bî-âr (utanmaz) kalblerinin çamurlar›yle müteaffin (kokmufl) onun sesiyle, yine onunla,
yaln›z onunla ‹stanbul kald›r›mlar›n› titretebildiler.
Ve a¤lamaks›z›n, hissetmeksizin, uyuflmufl y›lanlar gibi
b›rakt›¤›m›z yeflil ovalardan kamer-renk nehirlerden,
esrarengiz tekyelerden, Arabistan’› semân›n her noktas›ndan minarelerden dinimi, milletimi, namusumu, sanca¤›m› nas›l ç›kard›larsa onu da öylece, hasta, bîtâb,
hicranzede, k›rk bir kemik fleklinde f›rlatt›lar; onun nazl›, ince mevcudiyeti yerine flarapla fliflmifl kirli çehrelere
benzeyen gayday› ikame ettiler.
Ne zaman, ey genç, onun, sûr-› nây›n ince, deliklerle
mecruh, bofl sinesinden tek bir nefes f›rlarsa bil ki bu
sana Belgrat’tan, Atina’dan, Sofya’dan, Selanik’ten, Kosova’dan bir peyâm-› hicran tafl›yor, seni eski, ebedî
maatteessüf flimdi senin olmayan diyarlar›na rabt ediyor ve diyor ki unutma, ey Türko¤lu, vatan bende, vatan her fleyde, her yerde, senin kalbinde, senin gözündedir.
Evet ey Türk genci sen de benim gibi ol! Sen de vatan›
bir tutam çiçekte, bir demet gazelde, nak›fll› bir taflta,
küçük bir na¤mede, bir sûrnâyda t›pk› benim gibi gör.
Zaten öyle de¤il misin ey genç, zaten öyle görmüyor
musun? E¤er de¤ilsen, e¤er görmüyorsan bilmifl ol ki
yurdun her köflesi yar›n bir hicrangâh olur ve oralarda
sûr-nâylar yerine fliflkin, kirli yüzlere benzeyen gaydalar çal›n›r, gaydalar; ey Türk genci...
(fiahabettin Süleyman, Sûrnây, ‹çtihat, C. 5, nr 109, 19
Hz 1914, s.162-163
84
1. a
S›ra Sizde 1
Yakup Kadri Karaosmano¤lu Fecr-i Âtî’nin kurulufluyla
birlikte edebiyat dünyas›na ad›m atm›flt›r. Di¤er edebî
gruplarla kalem mücadelelerinde Fecr-i Âtî’yi savunanlardan biri olmufltur. Bu ba¤lamda Genç Kalemler dergisi etraf›nda geliflen Yeni Lisan ve Millî Edebiyat Hareketini elefltirenlerin de bafl›nda idi. Fakat Balkan Savafllar›nda Balkan devletlerinin küçük ordular› karfl›s›nda
hezimete u¤rama, onu yeni bir sorgulamaya götürmüfltür. Önceleri sanat›n özgürlü¤ünü savunan yazar,
1912’den sonra sanat›n özgürlü¤ü için önce özgür bir
vatan bulunmas› gerekti¤ini kavram›fl, toplumsal faydac› Millî Edebiyat Hareketine destek vermifltir. Bu durum
asl›nda sadece Yakup Kadri’nin de¤il daha baflka Fecr-i
Âtî mensubunun hatta bir neslin yaflad›¤› ac› tecrübedir.
2. c
3. d
4. b
5. a
6. e
7. a
8. e
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hikâye ve Roman” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hikâye ve Roman” bölümlerini yeniden okumal›s›n›z.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mensur fiiir” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Cemil Süleyman’a göre Türkçedeki sadeleflmeyi yazar
ve flairler de¤il, I. Dünya Savafl› y›llar›nda orduda neferin de anlayaca¤› ölçüde aç›k emirnameler yazan subaylar baflarm›flt›r.
Askerlik mesle¤i içindeki ediplerin de Türkçenin sadeleflmesinde pay› bulunmaktad›r. Fakat ordu bünyesindeki sade dille yaz›flmalar yapma olgusu, 1911’de bafllayan Yeni Lisan hareketiyle ilgilidir. Kurum olarak ordu daha önce de vard›. Ordu mensuplar›n›n 1914 öncesinde ve sonras›nda ald›klar› e¤itimde, Türkçedeki bu
de¤iflimi aç›klayacak bir farkl›l›k yoktur.
S›ra Sizde 3
Ali Süha’n›n di¤er güzel sanatlar ve edebiyat› cemiyetin
yans›mas› olarak görmesi, II. Meflrutiyet y›llar›nda çok
tekrarlanm›fl bir görüfltür. Devrin edbiyat e¤itim-ö¤retiminde kullan›lan ders kitaplar›nda (fiahabettin Süleyman’›n Tarih-i Edebiyat-› Osmaniye ve Sanat-› Tahrir
ve Edebiyat adl› kitaplar› gibi) da ayn› görüfl vard›r. Tanzimat öncesi edebiyat›m›z› (Divan ve Tekke edebiyat›)
“muhtelif zümre edebiyatlar›” diye görmesi de Cumhuriyet’in ilk y›llar›ndan itibaren tekrarlanan görüfllerdendir. Edebiyat›n Tanzimat sonras›nda “bütün memlekete
flamil” olarak nitelemesi, bir be¤eni ifadesidir. Edebiyat-› Cedide ve Fecr-i Âtî’yi, mensuplar› ayn› fleylere
inanm›fl birer mektep de¤il içinde farkl› görüfltekilerin
de bulundu¤u birer kulüp saymas›, yaflanm›fl bir tecrübeye dayan›r. Millî Edebiyat Hareketini de¤erlendirirken ise toplumsal faydaya onlardan daha çok önem veren bir tav›rdad›r.
85
S›ra Sizde 4
fiahabettin Süleyman’›n fanteziyelerindeki temalar üç
grupta toplanabilir:
1. Ferdî arzu ve ›zd›raplar (Aflk, kad›n ve para ile ilgili
olanlar)
2. Millî endifleler (Balkan Savafl› dolay›s›yla yazd›klar›)
3. Toplumsal meseleler (Sanat-cemiyet münasebetleri,
hak, adalet, kanun kavram› etraf›nda geçenler)
AKI, N. (1960). Yakup Kadri Karaosmano¤lu ‹nsanEser-Fikir-Üslûp, ‹stanbul.
AKTAfi, fi. (1987). Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Ankara: KTB Yay.
BANARLI, N. S. (1979). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi, 2.C. ‹stanbul: MEB Yay.
(DEVR‹M), ‹. M. (1913). Tezat, Sabah Mat., ‹stanbul
1331
KARAOSMANO⁄LU, Y. K. (1933). Bir K›ssa ve Bir Hisse, Kadro, S.14, fiubat, ‹stanbul.
OKAY O.-AKTAfi, fi. (1992). Cemil Süleyman (Alyanako¤lu), Büyük Türk Klasikleri, 11. C., ‹stanbul.
YAZAR, M. B. (1938). Edebiyatç›lar›m›z ve Türk Edebiyat›, ‹stanbul: Kanaat Kitabevi.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
Millî Edebiyat teriminin anlam›n› aç›klayabilecek,
Millî Edebiyat Hareketi mensuplar›n› s›ralayabilecek,
Millî Edebiyat Hareketinin oluflumunu sa¤layan siyasal, sosyal ve fikri geliflmeleri aç›klayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bat› medeniyet tesirinde geliflen
Türk edebiyat›
• Millî Edebiyat Hareketi
• I. ve II. Meflrutiyet
•
•
•
•
Bat›c›l›k
Osmanl›c›l›k/Osmanl› milliyetçili¤i
‹slamc›l›k
Milliyetçilik/Türk milliyetçili¤i
‹çindekiler
Türk Edebiyat›
Toplumsal Faydac›
Edebiyat Anlay›fl›: Millî
Edebiyat Dönemi
• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’NE
G‹R‹fi
• ‘M‹LLÎ EDEB‹YAT’ TER‹M‹ VE
‘M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’
ETRAFINDA DÜfiÜNCELER
• M‹LLÎ EDEB‹YAT’IN SINIRLARI
• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’N‹N
MENSUPLARI
• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹N‹
HAZIRLAYAN S‹YAS‹, SOSYAL VE
F‹KR‹ B‹R‹K‹M
• S‹YASAL VE SOSYAL DURUM
• F‹KRÎ B‹R‹K‹M:
M‹LL‹YETÇ‹L‹K/TÜRK
M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹
Toplumsal Faydac› Edebiyat
Anlay›fl›: Milli Edebiyat
Hareketi
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’NE G‹R‹fi
‘Millî Edebiyat’ terimi, kullan›lmaya baflland›¤› andan itibaren karfl›lad›¤› ya da kar›flt›¤› kavramlarla birlikte düflünülmüfl ve tart›fl›lm›fl; bir sonuca ba¤lanamam›fl olmas›na ra¤men kullan›m› sürdürülmüfltür. Bu terim, yerine milliyetperver edebiyat,
milliyetçi ya da Türkçü edebiyat isimleriyle birlikte düflünülmüfl ve zaman zaman
da biri di¤erine tercih edilerek kullan›lm›flt›r.
‘Millî Edebiyat’ adland›rmas›n›n neleri karfl›lad›¤› konusunda flöyle bir belirleme yap›labilir:
Millî Edebiyat, yüzy›llara da¤›lm›fl çok uzun bir geçmifle sahip olan Türk edebiyat› tarihinin Osmanl› co¤rafyas›nda 20. yüzy›l bafllar›n›n tarihî, siyasi ve fikrî hareketliliklerine paralel olarak geliflmifl bir edebiyat dönemini iflaret etmektedir. Bu
edebiyat, Osmanl› ülkesini nihayet etkisi alt›na alan milliyetçilik ak›m›n›n hemen
yan› bafl›nda ve imparatorluktan millî devlete geçifl y›llar›nda millî kimli¤i uyand›rarak her alanda kendisini ifade etmesine uygun bir zemin haz›rlam›flt›r.
‘M‹LLÎ EDEB‹YAT’ TER‹M‹ VE ‘M‹LLÎ EDEB‹YAT
HAREKET‹’ ETRAFINDA DÜfiÜNCELER
“Millî Edebiyat” terimi etraf›ndaki ilk büyük ayr›l›k, bafllang›ç ve bitifli tarihle belirlenebilen bir edebiyat anlay›fl›n›n m› yoksa Türk edebiyat›n›n tamam›n› m› kast etti¤i konusunda ortaya ç›kmaktad›r. Bir baflka tart›flma ise ‘Millî Edebiyat’la sadece
milliyetçi bir edebiyat›n, daha aç›kças› Türk milliyetçili¤i etraf›nda geliflen hatta
onun sözcüsü olan bir edebiyat›n anlat›lmak istendi¤i konusundad›r.
‘Millî’ olmak, ilk anda bir millete özgü olma anlam›n› ça¤r›flt›rmaktad›r. Millî sanat, millî kültür gibi... ‘Millî edebiyat’ ise öncelikle bir milletin kendi diliyle ve kendi tarihinin derinliklerinden tafl›d›¤› estetik ve kültürel de¤erlerin bileflimiyle meydana getirdi¤i, yine kendi tarihiyle paralel bir zamanda üretti¤i edebiyat demektir.
Bu durumda sadece II. Meflrutiyet sonras›nda meydana gelen edebiyata ‘millî edebiyat’ denilerek anlamda bir daraltma yap›lmaktad›r. Hatta bu paralelde düflünülürse belirtilen tarihlerin d›fl›nda kalan edebiyat›n ‘gayr› millî’ oldu¤unu söylemek
gibi bir çeliflki ortaya ç›kar›lmaktad›r. Oysaki milletler uzun tarihleri boyunca pek
çok tarihsel olguyla, farkl› millet ve kültürlerle karfl›lafl›rlar ve onlarla bilinçli ya da
bilinçsiz çeflitli al›flverifllerde bulunurlar. Bu karfl› konulamaz bir süreçtir. Türklerin
‹slam medeniyeti ve edebiyat›yla karfl›laflmalar› sonras›nda meydana getirdikleri ve
‘divan edebiyat›’ diye adland›r›lan edebiyata ‘gayri millî’ demek mümkün de¤ildir.
88
Milliyetçi edebiyatla
kastedilen do¤rudan
do¤ruya bir fikir hareketi
olarak ‘Milliyetçilik’in
inanan kitleler yaratmak
amac›yla edebiyat üzerinden
sunufl ve savunmas›n›n
yap›ld›¤› edebiyat olmal›d›r.
Millî Edebiyat asl›nda
Bat›daki milliyetçilik
ak›mlar›n›n tesiriyle Türk
milletinin millîleflme
y›llar›nda oluflturdu¤u
edebiyatt›r. Bunun için önce
imparatorluk anlay›fl›ndan
vazgeçilmesi ve bu anlay›fl
yüzünden millî kimli¤i
bask›lanm›fl olan Türklerin
kendileriyle karfl›laflmalar›,
kendilerini tan›malar› ve bu
kimlik etraf›nda
toplanmalar› gerekir.
20. yüzy›l›n ilk çeyre¤i
Osmanl› ülkesi için co¤rafî,
siyasi, fikrî pek çok önemli
de¤iflime sahne olmufltur.
Ayn› flekilde siyasi bir tarihlendirme ile Tanzimat Ferman›’ndan itibaren geliflen ve
Bat› taklitçisi oldu¤u söylenen edebiyat›n da millî olmad›¤› söylenemez. Çünkü bu
dönemlerde yaz›lm›fl eserler de Türk milletinin tarih içindeki uzun yolculu¤u s›ras›nda kendi diliyle, duyufl tarz›yla, edebî e¤ilimleriyle, estetik tercihleriyle vb. yo¤rularak oluflmufllard›r. Di¤er milletler için oldu¤u gibi, Türk milletinin ve Türkçenin bütün tarih boyunca meydana getirdi¤i edebiyat, ‘millî edebiyat’t›r.
Her edebiyat bir yönüyle ait oldu¤u milletin tarih içerisinde kazand›¤› karakteristik özelliklerin, estetik birikimlerin di¤er yönüyle de sosyal ve siyasal hayat›ndaki bütün aray›fl ve oluflumlar›n izlerini tafl›r. Modern edebiyat bütün bu oluflumlar› daha aç›k flekilde kendinde bulundurma özelli¤ine sahiptir. 1908 Meflrutiyeti sonras›nda Osmanl› Devleti’nin olumsuz gidiflten kurtulmak için sar›ld›¤›
bütün ideolojilerin yans›malar› kendini yo¤un bir flekilde edebiyatta bulur. Osmanl›n›n genifl co¤rafyas›nda yaflayan milletlerin bütün dünyay› saran milliyetçilik ak›m›ndan etkilenerek kendi millî kimlikleri etraf›nda çal›flmalar yapmaya
bafllamas› Türklerin de kendi kimliklerinin aray›fl›na girmelerini getirmifltir. 20.
yüzy›l bafllar›ndaki milliyetçilik anlay›fl› tesirleriyle Türk milletinin kendi özüne
dönmesi, onu aray›p bulmas›, ortaya ç›kararak diriltmesi ve etraf›nda yeni bir
oluflumu bafllatmas› sürecinde bir edebiyat meydana getirdi¤i görülmektedir. Bu
edebiyata da içeri¤inden dolay› ‘millî edebiyat’ denmifltir. Millî Edebiyat’›n sadece milliyetçi edebiyat olarak düflünülmesi de ilk bak›flta anlafl›laca¤› gibi, anlam›
daralt›lm›fl bir kullan›md›r.
Türk milletinin imparatorluk anlay›fl›ndan ayr›larak millî bir devlete do¤ru gidifli bafllatt›¤›, ‹stiklal Savafl›’n› da içine alarak cumhuriyetin ilan› y›llar›na kadar devam eden zamanda Türk milliyetçili¤i hâkim düflüncedir. Ayr›ca bu y›llarda Türklük fluurunun uyand›r›lmas› çal›flmalar›n›n büyük bir k›sm› edebiyat üzerinden sürdürülmüfltür. Asl›nda bu durum, milliyetçi/Türkçü düflünceyi savunanlarla, bu düflünce etraf›nda meydana gelen edebiyat›n temsilcilerinin ayn› kifliler olmas›ndan
kaynaklanmaktad›r. Onlar›n içinde olduklar› fikrî ve siyasi tercihle gerçeklefltirdikleri edebiyat faaliyeti, ister istemez bir bütünlük gösterir. Milletin kurtuluflunu Türk
kimli¤i etraf›nda yeniden diriliflte gören Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali Canip gibi samimî kalem sahipleri, milliyetçili¤in fikrî söylemlerini yazd›klar› eserlerle de
gerçeklefltirmifllerdir. “... imparatorluk anlay›fl›na tepki olarak Türk milliyetçili¤inin do¤uflu, imparatorluk dili ve edebiyat›na tepki olarak da Türkçenin ve millî nitelikli bir Türk edebiyat›n›n do¤uflunu düflündürmüfl, bu fikrî anlay›fl›n paralelinde meydana gelen edebiyat da tamamen bu romantik tavr›n tesiriyle Yeni Lisanc›lar taraf›ndan ‘Millî Edebiyat’ olarak adland›r›lm›flt›r” (Argunflah, 2007, 174).
II. Meflrutiyet Döneminin, baflka bir söyleyiflle 20. yüzy›l›n ilk çeyre¤inin tarihî
ve siyasi portresi, milliyetçili¤in yaln›z olmad›¤›n›, devletin içinde bulundu¤u
olumsuz durum yüzünden pek çok fikrî ve siyasi aray›fl›n ve ayd›nlar›n ileri sürdükleri kurtulufl önerilerinin zihinleri meflgul etti¤ini göstermektedir.
Bu y›llarda ileri sürülen Bat›c›l›k, Türkçülük, ‹slamc›l›k ve hatta Osmanl›c›l›k gibi e¤ilimler, zaman zaman birbirlerini etkileyerek ve birleflerek etki alanlar›n› geniflletirler. Çünkü her biri yüzy›l›n bafl›ndaki milletin realitesinden do¤mufllard›r.
Bu sebeple Millî Edebiyat’a sadece milliyetçilik hareketinin edebiyattaki yans›mas›
olarak bakmamak ve bu y›llar› bütünüyle kavrayacak flekilde geniflletmek gerekir.
fierif Aktafl bu konuda flunlar› söylemektedir: “Dönemin bütün düflünce adamlar›,
yazar, flair ve hatta siyasileri millî devlet fikrinde birleflirler. Farkl›l›klar ayr›nt›dad›r.
Bunun için Millî Edebiyat bafll›¤› alt›nda sadece Türkçü edebiyattan söz etmek
do¤ru de¤ildir. Çünkü Millî Edebiyat bir dönemin ad›d›r. Bu dönemde yaz›lm›fl
89
5. Ünite - Toplumsal Faydac› Edebiyat Anlay›fl›: Millî Edebiyat Hareketi
edebî eserlerde millet halinde yaflama istek ve iradesi bazen aç›kça ifade edilir, bazen de de¤iflik flekillerde kuvvetle hissettirilir” (Aktafl, 2007, 185).
Sonuç olarak anlafl›lmaktad›r ki ‘Millî edebiyat’ terimiyle hem Türk milletinin
tarihi içerisinde oluflturdu¤u edebiyat›n bütünü hem de 20. as›r bafllar›nda millî
devlete geçifl y›llar›nda millîleflme sürecini belirleyen edebiyat hareketi kastedilmektedir. Böylece bafllang›ç ve bitifl tarihleriyle s›n›rl› olan bir harekete ‘millî
edebiyat’ ad› verilerek bir millete özgü olma konusundaki anlam darlaflt›r›lmaktad›r. Fakat bu arada özel bir anlam da yüklenmektedir. ‘Millî Edebiyat’ adland›rmas›, tart›fl›lmas›na ve herkes taraf›ndan ayn› içerikte düflünülmemesine ra¤men,
20. yüzy›l bafllar›ndaki millîleflme döneminin Türk edebiyat› için kullan›lmaya
devam etmektedir.
Ayn› y›llarda, Nâyîler, Nev-yunanîlik ve fiairler Derne¤i gibi edebî gruplaflmalar
da vard›r.
Millî Edebiyat ne demektir?
SIRA S‹ZDE
1
M‹LLÎ EDEB‹YAT’IN SINIRLARI
Sosyal hayatla edebiyat aras›nda bir paralellik oldu¤u, dolay›s›yla
edebiyatla onu
meydana getiren ortam aras›nda yak›n bir iliflki bulundu¤u ortadad›r. Çünkü “YaS O R U meselelerde
zar da di¤erleri gibi bir vatandaflt›r. Sosyal ve siyasi bir önem tafl›yan
görüfllerini dile getirmifl, devrinin davalar›nda belli bir rol oynam›flt›r” (WellekWarren, 1993, 77). 20. yüzy›l bafllar› da Türk milleti için oldukça önemli oluflumlaD‹KKAT
r› içinde tafl›yan tarihsel bir dönemdir. Bu y›llarda milletin durumunu belirleyen
sosyal flartlarla edebiyat›n›n özellikleri ayn›l›k gösterir. Öze dönüfl, kendini keflfetSIRA S‹ZDE
me veya millîleflme y›llar› olarak görülebilecek dönemin edebiyat›
da bu paralelde
‘Millî Edebiyat’t›r. Bu y›llar›n edebiyat› hem Türk kimli¤ini arar ve bulur hem de
bulduklar›n› anlatarak genifl kitlelerce benimsenmesini teflvik eder. Bu millî kimlik
AMAÇLARIMIZ
bilincinin uyand›r›lmas›d›r.
20. yüzy›l bafllar›nda bir ihtiyaç sonucu olarak ve hatta çok tabii bir oluflumla
ortaya ç›kan Millî Edebiyat, prensiplerini ve mensuplar›n› aç›klayan
K ‹ T A bir
P beyanname ile yola ç›kmam›flt›r. Bu durum bafllang›ç tarihinin tespitini zorlaflt›rmaktad›r.
Ayn› flekilde bu süreç sonunda kurulan yeni devletin millî bir devlet olmas›, buna
ba¤l› olarak milletin edebiyat›n›n da yeni unsurlar kat›larak ama
T E L hemen
E V ‹ Z Y O Nhemen ayn› edebî oluflum hatta ayn› isimler etraf›nda devam etmesi, bitifl tarihinin de aç›k
bir flekilde belirlenmesini güçlefltirmektedir. Öte yandan yüzy›l bafl›na ait Bat›c›l›k,
‹slamc›l›k ve Türkçülük gibi fikrî ve edebî e¤ilimlerin birbirlerini etkileyerek ve bir‹NTERNET
leflerek alanlar›n› geniflletmifl olmas›, Millî Edebiyat Hareketi mensuplar›n›n
kesin
olarak ve birbirinden ayr›lacak flekilde belirlenmesini de zorlaflt›rmaktad›r. ‹nsandaki devaml›l›k edebiyatta herhangi bir ak›m›n, hareketin, modan›n bafllang›ç ve
bitifl tarihlerinin kesin olarak belirlenmesini zorlaflt›rmaktad›r. Bir bildirge ile yola
ç›km›fl edebiyat faaliyetleri için bildirinin ilan tarihi bafllang›ç tarihinin tespitinde
bir kolayl›k getirirse de bu durum bitifli belirlemek için söz konusu olamamaktad›r. Çünkü mensuplar›n›n takip eden zamanlarda baflka edebiyat faaliyetleri içinde yazmay› sürdürdü¤ü görülebilmektedir.
S O R U
D‹KKAT
N N
Millî Edebiyat Hareketinin s›n›rlar›n› tespitte niçin zorluk vard›r? SIRA S‹ZDE
Konuyla ilgili olarak fikir beyan edenlerin düflüncelerine bak›l›rsa Millî EdebiD Ü fi Ü N E Ldaha
‹M
yat’› 1908 ile bafllatmay› uygun bulanlar varsa da 1911 olarak kabulü
yayg›n-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
90
1922 sonras› Türk
edebiyat›n›n fliirdeki
temsilcileri olan Befl
Hececiler, Millî Edebiyat
y›llar›nda yazmaya bafllam›fl
ve önemli bir deneyim elde
etmifllerdir. Cumhuriyet
y›llar›n›n fliirini yazarken bu
birikimlerine yeni konular
ekleyerek yollar›na devam
etmifllerdir.
SIRA S‹ZDE
3
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
d›r. 1911’i kabul eden yaklafl›m “Yeni Lisan” makalesinin Genç Kalemler dergisindeki yay›m›n› esas almaktad›r. Çünkü “Yeni Lisan” makalesi ço¤unlukla Millî Edebiyat Hareketinin beyannamesi olarak de¤erlendirilmektedir.
Millî Edebiyat Hareketinin tamamlanma tarihi ise genellikle 1922 veya 1923 olarak düflünülmektedir. Bu görüfl sahiplerinin hepsi de sonlanma tarihi olarak bir
edebiyat olay›n› de¤il, fakat edebiyat›n toplumdaki de¤iflimleri yans›tt›¤› görüflünden hareketle 1922 ‹stiklâl Savafl›’n›n tamamlanmas›n› veya 1923 Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunu esas almaktad›rlar (Argunflah, 2007, 180). Fakat baz› görüfl
sahiplerine göre Millî Edebiyat Hareketi 1940’a kadar uzanmaktad›r (Ercilasun,
1997, 453; Çetiflli, 2007, 129). Hatta bunun için de Millî Edebiyat, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n›n ‘en uzun ömürlü ve en genifl yelpazeli bir edebî hareket’idir
(Çetiflli, 2007, 129). 1940 y›l›n›n hangi sebeple Türk edebiyat› tarihinde bir k›r›lma
noktas› olarak kabul edildi¤i konusunda aç›klama yap›lmam›flsa da burada bir gerçeklik pay› vard›r. Çünkü 1922 veya 1923 sonras› edebiyat›, 1910’lu y›llardaki edebiyat›n haz›rlad›¤› flartlar hatta deneyimler üzerinden devam etmifl ve bir anlamda
önceki dönemde bafllayan edebî tercihler, bu yeni döneme özgü bir duyufl ve düflünüfl tarz› da kat›larak sürdürülmüfltür.
Millî Edebiyat Hareketinin hangi tarihler aras›nda devam eden bir edebiyat oldu¤u konusunda bir sonuç de¤erlendirmesi yapmak gerekirse; 1911 ile 1922 aras›n›n daha kabul edilebilir oldu¤u anlafl›l›yor. Millî Edebiyat Hareketi, 1911-1922
tarihleri aras›nda devam eden dil, muhteva ve flekil olarak millî olan›n tespit edilerek kullan›ld›¤›, millet olma fluurunu sanat üzerinden uyand›rarak millî bir devlete
gidifl sürecini h›zland›ran romantik ve ideolojik içerikli bir edebiyatt›r.
Millî Edebiyat’›n
içeri¤i nedir?
SIRA S‹ZDE
Bir kez daha vurgulanmas› gereken konu, edebiyat›n tarih gibi kesin ve belirli
D Ü fiolamad›¤›,
ÜNEL‹M
rakamlar›n›n
özellikle bafllang›ç ve kapan›fl›n› bir beyanname ile yapmam›fl edebî hareketlerin tarihsel bir kesinli¤e ba¤lanamayaca¤›, bu tür belirlemelerde her zaman
pay›n›n bulundu¤u gerçe¤idir. Çünkü edebiyat saS O R tart›fl›labilirlik
U
nat›n›n ham malzemesi olan dilde ve yarat›c›s› olan insanda, hayattaki bütün de¤iflimlere ra¤men devaml›l›k söz konusudur. Bu anlay›flla Millî Edebiyat’›n bafllang›ç
D‹KKAT
tarihi 1911 olarak kabul edilirken 19 yüzy›l sonundaki Mehmet Emin’in Türkçe fiiirler’i, hatta daha öncesinden Nam›k Kemal’in çal›flmalar› bir ön haz›rl›k olarak al›SIRA1999,
S‹ZDE 267; Argunflah, 2004, 174). Ayn› anlay›flla bitifl tarihi olarak
nabilir (Yetifl,
1922 kabul edilmesine ra¤men 1940’lara kadar sürdü¤ü hükmündeki do¤ruluk pay›n› görmemek mümkün de¤ildir (Ercilasun, 1997, 453).
AMAÇLARIMIZ
1911-1922 aras› edebiyat›n›n da kendi içinde ve yine tarihî olaylar paralelinde
baflka adland›rmalarla da an›ld›¤›, örne¤in Birinci Dünya Savafl› sonras›nda ve ‹stanbul’un iflgali y›llar›nda geliflen edebiyat için ‘Mütareke Edebiyat›’, ‹stiklal SavaK ‹ T A P
fl›n›n devam etti¤i günlerin edebiyat› için ‘Millî Mücadele Edebiyat›’ isimlendirmelerinin kullan›ld›¤› görülmektedir (Birinci, 1986, 360). Hatta bazen Millî Edebiyat’›n
devam› olarak de¤erlendirilen 1922 sonras› edebiyat› için de Anadolu’ya yönelifl
TELEV‹ZYON
temas›n› düflündürecek biçimde ‘Memleketçi Edebiyat’ adland›rmas› vard›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Yazarlar her zaman milletin
ayd›nlar›
‹ N T E R olarak
NET
alg›lanm›fllard›r. Çünkü
yazmak ayn› zamanda
düflünmek, gözlem ve tahlil
yapmak demektir.
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹’N‹N MENSUPLARI
Millî Edebiyat
tarihî, siyasi ve sosyal anlamda tam bir geçifl dönemine isa‹ N T EHareketi
RNET
bet etmektedir. Pek çok belirsizliklerin söz konusu oldu¤u bu tür zamanlarda ayd›nlar›n kendilerini sorumlu görerek aray›fllara yönelmesi, milleti do¤ru hedefe götürecek e¤ilimlerin birden fazla olmas› do¤ald›r.
91
Üstelik her biri milletin bizzat kendi realitesinden kaynaklanan, fikrî ve siyasi
oldu¤u kadar edebî de olan bu e¤ilimler, zaman zaman ortak noktalarda buluflarak birbirlerini etkilemifllerdir. Bunun için de bafll›ca Osmanl›c›l›k, Bat›c›l›k, Türkçülük ve ‹slamc›l›k gibi ayr› ayr› bafll›klardan söz edilebilirse de bunlar›n birbirlerine yak›n olduklar› da görülmektedir. Ayn› durum bu anlay›fllar›n temsilcileri ve
onlar›n söylemleri için de geçerlidir.
Millî Edebiyat Hareketinin önemli konular›ndan biri de her fikrî ve siyasi aray›fl›n kendisini ayn› zamanda edebiyat sanat› üzerinden ifade etmesidir. Bu asl›nda
son derece do¤al bir yoldur.
Edebiyat sanatç›lar›n›n sanatlar›n› yapt›klar›, fikir adamlar›n›n düflüncelerini ifade ettikleri ve insanlar›n duygu ve düflüncelerini ilettikleri araç, dildir. Millî Edebiyat Hareketinde dilin bu çok yönlü kullan›m›n›n bir sonucu olarak ortaya sanattan
çok fikir içerikli bir edebiyat ç›km›flt›r.
Böyle dönemlerde, yani edebiyat› amaç de¤il araç oldu¤u zamanlarda sanat ihmal edilmifl, tez daha fazla önem kazanm›flt›r. Asl›nda bu oldukça tabii bir durumdur. Çünkü edebiyat›n önemli bir sorumluluk üstlendi¤i ola¤anüstü zamanlarda ne
okuyucunun ne de sanatç›n›n eserin içindeki fikri aramaya, ay›klamalar ve bazen
çetin u¤rafl›lar sonras›nda fikre ulaflmaya tahammülü vard›r. Bu türden zamanlarda tez herkesçe anlafl›labilir ve kolayl›kla ulafl›labilir durumda olmal›d›r. Millî Edebiyat Hareketinde de böyle bir durum söz konusudur. Fakat dönem ayd›nlar›n›n
düflünce dünyalar›n› edebiyat üzerinden anlatmay› seçmifl olmalar› her halükârda
fikrî kimliklerin ayn› zamanda edebî kimlik olarak düflünülmesi ve de¤erlendirilmesi karmaflas›na yol açm›flt›r. Özetle söylemek gerekirse Millî Edebiyat Hareketinin yazar ve flairleri ayn› zamanda birer düflünce adam›d›rlar. Üstelik her biri de
1908-1922 aras›ndaki y›llar›n bütün ideolojik e¤ilimlerini ayr› ayr› ve birlikte yans›t›rlar. Bir k›sm›n›n ayn› zamanda asker kökenli olmas› eserlerine zaman zaman bu
deneyimin de yans›mas›n› getirmifltir.
Millî Edebiyat’›n belirleyici karakterini Genç Kalemler dergisinde bafllayan Yeni
Lisan hareketi oluflturur. Öncüleri ise Ziya Gökalp (1876-1924), Ömer Seyfettin
(1884-1920) ve Ali Canip (Yöntem, 1887-1967)’dir. Ziya Gökalp Yeni Lisan’›n fikir
babas›d›r. Türk milliyetçili¤i ile ilgili söylemlerini makaleleri yoluyla oldu¤u kadar
fliirleriyle de anlatmaya çal›fl›r. Bu durum Ömer Seyfettin ve Ali Canip için de geçerlidir. Üstelik Ömer Seyfettin’e makale ve fliirin yan›nda hatta daha bask›n olarak hikâyeyi de eklemek gerekir. Yine Halide Edip (Ad›var, 1882-1964)’le sonraki y›llarda bu anlay›fla kat›lan Yakup Kadri (Karaosmano¤lu, 1889-1974), Refik Halit (Karay, 1888-1965), Aka Gündüz (1886-1958), Reflat Nuri (Güntekin, 1889-1956), Fahri
Celalettin (Göktulga, 1895-1975), Müfide Ferid (Tek, 1892-1971), Ahmet Hikmet
(Müftüo¤lu, 1870-1927) Millî Edebiyat’›n roman ve hikâyedeki temsilcileridirler.
fiiirde ise Ziya Gökalp (1876-1924), Ömer Seyfettin (1884-1920) ve Ali Canip
(Yöntem, 1887-1967)’ten baflka Fuad Köprülü (1890-1966), Mithat Cemal (Kuntay,
1895-1956), Halide Nusret (Zorlutuna, 1901-1983), fiükûfe Nihal (Baflar 1896-1973),
Faruk Nafiz (Çaml›bel, 1898-1973), Enis Behiç (Koryürek, 1892-1949), Orhan Seyfi (Orhon, 1890-1972), Halit Fahri (Ozansoy, 1891-1971), Yusuf Ziya (Ortaç, 18951967) önde gelen temsilcilerdir.
Yahya Kemal (Beyatl›, 1884-1958) ve Mehmet Âkif (Ersoy, 1873-1936) Millî
Edebiyat anlay›fl›n›n içinde olmasalar ve vezin kullan›m› gibi bir tak›m temel konularda ayr›lsalar da dönem fliirinin kendini bulmas›nda etkili olmufl isimlerdir.
Öte yandan bu iki ismi, düflünceleri bak›m›ndan da devri flekillendiren isimlerin
içinde ve hatta bafl›nda saymak gerekir.
Edebiyat sanat›n›n ham
malzemesinin dil olmas› onu
di¤er sanatlardan ayr›
düflünmeyi gerektirmektedir.
Çünkü dil, edebiyat›n ham
malzemesi oldu¤u kadar
insanlar aras›ndaki
iletiflimin de vas›tas›d›r.
Milletler geçifl dönemlerinde
edebiyat›n sanattan çok fikir
içerikli olmas›n› ve
kendilerine yol göstermesini
beklemifllerdir. Edebiyat
sanat› da yazar kimli¤inin
özelliklerinden dolay› bu
beklentiyi tatmin etmifltir.
92
Tiyatro, özel bir tiyatro
binas›nda sergilenmesi
bak›m›ndan zor hem de
çeflitli güçler taraf›ndan
kontrol edilebilir ve hatta
engellenebilir sanat
faaliyetidir.
Öte yandan Millî Edebiyat’› öncü çal›flmalar›yla haz›rlayan Mehmet Emin (Yurdakul, 1869-1944) ve R›za Tevfik (Bölükbafl›, 1869-1949) bu y›llarda da fliir yazmay› sürdürürlerken Tanzimat y›llar› edebiyat›n›n önemli isimlerinden Ahmet Mithat
Efendi (1844-1912) ve Fatma Aliye Han›m’la (Topuz, 1862-1936), Servet-i Fünûn’dan Halit Ziya (1868-1945) ve Tevfik Fikret (1867-1915) son eserlerini verirler
ve de¤iflen edebiyat anlay›fl›n›n içerisinde yer almazlar. Servet-i Fünûn’un bakiyesi olan di¤er isimler Cenap fiehabettin (1871-1934), Celal Sahir (1883-1935), Süleyman Nazif (1869-1927), Mehmet Rauf (1875-1931) kendi estetik tercihlerinin çok
fazla d›fl›na düflmeden yazmay› sürdürürler.
Millî Edebiyat y›llar› tiyatro sanat› aç›s›ndan dikkat çekicidir. Özellikle de Meflrutiyet sonras›nda Vatan piyesi baflta olmak üzere Nam›k Kemal’in vatan ve hürriyet temas›n› iflleyen di¤er oyunlar› da sergilenmifl ve bir müddet büyük ilgi uyand›rm›flt›r. Ancak ard› ard›na gelen savafllar ve siyasal hareketlilik düzenli ve nitelikli bir tiyatro faaliyetinin sürmesine izin vermez (Yalç›n, 2002, 293-308).
Oysa 20. yüzy›l›n bafllar›ndaki gibi keskin geçifl dönemlerinde halka ulafl›lmas›, yetifltirilmesi ve yönlendirilmesi konusunda etkisi tart›flmas›zd›r. Fakat dönemin
tiyatro edebiyat› baz› Servet-i Fünûn yazarlar› ve bu y›llarda ayn› zamanda roman
ve hikâye yazan Halide Edip, Yakup Kadri gibi isimlerle temsil edilir. Fecr-i Âti yazarlar›ndan fiahabettin Süleyman ve Tahsin Nahit’in oyunlar› da bu dönemdedir.
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹N‹ HAZIRLAYAN S‹YAS‹,
SOSYAL VE F‹KR‹ B‹R‹K‹M
Edebiyat insan ve dil ortak paydas›ndan dolay› hayatta var olan her fleyi -aç›k veya kapal› ama- mutlaka yans›t›r. Bu sebeple ‘edebiyat sanat için midir yoksa toplum için midir?’ her zaman tart›fl›ld›¤› hâlde kesin olarak cevaplanamayan sorulardand›r. Edebiyat›n sanat› ya da toplumu öncelemesi zaman›n flartlar› do¤rultusundad›r. Millî Edebiyat topluma yönelik taraf› daha yo¤un olan bir edebî dönemdir.
Di¤er bir deyiflle Millî Edebiyat, düflünsel içerikli bir edebiyatt›r. Bu y›llar›n zeminini 19. asr›n bafl›ndan itibaren hayat› derinden etkileyen bütün siyasi, sosyal geliflme ve de¤iflikliklerle fikir hareketleri birlikte olufltururlar. Bu sebeple Millî Edebiyat bu düflünce zeminini oluflturan yap›n›n bütün boyutlar›yla tan›nmas›yla daha
do¤ru kavranabilecektir.
S‹YASAL VE SOSYAL DURUM
Millî Edebiyat›n ortaya ç›kt›¤› 20. yüzy›l bafllar›n› haz›rlayan siyasal ve sosyal yap›da ilk göze çarpan, her alanda hüküm sürmekte olan karmaflad›r. Bu karmaflan›n
bafllang›c›n› 19. yüzy›l› oluflturan ve haz›rlayan flartlarda aramal›d›r. Çünkü 19. yüzy›l, devlette duraklama ve çökmenin fark edilmesi üzerine bütün alanlarda yeniden yap›lanman›n bafllat›ld›¤› bir dönem olmufltur.
18. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren askeri alanda yaflanan yenilgiler ve toprak kay›plar› Osmanl›’y› sarsar. Çünkü bu yenilgiler sonras›nda yap›lan anlaflmalarla toprak
kay›plar›na ekonomik kay›plar da eklenmifltir. Böylece imparatorluk Bat› karfl›s›nda yavafl yavafl gerilemeye ve onun üstünlü¤ünü kabul etmeye bafllar. Avrupa’ya
gönderilen büyükelçiler ve ö¤rencilerle imparatorlu¤un önünde Avrupa’y› tan›ma
yolu aç›l›r. ‹brahim Müteferrika’n›n Sait Mehmet Efendi ile birlikte Osmanl› ülkesine getirmesine izin verilen matbaa, aynen Avrupa’da oldu¤u gibi ayd›nlanma hareketini bafllat›r. Matbaa sayesinde yenileflme hareketlerinin ülke sath›na daha h›zl›ca yayg›nlaflmas› da mümkün olur. Düzenleme ve yenilefltirme hareketleri, yeni
e¤itim kurumlar›n›n aç›lmas› ve yeni ordunun kurulmas› ile son noktaya var›r. Çok
uzun bir zamana yay›larak gerçeklefltirilen tanzim ve ›slah hareketlerinin son ad›m›nda ise Tanzimat Ferman› (1839) ve Islahat Ferman› (1856) yer al›rlar.
Tanzimat Ferman›, Osmanl› Devleti’nin Bat› medeniyetinin üstünlü¤ünü ve
onun karfl›s›nda kendini yeniden düzenlemeyi kabul ediflinin resmi a¤›zdan söylenmifl fleklidir. Islahat Ferman› ise Tanzimat Ferman›’n›n daha genifl planda devam›d›r. Bu ad›mlardan sonra daha aç›k ve genifl bir surette devam eden tanzim ve
›slah hareketleri, en iyi ifadelerini edebiyat üzerinden gerçeklefltirir. Ancak imparatorlu¤un bundan sonraki gidifli al›nan tedbirlere ra¤men olumluya çevrilemez.
Siyasal istikrars›zl›klar, milliyetçilik hareketleri, ekonomik yetersizlikler ve toprak
kay›plar› milletteki gelece¤e ve kendine güven duygusunun kayb›na yol açar. Bu
ortam› f›rsat bilen devletler, 1880’lerin ortas›ndan itibaren Osmanl›’ya karfl› dayatmalar›n› askeri yollarla da gerçeklefltirirler. Osmanl›-Rus ve Osmanl›-Yunan savafllar›yla yüzy›l kapan›r. 19. yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde Osmanl› ‹mparatorlu¤u aç›s›ndan ortada kapkara bir tablo ve belirsizlikler vard›r.
20. yüzy›l bu olumsuzluklar›n gölgesinde bafllar. Ayd›nlar›n Birinci Meflrutiyet’ten sonra II. Abdülhamit’in bask› politikalar› karfl›s›nda bafllayan memnuniyetsizlikleri, en üst noktalara varm›flt›r. Nihayet bask› y›llar›nda bu durumu ortadan
kald›rmak üzere ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti kurulur. ‹ttihat ve Terakki, siyasal otorite üzerinde kurdu¤u bask›lar sonucunda 1908 Temmuz’unda Abdülhamit’e meflrutiyeti ikinci kez ilan ettirmeyi baflar›r. Osmanl› ülkesinde birden bire sonsuz bir
hürriyet havas› esmeye bafllar. Meflrutiyetin getirdi¤i heyecan›n taflk›nl›klar›, d›flar›dan yönetilen birtak›m siyasal oyunlarla da birleflerek büyür. Bu, k›sa bir süre
sonra yerini belirsiz ve kontrol edilemeyen bir karmaflaya b›rakacakt›r. Ancak Selanik’ten gelen ‘Hareket Ordular›’n›n müdahalesiyle önüne geçilebilen karmafla,
padiflah›n Selanik’e sürülerek yerine V. Mehmet’in (Mehmet Reflat) getirilmesine
kadar gider (1909).
Osmanl›’n›n içinde bulundu¤u bu sa¤l›ks›z ortam, baz› devletlere de imkânlar
sunar. Özellikle Balkan topraklar›nda imparatorluk aleyhinde birtak›m hareketler
oluflur. Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan taraf›ndan al›n›r; Girit Meclisi’nden
Yunanistan’a kat›lma karar› ç›kar; Bulgaristan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eder; Arnavutluk
önce ayaklan›r sonra muhtariyetini ilan eder; ‹talya 1911’de Trablusgarp’a asker ç›kar›r; On iki Ada iflgal edilir ve arkas›ndan Balkan Savafllar› bafllar (1912).
Osmanl› Balkan Savafllar› s›ras›nda Rusya’n›n yard›m›yla kurulan Balkan birli¤i
karfl›s›nda a¤›r bir yenilgi alarak ‹stanbul’a kadar geriler. ‹çerideki siyasal karmafla
da sona ermemifltir. ‹ttihat ve Terakki, Bab›ali Bask›n›n› gerçeklefltirir (1913). Umutla beklenen ve ilan edilen II. Meflrutiyetin de baflar›s›z olmas› bütün siyasal beklentileri suya düflürür. Ülkedeki istikrars›zl›klar daha da artar. Öte yandan Birinci
Dünya Savafl› bafllam›fl ve içeride hissedilen bütün olumsuz flartlara ra¤men Osmanl› ordusu Almanya yan›nda savafla girmifltir (1914).
Osmanl›’n›n 1914’ten 1918’e kadar zaman› cephelerde ve a¤›r kay›plarla geçer.
Büyük bir insan k›y›m› yaflan›r. Yine de Çanakkale (1915) gibi bir zafer, bütün
ümidini yitirmifl Türk insan›na moral kayna¤› olmufltur. Son derecede büyük ac›lar
ve felaketlerle dolu bu savafl y›llar›, Mondros Ateflkes Anlaflmas› ile sonlan›r (30
Eylül 1918). V. Mehmet’in ölümü üzerine ard›ndan VI. Mehmet (Vahdettin) padiflah olur. Ancak felaketlerin yine de bir sonu gelmez. Ülke dört bir taraf›ndan iflgal
edilmeye bafllar. Ordu da¤›t›l›r ve halk›n elindeki silahlar toplat›l›r. Damat Ferit Pafla’n›n baflbakanl›¤›nda iflgal devletlerinin güdümünde hareket eden bir hükümet
kurulur. Önce ‹zmir (May›s 1919) sonra da ‹stanbul iflgal edilir (Mart 1920).
93
20. yüzy›l›n bafllar›,
imparatorluktan millî
devlete geçiflin söz konusu
oldu¤u çok sanc›l› bir
dönemdir.
94
‹stanbul’un büyük meydanlar›nda bu iflgaller üzerine kalabal›k halk kitlelerinin
kat›ld›¤› mitingler düzenlenir. Bu mitinglerin en bilineni Halide Edip’in de konufltu¤u Sultanahmet Mitingi’dir. Bunlardaki amaç halka millî mücadele ruhunu kazand›rmakt›r. Nihayet halk›n bütün bu olumsuz gidifl karfl›s›nda kendine gelmesi
ve mücadeleye giriflmesi sa¤lan›r. ‹stanbul’dan baflka Anadolu’da ve Trakya’da gizli, küçük ve mahalli direnifl hareketleri oluflmaya bafllar. Bu hareketler 1919 May›s›nda Samsun üzerinden Anadolu’ya geçen Mustafa Kemal’in düzenledi¤i Erzurum
ve Sivas Kongreleriyle bir yükselifle geçer.
Anadolu’da Kuva-y› Milliye ismiyle düzenli ordunun da temellerini oluflturan
millî direnifl güçleri oluflturulur. 23 Nisan 1920’de Ankara’da Büyük Millet Meclisi
toplan›r ve onun kontrolünde Milli Mücadele’ye bafllan›r. 11 Ekim 1922’de imzalanan Mudanya Anlaflmas›’na kadar çeflitli cephelerde zaferlerle sonuçlanan savafllar
yap›l›r. Nihayet imzalanan Lozan Anlaflmas› ile (24 Temmuz 1923) bu süreç siyasal
olarak da tamamlan›r. Arkas›ndan 29 Ekim 1923’te cumhuriyet ilan edilerek yeni
devletin kuruluflu tamamlan›r.
F‹KRÎ B‹R‹K‹M: M‹LL‹YETÇ‹L‹K/TÜRK M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹
Millî Edebiyat Hareketi’nin
fikri zeminini Bat›c›l›k,
Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k ve
milliyetçilik hep birlikte
olufltururlar. Çünkü bunlar›n
her biri, dönem ayd›nlar›n›n
Osmanl›’n›n kötü gidiflini
durdurmak için önerdikleri
kurtulufl çareleridirler. Fakat
flüphesiz ki Millî Edebiyat
Hareketi’nin fikrî zeminini
Milliyetçilik/Türk
Milliyetçili¤i (Türkçülük)
gayretleri oluflturur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
Tanzimat sonras›nda Osmanl› ülkesinde yeni tan›fl›lan medeniyet dairesinin ihtiyaçlar› bazen de zorlamalar› sebebiyle çok belirgin de¤iflme hareketleri yaflan›r.
Avrupa medeniyeti ile uyum sa¤lama çabalar› temelinde planlanan de¤iflme, toplumun temel de¤erlerinin tart›fl›lmas›n› ve bunlar›n yerine yeni de¤erler dünyas›n›n tekliflerini getirmifltir. Bu de¤erlerin içerisinde milliyetçilik de vard›r. Modern
bir düflünce biçimi olarak milliyetçili¤in Osmanl› tebaas›na anlat›lmas› iflini üstlenen Tanzimat’›n ilk dönem yazarlar›, devlet ideolojileri do¤rultusunda milliyetçili¤i Osmanl›’ya göre yorumlarlar. Ortaya baflka bir milliyetçilik anlay›fl›, ‘Osmanl›
milliyetçili¤i’ ç›kar. Bunun için de fiinasi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n çal›flmalar›, o dönem içerisinde modern ve gerekli bir yaklafl›m olsa da milliyetçili¤in gerçek biçimi olarak de¤erlendirilemez. Ancak sonraki y›llar›n milliyetçilik hareketi
bu isimlerin ve onlar›n yaz›lar›n›n etraf›nda o tarihlerden itibaren yap›lanmaya bafllad›¤› anlafl›lmaktad›r.
Osmanl›c›l›kSIRA
ideolojisinin
ortaya ç›k›fl sebepleri nelerdir?
S‹ZDE
1789 Frans›z ‹htilali insan hak ve hürriyetleri, ba¤›ms›zl›k, eflitlik, adalet, laiklik
D Ü fi Ü N Eyan›nda
L‹M
gibi kavramlar›n
bütün dünyan›n milliyetçilikle tan›flmas›na ve küçük milliyetçilik hareketlerinin yay›lmas›na yol açm›flt›r. Bundan sonra büyük devlet ve
imparatorluklardan
S O R U küçük millî devletlere geçifl süreci bafllar. Dünya yüzeyindeki
bu büyük de¤iflimden tabiî olarak öncelikle siyasi co¤rafyas›nda birden fazla milleti bar›nd›ran imparatorluklar etkilenmifllerdir. Avrupa’da topraklar› bulunan ve
D‹KKAT
çok renkli etnik yap›ya sahip büyük bir imparatorluk olarak Osmanl› da bu etki
alan›n›n içindedir. Dini, millî hatta ekonomik farkl›l›klara sahip bir görünüm içinSIRA S‹ZDE Frans›z ‹htilalinin dünyaya yayd›¤› de¤erler karfl›s›nda da¤›lde olan Osmanl›’n›n
mas› kaç›n›lmaz görünmektedir. O da varl›¤›n› sürdürebilmek için yapay bir Osmanl› kimli¤i üretme çabas›na giriflir. Osmanl›l›k millî, etnik ve dinî kimliklerin yeAMAÇLARIMIZ
rine geçerek parçal› yap›y› birlefltirecek bir üst kimliktir. Ancak buradaki düflünce
sadece ‘Devlet-i Âliyeyi kurtarma’ fikridir. Bu sebeple bütün bafllang›çlara ra¤men
Tanzimat’› takip
K ‹ T eden
A P bu ilk y›llarda bilinçli bir Türk milliyetçili¤inden söz edilmesi mümkün de¤ildir.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
95
19. yüzy›l›n ayd›nlar›, Tanzimat devri edebiyat›n›n ilk dönem yazarlar› Osmanl› milliyetçisi olduklar› kadar halkç›d›rlar. Onlar›n Osmanl›l›¤› gerçeklefltirmek için
milliyetçi, meflrutiyeti gerçeklefltirmek için de halkç›/toplumcu olmalar›n›n sonraki y›llarda Türk milliyetçili¤inin do¤ufluna çok önemli katk›lar› olacakt›r. Çünkü
Osmanl›, Bat› karfl›s›nda kendini yenilemeyi kabul etti¤i fermanla ayn› zamanda
rejimini yenilemeyi de bafllat›r. Yeni bir rejim olarak halk›n ülke yönetimine kat›l›m›n› gerektiren meflrutiyet benimsenir. fiinasi’den bafllamak üzere halk, rejim konusunda bilgilendirilmek ve ard›ndan ülke yönetimine kat›l›m› sa¤lamak için e¤itilmeye bafllan›r. Bu e¤itim, o y›llarda devletin ve ayd›nlar›n halka ulaflmas›n› sa¤layan gazeteler üzerinden yürütülür.
