Kazakistan - Boğaziçi İşadamları Derneği

0 KAZAKİSTAN ÜLKE PROFİLİ Hazırlayan Ayşe Oya BENLİ 2008 T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi
KAZAKİSTAN CUMHURİYETİ Temel Sosyal ve Ekonomik Göstergeler (2006) Nüfus Dil Din GSYİH İhracat (milyar $) İthalat (milyar $) GSYİH/kişi Büyüme oranı İşsizlik Oranı Enflasyon Oranı Başlıca Sanayi Malları Başlıca Tarım Ürünleri Başlıca İhraç Malları Başlıca İthal Malları Para birimi (Tenge, ort.) Başkent Yüzölçümü Başlıca şehirleri Limanları KDV Oranı Kurumlar Vergisi Oranı 15,4 milyon Kazakça. Ayrıca yaygın olarak Rusça. Müslüman ( %47), Ortodoks ( %44), Protestan ( %2), diğer ( %7) 80,4 milyar $ 38,8 24,1 5 016 $ % 10,6 % 78 % 8,6 Petrol, kömür, manganez, kromit, kurşun, çinko, bakır, titanyum, boksit, altın, gümüş, sülfür, demir ve çelik, traktörler ve diğer tarımsal makineler, elektrikli makineler, inşaat malzemeleri Hububat (başta buğday), pamuk; hayvancılık ürünleri Petrol ve petrol ürünleri, demirli metaller, kimyasallar, makineler, hububat, yün, et, kömür Makine ve ekipman, metal ürünler, gıda maddeleri 1$=126,1 Tenge Astana (10 Aralık 1997’den itibaren) 2 724 900 km2 Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk, Pavlodar, Petropavlovsk, Cambul, Türkistan, Kökçetav, Turgay, Guryev Aktav ( Şevçenko ), Atırav ( Guryev ), Öskeman ( Ust­Kamenogorsk ), Pavlodar, Semey ( Semipalatinsk ) %14 (1 Ocak 2008’den itibaren %13) %30 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report Ekim 2007 CIA World Fact Book Nüfus Ülkenin nüfusu 2006 yılı itibarı ile 15,4 milyondur. Yüzölçümü açısından dünyanın 9., eski Sovyetler Birliği’nin 2. en büyük ülkesi olan Kazakistan’da nüfus yoğunluğu 2006 yılı başı itibarı ile kilometrekareye 5,6 kişidir. Nüfusun çoğunluğu, ülkenin kuzey ve güney doğusunda yaşamaktadır. Nüfus yoğunluğunun bu derece düşük olmasının başlıca nedeni ülkeden dışarıya olan göçlerdir. Doğal nüfus artış hızı, dışarıya olan göçe yetişememektedir. 1989­1999 yılları arasında 1,5 milyon kişi Kazakistan dışına göç etmiştir. Bunların çoğu, Rusya’ya göç eden etnik Ruslardır; etnik Alman nüfusunun da yarısı Almanya’ya gitmiştir. 2000 yılından bu yana gerçekleşen güçlü ekonomik büyüme ülkeden göç eğilimin tersine çevirmiş ve 2004 yılında net göç ilk kez pozitife dönmüştür. Nispeten yüksek doğum oranları ve azınlıkların göçü neticesinde 1920’lerden bu yana ilk
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 1 defa Kazak nüfus çoğunluğu elde etmiştir. Ülke, Orta Asya’daki fakir komşuları ve Çin’den göç almaktadır. 2005­2006 yıllarında net göç, Özbekistan’dan büyük ölçekli göç akımına bağlı olarak önemli ölçüde artmıştır. Buna ilave olarak ülkeden Rusya’ya göçte dikkate değer bir yavaşlama gözlenmektedir. 2001 yılı itibarı ile etnik Kazakların toplam nüfustaki payı %53,4’tür. Kazak nüfusun yaş ortalaması 20’nin biraz üzerindeyken, bu rakam Ruslar için 45’tir. Nüfusun Yıllar İtibarı ile Görünümü Toplam Nüfus (‘000) Kentsel Kırsal Yaşa Göre Nüfusun Görünümü (‘000) 0­15 15­65 65+ Ortalama Yaşam Süresi Erkek Kadın Doğum ve Ölüm Oranları (1 000 kişi başına) Doğum Ölüm Bebek Ölüm Oranı (1 000 kişi başına) Net Göç (% değişim) 2002 14 867 8 418 6 449 2003 14 951 8 479 6 473 2004 15 075 8 615 6 460 2005 15 219 8 697 6 523 2006 15 397 8 833 6 564 3 499 9 604 1 763 66 61 72 4 065 9 318 1 568 66 61 72 4 013 9 489 1 573 66 61 72 ­ ­ ­ ­ ­ ­ 3 985 9 824 1 588 ­ ­ ­ 15,3 10,0 17,0 ­4,2 16,3 10,4 15,7 ­8,3 18,2 10,1 14,5 2,8 18,4 10,4 15,2 22,7 19,7 10,3 13,9 33,0 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhtan Country Profile 2007 1999 Nüfus Sayımına Göre Ülkedeki Etnik Grupların Nüfusa Oranı (%) Kazaklar Ruslar Ukraynalılar Özbekler Almanlar Uygurlar Diğer 53,4 30 3,7 2,5 2,4 1,4 6,6 Nüfusun İllere Göre Dağılımı (‘000 kişi­1999 nüfus sayımı itibarı ile) Almatı Karaganda Çimkent Astana Ust­ Kamenogorsk Pavlodar Semipalatinsk Petropavlovsk 1 129 437 360 313 311 301 270 204
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 2 Sovyet dönemi boyunca bilim ve teknoloji çalışmalarında daha fazla rol alan Rus azınlık ve azınlıktaki diğer etnik grupların bağımsızlık sonrasında ülke dışına göç etmesi nedeni ile Kazakistan’ın vasıflı işgücünde ciddi bir kayıp söz konusu olmuştur. Okuryazarlık oranı, 1999 nüfus sayımına göre %97,5 olup, yüksek düzeydedir. Yüksek öğrenim gören öğrenci sayısı 2000/01 döneminde 440 700 iken, 2006/07’de 768 400’e çıkmıştır. Kaynak yetersizliği nedeni ile eğitimde kalitede düşüş gözlenmektedir. 2005­2006 dönemi itibarı ile hükümetin eğitim harcamalarında %70’lik bir artış gerçekleştirmiş olmasına rağmen, eğitim harcamalarının GSYİH’ya oranu söz konusu yıllar itibarı ile yalnızca %3,4’tür. Ülkede özel sektör eğitim kuruluşları da faaliyet göstermekte olup, bu kuruluşlar eğitim sisteminin sorunları nedeni ile ortaya çıkan boşlukların doldurulmasını sağlamaktadır. Özel eğitim kurumlarının giderek artış göstermesine rağmen, özel okulların eğitimdeki payı 2004 yılı itibarı ile yalnızca %5 olmuştur. Özel okullar öğrencilerin yaklaşık %10’unu eğitmektedir. Sektörde 1996 yılında 137 özel okul var iken, bu sayı 2004’te 521’e yükselmiştir. Ülkedeki fakirlik son yıllarda GSYİH’daki hızlı artış eğilimi ile birlikte önemli ölçüde düşüş göstermiştir. Kazakistan İstatistik Ajansı’na göre ülkede fakirlik sınırı (ayda 35 $) altında yaşayan nüfusun oranı 2001’de %28 iken, 2006 yılının son çeyreği itibarı ile %8’e gerilemiştir. Ülkenin ekonomik sorunlarının başında işsizlik gelmektedir. Sovyet dönemi işletmelerinin kapatılması ile işsizlik ciddi bir sorun haline gelmiştir. Hızla gelişen petrol sektörünün emek­yoğun bir sektör olmaması da sorunun önüne geçilmesini geciktirmiştir. Ancak 1999’dan itibaren gözlenen hızlı ekonomik büyüme istihdam artışı ve yaşam standartlarında artış sağlamıştır. Gerçek işsizlik verilerinin resmi istatistiklerden daha yüksek olduğu tahmin edilmekle birlikte, Kazak işsizlik istatistikleri diğer Orta Asya ülkelerine göre daha gerçekçi verilere dayanmaktadır. Resmi olarak kaydedilen işsizlik, 1999 yılı itibarı ile 950 000 iken (toplam işgücünün yaklaşık %13,5’i), 2006 yılında 625 400 kişiye (toplam işgücünün %7,8’i) düşmüştür. Petrol sektörü ile ivme kazanan ekonomik büyümenin etkileri başta hizmet sektörü olmak üzere diğer sektörlere de yansımıştır. Hizmet sektörü ülkede en fazla istihdam sağlayan sektör konumundadır. Doğal Kaynaklar ve Çevre Kazakistan, petrol ve doğal gaz rezervleri yönünden zengindir. Kazakistan eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde Rusya’dan sonra ikinci büyük petrol üreticisidir. Ülke ekonomisi büyük ölçüde petrol ihracatı gelirlerine dayalıdır. Tam bir tespit yapmanın güçlüğüne rağmen, British Petroleum (BP), 2006 yılı sonu itibarı ile toplam petrol rezervini 39,8 milyar varil civarında olduğunu ifade etmektedir, ki bu dünya toplam rezervinin %3,3’ünü oluşturmaktadır. Suudi Arabistan ise 2006 yılı sonu itibarı ile 264,3 milyar varil (dünya rezervinin yaklaşık %22’si) kanıtlanmış rezerve sahiptir. Bu miktar toplam dünya rezervinin %22’sini oluşturmaktadır. Ülkenin rezerv seviyesi Hazar Denizi’ndeki yeni bulunan rezervler ile birlikte giderek artış göstermektedir. Kazakistan’ın doğal gaz rezervi de dünya toplam rezervinin %1,7’sini oluşturmakta olup, toplam 3 trilyon metreküpe tekabül etmektedir. Ayrıca, ülke dünya kömür rezervinin de %3,4’üne (31,3 milyar ton) sahiptir. Kazkistan altın rezervleri bakımından da zengin bir ülkedir. Ülkenin Vasilkovskoye
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 3 madeninde yaklaşık 370 ton arlın rezervi bulunmaktadır. Ayrıca zengin demir filizi, bakır, krom, kurşun, wolfram, tungsten ve çinko yatakları da bulunmaktadır. Ülkede 202 petrol ve gaz sahası bulunmaktadır. Bunların yaklaşık %70’i ülkenin batısındadır. Petrol 55 sahada üretilmektedir. Başlıca petrol sahaları aşağıda sıralanmaktadır: ­ ­ ­ ­ ­ ­ Tengiz Karacaganak Kumkol Uzen Zanazol Kalamkas Aral Denizi havzası hidrokarbon rezervlerinin gelişimi için diğer bir potansiyel alandır. Kazakistan madenler açısından da çok zengindir. Ülke, eski Sovyetler Birliği’nin krom rezervlerinin %90’ına, kurşun, tungsten, bakır ve çinko rezervlerinin yarısına ve bölge kömürünün %20’sine sahiptir. Ancak 1991’den beri gerek Rusya’nın talebinin azalması, gerek de Rus firmaların Kazak girişimcilerinin talep ettiği dünya piyasa fiyatlarını ödeme gücünün olmamasından dolayı tüm işlenmemiş madenlerin üretimi şiddetli şekilde azalmıştır. Kazakistan oldukça büyük altın rezervlerine sahip olmasına rağmen, yabancı şirketler, bunlardan yararlanmak üzere ortaklıklar kurmakta başarılı olamamışlardır. Kazakistan, Sovyetler Birliği döneminden kalan iki ciddi çevre problemi ile karşı karşıyadır. Bunlardan birisi, doğu sınırına yakın Semipalatinsk bölgesinin Sovyetler Birliği döneminde nükleer deneme alanı olmasından kaynaklanan radyoaktivite sorunudur. Bölgede kansere yakalanma oranı ortalamanın üzerinde olmamakla birlikte, radyoaktivitenin insan sağlığı ve çevre üzerinde uzun dönem etkileri hala belirsizdir. İkinci bir sorun da, Kazakistan’ın kıyısı olduğu Aral Gölü’nün Siriderya ve Amuderya nehirlerinin Orta Asya’daki pamuk üretimi nedeniyle aşırı kullanımı dolayısıyla kurumakta olmasıdır. Kalan su da böcek ilaçları ve gübre atıkları ile kirlenmekte olduğu için, bölge nüfusu ve tarımsal kullanım açısından çok önemli sorunlar doğmaktadır. Bu sorunlar ülkede balıkçılığın sona ermesine ve su temini zorluklarının yaşanmasına neden olmuştur. Aral Denizi’nin kurutulması, Vozrozhdensky adasının bir yarımada haline gelmesine neden olmuştur. Ancak Sovyet döneminde biyolojik test bölgesi olan adanın, yarımada haline gelmesi ile çeşitli salgın hastalıkların yayılması tehlikesi oluşmuştur. GENEL EKONOMİK DURUM 1991 yılında gerçekleşen bağımsızlık öncesinde Kazakistan’ın uzmanlaşmaya dayalı Sovyet sistemi içindeki rolü buğday üretimi, metalurji ve mineral çıkarımı üzerinde yoğunlaşmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılması merkezi planlı ekonominin çöküşü ile birlikte Kazakistan’ın üretiminde ciddi bir düşüş meydana gelmiştir. Ekonomisi büyük ölçüde Rusya’ya bağlı bir Orta Asya ülkesi olan Kazakistan’ın bağımsızlık sonrası yaşadığı durgunluk döneminde tüketim malları üretimi gibi bazı alt sanayi sektörleri büyük zarar görmüştür. Sonuç olarak 1990’lar süresince GSYİH içinde sanayi sektörünün payı gerilemiştir. 2000 yılı itibarı ile sanayi sektörü GSYİH içindeki %33 oranındaki payı ile yeniden ekonominin en önemli kolu haline gelmiştir. Bunda en önemli rolü, yatırımlarla ivme kazanan petrol sektörü oynamıştır. Günümüzde petrol, toplam sınai üretimin
