(04) Banu CANGOZ - Edebiyat Fakültesi Dergisi

EFD / JFL
Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters
Cilt/Volume 26 Say›/Number 2 (Aral›k /December 2009)
Türkçe ve ‹ngilizce Alfabe Kullan›m› Genç ve Yafll› Yetiflkinlerin
‹z Sürme Testi (‹ST) Puanlar›n› Etkiler Mi?
Does the Usage of Turkish or English Alphabet Have Any Effect on
Trail Making Test (TMT) Scores in Young and Old Adults?
Banu CANGÖZ*
Öz
‹z Sürme Testi (‹ST) klinik uygulamalarda en s›k kullan›lan nöropsikolojik testlerden biridir.
Nöropsikolojik yaklafl›ma göre, üst düzey biliflsel ifllevlerden beynin frontal bölgesi sorumludur. ‹ST A ve B olmak üzere iki bölümden oluflmaktad›r. ‹ST’nin özellikle B Bölümü karmafl›k dikkat, planlama, set de¤ifltirme ve tepki inhibisyonu gibi üst düzey ifllevlerin (yönetici
ifllevler) de¤erlendirilmesi için kullan›lmaktad›r. H›z ve motor beceri bu testte baflar›l› olmak
için gereklidir. Bireylerin reaksiyon vermeleri B bölümünde, A Bölümüne göre daha yavafl
olmaktad›r. Birbirine benzemeyen sembol sistemleri olan say› ve harflerin bulundu¤u B Bölümü reaksiyon zaman›n›n uzamas›na neden olmaktad›r. Gerek Bölüm A ve gerekse Bölüm
B’de testi tamamlamak için geçen sürenin yafltan etkilendi¤i bilinmektedir. Di¤er taraftan,
‹ST performans›n›n her iki bölümünün de e¤itim düzeyinden olumlu yönde etkilendi¤ini gösteren çok say›da yay›n mevcuttur. Buna karfl›n cinsiyet ile ‹ST puanlar› aras›nda korelasyon
bulunmamaktad›r. Bu araflt›rman›n temel amac›, dikkat ve yönetici ifllevleri ölçen ‹z Sürme
Testi- B Bölümü’nün (‹STB) ‹ngilizce ve Türkçe alfabe kullan›larak haz›rlanm›fl iki ayr› formunun genç ve yafll› Türk yetiflkin örneklemde test puanlar› üzerindeki etkisini karfl›laflt›rmakt›r. Araflt›rmaya 40 genç, 40 yafll› yetiflkin olmak üzere toplam 80 kifli kat›lm›flt›r. Bu çal›flmada yafl (genç – yafll›) ve alfabe türü (Türkçe –‹ngilizce) de¤iflkenlerinin ‹STB puanlar›
üzerindeki etkisi incelenmifltir. Genç kat›l›mc›lar Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
ö¤rencilerinden, yafll› kat›l›mc›lar ise resmi veya özel kurum ve kurulufllarda çal›flan ve/veya
bu kurumlardan emekli olmufl kiflilerden seçilmifltir. Verilere 2 x 2 faktörlü MANOVA analizi uygulanm›flt›r. Sonuç olarak, yafl grubu ve alfabe türü de¤iflkenlerinin ‹STB süre puan›
üzerindeki temel etkisi ile ikili ortak etkisi anlaml› düzeyde bulunmufltur.
Anahtar sözcükler: yafllanma, ‹z Sürme Testi, nöropsikolojik test
––––––––––––––––––––––––––––––
* Doç. Dr. Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü, [email protected]
© 2009, Hacettepe University Faculty of Letters. All Rights Reserved
49
Türkçe ve ‹ngilizce Alfabe Kullan›m› Genç ve Yafll› Yetiflkinlerin ‹z Sürme Testi (‹ST) Puanlar›n› Etkiler Mi?
Abstract
Trail Making Test (TMT) is one of the most widely used screening tests in clinical neuropsychology practice. From neuropsychological point of view, frontal lobes are brain regions
which are responsible from the higher levels of cognitive functions. TMT consist of two Parts
(Part A and B) which measured to attention and executive functions. TMT, particularly Part
B, is a widely used neuropsychological scale for executive functions like complex attention,
planning, cognitive set shifting and response inhibition. Speed, attentiveness and motor
promptness are quite necessary to be successful in this test. Slowing in reaction times of participants on Part B obviously suggests that, Part B is more difficult to perform than Part A.
Use of dissimilar pair symbol systems, as numbers and letters in Part B, causes prolongation
of reaction time. It is well known that, length of time necessary to complete both Parts A and
Part B gradually increases with aging. On the other hand, there is sufficient amount of data
from clinical studies and reference books, demonstrating the positive effect of education as a
variable on TMT performance. This important effect of education on TMT scores is more
prominent on Part B than Part A. Despite of the studies reporting that sex is not correlated
with TMT scores. The main purpose of this study, to investigate the effects of usage Turkish
and English alphabet on Trail Making Test –Part B (TMTB) test scores in Turkish young and
old adults. The study was carried on 80 participants (40 young and 40 elder). The young participants selected from Hacettepe University Faculty of Letters; old participants selected from
state and private institutions and/or retired from these institutions. The research design of
study involved age (young vs. old) and alphabet type (Turkish vs. English). This study showed that effects of age and alphabet type variables on three TMT scores. 2x2 factorial MANOVA revealed significant main effects of age group and alphabet type, and interaction effect on TMTB time scores.