Oysa Osmanl› ülkesinde henüz Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis gibi iki örne¤i olan gazetecili¤in bu önemli sorumlulu¤u üstelenecek bir geçmifli yoktur.
Çok do¤al olarak bu durum, yeni bir gazetecilik anlay›fl›n› ve bu paralelde bir dil
üretimini beraberinde getirir.
Devletin ve yenili¤in sözcüsü olan ayd›nlar sosyal, siyasi, fikrî birikimlerini halka ulaflt›rmak için onun seviyesinde ve onun anlayaca¤› bir dili oluflturmak için
aray›fllara ve uygulamalara bafllarlar. Böylece ortaya yabanc› unsurlar›ndan ay›klanm›fl, sadelefltirilmifl ve anlafl›l›r bir dil ihtiyac› ç›kar. Dil etraf›ndaki bu düflünceler ve aray›fllar yüzy›l sonunda milliyetçilik hareketinin özünü oluflturacakt›r. Çünkü milliyetçilik hareketinin özünde dil ve onun kullan›ld›¤› bir edebiyat vard›r.
Osmanl› milliyetçili¤inden Türk milliyetçili¤ine yöneliflin esas›n›
oluflturan
SIRA
S‹ZDE unsurlar
nelerdir?
fiinasi, Tercüman-› Ahval’in “Mukaddimesi”nde okuyucusuna
kendi ülkesinin
menfaatleri konusunda düflünmesi, düflündüklerini konuflarak veya yazarak ifade
O R U
etmesinin bir insan hak ve hürriyeti oldu¤unu anlat›r. Bu yeni,S ça¤dafl,
düflünen,
ak›lc› insan tipinin do¤ufludur ve Frans›z ‹htilali prensiplerinin Osmanl›’ya yans›ma biçimlerindendir.
D‹KKAT
Bu yeni insan, aray›fllar› ve kendine özgü bir duyufl tarz› yaratma gayretleri içerisinde millî kimli¤inin de pefline düfler. Ancak bu çal›flmalar önce Osmanl› birli¤i
SIRAkarfl›s›na
S‹ZDE
sonra da ‹slam birli¤i gerçeklefltirmek isteyen devlet anlay›fl›n›n
aç›k bir
Türk milliyetçili¤i görüflünü yerlefltiremez. Milliyetçilik yüzy›l sonuna kadar öncelikle ayd›nlar aras›nda kabul görür ve yay›l›r. Fakat Osmanl›AMAÇLARIMIZ
insan›n›n kafas›nda
kendi tarihinin Türk tarihi ve dilinin Türkçe oldu¤u konusunda bir ufuk aç›lm›fl,
bu konuda bir ilgi art›k uyanm›flt›r. Osmanl› tarihinden ibaret bir tarih anlay›fl› yavafl yavafl yerini Orta Asya’ya uzanan Türk tarihi anlay›fl›na b›rak›r.
yerli ve
K ‹ T Bunda
A P
yabanc› çal›flmalar›n da kat›s› vard›r. Türklerin ‹slamiyet öncesinde bir tarihlerinin
oldu¤undan söz eden Joseph de Guignes (Hunlar›n, Türklerin, Mo¤ollar›n ve Daha Sair Tatarlar›n Tarihleri, 1756-1758), Arthur Lumley Davids
of the
T E L E(Grammar
V‹ZYON
Turkhis Languages, 1832), Vambery ve Gibb’in çal›flmalar›yla Ali Suavi’nin Muhbir
ve Ulum gazetelerindeki yaz›lar›, Ahmet Vefik Pafla, Süleyman Pafla ve fiemsettin
Sami’nin çal›flmalar› an›lmas› gereken çabalard›r. Bütün bunlar›n yan›nda 1876 Ka‹ N T E R (Sar›nay,
NET
nun-› Esasî’sine resmî dilin Türkçe oldu¤u maddesi yerlefltirilmifltir
2002,
822; Argunflah, 2004, 184-185; Çetiflli, 2007, 141). Bu çal›flmalara Kazan’da Tatarlar›n gerçeklefltirdikleri ayd›nlanma hareketi ile K›r›m’da ‹smail Gasp›ral›’n›n ‘Dilde
fikirde iflte birlik’ slogan›yla ç›kard›¤› Tercüman gazetesinin ‹stanbul’a yans›yan etkilerini de eklemek gerekir.
1860’lar›n bafl›nda
fiinasi’nin ç›kard›¤› ilk özel
gazetelere kadar Osmanl›
ülkesindeki Türkçe gazete
faaliyeti Takvim-i Vekayi ve
Ceride-i Havadis’le s›n›rl›
kalm›flt›r. Bunlardan
Takvim-i Vekayi resmî,
Ceride-i Havadis ise yar›
resmî gazetedirler.
1861’de fiinasi Agâh Efendi
ile birlikte Tercüman-›
Ahval’i, 1863’te ise tek
bafl›na Tasvir-i Efkâr’›
ç›karm›flt›r. Bunlar Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nda ç›kan ilk
özel gazetelerdir.
5
SIRA S‹ZDE
Milliyetçilik Frans›z
‹htilalinin sonucu olarak
dünyaya yay›lm›fl modernist
bir ideolojidir. S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Osmanl› ülkesinde Türk
milliyetçili¤i devletin
yürüttü¤ü bir politika olarak
‹ N Tçok
E Rbir
NET
görünmez. Daha
kültür hareketi olarak ilmî
sahada do¤ar ve olgunlafl›r.
96
20. yüzy›l bafllar›ndan
itibaren kurulan milliyetçi
dernekler, yürüttükleri
faaliyetlerle Türk
milliyetçili¤i ideolojisinin
daha genifl bir tabana
yay›lmas›na yard›mc›
olmufllard›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹stanbul’da ise I. Meflrutiyet sonras›nda istibdada ra¤men Sabah, Tercüman-›
Hakikat ve ‹kdam gazetelerinde kültürel içerikli oldu¤u gerekçesiyle konuyla ilgili tart›flmalar engellenmedi¤i gibi ‹kdam 1894’te “Türk gazetesidir” slogan›yla yay›mlanmaya bafllar. Bu tarihlere kadar bilimsel planda devam eden Türkçülük’ten
böylece siyasal boyutlar› da olan Türk milliyetçili¤i/Türkçülük fikrine geçilir. Bu
geçiflte yüzy›l boyunca ‘milel-i mütemeddine’ diye tan›mlanan Avrupa devletlerinin tarizleri ile Osmanl›’n›n Türk olmayan unsurlar›n›n faaliyetleri etkin olmufltur.
Çünkü birinci ve ikinci meflrutiyetlerin meclisleri, Balkan Harbi, Osmanl›’n›n Türkler d›fl›ndaki tebas›n›n kendi milliyetlerinin davas›ndan vazgeçmediklerini çok aç›k
bir flekilde göstermifltir (Bolay, 2002, 551).
Özellikle de II. Meflrutiyetin büyük millet meclisinin yap›s›, ilmî Türkçülü¤ün
siyasi Türkçülük hâline geçmesine sebep olur ve bütün Türkleri kavrayan bir fikir
hareketi hâline dönüfltürür. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti de Türkçülük fikrini benimser. Türkçülük düflüncesini halka indirmek ve daha k›sa sürede etkili olmak arzusuyla Türk Derne¤i (1908), Türk Yurdu (1911), Türk Oca¤› (1912), Türk Bilgi Derne¤i (1914) gibi dernekler kurulur. Bu cemiyetler düzenledikleri konferanslar ve
ç›kard›klar› yay›n organlar› ile Türk milliyetçili¤inin etki alan›n› daha da geniflletmesini sa¤lar. Böylece fikrî, sosyal ve siyasal zeminin de yard›m›yla bir edebiyat
faaliyeti meydana gelir.
Türk milliyetçili¤inin bafllang›ç noktas›nda genifl bir Türk co¤rafyas›n› içine
SIRA S‹ZDE
alan ‘Turanc›l›k’
vard›r. Bu görüflün fikir babas› Ziya Gökalp’t›r. Gökalp, ayn› zamanda bir sosyologdur. Bu durumu ona realist bir kafa yap›s›n›, gerçekleri gözleyip de¤erlendirebilme, düflüncelerini içinde yaflan›lan flartlara göre gözden geçireD Ü fi Ü N E L ‹ M
rek zamana uyarlayabilme esnekli¤ini kazand›rm›flt›r. Kendisini de¤iflen flartlar
do¤rultusunda yenileyebilen Gökalp, sonraki y›llarda Turan anlay›fl›ndan Türkiye
S O do¤ru
R U
Türkçülü¤üne
bir geçifl yapacakt›r.
Türkçülü¤ü genifl bir co¤rafyada düflünen Turanc›l›k, Gökalp’›n yetiflme y›llar›ndaki Osmanl›c›l›k
D ‹ K K A T ve ‹slamc›l›k gibi büyük aray›fllar›n, Türklerin Asya tarihiyle
yeni tan›flm›fl olmas›n›n verdi¤i ve oradan gelen milliyetçilik anlay›fllar›n›n tesiriyle ortaya ç›km›fl bir heyecan devresi olarak de¤erlendirilebilir. Zira Gökalp 1923’te
SIRA S‹ZDE
yay›mlanan Türkçülü¤ün Esaslar›’›nda Turan’›n Türklü¤ün uzak bir mefkuresi oldu¤unu ve ancak kültür sahas›nda gerçekleflebilece¤ini belirtir. Türkiye Cumhuriyeti’nin temel
dayaklar›n›n ve program›n›n ortaya konuldu¤u kitapta hakl› olarak
AMAÇLARIMIZ
Türkiye Türkçülü¤ünün alt› çizilir.
N N
Ziya Gökalp,K Türkçülü¤ün
Esaslar›. (Çeflitli yay›nevleri taraf›ndan bas›lm›flt›r.)
‹ T A P
Ziya Gökalp’›n Türk milliyetçili¤i düflüncesi Turan’dan Türkiye Türkçülü¤ü’ne geçerken
(1916) duraklar. Bütün Türklerin birleflmesindense
T E L E V ‹ ZO¤uzculuk’ta
YON
O¤uz Türklerinin birleflmesinin daha mümkün olaca¤›n›n düflünüldü¤ü O¤uzculuk, Türkçülü¤ün Esaslar›’nda flöyle de¤erlendirilmifltir: “Bugün harsça birleflmesi kolay Türkler bilhassa O¤uz Türkleri yani Türkmenler’dir. (...) Türkçülük‹NTERNET
teki yak›n mefkûremiz O¤uz ittihad› olmal›d›r. Bu ittihattan maksat nedir? Siyasi bir ittihat m›? fiimdilik hay›r! ‹stikbal hakk›nda bugünden hüküm veremeyiz.
Fakat bugünkü mefkûremiz, O¤uzlar›n yaln›z yaln›z harsça birleflmesidir” (Ziya Gökalp, 1978, 20).
Gökalp’›n düflüncesi O¤uzculuk’ta çok fazla oyalanmaz. 1917’de art›k Türkiye
Türkçülü¤ünü anlatmaya bafllar. Çünkü Rusya’da meydana gelen ihtilal sonucu Asya Türklü¤ü ile iliflkilerin kesildi¤i ve Birinci Dünya Savafl›n›n en a¤›r flartlar›n›n
yafland›¤› günlerde, Türklü¤ü gerçekleflmesi zor yollara yönlendirmenin anlams›zl›¤› ortadad›r. Büyük Türk birli¤inin art›k siyasal de¤il ancak kültür plan›nda olabilece¤i gerçe¤i dile getirilir.
Birinci Dünya Savafl› ve takip eden y›llarda milliyetçilik düflüncesi etraf›ndaki
söylemlerden biri de Yahya Kemal’den gelir. Ziya Gökalp gibi Yahya Kemal de genifl bir etki alan›na sahiptir. Konferans, sohbet ve yaz›lar›ndan baflka üniversitede
gençlere verdi¤i derslerle de pek çok insan› etkiler. II. Meflrutiyet sonras›nda oluflan hürriyet havas› üzerine 1912’de ‹stanbul’a dönen Yahya Kemal, Fransa’daki y›llar›nda edindi¤i tecrübelerle kendi memleketinin meselelerine bakmaya ve yorumlar getirmeye çal›fl›r. Yahya Kemal, Frans›zlar›n topra¤a ba¤l› milliyetçilik fikrini
Osmanl›’n›n ve Anadolu’nun gerçe¤ine yak›n bulmufltur. Onlar›n “Frans›z topra¤›
bin y›lda Frans›z milletini yaratt›,” düflüncesini esas alarak Anadolu topra¤›n›n yeni bir Türk insan› yaratt›¤› tezini savunur. Buna göre Avrupa taraf›ndan ‘barbar’ bir
kavim olarak görülen ve Avrupa’y› sürekli tehdit etti¤i için de Anadolu’da istenmeyerek geldikleri Asya topraklar›na geri gönderilmek istenen Türkler, bu topraklara
geldikleri 1071’den itibaren yeni bir insan, yeni bir medeniyet ve yeni bir tarih
oluflturmufllard›r. Hatta ‘Akdeniz Havzas›’ medeniyetinin bir parças› olmufllard›r.
Böylece Türklerin as›l Anadolu’daki tarihine sahip ç›k›l›r.
Mütareke y›llar›n› ve ‹stiklal Savafl›’n› haz›rlayan flartlar, Türk insan›n›n gelece¤e yönelik ümitlerinin Türkiye Türkçülü¤ünde odaklaflmas›n› gerektirmifl, halk ve
ayd›nlar bu düflünce etraf›nda toplanm›fllard›r. Türk insan› millet olma ve millî
devletini kurabilme güç ve idealini de bu düflünce sayesinde kazanabilmifltir. ‹stiklal Savafl›, Anadolu’nun bir Türk vatan› oldu¤u ve bundan sonra da bu topraklar
üzerinde yaflamaya devam edilebilece¤i inanc›yla kazan›lm›flt›r. Türkiye Cumhuriyeti’nin esaslar› da yine Türkiye Türkçülü¤üne dayand›r›lm›flt›r.
Jusdanis, Gecikmifl Modernlik ve Estetik Kültür adl› kitab›nda “Bir milletin millet olabilmesi için iki fleye ihtiyac› vard›r: “S›n›rlar›n› geniflletmek ve kendi edebiyat›n› (filologia) yaratmak...” der (Jusdanis 1998: 76). Buna göre milliyetçilik ideolojisinin son hedefi olan ba¤›ms›z devletine ulaflmas› için bir oluflum sürecine ihtiyaç vard›r. Öncelikle tarihsel bir zaman ve mekânda yaflanm›fl, etraf›nda birleflilebilecek ortak tecrübe ve de¤erlerin oldu¤una inanan insan toplulu¤unun millet
hâlini almay› arzulamas› gerekmektedir. Bu, kalabal›ktan millet olmaya geçifl demektir. Ard›ndan bu milletin üzerinde yaflad›¤› co¤rafyay› vatanlaflt›rmas› ve bu vatan›n üzerinde kendine ait, kendini yans›tan bir devlet kurma iste¤ini hissetmesi,
hatta bu u¤urda ölmeyi göze almas› flartt›r. Bundan sonra milleti bir arada, devleti
ise ayakta tutacak ortak, besleyici ve gelece¤e inanç do¤uran duygulara ve de¤erlere ihtiyaç vard›r. Bütün bunlar edebiyat üzerinden oluflturulur.
Türk milliyetçili¤i de 20. yüzy›l bafllar›nda bu süreci takip etmifltir. Türk milleti
Tanzimat y›llar›ndan bafllayarak 30 A¤ustos 1922’ye kadar tam bir uyan›fl ve dirilifl
dönemi yaflar. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi sonras›nda
daha dar ve öz bir Türk milliyetçili¤i fikri, millet-vatan-devlet üçlemesini tamamlamak için ‹stiklal Savafl› yoluna girer. 9 Eylül 1922’de ‹zmir’in geri al›n›fl› ve 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Bar›fl Antlaflmas›’yla Türk milliyetçili¤i hareketi devletleflme aflamas›na geçer.
Genç Türkiye Cumhuriyeti kurulufl y›llar›nda, Türk milliyetçili¤inin 20. yüzy›l›n bafllar›nda edindi¤i tecrübeleri esas alm›flt›r. Gökalp’›n daha önceki y›llarda
Türklü¤ün prensibi olarak sundu¤u Türk milletinden, ‹slam ümmetinden, Avrupa medeniyetinden olmak fikri (Türkleflmek, ‹slamlaflmak, Muas›rlaflmak), etraf›nda birleflilen ve Türkiye Cumhuriyeti’ni meydana getiren de¤erler hâline gelir-
97
98
ler. Bu sebeple de biraz daha öncesinde oldu¤u gibi ‹stiklal Savafl› ve ondan sonraki y›llarda da neredeyse kullan›lan bütün deyimler, ‘millî’ kelimesiyle tamamlan›r: Kuva-y› milliye, millî hâkimiyet, millî vicdan, millî irade, millî mücadele,
millî eser, millî roman vb...
Ziya Gökalp bütün bunlara Türkçülü¤ün Esaslar›’nda “Türk milletinin yükselmesi için çal›flmak” fikrini ekler. Türkçülü¤ün Esaslar›’nda Türkçülü¤ün daha
do¤ru bir deyimle Türkiye Cumhuriyeti’nin bir program› yap›l›r. Bu programa
Türkçülü¤ün tarihinden ve milletin tan›m›ndan bafllan›r. Kitab›n birinci bölümünün sonunda Türk milliyetçisi olan ayd›n›n yolu da ‘halka do¤ru’ ve ‘garba do¤ru’ olarak belirlenir. ‘Halka do¤ru’ ve ‘garba do¤ru’ Türk milliyetçili¤inin en önemli program›d›r. Buna göre ayd›n halka giderek ondan hars› (kültür) almal›d›r. Çünkü ayd›n medeniyeti ö¤renmek için halktan uzaklaflm›flt›r. Oysa milletin ve milliyetin temel de¤eri olan hars, yani millî kültür, halktad›r. Yine ayd›n, halka medeniyeti götürmelidir. Çünkü halk medeniyete uzak kalm›flt›r. Gökalp taraf›ndan
‘tahris’ ve ‘tehzip’ kelimeleriyle bizzat kavramlaflt›r›lan bu durum asl›nda yeni bir
sentezdir ve tam bir programd›r. Çünkü tahrisle halk›n edebiyat›, dili, müzi¤i, sanat›, gelenek ve görenekleri k›saca tarih boyunca kendi renkleriyle dokudu¤u
millî kültürüne ulafl›lacakt›r. Tehzipte ise, halkta bulunan ve ö¤renilen bu millî
kültürün bat›l› sanat ve ilim metotlar›yla ifllenerek yeni bir yap›ya kavuflturulmas›
sa¤lanacakt›r. Özellikle cumhuriyetin kurulufl y›llar›nda, ‘halka do¤ru’ prensibine
s›k›ca sar›l›nacakt›r.
Gerçek medeniyetin, milletin kendi özünü keflfederek bunlar› modern dünya
ile birlefltirmekte oldu¤una inanan Gökalp, Türkçülü¤ün Esaslar›’n›n ikinci bölümünde sekiz bafll›k alt›nda Türkçülü¤ün program›n› verir. Türkiye Cumhuriyeti, bu
program etraf›nda kurulmufltur. Türk ayd›n› önce Milli Mücadele y›llar›nda birlikte
bir kurtulufl mücadelesi vermek için, sonra da kurulan devletin gerçek sahibi olan
Türk halk›na hizmet götürmek ve onu yükseltmek için halka gitmifltir. Faruk Nafiz’in “Han Duvarlar›” fliiri bu anlamda yaz›lma maceras› ve anlatt›¤› hikâye ile tam
bir ayd›n-halk kucaklaflmas›n› resmeder. fiair, 1926’da yazd›¤› “Sanat” adl› fliiriyle
de bu dönemin edebiyat anlay›fl›n›n poetik ifadesini de gerçeklefltirecektir:
“Baflka sanat bilmeyiz, karfl›m›zda dururken
Yaz›lmam›fl bir destan gibi Anadolumuz”
(Çaml›bel, 1983,16).
Böylece cumhuriyetin ilan›ndan sonra geliflen ve yine yo¤un millî intibalar tafl›yan Türk edebiyat›, kendini ifade etmifltir. Belirtildi¤i gibi, bu edebiyat› yapan
flartlar›n büyük bir k›sm› bir önceki sanat devresinden devral›nm›flt›r. Ancak buna
çok do¤al olarak ‹stiklal Savafl›, Mustafa Kemal Atatürk, Anadolu insan› ve Anadolu co¤rafyas› da eklenmifl ve Anadolu etraf›nda mistik bir heyecanla ba¤lan›lan
‘millî romantizm’ oluflturulmufltur.
99
Özet
‘Millî Edebiyat’ öncelikle bir milletin kendi diliyle ve
kendi tarihinin derinliklerinden tafl›d›¤› estetik ve kültürel de¤erlerinin bileflimiyle meydana getirdi¤i, yine kendi tarihiyle paralel bir zamana yay›lm›fl olan edebiyat
demektir. Fakat di¤er yandan da Türk milletinin 20.
yüzy›l bafllar›nda kendi özüne dönmesi, onu aray›p bulmas›, ortaya ç›kararak diriltmesi ve etraf›nda yeniden
do¤uflu bafllatmas› sürecinde meydana getirdi¤i edebiyat anlam›nda da kullan›lm›flt›r.
‘Millî Edebiyat’ 1911 ile 1922 tarihleri aras›nda meydana gelen bir edebiyatt›r. 1911, ‘Millî Edebiyat’›n bafllamas› için gerekli flartlar› ortaya koyan Yeni Lisan makalesinin yay›n tarihidir. Makale edebiyattan çok dille ilgili flartlar tafl›rsa da edebiyatla ilgili bir bafllang›ç fikrinin
varl›¤› hissedilir. 1922 ise ‹stiklal Savafl›’n›n tamamland›¤› ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun bafllad›¤›
tarihtir. Yani ‘Millî Edebiyat’ milleti uyand›rarak onu
millî devletine ulaflt›rma görevini tamamlam›flt›r.
‘Millî Edebiyat’ fikrî, siyasi, tarihî hareketliliklerin söz
konusu oldu¤u bir dönemdir. Bu hareketlerin her birinin kendini edebiyat üzerinden anlatmak ve genifl
kitlelerce benimsenir hâle gelmek istemeleri edebiyatta tek bir karakterin hâkimiyetinden söz etmeyi imkâns›zlaflt›rmaktad›r.
Buna ra¤men fazla geniflletmekten derli toplu bir flekilde bahsetmek gerekirse ‘Millî Edebiyat’›n öncüleri ve
“Yeni Lisan” makalesinin alt›nda imzas› olan isimler Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve Ali Canip (Yöntem)’tir.
Bu halka Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âti’den ayr›larak ‘Millî Edebiyat’a kat›lan Celal Sahir, Yakup Kadri, Fuad Köprülü, Ahmet Hikmet Müftüo¤lu gibi isimlerle genifller.
Halide Edip ve Yahya Kemal Millî Edebiyat Hareketinin
etkili di¤er isimleridir. Etkili di¤er biri de daha çok ‹slamc›l›k anlay›fl›n›n temsilcisi olarak bahsedilen Mehmet Âkif’tir.
100
1. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat’›n da içinde
bulundu¤u, II. Meflrutiyet y›llar›nda ortaya ç›km›fl edebiyat anlay›fllar›ndan biri de¤ildir?
a. Nev-Yunanilik
b. Nayiler
c. Fecr-i Âticiler
d. Servet-i Fünûn
e. Yeni Lisan
2. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat y›llar›nda görülen ideolojilerden biri de¤ildir?
a. Türkçülük
b. ‹slamc›l›k
c. Osmanl›c›l›k
d. Bat›c›l›k
e. Tanzimatç›l›k
3. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat adland›rmas›n›n etraf›ndaki tart›flma konular›ndan biri de¤ildir?
a. Millî Edebiyat bir milletin edebiyat›n›n bütününü kasteder.
b. Millî Edebiyat ayn› zamanda milliyetçi bir edebiyatt›r.
c. Millî Edebiyat bir edebiyat döneminin ad›d›r.
d. Millî Edebiyat güzel bir adland›rma de¤ildir.
e. Millî Edebiyat bir modan›n de¤il bir dönemin
ad›d›r.
6. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat sanatç›lar›n›n
belirleyici özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Dönemin fikrî ve edebî aray›fllar›n› ayr› ayr› ya
da topluca kendinde tafl›mak
b. Türk milliyetçili¤i anlay›fl›ndan etkilenmek
c. Eserlerinde ‹slamc› bir yaklafl›mda olmak
d. Dili ve dünyas› anlafl›lmaz bir edebiyat görüflünü benimsemek
e. Millet realitesiyle uyuflan aray›fllarda olmak
7. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat anlay›fl›n›n
kabul gördü¤ü y›llarda yaflan›lan savafllardan biri de¤ildir?
a. ‹kinci Dünya Savafl›
b. Balkan Savafllar›
c. Birinci Dünya Savafl›
d. ‹stiklal Savafl›
e. Trablusgarp Savafl›
8. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat Hareketi
sanatç›lar›ndand›r?
a. Nam›k Kemal
b. Ziya Pafla
c. Ömer Seyfettin
d. fiinasi
e. Orhan Veli
4. Millî Edebiyat’›n bafllang›ç tarihi nedir?
a. 1839
b. 1901
c. 1911
d. 1914
e. 1923
9. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat Hareketi sanatç›lar›ndan biri de¤ildir?
a. Nam›k Kemal
b. Ziya Gökalp
c. Ömer Seyfettin
d. Ali Canip Yöntem
e. Faruk Nafiz
5. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat’›n tamamlanma tarihidir?
a. 1839
b. 1901
c. 1911
d. 1914
e. 1922
10. II. Meflrutiyet sonras›nda ‹slamc›l›k düflüncesinin
edebiyattaki temsilcisi kimdir?
a. Tevfik Fikret
b. Ömer Seyfettin
c. R›za Tevfik
d. Mehmet Emin
e. Mehmet Âkif
101
1. d
S›ra Sizde 1
‘Millî Edebiyat’la hem Türk milletinin tarih içinde oluflturdu¤u edebiyat›n bütünü hem de 20. as›r bafllar›nda
millî devlete gidifl sürecini içine alan dönemin edebiyat› kastedilmektedir. Böylece ‘Millî Edebiyat’ terimine
özel bir mana yüklenmifl olmaktad›r. 20. yüzy›l bafllar›nda milletin kendi özüne dönmesi, onu aray›p bulmas›, ortaya ç›kararak diriltmesi ve etraf›nda yeni bir oluflumu bafllatmas› sürecinde meydana getirdi¤i edebiyat
‘Millî Edebiyat’ bafll›¤› alt›nda de¤erlendirilmektedir.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Hareketi’nin Mensuplar›” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
2. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Hareketini
Haz›rlayan Siyasi, Sosyal ve Fikrî Birikim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
3. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‘Millî Edebiyat’ Terimi ve
‘Millî Edebiyat Hareketi’ Etraf›nda Düflünceler”
4. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat’›n S›n›rlar›”
5. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat’›n S›n›rlar›”
6. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Hareketi’nin
Mensuplar›” ve “Millî Edebiyat Hareketini Haz›rlayan Siyasi, Sosyal ve Fikrî Birikim: Fikrî Birikim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.7. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise ve “Millî Edebiyat Hareketini Haz›rlayan Siyasi, Sosyal ve Fikrî Birikim: Siyasal ve sosyal durum” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
8. c
geçiriniz.
9. a
geçiriniz.
10.e. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Hareketi’nin
Mensuplar›” ve “Millî Edebiyat Hareketini Haz›rlayan Siyasi, Sosyal ve Fikrî Birikim: Fikrî Birikim” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Millî Edebiyat’›n bir manifesto (bildirge ya da beyanname) ile ortaya ç›kmam›fl olmas›ndan kaynaklanan bir
zorluk vard›r. Bu durum bildirgesi olmayan bütün edebiyat hareketleri için söz konusudur. Fakat daha çok
Türkçe’de bir tak›m düzenlemeler meydana getirme
amac›na yönelik olan Genç Kalemler dergisindeki “Yeni Lisan” beyannamesi, ‘Millî Edebiyat’ için de bir bafllang›ç kabul edilirse ortada bir sorun kalmamaktad›r.
Zaten dilin edebiyats›z olamayaca¤› görüflü bu anlay›fl›n kabul görmesine yard›mc› olacakt›r.
S›ra Sizde 3
Millî Edebiyat’›n dil, muhteva ve flekil olarak millî olan›n tespit edilerek kullan›ld›¤›, millet olma fluurunu
uyand›rarak millî bir devlete gidifl sürecini h›zland›ran
romantik ve ideolojik içerikli bir edebiyatt›r.
S›ra Sizde 4
Osmanl›c›l›k ideolojisinin ortaya ç›k›fl sebeplerinden biri Frans›z ‹htilalinin dünyaya yayd›¤› küçük milliyetçilik
hareketleridir. ‹mparatorluk yap›s›n› korumak isteyen
Osmanl›, milliyetçilik ak›m›n› kendi siyasal yap›s›na göre yorumlayarak yapay bir milliyetçilik fikrini uygulama
alan›na getirir. Bu da Osmanl› milliyetçili¤idir. Burada
birlikte yaflamak, bir kültür üretmek fikriyle ortak menfaatlere sahip olmak anlay›fl› bir ba¤ olarak kullan›l›r.
S›ra Sizde 5
Yapay milliyetçilik görüflü olan Osmanl›c›l›¤›n ilgi görmemesidir. Meflrutiyeti ve Osmanl› milletini gerçeklefltirmek için halka yönelme, onun etraf›nda baz› çal›flmalar yapmak, sonunda kendili¤inden Türk kimli¤inin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Ancak buradaki en etkin unsur yine de dünyay› etkilemekte olan küçük milliyetçilik hareketleridir.
102
Aktafl, fi. (2002). XX. Yüzy›l Bafllar›nda Türk fiiiri, Türkler, C.15, Ankara, Yeni Türkiye Yay.
Aktafl, fi. (2007). Millî Edebiyat (1911-1923), Türk Edebiyat› Tarihi, Ankara, KB.
Akyüz, K. (1988). “Türk Edebiyat›” maddesi, ‹slâm Ansiklopedisi, C.12/II, ‹stanbul, Kültür ve Turizm Bak.
Yay.
Akyüz, K. (1990). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana
Çizgileri (1860-1923), ‹stanbul.
Argunflah, H.(2007). “Millî Edebiyat”, Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›, Ankara, Grafiker Yay.
Birinci, N.(1986). Millî Mücadele Edebiyat›, Türk Dili
ve Edebiyat› Ansiklopedisi, C. 6, ‹stanbul, Dergâh Yay.
Bolay, S.H. (2002). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Düflünce Tarihi, Türkler, C. 14, Ankara, Yeni Türkiye
Yay.
Çaml›bel, F.N.(1983). Han Duvarlar›, Ankara, Kültür
ve Turizm Bak. Yay.
Çetiflli, ‹. (2007). II. Meflrutiyet Döneminde Ortaya Ç›kan Fikrî, Siyasi Hareketler ve Türk Edebiyat›na Yans›malar›, II. Meflrutiyet Dönemi Edebiyat›, Ankara, Akça¤ Yay.
Enginün, ‹. (2001). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat›, ‹stanbul, Dergâh Yay.
Enginün, ‹. (2002). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat›, Türkler, C.18, Ankara, Yeni Türkiye Yay.
Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul, Dergâh Yay.
Ercilasun, B.(1997). Yeni Türk Edebiyat› ‹ncelemeleri, Ankara, Akça¤ Yay.
Jusdanis, G. (1998). Gecikmifl Modernlik ve Estetik
Kültür, (çev. Tuncay Birkan), ‹stanbul, Metis Yay.
Okay, O. (1990). Sanat ve Edebiyat Yaz›lar›, ‹stanbul,
Dergâh Yay.
Okay, O. (1992). Yirminci Yüzy›l›n Bafl›ndan Cumhuriyete Yeni Türk fiiiri (1900-1923), Türk Dili (Ça¤dafl
Türk fiiiri Özel Say›s›), S. 481-482.
Sar›nay, Y. (1994). Türk Milliyetçili¤inin Tarihî Geliflimi ve Türk Ocaklar› (1912-1931), ‹stanbul, Ötüken Yay.,
Sar›nay, Y. (2002). ‹mparatorluktan Cumhuriyete Türk
Milliyetçili¤inin Do¤uflu ve Geliflimi, Türkler, C.14,
Ankara, Yeni Türkiye Yay.
Tanp›nar, A. H. (1976). 19. As›r Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul, Ça¤layan Yay.
Tural, S. (1992). Türk Ayd›nlar› Aras›nda Uyan›fl ve Milli Edebiyat Ak›m›, Türk Dünyas› El Kitab›, C.3
(Edebiyat). Ankara.
Tural, S (1993). Edebiyat Bilimine Katk›lar, Ankara,
Ecdat Yay.
Wellek, R.-Warren, A. (1993). Edebiyat Teorisi, (çev.
Ö.F. Huyugüzel), ‹zmir, Akademi Kitabevi.
Yalç›n, A. (2002). II. Meflrutiyette Tiyatro Edebiyat›
Tarihi, Ankara, Akça¤ Yay.
Yetifl, K. (1999). Milli Edebiyat Anlay›fl›, ‹lmî Araflt›rmalar, S. 8, ‹stanbul.
Ziya Gökalp (1978). Türkçülü¤ün Esaslar›, Ankara,
KB.
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
19. yüzy›lda bafllayan bilimsel Türkçülük çal›flmalar›n›n 20. yüzy›l bafl›nda
Türk milliyetçili¤ini haz›rlad›¤›n› aç›klayabilecek,
19. yüzy›l sonunda yay›mlanan Türkçe fiiirler kitab›n›n Millî Edebiyat› haber
verdi¤ini tart›flabilecek,
Mehmet Necip Bey’in dille ilgili tekliflerinin önemini aç›klayabilecek,
Genç Kalemler dergisinde bafllayan Yeni Lisan hareketini tart›flabilecek,
Millî edebiyat anlay›fl›n›n dernekler ve onlar›n yay›n organlar›yla nas›l yayg›nlaflt›¤›n› aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanm›fl olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Bilimsel ve kültürel Türkçülük
Türkçe fiiirler
1905 Edebî Hareketi
Türk Derne¤i
Genç Kalemler Dergisi
Yeni Lisan
Millî Edebiyat
•
•
•
•
•
•
•
Yeni ‹nsan
Türk Yurdu Dergisi - Türk Ocaklar›
Türk Bilgi Derne¤i-Bilgi Mecmuas›
fiairler Derne¤i
fiair Dergisi
fiair Nedim Dergisi
Dergâh Mecmuas›
‹çindekiler
II. Meflrutiyet Dönemi Millî Edebiyat
Anlay›fl› ve Yeni
Türk Edebiyat›
Lisan
• ÖNCÜ ÇALIfiMALAR
• M‹LLÎ EDEB‹YAT ANLAYIfiI: GENÇ
KALEMLER VE ‘YEN‹ L‹SAN’
• M‹LL‹ EDEB‹YAT HAREKET‹N‹
YAYGINLAfiTIRAN KURULUfiLAR
VE YAYIN ORGANLARI
• fiA‹R VE fiA‹R NED‹M
MECMUALARI: SON HECE ARZ
TARTIfiMASI
Millî Edebiyat Anlay›fl›
ve Yeni Lisan
ÖNCÜ ÇALIfiMALAR
Millî Edebiyat Hareketinin köklerini ta Tanzimat y›llar›nda Türklük hakk›ndaki bilimsel çal›flmalara kadar götürmek mümkündür. Daha sonra Mehmet Emin Yurdakul’un Türkçe fiiirler’i ayn› ruhu beslemifl, 1905’te Çocuk Bahçesi dergisindeki edebî tart›flmalar da Millî Edebiyat Hareketinin yolunu açan oluflumlardand›r.
Genç Kalemler’den önce etkili ve son bir deneyim, Türk Derne¤i etrafinda geliflir. Millî edebiyat “Yeni Lisan” makalesinin Genç Kalemler dergisinde yay›m›yla
kendini ifade etmeye bafllayacakt›r. Ancak bir kaç y›l öncesinde önemli bir son
ad›m da Türk Derne¤i’nin çal›flmalar›nda gerçekleflir. 25 Kânun›evvel 1908’de kurulan Türk Derne¤i, Türk milliyetçili¤i düflüncesi etraf›nda oluflturulmufl ilk dernektir. Kurucular› Ahmet Mithat Efendi, Emrullah Efendi, Necip As›m, Bursal› Mehmet Tahir, Veled Çelebi, Akçurao¤lu Yusuf, Agop Boyac›yan Efendi, Arif Bey, Akyi¤ito¤lu Musa Bey, Fuad Raif Bey, R›za Tevfik Bey, Ferid Bey ve Celal Beydir. Daha sonra derne¤in çal›flmalar›na baz› Türkologlar da kat›lm›fllard›r. Sadece bilimsel
çal›flmalar yapmay› hedefleyen derne¤in nizamnamesi de bu amaca göre belirlenmifltir: “...Türk diye an›lan bütün kavimlerin mâzi ve âsâr, efâl, ahvâl ve muhitini
ö¤renmeye ve ö¤retme¤e çal›flmak yani Türklerin âsâr-› atikas›n›, tarihini, lisanlar›n›, avâm ve havâs edebiyat›n›, etno¤rafya ve etnologyas›n›, ahvâl-i içtimaiyye ve
medeniyet-i haz›ralar›n›, Türk memleketlerinin eski ve yeni co¤rafyas›n› araflt›r›p
taraflt›r›p ortaya ç›kararak, bütün dünyaya yay›p da¤›tmak ...” (Sar›nay, 1994,
95). Derne¤in özellikle ›srarc› oldu¤u mesele ise Nam›k Kemal’den itibaren üzerinde durulan “... Türk dili ve imlas›n› ›slah, gramerini tanzim, terimlerini tespit, kelimeleri toplamak ve bir sözlük meydana getirmek gibi vazifeleri baflarmak ...” t›r
(Öksüz, 1995, 60).
Türk Derne¤i, etki alan›n› bir süreli yay›nla geniflletmek ister. Bafllang›çta o y›llarda ç›kmakta olan S›rat-› Müstakim dergisini kendisine yay›n organ› olarak seçerse de 1911 y›l›nda Türk Derne¤i dergisini ç›karmaya bafllar. Ayl›k yay›mlanan
bu dergi ancak 7 say› ç›kabilir. Kapa¤›nda “Türklü¤e dair tetebbuat› havi,” cümlesini tafl›maktad›r. Derginin ilk say›s›nda yer alan “Beyanname” bafll›kl› yaz›, derne¤in nizamnamesiyle örtüflmektedir ve dönemin insan›na derne¤in Türkçe konusundaki görüfllerini ve konuyla ilgili olarak nas›l bir yol takip edece¤ini anlat›r. Bu
“Beyanname”ye göre Türk Derne¤i, Osmanl› co¤rafyas›nda yaflayan gönülleri bir
dilleri ayr› insanlar› ayn› maksat etraf›nda birlefltirmek için millî dille yani Türkçeyle konuflmay› esas almaktad›r. Ancak bunun için de dilin içeri¤inin ortaya konul-
Bir düflünce hareketinin ya
da sanat anlay›fl›n›n
kendisini genifl kitlelere
tan›tabilmesi ve kabul
ettirebilmesi için yay›n
organlar›na ihtiyac› vard›r.
Bafllang›çta gazete ve
dergiler bunun en önemli
kolunu oluflturmufllard›r.
Bu y›llarda Türkçeyle ilgili
olarak düzenli bir dil
olmad›¤› bunun için de
ö¤renilmesi zor bir dil
oldu¤u ve edebî eser
yaz›lamayaca¤› konusunda
olumsuz düflünceler vard›r.
106
Türk Derne¤i’nin çabalar›
“Yeni Lisan”›n önünde
önemli bir birikim ve son
deneyimdir. Dernek Rusçuk,
‹zmir, Kastamonu ve
Budapeflte’de aç›lan
flubeleriyle iyi niyetli
çal›flmalar yapm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
1
Yeni Lisan, 19. yüzy›l
ortalar›ndan
S O R U itibaren ilmî
alanda bafllayan ve fikrî bir
ak›m haline gelmifl olan
Türk milliyetçili¤inin daha
D ‹yay›larak
KKAT
fazla
benimsenmesini edebiyat
üzerinden sürdürmüfl, Türk
SIRA S‹ZDE
milletinde
bir uyan›fl›
gerçeklefltirmifltir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Türk Derne¤i’nin
çal›flmalar› nelerdir?
M‹LLÎ EDEB‹YAT ANLAYIfiI: GENÇ KALEMLER VE
‘YEN‹ L‹SAN’
AMAÇLARIMIZ
mas›, Türkçeyle ilgili olumsuz düflüncelerin de¤ifltirilmesi, sadelefltirilmesi, anlafl›l›r bir hale gelmesi ve kolay ö¤renilmesinin önü aç›lmal›d›r.
Türk Derne¤i resmî yaz›flmalarda da anlafl›l›r bir dil kullan›m›n› teklif eder. Bütün bunlar Türk Derne¤i’nin Osmanl› ve Türk birli¤inin sa¤lanmas›nda dili esas ald›¤›n› göstermektedir. Ancak bu hedefler hemen o günlerden itibaren dildeki bu
sadeleflmenin nas›l olaca¤› konusunda tart›flmalar› bafllat›r. Bu sorunun cevaplar›ndan biri fiemsettin Sami’nin y›llar önce söyledikleriyle örtüflmektedir. Fakat bu teklif Türk Derne¤i’ni tasfiyecilik suçlamas›yla karfl›laflt›r›r (Öksüz, 1995, 67).
Türk Derne¤i çok idealist bir anlay›flla yola ç›km›fl olmas›na ra¤men daha çok
yöneltilen suçlamalar› cevaplamak ve kendilerini anlatmak için gösterdikleri çabalar aras›nda hedeflerine varm›fl gibi görünmez. Yine de Türk Derne¤i dergisiyle yaz› diliyle konuflma dilini birlefltirmek ve bu dilin etraf›nda millî bir edebiyat meydana getirmek isteyen Yeni Lisan anlay›fl› için önemli bir son ad›m olur. Çünkü onlar bu tart›flma ortam›nda hem görüfllerini bir kez daha sa¤lamlaflt›rma imkân› bulmufllard›r hem de zemin kendilerine biraz daha haz›r hale gelmifltir. Di¤er yandan
dergide yer alan Orta Asya Türklü¤ü konusundaki yaz›lar, Osmanl› Türklerinin bu
konuyu tan›malar›n› sa¤lamas› aç›s›ndan önemlidir.
Fazla genifl olmayan üye say›s›yla uzun bir zaman tasfiyecilik suçlamalar›yla
u¤raflan Türk Derne¤i’nin 1911’den itibaren çal›flmalar› azal›r. Bunun üzerine üyelerinin bir k›sm› yeni kurulan ve daha faal olan Türkçü derneklere geçer.
‘Yeni Lisan’ hareketi 1911’de Selanik’te ç›kmakta olan Genç Kalemler dergisinde
S O dil
R U ve edebiyat odakl›ym›fl gibi görünmesine ra¤men çal›flmalar›na,
bafllar. Sadece
uzun y›llar boyunca farkl› yay›n organlar›ndaki devaml›l›¤›na ve yans›malar›na bak›l›rsa asl›nda
D ‹ Kçok
K A T yönlü ilmî, fikrî ve siyasi boyutlar› olan bir harekettir. Öncüleri
Ömer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gökalp’t›r. Ancak bu hareketin fikir babas› olma
s›fat› Ziya Gökalp’a aittir.
SIRA S‹ZDE
‘Yeni Lisan’ bir anlay›fl olarak Türk millî edebiyat›n›n yeniden do¤uflunu sa¤layacak prensipleri içermektedir. Prensipler, Genç Kalemler dergisinin 11 Nisan 1911
tarihli say›s›nda
yer alan “Yeni Lisan” makalesinde ortaya konur. Bu say› Genç KaAMAÇLARIMIZ
lemler dergisinin ikinci cildinin birinci say›s›d›r. Böylece prensipleri içeren makale
ayn› zamanda bu dil ve edebiyat anlay›fl›n›n ad› olarak da benimsenir. Fakat sonraki y›llardaK ‘Yeni
bir edebiyat hareketi olman›n ötesine geçerek daha genifl
‹ T A Lisan’
P
bir etki alan› oluflturur ve ‘Yeni Hayat’ ad› verilen bir yaflama biçimi ortaya ç›kar›r.
1922’ye kadar devam eden edebî süreç, kendi içinde Balkan Savafllar› ve Birinci Dünya Savafl›
y›llar› ve ‹stiklal Savafl› olmak üzere bir ‘tükenme’ ve
T E L E V ‹ Zile
Y O mütareke
N
‘yeniden do¤ma’ ruhunu içinde bar›nd›rmas› bak›m›ndan iki ana devrede de¤erlendirilebilir. Birinci devreyi tarihî ve sosyal flartlardan baflka edebî bak›mdan as›l
flekillendiren “Yeni Lisan”›n ileri sürdü¤ü bütün hayat› kapsayan anlay›flt›r. Buras›
‹NTERNET
ayn› zamanda
bir fluur aktar›m›n›n oldu¤u devredir. Ancak “Yeni Lisan”›n tesir alan›, Mütareke günleri ve ‹stiklal Savafl› y›llar›n› da içine alarak ‘Memleketçi Edebiyat’ diye de adland›r›lan Cumhuriyetin ilk y›llar›n›n edebiyat›na kadar sürer. Buras› ikinci devre say›labilir. Çünkü bu y›llardan itibaren Yeni Lisanc›lar›n teklif etti¤i
edebiyat anlay›fl›n›n, art›k kendi prensiplerinin yerleflti¤i, yeni bir yap›y› ve yeni
N N
6. Ünite - Millî Edebiyat Anlay›fl› ve Yeni Lisan
107
estetik özellikleri yans›tan bir hal kazand›¤› görülür. Böylece Millî Edebiyat, ça¤›n›n okuyucusunu fikrî ve estetik anlamda tatmin eder bir boyuta ulaflm›fl olur.
Selanik ve Genç Kalemler Dergisi
1908 meflrutiyetinden sonra ‹stanbul’un siyasi ve sosyal manzaras›na uzun y›llar
hakim olan istibdat, yerini yine uzun y›llar sürecek bir karmaflaya b›rakm›flt›r. Bunun için de ‹stanbul, Yeni Lisan gibi genifl kitleleri kavray›c› hareketlere uygun bir
ortam de¤ildir.
Ziya Gökalp’›n ‹ttihat ve Terakki toplant›s› için Selanik’te bulunmas›, babas› buraya sürülmüfl olan Ali Canip’in 1902’den itibaren Selanik’te yafl›yor olmas› (Filizok, 2001, 18-21), Ömer Seyfettin’in 1910’da askerli¤i b›rakarak Selanik’e yerleflmesi (Yöntem, 1947, 9) bu üç öncünün ayn› flehirde buluflarak hareketi bafllatmalar› için uygun zemini haz›rlar.
“Yeni Lisan”›n yay›n organ› Genç Kalemler, 1909’dan itibaren Hüsn ve fiiir ad›yla ç›kmakta olan bir dergidir. Müdürlü¤ü Nesimî Sar›m taraf›ndan yürütülen derginin as›l sahipleri Hüsnü ve Hâmit isimli gençlerdir. Dergideki baflmakaleler ise Ali
Canip imzas›n› tafl›r (Yöntem, 1947, 9). 1909-1910 y›llar› aras›nda 8 say› olarak neflredilmifl olan Hüsn ve fiiir dergisi, ad›ndan da anlafl›labilece¤i gibi gerçekten bir sanat ve edebiyat dergisidir. Anlay›fl olarak da ‹stanbul’da sürmekte olan Fecr-i Âti
paralelindedir. Dolay›s›yla etraf›nda bir millî bilinç oluflturacak dil anlay›fl›na sahip
de¤ildir. Sayfalar›nda daha çok fliir ve mensur fliirler yer al›r. Bir süre sonra Ali Canip’in teklifiyle derginin ad› Genç Kalemler olarak de¤ifltirilir. Derginin yeni bir adla yay›mlanan ilk say›s›nda okuyuculara bu de¤iflikli¤in gerekçeleri hakk›nda da
aç›klama yap›l›r (Argunflah, 2007, 194). Art›k dergi sadece sanat ve fliirle meflgul olmayacak sayfalar›nda ilmî yaz›lara da yer verilecektir. Böylece Hüsn ve fiiir sadece
ismini de¤ifltirmemifl ayn› zamanda çizgisini de de¤ifltirmifl görülür.
Hüsn ve fiiir’den Genç Kalemler’e geçifl, Balkanlar’da h›zl› bir flekilde geliflen Osmanl› aleyhtar› milliyetçilik hareketlerinden etkilenen ve milliyetin esas›n›n dil oldu¤una inanan Ömer Seyfettin’in Ali Canip’le yak›nlaflmas›na sebep olur. Ömer
Seyfettin Ali Canip’in bu s›ralarda yazd›¤› baflmakalelerde kulland›¤› sade dili be¤enmektedir. Ali Canip’e 28 Ocak 1911 tarihli “(...) edebiyatta, lisanda bir ihtilal vücuda getirelim” cümlesiyle bir dil ve edebiyat anlay›fl› meydana getirme konusunda
teklif tafl›yan mektubunu yazar (Yöntem, 1947, 11). Mektupta yer alan fikir, Ali Canip arac›l›¤›yla Gökalp’la paylafl›lm›fl ve onun da deste¤i al›nm›flt›r. Böylece dilde
ve edebiyatta de¤ifliklik yapacak üç isim bir araya gelmifl olurlar. Genç Kalemler’i
bambaflka bir dergi olarak yay›mlama karar›n› verdiklerinde Ziya Gökalp 35, Ömer
Seyfettin 27, Ali Canip’se sadece 23 yafl›ndad›r. Yani onlar gerçekten gençtirler.
Ömer Seyfettin ve Ali Canip ay›rabildikleri paralarla derginin ikinci cildinin ilk
say›s›n› ç›karmaya çal›fl›rlarken Gökalp arac›l›¤›yla temin edilmifl olan ‹ttihat ve Terakki yard›m› yetiflir. Fakat heveskâr iki gencin partiden gelen bu yard›m karfl›s›nda ald›klar› aç›k tav›r, bu dil davas›na ne kadar inand›klar›n›n göstergesidir. Yard›m kabul edilse de yap›lacak yay›n ve çal›flmalara kar›flmama flart› partiye iletilir.
Çünkü Yeni Lisan basit bir gençlik hevesi ya da bir siyasal partiye ba¤l› dil anlay›fl› olarak görünmek istemez. Tavr›n ne kadar do¤ru oldu¤u daha sonra anlafl›lacakt›r. Çünkü Genç Kalemler’e yap›lan ilk itiraz, dilin ancak tabii olarak de¤iflebilece¤i bir grubun düflüncesine tabi olmayaca¤› konusundan ç›kacakt›r.
Bundan sonra s›ra, bu dil hareketinin prensiplerini ortaya koyan beyanname
niteli¤indeki ilk makalenin yaz›lmas›na gelir. Bu yaz› Ömer Seyfettin taraf›ndan
“Yeni Lisan” bafll›¤›yla kaleme al›nm›flt›r. Bu yaz›yla birlikte Genç Kalemler dergi-
Mehmet Necip Bey’in dilde
sadeleflme hareketinin
‹zmir’de olmas› (1900),
Yusuf Akçura’n›n “Üç Tarz-›
Siyaset” makalesinin
M›s›r’da (1904) neflredilmesi
gibi “Yeni Lisan”›n da
Selanik’te bafllayan bir
hareket olmas›, ‹stanbul’un
bu y›llardaki manzaras›n›
göstermesi bak›m›ndan
anlaml›d›r.
