JEO 153 ve JEO 152 DERSLERİ

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ
JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
JEO 152
FİZİKSEL JEOLOJİ
LABORATUVAR ÇALIŞMASI
DERS NOTLARI
2013
2
1. HARİTA BİLGİSİ ve TOPOĞRAFİK HARİTALAR
Harita nedir?
Yeryüzünün veya bir parçasının belli bir orana göre küçültülerek ve belirli işaretler kullanılarak yatay
düzlem üzerinde gösterilmesine harita adı verilir.
Değişik amaçlara yönelik haritalar bulunmaktadır. Bunlardan bazıları;
- Coğrafik haritalar; Fiziki, Siyasi, Nüfus, Sanayi … v.s.
- Meteorolojik haritalar
- Topoğrafik haritalar
- Jeolojik haritalar … v.s.
Ölçek nedir?
Bir yeryüzü parçasının (veya bir cismin) plan, maket veya harita gibi yöntemlerle gösterilmesi için
kullanılan büyültme veya küçültme oranına ölçek denir. Örneğin: 1/5000. Ölçeği ifade etmek için
kullanılan bu oranda, paydanın değeri ne kadar büyükse ölçek o kadar küçüktür.
Ölçeğin anlamı nedir?
Pay’daki değer, payda’daki değerin harita üzerindeki aynı birimden karşılığıdır. Yani, Pay=harita
üzerindeki uzunluk, Payda=arazi üzerindeki uzunluk.
Ölçek=
Harita Uzunluğu
Gerçek (Arazideki) Uzunluk
Örnek: 1/25000 ölçekli bir haritada harita üzerindeki 1 birimlik (cm) uzunluk, gerçekte yani arazide
25000 birim (cm)’e karşılık gelir.
Büyük ölçekli haritalarda
Ayrıntı fazladır
Dar alanları gösterir
Bozulma oranı azdır
Küçültme oranı azdır
Payda küçüktür
Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı
azdır
1: 100.000
Küçük ölçekli haritalarda
Ayrıntı azdır
Geniş alanları gösterir
Bozulma oranı fazladır
Küçültme oranı fazladır
Payda büyüktür
Eşyükseklik eğrileri arasındaki yükseklik farkı
fazladır
1:500.000
1:1.000.000
3
Haritalarda iki çeşit ölçek kullanılabilir. Bunlar;
- Çizgisel ölçek
- Kesir ölçek
Örnek:
Örnek: 1 / 25.000
0
2 km
Bir haritada bulunması gereken elemanlar:
-
Haritanın adı (Ör: Kullanım amacı, pafta adı vb.)
-
Coğrafik yön ve kuzey işareti
-
Ölçek
-
Lejand (Simgeler ve açıklamaları)
-
Enlem/boylam değerleri
Sorular
1. Gerçekte 900 km olan A-B kentleri arası, ölçeği bilinmeyen bir haritada 10 cm olarak
ölçülmüştür. Buna göre haritanın ölçeği nedir?
2. 1/1.200.000 ölçekli bir haritada 17 cm olarak ölçülen uzunluk gerçekte kaç km dir?
3. 1/500.000 ölçekli bir harita üzerinde, arazide 20 km olarak ölçülen bir mesafe kaç cm ile
gösterilir?
4. Gerçekte 900 km2 olan bir göl 1/300.000 ölçekli bir haritada kaç cm2 ile gösterilir?
5. 1/500.000 ölçekli bir haritada 10 cm olarak gösterilen iki merkez arasındaki uzaklık başka bir
haritada 20 cm olarak gösterilmiştir. Buna göre, ikinci haritanın ölçeği nedir?
6. Van Gölü, aşağıda verilen ölçeklerden hangisiyle çizilecek haritada daha az yer kaplar?
a) 1:50.000
b) 1:100.000
c) 1:200.000
d) 1:500.000
e) 1:1.000.000
7. Aşağıdaki haritaya göre;
K
0
150 m
Beytepe köyü
Yol
-
yol ile bulunduğunuz yer arasındaki uzaklık gerçekte kaç m’dir? ………………… m
-
köy ile bulunduğunuz yer arasındaki uzaklık gerçekte kaç m’dir? ………………… m
-
Haritanın kesir ölçeği nedir? ……………………
4
Topoğrafik haritalar:
Yeryüzünün veya bir parçasının morfolojik (şekilsel) yapısının belli bir ölçek içinde eş yükseklik eğrileri
yardımıyla yatay düzlem üzerinde gösterilmesiyle elde edilen haritalara topoğrafik haritalar denir.
Topoğrafik haritalar üzerinde, yeryüzünde bulunan tüm unsurlar kendilerine özgü simgelerle
işaretlenmişlerdir. Örneğin: yollar, yerleşim yerleri, çeşmeler, enerji nakil hatları, ... v.s.
Topoğrafik haritalar ölçeklerine göre;
-
Küçük ölçekli topoğrafik haritalar – 1/600.000 ve daha küçük ölçekliler
-
Orta ölçekli topoğrafik haritalar – 1/600.000 ile 1/75.000 arası
-
Büyük ölçekli topoğrafik haritalar – 1/75.000 ve daha büyük ölçekliler
5
PAFTA BÖLÜMLEMESİ
1/250.000’lik paftalar
Kutup
1o 30’
1o 30’
lam
boy
3o
1o
1/250.000
o
2
1o
enlem
0o
o
6
o
0
o
1
o
2o
3o
o
4
5
1/100.000’lik paftalar
30’
1/250.000
1o 30’
30’
1o
1/100.000
30’
30’
30’
30’
30’
1/100.000
1/50.000’lik paftalar
15’
o
1 30’
1
o
1/50.000
15’
1/50.000
1/25.000’lik paftalar
7,5’
1o 30’
1o
1/25.000
1/25.000
7,5’
6
Türkiye Pafta Bölümlemesi
42o
24o
27o
30o
33o
39o
36o
o
45
42o
o
40
o
40
Ankara
Sivas
İzmir Uşak
Afyon
o
38
Van
Denizli Isparta
Konya
38o
Adana
o
36
24o
K
42o
o
o
27
o
30
o
33
39o
o
36
42o
36
o
45
İ
J
K
İZMİR
L
1/250.000’lik
İZMİR paftası
M
N
O
P
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
1/100.000’lik pafta bölümlemesi
İZMİR K18
K
a
b
d
c
L
19
18
İZMİR L20 b1
1
20
2
b
4
1/50.000’lik pafta bölümlemesi
İZMİR L20 b
1/25.000’lik pafta bölümlemesi
3
7
Nokta tarif sistemleri / UTM Grid sistemine göre yer tarifi
Arazide herhangi bir lokasyonun haritaya işaretlenmesi ve bu noktanın yazıyla ifade edilmesi
gerekmektedir. Arazide genellikle UTM (Universal Transverse Mercator) Grid sistemiyle yer tarifi
yaparız.
UYGULAMA:
UTM Grid sistemiyle bir noktanın tarifi:
Örnek - 1 : 1/25.000’lik bir topoğrafik haritada bulunan A noktasının tarifi :
4 cm=1000 m
A
2,9 cm=725 m
1,6 cm=400 m
Doğu
15
4 cm=1000 m
Kuzey
16
45
44
000
275
D
000
000
D
Örnek - 2 : B noktasının tarifi :
51 K / 23
Örnek - 2 : C noktasının tarifi :
52 K / 24
52
51
C
1,1 cm=275 m
B
23
24
15400 K / 44725 D
8
a) Aşağıdaki noktaları UTM Grid sistemine göre tarif ediniz.
D
33
A noktası:……………….
E
B noktası:……………….
A
C noktası:……………….
C
D noktası:……………….
F
32
E noktası:…………………
B
F noktası:…………………
17
16
b) UTM Grid Sistemine göre tarif edilmiş aşağıdaki noktaları Grid ağı üzerine işaretleyiniz.
