SEKTÖR RAPORU - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Transkript
SEKTÖR RAPORU - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
BOTAŞ Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. SEKTÖR RAPORU 2013 Bilkent - ANKARA İçindekiler 1. Giriş ......................................................................................................... 3 2. Dünyada Sektörün Görünümü .................................................................. 4 2.1. Enerji Talebi ..................................................................................................................... 4 2.2. Enerji Rezervleri............................................................................................................... 6 2.3. Enerji Üretimi .................................................................................................................. 7 2.4. Enerji Tüketimi ................................................................................................................ 8 2.5. Enerji Fiyatları ve Ticareti .............................................................................................. 10 3. Türkiye’de Sektörün Görünümü ..............................................................11 2.1. Enerji Talebi ................................................................................................................... 11 2.2. Enerji Rezervleri............................................................................................................. 12 2.3. Enerji Üretimi ................................................................................................................ 14 2.4. Enerji Tüketimi, Ticareti ve Maliyeti.............................................................................. 15 2.5. Piyasada Beklenen Gelişmeler ...................................................................................... 17 4. BOTAŞ’ın Sektör İçindeki Yeri ..................................................................18 4.1. Ham Petrol Faaliyetleri .................................................................................................. 18 4.2. Doğal Gaz Faaliyetleri .................................................................................................... 21 4.2.1. İthalat ............................................................................................................................ 21 4.2.2. Satış ............................................................................................................................... 24 4.2.3. İletim.............................................................................................................................. 26 4.2.4. Depolama ...................................................................................................................... 27 4.2.5. Uluslararası Projeler ...................................................................................................... 28 4.3. Şirketlerimiz ve İştiraklerimiz ........................................................................................ 29 5. BOTAŞ’ın Yerli ve Uluslararası Rakipleriyle veya Benzer Faaliyet Gösteren Kuruluşlarla Karşılaştırılması .........................................................................30 BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 1 Tablolar Listesi Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Talebi (milyon ton petrol eşdeğeri - mtpe)................................. 5 Tablo 2. Bölgelere Göre Dünya Birincil Enerji Talebi (milyon ton petrol eşdeğeri) ................... 5 Tablo 3. 2012 Yılı İtibarıyla Dünya Üzerindeki Petrol ve Doğal Gaz Rezervlerinin Bölgesel Dağılımı ....................................................................................................................................... 6 Tablo 4. Dünya Petrol Üretiminin Bölgesel Dağılımı (milyon varil/gün) .................................... 7 Tablo 5. Dünya Doğal Gaz Üretiminin Bölgesel Dağılımı (milyar m3) ........................................ 8 Tablo 6. Türkiye Birincil Enerji Kaynak Rezerv Miktarları ........................................................ 13 Tablo 7. Ham Petrol Boru Hatlarımız ....................................................................................... 19 Grafikler Listesi Grafik 1. 2011-2012 Yıllarındaki Dünya Doğal Gaz, Petrol ve Kömür Tüketim Miktarı ............. 9 Grafik 2. Türkiye Birincil Enerji Kaynak Talebi.......................................................................... 11 Grafik 3. 2012 Yılı Birincil Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı .................................. 12 Grafik 4. Türkiye Birincil Enerji Kaynak Üretimi ....................................................................... 14 Grafik 5. Doğal Gaz İthalatının Yıllık Gelişimi (milyar m3) ........................................................ 15 Grafik 6. Türkiye’nin 2012 Yılı Doğal Gaz Tüketiminin Sektörel Dağılımı ................................ 15 Grafik 7. Yıllar İtibarıyla Toplam Enerji İthalat Maliyeti ........................................................... 16 Grafik 8. Yıllar İtibarıyla Ham Petrol Taşıma Miktarları (Bin Varil) .......................................... 20 Grafik 9. Yıllar İtibarıyla Doğal Gaz İthalat Miktarları (Milyon Sm3) ........................................ 24 Grafik 10. Yıllar İtibarıyla Sektörel Bazda Yurt İçi Doğal Gaz Satış Miktarları (Milyon Sm3) .... 25 Grafik 11. 2012-2013 Yılları Müşteri Durumu .......................................................................... 25 Grafik 12. Yıllar İtibarıyla Doğal Gaz İletim Hattı Uzunlukları .................................................. 26 BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 2 1. Giriş Enerji, günümüz dünyasında ülkelerin ekonomik, siyasi ve sosyal gelişimini etkileyen ana unsurlardan birisi haline gelmiştir. Her ülkenin enerjiye ucuz ve kesintisiz bir biçimde ulaşmak için yarıştığı çağımızda, dünyanın önde gelen enerji hammadde tedarikçileri ile büyük tüketicileri arasında doğal bir coğrafi köprü ve enerji koridoru oluşturan Ülkemizin, küresel enerji jeopolitiğinde ve Avrupa’nın doğal gaz arz güvenliğinde önemi büyüktür. Bu çerçevede Kuruluşumuz, Türkiye’nin enerji arz güvenliğinin sağlanması ve uluslararası enerji arenasında etkin ve rekabetçi bir rol üstlenmesi açısından stratejik bir oyuncu olarak görev yapmaktadır. Kuruluşumuz, boru hatları ile petrol ve doğal gaz taşımacılığı, doğal gaz ithalatı-ihracatı, pazarlama-satışı ve depolanması, boru hatları etüdü, mühendislik ve yapım işleri gibi faaliyetleri sürdürmektedir. Kuruluşumuzun faaliyetleri kapsamında, gerek kendi faaliyetleri bağlamında gerekse ulusal ve uluslararası kaynaklardan derlenen veriler ışığında oluşturulan bu raporun ilk bölümünde dünyada enerji sektöründe 2013 yılına ait veriler incelenmiştir. Sonraki bölümde Türkiye’de sektörün görünümü ele alınmış, hemen akabinde ise Kuruluşumuzun faaliyetleri ve sektör içindeki yeri incelenmiştir. Son bölüm olarak, Kuruluşumuzun benzer faaliyet gösteren kurum ve kuruluşlarla kıyaslamasına yer verilmiştir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 3 2. Dünyada Sektörün Görünümü 2.1. Enerji Talebi Enerji talebindeki ve yakıt çeşidi seçimindeki kısa dönemli değişimler genellikle ekonomik durum, enerji fiyatları ve hava koşullarından kaynaklanmaktadır. Uzun dönemli değişimler ise ülkelerin enerji ile ilgili sorunların çözüm sürecine dahil olurken gösterdikleri tavrın yanısıra, artan gelir ve nüfusun enerji ihtiyacını yukarı çekmesi, enerji piyasasının dinamiklerinin gelişmekte olan ülkelere bağlı olarak değişmeye başlaması, dünyanın enerji ihtiyacının çoğunun fosil yakıtlardan karşılanması ve fosil yakıt kaynak rezervlerinin yeterli olması, dünyanın fakir bölgelerinin enerjiye ulaşımının sağlanmasının hala gerçekleşmesi güç bir hedef olması gibi enerji talebine ilişkin yapılan tüm senaryolarda ortak olan temel enerji eğilimlerine de bağlıdır. 