108
sinin ikinci cildi de bafllar. Derginin birinci cildi “Edebî ilmî risale-i nîm-mahe” (yar›m ayl›k yani 15 günde bir ç›kan edebî ilmî dergi) cümlesiyle 6 say› ç›km›flt›r. Bafll›ktan da anlafl›laca¤› gibi öncelikle fluurlu bir dil hareketinin prensiplerini içeren
yaz›, ister istemez ayn› paralelde bir edebiyat hareketini de bafllat›r ve bütün hayat› içine alan bir hareketin ad› olarak genifller (Öksüz, 1995, 85). Makalenin sonunda imza yerine ‘?’ iflareti vard›r. Ali Canip bu fikrin, Ömer Seyfettin’e ait oldu¤unu
ve Yeni Lisan anlay›fl›n›n tek bir kifliye mal edilmesine engel olmak gerekçesiyle
yap›ld›¤›n› kaydetmektedir.
Genç Kalemler’de bundan sonra da yazarlar›n kendi imzalar›ndan baflka rumuz
ve müstear isim kullanmay› devam ettirdikleri görülmektedir. Bu, derginin okuyucu, özellikle de tenkitçiler karfl›s›nda daha kalabal›k görünmek arzusuyla sürdürdükleri bir uygulamad›r. Yine s›kça kullan›lan ‘Tahrir Heyeti’ imzas› da derginin
yazar kadrosunun ne denli ortak bir tav›r içerisinde oldu¤unu göstermesi bak›m›ndan anlaml›d›r.
Genç Kalemler dergisi Balkan Savafllar›n›n bafllamas› ve yazarlar›n›n Balkan Savafl›na kat›lmak için dergiyi tatil etmesi üzerine yay›m›n› 15 Ekim 1912 tarihli dördüncü cildin 27. say›s› ile durdurur. ‘Yeni Lisan’ dil, edebiyat ve hayat anlay›fl›n›
anlatmak üzere Selanik’te ç›kan Genç Kalemler, ilk 13 say›s› boyunca bafll›¤›n›n alt›nda “Yeni lisan›n tamimine hizmet eder” cümlesiyle yay›mlanm›flt›r. Bu cümle 14.
say›dan itibaren “Yeni lisan ve yeni hayat müdafiidir” fleklinde de¤ifltirilir. Derginin
yaz› iflleri müdürlü¤ünü en son say›ya kadar Nesimî Sar›m sürdürür.
“Yeni Lisan” Makalesi ve Dille ‹lgili Teklifler
Y›llar önce Ziya Pafla’n›n
dilde ve edebiyatta tabiîli¤e
geri dönme fikri, bir
anlamda Yeni Lisanc›lar
taraf›ndan yeniden ifade
edilmifltir.
“Yeni Lisan” Genç Kalemler’de yay›mlanan ve bir beyanname niteli¤i tafl›yan makaledir. Hareketi etrafl›ca anlatmak, tenkitlere cevap vermek ve giderek sistemlefltirmek arzusuyla di¤er say›larda da “Yeni Lisan” bafll›kl› makalelerin yay›m› sürdürülür. Bu yaz›lar›n baz›lar›n›n Ömer Seyfettin, baz›lar›n›n Ali Canip, baz›lar›n›n da
Ziya Gökalp da dahil olmak üzere yaz› heyeti taraf›ndan ortaklafla yaz›ld›¤› ve 5.
say›dan itibaren de baflyaz›lar›n “Genç Kalemler Tahrir Heyeti” imzas›n› tafl›d›¤›
görülmektedir. Yaz›larda dilde sadeleflme özendirilmeye, sadeleflmenin prensipleri belirlenmeye ve Türkçenin bilim ve sanat dili olarak yeterlili¤i ve güzelli¤i ispatlanmaya, bu dilin etraf›nda bir edebiyat anlay›fl› oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Millî dil
ve millî edebiyat fleklinde iki ana bafll›k etraf›nda toplanabilecek olan bütün bu fikirler “Yeni Lisan” makalesinin esas›n› oluflturmaktad›r. Böylece Frans›z ihtilaliyle
bütün dünyaya yay›lmaya bafllayan milliyetçilik, Türk ayd›n›n›n da realitesi olmufl
ve yay›larak bir kitle hareketi haline gelebilmesi için görüfllerini ifade etti¤i bir yay›n organ› üzerinden, özledi¤i dil ve edebiyat hareketini kurmaya bafllam›flt›r.
“Yeni Lisan” makalesinde anlat›ld›¤›na göre Genç Kalemler milletçe ilerleme fikrinin temelinde millî dili görmektedir: “Türkler ancak kuvvetli ve ciddi terakki [yükselme] ile hâkimiyetlerini, mevcudiyetlerini [varl›klar›n›] muhafaza edebilirler. Terakki ise ilmin, fennin, edebiyat›n hepimizin aras›nda intiflar›na vabestedir [yay›lmas›na ba¤l›d›r]. Ve bunlar› neflir [yaymak] için evvela laz›m olan millî ve umumî
bir lisand›r. Millî ve tabiî bir lisan olmazsa ilim, fen ve edebiyat yine bugünkü gibi
bir muamma halinde kalacakt›r.” (Ömer Seyfettin, 2001, 112). Yine ayn› makaleye
göre Türk milletinin ilerlemesi için gerekli olan Türkçe, as›rlar içerisinde önce Arapça ve Farsçan›n sonra da Frans›zcan›n tesirinde kalm›fl, kendi kimli¤ini kaybetmifltir.
Üstelik dildeki bu bozulma sadece edebiyattaki süsleme kayg›s›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu durum dil kadar edebiyat›n da bozulmas›n› ve yapaylaflmas›n› getirmifltir.
Dilin yabanc› unsurlar›ndan ay›klanmas›yla bunlardan kurtulmak mümkün olacakt›r.
109
Yaz› dilinin konuflma dilinde birlefltirilmesi sayesinde bu durumdan kurtulunaca¤›na inanan Yeni Lisanc›lar, tasfiyeci bir anlay›fl sergilemezler: “Eski lisan hastad›r. Hastal›klar›, içindeki lüzumsuz ve ecnebi kaidelerdir. Evet flimdiki lisan›m›zda Arabî ve Farisî kaideleriyle yap›lan cemler, terkib-i izafî, terkib-i tavsifî, vasf-›
terkibîler yaflad›kça saf ve millî addolunamaz. Bu lisan› kimse anlamaz. (...) Konufltu¤umuz lisan ‹stanbul Türkçesi en tabiî bir lisand›r. Klifle olmufl terkiplerden
baflka lüzumsuz ziynetler asla mükâlememize [konuflmam›za] girmez. Yaz› lisan›yla konuflmak lisan›n› birlefltirirsek edebiyat›m›z› ihya, yahut icat etmifl olaca¤›z. (...) Türkçe sarf›m›z› tan›mal›, onun üzerine ifsat edici bir leke gibi düflen ecnebi kaideleri atmal›y›z. Arabî ve Farisî edatlar› asla kullanmamal›y›z. Hele terkipleri mutlaka Türkçe kaidesiyle yapmal›y›z” (Ömer Seyfettin, 2001, 106-108).
“Yeni Lisan” makalesinin hedeflerini hat›rlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
2
Bir ilk yaz› olarak Millî Edebiyat›n beyannamesi say›labilecek “Yeni Lisan” maD Ü fi Ü N E L ‹ M
kalesinde prensiplerin de bu fikirler do¤rultusunda ortaya konuldu¤u görülür. Yeni Lisan›n prensipleri flöyledir:
S O R U dokunama“Evvela flunu söyleyelim ki, ilmî, fennî ve edebî ›st›lahlara flimdilik
y›z. ‘Muhitü’l- maarif ‘ heyeti teflekkül etti. Bütün ›st›lahlara kat’i bir flekil verecek.
Biz onlar› bir kelime gibi kabul edece¤iz. Terkip nazar›yla bakmayaca¤›z.
Bak›D‹KKAT
n›z, sonra nas›l:
1. Arabî ve Farisî kaideleriyle yap›lan bütün terkipler terk olunacak. Tekrar
edelim: Fevkalade, h›fzuss›hha, darb-› mesel, sevk-i tabiîSIRA
gibiS‹ZDE
klifle olmufl fleyler müstesna...
2. Türkçe cem edat›ndan baflka katiyyen ecnebi cem edatlar›
kullan›lmayaAMAÇLARIMIZ
cak: ihtimalat, mekâtip, memurin, hastegân yazacak yerde ihtimaller, mektepler, memurlar, hastalar yazacaks›n›z. Tabii kâinat, inflaat, ahlak, Müslüman gibi klifle haline gelmifller müstesna...
K ‹ T A P
3. Di¤er Arabî ve Farisî edatlar› da atacaks›n›z! Eya, ecil, ez, men, an, ender,
bâ, beray, bî, nâ, ter, çi, çent, zihî, âlâ, fi, kâin, gâh, kâr, gîn, âsâ, vefl, ver,
nâk, yâr... gibi edatlar terk olunacak; ancak tekellümeT Egeçmifl,
L E V ‹ Z Y O tamam›yla
N
Türkçeleflmifl olan ama, flayet, fley, keflke, lakin, nâfli, hemen, hem, henüz,
bari, yani... gibileri kullan›lacak.Unutmayal›m ki, terk olunmas›n› arzu etti¤imiz bu edatlar kullan›lsa bile terkip kaideleri gibi lisan›n tekellüme giren
‹ N T (Ömer
E R N E T Seyfettin,
‘sanatkâr’ gibi kelimeleri serbestçe söyler ve yazabiliriz”
2001, 108).
S O R U
D‹KKAT
N N
“Yeni Lisan” makalesinin Türkçeyle ilgili prensipleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Yeni Lisan baflta olmak üzere Türkçenin bütün düzenleme
içinde
D Ü fiçal›flmalar›
ÜNEL‹M
ortak olan bir kaç ana bafll›k belirlenebilir. Bunlardan biri Türkçede konuflma ve
yaz› dilinin ayr› oldu¤u, bunlar›n konuflma dili esas al›narak birlefltirilmesinin geS O R U
reklili¤idir. ‹kinci mesele ilmî ›st›lahlar denilen bilimsel kavramlar konusunda nas›l bir yol takip edilece¤idir. Üçüncü konu isim ve s›fat tamlamalar›yla ço¤ul edatlar› ve son olarak baflka dillerden kelime al›nmas› ve buna ba¤l›
D ‹ Kolarak
K A T eflanlaml›
kelimelerin durumu Türkçenin meseleleri olarak görülmüfltür. “Yeni Lisan” makalesinde de yine bunlarla ilgili öneriler yer almaktad›r. BilimselSIRA
kavramlar›n
aynen
S‹ZDE
kullan›m›na devam edilece¤inin belirtildi¤i makalede Arapçan›n ve Farsçan›n gramer kurallar›yla yap›lm›fl terkiplerle bu dillere ait ço¤ul edatlar›n›n ve yine bu dil-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Yeni Lisan ne fiemsettin
Sami gibi do¤u Türkçesine
dönüflü ne de Mehmet Necip
Bey gibi a¤›zlara dönüflü
benimsemifltir. S O R U
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
110
lere ait di¤er edatlar›n kullan›lmamas›, dilden at›lmas› ve yerine Türkçelerinin yerlefltirilmesi istenir. Ömer Seyfettin; “Lisan›m›zda yaln›z Türkçe kaideleri hükmedecek, yaln›z Türkçe, yaln›z Türkçe kaideleri... Türkçenin mekanizmas›n› bozan
Arabî ve Farisî kaideleri bilmeyece¤iz. Anlamayaca¤›z” der. (Ömer Seyfettin, 2001,
109) ‹mla meselesinin zamanla halledilece¤ini belirten yazar›n Arapça ve Farsça
kelimelerin imlalar›n› ‘dinî bir taassupla’ korunmas› tavsiyesi en az›ndan Türkçenin
imlas› belirleninceye kadar farkl› imla anlay›fllar›n›n ortaya ç›karak yeni bir kargafla oluflturmas›n› engellemek aç›s›ndan önemli bir tav›rd›r. Bu prensiplerin bir
önemli taraf› da Ömer Seyfettin’in Türkçeye yerleflmifl baflka dillere ait kelimeleri
bir istisna olarak görmesi, onlar› Türkçe kabul ederek dilde b›rakmas›d›r. Bu Yeni
Lisan›n dilde tasfiyeci bir yaklafl›m içinde olmad›¤›n› gösterir.
“Yeni Lisan”, dilde uzun y›llar boyunca üzerinde çal›fl›lm›fl ve düflünülmüfl nihayet bir noktaya vard›r›lm›fl olan deneyimlerin üzerinden prensiplerini ileri sürer
ve radikal kararlarla hareket etmez. ‹stanbul’da konuflulan Türkçenin yaz› dili olarak benimsenmesini, Türkçesi bulunan bir kelimenin baflka dillerden gelmifl olan
efl anlaml›lar›n›n at›lmas›n›, baflka dillerden gelen gramer kural› ve kelimelerin
ay›klanmas›n› ister. Türkçenin eski dönemlerine gidilmesine ya da baflka co¤rafyalarda konuflulan Türkçenin esas al›nmas›na karfl› ç›kar. Fakat “Yeni Lisan” ilk andan itibaren baflta tasfiye konusu olmak üzere hemen tenkit edilmeye ve prensipleri tart›fl›lmaya bafllam›flt›r.
Yeni Lisana yap›lan itirazlar flu noktalarda toplanabilir: Terkiplerin dilden at›lmas› dilde bir yoksullaflmaya sebep olacakt›r. Yeni Lisan›n savundu¤u dil, ancak
bir bilim dili olabilir, bu dille sanat eserleri üretilemez. Dildeki sadeleflmeler ancak
tabii bir flekilde gerçekleflebilir. Dile d›flar›dan müdahale edilemez, oysa Yeni Lisanc›lar dile müdahale etmifllerdir. Yeni Lisanc› gençlerin yapt›¤› s›n›rl› bir grubun
dile müdahalesidir ve siyasal kaynakl›d›r. Yeni Lisanc›lar tasfiyecidirler ve Türkçeyi tarihî dönemlerine döndürmek istemektedirler.
Yeni Lisanc›lar Genç Kalemler’in yeni say›lar›nda bir yandan prensiplerini yeni
makaleler arac›l›¤›yla anlatmaya bir yandan da kendilerine yöneltilen tenkitleri cevaplamaya çal›fl›rlar. Karfl›l›kl› yaz›flmalar Yeni Lisan›n etraf›nda çok genifl bir ilginin birikmesini sa¤lar. Böylece hareket daha genifl kitlelerce tan›n›r ve takip edilir
bir hâle gelir. Fakat bu durum ayn› zamanda Yeni Lisan›n prensiplerini ortaya koyan isimlerin fikirlerini gözden geçirerek olgunlaflt›rmalar›na da olanak sa¤lar. “Yeni Lisan ve Bir ‹stimzaç” bafll›kl› anketin bu tenkit ve savunma çal›flmalar› içerisinde önemli bir yeri oldu¤unu hat›rlatmak gerekir.
Yeni Lisan›n Edebiyat Görüflleri ve Millî Edebiyat
‘Yeni Hayat’ sonraki y›llarda
Yeni Lisan’›n fikir babas›
Ziya Gökalp taraf›ndan
yap›lm›fl bir adland›rmad›r.
Prensipleri de bizzat onun
taraf›ndan belirlenir.
Dil hakk›nda yeni prensipler ileri sürülmesi, kendi bafl›na bir anlam ifade etmez.
Teklif edilen görüfllerin ifllerlik kazanmas›, ancak bir edebî eser içinde kullan›lmas›yla mümkün olabilir. Çünkü böylece prensiplerin do¤rulu¤u, yanl›fll›¤›, dile uygunlu¤u ve kullan›labilirli¤i gibi boyutlar› ortaya ç›kabilir. Fakat Yeni Lisan›n bu anlamda
daha özel bir konumu vard›r. Çünkü Yeni Lisan daha genifl bir çerçeve oluflturmak,
edebiyattan bafllayarak etraf›nda bir hayat tarz› yaratmak idealiyle yol ç›km›flt›r.
Türk edebiyat›n›n 20. yüzy›l bafl›ndaki en önemli meselelerinden biri, büyük
de¤ifliklikler geçirmifl olan Türk insan›n›n art›k kendini tatmin edecek ve duygular›n›n ifadesini üstelenebilecek bir edebiyata sahip olma aray›fl›d›r. Bu, ‘millî edebiyat’ olur. Millî edebiyat, Yeni Lisanc›lar›n önerdikleri dil ve edebiyat anlay›fl›n›n benimsendi¤i edebiyatt›r. Her ne kadar Yeni Lisan daha çok bir dil hareketi olarak
ortaya ç›km›flsa da bizzat öncülerinin hedefi, millete ruh kazand›racak bir edebiyat
meydana getirmektir. Bunun için de Yeni Lisanc›lar sadece dille ilgili tekliflerle
kalmam›fllar, bu dil anlay›fl›n›n dayand›¤› temel fikirlerin yaflama geçebilmesi için
edebiyatla ilgili görüfller de ileri sürmüfllerdir. Ancak edebiyat sanat›n›n dille yap›lmas›, onlar› öncelikle dil üzerinde düflünmeye yönlendirmifltir. Bunun için de bir
beyanname niteli¤i tafl›yan ilk “Yeni Lisan” makalesinde dille ilgili görüfller bir bütünlük içinde ve aç›k olarak belirlenirler. Fakat edebiyatla ilgili görüfller zaman
içinde olgunlafl›r. Yeni Lisan› anlatan ilk makaleden itibaren var olan Türk edebiyat› tenkit edilir ancak olmas› istenen edebiyatla ilgili teklifler dildeki kadar aç›k
flekilde ifade edilmez. Hatta ilk makaledeki “Hele aruzu at›p Mehmet Emin Bey’in
hecai vezinlerini hiçbir flair kabul etmez,” cümlesinden de anlafl›laca¤› gibi millî
edebiyat›n temel konular›nda bile çeliflkili fikirleri söz konusudur (Ömer Seyfettin,
2001, 107). Fakat buna ra¤men dil ve edebiyat bütün bu tart›flmalar içinde 1920
sonras›na nihayet az çok denenmifl, belirli bir olgunlu¤a ulaflm›fl flekliyle aktar›lm›flt›r. Cumhuriyet edebiyat›n›n ilk y›llar›nda millî edebiyat›n fliirdeki sesini temsil
eden Befl Hececiler’in baflar›s› biraz da bu tecrübede yatmaktad›r. Böylece önerilen dil görüflü ile bir sanat yarat›labilece¤i de ispat edilmifl olur.
Yeni Lisanc›lar›n tamam› ama özel olarak Ömer Seyfettin, millî bir edebiyat için
dili ve yerlili¤i esas almaktad›r. Fakat bu anlay›fl yeterince estetik olmad›¤›, fayday› esas ald›¤› ve sadece avama (halka) hitap etti¤i için hemen tenkitle karfl›lan›r.
Özellikle Servet-i Fünûn edebiyat anlay›fl›n› benimsediklerini, hatta onun bir devam› olduklar›n› beyan eden Fecr-i Âticiler sert bir tart›flma bafllat›rlar. Fuad Köprülü
ve Yakup Kadri Yeni Lisan’a itiraz eden ilk isimlerdir. Daha sonra her ikisi de Yeni Lisan hareketinin saflar›na kat›lacaklar, hatta Yakup Kadri, Ziya Gökalp taraf›ndan Yeni Lisan’›n en iyi kalemi olarak gösterilecektir.
Genç Kalemler’de millî edebiyat meselesiyle ilgili tart›flmalar adland›rmadan
bafllayarak sonraki y›llarda daha farkl› boyutlara do¤ru genifller: “Ali Canip’in,
Ömer Seyfettin’in yaz›lar›nda bir millî edebiyattan bahsedilmekte, fakat bunun ne
oldu¤u tam olarak aç›klanmamaktad›r. Ali Canip Genç Kalemler’de Millî Edebiyat›n ne oldu¤unu de¤il, ne olmad›¤›n› söylemifl, baz› eserleri de örnek göstermifltir.
Fakat, bu yeni, kapsaml› ve iddial› edebiyat›n prensiplerini ve program›n› aç›klayamam›flt›r” (Ercilasun, 1995, 275). Yine de edebiyatla ilgili tart›flmalar daha çok
Ali Canip taraf›ndan yürütülür. Yazar sonraki y›llarda baflka edebî mecmualarda da
konuyla ilgili fikirlerini anlatmaya devam edecektir.
Genç Kalemler’e millî edebiyat kavram›yla ilgili olarak yöneltilen di¤er tenkit
konular›n› ›rkî edebiyat, modern bir zamanda millî edebiyat oluflturman›n mümkün olup olmad›¤›, millî edebiyat›n di¤er milletlerin edebiyatlar› karfl›s›ndaki tutumu, halk için edebiyat›n tafl›d›¤› anlam dünyas› gibi bafll›klar oluflturur (Ercilasun,
1995, 121-155; Filizok ,2001, 201-220). Bu sebeple Ali Canip, “Millî, Daha Do¤rusu Kavmî Edebiyat Ne Demektir?” bafll›kl› makalesinde bu kavram kargaflas›n› gidermeye u¤rafl›r ve millî edebiyat›n ›rkî de¤il, kavmî bir anlam tafl›d›¤›n›, bununla
‘lisanî bir cemaat’in yani ayn› dili konuflan insanlar›n edebiyat›n›n kastedildi¤ini
anlat›r: “Bir lisanla tekellüm edenlerin [konuflanlar›n] mecmuu [tamam›] bir kavimdir. Bir kavim teflkil edebilmek için bu fertlerin bir ›rktan nefl’et etmesi [do¤mas›] icap etmez. (...) Lisanî cemaatlere kavim ad›n› veriyoruz” der. (Yöntem, 1995,
300-301). Ancak bu cevaplar tenkitçi Fuad Köprülü’yü tatmin etmez, konuyla ilgili itirazlar›n› sürdürür. Bilimsel anlaml› ilk Türk Edebiyat› Tarihi çal›flmas›n›n sahibi olan Fuad Köprülü’nün imzas›na Fecr-i Âti Edebî Beyannamesinde rastlan›r. Burada millî edebiyat anlafl›n›n karfl›s›nda yer almas› Fecr-i Âti sanat anlay›fl›n›n etkisiyledir. K›sa bir zaman sonra bu anlay›fl›ndan uzaklaflacakt›r. Bunun üzerine Ali
111
112
Canip “Millî Edebiyat Meselesi” bafll›kl› bir yaz› yazarak millî edebiyat yerine yeni
bir isim teklif eder. Bu ‘ibdai edebiyat’t›r: “(...) manas›n› ne kadar tayin edersem
edeyim, meseleyi ne kadar ayd›nlat›rsam ayd›nlatay›m, ispat edeyim, hulasa ne
yaparsam yapay›m, onlar kabil de¤il ‘millî edebiyat’›, ‘flalvarl› edebiyat’la bir görmekten vazgeçmeyecekler, yine ba¤›racaklard›r ki ‘millî edebiyat olmaz!...’ Ve iflte
bunun için bu manas› anlafl›lmamaya ahdedilmifl olan iki kelimeyi Genç Kalemler’den silme¤e karar verdik. Bunun yerine (...) ‘ibdaî edebiyat’ terkibini kullanaca¤›z” (Yöntem, 1995, 310). ‘‹bdaî edebiyat’la taklitten kaç›nan, fakat bat›n›n sanat, felsefe ve ilminden beslenen yarat›c› bir edebiyat anlat›lmak istenmektedir. Bu
anlay›fl sonraki y›llar›n Cumhuriyet edebiyat›n›n da temeli olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
4
Yeni Lisanc›lar›n ‘DünD Ü fi Ü N E L ‹ M
Bugün’ bafll›¤› alt›nda kendi
yazd›klar› fliirlerle Servet-i
Fünûn ve Fecr-i Âti
S O R U fliirlerinden
sanatç›lar›n›n
seçtikleri örnekleri yan yana
koymalar› kendilerini
anlatma konusunda
D‹KKAT
seçtikleri çarp›c› bir
uygulamad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S‹ZDEanlay›fl› nedir?
Yeni Lisan›nSIRA
edebiyat
Genç Kalemler’deki millî edebiyat konusu ve etraf›ndaki tart›flmalar bu noktada
kal›r, derginin mensuplar› daha ziyade dil konusuna odaklan›rlar. Fakat onlarla konu tam bir aç›kl›k kazanamam›fl olsa da belli bir noktaya ulaflm›fl, millî dil, millî edeR U
biyat konusuS Ogündeme
getirilmifl ve millî fluurun uyanmas› sa¤lanm›flt›r. Buna göre
Genç Kalemler’de geliflen Yeni Lisan hareketinin çal›flma alan› yeni bir dil görüflü,
yeni ve millîDbir
anlay›fl›, bu millî dil ve edebiyat anlay›fl›na yap›lan itirazla‹ K Kedebiyat
AT
r›n cevapland›¤› tenkit hareketi ile teklif ettikleri dil ve edebiyat görüflü do¤rultusunda yeni edebî ürünler yazmak fleklinde s›n›fland›r›labilir (Parlat›r, 1985, 96).
SIRA S‹ZDE
Trablusgarp ve onu takip eden Balkan Savafllar› millî bir dil ve edebiyat› yaratmak isteyen gençleri derinden sarsar. Genç Kalemler’in yazar kadrosu Balkan Savafllar›na kat›lmak
arzusuyla yaz› hareketlerine ara verirler. Türk Ocaklar›n›n yay›n
AMAÇLARIMIZ
organ› olan Türk Yurdu dergisi ise ‹ttihat ve Terakki Cemiyetinden ald›¤› yard›mla güçlenir ve Genç Kalemler dergisinin rolünü üstlenir. Öte yandan önceki y›llarda Genç Kalemler’deki
çal›flmalar› küçümseyen ve tenkit eden Fuad Köprülü ve
K ‹ T A P
Yakup Kadri gibi isimlerin saf de¤ifltirdikleri, Yeni Lisan› ve millî edebiyat› savunmaya, ayr›ca bu çizgide eser yazmaya bafllad›klar› görülür.
Bu fluurun
hemen ayn› günlerde kurulufl haz›rl›klar› yap›lan ve
T E L E Vuyanmas›nda
‹ZYON
Ocak 1912’den itibaren çal›flmalar›na bafllayan Türk Oca¤›’n›n faaliyetleri ile 1912
sonlar›nda ç›kmaya bafllayan ve sayfalar›nda Türklük ve Türkçülükle ilgili yaz›lara
yer veren Türk Yurdu dergisinin ve onu takip eden di¤er dergi ve gazetelerin kat‹NTERNET
k›s›n› anmak
gerekir. 1919 May›s›nda ‹stanbul’un de¤iflik büyük meydanlar›nda
toplanan Millî Mücadele yanl›s› büyük mitingleri düzenleyen ve kürsülerden büyük kitlelere heyecanl› konuflmalar yapanlar da Türk Ocaklar›n›n mensuplar›d›r.
N N
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹N‹ YAYGINLAfiTIRAN
KURULUfiLAR VE YAYIN ORGANLARI
Millî edebiyat anlay›fl›, halkla edebiyat›n bulufltu¤u, millet kavram›n›n ortaya ç›kt›¤› ve millete kendine ait de¤erler dünyas›n›n anlat›ld›¤›, toplumsal fayda güden bir
edebiyat anlay›fl›d›r. Do¤uflundaki en büyük güç ise 1908 sonras›nda aç›k bir flekilde ifade edilmeye bafllayan Türk milliyetçili¤i fikridir.
Türk milliyetçili¤i, II. Meflrutiyetin, bütün fikirlerin ifadesine imkân sa¤layan
özgürlük anlay›fl› içinde özellikle de Müslüman ve Türk olmayan Osmanl› tebaas›n›n kendi içinde gelifltirdi¤i milliyetçilik çal›flmalar›na bir tepki olarak gerçekleflir.
Hemen o tarihlerden itibaren de Türk milliyetçili¤i, bu duyguyu uyand›rmak ve
yaymak için kurulan Türk Derne¤i (1908), Türk Yurdu (1911) ve Türk Oca¤› (1912)
gibi dernekler, bu derneklerin ç›kard›klar› dergiler, düzenledikleri toplant›lar, ver-
dikleri konferans ve derslerle halka inerek h›zla yayg›nlaflmaya bafllar. Daha önce
de belirtildi¤i gibi fikirlerin bir hareket halini almas› ancak genifl kitleleri etkilemesi ve yönlendirmesi sayesinde mümkün olabilir. Aksi halde hayata geçmeyen fikirlerin toplumsal anlamda herhangi bir faydas›ndan söz edilemez. 20. y.y. bafllar› bu
anlamda milletin yönledirilmeye en aç›k oldu¤u dönemdir. Genç Kalemler, Türk
Yurdu, Yeni Mecmua, Küçük Mecmua gibi dergiler Türk tarihi, dili, edebiyat›, sanat›, ahlak›, kültürü, folkloru gibi konulardaki ilmî araflt›rmalara genifl yer vererek
Türklük düflünce ve bilincinin daha çabuk uyanmas›na ve daha h›zl› flekilde yay›lmas›na katk›larda bulunurlar.
Türk Yurdu Cemiyeti ve Türk Yurdu Dergisi
Türk Yurdu Cemiyeti 31 A¤ustos 1911’de Mehmet Emin, Ahmet Hikmet, Ahmet
A¤ao¤lu, Âkil Muhtar ve Yusuf Akçura gibi dönemin Türkçüleri taraf›ndan kurulmufltur. Düflüncelerini anlatmak üzere bir gazete ç›karmay› ve Türk çocuklar› için
bir pansiyon açmay› hedeflemiflse de Türk Ocaklar›n›n kurulufl çal›flmalar›n›n yap›ld›¤› s›ralarda fazla faaliyet gösterememifltir. Yine de en kal›c› ve etkili çal›flmas›
Türk Yurdu Dergisi’ni ç›karmaya bafllam›fl olmas›d›r. Dernek üyeleri gibi bu dergi
de daha sonra Türk Ocaklar›n›n kadrosuna geçecektir (Sar›nay, 1994, 112-117).
Türk Oca¤› ve Türk Yurdu Dergisi
Türk Ocaklar›n›n kuruluflunda Askerî T›bbiye ö¤rencilerinin giriflimlerinin önemli
bir yeri vard›r. Önce kendi okullar›nda bafllatt›klar› Türk milliyeti do¤rultusunda
bir dernek oluflturma çabalar›na okul düzeninin izin vermemesi üzerine d›flar›da
devam etmifller, sonra da devrin konuya ilgi duyan Mehmet Emin, Yusuf Akçura,
Hüseyin Cahit, Ahmet Ferit, A¤ao¤lu Ahmet gibi önemli isimleriyle yapt›klar› görüflmeler arkas›ndan 20 Haziran 1911 tarihinde düzenledikleri genifl bir toplant›da
‘Türk Oca¤›’n› fiilen kurmufllard›r (Sar›nay, 1994,121-127). Derne¤in resmen kuruluflu, nizamnamesinin haz›rlanmas›ndan sonra Ziya Gökalp’›n da kat›ld›¤› 25 Mart
1912 tarihindeki toplant›ylad›r. ‹lk yönetim kurulu üyeleri Ahmet Ferit (Tek), Yusuf Akçura, Mehmet Ali Tevfik ve Dr. Fuad Sabit’tir. Türk Ocaklar›n›n ilk baflkan›
Ahmet Ferit Bey’dir (Sar›nay, 1994, 127).
Türk milliyetçili¤i, nas›l Türk olmayan unsurlar›n milliyetçilik hareketlerine karfl› bir savunma biçimi olarak ortaya ç›km›flsa Türk Ocaklar› da yine bu tepkinin bir
parças› olarak kurulmufltur. 1912 y›l›nda Genç Kalemler dergisine benzer flekilde
Balkan Savafllar› ve maddî imkâns›zl›klar gibi sebeplerle kapanma tehlikesi geçiren dernek, Hamdullah Suphi’nin May›s 1913’te yap›lan kongrede baflkan seçilmesi üzerine toparlanm›fl ve Türk milletinin bu önemli geçifl döneminde etkili bir faaliyeti sürdürmüfltür.
Dönemin Türk Ocaklar› gibi etraf›nda toplan›lacak derneklere ihtiyac› vard›r.
Özellikle Birinci Dünya Savafllar›n›n bafllad›¤› günlerde derne¤in üye say›s› h›zla
artm›fl ve kuruluflu s›ras›ndaki muhalif anlay›fllar da ortadan kalkm›flt›r. 1912 tarihli ilk nizamnamenin birinci maddesinde belirtildi¤ine göre maksad› “... Türklerin
millî terbiye ve ilmî, içtimaî, iktisadî seviyelerinin terakki ve ilas›yla Türk ›rk› ve dilinin kemaline çal›flmak,” fleklinde belirlenen Türk Ocaklar›’n›n k›sa zamanda ‹stanbul d›fl›nda da flubeleri aç›lm›fl ve çok etkin bir flekilde faaliyetlerini sürdürmüfltür (Sar›nay, 1994, 137). Mütareke ve Millî Mücadele y›llar›nda da bu etkinin devam etti¤i, Türk Ocaklar›n›n yetifltirdi¤i kadronun bu y›llar›n yönlendirici isimleri
olduklar› görülmektedir. Ancak iflgaller üzerine Türk Ocaklar› kapanmak zorunda
kal›r. Zaten mensuplar› da Millî Mücadele hareketinin bir parças› olmak üzere Ana-
113
114
dolu’ya geçmifllerdir. 1922-1923 y›l›ndan itibaren kurulan yeni devletin yap›s›na
göre Türk Ocaklar› yeniden yap›lanarak aç›lmaya ve bu aflamada da görev almaya
bafllar. 1931’de Cumhuriyet Halk F›rkas›, do¤rudan partiye ba¤l› bir teflkilat olarak
Halk Evlerini kurma karar› alm›fl ve Türk Ocaklar› kapat›lm›flt›r (Güz, 2011, 172).
Türk Ocaklar› 1911’den itibaren Türk Yurdu Cemiyetinin ç›karmaya bafllad›¤›
Türk Yurdu dergisini kendisine yay›n organ› olarak seçmifltir. Derginin imtiyaz
hakk› Mehmet Emin üzerine al›nm›flsa da onun Erzurum’a tayini üzerine Yusuf Akçura’ya devredilmifl ve ilk say›s›ndan itibaren onun ad›yla ç›kar›lm›flt›r.
Genç Kalemler’den sonra milliyetçilik ve millî edebiyatla ilgili tart›flmalar›n ve
makalelerin yay›n yeri art›k Türk Yurdu dergisi olur. Zaman zaman düzenli yay›mlanma periyodunu kaybetmiflse de 15 günde ya da ayda bir say› olarak yay›mlan›r.
Bugün yine Türk Ocaklar›n›n bir organ› olarak yay›m›na devam eden Türk Yurdu’nun “Türk milliyetçili¤ine istikamet verici dönemi 1911-1918 aras›ndaki 14
ciltlik ilk 161 say›s›d›r” (Polat, 2011, 60). Derginin bu y›llardaki say›lar›nda özellikle Ali Canip’in çok hararetli bir flekilde millî edebiyatla ilgili yaz›lar yazd›¤› ve baflta Cenap fiahabettin olmak üzere tenkitçileri cevaplad›¤› görülür. Bu yaz›lar konunun art›k daha aç›k bir hal kazanmas›na yard›mc› olur. Dil, flekil, muhteva ve ruh
bak›m›ndan millîlik, millî edebiyat›n belirleyicileri olarak görülmeye bafllan›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
Genç Kalemler’den
sonra milliyetçilik ve millî edebiyatla ilgili en mühim yay›n organ›
SIRA S‹ZDE
hangisidir?
Türk Bilgi
Derne¤i ve Bilgi Mecmuas›
Emrullah Efendi’nin baflkanl›¤›nda bir akademi gibi çal›flmak üzere 1913’te kurulS O R UHayatiyat, ‹çtimaiyat, Türkçülük gibi 6 flubesi olan Bilgi Dernemufltur. Türkiyat,
¤inin Türkiyat flubesinde Yusuf Akçura, Abdullah Cevdet, Bursal› Tahir, Ziya, Köprülüzade Mehmet
Fuad; Türkçülük flubesinde Celal Sahir, Ömer Seyfettin; lisan fluD‹KKAT
besinde Ziya, Mehmet Emin gibi isimlere rastlanmaktad›r. Derne¤in yay›n organ›,
ayl›k olarak ç›kan Bilgi Mecmuas›’d›r. Sadece 7 say› yay›mlanabilmifltir (Öksüz,
SIRA S‹ZDE
204, 154). Ancak
bu görünüflüyle bile dergi “... 19. asr›n sonlar›ndan Birinci Dünya Savafl› bafllang›c›na kadarki Türklük bilimi çal›flmalar›n›n en olgun ürünü...”
olarak de¤erlendirilmektedir
(Polat, 2011, 66).
AMAÇLARIMIZ
N N
fiairler Derne¤i
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Birinci Dünya
K ‹ Savafl›
T A P s›ras›nda savafl›n getirdi¤i s›k›nt›lar aras›nda edebî faaliyet zaman zaman kesintiye u¤rar. Do¤al olarak tart›fl›lmaya devam eden Türkçe ve millî edebiyatla ilgili meselelerin de ayn› durumda oldu¤u görülür. Fakat art›k zaman›n da yönlendirmesiyle
öyle bir noktaya gelinmifltir ki tamamen durmas› mümkün
TELEV‹ZYON
de¤ildir. fiairler Derne¤i iflte bu durdurulamayan çal›flmalardan biridir. Haziran
1917’de ‘ibdaî bir edebiyat’ vücuda getirecekleri beyan›yla ortaya ç›kan ve hece
vezinli fliirler yazacaklar›n› söyleyen bir grup genç, Türk Oca¤›’nda yapt›klar› bir‹ N sonunda
T E R N E T fiairler Derne¤i’ni kurarlar. Dernek üyeleri, kendilerine yay›n
kaç toplant›
organ› olarak da Servet-i Fünûn’u tayin eder. Orhan Seyfi, Hasan Zeki, Hakk› Tahsin, Safi Necip, Salih Zeki, Selâhattin Enis, Ömer Seyfettin, Faruk Nafiz, Yahya Saim, Yusuf Ziya fiairler Derne¤i’nin üyeleridir.
fiairler Derne¤i üyeleri, befl madde halinde Türk Yurdu’nda ald›klar› kararlar›
yay›mlarlar. Buna göre “... dilde konuflulan Türkçeye ba¤l› kalacaklar›n› aç›klayan gençler, Arapça ve Farsça kadar Ça¤ataycaya da yabanc› olduklar›n›; hece
vezniyle yazacaklar›n›; efsanelerini Türk esatirinden seçeceklerini Parnas, sembo-
lik ya da romantik veya lirik, epik, dramatik eserler yazmak konusunda herkesin
kendi yolunu tayin edece¤ini beyan etmektedirler” (Argunflah, 2007, 202).
Servet-i Fünûn’dan baflka Dergâh ve Yeni Mecmua’da da edebiyat meseleleri
konusunda makaleler yay›mlayan fiairler Derne¤i üyeleri, özellikle de hece vezninin olgunlaflmas› konusunda önemli katk›lara sahiptirler. Birinci Dünya Savafl›n›n
buhranl› günlerinde edebiyat onlar›n ellerinde flekillenir.
Di¤er Yay›n Organlar›
Bundan sonra ç›kan Halka Do¤ru (1913-1914, haftal›k, 52 say›), Yeni Hayat (19131914, haftal›k, 11 say›), Türk Sözü (1914, haftal›k, 16 say›), Yeni Mecmua (19171918, haftal›k, 66 say›) hemen hemen ayn› yazar kadrosu ile Yeni Lisan›n dil ve
edebiyat görüfllerinin daha da fazla benimsenmesine yard›mc› olurlar. Millî edebiyat, Yeni Mecmua’da Fuad Köprülü taraf›ndan yeniden gündeme tafl›n›r. Bir kez
daha millet ve millî edebiyat kavramlar›n›n modern kavramlar olduklar›, millet olmay›nca millî edebiyattan söz edilemeyece¤i anlat›l›r. Türkçülük fikri daha sistemli hale getirilir. Yeni Mecmua ‘Befl Hececiler’in tan›nmas› için önemli bir zemin
olur. Böylece Yeni Lisan›n bafllang›çta benimsemedi¤i hece vezni yayg›nlafl›r ve bu
vezni kullanan genç flairler yetiflir.
Bu hareket ard›ndan Büyük Mecmua (1919, on befl günlük, 17 say›) ve fiair
(1918-1919, haftal›k, 15 say›) dergileriyle daha da geniflleyerek Cumhuriyetin ilk
y›llar›n›n edebiyat faaliyetine kadar uzan›r. ‹mparatorluktan millî devlete geçifl
y›llar›nda uzun süren savafllar s›ras›nda Türklük fluurunu, milliyet duygusunu
uyand›ran; Anadolu’yu, Türk insan›n› ve onun estetik de¤erlerini kullanarak zaman›n içinde ifllerlik kazanmas›n› sa¤layan bu yay›n organlar› önemli bir ifllevi
yerine getirmifllerdir.
fiair ve fiair Nedim Mecmualar›: Son Hece Aruz Tart›flmas›
Millî edebiyat ilerleyen zaman içerisinde muhteva ve flekil olarak belirginleflmeye
bafllar. Eserlerde muhteva olarak millî ruhu bulmak isteyen millî edebiyatç›lar, flekil
olarak da millî olana ba¤l› kalmak isterler. Yeni Mecmua’da Türklerin millî vezinlerinin hece oldu¤unu söyleyen Köprülü’den sonra fiair (1918) dergisi ile fiair Nedim
(1919) dergisi aras›nda meydana gelen tart›flma, dikkatleri bir defa daha vezin meselesinde toplam›flt›r. “fiairin Yolu” bafll›kl› mukaddimesinde yer alan “(...) kemalin
sonuna ermifl örnekler gösteren aruz yaflayamaz. As›rlarca, nihayetsiz kalplerin
elemlerini, neflelerini, ihtirazlar›n› inleten bu eski rübab›n telleri art›k y›prand›. Yeni bir saza ihtiyac›m›z var ki bu da millî veznimizdir.” cümleleriyle yola ç›kan fiair dergisi, sayfalar›n› hece vezinli fliirlere açm›flt›r (Karaburgu, 1998, 64).
Ömer Seyfettin, baz› flairlerin heceden vazgeçerek aruza geri dönmeleri konusundaki düflüncelerini fiair’de yer alan “Yalpa Vuranlar” (Ömer Seyfettin, 2001,
136-139) bafll›kl› makalesinde ifade eder. Yaz›s›nda özellikle de Halit Fahri üzerinde durur. Halit Fahri fiair Nedim’deki “fiiire Kar›flmay›n›z!” bafll›kl› yaz›s›yla Ömer
Seyfettin’i cevaplar ve ona fliiri b›rakarak düz yaz›yla meflgul olmas›n› tavsiye eder.
Halit Fahri’ye göre art›k sade Türkçeyle aruz vezninin kullan›ld›¤› fliirler yaz›lmaktad›r. Kendisi de ifllenmemifl bir musiki aleti olan hece ile ahenksiz fliirler yazmaktansa aruzu seçece¤ini söyler:
“Yeni Mecmua’da uzun uzad›ya bahsetti¤im gibi hecenin taraftar›y›m. Çünkü
ifllenip bugünkü iptidaîli¤inden kurtulursa yar›n iyi bir alet-i musiki olabilir. Fakat
henüz aruzun yan›nda pek zavall› kal›yor. Sizin arzunuz için uzun müddet fliirde musikiden mahrum mu kalal›m?.. Mamafih bir as›r sonra da hecenin yan›nda
115
116
aruzun haflmetli bir melike gibi hükümran olaca¤›na bugün kat’iyen iman›m var.
(...) Aruzu flimdiki mükemmel hale koyan sanatkarlar› alt› yüz sene yetifltirdi. Hecede de bu kuvvetli flahsiyetleri hele bir görelim.” (Halit Fahri, 1918, 17-18)
Anlafl›lan Halit Fahri hece konusundaki düflüncelerini de¤ifltirmemifltir. Ancak
ona göre hece müzikal bir hal kazanana kadar aruz vezni ve sade Türkçeyle fliirler yaz›labilmelidir. Bu görüfl tabiî olarak Ömer Seyfettin taraf›ndan kabul görmeyecektir. Çünkü art›k millî edebiyat taraftarlar›nca sadece muhtevan›n de¤il, teknik
unsurlar›n da millî olmas› gibi bir flart ortaya ç›km›flt›r. Yusuf Ziya’n›n Ömer Seyfettin ad›na fiair’de Halit Fahri’ye cevap vermesi 1919 y›l›ndaki bu hece-aruz tart›flmas›n›n genifllemesine ve baflka isimlerin de karfl›l›kl› yazd›klar› makalelerle bir
müddet daha sürmesine yol açar. Sonuçta tart›flman›n hece ya da aruzdan yana sonuçlanmad›¤› ve eserlerin ortaya konulaca¤› zamanlara b›rak›ld›¤› anlafl›l›yor (Karaburgu, 1998, 30-36).
Anlafl›laca¤› üzere millî edebiyat›n mühim meselesi Türkçe kadar ölçü, yani hece vezni olmufltur. Köprülü de daha önce Yeni Mecmua’da ç›kan “Vezin Meselesi”
bafll›kl› makalesinde, hecenin ahenksiz fakat millî vezin oldu¤u düflüncesine yer
vermifltir. “Evet hece vezni daha iptidaîdir, as›rlardan beri bir köflede b›rak›ld›¤›
için, muhtelif zekâlar›n, muhtelif dehalar›n intiba›n› haiz say›lamaz; bütün bunlar do¤ru! Fakat bunlardan daha do¤ru bir fley var ki, o da bu (...) iptidaî veznin
Türkçenin millî vezni olmas›d›r. Kelimelerimiz yaln›z onun kalbine girebiliyor,
halk yaln›z onu anl›yor, yaln›z onu seviyor; da¤lar›m›z›n havas›nda, ›rmaklar›m›z›n ak›fl›nda, ormanlar›m›z›n karalt›lar›nda yaln›z o ses dalgalan›yor” (Köprülü, 1917, 106)
Dergâh Mecmuas›
1921-1923 tarihleri aras›nda 42 say› ç›kan Dergâh, millî edebiyat anlay›fl›n› Millî
Mücadele günlerinde müdafaa eden ve de¤iflik yafl gruplar›ndan kalabal›k bir sanatç› kadrosuna sahip önemli bir dergidir. Dergâh’›n yazarlar› aras›nda Yahya Kemal, Ahmet Haflim, Yakup Kadri, Halide Edip, Falih R›fk›, Ruflen Eflref, ‹smay›l
Hakk›, Abdülhak fiinasi, Mehmet Halid, Fuad Köprülü, Necmeddin Halil, Ali Mümtaz, Ahmet Kutsi, Nurullah Ata yer al›r. Asl›nda bu kadro, Dergâh’ta yazan flair ve
yazarlar aras›nda sanat konusunda bir görüfl birli¤i olmad›¤›n› düflündürmektedir.
Tanp›nar’›n belirtti¤ine göre aralar›nda siyasi bir yak›nl›kla dil konusundaki ortakl›ktan baflka bir birlik de yok gibidir: “... Millî Mücadele’nin ve Balkan Harbi’nden
beri ard› aras› kesilmeyen felaketlerin getirdi¤i siyasi görüfl yak›nl›¤›ndan, zevk üstünlü¤ünden, bir evvelkilere karfl› tabiî aksülamelden ve nihayet dil meselesindeki
anlaflmalardan baflka bir ba¤ yok gibiydi” (Tanp›nar, 1982, 40-41)
Dergâh’ta bir kültür milliyetçili¤i yürüten Yahya Kemal’in çok etkili oldu¤u görülür. Cumhuriyet y›llar›ndan bugüne kadar gelen Türk fliirini flekillendiren Yahya
Kemal, bu y›llar›n sadece edebiyat ve fliir konusundaki görüflleriyle de¤il, kültür konusundaki yaz›lar›yla da önemli bir ismidir. 1910’lu y›llar› fikirleriye, yaz›lar›yla ve
sohbetleriyle yönlendirir. Ancak o da hececi flairler gibi as›l eserini sonraki y›llarda
verdi¤i için Cumhuriyet devri edebiyat› sanatç›lar› aras›nda de¤erlendirilmektedir.
Özet
19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafllayan Türkoloji çal›flmalar› Türk milliyetçili¤inin zeminini oluflturmufltur.
Özellikle dil ve tarih konulu bu çal›flmalar edebiyat›
da içine alarak genifllemifl sonra siyasi bir anlay›fl oluflturmufltur. Bu Türk milliyetçili¤inin di¤er milliyetçiliklerden farkl› taraf›d›r. Genel olarak siyasal bir düzlemden kültürel bir düzleme geçilirken burada tersine bir
yol izlenmifltir.
Yeni Lisan hareketi, Selanik’te ç›kmakta olan Genç Kalemler dergisinin 11 Nisan 1911 tarihli 2. cildinin ilk say›s›nda yer alan “Yeni Lisan” bafll›kl› makaleyle bafllam›flt›r. Buna göre Yeni Lisan öncelikle bir dil ve edebiyat hareketidir. Dille ilgili prensiplerini aç›k ve maddeler halinde belirten Yeni Lisanc›lar edebiyatla ilgili görüfllerini zaman içinde olgunlaflt›r›rlar. Ancak Yeni Lisan sadece bir dil ve edebiyat hareketi olarak kalmaz.
Buradan bütün hayat› içine alan bir anlay›fl haline gelerek genifller. Bunun ad› da ‘Yeni Hayat’ olarak belirlenir. Yeni Lisan hareketinin öncüleri Ziya Gökalp, Ömer
Seyfettin ve Ali Canip Yöntem’dir. Fikir babas› Ziya Gökalp’t›r.
Millî Edebiyat hareketi Yeni Lisanc›lar›n dil ve edebiyat
anlay›fl› do¤rultusunda ortaya konan eserlerin yaz›ld›¤›
sürecin ad›d›r ve Türk milliyetçili¤i anlay›fl›n›n daha
yayg›n bir söylem halini almas›na yard›mc› olmufltur.
Millî edebiyat anlay›fl›, halkla edebiyat›n bulufltu¤u, millet kavram›n›n ortaya ç›kt›¤› ve millete kendine ait de¤erler dünyas›n›n anlat›ld›¤›, toplumsal fayda güden bir
edebiyat anlay›fl›d›r.