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 4 yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Sanayi sektörünün GSYİH içindeki payı 2006 yılı itibarı ile %30,6’dır. Kazak ekonomisinin diğer önemli sektörleri ise metal işleme ve çelik üretimidir. Bu sektörler de Sovyet sonrası dönemde ülkeye giren yabancı yatırımlar sayesinde en çabuk toparlanan sektörler olmuştur. İnşaat sektörü tamamen petrol sektörüne bağımlı olup, sektörün GSYİH içindeki payı petrol sektöründeki yatırımlarla birlikte aşamalı olarak artmıştır. Ekonominin geri kalanı, küçük olmakla birlikte hızla gelişen hizmet sektöründen ve verimsiz, emek­yoğun tarım sektöründen oluşmaktadır. Tarım sektörü en fazla istihdam sağlayan sektördür. 2006 yılında tarım sektörünün GSYİH’daki payı yalnızca %5,7 olmuştur. Bu oran, 1992 yılında %23’tür. Gıda sanayi ürünlerinin ihracat gelirleri içindeki payı % 3’ün altındadır. Yıllar İtibarı ile GSYİH ve GSYİH Büyüme Oranı 2003 2004 2005 2006 2007* GSYİH (milyar ABD $) 30,8 43,2 57,1 80,4 101,2 Reel GSYİH Büyüme Oranı ( %) 9,3 9,6 9,7 10,6 9,5 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 *: Tahmini GSYİH’nın Sektörel Dağılımı ( % ) Sektörler Sanayi Ticaret Taşımacılık,Telekomünikasyon İnşaat Tarım 2006 30,6 12,5 11,5 9,2 5,7 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 5 Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler, 2006 GSYİH (milyar $) GSYİH/Kişi ($) GSYİH/Kişi ($, Satın Alma Gücü Paritesine Göre) Tüketici Fiyatları Enflasyonu (%, ort.) Cari İşlemler Dengesi (milyar $) Cari İşlemler Dengesi (GSYİH içinde payı, %) İhracat (milyar $) İthalat (milyar $) Dış Borç (milyar $) Borç­Servis Oranı, Ödenmiş (%) Kazakistan a Rusya a Özbekistan b Çin a Ukrayna a 77,2 984,6 16,0 2 765,4 106,5 5 016 6 905 604 2 104 2 291 9 407 a 12 162 2 271 7 594 b 7 764 b 8,6 9,7 19,8 1,7 9,1 ­1,8 94,5 2,8 249,9 ­1,6 ­2,3 9,6 17,3 9,0 ­1,5 38,8 24,1 73,5 a 303,9 164,7 282,3 b 5,7 3,8 4,8 969,7 751,9 315,0 b 38,9 44,1 39,2 b 32,3 a 13,7 b 14,5 2,9 b 16,0 b Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Profile 2007 a: Gerçek b: EIU tahmini Kazakistan, eski Sovyet bloğu içinde en ciddi ekonomik küçülmeyi yaşayan ülkedir. 1990­ 95 yılları arasında reel GSYİH %36 oranında oranında gerilemiştir. Sözkonusu oran yıllık ortalama %7 küçülme anlamına gelmektedir. Sözkonusu dönemde bankacılık sektöründeki küçülme ile birlikte yatırımların finansmanı için yeterli kaynak bulunamamış ve sonuç olarak sabit yatırımların GSYİH’ya oranı 1992’de %30 iken, 1996’da %16’ya gerilemiştir. Ekonomik büyüme 1996 yılında biraz artış göstermiş, ancak 1998 yılında Asya ve Rusya finansal krizleri, düşen ihraç fiyatları ve yetersiz ekonomi yönetimi nedeni ile yeniden zayıflamıştır. Bu dönemde izlenen ekonomi politikalarının büyüme üzerinde çok az etkisi olmuştur. 1999 yılında gözlenen ekonomik canlanma yüksek dünya petrol fiyatları ve iyi hasat koşullarına bağlı olarak canlanan tarım sektörü sayesinde olmuştur. Yabancı şirketler tarafından petrol sektörüne yapılan ve bugüne kadar sabit yatırımların yaklaşık %90’ını oluşturan yatırımlar petrol üretim kapasitesinin artmasını ve buna bağlı olarak da ihracat hacminde önemli artış sağlamıştır. Bunun en önemli sonucu ise GSYİH’da 2000­2004 yılları arasında gözlenen yaklaşık % 10 oranındaki artış olmuştur. Ekonomi, 2005 yılında %9,7 oranında büyümüştür. Büyüme, 2006 yılında Kazakistan’ın başlıca ihraç ürünleri olan petrol ve metallerin dünya fiyatlarındaki artış sayesinde hızlanmıştır. 2006 yılı GSYİH artış hızı % 10,6’dır. Ekonomik büyümenin ve yabancı yatırımların olumlu etkisi sayesinde gerçekleşen refah artışının nüfusun her kesimi tarafından paylaşılamamasına rağmen fakirlik düşüş eğilimindedir. Kırsal kesimdeki fakirlik çok daha belirgindir. Özellikle ülkenin güneyinde yerleşik Kazaklar kırsal kesimde yaşayan nüfus içindeki en fakir kesimdir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 6 1999­2006 yılları arasında gözlenen hızlı ekonomik büyüme istihdam artışını tetiklemiş ve yaşam standardını yukarı çekmiştir. Yıllık ortalama işsizlik oranı 1999 yılında %13,5 iken, 2006 yılında % 7,8’e gerilemiştir. Reel ücretlerdeki artış da olumlu etkilerini göstermeye başlamış olup, tüketim malları ithalatı artış eğilimine girmiştir. Yaşam standarlarının yükselmesinde Tenge’nin istikrarı önemli role sahiptir. Kazakistan, Dolar bazında BDT ülkeleri içinde­Rusya hariç­ en yüksek kişi başı GSYİH ve aylık ücretlere sahip ülkedir. Bu göreceli yüksek refah düzeyinin en önemli göstergelerinden biri de ülkeye diğer Merkezi Asya ülkelerinden özellikle Özbekistan’dan giren çok sayıdaki kaçak göçmendir. Özbek işçiler her yıl yaz mevsiminde pamuk toplamak üzere ülkeye girmektedir. Bu işçiler için Kazakistan’da çalışmak, sadece Özbekistan’daki ücretlerden 5 kat fazla kazanmak değil, aynı zamanda konvertibl bir para cinsinden kazanç sağlamak anlamına gelmektedir. Bağımsızlıktan sonra, Kazakistan’ın karşılaştığı bir diğer önemli sorun da vergi gelirindeki büyük çöküş ve Rusya’dan gelen dış yardımların kaybolması sonucu toplam kamu gelirlerinin 1990 yılında GSYİH’nın %39,8’i iken 1993 yılında %23,3’e düşmesi olmuştur. Bu da özelleştirmeden elde edilecek gelirin önemini artırmaktadır. Nitekim 1997 yılı boyunca elektrik ve petrol şirketlerinin özelleştirilmesi sayesinde bütçenin durumu ciddi boyutta iyileşmiştir. Tüketici fiyatları enflasyonu 2005 yılında % 7,6, 2006 yılında %8,6 olarak gerçekleşmiştir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 7 Ekonomide Geleceğe Dönük Beklentiler Projeksiyon Özeti 2006 a 2007 b 2008 c 2009 c GSYİH Büyüme Hızı (%) 10,6 9,5 8,8 9,5 Sınai Üretim Artış Hızı (%) 6,6 5,3 6,0 7,4 Brüt Tarımsal Üretim Artış Hızı (%) 7,0 4,0 3,5 2,0 İşsizlik Oranı (%, ortalama) 7,8 7,1 6,9 6,4 Tüketici fiyatları (%) ­yıllık ortalama 8,6 8,8 9,1 7,2 ­yıl sonu 8,4 10,1 8,4 6,8 Döviz kuru (ort.,Tenge:$) 126,1 122,7 119,1 115,1 İhracat (fob, milyar $) 38,8 46,1 51,8 57,0 İthalat (fob, milyar $) 24,1 30,4 35,7 40,6 Cari işlemler dengesi (milyar $) ­1,8 ­3,7 ­4,7 ­5,2 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 a Gerçek b EIU tahmini c EIU öngörüsü Ekonomik Büyüme 2007 yılının ilk yarısında %10,2 büyüyen Kazak ekonomisinin, 2007 sonu itibarı ile % 9,5 oranında büyümesi beklenmektedir. Ekonomik büyümede bir önceki yıla göre gözlenen yavaşlama uluslararası likidite koşulları nedeni ile büyümesi yavaşlayan finansal hizmetler sektöründen kaynaklanmaktadır. Ancak petrol sektöründeki gelişme, iletişim ve perakende sektörü gibi hizmet sektörlerine de yayılarak, söz konusu sektörlerin büyümesini sağlamıştır. Başta perol sektöründe olmak üzere sermaye yatırımlarındaki sürekli artış, ekonominin itici gücü olacaktır. Bunlar göz önünde bulundurulduğunda 2008­2009 döneminde ekonomide yıllık ortalama % 9 üzerinde büyüme beklenmektedir. Ancak küresel finansal piyasalarda meydana gelen karışıklıklar nedeni ile söz konusu tahminlerin gerçekleşmemesi ihtimali de bulunmaktadır. Kazak bankalarının 2003 yılından bu yana dış borçlarını iki katına çıkarmış olması risk yaratmaktadır. Söz konusu borç miktarı halihazırda ülkenin toplam borç stoğunun yaklaşık yarısı kadardır. Bankalar bu borçları kredi portföylerini genişletmekte kullanmış; kredilerin büyük bölümü inşaat ve emlak sektörlerinde kullandırılmıştır. Netice olarak Kazak emlak piyasasında ciddi bir canlanma olmuştur. Bankacılık sektörünün artan borçları ve emlak fiyatlarının düşme riski bulunması karşısında mali piyasaların istikrarına ilişkin endişeler artacaktır. Enflasyon Büyük ölçekli yabancı para akışları 2008­2009 döneminde tüketici fiyatlarında yükselme baskısına neden olsa da 2009 sonuna kadar aşamalı dezenflasyon öngörülmektedir. Kamu sektörü ücret artışları ve sosyal harcamalardaki artış mevcut enflasyonist baskıların sürmesine neden olacaktır. Sıkı para ve kredi politikalarının geciken etkileri beraberinde nominal döviz kurunun güçlenmesi, 2008­2009 dönemi sonuna doğru az da olsa dezenflasyon etkisi yaratacaktır. Netice itibarı ile 2007 yılında tahmini olarak % 8,7 olan yıllık ortalama tüketici fiyatları enflasyonunun, 2009 yılında yaklaşık % 7,2 olması beklenmektedir. Bununla birlikte enflasyonun yükselmesine neden olacak bazı riskler de bulunmaktadır. Döviz kurunun beklenenden daha zayıf olması halinde ithalat harcamaları artacak bu da ithal girdiler ile üretim yapan üreticileri zor duruma düşürebilecektir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 8 Döviz Kurları Kazakistan Merkez Bankası Eylül 2007 itibarı ile 1 ABD Doları: 121 Tenge olan Tenge’nin istikrara kavuşmasını sağlamıştır. Yüksek miktarda yabancı döviz akışının devam etmesi beklenmektedir. Dış Ticaret ve Cari İşlemler Dengesi 2008­2009 yıllarında yüksek petrol fiyatları ve petrol ihracat hacmindeki artışa bağlı olarak ülkenin yaklaşık 15,5­16 milyar Amerikan Doları tutarında dış ticaret fazlası vermesi beklenmektedir. Bu olumlu gelişmelere rağmen görünmeyen işlemlerdeki artış, 2007 yılında tahmini olarak 3,7 milyar $ tutarında gerçekleşen cari işlemler açığının, 2009 yılında 5,2 milyar $’a yükselmesine neden olacaktır. Bununla birlikte güçlü ekonomik büyüme sayesinde cari işlemler açığının GSYİH’ya oranının 2009 yılı itibarı ile %3’e gerilemesi beklenmektedir. 2010 yılı sonlarına doğru Kaşagan petrol alanının işletmeye açılması beklenmektedir. Bununla birlikte geliştirilme aşamasında bulunan diğer birkaç büyük proje de bulunmaktadır. Bu gelişmeler paralelinde, 2008­2009 yıllarında ülkeye yıllık ortalama 7,5 milyar ABD Doları doğrudan yabancı yatırım girişi beklenmektedir. SEKTÖRLER Sanayi Bağımsızlık sonrası üretimdeki çöküşü takiben ülkeye giren yabancı yatırımlar imalat sanayiinin yeniden canlanmasını sağlamıştır. Bağımsızlığın ardından, 1992­1995 yılları arasında imalat sanayii üretimi %52 oranında daralmıştır. Ancak petrol ve metaller sektörlerine yapılan yabancı yatırımlar ekonomide yeniden canlanma sağlamıştır. 1996 yılında üretimde yalnızca %0,3 artış gözlenirken, 1997’de sınai üretim artışı hızlanarak %4’e ulaşmıştır. Ancak üretimdeki bu olumlu gelişmeler uzun sürmemiş; 1998 yılında Rus pazarında talebin düşmesi ve düşük seyreden petrol ve metal fiyatları neticesinde üretim %2 oranında daralmıştır. Dünya fiyatlarının yeniden artması metal ve petrol üretimini olumlu etkilemiş; 1999 yılında sınai üretim %2,7 artış göstermiştir. 2003 yılından itibaren artan petrol ve kömür üretimi ve dünya mal fiyatlarındaki artış eğilimi son yıllarda sınai üretim hızının güçlenmesini sağlamıştır. 2005­2006 dönemi itibarı ile imalat sanayi % 6­7 oranında büyüme kaydetmiştir. Geçmişte enerji sübvansiyonu ve Sovyet pazarlarından istifade eden metal işletmeleri büyük ölçüde verimsiz olarak çalışmıştır. Ancak son yıllarda sektörde yabancı yatırımlar sayesinde bir dönüşüm gözlenmektedir. Metalurji sektörü, en fazla doğrudan yabancı yatırım çeken ikinci sektördür. Bu yatırımların büyük çoğunluğu yabancı şirketlerin yerel işletmeleri belirli bir süreliğine kiraladığı projeler üzerinden yapılmaktadır. Bu kapsamda yabancı yatırımcılar yerli işletmenin tüm varlık ve borçlarını üstlenmektedir. Enerji fiyatları, dünya fiyatlarının altında olmasına rağmen sektörün gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Tarım Yüzölçümü itibarı ile dünyanın 4. büyük ülkesi olan Kazakistan, yaklaşık 84,6 milyon hektarlık tarımsal araziye sahiptir. Tarımsal arazinin 24 milyon hektarı ekilebilir arazi olup, 61,1 milyon hektarı ise meradır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 1990’lı yılların başlarında tarım sektörü genel ekonomik durgunluktan cidi ölçüde etkilenmiş ve toplam tarımal üretim ciddi düşüş göstermiştir. Tarım sektörü, yaklaşık 10 yıllık yoğun bir makro