2011 yılında 7 milyar olan dünya nüfusunun, 2035 yılında 8,7 milyara ulaşacağı, söz konusu artışın büyük bir bölümünün Güneydoğu Asya, Hindistan ve Afrika bölgesinde gerçekleşeceği ve 2025 yılından sonra Hindistan nüfusunun Çin nüfusunu geçeceği öngörülmektedir. 2035 yılına kadar global ekonomide yıllık ortalama %3,6’lık reel büyüme varsayımı ve nüfusta beklenen yaklaşık 1,7 milyarlık artış, enerji tasarrufu için yeni politikalar ve projeler gerçekleştirilse bile artan enerji talebini karşılamak için gelecekte daha çok enerji kaynağını gerekli kılmaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı’nca (UEA), dünya birincil enerji talebinin belirlenmesine ilişkin olarak üzerinde çalışılan üç farklı senaryodan Yeni Politikalar Senaryosunda mevcut politika taahhütlerinin ve yakın geçmişte açıklanmış taahhütlerin ve planların gerçekleştirileceği, Mevcut Politikalar Senaryosunda 2013 ortasına kadar hayata geçirilenler dışında hiçbir yeni politikanın geliştirilmeyeceği, 450 Senaryosunda ise uzun dönemli global sıcaklık artışını %50 ihtimalle 2 °C ile kısıtlamak için gerekli olan sert politikaların geliştirileceği ve gerçekleştirileceği varsayılmaktadır. Bu çerçevede, 2010 ilâ 2035 yılları arasında dünya enerji talebinin Yeni Politikalar Senaryosu’na yılda yaklaşık %1,2 Mevcut Senaryolar Senaryosu’na göre %1,5 ve 450 Senaryosu’na göre %0,6 artış göstereceği tahmin edilmektedir. Yakıt türleri itibarıyla ise Tablo-1’de de görüldüğü üzere 2011 yılında dünya birincil enerji talebinin %82’si petrol, doğal gaz ve kömürden karşılanmış olup, tüm senaryolara göre 2035 yılında baskın enerji kaynağı yine fosil yakıtlar olacaktır. Ana senaryo olan Yeni Politikalar Senaryosu’na göre 2035 yılına kadar olan dönemde petrol talebi %13, kömür talebi %17 artarken, doğal gaz talebi önemli bir artış göstererek %48 oranında artmaktadır. Fosil yakıtlardaki talep artışına rağmen, yenilenebilir enerji kaynakları için talep artış hızı fosil yakıtların talep artış hızına göre daha yüksek olup, özellikle küresel elektrik üretimindeki net artışın yaklaşık yarısı yenilenebilir kaynaklardan gelmektedir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 4 Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Talebi (milyon ton petrol eşdeğeri - mtpe) Toplam Kömür Petrol Doğal Gaz Nükleer Hidro Biyoenerji * Diğer Yenilebilir TBET içindeki fosil yakıt payı TBET içindeki OECD-dışı payı ** 1990 8.769 2.230 3.231 1.668 526 184 893 36 %81 %46 2011 13.070 3.773 4.108 2.787 674 300 1.300 127 %82 %57 Yeni Politikalar Mevcut Politikalar Senaryosu Senaryosu 2020 2035 2020 2035 15.025 17.387 15.359 18.646 4.202 4.428 4.483 5.435 4.470 4.661 4.546 5.094 3.273 4.119 3.335 4.369 886 1.119 866 1.020 392 501 379 471 1.493 1.847 1.472 1.729 309 711 278 528 %80 %76 %81 %80 %61 %66 %61 %66 450 Senaryo 2020 14.316 3.715 4.264 3.148 924 401 1.522 342 %78 %60 2035 14.908 2.533 3.577 3.357 1.521 550 2.205 1.164 %64 %64 * Geleneksel ve modern biyokütle kullanımlarını içerir. ** Uluslararası bunkerları içermez. TBET: Toplam birincil enerji talebi Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, WEO 2013 Enerji talebindeki ve yakıt çeşidi seçimindeki uzun dönemli değişimlerde etkili olan diğer bir husus ise enerji piyasası dinamiklerinin gelişmekte olan ülkelere bağlı olarak değişim göstermesidir. Uluslararası Enerji Ajansı (UEA) verilerine göre birincil enerji talebindeki OECD-dışı ülkelerin payı 1990 yılında %46 iken, 2011 yılında %57’ye ulaşmıştır ve bu artışın devam ederek 2035 yılında %66 olması beklenmektedir. Tablo 2. Bölgelere Göre Dünya Birincil Enerji Talebi (milyon ton petrol eşdeğeri) OECD Amerika ABD Avrupa Asya Okyanusya Japonya OECD-dışı Doğu Avrupa / Avrasya Rusya Asya Çin Hindistan Güneydoğu Asya Orta Doğu Afrika Latin Amerika Brezilya Dünya ** Avrupa Birliği 1990 4.522 2.260 1.915 1.630 631 439 4.047 1.539 880 1.578 879 317 223 212 388 331 138 8.769 1.642 2000 5.292 2.696 2.270 1.765 832 519 4.507 1.006 620 2.220 1.175 457 373 358 494 429 184 10.071 1.691 2011 5.304 2.663 2.189 1.778 863 461 7.406 1.159 718 4.324 2.743 750 549 640 698 586 267 13.070 1.659 2020 5.486 2.811 2.281 1.763 912 470 9.136 1.228 755 5.548 3.519 971 718 796 836 729 352 15.025 1.614 2030 5.457 2.826 2.246 1.719 912 450 10.709 1.318 806 6.584 3.945 1.336 897 970 962 876 441 16.623 1.556 2035 2011-2035 * 5.465 %0,1 2.850 %0,3 2.242 %0,1 1.709 -%0,2 906 %0,2 443 -%0,2 11.435 %1,8 1.373 %0,7 841 %0,7 7.045 %2,1 4.060 %1,6 1.539 %3,0 1.004 %2,5 1.051 %2,1 1.026 %1,6 941 %2,0 480 %2,5 17.387 %1,2 1.541 -%0,3 * Yıllık bileşik ortalama büyüme oranı ** Dünya değeri uluslararası deniz ve hava bunker’larını içermektedir. Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, WEO 2013 BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 5 2.2. Enerji Rezervleri Birçok açıdan oldukça önemli birincil enerji kaynağı olan doğal gaz ve petrol rezervlerinin dünya üzerindeki bölgesel dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 3. 2012 Yılı İtibarıyla Dünya Üzerindeki Petrol ve Doğal Gaz Rezervlerinin Bölgesel Dağılımı Petrol Rezervleri Milyar Varil Kuzey Amerika ABD Kanada Meksika Orta ve Güney Amerika Venezuela Diğer ülkeler Avrupa ve Avrasya Rusya Türkmenistan Diğer ülkeler Orta Doğu İran Irak Katar Suudi Arabistan Diğer ülkeler Afrika Asya Pasifik Avustralya Çin Diğer ülkeler Dünya 220,2 35,0 173,9 11,4 328,4 297,6 30,8 140,8 87,2 0,6 53,0 807,7 157,0 150,0 23,9 265,9 210,9 130,3 41,5 3,9 17,3 20,3 1.668,9 Doğal Gaz Rezervleri Toplamdaki Toplamdaki Trilyon m³ Payı Payı %13,2 10,8 %5,8 %2,1 8,5 %4,5 %10,4 2,0 %1,1 %0,7 0,4 %0,2 %19,7 7,6 %4,1 %17,8 5,6 %3,0 %1,8 2,0 %1,1 %8,4 58,4 %31,2 %5,2 32,9 %17,6 %0,0 17,5 %9,3 %3,2 %4,3 8,0 %48,4 80,5 %43,0 %9,4 33,6 %18,0 %9,0 3,6 %1,9 %1,4 25,1 %13,4 %15,9 8,2 %4,4 %12,6 10,0 %5,3 %7,8 14,5 %7,7 %2,5 15,5 %8,2 %0,2 3,8 %2,0 %1,0 3,1 %1,7 %1,2 9 %4,6 %100,0 187,3 %100,0 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2013 Doğal gaz rezervlerinin dünya üzerindeki bölgesel dağılımına bakıldığında, toplam 187,3 trilyon m3 olan dünya doğal gaz rezervlerinin %43’ünün Orta Doğu bölgesinde %31,2’sinin ise Avrupa ve Avrasya bölgesinde bulunduğu ve ülkeler bazında ele alındığında %18 ile İran’ın dünyanın en büyük doğal gaz rezervlerine sahip olduğu, bu ülkeyi %17,6 ile Rusya Federasyonu, %13,4 ile Katar ve %9,3 ile Türkmenistan’ın takip ettiği görülmektedir. Ham petrol rezervlerinin dünya üzerindeki bölgesel dağılımına bakıldığında ise; dünya ham petrol rezerv toplamının 2012 yılı itibarıyla yaklaşık 1.668.900 milyon varil olduğu, bu rezervlerin %48,4’ünün Orta Doğu, %19,7’sinin Güney ve Orta Amerika, %13,2’sinin Kuzey BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 6 Amerika, %8,4’ünün Avrupa ve Avrasya, %7,8’inin Afrika, ve %2,5’inin Asya Pasifik bölgesinde bulunduğu; Orta ve Güney Amerika bölgesinde %17,8 pay ile Venezuela; Orta Doğu bölgesinde %15,9, %9,4 ve %9 pay ile sırasıyla Suudi Arabistan, İran ve Irak; Kuzey Amerika bölgesinde %10,4 pay ile Kanada’nın dünyanın en büyük ispatlanmış ham petrol rezervlerine sahip ülkeler olduğu görülmektedir. 