dosyayı indir - tekstil dokuma proje ve işletme uzmanı

1
DOKUMACILIK TEKNİĞİ
1. Dokumanın Tekstildeki Yeri
Tekstil: Her türlü elyaftan yüzey elde etme sanatı ve teknolojisidir.
Kumaş adı verilen tekstil yapılarının kalınlığı eni ve boyuna oranla ihmal
edilebilecek kadar küçük olduğu için yüzey olarak kabul edilmektedirler. Tekstilde
yüzey, dokusuz yüzeylerde (keçe, nonwovens) olduğu gibi, doğrudan elyaftan elde
edilebileceği gibi iplik haline getirildikten sonra, dokuma veya örme tekniklerinden biri
ile de elde edilebilir.
Dokuma: Atkı ve çözgü adı verilen iki iplik grubunun birbirini 900 kesecek
şekilde bir araya getirilmesi ile oluşan yüzeydir. Bu yüzden dokumaya iki iplik sistemi
de denmektedir. Tekstil yüzeyi elde etmede kullanılan en yaygın ve en eski yöntem
dokumadır. Dokumacılığın M.Ö. 5000 yıllarına doğru Mezopotamya’da ortaya çıktığı
ve buradan Asya ve Avrupa’ya yayıldığı sanılmaktadır.
Tekstil Yüzeyleri
Elyaf
Elyaf
Elyaf
Dokusuz yüzey
İplik
İplik
Örme
Dokuma hazırlık (ihzar)
Dokuma
Şekil1. Tekstilde yüzey elde etme yöntemleri
Şekil 2. Bir dokuma kumaşın üstten görünüşü
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
2
1 : Çözgü İpliği
2 : Atkı İpliği
Şekil 3. Atkı ve Çözgü İpliklerinin Kesişimlerinin
Kesit ve Üstten Görünüşleri
Tekstilde dokumadan sonra kullanılan en yaygın yüzey elde etme yöntemi örmedir.
Örme: İpliği (veya iplikleri) kıvrım haline getirdikten sonra, ilmek adı verilen bu
kıvrımları birbirleri içerisinden geçirmek sureti ile elde edilen yüzeydir. Örmecilikte
atkılı örme ve çözgülü örme olmak üzere iki farklı yöntem vardır. Atkılı örmede kumaş
tek bir iplikten elde edilirken (Şek.4), çözgülü örmede çok sayıda iplik (çözgü)
kullanılır. Bundan dolayı atkılı örmeye tek iplik sistemi, çözgülü örmeye çok iplik
sistemi de denmektedir.
Şekil 4. Atkılı örme yapılara bir örnek
Havlu kumaşlar çoğu zaman dokuma tekniği ile elde edilen yüzeylerdir.
Bunlarda zemini oluşturan atkı ve çözgüye ilave olarak hav ipliği kullanılır. Bundan
dolayı havlu kumaşlar üç iplik sistemi olarak da adlandırılmaktadır. Şekil 5’te hav
iplikleri kesikli çizgiden itibaren kesilirse kadife (velür) havlu elde edilir. Bu tip havlular
daha yumuşak ve daha çok su emme özelliğine sahiptir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
3
Şekil 5. Bir havlu kumaşın kesit görünüşü
Dokuma tekniği ile elde edilen bir diğer ürün de halıdır. Wilton ve Axminster tipi
halılar bu iş için tasarlanmış özel dokuma tezgahlarında dokunurlar.
Çözgü İplikleri: Dokuma kumaşı oluşturan iki iplik sisteminden kumaşın boyuna
doğru yani kumaşın kenarlarına paralel olarak yönlenmiş olanlara çözgü iplikleri adı
verilir.
Atkı İplikleri: Dokuma kumaşı oluşturan iki iplik sisteminden kumaşın enine doğru
yani kumaş kenarına dik olarak yerleşmiş ipliklere atkı iplikleri adı verilir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
4
2. DOKUMA HAZIRLIK PROSESLERİ
Dokuma işlemi tek adımda gerçekleştirilebilen bir proses değildir. Dokuma
makinesinde dokumanın gerçekleştirilebilmesi için bir dizi işleme ihtiyaç vardır. Bu
işlemlere kısaca dokuma hazırlık (ihzar) işlemleri ve işletmede bu proseslerin
gerçekleştirildiği bölüme dokuma ihzar dairesi adı verilir.
Dokuma işleminde hammadde iplik mamul de ham kumaştır. İplik ham kumaş olana
kadar şu işlemlerden geçer.
İplik  Bobin  Çözgü çözme  Haşıl  Tahar  Dokuma Ham kumaş
Atkı  Masura sarma (mekikli) 
Dokuma hazırlık işlemleri çözgü ve atkı ipliklerini dokumaya hazırlanması olarak iki
grupta incelenebilir:
a) Çözgü ipliklerinin dokumaya hazırlanması
b) Atkı ipliklerinin dokumaya hazırlanması
2.1. Çözgü İpliklerinin Dokumaya Hazırlanması
Çözgü iplikleri dokuma işlemine katılım şekilleri nedeniyle en fazla gerilime ve
sürtünmeye
maruz
kalan
ipliklerdir.
Ayrıca
dokuma
işlemine
katılımlarının
gerçekleşebilmesi için bir dizi ön hazırlık işleminden geçmeleri gerekir. Çözgü
hazırlamada amaç; kopslardan ipliği çözgü levendine transfer etmektir. Çözgü
hazırlamada 5 aşama vardır.
1) Bobinleme
2) Levente Sarma (Çözgü Çözme)
3) Haşıllama
4) Tahar
5) Uç Bağlama
2.1.1. Bobinleme
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
5
Bobin Dairesi
Bobin dairesinin görevi iplik dairesinden gelen ipliklerdeki kalın yer, ince yer, neps,
kaba düğüm vb. hataları ayıklamak ve dokuma veya örmede kullanılabilecek şekil ve
büyüklükteki bobinlere sarmaktır. Ayrıca, örme ipliklerinin sürtünmesini azaltmak için
parafin adı verilen vaks da bobin makinesinde örme ipliklerine uygulanır. Ring iplik
işletmelerinden iplikler 80-120 gramlık kopslar halinde, Open End (OE) rotor iplik
işletmelerinden ise ortalama 3 kg.’ lık bobinler halinde bobin dairesine gelirler. Kopslar
çok az iplik ihtiva ettiklerinden ve biçimleri uygun olmadığı için mutlaka bobin işlemine
tâbi tutulmaları ve 3-4 kg.’ lık bobinler halinde sarılmaları gerekir. OE-rotor iplikler
yeterli kalitede ise bobin işlemine girmeden doğrudan dokuma veya örme dairesine
gönderilebilmektedirler.
Çözgü Çözme
Dokuma işleminin gerçekleştirilebilmesi için bobin halindeki ipliklerin birbirine paralel
bir şekilde çözgü levendine çözgü renk raporuna uygun sırada ve dokunacak kumaşa
uygun sıklık ve sayıda sarılması gerekir. Bu işleme çözgü çözme veya çözgü sarma
adı verilmektedir.
Aşağıdaki şekilde örnek bir çözgü renk planı (raporu) verilmektedir. Çözgü renk
raporu bu şekilde hazırlanabileceği gibi kareli kağıtta renk sırasına göre kareleri
boyamak şeklinde de gösterilebilir. Ayrıca atkı renk planının da hazırlanması gerekir.
Ancak atkı renk raporunda yalnızca desen birimindeki (örgü raporu) atkıları göstermek
yeterlidir.
RENK
x12
A
x10
x4
1
B
x8
2
4
Tel Sayısı
1800
1
1800
2
C
x12
4
1
1
D
1
X36
24
36
Toplam
3660
Şekil : Örnek çözgü renk planı (Başer, 1998)
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
6
Çözgü renk raporu hazırlandıktan sonra bobinler, buna uygun sayı ve sırada cağlık
adı verilen bobin askılarına asılırlar. Çözgü çözme için başlıca iki yöntem vardır:
1) Direkt (düz) çözgü çözme: Çözgü tellerinin doğrudan bobinlerden çözgü
levendine sarılması işlemidir. Çözgü tel sayısının ve renkli çözgü oranının
fazla olmadığı durumlarda ve uzun metrajlı üretimlerde direkt çözgü çözme
yöntemi uygundur.
2) Konik (indirekt, bölümlü) çözgü çözme: Çözgü tellerinin önce bir konik tambura
bölümler halinde sarılması ve daha oradan esas çözgü levendine (dokuma
levendi) aktarılması işlemidir. Bu iş için konik çözgü çözme makinesi kullanılır.
Konik çözgü makinesi yanında ara levendler kullanılarak da indirekt çözgü
çözme gerçekleştirilebilir. Her iki durumda da çözgü, haşıl makinesi çıkışında
dokuma levendine sarılır.
Resim: Direkt çözgü çözme makinesi (www.benninger.de)
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
7
Resim: Konik çözgü çözme makinesi (www.benninger.de)
Haşıl
Çözgü ipliklerinin bir nişasta çözeltisi içerisinden geçirilmesi işlemine haşıl denir. Haşıl
işleminin iki temel amacı vardır:
1) Çözgü ipliğinin mukavemetini arttırmak. Çözgü ipliği dokuma esnasında büyük
gerginliklere maruz kaldığı için mukavemetinin atkı ipliğinden daha fazla olması
gerekir. Bu nedenle çözgü ipliğinin büküm katsayısı atkı ve örme ipliklerinden fazla
olmalıdır (αe ≥ 4.0).
Ancak bu da yeterli olmadığı için ilave bir işleme yani haşıl işlemine ihtiyaç vardır.
2) İpliğin yüzeyindeki tüylerin gövdeye yapışmasını sağlayarak çözgülerin dokuma
esnasında birbirlerine dolanmasını önlemek ve çözgü tellerinin birbirleri ve dokuma
makinesi elemanları ile sürtünmesini azaltmaktır.
Haşıl makinesi çıkışında çözgü telleri dokuma makinesine yerleştirilecek çözgü
levendine sarılırlar.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
8
Resim: Haşıl makinesi (www.benninger.de)
Tahar
Haşıl işleminden sonra her bir çözgü telinin desene uygun bir şekilde çözgü lameli,
çerçevelerin gücü teli ve tarak dişleri arasından geçirilmesi gerekir . Bu işleme tahar
adı verilir. Hangi çözgünün hangi çerçeveden geçeceğini gösteren diyagrama tahar
planı denir. Tahar işlemini gerçekleştirebilmek için tahar planına ihtiyaç vardır.
Tahar planı için, örgü raporunda olduğu gibi kareli kağıt kullanılır. Her bir sütun bir
çözgüyü, her bir satır da bir çerçeveyi gösterir. İlgili çözgünün bağlandığı çerçeveye,
yani çözgü ve çerçevenin kesiştiği kareye (x) işareti konur. Tahar planında prensip
aynı hareketi yapan çözgüleri aynı çerçeveye bağlamaktır. Bu şekilde gerekli çerçeve
sayısı minimumda tutulmuş olur. Bunun yerine her bir çözgünün ayrı bir çerçeveye
bağlandığı düz tahar yöntemi de kullanılabilir. Bu durumda örgü raporundaki çözgü
sayısı kadar çerçeve gerekir.
X
X
X
X X
X X X
ç
X
e
X
X X
X X
X
X
X
ç
X
X
X
r
X
X X
X
X
e
X
X
v
X X X
e
X
X
X
Örgü raporu
X
X
Tahar planı
Şekil :Tahar planına bir örnek
Değişik Tahar Planları
X
X
X
X
X
4
X
X
3
X
X
2
X
4
3
X
1
2
X
Örgü raporu
4
X
3
X
2
X
1
Örgü raporu
X
X
1
Sıra Tahar
X
X
X
Ters tahar
X
X
X
X
Atlama tahar
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
9
8
X
7
X
6
X
5
X
X
4
X
X
3
X
X
2
X
X
1
X
X
X
X
X
1
Örgü raporu
2
3
4
5
6
7
Atlama tahar
8
X
7
X
6
X
5
X
X
4
X
X
3
X
X
2
X
X
1
X
X
X
X
X
1
Örgü raporu
X
X
X
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
7
8
X
3
X
X
X
X
X
X
Örgü raporu
6
2
X
X
X
X
X
X
1 X
X
Uç tahar
X
X
5
4
Örgü raporu
X
4
Saten tahar
X
X
8
X
X
X
X
X
4
X
3
2
X
X
X
X
X
1 X
X
X
X
Kırık tahar
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
10
8
X
7
X
6
X X X
X X
X
1
X
X
X
X
X X
2
3
4
X
5
6
7
8
5
6
X
2
X
7
1
8
X
X
3
X
X
X
X 4
X
X
X
5
X X X
X
X
X
1
2
3
4
5
Örgü raporu
6
7
8
9
10
11
Grup tahar
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Adım tahar
X
X
X
X
X
X
X
X
X
İlerleyen (progressive) tahar
Karışık tahar: Örgü raporu çok büyük olan ve aynı hareketi yapan çözgüleri gruplama
olanağı bulunmayan krep benzeri dokumaların tahar planında kullanılır. Bu
dokumalarda her bir çözgüyü ayrı çerçeveye bağlayacak sayıda çerçeve tezgahta
mevcut olmadığından, aynı hareketi yapan çözgüler aynı çerçeveye bağlanır. Karışık
tahar planında dokunan kumaşlarda çözgü koptuğu taktirde doğru olarak bağlanması
oldukça güç olduğundan bu yöntem ancak zorunlu durumlarda kullanılmaktadır.
Tarak Planı
Çözgü tellerinin tarak dişleri arasından hangi sayıda ve düzende geçmesi gerektiğini
gösteren plana tarak planı adı verilir. Bu işlem kareli desen kağıdında kareler
doldurularak veya bir dişten geçecek çözgü teli sayısı kadar karenin üzeri (enine )
çizilerek gösterilir.
Tarak planı; çözgü sıklığı, iplik numarası, tarak numarası dokuma konstrüksiyonu gibi
faktörlere bağlıdır.
Basit tarak planı
Karmaşık tarak planı
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
12
11
Şekil: Tarak planına örnekler
Tarak numarası ştapel ipliklerde 10 cm’ deki, ince filament ipliklerde cm’ deki tarak dişi
sayısıdır.
Armür Planı
Ağızlık açma mekanizmalarından armür tertibatının gücü çerçeveleri aracılığı ile
çözgü ipliklerine yaptırdığı hareketlerin desen kağıdı üzerinde gösterilmesine Armür
Planı adı verilir. Bu planda her atkı için yukarıda olan çerçeveyi gösteren kutuya X
işareti konur. Aşağıda olan çerçeveye ait kutu boş bırakılır. Armür planı, tahar ve örgü
planı birlikte değerlendirilerek çıkartılır.
X
X
X
X
X
X
X
X
Örgü raporu
4
3
2
1 X
X
X
X
Tahar planı
E4
V3
E2
Ç1
R
E
Ç
X
X
X
X
X
X
X
2
3
4
A t k ı l a r
Armür planı
X
1
Dokuma Kumaş Desenlerinin Gösterimi
Kumaş yüzeyinde atkı ve çözgüden hangisinin ne şekilde üstte veya altta
olacağı dokuma kumaşın örgüsünü (desenini) belirler. En basit şekliyle atkı ve çözgü
bir alttan bir üstten geçirilmek sureti ile kumaş dokunabilir. Bu şekilde dokunan
kumaşa bezayağı dokuma adı verilir. Kumaş deseni kareli bir kağıda örgü raporu
çizilerek gösterilir.
Örgü (desen) raporu: Bir kumaşta tekrar eden en küçük desen birimine örgü
(desen) raporu adı verilir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
12
Şekil 6. Bezayağı örgü deseni ve
gösterimi
Desen raporu çizilirken atkı ipliği ile çözgü ipliğinin kesiştiği noktada çözgü ipliği üstte,
atkı ipliği altta ise bu kesişme noktasını gösteren kutu siyah dolgu ile gösterilir. Eğer
çözgü altta, atkı üstte ise kutu dolgusuz bırakılır. Şekil 6’da bezayağı örgünün desen
raporu ve ipliklerin kumaş içindeki yapısı gösterilmiştir. Pratikte kutuları doldurmak
yerine, daha kolay olduğu için, (X) ile işaretleme yöntemi de kullanılmaktadır.
Bir Dokuma Kumaşı Karakterize Eden Özellikler
Dokumanın örgüsü
Ana Dokuma Örgüleri:
1. Bezayağı Dokuma
2. Dimi Dokuma
3. Saten
-
Çözgü Saten
-
Atkı Saten
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
13
Şekil 7. Temel dokuma örgülerine örnekler
Dokumanın sıklığı
Sıklık : Birim uzunlukta bulunan iplik sayısıdır. Uzunluk genelde cm veya inç
(inch) olarak belirtilir. Çözgü ve atkı sıklıkları kumaşın önemli parametreleridir. Atkı
sıklığı
26 tel/cm (atkı/cm) olan bir kumaşta iki atkı ipliği merkezi arasındaki mesafe
1
cm dir.
26
Kumaş sıklığı 28 x 25 olarak verilmişse kumaşın çözgü sıklığı 28 tel/cm ; atkı
sıklığı ise 25 tel/cm demektir.
Atkı ve çözgü numaraları
İplik numarası: Birim uzunluğun ağırlığı (direkt sistemlerde) veya birim ağırlığın
uzunluğuna (indirekt sistemlerde) ipliğin numarası denir. Yaygın olarak kullanılan iplik
numara birimleri aşağıda verilmiştir.
İncelik (numara) : Tex, dtex, denye, Ne, Nm
Tex:1000 m. uzunluğundaki ipliğin g. olarak ağırlığı.
dtex: 10000 m. uzunluğundaki ipliğin g. olarak ağırlığı.
denye: 9000 m. uzunluğundaki ipliğin g. olarak ağırlığı.
Nm: 1 g. ipliğin m. olarak uzunluğu.
Ne: 1 lb (453.6 g.) ağırlığındaki iplikte 840 yd. lık çile sayısı.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
14
Numara dönüşüm formülü:
Nm  1, 693 Ne 
1000 9000 10000