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 9 ekonomik refom programının ardından düzelme işaretleri vermeye başlamıştır. Sektör, 2000 yılından itibaren diğer sektörlerdeki kadar olmasa da büyümeye başlamıştır. Kazakistan, tarıma elverişli geniş tarımsal araziye sahip olması beraberinde uyguladığı liberal ekonomi politikaları sayesinde başta hububat üretimi ve işlenmesi, hayvansal üretim olmak üzere tarımsal üretimin etkin şekilde gelişimi için önemli potansiyel vaad etmektedir. Ülke sahip olduğu tarımsal üretim potansiyeli ile tarım makinaları ve gıda işleme ekipmanları ihracat olanakları da sunmaktadır. Tarımda 2003 yılında Toprak Reformu başlatılmıştır. 2005 yılında Devlet Tarım ve Gıda Programı tammalnmıştır. Tarım Bakanlığı program çerçevesinde merkezi bütçeden üç yılda uygulanmak üzere 145,8 milyar Tenge (yaklaşık 1 milyar $) ayırmıştır. 2005 yılında tarım sektörünün geliştirilmesi için bütçeden 81,7 milyar Tenge tahsis edilmiş olup, bunun %98,3’ü (80,4 milyar Tenge) harcanmıştır. Söz konusu 80,4 milyar Tenge aşağıdaki başlıca alanlarda kullanılmıştır: ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ Tarım sübvansiyonları – 8,7 milyar Tenge Krediler – 27,1 milyar Tenge Bitki ve hayvan sağlığının güvence altına alınması – 8,2 milyar Tenge Devlet stoklarına hububat alımı – 6,2 milyar Tenge Su rezervi ağlarının geliştirilmesi – 8,4 milyar Tenge Su boru hattı inşa projeleri – 8,4 milyar Tenge Yerel bütçeler aracılığı ile hedef transferler – 5,5 milyar Tenge Tarım sektörünün geliştirlmesine yönelik olarak merkezi bütçeden 2006 yılında 91,2 milyar Tenge tutarında kaynak tahsis edilmiştir. 2006 yılında dizel yakıt ve gübre fiyatlarının sübvansiyonu, tarım kooperatiflerine uygun kredi imkanlarının sağlanması gibi yeni bütçe programlarına özel önem verilmiştir. Ülkenin kuzeyinde yapılmakta olan hububat üretimi tarım sektörü üretiminde en fazla paya sahiptir. Hububat üretimi miktarı yılda 12­16 milyon ton civarındadır. Et ve yün üretimi ise diğer önemli üretim kollarıdır. Tarımsal arazinin iyi kalitede olmasına rağmen ülkedeki sert iklim koşulları üretimi zorlaştırmaktadır. Buna ilave olarak çiftçilerin ekipman ve tarımsal girdi temininde zorluklar bulunmaktadır. Tarımsal üretimi engelleyici tüm faktörlere rağmen çiftçilerin üretimden elde ettikleri kazanç, diğer Orta Asya ülkelerine kıyasla daha fazladır. Aral Gölü’nün kurumakta olması da özellikle Güney Kazakistan’ın Çimkent ve Kızıl­Orda bölgelerindeki pamuk üretimini olumsuz yönde etkilemektedir. Tarımsal gelişmenin önündeki önemli bir engel de tarımsal arazi için serbest mülkiyet haklarının olmayışı ve buna bağlı olarak iyi işleyen bir arazi piyasasının gelişememesidir. Ayrıca verimli bir üretim için gerekli ekipman ve girdi temininde zorluklar bulunmaktadır. 2003 yılı Haziran ayında yeni bir Toprak Yasasının kabul edilmiş olmasına rağmen bu yasanın emlak piyasasında önemli bir liberalizasyon yaratmadığı düşünülmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 10 Tarım Sektörünün Genel Görünümü Brüt Tarımsal Üretim (milyar $) Hayvancılığın payı (%) Bitkisel üretimin payı (%) Faaliyetteki işletme sayısı Yatırımlar (milyon $) Doğrudan Yabancı Yatırımlar Sermaye yatırımları İhracat (milyon $) Canlı hayvanlar ve hayvansal ürünler Bitkisel ürünler Hayvansal ve bitkisel yağlar Deri, kürk v.b. ürünler İthalat (milyon $) Canlı hayvanlar ve hayvansal ürünler Bitkisel ürünler Hayvansal ve bitkisel yağlar Deri, kürk v.b. ürünler 2001 2002 2003 2004 2005 3,64 3,63 4,06 5,1 5,75 39 42 43 44,1 46,5 61 58 57 55,9 53,5 131 203 150 696 159 433 161 668 5,0 81,86 2,5 87,64 1,6 ­2,0 117,8 254,5 1,2 299 18,1 392,7 4,2 21,5 19,2 408,2 3,8 32,8 30,8 41,1 659,3 640,7 8,5 12,7 70,7 138,0 63,8 456,5 10,4 254,6 75,7 69,0 55,5 4,2 70,3 76,9 62,2 6,3 101,0 145,3 104,1 116,5 51,0 54,4 9,1 19,3 230 133,8 86,8 13,8 Kaynak: BISNIS Kazakhstan Agribusiness Overview Müteahhitlik Hizmetleri 1990’lı yılların başında küçülen müteahhitlik hizmetleri sektörü, izlenen ulusal kalkınma programı çerçevesinde uygulanan politikalar sonucunda 2003­2004 yıllarından itibaren canlanmaya başlamıştır. Petrol çıkarım faaliyetlerindeki önemli artışla birlikte inşaat faaliyetlerinde de dikkate değer artış meydana gelmiştir. Sektör, 2005 yılında yaklaşık % 38 genişleyerek en fazla büyüyen sektör olmuştur. 2005 yılında tamamlanmış konut inşaat alanları % 84 büyümüştür. Hanehalklarınca finanse edilen konut sayısında % 40 artış söz konusudur. Artan konut ve ticari bina sayısına rağmen gayrı menkul fiyatları hızla yükselmektedir. 2006 yılı Aralık ayı başında metrekare başına ortalama gayrımenkul fiyatları bir önceki yıla göre % 34 artmıştır. Söz konusu fiyat artışı Almatı’da % 72’dir. Astana, Almatı ve Atrau (petrol üretim bölgesinin merkezi) gayrı menkul yatırımlarının en yüksek düzeyde olduğu kentlerdir. Özellikle Astana çok hızlı bir gelişme göstermiş ve çok sayıda proje başarı ile tamamlanarak kısa zamanda kentin çehresi değiştirilmiştir. Son yıllarda tüketicilerin satın alma güçlerinin giderek artış gösterdiği ülkede, tüm gelişmekte olan pazarlarda olduğu gibi gayrımenkul yatırımları diğer yatırım araçlarına göre daha fazla önemsenmektedir. Bu bakımdan gayrı menkul yatırımları giderek artış göstermektedir. Sektörde istihdam 1990’lardan bu yana yarı yarıya gerilemiştir. Sektör, 2004 yılında yalnızca 381 000 kişi istihdam etmiştir. Oysa 1990 yılında sektörün istihdam ettiği işçi sayısı 908 000 olmuştur. İstihdam edilen işçi sayısındaki azalma sektördeki büyüme ile çelişmektedir. Ancak bu tutarsızlığın nedenlerinden biri de sektörde faaliyet gösteren firmaların özellikle Özbekistan’dan ülkeye giren kaçak işçileri çalıştırıyor olmasıdır. Devletin yeni başkent Astana’daki binalar için 1 milyar $’dan fazla harcama yapma kararı alması ve boru hatları inşaat faaliyetleri müteahhitlik hizmetlerinde önemli artış sağlamıştır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 11 Sonuç olarak ülke, Astana’nın inşaası ve geliştirilmesi için önemli oranda inşaat malzemesi ithal etmektedir. Çimento, çelik ve prefabrik binaların yerel üretimi son birkaç yıldır artış göstermiştir. Bu gelişme ile birkaç yıl önce ülkede artan inşaat faaliyetlerine bağlı olarak ortaya çıkan girdi açığının ithalatla karşılanma eğilimi tersine dönmeye başlamıştır. Ulaştırma ve Telekomünikasyon Kazakistan’ın, ulaştırma ve iletişim altyapısı karışıklık içinde ve yetersizdir. Fransa’nın beş katı büyüklüğünde topraklara sahip olan ülkenin ulaşımı büyük ölçüde demiryolları ulaşımına dayanmaktadır. Demiryolu hatlarının uzunluğu 14 000 km’dir. Ulaşımın ağırlıklı olarak dayandığı demiryolları, bağımsızlığın ardından Rusya ve Ukrayna’dan ithal edilen yedek parça ve diğer gerekli malzemenin azalması sebebiyle bakımsız kalmıştır. Ancak bunlar yavaş da olsa elden geçirilmektedir. Ülkenin karayolları da eski ve kötü durumdadır. Ayrıca yetersiz güvenlik önlemleri, bazı bölgelerde özellikle değerli yük taşımacılığını tehlikeli kılmaktadır. 2005 yılı itibar ile ülkede 100 kişiden 12’sinin özel otomobili bulunmaktadır. Bu oran, Orta Asya ülkeleri içinde en yüksek orandır. İkinci el araba ithalatında kaçakçılığa sıklıkla rastlanmaktadır. Sovyetler Birliği’nin dağılması ve dolayısıyla devlet destekli iç hat uçuşlarının sona ermesinden sonra, bağımsız hükümetin etkin ve karlı bir hava taşımacılığı geliştirme çabaları başarısızlığa uğramış ve 1993 yılında kurulan Kazakistan Havayolları 1996 yılında iflas etmiştir. Daha sonra kurulan Air Kazakistan ise 2002 yılında iflasını ilan etmiştir. Ülkenin ulusal havayolu taşımacılığı halihazırda Air Astana tarafından yürütülmektedir. Kazakistan’ın telefon sistemi, Orta Asya ülkeleri içinde en iyi durumda olanlardan biridir. 2005 itibarı ile her 100 kişiye 16,7 sabit hat düşmektedir. Mobil telefon kullanım oranı ise 100 kişide 32,7’dir. İnternet kullanımı 2000 yılında 1000 kişide 6,7 iken, 2005 yılında 27’ye yükselmiştir. İnternet kullanımı, Orta Asya standartlarına göre makul düzeyde olsa da henüz yeterli düzeye erişmemiştir. Enerji Kazakistan dünya genelinde önemli bir enerji üreticisi haline gelmenin henüz ilk aşamalarındadır. Ülke halen enerji ihtiyacının belirli bir bölümünü ithal eder durumdadır. Halihazırda ithal edilen enerjinin zaman içinde ülkenin kendi üretimi ile karşılanır hale geleceği öngörülmektedir. Petrolün iç tüketim miktarı günde yaklaşık 260 000 varildir. Kazakistan’ın elektrik ihtiyacının yarıya yakın kısmı Rusya’dan ithalat yolu ile karşılanmaktadır. Yabancı petrol şirketlerinin Kazakistan’da gerçekleştirdikleri yatırımlar ülkenin son yıllardaki hızlı ekonomik gelişiminin itici gücü olmuştur. Petrol üretiminde yabancı firmaların sayısındaki artış dikkat çekicidir. Sektöre giren yabancı yatırımlar sayesinde bağımsızlık sonrasında petrol üretimi hızlı bir artış göstermiştir. Sektörün üretiminin yaklaşık %80’i yabancı yatırımlar tarafından geri kalan %20’lik kısmı ise KazakhOil ve TransNefteGaz şirketlerinin birleşmesi ile 2002 yılı şubat ayında oluşturulan Kazmunaigaz isimli devlet şirketi tarafından gerçekleştirilmektedir. Yabancı şirketler tarafından yapılan üretimin, ihracat içindeki payı daha fazladır. Kazakistan’ın Sovyet döneminden kalan enerji nakil ve dağıtım sistemleri bakım ve onarıma tabi tutulmaktadır. Toplam elektrik üretim kapasitesi 18 500 megawatt olup, yatırımların yetersiz olması nedeni ile elektrik santralleri % 65 kapasite ile
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 12 çalışabilmektedir. Yeni bir yatırım programı çerçevesinde 2016 yılına kadar elektrik üretim kapasitesinin yaklaşık 6 500 mw artırılması planlanmaktadır. Söz konusu hedef, elektrik santrallerinin yaklaşık % 80’inin termik santral olması nedeni ile kömür üretiminde de artış gerektirecektir. Ülkenin batısında yeni bir nükleer santralin kurulması da Hükümetin gündemindedir. Bunun yanı sıra Kırgızistan’ın elektrik üretim sektörüne yatırımda bulunularak ülkeden elektrik ithalatını artırmak da bir çözüm olarak göz önünde bulundurulmaktadır. Enerji Üretimi 1999 2000 2001 2002 2003 Petrol (milyon ton/yıl) 47,2 51,4 59,4 61,9 65,0 Perol (bin varil/gün) 949 1 032 1 193 1 243 1 305 Gaz (milyar metreküp) 13,1 16,2 21,9 25,2 25,7 Elektrik (milyar kilowat saat) 58,5 63,7 66,8 67,8 71,7 Kömür (milyar ton) 70,6 80,5 82,9 81,9 91,5 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Profile 2007 Ekonomide Liberalizasyon Çalışmaları Kazakistan’da bağımsızlıktan bu yana ekonomi politikaları, neredeyse tüm varlıkların devlet mülkiyetinde olduğu merkezi planlamadan, özel sektörün ağırlık kazandığı piyasa temelli ekonomiye geçiş üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu geçişin ilk 5 yılında Sovyet sistemi içinde kurulan ihracat piyasasının çöküşü ve büyük ölçekli Sovyet mali yardımlarının kaybedilmesi nedeniyle çok şiddetli üretim düşüşü yaşanmıştır. Sovyetler Birliği’nin çöküşü, Kazakistan’ı çok büyük ölçekli, verimliliği ve rekabet gücü düşük bir ağır sanayi sektörü ile başbaşa bırakmış, verimliliği artırma fırsatı olmasına rağmen dünya piyasaları ile rekabete girmek üzere girişimlerin yeniden yapılanması yavaş bir süreç olmuştur. Ülke, ciddi ekonomik reformlar uygulamaya ancak 1994 yılında bir istikrar, özelleştirme ve yabancı yatırım paketi ile başlamıştır. Pazar ekonomisi için gereken reformların gerçekleştirilmesi zaman almış olsa da, ülke bu yönde önemli bir gelişme göstermiş durumdadır. Ekonomi politikalarının oluşturulmasında Cumhurbaşkanı en önemli rolü üstlenmektedir. Ana ekonomi politikalarının çoğunluğu Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile yürürlüğe konmaktadır. Cumhurbaşkanlığının yanı sıra Merkez Bankası da ekonomideki önemli kurumsal aktörlerden biridir. Pek çok büyük ölçekli kamu işletmesi ile birlikte binlerce küçük ve orta ölçekli firma da özelleştirilmiş durumdadır. Kazakistan’ın başlıca petrol şirketlerinin büyük çoğunluğu halihazırda özel sektör tarafından yönetilmektedir. Aynı şekilde başlıca madencilik ve metalurji işletmeleri de özel sektör altında faaliyet göstermektedir. Ancak kilit sayılabilecek bazı sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerin tamamı ya da bir kısmı halen kamu sektörünün elindedir. Söz konusu alanlar ulusal petrol ve gaz şirketi, demiryolları ve telekomünikasyon sektörünün önemli bir bölümünü içermektedir. Kazakistan, 1998 yılında bir emeklilik reformu programını kararlılıkla uygulamaya koymuştur. Program sonucunda 1999 yılına gelindiğinde pay sahiplerinin özel sektör tarafından yönetilen yatırım fonlarına katkılarının devlet elindeki fona katkılardan daha fazla olduğu gözlenmiştir. 2003 yılı Nisan ayı itibarı ile Kazakistan vatandaşlarının kişisel emeklilik fonlarına katkıları 2 milyar $’ı aşmış olup bunun %73’lük kısmı özel sektör