Keywords: aging, Trail Making Test, neuropsychological test
Girifl
İz Sürme Testi (‹ST) ilk kez 1944’de görsel-motor ve görsel-kavramsal iz sürme
testi olarak, Birleflik Devletler Ordusu psikologlar› taraf›ndan ‘Army Individual Test Battery’ nin (US War Department, 1944) bir parças› olarak gelifltirilmifl; izleyen y›llarda sivil kullan›ma sunulmufltur. ‹ST’nin bu ilk hali A ve B olmak üzere iki bölümden (formdan) oluflmaktad›r. Bölüm A’ da dene¤in, test formu üzerinde içinde rakamlar (1-2-3-4......) bulunan daireleri ard›fl›k ve do¤ru s›rada olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir. Bölüm B’ de ise, dene¤in test formu üzerinde içinde rakam ve harfler
(1-A,2-B,3-C-......) bulunan daireleri bir rakam bir harf s›ras›na uygun, ard›fl›k ve do¤ru
s›rada olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir (Armigate, 1946).
Gelifltirildi¤i y›ldan bu yana geçen süre içinde testin uygulama ve puanlama yönergesi baz› de¤iflikliklere u¤rasa da, günümüzde Reitan (1958) taraf›ndan önerilen basitlefltirilmifl ‹ST puanlama yöntemi (sadece süre ölçümü alarak puanlama) yayg›n olarak
50
Banu CANGÖZ
kullan›lmaktad›r. Testin, Sözel ‹z Sürme Testi (Oral Trail Making Test) (Ruchinskas,
2003), ve Geniflletilmifl ‹z Sürme Testi (Comprehensive Trail Making Test) (Reynolds,
2002) gibi farkl› versiyonlar› gelifltirilmifl; farkl› kültürlere ve/veya lisanlara uyarlanm›flt›r (Lee, Cheung, Chan ve Chan, 2000; Stanczak, Stanczak ve Awadalla, 2001).
‹ST motor bileflenleri olan karmafl›k bir görsel tarama testi olup, beynin frontal bölge ifllevlerine duyarl›d›r (Demakis, 2004; Meguro ve ark., 2003). Bu testte baflar›l› olmak için motor h›z, çeviklik ve dikkatli bir kat›l›m gerekmektedir (Schear ve Sato,
1989). Testin içerdi¤i bölümlerin (A ve B), zorluk aç›s›ndan birbirinden farkl› oldu¤u
(Bölüm B, Bölüm A’dan daha zor) tepki süresindeki yavafllama ile gösterilmifltir. Bölüm
B’de, harf ve say›dan oluflan farkl› ikili sembol sistemi olmas› yani set de¤ifltirmeyi gerektirmesi tepki süresinin uzamas›na neden olmaktad›r (Carrigan, 1987; Fossum, Holinberg ve Reinvang, 1992).
‹ST’nin hem A hem de B Bölümü’ nü tamamlamak için geçen sürenin yaflla beraber artt›¤› bilinmektedir (Cangöz, Karakaoç ve Selekler, 2009; Reitan, 1958; Spreen ve
Strauss, 1991; Steinberg, Breliauskas, Smith ve Ivink, 2005). Ayr›ca, e¤itimin ‹ST performans› üzerinde önemli rolü olan bir denek de¤iflkeni oldu¤unu gösteren çok say›da
araflt›rma (Borstein, 1985; Tomanbaugh, 2004) ve kaynak kitap (Lezak, 1995; Spreen ve
Strauss, 1991) bulunmaktad›r. E¤itim de¤iflkeninin puanlar üzerindeki etkisi Bölüm
B’de Bölüm A’dan daha etkili olarak gözlenmektedir (Borstein, 1985; Tomanbaugh,
2004). ‹ST’nin cinsiyet de¤iflkeninden etkilenmedi¤i gösterilmifl (Lezak , 1995) olmas›na ra¤men, Bölüm B’de kad›nlar›n erkeklerden daha yavafl olduklar›n› gösteren çal›flmalar bulunmakta, sözü edilen fark özellikle yafll› yetiflkinlerde gözlenmektedir (Borstein,
1985; 1986).
Ayr›ca, ‹ST süre puanlar› ile Wechsler Yetiflkinler için Zeka Ölçe¤i (WAIS) puanlar› aras›ndaki iliflki incelenmifl ve WAIS puanlar› (Sözel ve Performans alt testi puanlar› ile Toplam IQ puan›) artt›kça ‹ST (Bölüm A ve B) süre puanlar›n›n azald›¤› gösterilmifltir (Gaul ve Brown, 1970; Steinberg, Breliauskas, Smith ve Ivink, 2005).
‹ST’ nin duyarl› oldu¤u motor h›z, görsel-motor kavramsal tarama, karmafl›k dikkat ve yürütücü ifllevler beyin hasar›ndan büyük ölçüde etkilenmektedir (Meguro,
Constans, Shimada, Yamaguchi, Ishizaki, 2003; Reitan, 1958; Thompson, Scott,
dickson, Schoenfeld, Ruwe, 1999). Birkaç saniyede tamamlanan Bölüm A, göreli olarak
Bölüm B’den daha k›sa sürede tamamlanmakta ve sa¤l›kl› bireyler gibi beyin hasarl› ve
felçli (stroke) hastalar da Bölüm B’de daha fazla zorlanmaktad›r. Ancak an›lan gruplar›n, test performans›ndaki yavafllamada görsel tan›ma güçlü¤ü, düflük motivasyon ya da
kavramsal konfüzyon gibi faktörlerin de rolü oldu¤u düflünülmektedir (Mesulam, 2004).