2012 yılındaki üretim hızları ile devam edildiği varsayımı ile 53 yıllık petrol ve 56 yıllık doğal gaz rezervi bulunmaktadır. 2.3. Enerji Üretimi Uluslararası Enerji Ajansı verilerine göre toplam petrol üretiminin 2012 yılında 87 milyon varil/gün iken, 2035 yılında 98 milyon varil/gün’e çıkması tahmin edilmekte olup; bu süre zarfında ham petrol üretiminin 4 milyon varil/gün azalarak, toplam petrol üretimindeki payının %80’lerden %67’ye düşmesi beklenmektedir. Konvansiyonel olmayan petrol üretiminin ise 3 katına çıkarak 2035 yılında 15 milyon varil/gün’e ulaşması beklenmektedir. Tablo 4. Dünya Petrol Üretiminin Bölgesel Dağılımı (milyon varil/gün) 1990 OECD Amerika Avrupa Asya Okyanusya OECD-dışı Doğu Avrupa /Avrasya Asya Orta Doğu Afrika Latin America Dünya Toplam 19,0 13,9 4,3 0,7 46,7 11,7 6,0 17,7 6,7 4,5 65,8 2011 19,0 14,6 3,8 0,6 65,7 13,7 7,7 27,6 9,2 7,5 84,7 2020 23,2 19,3 3,1 0,7 69,6 13,7 7,7 28,6 10,2 9,4 92,8 2025 23,1 19,8 2,6 0,7 71,8 13,7 7,4 30,3 10,0 10,5 95,0 2030 22,8 19,9 2,2 0,7 73,7 13,9 6,8 32,0 9,8 11,0 96,5 2035 22,4 19,6 2,0 0,7 75,7 14,2 6,0 34,4 10,1 11,0 98,1 Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, WEO 2013 Konvansiyonel olmayan gaz, LNG ve değişen sözleşme yapıları ile yeni aktörlerin ortaya çıkması ve artan arz ve talep çeşitliliğinin etkisi ile dünya doğal gaz üretiminin, 2035 yılına kadar %47 artarak 5 trilyon m3’e çıkması beklenmektedir. Rusya’nın gaz üretiminin 2035 yılına kadar 135 milyar m3 artması ve üretilen doğal gaz miktarındaki artışın çoğunun Asya’daki talebi karşılamak için yapılması beklenmektedir. Türkmenistan üretiminin iki katına çıkması ve bu ülkenin Çin’e doğal gaz ihracatının Orta Asya-Çin Boru Hattı’nın kapasitesinin artması ile artması tahmin edilmektedir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 7 Tablo 5. Dünya Doğal Gaz Üretiminin Bölgesel Dağılımı (milyar m3) 1990 2011 2020 2025 2030 2035 881 643 211 28 1.178 831 130 92 64 60 2.059 1.195 859 277 59 2.188 882 419 519 200 168 3.384 1.358 1.000 249 109 2.599 911 566 624 280 218 3.957 1.403 1.041 237 125 2.919 986 625 720 333 255 4.322 1.430 1.063 225 143 3.216 1.094 694 766 378 285 4.646 1.483 1.114 215 155 3.492 1.164 769 823 428 308 4.976 OECD Amerika Avrupa Asya Okyanusya OECD-dışı Doğu Avrupa /Avrasya Asya Orta Doğu Afrika Latin America Dünya Toplam Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, WEO 2013 Uluslararası Enerji Ajansı verilerine göre, kömür üretiminin 2011 yılında 5.498 milyon ton kömür eşdeğeri iken, 2035 yılında 6.326 milyon ton kömür eşdeğerine ulaşacağı tahmin edilmektedir. Üretimin çoğu mevcut durumda olduğu gibi OECD-dışı ülkelerce yapılmakta, hatta bu ülkelerin üretimdeki payı %75’ten %79’a çıkmaktadır. 2.4. Enerji Tüketimi Uluslararası Enerji Ajansı ve BP verilerine göre dünya genelinde petrol tüketiminde görülen artış diğer enerji kaynaklarına nazaran son 3 senede olduğu gibi zayıf kalmıştır. BP verilerine göre OECD ülkelerinde petrol tüketimi % 1,3 düşmüştür. OECD üyesi olmayan ülkelerdeki petrol tüketimi % 3,3 oranında artış göstermiştir. Petrol tüketiminde en çok artış gösteren ülkeler % 5 ile Çin ve % 6,3 ile Japonya olmuştur. Petrol tüketimindeki artış, Orta Doğu ve Afrika gibi üretici bölgelerdeki bölgesel sorunlar nedeni ile ortalamanın altında gerçekleşmiştir. Aynı verilerde dünya doğal gaz tüketimi ise 2013 yılında geçmiş yıllardaki ortalama büyümenin (%2,7) biraz altında kalarak %2,2 artış göstermiştir. Büyümenin büyük bir bölümü, %4,1 ile en büyük büyümeyi gösteren A.B.D. tarafından desteklenmiş, Güney ve Orta Amerika ile Afrika kıtalarında da büyüme ortalamanın üstünde gerçekleşmiştir. Çin ve Japonya da sırasıyla %9,9 ve % 10,3’lük tüketim artışlarıyla dikkat çekmektedir. AB ve eski Doğu Bloğu Ülkelerinde doğal gaz tüketimi sırasıyla % 2,3 ve % 2,6 oranlarında düşüş göstermiştir. 2000 yılından bu yana ilk kez OECD ülkelerindeki doğal gaz tüketimi (%2,5) OECD üyesi olmayan ülkelere (%2,0) kıyasla daha yüksek oranda artış göstermiştir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 8 Kömür tüketimi dünya genelinde % 2,5’luk büyüme ile 10 yıllık ortalamanın (%4,4) altında artış göstermiş olsa da yine de enerji tüketiminde en hızlı büyüme gösteren fosil yakıt enerji kaynağı kömür olmuştur. Kömürün dünya enerji tüketimindeki payı %30,3’lere çıkarak, 1969’dan bu yana en yüksek seviyesine ulaşmış ve %5,4 artış göstermiştir. Çin’deki %6,1’lik tüketim artışı geçmiş yıllara göre düşük kalsa da Çin hala global kömür tüketiminin yarısından fazlasını tek başına gerçekleştirmekte ve global kömür tüketimindeki net artışa en büyük katkıyı vermektedir. OECD üyesi ülkelerde kömür tüketimi % 4,2’lik bir düşüş gösterirken A.B.D.’de kömür tüketiminde %11,9 düşüş yaşanmış Avrupa Birliği’nde kömür tüketimi ise üstüste 3. yılında da artış göstermiştir. Japonya da kömür tüketiminde artış gösteren ülkeler arasındadır. 2011-2012 yıllarındaki dünya doğal gaz, petrol ve kömür tüketim miktarlarına ilişkin grafik aşağıda yer almaktadır. Grafik 1. 2011-2012 Yıllarındaki Dünya Doğal Gaz, Petrol ve Kömür Tüketim Miktarı Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2013 BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 9 2.5. Enerji Fiyatları ve Ticareti Uluslararası Enerji Ajansı’nın her yıl yayınladığı World Energy Outlook 2013 yılı verilerine göre 2012 yılında enerji piyasalarında fiyat mekanizmasında dalgalanmalar görülmüş ve petrol fiyatlarında en önemli gösterge olan Brent petrolün fiyatı, yıl içinde rekor seviyelere yükselse de, enflasyondan arındırıldığı takdirde sene sonunda bir önceki seneye göre az da olsa düşüş yaşanmıştır. Ham petrol fiyatları İran’ın petrol ihracatında yaşanan sıkıntılardan dolayı Mart ayında yıl içindeki zirvesini görmesine rağmen, özellikle A.B.D., Libya ve diğer OPEC ülkelerinin üretimi arttırmasıyla yeniden sene başındaki seviyesine tutunmuştur. Petrol üretimini kendi tarihinin en yüksek seviyesine çıkararak 2012 yılında petrol üretimini en çok arttıran ülke ABD olmuştur. Doğal gaz fiyatları Avrupa ve Asya’da yükseliş gösterirken Kuzey Amerika’da üretimin artmasıyla ham petrol ve uluslararası doğal gaz fiyatların karşısında rekor düşüşler göstermiş ve kömür fiyatlarında 2012 yılında bütün dünyada düşüş yaşanmıştır. Uluslararası Enerji Ajansı’nın 2013 yılı raporuna göre enerji talebinin 2035 yılına kadar 3’te 1 oranında artış göstermesi beklenmektedir. Ajansa göre bu artışın ivmesini belirleyecek en önemli etkenlerden biri hükümetlerin enerji politikaları olacaktır. İlgili projeksiyonlar baz alındığında 2035 yılına kadar petrol talebinde %13, kömürde %17, doğalgazda %48, nükleer enerjide %66 ve yenilenebilir enerjide %77 artış beklenmektedir. Enerji talebinde beklenen net artışın %90’ı gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanmaktadır. Asya’daki enerji talebinde önümüzdeki 10 yılda Çin başı çekse de 2025 yılından sonra Hindistan ve Güneydoğu Asya ülkelerinin enerji taleplerinde ivmeli bir artış gerçekleşmesi beklenmektedir. Orta Doğu ülkelerinin önümüzdeki yıllarda enerji tüketiminde öne çıkması beklenmektedir. 