117
118
1. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Lisan’dan önce dille ilgili yap›lan tekliflerden de¤ildir?
a. Do¤u Türkçesi/Ça¤atayca’ya dönmek
b. Anadolu ve Rumeli a¤›zlar›na dönmek
c. Konuflma diliyle yaz› dilini birlefltirmek
d. Halk›n anlayaca¤› bir dili kullanmak
e. Günefl dil teorisini uygulamak
2. Afla¤›dakilerden hangisi millî edebiyat›n esas›n›
oluflturur?
a. Osmanl›ca ve aruz vezni
b. Sade Türkçe ve aruz vezni
c. Osmanl›ca ve hece vezni
d. Hece vezni
e. Sade Türkçe ve hece vezni
3. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat› haz›rlayan
sebeplerden biri de¤ildir?
a. 19. yüzy›ldaki Türkoloji çal›flmalar›
b. 19. yüzy›lda Osmanl›n›n girdi¤i savafllar
c. Osmanl› aleyhindeki milliyetçilik çal›flmalar›
d. ‹kinci Dünya Savafl›
e. Osmanl› milliyetçili¤i yolunda yap›lan çal›flmalar
4. Afla¤›dakilerden hangisi 1905 Edebi Tart›flmas›n›n
sebepleridir?
a. R›za Tevfik’in yazd›¤› fliirler
b. Mehmet Emin’in hece vezni ve sade Türkçe ile
yazd›¤› fliirler
c. Ömer Naci’nin yazd›¤› fliirler
d. Ömer Seyfettin’in yazd›¤› hikâyeler
e. Ziya Gökalp’›n yazd›¤› fliirler
5. Afla¤›dakilerden hangisi 1905 Edebi Tart›flmas›n›n
sonucudur?
a. Eski edebiyat›n üstünlü¤ü
b. Aruzun üstünlü¤ü
c. Mehmet Emin’in kötü bir flair oldu¤unun anlafl›lmas›
d. Hece vezni ve sade Türkçenin üstünlü¤ü
e. Osmanl›can›n üstünlü¤ü
6. Yeni Lisan hareketi hangi y›lda ortaya ç›km›flt›r?
a. 1899
b. 1905
c. 1908
d. 1911
e. 1922
7. Yeni Lisan hareketini bafllatan “Yeni Lisan” makalesi afla¤›daki dergilerden hangisinde yay›mlanm›flt›r?
a. Türk Yurdu
b. Çocuk Bahçesi
c. Bilgi Yurdu
d. Genç Kalemler
e. fiair
8. Yeni Lisan hareketinin öncüleri kimlerdir?
a. R›za Tevfik - Ömer Naci
b. fiemsettin Sami-Nam›k Kemal-Ziya Pafla
c. Mehmet Emin- R›za Tevfik- Ömer Naci
d. Mehmet Necip Bey-Mehmet Emin-fiemsettin Sami
e. Ziya Gökalp-Ömer Seyfettin-Ali Canip
9. Yeni Lisan ve Yeni Hayat’›n fikir babas› kimdir?
a. Ziya Gökalp
b. fiemsettin Sami
c. Mehmet Emin
d. Mehmet Necip Bey
e. R›za Tevfik
10. Millî Edebiyat adland›rmas›yla ilgili tart›flmalarda
Yeni Lisan’›n sözcüsü kimdir?
a. R›za Tevfik
b. fiemsettin Sami
c. Mehmet Emin
d. Mehmet Necip Bey
e. Ali Canip
119
1. e
2. e
3. d
4. b
5. d
6. d
7. d
8. e
9. a
10. e
Cevab›n›z yanl›fl ise “Ondokuzuncu Yüzy›lda Bilimsel ve Kültürel Türkçülük Çal›flmalar›” ve “Yüzy›l Sonunda Dille ‹lgili Bir Teklif: Mehmet Necip
Bey” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Yeni Lisan›n Edebiyat Görüflleri ve Millî Edebiyat” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Ondokuzuncu Yüzy›lda
Bilimsel ve Kültürel Türkçülük Çal›flmalar›”
Cevab›n›z yanl›fl ise “Çocuk Bahçesi’nde Önemli Bir Tart›flma: ‘1905 Edebî Hareketi’” bölümünü
yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Çocuk Bahçesi’nde Önemli Bir Tart›flma: ‘1905 Edebî Hareketi’” bölümünü
Cevab›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Anlay›fl›:
Genç Kalemler ve ‘Yeni Lisan’” bölümünü
Cevab›n›z yanl›fl ise “Selanik ve Genç Kalemler
Dergisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Yeni Lisan›n Edebiyat Görüflleri ve Millî Edebiyat” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Öncellikle Türk Derne¤i’nin Osmanl› birli¤i yanl›s› oldu¤unu belirtmek gerekir. Ç›kard›klar› Türk Derne¤i
dergisinin ilk say›s›nda yer alan “Beyanname”ye göre
Osmanl› co¤rafyas›nda yaflayan gönülleri bir dilleri ayr›
insanlar› ayn› maksat etraf›nda birlefltirmek için millî
dille yani Türkçeyle konuflma esas al›n›r. Dilin içeri¤inin ortaya konulmas›, Türkçeyle ilgili olumsuz düflüncelerin de¤ifltirilmesi konusunda çaba sarf ederler. Dilin sadelefltirilmesi, kolay anlafl›l›r ve ö¤renilir hale gelmesine yard›mc› olacaklar›n› belirtirler. Resmî yaz›flmalarda da dilin anlafl›l›r kullan›m›n› teklif ederler.
S›ra Sizde 2
‹lk “Yeni Lisan” makalesi ve onu takip eden yaz›larda
dilde sadeleflme özendirilmeye, sadeleflmenin prensip-
leri belirlenmeye ve Türkçenin bilim ve sanat dili olarak yeterlili¤i ve güzelli¤i ispatlanmaya, bu dilin etraf›nda bir edebiyat anlay›fl› oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Millî dil ve millî edebiyat fleklinde iki ana bafll›k etraf›nda
toplanabilecek olan bütün bu fikirler “Yeni Lisan” makalesinin esas›n› oluflturmaktad›r.
S›ra Sizde 3
“Yeni Lisan” makalesinde yer alan prensipler flöyledir:
1. Halk›n kullan›m›na girmifl olanlar d›fl›nda Arapça
ve Farsçan›n gramer kurallar›yla yap›lm›fl olan
bütün tamlamalar terk edilecektir.
2. Halk›n kullan›m›na girmifl olanlar d›fl›nda Türkçe
ço¤ul edat›ndan baflka hiç bir yabanc› ço¤ul edat› kullan›lmayacakt›r.
3. Halk›n kullan›m›na girmifl olanlar d›fl›nda bütün
di¤er Arapça ve Farsça edatlar da terk edilecektir.
Bütün bu maddelerde dikkat çeken halk›n kullan›m›na girmifl olanlar›n ayr› tutulmas›, onlar›n
Türkçe gibi kabul edilmesidir. Ayr›ca ilmî, fennî
ve edebî kavramlara da dokunmayacaklar›n›,
bunlar›n bilimsel bir komisyonun verdi¤i kesin
karar do¤rultusunda kullanmaya devam edeceklerini de aç›klarlar. ‹mla meselesinin de zamanla
halledilece¤i belirtilir.
S›ra Sizde 4
Yeni Lisan tek yönlü bir çal›flma olarak kalmaz. Mensuplar›n›n yaz›lar›yla ve görüflleriyle geniflleyerek hayat›n her taraf için teklifleri olan genifl bir anlay›fl haline
gelir. Prensipleri fikrî ve siyasi hayattan edebiyata, oradan yaflanan hayata aktar›l›r. Dolay›s›yla Yeni Lisan dil
ve edebiyattan bafllayarak siyasi hayattaki de¤iflimi de
gerçeklefltirmek gibi tarihî bir misyonu yüklenmifltir.
“Yeni Hayat” böyle bir dönemin ad›d›r. Yeni Hayat’›n
insan› kendini, milletini ve milletinin kültürünü bilecek,
tarihini tan›yacak ve sahip ç›kacak, dilini kullanacak,
halk›n içine girecek, dinini ve bat›y› bilecektir.
S›ra Sizde 5
Genç Kalemler’den sonra milliyetçilik ve millî edebiyatla
ilgili tart›flmalar›n ve makalelerin yay›n yeri art›k Türk Yurdu dergisi olur. Türk Ocaklar› 1911’den itibaren önceleri
Türk Yurdu Cemiyetinin ç›karmaya bafllad›¤› Türk Yurdu
dergisini kendisine yay›n organ› olarak seçmifltir. Zaman
zaman düzenli yay›mlanma periyodunu kaybetmiflse de
15 günde ya da ayda bir say› olarak yay›mlan›r. Türk milliyetçili¤i ve Millî Edebiyat üzerinde en etkili oldu¤u dönem 1911-1918 aras›ndaki 14 ciltlik ilk 161 say›s›d›r.
120
Aktafl, fi. (2002). Yirminci Yüzy›l Bafllar›nda Türk fiiiri,
Türkler, c. 15, Ankara. Yeni Türkiye.
Argunflah, H. (2007). Millî Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›, Ankara: Grafiker, s.s. 171-222.
Ercilasun, B. (1997). Yeni Türk Edebiyat› ‹ncelemeleri, Ankara. Akça¤ Yay›nlar›.
Filizok, R. (2001). Ali Canip’in Hayat› ve Eserleri Üzerine Bir Araflt›rma, ‹zmir, Ege Ün. Bas.
Gökflen, E. N. (1963). Mehmed Emin Yurdakul, Ankara, TDK.
Güz, N. (2011). Türk Ocaklar› ve Tük Yurdu’ndan Halkevlerine, Türk Yurdu, S. 283/Mart, s.s. 171-184
Huyugüzel, Ö. F. (1982). ‹zmir’de ‘Türkçe Yazmak Ç›¤›r›’ ve Necip Türkçü’nün Fikirleri, Ege Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyat› Araflt›rmalar› Dergisi, S. 1,
s.s. 107-133.
Karaburgu, O. (1988). fiairin Yolu, fiair Mecmuas› Üzerine Bir ‹nceleme, Kayseri (Bas›lmam›fl lisans tezi).
Köprülü, F. (1917). Vezin Meselesi, Yeni Mecmua, S. 6.
Kushner, D. (1979). Türk Milliyetçili¤inin Do¤uflu
(1876-1908), ‹stanbul, Kervan Yay.
Levend, A. S. (1962). fiemseddin Sami, Ankara, TDK.
Ozansoy, H. F. (1918). fiiire Kar›flmay›n›z!, fiair Nedim,
S. 2.
Öksüz, Y.Z. (1995). Türkçenin Sadeleflme Tarihi
Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Ankara,
TDK.
Ömer S. (2001). Yeni Lisan, Bütün Eserleri Makaleler
1, (Haz›rlayan: Hülya Argunflah, ‹stanbul, Dergâh
Yay.
Parlat›r, ‹. (1985). Genç Kalemler Hareketi ‹çinde Ömer
Seyfettin, Do¤umunun Yüzüncü Y›l›nda Ömer
Seyfettin, Ankara, AKM.
Polat, N. H. (2011). II. Meflrutiyet Devrinde Türkçü Yay›n Organlar›, Türk Yurdu, S.284/Nisan, s.s. 52-82.
Sar›nay, Y.(1994) Türk Milliyetçili¤inin Tarihi ve
Türk Ocaklar›, ‹stanbul, Ötüken.
Sar›nay, Y.(2002). ‹mparatorluktan Cumhuriyete Türk
Milliyetçili¤inin Do¤uflu ve Geliflimi, Türkler, C.
14, s.s. 819-834.
Tanp›nar, A. H. (1976). 19. As›r Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul, Ça¤layan.
Tanp›nar, A. H. (1982). Yahya Kemal, ‹stanbul, Dergâh Yay.
Tansel, F. A. (1969). Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri 1 fiiirler, Ankara, TTK.
Uçman, A. (1987). Türkçenin Sadeleflmesi ve Hece
Vezni Üzerine Bir Tart›flma, ‹stanbul, Kitabevi.
Yetifl, K. (1996). Talîm-i Edebiyat’›n Retorik ve Edebiyat Nazariyat› Sâhas›na Getirdi¤i Yenilikler,
Ankara, Atatürk Kültür Merkezi.
Yöntem, A. C. (1947). Ömer Seyfettin, ‹stanbul, Remzi Kitb.
Yöntem, A. C. (1995). Prof. Ali Canip Yöntem’in Yeni Türk Edebiyat› Üzerine Makaleleri, (Haz›rlayan: A. Sevgi-M. Özcan), Konya.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Millî Edebiyat hareketinde fliir konusundaki aray›fllar› tart›flabilecek,
Millî Edebiyat hareketi fliirinin temel prensiplerini aç›klayabilecek,
Millî Edebiyat hareketi fliirinin temel prensiplerinin d›fl›na ç›kan flairler oldu¤unu tart›flabilecek,
Millî Edebiyat hareketi fliirini as›l yönlendiren anlay›fl›n Yeni Lisan’dan kaynakland›¤›n› aç›klayabilecek,
Millî Edebiyat hareketi fliirinde destana ve tarihe bir yönelifl oldu¤unu yorumlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Millî Edebiyat hareketinde fliir
Millî fiiir Ahengi
1905 Edebî Hareketi
Öz fliir
Mehmet Emin
R›za Tevfik
Befl Hececiler
•
•
•
•
•
•
Ömer Seyfettin
Ziya Gökalp
Yeni Lisan Hareketi
Ali Canip
Mehmet Âkif
Yahya Kemal
‹çindekiler
Türk Edebiyat›
Millî Edebiyat
Hareketinde fiiir
• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹NDE
fi‹‹R
• M‹LLÎ EDEB‹YATIN ANLAYIfiININ
ÖNCÜLER‹
• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹: YEN‹
L‹SAN HAREKET‹
• MÜSTAK‹L ‹S‹MLER
Millî Edebiyat
Hareketinde fiiir
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹NDE fi‹‹R
Millî Edebiyat hareketi Nisan 1911’de Millî Edebiyat›n beyannamesi say›lan “Yeni
Lisan” makalesinin Genç Kalemler dergisinde yay›mlanmas›yla bafllar ve 1922 sonlar›nda ‹stiklal Savafl›n›n bitimiyle tamamlan›r. Bundan sonraki Türk edebiyat› da
dönemin ihtiyaç ve yönlendirmelerinden dolay› ayn› edebiyat anlay›fl›n› benimseyerek sürdürdü¤ünden asl›nda Millî Edebiyat›n bir devam› say›labilir. 1911 ve sonras›ndaki 10 y›l› aflk›n zaman imparatorluktan millî devlete geçifl sürecinin idrak
edildi¤i, Türk insan›n›n kendi millî kimli¤ine ulaflmak ve millet olmak için sorular
sordu¤u, bunlar›n etraf›nda bir de¤erler bütününü kurmaya çal›flt›¤› süredir. Bu
y›llarda “... millet halinde yaflama iradesi ve kültürel belle¤i anlama ve yorumlama bilinci etik ve estetik de¤erlerin merkezinde yer al›r. Bunlar› ‘ben’in modernitenin getirdiklerinden yola ç›karak kendi kendini do¤al olarak sorgulamas›; benli¤ini oluflturan de¤erleri aramas›; akl› ile kalbi aras›nda diyalog kurarak, yani
düflünerek ve hissederek halde geçmiflini de¤erlendirmesi ve gelece¤e haz›rlanma
gayreti ile birlikte düflünmek gerekir” (Aktafl, 2007, 185). Bunun için de 1911-1922
aras›n›n edebiyattaki aray›fllar›n›n asl›nda sosyal hayattaki aray›fl ve bulufllar›n bir
yans›mas› oldu¤u söylenebilir. Çünkü bu aray›fl ve bulufllar›n her biri, milletin tarih içindeki yolculu¤u müddetince oluflturdu¤u, inand›¤› ve kendine ait k›ld›¤› de¤erler dünyas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu aray›fl ve bulufllar›n en üst katman›nda birer fikrî oluflum olarak Türkçülük, ‹slamc›l›k, Bat›c›l›k ve hatta Osmanl›c›l›k
durmaktad›r.
Millet olma bilincinin uyand›r›lmas›, millî kimli¤in inflas› ve millî devlete geçifl
sürecinin olgular› bu edebiyat anlay›fl›n›n estetik de¤erler bütününü de flekillendirir. Bu sebeple Yeni Lisanc›lar›n edebiyatta ileri sürdükleri ‘sade Türkçe - hece vezni’ vurgulamas› kadar yüzy›llar boyunca kullan›larak millete özgü estetik de¤erler
bütününe eklemlenmifl aruz vezni ve ‘Osmanl›ca’ denilen ifllenmifl dile de bu y›llar›n edebiyat dünyas›n›n kullan›mlar› aras›nda rastlan›r. Öte yandan 1911 öncesi
edebiyat›n› temsil eden kalemlerin halen hayatta olduklar› ve yazmaya devam ederek etki alanlar›n› k›smen de olsa canl› tuttuklar› düflünülürse baflka renklerin varl›¤›ndan haberdar olunur. Buna göre 1911-1922 aras› edebiyat›n›n bask›n sesi, her
ne kadar milliyetçilik düflüncesinin etraf›nda geliflen ve Yeni Lisan hareketinin flekillendirdi¤i bir anlay›fl olursa da milleti yapan dinamiklerin ortaya koydu¤u baflka edebiyat anlay›fllar›ndan da söz etmek gerekir.
124
SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ Mbelirleyici unsurlar›n›n vezin ve dil kullan›m› kadar aktar›lmak
Millî edebiyat›n
istenen ruhta oldu¤u kolayca söylenebilir. Dolay›s›yla her ne kadar dönemin hâkim edebiyat
sade Türkçe ve hece vezninden yana bir tav›r koyarsa da
S Oanlay›fl›
R U
aruz veznini kulland›klar› için Mehmet Âkif ve Yahya Kemal’i millî edebiyat›n d›fl›nda de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Her iki isim de hece vezni ve sade TürkD‹KKAT
çe’ye karfl›l›k aruz vezni ve daha ifllenmifl bir Türkçe kullan›m›n› benimserler, ancak düflünceleriyle millîleflme dönemini flekillendirirler.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
2
T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Millî Edebiyat›n
ve vezin kullan›m›ndaki prensiplere uymamalar›na ra¤men Yahya Kemal
SIRAdil
S‹ZDE
ve Mehmet Âkif’i Millî Edebiyat sanatç›s› olarak göstermenin gerekçesi üzerinde düflününüz.
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ühareketindeki
NEL‹M
Yeni Lisan
bafllang›ç noktas› ve hedeflerden dolay› dönemin e¤ilimlerinde Kdil‹ TveA dilin
kullan›m› öncelikli konudur. Ancak en az bunun kadar
P
önemli olanSdi¤er
O R U konu, millet bilinci oluflturmak gayesiyle gidilen tarih ve sanat
gibi millî kültürü oluflturan di¤er birikimlerdir. Edebiyat milletin fluuralt› denilebilecek bu birikimini bulur, kendisine malzeme yapar ve bu sayede harekete geçireT E DL E‹ KV ‹KZAYTO N
rek etraf›nda buluflulacak bir de¤erler bütünü oluflturur. Burada tarihe hatta özellikle de destanlara aç›k bir yöneliflin oldu¤u görülür. Çünkü her iki kaynak da milSIRA S‹ZDE ortaya ç›kar›lmas› ve onun uyand›r›larak etraf›nda bir millet
letin ortak fluuralt›n›n
‹ N T Einanc›nda
RNET
oluflturulmas›
kullan›l›rlar. 1910’lu y›llarda Nam›k Kemal’in Türk ve ‹slam kahramanlar›n›n hayatlar›n› anlatt›¤› Evrak-› Periflan’›n›n yeniden okunmaya
AMAÇLARIMIZ
bafllamas›, Ömer Seyfettin’in tarihî hikâyeler yazmas› ve Ergenekon Destan› ile ilgili kullan›m ve göndermeler bu sebepledir. Özellikle yeniden do¤ufl temas›n›n
konu edildi¤i
Destan› dönemin anlaml› yönelifllerindendir.
K ‹ Ergenekon
T A P
Millî Edebiyat hareketinde de¤erler bütünü oluflturma sürecinin roman ve hikâyeye göre özellikle fliir üzerinden daha etkin bir yol olarak kullan›ld›¤› söylenebilir. Bu durum,
T E L E Vfliirin
‹ Z Y O Nyo¤unlaflma sanat› olmas›, daha az bir hacimde daha çok fleyi etkili biçimde anlatabilme kabiliyetinden kaynaklanmaktad›r. Öte yandan ezberlenerek aktar›labilmesi baflka yerlere -cephe gibi- tafl›nabilmesi imkân›n› da getirdi¤inden fliir bu y›llar›n daha çok ilgi gösterilen edebî türü olmufltur. Hat›rda tutul‹ N T Ebir
R N Ekonu
T
mas› gereken
da uzun süren savafllar ve bu savafllar›n getirdi¤i yoksunluklar nedeniyle insanlar›n yaz›lmas› ve okunmas› zaman alacak türlere yeterince
vakit ay›ramamalar›d›r.
K ‹ T A P
S O R U
SIRA S‹ZDE
Millî Edebiyat
anlay›fl›n›
SIRA
S‹ZDE flekillendiren estetik de¤erlerin kayna¤› nedir? Sebepleri üzerinde düflününüz.
3
Millî Edebiyat›n
unsurlar› nelerdir?
SIRA belirleyici
S‹ZDE
M‹LLÎ EDEB‹YAT ANLAYIfiININ ÖNCÜLER‹
Mehmet Emin: Millî fiiirin Erken Sesi
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Mehmet Emin
1869-1944), millî edebiyat fliirinin erken sesidir. Çünkü
S O (Yurdakul,
R U
1898’de yay›mlad›¤› Türkçe fiiirler adl› fliir mecmuas›yla 10 y›ldan daha öncesinde
millî fliir ahenginin öncülü¤ünü yapm›flt›r. Üstelik bu kitab›n Servet-i Fünûn fliiriD‹KKAT
nin en iyi eserlerinin yaz›ld›¤› s›rada yay›mlanm›fl olmas› önemlidir. Sanat›n amaç
oldu¤u y›llarda tafl›d›¤› sosyal içerikle halk›n gönlüne giren bu fliirler, dönemin
SIRA S‹ZDE baflka aray›fllar›n›n da göstergesi olurlar. Kitab›n bafl›na yeredebiyat konusundaki
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
125
7. Ünite - Millî Edebiyat Hareketinde fiiir
lefltirilmifl olan Recaizade M. Ekrem, Abdülhak Hamid, fiemsettin Sami, R›za Tevfik, Fazl› Necip taraf›ndan kaleme al›nm›fl takrizler Türkçe fiiirler’in devri içerisinde ne kadar beklendi¤ini ve ilgi uyand›rd›¤›n› göstermektedirler. Bu yaz›larda
Mehmet Emin’in fliiri flekil, dil ve konu bak›m›ndan de¤erlendirilerek övgüye de¤er bulunmufltur.
Yetiflme y›llar›ndan getirdikleri, çocukluktan itibaren okuduklar› ve Cemalettin Efgani’nin sohbetlerinden ald›¤› etkilerle sanatç› kimli¤ini oluflturan Mehmet Emin, ilk
kitab› Fazilet ve Asalet’ten (1890) sonra yay›mlad›¤› Türkçe fiiirler’le modern Türk
edebiyat›nda hece vezni ve sade Türkçeyle yaz›lm›fl fliirin öncülü¤ünü yapar. “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken”, “Yunan S›n›r›n› Geçerken”, “T›rhala Kalesine Bayrak Dikildikten Sonra”, “fiehit Yahut Osman’›n Yüre¤i”, “Yetim Çocuk Yahut
Ahmet’in Kaygusu”, “Ah Anal›k Yahut Zeynep’in Duas›”, “‹yilik ve Güzellik Karfl›s›nda”, “Kuran-› Kerim”, “Biz Nas›l fiiir ‹steriz?” bafll›kl› dokuz fliirin topland›¤› bu küçük
kitap, fliirde iddial› bir yaklafl›m› benimseyen Servet-i Fünûn flairlerinin karfl›s›na y›llard›r kullan›lmayan ve ‘parmak hesab›’ diyerek küçümsenen hece veznini getirir.
Mehmet Emin yapt›¤› uygulamalarla heceyi modernlefltirmeyi ister. Bir taraftan
halk flairlerinin s›kça kulland›klar› kal›plar› b›rakarak o güne kadar kullan›lmam›fl
flekillerini kullan›rken (15’li, 16’l›, 18’li ve 19’lu) di¤er yandan bu vezni Servet-i Fünûn’un Bat›dan getirdi¤i yeni naz›m flekilleriyle birlefltirmeyi dener. Halk fliirinin
naz›m flekillerine uzak duran sanatç›n›n daha çok sone gibi bir tak›m bat›l› flekilleri benimseyerek kullanmas›, fliirinin kozmopolit olmas›na yol açm›flt›r. Mehmet
Emin ayr›ca halk fliirinin esas ald›¤› k›ta anlay›fl›n› da de¤ifltirir ve farkl› m›sra say›lar›ndan oluflan bent kullan›m›n› yerlefltirmeyi ister. Fakat bütün bunlar onun fliirinin ahenksizleflmesiyle sonuçlanm›flt›r. Halk›n anlad›¤› Türkçe ve hece veznini
kullanmak üzere yola ç›kmas›na karfl›l›k halk fliirinin sesini yakalayamam›fl olmas›
onun fliirinin en büyük eksikli¤idir. Yine de bu kusurlar, Mehmet Emin’in millî fliiri müjdeleyen flair olmas›n› engellemez. Daha sonra Ali Canip taraf›ndan da ‘kozmopolit’ bulunan bu durum (Filizok, 2001, 203), R›za Tevfik’in aray›fllar›yla ortadan kald›r›l›r ve millî edebiyat›n fliirdeki yolu böylece daha aç›k flekilde belirlenir.
Mehmet Emin millî fliir ahengini kurmak için Türk fliirinde hangi uygulamalar›
SIRA S‹ZDE gerçeklefltirir? Sonuçlar› nelerdir?
fiiiri, 19. yüzy›l sonu 20. yüzy›l bafl› meselelerinin içinde flekillenmifl
olan Mehmet Emin, sosyal hayat› anlatmaktad›r. fiair kendi beniyle ilgili hiçbir fliir yazmam›flS O R U
t›r. Daha sonra Gökalp’›n da yapaca¤› gibi halk›n›n ac›lar›n›, s›k›nt›lar›n›,
dertlerini
anlatmak üzere fliiri seçmifl, fliir yazmak onda bütün bunlar› aktaran bir araç halini
alm›flt›r. Sanatç›n›n bu yolda yazd›¤› as›l olgun fliirleri Türk Saz›’nda (1914) toplanD‹KKAT
m›flt›r. Türkçe fiiirler’le Türk fliirinde ad›yla an›lan bir fliir yolunun öncüsü olan flair,
1905’te Selanik’te yay›mlanmakta olan Çocuk Bahçesi mecmuas›nda kendi fliirleri
SIRAbu
S‹ZDE
etraf›nda yap›lan bir tart›flmayla flöhretini pekifltirir. Her ne kadar
edebî tart›flma
Çocuk Bahçesi’nin kapat›lmas›yla sonuçlan›rsa da hece vezni ve sade Türkçeyle yaz›lm›fl fliir, art›k dönemin edebiyat gündemine yerleflir. Bundan sonra geliflecek olan
AMAÇLARIMIZ
edebiyat bu anlay›fl› benimseyerek devam ettirir (Uçman, 1984, 275-285; Uçman
1997). Ömer Seyfettin “Yeni Lisan” makalesinde dil gibi vezinde de kat› olmad›klar›n› anlatmak için “... aruzu at›p Mehmet Emin Beyin hecaî vezinlerini
flair kaK ‹ T A hiçbir
P
bul etmez” (Ömer Seyfettin, 2001a, 107) der, ancak k›sa bir süre içinde o da hece
veznini millî fliir ahenginin belirleyici unsuru olarak kabul ederek makalelerinde anlatmaya ve bizzat kendi fliirinde de kullanmaya bafllar.
TELEV‹ZYON
Mehmet Emin
Yurdakul
4
SIRA S‹ZDE
Ömer Seyfettin’in
bafllang›çta hece yanl›s›
görünmemesinin bir sebebi
O R U
kendisinin de buS tarihlerde
yazd›¤› fliirlerde aruzu
kullanmas›d›r. Di¤eri de
Yeni Lisanc›lar›nD çok
‹ K Kradikal
AT
olmad›klar›n› ve her fleyi
inkâr ederek ifle
bafllamad›klar›n› göstermek
SIRA S‹ZDE
olmal›d›r. Çünkü dilde de
art›k halka mal olan
kullan›mlar› Türkçe kabul
etmifllerdir. AMAÇLARIMIZ
N N
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
126
Millî fliir ahenginin oluflturulmas› s›ras›nda ilk önemli ve dikkat çekici ç›k›fl,
Mehmet Emin’in Türkçe fiiirler’inde yer alan ve Türklük fluurunu daha genifl kitlelere ulaflt›ran “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken” fliiriyle olmufltur. Ayn›
kitapta yer alan “Biz Nas›l fiiir ‹steriz?” ise bir anlamda Millî Edebiyat›n ‘erken poetikas›’ niteli¤ini tafl›r (Yetifl, 1999, 268). Bu fliirle Millî Edebiyat›n halk için bir edebiyat olmas› fikri ortaya konmufltur. Fakat kitap bütünüyle bir uyan›fl›n ve kendi
kimli¤ini arama arzusunun da ifadesi olur. Millî meseleler konusunda çok duyarl›
olan Mehmet Emin zaman zaman di¤er kitaplar›nda yer alan baz› parçalarla bu fliir anlay›fl›n› anlatmak ve savunmak zorunlulu¤u hissetmifl olmal›d›r. “fiâir”, “fiiirimin Perisine”, “Benim fiiirlerim”, “Büyük Sanatkâr”, “Anlamayanlara”, “Benim Ömrüm” sanatç›n›n bu içerikteki fliirlerindendir. “Benim Ömrüm”e “Genç ça¤dayd›m,
kendimi bir dikenli yolda buldum” diyerek bafllayan flair;
“Ezgi koydum, âhlarla figânlarla Türk fliirine
Öz dilimle hayk›rd›m ‘Ey milletim uyan’ diye;
Viran yurdun dolaflt›m, bir flehrinden bir flehrine;
Saç ve sakal a¤artt›m ben de, ‘Vatan vatan!’ diye.”
(Tansel, 1969, 408).
m›sralar›nda hayat› kadar fliirini de anlat›r. “Benim fiiirlerim”de üç telli saz, “fiiirimin Perisine”de rübap, “Anlamayanlara” da ise kaval olarak nitelenen fliirini elefltirilere karfl› savunur. fiiirinin küçümsendi¤ini düflünür, fakat o asl›nda fliirinin de¤il anlatt›klar›n›n küçümsenmesinden üzüntü duymaktad›r:
“‹nildeyen fliirime kaval sesi dediniz;
Gözyafl›ma güldünüz; ben bunlara katland›m
Yaln›z tahkir edilen millî ruhtan utand›m.”
(Tansel, 1969, 409).
“Anlamayanlara” ve “Benim fiiirlerim”de kendi benini fliirinin malzemesi yapan
flairle sosyal meselelere duyarl› flairin görüfllerini karfl›laflt›ran Mehmet Emin, Faruk
Nafiz’in “Sanat” fliirinde karfl›lafl›lacak olan ‘siz ve biz/sen ve ben’ karfl›tl›¤›n› bafllatm›fl gibidir. Sone tarz›nda yaz›lm›fl fliirini;
Yakup Kadri Karaosmano¤lu
Kiral›k Konak’ta Fecr-i Âti
sanat anlay›fl›ndan Millî
Edebiyat›n yazar› olmaya
geçifl sürecini anlat›r. Millî
Edebiyat›n do¤du¤u
y›llardaki di¤er fliir
anlay›fllar›n› ve onlar›n
flairlerini de bu vesileyle
tenkit eder.
‘Mefkûre’ Ziya Gökalp’›n
dönem insan›n›n dünyas›na
kazand›rd›¤›, neredeyse
sihirli kelimedir. Gelece¤e
güvenini yitirmifl idealsiz
kalm›fl insana kendine ve
milletine, milletinin
geçmifline güven duygusu
bu kelimenin etraf›nda
kazand›r›l›r.
“Zavall› ben, elimdeki flu üç telli saz ile
Milletimin felaketli hayat›n› söyleyim
Dertlilerin gözyafl›n› çevrem ile sileyim!..”
(Tansel, 1969, 47).
m›sralar›yla tamamlar. Ancak sanatç› bütün elefltirilere ra¤men fliirinin kal›c›l›¤›ndan ve flair sözünün etkisinden emindir. fiiiri Allah’›n lisan› ve flairi de peygamber soyuyla iliflkilendirir. Daha sonra Kiral›k Konak’ta Hakk› Celis’in millî fliirin sanatkâr› için kullanaca¤› bu s›fatlara Mehmet Emin’de s›kça rastlan›r.
“Büyük Sanatkâr” fliirinde bu s›fatlar poetik bir ifadeyle de birleflerek;
“Hay›r, sanat, yaln›z bir süslü hayal, vezin de¤il;
Yaln›z kuru bir e¤lence, yaln›z bir zevk için de¤il.
Bence, büyük sanatkâr, peygamberler soyundand›r
Yüre¤inde mustarip ruhlar için ac› titrer;
Onun dili Allah’›n konufltu¤u bir lisand›r;
Yüreklere aflk, iman, ümid, ruya ilham eder.”
(Tansel 1969: 410).
fleklindeki m›sralara dönüflürler. Mefkûre, Mehmet Emin’in fliirinin esas›d›r.
O günlerin gerçek bir kaos anlam› tafl›yan sosyal hayat› içinde gelece¤e ve kendine güven duygusunu kaybeden insan› için ‘mefkûre’, hayat›n etraf›ndaki pek
127
çok fleyi anlamland›r›r. Vatan, millet, dil, tarih, hürriyet gibi kelimeler kavramlafl›rlar. Böylece sanat da kutsal bir anlam kazan›r. Mehmet Emin de millî meseleler konusunda duyarl› olmay›, halk› için fliir yazmay› mefkûre sahibi olman›n bir sonucu
olarak görür. “Senden büyük flâirler, sanatkârlar ilham al›r” dedi¤i mefkûre, Allah›n ve resulün ruhunu hayata tafl›maktad›r” (Tansel, 1969, 320).
Mehmet Emin’in fliirlerinde dönemin savafllar›n›n da yans›malar› görünür. Ey
Türk Uyan’da Balkan Savafl›n›n yaratt›¤› felaketleri ele alm›flt›r. Tan Sesleri’nde
Türk birli¤i fikri üzerinde ›srarla durulmufltur. Ordu’nun Destan›, Çanakkale kahramanlar›na ithaf edilmifltir. Dicle Önünde adl› kitapta Türk-Arap dostlu¤u üzerinde durulur. Kitap, Irak cephesinde savaflan ordular›m›za ithaf edilmifltir. Hasta Bak›c› Han›mlar’da Birinci Dünya Savafl›nda muhtelif cephelerde K›z›lay’a hizmet
eden kad›nlardan bahsedilir. ‹syan ve Dua, Birinci Dünya Savafl›’nda yaflanan felaketler karfl›s›nda Mehmet Emin’in duygular›n› ifade eder. ... Ayd›n K›zlar›, millî orduya ithaf edilmifltir (Ercilasun 2002: 61).
Mehmet Emin [Yurdakul]’in eserleri flunlard›r: Fazilet ve Asalet (1890), Türkçe
fiiirler (1898), Türk Saz› (1914), Ey Türk Uyan (1914), Tan Sesleri (1915), Ordunun
Destan› (1916), Dicle Önünde (1916), Hasta Bak›c› Han›mlar (1917), Turan’a
Do¤ru (1918), Zafer Yolunda (1918), ‹syan ve Dua (1919), Ayd›n K›zlar› (1921),
Ankara (1939).
Mehmet Emin Yolunu Tamamlayan Aray›fllar: R›za Tevfik
20. yüzy›l bafllar›nda millî fliire giden süreçte getirdi¤i sesle gerek içerik gerekse
teknik kullan›mlar bak›m›ndan Mehmet Emin’in fliiri son derece önemli bir basamakt›r. Her ne kadar Mehmet Emin’in önemli bir flairlik kabiliyetinin olmad›¤› söylenirse de fliirde yapmaya çal›flt›klar› bir teklif olarak dikkat çekicidir. Bu fliirlerle
halk›n içinde yaflad›¤› sosyal olgular›n edebiyata yine halk›n kulland›¤› bir dille aktar›lmas›n›n gereklili¤i anlafl›lm›fl ve edebiyat›n do¤u ya da bat› de¤il kendi halk›n›n estetik birikimini esas almas› hususunun alt› bir kez daha çizilmifltir. Ziya Pafla’n›n “fiiir ve ‹nfla”s›ndaki bafllang›çtan sonra bu ç›k›fl, “Yeni Lisan” makalesindeki tenkitlere ba¤lanacak en büyük ad›md›r.
19. yüzy›l ortalar›nda Türk edebiyat›n›n ‘melez’ bir edebiyat oldu¤unu ve tarih
içinde flairlerin as›l edebiyatlar›n› sorgulamak gibi bir kayg› tafl›mad›klar›n› söyleyen Ziya Pafla’dan sonra “Yeni Lisan” yaz›s›nda “Mutlaka bir devre istiyorsan›z,
söyleyelim, -bu öyle muhtelif ve müteaddit de¤il- ancak iki devre vard›r: 1-fiarka
do¤ru: ‹ran’a. 2- Garba Do¤ru: Fransa’ya.” tespiti yap›lm›flt›r (Ömer Seyfettin,
2001a, 103). Ancak bu sorgulaman›n yap›labilmesi ve çözümün bulunabilmesi için
Mehmet Emin’in basit say›labilecek bir dil ve hece vezniyle fliir yazmay› denemesi
gerekir. Fakat bu fliirde dil, henüz sadeleflme bafllamad›¤› için yapay kalm›fl; hece
ise klasik halk edebiyat› ölçülerinden kaç›n›ld›¤›, uzun hece kal›plar› kullan›ld›¤›
(4+4+4+3=15, 4+4+4+4+3=19 ve 4+4+4+5=17’li gibi) ve hecedeki duraklar kald›r›ld›¤› için istenen ahengi kuramam›flt›r. Asl›nda Mehmet Emin’in bu uygulamalarla
dönem fliirinin etkisinde oldu¤u ve Servet-i Fünûn flairlerinin iddial› fliir anlay›fllar›n› sosyal duyarl›l›klar etraf›nda kurmaya çal›flt›¤› söylenebilir.
Servet-i Fünûn fliirinin sone ve serbest müstezat gibi naz›m biçimleriyle üçer, alt›flar, sekizer m›sradan oluflan bentleri kullanmas› da bunun bir baflka göstergesidir. K›sacas› yerli malzemenin modern uygulamalara tabi tutulmas› -henüz denenmemifl bir yol olarak- Mehmet Emin’in fliirinin baflar›l› olmas›n› getirmemifltir. Ancak bu deneyim yine de bir bafllang›çt›r.
Ziya Pafla 1868 tarihli “fiiir
ve ‹nfla” makalesinde
‘Türklerin bir fliir ve nesri
var m›d›r, varsa bu
nas›ld›r?’ fleklinde devri için
çok önemli ve uyar›c› olan
bir soru sorar. Makalenin
devam›nda dildeki ve
edebiyattaki bu olumsuz
durumun Türklerin kendi dil
ve edebiyatlar›n›n üzerinde
düflünmemeleri ve baflka
edebiyatlara özenerek taklit
etmelerinden
kaynakland›¤›n› söyler. Ona
göre çözüm tabii olana geri
dönmektir.
Kendini kabul ettirmifl bir
edebiyat faaliyetinin
karfl›s›nda yer al›rken
onlar›n yapt›klar› gibi
al›fl›lm›fl›n d›fl›n› deneyerek
yenilik yapmak sanatç›
kimli¤in bir göstergesidir.
Mehmet Emin bu sanat
anlay›fl›n›n karfl›s›nda ancak
bir iddia tafl›yarak
durabilirdi.
128
R›za Tevfik (Bölükbafl›, 1869-1949) bu etkiyle Çocuk Bahçesi dergisinde yay›mlad›¤› bir aç›k mektupla Mehmet Emin’in fliirini be¤endi¤ini, kendisinin de art›k
böyle fliirler yazaca¤›n› aç›klar. Bilindi¤i gibi bu mektup ‘1905 Edebî Hareketi’ diye bilinen tart›flmaya yol açm›flt›r. Ancak bu tart›flman›n ard›ndan Mehmet Emin’in
fliirindeki ahenksizli¤in fark›nda olan R›za Tevfik, fliir konusundaki kararlar›n› bir
kez daha gözden geçirmifl olmal›d›r. Çünkü 1911’e kadar fliir yay›mlamaz ve millî
fliir esteti¤inde eksik buldu¤u ahengi tamamlama aray›fllar›n› sürdürür. O, fliirdeki
ahenk eksikli¤inin “(...) flekil ve estetik bak›mdan tekke ve halk fliiri gelene¤ine
ba¤l›” fliir yazarak çözümlenece¤ine inanmaktad›r. Bu anlamda koflma ve nefeslerden faydalanarak ve hece veznine Mehmet Emin’in kald›rd›¤› duraklar›n yeniden
yerlefltirilmesiyle ahengin tamamlanaca¤›n› düflünmektedir. 1911’de yay›mlad›¤›
“Divan” adl› fliiriyle de bu fliirin ilk örne¤ini verir. Bundan sonra R›za Tevfik’in
Mehmet Emin’den ayr› ve kendine özgü bir fliir yolunu bulmufl oldu¤u görülür.
“R›za Tevfik, bu yeni tarz fliirlerini yay›mlamaya bafllad›¤› y›llarda bir taraftan
da, iyice unutulmufl ve devrin ayd›nlar›nca hakir görülen folklor, eski halk ve tekke fliirini tan›t›c› mahiyette çeflitli makaleler yazmak suretiyle fliir esteti¤ini gelenek
içinde baz› temellere oturtur. Böylece, bu kültürün yeni bir gözle de¤erlendirilmesine de yad›mc› olur” (Uçman, 1986, 17). Sanatç› 1911-1921 aras›nda en mükemmel fliirlerini yazar. Eski ve yeni anlay›fl›yla yazd›¤› fliirlerini Serab-› Ömrüm (1934)
adl› bir kitapta toplar.
SIRA S‹ZDE
5
Dil kendi bafl›na ne kadar
kurallar› ve sözlü¤ü düzenli
bir flekilde tespit edilmifl
O yeterli
R U anlam ifade
olsaS da
etmez. Onun mutlaka
edebiyat içinde kullan›lmas›
gerekir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
R›za Tevfik, SIRA
Mehmet
Emin’in fliirinde görülen eksik taraflar› nas›l tamamlar?
S‹ZDE
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹: YEN‹ L‹SAN HAREKET‹
D Ü fi Ü N Edergisinde
L‹M
Genç Kalemler
yay›mlanan “Yeni Lisan” makalesiyle Nisan 1911’de
Türk edebiyat›nda yeni bir anlay›fl bafllar. Bafll›¤›ndan da anlafl›labilece¤i gibi as›l
dille ilgili teklifleri
S O R U olan hareket, do¤al olarak bu anlay›fl› edebiyat sanat› içinde örneklendirmek durumundad›r. Yeni Lisan›n temsilcileri ilk andan itibaren önerdikleri dil anlay›fl›n› yazd›klar› edebî metinlerde kullanmay› denemifller, bir anlamda
D‹KKAT
yabanc› unsurlar›ndan ar›nd›r›lm›fl Türkçe ile sanat eseri yaz›labilece¤ini göstermifllerdir. Asl›nda böylece kendilerine konuyla ilgili olarak yöneltilmifl tenkitlere
SIRA S‹ZDE
de yazd›klar›yla
cevap vermifl olurlar.
“Yeni Lisan” makalesinde edebiyatla ilgili aç›k tenkitler vard›r, ancak teklifler
yoktur. Fakat
ilk andan itibaren yaz›lanlara bak›l›rsa Ömer Seyfettin’in millî edebiAMAÇLARIMIZ
yat için dili ve yerlili¤i esas ald›¤› görülmektedir. ‹lk makalede yerli bir vezin olmas›na ra¤men hecenin kullan›m› konusunda bile kararl› bir yaklafl›m sergilenmez. Fakat Konlar›n
‹ T A Pedebiyatla ilgili teklifleri zaman içinde özellikle de ‘millî edebiyat’ kavram› etraf›nda yap›lan tart›flmalarla belirginleflir. Yeterince estetik olmad›¤›
ve sadece halka hitap etti¤i yolundaki tenkitler aras›nda ‘millî fliir ahengi’ yavafl yavafl flekillenir.
TELEV‹ZYON
Millî Edebiyat fliirinin belirleyici üç özelli¤i vezin ve dil kullan›m› ile içerikte
yerliliktir. 1905 Edebî tart›flmas›ndan sonra asl›nda hece vezni ve sade Türkçe kullan›m› art›k belirginleflmifltir. Fakat özellikle de hecenin kullan›m› Ziya Gökalp,
‹ N T E R Ali
N E TCanip gibi öncü isimlerin bizzat kendi fliirlerinde bu geçifli gerÖmer Seyfettin,
çeklefltirmeleriyle mümkün olur. Ancak “Bu hareketi yaln›zca sade dil ve hece vezniyle fliir söylemeye indirgemek do¤ru de¤ildir. ... millî romantik duyufl tarz› yeni
bir sese, söyleyifle, yeni kelime kadrosuna, imge dünyas›na, yeni ve farkl› temalara
ihtiyaç duyar. Bunlar›n birdenbire bulunmas› ve bunlarla üst düzeyde fliir söylenmesi mümkün de¤ildir” (Aktafl, 2007, 190). Teklif edilen yenilikler zaman içinde ve
N N
129
sosyal hayatta yaflananlarla olgunlaflarak flekillenecektir. Özellikle imparatorluktan
millî devlete geçiflin söz konusu oldu¤u bu y›llarda edebiyat sanat›n›n özel olarak
da fliirin sosyal hayattan uzak kalmas› düflünülemez.
fiiir, yaflanan savafllar, savafl›n getirdi¤i felaketler ve insan hayat›nda açt›¤› yoksunluklarla di¤er sosyal olaylardan etkilenir ve onlar› anlat›r. Di¤er yandan edebiyatla millî bilinç oluflturma, Türklük fluuru uyand›rma arzusu dönem fliirinin fikrî
bir içerik tafl›mas›n› da getirmifltir. Hemen bu paralelde vatan, millet ve kahramanl›k duygular›n› anlatan fliirlerle yeni de¤erler dünyas› oluflturulmaya çal›fl›l›r. Destanlardan ve tarihten ç›kar›lm›fl portrelere yap›lan göndermelerle veya onlar›n do¤rudan anlat›lmas›yla kahramanl›k duygusu oluflturulmaya ve dönem insan›na rol
modeller sunulmaya çal›fl›l›r. Milli Edebiyat anlay›fl›, halkla edebiyat›n bulufltu¤u,
edebiyat›n halka ulaflt›¤›, halk› anlatan ve e¤iten bir edebiyat yöneliflidir. Do¤uflunun en büyük amili ise 1908 Meflrutiyeti sonras›nda aç›k bir söyleme ulaflan Türk
milliyetçili¤i fikridir.
Yeni Lisan hareketinin edebiyatla ilgili görüflleri hakk›nda düflününüz.
SIRA S‹ZDE
6
fiair Ziya Gökalp
1911-1922 dönemine fikirleriyle yön veren Ziya Gökalp (1876-1924)’t›r.
Dönemin
fikir babas› bunun için edebiyata da öncü olur. Çünkü dönem edebiyat›n› etkileS O R U gelen de¤iyen asl›nda dil ya da edebiyattan çok düflünce dünyas›nda meydana
flikliklerdir. Gökalp ise bir edebiyatç›/sanatç› olmaktan çok bir fikir adam› ve sosyologdur. Denilebilir ki onun fikrî ya da edebî bütün kalem faaliyeti Türkleri yükD‹KKAT
seltmek içindir. Edebiyat› düflüncelerini genifl kitlelere ulaflt›rmak için araç olarak
kullanm›flt›r. Onun fliiri tam anlam›yla bir düflünce fliiridir. Ziya Gökalp bu konuSIRA S‹ZDE
daki görüfllerini “fiuur devrinde fliir susar, fliir devrinde fluur seyirci
kal›r. ‹çinde bulundu¤umuz zaman, galiba, birinci devreye aittir,” fleklinde etkili bir cümle ile de
ifade etmifltir.
AMAÇLARIMIZ
Türk milliyetçili¤inin anlat›ld›¤› bu fliirlerin anlam dünyas› Gökalp’›n düflünce
dünyas›n›n takip etti¤i seyir paralelinde Turan’dan Türkiye Türkçülü¤üne do¤ru
daral›r. fiiirin içeri¤ini milletin ve devletin meseleleri tayin eder.K fiiirlerdeki
milliyet‹ T A P
çi yaklafl›m, bu anlay›fla uygun dil ve flekille de birleflir. Ziya Gökalp içerik, dil ve
flekilde teklifleri olan bu fliirle, ayn› zamanda millî edebiyat›n fliirdeki ilk temsilcilerinden biri olur.
TELEV‹ZYON
Gökalp millî edebiyat›n vezninin hece oldu¤u inanc›ndad›r. ‹lk fliirlerini aruz
vezniyle yazm›fl olsa da sonraki y›llarda hece vezninin yayg›nlaflmas› için çaba harcar. 1910 tarihli “Turan” manzumesi bu anlamda bir dönüm noktas›d›r. Çünkü “Tu‹ N T E Rbafllad›¤›
NET
ran”, Türkçülük düflüncesini anlatan ve fikrî bir edebiyata yöneliflin
bir fliirdir. Özellikle de fliirin son iki m›sras› tam bir ideolojik ifade tafl›r:
Ziya Gökalp için edebiyat
amaç olamaz düflüncelerini
anlatmak için sadece bir
S O onda
R U
araçt›r. Bu sebeple
didaktizm/ö¤reticilik, estetik
k›ymetlere göre önceliklidir.
D‹KKAT
N N
“Vatan ne Türkiyâ’d›r Türkler’e ne Türkistan
Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan”
(Tansel 1977: 5).
Fakat fliir aruzla yaz›lm›flt›r. Gökalp bundan sonra heceye geçer. Naz›m flekilleri bak›m›ndan da bu tarih bir dönüm noktas›d›r. Gökalp önceleri divan edebiyat›n›n flekillerini kullan›rken 1910 sonras›nda art›k halk edebiyat›n›n naz›m biçimlerini örnek almaya bafllam›flt›r.
Gökalp ‘Yeni Hayat’ diye adland›rarak prensiplerini ortaya koydu¤u ve döneme sundu¤u bir projenin öncülü¤ünü yapm›flt›r. ‘Yeni Hayat’ kendini, milletini ve
milletinin kültürünü tan›yan, milletinin dilini ve tarihini bilen, ona sahip ç›kan ‘ye-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
130
ni insan’›n yaflama biçimidir. Yeni insan halk›n› bilir, halk›n aras›na girer, halk›n
de¤erler dünyas›n› ve bat›y› tan›r. 1911 tarihli “Yeni Hayat ve Yeni K›ymetler” bafll›kl› makalesinden itibaren ‘Yeni Hayat’›n prensiplerini ortaya koyan Gökalp,
1915’ten itibaren bu görüfl do¤rultusunda yazd›¤› makalelerindeki düflüncelerini
Türkleflmek, ‹slâmlaflmak, Muas›rlaflmak (1918)’ta anlat›r. Sonraki y›llarda yazd›¤›
Türkçülü¤ün Esaslar›’nda (1923) ise düflüncelerini bir program haline getirmifltir.
1918’de yay›mlanm›fl Yeni Hayat, bu program›n manzum ifadelerini tafl›maktad›r.
Gökalp, iyi bir flair de¤ildir. Yazd›klar›n›n aras›nda onun iyi bir flair oldu¤unu
gösterecek bir delil de yoktur. Ancak iyi bir düflünce flairidir.
Millî fliir ahenginin oluflmas›nda önemli çabalar› vard›r. Bu çabalardan biri
Türkçülü¤ün Esaslar›’nda son biçimini verdi¤i millî bir edebiyat›n nas›l olmas› gerekti¤iyle ilgili programd›r. Di¤eri millî bir edebiyat›n “halk masallar›ndan ve halk
efsanelerinden” do¤abilece¤i inanc›yla gerçeklefltirdi¤i uygulamalard›r. Gökalp,
Türk masal ve efsanelerini manzum halde yeniden yazmak ister. Bunun ilk örneklerinden biri “Altun Destan” olur. Böylece bir anlamda Türklere alt›n destanlar›n›
sunarak ‘alt›n ça¤’lar›n› hat›rlat›r ve yeniden do¤ma fikrini telkin eder. Bu 20. yüzy›l bafllar›nda milletin içinde yaflad›¤› olumsuz sosyal sürecin olumluya dönüfltürülmesi aç›s›ndan son derecede önemli bir giriflimdir. Çünkü tarihe ve destanlara
gidilerek rol modellerine ve yeniden do¤ufl fikrine ulafl›lmaktad›r. Alt›n Ifl›k (1923)
Türk masallar›n›n manzum flekilde yeniden düzenlenerek sunuldu¤u bir eserdir.
“Altun Destan”dan baflka bu çerçevede yaz›lm›fl olan “K›z›lelma”, “Alageyik”, “Alt›n Yurt” ve “Millet” gibi fliirler Gökalp’›n ayn› zamanda Turanc› devresinin fliir örnekleridirler. Genç Kalemler’de yay›mlanm›fl olan “Turan” manzumesi ise “... bir
çok içtimai hadiselerin haz›rlad›¤› bir mefkûreyi alevlendirmek için, bir k›v›lc›m
vazifesini görmüfltür. ... Turan manzumesini okuyunca, uzak-yak›n zaferlerimizi
tebcil eden duygular, Türk tarihinin araflt›r›lma¤a muhtaç oldu¤u, bu mevzudaki
garp tedkiklerinin tarafs›z olmad›¤›, damarlar›m›zda bütün ihtiflam› ile yaflayan
bir geçmiflin bulundu¤u hakk›nda ...” görüfller yer almaktad›r (Tansel, 1977, XXI).