Testin her iki bölümü de ilerleyici biliflsel gerilemeye duyarl› olup, Bölüm A tek bafl›na demans hastalar›n› normallerden ay›rdedebilirken; Bölüm B Alzheimer tipi deman-
51
Türkçe ve ‹ngilizce Alfabe Kullan›m› Genç ve Yafll› Yetiflkinlerin ‹z Sürme Testi (‹ST) Puanlar›n› Etkiler Mi?
s›n erken evrelerini belirleyebilmektedir (Gaul ve Brown, 1970; Greenlief , Margolis ve
Erker, 1985; Meguro, Constans, Shimada, Yamaguchi, Ishizaki 2003; Thompson ve
Scott, Dickson, Schoenfeld, Ruwe, 1999).
‹ST klinik nöropsikoloji uygulamalar›nda en s›k kullan›lan testlerden biridir (Spreen ve Strauss, 1991; Reynolds, 2002). Nöropsikolojik aç›dan frontal lob karmafl›k biliflsel süreçlerden sorumlu beyin bölgesidir. Bu bölgenin ifllevleri aras›nda çal›flma belle¤i
(working memory), karmafl›k dikkat, planlama, problem çözme, set de¤ifltirme, tepki
ketlemesi (inhibition) gibi yürütücü ifllevler (executive functions) say›labilir. Bu ba¤lamda ‹ST’nin özellikle B Bölümü yürütücü ifllevler olarak kabul edilen karmafl›k dikkat, planlama set de¤ifltirme ve tepki ketlemesinin ölçülmesinde yayg›n olarak kullan›lan nöropsikolojik bir ölçü arac›d›r (Lezak, 1995).
Nörolojik aç›dan, frontal hasar› olan ve olmayan deneklerin Bölüm A’daki performanslar› aras›nda fark gözlenmezken, frontal hasarl› deneklerin Bölüm B’deki performanslar›n›n düfltü¤ü gösterilmifltir (Demakis, 2004; Meguro Constans, Shimada,
Yamaguchi, Ishizaki, 2003). Buna karfl›n, frontal hasar› olan hastalar›n normal deneklerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda hem Bölüm A, hem de Bölüm B’de düflük performans gösterdiklerini belirten çal›flmalar da mevcuttur (Borstein,1985; Stuss, Bisschop, Alexander, Levine ve Izukawa, 2001).
Yukar›da belirtildi¤i gibi, ‹ST farkl› kültürlere ve/veya lisanlara (‹ngilizce, Çince,
Arapça, Türkçe) uyarlanm›flt›r (s›ras›yla Tomanbaugh, 2004; Lee, Cheung, Chan ve
Chan, 2000; Stanczak, Stanczak ve Awadalla, 2001; Cangöz, Karakoç ve Selekler,
2009). Ancak, ulafl›labilen yaz›n ba¤lam›nda, ayn› araflt›rma içinde iki veya daha fazla
farkl› dile ait alfabelerin karfl›laflt›r›ld›¤› bir çal›flmaya rastlanmam›flt›r. An›lan durum
mevcut çal›flman›n özgün boyutu olarak de¤erlendirilmektedir.
Araflt›rman›n temel amac›, genç ve yafll› yetiflkinlerde, ‹ST Bölüm B’nin (‹STB)
Türkçe ve ‹ngilizce alfabe kullan›larak haz›rlanm›fl iki farkl› formu aras›nda, testi tamamlamak için geçen süre (‹STBS), yap›lan hata say›s› (‹STBH) ve yap›lan düzeltme
say›s› (‹STBD) puanlar› aç›s›ndan fark olup olmad›¤›n› incelemektir.
Yöntem
Kat›l›mc›lar Araflt›rmaya yafl ortalamas› 20.23 olan 40 genç (K: 27 , E: 13) ve yafl
ortalamas› 70.05 olan 40 yafll› (K: 24, E: 16) olmak üzere toplam 80 yetiflkin birey kat›lm›flt›r. Örneklemi oluflturan kat›l›mc›lar en az lise mezunudur. Örneklem grubu a¤›rl›kl› olarak Ankara’daki kamu ve özel kurum ve kurulufllarda görev yapan ve/veya ad›
geçen kurum ve kurulufllardan emekli olmufl kat›l›mc›lardan oluflmufltur. Resmi ve/veya
özel huzurevlerinde kalan bireyler araflt›rma örneklemine dahil edilmemifltir. Kat›l›mc›lar›n (özellikle yafll› grup için) sa¤l›kl› yetiflkin bireyler olup olmad›¤›n› belirlemek üzere Standardize Mini Mental Test (SMMT)( Folstein, Folstein ve Hugh, 1975; Güngen,
52
Banu CANGÖZ
Ertan, Eker, Yaflar ve Engin, 2002), genç yetiflkinler için Beck Depresyon Ölçe¤i
(BDÖ) (Beck, 1961; Hisli, 1988) ve yafll› yetiflkinler için Geriatrik Depresyon Ölçe¤i
(GDÖ) (Scheikh ve Yesavage, 1986; Ertan ve Eker, 2000) ile ‹fllevsel Faaliyetler Anketi (‹FA) (Pfeffer, Kurosaki, Harrah, 1982; Selekler, Cangöz ve Karakoç, 2004) uygulanm›flt›r. Tarama amac›yla kullan›lan bu test ve/veya ölçeklerin ülkemiz kültürü için uyarlama, norm belirleme ve/veya standardizasyon çal›flmalar› yap›lm›flt›r. SMMT’den 27 ve
alt›nda, GDÖ’den 14 ve üzerinde ve BDÖ’den 17 puan ve üzerinde puan alm›fl olan kat›l›mc›lar ile serebrovasküler hastal›k, demans, Parkinson, MS, psikiyatrik bozukluklar,
hipotrioidi, kronik akci¤er ve böbrek rahats›zl›¤› olan veya psikotrop ilaç kulland›¤›n›
beyan eden kat›l›mc›lar araflt›rmaya dahil edilmemifltir. Örneklemi oluflturan kat›l›mc›lar›n demografik özellikleri ve tarama testlerinden ald›klar› puanlar›n ortalama ve standart sapmalar› Tablo 1’de özetlenmifltir.