Tex Denye
dtex
Sıklık
İncelik [Tex]
[Çözgü Sıklığı x Atkı Sıklığı]
[Çözgü x Atkı]
Pamuklu çarşaf
28 x 25
20 x 38
Yatak Çarşafı
40 x 84
12 x 12
Mendil
36 x 36 (Kare Dokuma)
10 x 10
Dokuma
Dokumanın kıvrımı (crimp) :
Kıvrım 
ls
x 100
s
Kısalma 
ls
x 100
l
Kıvrımı açarken tatbik edilecek gerilme değerleri ştapel elyaf ve kontinü elyaf iplikleri
için aşağıdaki gibidir.
Ştapel Elyaftan Elde Edilen İplik İçin
Kontinü sentetik elyaftan elde edilen iplik için
Gerilme =0,75 x Tex gram
0,50 x Tex gram
Kısalma oranı %10 ise 1000 metrelik çözgüden 900 m kumaş dokunur.
Örnek :Bir daktilo şeridi (pamukludan) analiz edilerek 20 cm’lik numuneden çekilen
çözgü ipliği 21,2 cm geliyor. Buna göre kıvrım ve kısalma oranlarını bulunuz.
Çözüm:
Kıvrım Oranı 
ls
x 100
s
Kısalma Oranı 
21, 2  20
x 100
21, 2