2020 yılından itibaren Orta Doğu’nun dünyanın ikinci büyük gaz tüketici bölgesi olması beklenirken 2030 yılına doğru dünya petrol tüketiminde üçüncü sırayı alacağı tahmin edilmektedir. Elektrik enerjisine olan talebin diğer enerji türlerine göre en çok artışı göstermesi beklenmektedir. Elektrik üretiminin kaynağında kömürün payının azalması beklense de yine de liderliğini sürdüreceği ve kömür-doğal gaz fiyat dinamiklerinin bölgesel enerji trendlerine olan etkisinin devam etmesi beklenmektedir. Elektrik üretimindeki net artışın yarısı yenilebilir kaynaklardan sağlanacak ve bu kaynakların toplam elektrik üretimindeki payı %30’a kadar ulaşacaktır. Doğal gaz ve elektrik fiyatlarında bölgeler arasındaki farklılıklar karşılıklı sınai rekabete olan etkisini sürdürmeye devam edecektir. Petrol arzında OPEC dışı tedarikçilerin rolü 2020’ye kadar konumunu korusa da sonrasında OPEC ülkelerinin ağırlığının artması beklenmektedir. 2015-2030 yılları arasında ABD en büyük petrol üreticisi olacak ve bu ülkenin petrol ithalatı keskin bir şekilde düşecektir. 2035 yılına kadar Brezilya’nın petrol arzındaki büyümenin 3’te 1’ini tek başına karşılayarak en büyük petrol ihracatçıları arasına girmesi öngörülmektedir. 2030’lu yıllarda Çin’in en büyük petrol ithalatçısı ve tüketicisi olması beklenmektedir. Avrupa Birliği 2035 yılına kadar en büyük doğal gaz ithalatçısı olmayı devam edecektir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 10 3. Türkiye’de Sektörün Görünümü 2.1. Enerji Talebi Hem bölgesel bir enerji ticaret merkezi hem de büyüyen bir tüketici olarak Türkiye’nin dünya enerji piyasasındaki önemi giderek artmaktadır. Ülkemizin enerji talebi geçtiğimiz son yıllarda artmış olup,gelecekte de bu artışın devam etmesi beklenmektedir. Uluslararası Enerji Ajansı verilerine göre, Ülkemizde enerji kullanımı 2015 ile 2030 yılları arasında yıllık %4,5 civarında büyüme oranıyla artmaya devam ederek, gelecek on yılda yaklaşık iki katına çıkacaktır. Bu seviyede bir enerji talebinin bilinen kısıtlı yerli kaynaklarla karşılanmasının mümkün olmadığı görülmektedir. Toplam enerji tüketiminin yaklaşık %90’ının petrol, doğal gaz ve kömürden karşılandığı Ülkemizde, söz konusu tüketim büyük ölçüde ithalata dayanmaktadır. Ülkemizin 2012-2020 yılları arasındaki birincil enerji kaynaklarına olan toplam talebi içerisinde petrol, doğal gaz ve kömürün payını gösteren grafik aşağıda yer almaktadır. Grafik 2. Türkiye Birincil Enerji Kaynak Talebi Kaynak: ETKB Mavi Kitap 2012 Ülkemiz birincil enerji talebi 2012 yılında 119,5 milyon TPE olarak gerçekleşmiştir. Birincil enerji talebi içerisinde doğal gazın payı %32, kömürün payı %31, petrolün payı %26, hidrolik enerjinin payı %4 ve diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının payı %7’dir. Birincil enerji talebimizin sektörlere göre dağılımı incelendiğinde; %27’sinin sanayi, %26’sının konut ve hizmet sektörü, %14’ü ulaştırma ve %24 çevrim sektöründe kullanılmıştır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 11 Grafik 3. 2012 Yılı Birincil Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı Tarım; %5 Ulaştırma; %14 Çevrim sektörü; %24 Diğer; %4 Sanayi; %27 Konut ve hizmetler; %26 Kaynak: ETKB 2.2. Enerji Rezervleri Her geçen gün artan petrol ve doğal gaz ihtiyacının yurt içi kaynaklardan karşılanması yönündeki faaliyetler kapsamında, Ülkemizin yeterince aranmamış basenlerinde ve özellikle Karadeniz ve Akdeniz’deki deniz alanlarında yapılan çalışmalar büyük bir ivme kazanmıştır. Son yıllarda deniz sondaj teknolojisindeki gelişmelerin, su derinliklerinin fazla (1.000-2.000 m) olduğu alanlarda arama ve üretim imkanlarını ortaya çıkarması ile denizlerimizde hidrokarbon aramacılığının yapısı hızla oluşturulmuştur. Özellikle Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) tarafından 2004’den 2011’e kadar Karadeniz’de yaklaşık 64.000 km 2B ve 14.000 km² 3B sismik saha çalışmaları yapılmış, bölgenin hidrokarbon potansiyeli hakkında önemli bulgular elde edilmiş, Akdeniz’de (İskenderun, Kıbrıs, Mersin, Antalya açıkları) 2005 ila 2011 yılları arasında yapılan yaklaşık 20.000 km 2B ve 2.500 km² 3B sismik ve jeolojik çalışmalarla ise bölgenin hidrokarbon potansiyelini ortaya çıkartmak adına önemli adımlar atılmıştır. Diğer taraftan, tüm dünyada doğal gaz piyasası dinamiklerini yeniden şekillendiren “kaya gazı”nın (shale gas) Turkiye’de aranmasına ve üretimine yönelik çalışmaların Güneydoğu Anadolu bölgesinde gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Güneydoğu Anadolu bölgesi haricinde, işletme anlaşması kapsamına alınmamış ancak önümüzdeki dönemde çıkarılması gündeme gelebilecek, Trakya havzasının “Hamitabat” ve “Mezdere” bölgelerinde de önemli miktarlarda çıkarılabilir kaya gazının bulunduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizin 2012 yılındaki birincil enerji kaynakları resevleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 12 Tablo 6. Türkiye Birincil Enerji Kaynak Rezerv Miktarları Görünür Taş Kömürü (Milyon Ton) 526,0 Muhtemel 425,0 Mümkün 368,4 TOPLAM 1.319,4 Linyit (Milyon Ton) Elbistan 4.381,3 Diğer 6.401,0 826,8 143,1 7.370,9 10.782,3 826,8 143,1 11.752,2 40,7 29,5 7,3 77,5 Toplam Asfaltit (Milyon Ton) Bitümler (Milyon Ton) 4.381,3 1.641,4 1.641,4 GWh/Yıl 129.388,0 129.388,0 MW/Yıl 36.603,0 Hidrolik Ham Petrol (Milyon Ton) Doğal Gaz (Milyar m³) 36.603,0 43,1 43,1 6,2 6,2 9.129,0 9.129,0 380.000,0 380.000,0 Nükleer Kaynaklar (Ton) Tabii Uranyum Toryum Jeotermal (MW/Yıl) Elektrik 98,0 512,0 600,0 Termal 3.348,0 28.152,0 31.500,0 Güneş (Milyon TPE) Elektrik Isı 32,6 Rüzgar Elektrik (MW) 48.000,0 Isı Biyokütle (Milyon TPE) Elektrik 2,6 Isı 6,0 Kaynak: ETKB, Mavi Kitap 2013 BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 13 2.3. Enerji Üretimi Enerji güvenliği açısından dışa bağımlılığı kabul edilebilir düzeylerde tutmak amacıyla, yerli kaynaklarımız olan kömür ve hidrolik enerjiye gereken önem verilmekte ve elektrik üretiminin bu kaynaklardan sağlanmasına özen gösterilmektedir. Ülkemizin, her geçen gün daha büyük ölçüde ihtiyaç duyduğu ve modern toplumun vazgeçilmez ve en önemli enerji kaynaklarından birisi olan doğal gazın, öncelikle yurt içi kaynaklardan sağlanması amacıyla kara alanlarımızın yanı sıra son yıllarda özellikle denizlerimizde başta TPAO olmak üzere yerli ve yabancı şirketler tarafından yoğun bir şekilde arama ve sondaj