A noktası: 19500 K / 33250 D
B noktası: 19475 K / 34250 D
C noktası: 19750 K / 34000 D
D noktası: 19575 K / 33200 D
E noktası: 19200 K / 34950 D
F noktası: 19000 K / 33250 D
20
19
33
34
35
9
1. a) Aşağıdaki isimleri verilmiş paftaların ölçeklerini karşılarına yazınız.
İzmir L19
Ankara K29 a4
Van L50 c
Konya
………………………..
………………………..
………………………..
………………………..
b) Aşağıdaki paftaların aynı ölçekli belirtilen komşusunu yazınız.
Yozgat J35 a4
Adana N34 a1
Trabzon H43 b
Eskişehir İ25 d3
Denizli M23
Ankara İ28 b4
paftasının doğudaki komşusu …………………….
paftasının batıdaki komşusu
…………………….
paftasının kuzeyindeki komşusu …………………….
paftasının güneyindeki komşusu …………………….
paftasının batıdaki komşusu
…………………….
paftasının güneyindeki komşusu …………………….
paftasıdır.
paftasıdır.
paftasıdır.
paftasıdır.
paftasıdır.
paftasıdır.
2. 1/25.000’ölçekli bir haritada iki tepe arasındaki uzaklık 6 cm ile gösterilmiştir. Aynı uzaklık
1/50.000 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir?
3. Çizgisel ölçeğin kullanım yararları sizce nelerdir?
4. 1/10.000 ölçekli bir haritanın çizgisel ölçeğini çiziniz.
5. 1/25.000 ölçekli bir topoğrafik haritada A, B, ve C tepeleri arasındaki ilişkiler şu şekildedir.
- C tepesinin UTM Grid sistemine göre tarifi: 51250 K / 5750 D dir.
- A tepesi C tepesinin 750 m batısındadır.
- B tepesi 52 no’lu grid enlemi ile 5 no’lu grid boylamının kesişim noktasındadır.
Buna göre;
a) A ve B noktalarının UTM Grid sistemiyle tarifini yapınız.
b) ABC üçgeninin alanı kaç m2 dir?
52
51
5
6
10
2. TOPOĞRAFİK HARİTALARDAN KESİT ÇIKARTILMASI
Eş yükseklik eğrisi nedir?
Denizden yükseklikleri eşit noktaların birleştirilmeleriyle oluşan kapalı eğrilere eş yükseklik eğrileri
(izohips) adı verilir.
Eş yükseklik eğrileri;
- Yatay düzlemleri ifade ederler.
- Birbirlerine paraleldirler. Birbirlerini kesmezler.
- Her birinin bir yükseklik değeri vardır.
- Aralarındaki düşey yükseklik farkı daima eşittir, değişmez.
- Eş yükseklik eğrileri arasındaki yatay mesafe değişebilir. Bu durum topoğrafya eğiminden
kaynaklanır.
Yamaç eğimi fazla ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe az,
Yamaç eğimi az ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe fazladır.
100
200
300
400
500
600
700
-1/25.000 ölçekli topoğrafik haritalarda
eşyükseklik eğrileri 10’ar m aralıklarla
geçer.
Az eğimli yamaç
Tepe
-1/100.000 ölçekli topoğrafik
haritalarda eşyükseklik eğrileri 50’şer
m aralıklarla geçer.
Dik yamaç
-
Eşyükseklik eğrileri üzerinden geçen kesik çizgiler mevsimlik akarsuları, düz çizgiler ise
devamlı akarsuları gösterir (a). Akarsuların her iki yanındaki eşyükseklik eğrilerinin
yükseklik değeri aynıdır (b).
(b)
(a)
Sırt ve Vadi kavramları
Eş yükseklik eğrileri sırt ve vadilerde v harfine benzer şekiller oluştururlar.
Vadilerde, eş yükseklik eğrilerinin değeri içeri doğru azalır. (a)
Sırtlarda, eş yükseklik eğrilerinin değeri içeri doğru artar. (b)
(a)
(b)
11
1 00
2 00
300
0
40
40 0
300
200
100
İçeri doğru azalıyor.
VADİ
İçeri doğru artıyor.
SIRT
Not: Sırt ile vadi daima birbirlerini takip ederler.
Yönler ve Kuzey kavramı
Dört ana yön vardır. Bunlar, Kuzey (K), Doğu (D), Güney (G) ve Batı (B)’dır.
K
KB
KKD
KKB
KD
DKD
BKB
D
B
DGD
BGB
GB
GGB
GGD
GD
G
Not: Bir haritanın kuzeyi daima yazılarının düz okunduğu tarafa doğrudur.
Üç çeşit kuzey vardır.Bunlar;
1) Coğrafik kuzey: Yerin dönme ekseninin kuzey yarımküreyi kestiği nokta. Diğer bir deyişle
kuzey kutup noktası.
2) Magnetik kuzey: Pusulanın kuzey ibresinin gösterdiği yön.
3) Grid kuzeyi: Grid eğrilerinin Kuzey yarım kürede kesiştikleri yer (ya da Grid boylamlarının
arttığı yön)
Düşey ölçek nedir?
Haritaların yatay ölçekleri olduğu gibi (Bkz. Harita bilgisi ve Topoğrafik haritalar-ders 1) düşey ölçekleri
de vardır. Yatay ölçek yatay düzlemdeki küçültmeyi ifade ederken, düşey ölçek düşey düzlemdeki
(kesit görünümündeki) küçültmeyi ifade eder.
Düşey ölçek büyüdükçe kesit abartılı olur. Normal olan yatay ölçekle düşey ölçeğin eşit olduğu
durumdur.
Topoğrafik haritalardan kesit çıkartılması
Yöntem ve kurallar (Kesit çizerken buradaki maddeleri sırasıyla uygulayınız)
- Önce harita üzerinde kesit doğrultusu saptanır ve harita üzerine çizilir. Kesit doğrultusunun
başlangıç ve bitiş noktaları büyük harflerle işaretlenir.
- Haritaya göre ve amaca göre düşey ölçek saptanır.
- Kesit doğrultusunun kestiği eş yükseklik eğrileri belirlenir. Bunlardan en yüksek ve en
düşük değerli olanlar saptanır. Buna göre tüm yükseklikler mm kağıtta düşey ölçek çizgisi
üzerine ölçekli olarak işaretlenir.
- Kesit doğrultusunun eş yükseklik eğrilerini kestiği tüm noktalar yüksekliklerine göre mm
kağıda taşınır.
- Noktalar birleştirilir. Kesit profili elde edilir.
12
Noktalar birleştirilirken uyulması gereken kurallar
Tepelerde yüksek değerlerden geçecek şekilde birleştirilir.
Vadilerde düşük değerlerden geçecek şekilde birleştirilir.
Kesit profili kenarlarında uygun şekilde uzatılır.
300
200
tepe
-
Yönler, ölçek ve kesit doğrultuları işaretlenir.
vadi
kesit profili
kenarı
13
YÖNTEM: Topografik kesit nasıl çizilir?
HARİTA GÖRÜNÜMÜ
K
100
200
300
400
B
A
Kesit yönleri
Kesit yönleri
Kesit profili
D
Düşey ölçek çizgisi
B
400
m
300
200
100
Yatay ölçek: 1/10000
Düşeyölçek: 1/10000
KESİT GÖRÜNÜMÜ
A
B
Kesit doğrultuları
Kesit doğrultuları
Ölçekler
SONUÇ: Bir kesitte olması gereken özellikler
D
B
400
m
300
200
100
A
Yatay ölçek: 1/10000
Düşeyölçek: 1/10000
B
Eğim Hesaplama:
- İki nokta arasındaki yükseklik farkının bu iki nokta arasındaki yatay uzaklığa oranına eğim denir.