Kıvrım Oranı = %6

Kısalma Oranı = %5,66
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
15
Bir çok kumaş için atkı ve çözgü kıvrımları arasında fazla fark yoktur. Buna
mukabil pamuklu poplin dokumalarda atkı kıvrımı %14, çözgü kıvrımı %2’dir.
Dokumanın gramajı
Dokuma gramajı: Kumaşın 1m2 ‘sinin gram olarak ağırlığına kumaşın gramajı
denir. Bir nevi alansal sıklık belirtir. Gramajın tespiti için 10 cm x 10 cm ebadında bir
parça kesilir kurutulur ve tartılır. Kuru ağırlık tartıldıktan sonra ticari nem miktarı
(pamuk için %8,5) eklenerek gram biriminde bulunan değer 100 ile çarpılır. Böylece 1
m2 kumaşın normal şartlardaki (200C, %65 İ.R.) ağırlığı bulunmuş olur. Bu iş için 25
cm2, 50 cm2, 100 cm2 ebadında kumaş kesen cihazlar imal edilmiştir.
Kıvrım oranı ve sıklık değeri ile atkı ve çözgü numarası bilinen bir dokumanın
gramajı hesaplanabilir.
Örnek : Bir pamuklu dokumada ;
Numara
Sıklık
Kıvrım Oranı
Çözgü
18 tex
28 tel/cm
% 2,5
Atkı
21 tex
25 tel/cm
%9
olarak verilmiştir. Bu dokumanın gramajını hesaplayın.
Çözüm :
Atkı ve çözgü numaraları
: TA, TÇ
[tex],
Atkı ve çözgü sıklıkları
: SA, SÇ
[tel/cm]
Atkı ve çözgü kıvrım oranları : KA, KÇ
[%]
olmak üzere gramajı bu parametrelere bağlı olarak bulalım.
1m2 Kumaştaki Toplam Atkı Ağırlığının Bulunuşu
1 m kumaştan çıkarılan tek bir atkı ipliğinin uzunluğunu bulalım. Kıvrım oranı KA
olduğuna göre KA 
s x KA
ls
 KA 
x 100  l 
 s  l  s
 1 metredir. s = 1m
s
100
 100 
 KA 
 1 metredir.
 100 
olduğuna göre l  
1 cm’de
SA tane atkı varsa
1 m’de
100 SA tane atkı vardır ve her biri 
 KA

1 olduğuna göre 1 m2 alan
 100 
 KA 
 1 metre olacaktır.
 100 
içerisindeki toplam atkı ipliği uzunluğu l toplam atkı 100 x SA
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
16
Atkı ipliğinin numarası TA tex olduğuna göre;
TA gram 
1000 metre atkı ipliği
 KA 
 1 Atkı ipliği
 100 
 l toplam atkı 100 x SA
 KA

100 x SA
 1 TA
 100 
 GA 
1000

GA gramdır.
 KA

SA 
 1 TA
100 
GA  
10
1m2 Kumaştaki Toplam Çözgü Ağırlığının Bulunuşu
1 m kumaştan çıkarılan tek bir çözgü ipliğinin uzunluğunu bulalım. Kıvrım oranı K Ç
olduğuna göre KÇ 
s x KÇ
ls
 KÇ 
x 100  l 
 s  l  s
 1 metredir. s = 1m
s
100
 100 
 KÇ 
 1 metredir.
 100 
olduğuna göre l  
1 cm’de
SÇ tane çözgü varsa
1 m’de
100 SÇ tane çözgü vardır ve her biri 
 KÇ 
1 olduğuna göre 1 m2 alan
 100 
 KÇ 
 1 metre olacaktır.
 100 
içerisindeki toplam çözgü ipliği uzunluğu ltoplam çözgü 100 x SÇ 
Çözgü ipliğinin numarası TÇ tex olduğuna göre;
TA gram 
1000 metre çözgü ipliği
 KÇ 
 1 çözgü ipliği
 100 
 ltoplam çözgü 100 x SÇ 
 KÇ 
100 x SÇ
 1 TÇ
100 

 GÇ 
1000

GÇ gramdır.
 KÇ 
SÇ
 1 TÇ
100 

GÇ 
10
Kumaş Gramajının Bulunuşu :
1 m2 ‘deki atkı ve çözgü ipliklerinin ağırlıkları toplamı kumaşın m2 gramajını verecektir.
 KÇ 
 KA

SÇ
 1 TÇ SA
 1 TA
100 
100 
G 
 

10
10




tel
 G  SÇ KÇ 100TÇ  SA KA 100 TA x10 3 ; SÇ , SA : [
]; TÇ, TA : [tex ];KÇ,KA : [%]
cm
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
17
Örnekte verilen değerler bulunan formülde yerine konursa :
G  28 2,5 10018  259 100 21x10 3

G = 109 g/m2 olarak bulunur.
Örnek: Bir saten yollu pamuklu dokumada
Çözgü
Numara
Tekrar
Kıvrım Oranı
Bezayağı
25
48 tel
%8
Saten
12
72 tel
%5
21 tex
25 tel/cm
%5
Atkı
Dokuma
genişliği
128
cm
olup
genişlik
boyunca
40
tekrar
mevcuttur.
(40 x [bezayağı+saten]). Her tekrarda 48 tel bezayağı, 72 tel saten çözgü ipliği vardır.
Atkı
Numara
Sıklık
Kıvrım Oranı
14 tex
28 tel/cm
%6
Verilen bilgilere göre kumaşın gramajını hesaplayınız.
Çözüm : Bu örneğin bir önceki örnekten farkı; iki farklı çözgü ipliği türü olması ve
çözgü sıklığı yerine tekrardaki çözgü adedi ve dokuma genişliğinin verilmiş olmasıdır.
Dokuma kumaşın gramajının bulunmasında atkı ve çözgü sıklıkları sadece tel
adetlerini bulmaya yaradığından ve elimizde tel adedini bulabileceğimiz iki parametre
olduğundan çözüme ulaşmamızda herhangi bir engel yoktur.
1m2 Kumaştaki Toplam Çözgü Ağırlığının Bulunuşu
1,28 m kumaş genişliğinde
40 tekrar var 
1 m kumaş genişliğinde
40
 31,25 tekrar bulunur. O halde 1 m kumaş
1,28
genişliğinde 31,25 x 48 = 1500 adet bezayağı örgü oluşturan çözgü ipliği mevcuttur.
Bunların toplam ağırlığı ise
GBÇ 
100  8
100 x 25
1000
1500 x

GÇB = 40,5 g/m2
1 m kumaş genişliğinde 31,25 x 72 = 2250 adet saten örgü oluşturan çözgü ipliği
mevcuttur. Bunların toplam ağırlığı ise
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
18
GSÇ 
100  5
100 x 12
1000
2250 x

GSÇ = 28,35 g/m2
Toplam çözgü ağırlığı GÇ = GÇB +GSÇ = 40,5 + 28,35

GÇ = 68,85 g/m2 .
1m2 Kumaştaki Toplam Atkı Ağırlığının Bulunuşu
GA  SAKA  100TA x10 3 
GA  28 (6  100)14 x10 3
GA = 41,55 g/m2.
Kumaş gramajı : G = GÇ + GA

 G = 110,4 g/m2
G = 68,85 + 41,55
bulunur.
Örtü Faktörü
İpliklerin yüzeyi kaplama oranına örtü faktörü denir.
Örtü Faktörü : c 
Sıklık : n 
1

s
s
d
s
1
olduğuna göre ;
n
örtü faktörü : c = d x n olarak da ifade edilebilir.
İplik Çapının Hesabı : İpliğin kesitinin dairesel olması durumunda iplik çapı hesabı
yapılabilir. Örneğin 30 tex numaralı monofilament naylon ipliğin çapını hesaplayalım.
(naylonun yoğunluğu : ρ = 1,14
g
)
cm 3
İpliğin numarası 30 tex olduğuna göre 1000 metresi yani 10 5 cm si 30 gramdır. İpliğin
çapı d [cm] olmak üzere ;
d 2
x 10 5 x   d 
m = V x ρ bağıntısına göre Ttex 
4
d  3,57 x 10 3
Ttex x 4

 x 10 5 x 
Ttex
[cm]

aşağıdaki dönüşüm formülleri ile diğer numara sistemleri cinsinden çap hesaplanabilir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
19
Tdenye 1000 590,5 