Araflt›rmada yafl grubu ve alfabe türü ba¤›ms›z de¤iflkenler olup gruplar-aras› (betweengroup) olarak de¤iflimlenmifltir. ‹STB’yi tamamlama süresi (‹STBS) , testte yap›lan hata say›s› (‹STBH ) ve testte yap›lan düzeltme say›s› (‹STBD) ba¤›ml› ölçüm olarak al›nm›flt›r. ‹STB puanlar›na iliflkin veriler 2x2 faktörlü çok de¤iflkenli varyans analizi (MANOVA) tekni¤i kullan›larak analiz edilmifltir.
N= 80
C‹NS‹YET
YAfi
SMMT
puan›
BDÖ/GDÖ
puan›
‹FA
puan›
GENÇ
K: 27
E: 13
20.23
(1.91)
-------
3.76
(3.30)
-------
YAfiLI
K:24
E:16
70.05
(4.53)
28.79
(2.23)
4.34
(4.33)
0.30
(0.77)
Tablo 1: Kat›l›mc›lar›n Demografik Özellikleri ve Tarama Ölçeklerinden Ald›klar› Puanlar›n
Ortalama ve Standart Sapmalar›
Araç-Gereçler ‹z Sürme Testi (‹ST) görsel-motor kavramsal tarama, motor h›z,
planlama, say›sal bilgi, soyut düflünme, uyar›c›n›n fiziksel özellikleri taraf›ndan yarat›lan tepki e¤iliminin ketlenmesi, set de¤ifltirme, konsantrasyon ve engellenmeye karfl› tolerans gibi farkl› becerileri gerektiren uygulanmas› kolay bir görevdir (Lezak, 1995; Mesulam, 2004; Spreen ve Strauss, 1991). Bölüm A’ da dene¤in, test formu üzerinde da¤›n›k olarak serpifltirilmifl ve içinde rakamlar bulunan daireleri, ard›fl›k olarak ve do¤ru
s›rada (1-2-3-4-......) olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir. Bölüm
B’de ise, dene¤in test formu üzerinde da¤›n›k olarak serpifltirilmifl ve içinde rakam ve
harfler bulunan daireleri, bir rakam bir harf s›ras›na göre ard›fl›k ve do¤ru s›rada (1-A,2B,3-C-......) olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir. Bu çal›flmada sa-
53
Türkçe ve ‹ngilizce Alfabe Kullan›m› Genç ve Yafll› Yetiflkinlerin ‹z Sürme Testi (‹ST) Puanlar›n› Etkiler Mi?
dece Bölüm B’ye (‹STB)’ye ait veriler kullan›lm›flt›r. ‹STB, A4 büyüklü¤ünde iki sayfa (1.sayfa: Bölüm-B al›flt›rma sayfas›, 2.sayfa: Bölüm-B test sayfas›), kalem ve el kronometresinden oluflmaktad›r. ‹ST (Bölüm A ve B)’ nin Türk kültürü için geçerlik-güvenirlik ve standardizasyon çal›flmalar› yap›lm›flt›r (Cangöz, Karakoç ve Selekler, 2009).
‹fllem Araflt›rma kat›l›mc›lar›n seçiminde kullan›lmak üzere belirlenmifl test ve/veya ölçeklerin (SMMT, ‹FA, GDÖ: yafll› gruba, BDÖ: genç gruba) uygulanmas›yla bafllam›flt›r. Bu test ve/veya ölçeklerden örneklem bölümünde belirtilen dahil edilme ölçütlerini karfl›layan kat›l›mc›lara ‹STB (Cangöz, Karakoç ve Selekler, 2009) uygulanm›flt›r.
Süre puan› (‹STBS) araflt›rmac› taraf›ndan, dijital el kronometresi (Q&Q HS43 dijital)
kullan›larak (saniye cinsinden); hata ve düzeltme say›s› puanlar› ise testör taraf›ndan kat›l›mc›n›n yapt›¤› hata ve/veya düzeltmeler say›larak (frekans cinsinden) hesaplanm›flt›r.
Veri toplama ifllemi araflt›rman›n yürütülmesine uygun, sessiz ve sakin bir odada bireysel olarak uygulanm›flt›r. Testte süre s›n›rlamas› yoktur. Alfabe türü de¤iflimlenirken,
‹STB’nin Türkçe ve ‹ngilizce alfabe kullan›larak oluflturulmufl iki formu kullan›lm›flt›r.