Yüzde veya binde olarak hesaplanır.
Eğim (E)=
Yükseklik farkı (h)
Yatay uzaklık (L)
x100
- Eğim açısı ise bu iki noktayı birleştiren çizginin yatayla oluşturduğu dar açıya verilen isimdir.
Yükseklik
farkı
(Eşyükseklik
eğrileri arasındaki
fark)
B
Eğim
açısı
A
Yatay uzaklık
(Haritada iki nokta arasındaki mesafe)
ÖNEMLİ NOT: Pay ve paydada yer alan ölçülerin
birimleri eşitlenmelidir.
14
K
C
700
UYGULAMA:
1. Yandaki haritada;
a) A, B ve C lokasyonlarının yaklaşık yüksekliklerini bulunuz.
b) vadi ve sırtları belirleyiniz. Vadi tabanı eğim yönlerini
işaretleyerek, vadi tabanı eğim yönlerini bulunuz.
2. Aşağıda verilen topoğrafik haritadaki A-B kesitini çiziniz.
NOT: Yatay ölçeği 1/25.000 düşey ölçeği 1/20.000 olarak alınız.
600
3. Size verilecek olan topoğrafik haritada söylenen noktalar arasında
topoğrafik kesit çiziniz.
A
700
-
600
500
400
300
200
0
200 m
B
100
-
Çizdiğiniz topoğrafik kesit üzerinde dere, tepe, yol, köy çeşme
gibi topoğrafik unsurlar varsa belirtiniz.
Çizdiğiniz kesitin gerçekte kaç km olduğunu bulunuz.
15
UYGULAMA
1. a) Aşağıdaki haritada A-B ve C-D noktaları arasındaki yamaçlardan hangisi daha az eğimlidir?
Neden?
b) A-B ve C-D noktaları arasındaki yamaçların eğim açılarını bulunuz. A, B, C ve D
noktalarının yükseklikleri sırasıyla 810m, 70m, 820m ve 320m’dir.
K
1000
C
900 800
700
600
D
500
A
400
300
200
B
0
100 m
100
D
300
400
100
500
600
200
300
400
500
A
C
700
600
800
700
0
200
400 m
B
K
2. Aşağıda verilen topoğrafik haritada, A-B ve C-D doğrultularında topoğrafik kesit çiziniz.
Düşey ölçeği 1/10000 olarak alınız.
16
3. TABAKA KAVRAMI ve V-KURALI
Tabaka nedir?
Alt ve üst sınırlarıyla bir diğerinden ayrılan, kendine has özellikleri olan, sabit hidrodinamik koşullar
altında çökelmiş, 1 cm’den daha kalın, en küçük litostratigrafi birimine tabaka denir.
1 cm’den daha ince tortullaşmalara lamina adı verilir.
Konumlarına göre tabakalar
Her tabaka düzleminin bir konumu vardır. Konumlarına göre tabakalar 5 (beş)’e ayrılır. Bunlar;
1. Yatay tabaka
2. Eğimli tabaka
3. Düşey tabaka
4. Devrik tabaka
5. Ters tabaka
Süper pozisyon ilkesine göre, en altta en yaşlı tabaka bulunur.
En genç
D
C
B
D
En yaşlı
A
C
B
A
Yatay Tabaka
Eğimli Tabaka
B
D
C
A
C
B
D
A
A
B
C
D
Ters Tabaka
Devrik Tabaka
Düşey Tabaka
Yapı Kavramı
Jeolojik çalışmalarda kayaçların mostra ölçeğinde veya daha büyük ölçekteki özelliklerine yapı adı
verilmektedir. Kayaçların daha küçük ölçekli özelliklerine (örneğin mikroskop altındaki özellikleri) ise
doku olarak adlandırılır.
Jeolojik yapılar iki şekilde sınıflandırılabilir. Bunlar;
1. Düzlemsel yapılar (tabaka, fay, çatlak, kıvrım eksen düzlemi, ...)
2. Çizgisel yapılar (fay çiziği, kıvrım ekseni, budinaj,...)
Düzlem nedir? Çizgi nedir?
En az iki çizgiyi içinde barındıran alana düzlem denir. Çizgi ise, iki nokta arasındaki noktalar kümesi
olarak tarif edilir.
17
Çizgi
Düzlem
Tabaka konumu
Tabakaların jeolojik çalışmalarda geometrik olarak ifade edilmeleri gerekmektedir. Tabakaları ifade
ederken onların bazı özelliklerinin konumlarının bulunması gerekmektedir. Tabakalar dört (4)
özellikleriyle ifade edilir. Bunlar;
A. Doğrultu
a. Doğrultu (1)
b. Doğrultu açısı (2)
B. Eğim
a. Eğim yönü (3)
b. Eğim açısı (4)
Önemli Not: Fay ve çatlak gibi diğer yapılar da tabakalar gibi düzlemsel birer yapı elemanı olduğundan
aşağıdaki tanımlar onlar için de geçerlidir.
Doğrultu: Eğimli bir tabaka düzleminin yatay düzlemle yaptığı ara kesit çizgisine doğrultu denir. Yatay
düzlemi su yüzeyi kabul edersek, eğimli tabaka düzleminin durgun suya daldırıldığında (tabi ki sanal
olarak :) suyun tabaka yüzeyi üzerinde bıraktığı ıslaklık çizgisi tabakanın doğrultusudur.
Doğrultu açısı: Doğrultu çizgisinin kuzey ile yaptığı dar açıya doğrultu açısı denir. Doğrultu
açısı
0 ... 90o arasında bir değer alır.
Eğim: Bir düzlemin yatay düzleme doğru bakması haline o düzlemin eğimli olması hali denir. Bu
durumda tabaka düzlemi ile yatay düzlem arasında kesin bir açı vardır, yani tabaka düzlemi ile
yatay düzlem birbirlerini keserler. Aksi takdirde tabaka yatay düzleme paralel olmuş olur ki, bu
tür tabakalara yatay tabakalar adı verilir.
Eğim yönü: Eğimli tabakanın baktığı coğrafik yöne eğim yönü denir.Eğimli tabaka düzlemi
üzerine su döküldüğü zaman suyun akış yönü eğim yönüdür. KD,D, B... gibi.
Eğim açısı: Eğimli bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik düşey bir düzlem içinde yatay
düzlemle yaptığı dar açıya eğim açısı denir. Eğim açısının değeri 0 ... 90o arasında değişir.
Bu tabakanın gerçek eğim açısıdır.
Tabakanın konumu değişmediği halde, sadece bakış açısına göre değişen iki çeşit eğim açısı vardır.
Bunlar;
a) Gerçek eğim açısı (tanımı yukarıda)
b) Görünür eğim açısı
Eğimli bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik olmayan herhangi bir düşey düzlem içerisinde yatay
düzlem ile yaptığı dar açıya görünür eğim açısı adı verilir.
Önemli Not: Bir tabaka düzleminin doğrultusuna dik sadece bir tek düşey düzlem olacağından, bir
tabakanın sadece bir tane gerçek eğim açısı değeri vardır. Ancak tabakanın doğrultusuna dik olmayan
bir çok düşey düzlem olacağından sonsuz sayıda görünür eğim açısı değeri olabilir.
Ayrıca bir tabakanın gerçek eğim açısı değeri, daima görünür eğim açısı değerinden daha büyüktür.
Yani;
90o  Gerçek eğim açısı > Görünür eğim açısı  0
18
Çok Önemli Not !: Doğrultu daima eğime diktir. [ Doğrultu  Eğim ]
Çok Önemli Bir Not Daha: Tabakaların eğim yönünde gidildikçe (eğer tabakalar devrik değilse) genç
birimlere rastlanır.