 Ttex 

9
TNm
TNe 


d
30 x 4
 d = 0,0183 cm olarak bulunur. Eğer bu iplikten
 x 10 5 x 1,14
dokunacak kumaşın sıklığı n = 35 tel/cm ise örtü faktörü c = d x n  c = 0,0183 x 35
 c = 0,64 bulunur. Bu değer yüzde ifade etmekte olup ipliğin yüzeyi %64 oranında
örttüğünü anlatır.
Tablo1. Tekstil malzemelerinin yoğunlukları
Malzeme
Yoğunluk
Selülozik Elyaf
1,50 g/cm3
Asetat, Polyester, Hayvansal Elyaf (yün, ipek)
1,32 g/cm3
Poliamid, Poliakrilonitril
1,10 g/cm3
Polipropilen, Polietilen
0,91 g/cm3
Politetrafloretilen
2,30 g/cm3
Cam Elyafı
2,52 g/cm3
Tablo 1’deki değerler malzemelerin tek lif halindeki yoğunluk değerleridir. İpliğin
yapısındaki lifler arası boşluktan dolayı iplik yoğunluğu bu değerlerden daha küçüktür.
İplik yapısında hiç boşluk olmadığı kabulü yapılırsa iplik çapları şu şekilde olacaktır :
İplik Türü
Selülozik Elyaf İpliği
Asetat, Polyester, Hayvansal Elyaf (yün, ipek) İpliği
Poliamid, Poliakrilonitril İpliği
Polipropilen, Polietilen İpliği
Politetrafloretilen İpliği
İplik Çapı
0,921
TNm
0,982
TNm
1,052
TNm
1,182
TNm
0,744
TNm
[mm]
[mm]
[mm]
[mm]
[mm]
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
20
0,720
Cam Elyafı İpliği
TNm
[mm]
Gerçek çap bulunan çapın 1,1 ila 1,2 katı arasındadır. Örneğin pamuk ipliğinin
1,1 cm3 ‘ünün ağırlığı 1 gram  ρiplik=
1
g / cm 3 ’tür. Bu durumda pamuk iplik için
1,1
çaplar aşağıdaki gibi hesaplanabilir.
İplik Numarası Ttex Biriminde İse
1 metre iplik
Ttex
gram ağırlığındadır.
1000
Pamuk
İpliğinin
Yoğunluğu
d 2
Ttex
d 2

x 100 x
x 100 x  
4
4
1000

1
1,1

Ttex
 d
1000
4,4 x Ttex
 x 10 5
 d  3,75 x103 Ttex [cm]
İplik Numarası İndirekt Numara TNm, TNe Birimlerinde İse
Ttex =
590,5
. Bu ifade yukarıda bulunan formülde yerine konursa ;
TNe
d  3, 75 x 103
Ttex =
590,5 1
[inch]
TNe 2,54

d
35,8 x103
[ inç]
TNe
1000
. Bu ifade aynı formülde yerine konursa ;
TNm
d  3,75 x 10 3
1000
0,118
[cm]  d 
[cm]
TNm
TNm
Örnek :
Nm 100 numara pamuk ipliği için
dideal 
0,921
TNm
dgerçek 

0,118
TNm
 dideal 
0,921
 dideal  0, 0921 mm
100
 dgerçek 
dgerçek 0,118

dideal 0,0921

0,118
100
 dgerçek  0,0118 cm dgerçek  0,118 mm
dgerçek
 1,28
dideal
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
21
Çap hesaplandıktan sonra örtü faktörü hesaplanır.
Monofilament ipliklerde ; d  3,75 x 10 3
Örtü faktörü : c = d x n
Ttex

 c  3,75 x 10 3 x
% c  0,375
% Örtü faktörü

[cm]
n Ttex

n Ttex

Ştapel Elyaftan Mamul İplik İçin Örtü Faktörü
İplik kesiti dairesel kabul edilerek ;
d
1,128
TNm 
[mm]
d  3,57 x103
ve
Grosberg’e göre
:
d  4,44 x 10 3
Nominal Çap
:
d  4,0 x 10 3
Ttex

Ttex

Ttex

[cm]
[cm]
[cm]
Örnek :
Elyaf özgül ağırlığı ρ = 1,5 g/cm3 olan pamuktan mamul 30 tex numaralı çözgünün
sıklığı 35 tel/cm dir. Çözgü örtü faktörü nedir?
Çözüm :
c1  d1 x n1
 c1  4, 44 x 103
30
x 35  c1  0, 695
1,50
 c1  % 69,5
Dokumanın Toplam Örtü Faktörü
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
22
Şekil: Bir dokuma kumaşta örtülü alan
1:
Çözgüler
2 : Atkılar
d1 = c1 x s1
çap : d1
s1 
1
n1
çözgü örtü faktörü c 1 
çap : d2
s2 
1
n2
atkı örtü faktörü c 2 
d1
s1
d2
s2
d2 = c2 x s2
Dokumanın tekrar eden en küçük birimi kırmızı renkle gösterilen ABCD karesidir.
İpliklerin örttüğü alanın bu karenin alanına oranı toplam örtü faktörünü verir. Buna
göre ;
Örtülü Alan
 d 2 s1  d1s 2  d1d 2
d s d s d d
 DokumanınÖrtü Faktörü : c  2 1 1 2 1 2
s1s 2
Toplam Alan  s1s 2
ds
ds
dd
d
d
d d
c 2 1  1 2  1 2  c 2  1  1 2 
c  c1  c 2  c1c 2
s1s 2
s1s 2
s1s 2
s2
s1 s1 s 2
Örnek :
Bir bezayağı pamuklu dokuma için aşağıdaki bilgiler verilmiştir :
Numara
Sıklık
Çözgü
Ttex Ç = 20 tex
nÇ = 28 tel/cm
Atkı
Ttex A = 35 tex
nA = 25 tel/cm
Yoğunluk
ρpamuk= 1,52
g
cm 3
Bu bilgilere göre dokuma kumaşın toplam örtü faktörünü bulunuz.
Çözüm :
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
23
Çözgü
: c 1  4,44 x 10 3
20
x 28  c 1  0,451
1,52
Atkı
: c 2  4,44 x 10 3
35
x 25  c 2  0,533
1,52
Toplam Örtü Faktörü : c = c1+c2-c1c2  c= 0,451+0,533-(0,451 x 0,533)

 c=0,744  % c = % 74,4
Kover Faktör (Peirce)
d
1 1
[inç]
28 TNe
c
1 1
x n n : İnçteki sıklık [tel/inç]
28 TNe
c = d x n : Örtü faktörü
n
28 c 
T
Ne

Kover Faktörü
Kover Faktörü : K 
n
TNe
Internasyonal Kover Faktör (SI):
SI  
n x 10 1 Ttex
tel / cm
Örnek :
Çözgü
numarası
20
tex,
çözgü
sıklığı
n
=
28
tel/cm
ise
SI  28 x10 1 20  12,52 bulunur.
Aynı örneği kover faktörü olarak hesaplarsak :
İnçteki Sıklık
K
n

TNe
TNe 
590,5
 29,525
20
İngilizNumarası


K
n = 28 x 2,54 = 71,12 tel/inç
71,12
29,525
 13,088
K ‘ yı SI ‘ye çevirmek için 0,957 ile, SI ‘yı K ‘ya çevirmek için1,045 ile çarpmak gerekir.
T
d
n

F  4,44 tex x 10 3 x n
s 28 TNe

n : inçteki sıklık
n’ : cm’deki sıklık
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
24
Ttex
F  4,44

x 10 3 x n x 28 x
590,5
Ttex
1
n' x 2,54
F

1,189

(K) örtü faktörünün (c) kısmi örtü faktörüne çevrilmesinde :
c
d 1
n

x
F
s 28
TNe
 F' 

c K
F
,
28
F' 
F
1,189

28 28 x 
c  KF'
0,0425

Örnek :
Bir bezayağı pamuklu dokumada çözgü kover faktörü K1 = 14 olduğuna göre, pamuk
için ρ=1,52
K
0,0425
g
 0,483 olur.
, kısmi örtü faktörü c 1  14 x
3
cm
1,52


c
bağıntısında
katsayısı :
Kc
F'
0,0425
0,0425
Pamuk için (ρ=1,52) : 29,0
Yün için (ρ=1,31)
: 26,93
Naylon için (ρ=1,14) : 25,12
Orlon için (ρ=1,19)
: 25,67’dir.
Toplam Kover Faktörü
K1 : Çözgü kover faktör
K2 :Atkı kover faktör
Kc : yüzeyin toplam kover faktörü olmak üzere K c  K 1  K 2 
K 1K 2
dir.
28
Örnek :
Bir pamuklu dokumda c1 = 0,426 ; c2 = 0,475 olduğuna göre bu dokumanın toplam
kover faktörü (Kc) nedir?
Çözüm :
K1 = 0,426 x 29,0 = 12,35
K c  12,35  13,78 
K2 = 0,475 x 29,0 = 13,78
12,35 x 13,78
28
 K c  20,05
Kover faktörü yardımıyla dokumanın gramajı hesaplanabilir.
W : Gramaj [
g
]
m2
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
25
K1 : Çözgü kover faktörü
K2 : Atkı kover faktörü
n1 : Çözgü sıklığı [tel/cm]
n2 : Atkı sıklığı [tel/cm]
W  9,81
(K 1  K 2 ) 2
n1  n 2
Örnek : (Daha önce çözülmüş bir örnek)
İplik Numarası
Sıklık
Kıvrım
Çözgü
18 tex
28 tel/cm
% 2,5
Atkı
21 tex
25tel/cm
%9
Bilgileri verilen dokuma kumaşın gramajını kover faktör yardımıyla bulunuz.
Çözüm :
c 1  4,44 x
c 2  4,44 x
18
1,52
21
1,52
x 10 3 x 28  0,428
x 10 3 x 25  0,413
Pamuk için katsayı 29,0 olduğundan
K1 = 29 x 0,428 = 12,412
K2 = 29 x 0,413 = 11,977
W  9,81
(12,412  11,977) 2
g
g
 110,18 2 (Daha önce 108,8 2 bulunmuştu.)
28  25
m
m
Kover faktör K2 x K1 şeklinde verilir. Bazı dokumalar için :
Müslin : 5,4 x 5,4
Poplin : 22 x 10
Vual
Yumuşak ve ucuz dokumalar :11 x 10
:8x8
Branda ve Perdelik : 16 x 16
Döşemelik Kumaşlar : 13 x 12
(Maksimum K = 28 olabilir.)
Dokumada Verilebilecek Maksimum Atkı ve Çözgü Sıklıkları
Bir dokumada 1 cm’ye verilebilecek maksimum sıklık demek, 1 cm’ye maksimum kaç
iplik yerleştirilebilecek demektir. Mesela bir bezayağı dokumada iplik çapı 1 mm olsun.
Burada maksimum 5 atkı, 5 çözgü kullanabiliriz.
Şekil: Bezayağı kumaşın kesit görünüşü
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
26
F1 : Çözgü sıklığı
F2 : Atkı sıklığı
d1 : Çözgü çapı
F1 
d2 : Atkı çapı
10
; d1 = d1 =d
d1  d 2
 F1 
5
d
F2 
10
d2
İdeal dokuma
Şekil: Dokuma kumaşlarda değişik sıklık durumları
İdeal dokumada:
b2  c 2  a2
d1  d2  d  c  2d
a  d  b 2  4d2  d2  3d2
b  3d  1,73 d
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
27
F1  F2 
10
ideal dokumada sıklıklar.
1,73 d
Örnek :
İdeal bir bezayağı dokumada atkı ve çözgü ipliklerinin numaraları Nm 34 tür. Kumaş
pamuklu olduğuna göre d 
0,921
34
 0,158 mm bulunur. Öyleyse ; F 
10