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 13 yönetimi altındadır. Emeklilik fonları Merkez Bankası tarafından düzenlenmekte ve takip edilmektedir. Emeklilik fonlarına artan talep, menkul kıymetler borsasının gelişimini tetiklemiştir. Emeklilik fonlarının neredeyse tamamı şirket ve devlet tahvillerine (Kazakistan Devleti Eurobond kağıtları da dahil) yatırılmaktadır. Kazakistan Menkul Kıymetler Borsası­KASE, 1997 yılında kurulmuş, ancak yavaş bir gelişim göstermiştir. Yetersiz mali kayıtlar, pek çok şirketi hisselerini borsada işleme koymaktan alıkoymaktadır. Ayrıca şirket yöneticileri borsaya girdikleri takdirde şirketkontrolünü yitireceklerinden çekinmektedir. Haziran 2003 itibarı ile borsada işlem gören hisse senetlerinin değeri 1,7 milyar $, tahvillerin değeri ise 1,3 milyar $ tutarındadır. Ülkenin vergi kanunlarının eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde en anlaşılır kanunlar olduğu düşünülmektedir. 1 Ocak 2005’te yürürlüğe giren en son vergi kanunu uluslararası normlara uygun olarak oluşturulmuştur. 2003 yılında ise yeni Gümrük Kanunu uygulamaya konmuştur. Ülkenin güçlü finansal durumu KDV ve ücret ve maaşlar üzerinden alınan sosyal vergilerin indirimini mümkün kılmıştır. 1 Ocak 2004’ten itibaren KDV, %16’dan %15’e düşürülmüştür. KDV, 2008’den itibaren %13 olarak uygulanacaktır. Bordro üzerinden alınmakta olan sosyal vergiler (ücret ve maaşlar üzerinden alınan vergiler) de %21­%11 oranlarında uygulanmakta olup, düşürülmesi planlanmaktadır. Ayrıca, kişisel gelir vergilerinin de %30’dan %20’ye düşürülmesi hükümetin planları dahilindedir. 2001 yılında çıkarılan Toprak Kanunu’na göre tarımsal arazilerin, savunma sanayiine yönelik arazilerin, özel olarak korunan bölgelerin, ormanların ve su kaynaklarının, ortak kullanıma ayrılmış arazilerin satın alınması mümkün değildir. Arazilerin azami 49 yıllığına ve bir Kazak ortak ile kiralanması mümkündür. Tarımsal arazilerin kiralanmasında kiralama süresi en fazla 10 yıl olarak sınırlandırılmıştır. 2003 Haziran ayında kabul edilen yeni Toprak Kanunu Kazakistan vatandaşlarının ve yerel firmaların tarımsal ve kentsel arazi satın almalarına izin vermektedir. Kanun aynı zamanda Kazak vatandaşlarının kamu arazilerini 49 yıllığına kiralayabilmelerine de olanak tanımaktadır. Yabancı firmaların tarımsal arazi kiralama hakları azami 10 yıl ile sınırlandırılmıştır. Ancak yabancılar (özel ya da tüzel kişi) Kazakistan kayıtlı ortak yatırımlar veya şubeleri aracılığı ile tarımsal arazi sahibi olabilmektedir. ÖZELLEŞTİRME Ekonomik istikrar programlarının en önemli bileşenlerinden biri olarak görülen kamu mallarının özelleştirilmesi süreci 1991 yılında başlatılmasından günümüze kadar geçen dönemde çok çeşitli aşamalardan geçmiştir. 1991­1992 dönemi süresince kamu işletmelerinin büyük çoğunluğunun hisseleri sağlanan ayrıcalıklı koşullarla çalışanların ortak mülkiyetine ya da hisseli mülkiyetine dönüştürülmüştür. Çok sayıdaki ticaret ve hizmet tesisi ise makbuz karşılığı satışa çıkarılmıştır. 1993­1995 döneminde Ulusal Özelleştirme Programı kabul edilmiştir. Söz konusu program ülkede mülkiyetin şahsileştirilmesini amaçlamıştır. Kamusal reformun gerçekleştirilmesini teminen aşağıdaki hedefleri ortaya koymuştur: Küçük ticari işletme ve birimlerin, hizmet tesislerinin açık artırma ile satışının sağlanması sureti ile özelleştirilmesi;
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 14 200 ila 5000 işçi çalıştıran orta ölçekli işletmelerin özelleştirmesi; Personel sayısı 5000’i aşan büyük işletmelerin adım adım özelleştirmesi; Devlet çiftliklerinin (sovhoz ve kolhozlar) özelleştirmesi. 1996­1998 döneminde “Kamu Mallarının Özelleştirilmesi ve Yeniden Yapılandırılması Programı” geliştirilmiştir. Programın hedefi özelleştirme aracılığıyla özel sektörün güçlendirilmesine yardımcı olarak baskın ekonomik güç haline gelmesini sağlamaktır. Bu dönemde özelleştirilmesi planlanan kuruluşların özelleştirmesi para karşılığı satış ile gerçekleştirilmiş olup, aşağıdaki özellikleri taşıyan kurum ve kuruluşların özelleştirmesi tamamlanmıştır. Bütünüyle devlet mülkiyetinde olan işletmeler; Özelleştirmenin üretim döngüsünü etkilemediği hallerde, bütünüyle devlet mülkiyetinde olan işletmelerin üretim ve diğer birimleri; Ortaklıklardaki kamu hisseleri; Enerji, petrol ve gaz, petrokimya, metalurji, madencilik, taşımacılık ve iletişim, tarım gibi reel sektör programları ve turizm, sağlık, eğitim, kültür ve spor gibi toplumla ilgili programlar. Kazakistan’ın Özelleştirme Kurumu, 1991­1997 yılları arasında hisseleri satılan 17 070 adet işletme olduğunu ve yalnızca 1997 yılında 1 206 şirketin anonim ortaklığa dönüştürüldüğünü belirtmektedir. Bunların çoğu küçük ve orta ölçekli işletmeler olmakla birlikte, Kazakistan’ın sanayi üretiminin %80’inden fazlasını üreten 204 büyük işletme de özelleştirilmiştir. 1999­2000 döneminde ise “Kamu Malları Yönetiminde Verimliliğin Geliştirilmesi ve Özelleştirme Programı” uygulamaya konulmuştur. Program, stratejik alanlarda kamu yararının tam olarak gözetilmesi için özelleştirmede farklılaştırılmış bir yaklaşım gözetmektedir. Buna göre: Yüksek likiditeye sahip kamu hissesi paketlerinin özelleştirmesinde işletme gelişimine yönelik yatırımlar ve tesisin özelleştirilmesinden elde edilecek kar arasındaki denge dikkate alınacak; Düşük likiditeli kamu hislerinin özelleştirilmesinde talep edilen fiyat üzerinden satış usulü uygulanacaktır. Kazakistan’daki özelleştirme, Orta Asya’da en başarılı olanlardan biri olarak kabul edilmiş olsa da, özellikle yeterince şeffaf olmamasından dolayı yolsuzluklarla özdeşleşmiştir. Hükümet kamu teşebbüslerinin satışı ve bunlardan elde edilecek gelirler konusunda, ısrarla gerçekçi olmayan hedefler belirlemektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 15 Özelleştirmeden Elde Edilen Gelir (milyon Tenge) 1997 Özelleştirmeden Elde 56 459 Edilen Gelir 1998 67 139 1999 2000 2001 2002 34 816 22 048 16 583 19 340 Kaynak: Investor’s Guide 2003, Republic of Kazakhstan Sektörler İtibarı ile Özelleştirme Gelirleri (milyon Tenge) 1999 2000 2001 2002 Özelleştirmeden Elde Edilen Toplam Gelir 34 816 22 048 16 583 19 340 Sanayi 24 543 19 317 9 092 9 624 İnşaat ­ 22 0,3 ­ Tarım ­ 41 50 0,2 Taşımacılık 4 1 110 664 200 Ticaret ve Hizmetler 13 30 24 3 658 Finans 1 373 ­ 2 023 4 574 Sağlık ­ ­ 307 0,6 Diğer 8 884 1 528 4 424 1 284 Kaynak: Investor’s Guide 2003, Republic of Kazakhstan Doğrudan Yabancı Yatırımlar Ülkenin atıl kalan pek çok sektöründe ciddi modernizasyon ve yeniden yapılanmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu açıdan ülke her tür yatırım için finansman, malzeme ve yüksek teknolojiye ihtiyaç duymaktadır. Kazakistan, yatırımları hızlandırmak için, başta altyapı (elektrik ve telekom), hafif imalat (gübre, tahıl vb.), sosyal hizmetler (sağlık, eğitim, spor, turizm)ve başkentin Astana’ya taşınması gibi öncelikli sektörlere teşvikler sağlaması amaçlanan “Yatırım Komitesi” olmak üzere, çeşitli kurumlar kurmuş ve mevzuat değişikliklerine gitmiştir. 1 Ocak 1995’de yürürlüğe giren Yabancı Yatırım Yasası, petrol yasası, yeni vergi tarifeleri ve Ortak Yatırım (Joint Venture) Kanunu gibi kanunların çıkarılması ve bankacılık reformu ile fiyat liberalizasyonu konusunda yapılan atılımlarla, yabancı yatırımların artırılması amaçlanmıştır. Bu düzenlemelerle, yabancılar Kazak vatandaşları ile eşit haklara sahip olmuş ve özelleştirmeye katılmalarına engel teşkil eden bazı sınırlamalar ortadan kalkmıştır. Ayrıca yabancı yatırımcılara bazı menfaatler sağlanmıştır. Kazakistan’ın, petrol, doğal gaz ve maden rezervleri, önemli ölçüde yabancı yatırım çekmektedir. Kazakistan, finansman ve teknoloji sıkıntısı nedeniyle, yatırımların, ortak yatırım (joint venture) şeklinde düzenlenmesini teşvik etmektedir. Bu olumlu gelişmelere rağmen, Kazakistan’ın tüm sektörlerinde hakim olan gayri resmi uygulamalar, yatırımların önünde de engel oluşturmaktadır. Ayrıca, ticaret ve yatırım ile ilgili kararların hepsi, hala devletin yüksek kademelerinde alınmaktadır. Tarım, hayvancılık, et ve et ürünlerinin üretimi, balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve konservesi, meyve ve sebzelerin işlenmesi ve konservesi, bitkisel ve hayvansal yağların üretimi, süt ürünleri üretimi, değirmencilik ürünleri üretimi, hazır yem üretimi, şkerli,kakaolu ürünler üretimi, tekstil, dokumacılık, hazır giyim, deri giysi, ayakkabı üretimi, kimyasallar,
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 16 sabun ve temizlik malzemeleri üretimi, kağıt ve karton üretimi, kereste işleme ve kereste ürünleri üretimi, plastik üretimi, cam lavha, cam elyaf üretimi, seramik ürünler üretimi, çimento, kireç, metaller, demir çelik borular v.b. gibi inşaat malzemeleri üretimi, makine­ donanım üretimi, otomotiv sanayi üretimi, mobilya üretimi yatırımlarda öncelikli alanlardır. Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü Kazakistan, bağımsızlıktan bu yana doğrudan yabancı yatırım çekmekte başarılı olmuştur. 1993­2004 yılları arasında ülkeye yaklaşık 34,2 milyar $ tutarında yatırım yapılmıştır. Ülkeler İtibarı ile Yıllık Brüt Doğrudan Yabancı Yatırım Akışı (milyon $) 1993­2002 6 633,0 ABD 2 925,2 İngiltere 1 664,5 Güney Kore 1 473,0 İtalya 758,3 Kanada 893,0 İsviçre 1 010,5 Hollanda 828,0 Çin 632,6 Türkiye 589,0 Rusya 3 818,1 Diğer 21 255,1 Toplam Kaynak: Merkez Bankası 2003 1 105,5 591,4 86,3 375,7 8,3 630,5 612,2 248,6 109,5 198,0 658,5 4 624,5 2004 2 970,6 924,6 72,5 313,0 169,0 235,6 1 782,2 397,7 92,1 200,6 1 135,1 8 293,0 Toplam 10 739,1 4 441,2 1 823,2 2 161,7 935,6 1 759,1 3 404,9 1 474,3 851,6 987,6 5 321,3 34 172,6 Sektörler İtibarı ile Brüt Doğrudan Yabancı Yatırım Akışı (milyon $) 1993­2002 Tarım, Ormancılık Madencilik ve Taşocakçılığı İmalat Sanayi Elektrik, Gaz ve Su Üretimi İnşaat Perakende ve toptan ticaret, motorlu araçlar, elektrikli ev eşyaları bakım ve tamiratı Otel ve restoran işletmeciliği Taşımacılık, depolama ve iletişim Finansal faaliyetler Emlakçılık, finansal kiralama ve benzeri faaliyetler Eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler Diğer faaliyetler TOPLAM 2003 2004 Toplam 14,9 13 053,5 3 241,5 485,9 111,2 319,1 1,6 ­2,0 2 188,5 5 268,4 1 000,7 519,1 82,4 11,4 50,6 159,9 163,2 271,8 14,5 20 510,4 4 761,3 579,7 321,7 754,1 88,6 416,2 263,0 2 733,3 137,5 360,8 21 225,5 7,5 13,4 75,2 83,2 52,3 71,0 998,5 1 806,1 4,2 90,8 0,0 0,0 4 624,5 8 293,0 109,5 574,6 386,3 5 537,9 232,5 360,8 34 143,3 Kaynak: Kazakistan Merkez Bankası
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 17 Not: Doğrudan yabancı yatırımların tutarı ülkelere ve sektörlere göre tablolarda 1993­2004 dönemi itibarı ile 29,3 milyon $ tutarında farklılık göstermektedir. Kazakistan Merkez Bankası kaynaklı bu verilerin hesaplanmasında kullanılan yöntem farklılığının bu sonucun ortaya çıkmasına neden olduğu düşünülmektedir. Kazakistan’da Elverişli Yatırım Alanları Petrol/gaz ekipman ve hizmetleri, İnşaat, Gıda işleme/Tarım, Telekomünikasyon, Tüketim Malları, Madencilik/İnşaat Ekipmanı Tıbbi Ekipman ve İlaçlar Metalurji ve Metal İşleme Ekipmanı Hizmet Sektörü Sağlık Sektörü Ülkedeki Özel Ekonomik Bölgeler Özel ekonomik bölgelere ilişkin kanun 1996 yılında uygulamaya konmuş olup, söz konusu kanun çeşitli değişikliklerle düzenlenmeye devam edilmektedir. Söz konusu kanun uyarınca “özel ekonomik bölgeler” (ÖEB) azami 10 yıllığına kurulabilmektedir. Serbest bölgelerde yabancı firmalar, Kazak firmaları ile eşit haklara sahiptir. Ülkenin ilk özel ekonomik bölgesi, başkent Astana’daki İşim Nehri’nin sol yakasının gelişimini hızlandırmak üzere kurulmuştur. Astana’daki özel ekonomik bölge 1 Ocak 2002’de faaliyete geçmiş olup, bu tarihten itibaren 5 yıl süre ile faaliyette kalacaktır. 