Türkçe formda, Bölüm B’ nin Türk kültürüne uyarlama çal›flmas› ba¤lam›nda, Türkçe
alfabe esas al›narak gelifltirilen ve ‘Ç’, ‘⁄’, ‘‹’ gibi Türkçe karakterler bulunmaktad›r.
‹ngilizce formda ise an›lan Türkçe karakterler bulunmamaktad›r.
Bulgular
Analizlerden önce, kay›p de¤erlerin olup olmad›¤› ve normal da¤›l›m say›lt›s›n›n
karfl›lan›p karfl›lanmad›¤› gözden geçirilmifl ve da¤›l›m›n normal oldu¤u gözlenmifltir.
‹STBS, ‹STBH, ve ‹STBD puanlar›na iliflkin 2x2 faktörlü MANOVA sonucuna göre,
yafl grubu de¤iflkeninin ‹SBS puan› üzerindeki temel etkisi (F(1,76) = 201.64; p<.001)
anlaml› düzeyde bulunmufltur. Buna karfl›n, yafl grubu de¤iflkeninin, ‹STBH ve ‹STBD
puanlar› üzerindeki temel etkisi istatistiksel olarak anlaml› de¤ildir. Alfabe türü de¤iflkeninin ‹STBS puan› üzerindeki temel etkisi anlaml› (F(1,76) = 14.80; p<.001) iken, ayn› de¤iflkenin ‹STBH ve ‹STBD puanlar› üzerindeki etkisi istatistiksel olarak anlaml› de¤ildir. Ayr›ca, yafl grubu ve form türü de¤iflkenlerinin ‹STBS puanlar› üzerindeki ortak
etkisi anlaml› (F (1, 76) = 12.35; p<.001) iken, ‹STBH ve ‹STBD puanlar› üzerindeki ortak etkisi istatistiksel olarak anlaml› de¤ildir. Kat›l›mc›lar›n farkl› deneysel koflullardaki
‹STB puanlar›na ait ortalama ve standart sapmalar Tablo 2’de verilmifltir.
Tart›flma
Araflt›rman›n bulgular› incelendi¤inde yafl de¤iflkeninin ‹STBS puanlar›n› etkiledi¤i gözlenmifltir. Buna göre, genç yetiflkinler ‹STB’yi yafll› yetiflkinlere göre daha k›sa sürede tamamlamaktad›r. Bu sonuç, ‹STS puanlar›yla ilgili di¤er çal›flmalar›n (Carrigan ve
Hinkeldey, 1987; Steinberg, Breliauskas, Smith ve Ivink, 2005; Tomanbaugh, 2004) ve
testin ülkemiz kültürü için yap›lm›fl olan standardizasyon çal›flmas›n›n (Cangöz, Kara-
54
Banu CANGÖZ
Tablo 2: Kat›l›mc›lar›n ‹z Sürme Testi B Formu (‹STB) Puanlar›na ‹liflkin Ortalama ve Standart
Sapmalar
Genç
(n=40)
N=80
Yafll›
(n=40)
Türkçe
Alfabe
‹ngilizce
Alfabe
Türkçe
Alfabe
‹ngilizce
Alfabe
54.40 (12.16)
55.45 (10.20)
88.15 (19.18)
111.40 (21.49)
‹STBH
Puan›
0.40 (0.75)
0.20 (0.41)
0.25 (0.91)
0.55 (0.88)
‹STBD
Puan›
0.05 (0.22)
0.15 (0.37)
0.05 (0.23)
0.35 (0.59)
‹STBS
Puan›
(saniye)
‹STBS: ‹STB süre puan›; ‹STBH: ‹STB hata puan›; ‹STBD: ‹STB düzeltme puan›
koç ve Selekler, 2009) bulgular› ile uyumludur. Buna karfl›n, an›lan standardizasyon çal›flmas›ndan farkl› olarak, genç ve yafll› yetiflkin gruplar aras›nda ‹STBH ve ‹STBD puanlar› aç›s›ndan fark bulunmam›flt›r. Bu çeliflkili bulgu, araflt›rma örneklemi oluflturan
kat›l›mc›lar›n (özellikle yafll› grup) e¤itim düzeyinin yüksek olmas›ndan (en az lise mezunu) ve a¤›rl›kl› olarak kamu ve özel kurum ve kurulufllarda görev yapan ve/veya ad›
geçen kurum ve kurulufllardan emekli olmufl kat›l›mc›lardan oluflmas›ndan kaynaklanm›fl olabilir. Ayr›ca, resmi ve/veya özel huzurevlerinde kalan bireyler de araflt›rma örneklemine dahil edilmemifltir. Bilindi¤i üzere huzurevinde kal›yor olmak bafll› bafl›na
duygusal ve biliflsel süreçleri olumsuz yönde etkileme potansiyaline sahiptir. Bu ba¤lamda yafll› kat›l›mc›lar›n toplumsal yaflam içinde aktif olarak faaliyet gösteren “aktif
yafll›” bireylerden oluflmas› da, genç ve yafll› gruplar aras›nda ‹STBH ve ‹STBD puanlar› aç›s›ndan fark bulunmamas›na, fark›n sadece testi tamamlamak için geçen süreye yans›mas›na neden olmufl olabilir. Çünkü testi tamamlamak için geçen süre bilgi iflleme sürecinin yavafllamas›n›n bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Yafll› gruptaki kat›l›mc›lar daha fazla biliflsel çaba harcayarak hata ve düzeltme say›s›n› azaltabilseler (telafi
edebilseler) de bilgi iflleme sürecini h›zland›ramamaktad›rlar.