1,73 x 0,158
 F= 36,58 tel/cm bulunur.
Gerçek
F
çap
bulunan
çapın
1,1
ila
1,25
katı
olduğundan
gerçek
sıklık
36,58
 36,58 x 0,8  29,3 tel/cm bulunur.
(1,1..... 1,25)
Bu bulunan değer ideal dokuma için geçerlidir. Bu değeri geçmek mümkün değildir.
Gerçekte atkı ipliği çözgü ipliği arasında sıkışıktır. Atkı ipliği çok kuvvetliyse çözgü
kıvrımı çok fazla, atkı kıvrımı % 0 dır (Şekil 3a). Çözgü kıvrımı % 25 ‘e kadar çıkabilir
(poplinde). Bu durumda çözgü sıklığı : F1 
d1 = 0,158 mm olduğundan F1 
10
x 0,8 Nm 34 numara pamuk ipliği için
d1
10
x 0,8  50,6 tel/cm (Çözgü sıklığı maksimum bu
0,158
kadar artar.)
Ancak ağır gramajlı (çadır bezi, yelken bezi gibi) dokumalarda bu değere yaklaşılabilir.
Atkı ve çözgü iplikleri farklı numaralarda ise :
c = d1 + d2
a
d1  d 2
2
 d  d2 
b  (d1  d 2 ) 2   1

 2 
b  c 2  a2
2
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
28
2
 1  0,8 
Örnek: d1 = 1 ; d2 = 0,8 alırsak b  (1  0,8)  
  1,56 bulunur.
 2 
2
Çözgü ipliği :
Nm 34 pamuk
Atkı ipliği Nm 40 numara
d1 = 0,158 mm
→
1 alınırsa
d2 = 0,146 mm
→
0,92 eder (olur)
 1  0,92 

 2 
2
O halde b  (1  0,92) 2  

F
10
 38,12 tel/cm.
0,158 x 1,66
İplik numaraları arasında çok fark olmamalıdır.
Dokuma Sıklığı ve Kıvrım
Dokuma sıklığı ile kıvrım birbiri ile ilişkilidir. Bir önceki şekilde :
C  Tarak Genişliği
b  DokumaGenişliği
Çaplar eşit iken :
C
2
1


b 1,73 0,87
Kumaş boyu yönünde:
100 
87 
Tarak Genişliği
Bu durumda kısalma % 13 ‘tür.
DokumaGenişliği
Çözgü Uzunluğu
DokumaUzunluğu
Eğer çözgü sıklığı küçük ise α açısı küçük olur. Atkı kısalması da küçüktür.
DOKUMA MAKİNALARI
Dokuma Makinalarının Sınıflandırılması
El ve ayak hareketleriyle çalışan tezgahlara el dokuma tezgahı denir. Çeşitli
uzuvları bir motordan hareket alan dokuma tezgahlarına da mekanik tezgahlar denir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
29
a) El Dokuma Tezgahları
: Bugün çok az kullanılır.
b) Mekanik Dokuma Tezgahları
: Bunlar da tekstil sanayisinde pek kullanılmaz.
Daha ziyade sanayi tipi tekstil mamullerinde
kullanılır.
c) Otomatik Dokuma Tezgahları
: Bunlar da mekiklidirler. İplik bittiğinde ya mekik
yada (genellikle) masura değiştirilir. Dünyada
yaygın olarak kullanılırlar.
Bu tezgahlar mekik fırlatma şekline göre:
1. Üstten
vurmalı
(Kamçılı)
dokuma
tezgahları
(İngiliz
tezgahları
olarak
Tezgahları)
2. i) Alttan vurmalı rijit dokuma tezgahları
ii)
Alttan
vurmalı
esnek
dokuma
sınıflandırılırlar.
d) Mekiksiz Tezgahlar
1. Mekikçikli (projectile) Tezgahlar: 25 – 30 g ağırlığında küçük bir mekik
kullanılır. Bu dokuma makinesini Sulzer firması
üretmektedir.
2. Şişli (Kancalı) Tezgahlar
(Rapier)
: Dünyada kullanılan mekiksiz tezgahların çoğunu
Rapier makinalar oluşturur.
3. Jetli Tezgahlar
3.1 Hava jetli tezgahlar
: İplik basınçlı hava yardımı ile ağızlık içinden
karşıya iletilir. İpliği taşıyan, iplik ve hava
arasındaki sürtünme kuvvetidir.
3.2 Su jetli tezgahlar : Su jeti tezgahları muayyen genişlikte kullanılabilir.
Atkı ipliği hidrofob (su emmeyen) olmalıdır. Bir
tarafta su fırlatma sistemi (su jeti) vardır.
e)
Çok Fazlı (Multi faz) Tezgahlar: Aynı anda birden fazla atkı atan tezgahlardır.
Henüz ticari olarak pek kabul görmemiştir.
f)
Yuvarlak Tezgahlar
:Çuval gibi yuvarlak dokumalar için kullanılır. Pek
yaygınlaşmamıştır.
g) İğneli Tezgahlar
: İğneli sistemle atkı atan tezgahlardır. Bilhassa
halı
tezgahlarında
kullanılır.
Wilton
tipi
tezgahlar, AxMinster tezgahlarda da kullanılır.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
30
En çok kullanılan tezgah tipi kancalı (rapierli) tezgahlardır. Bu tezgahlar
nispeten ucuz ve ürün yelpazesi bakımından esnektir.
Dokuma Tezgahının Seçiminde İlk Değerlendirmeler :
Değerlendirme
Kriterler
1)
Atkı atma yöntemi
2)
Ağız Teşkili
a)
Eksantrikli
Mekikli
Mekiksiz (mekikcikli, kancalı, hava jetli, su jetli)
(Çerçeveleri
Çerçeve sayısı
kumanda eder)
b) Armürlü (Çerçeveleri kumanda
Çerçeve sayısı
eder)
c)
Jakarlı
(Çözgü
ipliklerini
Farklı Hareket Eden Çözgü
kontrol eder)
3)
Atkı Renkleri
4)
Dokuma Genişliği (cm)
5)
Dokuma Kenarı
6)
İplik Numarası (tex)
7)
M2 gramajı
8)
Kullanılan Malzeme
Sayısı
Doğal (mekikli), kıvırma (tuck-in), leno, yapıştırma
Yün
Pamuk
Sentetik
Karışım
Dokuma Tezgahının Çalışma Prensibi
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
31
Bir dokuma tezgahında 3 ana hareket mevcuttur :
1. Ağız Açma Hareketi (Shedding) : Çözgü iplikleri iki kısma bölünür. Bir kısmı
yukarı kaldırılırken diğer kısmı ise aşağıda kalır. Mekiğin geçeceği kadar bir tünel
oluşturulur.
2. Atkı Atma (Vurma) Hareketi (Picking) : Mekiğin bir uçtan diğer uca hareketini
sağlayan hareket.
3. Tefeleme Hareketi (Beating-up) : Atılan ve ağızlık içinde serbest halde
beklemekte olan atkı, tefenin hareketi ile tarak tarafından kumaş çizgisine doğru
itilip sıkıştırılarak kumaşa eklenir.
Bu üç hareket birbirine göre çok hassas ayarlanmalıdır. Bu üç temel harekete
ilaveten dokuma işleminin kesintisiz devamı için gerekli iki (yan) hareket daha vardır.
4. Çözgü Salma Hareketi (Let-off) : Her atkıdan sonra, çözgü levendinden bir miktar
çözgü ipliğinin dokuma bölgesine sevk edilmesidir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
32
5. Dokuma Sarma Hareketi (take up): Her atkıdan sonra oluşan kumaşın
sarılmasıdır.
Bu iki hareket de eşgüdümlü (senkronize) olmalıdır. Bu temel ve yan beş harekete
ilaveten bir dokuma makinesinde, dokuma işleminin sorunsuz devamını sağlayan
yardımcı mekanizmalar mevcuttur.
Yardımcı Hareketler :
a) Mekik değiştirme Hareketi
b) Mekik Kontrol Hareketleri
c) Çözgü Kontrol Hareketi
Şekil: Bir dokuma makinesinin kinematik şeması
Bir dokuma makinesinde ana hareket mekanizmalarına ait dişli değerlerinin
hesabı:
Krankın bir dönüşünde tefe bir defa gider gelir.geriye gidişinde mekik atılır.
İleriye gidişinde kumaşın kenarına vurulur (tefe tarafından). Krank mili 2 devir
yapınca vurma mili 1 devir yapar.
Bezayağı dokuma için krankın 2 devrinde eksantrik mil 1 devir yapar.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
33
Şekil: Dokuma makinesinde krank biyel ve tefe mekanizmasının yandan görünüşü
Kullanılan çerçeve sayısı 1+2 = 3 ise eksantrik mili devri krank mili devrinin 1/3 dür.
Krank milinin “n” devrinde :
n
” ;
2