faaliyetlerinde bulunulmaktadır. Yerli kaynaklara ağırlık vererek, ithalat bağımlılığının düşürüldüğü, kaynak ve ülke çeşitliliğinin arttırıldığı, enerjinin verimli kullanıldığı, sanayimizin rekabet gücünü artıracak seviyede enerji fiyatını sağlayacak şeffaf ve rekabete dayalı pazarın oluşturulduğu, çevre ile uyumlu, dünya enerji sistemi ile bütünleşmiş bir enerji sistemi ve sektör yapısının kurulması hedeflenmektedir. Bu çerçevede yerli kömür, petrol ve doğal gaz arama-üretim faaliyetlerine öncelik verilmektedir. Ülkemizin 2001-2011 yılları arasındaki dönemde birincil enerji kaynakları üretiminde petrol, doğal gaz, kömür ve diğer (hidrolik, jeotermel, rüzgar, güneş, odun, biyoyakıt) yakıtların payını gösteren grafik aşağıda yer almaktadır. Grafik 4. Türkiye Birincil Enerji Kaynak Üretimi bin tpe Diğer Doğal Gaz Petrol Kömür 35.000 32.487 32.229 32.500 30.328 29.209 30.000 26.580 27.454 27.500 24.281 24.332 23.783 25.000 24.576 24.549 22.500 20.000 17.500 15.000 12.500 10.000 7.500 5.000 2.500 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kaynak: ETKB, Mavi Kitap 2013 BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 14 2.4. Enerji Tüketimi, Ticareti ve Maliyeti Ülkemizin toplam birincil enerji kaynağı tüketimi 2012 yılında 119,2 Mtpe olarak gerçekleşmiştir. Birincil enerji kaynakları tüketimi içerisinde ilk kez 2008 yılında en büyük payı alarak birinci sıraya yerleşen doğal gazın, 2009 yılında yaşanan küresel krizin etkisiyle tüketiminde bir miktar gerileme olmasına rağmen bu konumu hâlâ devam etmektedir. Ülkemizin doğal gaz tüketim profilinde göze çarpan temel husus, birincil enerji kaynağı olarak doğal gaz kullanımının elektrik üretimindeki yüksek payıdır. Elektrik üretimi amaçlı doğal gaz tüketiminin yanı sıra, sanayi ve mesken amaçlı doğal gaz tüketiminin de gelecek yıllarda artış eğiliminde olması beklenmektedir. Grafik 5. Doğal Gaz İthalatının Yıllık Gelişimi (milyar m3) 50 43,9 45 40 37,4 35,9 2008 2009 45,9 45,3 2012 2013 38,1 35 30 25 20 15 10 5 0 2010 2011 Kaynak: EPDK Grafik 6. Türkiye’nin 2012 Yılı Doğal Gaz Tüketiminin Sektörel Dağılımı Diğer; %10,4 Sanayi; %19,6 Elektrik; %47,8 Konut; %22,2 Kaynak: EPDK BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 15 Yıllar itibarıyla talebin artış göstermesindeki en önemli faktörler şehirleşme ve şehirlerde yaygınlaşan doğal gaz kullanımıdır. Ayrıca, sanayi de 2002 yılından itibaren kullanılan sistemlerin doğal gaz dönüşümü ile ciddi bir artış göstermiştir. Petrol tüketimi ise 2001 yılından 2008 yılına kadar olan dönemde birincil enerji kaynakları tüketiminde birinci sırada yer alırken bu yıldan itibaren yerini doğal gaza bırakarak en çok tüketilen ikinci enerji kaynağı konumuna gelmiştir. Ülkemiz birincil enerji kaynakları tüketiminde kömür üçüncü sırada yer almakta olup, kömürü sırasıyla hidroelektrik ve yenilenebilir enerji kaynakları takip etmektedir. Türkiye toplam enerji tüketiminin yaklaşık %90’ı petrol, doğal gaz ve kömürden sağlanmakta olup büyük ölçüde ithalata dayanmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerinden yapılan derlemeye göre Türkiye’nin ithal enerji faturası küresel krizin etkisiyle ekonomide ciddi bir daralma yaşanan 2009 yılında 29,9 milyar ABD Doları’na gerilemiş, krizden çıkış yılı olan 2010′da hızla büyüyen bu rakam 38,5 milyar ABD Doları’na ulaşmış, 2011 yılında ise hızlı bir artış göstererek 54,10 milyar ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. 2013 yılında ise 55,92 milyar ABD Doları olarak gerçekleşen toplam enerji ithalatında 60,10 milyar ABD Doları olan 2012 yılı gerçekleşme rakamıyla kıyaslandığında %7 oranında azalma meydana gelmiştir. Grafik 7. Yıllar İtibarıyla Toplam Enerji İthalat Maliyeti Milyar $ 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 Enerji İthalatı 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 9,20 11,58 14,41 21,26 28,86 33,88 48,28 29,91 38,49 54,10 60,10 55,92 Kaynak: ETKB ve TÜİK verileri Ülkemizin birincil enerji kaynakları tüketimi içerisinde %35 ile en büyük paya sahip olan doğal gaz başta Rusya Federasyonu olmak üzere Azerbaycan, İran, Cezayir ve Nijerya gibi önemli doğal gaz kaynaklarını barındıran ülkelerden sağlanmaktadır. Petrol ithalatımız ise büyük oranlarda İran, Rusya Federasyonu, Suudi Arabistan ve Irak’tan gerçekleştirilmektedir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 16 Dünya petrol arzını ve dolayısıyla fiyat oluşumunu etkileyen başlıca faktörler arasında; ülkelerin stratejik petrol rezervleri, üretici ülkelerin ellerindeki stok miktarı, üretim ve taşıma maliyetleri, mevsim koşulları, OPEC ve diğer büyük petrol üreticisi ülkeler, UEA, büyük petrol tüketicisi bölgeler ve ülkelerin yanı sıra büyük petrol şirketlerinin strateji ve yatırım politikaları yer almaktadır. Fiyatın oluşmasında talep yönünden etki eden faktörler arasında ise; ekonomik gelişme, bölgesel ekonomik-siyasal-askeri faaliyetlerdeki karışıklıklar, enerji sağlama güvenliğindeki beklentiler ve ulaştırma sektöründe daha kaliteli petrol ürünlerine olan gereksinimin artması yer almaktadır. 2.5. Piyasada Beklenen Gelişmeler Kuruluşumuz ile Azerbaycan Gaz Şirketi (AGSC) arasında 25 Ekim 2011 tarihinde imzalanan 6 milyar m3/yıl’lık Şah Deniz II Doğal Gaz Alım Satım Anlaşması’na ilişkin teslimatların 2018 yılında başlanması öngörülmektedir. Ayrıca, Irak’ın kuzeyinde yer alan doğal gaz sahaları için saha geliştirme, üretim, gaz işleme ve boru hattı yapımını içeren kapsamlı bir proje geliştirilmiştir. Proje ile Irak doğal gazının Türkiye’ye ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya transit taşınması ile iki ülke arasında bir doğal gaz koridoru geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Öte yandan, Doğu Akdeniz’deki gelişmeler neticesinde, İsrail açıklarındaki Leviathan Havzası’nda keşfedilen doğal gaz kaynakları da, kaynak çeşitliliği açısından çok önemlidir. Yılda yaklaşık 8-10 milyar m3 gaz tedarik edilebilecek bu proje dâhilinde, Türkiye’ye doğal gazı boru hattı ile taşımak, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY)’nde kurulacak LNG terminalinden Avrupa’ya ulaştırmak veya yüzen LNG terminali (FLNG) kullanılarak sıvılaştırılması alternatifleri ortaya konmuştur. Ancak bunların arasından en uygulanabilir görünen alternatif düşük maliyeti sebebiyle Türkiye’ye boru hattı ile taşınmasıdır. Diğer taraftan, depolama faaliyetleri kapsamında BOTAŞ, 2007 yılından bu yana TPAO’ya ait Kuzey Marmara ve Değirmenköy Yeraltı Depolama Tesislerinde depolama hizmetinden yararlanmaktadır. Toplam depolama kapasitesi 2,6 milyar m3 olan bu tesislerde, BOTAŞ’a tahsis edilen depolama kapasitesi 2,1 milyar m3’tür. Halihazırda, TPAO depolama tesisinin geri üretim kapasitesinin arttırılması amacıyla yatırımlar yapmaktadır. Kuruluşumuz Tuz Gölü’nün yaklaşık 40 km. güneyinde, Aksaray ili, Sultanhanı Beldesi yakınlarında yer alacak Tuz Gölü Yer Altı Doğal Gaz Depolama Projesi ile toplam 1 milyar m3 kapasiteye sahip yeni bir depolama tesisi kurulmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. Tuz Gölü Yer Altı Doğal Gaz Depolama projesinin birinci aşamasının 2016 yılında, ikinci aşamasının ise 2019 yıllarında tamamlanarak devreye alınması planlanmaktadır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 17 4. BOTAŞ’ın Sektör İçindeki Yeri 1974 yılında Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı’nın yapımı ve işletilmesi faaliyetlerini yürütmek üzere kurulan BOTAŞ, söz konusu faaliyetlerine 1986 yılından itibaren doğal gaz ithalat, ihracat, iletim, depolama ve satış faaliyetlerini de ekleyerek, doğal gaz kullanımının yurt çapında yaygınlaştırılması, iletim altyapısının geliştirilmesi, arz güvenliğinin artırılması, depolama tesisleri kurulması ve geliştirilen transit boru hattı projelerinin tamamlanması hedefleri çerçevesinde Ülkemizin Orta Asya, Hazar ve Orta Doğu bölgelerindeki zengin hidrokarbon rezervlerine sahip ülkeler ile Avrupa’nın ana tüketim merkezleri arasında bir enerji köprüsü olmasının sağlanması yönündeki çalışmalarını 39 yıldır devam ettirmektedir. 