Tabakaların eğim yönü
Ok yönünde daha genç tabaka
ltu
ğru
o
D
Eğim yönü
Yatay düzlem
30
o
30
Eğim açısı
Tabaka konumunun ifadesi ve harita üzerine işaretlenmesi:
Tabaka konumu ifade edilirken aşağıdaki örnek format kullanılır.
Doğrultu
Eğim
K45D / 30 GD
Eğim açısı
Doğrultu açısı
Eğim yönü
K
K
K
Doğrultu
açısı
45o
Eğ
D
oğ
ru
30
im
ltu
Eğim yönü
Doğrultu ve eğimin harita görünümü
K45D / 30GD
Bir tabaka konumunun ifadesi ve
harita görünümü
19
Bir tabaka konumu harita üzerine işaretlenirken yukarıda da görüldüğü gibi T harfine benzer bir şekil
kullanılır. Bu T harfinin uzun kolu doğrultuyu, kısa kolu ve ucundaki açı değeri ise eğim yönünü ve
eğim açısını ifade eder. Doğrultu ve eğim birbirine diktir.
Not: Tabaka konumunu harita üzerine işaretlerken belirli bir standart oluşturulmuştur. Buna göre, T
harfinin uzun kolu 9 mm, kısa kolu 3 mm olacak şekilde çizilir.
Tabaka konumunun ifade şekilleri
1. Azimuth Yöntemi
Doğrultu
K
K
Eğim
Doğrultu
açısı
45 / 30 GD
o
45
Eğ
Eğim açısı
Doğrultu açısı
Eğim yönü
Do
ğr
im
tu
ul
Eğim yönü
Doğrultu ve eğimin harita görünümü
2. Eğim Doğrultusu Yöntemi
K
K
Doğrultu
Eğim
45
o
Eğim Doğrultusunun
Saatin dönme yönünde Kuzey ile
yaptığı açı
135 / 30
135
Eğim açısı
Eğim doğrultusunun
saatin dönme yönünde
kuzey ile yaptığı açı
ul
ğr
Do
Eğ
im
tu
do
ğr
ul
tu
o
su
Doğrultu ve eğimin harita görünümü
3. Kadran Yöntemi
Doğrultu
Eğim
K
K
K45D / 30 GD
Doğrultu
açısı
45
B
Eğim açısı
Doğrultu açısı
o
D
Eğ
im
Eğim yönü
Do
ul
ğr
tu
G
Eğim yönü
Doğrultu ve eğimin harita görünümü
K45D / 30GD
=
45 / 30 GD =
135 / 30
20
V-Kuralı:
Tabaka sınırları, haritaya geçirildiği zaman topoğrafyanın morfolojik yapısından dolayı V harfine
benzer şekiller oluştururlar. Tabaka sınırlarının oluşturduğu bu V şekilleri ile vadilerin oluşturduğu V
şekilleri arasında, tabakaların konumlarını belirleyici özellikler vardır. Bu özellikler aşağıdaki gibi bir
dizi kural ile ifade edilir.
1. Kural: Bir jeolojik haritadaki bir vadide eş yükseklik eğrilerinin oluşturduğu V’ler ile, tabaka
sınırlarının oluşturduğu V’ler birbirine zıt yönlü ise, bu durumda; tabakaların eğim yönü,
vadi tabanının eğim yönü ile aynı yönlüdür.
K
A
B
0
20
300
400
5 00
60
0
B
D
A
B
400
200
2. Kural: Bir jeolojik haritadaki bir vadide eş yükseklik eğrilerinin oluşturduğu V’ler ile, tabaka
sınırlarının oluşturduğu V’ler aynı yönlü ise, bu durumda; tabakaların eğim yönü vadi
tabanının eğim yönü ile zıt yönlüdür.
K
A
B
0
20
300
400
500
60
0
B
D
A
B
400
200
21
3. Kural: Bir jeolojik haritada eş yükseklik eğrileriyle tabaka sınırları kesişmiyorsa, ya da bir
başka deyişle, eş yükseklik eğrileriyle tabaka sınırları birbirlerine paralel uzanıyorsa, bu
durumda; tabakalar yataydır.
K
A
B
0
20
300
400
500
60
0
B
D
A
B
400
200
4. Kural: Bir jeolojik haritada tabaka sınırları birbirlerine paralel ise ve eş yükseklik eğrilerini
yukarıda belirtilen kurallar dışında kesiyorsa, bu durumda; tabakalar diktir.
K
B
A
0
20
300
400
500
0
60
B
D
A
B
400
200
Not: Jeolojik kesit nasıl cıkartılır?
Topoğrafik kesit çıkartıltıktan sonra kesit doğrultusunun kestiği jeolojik unsurlar teker teker topoğrafik
profil üzerine izdüşürülür. En genç yapıdan başlanarak jeolojik unsurlar kurallar çerçevesinde
topoğrafik kesite aktarılır. Böylece jeolojik kesit çıkartılmış olur.
22
UYGULAMA:
1. Aşağıda verilmiş tabaka konumlarının harita görünümlerini çiziniz (Standartlara uyunuz).
K65D / 26GD
DB / 35K
YATAY
K15B / 36GB
K70B / 85KD
KG / 6B
DB / 90
K45D / 6KB (Devrik)
DB / 85G (Devrik)
2. Aşağıda harita görünümleri verilen tabakaların konumlarını yazınız.
68
32
.......................
.......................
44
.......................
.......................
8
.......................
.......................
3. Aşağıda boş bırakılan yerleri doldurunuz.
KADRAN YÖNTEMİ
AZİMUTH YÖNTEMİ
EĞİM DOĞRULTUSU YÖNTEMİ
K40B / 70 GB
89 / 85 KB
284 / 12
KG / 60 B
120 / 36 GB
180 / 46
23
JEOLOJİK HARİTADA LİTOLOJİLERİN VE BAZI ÖLÇÜMLERİN GÖSTERİMİ
Tabaka
22
SEDİMANTER Kyç.
Çakıltaşı
Kumtaşı
Kiltaşı
Şeyl
Kireçtaşı
Fosilli
Kireçtaşı
Foliasyon
22
MAGMATİK Kyç.
Derinlik kyç.
Yüzey kyç.
Çatlak
22
METAMORFİK Kyç.
24
3. Aşağıda verilen jeolojik haritada;
a) Vadi tabanını belirleyerek, vadi taban eğim yönünü işaretleyiniz.
b) V kuralını uygulayarak tabakaların eğim yönünü bulunuz.
c) Tabakaları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz.
d) A-B, C-D, G-H doğrultularında jeolojik kesit çiziniz
Not: A-B doğrultusunda çizilecek kesitte tabakaların eğim açılarını 40o alınız.
e) C-D ve G-H doğrultularında çizilen jeolojik kesitlerde tabakaların görünür eğim
açılarını bulunuz.
f) Tabakaların harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz.
g) Tabaka konumunu yazınız.
25
UYGULAMA
1. Aşağıda verilen jeolojik haritada;
1. Vadi tabanını belirleyerek, vadi taban eğim yönünü işaretleyiniz.
2. V kuralını uygulayarak tabakaların eğim yönünü bulunuz.
3. Tabakaları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz.
4. A-B, C-D, E-F doğrultularında jeolojik kesit çiziniz
Not: A-B doğrultusunda çizilecek kesitte tabakaların eğim açılarını 45o, C-D
doğrultusunda 0, E-F doğrultusunda 25o alınız.
5. Tabakaların harita görünümünü harita üzerine işaretleyiniz.
6. Tabaka konumunu yazınız.
26
2. Aşağıda verilmiş jeolojik haritada;
a) V kurallarını uygulayınız.
b) Tabakaları ve daykları yaşlıdan gence doğru sıralayınız. Lejand üzerinde gösteriniz.
c) Tabakaların, aplit ve dolerit dayklarının konumlarını harita üzerine işaretleyiniz.