Christensen ve Birrell (1991), biliflsel çaba gerektiren görevlerdeki performans›n,
yetiflkinin kronolojik yafl›ndan çok ‘genel zeka’s›ndan etkilendi¤ini; bu nedenle, zeka
düzeyi yüksek yafll› yetiflkinlerin, zeka düzeyi orta veya düflük yafll› yetiflkinler taraf›ndan ‘zor’ olarak nitelendirilen biliflsel görevlerde baflar›l› olabildiklerini göstermifllerdir.
Ayr›ca bu çal›flmada, benzer görevlerde, zeka düzeyi yüksek yafll› yetiflkinlerin, ortalama zekaya sahip genç yetiflkinlerden üstün bir bellek performans› sergileyebildi¤i de
55
Türkçe ve ‹ngilizce Alfabe Kullan›m› Genç ve Yafll› Yetiflkinlerin ‹z Sürme Testi (‹ST) Puanlar›n› Etkiler Mi?
gösterilmifltir (Christensen ve Birrell, 1991). Mevcut çal›flmada zeka düzeyi incelenmemifl olsa da, kat›l›mc›lar›n en az lise mezunu olmas›n›n (e¤itim düzeyi) benzer bir etki
yaratm›fl olabilece¤i düflünülebilir.
Alfabe türü de¤iflimlemesi, ‹STB süre puan› üzerinde etkili olurken; test boyunca
yap›lan hata ve düzeltme say›s› puanlar›n› etkilememifltir. Türkçe alfabe kullan›lan koflulda, kat›l›mc›lar testi ‹ngilizce alfabe kullan›lan kofluldakinden daha k›sa sürede tamamlam›fllard›r.
Okuma, yazma, hesaplama, ö¤renme flekil ve kelime hat›rlama, karfl›laflt›rma, iliflkileri de¤erlendirme gibi bilginin sentezini gerektiren yönetici ifllevlerin yaflla beraber
bozuldu¤u; adland›rma, motor ak›c›l›k, konuflma ak›c›l›¤›, uzamsal dikkat, praksi gibi
otomatik ve motor beceri gerektiren ifllevlerin ise yafltan çok az etkilendi¤i bilinmektedir (Karaman, Aksu, Çatako¤lu, Ersoy ve Arman, 1997). Bu aç›dan bak›ld›¤›nda alfabe
türü de¤iflkeninin ‹STBH ve ‹STBD puanlar› üzerinde anlaml› etki yaratmam›fl olmas›,
harften say›ya geçmeyi (1-A, 2-B, 3-C,….) yani set de¤ifltirmeyi ve al›fl›ld›k tepkiyi ketlemeyi gerektiren daha karmafl›k ‹STB görevinde kat›l›mc›lar›n hata ve düzeltme yapmamak için azami biliflsel çaba göstermelerine, bu esnada da testi tamamlamak için geçen sürenin uzamas›na neden olmufl olabilir. Bu ba¤lamda yaflla beraber bilgi iflleme h›z›nda meydana gelen yavafllama sadece ‹STBS puanlar›nda anlaml› bir düflüfle neden olmufl olabilir.
Araflt›rma sonucunda ‹ST puanlar›n›n alfabe türünden etkilenmesi, karmafl›k biliflsel ve davran›flsal faaliyetlerde, çoklu biliflsel ifllevlerimizin koordine olmas› ve istenen
hedefe ulaflmam›z› sa¤layan yönetici ifllevlerin (Stuss ve Alexander, 2000) dilin anlafl›lmas› ve kullan›lmas›yla yak›ndan iliflkili oldu¤unu göstermifltir. Asl›nda, biliflsel süreçler ile dil aras›ndaki iliflkinin kökenleri oldukça eskilere uzanmaktad›r. Günümüzde bilgisayar sistemlerinin, internet olanaklar›n›n ve mobil telefon kullan›m›n›n geliflmesi ve
yayg›nlaflmas›yla birlikte, bu teknolojilerin orijinal dili olan ‹ngilizce terimlere ve ‹ngilizce alfabeye olan aflinal›k ve ‹ngilizcenin gündelik hayatta kullan›m s›kl›¤› da artm›flt›r. Internet (e-posta gönderme) veya mobil telefon (k›sa mesaj-sms- yazma) kullan›m›
yoluyla iletiflim kurarken, ço¤u kez Türkçe alfabeye özgü (Ç,⁄,‹,Ö,Ü) karakterlerin kullan›lmad›¤› ve/veya tercih edilmedi¤i ya da kullan›m› durumunda teknik baz› hatalara
neden olmas› gerekçesiyle kullan›lamad›¤› s›kl›kla gözlenmektedir.