4.1. Ham Petrol Faaliyetleri Kuruluşumuz, petrol taşımacılığı alanında; Ceyhan ve Dörtyol’daki işletme birimleri vasıtasıyla Irak-Türkiye, Ceyhan-Kırıkkale ve Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hatlarının yanı sıra Bağlı Ortaklığımız olan BOTAŞ International Limited (BIL) tarafından işletmesi üstlenilen Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı’nı da işleterek hizmet vermektedir. Yıllık taşıma kapasitesi 70,9 milyon ton/yıl olan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, Irak petrolünün İskenderun körfezine ulaştırılması amacıyla inşa edilmiş olup, 40” ve 46” olan hatların toplam uzunluğu 1.876 km’dir. Ceyhan deniz terminalinde her biri 135.000 m3 kapasiteli 12 adet depolama tankı ve 1.950 m uzunluğunda iskele, ayrıca boru hattı üzerinde bağlı 6 adet pompa istasyonu ve 1 adet pig istasyonu mevcuttur. Kırıkkale Rafinerisinin ham petrol ihtiyacını karşılamak üzere inşa edilen ve uzunluğu 448 km, yıllık taşıma kapasitesi 7,2 milyon ton/yıl olan Ceyhan-Kırıkkale Ham Petrol Boru Hattı’nda ise 2 adet pompa istasyonu, 1 adet pig istasyonu mevcuttur. Ayrıca, Ceyhan terminalinde Ceyhan–Kırkkale Ham Petrol Boru Hattı için kullanılan her biri 50.000 m3 kapasiteli 3 adet depolama tankı bulunmaktadır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 18 Tablo 7. Ham Petrol Boru Hatlarımız Kapasite milyon milyon ton/yıl varil/yıl Irak Türkiye HPBH Uzunluk Türkiye 70,9 553 I. Hat II. Hat Top. Ceyhan Kırıkkale HPBH Batman Dörtyol HPBH BTC HPBH* Uzunluk(km) / Çap(inç) 641 656 1.297 Pompa İst. Tank Sayısı 40 46 6 12 Çap Toplam 986 890 1876 5 36 448 24 2 3 3,5 25 511 18 3 22 50 365 34-42-46 4 7 Türkiye Toplam 1.076 1.776 *BTC HPBH işletmeciliği Kuruluşumuza bağlı bir şirket olan BOTAŞ International Limited Şirketi (BIL) tarafından yapılmaktadır. Ülkemizin ilk boru hattı olan 511 km. uzunluğundaki 4,5 milyon ton/yıl taşıma kapasiteli Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı ise Batman ve çevresinde üretilen ham petrolün taşınması amacıyla inşa edilmiştir. TPAO’nun, Batman ve çevresinde ürettiği ham petrol ile TPAO ve Perenco şirketlerinin devlet hisseleri paçal yapılarak, Batman Rafinerisi’ne teslim edilmekte, Perenco ve TPAO’ya ait Batman, Diyarbakır, Adıyaman ve civarında üretilen ham petrol, Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı ile Dörtyol Terminali’ne taşınmakta, buradan da deniz yoluyla İzmit ve İzmir Rafinerileri’ne, boru hattı ile Kırıkkale Rafinerisi’ne ulaştırılmak üzere de Ceyhan’a sevk edilmektedir. Bu hattımıza ait 3 adet pompa istasyonu, Dörtyol tank sahasında her birinin kapasitesi 23.500 m3 olan 6 adet ham petrol depolama tankı ve 1.320 metre uzunluğunda iskelesi bulunmaktadır. Şirketimiz olan BOTAŞ International Limited Şirketi (BIL) tarafından işletmesi üstlenilen, Doğu-Batı Enerji Koridoru olma hedefimizin önemli adımlarından birini teşkil eden ve Türk Boğazları'ndaki aşırı trafik yükünden kaynaklanan geçiş risklerinin en aza indirilmesi açısından da önemli bir avantaj sağlayan Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Ana İhraç Boru Hattı'ndan ilk petrol tankerinin yüklenmesi 4 Haziran 2006 tarihinde yapılmıştır. Söz konusu hat, 51 adet blok vana istasyonu, 4 adet pompa istasyonu, 2 adet pig istasyonu, 7 adet her biri 150.800 m3 kapasiteli tank ve 2,6 km. uzunluğundaki iskeleden oluşmaktadır. Türkiye sınırları içerisinde kalan bölümünün uzunluğu 1.076 km olan BTC Ham Petrol Ana İhraç Boru Hattı'nın da devreye alınmasıyla, Şirketimizin işletmeciliğini yaptığı ham petrol boru hattı uzunluğu 3.332 km’ye, yıllık taşıma kapasitesi ise 129,4 milyon ton'a ulaşmıştır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 19 2013 sonu itibarıyla, mevcut boru hatlarımızla, 383 milyon varil ham petrol taşıması gerçekleştirilmiş olup, yıllar itibarıyla taşıma miktarları aşağıda yer almaktadır. Grafik 8. Yıllar İtibarıyla Ham Petrol Taşıma Miktarları (Bin Varil) BİN VARİL 500.000 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 BTC Batman Dörtyol HPBH 2002 2003 2004 2005 0 0 0 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 57.078 211.201 244.961 285.492 286.214 257.143 250.345 249.617 18.725 11.257 15.695 15.800 15.111 12.769 16.794 16.992 17.378 17.092 17.649 18.195 Ceyhan-Kırıkkale HPBH 26.535 26.363 24.564 25.986 27.984 23.003 21.433 20.090 19.061 21.786 21.963 23.733 Irak-Türkiye HPBH 175.667 60.278 37.685 13.167 12.932 43.700 132.941 167.467 144.590 163.276 134.507 91.883 BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 20 4.2. Doğal Gaz Faaliyetleri Ülkemizde sanayileşme, nüfus artışı ve şehirleşme ile birlikte hayat standartlarını yükseltme çabası alternatif enerji kaynaklarının kullanımını gündeme getirmiştir. Bu bağlamda Şirketimiz, 1987 yılından itibaren, hidrokarbon kaynaklar içerisinde en temiz yakıt olarak kabul edilen ve diğer yakıtlara göre daha ekonomik, verimli olması gibi birçok avantajı bulunan doğal gazın ithalatına başlamıştır. 4.2.1. İthalat Kuruluşumuz, Türkiye’nin doğal gaz ihtiyacını karşılamak ve doğal gaz arzının güvenliğini ve çeşitliliğini sağlayabilmek için, uzun dönemli doğal gaz alım satım anlaşmaları imzalamıştır. Buna göre; • Rusya Federasyonu ile Batı Hattı ve Mavi Akım anlaşmaları kapsamında toplam 20 milyar m3/yıl, • İran ile 9,5 milyar m3/yıl, • Azerbaycan ile 3 anlaşma kapsamında toplam 12,75 milyar m3/yıl, • Türkmenistan ile 16 milyar m3/yıl miktarında doğal gaz ile; • Cezayir’le 4,4 milyar m3/yıl ve • Nijerya ile 1,4 milyar m3/yıl miktarında LNG alım anlaşmaları mevcuttur. Azerbaycan Azerbaycan Şah Deniz Faz-II sahasından 6 milyar m3 doğal gaz ithalatına ilişkin anlaşma kapsamında teslimatların 2018 yılında başlaması öngörülmekte olup, Türkmenistan ile 1999 yılında yapılan anlaşma yürürlüğe girmemiştir. Bunların yanı sıra, 2003 yılında Yunanistan ile imzalanan Doğal Gaz Alım Satım Anlaşması çerçevesinde Kuruluşumuz, 2007 yılından itibaren Yunanistan’a doğal gaz ihracat faaliyetine de başlamıştır. Kaynaklar bazında doğal gaz ithalatı yapılan ana iletim hatlarımıza ilişkin harita ve bilgiler aşağıdaki gibidir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 21 Rusya Federasyonu Batı Hattı Rusya Federasyonu Mavi Akım Azerbaycan LNG (Cezayir-Nijerya İran BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu Rusya Arz Kaynağı (Batı Hattı): Yıllık 4 milyar m3 kontrat miktarı olan ve Rusya arz kaynağından Ülkemize doğal gaz iletimi sağlayan Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı 845 km. Uzunluğunda olup, Ülkemize Bulgaristan sınırında Malkoçlar’dan girmekte, Hamitabat, Ambarlı, İstanbul, İzmit, Bursa, Eskişehir güzergâhını takip ederek Ankara’ya ulaşmaktadır. Rusya Arz Kaynağı (Mavi Akım): Yıllık 4 milyar m3 kontrat miktarı olan ve Rusya arz kaynağından Ülkemize doğal gaz iletimi sağlayan Mavi Akım Hattı Rusya topraklarında 370 km, Karadeniz geçişinde 390 km uzunluğunda paralel 2 hat ve Türkiye topraklarında 501 km uzunluğunda bir hat olmak üzere 3 ana bölümden meydana gelmektedir. 