1 052,6 hektar büyüklüğündeki Astana Özel Ekonomik Bölgesinde altyapı, idari tesisler ya da barınma kompleksi inşaatı gibi faaliyetler için sağlanan vergi kolaylıkları: Tamamı inşaat projelerinde kullanılmak üzere ÖEB’deki mal, hizmet satışlarından elde edilen gelirler KDV’den muaftır. ÖEB’nin varlığı süresince inşa edilen altyapı, idari tesisler ve/veya barınma komplekslerinin üzerinde bulunduğu alan, arazi vergisinden muaftır. ÖEB üzerinde inşa edilen binalar v.b. ÖEB’nin geçerliliği süresince emlak vergisinden muaftır. ÖEB üzerinde bir serbet gümrük bölgesi rejimi yürürlüktedir. Astana Özel Ekonomik Bölgesi’nin kuruluşundan bir yıl sonra 1 Ocak 2007’ye kadar faaliyet göstermek üzere bir ÖEB daha oluşturulmuştur. Sözkonusu ÖEB, Aktau kenti sınırları içindeki 227,1 hektarlık liman alanını kapsamakta olup, Hazar Denizi kıyısındadır. Aktau ÖEB’deki vergi kolaylıkları şöyledir: Kurumlar vergisi muafiyeti, Öncelikli sektörlerde yapılan üretimde kullanılan arazi için arazi vergisi muafiyeti, Öncelikli sektörlerde yapılan üretim için kullanılan aktifler için emlak/mülkiyet vergisi muafiyeti bulunmaktadır. ÖEB’de serbest gümrük bölgesi rejimi yürürlüktedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 18 Yukarıda sayılan ayrıcalıklardan yararlanmak isteyen firmaların Aktau ÖEB’ne vergi için kayıt olmaları, ÖEB dışında yapısal şube kurmamaları ve gelirlerinin %90’ını aşağıdaki öncelikli alanların bir ya da birkaçında üretilen malların satışından elde etmesi gerekmektedir. Kimya sanayi, Plastik ve kauçuk maddelerin üretimi, Metalik olmayan mineral ürünlerin üretimi, Metalurji sanayi, Bitmiş metal ürünler üretimi, Makine ve ekipman üretimi Ülkenin en yeni ÖEB’si, 1 Ekim 2003 tarihinde en fazla 10 yıl süreliğine kurulmuştur. Söz konusu ÖEB, Almatı’da 340 hektarlık bir alana kurulan Bilgi Teknoloji Parkı niteliğindedir. Söz konusu bölge, aşağıdaki vergi kolaylıklarını sağlamaktadır: Kurumlar vergisinde %50 indirim; ÖEB’deki araziler ilgili bilgi teknolojileri faaliyetlerinde kullanıldıkları takdirde arazi vergisinden muaftır; İlgili bilgi teknolojileri faaliyetlerinde kullanıldıkları takdirde aktifler emlak vergisinden muaftır; İlgili bilgi teknolojileri faaliyetlerinden elde edilen satış gelirleri için KDV muafiyeti; ÖEB’de serbest gümrük bölgesi rejimi yürürlüktedir. Yukarıda sayılan ayrıcalıklardan yararlanmak isteyen firmaların vergi için kayıt olmaları, ÖEB dışında yapısal şube kurmamaları ve gelirlerinin %90’ını aşağıdaki öncelikli alanların bir ya da birkaçında üretilen malların satışından elde etmesi gerekmektedir. Yazılım veri tabanları ve donanım sektörlerinde üretim, planlama, geliştirme v.b. faaliyetler, Ve/veya bilgisayar sistemleri üzerine yeni bilgi teknolojileri yaratma faaliyetleri; Ve/veya bilgi teknolojileri alanında proje üretmek ve uygulamak üzere bilimsel ve deneysel çalışmalar. Petrokimya sanayiinde faaliyet göstermekte olan işletmeler için bulundukları bölgeden bağımsız olarak çeşitli ayrıcalıklar sağlanmıştır. Buna göre kurumlar vergisi muafiyeti petrokimya sektöründe faaliyet gösteren işletmeler için bulundukları spesifik bölgeye göre değil, faaliyetlerinde gösterdikleri performansa göre tanınmaktadır. Sözkonusu muafiyetten yararlanmak için gerekli kriterlerin karşılanması oldukça külfetlidir. Bu kriterler şöyledir: 1 Ocak 2004 ve 31 Aralık 2007 tarihleri arasında kayıt altına girmiş işletmeler ve üretime başlatılan üretim tesisleri muafiyetten yararlanabilir; Elde edilen toplam gelirin en az %90’ının Kazakistan topraklarından çıkarılan petrol ve/veya gazdan üretilen belirli ürünlerin satışından elde edilmesi gerekmektedir; Üretim tesislerine en az 34 milyon $ yatırım yapılmalıdır. Kurumlar vergisi muafiyeti, üretim tesisinin hizmete girdiği tarihten itibaren 5 yıllık süreç için uygulanmaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 19 DIŞ TİCARET Kazakistan'ın Dış Ticareti ( milyon $ ) İhracat Ithalat Hacim Denge 2003 2004 2005 2006 2007* 13 233 20 603 28 301 38 762 46 118 9 554 13 818 17 979 24 120 30 440 22 787 34 421 46 280 62 882 76 558 3 679 6 785 10 322 14 642 15 678 Kaynak:EIU(The Economist Intelligence Unit)­Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 (*):Tahmini Kazakistan, dış ticaret yapısındaki dengesizlikler nedeni ile zaman zaman geniş dış ticaret açıkları ile karşı karşıya kalabilmektedir. İhracatının büyük çoğunluğunu petrol ve ana metaller oluşturan ülkenin ihracat gelirleri bu ürünlerin dünya fiyatlarındaki değişimlerinden önemli ölçüde etkilenmektedir. Örneğin 1998 yılında Asya’daki mali krizin ardından söz konusu ürünlerde dünya fiyatlarındaki ani düşüş ülkenin ihracatının ciddi düşüş göstermesine neden olmuştur. Ayrıca ülkenin geleneksel ihraç ürünlerinin dünya piyasalarında Amerikan Doları üzerinden işlem görmesi nedeni ile devalüasyon, ülkenin ihracatında artış etkisi yaratmamaktadır. Diğer taraftan Kazak ekonomisi yüksek düzeyde ithalata dayalı bir ekonomidir. Ülkede gerçekleştirilen üretimin büyük çoğunluğu petrol ve gaz sektörlerinde yoğunlaşmış olup, sermaye ve tüketim mallarında üretim iç tüketimi karşılayacak seviyede değildir. Sermaye ve tüketim malları gerçekleştiren üreticilerin çoğunluğu ise fiyat ve kalite bakımından ithal malları ile rekabet edebilir düzeyde değildir. Geniş ve açık sınırlarından ülkeye çok sayıda ucuz, kaçak mal girişi gerçekleşmektedir. Petrol sektörü yatırımlarındaki ve üretimindeki artış sermaye malları ithalatındaki artışın diğer bir önemli nedenidir. Dış ticaretin seyrinde 1997 yılından bu yana gözlenen gelişmeler, ülkenin dış ticaret dengesinin değişken yapısını ortaya koymaktadır. Dış ticaret açığı 1997 yılında 276,4 milyon $ iken (GSYİH’nın %1,2’si), 1998 yılında 801,2 milyon $ düzeyine yükselmiştir. 1998 Ağustos’unda Rus Rublesinin devalüe edilmesini takiben ülkeye giren ucuz Rus malları 1998 yılı sonuna doğru Kazak piyasasının dalgalanmasına neden olmuş, dış ticaret açığı genişlemiştir. Bu gelişmeler karşısında 1999 yılı Nisan ayında Tenge’de %30 oranında devalüasyon yapılmış ve 1999 yılı sonu itibarı ile ticarette dengeye yaklaşılmıştır. 1999 yılının ikinci çeyreğinden itibaren dünya petrol fiyatlarındaki yükselme ve batılı petrol şirketlerinin üretimlerindeki artış, ihracat gelirlerinin artmasına yardımcı olmuştur. Netice olarak, 1999 yılında GSYİH’nın %2’si kadar bir dış ticaret fazlası elde edilmiştir. 2000 yılında petrol ihracatının iki kattan fazla artması sayesinde ticaret fazlası ani bir artış göstererek GSYİH’nın %15’ine ulaşmıştır. 2001 yılında bu oran daralarak %6’ya düşmüş; 2002 ve 2003’te ise yeniden artarak sırası ile %10 ve %14 olmuştur. Yüksek düzeyde seyreden petrol fiyatları ve artan petrol ihracatı dış ticaret fazlasının 2004’te de artmaya devam etmesini sağlamıştır. 2004 yılı ticaret fazlası tahmini olarak 7,3 milyar $ düzeyindendir. 2004 yılında ihracatın bir önceki yıla göre yaklaşık %51 oranında artarak 20 milyar $ seviyesine ulaştığı tahmin edilmektedir. 2004 yılı ithalatının ise %39 artışla 13 milyar olduğu tahmin edilmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 20 Yüksek miktardaki kayıt edilemeyen ticaret hacmi ithalatın izlediği seyrin takibine yönelik girişimleri güçleştirmektedir. Kazakistan’ın Rusya, Kırgızistan ve Özbekistan ile sahip olduğu geniş ve geçişi kolay sınırlar küçük ölçekli sınır ticaretine olanak tanımakta ancak sınır ticaretinin hacmi dış ticaret verilerine yansıtılamamaktadır. Kayıt altına alınamayan ithalatın büyük çoğunluğu gıda dışı tüketim malları ve ikinci el arabalardan oluşmaktadır. İnşaat malzemeleri ithalatı ve doğrudan yabancı yatırımların sermaye malları ithalatı önemli ithalat kalemleridir. Petrol ve enerji ithalatı –başta Rusya’dan gerçekleştirilen kömür ve elektrik olmak üzere­ düşerken, Özbekistan’dan gaz ithalatı artmaktadır. 2003 yılında petrol ve enerji ürünleri ithalatı 600 milyon $ tutarında gerçekleşmiştir. Ticaretin gelişmesini sınırlayan en önemli problem, Kazakistan’ın tamamen kara ile çevrili denize kıyısı olmayan bir ülke olmasıdır. Bu nedenle ihracatta ve ithalatta maliyetler çok fazla yükselmektedir. Ayrıca bir diğer sorun da önemli petrol ve gaz ihracatı yollarının ülkenin dünya enerji piyasasındaki en önemli iki rakibi olan Rusya ve İran üzerinden geçmesidir. Ülkenin denize en yakın limanları Rusya ve Gürcistan’ın Karadeniz’deki kıyılarına yakın limanlardır. Kazak mavnaları Karadeniz’e Rus egemenliğindeki bir su yolu olan Volga­Don kanalından girebilmektedir. 1997 yılına dek Rusya üzerinden petrol geçişi konusunda sürekli sorunlar yaşanması, Kazakistan’ın Azerbaycan ve Türkiye, Çin, Türkmenistan ve İran gibi daha yüksek maliyetli alternatif güzergahları gözönünde bulundurmasına neden olmuştur. Ancak Rusya, 1997 yılından itibaren Kazakistan’ın petrol ihracatını bu şekilde engellemek yerine, Rus firmalarını Kazak pazarına girmeye teşvik ederek ve Kazak petrolünün transit geçişini kolaylaştırarak Kazakistan petrol sektöründeki varlığını artırmaya çalışmaktadır. Günümüzde iki ülke arasında transit geçiş konusunda hala küçük sorunlar yaşanmaktadır. İhracat gelirlerinin büyük çoğunluğu yabancı yatırımlar sayesinde elde edilmektedir. Başlıca Ürün Grupları İtibarı ile Dış Ticaret (2006) İHRACAT Mineral Ürünler Metaller Kimyasallar Gıda Ürünleri Makine ve Ekipman % 71,9 16,1 4,2 2,8 1,8 İTHALAT Makine ve Ekipman Mineral Ürünler Metaller Kimyasallar Gıda Ürünleri % 45,2 14,3 13,3 10,8 7,0 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 Kazakistan sahip olduğu üretim yapısı itibarı ile daha ziyade hammadde ve yarı mamul ihracatçısı bir ülkedir. Petrol ve petrol ürünleri, demirli metaller, kimyasallar, makineler, hububat, yün, et, kömür ülkenin başlıca ihraç ürünleridir. İhracatın yarısından fazlasını petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadır. Tüketim malları ihracatı çok sınırlı düzeydedir. Ülkenin başlıca ihraç ürünleri olan petrol, gaz ve metallerin ihracatın önemli bir kısmını oluşturması, Kazakistan’ın dış ticaret dengesini uluslararası mal fiyatlarındaki değişmelere karşı korunmasız hale getirmektedir. Doğu Asya’daki istikrarlı talep artışı metaller ve mineral ürünler sektörlerinin ihracatında artış sağlamıştır. Kazakistan’ın demir ve çelik üreticisi Ispat­Karmat’ın ihracatında önemli artış gerçekleşmiştir. Şirket, yılda 4 milyon tonluk çelik üretimi gerçekleştirmekte, üretiminin tamamını ihraç etmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 21 Kazakistan bölgedeki en önemli hububat ihracatçılarından biridir. Buğday, ülkenin ihracatı açısından büyük önem taşımaktadır. Hububat ihracatının çoğunluğu Rusya, İran, Çin ve diğer Orta Asya ülkelerine gerçekleştirilmektedir. Hububat üretimi 2004 yılında bir önceki yıla göre %6,1 oranında düşerek 13,9 milyon ton olmuştur. Kazak yetkililer, üretimdeki düşüşe rağmen üretim kalitesinin arttığını ifade etmektedir. Ancak üretimdeki düşüş, hububat ihracatında da düşüş anlamına gelmektedir. 2004/2005 döneminde hububat ihracatında hükümet tarafından da düşüş beklenmektedir. Resmi tahminlere göre Kazakistan’ın 2004/2005 döneminde 4 milyon tonluk hububat ihracatı gerçekleştirmesi beklenmektedir. Hububat ihracatı 2003/2004 döneminde 4,6 milyon ton, 2002/2003 döneminde 5,9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Ülkenin ithalatında ise yatırım ve tüketim malları önemli yer tutmaktadır. Makine ve ekipman, metal ürünler ve gıda maddeleri ülkenin ithalatında önem arz eden ürün gruplarıdır. Başlıca Ülkeler İtibarı ile Dış Ticaret (2006) İHRACAT İtalya İsviçre Rusya Çin Fransa % 18,0 17,6 9,8 9,4 8,8 İTHALAT Rusya Çin Almanya ABD Ukrayna % 38,3 8,1 7,6 4,7 4,2 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, Ekim 2007 Kazakistan dış ticaretinin yönü eski Sovyetler Birliği ülkeleri dışındaki ülkelere yönelmiştir. Bunda Kazakistan’ın dünyanın önde gelen ülkelerine gerçekleştirdiği petrol ihracatından elde ettiği yüksek gelir önemli rol oynamaktadır. BDT ülkeleri dışındaki ülkelerin ihracattaki payı 2004 yılının ilk on aylık döneminde %79’a ulaşırken, ithalattaki payı ise aynı dönemde %53 olmuştur. Bermuda ve Virjin Adaları, Kazakistan’ın bu ülkelerle mevcut ham petrol kontratlarına bağlı olarak en önemli ihraç pazarlarından biri haline gelmiştir. 2003 yılında Bermuda, Kazakistan’ın ham petrol yağları ihracatında %31 payı ile en önemli pazar olmuştur. Rusya Kazakistan’ın ihracatında %18,2 oranındaki payı ile birinci sıradadır. Rusya’yı %12,1 ile Çin takip etmektedir. Kazakistan, 2002 yılı Haziran ayında Rusya ile yılda 15 milyon ton petrolün Atrau­Samara boru hattından ve 2,5 milyon ton petrolün Mahaçkala­Novorossisk boru hattından ihracatını mümkün kılan bir anlaşmaya imza atmıştır. 