Aplit
Dolerit
d) A-B doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz.
e) Kumtaşı ve kiltaşı tabakalarının kalınlıkların bulunuz.
f) Tabakaların, aplit ve dolerit dayklarının konumların yazınız.
A
K
Lejand
1000
900 800
700
600
500
400
300
200
100
Ölçek:1/10000
B
27
4. KIVRIMLAR
Kıvrımlı yapılar
Tabakalı kayaçların dalga şekilli deformasyonlarına kıvrım adı verilir. Kıvrımlar kubbe şekilli bir
antiklinal ile tekne şekilli senklinallerden meydana gelir.
Antiklinal
Senklinal
Bir kıvrımın iki tane kanadı vardır. Bunlara kıvrımın kanatları denir. Kıvrım kanatları da birer düzlemsel
yapıdır ve bu iki düzlemin kesişmesiyle bir çizgi oluşacaktır. Kıvrım kanatlarının kesiştiği yere kıvrım
ekseni adı verilir. Kıvrımı oluşturan tabakanın kıvrılarak oluşturduğu kıvrım ekseni bir çizgisel yapıdır.
Her bir tabakaya ait kıvrım eksenlerini içine alan düzleme ise kıvrım eksen düzlemi adı verilir. Kıvrım
ekseni yatayla belirli miktarda bir açı yaparsa bu durumda kıvrım dalımlıdır. Kıvrımın dalım açısı,
kıvrım eksenini içine alan düşey düzlemde ölçülür ve yatay düzlemle yaptığı dar açıdır. Bu durumda
kıvrım ekseninin dalımlı olduğu yön kıvrımın dalım yönüdür.
lemi
n düz
e
s
k
ım e
Kıvr
ım
Kıvr
Kıvrım kanadı
i
eksen
Kıvrım çeşitleri:
Kıvrımlar geometrik olarak sınıflandırılabilirler. Bu sınıflamada kıvrımın ekseninin, eksen düzleminin ve
kanatlarının konumları dikkate alınır. Buna göre;
a) Simetrik kıvrım: Kanatlar eksen düzlemine nazaran simetriktir. Bu durumda kanatlardaki
tabakaların eğim açıları eşittir ve eksen düzlemi diktir.
b) Asimetrik kıvrım: Kanatlar eksen düzlemine göre asimetriktir. Bu durumda kanatlardaki
tabakaların eğim açıları eşit değildir. Eksen düzlemi dik veya eğimli olabilir. Eksen düzlemi
eğimli olduğu durumlarda devrik kıvrımlar oluşur. Devrik kıvrımlarda, kanatlardan birisine ait
tabakalar devriktir.
Simetrik kıvrım
Dik Asimetrik kıvrım
Eğik Asimetrik kıvrım (Devrik kıvrım)
28
Antiklinal ve senklinalin arazideki kesit (profil) görüntüsü
Dalımlı bir antiklinalin kuşbakışı görüntüsü
Antiklinalin petrol aramalarındaki önemi
29
UYGULAMA
1. Aşağıda verilmiş olan kıvrımlara ait harita görünümlerini kanatlarındaki tabaka konumlarıyla birlikte
çiziniz.
Antiklinal
Senklinal
Devrik Antiklinal
Dalımlı Antiklinal
Dalımlı Senklinal
Asimetrik Senklinal
Devrik Senklinal
Asimetrik Antiklinal
2. Aşağıda verilmiş jeolojik haritada;
a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita
üzerine işaretleyiniz.
b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz.
c) Jeolojik yapıların türlerinin belirleyip, konumlarını yazınız.
d) A-B doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz.
Not: Her bir kanat için tabakaların eğim açılarını 45o alınız.
30
3. Aşağıda verilmiş jeolojik haritada;
e) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita
üzerine işaretleyiniz.
f) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz.
g) Jeolojik yapıların türlerinin belirleyip, konumlarını yazınız.
h) X-Y doğrultusunda jeolojik kesit çiziniz.
Not: Her bir kanat için tabakaların eğim açılarını 50o alınız
Düşey ölçeği 1:20.000 alınız.
31
5. UYUMSUZLUKLAR VE GÖRECELİ YAŞ KAVRAMI
Diskordans nedir?
Kayaçların stratigrafik dizilimleri her zaman kesiksiz bir seri (konkordan seri) oluşturmaz. Bazen,
kayaçların çökelimleri sırasında duraklamalar, aşınmalar ve boşluklar olabilir.
Belirli bir bölgede, belirli bir zaman aralığı boyunca hüküm sürmüş olan sedimantolojik veya tektonik
rejimlerdeki değişiklikler nedeni ile, stratigrafik dizide duraklamalar, aşınmalar ve boşlukların ortaya
çıktığı tabakalar arasında uyumsuzluk (diskordans) meydana gelir. Bu tip serilere uyumsuz seri
(diskordan seri) adı verilir. Bu iki seriyi ayıran yüzeye ise uyumsuzluk düzlemi (diskordans yüzeyi)
denir. Diskordanslar hiyatüs ve lakün ile tanımlanır.
Hiyatüs
Bu uyumsuz stratigrafik dizilimde eksilmiş bulunan tabaka veya tabaka gruplarının aşınmalarına
karşılık gelen zaman aralığına hiyatüs adı verilir.
Lakün:
Aşınmış tabaka veya tabaka gruplarına ise lakün denir.
Silüriyen
Ordovisyen
Kambriyen
4
3
2
1
LAKÜN
Diskordan seri
Devoniyen
GENÇ SERİ
Jura
2. Konkordan seri
HİYATÜS
Triyas
Permiyen
Karbonifer
9
8
YAŞLI SERİ
Kretase
Litoloji
1. Konkordan seri
Yaş
7
6
5
Diskordans çeşitleri nelerdir?
a) Uyumsuz seri (Nonkonformite)
Sedimanter kayaç serilerinin daha yaşlı magmatik ve/veya metamorfik kayaçları üzerlediği
durumlarda ortaya çıkar. Bu durumda daha genç olan sedimanter birimlerde, daha yaşlı
magmatik veya metamorfik kayaçlara ait kayaç parçacıkları bulunur.
b) Açılı diskordans
Bir diskordans yüzeyinin farklı eğimlere sahip iki konkordan sedimanter seriyi ayırdığı durumlarda
ortaya çıkar. Bu durumda iki seri arasında belirgin bir konum farklılığı bulunur.
c) Diskonformite
Bir erozyon yüzeyiyle birbirinden ayrılan, konumları aynı iki farklı sedimanter seri arasında
meydana gelir. Bu durumda hem aşınmış birimler hemde zaman boşluğu vardır.
d) Parakonformite
32
Bu iki seri arasında sadece sedimanter süreçlerin duraklamasıyla meydana gelmiş bir
çökelmemezlik varsa bu durumda parakonformite oluşur. Sadece zaman boşluğu söz konusudur.
Sedimanter birimler
7
6
5
4
3
(a) UYUMSUZ SERİ
(Nonkonformite)
2
1
Magmatik veya metamorfik
birimler
10
9
(b) AÇILI DİSKORDANS
8
5
4
3
2
1
7
(c) DİSKONFORMİTE
6
5
2
Hiyatüs ve
Lakün var.
1
7
6
(d) PARAKONFORMİTE
5
2
Hiyatüs var.
Lakün yok.