Vurma mili “

Eksantrik mili “
n
” devir yapar
Rapordaki Atkı Sayısı
Örnek :
Her atkıda
eksantrik
mili dönme
miktarı
Eksantrik mili
devir sayısı
Krank mili
devir sayısı
Eksantrik mili
devir sayısı
Vurma mili
devir sayısı
Bezayağı (2)
1/2
1:2
1:1
36
36
3
1/3
1:3
2:3
36
54
4
1/4
1:4
1:2
36
72
5
1/5
1:5
2:5
36
90
Rapordaki
Atkı sayısı
Vurma mili
dişli sayısı
Eksantrik mili
dişli sayısı
Ağız Açma Hareketi : En basit ağız açma hareketi bezayağı için kullanılan şekildir.
Eksantrik mil üzerine 180o aralıklarla takılmış yüreklerden oluşmuştur. Çerçeveler
ahşap veya metalden yapılmıştır. Çerçevenin genişliği çözgü genişliğinden büyüktür.
Gücü tellerinin çapı iplik numarasına göre seçilir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
34
Şekil: Eksantrikli ağızlık açma ve çerçeve
Bir bezayağı dokumada 2 çerçeve bulunur. Tek numaralı çözgü iplikleri bir
çerçeveden çift numaralar da diğer çerçeveden geçer. Eğer çerçevelerde cm’ye isabet
eden gücü teli sayısı çok fazla ise diğer çerçevenin hareketi için yeterli miktarda
mesafe kalmayabilir. İplikler arası sürtünme meydana geleceğinden çok sayıda çözgü
ipliği kopabilir. Bu çerçeveye çok sayıda çözgü ipliği yüklendiği taktirde çerçeveyi
tahrik için gerekli kuvvet çok fazla olabilir dolayısıyla çerçeve eğilip kırılabilir. Bu
sebeplerden genel olarak tavsiye 12 çözgü/cm olacak şekilde çerçeve uzunluğu
ayarlanır. Bu 10 çözgü/cm de olabilir. Bu rakamlar pamuk ipliği içindir. Kontinü
filament ipliklerde bu rakam 20 çözgü/cm ‘ye çıkabilir. Ştrayhgarn tipi kaba yün için bu
rakam 10-12 çözgü/cm’den azdır.
Çözgü sıklığı 20 tel/cm – 40 tel/cm arasında ise 4 çerçeve kullanılır. Çözgü
sıklığı 40 tel/cm – 60 tel/cm arasında ise 6 çerçeve kullanılır. Çerçeve sayısına ve
tahar planına bağlı olarak çözgüler değişik şekillerde çerçevelerden geçirilebilirler.
Şekil: Doğrusal (düz) ve atlamalı tahar şekilleri
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
35
Mekik Vurma Hareketi : Vurma hareketiyle atkı ipliği, çözgü ipliklerinin arasına
yerleştirilir. Mekikli tezgahlarda a) alttan ve b) üstten vurmalı olarak adlandırılan iki
farklı mekik fırlatma mekanizması vardır.
Üstten vurmalı
Alttan vurmalı
Şekil: Üstten ve alttan vurmalı mekik fırlatma mekanizmaları
Mekik sert fırınlanmış kayın ağacından yapılır. Dikdörtgen kesitlidir.
Şekil: Mekiğin üstten görünüşü
Mekiğin karşı kutuda frenlenişinde duruş daima aynı olmalıdır.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
36
Atılan Atkı İpliğinin Yerleştirilmesi :
Mekik piker tarafından vurulduktan sonra tefe tahtası üzerinde, ağızlık içinde, tarağa
paralel bir uçuş hareketi gerçekleştirir. Bu esnada atkı masurasından atkı ipliği
sağılarak ağızlık içine atkı ipliği yerleştirilmiş olur. Mekik karşı mekik kutusunda önce
dile çarparak yavaşlatılır. Daha sonra da piker tarafından durdurulur. Atkı atıldıktan
sonra tefe hareketi ile kumaş çizgisine doğru tarak tarafından sıkıştırılır.
Şekil: Mekiğin uçuşu esnasında tefe, tarak ve krank-biyel mekanizmalarının konumu
Tezgahın diğer mekanizmaları: Çözgü regülatörleri dokuma esnasında çözgü
ipliklerinin gerginliğini sağlar. Periyodik aralıklarla muayyen miktarda iplik verir.
Dokumayı sarma mekanizması ile atkı sıklığı sağlanmış olur. Mekik değiştirme
mekanizması renk değişikliklerinde kullanılır. Durdurma mekanizması çözgü ipliği
koptuğu anda tezgahı durdurur. Mekik kontrol mekanizması mekiğin karşıya
ulaşamaması halinde ipliklerin kopmalarını önlemek için konur.
Çerçevenin, Tefenin ve Mekiğin Hareketi :
Bir otomatik dokuma tezgahında çeşitli hareketlerin birbirine göre iyi ayarlanması
gerekir. Bunun için usta tezgah üzerinde sabit bir noktada tarağın hareketine göre
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
37
şerit metre ile ayarını yapar. Bunun yerine krank mili üzerine çakılmış bir disk üzerine
360o taksimat yapılarak bu hareketi krankın konumuna göre ayarlamak mümkün.
Dönüş
yönü
Bu konumda atılan atkı ipliği Bu konumda diğer uca mekik
kumaşın kenarına vuruyor
ters de olabilir
atılır.
Şekil: Tefenin konumları
Çerçevelerin Hareketi :
Çerçevelerin hareketi eksantrik mil üzerindeki yürekler vasıtasıyla (Bezayağında 2)
gerçekleştirilir. Mekiğin ağız içinden geçebilmesi için krankın 1/3 devrinde
(120o açısında) çerçeveler sabit olmalıdır. Eğer yünlü tezgahlar ise bu bekleme süresi
180o’ye kadar çıkar. Beklemeyi artırırsak çerçevelerin hareket süresini kısaltmamız
gerekir. Bu ise çerçevelerin hızının artmasına ve çözgü geriliminin artmasıyla çözgü
kopuşlarına neden olur.
Desen bezayağı ise her atkıdan sonra üstteki çerçeve alta ; alttaki çerçeve üste
gidecek şekilde olmalıdır.
Ağız yüksekliği yünlü tezgahlarda (kamgarn ve ştrayhgarn) 7,5 – 9 cm kadardır.
Battaniye dokumasında bu değer 12 cm’ye kadar çıkar.
Biyel Uzunluğu :
Krank mili ile tefe arasında armürlü tezgahlarda 30 – 50 cm

r


r

ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
38
Saurer tezgahlarında
r = 6,25 cm
λ = 0,42
l = 14,88 cm
Ruti tezgahlarında
r = 7,6 cm
λ = 0,23
l = 33, cm
Çubuk mekanizmalarında ölü noktalarda yaklaşık bir bekleme vardır, tam bekleme
yoktur. Tam bir bekleme yapabilmek için çeşitli tezgahlarda 6 uzuvlu (çubuklu)
mekanizmalar kullanılır.
Şekil: 6 uzuvlu tefe tahrik mekanizmaları
Sulzer Dokuma Makinası Tefe Tahrik Mekanizması:
Şekil: Sulzer dokuma makinası tefe tahrik mekanizması
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
39
Tefenin hareketi 105o , tefenin beklemesi 255o dir. Tek renk yüksek hızlı tezgahlarda
bekleme süresi kısaltılarak hareket 140o, bekleme 220o yapılır.
Tefe Mekanizmasının Konum Hız ve İvmesi :
Şekil: Tefenin hareket moeli
B Mafsalının Konumu :
B’nin çizdiği yörüngeyi daire yerine doğru kabul edelim. (x : B’nin yol denklemi)
Ao Bd  r  l
Bd B  x

x  Ao Bd  Ao B
Ao B  r Cos  l Cos
x  r  l  (r Cos  lCos )
 AH  r. Sin  

  r. Sin   l. Sin 
 AH  l. Sin 
 Sin 
r
Sin   Cos  (1  Sin 2 ) 
l
2

r
Cos  (1  2 Sin 2 )
l
Taylor serisine açılıp ilk iki terimi alınırsa :
Cos  1 
2
1 r
Sin 2 bulunur. Bulunan bu değer x  r  l  (r Cos  l Cos )
2 l2
ifadesinde yerine konursa :
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
40
 1 r2

x  r  l  r Cos  l 1  2 Sin 2 
 2l

2
r
x  r  l  r Cos  l 
Sin 2
2l

2

r
x  r  r Cos 
Sin 2
2l

r


x  r 1  Cos  Sin 2  bulunur. Krank milinin herhangi bir  açısında, B
2l


noktasının bulunduğu nokta bu denklemle bulunur.
B Mafsalının Hızı :
VB 
dx
dx d
 VB 
dt
d dt
d


 w
  : Krank Açısı ;
dt



1r


 VB  r  Sin 
2 Sin Cos  w
2l


1r


VB  r w  Sin 
Sin 2  bulunur. Krank milinin herhangi bir  açısında, B
2l


noktasının anlık hızı bu denklemle bulunur.
B Mafsalının Açısal İvmesi :
aB 
dVB
dt
 aB 
dVB d
d dt
1r


 a B  r w 2  Cos 
2 Cos 2 
2l


r


 a B  r w 2  Cos  Cos 2  bulunur. Krank milinin herhangi bir  açısında, B
l


noktasının açısal ivmesi bu denklemle bulunur.
Bu ifadeler tefenin maruz kaldığı kuvveti hesaplamak için gereklidir.
Biyelin Açısal Hızı :
l. Sin  r. Sin
Her iki tarafın zamana göre türevi alınırsa :
d
d
l Cos
 r Cos
dt
dt
2
1 r
Sin 2 değeri
daha önceden bulunan Cos  1 
2
2l
bu ifadede yerine konursa :
 1 r2
d
2  d
l 1 
Sin
 
 r Cos
2
dt
 2l
 dt

d

dt
r w Cos
1 r2
l
Sin 2
2 l
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
41
1 r2