Gökalp’›n 1911’den 1915’e kadar yazd›¤› fliirlerinin içeri¤ini uzak Türk tarihi ve
Türk mitolojisi oluflturur. “Alageyik”te sembolik bir anlat›mla çocuklara, “K›z›lelma”da ise gençlere Turanc›l›¤›n esaslar›n› anlat›r, “Lisan” ve “Çanakkale” fliirlerinde ise bu anlay›fl›n baflka bir taraf›n› ortaya koyar. Türkiye Türkçülü¤üne geçifl ifadesini 1917 tarihli “Kavm” fliiri tafl›r. Yeni Hayat’taki “Vatan” ve “Çobanla Bülbül”
fliirlerinde ise vatan fikri oldukça de¤iflmifltir. Vatanla art›k dönemin fikrî ve sosyal
yönelifllerine uygun olarak s›n›rlar› belirsiz, müphem bir toprak parças› de¤il daha
belirgin, ad› konulmufl bir co¤rafya kastedilir. Bu son dönem fliirlerinde Turan
ideali, kültür milliyetçili¤i/Türkçülü¤ü haline gelmifltir.
Eserleri flunlard›r: fiaki ‹brahim Destan› (1908), K›z›l Elma (1904), Yeni Hayat
(1918), Alt›n Ifl›k (1923), Türkleflmek, ‹slâmlaflmak, Muas›rlaflmak (1918), Türkçülü¤ün Esaslar› (1923), Türk Töresi (1923), Do¤ru Yol (1923), Türk Medeniyeti Tarihi (1926).
Sonraki y›llarda Fevziye Abdullah Tansel taraf›ndan Ziya Gökalp Külliyat› I, fiiirler ve Halk Masallar› (1952) ad›yla fliirleri ve Ziya Gökalp Külliyat› II Limni ve
Malta Mektuplar› (1965) ad›yla mektuplar› bir araya getirilmifltir. 1976-77 y›llar›
aras›nda Kültür Bakanl›¤› taraf›ndan Makaleler bafll›¤›yla bir seri halinde makaleleri de kitaplaflt›r›lmak istenmifltir.
Ziya Gökalp
SIRA S‹ZDE
7
Ziya Gökalp’›n
Edebiyat›n fliiri konusundaki çal›flmalar› nelerdir?
SIRAMillî
S‹ZDE
S O R U
S O R U
131
fiair Ömer Seyfettin (1884-1920)
Türk edebiyat› tarihinde hikâye yazar› olarak önemli bir yeri olan Ömer Seyfettin,
yazmaya fliirle bafllar. Sonraki y›llarda sanat›n›n as›l faaliyet alan› olarak hikâyeyi
seçince daha az say›da fliir yazacakt›r. Sanatç›n›n flimdilik tespit edilebilen ilk fliiri,
14 yafl›ndayken yay›mland›¤› anlafl›lan 1898 tarihli “Lane-i Garam”d›r. Fevziye Abdullah Tansel Ömer Seyfettin’in flairli¤ine dikkat çekmifl ve konuyla ilgili çal›flmalar yapm›flt›r. Tansel’in çal›flmalar›yla sanatç›n›n fliirlerinde kulland›¤› takma adlar
belirlendi¤i gibi baz› fliirleri de bir araya getirilebilmifltir. Ömer Seyfettin’in fiiirleri
(1972) adl› bu kitapta tema, flekil hususiyetleri ve vezinleri aç›s›ndan s›n›flanan 77
fliir, yazara ait 86 fliirin bir araya getirildi¤i Ömer Seyfettin Bütün Eserleri (2000) adSIRA
S‹ZDE Ömer Seyl› külliyat çal›flmas›n›n 5. cildiyle biraz daha geniflletilebilmifltir.
Ancak
fettin’in çok fazla takma isim kullanm›fl olmas›, yazd›¤› y›llara ait süreli yay›nlar›n
eksik ve da¤›n›k olmas›, en önemlisi de sadece fliirlerini de¤il bütün eserlerini sa¤D Ü fi Ü N E L ‹ M
l›¤›nda kitaplaflt›ramam›fl olmas› bu say›lar›n yeni bulgularla de¤iflebilece¤ini düflündürmektedir.
S O R Umümkündür.
Ömer Seyfettin’in fliir sanat›n› iki dönem halinde de¤erlendirmek
Yeni Lisan hareketinin bafllad›¤› 1911, Türk dili ve edebiyat›n›n tamam›nda oldu¤u gibi onun için de bir dönüm noktas› olmufltur. Özellikle buD ‹hareketin
öncüsü
KKAT
ve teorisyenlerinden biri olan Ömer Seyfettin’in eserlerinde dil, konu ve biçim kullan›m›nda çok aç›k bir de¤iflim ve dönüflüm meydana gelmifltir.
SIRA S‹ZDE
1911’e kadar Tevfik Fikret ve Rübab-› fiikeste tesirinde yazan sanatç›n›n Divan
fliirini be¤enmedi¤i ancak Nam›k Kemal’den çok etkilendi¤i anlafl›lmaktad›r. Ruflen Eflref’e verdi¤i bir mülakatta ilk fliir döneminden söz ederken
de belirtti¤i gibi
AMAÇLARIMIZ
ondaki ilk etkiler Edebiyat-› Cedide neslinden gelmektedir.
SIRA S‹ZDE
Ömer Seyfettin
S O R U
D‹KKAT
N N
Atatürk’le de röportaj yapm›fl olan Ruflen Eflref’in Diyorlar ki... adl›
tarihi
K eseri
‹ T A edebiyat
P
için önemli bir kaynakt›r. Ruflen Eflref’in sanatç›larla yap›lan röportajlar›n›n topland›¤› bu
kitapta birinci a¤›zdan bilgi ve de¤erlendirmeler bulunmaktad›r.
TELEV‹ZYON
Üslup olarak da Servet-i Fünûn tarz›n›n hâkim oldu¤u bu fliirlerde vezin aruzdur. fiairin ferdi duygulan›fllar›, yaln›zl›k, bedbinlik, aflk ve tabiat karfl›s›nda hissedilenler bu fliirlerin aslî konusunu olufltururlar. 1908’den itibaren edebiyat›n sos‹NTERNET
yalleflmesiyle Ömer Seyfettin’in fliirlerinde toplumla ilgili duyarl›l›klar
yer almaya
bafllar. Bu duyarl›l›k Balkan Savafllar›yla birlikte onun fliirlerinin hâkim unsuru haline gelir.
Ömer Seyfettin’in 1911’den itibaren baz›lar› üzerinde ‘Yeni Lisanla’ notuyla yay›mlanan fliirlerinde sade Türkçenin esas al›nd›¤›, konuflma dilinde kullan›lmayan
Arapça ve Farsça kelime ve kaidelerle yap›lm›fl tamlamalardan uzak duruldu¤u
görülür. Daha çok sosyal içerik tafl›yan bu fliirlerden itibaren sanatç›n›n vezin konusundaki tavr› da kesin olarak heceyi kullanmak yönünde de¤iflmifltir. Bu fliirlerde halk edebiyat› tesirleri de aç›k olarak hissedilmektedir. Yine Ruflen Eflref’e verdi¤i mülakatta millî edebiyat› “Vezinle dilin tam Türkçe yani tabii olmas›...” diye
tan›mlayan yazar, konuflulan ‹stanbul Türkçesi ve millî vezin olan heceyle yaz›lm›fl fliirlerin da¤›n›k bir halde yaflamakta olan Türklerin birleflmesine arac› olaca¤› konusunda görüflünü dile getirmifltir. 1919 tarihli “Edebî Cereyanlar” makalesinde ise geriye dönerek edebiyatta ve dilde yapt›klar›n› de¤erlendirirken “Millî
edebiyat için fliar: Tabii lisan, millî vezinler, asrî nevilerdir!” diyecektir (Ömer
Seyfettin, 2001b, 131). Bu cümleden de anlafl›laca¤› gibi Ömer Seyfettin, 11 Nisan
1911 tarihli “Yeni Lisan” makalesinde hiçbir flairin “...aruzu at›p Mehmet Emin
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ömer Seyfettin’in 86
fliirinden 53’ü sone
tarz›ndad›r.
132
Bey’in hecai vezinlerini” (Ömer Seyfettin, 2001a, 107) kabul etmeyece¤ini belirtti¤i halde sonraki y›llarda hece veznini Millî Edebiyat›n temel de¤erlerinden biri
olarak göstermifltir.
Aruzu hem Arap ve ‹ran kökenli olmas›, hem de Türkçenin yap›s›na uymamas› sebebiyle ‘gayr-i millî’ addeden sanatç›daki bu de¤iflim ilk olarak 12 Mart 1914’te
Zekâ dergisinde yay›mlanan “Millî fiiirler” bafll›kl› yaz›da ortaya ç›kar. Fakat fliirde
kullan›lan dil ve vezinde yerli bir duruflu benimseyen Ömer Seyfettin’in naz›m flekilleri konusunda ayn› kararl›l›¤› göstermedi¤i ve ‘asrî neviler’i kullanmay› tercih
etti¤i görülmektedir. Çünkü fliirlerinde en çok kulland›¤› naz›m flekli sonedir.
Halk edebiyat› naz›m flekli olarak sadece 7 adet koflmas› vard›r. Ancak bu koflmalar›n 1914’te yay›mlanm›fl olmas› sanatç›n›n yerli flekilleri kullanma konusunda
duyarl›klar›n›n oldu¤unu düflündürmektedir. Fakat bu tarihten sonra kendi sanat›
için art›k hikâyeyi seçmifl olmas›, daha az fliir yazmas› bu tespiti kesinlefltirecek verilerin olmamas›n› getirir.
Öte yandan Ziya Gökalp gibi Ömer Seyfettin de Türk destanlar›n› nazma çekme denemeleri yapm›flt›r. “Yeni Gün-Ergenekon’dan Ç›k›fl”, “Altun Destan”, “K›rkk›z Destan›”, “Köro¤lu Kimdi?” onun bu türden deneyimlerindendir. “Yeni Gün”de
Ergenekon’dan ç›k›fl›; “K›rk K›z”da K›rg›zlar›n var olufllar›; “Köro¤lu Kimdi?”de Köro¤lu’nun gerçek kimli¤i anlat›l›r. Bu fliirler ayn› zamanda Türk destanlar›n›n modern bir bak›fl aç›s› ve modern fliirin imkânlar›yla bugüne tafl›nmas› deneyimini
yans›tmas› bak›m›ndan önemlidirler. Ad› geçen fliirleri yazd›¤› y›llarda Turanc›
olan sanatç› “Niyazi” ve “Mehmet Emin” gibi baz› fliirlerinde Türk flair ve kahramanlar›n› anlat›r. “Fecir”, “Nereye”, “Koflma-3”te Turan aflk› yaflayan kahramanlar›n inançlar›; “Yüksek Ayd›nl›klar”, “Günefl” gibi fliirlerde ise Türkçü düflüncenin
sembollere yüklenerek anlat›m› vard›r.
Ömer Seyfettin’in 11 Nisan 1911’den sonraki fliirlerinin aç›k bir flekilde sosyal konularda yo¤unlaflt›¤›, Türkçü/milliyetçi düflünce paralelinde yaz›ld›¤› görülmektedir.
Örne¤in “Kaflgar/Türk Dünyas›”, “Koflma-1”, “Koflma-2”, “Koflma-4”, “Koflma-5”te
Türk dünyas›n›n olumsuz durumu, “Koflma-6”da ise milletler için mefkûrenin önemi
üzerinde durularak idealizm duygusu verilmeye çal›fl›l›r. “Dul” ve “Niflanl›” fliirleri ise
içinde yaflan›lan savafl dönemiyle yak›ndan ilgilidirler. Bunlarda y›llard›r devam eden
savafllarda sevdiklerini kaybetmifl genç kad›nlar›n ac›nas› durumlar›na dikkat çekilir.
SIRA S‹ZDE
8
Ali Canip
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
Ali Canip (Yöntem, 1887-1967) “Yeni Lisan”la bafllayan dilin ve edebiyat›n millîlefltirilmesi çal›flmalar›n›n
önemli teorisyenlerindendir. Ziya Gökalp’›n fikir babas› olS O R U
du¤u bu projenin üç mimar›ndan biri olarak daima içinde olmufl ve Yeni Lisanc›lar›n en uzun yaflayan› olarak sonraki y›llarda da bu anlay›fl etraf›nda yaz›lanlar›
D‹KKAT
yönlendirmifltir. Özellikle de millî edebiyat›n tart›fl›ld›¤› bir dönemde Ali Canip’in
yazd›klar› bu kavram›n belirlenmesine önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. “Ziya Gökalp’›n
SIRA S‹ZDEbüyük flahsiyetleri, Ali Canip’in bu hareketin içindeki rolünün
ve Ömer Seyfettin’in
anlafl›lmas›na mani olmufltur” (Filizok, 2001, 62).
Ali Canip’in
Muallim Naci tesirleriyle yaz›lm›fl ilk fliirleri gazel tarz›ndad›r. SonAMAÇLARIMIZ
raki y›llarda edebiyat›n bask›n sesi Servet-i Fünûn’un etkisine giren sanatç›, Muallim Naci’den getirdi¤i dildeki sadelik fikrini dönemin sanat anlay›fl› ile birlefltirir ve
Tevfik Fikret
fiahabettin tesirinde fliirler yazar. Aruz vezni ve sade dille
K ‹ve
T Cenap
A P
N N
Ali Canip Yöntem
K ‹ T A P
Millî Edebiyat
Hareketinde
Türk destanlar›n› ve masallar›n› nazma çekme deneyimlerinin
SIRA
S‹ZDE
önemi nedir?
TELEV‹ZYON
133
yazd›¤› fliirlerde dönemin edebiyat›na katk›larda bulunur. “Gurup”, “Gecelere Do¤ru”, “Ya¤murdan Sonra”, “Gözlerin”, “Nedamet” gibi fliirler bu y›llardad›r.
Genç Kalemler’de daha sade ve terkipsiz bir dil kullan›m› söz konusu olacakt›r. Bu fliirlerinde “...konuflma diline biraz daha yaklaflt›¤› görülür. Ayr›ca bu dönemde yazd›¤› fliirlerde eski bedbinli¤ini terk eder, nikbin fliirler yazar, sosyal konulara, Türkçülük fikrine yer verir. Genç Kalemler’de neflretti¤i ilk fliir olan ‘Gecelerimiz’ ‘Yeni Lisanla’ kayd›yla yay›mlanm›flt›” (Filizok, 2001, 77). “Türklük”, Ali
Canip’in Türk tarihine karfl› duydu¤u hayranl›¤›, “K›fl Duas›” ise Asya Türklü¤ünün
›st›raplar›n› ifade eder.
1913 sonras›nda Ali Canip’in kendini daha çok ilmî çal›flmalara verdi¤i ve giderek fliir yazmay› b›rakt›¤› görülür. Fakat yine de kaynaklar onun 1913 y›l›nda yay›mlanan “Kaval” adl› fliirini hece vezninin ilk baflar›l› kullan›ld›¤› fliir olarak göstermektedirler. “‘Kaval’ fliiri hece vezninin yedili, on birli, on beflli kal›plar›yla yaz›lm›fl de¤iflik vezinli bir manzumedir ve bu yönüyle de hece fliirinin geliflmesinde
önemli bir merhaledir. fiair, bu fliirinde Selanik’in kaybedilmesinden duydu¤u ›st›rab› dile getirmifltir” (Filizok 2001: 79). Filizok, Halid Fahri’nin Yeni Mecmua’da yay›mlad›¤› “Edebî Tetkikler: Yine Vezin Meselesi” bafll›kl› dizi makalesinde, hece
vezninin tafl›d›¤› zorluklar›n onun sayesinde giderildi¤ini belirtti¤ini aktarmaktad›r.
Ömer Seyfettin de 1914 y›l›nda Nevsal-i Millî’de yay›mlanm›fl “Ali Canip Bey ve
Sanat›” bafll›kl› makalesinde “... saf, sade, terkipsiz ve tabii Türkçe ile, yeni lisanla
ilk defa bize güzel fliirler yazan Ali Canip Bey’dir. ... Ali Canip Bey millî edebiyat
mevzular›n›, memleketimizde, yaflad›¤›m›z muhitin içinde bulmufl ve konufltu¤umuz saf ve tabii Türkçe ile terennüm etmifltir” (Ömer Seyfettin, 2001a, 289). Ömer
Seyfettin’e göre Ali Canip’in baflar›s› kliflelerden kaç›nmas›d›r. Ömer Seyfettin fikirleriyle ve hisleriyle yeni flekiller yaratan Ali Canip sayesinde Türk fliirinin kal›plaflm›fl kullan›mlar›ndan kurtulaca¤›na inan›r. O da ‘Kaval’ fliirini örnek vererek Celal
Sahir, Fuad Köprülü gibi milliyetini idrak etmifl di¤er flairlerin de yazacaklar› bu türden fliirlerle hecenin geliflmesine yard›mc› olacaklar›n› söyler. Sanatç›n›n 1902-1912
y›llar› aras›nda yazd›¤› 17 fliiri Geçti¤im Yol (1918) adl› kitab›nda toplanm›flt›r.
Millî Edebiyat Hareketinin Heceyle Yazan Di¤er ‹simleri
Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve Ali Canip, ‘Yeni Lisan’ hareketinin fikir babas›, teorisyeni ve uygulay›c›lar› olarak yazd›klar› eserlerle ileri sürdükleri dil ve edebiyat
anlay›fl›n›n yayg›nlaflmas› konusunda samimi bir çaba sarf etmifllerdir. Ancak onlar
flair de¤illerdir. Eserleri aras›nda iyi bir flair olduklar›n› gösterecek örnekler de yoktur. Sonraki y›llarda Ziya Gökalp bir fikir adam›, Ömer Seyfettin bir hikâye yazar›
Ali Canip’se edebiyat araflt›rmalar› yapan bir kalem olarak yaz› hayatlar›na devam
etmifllerdir. Sonraki y›llarda fliir yazmay› neredeyse b›rakmalar› ve as›l yaz› alanlar›na dönmeleri de bunun göstergesidir. fiiir onlar için Türk milletinin hoflland›¤› bu
sebeple de bir fikri anlatmak için kullan›labilecek etkili bir ifade vas›tas›d›r. Türk
milliyetçili¤i düflüncesini anlatmak için her türü deneyen dönemin güçlü isimleri bu
sebeple fliiri de kullanm›fllard›r. Ancak onlar›n etki alanlar› içinde kalan bir tak›m
gençler millî edebiyat anlay›fl›n›n fliirini yazmaya hatta bu fliirin eksik taraflar›n› tamamlamaya daha o günlerden itibaren bafllarlar. Bunlar›n aras›nda Cumhuriyet
edebiyat›n›n Befl Hececiler adl› ilk fliir grubunun kadrosunu oluflturacak Faruk Nafiz
(Çaml›bel, 1898-1973), Orhan Seyfi (Orhon, 1890-1972), Yusuf Ziya (Ortaç, 18961967) Halit Fahri (Ozansoy, 1891-1971) ve Enis Behiç (Koryürek, 1893/1949) gibi
isimler vard›r. Bir k›sm› ilk fliirlerini aruzla yazm›fllarsa da sonraki y›llarda heceyle
yazmaya, bireysel konularla ilgilenmekten sosyal konularla ilgilenmeye geçerler.
Orhan Seyfi Orhon
134
1910’lu y›llar hece vezni ve sade Türkçenin kullan›larak Türklükle ilgili konular›n anlat›ld›¤› millî fliir ahenginin olgunlaflma dönemidir. Hem sade Türkçe ile
sanat eseri yaz›labilmesi ve bu dille hece vezninin uyum sa¤lamas› hem de heceye bir ahenk kat›labilmesi için epeyce çaba sarf edilmifltir. Befl Hececilerin baflar›s› ‘millî fliir ahengi’ni bütün bu çabalar sonras›nda olgunlaflm›fl bir flekilde alm›fl ve kendi gençlik y›llar›n› bu tecrübeler aras›nda geçirmifl olmalar›nda yatmaktad›r.
Faruk Nafiz ilk gençlik y›llar›nda Millî Edebiyat›n fliirini Servet-i Fünûn ve Fecri
Âti fliiriyle birlikte alsa da sonraki y›llarda millî fliiri seçmifltir. Millî Edebiyattan
Cumhuriyet edebiyat›na geçen en iyi flairlerden biridir. ‹lk fliirlerinde o da aruz
veznini kullanm›fl, Fikret ve Cenap’›n tesir dairesinde ferdî duygulan›fllar›n› anlatt›¤› fliirler yazm›flt›r. Gökalp’›n tesir dairesindeyken bile sanatç›n›n yine aruz veznini kulland›¤› görülmektedir. ‹lk fliir kitab› fiark›n Sultanlar› (1918) bu etkileri yans›tmaktad›r. Ancak Birinci Dünya Savafl› y›llar›ndan itibaren daha etkin bir flekilde
hissedilen millî fliir anlay›fl› Faruk Nafiz’i de etkilemifltir. Dinle Neyden isimli kitab›n›n fliirlerini oluflturacak olan hece vezniyle yaz›lm›fl fliirler bu etki alt›nda yaz›lm›flt›r. Aruz, Faruk Nafiz’in tamamen b›rakmad›¤› bir vezindir. Zaman zaman bu
vezne dönerek fliirlerini bu ölçüyle yazar. Birinci Dünya Savafl› y›llar›ndan itibaren
konular›nda da sosyal hayatla ilgili bir tak›m duyarl›l›klar bafllar. Ancak ondaki as›l
içerikle ilgili de¤ifliklik Anadolu’ya geçmesiyle gerçekleflmifltir. Bizzat gözlemlenen
daha canl› Anadolu intibalar›, halk fliirinin estetik dünyas›n› benimsemifl olan dönem fliirinin temel ögelerindendir. Faruk Nafiz, 1926 y›l›nda yazd›¤› “Sanat” fliiriyle de millî edebiyat anlay›fl›n›n poetikas› say›labilecek metni ortaya koyar. “Han
Duvarlar›” ve “Sanat” fliirleri onu Cumhuriyet edebiyat›n›n iyi flairleri aras›na yerlefltirir. Sanat›n›n as›l iyi örneklerini de zaten Cumhuriyet y›llar›nda ortaya koydu¤u eserleriyle verecektir. fiairin Millî Edebiyat s›n›rlar› içerisinde yay›mlam›fl oldu¤u fliir kitaplar› üç tanedir: fiark›n Sultanlar› (1918), Dinle Neyden (1919) ve Gönülden Gönüle (1919).
Ziya Gökalp’la tan›flt›ktan sonra ondan etkilenerek heceye geçen dönemin bir
baflka genç flairi de Yusuf Ziya’d›r. fiairler Derne¤i’nin kurucular›ndan olan sanatç› hece veznini kullanan flairlere kap›s›n› açan fiair adl› dergiyi de ç›karm›flt›r. Daha önceki ünitede üzerinde durulmufl olan fiairler Derne¤i’nden yeniden söz edilmemifltir. Ancak k›saca hat›rlatmak gerekirse Haziran 1917’de taklitçi de¤il gerçekten yerli ve yarat›c› bir edebiyat’ vücuda getirecekleri beyan›yla ortaya ç›kan ve hece vezinli fliirler yazacaklar›n› söyleyen bir grup genç, Türk Oca¤›’nda yapt›klar›
birkaç toplant› sonunda fiairler Derne¤i’ni kurmufllard›r. Orhan Seyfi, Hasan Zeki,
Hakk› Tahsin, Safi Necip, Salih Zeki, Selâhattin Enis, Ömer Seyfettin, Faruk Nafiz,
Yahya Saim, Yusuf Ziya fiairler Derne¤i’nin üyeleridirler. fiairler Derne¤i üyeleri,
befl madde halinde Türk Yurdu’nda beyanname niteli¤i tafl›yan kararlar›n› yay›mlarlar. Kendilerine Servet-i Fünûn’u yay›n organ› olarak seçmifllerdir. Fakat bundan
baflka Dergâh ve Yeni Mecmua’da da edebiyat meseleleri konusunda makaleler
yay›mlayan fiairler Derne¤i üyeleri hece vezninin olgunlaflmas› konusunda önemli katk›lara sahiptirler.
Daha sonra mizaha yönelen Yusuf Ziya’n›n bu y›llarda yay›mlanan fliir kitaplar› Ak›ndan Ak›na (1916), Cenk Ufuklar› (1917), Âfl›klar Yolu (1919), fien Kitap
(1919), fiairin Duas› (1919)’d›r. Yazar›n bafltan sona heceyle yazd›¤› Binnaz (1917)
adl› üç perdelik manzum tiyatro eseri, hecenin baflar›s›n› göstermesi bak›m›ndan
dikkate de¤er görünmektedir.
Gönülden Sesler’e yazd›¤› ön söz yaz›s›nda Ziya Gökalp etkisiyle Millî Edebiyata geçiflinden söz eden Orhan Seyfi de ilk fliir kitab› F›rt›na ve Kar’da aruz veznini
kullanm›flt›r. Ancak ikinci fliir kitab› Peri K›z›yla Çoban Hikâyesi hece vezniyle yaz›lm›flt›r. Bu kitapta “... Türkçenin içine sinmifl aruz terbiyesi, ahengi sa¤layan gizli güç durumundad›r. Orhan Seyfi gençlik y›llar›nda kazand›¤› fliire has ritim
duygusuyla konuflulan Türkçeden hareketle bir fliir dilinin teflekkülüne hizmet
eder. fiiir, bir anane üzerine kurulur” (Aktafl, 2007, 200). 1941 y›l›nda yay›mlanan
O Beyaz Bir Kufltu adl› fliir kitab› Ziya Gökalp tesirleriyle girilen sade Türkçe ve
hece vezniyle yaz›lan fliir yolunun vard›¤› noktay› göstermesi bak›m›ndan önemli
görülen bir eserdir.
SIRA S‹ZDE
Millî Edebiyat›n yay›n organlar›ndan Yeni Mecmua’da yay›mlanan
hece vezniyle yaz›lm›fl fliirleriyle flöhrete kavuflan Halit Fahri de ilk fliir tecrübelerini aruzla ve
Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âti tesirleri alt›nda yazd›¤› fliirleriyle edinmifltir.
1918-1919
y›llar›n›n maddi imkâns›zl›klar› aras›nda k›sa süre yay›mlanan Nedim dergisini ç›kar›r. Bu derginin sayfalar›nda hece ya da aruz aras›ndaki tercihin son tart›flmalaS O R U
r›ndan biri yaflan›r (Argunflah, 2007, 202-203).
Önceki ünitede “fiair ve fiair Nedim Mecmualar›: Son Hece Aruz Tart›flmas›”
D ‹ K K A T bafll›¤› alt›nda anlat›lanlar› hat›rlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
N N
Daha sonraki y›llarda Befl Hececiler diye an›lacak fliir grubunun bu dönemde
yazmaya bafllayan genç isimlerinden biri de Enis Behiç’tir. O da bafllang›çta aruz
vezninde yazd›¤› fliirleriyle Cenap ve Fikret tesirlerini yans›tan
fliirlerle kendinden
AMAÇLARIMIZ
söz ettirmeye bafllar. Ziya Gökalp’la tan›fl›p onun düflüncelerinden etkilendikten
sonra millî fliir anlay›fl›na geçer. Enis Behiç fliirde ahenge önem vermektedir. HeK ‹ vezni
T A P ile al›fl›lm›fl
ceye geçtikten sonra da bu endiflesi devam etti¤i için, “... hece
m›sra örgüsü çevresinde yeni söyleyifl tarzlar› aramay› sürdürmüfltü hatta hece
vezniyle kaleme ald›¤› fliirlerde serbest müstezattan modelini alan m›sra örgüsü
T E L E V ‹ en
Z Y Omühim
N
peflindedir” (Aktafl, 2007, 194). Enis Behiç’in Millî Edebiyat fliirine
katk›s› Türk tarihinden esinlenerek yazd›¤› hamasi fliirlerle döneme özgü bir duyarl›l›k oluflturmas›d›r.
MÜSTAK‹L ‹S‹MLER
‹NTERNET
Millî Edebiyat sosyal ve fikrî içeri¤i olan bir edebiyat anlay›fl›n›n ad›d›r. Türk milliyetçili¤inin bask›n bir düflünce konumunda oldu¤u bu y›llarda do¤al olarak edebiyatta da milliyetçi bir ses yans›malar›n› gösterir. fiiirde millî bir içeri¤in konuflulan Türkçe ile ve hece vezniyle anlat›m›n› benimseyen dönem edebiyat›n›n temel
meselesi, millî bir duyarl›l›k oluflturmakt›r. Özellikle de “Yeni Lisan” makalesinin
yay›mlanmas›ndan sonra h›zlanan millî edebiyat› oluflturma sürecinde Ziya Gökalp’›n tesir dairesinde olan flairlerin hece ve sade Türkçe prensibini samimiyetle
benimsedikleri ve eserlerini böylece yazd›klar› görülür. Ancak ayn› duyarl›l›klar›
tafl›d›klar› halde özellikle fliirde sade Türkçe-hece vezni prensibine uymayan güçlü sesler de vard›r. Bunlar Mehmet Âkif ve Yahya Kemal’dirler. Her ikisi de içinde
yaflanan sosyal dönemi düflünceleriyle de derinden etkilerler. Makale ve sohbetlerinde dile getirdikleri bu düflünce dünyas›n› fliirlerinde de ifade imkân› bulurlar.
20. yüzy›l bafl›nda önemli bir dönüm noktas›nda çözüm önerisi olma iddias› tafl›yan bu fikirler taraftar da bulur. Çünkü her biri temellerini Türk insan›n›n toplumsal de¤erler dünyas›ndan almakta ve dönemin aray›fllar›na cevap olabilme niteli¤i
tafl›maktad›rlar.
135
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
136
Mehmet Âkif
Cemaleddin Efganî,
Abdülhamid’in faydaland›¤›
din adamlar›ndan biridir ve
Osmanl› ayd›nlar› üzerinde
yapt›¤› sohbetlerle etkili bir
yönlendiricidir. Efganî her ne
kadar Abdülhamid’den farkl›
olarak “‹slam birli¤inin
gerçekleflmesi için her
Müslüman milletin ayr› ayr›
uyanmas› ve millî fluuru
kazanmas› lâz›md›r,”
görüflünde olsa da özellikle
Türkçü ayd›nlar› etraf›nda
toplam›fl ve etkilemifltir
(Ülken, 1979, 207). Ondan
en çok etkilenen isimlerden
biri de Mehmet Emin’dir.
Mehmet Akif Ersoy
S›rat-› Müstakim 1908’den
sonra yay›na bafllayan
‹slamc› bir dergidir ve
baflyazar› Âkif’tir. Sonraki
y›llarda dergi Sebilü’r-Reflat
olarak yay›n hayat›na devam
edecektir.
Mehmet Âkif (Ersoy, 1873-1936), fliirlerinden baflka 1908 sonras› geliflen fikir hareketleri içerisinde ‹slamc›l›k anlay›fl›n›n temsilcisi olarak da önemli bir rol oynar.
Çünkü o, etki alan› olarak sadece nesri de¤il ayn› zamanda, hatta daha fazla, fliiri
kullanmaktad›r. ‹slamc›l›k ya da ‹ttihad-› ‹slam ise dönemin etkili aray›fllar›ndan biridir ve Abdülhamid’in I. Meflrutiyet sonras›nda Osmanl›y› yeniden aya¤a kald›rmak için ileri sürdü¤ü politikalardand›r. ‹slam birli¤ini gerçeklefltirmek isteyen padiflah›n bir düflünce adam› olarak Cemaleddin Efganî’yi ‹stanbul’da ikamete mecbur k›lmas›, yüzy›l›n bafl›nda ‹slamc›l›¤› bir devlet politikas› olmaktan ç›karm›fl ve
yayg›n bir düflünce alan›na geçirmifltir.
‹slamc›lar Osmanl›n›n içinde bulundu¤u kötü durumun ‹slam’›n özünden
uzaklaflmas›yla ilgisini kurarlar. Bunun için de amaçlar› ‹slam’› hurafe ve bat›ldan
kurtarmakt›r. Onlar yine dönemin hâkim politikalar›ndan Bat›l›laflmak konusunda da fikir üreterek müspet ilimlerle ‹slam’› birlefltirmek ve dinin ilerlemenin
önünde engel olmad›¤›n› anlatmak isterler. Bu ‘modernist ‹slamc›l›k’t›r. Bu düflüncenin 20. yüzy›l bafl› edebiyat›ndaki en mühim temsilcisi ise Mehmet Âkif’tir.
Ça¤dafllaflmak için gerekli olan Bat› medeniyetine tenkitçi bir tav›rla bakarak, gerekli konularda örnek al›nmas›n› teklif eden Âkif, Avrupal› bir e¤itim anlay›fl›n›
esas alan Halkal› Baytar Mektebinden mezundur. Bu okulda bat› medeniyetinin
ilim ve fenniyle tan›flm›fl, tenkitçi ve sentezci bir tav›r kazanm›flt›r. fierif Aktafl
onun bu tavr›n›n Mutavass›tlarla örtüfltü¤ünü düflünür ve onu Mutavass›tlar›n 20.
as›r bafllar›ndaki temsilcisi olarak gösterir (Aktafl 1996: 33). Bu Mehmet Âkif’in
millî edebiyat kadrosu içerisinde düflünülmesini gerektirir. fierif Aktafl, Yeni Lisan’› haz›rlayan flartlara Mutavass›tlar›n dil ve edebiyat görüfllerini de ilave eder.
Mutavass›tlar ne Do¤ulu ne de Bat›l› olmay› seçmifl, yerlili¤i ön plana ç›karm›fllard›r. Ancak baflka medeniyetlere yönelifl de kendi haline b›rak›lmayacakt›r.
Öncelikle yerli olan› belirleyecek olan bir ‘heyet-i ilmiye’nin, Do¤u ve Bat› medeniyetlerinden al›nacaklar› da tespit etmesi istenir. Bafllang›çta bir medeniyet
projesi olarak görülebilecek Mutavass›tîn anlay›fl› bu anlamda edebiyatta da uygulamalar›n› gösterir (Aktafl 1980: 33).
Âkif, makale ve fliirlerinde ‹slam’› modernleflmeyle uzlaflt›ran görüfllerini dile
getirir. Bunlar S›rat-› Müstakim dergisinde okuyucusuna ulafl›rlar.
‘Asr-› Saadet’in ‹slam’›n özünün hurafe ile bozulmad›¤› ideal dönem oldu¤una
inanan yazar, ‹slamc›lar ve Türkçüler aras›nda kavmiyet ve ümmet kavramlar› etraf›nda yap›lan tart›flmalar› da ortadan kald›rmak istemifltir. Mehmet Âkif ‹slam’›n
kavmiyete karfl› oldu¤u Türkçülerinse kavmiyetçi olduklar›n› belirterek Türkçü anlay›fltan ayr›l›r. Ancak Türkçülerle özellikle de Ziya Gökalp’la halk›n önünde tart›flmak ve bu iki görüflü birbirine yaklaflt›rmak istemifl, fakat bu arzusu cevaps›z kalm›flt›r. Ancak Balkan Savafllar›ndan itibaren ülke üzerinde dolaflan tehlikeler Âkif’in
de Millî Mücadele’ye kat›lmas›n› gerektirmifltir. Gökalp’›n Türklü¤ün de¤iflmez ve
tamamlay›c› de¤eri olarak ‹slam’› göstermesi Âkif’in Anadolu’da cami kürsülerinden verdi¤i vaazlarla halkta millî mücadele fluurunu uyand›rmas›, önceleri birbirine tezatm›fl gibi görünen bu iki düflüncenin de¤iflen flartlar içerisinde birbirine yak›nlaflt›¤›n› göstermektedir. “... eski tipte, flekilci, mutaass›p bir Müslüman” (Kaplan, 1986, 2) olmayan Âkif, gerçekten de Anadolu’nun baz› flehirlerinde verdi¤i vaazlarla halk üzerinde son derece etkili olmufltur. Bu yaklafl›m onun de¤iflen sosyal
flartlar do¤rultusunda ‹ttihad-› ‹slam fikrine baflka boyutlar ilave etti¤inin de bir
göstergesidir.
137
Mehmet Âkif toplumla ilgili duyarl›l›klar› olan bir flairdir. ‹çinde yaflad›¤› toplumun de¤erler dünyas› ve meseleleri onu çok ilgilendirir ve bunlar› edebî eserinin
konusu haline getirir. Fakat o sadece tespitler yapmakla kalmaz ayn› zamanda kurtulufl önerilerinde de bulunur. Ona göre çözüm ‹slam›n özünün bat›n›n fenniyle
birleflmesidir. Bat›n›n tenkitçi düflünceye tabi tutulmadan kabullenilmesi ya da reddedilmesi gibi yaklafl›mlar›n d›fl›nda olan bu görüflü gerçekçidir ve devri için de
yol göstericidir.
Mehmet Âkif’in ‹slamc›l›¤a getirdi¤i yorum nedir?
SIRA S‹ZDE
9
Âkif gerçekçili¤iyle toplumun daha s›radan meselelerine de yönelmifltir. SokakD Ü fi Ü N E L ‹ M
lar, insanlar, aileler, kad›nlar ve çocuklar onun fliirinde kendilerine en genifl yeri
bulurlar. Bizzat kendisinin yayg›nlaflt›rd›¤› manzum hikâye türüyle toplumla ilgili
S O al›r.
R U fiair, “... bumanzaralar çizer. Bu manzaralarda devrin insan› ve meseleleri yer
nu kendini ›st›rap çeken fakir halktan ay›rarak, nutuk söyleyerek gerçeklefltirmez,
halk›n içine girer, onun derdini, s›k›nt›s›n› yaflar ve onun dili ile ifade eder. HalD‹KKAT
k›n konuflmas›, sohbet, argo ve öfkeden bezginli¤e kadar de¤iflen bütün tonlar›yla
fliirlerini meydana getirir” (Enginün, 1991, 147).
SIRA S‹ZDE
Bütün bu yönelifller canl› hayat sahnelerinin Mehmet Âkif’in
fliirinde genifl bir
yer almas›n› getirir. Bunu ço¤u zaman bir ironinin de eflli¤inde sunan sanatç›n›n
“... fliirinde; herhangi bir tiyatro, bir romanda rastlayaca¤›m›z
meselelerden çok
AMAÇLARIMIZ
fazlas›n› buluruz. Âkif yaflad›¤› devirden ald›¤› bu zengin malzemeyi sanat›yla da
süsleyerek orijinal bir hale koyar” (Ercilasun, 1997, 61).
Mehmet Âkif’in fliirinin önemli özelliklerinden biri aruz vezninin
konuK ‹ T Asokakta
P
flulan Türkçeyle birlefltirilerek ona millî bir kimlik kazand›r›lmas›d›r. Böylece Muallim Naci’yle bafllat›lan aruzun Türkçelefltirilmesi yolu bir anlamda gerçeklefltirilmifl olur. Özellikle millî edebiyat›n vezni olarak hecenin gösterildi¤i
bir taT E L E V ‹ Z Y ancak
ON
raftan da bu veznin ahenksizli¤i konusunda tart›flmalar›n sürdü¤ü bir zamanda
Âkif’in ç›k›fl› önemli ve dikkat çekicidir. Bütün fliirlerinde aruz veznini kullanarak
Millî Edebiyat›n belirledi¤i prensiplerin d›fl›na ç›kan flair, Türk milletinin de¤erler
T E R N E T gözlemlere
dünyas›n› anlatan, yerli hayat›n izlerini tafl›yan ve son derece‹ Nsa¤lam
dayanan fliirleriyle dönemin fliirine önemli bir yorum katm›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
Mehmet Âkif’in fliirinin özellikleri hakk›nda bilgi veriniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
10
Mehmet Âkif, fliirlerini yedi kitaptan meydana gelmifl olan Safahat’ta toplam›flD Ü fi Ü N E L ‹ M
t›r. 1911 tarihli birinci kitap Safahat bafll›¤›n› tafl›r. Sadece ismiyle
de¤il ayn› zamanda içindeki fliirlerle de Safahat’›n bütününü iflaret eder. Kitab›n bafl›nda flairin
S O R U yahud Ferfliir görüflünü ifade eden bir poetik metinden sonra yer alan “Tevhid
yad”, “Fatih Camii” ve “Hasta” Âkif’in bundan sonra üzerinde duraca¤› konular›
müjdeler. “Fatih Camii” ve “Hasta” fliirleriyle sosyal içerikli bir fliirin “Tevhid yahud
D‹KKAT
Feryad”la da fliirde ‹slamc› bir yaklafl›m›n ilk haberleri vard›r.
Bat› hayranl›¤› ile dine karfl› bir kavmiyet anlay›fl›n›n tenkidi 1912 tarihli ilk kiSIRABat›c›l›k
S‹ZDE ve Türktap Süleymaniye Kürsüsünde’nin ana temas›n› oluflturmaktad›r.
çülü¤ü ‹slam birli¤i için sak›ncal› gören Âkif, Abdürreflid ‹brahim Efendi’ye Süleymaniye kürsüsünden verdirdi¤i vaaz›nda da ‹slam dünyas›n›n
tenkidini yapt›r›r.
AMAÇLARIMIZ
Abdürreflid ‹brahim Efendi ‹slam ülkelerinde geleneklerle ve bat›lla örtülerek bozulmufl bir ‹slam›n yaflad›¤›n› söyleyerek Müslümanlar› da tenkit eder. ‹slamiyet
kendini özüne döndürecek bir ink›lab›n oluflmas›n› beklemektedir.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
138
1913 tarihli Hakk›n Sesleri, Safahat’›n üçüncü kitab›d›r. Kitapta sekiz ayet ve bir
hadisin manzum flekilde aç›klamas› yap›lmaktad›r. Balkan Savafllar›n›n olumsuz
sonuçlar›ndan bahsedilerek Süleymaniye Kürsüsünde’de oldu¤u gibi ‹slam dünyas› bir uyan›fla ça¤r›l›r.
Dördüncü kitap Fatih Kürsüsünde’de (1914) yine ayn› konular yer al›r. Kitapta
Galata Köprüsü’nden Fatih’e do¤ru yürüyen iki arkadafl, toplumun ve medeniyetin birtak›m meselelerini tart›flmaktad›rlar. Onlara göre bütün bu s›k›nt›lar›n sebebi cahilliktir.
Safahat’›n beflinci kitab› Hat›ralar (1917)’d›r. Hat›ralar’da baz› ayet ve hadislerin manzum yorumlar›yla flairin Birinci Dünya Savafl› y›llar›ndaki seyahat izlenimleri yer al›r. Bat›ya özellikle de Almanya’ya yapt›¤› seyahatlerde orada madde
ile ruhun birlikteli¤ini gören Âkif, Osmanl› ayd›n›n›n bat›y› yanl›fl tan›d›¤› konusundaki düflüncesini ifade eder. “Berlin Hat›ralar›”nda flairin gözüyle yap›lm›fl bir
Almanya-Türkiye mukayesesi vard›r.
Alt›nc› kitapla Âkif sanat›n›n zirve eserini verir. fiiirinin kendine özgü ve ayr› bir
ses kazand›¤› As›m (1924) diyaloglarla süren uzun ve tek bir manzum hikâyeden
meydana gelir. Hocazade ve Köse ‹mam’›n eser boyu süren diyaloglar› sayesinde
‹slam dünyas›n›n, Osmanl›n›n, nesillerin, e¤itimin ve di¤er toplumsal konular›n
tenkitleri yap›l›r, bunlar›n iyilefltirilmesi konusunda öneriler getirilir. Eserde As›m
yeni nesli temsil etmektedir. Hocazade ise As›m’›n neslinden ümitlidir. Kitab›n bu
bölümü, As›m ve arkadafllar›n›n Avrupa’n›n ilim ve tekni¤ini almak üzere yola ç›k›fllar›yla tamamlan›r.
Yedi bölümden meydana gelen Safahat’›n son kitab› Gölgeler (1933)’dir. Kitapta Âkif’in M›s›r’da yazd›¤› fliirler biraraya getirilmifltir. Art›k sosyal meselelere ilgilenmeyen flair, Türkiye’den uzak olmas›n›n da getirdi¤i hasret psikolojisiyle hareket etmektedir. Oldukça bedbindir. Bu durum Âkif’i son kitab›nda daha önce kesinlikle karfl› oldu¤u tasavvufla ilgilenmeye de yönlendirmifltir.
Yahya Kemal
Yahya Kemal Beyatl›
SIRA S‹ZDE
11
S O R U
Yahya Kemal (Beyatl›, 1884-1958), edebiyat sanat›ndaki en iyi eserlerini sonraki y›llarda verdi¤i ve bu anlamda as›l tesirlerini daha çok Cumhuriyet y›llar›nda yapt›¤›
için Cumhuriyet devri sanatç›lar›ndan say›labilir. Fakat sanat görüflü, Millî Edebiyat
y›llar›nda etkili bir flekilde yönlendirdi¤i fikir ve sanat hareketleri içerisinde olgunlaflm›flt›r. Meflrutiyet sonras›nda Fransa’dan dönerken Frans›z fliirinin kendini yenileme yollar›n› Türk fliirine uygulama konusunda zihninde birtak›m birikimler de getiren Yahya Kemal, bir yandan da tarihin içinde Türk’ün yerini aramakla meflguldür.
Yahya Kemal’in 1910’lu y›llardaki as›l etkisi sanat›ndan çok fikirleriyle olur.
Fransa’da bulundu¤u y›llarda etkilendi¤i topra¤a ba¤l› milliyetçilik fikrini sohbetleri ve yaz›lar› arac›l›¤›yla yayar. Devrin meselelerine realist bir çözüm önerisi getiren bu fikir, Anadolu’da geliflecek olan Millî Mücadele ve sonras›n›n felsefesini de
oluflturur.
Yahya Kemal’in
SIRAMillî
S‹ZDEEdebiyat hareketindeki etkisi nedir?
1912’de Türkiye’ye dönen Yahya Kemal’in sanat ve düflünce dünyas›n›n özünü
Albert Sorel
ve Camille Julian’›n düflünceleri oluflturmaktad›r. Sorel’in “Dünyada
henüz keflfedilmemifl iki fley vard›r: Co¤rafyada kutup ve tarihte Türklük” cümleS Otopra¤a
R U
siyle Julian’›n
ba¤l› milliyetçilik görüflünü ifade eden “Frans›z topra¤› bin
y›lda Frans›z milletini yaratt›” cümlesi, Yahya Kemal’in düflüncesinin temellerini
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
oluflturur. Sanatç› Birinci Dünya Savafl›n›n sonlar› ve Mütareke y›llar›nda gençlere
verdi¤i dersler ve onlarla yapt›¤› sohbetlerde hem kendi düflüncesini gelifltirmifl
hem de etki alan›n› geniflletmifltir. Peyami Safa “Yahya Kemal’in en köklü ve soylu
taraf›, fliirlerinden ziyade sohbetlerinde ifadesini bulan tarih aflk›d›r” diyerek
onun etkili ve tarihe odaklanm›fl sohbetlerini de¤erlendirmektedir (Safa, 1990,
295). Gerçekten de tarih, Yahya Kemal’in zihnini sürekli meflgul eden, fliirinin ve
özellikle de nesrinin etraf›nda döndü¤ü, adeta bir aflk hâlinde ba¤l› oldu¤u konudur. fiaire göre 20. yüzy›l›n bafl›nda milletçe içine düflülen felaketlerin sebebi, milletin tarih bilmezli¤i ile bizzat kendi tarihine olan kay›ts›zl›kta yatmaktad›r. “Yanl›fl
Müddealar” bafll›kl› bir yaz›s›nda “1908’den önce -ve hatta daha sonralar›- millî
tarihimizi daha iyi bilmemek yüzünden kap›ld›¤›m›z dalâletlerin ve bu dalâletler
yüzünden görmüfl oldu¤umuz felaketlerin hududunu Allah bilir” (Yahya Kemal,
1975, 86) der. Avrupal›lar ise tarihlerine karfl› sayg›l› bir bak›fla ve onu kaydetme
konusunda ciddi bir kayg›ya hatta disipline sahiptirler. Fakat Yahya Kemal’e göre
Türkler, tarihi yapan ama yazmayan millettirler. Oysa di¤er milletlerin tarihlerinde
oldu¤u gibi Türk milletinin tarihinde de sonraki nesillere aktar›lmas› gereken, üstelik edebî eserlerini besleyecek, ders al›nacak say›s›z olay vard›r. Yaflayanlar›n
kendi hat›ralar›n› bile yazmam›fl olmas›, insanlar›n tarihe uzak durmas›, tarihin de¤erlendirilememesine, unutulmas›na ve sonuçta Yahya Kemal’in ‘kolektif fluuralt›’
dedi¤i ortak haf›zan›n oluflamamas›na yol açmaktad›r. Oysa 1910’lu ve 1920’li y›llar›n millet ve devlet oluflturma sürecinde bu ‘kolektif fluuralt›’na ihtiyaç vard›r. Bu
bilinçle hareket eden sanatç› sohbetleriyle etkili olur. Yahya Kemal, fliirinin ve nesrinin konusunu da bu düflünce etraf›na yerlefltirmifltir. Onun eseri tarihten hareketle ve bir bilinç oluflturma arzusunun ciddi aray›fl ve yönelifllerini tafl›rlar.
Yahya Kemal’in “...aflk temas›n› iflleyen fliirlerinde de ayn› yaklafl›m› bulabiliriz. Unutulmamal›d›r ki, Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz’in flairidir. Onun tarihe yönelifli, kendi flahsiyetimizi aray›fl›n bir sonucudur” (Çetiflli, 2007, 287). Bütün bunlar Yahya Kemal’in edebiyata toplumla ba¤lant›s› olmayan, içi bofl sadece
flahsi duygulanmalar›n anlat›m›n› yüklenen bir sanat olarak bakmad›¤›n›, genifl anlam›yla sanat› dar anlam›yla edebiyat› milletin yaflad›klar›n› sonraki zamanlara aktaran ve vesika k›ymeti tafl›yan bir arac› olarak de¤erlendirdi¤ini göstermektedir.
Hâlbuki Türkler tarihlerini yazmad›klar› gibi nesir ve resim sanat›na olan ilgisizlikleri nedeniyle arkalar›nda tarihlerini canland›rmaya yarayacak birikimleri b›rakamam›fllard›r. Yahya Kemal bundan flikâyet eder (Argunflah, 2010, 132). Ona göre
fliiri ve nesri Avrupal›lar gibi anlayamad›¤›m›z için fliirimiz ruhumuzu, nesrimiz de
hayat›m›z› aksettirememifltir. Yap›lacak fley “...onlar nas›l anl›yorlarsa t›pk› öyle
anlamak ve ondan sonra kendi eserimize vücud vermek...” tir (Beyatl›, 1984, 72).
20. yüzy›l Türk edebiyat›n›n en iyi flairlerinden biri olarak bilinen Yahya Kemal,
fliirde ‘mükemmel’ olan›n peflindedir. Onun fliiri, ilham›n sevkiyle ve bir ç›rp›da yaz›labilen fliir de¤ildir. Son fleklini ancak y›llar›n içerisinde ve uzun bir çal›flman›n
ard›ndan kazanabilir. Öte yandan Yahya Kemal’in fliirini zorlaflt›ran bir baflka unsur, bunlar›n bir ‘kültür’ fliiri olmalar›d›r. Özellikle Türk-‹slam medeniyetinin estetik ifadesini üstlenmifl olan bu fliirler, yafll›l›k, ölüm ve aflk gibi çok bireysel görünen konularda bile tafl›d›klar› anlam de¤erleri ile bir medeniyetin hatta insanl›¤›n
düflünce biçimini, hayata bak›fl tarz›n› ifade eden nitelikler tafl›rlar.
Yahya Kemal, edebiyat dünyas›n›n beklentilerine ra¤men fliirlerini çok zor yay›mlar. fiiirlerinin kitaplaflmas› ise ancak ölümünden sonra olabilir. Bunun sebebi
fliirlerin parnasizm ve sembolizmden al›nan mükemmeliyetçi anlay›flla çok uzun
y›llar içerisinde tamamlanabilmesidir.
139
Yahya Kemal ilk fliirlerini
1918’den itibaren Yeni
Mecmua’da “Bulunmufl
Sahifeler” bafll›¤› alt›nda
yay›mlamaya bafllar.