2002 sonbaharında ise Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu (Caspian Pipeline Consortium­CPC) 28 milyon ton olan yıllık kapasitesini 67 milyon tona çıkarmayı planladığını açıklamıştır. Ayrıca 2002 yılında Kazakistan ve Rusya, Kuzey Hazar Denizi’ndeki üç tartışmalı petrol sahasının (Kurmangazi, Khavalinskoye ve Sentralnoye) ortak olarak geliştirilmesi üzerinde anlaşmaya varmıştır. Kazakistan ve Çin arasında 2004 yılı Mayıs ayında Çin’e uzanan bir petrol boru hattının inşaası üzerinde bir anlaşma imzalanmıştır. Sözkonusu anlaşma, petrol boru hattının inşaasının 2005 yılı Nisan ayı itibarı ile tamamlanmasını öngörmektedir. Sözkonusu boru hattı projesi, Kazakistan tarafından geliştirilen birkaç boru hattı projesinden biri olup, ülkenin petrol ihraç kapasitesini önemli ölçüde artıracak ve ekonomik büyümeye önemli katkısı olacak bir projedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 22 Rusya, Kazakistan’ın ithalatından en fazla pay alan ülkedir. Bunda iki ülke arasındaki ticareti kolaylaştırıcı uygulamalar ve anlaşmalar rol oynamaktadır. Rusya, Kazakistan’ın tarihsel müttefiki konumundadır. İki ülke arasındaki geçmişten gelen ticari ve siyasi bağlar günümüzde de korunmaktadır. Rusya, Kazakistan’a petrol ve petrol ürünleri, gıda sanayi ürünleri ve gıda hammaddeleri, makine ve ekipman, motorlu taşıt araçları tedarik eden başlıca ithalatçı olma özelliğini korumaktadır. Ancak son yıllarda Kazakistan’ın ithalatının ülke bazında çeşitlenmesi ve 2002 yılından itibaren Rusya’dan tüketim malları ithalatının düşüş göstermesi ile birlikte Rusya’nın ülkeye ithalatında az da olsa düşüşler gözlenmiştir. Tüketim mallarının ülke içi üretiminde meydana gelen artış, bu ürünlerin ithalatının daralmasına yol açmaktadır. Ülkenin ithalattaki payı 2001 yılında %45,4 iken 2002 ve 2003 yıllarında sırası ile %39,3 ve %39,2’ye gerilemiştir. Rusya’yı Kazakistan’ın sınır komşusu Çin takip etmektedir. Çin’in ithalattaki payı ise giderek artış göstermekte olup, 2001 yılında %2,7 iken, 2002 ve 2003 yıllarında sırası ile %4,8 ve %20,7 olmuştur. TÜRKİYE İLE TİCARET Türkiye­Kazakistan Dış Ticaret Değerleri (bin $) İhracat İthalat Hacim Denge 2001 119 795 90 343 210 138 29 452 2002 158 655 201 600 360 255 ­42 945 2003 233 994 266 638 500 632 ­32 644 2004 2005 2006 2007 355 590 459 946 696 823 1 080 044 442 193 558 900 993 728 1 283 967 797 783 1 018 846 1 690 551 2 364 011 ­86 603 ­98 954 ­296 905 ­203 923 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Türkiye’nin Kazakistan’a ihracatı 1995­1998 yılları arasında sürekli artış göstermiştir. Rusya Federasyonu’nda 1998 yılında yaşanan ekonomik ve finansal krizin olumsuz etkileri neticesinde Kazakistan’a ihracatımızda 1999 yılında bir önceki yıla göre %55 oranında daralma olmuştur. Bunun başlıca sebebi dış ticareti büyük ölçüde Rusya Federasyonu’na bağlı olan ülkenin krizden olumsuz etkilenmesi ve Rus malı ürünlerin Türk ürünlerine kıyasla ucuzlaması sebebiyle Rus ürünlerinin daha fazla tercih edilir hale gelmiş olmasıdır. Ülkeye ihracat, 2000 yılından itibaren artmaya başlamış olup, düzenli artış eğilimi göstermektedir. Ülkeye ihracatımız 214,3 milyon $ olan 1998 yılı seviyesini ancak 2003 yılında aşabilmiştir. Kazakistan’a ihracatımız 2006 yılında bir önceki yıla göre % 51,5 oranında artarak 696,8 milyon Dolara ulaşmıştır. Aynı dönemde ülkeden ithalatımız ise %77,8 oranında önemli bir artış göstererek 993,7 milyon Dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. 2006 yılı itibarı ile Kazakistan ile dış ticaretimdeki açık % 200 oranında ciddi bir artış göstermiştir. Türkiye’nin Kazakistan’a İhracatı Türkiye’nin Kazakistan’a 2007 yılı ihracatından kazanlar, makine ve cihazlar; elektrikli­ elektriksiz makinalar; plastik ve plastikten mamul eşyalar; demir­çelik eşyalar; motorlu kara taşıtları; halılar; mobilyalar, aydınlatma cihazları; alüminyum ve alüminyumdan eşyalar ve inciler, kıymetli taş ve metal mamulleri en önemli payı almaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 23 Türkiye’nin Kazakistan’a İhracatında Önem Arz Eden Ürünler ($) GTİP ÜRÜN 2006 2007 Değişim No (%) 84 Kazanlar; Makina ve Cihazlar, Aletler, Parçaları 104.924.500 168.809.635 60,9 85 Elektrikli Makina ve Cihazlar, Aksam ve Parçaları 07.828.659 158.460.860 47,0 39 Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 76.660.647 109.525.417 42,9 73 Demir veya Çelikten Eşya 56.429.194 107.819.693 91,1 87 Motorlu Kara Taşıtları, Traktör, Bisiklet, Motosiklet ve Diğer 23.743.452 66.809.921 181,4 57 Halılar ve Diğer Dokumaya Elverişli Maddeden Yer Kaplamaları 42.903.422 56.207.333 31,0 94 Mobilyalar, Aydınlatma, Reklam Lambaları, Prefabrik Yapılar 40.604.233 50.334.364 24,0 76 Alüminyum ve Alüminyum Eşya 24.080.582 33.885.793 40,7 71 İnciler, Kıymetli Taş ve Metal Mamulleri, Madeni Paralar 16.414.400 31.797.334 93,7 61 Örme Giyim Eşyası ve Aksesuarları 11.485.791 21.275.247 85,2 32 Debagat ve Boyacılıkta Kullanılan Hülasa, Boya, Macun, Sakızlar 10.161.625 15.968.582 57,1 83 Adi Metallerden Çeşitli Eşya 9.223.254 14.829.294 60,8 68 Taş, Alçı, Çimento, Amyant, Mika vb Maddelerden Eşya 6.714.750 14.235.057 112,0 34 Sabunlar, Yüzey Aktif Organik Maddeler, Yıkama­Yağlama Maddeleri 13.143.814 13.746.287 4,6 27 Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar ve Müstahsalları, Mumlar 2.108.443 13.607.950 545,4 62 Örülmemiş Giyim Eşyası ve Aksesuarları 7.376.861 13.417.945 81,9 63 Mensucattan Mamul Diğer Eşya, Kullanılmış Eşya, Paçavralar 8.632.224 12.978.074 50,3 18 Kakao ve Kakao Müstahzarları 10.615.084 12.678.291 19,4 70 Cam ve Cam Eşya 7.543.074 12.352.223 63,8 40 Kauçuk ve Kauçuktan Eşya 5.788.317 11.120.594 92,1 GENEL TOPLAM 696.822.999 1.080.044.407 55,0 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Türkiye’nin Kazakistan’dan İthalatı Türkiye’nin Kazakistan’dan ithalatının % 56’sını bakır ve bakırdan eşyalar oluşturmaktadır. Bakır ve bakırdan eşyalar ithalatı 2007 yılında % 25,2 oranında artış göstermiştir. Bu ürün grubunu hububat; mineral yakıtlar ve mineral yağlar ve çinko ve çinkodan eşya ithalatı izlemektedir. Söz konusu ürün gruplarında da ciddi artışlar gözlenmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 24 Türkiye’nin Kazakistan’dan İthalatında Önem Arz Eden Ürünler ($) GTİP No 74 10 27 79 72 25 78 52 05 76 41 28 12 85 51 23 84 32 08 62 ÜRÜN 2006 Bakır ve Bakırdan Eşya Hububat Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar ve Müstahsalları, Mumlar Çinko ve Çinkodan Eşya Demir ve Çelik Tuz, Kükürt, Toprak ve Taşlar, Alçılar ve Çimento Kurşun ve Kurşundan Eşya Pamuk Tarifenin Başka Yerinde Yer Almayan Hayvansal Müstahsallar Aluminyum ve Aluminyum Eşya Ham Postlar, Deriler (Kürkler Hariç) ve Köseleler İnorganik Kimyasal Müstahsallar, Organik, İnorganik Bileşikler Yağlı Tohum ve Meyvalar, Sanayi Bitkileri, Saman, Hayvan Yemi Elektrikli Makina ve Cihazlar, Aksam ve Parçaları Yün, Kıl, At Kılı; Bunların İplik ve Dokumaları Gıda Sanayii Kalıntı ve Döküntüleri, Hazır Hayvan Gıdaları Kazanlar; Makina ve Cihazlar, Aletler, Parçaları Debagat ve Boyacılıkta Kullanılan Hülasa, Boya, Macun, Sakızlar Yenilen Meyvalar, Kabuklu Yemişler, Turunçgil ve Kavun Kabuğu Örülmemiş Giyim Eşyası ve Aksesuarları GENEL TOPLAM 577.491.579 27.382.528 126.989.715 127.640.965 99.869.914 4.242.365 11.595.133 4.464.312 2.037.387 1.828.790 1.235.820 1.438.765 115.306 1.686.206 819.222 28.104 2007 Değişim (%) 722.800.772 25,2 176.070.315 543,0 170.202.851 34,0 128.894.182 1,0 54.841.934 ­45,1 8.727.245 105,7 7.967.180 ­31,3 4.733.253 6,0 3.925.935 92,7 1.405.228 ­23,2 1.067.961 ­13,6 706.082 ­50,9 438.309 280,1 313.869 ­81,4 253.529 ­69,1 214.015 661,5 363.000 200.615 ­44,7 60.610 155.234 156,1 59.586 118.822 99,4 1.243.883 114.706 993.728.450 1.283.966.621 ­90,8 29,2 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 25 Önemli Anlaşma ve Protokoller Kazakistan ile Türkiye arasındaki ticaretin altyapısını oluşturan anlaşma ve protokollar aşağıdaki tabloda sunulmaktadır. Anlaşma Adı Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Anlaşması Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması Karma Ekonomik Komisyon Kurulmasına Dair Protokol ÇifteVergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması Karma Ekonomik Komisyon III. Dönem Protokolu Uzun Vadeli Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması İmza Tarihi İmza Yeri 01.05.1992 Almatı RG Tarihi Yürürlük Tarihi 01.05.1992 Almatı 11.02.1995 31.10.1996 07.09.1995 02.09.1993 Ankara 15.08.1995 Almatı 08.11.1996 01.01.1997 10.09.1997 Almatı 10.05.2000 10.05.2000 02.09.1993 Ankara 22.06.2003 Ankara Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Türkiye­Kazakistan Yatırım İlişkileri Kazakistan, ülkemizin Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içinde en fazla yatırımlarının bulunduğu ülkelerden biridir. Kazakistan Yatırım Ajansı verilerine göre 2004 yılında ülkeye giren doğrudan Türk yatırımları 92,1 milyon $ düzeyindedir. 1993­2004 yılları arasında ülkeye giren doğrudan Türk yatırımlarının toplam tutarı ise 852 milyon $’dır. Ülkede yaklaşık 250 Türk sermayeli şirket faaliyet göstermektedir. Söz konusu şirketlerin %70’i tamamen Türk sermayeli, %25’i Kazak firmaları ile ortaklık geri kalanı ise çokuluslu şirketlerle ortaklık şeklindedir. Ülkedeki Türk sermayesinin %90’ı 12 büyük şirkete ait olup, geri kalan kısmını ise KOBİ’ler teşkil etmektedir. Türkiye, Kazakistan’ın maden çıkarma sektöründe faaliyet gösteren 10 büyük yatırımcı ülkeden biri olup, maden çıkarma sektöründeki toplam yabancı yatırımların (196,1 milyon ABD Doları) % 1,5’ini oluşturmaktadır. Türkiye işleme sanayiinde faaliyet gösteren yatırımcı ülkeler arasında 5. sırada yer almaktadır. Bu sektördeki toplam yatırımın (93,7 milyon ABD Doları) % 4,4’üne sahiptir. Hizmet sektöründe (otelcilik­restorancılık) ise Türkiye, sektörün % 50’sinden fazlasına (124,3 milyon ABD Doları) sahip olup, birinci sıradadır. Türk sermayesi ayrıca Kazakistan’ın ulaşım ve iletişim sektöründe de aktif bir şekilde faaliyet göstermektedir. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı­TPAO, ülkedeki en büyük Türk yatırımcısıdır. TPAO, Kazakoil ile ortaklaşa kurulan Kazakturmunay­KTM isimli şirketin çoğunluk hissesine sahiptir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 26 Ülkede faaliyet gösteren çok sayıdaki Türk sermayeli firma uluslararası başarılara imza atmış olup, başarı ödülleri kazanmıştır. K’Cell Telekomünikasyon Şirketi, Turkuaz Bitkisel Yağ Sanayii bunlardan bazılarıdır. Türk müteahhitlik şirketleri de ülkede çok önemli başarılara imza atmıştır. Türk firmaları ülkede Astana Uluslararası Havaalanı, Parlamento Binası, Cumhurbaşkanlığı Konutu, Regent Ankara Otel, Okan Intercontinental Astana, Çocuk Rehabilitasyon Merkezi, Ulusal Müze, Devlet Konukevi, Ahmet Yesevi Üniversitesi, Astana İkiz Kuleler, GSM Telekomünikasyon altyapısı, Tengiz­Novorossiysk boru hattının Kazakistan bölümü gibi önemli projeleri tamamlamıştır. Bu projelerin yanı sıra çeşitli alışveriş merkezleri, otoyollar ve fabrika projeleri de tamamlanmıştır. Dış Ticaret Müsteşarlığı’na göre 2004 yılı sonu itibarı ile ülkede 54 Türk müteahhitlik firması toplam 3,2 milyar $ tutarında, 147 proje üstlenmiştir. İki Ülke Arasındaki Ticarete İlişkin Önemli Hususlar, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Kazakistan, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içinde halihazırda en elverişli iş ortamını sağlayan ülkedir. Ancak pazara giriş yapacak firmalarımızın Kazakistan’ın bir dönüşüm sürecinden geçmekte olduğunu, bu bakımdan ülkede çok çeşitli fırsatlar bulunmakla birlikte iş ortamını elverişsiz hale getiren bazı zorlukların da bulunduğunu gözönünde bulundurması gerekmektedir. Bu zorluklar bürokrasinin fazla olması, yasal altyapının henüz tamamlanmamış olması ve bu nedenle mevzuatta çok sık değişikliklerin yaşanması, ülkede bir iş kültürünün henüz yerleşmemiş olması v.b. gibidir. Ülkeye ihracat gerçekleştiren ya da ihracatta bulunmayı hedefleyen üretici firmalarımızın rekabetin yoğun olduğu bu pazarda uzun vadede kalabilmek için üretim faaliyetine geçmeleri gerekebilecektir. Ülkede üretilen mallar ihtiyacı karşılayacak yeterlilikte değildir. İthalata bağımlı bir dış ticaret yapısına sahip olan ülke, üretimde çeşitliliğin sağlanmasını teminen özellikle tüketim malları üretimini teşvik edici yönde uygulamalar yürütmektedir. 15 milyonluk küçük bir pazar olmakla birlikte Kazakistan, sahip olduğu diğer bölge ülkelerine nispeten elverişli yatırım ortamı, güçlü bankacılık sistemi gibi olumlu koşullar da gözönünde bulundurulduğunda diğer Orta Asya ülkelerine açılım bakımından da Türk firmalarına çeşitli olanaklar sunmaktadır. Taşımacılıkla ilgili sorunlar Türkiye­Kazakistan ticari ilişkilerinin gelişimi önündeki en önemli sorundur. İki ülke arasındaki uzaklık nedeni ile taşımacılık maliyetleri ülkeye ihracat sırasında ortaya çıkan maliyetlerin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Ayrıca ülkenin sahip olduğu geniş topraklar nedeni ile ülke içi taşımacılık da fiyatlandırmada büyük paya sahiptir. Ülke içi taşımacılık, ülkenin çok geniş topraklara sahip olması, kentlerin birbirine çok uzak mesafelerde konumlanması ve karayollarında tesis bulunmaması nedeni ile zordur. Demiryolu ve karayolu ulaşım hatlarının rehabilite edilmesi ve kombine taşımacılığın geliştirilmesi taşımacılıkla ilgili sorunların aşılmasında etkili olacaktır. Kazakistan’ın uzak bir pazar olması ve ayrıca ülke içindeki taşımacılığın da zor olması nedeni ile ülkede iş yapacak işadamlarımızın depo bulundurması gerekmektedir. Kazakistan’ın imzalamış olduğu Bağımsız Devletler Topluluğu Gümrük Birliği Anlaşması çerçevesinde Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya, Kırgızistan ve Tacikistan menşeli ürünlerin ülkeye girişinde gümrük vergisi muafiyeti bulunmaktadır. BDT Gümrük Birliği Anlaşması’na taraf ülkelere sağlanan söz konusu avantaj ülkemiz ürünlerinin rekabet edebilirliğini olumsuz yönde etkilemektedir. Kazakistan’ın ayrıca Ukrayna, Moldova,