Sin 2  ifadesi ihmal edilebilecek düzeyde olduğundan biyelin açısal hızı :

2 l

d r wCos

dt
l
bulunur. Krank milinin herhangi bir  açısında, biyelin anlık hızı bu
denklemle bulunur.
Biyelin Açısal İvmesi :
 d 
d

d 
dt 


dt
dt 2
2

r w 2 Sin 
d 2
bulunur. Krank milinin herhangi bir  açısında, biyelin ivmesi bu


l
dt 2
denklemle bulunur.
Örnek :
Bir dokuma tezgahı n=240 atkı/dak hızla çalışıyor. =0,30 ve r=7,5 cm olduğuna göre
krankın =2900 deki konumunda B mafsalının hız ve ivmesini tayin edin.
w
2 n
2  240
 w
 w  8  w  25,16 radyan / s
60
60
ve  
r
olduğu hatırlanarak
l
r





VB  r w  Sin  Sin 2   r w  Sin  Sin 2  ifadesinde
2l
2




değerler
yerine
konursa
0,3


VB  7,5 x 25,13 Sin 290 
Sin 580
2



VB   1,95 cm / s bulunur.
r


 a B  r w 2  Cos  Cos 2 
l


 a B  r w 2 Cos   Cos 2 
 aB  7,5 x (25,13) 2 Cos 290   Cos 580
 aB  531,42 cm/s2 bulunur.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
42
Krank-biyel mekanizmasında döndürme momentinin hesabı
Şekil: Mekikli tezgahta indirgenmiş tefe kütlesi
Sistemin kütlesini O noktasına indirgersek :
m0 
İndirgenmiş Kütle
1
r M(r ) dr
r0

Şekil : Krank biyel mekanizmasında boyut ve açılar
P0=m0 x aB
Pmt 
Pm
,
Cos
Pt  Pmt Cos x ,
Pt  Pmt Sin (  )
     900  xˆ  1800  


0
 xˆ  90  (   ) 

 Cos x  Sin((   ) )



dir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
43
aB ivmesi biliniyor
h  r Sin  ;
Pt  Pm
 m0 hesaplanır.
h  k  l Sin
 r Sin   k  lSin 

Sin 
k r
 Sin
l l
Sin (   )
Cos 
Döndürme momenti : Md  Pt . r

Md  Pm . r
Sin (   )
Cos 
Bir tezgahta bu döndürme momentinin değişimi :
Şekil: Dokuma makinesinde krank mili döndürme momentinin değişimi
Sıkı dokuma isteniyorsa tefenin vuruş hızı büyük olmalıdır.
Mekiğin İvmelendirilmesi ve Vurma :
Mekiğin yuva içinde ivmelendirilmesi esnasında mekik maksimum hıza çıkar ve yuvayı
terk ederek ağıza gelir ve uçar. İlk defa J.J Vincent Thomas bu sistemi incelemiştir
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
44
Şekil: Mekiğin hız ve yol grafiği
Mekikli tezgahlarda Vmax=15 m/s
Mekiksiz tezgahlarda Vmax≥15 m/s
Nominal Hareket, Hakiki Hareket :
Krank elle yavaşça döndürüldüğü taktirde mekiğin hareket miktarına nominal hareket
denir. Tezgahın çalıştığı hızdaki mekiğin hareketine hakiki hareket denir.
A : Üstten vurmalı nominal hareket B : Üstten vurmalı gerçek hareket
C : Alttan vurmalı nominal hareket
D : Alttan vurmalı gerçek hareket
Şekil: Nominal ve hakîki harekette pikerin yer değişimi
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
45
Şekil: Mekikli tezgahta alttan vurma mekanizmasının çalışma prensibi
Nominal ve hakîki hareket arasındaki farkın sebebi sistemin elastikliğidir.
Mekik fırlatıldıkdan sonra karşı mekik kutusundaki dil tarafından frenlenir. Mekik
frenleme kuvveti dili iten yayın uyguladığı dik kuvvet ve sürtünme katsayısı tarafından
belirlenir.
f = 2 x 65 x 0,25 = 32,5 N sürtünme kuvveti
Sabit İvmeli (Düzgün Hızlanan) Mekik Hareketinde Gerekli Kuvvetler:
İvme (a) sabit
s
1 2
a.t (yol)
2
1 V
s  a. 
2 a
t

V = a.t (hız)
V
a
2

s
V2
2a


a
V2
2s
ve f  m a olduğundan
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
46
f m
V2
bulunur.
2s
Örnek :
m
=
f  0,5
0,5 kg,
s = 20 cm ,
V =
12,5 m/s ise ivmelendirme kuvveti
(12,5) 2
 f  195N dur. İvmelendirme kuvvetinin sürtünmeyi yenmek için
2 x 20 x 10 2
gereken kuvvetin 6 katı kadar olduğu görülür. Gerçekte uygulanan kuvvet bunun
(195 N) iki misli kadardır. Bunun sebebi ise hareketin gerçekte düzgün ivmeli
olmamasıdır.
Örnek :
Üstten vurmalı bir tezgahta mekik kütlesi, m = 0,32 kg, vurma rijitliği 3,65 kN/m, mekik
hızı 12,2 m/s, mekik yolu 20 cm, maksimum nominal hareket ile gerçek hareket farkı
7,5 cm dir.
Toplam kuvvet : f = (3,65 x 103)x (7,5 x 10-2) = 274 N
İvmelendirme kuvveti = 274 – 32,5 = 241,5 N
f
0,32 x (12,2) 2
 119N (düzgün ivmelenseydi)
2 x 0,20
Örnek :
Otomatik dokuma tezgahında ;
m = 0,51 kg
f
V = 13,3 m/s
s = 16,5 cm
0,51x (13,3) 2
 273,4 N
2 x 0,165
Gerçek kuvvet ise 500 N civarındadır.
Şekil: Vurma yüreklerinin rijitlikleri
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
47
Elastik Bir Vurma Hareketinde Mekiğin Hareketi :
M : Mekik kütlesi
x : Hakiki hareket s : Nominal hareket
 : Sistemin elastiklik katsayısı
f : Uygulanan kuvvet
f =  (s – x)
Mekik hareket denklemi :
..
M . x  f   ( s  x)
..
x

M
..
M . x   ( s  x)

 
2

 M n ; n

( s  x)
..
x  n 2 ( s  x)
1. Kabul : s = P.

Tabii Frekans 
M


..


x n 2 x  n 2 s
s için kabuller yapılmalı.
 : Krank açısı
P : Sabite
w : Krank açısal hızı
 = w.t
..
x  n2 x  n2 .P.w.t

..
x n2 x  n2 s
D2+n2=0
x  A.Sin(n.t )  B.Cos(n.t )  C
.
x  A.n.Cos(n.t )  B.n.Sin(n.t )
..
x   A.n 2 .Sin(n.t )  B.n 2 .Cos(n.t )
n 2 .c  n 2 .P.w.t
x  A.Sin(n.t )  B.Cos (n.t )  P.w.t
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
48
x  A.Sin(n.t )  B.Cos (n.t )  C
.
x  A.n.Cos(n.t )  B.n.Sin(n.t )  P.w
..
x   A.n 2 .Sin(n.t )  B.n 2 .Cos(n.t )
Sınır Şartları :
t=0 için
x=0
t=0 için
x0

.
x

B+0 = 0
B=0
A.n + P.w = 0 
P.w
Sin(n.t )  p.w.t
n
A
P.w
n
 Sin(n.t ) 
 x  p.w t 

n 

s = q2
Hareket denklemi :
 Sin (n.t ) 
Konum : x  p.w t 

n 

.
Hız
: x  p.w1  Cos (n.t ) 
İvme
: x  p.w.n.Sin (nt )
..
Hızın maksimum olması için ;
n.t = 
Cos (n.t) = –1



t
s  P.w.t

n
.
s  P.w
No min al hareket
Sabit
.
.

x   2.P.w  2. s  sabit
 max
 .. 
 x   P.w.n
 max
Sin(n.t )  1
n.t 

2
t

2.n
.
olduğu noktada alınan yol (pikerin etkin stroku) konum
  max
Hızın maksimum  x 
formülünde t 

n
koyarak:
.
 x
 max
pw 
olduğu için
2
 sin 
pw
L  pw( 
)
n
n
n
olarak bulunur.
.
x max 
L
2n
bulunur.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
49
Mekiğin ivmelenme periyodunda kat ettiği yol :
t

n
 

  Sin (n x ) 
n 
L  P.w 
n
n





.