140
Yahya Kemal bir Millî
Edebiyat sanatç›s› olmas›na
ra¤men bütün fliirlerini aruz
vezniyle yazm›flt›r. Onun
hece vezniyle yaz›lm›fl bir tek
fliiri vard›r. O da “Ok”tur.
Ona göre fliir, bir ‘istif’ ya da ‘külçelefltirme’ sanat›d›r. Eski fiiirin Rüzgâr›yle ve
Kendi Gök Kubbemiz bafll›kl› kitaplarda yer alan fliirleri, bu istif/külçelefltirme sanat›n›n her bak›mdan en güzel örneklerini sunarlar. Bu konuda Fransa’da edindi¤i Frans›z fliirinin kendini yenilemek için kaynaklar›na dönmesi konusundaki gözlemleri ve Heredia’n›n tesirleriyle Divan fliirine yönelmifltir. Böylece Heredia’n›n
‘beyaz lisan’ olarak adland›rd›¤› görüflle tabii Türkçeye ulafl›rken devrinin vezin
konusundaki seçiminden ayr› düfler.
Çünkü onun fliirde arad›¤› sestir, bu sesi de aruzda buldu¤una inan›r: “fiiir bir
na¤medir. ... Bu na¤meyi ifade etmek için vezin ve lisan ancak ve ancak alettir.
fiiirde nefes ve ses iki unsurdur. M›sra›n ayaklar› yerden kopmazsa yahut en hafif
kula¤› bir ses gibi doldurmazsa halis fliir de¤ildir. ... fiiir duygusunu lisan haline
getirinceye kadar yo¤urmak ve en çok toplu bir madde haline sokmak, o kadar ki
m›sra gûya hissin ta kendisi imifl gibi karie bir vehim vermek” (Beyatl›, 1984, 48).
Bu düflünce fliirin üzerinde ciddi bir çal›flman›n yap›lmas›n› gerektirir. fiiirdeki kelimeler ve kelimedeki sesler üzerinde düflünen sanatç›, anlam dünyas›yla birleflen
sa¤lam bir müzikal yap›y› kurmak ister.
Yahya Kemal fliirinin temel k›ymetlerinden birini de tarih, müzik ve mimari gibi
kültürü oluflturan sanatlar meydana getirirler. Bu sanatlar›n tarih ve edebiyat gibi
geçmifli gelece¤e tafl›yan arac›lar oldu¤una inanan flair, onlara fliirinde genifl yer verir. fiiirinin zirve eserlerinden olan “Süleymaniye’de Bayram Sabah›” bu anlamda
önemli bir fliirdir. Süleymaniye Camisi Türk tarihi, sanat› ve insan›yla bütünleflir.
1920’li y›llarda Dergâh dergisinde ismine rastlanan Yahya Kemal’in fliiri 1930
sonras› Türk fliirini Ahmet Haflim’le birlikte besleyen ana damarlardan biridir. Öz
fliir yanl›s› olan bu iki isim öncesinde oldu¤u gibi sonras›nda da sosyal hayat› ve
onun meselelerini eserlerine almazlar. Burada Ahmet Haflim (1887-1933) çok daha
ilgi çekici bir portredir. Çünkü bir anlamda kültür fliiri yazan Yahya Kemal fliirini
sosyal olaylarla de¤ilse de fikrî bir içerikle besler. Buna karfl›l›k Ahmet Haflim öz
fliir yan›nda oldukça kararl› bir tav›r sergiler. Üstelik her ikisi de ayn› sosyal dönemi, Anadolu co¤rafyas›nda yaflayan insanlar›n tan›k olduklar› bütün siyasî, fikrî
olaylar› ve ard› ard›na gelen savafllar dönemini idrak ettikleri halde Haflim’in bunlar› fliirine tafl›mamas› gerçekten seçilmifl bir tavr›n sonucu olarak de¤erlendirilmelidir. Ancak bu iki flairi birlefltiren etkilendikleri Parnasizm ve Sembolizm dolay›s›yla da fliirde mükemmeliyetçili¤in peflinde olmalar›d›r.
141
Özet
Millî Edebiyat hareketi, II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat›n›n bask›n edebî yönelifllerinden biridir. “Yeni Lisan” makalesiyle ortaya ç›kan ve millî bir edebiyat› bafllatan sanatç›lar dönem insan›n›n aray›fl ve ihtiyaçlar›n›
hem içerik olarak hem de dil ve di¤er teknik malzemenin kullan›m›nda tatmin edebilirler. 1911-1922 aras›ndaki y›llar, Osmanl› co¤rafyas›nda yaflayan insan için
oldukça önemli bir dönemdir. Dönemin önemini belirlemek için imparatorluktan millî devlete geçildi¤ini düflünmek bile yeterlidir. Ciddi bir karmaflan›n ve millîleflmenin söz konusu oldu¤u bu süreçte sanat›n bunlardan uzak kalmas› düflünülemezdi. fiiir de halka ulaflmada en etkili yol olarak kendine düflen görevi yerine
getirir.
Millî Edebiyat hareketi fliirinin temel prensiplerini sade
Türkçe ile hece vezninin kullan›m› oluflturur. Ancak bu
y›llarda aruz vezniyle yazd›¤› halde dönemin aray›fl ve
heyecanlar›na cevap olan flairler de vard›r. Bu durum
teknik malzemenin yan›nda aktar›lmas› gereken ruhun
önemini düflündürür. Bu sebeple en az dil, vezin ve
halk edebiyat› flekillerinin kullan›m› yan›nda Türk milletinin tarih boyunca edindi¤i deneyim ve birikimlerin,
içinde yaflad›¤› flartlar›n tenkit ve yorumlar›n›n, gelecekle ilgili ümit ve güven duygusunun da aktar›lmas›yla verilen millî ruhun, millî fliir anlay›fl›n›n içinde yer ald›¤›n› göstermektedir.
Millî Edebiyat hareketinin bask›n anlay›fl oldu¤u s›ralarda, bu anlay›fltaki fliirinin temel prensiplerinin d›fl›na ç›kan flairler de vard›r. ‹lk grup kulland›klar› teknik malzeme dolay›s›yla ayr›l›rlar. Millî Edebiyatla halka ait bir
dil, vezin ve naz›m biçimi kullan›m›n›n tercih edilmesine karfl›l›k Mehmet Âkif, Yahya Kemal hatta Fecr-i Âti
flairi Ahmet Haflim, aruz vezni taraf›nda yer al›r. Bu tercih onlar›n nispeten daha ifllenmifl bir dil kullanmalar›n› da gerektirmifltir.
Millî Edebiyat hareketi fliirini as›l yönlendiren anlay›fl
Yeni Lisan’d›r. Her ne kadar “Yeni Lisan” makalesi dille ilgili önerilere sahipse de zaman içinde edebiyatla ilgili önerileri de somutlaflmaya bafllayacakt›r.
Millî Edebiyat hareketi fliirinde destana ve tarihe ciddi
bir yönelifl vard›r. Çünkü destanlar ve tarih, milletin fluur alt›n› olufltururlar. Kaosun söz konusu oldu¤u dönemlerde bu fluuralt›na gidilerek milleti oluflturan insanlara kendine güven duygusu verilir. Destanlardan
ve tarihten ç›kar›lm›fl portrelerin anlat›lmas›yla veya onlar›n hayatlar›na, mücadelelerine yap›lan göndermeler-
le kahramanl›k duygusu oluflturulmaya çal›fl›l›r. Böylece dönem insan›na rol modeller sunulur. 1910’lu y›llarda sanatç›lar›n Türk destanlar›n› ve masallar›n› nazma
çekme deneyimlerini, bir modern destan yazma çabalar›n›, tarihe yönelifllerini kolektif fluuralt›n› harekete geçirme, edebiyatla millî bilinç oluflturma, Türklük fluuru
uyand›rma arzusuyla birlikte düflünmek gerekir.
142
1. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat hareketinin
etkili oldu¤u dönemdir?
a. 1828-1928
b. 1860-1908
c. 1908-1918
d. 1911-1918
e. 1911-1922
6. Afla¤›dakilerden hangisi fiairler Derne¤i’nin fliir görüflüdür?
a. Millî fliir ahengi do¤rultusunda fliir yazmak
b. Servet-i Fünûn fliir anlay›fl›n› diriltmek
c. Fecr-i Âticileri devam ettirmek
d. Divan Edebiyat›’na dönmek
e. Nev-Yunanilik anlay›fl›n› diriltmek
2. Türkçe fiiirler kitab›n›n yazar› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. R›za Tevfik
b. Ömer Naci
c. Mehmet Emin
d. Ziya Gökalp
e. Ahmet Haflim
7. Mehmet Âkif hangi naz›m biçimini yayg›nlaflt›rm›flt›r?
a. Sone
b. Koflma
c. Serbest müstezat
d. Manzum hikâye
e. Gazel
3. Millî Edebiyat Hareketi fliirinin belirleyici ismi kimdir?
a. Mehmet Âkif
b. Ziya Gökalp
c. Faruk Nafiz
d. Ömer Seyfettin
e. Orhan Seyfi
4. Afla¤›dakilerden hangisi Mehmet Emin’in hece vezninde yapt›¤› modernlefltirme çabalar›ndan biri de¤ildir?
a. Hecenin kullan›lmayan 15’li, 19’lu kal›plar›n›
kullanmak
b. Hece vezninden duraklar› kald›rmak
c. Hece veznini bat›l› naz›m biçimleri içinde kullanmak
d. K›ta anlay›fl›n› de¤ifltirmek
e. Serbest fliir yazmak
5. Afla¤›dakilerden hangisi Mehmet Emin’in bafllatt›¤›
fliir anlay›fl›n› gelifltiren ve tamamlayan isimdir?
a. Ziya Gökalp
b. R›za Tevfik
c. Ömer Seyfettin
d. Orhan Seyfi
e. Faruk Nafiz
8. Mehmet Âkif fliirlerini hangi kitapta bir araya getirmifltir?
a. Eski fiiirin Rüzgâr›yla
b. Türkçe fiiirler
c. Safahat
d. Kendi Gök Kubbemiz
e. Han Duvarlar›
9. 1905 Edebi Tart›flmas› kimler aras›nda ve niçin meydana gelmifltir?
a. Tevfik Fikret ve Mehmet Âkif aras›nda-Tarih-i
Kadim’le ilgili olarak
b. Ziya Pafla ile Nam›k Kemal aras›nda-Harabat’la
ilgili olarak
c. R›za Tevfik ile Ömer Naci aras›nda-Mehmet
Emin’in fliiriyle ilgili olarak
d. Yeni Lisanc›larla-Cenap fiahabettin aras›nda- Dilde sadeleflme hakk›nda
e. R. Ekrem’le Muallim Naci aras›nda-Zemzeme
hakk›nda
10. Yahya Kemal, Millî Edebiyat anlay›fl›n› afla¤›da verilen hangi alandaki görüflleriyle etkilemifltir?
a. Bat›l›laflma
b. Türk mimarisi
c. Türk musikisi
d. fiiiri ve tarih
e. ‹slam
143
1. e
S›ra Sizde 1
Millî Edebiyat hareketinde birden fazla edebiyat anlay›fl›n›n oldu¤unu söylemek mümkündür. Bunlar sanat ve
sosyal içerikli olmak üzere her biri farkl› yönelifllerdir.
Bu aray›fl ve bulufllar›n en üst katman›nda birer fikrî
oluflum olarak Türkçülük, ‹slamc›l›k, Bat›c›l›k ve hatta
Osmanl›c›l›k durmaktad›r. Bütün dünya için milliyetçilik hareketlerinin söz konusu oldu¤u bu y›llarda Türk
milliyetçili¤i düflüncesinin ve Yeni Lisan hareketinin flekillendirdi¤i edebiyat daha bask›n karakterli bir anlay›fl
olmufltur. Fakat Yeni Lisan dâhil olmak üzere dönemin
edebiyatla ilgili bütün aray›fllar›n›n temelinde milleti yapan dinamikler vard›r. Millet olma bilincinin uyand›r›lmas›, millî kimli¤in inflas› ve millî devlete geçifl sürecinin olgular› bu dönemin edebiyat›n›n estetik de¤erler
bütününü de flekillendirir. Bu sebeple Yeni Lisanc›lar›n
edebiyatta ileri sürdükleri ‘sade Türkçe - hece vezni’
vurgulamas› kadar yüzy›llar boyunca kullan›larak millete özgü estetik de¤erler bütününe eklemlenmifl aruz
vezni ve ‘Osmanl›ca’ da dönem edebiyat›n›n kullan›mlar› aras›nda yer al›r. Bunun için millî edebiyat›n estetik
de¤erlerini hece vezni ve sade Türkçe kullan›m› kadar
aktar›lmak istenen ruhun oluflturdu¤unu söylemek gerekir. Bu ruh millet olma fluurunu uyand›r›r ve beslerken, gücünü milletin tarih boyunca oluflturdu¤u ortak
bilinçalt›ndan al›r.
Bunun sebebi dönemin millet olma dönemi olmas›d›r.
Bu sebeple de milleti meydana getirecek bireylerde
kendini tan›ma ve kendine güven duygusunu oluflturmak için ona milletin tarihi ve estetik birikimi sunulmal›d›r. 20. yüzy›l bafllar›n›n Türk edebiyat› bunu gerçeklefltirmeye çal›flan sosyal ve fikrî içerikli bir edebiyatt›r.
2. c
3. b
4. e
5. b
6. a
7. d
8. c
9. c
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Hareketinde
fiiir” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat›n Anlay›fl›n›n
Öncüleri/Mehmet Emin: Millî fiiirin Erken Sesi”
bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Hareketi: Yeni Lisan” ve “fiair Ziya Gökalp” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mehmet Emin: Millî fiiirin
Erken Sesi” ve “Mehmet Emin yolunu tamamlayan aray›fllar: R›za Tevfik” bölümlerini yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mehmet Emin Yolunu Tamamlayan Aray›fllar: R›za Tevfik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat Hareketinin
Heceyle Yazan Di¤er ‹simleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise ve “Müstakil ‹simler” ve
“Mehmet Âkif” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mehmet Âkif” bölümünü
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mehmet Emin Yolunu Tamamlayan Aray›fllar: R›za Tevfik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yahya Kemal” bölümlerini
S›ra Sizde 2
Millî edebiyat hareketinin belirleyici -belki de as›l belirleyici- unsuru hece vezni ve sade Türkçe kullan›m›
kadar aktarmaya çal›flt›¤› ruhtur. Yahya Kemal ve Mehmet Âkif aruz vezni ve bu vezne daha uygun olan ifllenmifl bir Türkçeyi (Osmanl›ca) kulland›klar› halde
anlatmaya/aktarmaya çal›flt›klar› ruhtan dolay› millî
edebiyat›n sanatç›lar› içinde say›l›rlar. Çünkü bir yandan onlar›n estetik k›ymetlerini oluflturan aruz vezni
ve Osmanl›can›n da yerlili¤in bir parças› oldu¤unu düflünmek gerekir. Bir yandan da iflledikleri konular ve
aktard›klar› fikirler millete aittir, milletin gerçe¤inden
ç›kar›lm›flt›r.
144
S›ra Sizde 3
Yeni Lisan hareketindeki bafllang›ç noktas› ve hedeflerden dolay› dönemin edebiyat e¤ilimlerinde dil ve
dilin kullan›m› elbette ilk belirleyici unsurdur. Ancak
en az bunun kadar önemli olan di¤er belirleyici unsur,
millet bilinci oluflturmak gayesiyle gidilen tarih ve sanat gibi millî kültürü oluflturan di¤er birikimlerdir. Edebiyat milletin fluuralt› denilebilecek bu birikimini bulur, kendisine malzeme yapar ve bu sayede harekete
geçirerek etraf›nda buluflulacak bir de¤erler bütünü
oluflturur. Bu sebeplerle Millî Edebiyat hareketinde tarihe hatta özellikle de destanlara aç›k bir yönelifl söz
konusudur. Çünkü her iki kaynak da milletin ortak fluuralt›n›n ortaya ç›kar›lmas› ve onun uyand›r›larak etraf›nda bir millet oluflturulmas› inanc› için kullan›l›rlar.
Nam›k Kemal’in Evrak-› Periflan’›n›n yeniden okunmaya bafllamas›, Ergenekon Destan›’n›n moda olmas›
bu sebepledir. Özellikle yeniden do¤ufl temas›n›n konu edildi¤i Ergenekon Destan› dönemin anlaml› yönelifllerindendir.
S›ra Sizde 4
Mehmet Emin millî fliir ahengini kurmak için Türk edebiyat›n›n ve halk›n temel estetik k›ymetlerine yönelir.
Halk›n anlad›¤› sade Türkçe ile yine halk fliirinden ald›¤›
hece veznini modern fliire yerlefltirerek bir anlamda güncellemek ister. Fakat bu estetik unsurlar› modern fliire tafl›yaca¤› için ayn› zamanda modernize etmek ihtiyac›n›
da duyar. Bunlardan ilki hecede yapt›¤› uygulamalard›r.
Halk flairlerinin s›kça kulland›klar› kal›plar› b›rakarak hecenin o güne kadar yayg›nlaflmam›fl 15’li, 16’l›, 18’li ve
19’lu flekillerini kullan›r. Ayr›ca hecenin duraklar›n› da
kald›rarak Servet-i Fünûncular›n çokça kulland›klar› serbest müstezata yak›n kullan›mlar› oluflturmay› ister.
Di¤er yandan halk fliirinin naz›m flekillerine uzak duran
sanatç› heceyi Servet-i Fünûn’un Bat›dan getirdi¤i sone
gibi yeni birtak›m naz›m flekilleriyle birlefltirmeyi dener. Mehmet Emin ayr›ca halk fliirinin k›ta anlay›fl›n› da
de¤ifltirir ve farkl› m›sra say›lar›ndan oluflan bent kullan›m›n› Türk fliirine yerlefltirmeyi ister.
Fakat bütün bunlar onun fliirinin kozmopolit bulunmas›na yol açm›flt›r. Özellikle de hece vezninden duraklar› kald›rmas› veznin ahenksizleflmesiyle sonuçlanm›flt›r.
Fakat bu kusurlar Mehmet Emin’in millî fliiri müjdeleyen flair olmas›n› engellemez. Daha sonra R›za Tevfik’in
aray›fllar›yla bu eksiklikler giderilir ve millî edebiyat›n
fliirdeki yolu daha aç›k flekilde belirlenir.
S›ra Sizde 5
Mehmet Emin’in hece veznindeki duraklar› kald›rarak fliirin ahenksizleflmesine ve Servet-i Fünûn’un bat›dan getirdi¤i birtak›m naz›m flekillerini heceyle birlefltirerek fliirin kozmopolitleflmesine yol açt›¤› söylenir. Bu eksikliklerin giderilmesi R›za Tevfik taraf›ndan gerçeklefltirilir.
R›za Tevfik millî fliir esteti¤inde eksik buldu¤u ahengin
flekil ve estetik bak›mdan yeniden tekke ve halk fliiri
gelene¤ine dönülerek çözümlenece¤ine inan›r. Bu anlamda koflma ve nefeslerden örnek al›narak hece veznine duraklar›n›n yeniden yerlefltirilmesi ve ahengin tamamlanma konusunda çaba sarfeder. 1911’de yay›mlad›¤› “Divan” adl› fliiriyle de bu fliirin ilk örne¤ini verir.
R›za Tevfik, bu yeni tarz fliirlerinin yan›nda halk ve tekke fliirini tan›t›c› makaleler de yazarak gelene¤e ba¤l›
bu fliir esteti¤inin oluflmas›na katk›da bulunur.
S›ra Sizde 6
Yeni Lisan, ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi daha çok bir dil
hareketidir. Dilde sadeleflme ve öze dönüflü gerçeklefltirmek isteyen bir dizi somut öneri ile ortaya ç›kar. Oysa edebiyat konusunda dilde oldu¤u kadar kesin önerileri yoktur. Bunlar zaman içinde oluflur.
Yeni Lisan›n edebiyatla ilgili önerileri yoksa da geçmifl
ve sürmekte olan edebiyatla ilgili tenkitleri vard›r. Bu
tenkitlerden yola ç›k›larak Yeni Lisan›n edebiyatla ilgili
tekliflerine var›labilir. Bunlardan en önemlisi edebiyat›n yerli -millî- olmad›¤›yla iliflkili tenkittir. Ömer Seyfettin ilk “Yeni Lisan” makalesinde Türk edebiyat›n›n ya
bat›ya ya da do¤uya yöneldi¤ini yerli olan› görmezden
geldi¤ini kaydeder. Ruflen Eflref’e verdi¤i mülakatta millî edebiyat› “Vezinle dilin tam Türkçe yani tabii olmas›...” diye tan›mlar. 1919 tarihli “Edebî Cereyanlar” makalesinde ise edebiyatta ve dilde yapt›klar›n›n bir de¤erlendirmesini yaparken “Millî edebiyat için fliar: Tabii
lisan, millî vezinler, asrî nevilerdir!” diyecektir. Bu cümle Yeni Lisan›n edebiyatta tutucu bir tav›r içinde olmad›¤›n›n göstergesidir. Çünkü dil ve veznin millîli¤ine
karfl›l›k türlerin modern olabilece¤i düflünülmektedir.
S›ra Sizde 7
Millî Edebiyat›n fliiri konusunda bafltan itibaren söylem
ve uygulamalardaki en kararl› tav›r Ziya Gökalp’tan gelir. O 1911 tarihli “Turan” manzumesinden itibaren hece veznine geçifl yapar. Bundan sonra da yazd›¤› yaz›larda ve yapt›¤› konuflmalarda hece vezninin savunmas›n› yapar. Bu tavr›yla döneminin genç flairlerini etkiledi¤i ve onlar›n da heceye geçmeleri konusunda ikna etti¤i anlafl›l›yor. Millî bir edebiyat›n nas›l olmas› gerekti¤iyle ilgili program›n›n son biçimini de Türkçülü¤ün
Esaslar›’nda (1923) ortaya koymufltur.
Öte yandan Gökalp millî fliirin içeri¤inin oluflmas›na da
katk›larda bulunmufltur. Millî bir edebiyat›n halk masallar›ndan ve halk efsanelerinden do¤abilece¤i inanc›yla
onlar› yeniden ve manzum biçimde yazmay› dener. Bunun ilk örneklerinden biri de “Altun Destan” fliiridir.
Böylece Türklere ‘alt›n ça¤’lar›n› hat›rlat›r ve yeniden
do¤ma fikrini telkin eder. Bu son derecede önemlidir.
Çünkü tarihe ve destanlara gidilerek millete içinde yaflad›¤› olumsuz sosyal süreçte rol modeller sunulmakta
ve yeniden do¤ufl fikri verilmektedir.
Gökalp iyi bir flair de¤ildir. Çünkü onun fliirinde didaktizm/ö¤reticilik, estetik k›ymetlere göre daha önceliklidir. O sanat›n› görüfllerini anlatmak için araç olarak kullanm›flt›r.
S›ra Sizde 8
Milletler bafllar› s›k›flt›¤›nda parlak geçmifllerine s›¤›n›rlar. Bu sebeple Millî Edebiyat Hareketinde Türk destanlar›n› ve masallar›n› nazma çekme deneyimlerini tarihe
yönelme ve kolektif fluuralt›n› harekete geçirme anlay›fl› ile birlikte düflünmek gerekir. Çünkü destanlar ve tarih, millete kendine güven duygusu verirler. Destanlardan ve tarihten ç›kar›lm›fl portrelere yap›lan göndermelerle veya onlar›n do¤rudan anlat›lmas›yla kahramanl›k
duygusu oluflturulmaya ve dönem insan›na rol modeller sunulmaya çal›fl›l›r. Geçmifli bilmek gelece¤e sa¤lam
bir yönelifl konusunda da önemlidir. Di¤er yandan edebiyatla millî bilinç oluflturma, Türklük fluuru uyand›rma
arzusuyla vatan, millet ve kahramanl›k duygular›n› anlatan fliirlerle yeni de¤erler dünyas› oluflturulmaya çal›fl›l›r. Bu arada Gökalp’›n “Turan” manzumesinde belirtti¤i gibi Bat›l›larca yaz›lm›fl Türk tarihlerinin karfl›s›na
bizzat Türklerin yazd›¤› bir Türk tarihini koyarak onu
savunmak ve Türk insan›n› içerisine girdi¤i afla¤›l›k
kompleksinden de kurtarmak arzusu vard›r.
S›ra Sizde 9
Mehmet Âkif, Modernist ‹slamc›d›r. Modernist ‹slamc›lar Osmanl›n›n içinde bulundu¤u kötü durumun ‹slam’›n özünden uzaklaflmas›yla ilgisi oldu¤una inan›rlar. Bunun için de amaçlar› ‹slam’› özünü kapatan hurafe ve bat›ldan kurtarmakt›r.
Onlar ‹slam’›n ça¤dafllaflmaya engel olmad›¤›n› anlatmak için müspet ilimlerle dini birlefltirmek isterler. Âkif,
ça¤dafllaflmak için gerekli olan Bat› medeniyetine tenkitçi bir tav›rla bakarak, gerekli konularda örnek al›nabilece¤ini söyler. Ona göre çözüm ‹slam›n özünün bat›n›n fenniyle birlefltirilmesidir. Bat›n›n tenkitçi düflünceye tabi tutulmadan kabullenilmesi ya da reddedilmesi gibi yaklafl›mlar›n d›fl›nda olan bu görüfl, gerçekçidir
145
ve devri için de yol göstericidir. Öte yandan Âkif ‘asr-›
saadet’i örnek gösterir. Çünkü ‘asr-› saadet’te müslümanl›k henüz bat›lla karfl›laflmad›¤› için bozulmam›flt›r.
Fakat bu ‘asr-› saadet’e s›¤›nma ya da kaçma de¤ildir.
Çünkü sanatç› pasif psikolojiden hiç hofllanmaz. ‘Asr-›
saadet’ sadece örnek al›nacak, de¤erlerin sade ve sa¤lam oldu¤u dönem olarak gösterilir.
S›ra Sizde 10
Mehmet Âkif sosyal hayatla ilgili duyarl›l›klar› olan bir
flairdir. ‹çinde yaflad›¤› dönemin ve toplumun meseleleri
onu yak›ndan ilgilendirir. Bunlar› edebî eserinin konusu
haline de getirir. Fakat o sadece tespitler yapmakla kalmaz ayn› zamanda çözüm önerileri de getirir. Görüflleri
gerçekçidir ve devri için de yol gösterici olmufltur.
Mehmet Âkif’in fliirinin önemli özelliklerinden biri bütün fliirlerinde aruz veznini kullanarak Millî Edebiyat›n
belirledi¤i prensiplerin d›fl›na ç›kmas›d›r. Âkif aruz veznini sokakta konuflulan Türkçeyle birlefltirmifltir. Böylece Muallim Naci’nin önceki y›llarda dile getirdi¤i aruzun Türkçelefltirilmesi fikri bir anlamda gerçeklefltirilmifl olur. Özellikle millî edebiyat›n vezni olarak hecenin gösterildi¤i ancak bir taraftan da bu veznin ahenksizli¤i konusunda tart›flmalar›n sürdü¤ü bir zamanda
Âkif’in aruzu Türkçelefltirmek giriflimi önemli ve dikkat
çekicidir. Di¤er yandan Âkif’in fliiri Türk milletinin de¤erler dünyas›n› anlat›r, yerli hayat›n izlerini tafl›r ve
son derece sa¤lam gözlemlere dayan›r. Bütün bunlar
canl› hayat sahnelerinin Mehmet Âkif’in fliirinde genifl
bir yer tutmas›n› getirmifltir. Sanatç› ço¤u zaman bunu
zengin bir ironinin de eflli¤inde sunar.
S›ra Sizde 11
Yahya Kemal’in 1910’lu y›llardaki as›l etkisi sanat›ndan
çok fikirleriyle olur. Fransa’da bulundu¤u y›llarda etkilendi¤i topra¤a ba¤l› milliyetçilik fikrini sohbetleri ve yaz›lar› arac›l›¤›yla yayar. Devrin meselelerine realist bir
çözüm önerisi getiren bu fikir, Anadolu’da geliflecek olan
Millî Mücadele ve sonras›n›n felsefesini de oluflturur.
Öte yandan yine Fransa’daki etkilenmeleri sonucunda
tarihte Türkün yerini de aramaya koyulan Yahya Kemal, Anadolu’daki Türk tarihini 1071 Malazgirt Savafl›yla bafllat›rken devrinin meselelerine de yeni bir yaklafl›m getirir. Bu görüflü asl›nda Anadolu tarihi ve Anadolu Türkü fikrinin bir bafllang›c› olacakt›r.
fiiir konusunda mükemmeliyetçi olan flair, aruz vezniyle fikrî plandaki aray›fllar›n›n sonuçlar›n› anlat›r. O bir
kültür flairidir. Onun fliirinin zor taraf› mükemmeliyetçili¤i kadar kültüre verdi¤i de¤erdir.
146
Aktafl, fi. (1980). Edebiyat›m›zda Geçen Asr›n Sonlar›nda ‘Mutavass›tîn’ Grubunun Edebi Düflüncesi Hakk›nda, I. Milli Türkoloji Kongresi Tebli¤leri, ‹stanbul.
Aktafl, fi. (1996). Milli Romantik Duyufl Tarz› ve Türk
Edebiyat›, Türkiye Günlü¤ü, S. 38, 39, 40, 41.
Aktafl, fi. (2007). Millî Edebiyat (1911-1923), Türk Edebiyat› Tarihi, 3. c, ‹stanbul: Kültür ve Turizm Bak.
Argunflah, H. (2007). Millî Edebiyat, Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›, (4. bask›), Ankara: Grafiker Yay.
Argunflah, H. (2010). Bir fiairin Hikâyecili¤i Üzerine:
Yahya Kemal, Elli Y›l Sonra Yahya Kemal Bilgi fiöleni Bildiriler, Ankara: Yazarlar Birli¤i.
Beyatl›, Y. K. (1975). Tarih Musahabeleri, ‹stanbul, ‹stanbul Fetih Cem.
Beyatl›, Y. K. (1984). Edebiyata Dair, ‹stanbul, ‹stanbul Fetih Cem.
Çetiflli, ‹. (2007). ‹kinci Meflrutiyet Döneminde Ortaya
Ç›kan Fikrî, Siyasî Hareketler ve Türk Edebiyat›na
Yans›malar›, II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat›, Ankara, Akça¤.
Enginün, ‹. (1991). Yeni Türk Edebiyat› Araflt›rmalar›, Dergâh Yay., ‹stanbul.
Ercilasun, B.(1997). Yeni Türk Edebiyat› ‹ncelemeleri, Akça¤ Yay., Ankara.
Ercilasun, B. (2002). Yenileflme Devri Türk Edebiyat›nda Mehmet Emin Yurdakul’un Rolü, Kafal› Arma¤an›, Ankara, Akça¤.
Filizok, R. (2001). Ali Canip’in Hayat› ve Eserleri Üzerine Bir Araflt›rma, ‹zmir, Ege Ün. Bas›mevi.
Kaplan, M. (1986). Atatürk Milliyetçili¤i Aç›s›ndan Akif,
Ölümünün 50. Y›l›nda Mehmet Akif Ersoy, ‹stanbul, Marmara Ün. Fen-Edebiyat Fak. Yay.
Safa, P. (1990). Yahya Kemal’in Üç Devresi, Sanat Edebiyat Tenkit, ‹stanbul, Ötüken Yay.
Ömer Seyfettin (2000). Ömer Seyfettin Bütün Eserleri fiiirler, Mensur fiiirler (Haz›rlayan: Hülya Argunflah), ‹stanbul, Dergâh Yay.
Ömer Seyfettin (2001a). Bütün Eserleri Makaleler 1,
(Haz›rlayan: Hülya Argunflah), ‹stanbul, Dergâh Yay.
Ömer Seyfettin (2001b). Bütün Eserleri Makaleler II,
Tercümeler, (Haz›rlayan: Hülya Argunflah), ‹stanbul, Dergâh Yay.
Tansel, F. A. (1969). Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri 1 fiiirler, Ankara, TTK.
Tansel, F. A. (1972). Ömer Seyfettin’in fiiirleri, Ankara, TKAE.
Tansel, F. A. (1977). Ziya Gökalp Külliyat› I, fiiirler
ve Halk Masallar›, Ankara, TTK.
Uçman, A. (1984). Genç Kalemler’den Önce Türk Dilinin Sadeleflmesi ve Hece Vezni Üzerine Bir Tart›flma, Mehmet Kaplan’a Arma¤an, ‹stanbul, Dergâh Yay.
Uçman, A. (1986). R›za Tevfik, Ankara, Kültür ve Turizm Bak.
Uçman, A. (1997). Türkçenin Sadeleflmesi ve Hece
Vezni Üzerine Bir Tart›flma, ‹stanbul, Kitabevi.
Ülken, H. Z. (1979). Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tarihi, ‹stanbul, Ülken Yay.
Yetifl, K. (1999). Milli Edebiyat Anlay›fl›, ‹lmî Araflt›rmalar, S. 8, ‹stanbul.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Millî Edebiyat Hareketi hikâye ve roman›n›n temel özelliklerinin fark›na varacak,
Millî Edebiyat Hareketi hikâye ve roman›n› as›l yönlendiren anlay›fl›n Yeni
Lisan’dan kaynakland›¤›n› ay›rt edebilecek,
Millî Edebiyat Hareketi hikâye ve roman›nda destana ve tarihe do¤ru bir yöneliflin söz konusu oldu¤unu sebepleriyle birlikte aç›klayabilecek,
Millî Edebiyat Hareketi hikâye ve roman›n›n nas›l s›n›flanabilece¤i ve yazarlar›n›n kimler oldu¤u bilgisini aç›klayabilecek bilgi ve beceri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Millî Edebiyat Hareketinde hikâye ve roman
• Ömer Seyfettin
• Halide Edip
•
•
•
•
Yakup Kadri
Ahmet Hikmet
Müfide Ferit
Reflat Nuri
‹çindekiler
Türk Edebiyat›
Millî Edebiyat
Hareketinde Hikâye
ve Roman
• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹NDE
H‹KÂYE VE ROMAN
• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹ TÜRK
H‹KÂYE VE ROMANININ YAZAR
KADROSU
• TANZ‹MAT, EDEB‹YAT-I CED‹DE
VE FECR-‹ ÂT‹ EDEB‹YATININ
ROMAN VE H‹KÂYEDEK‹
TEMS‹LC‹LER‹
• YEN‹ L‹SAN HAREKET‹N‹N
ROMAN VE H‹KÂYEDEK‹
TEMS‹LC‹LER‹
• D‹⁄ERLER‹
• BA⁄IMSIZLAR
Millî Edebiyat Hareketinde
Hikâye ve Roman
M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹NDE H‹KÂYE VE ROMAN
Roman ve hikâye, edebiyat›n tarihsel süreç içerisinde destan, masal ve halk hikâyesi gibi anlatmaya dayal› türlerinin modern zamanlardaki devam›d›r. Türk edebiyat›nda modern edebiyat›n türleri olarak roman ve hikâye ancak Bat›l› edebiyatlarla tan›flt›ktan sonra görülmeye bafllar. Bunun için de 19. yüzy›l›n ortalar›n› beklemek gerekir. Tercümeler ve geleneksel anlat› sanat›ndan gelen bir tak›m devaml›l›klar›n birlikte oluflturduklar› ilk örneklerden sonra yavafl yavafl as›l boyutlar›n› kazanan tür, fliire göre çok daha genifl anlatma imkânlar›na sahiptir. Bu özelli¤i yüzünden de ça¤lar ötesine insanl›¤›n ve ait oldu¤u milletin tarihini/kültürünü tafl›mak iflini rahatl›kla gerçeklefltirebilir.
Ancak roman ve hikâyeler burada kalmazlar ve ait olduklar› dönemin sosyal ve
siyasal hayat›n›, insan psikolojisini vb. do¤rudan de¤ilse de edebiyat sanat›n›n izin
verdi¤i ölçülerde tespit ettikleri gibi yönlendirirler de. Bunun için Tanzimat sonras›ndaki ilk örneklerinden itibaren hayata ve insana yak›n olma ve onu anlatma,
aç›kças› gerçekçi olma iddias› tafl›yan Türk edebiyat›n›n ilk roman ve hikâye örneklerine ayn› zamanda yaflanan sosyal hayat›n olgular›n›n yans›t›ld›¤› edebî biçimler olarak bakmak mümkündür.
Nesre dayal› ve kurgusal bir düzleme oturtulmufl olan roman, hikâye ve tiyatro
gibi türlerin (yaz›lmas› ve okunulmas›) sürdürülebilirli¤i kompozisyonlar›ndaki çat›flmalarla sa¤lanabilmektedir. Roman ve hikâyede bu çat›flma, olanla olmas› gereken aras›na yerlefltirilmifltir. Böylece roman ve hikâye bir yandan içinde yaflanmakta olan sosyal, siyasal, psikolojik vb. durumlar›n tespitini yaparken bir yandan da
olmas› gereken ideal durumun telkinini gerçeklefltirir. Modern Türk edebiyat›n›n
ilk dönem roman ve hikâyeleri bu özelli¤i çok belirgin flekilde tafl›rlar. Bu durum
edebiyat›n sosyal hayat›n gerçeklerine daha aç›k ya da yak›n oldu¤u -Millî edebiyat hareketi gibi- zamanlarda varl›¤›n› daha bask›n bir özellik olarak hissettirir. Millî Edebiyat Hareketi, roman ve hikâyesi kurgusal bir dünya üzerinden sosyal hayatla ilgili mesajlar vermek ve yönlendirmeler yapmak isteyen bir yap› ortaya koyar. Bu yönlendirmeler kayna¤›n› toplumun kendi de¤erlerinden alan -Türkçülük,
‹slamc›l›k, Osmanl›c›l›k ve Bat›c›l›k gibi- flekillerdedir. Eserler sanatsal bir iddiadan
çok iletmek istedikleri dünya anlay›fllar›yla varl›k gösterirler. Ancak yine de ülkedeki bütün sosyal, siyasal ve fikrî oluflumlara ra¤men sanattan ödün vermemek konusunda ›srarc› olanlar da vard›r.
Sanat›n-burada edebiyat›nhayata ve insana yak›n ve
onu yans›tabilir olma özelli¤i
en aç›k bir flekilde kendini
anlat›ya dayal› türler olan
roman ve hikâyelerde
gösterir.
150
Modern Türk edebiyat›n›n ilk
polisiye roman› Ahmet
Mithat Efendi’nin yazd›¤›
1885 tarihli Esrar-›
Cinayat’t›r. Roman›n alt
bafll›klar›ndan olan polisiye
roman Türk edebiyat›nda çok
ilgi görmese de bütün
popüler edebiyat ürünleri
gibi varl›¤›n› geri planda
sürdürür. Ancak hiçbir
zaman aflk romanlar› kadar
büyük ilgi çekmez.
Fatma Aliye Han›m’›n
kad›nlara yönelik olarak
verdi¤i konferanslar ve
savafl›n insanlar üzerindeki
tahribini azaltmak için
kurulmufl olan yard›m
derneklerinde yürüttü¤ü
çal›flmalar; Emine Semiye
Han›m’›n bir kad›n olarak
‹ttihat ve Terakki Partisi
içindeki çal›flmalar›; Halide
Edip’in Türk Oca¤›ndaki
faaliyetleri, Tanin
gazetesindeki yaz›lar› ve
millî e¤itim sistemine
katk›lar›; Mütareke
günlerinde yine Halide Edip
ve fiükûfe Nihal’in
yazd›klar›ndan baflka
‹stanbul mitinglerindeki
konuflmalar› ve hatta
Anadolu’ya geçerek Millî
Mücadeleye kat›lmalar›
dönem kad›nlar›n›n sosyal
hayatla ilgili duyarl›klar›n›n
birer görüntüsüdür.
20. yüzy›l bafllar› imparatorluktan millî devlete geçiflin yafland›¤› Osmanl› co¤rafyas› için son derecede önemli, fikrî, siyasî ve sosyal hareketlerin yo¤un oldu¤u
bir dönemdir. Neredeyse asr›n ilk çeyre¤ini içine alan bu y›llar›n en önemli üst
bafll›¤›n› millî kimliklerin inflas› etraf›ndaki çal›flmalar oluflturur. Sadece Türkler
için de¤il Osmanl› co¤rafyas›nda yaflayan di¤er milletler için de geçerli olan millî
kimli¤in kazan›lmas› süreci kendini edebiyat üzerinden de ifade eder. 1911-1922
aras›ndaki Türk edebiyat›n›n en belirgin u¤rafl›s› da bu do¤rultuda Türklük bilincinin uyand›r›lmas› olur. Türk insan› kendi millî kimli¤ine ulaflmak ve millet olmak
için geçmifline ve kendine dönerek de¤erler dünyas› oluflturmaya çal›fl›r. Ancak
edebiyat›n fliir gibi roman ve hikâye üzerinden de millî kimlik kazand›rmak fleklindeki ciddî ve güncel u¤rafl›s›n›n bütün yazarlar taraf›ndan benimsendi¤ini ve uyguland›¤›n› söylemek de çok do¤ru olmaz. Örne¤in bir önceki asr›n temel sosyal
meselelerinden biri olan bat›l›laflman›n bu dönemde de baz› yazarlar taraf›ndan
popüler edebiyat›n konusu haline getirilerek ifllenmeye devam etti¤i görülebilir.
Öte yandan polisiye romanla daha önceki y›llarda bafllam›fl olan tan›fl›kl›¤›n devrin padiflah› II. Abdülhamit’in ilgisi yüzünden önemli bir ilerleme kaydetti¤i, tercüme ve telif olarak popüler roman›n di¤er türleri gibi bu roman türüne de aç›k bir
yöneliflin oldu¤u görülmektedir.
Yine ayn› y›llar›n roman ve hikâyesinin ilgilendi¤i konulardan birini de Meflrutiyet kavram› etraf›ndaki beklentiler meydana getirir. Meflrutiyet öncesi uygulamalar›ndan flikâyet, sonras›n›n siyasal oluflumlar› üzerine yorumlar, meflrutiyetten
beklentiler, beklentilerin gerçekleflememesiyle ilgili düflünceler çeflitli eserlere konu olurlar.
Kad›n›n sosyalleflmesi, e¤itim, çal›flma evlilik ve boflanma gibi bir tak›m medeni haklar›n› elde ederek bunlar› bütün boyutlar›yla kullanmak iste¤inin toplumsal
yap›da meydana getirdi¤i çat›flma ve de¤iflimler de meflrutiyet sonras›ndaki y›llar›n
roman ve hikâyesinin s›kl›kla ilgilendi¤i konulardand›r. Bu zaman zaman ferdî bir
konu gibi de¤erlendirilmiflse de insan hak ve hürriyetleri noktas›ndan bak›ld›¤›nda kad›n›n sosyal hayata kat›lmas› ve bir tak›m haklar elde etmesinin tam anlam›yla sosyal bir mesele hatta kazan›m oldu¤u anlafl›l›r. II. Meflrutiyeti takip eden y›llarsa 19. yüzy›l›n son çeyre¤inde bafllayan çabalar sayesinde kad›n yazarlar›n birden bire ço¤ald›¤› ve kad›nl›kla ilgili konular›n bizzat bu yazarlar eliyle en yo¤un
biçimiyle edebiyat›n gündemine tafl›nd›¤› dönemdir. 1890’lar›n bafl›ndan itibaren
edebiyat dünyas›n›n ilk olarak aç›k bir kad›n imzas›yla tan›flmas›n› sa¤layan Fatma
Aliye Han›m bu y›llarda art›k son roman› Enin’i yazarsa da baflta Halide Edip olmak
üzere Güzide Sabri, Emine Semiye, fiükûfe Nihal hatta Müfide Ferit gibi birçok isim
onun takipçisi olarak art›k daha rahat biçimde kalem tecrübelerini yay›mlamaya ve
hayat›n içerisinde etkin roller üstlenmeye bafllarlar. Bu kad›n yazarlar, ayn› zamanda baflta Türk Oca¤› olmak üzere dönemin birçok sosyal, siyasal ve fikrî kurulufluyla süreli yay›n organlar›nda sadece kad›nl›kla de¤il di¤er güncel meseleler karfl›s›ndaki duyarl›klar›n› da ortaya koyacak bir yaz› faaliyeti gerçeklefltirirler.
Bütün bu çeflitlili¤e ra¤men 1911-1922 aras› Türk edebiyat›n›n bask›n karakterini Yeni Lisan anlay›fl›n›n da etraf›nda meydana geldi¤i Türk milliyetçili¤i düflüncesi oluflturmaktad›r. Millet olma bilincinin uyand›r›lmas›, millî kimli¤in inflas› ve
millî devlete geçifl sürecinin olgular› bu dönemin sosyal hayat› gibi edebiyat›n›n
estetik de¤erler bütününü de flekillendirmifl edebiyat bu çal›flman›n bir arac›s› olma sorumlulu¤unu üstlenmifltir. Çünkü edebiyat, düflünce biçimlerini halka en kolay aktarabilme yollar›ndan biridir. Yeni Lisan’›n yönlendirdi¤i edebiyatta roman
ve hikâye, sade bir dille millî kimli¤in oluflmas›na yard›mc› olacak bir anlay›flla ya-
8. Ünite - Millî Edebiyat Hareketinde Hikâye ve Roman
151
z›l›r. Bu paralelde Tanzimat’› takip eden y›llarda oldu¤u gibi, millet bilinci uyand›rmak amac›yla yazarlar›n bir k›sm›nda tarihe yönelme ve tarihten ilham alarak yazma e¤ilimi görülür.
Öte yandan içinde yaflan›lan dönemin sosyal hareketlili¤i de milleti oluflturacak
bireylere övünülecek tarihsel dönemlerin hat›rlat›lmas›n› ve rol-modellerin sunulmas›n› gerekli k›lmaktad›r: “II. Meflrutiyet sonras›nda bir kimlik oluflturmak ve
kimlik aray›fllar›n› cevaplamak için tarihe dönülmesi, edebî eserlerde kaynak olarak tarihin kullan›lmak istenmesi hatta en eski tarihin ve destanlar›n kullan›lmas› bununla aç›klanabilir. Böylece içinde yaflanan ‘sönük ça¤’da kurgusal bir ‘alt›n ça¤’ oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Edebiyat bedbin ruhlar›n çok ihtiyac› olan bu
alt›n ça¤›n oluflmas›na arac›l›k eden en etkin kurumdur. Herkesin kolayca ulaflabilece¤i, anlayabilece¤i, zamanla inanabilece¤i bir de¤erler manzumesi sunarak
etraf›nda giderek geniflleyen samimi bir inananlar toplulu¤u oluflturur” (Argunflah, 2010, 135). Özellikle devrin önemli hikâyecisi Ömer Seyfettin’in hikâyeleriyle
yapt›¤› budur. Buna bir anlamda modern zamanlar›n destan aray›fllar›d›r, denilebilir. Özellikle zorluklar içinden yeniden do¤ma imgesini tafl›yan Ergenekon Destan›
sanatç›lar›n çokça yöneldikleri bir destan olarak dönemi besler. Böylece millî birli¤in söylemsel olarak güçlendirilmesi, düflünce ile söylem aras›ndaki iliflki dolay›s›yla vicdani ba¤lar›n kurulmas› sa¤lanmaktad›r.
‹çinde yaflan›lan oldukça zorlu flartlarla dolu zaman› Ömer Seyfettin ve Gökalp
gibi bir ‘Ergenekon’a benzeten baflka sanatç›lar da yaz› ve fliirlerinde bu motif etraf›nda dolafl›rlarken Türklük bilinci ve yeniden do¤ma inanc›n›n oluflmas›n› h›zland›rmak isterler. Halide Edip de ayn› etkilenme sebebiyle Mütareke ve Millî Mücadele y›llar›nda yaflananlar›, bunlar karfl›s›ndaki duygulan›fllar›n› anlatt›¤› hikâyelerini Da¤a ç›kan Kurt (1922) isimli kitab›nda bir araya getirmifltir. Benzer tesirlerle Yakup Kadri de Millî Mücadele y›llar›nda ‹kdam gazetesinde yay›mlad›¤› yaz›lar›n› toplad›¤› kitab›na Ergenekon (1929) ad›n› verir. Hatta kitap ilk bask›s›nda Ziya
Gökalp’tan “Börteçine kurdun ad›/Ergenekon yurdun ad›” al›nt›s›yla okuyucuya
sunulmufltur. Ayr›ca kitab›n ilk bask›s›na yazd›¤› ön sözde bu yaz›lar›n o ateflli
günlerin tesiriyle bir humma hâlinde yaz›ld›klar›n› belirten Yakup Kadri, onlar›n
k›ymetini “o fevkalade devrin havas›nda” bulur ve “Ergenekon’u o devrin hissî ve
fikrî tarihine bir vesika teflkil eder ümidi ile ç›kar›yorum,” der. Bu görüfllerini kitab›n 1964’teki yeni bask›s›nda tekrarlayan yazar, ön sözüne flu çarp›c› cümleleri ekler: “Nerede ise yar›m yüzy›ll›k bir hikâye bu... ‘Ergenekon’, zaten bir masal›n ad›.
Millî Mücadele ise bir Bozkurt destan›” (Karaosmano¤lu, 1981, 6)
Yahya Kemal Mütareke ve Millî Mücadele günlerinde yazd›klar›n› toplad›¤› E¤il
Da¤lar’da yer alan bir yaz›s›nda “Kurdun Diflisi ve Yavrular›” bafll›¤›n› kullan›r.
Bunlar ilk anda akla geliveren örneklerdir. Böylece Ziya Gökalp’›n zihinlerde uyand›rd›¤› Ergenekon destan›, yeniden dirilmenin, tarihini arayan bir milletin kendi tarihine uyan›fl›n›n kap›s› ve dönemin destanî edebiyat aray›fllar›n›n tatmin edildi¤i
önemli bir kaynak olur. Devri ve devrin insan›n› çok yönlü bir flekilde besler.
Tanzimat sonras›nda da
gerek Osmanl›n›n içine
düfltü¤ü olumsuz durumu
tersine çevirmek ve bir
Osmanl› milleti meydana
getirmek kayg›s› ve gerekse
romantizmin sanat› besleyen
bir kaynak olarak tarihi
göstermesi gibi sebeplerle
geçmifle aç›kça bir yönelme
olmufltur. Bu hem bilimsel
hem de estetik bir yönelifltir.
Nam›k Kemal’in baz› tarihî
portreleri bir araya getirdi¤i
Evrak-› Periflan, devri
neredeyse bafltanbafla
besleyen önemli bir eser
olur. Türk tarihinin çeflitli
dönemleri hatta destanlar,
bu dönemlerin insanlar› ya
da bu dönemlere
yerlefltirilmifl kurgusal
kimlikler modern eserlerin
konusu haline gelir.
Milli Edebiyat Hareketinde destana ve tarihe yönelifl üzerinde düflününüz.
SIRA S‹ZDE
‹stiklal Savafl›n›n tamamlanmas›ndan sonra edebiyatta tekrar bir destani döneD Ü fi Ü N E L ‹ M
min bafllamas›, ‹stiklal Savafl› ve Atatürk’ün anlat›ld›¤› yeni destanlar›n
yaz›lmas› istenir. Bu yaflanm›fl son destan›n yaz›ya geçirilmesi sürecidir. Böylece Osmanl› Rus
O R U gelen savaflSavafl›ndan itibaren neredeyse Osmanl› hayat›n›n daimi gerçe¤i Shaline
lar›n, 1911’den itibaren ara vermeyen ve ciddi kay›plarla dolu bir süreç haline dön-
Milletleflme döneminde
insanlara kendi tarihlerinin
yeniden kazand›r›lmas›
gerekir. Bunda kolektif fluur
alt› denilen, milletin birlikte
yaflad›¤› bir geçmiflin,
birlikte oluflturdu¤u bir
kültürün uyand›r›larak
etraf›nda yeniden bir
bütünlük meydana
getirilmesi arzusu
yatmaktad›r.
Ömer Seyfettin “Bafl›n›
Vermeyen fiehit” gibi
destans› boyutlar da tafl›yan
tarihe dayal› hikâyeler yazar.
Bunlarda millî kimlik bilinci
uyand›rma fikri vard›r.