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 27 Özbekistan ve Türkmenistan ile tercihli ticaret anlaşmaları bulunmakta; bu ülkelerden ithalata da gümrük vergisi muafiyetleri tanınmaktadır. Resmi mevzuata uyulduğu takdirde gümrüklerde herhangi bir sorun yaşanmamaktadır. Gümrüklerde her ülkeye eşit koşullar ve aynı kurallar uygulanmaktadır. Kazakistan çifte fatura uygulamasının önüne geçebilmek amacıyla tüm ithalatçıları gümrüklerde ICS­ Inspection and Control Services isimli bir kuruluşun kontrolünden geçmeye mecbur tutmaktadır. Bu uygulamaya göre gümrük vergi ve resimlerine tabii olacak matrahın tespiti için ithal edilen malın gümrük değeri ICS kontrolüne tabii olmakta ve ICS tarafından hesaplanmaktadır. Söz konusu prosedür ülkedeki tüm ithalatçılar için zorunlu bir uygulamadır. Gümrüklere ibraz edilmesi gerekli başlıca belgeler; fatura, nakliye belgeleri, gerekli standart belgeleri ve ithalat beyannamesidir. İthalat beyannamesi belgesi, ICS kontrolü için ithalatçı tarafından ibraz edilmesi gereken bir belge olup, ibraz edilememesi halinde gümrüklerde beklemeler yaşanmaktadır. 2004 yılından önce ŞAP hastalığı nedeni ile Türk et ve süt ürünlerinin ülkeye ihracatı gerçekleştirilememekte iken, Büyükelçiliğimiz kanalı ile yürütülen temaslar neticesinde 2004 yılının ikinci yarısından sonra söz konusu tarife dışı engel kaldırılmış ve Türk et ve süt ürünlerinin Kazakistan’a ihracatı başlamıştır. Tarife dışı engel uygulamaları ile karşı karşıya kaldığını düşünen ihracatçılarımızın konuyu T.C. Almatı Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği’ne aktarmaları yararlı olacaktır. Geçmişte fuarlarda sergilenmek üzere ihraç edilen malların ülkeye girişinde gümrük vergisi uygulaması söz konusu iken, halihazırda böyle bir uygulama bulunmamaktadır. Ülkemiz menşeli ürünlerin Kazak pazarında olumlu bir imajı bulunmaktadır. Türk malı ürünler kaliteli mallar olarak tanınmakta olup, orta ve üst­orta sınıfa hitap etmektedir. Türk ürünlerinin halihazırdaki olumlu imajının ülkede yürütülecek yoğun tanıtım faaliyetleri ile güçlendirilmesinde yarar görülmektedir. Bu bakımdan başta ihtisas fuarları olmak üzere ülkede düzenlenen fuarlara katılım önem taşımaktadır. Bürokrasinin ağır işlemesi ülkede iş yapan Türk işadamlarınca önemli bir sorun olarak ifade edilmektedir. Ticareti düzenleyen hukuki altyapı yeterli olmayıp, henüz oluşum aşamasındadır. Ülkede faaliyet gösteren işadamlarının ülke koşullarına ve yasalara uygun hareket etmeleri halinde herhangi bir sorun yaşanmamaktadır. Poliçe kullanımı yaygın olmayıp, mevzuatta çok yeni bir geçmişi bulunmaktadır. Çek kullanımı da mevzuatta yeri olmakla birlikte, yaygınlaşmamıştır. Senet kullanımı da sınırlı düzeydedir. Ödemelerde peşin ödeme ya da akreditifin tercih edilmesi gerekmektedir. Kazak işadamları genellikle peşin ödeme yöntemini kullanmayı tercih etmektedir. Bankacılık sisteminin gelişmesi ile birlikte akreditif kullanımı da yaygınlaşmaya başlamıştır. Bankalararası para transferlerinde gerçek kişiler ve şahıs şirketleri 1 için sınırlamalar bulunmakla birlikte, şirketler için herhangi bir sınırlama bulunmamaktadır. Para transferinde sözleşme şartı 2 ve fatura aranmaktadır. Bu koşulların yerine getirilmesi halinde bankalar arası para transferi rahatça gerçekleştirilebilmektedir. Elden para 1 2 Gerçek kişiler günde 10 000 $’dan fazla, ayda 50 000 $’dan fazla para transfer edememektedir. Kazakistan kanunları uyarınca sözleşme olmadan dış ticaret işlemi gerçekleştirilememektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 28 transferinde ise zorluklar bulunmaktadır. Elden para transferinde tüm vergilerin ödendiğini ve paranın yasal olarak kazanıldığını gösteren belgelerin ibrazı zorunludur. Pazarda rekabet edebilmenin ve tutunabilmenin ön koşulu nakliye, servis ağı ve garanti koşullarının sağlanabilmesidir. Bu nedenle bazı sektörlerde faaliyet gösteren firmalarımızın, bir süre pazarı tanıdıktan sonra ihracat yerine pazarda üretime geçmesi daha avantajlı olacaktır. Pazardaki en önemli rakiplerimiz durumunda olan Çin ve Rusya ile rekabeti ortadan kaldırmanın çözümü de pazarda üretimdir. Gıda işleme, paketleme, şişeleme, makine, inşaat malzemeleri üretimi alanlarında ülkede üretim olanakları bulunmaktadır. Kazak Hükümeti, imalat sanayi üretimine geçişin sağlanması için çeşitli üretim teşvikleri sağlamaktadır. Yarı mamullerin Kazakistan’a getirilip ülkede monte edilmesi, mamul haline getirilmesi de üretim faaliyeti sayılmakta ve teşvik edilmektedir. Ticari ilişkilerin tesisinde Kazak iş ve siyaset çevreleri ile iyi ilişkiler olumlu sonuçlar yaratmaktadır. Bu bakımdan pazara giriş yapacak firmaların iyi bir yerel ticari ortakla çalışması, ülkede iş yapmak için önemli bir avantaj sağlayan bir ilişkiler ağına sahip olmayı da beraberinde getirdiği için faydalı olacaktır. Ancak ülkede iyi bir yerel ticari ortak bulmak konusunda firmalarımız zorlanmaktadır. Güvenilir bir ticari ortak arayışında olan firmalarımızın T.C. Almatı Büyükelçiği Ticaret Müşavirliği ve ülkede başarılı olmuş firmalar ile irtibata geçmesi yararlı olacaktır. Kazakistan pazarına giriş yapacak firmaların pazarı önceden etüd ederek pazara yönelmeleri, Kazak­Türk İşadamları Derneği, Kazakistan Yatırımları Geliştirme Ajansı (Kazinvest), ülkedeki Sanayi ve Ticaret Odaları gibi kuruluşlar ve T.C. Almatı Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği ile temasa geçerek bilgi almaları ve doğru ticari ortaklarla çalışmak için araştırma yapmaları tavsiye edilmektedir. Kazakistan’da yerleşik Türk firmaları arasında halihazırdaki işbirliğinin geliştirilerek ileriye götürülmesi Türkiye’nin Kazakistan pazarındaki varlığını güçlendirecektir. Ülke ile ticari ilişkilerimizin geliştirilmesi, ülkedeki artan rekabet ortamında firmalarımızın rekabet edebilirliğinin sağlanması bakımından tanıtım faaliyetleri büyük önem arz etmektedir. Zira, ülkedeki en önemli rakiplerimiz olan Çin ve Rusya başta olmak üzere Uzakdoğu ülkeleri ve batılı ülkeler pazardaki yoğun tanıtım faaliyetleri ile dikkat çekmektedir. Kazakistan’da faaliyette bulunan işadamlarımız Türk ürünlerinin sergileneceği daimi bir sergi salonunu da içeren bir Merkez oluşturularak ülkemiz ürünlerinin ve Türkiye’nin sürekli tanıtımının sağlanmasının tanıtım açısından faydalı olacağını dile getirmektedir. Ancak, söz konusu daimi sergide sergilenecek ürünlerin uluslararası standartlarda ürünler olması; serginin yanı sıra gelen ziyaretçilere ürünün üreticisi hakkında iletişim bilgileri ve diğer gerekli bilgileri ve gerektiğinde randevu alınmasını sağlayacak nitelikli personel istihdam edilmesi gerekmektedir. PAZAR İLE İLGİLİ BİLGİLER Bankacılık Kazakistan’ın bankacılık sistemi Orta Asya ülkeleri içinde en gelişmiş düzeyde olan sistemdir. Bankacılık sistemi, Kazakistan Merkez Bankası (National Bank of Kazakhstan­ NBK) denetiminde uluslararası bankacılık standartlarına uyum yönünde hızla ilerlemektedir. NBK, tüm bankaların denetiminden sorumludur. Bankacılık sisteminin uluslararası standartlarda faaliyet göstermesini teminen muhasebe, nakit yönetimi, sermaye yeterliliği,
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 29 sorunlu kredilerin zamanında farkedilmesi, ayrıcalıklı işlemlere kısıtlama getirilmesi gibi konularda yeni düzenlemelere gidilmiştir. Ayrıca bankaların kurulması için gerekli koşullar ve izinler de sıkılaştırılmıştır. Sektörde 2003 sonu itibarı ile 38 banka var iken bu sayı 2004’te 35 bankaya düşmüştür. Söz konusu 35 bankanın içinde toplam aktifleri 9 milyar $’ı aşan 34 ticari banka ve kamu bankası Kazakistan Kalkınma Bankası (Development Bank of Kazakhstan­DBK) bulunmaktadır. Banka sayısındaki düşüşün nedeni, Merkez Bankası’nın asgari sermaye miktarını yükseltmesi, sektördeki kuruluşların birleşmeleri ve bazı kuruluşların kredi birlikleri ve ortaklıkları olarak yeniden ruhsatlandırılmış olmasıdır. Merkez Bankası’nın bankacılık faaliyetlerinde bulunan kuruluşların asgari sermaye yükümlülüklerini yükselten politikaları beraberinde sektördeki banka sayısı düşmeye devam edecektir. Sektörün 2004 yılı itibarı ile içinde bulunduğu durum 1993 yılına göre tamamen farklıdır. 2004 yılı itibarı ile sektörde 35 banka varken, 1993 yılında sektördeki banka sayısı 200 olup, söz konusu bankaların sermayeleri 1 milyar $ altındadır. Sektörde yabancı sermayeli 15 banka bulunmaktadır. Kazakistan Kalkınma Bankası­ DBK, 2001 yılı nisan ayında, ülkenin petrol dışı sektörlerinde ekonomik kalkınma ve ihracatın geliştirilmesi için bir araç olmak üzere kurulmuştur. Söz konusu sektörler petrol ve gaz sektörleri ile karşılaştırıldığında yabancı yatırım çekme bakımından oldukça başarısız durumdadır. DBK, Merkez Bankası’nın denetimine tabi olmayıp, devlet tarafından kontrol edilmektedir. Bankanın stratejisinin belirlenmesinde de hükümet önemli rol oynamaktadır. Sektördeki üç büyük ticari banka Kazkommertsbank, Halyk Bank ve Bank Turan­Alem toplam bankacılık aktiflerinin %60’ını kontrol etmektedir. 2004 yılı Haziran ayı itibarı bankacılık sisteminin aktif toplamı 14,5 milyar $’a ulaşmıştır. 