2003 yılında işletmeye alınan hattınTürkiye topraklarındaki kısmı Samsun’dan başlayarak Amasya, Çorum, Kırıkkale üzerinden Ankara’ya ulaşmakta, Polatlı yakınlarında Malkoçlar-Ankara iletim hattı ile birleşmektedir. İran Arz Kaynağı (Doğu Anadolu Hattı): Yıllık 9,5 milyar m3 kontrat miktarı olan ve İran arz kaynağından Ülkemize doğal gaz iletimi sağlayan Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattının uzunluğu yaklaşık 1.491 km. uzunluğunda olup, Doğubayazıt’tan başlayıp, Erzurum, Sivas ve Kayseri üzerinden Ankara’ya uzanmakta, bir branşman da Kayseri üzerinden Konya‘ya ulaşmakta olup, 2001 yılı sonunda işletmeye alınmıştır. Azerbaycan Arz Kaynağı (Bakü-Tiflis-Erzurum Hattı): Yıllık 6,6 milyar m3 kontrat miktarı olan ve Azerbaycan’da üretilen doğal gazın Gürcistan üzerinden Türkiye’ye taşınması amacıyla geliştirilen Azerbaycan-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı’nın toplam uzunluğu 226 km. olup, 2007 yılında Azerbaycan’dan ilk gaz sevkiyatı başlamıştır. LNG İthalatı - Nijerya ve Cezayir Arz Kaynağı (Marmara Ereğlisi LNG Terminali): LNG ithalatına başlanılmasıyla birlikte alınan gaz için hem baz yük tesisi olarak kullanılmak, hem de ani gaz çekişlerinin karşılanmasında devreye sokulmak üzere Kuruluşumuz tarafından 1989 yılında yapımına başlanılan Marmara Ereğlisi LNG Terminali 1994 yılında işletmeye açılmıştır. Hâlihazırda, Cezayir ile 4,4 milyar m3, Nijerya ile ise 1,4 milyar m3 olmak üzere toplam kapasitesi 5,8 milyar m3 olan LNG alım satım anlaşmalarımız bulunmaktadır. Spot LNG: Özellikle tüketimin yüksek olduğu kış aylarında dönemsel bazda veya yıllık bazda doğal gaz arz açığının oluşması ve Ülkemize ithal edilen doğal gazın arz kaynaklarının bir veya birkaçında herhangi bir sebepten dolayı doğal gaz iletiminde kesintiye sebep olacak beklenmeyen bir arıza ile karşılaşılması durumlarında doğal gaz arz güvenliğinin sağlanması amacıyla mevcut ithalat anlaşmalarına ilave olarak spot piyasadan ihtiyaç duyulacak miktarda LNG ithal edilmesi, özel sektöre ait LNG depolama tesis(ler)inden hizmet alınması ve mevcut sözleşmeleri kapsamında ilave olarak veya süresi bir yılı geçmeyen anlaşmalar ile yurt dışı ve/veya yurt içi piyasadan ihtiyaç duyulacak miktarda doğal gaz alınması hususlarında 2013 yılı sonuna kadar BOTAŞ görevlendirilmiştir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 23 2013 yılında Malkoçlar-Ankara ve Samsun-Ankara Doğal Gaz Boru Hatları ile Rusya Federasyonu’ndan, Doğu Anadolu DGBH ile İran’dan, Azerbaycan-Türkiye DGBH (Şah Deniz) ile Azerbaycan’dan ve sıvılaştırılmış doğal gaz olarak Cezayir ve Nijerya’dan toplam 35,5 milyar Sm3 doğal gaz ithalatı yapılmış olup, yıllar itibarıyla ithalat miktarları aşağıdaki grafikte gösterilmektedir. Grafik 9. Yıllar İtibarıyla Doğal Gaz İthalat Miktarları (Milyon Sm3) 4.2.2. Satış 2013 yılı sonu itibarıyla toplam 37,3 milyar Sm3 yurtiçi doğal gaz satışı gerçekleştirilmiştir. Bu miktarın, %24’ü sanayide, %24’ü konutlarda ve % 52’si elektrik sektöründe tüketilmiştir. Ayrıca 2013 yılında 682 milyon Sm3 doğal gaz Yunanistan’a ihraç edilmiştir. Yıllar itibarıyla sektörel bazda yurt içi doğal gaz satış miktarlarına ilişkin grafik aşağıda yer almaktadır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 24 Grafik 10. Yıllar İtibarıyla Sektörel Bazda Yurt İçi Doğal Gaz Satış Miktarları (Milyon Sm3) 45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Elektrik 15.174 16.362 19.327 19.873 17.651 18.550 20.715 21.027 19.308 Sanayi 5.552 6.549 7.468 7.846 6.326 5.754 8.041 9.879 9.086 Konut 5.744 7.116 7.701 7.920 7.611 6.625 9.937 9.829 8.927 Toplam 26.470 30.027 34.496 35.639 31.588 30.929 38.693 40.735 37.321 Ticari faaliyetlerimiz kapsamında gaz arzı sağlanan tesis sayısı 2012 yılında 345 iken, 2013 yılında 214 olmuştur. Grafik 11. 2012-2013 Yılları Müşteri Durumu BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 25 4.2.3. İletim Rusya Batı Hattı, Cezayir (LNG), Nijerya (LNG), Mavi Akım, Azerbaycan ve İran’dan temin edilen gazın ülke sathına iletilmesi çalışmalarına 1988 yılında tamamlanarak işletmeye alınan yaklaşık 850 km. uzunluğundaki Malkoçlar-Ankara Ana İletim Hattı ile başlanmış olup, yıllar içinde büyük mesafe katedilmiştir. Doğal gaz iletim sistemi Kuruluşumuz tarafından işletilmekte olup, İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine (ŞİD) ilişkin esaslar doğrultusunda dengeleme ve uzlaştırma işlemleri gerçekleştirilmektedir. Ulusal iletim şebekemiz vasıtasıyla ithal ettiğimiz doğal gazın tüketim noktalarına ulaştırılmasını sağlayan doğal gaz boru hattı sistemimizin toplam uzunluğu 2013 yılı sonu itibarıyla 12.292 km olup, 72 ilimize doğal gaz arzı sağlanmıştır. Grafik 12. Yıllar İtibarıyla Doğal Gaz İletim Hattı Uzunlukları 14.000 Yıllık (km) 12.000 Kümülatif (km) 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Yıllar 2002 Yıllık (km) 1.020 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 735 833 1.731 524 1.465 1.332 202 261 622 75 2 Kümülatif (km) 4.510 5.245 6.078 7.809 8.333 9.798 11.130 11.332 11.593 12.215 12.290 12.292 2013 yılı sonu itibarıyla, - Sinop DGBH, - Bingöl-Bitlis DGBH, - Muş DGBH, - Mardin DGBH, - Tunceli DGBH, - Konya-Ilgın DGBH, - Önerler-Keşan ve Esenyurt-Ambarlı Loop Hattı - Eskişehir Kompresör İstasyonu projelerinin yapım çalışmaları, BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 26 - Hakkari DGBH, - Artvin DGBH - Afşin-Elbistan DGBH projelerinin ise arazi etüt, kamulaştırma ve mühendislik çalışmaları devam etmektedir. İllere gaz arzına yönelik projelerimizin tamamlanmasıyla da tüm il merkezlerimize doğal gaz arzı sağlanmış olacaktır. 