1
Göreceli yaş kavramları
Sedimanter kayaçlar:
- Süper pozisyon ilkesine göre alttaki daha yaşlıdır. (Tabakalar devrik değillerse) - Şekil 1
- Genellikle eğimli tabakalar yatay tabakalardan daha yaşlıdır. – Şekil 2
- Kıvrımlanmış kayaçlar kıvrımlanmamış kayaçlardan daha yaşlıdır. – Şekil 3
- Antiklinalin çekirdeğinde yaşlı birimler, - Şekil 4, Senklinalin çekirdeğinde genç birimler
bulunur. – Şekil 5
- Komşu kayaçlara ait çakıl parçaları içeren kayaçlar daha gençtir. – Şekil 6
Magmatik kayaçlar:
- Yerel kayaçlara sokulum yapan bir derinlik kayacı daha gençtir. Bu durumda (1) magmatik
kayaç içinde çevre kayaçlara ait asimile edilmiş kayaç parçacıkları (anklav) bulunur, –
Şekil 7 (2) Magmatik kayaç çevresinde çevre kayaçların kontak metamorfizmaya uğradığı
kontak zonu bulunur. – Şekil 8
- Lav akışları tabanlarındaki yaşlı kayaçlarda pişme zonu oluştururlar. – Şekil 9
- Dayklar kestikleri kayaçlardan daha gençtirler. – Şekil 10
Metamorfik kayaçlar:
- Genellikle çevrelerindeki metamorfik olmayan magmatik veya sedimanter kayaçlardan
daha yaşlıdır.(eğer bir fayla yerleşmemişlerse) – Şekil 11
Faylar:
-
Faylar, yerdeğişimlerine sebep oldukları kayaçlardan daha gençtirler. Kesmedikleri
kayaçlardan daha yaşlıdırlar. – Şekil 12
33
Not: Aşağıdaki şekiller için kayaçların ve yapıların oluşum yaşları, yaşlıdan gence; A-B-C-D-E-F-G
şeklindedir.
34
35
UYGULAMA:
1. a) Aşağıdaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayaçları ve yapıları oluşum sırasına göre
yaşlıdan gence doğru sıralayarak yandaki lejanda yazınız.
b) Bölgede etkili olmuş jeolojik evrimi sırasıyla açıklayınız.
2. Ek-1A’da verilmiş jeoloji haritasında;
a) V-kurallarını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını saptayınız.
b) Belirlediğiniz tabaka serilerini lejand üzerinde göstererek, aralarındaki stratigrafik
ilişkileri belirtiniz.
c) A-B ve C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz. Yatay ve Düşey ölçek 1/20.000
Not: C-D doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını 32o alınız.
d) A-B doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını bulunuz.
e) Bölgenin jeolojik gelişimini (jeolojik tarihçeyi) oluşum sırasıyla yazınız.
36
EK 1A
37
UYGULAMA
1. a) Aşağıdaki jeolojik kesitte harflerle belirtilen kayaçları ve yapıları oluşum sırasına göre
yaşlıdan gence doğru sıralayarak yandaki lejanda yazınız.
b) Bölgede etkili olmuş jeolojik evrimi sırasıyla açıklayınız.
2. Jeoloji çalışması yapılan bir bölgede kırıntılı sedimanter, metamorfik ve granitik magmatik
kayaçlardan oluşan birimler gözlenmektedir. Saha çalışmaları sırasında aşağıdaki veriler elde
edilmiştir.
- Magmatik kayaçların çevresinde kontak zonu bulunmaktadır.
- Sedimanter kayaçlar hem metamorfik, hemde magmatik kayaç parçaları içermektedir.
- Bölgede herhangi bir fay verisine rastlanmamıştır.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi veya hangileri doğrudur.
a) En yaşlı kayaçlar sedimanter kayaçlardır.
_______
b) Metamorfik kayaçlar kesinlikle magmatik kayaçlardan daha yaşlıdır.
_______
c) Sedimanter kayaçlar magmatik kayaçlardan daha yaşlıdır.
________
d) Magmatik kayaçlar kesinlikle sedimanter kayaçlar içine sokulum yapmıştır.
_______
e) Bölgede bir uyumsuz seri (nonkonformite) söz konusudur.
_________
3. Ek-1B’de verilmiş jeoloji haritasında;
a) V-kurallarını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını saptayınız.
b) Belirlediğiniz tabaka serilerini lejand üzerinde göstererek, aralarındaki stratigrafik
ilişkileri belirtiniz.
c) A-B ve C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz. (Yatay ölçek: 1/20.000, Düşey Ölçek:
1/10.000)
Not: A-B doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını 39o , genç serininkini 21o alınız.
C-D doğrultusunda genç serinin görünür eğim açısını 14o alınız.
d) C-D doğrultusunda yaşlı serinin görünür eğim açısını bulunuz.
e) Bölgenin jeolojik gelişimini (jeolojik tarihçeyi) oluşum sırasıyla yazınız.
38
6. FAYLAR
Yeryuvarında etkili olan tektonik kuvvetler kayaçların şekillerini, hacimlerini ve yerlerini değiştirirler. Bu
deformasyon etkileriyle kayaçlar kırılırlar, kıvrılırlar.
Kırıklı yapılar (faylar ve çatlaklar)
Faylar
Kayaçlarda kırılma yüzeyleri boyunca gözle fark edilebilecek miktarda bir yer değiştirme,(kayma,
hareket) meydana geldiği zaman faylar oluşurlar.
Çatlaklar
Çatlaklarda ise kırılma yüzeyleri boyunca bir yer değiştirme, bir kayma olmaz.
Faylarda kayma hareketi bir düzlem boyunca oluşmaktadır. Bu düzleme fay düzlemi (=fay aynası) adı
verilir. Bu düzlem üzerinde sürtünme sebebiyle kayma çizikleri (fay çizikleri) bulunur. Bu fay çizikleri
bize kaymanın doğrultusunu bulmamıza yardımcı olur.
Faylar da tabakalar gibi birer düzlemsel yapı elemanıdırlar. Dolayısıyla fayların da doğrultuları ve
eğimleri vardır. Fay düzlemleri iki bloğu birbirinden ayırır. Bu iki blok, fay düzlemi üzerinde birbirine
nazaran hareket ederler. Bu bloklardan fay düzleminin üzerinde bulunan bloğa tavan bloğu, fay
düzleminin altında bulunan bloğa ise taban bloğu adı verilir.
Fay düzlemi
Fay çizikleri
Fa
yın
d
ru
oğ
ltu
su
Fayın eğim yönü
TABAN
BLOK
TAVAN
BLOK
Atım nedir?
İki blok arasında meydana gelen yer değiştirmeye atım adı verilir. Beş çeşit atım türü vardır. Bunlar;
b
c
d
a
e
a) eğim atım
b) doğrultu atım
c) net atım
d) düşey atım
e) yatay atım
39
Fay çeşitleri
Faylar oluşum mekanizmalarına göre üçe ayrılırlar. Bunlar;
b) Normal faylar: Bu tür faylarda tavan bloğu taban bloğuna göre, fay düzlemi üzerinde aşağıya
doğru hareket etmiştir. Bu faylara gravite fayı’da denilmektedir.
c) Ters faylar: Bu tür faylarda tavan bloğu taban bloğuna nazaran yukarıya doğru hareket
etmiştir.
d) Doğrultu atımlı faylar: Yırtılma fayı olarak da adlandırılan bu tür faylarda fay blokları
birbirlerine göre fayın doğrultusu boyunca hareket etmişlerdir. Eğer hareket karşıdaki bloğun
sağa doğru yer değiştirmesiyle meydana gelmişse sağ yönlü doğrultu atımlı fay, karşıdaki
bloğun sola doğru yer değiştirmesiyle meydana gelmişse sol yönlü doğrultu atımlı fay oluşur.
Faylar atımlarına göre de sınıflandırılabilirler. Buna göre;
a) Eğim atımlı faylar: Bu tür faylarda fayın hareket doğrultusu fayın eğim doğrultusu ile çakışır.