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
152
Pek çok yazarda oldu¤u gibi
Ömer Seyfettin
“Çanakkale’den Sonra”
hikâyesinde ve Yakup Kadri
Kiral›k Konak roman›nda
Çanakkale Savafl›nda elde
edilen zaferin millet
üzerinde gerçeklefltirdi¤i
uyan›fl› kahramanlar›
üzerinden anlat›rlar.
mesi edebiyat›n da meselesi haline gelir. Savafla giden insanlar›n yokluklar›, asker
daireleri, geride kalan kad›n ve çocuklar›n kimsesizlikleri ve sefaletleri öte yandan
savafl›n yaratt›¤› zenginler ve yenilgiler buna karfl›l›k beslenen ümitler ve benimsenmifl idealler günlük hayatta oldu¤u gibi roman ve hikâyenin de temel konular›ndan olur. Bu silsile içinde Çanakkale Savafl›n›n ayr› bir yeri vard›r. Çanakkale
Savafl›, gerçekten de 20. yüzy›l bafl› Türk insan›n›n yaflad›¤› en mühim hadiselerden biridir. Zira tükenmifllik duygusunun belki de en üst noktalarda oldu¤u bir dönemde Türk ordusunun Çanakkale cephesinde kazand›¤› zafer, bütün milletin yeniden dirilifline vesile olmufltur. Bu sebeple bizzat o günlerde ve takip eden y›llardaki y›ldönümlerinde düzenlenen törenlerle, dergilerin haz›rlad›¤› özel say›larla ve
edebî eserlerde anlat›lanlarla Çanakkale Savafl› etraf›nda bir ‘Çanakkale ruhu’ oluflturulur. Çanakkale’de kazan›lan zaferin psikolojisi üzerinden millet inflas›na katk›
gerçeklefltirilir. ‹nflan›n en mühim ve etkili ifade vas›tas› ise edebiyat olur. Gerçekten de bu dönemin edebiyat›, hem uyan›fl›n vas›tas› olmufl hem de gerçekleflen bu
uyan›fl›n edebî ifadesini üstlenmifltir.
Savafl tecrübelerinin edebî eserler -özellikle hikâye- arac›l›¤›yla halka ulaflt›r›lmas› vatan ve milletin u¤runda hayatlar›n feda edilebilece¤i bir de¤er oldu¤u inanc›n›n kazan›lmas›na yard›mc› olur. Ancak daha da önemlisi bunlar destan›n bizzat
yarat›ld›¤›/yafland›¤› dönemde yaz›lmas› gibi bir ifllevi de üstlenirler. Buna göre
Yeni Lisan›n bafllatt›¤› edebiyat hareketinin içinde tarih, tarihî kimlikler ve yaflanan
hayat›n tarih olaca¤› belli oluflumlar›n›n anlat›ld›¤› bir destan anlay›fl›n›n oldu¤unu
söylemek mümkündür. Bu yönelifl Millî Edebiyat Hareketi roman ve hikâyesine
konu ve kahraman kadrosu kazand›rd›¤› gibi eserlerin zaman ögesini de oluflturur.
Dönem eserleri kendilerine ço¤u zaman tarih olmufl ya da tarih olacak bir flimdiki
zaman› seçerler.
Yirminci yüzy›l bafl›ndaki edebiyat›n bu yöneliflleri roman ve hikâyeye yerli insanla o insan›n içinde yaflad›¤› yerli mekân› da kazand›rm›flt›r. Bu mekân Anadolu’dur. Art›k genifl Osmanl› co¤rafyas› geride b›rak›lm›fl ve Anadolu’nun Türk yurdu oldu¤u fikri anlat›lmaya bafllanm›flt›r. Elden ç›km›fl topraklarla ilgili ac›lar yaflan›rsa da özellikle 1918 ve sonras›nda yaz›lan eserlerde, Millî Mücadelenin de sürdü¤ü mekân olarak Anadolu’nun ve Anadolu’da yaflayan insan›n daha aç›k bir flekilde anlat›ld›¤› görülmektedir:
“Millî edebiyat hikâye ve romanc›lar›n›n ortak taraflar›, toplum ve fert problemlerini dengeli olarak ifllemek, memleket ve millet sevgisini didaktik de¤il, romantik duygularla beslemek, millî de¤erlere sempati ile yaklaflmak formülü alt›nda toplanabilir. Özellikle Edebiyat-› Cedide ve Fecr-i Âti roman kahramanlar›n›n
kendi benliklerinin dar çerçevesine s›k›flm›fl, sadece kendi aflklar› ve dertleriyle didiflen insanlar olmalar›na mukabil, Millî Edebiyat roman› d›fla aç›lm›fl, baflka insanlar›n da var oldu¤u bilinciyle hareket eden, içinde yaflad›¤› toplumun meselelerine, s›k›nt›lar›na yabanc› kalmayan kahramanlar›n roman› olmufltur. Mekân
olarak flehir, kasaba ve köyleriyle Anadolu romana bir taraftan gerçekçi bir gayretle di¤er taraftan da bir memleket romantizmiyle girer” (Okay, 2005, 164).
Bu, vatan›n s›n›rlar›n›n az çok Anadolu olarak belirlenmesi ile ilgilidir. Art›k vatan Osmanl›n›n alg›lad›¤› gibi s›n›rlar› belli olmayan bir toprak de¤ildir. Anadolu’nun vatanlaflt›r›lmas›, üzerinde yaflayan kalabal›¤›n ise milletlefltirilmesi, bunun
gerçekleflebilmesi için de u¤runda ciddi bir mücadele verilmesi gerekmektedir.
Eserler bu mücadelenin içinde yer alan insanlar› da bir destan kahraman› gibi anlatarak yüceltirler. Anadolu 1922 sonras›nda vatanlaflt›rmak üzere hizmet için gidilen yer olmadan önce kazan›lmak için gidilen yerdir. Eserler, Anadolu co¤rafyas›
ve insan›n› millî ve romantik e¤ilimler içinde anlat›rlar. Böylece Türkiye Türkçülü¤ü anlay›fl›n›n bir parças› hatta öncüsü olarak Anadolu’ya baflka bir yönelifl bafllar.
S›kça yap›lan Anadolu ‹stanbul karfl›laflt›rmas›nda Anadolu ideal, temiz ve bakir,
keflfedilmesi gereken toprak parças› olarak yüceltilir.
Do¤al olarak dönem hikâye ve roman›nda konuyla ilgili bu çeflitlilik yazarlar ve
onlar›n eserleri aç›s›ndan da ayn› flekliyle söz konusudur. Bu tespitlere göre Millî
Edebiyat Hareketinde sosyal hayattaki millîleflme çal›flmalar›na edebiyat sanat›
üzerinden önemli bir yönlendirme yap›lmas›na ra¤men edebiyat›n bütünüyle bu
konuyla ilgilendi¤ini söylemenin de do¤ru olamayaca¤› anlafl›lmaktad›r. Sanatç›lar,
kendi yönelifl ve seçimleri do¤rultusunda ortaya farkl› roman ve hikâye dünyalar›
koyarlar. Baz›lar› yine dönem insan›n›n meselelerinden say›labilen baflka sosyal
konularla ilgilenirken kimileri de Yeni Lisan’›n ortaya koydu¤u sadece edebiyat›
de¤il ayn› zamanda hayat› da flekillendiren prensipler etraf›nda bir kurgusal dünya olufltururlar.
1870’lerin bafl›nda ilk örneklerini veren modern Türk roman ve hikâyesi 20. yüzy›l›n bafllar›nda henüz çok uzun ve köklü bir geçmifle sahip olmamas›na ra¤men
önemli bir birikimle yoluna devam etmektedir. Birinci Meflrutiyetin baflar›s›zl›¤a u¤ramas› üzerine Osmanl› ülkesinde bafllayan bask› rejimi olabildi¤ine sosyal dünyayla iletiflim kurma kabiliyeti tafl›yan roman ve hikâyenin tam tersine kapal› bir dünyan›n eseri olmas› sonucunu getirmifl ancak fliir gibi sanatsal bir iddia kazanmas›na
yol açm›flt›r. Bunun için de 19. yüzy›l sonu roman›n›n hem kurgusal bak›mdan hem
de üslup bak›m›ndan ciddi bir sanat iddias› tafl›d›¤›n› söylemek gerekir.
Ancak as›l önemlisi Edebiyat-› Cedide anlay›fl›n›n söz konusu oldu¤u y›llarda
roman ve hikâye sanat›nda ulafl›lan teorik kazan›mlard›r. Sanat› kendilerine gerçekten samimi bir u¤rafl› olarak seçen Edebiyat-› Cedide sanatç›lar› sadece eserleriyle de¤il ayn› zamanda yazd›klar› ya da çevirdikleri teorik makale ve kitaplarla
da bu türlerin Türk edebiyat›nda önemli bir aflama kaydetmesine yard›mc› olmufllard›r. Halit Ziya’n›n Hikâye (1888)’sinden sonra Ahmet Mithat Efendi’nin yazd›¤›
Ahbar-› Âsara Tamim-i Enzar (1890)’›n, Servet-i Fünun dergisinde yay›mlanan konuyla ilgili telif ya da tercüme baflka yaz›lar›n ve nihayet Halit Ziya gibi yazarlar taraf›ndan hikâye ve romanda verilen iyi örneklerin bu türlerin geliflimine yapt›klar›
çok önemli katk› göz ard› edilemez. Bu sebepledir ki Millî Edebiyat Hareketi, Edebiyat-› Cedide sanatç›lar› sayesinde fliirde oldu¤u gibi hikâye ve romanda da gerçekten iyi bir seviyeyi devralm›flt›r.
Fakat 1911 sonras› roman ve hikâyesinin yakalanm›fl olan bu sanatsal iddiay›
devam ettirdi¤ini söylemek pek mümkün de¤ildir. Toplumsal ve siyasi hayattaki
önemli geliflmeler ve bunlar›n karfl›s›nda sanatç›lar›n kendilerini sorumlu hissetmesi ve çok zaman geliflmelerin içinde yer almalar› dönem roman ve hikâyesinin
özellikle bir önceki dönemle k›yasland›¤›nda çok önemli bir sanatsal varl›k gösterememesine yol açm›flt›r. Oysa 1908’den itibaren bütün bas›n›n dolay›s›yla edebiyat›n da kontrol edildi¤i bir bask› döneminden ç›k›lmas› ve Meflrutiyetin ilan›n›n
getirdi¤i hürriyet havas› hareketli bir edebiyat ortam›n› beraberinde getirmifltir.
Dönem okuyucusu bu sosyal ve edebî hareketi yans›t›r biçimde önemli bir yazar
ve eser say›s›yla karfl›lafl›r. Bu konuda yap›lm›fl önemli bir çal›flma olan Meflrutiyet
Roman›nda Yap› ve Tema’da 1908-1918 y›llar› aras›nda 228 roman ve uzun hikâyenin yay›mland›¤› tespit edilmifltir (Gündüz, 1997, 15). Ancak bu say›sal yükselifl
ne yaz›k ki paralel biçimde nitelikli eserlerin ortaya konmas› sonucunu getiremez.
153
Toplu pazarl›k: Bir tarafta
sendika, di¤er tarafta da
iflveren ya da iflveren
örgütünün yer ald›¤›, ücret
ve çal›flma koflullar›na
iliflkin yap›lan pazarl›k ve
görüflmelerdir.
19.yüzy›l›n özellikle de son
on y›l›nda gerek Tanzimat
dönemi edebiyat›n›n
bafl›ndan itibaren yürütülen
edebiyat›n
modernlefltirilmesi
çal›flmalar› gerekse
edebiyat›n sosyal hayat›n
meselelerinden
uzaklaflt›r›lmas› sanatsal
anlamda olumlu sonuçlar
ortaya koymufltur,
denilebilir. Edebiyat sosyal
hayat›n meseleleriyle aç›k
bir flekilde ilgili olamam›fl
ancak kendi meseleleriyle
ilgili oldu¤u için de bütün
türler ciddi bir sanat iddias›
kazanm›fllad›r.
154
SIRA S‹ZDE
2
M‹LLÎ EDEB‹YAT
HAREKET‹ TÜRK H‹KÂYE VE
ROMANININ YAZAR KADROSU
Millî Edebiyat
yazar kadrosuna gelince... Edebiyat-› Cedide ve Fecr-i
S OHareketinin
R U
Âti edebiyat hareketinin roman ve hikâyedeki temsilcileriyle, edebiyata art›k çok
etkin bir katk›da bulunduklar› söylenemezse de hayatta olan ve son eserlerini yaD‹KKAT
zan Ahmet Mithat Efendi gibi isimler dolay›s›yla Tanzimat dönemi edebiyat›n›n yazarlar›n› da içine alan biraz daha genifl düflünmek mümkündür. Fakat burada as›l
SIRA Cedide
S‹ZDE yazarlar›na aittir. Aralar›nda Halit Ziya gibi art›k günün edeetki Edebiyat-›
biyat anlay›fl›n›n de¤iflti¤ini görerek roman yazmaktan uzaklaflan ve hat›ralar›n›
yazmaya yönelenler oldu¤u gibi Eylül roman›yla kazand›¤› flöhreti bir kez daha yiAMAÇLARIMIZ
neleme çabas›yla yazan Mehmet Rauf gibi Edebiyat-› Cedideciler de vard›r. Bütün
bunlardan sonra hem sosyal hem de edebî anlamda son derecede renkli bir görünüm arz eden
aras›ndaki Millî Edebiyat Hareketi ilkelerine ba¤l› yazarK ‹ 1911-1922
T A P
lar yan›nda baflka sanat anlay›fllar›n›n temsilcisi olmufl kimseler de eser vermifllerdir. Söz konusu tarihler aras›nda roman ve hikâyede flöyle bir s›n›flamaya gidilmesi mümkün
olabilir:
TELEV‹ZYON
1. Tanzimat, Edebiyat-› Cedide ve Fecr-i Âti edebiyat›n›n roman ve hikâyesinin
temsilcileri: Ahmet Mithat Efendi, Halit Ziya (Uflakl›gil), Mehmet Rauf, Ahmet Hikmet (Müftüo¤lu), Fazl› Necip, Cemil Süleyman, Selami ‹zzet, ‹zzet
‹ N TRefik
E R N E THalit (Karay), Yakup Kadri (Karaosmano¤lu).
Melih,
2. Yeni Lisan Hareketinin roman ve hikâyedeki temsilcileri: Ömer Seyfettin,
Müfide Ferit (Tek), Reflat Nuri (Güntekin), Aka Gündüz
3. Ba¤›ms›zlar: Hüseyin Rahmi, Selahattin Enis, Ebubekir Haz›m
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Millî Edebiyat
Hareketinde
roman ve hikâyenin sanatsal bir de¤er tafl›yamamas›n›n sebepSIRA
S‹ZDE
leri konusunda düflününüz.
3
Gençlik ve Edebiyat
Hat›ralar›’nda yazd›¤›na
S O R U
göre Yakup Kadri bizzat Ziya
Gökalp taraf›ndan Yeni
Lisan edebiyat anlay›fl›n›n
en iyi
D ‹kalemi
K K A Tolarak
gösterilmifltir.
Karaosmano¤lu, 1990, 156157).
Hikmet’se Yeni
SIRAAhmet
S‹ZDE
Lisan anlay›fl›n›n telkin
etti¤i dünya görüflünün çok
az say›daki romanlardan biri
olan Gönül Han›m’›
AMAÇLARIMIZ
yazm›flt›r.
Millî Edebiyat
Hareketinde
roman ve hikâyenin nas›l s›n›fland›r›labilece¤i konusunda düSIRA
S‹ZDE
flününüz.
Ü fi Ü N E L ‹ M
Asl›ndaDbu
tasnifle iki tarih aras›nda devam eden edebiyat hareketi/ak›m›/okulundan ve onun sanatç›lar›ndan söz etmek gibi edebiyat tarihinin en sorunlu konular›ndan biriyle
S O R U bir kez daha karfl›lafl›lm›fl olmaktad›r. Çünkü kabul edilen iki tarih aras›nda eser veren sanatç›lar›n bu tarihin öncesinde ve sonras›nda da eserler
vermifl olmalar›, edebiyata ve onun ham malzemesi olan dile olan yaklafl›mlar›n›
D‹KKAT
zaman içinde de¤ifltirmeleri onlar›n tek bir anlay›fl›n etraf›nda de¤erlendirilmesine
engel olmaktad›r. Yukar›daki s›n›flamaya göre yaz› hayat›na Edebiyat-› Cedide etSIRA S‹ZDE
raf›nda bafllayan
Ahmet Hikmet’in, “Fecr-i Âti Edebî Beyannamesi”nde imzalar›na
rastlanan Refik Halit ve Yakup Kadri’nin daha sonraki y›llarda sanatla ilgili yaklafl›mlar›n› de¤ifltirerek Yeni Lisan›n teklif etti¤i anlay›fl› benimsedikleri ve bu do¤AMAÇLARIMIZ
rultuda eserler
verdikleri görülmektedir.
Öte yandan bütün de¤iflmelere ra¤men benimsedi¤i sanat anlay›fl›na sad›k kalan Halit Ziya ve Mehmet Rauf gibi yazarlarla edebiyatta meydana gelen de¤iflimK ‹ T d›fl›nda
A P
lerin bütünüyle
kalan ve kendine özgü bir yol oluflturan Hüseyin Rahmi,
Selahattin Enis gibi sanatç›lar da bu y›llar›n yazar kadrosunu olufltururlar. Onlar da
günün edebiyat›n›n çeflitlili¤ine katk›da bulunmalar›na ra¤men farkl› bir yolun
T E L E V ‹ Zdurumundad›rlar.
YON
temsilcisi olmak
Bu sebeple Millî Edebiyat Hareketinin roman ve
hikâyedeki görünümünü farkl› ölçüleri, benzerlik ya da farkl›l›klar› esas olarak de¤iflik flekillerde s›n›fland›rmak mümkündür (Enginün, 2006, 6; Çetiflli, 2007, 212).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
TANZ‹MAT, EDEB‹YAT-I CED‹DE VE FECR-‹ ÂT‹
EDEB‹YATININ ROMAN VE H‹KÂYEDEK‹ TEMS‹LC‹LER‹
20. yüzy›l bafllar›nda Tanzimat edebiyat› sanatç›lar›ndan Ahmet Mithat’›n (18441912) eser vermeyi sürdürdü¤ü görülür. Daima politikan›n d›fl›nda kalmaya çal›flan
yazar›n bu roman›yla -en az›ndan roman›n ad›yla- devrin siyasal oluflumlar›na bir
gönderme yapt›¤› söylenebilir. Çünkü 1908 Meflrutiyetinin öncesinde ve sonras›nda devrin en çok kullan›lan siyasal kelime kadrosu içinde jöntürklük kavram› da
vard›r. Popüler edebiyat›n temsilcisi olan sanatç› Jöntürk (1910) adl› son roman›yla devri renklendirir. Ancak onun anlay›fl› art›k oldukça eskimifltir. Ahmet Mithat
Efendi 1912 y›l›ndaki vefat›yla tamamen edebî gündemin d›fl›na ç›kar. Halen hayatta olan ve yazmaya devam eden Edebiyat-› Cedidecilerse her ne kadar art›k açt›klar› sanatkârane roman ç›¤›r›n› ayn› flekilde sürdüremezlerse de etkilerini devam
ettirirler. Bunlardan ilki Halit Ziya (Uflakl›gil, 1868-1945)’d›r. O da son roman› Nesli Ahir’i (1909) tefrika ettirmeye bafllar. Bundan sonraki y›llarda hikâye yazmay›
sürdürse de art›k roman yazmaz. Cumhuriyet y›llar›nda hat›ralar›n› yazacak ve baz› romanlar›n› bizzat sadelefltirerek günün okuyucusuyla buluflmas›n› sa¤layacakt›r. Eylül yazar› Mehmet Rauf (1875-1931), bu roman›yla kazand›¤› flöhretini sürdürmek arzusuyla daima bu de¤erde yeni bir eser yazmak üzere hareket eder. Ancak ço¤u popüler edebiyat›n aflk romanlar› içinde de¤erlendirilebilecek romanlarla biyografisinden hareketle hikâyeler yazman›n ötesine geçemez. ‹htizar (1909),
Âfl›kane (1909), Genç K›z Kalbi (1912), Son Emel (1913), Menekfle (1913), Han›mlar Aras›nda (1914), Bir Aflk›n Tarihi (1915) gibi hikâye ve romanlar›n› yay›mlar.
Cumhuriyet sonras›nda da yazmaya devam eder.
Edebiyat-› Cedide’nin son öncülerinden say›lan Hüseyin Cahit (Yalç›n, 18741957) k›sa hikâyelerini Hayat-› Hakikiye Sahneleri’nde (1909) bir araya getirir. Safvetî Ziya (1875-1929) ise art›k kapanm›fl bir edebiyat hareketi olan Edebiyat› Cedide’nin izinde Salon Köflelerinde (1910), Bir Safha-i Kalp (1911), Han›m Mektuplar› (1912) ve Kad›n Ruhu (1912)’nu yazar. Bir Edebiyat-› Cedide sanatç›s› olarak yaz› hayat›na bafllayan ve dönemin baflar›l› küçük hikâye yazarlar›ndan olan Ahmet
Hikmet (Müftüo¤lu, 1870-1927) sonraki y›llarda anlay›fl de¤ifltirerek Yeni Lisan Hareketinin arkas›ndan geliflen edebiyat›n yazarlar› aras›na girer. Ça¤layanlar’da
(1922) toplanan küçük hikâyeleri ve Gönül Han›m (1920) roman› ile Türkçülük
ak›m›n›n önemli isimleri aras›nda yer al›r.
Fazl› Necip, Cemil Süleyman, Selami ‹zzet, ‹zzet Melih, Refik Halit, Yakup Kadri Fecr-i Âti edebiyat hareketiyle ismini duyuran yazarlard›r. Bunlardan Refik Halit
ve Yakup Kadri roman ve hikâyelerinde anlatt›klar› konular ve kulland›klar› dil ve
üslup dolay›s›yla sonraki y›llarda geliflen edebiyat›n ilgi alan›na girerler. Refik Halit (Karay, 1888-1965) Türkçü harekete uzak durmas›na ra¤men Memleket Hikâyeleri (1919)’nde yer alan hikâyeleri ile Anadolu insan›na yönelik tespitleri yapan ilk
yazarlardan biridir. “Anadolu halk›n›n bezgin ve ehlikeyif yaflay›fl›n›, yaln›zl›¤›n›,
memurlar›n devleti temsil etmediklerini bu çok rahat okunan hikâyelerinde anlatm›flt›r. Refik Halit dili ve üslubu ile ‘memleket edebiyat›’ içinde de¤erlendirilmelidir. Türkçeyi en iyi kullanan yazar olarak Ömer Seyfettin taraf›ndan Yeni Mecmua’da yazmaya davet edilir” (Enginün 2006: 414).
Edebiyata 20. yüzy›l bafllar›nda ‘sanat flahsî ve muhteremdir’ prensibini samimiyetle savunan bir sanatç› olarak bafllayan Yakup Kadri’nin (Karaosmano¤lu, 18891974) de bu noktadaki ›srar› çok uzun sürmez. Çünkü bütün Türk ayd›nlar› üzerinde genifl dalgalanmalara ve aray›fllara sebep olan Trablus ve Balkan harplerinin
155
156
Yakup Kadri kendisinde
‘benden bize’ do¤ru olan bu
de¤iflimi, ilk roman› olan
Kiral›k Konak’›n kahraman›
Hakk› Celis üzerinden
anlat›r. Hakk› Celis bir
anlamda yazar›n kendi
biyografisinden hareketle
yaratt›¤› kimli¤idir.
Osmanl› Devletinin bünyesinde açt›¤› büyük yara, onu da derinden sarsm›flt›r. Birbiri ard›nca gelen olaylar yazar›n sanat anlay›fl› tamamen de¤ifltirir. Bu devirdeki
duygular›n› Rahmet’te (1914) anlatan Yakup Kadri, art›k ferdin duygular›n› dile getiren bir yazar olmaktan ç›k›p cemiyet meselelerini anlatan sosyal içerikli bir yazar
olmaya do¤ru yönelir. Mütareke y›llar› ve ‹stiklal Savafl› Yakup Kadri’yi kendi cemiyetine daha da fazla yaklaflt›r›r. Ziya Gökalp’›n da tesirleriyle yaz›lar›nda Türk
milletini yak›ndan ilgilendiren meselelere yer vermeye bafllar.
SIRA S‹ZDE
4
YEN‹ L‹SAN
HAREKET‹N‹N ROMAN VE H‹KÂYEDEK‹
TEMS‹LC‹LER‹
S O R U
S O R U
Ömer Seyfettin
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ömer Seyfettin (1884-1920), dilde bafllayan ve geniflleyerek bütün hayat› içerisine
D‹KKAT
alan Yeni Lisan hareketinin bafl›ndaki üç isimden biridir. Onun Yeni Lisan›n ortaya koydu¤u sanat ve hayat görüflünü anlatt›¤› oldukça etrafl› yaz›lar›n›n yan› s›ra
SIRA S‹ZDE
Türk milliyetçili¤i
konusunda yazd›klar› da önemlidir. Bu makaleler ve risalelerden
baflka hikâyelerinin büyük bir k›sm› da yine bu fikrin etraf›nda yaz›lm›fllard›r. Bir
bak›ma kendi edebiyat tarihindeki yerini, edebî kimli¤ini feda ederek tezli eser yaAMAÇLARIMIZ
zar› olarak an›lmay› göze alm›fl, sanat›n toplumu yönlendirici gücünü kullanarak
bu kritik y›llarda Türklük fluurunun uyanmas› için çaba sarfetmifltir. Bunun için de
Ömer Seyfettin
K ‹ Tbizzat
A P o devir içinde bile zaman zaman tezli eserler yazd›¤› ve bunlar›n sanat de¤erlerinin olmad›¤› söylenerek tenkit edilmifltir. Ancak Ömer Seyfettin gibi sosyal meselelere duyarl› bir yazardan toplumun dinamiklerine hitap etmemesi beklenemezdi.
T E L E V ‹ Z Y O NÇa¤dafllar› gibi o da sanat›n› ve yaratma kabiliyetini bu yolda
kullanm›fl, kolektif fluuru harekete geçirecek bir kalem faaliyeti sürdürmüfltür. Yine de Ömer Seyfettin’i di¤er tezli yazarlardan ay›ran en önemli taraf, hikâye sanat›ndaki baflar›s›d›r. Türk edebiyat›nda k›sa hikâyenin onunla önemli bir merhale
‹ N T Eflüphe
R N E T etmeden söylenebilir. Samipaflazade Sezai ve Halit Ziya’n›n
kaydetti¤i hiç
yazd›klar›yla önemli bir noktaya gelmifl olan Türk hikâyesi onun eseriyle olgunluk
kazanarak Cumhuriyet devri hikâyesine ba¤lan›r. K›sa ömrü ve kendini as›l Millî
edebiyat›n düflünce ve sanat iklimi içerisinde bulan kalemi onun bütünüyle bir Yeni Lisan öncüsü ve yazar› olarak gösterilmesini getirmifltir. Onun edebî faaliyeti ö¤rencilik y›llar›ndan itibaren yazd›¤› fliirler ve mensur fliirlerle bafllam›flt›r. Bu ilk kalem tecrübeleri daha çok Edebiyat-› Cedide anlay›fl› içerisinde de¤erlendirilebilir.
Ömer Seyfettin hayat› boyunca büyük bir roman yazmak istemesine hatta bu yolda zaman zaman denemeler de yapm›fl olmas›na ra¤men hikâye yazar›d›r. Genel
olarak klasik hikâye biçiminde eserler kaleme alm›flt›r.
Maupassant tarz› denilen bu hikâyede bazen ilgi çekici bir olay›n anlat›m› sürer bazen de çarp›c› bir sonla tamamlanan s›radan olay›n anlat›m› gerçekleflir. Buradan yola ç›karak yazar›n konular›n› günlük hayat›n basit olaylar›ndan ald›¤› söylenebilir. Günlü¤ünde yer alan notlarda da bunu belirleyecek flekilde “Ben her fleyden, en ehemmiyetsiz bir f›kradan, bir cümleden bir hikâye, koca bir roman ç›karabilirim” (Ömer Seyfettin, 2000, 264) diyen yazar, günlük hayat›n ve s›radan insan tablolar›n›n içinden hikâyesi için konu bulmakta zorluk çekmez. Bütün hayat,
olaylar› ve insanlar›yla onun için bir konu deposudur denilebilir. Bu onun çok iyi
bir gözlemci ve yarat›c› zekâ sahibi bir yazar oldu¤unu düflündürür. Fakat burada
N N
K ‹ T A P
Girifl, geliflme ve sonuç gibi
hikâye bölümlerinin zaman
Ts›ral›
E L Eolarak
V ‹ Z Y kullan›ld›¤›
ON
klasik hikâyede, bafltan
sona bir olay›n anlat›m›
esas al›nmaktad›r.
‹NTERNET
Millî Edebiyat
roman ve hikâyesinde Edebiyat-› Cedide yazarlar›n›n yeri
SIRAHareketinde
S‹ZDE
nedir?
önemli olan onun as›l anlatmak istedi¤idir. Çünkü Ömer Seyfettin tezleri olan yazard›r: “Sanat, o hikâyeyi, roman› ç›kard›¤›m ehemmiyetsiz fley de¤il, benim o fley
etraf›nda canland›rd›¤›m hayatt›r” (Ömer Seyfettin, 2000, 264) cümlelerinde söyledi¤i gibi, onun hikâye yazmas›n›n as›l sebebi hayat›n içine tezlerini yerlefltirmek
ve onlar›n savunmas›n› yapmakt›r. Fakat tezli bir yazar olmas› Ömer Seyfettin’in hikayelerinin sanat de¤erinin düflmesine sebep olmaz. Buna karfl›l›k fikir örgüsü derinliklere yerlefltirilmifl hikâyeler yazmas›na zemin haz›rlar. Bu hikâyelerdeki fikir
örgüsü ço¤u zaman basit insanlar›n ve s›radan günlük olaylar›n etraf›na yerlefltirilmifl oldu¤u için okuyucu taraf›ndan kolayca alg›lan›r. Ömer Seyfettin’in okuyucu
kitlesinin genifl olmas›n›n ve her ça¤a hitap edebilmesinin temel sebebini de burada aramak gerekir. Onun Türk edebiyat›n›n belki de en çok okunan ve tan›nan hikâye yazar› oldu¤unu söylemek hiç de yanl›fl olmaz. Ancak ne yaz›k ki bu yayg›nl›k onun bütün boyutlar›yla bilinmesi ve bütün eserlerinin tan›nmas› sonucunu getirememifltir. Fakat nedense genel olarak tarihten ve çocukluk hat›ralar›ndan hareketle yazd›¤› hikâyelere s›k›flt›r›lm›fl olan Ömer Seyfettin, bütün tan›nm›fll›¤›na ra¤men hâlâ bakir bir yazard›r denilse büyük bir hata yap›lm›fl olmayacakt›r.
Yine de Ömer Seyfettin Türk edebiyat›ndaki tan›nm›fll›¤›n› Genç Kalemler,
Türk Yurdu ve Yeni Mecmua’da yay›mlanan hikâyelerine borçludur. “Beyaz Lâle”,
“Bomba”, “Nakarat”, “Hürriyet Bayraklar›” yazar›n daha önce Yakorit S›n›r Bölü¤ü’ndeki görevi s›ras›nda edindi¤i tecrübeleriyle yazm›fl oldu¤u hikâyelerdir. Bu
gözlem ve tecrübeler asl›nda Yeni Lisan hareketini bafllatan sebep ve flartlar› da
oluflturmaktad›r. Bu hikâyelerinde Balkan Savafllar› öncesinde ve savafl s›ras›nda
bu bölgede Osmanl› karfl›t› olarak geliflen milliyetçilik hareketlerini takip eden yazar›n Osmanl› milliyetçili¤i fikrinin yanl›fll›¤›n› da anlatmaya çal›flt›¤›n› gözlenir.
Konusunu tarihten alan “Bafl›n› Vermeyen fiehit”, “Kütük”, “Vire”, “Ferman”, “Pembe ‹ncili Kaftan”, “Teke Tek”, “Topuz”, “K›z›lelma Neresi?” gibi hikâyeleri, bir taraftan devrin destan aray›fllar›n› tatmin ederken bir taraftan da savafl›n devam etti¤i s›rada ruhen bir çöküntü yaflayan insana tarihten getirdi¤i portrelerle kendine
inanma, yeniden do¤ma arzusunu vermekte ve onun maneviyat›n› yükseltmektedir. Yazar, bu tarzda yazd›¤› hikâyeleri için “Eski Kahramanlar” bafll›¤›n› uygun
görmüfltür. Bunun bir devam› olacak ve Yeni Hayat› anlatacak kahramanlar yaratt›¤› hikâyeleri için de “Yeni Kahramanlar” bafll›¤›n› seçmifltir. Ald›¤› bütün yaralara
ra¤men kendisi için yine de savafl›n içinde yer alacak bir konum bulan kahraman›n anlat›ld›¤› “Kaç Yerinden” böyle hikâyelerdendir.
Ömer Seyfettin Maupassant tarz› denilen hikâyenin bizdeki en mühim temsilcisidir. Hikâyeleri genel olarak birinci tekil flah›s a¤z›ndan yaz›lm›fllard›r. Bunlar›n
özellikle mizahî bir tonlama tafl›yanlar› oldukça çarp›c› bir sona vararak okuyucu
üzerinde aç›k bir etki olufltururlar. Bu etki, hikâyeler arac›l›¤›yla çizilmeye çal›fl›lan
insan portresinin belirginleflmesine de yard›mc› olur. Bu insan, ‘Yeni Hayat’ düzeninin sahip oldu¤u ve önermeye çal›flt›¤›, sosyal mutlulu¤u ferdî mutlulu¤unun
önüne geçirmifl, yazar›n ve genel olarak da ‘Yeni Hayat’›n topluma telkin etmek istedi¤i anlay›fl›n örne¤idir. Bu insan, ayr›ca içinde yaflan›lan y›llar›n zor flartlar› içinde sorumluluklar yüklenebilme yeterlili¤ine sahip, dinamik ve cesurdur. Kendi tarihini bilir ve milletini tan›r. Bunun için de Ömer Seyfettin’in hikâyelerinde insanlar›n bireysellikleri neredeyse silinmifltir: “Ömer Seyfettin hiçbir fleyi ferdin özel
meselesi olarak almaz. Ona göre her ferdi görünüfle sahip mesele, asl›nda sosyal
boyutlar› olan bir durumdur. Bu sebeple o, bütün meselelere, içinde özeli tafl›yan
genelli¤i aç›s›ndan bakar. Fertleri anlat›rken kalabal›klar› iflaret eder.” (Argunflah
2003, 227) “Bahar ve Kelebekler” ve “Harem” hikâyeleri böyle de¤erlendirilebile-
157
158
Ali Canip Yöntem, Selanik’te
bafllayan arkadafll›ktan
itibaren Ömer Seyfettin
hayattayken de onun
yan›nda olmufl özellikle de
hayat›n›n son y›llar›ndaki
yaln›zl›¤›n› onunla
paylaflm›flt›r. Onun hakk›nda
bir kitap yazarak
biyografisiyle ilgili önemli
bilgileri aktarm›flt›r.
cek bir anlam dünyas›na sahiptirler. Her iki hikâye de dar bir toplulu¤u ilgilendirir gibi görünmesine ra¤men toplumun bütününe ait bir meselenin tart›flmas›n› düflünce alan›na getirirler.
Ömer Seyfettin’in hikâyesi mevcut olanla olmas› gereken aras›ndaki büyük tezada dayanmaktad›r. Bu durum hikâyelerin zaman zaman ince bir mizah duygusuyla örülmesini de gerektirir. Ömer Seyfettin hikâyesinin göz ard› edilmemesi gereken özelliklerinden birisi de tafl›d›¤› bu ince mizah duygusudur (Enginün, 1991,
166). Böylece “Tos” hikâyesindeki flekliyle bat›l inan›fllar gibi insan yaflam›n› derinden etkilen unsurlarla “Efruz Bey”de oldu¤u gibi büyük fikrî ve siyasî oluflumlar da onun hikâyesinde ayn› dikkatle mizah›n içine yerlefltirilirler. Bu teflhir eden
kara bir mizah de¤ildir. Ancak okuyucunun düflünce dünyas›n› derinden sarsan ince ve oldukça zekice yap›lm›fl bir tenkittir. Hikâyelerdeki bu derinlik yazar›n gözlem kabiliyetinin, zeki bir yazar oluflunun ve toplumsal meselelerle çok ilgili bir
kimlik oluflunun göstergesi olarak de¤erlendirilebilir. Çok ferdî gibi görünen meseleler bile onun zihninde sosyal bir anlam de¤eri kazan›rlar. Bu sebeple en ferdî
konularla ilgili görünen hikâyesinin kiflileri bile asl›nda toplumsal bir meselenin
yans›mas›n› esere tafl›rlar. Sosyal hayat›n de¤iflen olgular›, aflk ve evlilik, paran›n
önem kazanmas›, inan›fllarda abart›, h›zl› de¤iflmenin sonuçlar› ve yozlaflma, kimliksiz b›rak›lm›fl Türk insan›, içi boflalt›lm›fl de¤erler dünyas› ve aray›fllar, halk masal ve hikâyeleri, çocukluk hat›ralar› yazar›n ilgi alan›n› hatta yaratmas›n›n sebep
ve kaynaklar›n› olufltururlar.
Ömer Seyfettin tezleri olan bir yazard›r. Fakat tezlerini hiçbir zaman do¤rudan
do¤ruya söylemez. Okuyucunun olay örgüsü, sergilenen tipler hatta hikâyede kurulan mizahtan yola ç›karak bu tezi hissetmesi beklenir. Özellikle tarihî ve siyasî
hikâyelerindeki tipleri vas›tas›yla ortaya ç›kan insan görüflü toplumun meselelerini
akl›yla ve bilgisiyle de¤erlendiren, iradesini toplumun gerçeklerine uygun bir flekilde de¤iflmesi ve yeniden yap›lanmas›na harcayan, milleti meydana getiren de¤erler sisteminin fark›nda olan aktif insand›r. Bu insan kendine güvenir, gelece¤i
haz›rlamakla ilgili bir görevi oldu¤unun fark›ndad›r. Örne¤in “Çanakkale’den Sonra” hikâyesinde mensubiyet ve inanç duygusunun, bir mefkûre sahibi olman›n insanca bir de¤er oldu¤unu anlat›lmak istenir. Yazar, millî de¤erlerin devaml›l›¤›ndaki öneme inan›r, ancak de¤iflmeye ve geliflmeye de karfl› de¤ildir. Sadece köksüz bir de¤iflmenin, yozlaflman›n karfl›s›ndad›r.
Ömer Seyfettin’in kahramanlar› kimlik sahibidirler. Onlar›n kimli¤inin en belirgin özelli¤i de ait olduklar› milletin de¤erlerini tan›mak ve yaflamakt›r. “Piç”, “Primo Türk Çocu¤u” ve “Efruz Bey” hikâyeleri yazar›n bu görüflü anlatmak üzere yazd›¤› hikâyelerindendir. “Ashab-› Kehfimiz” bafll›kl› uzun hikâyede meflrutiyetle
yozlaflan, millî uyan›fl› bafllatmas› beklenen felaketlerin bile uyand›ramad›¤› ve
muhayyel bir insaniyet özlemi içerisinde olan tipler arac›l›¤›yla ciddi bir sosyal tenkit yap›l›r.
Ömer Seyfettin çok k›sa hayat›na ra¤men çok eser vermifl bir yazard›r. Hayat›n› yazarak sürdürmek zorunda olmas› onun çok yazmas›n›n bir sebebidir. Ancak
di¤er sebebi insanlar›n yönlendirilmeye muhtaç oldu¤u son derece kritik bir geçifl
döneminin yazar› olmas›d›r. Ancak yazm›fl olmas›na devrinde ve sonras›nda çok
tan›n›p okunmas›na karfl›l›k tam bir bibliyo¤rafyas› oluflturulamam›flt›r. Uzun süren
savafl y›llar›nda yazm›fl olmas›, pek çok takma isim ve rumuz kullanmas›, hikâyelerin ve di¤er yazd›klar›n›n kendisi hayattayken kitaplaflt›r›lamamas› ve arkas›nda
Ali Canip d›fl›nda onun b›rakt›¤› edebî mirasa sahip ç›kacak bir yak›n›n›n olmamas› bu sonucun en belirgin sebeplerindendir.
159
Ömer Seyfettin’in Türk hikâye sanat›ndaki yeri nedir?
Halide Edip
SIRA S‹ZDE
5
D Ü fi Ü N Ebiri
L ‹ M de Halide
Millî Edebiyat anlay›fl›n›n roman ve hikâyedeki önemli isimlerinden
Edip’tir (Ad›var, 1882-1964). O da eserlerinin büyük bir k›sm›n› cumhuriyet sonras›nda vermifltir. Ancak 1922’ye kadar olan dönemde de enerjisiyle,
yazS O Rfikirleriyle,
U
d›klar›yla öncü bir kad›n yazard›r. Halide Edip, 1908 Meflrutiyeti sonras›nda Türk
Oca¤›nda yapt›¤› konuflmalarla Tanin ve Türk Yurdu’nda yazd›¤› yaz›larla TürkçüD‹KKAT
lük fikrinin yay›lmas›nda da etkili olmufltur. Millî Mücadeleye kat›lmak üzere Anadolu’ya geçti¤i tarihe kadar bu faaliyetlerini ‹stanbul’da sürdürür. Özellikle SultaSIRA S‹ZDE
nahmet Mitinginde yapt›¤› heyecanl› konuflma ile de sembolleflir.
Halide Edip, ilk eserlerinden itibaren millî olan› vurgulamaya çal›flm›flt›r. Çünkü onun üzerinde durdu¤u konulardan birini Türk insan›n›n zihnini uzun zamanAMAÇLARIMIZ
d›r meflgul eden Bat›l›laflma meselesi oluflturmaktad›r. Bu y›llarda “Mutlaka Bat›l›laflmal›y›z!” anlay›fl›ndan uzaklaflarak “Nas›l ça¤dafllaflmal›y›z?” fleklinde daha do¤ru bir yönelifl kazanan mesele, yazarda yerlilik taraf›nda ›srar eden
K ‹ T bir
A Pduruflun seçimini getirmifltir. Bu, devrin fikir öncülerinden Ziya Gökalp’›n da görüflüdür. Yazardaki en üst temsil biçimini ise Sinekli Bakkal (1935) roman›yla verir.
Halide Edip’in romanlar› “Ferdiyetçi ve psikolojik romanlar:T EHandan
MilL E V ‹ Z Y O dairesi;
N
lî/Toplumsal romanlar: Ateflten Gömlek dairesi ve Töre romanlar›: Sinekli Bakkal
dairesi” olmak üzere üç devre etraf›nda de¤erlendirilebilir (Bekiro¤lu, 1999, 45).
Halide Edip, Handan (1912) roman› etraf›nda toplanan Raik’in Annesi (1908),
‹ N Tkad›n
E R N E Tmeselesi ve
Heyulâ (1909), Seviye Talip (1910) gibi ilk dönem romanlar›nda
çocuk e¤itimi konusu üzerinde ›srarla durur.
Bu ilk romanlar e¤itilmifl kad›n›n sosyal hayattaki yerini anlat›rlarken ayn› zamanda yazar›n örnek kad›n tiplemesini de topluma tan›t›rlar. Bu tipleme kendisinde yazar›n medeniyet meselesi karfl›s›nda ald›¤› tavr› da birlefltirir. Bat› karfl›s›nda
daha yerli bir duruflu sergileyen bu kad›n tipi, hemen karfl›s›nda yer alan kendi
medeniyetine yabanc› kad›n tiplemesiyle daha belirgin bir kimlik kazan›r. Böylece
yine yazar›n ana meselesi olan Bat›l›laflmaya ba¤lan›l›r. Millî Mücadele y›llar›na kadar bu konu etraf›nda yazan Halide Edip, Türkçü yazarlar›n kad›nla ilgili ileri görüfllerini de temsil etmektedir. Di¤er yandan toplumun e¤itimli kad›na haz›r olmamas› ve nihayet bu kad›nlar›n kayboluflu/harcan›fl› yazar›n o günlerin sosyal hayat› içerisinde önemli gördü¤ü ve anlat›lmas›n› istedi¤i meselelerdendir. Handan
(1912) bu kad›nlardan birinin anlat›ld›¤› romanlardand›r. Halide Edip’in Yeni Turan’da (1912) e¤itimli kad›na toplumda bir yer açmaya çal›flt›¤› fark edilir. Ancak
bu da yine kad›n›n fedakârl›klar› ile mümkün olabilecektir. Yazar› taraf›ndan Handan’a göre daha sosyal bir duyarl›l›k içinde tasarlanan roman kahraman› Kaya,
toplumu de¤ifltiren kad›n olarak anlat›l›r. O ferdi saadetini sosyal saadetin gerçekleflmesi için feda etmifltir. Ancak Kaya da Handan gibi mutlu olamaz.
‹nand›klar›n›n gerçekleflebilmesi için kendini feda eden Yeni Turan’›n Kayas›,
bir anlamda Ateflten Gömlek’in Ayflesi’nin de habercisidir. Halide Edip’in Millî Mücadele dönemi romanlar›ndan olan Ateflten Gömlek’te (1922) ‹zmir’in sembolü
olarak tan›t›lan Ayfle, ferdi saadeti için önce sosyal saadetin gerçekleflmesi flart›n›
koflar. Ayn› zamanda yazarlar›n›n kendi hayat tecrübelerini de yans›tan Halide
Edip’in kad›nlar› Türk edebiyat›na, kültürüne ve hayat›na yeni bir kad›n tipini de
kazand›r›rlar. Sosyal hayat›n içinde yer alan ve ona karfl› duyarl› olan bu tipleme,
ülkesindeki bütün de¤iflim ve dönüflümün kendi üzerinden gerçekleflti¤inin far-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Meflrutiyet sonras›nda
K ‹ T A P
Osmanl› kad›n›n›n medeni
haklar›n› elde etmeye ve
bunlar› kullanmaya
bafllad›¤› unutulmamal›d›r.
TELEV‹ZYON
Ayr›ca Tanzimat y›llar›ndan
itibaren teflvik edilen kad›n
e¤itimi, art›k sonuçlar›n›
vermeye bafllam›flt›r.
‹NTERNET
160
‹lk kad›n yazarlar›n
eserlerinde anlat›m tekni¤i
olarak mektupla, günlük ve
hat›ra defteriyle anlatma
tekni¤ine müracaat ettikleri,
hatta baz› eserlerinin
bütününü bu tekniklerle
yazmalar›, eserin kurgusunu
bunlara yüklemeleri dikkat
çekicidir.
SIRA S‹ZDE
6
k›ndad›r. Sosyal hayat›n içinde sorumluluk üstlenme güç ve becerisine sahiptir. Bu
kad›n tiplemesi, Sinekli Bakkal ve onun Rabias› etraf›nda toplanacak karakterlerde dönemin getirdi¤i yeni flartlarla zenginleflerek varl›¤›n› sürdürür. Rabia art›k
medeniyetle ilgili de¤iflim ve dönüflümü bile üstlenebilecek bir karakteri sergiler.
Sultanahmet Mitingi sonras›nda Anadolu’ya geçerek Millî Mücadele’ye kat›lan
Halide Edip, Türk’ün Ateflle ‹mtihan› (1959-60) ve ‹zmir’den Bursa’ya (1923)’da
bu y›llara ait izlenimlerini kitaplaflt›r›rken bu izlenimleri Ateflten Gömlek ve Vurun
Kahpeye (1923)’de de romanlaflt›r›r. Da¤a Ç›kan Kurt (1922) ise o günlerin izlenimlerini tafl›yan hikâyelerin bir araya getirildi¤i kitapt›r. Yazar›n dönem içinde son
derece mühim bir psikolojinin ifadesi olan bu eserleri topluma sadece yeni bir kad›n tipini sunmakla kalmazlar ayn› zamanda okuyucuda vatan müdafaas›n›n kad›n
erkek hep birlikte verilmesi gereken bir mücadele oldu¤u fikrini olgunlaflt›r›rlar.
Romanlar›yla devrine bir tak›m fikirleri aktarmay› isteyen Halide Edip, sanat konusunda da aray›fllar› olan bir yazard›r. Edebiyat-› Cedide sanatç›lar›ndan devral›nan roman sanat›n› özellikle kurgudaki uygulamalar›yla önemli bir noktaya getirir.
Örne¤in Handan’da kullan›lan kurgu bu anlamda ilgi çekicidir. Bafltan sona kadar
mektuplar ve roman kahraman› Handan’›n hat›ra defterinden sayfalarla oluflturulan roman, Türk roman sanat›nda yazar anlat›c›n›n eserden ç›kar›lmas› konusunda
da önemli bir deneyimdir.
Bir karakter roman› olan Handan’da ana karakter olan Handan’›n kiflili¤i ve hikâyesi, onu tan›yan insanlar›n birbirlerine yazd›klar› mektuplarla çizilir. Bu portre
Handan’›n bizzat yazd›¤› mektup ve günlü¤ünden al›nan sayfalarla da olgunlafl›r.
Böylece yazar›n merkeze yerlefltirdi¤i Handan karakteri, etraf›nda yer alan insanlar›n bak›fl aç›lar›ndan tamamlanm›fl olur. Ortaya Handan ve çevresi fleklinde bir
kompozisyon ç›kar. Herkesin bir Handan› vard›r, ama bir de Handan’›n anlatt›¤›
Handan vard›r. Bu roman›n psikolojik bir boyut kazanmas›n› da sa¤lar. Ana kahraman›n roman boyunca de¤iflen psikolojisi eserin gerilim unsurlar›ndan birini
oluflturur.
Bir Millî Mücadele roman› olan Ateflten Gömlek de kurgusu bak›m›ndan farkl›
bir romand›r. Yazar anlat›c› yerine roman kahramanlar›ndan biri olan Peyami’nin
hat›ra defterini roman›n anlat›m düzlemi olarak seçen yazar, di¤er eserlerinde oldu¤u gibi merkeze yine bir kad›n kahraman› yerlefltirir. Bu, yazar› gibi ‹stiklal Savafl›n›n içinde yer alan Ayfle’dir. Ayfle kimli¤i beyninde bir kurflun tafl›yan Peyami’nin ölmeden önce yazd›¤› hat›ra defteri üzerinden tamamlan›r. Ancak yazar›n
as›l anlatmak istedi¤i bu kad›n kahraman›n da içinde yer ald›¤› tarihsel zamand›r.
Roman beyninden kurflun ç›kar›l›rken ölen Peyami’nin arkas›ndan doktorlar›n
yapt›¤› k›sa bir konuflma ile tamamlan›r. Bu konuflma, okuyucunun zihninde hat›ra defterinde ad› geçen Ayfle’nin varl›¤›n› dolay›s›yla onun içinde yer ald›¤› Millî
Mücadeleyi ve bütün yaflananlar›n gerçekli¤ini flüpheye düflürür. Yani yazar›n d›fl›nda biri taraf›ndan yaz›lm›fl özel bir belgeden, günlükten hareketle gerçeklik iddias› koyan roman, tamamen bir hastan›n uydurmalar›/halüsinasyonlar› oldu¤u
söylenen bir konuflmayla tamamlan›rken ortaya gerçe¤i sarsan bir sonuç ç›kar.
Okuyucu gerçekle uydurma aras›nda bir yerde b›rak›l›r. Asl›nda böylelikle yazar
böylece devrin destanî edebiyat aray›fllar›na roman› üzerinden önemli bir katk›da
bulunmaktad›r. Ayfle varla yok aras›nda kalan kimli¤i bir destan kahraman›, ‹stiklal Savafl› ise ola¤anüstü mücadelelere sahne olufluyla bir destan olur.
Millî Edebiyat
Hareketinde
Halide Edip’in katk›lar› nelerdir?
SIRA
S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
161
Yakup Kadri
Edebiyata 20. yüzy›l bafllar›nda ‘sanat flahsî ve muhteremdir’ prensibini samimiyetle savunan bir sanatç› olarak bafllayan Yakup Kadri’nin (Karaosmano¤lu, 18891974) bu anlay›fltaki ›srar› çok uzun sürmez. Fecr-i Âti arkas›ndan Yahya Kemal’in
etkisiyle bir Nev-Yunanîlik tecrübesi yaflad›ktan sonra Millî edebiyat›n anlay›fl›na
yönelir. Oysa Yeni Lisan Hareketine ilk ve en sert itirazlar ondan gelmifltir. Çünkü
bütün Türk ayd›nlar› üzerinde genifl dalgalanmalara ve aray›fllara sebep olan Trablus ve Balkan harplerinin Osmanl› Devletinin bünyesinde açt›¤› büyük yara, Yakup Kadri’yi de derinden sarsm›flt›r. Bu dönemdeki hikâyelerini Bir Serencam
(1914)’da toplayan Yakup Kadri, bundan sonra art›k ferdin duygular›n› dile getiren
bir yazar olmaktan ç›k›p cemiyet meselelerini anlatan sosyal içerikli bir yazar olmaya do¤ru yönelir.
Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda rahats›zl›¤› yüzünden yurt d›fl›nda olan yazar,
ülkesinde meydana gelenleri uzaktan ve yabanc› bir bas›ndan takip etmifltir. Mütareke y›llar› ve ‹stiklal Savafl› Yakup Kadri’yi kendi cemiyetine daha da fazla yaklaflt›r›r. Ziya Gökalp’›n da tesirleriyle yaz›lar›nda Türk milletini yak›ndan ilgilendiren meselelere yer vermeye bafllar. 1918 sonras›nda Türkiye’ye döndü¤ünde hemen Anadolu’ya geçmek isterse de Atatürk taraf›ndan ‹stanbul’da kalarak mücadeleye yaz›lar›yla katk›da bulunmak üzere görevlendirilir.
Yakup Kadri 1921’de Ankara’ya ça¤r›l›ncaya kadar ‹stanbul’da ‹kdam gazetesinde önce yaz›lar sonra da k›sa hikâyeler yazmay› sürdürür.
Anadolu’ya geçtikten sonra Halide Edip’le birlikte iç bat› Anadolu’da Yunanl›lar›n yapt›klar› izdiham› tetkik ve tespit etmek üzere Tetkik-i Mezalim Heyetinde
görevlendirilir. Sanatç›n›n Mütareke y›llar› ve ‹stiklal Savafl› y›llar›nda yazd›¤› hikâyeleri Rahmet (1922) ve daha sonra bir araya getirilecek olan Millî Savafl Hikâyeleri (1947)’nde yer al›r. Bu hikâyeler süreci bizzat içinde yaflayarak yak›ndan takip
eden yazar›n ayn› zamanda flahsî birikimlerinin sonucudurlar.
“Mekân insan iliflkisi ve hikâye kurma tekni¤inde Maupassant’› örnek alan yazar›m›z anlatma tekni¤i bak›m›ndan zaman zaman Daudet’yi hat›rlat›r” (Aktafl,
1987, 61) Kötümser bir yazar olan Yakup Kadri, Maupassant’›n kötümserli¤iyle de
birleflerek Anadolu manzaralar› ve içinde yaflayan insan›n hayat sahnelerini anlat›rken dönem yazarlar›n›n aksine dikkatleri olumsuzluklara çeker. Yeninin içinde
yer alan ve onu çürüten eskiyi, kuruluflun içindeki y›k›l›fl› gören yazar, hikâyeleri
gibi romanlar›nda da bu bak›fl aç›s›n› sürdürür. Bu, ilk roman Kiral›k Konak’tan itibaren yazar›n hiç de¤ifltirmedi¤i bir bak›fl aç›s›d›r.
Yakup Kadri’nin eserinde mekân ve zaman kadar insan da önemlidir. Bütün romanlar› sosyal hayat› takip eden ve onun içinde de¤iflen insan›n hikâyesi üzerine
kurulmufltur. Zaman›n ve mekân›n birlikte flekillendirdikleri bu insan, sosyal duyarl›klar› olan insand›r. 1911-1922 edebiyat› içinde de¤erlendirilebilecek olan Kiral›k Konak (1922) bu bak›mdan anlaml› bir romand›r. Ayn› zamanda bir nesil roman› olarak üç neslin hikâyesinin anlat›ld›¤› eserde, sosyal hayat›n olgular› yüzünden de¤iflen insanlar bir arada yer al›rlar. Naim Efendi yeninin içinde direnen eskiyi temsil ederken damad› Servet Bey ve ailesi, özellikle k›zlar› Seniha’da devam
eden tercihleriyle Tanzimat sonras›ndaki Bat›l›laflman›n insan üzerinde meydana
getirdi¤i de¤iflimi yans›t›rlar. Üçüncü neslin bir temsilcisi olarak Hakk› Celis ise henüz tamamlanmam›fl bir de¤iflim sürecinin içinde meydana gelen bir baflka de¤iflimdir. O roman›n Çanakkale’ye giderek flehit düflen kiflisi olarak son halkad›r ve
art›k bireysel duygulan›fllar›ndan s›yr›larak sosyal hayat›n endifleleri içinde duyarl›klar kazanan Türk insan›n›n sembolüdür.
Anadolu’da bafllayan Millî
Mücadele’nin genifl kitlelere
duyurulmas›, onlar›n
etkilenerek kat›l›m ve
desteklerinin sa¤lanmas›
bas›n yoluyla olacakt›r.
Yakup Kadri gibi Yahya
Kemal, Halide Edip ve di¤er
yazarlar da bu sorumlulu¤u
yerine getirirler.
Yakup Kadri’nin ‹kdam
gazetesinde yay›mlanan
makaleleri, ad›yla dönemin
destan ve yeniden do¤ufl
temalar›na bir gönderme de
tafl›yan Ergenekon (1929)
adl› kitapta toplanm›flt›r.
Hakk› Celis bir anlamda
yazar›n kendi
biyografisinden hareketle
yaratt›¤› kimli¤idir. Yakup
Kadri kendisinde ‘benden
bize’ do¤ru olan de¤iflimi,
ayn› zamanda ilk roman›
olan Kiral›k Konak’›n
kahraman› Hakk› Celis
üzerinden anlat›r.
162
Oysa romanda Bat›l›laflman›n temsilcileri olarak görülen ve yaflanan savafl y›llar›nda meydana gelen boflluklardan faydalanarak savafl zengini olma yolunu bulan Servet Bey ve ailesi -özellikle k›zlar› Seniha- hayattad›rlar ve bütün duyars›zl›klar›yla yaflamaya devam ederler. Bu yazar›n kötümser bak›fl›n›n bir sonucu ancak
dönemin de bir gerçe¤idir. Millî Mücadele y›llar› ona kat›lanlar kadar kat›lmayan
ve buna karfl›l›k ondan faydalanma yolunu bulanlar›n da hikâyesini içermektedir.
Yazar daha sonra bir taraf›yla Sodom ve Gomore ( 1928), Yaban (1932), Ankara
(1934)’da da bu konusuna devam edecektir.
Kiral›k Konak’la ayn› y›l yay›mlanm›fl olan Nur Baba (1922) ise Yakup Kadri’nin dikkatlerini sosyal hayat›n çürümüfl bir baflka taraf›na yöneltti¤i roman›d›r.
Nur Baba roman›, Türk kültür tarihi içinde önemli roller üstlenmifl ve bir kültür
oca¤› haline gelmifl Bektafli tekkesinin çöküflünü anlatmaktad›r.
Reflat Nuri
As›l eserlerini Cumhuriyet edebiyat› y›llar›nda yazan Reflat Nuri (Güntekin, 18891956), Millî Edebiyat y›llar›nda tiyatro konusunda yazd›¤› yaz›larla dikkati çeker.
1919’da takma bir isimle tefrika ettirdi¤i Harabelerin Çiçe¤i onun ilk sanat eseridir.
Fakat 1922 y›l›nda Vakit gazetesinde tefrika edilen Çal›kuflu Reflat Nuri’ye önemli
bir flöhreti getirir ve onu devrin dikkat çeken yazarlar› aras›na yerlefltirir.
Çal›kuflu, ‹stanbul K›z› adl› bir tiyatro eseri olarak yaz›ld›ktan sonra roman haline getirilmifl, tefrikas› tamamland›ktan sonra bizzat yazar› taraf›ndan gözden geçirilerek kitaplaflt›r›lm›flt›r. Eserin tiyatro oyunu olarak yaz›lmas›ndan itibaren be¤eni toplamas› yazar›n bu eser üzerinden devirle ilgili tezleri anlatmas›na vesile olmufltur. Reflat Nuri bir popüler edebiyat yazar›d›r. Daha sonra yazd›¤› roman ve hikâyelerinde de bu özelli¤ini kullanarak Cumhuriyet ideolojisinin yerleflmesine zemin haz›rlar. Kad›n veya erkek yaratt›¤› tiplemeler üzerinden devrin okuyucusuna
Anadolu co¤rafyas›n›n ve insan›n›n manzaralar›n› sunar. Ancak daima ince bir sosyal tenkit bu eserlerin devam eden bir damar› olur.
Çal›kuflu ‹stiklal Savafl› y›llar›nda Anadolu’da ö¤retmenlik yapan Feride’nin hikâyesidir. Feride özellikle de Bat› Anadolu’da geçen maceras›yla devir insan›na yeni bir mücadelenin ilk haberlerini verir gibidir. Anadolu’nun ‹stanbullu ayd›n›n
hizmetlerine ihtiyac› vard›r. Yazar›n roman›nda mesaj›n› vermek için seçti¤i zaman
bu yüzden ilgi çekicidir. Çal›kuflu bir savafl roman› de¤ildir. ‹stiklal Savafl›n› anlatmak üzere de yaz›lmam›flt›r. Buna ra¤men eserin geri plan›nda yer alan toplumsal
olaylarla savafl›n devam etti¤i hissedilir. Böylece Anadolu iki savafl›n birden sahnesi olarak gösterilir. Biri, cephede ordular aras›nda süren ‹stiklal Savafl›d›r. Di¤eri
y›llarca ihmal edilmifl Anadolu’yu vatan yapmak için oraya hizmet götüren insanlar›n verdi¤i savaflt›r. Asl›nda roman›n ana kahraman› Feride, ‹stanbullu bir ayd›n
ve üstelik kad›n kimli¤iyle Anadolu’da ö¤retmenlik yaparken devrin prototipi de
olur. Çünkü ‹stanbullu ayd›n›n Anadolu’ya döndürülmüfl yönelifline bu romanla
yeni bir anlam kazand›r›lm›flt›r. Onun kad›n veya erkek kahramanlar› Cumhuriyet
sonras› Türkiyesinin ideal ayd›n tipleridirler. Hizmet alanlar› ise Anadolu’nun imar
edilmesi gereken taraflar›d›r. Burada aç›k olarak Ziya Gökalp’›n ‘Halka Do¤ru’
program›n›n etkisi hissedilir: “Reflat Nuri Çal›kuflu (1922) ile Anadolu’da hizmet
veren ‹stanbullu ö¤retmenin romantik hikâyesini anlatarak bu prensibin erken örneklerinden birini verir. Anadolu hizmet bekleyen ve hizmete lay›k, sevimli bir köfle olarak gösterilir eserde. Üstelik ‹stanbullu, hayat tecrübesi olmayan, Dame de
Sion mezunu bir genç k›za bile haz›r ve aç›kt›r. Eser bu anlam›yla Gökalp’›n hizmet için cinsiyet ayr›m›n› gözetmeyen anlay›fl›na da uygundur. Ac›mak’ta (1928)
Zehra, Yeflil Gece’de (1928) fiahin, Kan Davas›’nda Ömer ö¤retmen olarak Anadolu’ya idealizm dolu olarak gelir ve hizmet ederler. Reflat Nuri baz› eserlerinde Anadolu’da hizmet edenler kadrosunu ö¤retmenlerin d›fl›na da ç›kar›r. Örne¤in Kavak
Yelleri’nde Anadolu’nun ihtiyaç duydu¤u doktor tipleri anlat›r. “Anadolu Notlar›
(1936) ise yazar›n bir bölümünü romanlar›nda kulland›¤› Anadolu’yla ilgili intibalar›n›n topland›¤› gezi notlar›ndan meydana gelmifltir” (Argunflah, 2010, 148 )
Çal›kuflu, yazar anlat›c›n›n eserin d›fl›nda b›rak›ld›¤› ve birinci tekil flah›s anlat›c›n›n kullan›ld›¤› bir romand›r. Feride’nin günlü¤ü olarak okuyucuya sunulur. Feride ‹stanbul’dan bafllay›p Anadolu’da süren sonra tekrar ‹stanbul’da tamamlanan
maceras›nda yoluna olgunlaflarak devam eder. Her ne kadar Anadolu’ya yöneliflinde oraya hizmet etme aflk›ndan çok ferdî bir aflk yenilgisi varsa da onunla idealist,
ö¤rencisini seven bir ö¤retmen tiplemesi çizilmek istenir. Okuyucu ‹stanbullu, tecrübesiz asl›nda ö¤retmen olarak da yetifltirilmemifl ama sevimli ve güzel bir genç
k›z›n Anadolu’daki ö¤retmenlik maceralar›n› romantik bir aflk hikâyesinin üzerinden ö¤renir.
Reflat Nuri, iyimser bir yazard›r ve romantik bir yaklafl›mla anlatt›¤› Anadolu
manzaralar› ve bu manzaralar içine yerlefltirdi¤i insanlar›n hikâyelerinde devrin
meselelerine yaklafl›mlar getirmeye çal›fl›r. Eserlerinde sosyal tenkit yapmas›na
ra¤men kulland›¤› üslup ve zaman zaman müracaat etti¤i mizah sayesinde rahats›z edici olmaz. Y›k›c› olmaktan çok yap›c›d›r. Yaratt›¤› kahramanlar› sever. Kahramanlar›n›n etraf›na yerlefltirdi¤i olay örgüsü ço¤u zaman sosyal tenkidi unutturacak flekilde sürükleyicidir. Bu olay örgüsü ve kahraman psikolojisi okuyucu üzerinde de iyimser duygular uyand›r›r. Yazar›n ve eserin etki alan›n› geniflletir. Bu sebeple de Reflat Nuri devrin en çok okunan ve sevilen yazarlar›ndand›r.
D‹⁄ERLER‹
Refik Halit
Refik Halit (Karay, 1888-1965) Türkçü harekete uzak durmas›na ra¤men Memleket
Hikâyeleri (1919)’nde yer alan hikâyeleri ile Anadolu insan›na yönelik tespitleri yapan ilk yazarlardan biridir. “Anadolu halk›n›n bezgin ve ehlikeyif yaflay›fl›n›, yaln›zl›¤›n›, memurlar›n devleti temsil etmediklerini bu çok rahat okunan hikâyelerinde
anlatm›flt›r. Refik Halit dili ve üslubu ile ‘memleket edebiyat›’ içinde de¤erlendirilmelidir. Türkçeyi en iyi kullanan yazar olarak Ömer Seyfettin taraf›ndan Yeni Mecmua’da yazmaya davet edilir” (Enginün, 2006, 414). Maupassant tarz› hikâyenin
Türk edebiyat›ndaki en iyi örneklerini yazd›¤› söylenen sanatç›n›n hikâyelerinin en
belirgin özelli¤i, uzun bir gözlem sonunda yaz›lm›fl olmalar›d›r (Aktafl, 2004). Roman ve hikâyedeki baflar›s›n› sonraki y›llarda yazd›¤› eserleriyle sürdürecektir.
Ahmet Hikmet Müftüo¤lu
Bafllang›çta Servet-i Fünun hareketi içerisinde yer alan Ahmet Hikmet (1870-1922),
bu anlay›flla yazd›¤› mensur fliir ve hikâyelerini Haristan ve Gülistan adl› kitab›nda toplam›flt›r. Ça¤layanlar (1922) ise onun Türkçülük hareketi ve Millî edebiyat›n
etki alan› içerisinde yazd›¤› hikâyelerini bir araya getirdi¤i kitab›d›r.
Ahmet Hikmet, Ça¤layanlar’daki hikâyelerinde ço¤unlukla Türk tarih ve kültüründen hareket eder. “Alparslan Masal›” ve “Alt›nordu”, konusunu tarihten alan
hikâyelerdir. “Turhan Nas›l Ç›ld›rd›?” adl› hikâye ise Türklük konusunda oldukça
uyar›c› vurgular tafl›yan bir üslupla yaz›lm›flt›r. Hikâyenin ana kiflisi olan ve eski
Türk tarihinden izler arayan Turhan, büyük bir heyecanla bütün Türk dünyas›n› ve
163
164
Türklerin yaflad›klar› bölgeleri gezmifl sonra ça¤dafl Türklü¤ün baflkenti olarak
gördü¤ü ‹stanbul’a büyük umutlarla gelmifltir. Fakat ‹stanbul’da Türklüklerini hissetmeden yaflayan insanlar›, ana ve babalar›n Türklük duygusundan uzak olduklar›n›, çocuklar›n› da bu bilinçle yetifltirmediklerini görünce Türklü¤ün gelece¤i konusunda büyük bir ümitsizli¤e kap›l›r. Türklü¤ün uyanarak kendine gelmesi ve
yükselmesi için temelleri yine Türklük düflüncesine dayand›r›lm›fl bir e¤itime ihtiyaç oldu¤una inan›r. Okullar açmak ister. Ancak Turhan bu emelini de gerçeklefltiremez. Nihayet bu heyecanlar içerisinde ç›ld›r›r ve intihar eder. Cebinden Yavuz
Sultan Selim’e hitaben yaz›lm›fl bir mektup ç›kar. Oldukça ilgi çekici olan bu hikâye okuyucuyu sarsarak Türklü¤ün uyanmas› ve tarihsel kökenlerine giderek kendini bulmas› duygusunu meydana getirmek ister. Ziya Gökalp’›n millî kimli¤i oluflturmak için tavsiye etti¤i millî e¤itim düflüncesi devrin baflka eserlerinde de yer ald›¤›
gibi “Turhan Nas›l Ç›ld›rd›?”da da kurgusal bir dünya içinden kendini gösterir.
Ahmet Hikmet’e Millî Edebiyat içindeki yerini as›l kazand›ran eseri, 1920 y›l›nda tefrika edildikten çok uzun y›llar sonra (1971) kitaplaflt›r›lan Gönül Han›m’d›r.
Eser Turanc›l›k düflüncesini anlatmak üzere yaz›lm›flt›r. Romanda Türk co¤rafyas›n›n farkl› taraflar›nda yaflayan kahramanlar› bir araya getiren yazar, onlar› Orhun
Âbidelerini bulmak ve Türk dünyas›na tan›tmak için uzun bir seyahate ç›kar›r. Orhun Âbidelerinin metninden parçalar›n ilk olarak genifl okuyucu kitlesine ulaflt›r›ld›¤› roman yine Ziya Gökalp’›n önerdi¤i ‘millî e¤itim’ düflüncesinin alt›n› çizer.
Çünkü roman›n kahramanlar› Gönül Han›m ve Tolon ‹stanbul’da Türk k›zlar› için
bir okul açmak ve nesillerin emanet edilece¤i kad›nlar› e¤iterek ifle bafllamak isterler: “Gökalp Türkçülü¤ün Esaslar›’nda bir millet meydana getirme yolunda millî nitelikler tafl›yan e¤itime genifl bir yer verir. Bunu daha önce ‘K›z›lelma’da da anlatm›flt›r. Millî devlet olma yolundaki savafl›n neferleri ö¤retmenlerin yetifltirilmesi, onlar›n nitelikleri, hangi bilgilerle nas›l donanacaklar› üzerinde durulur. Bu çerçevede
Ahmet Hikmet Müftüo¤lu’nun 1920 tarihli Gönül Han›m roman› an›lmaya de¤erdir.
Turanc›l›k düflüncesinin de bir müdafaas› say›lan roman›n sonunda, bütün Turan
ülkesini gezerek ‹stanbul’a gelen Gönül Han›m’la niflanl›s› Tolon’un burada Türk
k›zlar› için bir ö¤retmen okulu açacaklar› ö¤renilir.” (Argunflah, 2010, 146)
Bu fikir Gökalp’›n millet olmak için düflündü¤ü yollardan biridir. Buna Türkçülü¤ün Esaslar›’nda bir de etno¤rafya müzelerinin kurulmas› eklenir. Böylece insanlara geçmifllerinden kalan somut malzeme de gösterilmifl olacakt›r. Ayr›ca bu
somut malzeme ile Türk co¤rafyas›n›n her yan›yla bir bütünlük oldu¤u hissettirilecektir. Tolon da eserin sonunda ‹stanbul’da açt›klar› okulun bünyesinde Türk
gençleri için kurulan müzeye Asya yolculu¤u s›ras›nda toplad›¤› etno¤rafik malzemeyle Orhun Âbidelerinden ald›¤› kopyalar› ba¤›fllar.
Yazar Ahmet Hikmet Gönül Han›m’da kendisini roman kahramanlar›ndan Tolun’la özdefllefltirmifltir. Onun arac›l›¤›yla Türkiye’nin millî kimli¤ini kazanarak
yükselmesi ve Bat› medeniyetleri seviyesine ç›kmas› için neler yap›lmas› gerekti¤ini anlat›r. Bu Gönül Han›m’›n sanat de¤erinin sars›lmas› ve tezli bir roman olmas›
sonucunu getirir. Roman›n tefrika edilmesine ra¤men uzun y›llar kitaplaflt›r›lmamas›n› sebebi de asl›nda bu taraf›d›r.
Ahmet Hikmet Müftüo¤lu’nun bir önemli taraf› da Türk Derne¤i’nden bafllayarak Türk milliyetçili¤inin dernekleflmesi ve Türkçü dergilerin yay›mlanmas› faaliyetleri içerisinde çeflitli safhalarda üstlendi¤i rollerdir. Dönemin etkili hatiplerinden
olan Müftüo¤lu, ‹stanbul mitinglerinin de hatiplerindendir (Argunflah 2007: 208).
Müfide Ferit
Aydemir (1918) adl› roman›yla dönemde ad›n› duyuran Müfide Ferit (Tek, 18921971), asl›nda roman konusunda s›n›rl› bir eser say›s›na sahip Yeni Lisan yolunun
önemli eserlerinden birini vermifltir. Roman Halide Edip’in Yeni Turan’›ndan (1913)
sonra Türkçü düflünce etraf›ndan yaz›lm›fl ikinci romand›r. Her iki roman›n da birer kad›n yazar taraf›ndan yaz›lm›fl olmas›, kad›nlar›n bu düflünce içindeki yerlerini belirtmesi aç›s›ndan dikkat çekicidir. Halide Edip Yeni Turan’da Türkiye Türklü¤ü üzerinde dururken Müfide Ferit Aydemir’le Asya Türklü¤üne aç›l›r. Bu sebeple ‹stanbul’dan bafllayarak Asya’daki Türk dünyas›na aç›lan roman, o günlerin insan›na Ahmet Hikmet’in Gönül Han›m’›ndan daha önce Orta Asya Türklü¤ünü tan›flt›r›r. Ancak “Döneminin birçok meselesine dokunan Aydemir uyand›rd›¤› heyecana ra¤men, tezli olmas›ndan kaynaklanan kusurlar dolay›s›yla da hayli h›rpalanm›flt›r” (Enginün, 2006, 245)
Yine de devrinde Halide Edip’in Yeni Turan’›ndan sonra büyük ilgi uyand›rm›flt›r. Fuad Köprülü Aydemir’in yay›m›ndan sonra yazd›¤› bir yaz›da yazar›n›n
kimli¤ine dikkat çektikten sonra, “Türkçülük hakk›nda hiçbir fikirleri olmayarak
onu baz› Balkan milliyetçilikleri gibi kanl› bir mefkûre zanneden zavall› gafiller,
yeryüzünün en eski, en flerefli, en âlicenap milleti olarak Türk kütlesini bugünkü
düflkünlükten kurtararak insaniyeti zenginlefltirmek isteyen Türk mefkûrecili¤indeki ilahi fliiri, derin ve lahuti flefkati ‘Aydemir’ sahifelerinde kolayca hissedebilirler” (Köprülüzade, 1918) der. Ömer Seyfettin de Müfide Ferit’in kad›n kimli¤ine
dikkati çektikten sonra, “Demir Bey âdeta milliyet misyoneri! ‹stanbul’u b›rak›yor.
Bütün Turan’›, yani Türklerin oturduklar› bütün diyarlar› dolaflmak istiyor. ... Meyyit aflk›na kendi aflk›n› feda ediyor ‘Fukaraya beflaret, üseraya serbestî, kalbi k›r›k
olanlara teselli, zulüm alt›nda ezilenlere hürriyet vermek için geldim!’ diyor, herkese iyilik ediyor. O derecedeki Türkler kendilerine aflkla, muhabbetle seslenen birini duyar duymaz, çiçe¤e koflan ar›lar gibi ona kofluyorlar,” diyerek kitab›n dönemde üstlendi¤i rolü vurgular (Ömer Seyfettin, 2001, 234-237). Gerçekten de romanda Türk birli¤ini kurmak isteyen Demir’in görüflleri önemlidir.
Aydemir’de roman›n bafl›ndan itibaren ana kahramanlar Demir’le Hazin’in etraf›nda Anadolu Türklü¤ü ve Türk dünyas›n›n birli¤i görüflü savunulur. ‹ki ana bölüme ayr›lm›fl olan roman›n ilk bölümünde Demir’in ‹stanbul’daki hayat› anlat›l›rken onun düflünce dünyas›na da iflaret edilir. Bütün Türklü¤ün hizmete ihtiyac› oldu¤una inanan Demir, Türkistan’a gitmeyi seçerken arkadafllar› savafl sonras›nda
daha da düflkünleflen Anadolu’ya hizmet etmek için giderler. Roman›n ikinci bölümü Demir’in Türkistan’daki hayat›n› anlatmaktad›r. Tezli bir roman olan Aydemir’de okunurlu¤u sa¤layan macera Demir’le Hazin aras›na yerlefltirilmifl aflk hikâyesidir. Birbirlerini seven iki genç Demir’in Türklük ideali yüzünden evlenemezler. Demir, idealisttir. Aflk› bir zay›fl›k olarak kabul eder ve kendine ferdî aflk› yasaklar. Türkistan’da flehir flehir gezer, harap olmufl medreseleri onar›r, halk›n bilinçlenmesi için yeni dersler koyar, kahvehanelerde iflçilere Türk tarihi okur. Fakat
yaln›z kald›¤› zamanlarda Hazin’i hat›rlar. Eserin sonunda Demir idam edilerek öldürülür. Ancak Türklük bilincini kazanm›fl olan Türkler Ruslara karfl› direnifl bafllat›r ve ayaklan›rlar. Türklük ideali için kendini feda eden Demir art›k yoktur ama,
Türk dünyas› Türklük duygusuyla uyan›fla bafllam›flt›r.
Müfide Ferit Aydemir’den sonra Cumhuriyet y›llar›nda da Pervaneler (1924) adl› bir roman yazar. Devrin Türkçü dergilerinde özellikle de kad›nlara yönelik olarak yazd›¤› az say›daki fikrî yaz›lar› ve hikâyeleriyle de dikkat çekicidir.
165
166
SIRA S‹ZDE
7
Aydemir ve Gönül
Han›m romanlar›n›n Millî Edebiyat anlay›fl›na roman sanat›na katk›lar›SIRA S‹ZDE
n› tart›fl›n›z.
BA⁄IMSIZLAR
S O R U
Popüler/avam edebiyat›
genifl halk kitleleri için
yaz›lm›fl
D ‹ K Keserlerin
AT
oluflturdu¤u bir edebiyat
anlay›fl›d›r. Bu edebiyat
yolunu seçmifl sanatç›lar›n
SIRA S‹ZDE
eserlerinde derin bir sanat
kayg›s› yoktur. Daha çok
okunmak hedefiyle yaz›lm›fl
bu eserler çok zaman
AMAÇLARIMIZ
sürükleyici bir macera
etraf›nda flekillenirler. Genel
olarak hayat›n› kalemiyle
kazanan yazarlar›n
K ‹ T A P
popüler/avam edebiyat›n
yazar› olduklar› görülür.
Onlar›n geçim kayg›s› gibi
sebeplerle seri olarak
Tyazd›klar›
E L E V ‹ Zeserlerde
Y O N önemli
olan kurgusal yenilik ya da
aray›fllar de¤il, çok kifli
taraf›ndan âdeta ba¤l›l›kla
be¤enilmek ve okunmakt›r.
‹NTERNET
Hüseyin SRahmi
O R U
Tanzimat y›llar›nda Ahmet Mithat’›n öncülü¤ünü yapt›¤› popüler edebiyat yolu
Servet-i Fünun y›llar›ndan itibaren Hüseyin Rahmi (Gürp›nar, 1864-1844) ile temD‹KKAT
sil edilmeye bafllar. “...romantizmin afl›r› yapmac›k hassasiyetlerine karfl› ç›km›fl,
ilk eserlerinden itibaren Ahmet Midhat ve Beflir Fuad’›n dikkatini çekmifl, çok say›SIRA
S‹ZDE kaleme alm›flt›r” (Enginün, 2006, 309).
da roman ve
hikâye
1888 tarihli yanl›fl Bat›l›laflmay› tenkit amaçl› yaz›lm›fl olan fi›k roman›, yazar›n
flöhretini kazand›¤› ilk eseridir. Sonraki y›llarda bu roman›yla oluflturdu¤u tematik
AMAÇLARIMIZ
ve yap›sal özellikleri sürdüren Hüseyin Rahmi, natüralist bir anlay›flla yazar ve
Türk edebiyat›nda ‘deneysel roman’›n örneklerini verir. Bütün romanlar›n›n malzemesini gözlemledi¤i yerli hayat›n unsurlar› olufltururlar. Bu sebeple Hüseyin
K ‹ T A P
Rahmi Türkçülük hareketinin ve Millî Edebiyat›n prensiplerini benimseyen bir yaklafl›m içinde olmad›¤› halde mensup oldu¤u popüler/avam edebiyat anlay›fl› dolay›s›yla halk taraf›ndan rahatl›kla anlafl›l›r bir dil kulland›¤›, yerli hayat›n ve insan›n
TELEV‹ZYON
manzaralar›n› eserlerine yerlefltirdi¤i için bu dönem edebiyat›n›n sevilen isimlerinden olmufltur. Hayat› boyunca birçok roman, hikâye ve tiyatro eseri yazm›fl olan yazar›n romanlar›nda yakalad›¤› baflar›y› tiyatro eserlerinde yakalad›¤› söylenemez.
‹ N T E Rsahnelerinin
NET
Canl› hayat
mizahla birlefltirilerek sosyal tenkidin yap›ld›¤› Hüseyin Rahmi’nin eserleri her dönemde kendisine okuyucu bulabilmifltir. “Netice itibariyle; kendisine has üslubu ile çeflitli edebî ekollerin, kalemine elveriflli buldu¤u
yönlerini alan, kesin hatlarla hiçbir edebî ak›ma ba¤l› kalmayan Gürp›nar; tamamiyle ‘flahsî’ diyebilece¤imiz eserler ortaya koymufltur” (Göçgün, 1990, 29)
Hüseyin Rahmi’nin Millî Edebiyat anlay›fl›n›n bask›n oldu¤u dönem içinde yazd›¤› baz› eserleri flunlard›r: fi›psevdi (1911), Kuyruklu Y›ld›z Alt›nda Bir ‹zdivaç
(1912), Sevda Peflinde (1912), Gulyabani (1914), Cad› (1914), Hakka S›¤›nd›k
(1919), Toraman (1919), Hayattan Sahifeler (1919), Son Arzu (1922).
N N
Di¤erleri
Hüseyin Rahmi gibi herhangi bir edebî ak›m/hareket/moda ya da grubun içinde
yer almayan ancak yazd›klar›yla dönem okuyucusunu besleyen baflka hikâye ve
roman yazarlar› da vard›r. Bunlar daha evvel de belirtildi¤i gibi, bir k›sm› daha önce ya da Millî Edebiyat anlay›fl›n›n yan› s›ra devam eden sanat görüfllerinin içinde
olmufllar ya da henüz ilk eserlerini verdikleri için as›l flöhretlerini kazanacaklar› ya
da edebî tercihlerini belirledikleri eserlerini yazamam›fllard›r. Aka Gündüz ve
Memduh fievket bu yazarlardand›r. Ancak bir de popüler edebiyat›n yazar› olarak
okunan yazarlar vard›r. Örne¤in polisiye romanlar› ile dönemi besleyen Moral›zade Vassaf Kadri bu isimlerdendir. Yerli hayat sahnelerini anlatt›¤› hikâyeleriyle
Fahri Celalettin, naturalist hikâyeleriyle Salahattin Enis; Âmak-› Hayal ve Öksüz
Turgut romanlar›yla fiehbenderzade Ahmet Hilmi; Küçük Pafla roman›yla Ebubekir Haz›m dönemin di¤er roman ve hikâye yazarlar›d›rlar.
167
Özet
1911-1922 tarihleri aras›nda devam eden Millî Edebiyat›n roman ve hikâyesi, Edebiyat-› Cedide ile önemli noktaya gelmifl bir miras› devral›r. Ancak bunu tam anlam›yla devam ettiremez. Çünkü ‹çinde yaflanan ola¤anüstü
flartlar türün kendini sanat eseri olarak olgunlaflt›rmas›n›
engeller. Buna ra¤men yine de hikâyede Ömer Seyfettin’in hikâyede tezlerini anlatmak yan›nda tafl›d›¤› sanatsal kayg›, Türk hikâye tarihi aç›s›ndan önemlidir.
Dönem hikâye ve roman›nda Türkçülük düflüncesi, millî kimli¤i uyand›rma ve onun etraf›nda bir bilinç oluflturma düflüncesi temel bir ekseni oluflturur. Ancak yine
de roman›n bütün türlerinde oldukça kabar›k say›labilecek bir eser say›s›n›n bulundu¤unu söylemek mümkündür. Tarihe ve destana yönelifller, meflrutiyetle ilgili
oluflum ve beklentiler, savafllar ve onun hayat içindeki
yans›malar›, sosyal hayatta yeni bir olgu olarak ortaya
ç›kan kad›n›n sosyalleflmesi konusu dönemin roman ve
hikâyesinin en çok kullan›lan konular›n› olufltururlar.
Mekân olarak genifl Türk co¤rafyas› yavafl yavafl yerini
Anadolu’ya b›rak›r. Bunda Anadolu’da devam eden Millî Mücadele kadar devrin Türkiye Türkçülü¤ünü savunan yazarlar›n›n da önemli bir katk›s› vard›r. 1920 sonras›nda bu konular Anadolu’da devam eden savafl, Anadolu co¤rafyas›, Anadolu insan› ve Anadolu’ya hizmet
gibi sosyal hayat›n yeni oluflumlar› ile çeflitlilik kazan›rlar.Millî edebiyat hareketi roman ve hikâyesini as›l yönlendiren kuvvet, Yeni Lisan Hareketinin oluflturdu¤u fikirdir.
Yeni Lisan daha önce de belirtildi¤i gibi sadece bir dil hareketi olarak do¤mam›fl ve alan›n› da bu sebeple dille s›n›rl› tutmam›flt›r. ‹leriye sürdü¤ü Yeni Hayat ve bu paralelde Yeni ‹nsan görüflü bu edebiyat›n da temel ilkeleri olmufltur. Bu sebeple dönem roman ve hikâyesi bu hayat›n
ve insan›n yaflama biçimini, de¤erler dünyas›n›, insana,
dünyaya ve meselelere bak›fl›n› verecek ölçülerin tan›t›m›n› yapar. Bu da millet olma ve millî devlete giden yolun
prensipleridir. Yeni Hayat›n insan› tarihini, de¤erlerini bilir.
‹nsan›n› tan›r. Mefkûre sahibidir ve bütün bunlar onun için
kendini feda edebilece¤i de¤erlerdir. Ömer Seyfettin’in hikâyeleri, Gönül Han›m, Yeni Turan ve Aydemir romanlar› bu içeri¤in en önemli edebî metinleridirler.
Millî Edebiyat hareketi Türk insan›n›n millet olma sürecinin edebiyattaki görüntüleridir. Edebiyat bu süreci yayg›nlaflt›r›r, yönlendirir ve kolaylaflt›r›r. Bu sebeple Yeni
Lisan dilden bir öze dönüfl hareketi bafllat›r. Çünkü milleti oluflturacak fertlerin öncelikle etraf›nda buluflacaklar› ve anlayacaklar› bir dile ihtiyaç vard›r. Millet olman›n
gereklerinden biri de birlikte oluflturulmufl bir tarihe sahip olmakt›r. Bunun için de Millî Edebiyatta insana kendi tarihi sunulur. Bu hem daha önce Bat›l›lar taraf›ndan
kullan›larak ‘barbar millet’ konumuna düflürülen Türklerin kendi tarihleriyle karfl›laflarak tan›flmalar›n› sa¤lar hem
de kendi tarihlerini ö¤renmelerini ve sevmelerini sa¤lar.
Böylece 19. yüzy›l ortalar›ndan itibaren içine düflülmüfl
olan afla¤›l›k duygusundan kurtulma da bafllar.
Öte yandan milletler bafllar› s›k›flt›¤›ndan tarihlerinin alt›n
sayfalar›na s›¤›n›rlar. Millî Edebiyat hareketinde tarihe gidiflin bir sebebi de budur. Burada alt›n ça¤a s›¤›narak kendine olan güveni kazanma ve yeni millî baflar›lar kazanma,
tarihler yaratma fluuru söz konusudur. Fakat burada unutulmamas› gereken tarihe bu gidifl dolay›s›yla rol modellerin bulunmas› ve onlar›n günlük hayata kazand›r›lmas›d›r.
Bu arada yeniden do¤ufl duygusunu veren destanlar›n
önemi de unutulmamal›d›r. Onlar hem milletin ortak tarihinin en eski sayfalar›d›rlar hem de ola¤anüstü zorluklar›n
üstesinden gelen kahramanlar›yla, Ergenekon Destan›’ndaki demir da¤lar›n içinden yeniden dünyaya ç›kma
temas› gibi temalar›yla devri sembolik göndergeleriyle
beslerler.
Hem sosyal hem de edebî anlamda son derecede renkli bir görünüm arz eden 1911-1922 aras› roman ve hikâyesi flöyle bir s›n›flamayla de¤erlendirilebilir:
1. Tanzimat, Servet-i Fünun ve Fecr-i Âti edebiyat›n›n
roman ve hikâyedeki temsilcileri: Ahmet Mithat Efendi, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Fazl› Necip, Cemil Süleyman, Selami ‹zzet, ‹zzet Melih.
2 Yeni Lisan Hareketinin Roman ve Hikâyedeki Temsilcileri: Ömer Seyfettin, Halide Edip, Yakup Kadri,
Reflat Nuri, Refik Halit, Ahmet Hikmet Müftüo¤lu,
Müfide Ferit.
3. Ba¤›ms›zlar: Hüseyin Rahmi, Aka Gündüz, Memduh
fievket, Moral›zade Vassaf Kadri, Fahri Celalettin,
Salahattin Enis, fiehbenderzade Ahmet Hilmi ve Ebubekir Haz›m dönemin di¤er roman ve hikâye yazarlar›d›rlar.
168
1. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat hareketi roman ve hikâyesinin temel karakterini belirleyen olgulardan biri de¤ildir?
a. Tanzimat Ferman›
b. Balkan Savafllar›
c. Birinci Dünya Savafl›
d. Yeni Lisan Hareketi
e. Milliyetçilik hareketleri
2. Afla¤›dakilerden hangisi Edebiyat-› Cedide yazar›yken, sonraki y›llarda Millî Edebiyat’›n yazar› olmufltur?
a. Halit Ziya
b. Hüseyin Cahit
c. Mehmet Rauf
d. Ahmet Hikmet
e. Nam›k Kemal
3. Afla¤›dakilerden hangisi Fecr-i Âti Edebiyat› yazar›yken, sonraki y›llarda Millî Edebiyat’›n yazar› olmufltur?
a. Hüseyin Cahit
b. Mehmet Rauf
c. Halit Ziya
d. Nam›k Kemal
e. Yakup Kadri
4. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat’›n en önemli hikâye yazar›d›r?
a. Halit Ziya
b. Mehmet Rauf
c. Ömer Seyfettin
d. Ahmet Hikmet
e. Yakup Kadri
5. Afla¤›dakilerden hangisi Millî Edebiyat döneminin
kad›n yazarlar›ndan biridir?
a. Halide Edip
b. Tomris Uyar
c. Sevinç Çokum
d. Füruzan
e. Adalet A¤ao¤lu
6. Gönül Han›m afla¤›daki yazarlardan hangisinin roman›d›r?
a. Halide Edip
b. Ahmet Hikmet
c. Sevinç Çokum
d. Müfide Ferit
e. Fatma Aliye Han›m
7. Aydemir afla¤›daki yazarlardan hangisinin roman›d›r?
a. Fatma Aliye Han›m
b. Ahmet Hikmet
c. Sevinç Çokum
d. Halide Edip
e. Müfide Ferit
8. Afla¤›daki yazarlardan hangisi Türk milliyetçili¤i kadar devrin meselelerinden biri olan kad›nl›k üzerine romanlar yazm›flt›r?
a. Fatma Aliye Han›m
b. Emine Semiye Han›m
c. Müfide Ferit
d. Halide Edip
e. Refik Halit
9. Yakup Kadri Fecr-i Âti Edebiyat›ndan Millî Edebiyat’a geçifl serüvenini afla¤›daki hangi eserinde hangi
kahraman›yla anlat›r?
a. Yaban/ Ahmet Celal
b. Kiral›k Konak/Seniha
c. Ankara/Selma
d. Kiral›k Konak/Hakk› Celis
e. Sodom ve Gomore/ Necdet
10. Ömer Seyfettin afla¤›d›ki hikayelerinden hangisinde
devrinin fikrî ve siyasî oluflumlar›n› mizahî flekilde tenkit eder?
a. Bafl›n› Vermeyen fiehit
b. And
c. Efruz Bey
d. Tos
e. Kaç Yerinden
169
1. a
S›ra Sizde 1
Millî Edebiyat hareketinde tarihe ve destana ciddi bir
yönelifl söz konusudur. Çünkü Türk milletinin oluflmas› sürecinin önemli beslenme kaynaklar›ndan birisi tarih ve destanlard›r. Bunun için de Millî Edebiyatla Türk
insan›na kendi tarihi sunulur. Türklerin kendi tarihleriyle karfl›laflarak tan›flmalar›, kendi tarihlerini ö¤renmeleri ve sevmeleri bu dönemin getirisidir. Böylece kolektif fluur alt› denilen bir bütünlü¤ün etraf›nda buluflulmas› mümkün olur.
Ayr›ca burada bir s›¤›nma duygusu da söz konusudur.
Çünkü milletler bafllar› s›k›flt›¤›nda tarihlerine s›¤›n›rlar.
Burada alt›n ça¤a giderek kendine ve milletine olan güveni yeniden kazanma buradan hareketle de yeni tarihler yaratma fluurunun oluflturulmas› söz konusudur. Ayr›ca bu gidiflle tarihten rol modellerin bulunmas› ve onlar›n günlük hayata kazand›r›lmas› amaçlan›r. Destanlar
da bu anlamda önemlidirler. Çünkü bunlarda ola¤anüstü zorluklar›n üstesinden gelme ve yeniden do¤ufl duygusu gizlidir. Bu sembol de dönem içinde yayg›n bir
flekilde kullan›l›r.
2. d
3. e
4. c
5. a
6. b
7. e
8. d
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat hareketinde
hikâye ve roman” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat hareketinde hikâye ve roman›n›n yazar kadrosu” ve “b.
Ahmet Hikmet” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat hareketinde hikâye ve roman›n›n yazar kadrosu” ve “a.
Yakup Kadri” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat hareketinde
hikâye ve roman›n›n yazar kadrosu” ve “2.2.1.
Ömer Seyfettin” bölümlerini yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1. Millî Edebiyat hareketinde hikâye ve roman” ve “b. Halide Edip, Reflat
Nuri” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “b. Ahmet Hikmet “ bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise ve “a. Müfide Ferit” bafll›kl›
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1. Millî Edebiyat hareketinde hikâye ve roman” ve “b. Halide Edip, Reflat
Nuri” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Millî Edebiyat hareketinde hikâye ve roman”, “Millî Edebiyat hareketinde hikâye ve roman›n›n yazar kadrosu” ve
“a. Yakup Kadri” bölümlerini yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “2.2.1. Ömer Seyfettin” bölümünü yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 2
Bu durumun en önemli sebebi yaflanan sosyal hayat›n
kendine ait realitesidir. Savafllar, siyasal oluflumlar ve
bunlar›n insan hayat›nda meydana getirdi¤i önemli yoksunluklar sanat›n gerçe¤inin hayattan uzaklaflmas›n› getirir. Yazarlar›n eserlerine mükemmeliyet kazand›rmak
için fazla zamanlar› yoktur. Çünkü onlar düflünen ve
yazan insanlar olarak hayattaki sosyal olgular›n bir parças›d›rlar. En önemli yönlendiricisidirler.
Öte yandan edebiyatla hayata mesaj verme zorunlulu¤unu da unutmamak gerekir. Tezli eserlerde sanat gayesi ikinci plana geçer. Çünkü burada daha hayatî olan
durumlar söz konusudur.
S›ra Sizde 3
Millî Edebiyat hareketinde roman ve hikâye farkl› flekillerde s›n›fland›r›labilir. Bunun sebebi Millî Edebiyat›n
bir dönemin ad› olmas› ve ayn› y›llarda farkl› sanat kayg›lar› tafl›yan anlay›fllar›n ve sanatç›lar›n olmas›d›r. Öte
yandan bir önceki edebî dönemde yazan sanatç›lar›n
hâlâ hayatta olmalar› baz›lar›n›n sanat anlay›fllar›n› de¤ifltirerek baz›lar›n›nsa ayn› sanat görüflüyle yazmaya
devam etmeleri önemli bir konudur. Bütün bunlar göz
önünde bulundurularak burada flöyle bir s›n›fland›rma
denemesinde bulunulmufltur:
170
1. Tanzimat, Servet-i Fünun ve Fecr-i Âti edebiyat›n›n
roman ve hikâyesinin temsilcileri
2. Yeni Lisan Hareketinin roman ve hikâyedeki temsilcileri
3. Ba¤›ms›zlar
Fakat bu de¤iflmez olmad›¤› gibi üzerinde tart›fl›labilir
bir s›n›fland›rmad›r. Baflka ölçüler ve dayanak noktalar›yla baflka s›n›fland›rma denemeleri yap›labilir. Ancak
bunlar da yine deneme olmak durumundad›rlar.
d›n tipleri önerir. Bunlar devri için önemli aray›fllar›n
rol modelleri olurlar. Böylece asl›nda sonraki y›llar›n
sosyal hayat› içinde önemli sorumluluklar üstlenen kad›n tiplemesi okuyucuya tan›t›lm›fl olur. Etraflar›ndaki
siyasal ve sosyal meseleler içinde olgunlaflan bu kad›nlar Sultanahmet Mitinginin konuflmac›s› ve ‹stiklal Savafl›n›n Halide Onbafl›s›n› haz›rlarken esere Ateflten Gömlek’in Ayfle’si ve Vurun Kahpeye’nin Aliye’si olarak yerleflirler.
S›ra Sizde 4
‹ki bak›mdan önemli katk›lar› söz konusudur. ‹lki halen hayatta olmalar› ve ayn› anlay›flla yaz›yor olmalar›d›r. ‹kincisi de özellikle roman teorisi konusunda yazd›klar›yla ve eserleriyle Türk roman ve hikâyesini önemli bir noktaya ç›karm›fl olmalar›d›r.
S›ra Sizde 7
Aydemir ve Gönül Han›m romanlar›n›n her ikisi de
Türkçü bir anlay›flla yaz›lm›fl romanlard›r. Bu romanlarla bilinmeyen Asya co¤rafyas› ve tarihi, roman metni
içinde okuyucu ile karfl›laflt›r›l›r. Böylece Osmanl› co¤rafyas›nda yaflayan ve millî kimliklerini kazanan Türkler soydafllar› ve eski co¤rafyalar›yla da tan›flm›fl olurlar.
Özellikle Gönül Han›m bu anlamda ilgi çekicidir. Çünkü ilk defa bu eserle Orhun Âbideleri’nin metni genel
okuyucu kitlesine sunulmufltur.
Aydemir için ayr›ca flunu da ilave etmek gerekir. Aydemir ve Halide Edip’in Yeni Turan romanlar› kad›nlar›n
Türk milliyetçili¤i meselesi içindeki yerlerini göstermesi bak›m›ndan önemlidir. E¤itimle ilgili sorunlar›n› henüz aflan kad›nlar›n roman yazacak hem de fikrî derinlikleri olan bir roman› yazma sorumlulu¤unu tafl›yacak
kadar olgunlaflm›fl olduklar› bu romanlarla aç›kça görülmektedir.
Bu romanlarla ve romanlar›n yazarlar›yla dönem insan›na rol modeller sunulmufltur.
S›ra Sizde 5
Ömer Seyfettin Türk edebiyat›nda küçük hikâyenin en
önemli temsilcisidir. Maupassant tarz› dedi¤imiz olay
hikâyesi onunla as›l boyutlar›n› kazanm›flt›r. Ayr›ca
Ömer Seyfettin kulland›¤› dille ve hayat›n herkesin gözlemledi¤i gerçeklerinden hareketle yazd›¤› hikâyelerinde okuyucuya yak›n olmay› baflarm›fl bir yazard›r. Tarih
de onun hikâyeleriyle herkesin okuyaca¤› bir hikâye
formunda sunulmay› baflarm›flt›r.
K›vrak bir zekân›n ürünü olan mizah da onun en çok
kulland›¤› yollardan biridir. O sosyal tenkitlerini yaparken faydaland›¤› mizahla okuyucusunu yormadan mesajlar verir. Bu durum onun bütün hikâyelerinde iletmeye çal›flt›¤› hayatla ilgili mesajlar›n verilmesinde de
söz konusudur. Ömer Seyfettin hayata dair tezleri olan
bir yazard›r. Ancak eserini teze teslim etmez.
Bu gibi sebeplerle Türk edebiyat›n›n en çok okunan hikâye yazar› Ömer Seyfettin’dir.
S›ra Sizde 6
Halide Edip’in Millî Edebiyat hareketine en önemli katk›lar›ndan biri Türk Ocaklar›nda verdi¤i konferanslarla
Türkçülük düflüncesinin olgunlaflmas›nda gösterdi¤i çabad›r. Tanin gazetesinde yazd›¤› ayn› mahiyetteki yaz›lar› unutulmamal›d›r. Fakat burada as›l üzerinde durulmas› gereken nokta yazd›¤› romanlar ve hikâyelerde
ortaya ç›kar. Özellikle dönemin önemli sosyal konular›ndan biri olan kad›n›n sosyalleflmesi, bir tak›m medeni haklar›n› elde ederek kullanmaya bafllamas› ve bunlar›n toplum hayat›nda meydana getirdi¤i yank›lar› anlatt›¤› romanlar önemlidir. Yazar bu romanlar›yla meseleyi bütün boyutlar›yla ortaya koydu¤u gibi çeflitli ka-
Aktafl fi. (1987). Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay.
Aktafl fi. (2004). Refik Halit Karay, Ankara, Akça¤ Yay.
Argunflah, H. (2001). Ömer Seyfettin Bütün Eserleri,
Makaleler 1, ‹stanbul, Dergâh Yay.
Argunflah, H.(2003). Ömer Seyfettin’in Hikayelerinde ‹nsan, Bilge Yay., Ankara.
Argunflah, H.(2007). “Millî Edebiyat”, Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›, (4. bask›), Ankara, Grafiker Yay.
Argunflah, H. (2010). Millî Kimlik Oluflturmada Edebiyat›n Rolü ve Ziya Gökalp, Türk Kimli¤inin Yeniden ‹nflas› Ba¤lam›nda Ziya Gökalp, ‹stanbul,
Kesit Yay.
Çetiflli, ‹.(2007). ‹kinci Meflrutiyet Döneminde Ortaya
Ç›kan Fikrî, Siyasî Hareketler ve Türk Edebiyat›na
Yans›malar›, II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat›, Ankara, Akça¤.
Enginün, ‹. (1991). Yeni Türk Edebiyat› Araflt›rmalar›, Dergâh Yay., ‹stanbul.
Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul, Dergâh Yay.
Gündüz, O. (1997). Meflrutiyet Roman›nda Yap› ve
Tema, ‹stanbul, MEB.
Karaosmano¤lu, Y. K.(1981). Ergenekon, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay.
Karaosmano¤lu, Y. K. (1990). Gençlik ve Edebiyat Hat›ralar›, ‹stanbul, ‹letiflim Yay.
Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›,
‹stanbul, Dergâh Yay.
171

II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI

Transkript

Benzer belgeler

rcnelim:

vücut bulmufl hali

buroşürü indirmek için buraya tıklayın