P.w. ( x ) max 
L

x
n
2
n
.
Bu bağıntıda L ve ( x ) max bilindiğine göre (n) hesaplanabilir.
.
( x ) max 
n
x ,
2
L
.
..
( x ) max  P.w.n
..
( x ) max
 .
( x)
  max
 2


.
( x ) max ( x ) max 
( x) 
x
2
2 L
..
2

 x
 L

Maksimum ivme, maksimum hızın yarısının karesi ile doğru orantılı ve L ile ters
orantılıdır.
Kamın (yüreğin) şekli ivmenin (mümkün olduğu kadar) sabit olacağı şekilde dizayn
edilmelidir.
Tezgahın hızı mekiğin hızıyla doğru orantılıdır. İvmenin çok olmaması için hızın düşük
olması istenir.
Mekik Fırlatma (Vurma) Sistemleri :
1. Alttan ve Üstten Vurmalı Sistemler :
Bu sistemde kranktan dişliler vasıtasıyla 1/2 tahville tahrik edilir. Dolayısıyla dişliler
çok zorlanır.
2. Yaylı Sistemler:
Bu sistemde krankın dönüşü esnasında enerji bir yayda depo edilip daha sonra
gerilen yayla mekik birden hareket ettirilir (fırlatılır).
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
50
Yaylı Vurma Prensibi :
Örnek olarak kütlesi m=0,5 kg olan bir mekik V=13 m/s hızla fırlatılsın.
Mekik ivmesi düzgün harekette ;
2 a.s=V2
a
V2
2s

a
132
2 x 0,125

a  676
İvmelendirme hareketi
: f = m.a = 0,5 x 676 
Yaydaki kuvvet
:fx5=Fx2 
s
1 2
a.t
2
t2 
2s
a
t
2s
a
t
2 x 0,125
676
F
m
s2
f = 338 N
f x 5 338 x 5

 F = 845 N
2
2

t  0,0192s
Yay katsayısı :
Yay katsayısı
c
845
1
 kN 
x
 33,8  
0,025 1000
m
Bu değer oldukça büyük olduğundan ön gerilmeli yay kullanılır.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
51
a) Normal yay
b) Ön gerilmeli yay
Şekil: Normal ve ön gerilmeli yayda kuvvet uzama grafiği
Ön gerilmeli yay için gerekli yay katsayısı: c 
845
 kN 
x103  11,27  
0,075
m
Mekikli tezgahlar dışında fırlatma mekanizmasına sahip dokuma makinesi mekikcikli
(projectile) dokuma makineleridir. Jetli ve kancalı sistemlerde fırlatılan bir atkı atma
elemanı yoktur. Mekikcikli dokuma makinesi, yalnızca Sulzer firması tarafından
üretilmektedir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
52
Mekikcikli Sulzer Tezgahında Fırlatma Mekanizması :
1 : Vurma mili
2 : Vurma yüzeyi
3 : Toparlak
4 : Kol
5 : Mafsal
6 : Burulma çubuğu
7 : Biyel
8 : Burulma kolu
(200 – 300 döndürür )
9 : Vurma kolu
10 : Piker
11 : Toparlak
12 : Damper
65 mm lik mesafede ivmeleniyor. Maksimum hız 24 m/s. 15 mm lik hareketle 6630
m/s2 ; negatif ivme 9920 m/s2 .
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
53
Mekiğin Uçuşu ve Zamanlama :
R
: Tarak genişliği
n
: Tezgah hızı [atkı/dak]
t
: Mekiğin ağız içindeki uçuşu için gereken zaman
L
: Mekik boyu
Vort : Ortalama mekik hızı [m/s]
 : Mekiğin uçuşu için krank dönüşü
Dakikada n atkı atılıyor.
60
saniyede
Krankın 3600 dönüşünde
n
60 

t
x
saniye t 
saniye
n 360
6n
1atkı
Mekiğin kat ettiği yol L+R, ortalama hız Vort olmak üzere
Vort 
6.n(L  R)

n
Vort .
6(L  R)
Örnek :
Tarak genişliği R=1,15 m ; mekik ortalama hızı Vort =13,75 m/s ; mekiğin atılış açısı
 = 1350 ve mekik boyu L=30 cm ise
n
13,75 x 135
 213atkı / dak
61,15  0,30
Mekik atma hızı ortalama mekik hızı ve açısıyla doğru orantılıdır. Tarak genişliği ve
mekik boyu ( R ve L ) sabittir.
Krank milinin dönüş açısı :
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
54
Mekik kontrol mekanizması , mekik karşı kutuya gelmezse tezgahı otomatik olarak
durdurur.
Örnek:
Mekik dile vurduktan sonra 7,5 cm hareket etmiş olsun. n = 216 atkı/dak ,
Vort = 12,25 m/s   = ?
Çözüm :
t
60 
x
n 360
x  Vort x t

t

60

x
216 360

0,075  12,25 x
t


1296

1296
  7,930
Tezgah Genişliği (Tarak Genişliği) :
Atkı atma hızı : n 

 n1 


n 2 

K
R1
K
R2


K
R
K : Sabit
R : Tarak Genişliği

K  n1 R1 


K  n2 R 2 


n1 R1  n 2 R 2

n 2  n1
R1
R2
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
55
Örnek :
R1=114 cm
n1=200 atkı/dak
R2=228 cm
n2=?
n 2  n1
R1
R2
n 2  n1
R1  L
R2  L
 n 2  200
114
 n 2  141Atkı / dak
228
L : Mekik Boyu
Örnek :
L = 28 cm
110 cm tarak genişliği
209 atkı/dak
220 cm tarak genişliği
n=?
n 2  n1
R1  L
R2  L

n 2  209
Şayet 1. yoldan yapsaydık n 2  n1
R1
R2
110  28
220  28
n 2  155,9 atkı / dak
 n 2  209
110
220
 n 2  147,8 atkı / dak
bulunurdu.
AB : Firmaların tavsiyesi
CD : Hesaplanan
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
56
Kullanılan Tarak Genişliği
1,0 m
1,5 m
2,0 m
2,5 m
3,0 m
Tezgah Atkı Atma Hızı [atkı/dak]
238
172
135
110,5
93,8
Atkı Yerleştirme Hızı (W.I.R.) [m/dak]
238
258
270
276
281




 W.I.R ( Weft Insertion Rate )  Genişlik x Atkı Atma Hızı 




 Genişlik

Genişlik
1,0 m
2,0 m
238m / dak 
 
270m / dak 
270  238
x100  %13,4
238
Genişlik

Genişlik
1,5 m
3,0 m
258 m / dak 
 
281 m / dak 
281  258
x100  % 8,9
258
Çok geniş tezgahlar ekonomik olmazlar. Çok yer kaplarlar.
Ana Hareketlerin Zamanlanması :
1. Tefenin
2. Ağızın
3. Mekiğin hareketleri göz önüne
alınır.
Bu sistem daha ziyade bükümü az, nazik filament çözgü iplikleri içindir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
57
Bu sistem bükümlü ştapel çözgü iplikleri (pamuk ve rayon) içindir.
Ağız Geometrisi :
Mekik yüksekliği : 3,75 cm
3,75  0,5
tg 
 0,36957
11,5
   20,280  200.17 
CD  32,5 x tg150  8,71cm

CE  32,5 x tg 5 0.17   3,00 cm
ED  8,71  3  11,71cm
AA çerçevesi = 11,71 cm
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
58
ED 32,5

GH 37,5

11,71 32,5

GH
37,5
 GH  11,71
37,5
32,5
 GH  13,51cm
(Gücü tellerindeki boşluk 1 cm dir.) O halde
AA çerçevesi hareketi : 11,71+1 = 12,71 cm
BB çerçevesi hareketi : 13,51+1 = 14,51 cm
12,71


 AA nın yürek stroku : 1,8  7,1cm 
AA için 1,8
İletim oranı 
 

14,51
BB için 1,5 
BB nin yürek stroku :
 9,67 cm 


1,5
Ağız Büyüklüğü :
A : Mekik genişliği
B : Tarağın dokuma kenarına uzaklığı
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
59
C : Mekiğin ön yüzünde ağız yüksekliği
D : Tarakta ağız yüksekliği
Dokuma boyunca A değişmez, B, C, D değişir.
C’nin Değişimi :
I : Çerçeveler 00’de aynı hizada
II : Çerçeveler 2700’de aynı hizada
Mekiğin Ağız Yüksekliği
Girişte
Çıkışta
I. Eğride
2,36 cm
2,44 cm
II. Eğride
2,54 cm
0,94 cm
Mekik Yüksekliği
2,8 cm

Çözgünün Eğilme Faktörü 
Ağız Yüksekliği
Mekik Yüksekliği
I. Eğri için çözgünün eğilme faktörü 
2,36
 0,84 girişte
2,8
I. Eğri için çözgünün eğilmefaktörü 
II. Eğri için çözgünün eğilme faktörü 
2,54
 0,90 çıkışta
2,8
2,44
 0,87 girişte
2,8
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
60
II. Eğri için çözgünün eğilme faktörü 
0,94
 0,34 çıkışta
2,8
Çözgü İpliği Doğrusu :
Çerçeveler öyle ayarlanmalıdır ki tefe, krankın 1800 konumunda iken AD alt ağız tefe
tahtası üzerine oturabilsin.
Çerçevenin kaldırılma hareketi öyle olmalıdır ki ağız üst yüzeyi ile mekik üst yüzeyi
arasında muayyen bir mesafe olsun.
Arka köprünün normal konumunda AC kesikli çizgisi
açısının açıortayıdır.
ABC  ADC . AC yatay olmayabilir. Arka köprü, şekilde görüldüğü gibi yukarıya
hareket ettirilirse (E konumuna) ABE  ADE Alt gergin, üst gevşektir.
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
61
4 numara ile gösterilen atkı aşağı doğru çekiliyor (üstü sıkı altı gevşek olduğu için). Bu
suretle tarak rahat bir biçimde kumaş kenarına vurur.
Vurma Açısı :
Vurma açısı : 860 – 870
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ
TEKSTİL DOKUMA PROJE VE İŞLETME UZMANI
ACAR ERUĞUR
MAKINA MÜHENDİSİ