Yani fay eğim doğrultusu boyunca hareket etmiştir.
b) Doğrultu atımlı faylar: Bu tür faylarda yukarıda da anlatıldığı gibi hareket fayın doğrultusu
boyuncadır.
c) Oblik atımlı faylar: Bu tür faylarda hareket ne fayın eğimi boyunca ne de doğrultusu boyunca
gelişmiştir. Fay, doğrultusunun ve eğiminin bileşkesi şeklinde hareket etmiştir.
Normal Faylar
TersFaylar
Eğim Atımlı
Faylar
Eğim atımlı normal fay
Eğim atımlı ters fay
Oblik atımlı normal fay
Oblik atımlı ters fay
OblikAtımlı
Faylar
Doğrultu Atımlı Faylar
Sağ yönlü doğrultu atımlı fay
Sol yönlü doğrultu atımlı fay
40
Normal fay
Ters fay ve sürüme kıvrımı (Drag fold)
41
Kıvrım ve normal fay
Fay çizikleri
42
Sol yönlü doğrultu atımlı fay
Sağ yönlü doğrultu atımlı fay
43
UYGULAMA:
1. Aşağıda verilmiş olan fay türlerinin harita görünümlerine birer örnek veriniz. Verdiğiniz örneklerin
konumlarını yazınız.
Normal fay
Ters fay
Doğrultu atımlı fay
Sağ yönlü
Sol yönlü
...................
.................
..................
..................
2. Ek-1’de verilmiş jeoloji haritasında;
a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita
üzerine işaretleyiniz.
b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz.
c) Fayın türünü belirleyiniz.
d) A-B, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz.
Not: Fayın konumu DB / 78 G, Tabakaların gerçek eğim açıları 37o
A-B doğrultusunda tabakaların eğim açılarını 33o fayın eğim açısını 60 o alınız.
e) C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını bulunuz.
f) Fayın düşey atımını bulunuz.
UYGULAMA
1) Eğim atımlı normal bir faya ait atım türleri nelerdir? Blok diyagram üzerinde çizerek gösteriniz.
2) Ek – 2’ de verilen jeolojik haritada;
a) V kuralını uygulayarak tabaka serisinin konumunu saptayınız ve harita görünümünü harita
üzerine işaretleyiniz.
b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak lejand üzerinde gösteriniz.
c) Haritada bulunan yapıların türünü belirleyiniz.
d) Yapıların harita görünümlerini harita üzerine işaretleyiniz.
e) A-B, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz.
f) Fayın düşey atımını bulunuz.
Not: Fayın konumu K56B / 73 GB, Tabakaların gerçek eğim açıları 37o
A-B doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 27o alınız.
A-B doğrultusunda fayın eğim açısını 65o alınız.
C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 33o alınız.
C-D doğrultusunda fayın eğim açısını 50o alınız.
44
EK1
45
EK 2
Kmt
Kmt
46
7. KARMAŞIK HARİTALAR
Ek – 1’ de verilen jeolojik haritada;
g) V kuralını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını yazınız ve harita görünümünü harita
üzerine işaretleyiniz.
h) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak aralarındaki ilişkilerle birlikte lejand üzerinde
gösteriniz.
i)
Haritada bulunan yapıların türünü belirleyiniz.
j)
Yapıların harita görünümlerini harita üzerine işaretleyiniz.
k) Fayın türünü belirleyiniz.
l)
A-B, C-D, E-F ve G-H doğrultularında jeolojik kesit çiziniz.
m) Fayın düşey atımını bulunuz (Kesitten).
Not: Fayın konumu DB / 70 K, yaşlı serinin gerçek eğim açıları 34o, genç serinin gerçek eğim açıları
100 dir.
G-H doğrultusunda yaşlı serinin eğim açısını 25o genç serinin eğim açılarını 5o olarak alınız.
C-D doğrultusunda tabakaların eğim açılarını her iki kanat için de 33o alınız.
ÖDEV
Ek – 2’ de verilen jeolojik haritada;
a) V kuralını uygulayarak tabaka serilerinin konumlarını yazınız ve harita görünümünü harita
üzerine işaretleyiniz.
b) Kayaçları yaşlıdan gence doğru sıralayarak aralarındaki ilişkilerle birlikte lejand üzerinde
gösteriniz.
c) Fayın türünü belirleyiniz.
d) A-B, C-D doğrultularında jeolojik kesit çiziniz.
Not: Fayın konumu K55B / 90, tabaka serilerinin gerçek eğim açıları yaşlıdan gence doğru sırasıyla
45o, 350, 150 ve 00 dir.
47
48
49
ARAZİYE HAZIRLIK VE PUSULA KULLANIMI
Arazi Çalışmasına Hazırlık Nasıl Yapılır?
Jeolojik çalışmalarda, çalışılan konuya (Genel Jeoloji, Mühendislik Jeolojisi, Maden yatakları,
Mineraloji-Petrografi, Hidrojeoloji vb.) bağlı olarak araziye çıkmadan önce hazırlık çalışmaları
yapılmaktadır. Yapılan hazırlıklar ortak olarak şu şekildedir:
1. Çalışılacak bölgeyle ilgili literatür çalışması
- Daha önce bölge ve civarında yapılmış olan çalışmaların incelenmesi ve derlenmesi
(Rapor, makale, tez vb.)
- Topoğrafik ve jeolojik haritaların incelenmesi
- Hava fotoğrafları ve uydu görüntülerinin incelenmesi
2. Amaca uygun olarak saha için gerekli donanımın (Araç, gereç vb.) hazırlanması
- Jeolog çekici: Genellikle bir ucu sivri veya keski şeklinde bir çekiç olup, kayaçları
kırmak, kazmak, temizlemekte, ve alınacak numuneleri düzeltmek için kullanılır.
- Jeolog pusulası: Yerkürenin manyetik özelliğine dayanılarak yapılmış, yön belirlemeye,
çizgisel ve düzlemsel yapıların konumlarının ölçülmesine, yer tayinine vb. yarayan araçtır.
- Harita altlığı: Aluminyum veya plastikten yapılmış, arazide haritaların ve kağıtların düzenli
bir şekilde muhafaza edilmesini sağlar.
- Fotoğraf makinası: Jeolojik yapıların görüntülenmesi ve bu görüntülerin büro çalışmalarında
kullanımını sağlar. Arazide amaca yönelik fotoğraf çekiminde ölçeklendirme mutlaka
yapılmalıdır.
- Altimetre: Hava basıncına bağlı olarak yüksekliği gösteren alettir. Kalibrasyonu arazide
yapılmalıdır.
- Hidroklorik asit (%10 HCl): Saha çalışmalarında karbonatlı kayaçların tespitinde kullanılır.
- Saha defteri: Saha çalışmalarında tüm ölçüm ve gözlemlerin lokasyon belirtilerek
kaydedildiği defterdir.
- Lup: Kayaçlardaki mineralleri, mikrofosilleri vb. görmekte zorlanılan ayrıntıları büyütmekte
kullanılan mercektir.
- Şerit metre: Çelikten yapılmış, özel amaçlı çalışmalarda (Ölçülü stratigrafik kesit, yamaç
eğiminin saptanması, kalın tabakaların ölçümü vb.) kullanılan araçtır.
- GPS: Küresel yerbulma sistemi (Global Position System). En az 3 veya 4 uydu yardımıyla
yeryüzünde herhangi bir noktanın enlem, boylam ve yükseklik değerlerini veren elektronik alet.
Pusula tanımı ve çeşitleri
Pusula, yerkürenin manyetik özelliğine dayanılarak yapılmış, yön belirlemeye yarayan bir ölçü aletidir.
Pusulalar kullanım yerlerine göre değişik isimler alabilirler (Jeolog pusulası, madenci pusulası, gemici
pusulası vb.).