Mevcut çal›flman›n bulgular› bu aç›dan incelendi¤inde, Türkçe karakter içeren ve
içermeyen test malzemesi, genç üniversite ö¤rencilerinin dikkat ve yürütücü ifllevlere
iliflkin puanlar›n› etkilemezken, yafll› yetiflkinlerin testi tamamlama süresine iliflkin puanlar›n› olumsuz yönde etkilemifltir (yafl grubu ve alfabe türü de¤iflkenlerinin ‹STS puanlar› üzerindeki ortak etkisi anlaml›d›r). Buna göre, yafll› yetiflkinler, ‹STB’nin Türkçe
karakter içermeyen formunu, Türkçe karakter içeren formundan daha uzun sürede tamamlayabilmifllerdir. Aflina olmad›klar› karakterler ve buna ba¤l› harf s›ralamas› (C harfinden sonra D harfinin gelmesi gibi) yerine, aflina olduklar› karakterler ve harf s›rala-
56
Banu CANGÖZ
mas›n› (C harfinden sonra Ç harfinin gelmesi gibi) ararken geçen süre test performanslar›na (testi tamamlamak için geçen süre) yans›m›fl ve performans› olumsuz yönde etkilemifltir. Buna karfl›n yukar›da aktar›lan nedenlerle, genç yetiflkinlerin ‹ngilizce diline ve
kullan›m›na olan yatk›nl›klar›, aflinal›klar› ve gündelik hayatlar›ndaki yayg›nl›¤›na ba¤l› olarak, yafll› bireylerden farkl› biçimde, ‹ngilizce ve Türkçe karakterler içeren farkl›
formlar› benzer sürelerde tamamlayabilmifllerdir. Buna karfl›n, alfabe türü de¤iflimlemesi, hem genç hem de yafll› yetiflkinlerin ‹ST hata ve düzeltme puanlar› (‹STBH, ‹STBD)
üzerinde etkili olmam›flt›r. Mevcut çal›flma, özellikle biliflsel yafllanma çal›flmalar›nda,
kullan›lan lisana duyarl› sözel malzemenin kritik önemine bir kez daha dikkat çekmifltir.
Kullan›lan lisana iliflkin çok basit bir de¤iflimleme (alfabenin baz› harfleri) bile yafll› bireylerin biliflsel süreçleri (dikkat ve yönetici ifllevlere iliflkin performans) üzerinde anlaml› bir etkiye neden olmaktad›r.
Sonuç
Araflt›rmadan ç›kan sonuçlar flöyle özetlenebilir:
(1) Genç ve yafll› yetiflkin gruplar aras›nda, ‹STB formunu tamamlama süresi aç›s›ndan
fark varken; yap›lan hata ve düzeltme say›lar› aç›s›ndan fark bulunmam›flt›r.
(2) Türkçe ve ‹ngilizce alfabe kullan›larak oluflturulmufl formlar, genç yetiflkinlerin
‹STB tamamlama süresi puan›n› etkilemezken; yafll› yetiflkinlerin testi tamamlama
süresini uzatm›flt›r.
(3) Türkçe ve ‹ngilizce alfabe kullan›larak oluflturulmufl formlar, genç ve yafll› gruplar›n ‹STB hata ve düzeltme puanlar›n› etkilememifltir.
(4) Yafll› grubun ‹ngilizce alfabe kullan›lan formu tamamlama süresindeki art›fl, aflina
olunmayan uyar›c›ya maruz kalman›n performans üzerindeki olumsuz etkisiyle
aç›klanabilir. Genç grup ise ‹ngilizce alfabe kullan›m›na olan aflinal›¤› nedeniyle
benzeri bir olumsuz etkiye maruz kalmam›flt›r.
(5) Özellikle yafll› örneklem üzerinde yürütülen biliflsel yafllanma çal›flmalar›nda
kullan›lan lisana (sözel malzemelere) ait özellikler kritik öneme sahiptir.
Kaynakça
Armigate, S. (1946). Analaysis of certain psychological tests used for evaluation of brain damage.
Journal of Gerontology, 60, ss. 30-34.
Beck, A. T. (1961). An inventory for measuring depression. Archieves of General Psychology, 4,
ss. 561-571.
57
Türkçe ve ‹ngilizce Alfabe Kullan›m› Genç ve Yafll› Yetiflkinlerin ‹z Sürme Testi (‹ST) Puanlar›n› Etkiler Mi?
Bornstein, R.A. (1986). Contribution of various neuropsychological measures to detection of
frontal lobe impairement. International Journal of Clinical Neuropsychology, 8, ss. 18-22.
Borstein,R.A. (1985). Normative data on selected neuropsychological measures from a non clinical sample. Journal of Clinical Psychology, 42, ss. 651-659.
Cangöz, B., Karakoç, E. & Selekler, K. (2009). Trail Making Test: Normative data for Turkish
Elderlys by Age, Sex and Education. Journal of the Neurological Sciences, 283, 1-2, ss.
73-78.
Carrigan, J.D. & Hinkeldey, N.S. (1987). Releationships between parts A and B of the Trail Making Test. Journal of Clinical Psychology, 43, ss. 402-409.
Christensen, H. ve Birrell, P. (1991). Explicit memory and implicit memory in dementia and normal ageing. Psychological Research, 53, ss. 149–161.
Demakis, G.J. (2004). Frontal lobe damage and tests of executive processing: A meta-analysis of
the Category Test, Stroop Test, and Trail Making Test. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 26, 3, ss. 441-450.
Ertan, T. & Eker, E. (2000). Reliability, validity, and factor structure of the Geriatric Deperssion
Scale in Turkish Elderly: Are there different factor structures for different cultures. International Psychogeriatrics, 12, 2, ss. 163-172.
Folstein, M., Folstein, S. & McHugh, P. (1975). Mini-mental state: A practical method for grading
the cognitive state of patients from clinician. Journal of Psychiatric Research, 12, ss.
189–198.
Fossum,B.,Holinberg,H. & Reinvang,I.(1992). Spatial and symbolic factors in performance on
the Trail Making Test. Neuropsychology, 6, ss. 71-75.
Gaul, W.R. & Brown, M. (1970). Effects of age and intelligence on Trail Making Test performance and validity. Perceptual and Motor Skills, 30, ss. 319-326.