4.2.4. Depolama Kuzey Marmara ve Değirmenköy Depolama tesisleri: Mevsimsel gaz çekişlerinin dengelenmesi, ani gaz çekişlerinin karşılanması, kesintisiz gaz arzının sağlanması, kesintili müşteri sayısının azaltılması ve alım-satım taahhütlerinin yerine getirilmesi amacıyla gerçekleştirilen doğal gaz yer altı depolama faaliyetlerimiz kapsamında, toplam depolama kapasitesi 2,6 milyar m³ olan TPAO’ya ait Kuzey Marmara ve Değirmenköy depolama tesislerinde Kuruluşumuza tahsis edilen depolama kapasitesi 2,1 milyar m3’tür. Söz konusu tesis, hali hazırda Türkiye'nin doğal gaz arz güvenliğinin sağlanmasında ve özellikle kış aylarında yaşanan talep artışlarının karşılanmasında çok önemli bir rol oynamaktadır. Tuz Gölü Doğal Gaz Yer Altı Depolama Projesi: Ayrıca, toplam kapasitesi 1,0 milyar m3 olan Tuz Gölü Doğal Gaz Yer Altı Depolama projesinin 15 Haziran 2011 tarihinde sözleşmesi imzalanarak, yapım çalışmalarına başlanmış olup, söz konusu projenin birinci aşamasının 2016, ikinci aşamasının ise 2019 yılında tamamlanarak devreye alınması planlanmaktadır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 27 4.2.5. Uluslararası Projeler Türkiye, Dünya hidrokarbon rezervlerinin %70’inden fazlasına sahip olan Hazar Havzası, Orta Doğu ve Güney Akdeniz ülkelerine komşu konumdadır. Ülkemiz, jeostratejik konumundan doğan bu önemli avantajını, hem söz konusu kaynaklardan enerji ihtiyacının bir kısmını karşılayarak hem de bu zengin kaynakları dünya pazarlarına ulaştıracak boru hattı projeleri geliştirerek maksimum düzeyde değerlendirmek istemektedir. Bu bağlamda, Kuruluşumuzca Ülkemizin enerji politikasına üst düzeyde katkı sağlamak amacıyla çeşitli ham petrol ve doğal gaz boru hattı projeleri geliştirilmekte, geliştirilen projelere katılım sağlanmaktadır. Bu kapsamda Anadolu Geçişli (Trans-Anadolu) Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) Projesi çerçevesinde, Kuruluşumuz ile Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR arasında 25 Ekim 2011 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında imzalanan Hükümetlerarası Anlaşma (IGA) kapsamında Şah Deniz Faz-II sahasından Ülkemize 2018 yılından itibaren plato dönemde 6 milyar m3 doğal gaz ithaline ilişkin 15 yıl süreli Doğal Gaz Alım Satım Anlaşması imzalanmıştır. Söz konusu IGA’da alternatif olarak kayıt altına alınan ve gerekirse BOTAŞ doğal gaz iletim sistemi yerine müstakil boru hattı projesi olarak tasarlanan Anadolu Geçişli (Trans-Anadolu) Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) projesine yönelik olarak ise 24 Aralık 2011 tarihinde iki ülkenin Enerjiden Sorumlu Bakanları arasında Ankara’da Hükümetlerarası Mutabakat Zaptı (MoU) imzalanmıştır. Hükümetlerarası Mutabakat Zaptının hükümleri kapsamında yapılan çalışmaların sonucunda; 26 Haziran 2012 tarihinde Proje ile ilgili olarak Hükümetlerarası Anlaşma ve Ev Sahibi Ülke Anlaşması imzalanmıştır. Ayrıca, BOTAŞ, TPAO ve SOCAR arasında 15 Ekim 2012 tarihinde Ortaklık Anlaşması imzalanmıştır. Şah Deniz Konsorsiyumu (SDC) 28 Haziran 2013 tarihinde Avrupa’ya TAP projesi yoluyla Güney Avrupa’dan ulaşmayı uygun bulduğunu duyurmuştur. Şah Deniz Faz-II’den üretilecek doğal gazın satışına ilişkin anlaşmalar, Şah Deniz Konsorsiyumu ile dokuz alıcı şirket arasında 19 Eylül 2013 tarihinde imzalanmış; proje kapsamında doğal gazının üretimi ile ilgili yatırım kararı ise 17 Aralık 2013 tarihinde alınmıştır. Proje ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 28 4.3. Şirketlerimiz ve İştiraklerimiz BOTAŞ International Limited Şirketi (BIL), Turusgaz Taahhüt Pazarlama ve Ticaret A.Ş., Turkish Petroleum International Company (TPIC), Nabucco Gas Pipeline International GmbH (NIC) şirketlerimiz ve iştiraklerimiz arasında yer almaktadır. BOTAŞ International Limited Şirketi (BIL): BOTAŞ International Ltd. Şti. Türkiye’nin petrol, doğal gaz ve LNG ihtiyacının karşılanmasını sağlamak, bu konular ile ilgili hususlarda uluslararası faaliyetlerde bulunmak, yurt dışı, petrol ve doğal gaz ticareti ve ameliyeleri yürütmek, gerektiğinde bu konu ile ilgili şirket kurmak, kurulmuş olan şirketlere iştirak etmek ve benzeri faaliyetleri yürütmek üzere 1996 tarihinde BOTAŞ’ın bağlı ortaklığı olarak kurulmuştur. BOTAŞ International Ltd. Şti. halen Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Ana İhraç Boru Hattı’nın Türkiye bölümünün işletmesini yürütmektedir. Turkish Petroleum International Company (TPIC): Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’na (TPAO) bağlı Turkish Petroleum International Company Limited Şirketi’nin (TPIC) Kuruluşumuza devrine ilişkin 24 Aralık 2012 tarih ve 2012/4152 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 22 Ocak 2013 tarih ve 28536 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 12 Temmuz 2013 tarihinde Kuruluşumuz adına tescil ve ilan edilmiştir. Turusgaz Taahhüt, Pazarlama ve Ticaret A.Ş.: Turusgaz A.Ş. Rusya'dan Türkiye'ye doğal gaz ithalatı yapmak amacıyla Türk-Rus işbirliğiyle kurulmuş, Ankara merkezli bir Anonim Şirket olup, Kuruluşumuzun iştirak payı %35’dir. Nabucco Gas Pipeline International GmbH (NIC): Nabucco Company Study Pipeline GmbH şirketi 2004 yılında Viyana merkezli olarak kurulmuş olup, 24 Şubat 2004 tarih ve 6929 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla iştirak edilmiştir. 2005 yılında Nabucco Gas Pipeline International GmbH (NIC) isimli şirkete dönüşümü kabul edilmiş olup, Şah Deniz ikinci faz gazının TAP üzerinden Avrupa’da pazarlanması kararının ardından, halihazırda tasfiye edilmesi için gerekli çalışmalar sürdürülmektedir. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 29 5. BOTAŞ’ın Yerli ve Uluslararası Rakipleriyle veya Benzer Faaliyet Gösteren Kuruluşlarla Karşılaştırılması Bilindiği üzere, Ülkemizin Avrupa Birliği’ne entegrasyonu kapsamında yürütülen enerji piyasasının serbestleştirilmesi çalışmaları çerçevesinde Doğal Gaz Sektörü, 2 Mayıs 2001 tarihinde yürürlüğe giren 4646 Sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ile yeniden yapılandırılmış, BOTAŞ’ın doğal gazın ithalatı, iletimi, dağıtımı, depolaması ve satışı konusundaki tekel konumu sona ermiş, piyasa 18 aylık geçiş sürecinin ardından 2 Kasım 2002 tarihinden itibaren üçüncü taraflara açılmıştır. 4646 Sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu gereğince BOTAŞ’ın pazar payının %20’ye düşürülmesi amacıyla; 30 Kasım 2005 tarihinde alım sözleşmelerinin üçüncü taraflara devrine ilişkin gerçekleştirilen doğal gaz alım sözleşmeleri devir ihaleleri neticesinde 4 özel tedarikçi şirket toplam 4 milyar m3’lük doğal gaz ithalatı ve toptan satışı faaliyetine başlamıştır. Bu sürecin devamı olarak 2011 yılında Mavi Akım Doğal Gaz Alım Satım Sözleşmesi kapsamında 6 milyar Cm3/yıllık miktar için kontrat devri ihalesine çıkılmış olup, satıcının onay vermemesi nedeni ile şirketler geçerli teklif sunamamışlar ve ihale iptal edilmiştir. Ayrıca süresi 31 Aralık 2011 tarihinde sona eren Kuruluşumuz ile Gazprom Export LLC arasında Rusya Federasyonu'ndan Ülkemize Batı Hattı'ndan yılda 5-6 milyar m3 doğal gaz teslimatına ilişkin 14 Şubat 1986 tarihli Doğal Gaz Alım Satım Anlaşması 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu amacına uygun olarak ve Anlaşma’da yer alan hükümler çerçevesinde süresi uzatılmayarak söz konusu miktarın özel sektör tarafından ithal edilmesi imkânı sağlanmıştır. Böylece özel sektörün piyasadaki tedarik payı % 20’yi aşmıştır. Diğer taraftan, 26 Temmuz 2008 tarih ve 26948 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 5784 sayılı “Elektrik Piyasası Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” ile 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu’nda yapılan değişiklikler çerçevesinde, özel sektörün de sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) ve spot LNG’nin ithal edilebilmesine ilişkin düzenlemelerle özel sektörün herhangi bir kısıtlama olmaksızın LNG ithal etmesinin önü açılmıştır. BOTAŞ – 2013 Sektör Raporu 30