50
Jeolog Pusulası
Jeolog pusulası esasta klinometre (eğimölçer) ve el düzecinden oluşmuştur. Jeolojik çalışmalarda çok
değişik amaçlarda kullanılsa da yaygın olarak düzlemsel ve çizgisel yapı unsurlarının konumunun
saptanmasında kullanılır. Bir jeolog pusulasının ana unsurları şunlardır:
- Pusula ibresi (Ağırlıklı taraf güneyi gösterir. Eğer ağırlıklı uç yoksa, işaretli uç veya N yazılı
uç kuzeyi gösterir)
- Klinometre düzeci (Eğim ölçer düzeci)
- Nişan delikleri ve nişan kolu
- Dereceli daire
- Ayna
- Kabarcıklı düzeçler
Pusula tabanı üzerinde yön harfleri vardır (N:Kuzey, S:Güney, E:Doğu, W:Batı).
Taban üzerinde E-W yer değiştirmiş olarak yazılır. Çünkü; pusula tabanını saat ibresi yönünde
döndürdüğümüzde pusula ibresi saat ibresinin tersi yönünde dönme hareketi yapar.
Arazide Pusula Kullanımı
Düzlemsel elemanların konumlarının ölçülmesi
Tabakalanma, klivaj, şistozite, kıvrım eksen düzlemleri, fay düzlemleri, eklemler ve damarlar gibi
düzlemsel yapıların konumları aşağıda belirtilen yollarla ölçülür.
a. Doğrultu yönü ve doğrultu açısının ölçümü
Bu iş için pusulanın E veya W kenarı ölçülecek düzlemsel yapıya yaslanır
(yandaki şekil). Eğer düzlemin üzeri düzgün değilse çekiçle temizlenebilir
veya düz bir yüzey elde etmek için jeolog defterinden yararlanılabilir. Pusula
tabanı, tabaka düzleminden kaldırılmadan, yuvarlak kabarcıklı düzeç
yardımıyla yataylanır. Doğrultunun değeri, pusula kadranının üst kısmında
bulunan dereceli (0-360) kadrandan okunur. Doğrultunun tanımından da
anlaşılacağı üzere (Bkz. Ders 3) doğrultu açısı, pusula ibresinin kuzeyle
yapmış olduğu dar açıdır (E-N-W aralığında pusula ibresinin hangi ucu
kalırsa kalsın). Doğrultunun değerini gösteren pusula ibresinin yönü ise bize
doğrultunun yönünü vermektedir.
b. Eğim yönü ve eğim açısının ölçümü
Pusulanın N veya S kenarı pusulanın doğrultusuna paralel bir şekilde
yaslanır. Pusulanın N kenarı yaslanırsa, pusula ibresinin S ucunun (Ağırlıklı
uç), S kenarı yaslanırsa, pusula ibresinin N ucunun gösterdiği yön bize
eğim yönünü verir.
Eğim açısını ölçerken Brunton jeolog ve Breithaupt Jeolog pusulalarında
farklılıklar bulunmaktadır.
51
Brunton jeolog pusulası için; pusulanın klinometreli tarafı (W kenarı) düzlemin doğrultusuna dik ve
düşey bir şekilde yaslanır (Yandaki şekil). Daha sonra pusulanın arkasında bulunan sarkaç sağa-sola
çevrilerek silindirik kabarcıklı düzeç (Klinometre düzeci) yataylanır ve eğim açısı, pusula tabanındaki
dereceli (90-0-90) bölmeden okunur.
Breithaupt Jeolog pusulası için; pusulanın kenarı (Oynar sarkaçlı kenar) düzlemsel elemanın
doğrultusuna dik şekilde yaslanır (Üstteki şekil). Pusulanın içinde bulunan, oynar sarkacın gösterdiği
değer, eğim açısı olarak okunur.
Çizgisel elemanların konumlarının ölçülmesi
Çizgisel elemanlar; kıvrım eksenleri, mineral lineasyonları, fay çizikleri vb. yapılardır. Tüm çizgisel
yapıların doğrultuları, dalım yönleri ve dalım açıları aşağıda anlatılan yolla ölçülür.
a. Doğrultu yönü ve doğrultu açısının ölçümü
Harita altlığının veya defterin kenarı çizgisel yapı boyunca yerleştirilir ve düşey konuma getirilir. Pusula
kenarı (E veya W), düşey konumda bulunan deftere yaslanarak doğrultu yönü ve doğrultu değeri
düzlemsel yapılarda olduğu gibi bulunur.
b. Dalım yönü ve dalım açısı
Pusulanın W kenarı (klinometreli olan kenar), çizgisel yapıya paralel şekilde yaslanarak dalımın
değeri, düzlemsel yapılarda eğimin değerini bulurken izlediğimiz yolla aynı şekilde bulunur.
Dalımın yönü ise çizgisel yapı elemanının dalımlı olduğu yöndür. Bu yön ya doğrultu ile aynı yönlü ya
da tam zıttı olan yöndür.
Yer Tayin yöntemleri
Morfolojisi belirgin olmayan düz arazilerde veya görüş alanının çok sınırlı olduğu derin vadilerde,
omanlıklarda yer tayini oldukça güçleşmektedir. Bu gibi durumlarda jeolog pusulasından yararlanarak
bulunduğumuz yeri kesin olarak belirleyebiliriz. Bu yöntemler;
Geriden kestirme yöntemi
Yerini saptamak istediğimiz noktanın üzerinde bulunuyorsak, harita ve arazi üzerinde yerini kolaylıkla
belirleyeceğimiz iki nokta (Örn: A tepesi, B çeşmesi) seçilir. Pusula A tepesi hizasında tutularak, A
tepesinin doğrultusu ve B çeşmesi hizasında tutularak, B çeşmesinin doğrultusu ölçülür. Bu ölçüler
harita üzerinde A ve B noktalarına yerleştirildiğinde, A ve B den geçen doğruların kesişim noktaları
arazide bulunduğumuz yeri verir. Daha sağlıklı bir yöntem için atış yapılan nokta sayısı arttırılabilir.
İleriden kestirme yöntemi
Yerini saptamak istediğimiz noktaya çeşitli nedenlerle (derin vadilerin olması, ormanlık olması vb.)
ulaşamıyorsak, harita ve arazi üzerinde yerini kolaylıkla saptayabildiğimiz iki noktaya (A tepesi ve B
çeşmesi) gidilerek pusula ile önce A tepesinden ulaşamadığımız yere atış yaparız ve A tepesi ile yeri
saptanmak istenen nokta arasındaki doğrultu ölçülür. Aynı işlemleri B çeşmesine giderekte tekrarlarız.
Bu ölçüler, harita üzerinde A ve B noktalarına yerleştirildiğinde A ve B den çizilen doğruların kesişim
noktaları arazide ulaşamadığımız noktanın harita üzerinde yerini verir. Daha sağlıklı bir yöntem için
atış yapılan nokta sayısı arttırılabilir.
52
Pusula-Altimetre yöntemi
Bir çeşit geriden kestirme yöntemi olan pusula – altimetre yöntemi ile yeri bilinen A tepesine atış yapılır
ve ölçülen doğrultu haritaya çizilir. Altimetreden bulunduğumuz yükseklik tespit edilir. Haritaya
çizdiğimiz doğrultu üzerinde bu eşyükseklik eğrisinin değeri bize bulunduğumuz noktayı verir.
Arazi Dersleri İçin Gerekli Malzemeler:
Arazi çantası
Jeolog çekici
Arazi defteri
Harita altlığı
Açıölçer
Kurşun kalem ve silgi
30 cm’lik cetvel
Hava şartlarına uygun giysi
Yiyecek
ÖNEMLİ NOT
Arazi defterlerinizin ilk sayfasına mutlaka kan grubunuzu ve varsa alerjilerinizi, kronik
rahatsızlıklarınızı ve acil durumda sağlık personeli için önemli olabilecek sağlık
bilgilerinizi yazınız. Sürekli kullandığınız ilaç vb. mutlaka yanınızda bulundurunuz.