Güngen, C, Ertan, T, Eker, E., Yaflar, R. & Engin, F. (2002) . Standardize Mini Mental Test’in
Türk toplumunda hafif demans tan›s›nda geçerlik ve güvenirli¤i. Türk Psikiyati Dergisi,
13, 4, 237-281.
Greenlief, C.L., Margolis, R.B. & Erker;G.J. (1985). Application of the Trail Making Test in differentiating neuropsychological impairement of elderly persons. Perceptual and Motor
Skills, 61, ss. 1283-1289. Hisli, N. (1988). Beck Depresyon Envanteri’nin geçerli¤i üzerine bir çal›flma. Psikoloji Dergisi, 6, 22, ss. 118-122.
Karaman, Y., Aksu, M., Çatako¤lu, Ö., Ersoy, A. ve Arman, F. (1997). Normal yafll›l›kta kognitif
fonksiyonlar›n incelenmesi: Zihinsel durum testleri standardizasyon çal›flmas›. Erciyes
T›p Dergisi, 19, 1, ss. 11–20.
Lee, T.M.C., Cheung, C.C.Y., Chan, J.K.P. & Chan, C.C.H. (2000). Trail Making across languages. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 22, 6, ss. 772-778.
Lezak, M.D. (1995). Neuropsychological Assessment. (3rd ed.) New York: Oxford University Press.
Meguro K, Constans JM, Shimada M, Yamaguchi S, Ishizaki J, Ish› H, Yamdori A, Sehita Y. Corpus callosum atrophy, white matter lession, and frontal executive dysfunction in normal
aging and Alzheimer’s disease. A community based study: The Tajiri Project. International Psychogeriatrics, 15, 1, ss. 9-25.
58
Banu CANGÖZ
Mesulam MM. (2004). Davran›flsal ve kognitif nörolojinin ilkeleri. (2.bask›)( H.I. Gürvit
Çev.Ed.) ‹stanbul: Yelkovan. U.S. War Department (1944). The new Army Individual
Test of General Mental Ability. Psychological Bulletin, 41, ss. 532-538.
Pfeffer RI, Kurosaki TT, Harrah CHJr, 1982, Measurement of activities of older adults in community. Journal of Gerontology, 37, 3, ss. 323–329.
Reitan, R.M. (1958). Validity of the Trail Making Test as an indicator of organic brain damage.
Perceptuals and Motor Skills, 8, ss. 271-276.
Reynolds, C.R. (2002). Comprehensive Trail Making Test: Examiner’s manua.l Texas: Austin:
PRO-ED.
Ruchinskas, R.A. (2003). Limitations of the Oral Trail Making Test in a mixed sample of older individuals. The Clinical Neuropsychologist, 17, 2, ss. 137-142.
Schear,J.M. & Sato, S.D. (1989). Effects of visual acuity and visual motor speed and dexterity on
cognitive performance. Archieves of Clinical Neuropsychology,19, ss. 25-32.
Scheikh, J. I. & Yesavage, J.A. (1986). Geriatric depression scale (GDS): Recent evidence and development of a shorter version. Clinical Gerontology, 5, ss. 165–173.
Selekler, K, Cangöz, B. & Karakoç, E. (2004). ‹fllevsel Faaliyetler Anketi’nin 50 yafl ve üzeri
grupta Türk Kültürü ‹çin Uyarlama ve Norm Belirleme Çal›flmas›. Türk Nöroloji Dergisi, 10, 2, ss. 102-107.
Spreen, O. & Strauss, E. (1991). A compendium of neuropsychological tests: Administration,
norms and commentary. New York: Oxford University Press.
Stanczak, D.E., Stanczak, E.M. & Awadalla, A.W. (2001). Development and initial validation of
Arabic version of the Expanded Trail Making Test: Implications for cross-cultral assessment. Archieves of Clinical Neuropsychology,16, ss. 141-149.
Steinberg, B.A., Breliauskas, L.A., Smith, G.E. & Ivink, R.J. (2005). Mayo’s older normative studies: Age and IQ-adjusted norms for the Trail Making Test,The Stroop
Test and controlled Oral Word Association Test. The Clinical Neuropsychologist, 19,ss. 329-377.
Stuss, D. T. ve Alexander, G. E. (2000). Executive functions and the frontal lobes: A conceptual
view. Psychological Research, 63, ss. 289–298.
Stuss, D.T., Bisschop, S.M., Alexander, M.P., Levine, B. & Izukawa, D. (2001). The Trail Making Test: A study in focal lesion patients. Psychological Assessment, 13, ss. 230- 239.
Thompson, M.D., Scott, J.G., Dickson, S.W., Schoenfeld, J.D., Ruwe, W.DS.& Adams, R.L.
(1999). Clinical utility of the Trail Making Test practice time. The Clinical Neuropsychologist, 13, 4, ss. 450-455.
Tomanbaugh,T.N. (2004). Trail Making Test A and B: Normative data strafied by age and education. Archieves of Clinical Neuropsychology, 19, ss. 203-214.
Teflekkür
Araflt›rman›n veri toplama ve veri girifli aflamalar›ndaki katk›lar› için Psikoloji
Bölümü lisans ö¤rencileri Nazl› Alt›n, Ebru Atefl, Burçin Cihan, Nilgün Türkileri, Sevgi
Özdemir ve Esra Z›vral›’ ya teflekkür ederim.
59