2004 yılı sonu itibarı ile bireysel mevduat hesaplarının tutarı 3,11 milyar $’ı aşmış bulunmaktadır. Bireysel mevduatın %69’u döviz cinsindendir. Bireysel mevduat hesapları bankalardaki toplam mevduatın %40’ını oluşturmaktadır. Bireysel mevduat giderek artış göstermekte olmakla birlikte (2000 yılında bireysel mevduat miktarı toplam mevduat içinde yalnızca %32 paya sahip olmuştur.) hala GSYİH’ya oranı düşük düzeydedir. Bunun başlıca sebebi bankacılık sistemine olan güvensizlik ve mevduatın fazla gelir getirmemesidir. Kazak halkı bankalara ve vergi otoritelerine karşı hala ihtiyatlı bir tavır içindedir. Bu nedenle halk tasarruflarını genelde yastık altında tutmaktadır. Bankalara karşı bir güven yaratılması ve tasarrufların bankacılık sistemine çekilebilmesi için Merkez Bankası 2000 yılında Tasarruf Mevduatı Sigorta Programı başlatarak en iyi performans gösteren 16 bankayı söz konusu programa dahil etmiştir. Programdan yararlanan bankalar arasında 4 yabancı banka da mevcuttur. Bu bankalar; ABN­AMRO Bank Kazakistan, Citibank Kazakistan, Demir Kazakhstan Bank ve HSBC Bank Kazakistan’dır. 2003 yılı haziran ayı itibarı ile sistemde 21 banka bulunmakta ve bireysel mevduatların %60’ı garanti kapsamındadır. Banka kredileri 2002 yılında 2001 yılına göre %21 artış göstererek toplam 4,5 milyar $’a yükselmiştir. Kredilerin büyük çoğunluğu toptan ve perakende ticareti ile, petrol, kimya, inşaat, gıda ve metal endüstrilerine gitmektedir. Bireysel krediler artış göstermekle birlikte, düşük düzeydedir. Kazak banklarının uyguladığı kredi faizleri yüksek olup, özellikle küçük ölçekli girişimleri engelleyici etki yaratmaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 30 Bankacılık Almatı’da yoğunlaşmış bulunmaktadır. Yeni başkent Astana’ya bir yöneliş gözlenmemektedir. Merkez Bankası’nın da Astana’ya taşınma planı bulunmamaktadır. Halihazırdaki mevzuta göre yabancı bankaların ülkede şube açmasına izin verilmemekte ancak bağlı kuruluş, ortak yatırım şirketi ve temsilci ofis kurmalarına müsaade edilmektedir. Yabancı yatırımcıların Kazak yatırımcılarla eşit hak ve yükümlülükleri bulunmakta ancak bankacılık sistemindeki toplam payları (portföy yatırımları hariç) %25’i geçmemelidir. Batı ülkelerinden para transferleri 24 saat içinde SWIFT ağı ile gerçekleştirilebilmektedir. T.C. Ziraat Bankası ülkede KZI Bank (Kazakhstan­Ziraat Bank) adı altında faaliyet göstermektedir. Vergi Kazakistan’ın mevcut vergi rejimi 12 Haziran 2001 tarihli Vergi Kanunu’na dayanmaktadır. Söz konusu Kanun 1 Ocak 2002’de yürürlüğe girmiş olup, kanunda değişikliker yapılmaya devam edilmektedir. Vergi Kanunu’nda en son değişiklik 17 Temmuz 2006 tarihinde yapılmış olup, 1 Ocak 2007’de yürürlüğe girecektir. Ülkede faaliyet gösteren yabancı yatırımcıları ilgilendiren başlıca vergi türleri şöyledir: ­ ­ ­ ­ ­ ­ Kurumlar Vergisi, Gelir Vergisi, KDV, Kişisel Gelir Vergisi Sosyal Vergi Gümrük Vergi, Resim ve Harçları Kazakistan’da faaliyet gösteren işadamlarının tabi olduğu diğer bazı vergi ve harçlar da bulunmaktadır. Bunlar özel tüketim vergisi, emlak vergisi, arazi vergisi, taşımacılık vergisi gibidir. Yukarıdaki liste, yeraltı maden işletmeleri tarafından ödenen özel vergi türlerini kapsamamaktadır. Kazakistan’da vergi yılı, bir takvim yılından oluşmaktadır. Kurumlar Vergisi Aşağıdaki kuruluşlar Kurumlar Vergisine (kar vergisi olarak da geçmektedir.) tabidir. ­ Kazakistan’da kayıtlı tüzel kişilikler, ­ Kazak kaynaklarından gelir elde eden ya da faaliyetlerini devamlı işyeri oluşturmak sureti ile yürüten Kazakistan’da yerleşik olmayan tüzel kişilikler. Genel olarak kurumlar vergisi oranı %30’dur.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 31 KDV KDV oranı tüm işlemlerde standart olarak %15’tir. Ancak mal ihracatında ve bazı taşımacılık hizmetlerinde KDV %0’dır. Kazakistan Vergi Kanunu’nda 7 Temmuz 2006 tarihinde yapılan ve 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girecek olan değişiklikler uyarınca KDV’nin yıllar itibarı ile aşamalı olarak düşürülmesi kararı alınmıştır. Buna göre KDV oranı değişikliklerin yürürlüğe giriş tarihi olan 1 Ocak 2007’den itibaren %15’ten %14’e, 1 Ocak 2008’den itibaren %14’ten %13’e ve 1 Ocak 2009’dan itibaren %13’ten %12’ye düşürülmüştür. Gümrük Vergileri Kazakistan’a ithal edilen mallara uygulanan gümrük vergileri ürünün türüne göre değişmektedir. Gümrük vergisi muafiyetleri sınırlı sayıdaki ürün grubu için söz konusudur. Söz konusu muafiyetler, yatırım mevzuatı çerçevesinde uygulanan muafiyetler ve yeraltı maden işleri ile ilgili muafiyetleri kapsamaktadır. İthalatta uygulanmakta olan gümrük vergilerinin ortalaması %9’dur. Gümrük vergilerinin ortalamasının düşük olmasının esas nedeni ülkenin başlıca ticeri partneri olan Rusya’ya muafiyet uygulanması ve diğer taraftan Kazakistan, Rusya, Beyaz Rusya, Kırgızistan ve Tacikistan arasında 2001 yılında kurulan Gümrük Birliği nedeni ile bu ülkelere tercihli oranlar uygulanmasıdır. Gümrük vergilerine ilave olarak, gümrük işlemleri sırasında 50 Euro tutarında bir gümrükten mal çekme harcı talep edilmektedir. Söz konusu harç, gümrük beyannamesinin esas sayfası ile ilgili işlemlerinin tamamlanması için tahsil edilmekte olup, her bir ilave sayfa için 20 Euro talep edilmektedir. İhracatta bazı istisnalar haricinde (bazı hayvan deri ve postları, hurda mettaler gibi) gümrük vergisi uygulaması bulunmamaktadır. Dağıtım Kanalları Son beş yıllık süreç içerisinde ülkedeki dağıtım kanalları çeşitlenmiş ve gelişmiştir. Pazarlanacak ürünün özelliklerine göre ve sektörün yapısına göre ülkede çok çeştli dağıtım seçeneklerinin kullanılması mümkündür. Ülke çapında bir dağıtımcı ya da acenta ile; bölgesel dağıtımcı ya da acenta ile çalışılması; ya da ürünlerin bir depodan doğrudan satılması mümkündür. Dağıtım kanallları hala kapsamlı eğitim ve hizmet desteği ihtiyacı içindedir. Kazakistan’ın nüfusu ülkenin güneydoğusundaki ve kuzeyindeki iki coğrafi bölgede yoğunlaşmıştır. Bu bölgelerde ortalama gelir düzeyi ülkenin diğer bölgelerine kıyasla daha yüksektir. Sözkonusu bölgeler güneydoğudaki Almatı, Güney Kazakistan ve Zhambyl bölgeleri ve kuzey/kuzeydoğu daki Akmola, Karaganda, Kustanai, kuzey Kazakistan, Pavlodar ve doğu Kazakistan bölgeleridir. Adı geçen bölgelerde ortalama gelir düzeyi diğer bölgelere göre yüksek düzeydedir. Petrol yönünden zengin batı bölgesindeki şehirler de ekonomik gelişme göstermektedir. Ürünlerin dağıtımından sorumlu olacak ticari partnerin seçiminde azami düzeyde dikkat gösterilmesi gerekmektedir. Olası partnerin piyasadaki ünü ve önceki işleri gözden
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 32 geçirilmelidir. Taraflar arasında güven oluşturuluncaya kadar gayri kabili rücu (geri dönülemez) akreditifle tahsilatın güvence altına alınmasında fayda görülmektedir. Satış Teknikleri ve Satışı Etkileyen Faktörler Diğer BDT ülkeleri içinde en yüksek seviyede olmakla birlikte, genelde düşük alım gücüne sahip olmalarına rağmen Kazak tüketicileri, batı mallarına çok açıktır. Kazakistan’ı hedefleyen ihracatçıların ulaştırma maliyetleri, ürünlerin fiyatlandırılması, ithalatçı ile kurulacak ilişkiler gibi konuları dikkatle ele alması gerekmektedir. Kazakistan’ın başlıca şehirleri, ülkenin ulaştırma sistemine daha yakın olmaları ve nüfuslarının satın alma gücünün nispeten yüksek olması gibi nedenlerle tüketim malları için öncelikli pazarlar olarak görülmektedir. Ülkenin neredeyse Batı Avrupa’nın tamamı kadar olan geniş toprakları nedeni ile dağıtım ağı daha büyük alanları kapsamaktadır. Ürünlerin Kazakistan pazarına sürekli ihracatını temin etmek için pazara giriş öncesinde ayrıntılı bir pazar araştırması ile pazarlama için gerekli bilgilerin edinilmesi gerekmektedir. Ülkede Batı ülkelerinin malları Rusya ve Güneydoğu Asya ülkelerinin ürünlerine kıyasla daha pahalıdır. Rusya ve Güneydoğu Asya menşeli ürünler ortalama Kazak tüketicisi için fiyat bakımından daha satın alınabilir ürünlerdir. Türk firmalarının ülkeye ihracat sırasında özenle dikkate alması gereken fiyat değişkenleri taşımacılık maliyetleri, ithalatla ilgili yükümlülükler (gümrük vergileri ve diğer gümrükle ilgili ödemeler, sertifika masrafları), KDV ve ithalatçıların/dağıtımcıların yüksek kar beklentileri olarak sınıflandırılabilir. Gümrük vergilerinin yanında gümrüklerden geçiş sırasında ortaya çıkan maliyetler gümrük vergilerine kıyasla daha önemli sorunlara neden olabilmektedir. Gümrük mevzuatının sıklıkla değiştirilmesi de sorunlara neden olmaktadır. Gümrük prosedürleri, zorunlu izne tabi mallar listesi ve diğer teknik konular sürekli olarak yeniden düzenlenmekte ve gümrük yetkilileri ilgili mevzuatı ayrımcı ve keyfi bir yaklaşımla uygulayabilmektedir. Ülkede Rus, Güneydoğu Asya ve Avrupa mallarının yoğun rekabeti bulunmaktadır. Kazakistan’a ihracat gerçekleştirecek firmaların buna göre bir strateji belirleyerek pazara yönelmeleri daha doğru olacaktır. Ülkedeki tüketiciler ürünlerin fiyat ve kalitelerine öncelikle önem vermektedir. Ortalama fiyatların üzerinde bir fiyat politikası kararlaştırılması halinde hizmet koşulları, marka ve diğer pazarlama faaliyetleri ön planda tutulmalıdır. Ambalaj ve Paketleme Kazak Hükümeti’nin test, etiket, marka ve sertifika talepleri değişkenlik göstermektedir. İŞADAMLARININ PAZARDA DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR Ticareti Etkileyen Kültürel Faktörler Doğal kaynakları ve iş olanakları açısından zengin olan Kazakistan, hızlı değişen bir piyasa görünümünü sergilemektedir. Bu açıdan ülkeye yönelik girişimlerde esnek ve sabırlı olunmalı ve ülkedeki risk faktörü gözardı edilmemelidir. Kazakistan, Türkiye ile iyi ilişkiler içinde olan Türk Cumhuriyetleri’nin başında gelmektedir. Ancak, Kazak nüfusunun %60’ı çeşitli ırk ve dinlerden oluşan bir topluluktur; dolayısıyla bu özel durum dikkate alınmalıdır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 33 Resmi Tatiller 1 Ocak ­ Yeni Yıl 28 Ocak ­ Kuruluş Günü 8 Mart ­ Kadınlar Günü 21 Mart ­ Nevruz Bayramı 1 Mayıs ­ İşçi Bayramı 9 Mayıs ­ Zafer Bayramı 25 Ekim ­ Cumhuriyet Bayramı 16 Aralık ­ Bağımsızlık Günü Saat Farkı Kazakistan, GMT’nin (Greenwich Mean Time) 6 saat ilerisindedir. İklim Ülke genelinde, sert, karasal iklim hakimdir. . Kışları soğuk, yazları ise sıcaktır. Ocak ayında ortalama sıcaklık ülkenin kuzeyinde ­19°’ye, güneyinde ise ­3°’ye kadar düşmektedir. Pasaport ve Vize İşlemleri Türkiye ile Kazakistan arasında vize konusunda yapılan anlaşmalar gereği, Türk vatandaşlarına, ziyaretleri 30 günü aşmamak kaydıyla vize uygulaması kaldırılmıştır. Ülkeye yapılan girişte, Rusça bir bilgi formu olan “deklarasyon kağıdı” verilmekte ve bu formda döviz miktarı ve bazı değerli eşyaların beyan edilmesi istenmektedir. Ülke terkedilirken, form iade edilmektedir. Diğer Yararlı Bilgiler Kazakistan’da yaz ayları çok sıcak olduğu için, bürokratların büyük çoğunluğu ceket ve kravat kullanmaz. El sıkışma ve insanlara ilk isimleri ile hitap etme adeti vardır. Görüşmelerin sonunda küçük armağanların (kalem, ajanda vb) verilmesi yaygındır. Toplantılarda kartvizit değişimi yapıldığından, bir tarafı İngilizce, diğer tarafı Türkçe yazılı kart bulundurmak faydalıdır. Ülke içinde sağlık hizmetleri batı standartlarının altında olduğu için, seyahat edenlerin uluslararası sağlık sigortası yaptırması tavsiye edilir. Ülkede genellikle nakit ödemeler yaygın olup seyahat çekleri ve kredi kartları nadir olarak kabul edilmektedir.Yerel bankalardan ve yasal döviz büfelerinden Tenge temin edilebilir. Ancak, ABD dolarından başka döviz ve Türk Lirası’nın değişimleri yapılmamaktadır. Almatı hariç pek çok kentte, telefon ve faks hizmetleri sık sık arızalanmakta ve sorun yaratmaktadır. Şehiriçi ulaşım, otobüs, troleybüs ve taksilerle sağlanmaktadır. Taksi ücretleri pazarlığa bağlıdır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 34 DEĞERLENDİRME Sahip olduğu ekonomik kaynaklar itibarıyla Orta Asya ve Türk Cumhuriyetleri içinde oldukça güçlü bir konumda bulunan Kazakistan’da, bağımsızlığın kazanılmasından sonra yaşanan ağır kriz aşılmış, ekonomik istikrar sağlanmış, ekonomik mevzuatın iyileştirilmesi ve özel sektörün canlandırılması konularında ilerleme kaydedilmiştir. Beklenmedik gelişmeler olmadığı takdirde, toplam üretimin artmaya devam edip Kazakistan’ın yakın bir gelecekte daha zengin bir ülke haline geleceği tahmin edilmektedir. Türkiye, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Kazakistan’ın bağımsızlığını resmen tanıyarak ülkeye büyükelçi tayini yapmıştır. Ülkeye ilk giren işadamları da Türklerdir. Bu, hem iki ülke yetkililerinin desteği, hem de iki ülke arasındaki tarihi ve kültürel bağlar sayesinde olmuştur. Bağımsızlıktan sonra, ikili ticari ilişkilerimiz düzenli şekilde artmıştır. Kazakistan’da, Türk girişimcileri mal ve hizmet üretim faaliyetleri yürütmektedir. Ülkede halen tekstil, madencilik, enerji, telekom, elektronik, gıda, turizm ve bankacılık alanlarında yatırım yapan girişimcilerimiz mevcuttur. Ancak mevcut potansiyel gözönüne alındığında, bu girişimler yeterli değildir. Ülkede halen gıda, polipropilen üretiminin arttırılmasına, sabun, gübre ve deterjan tesislerinin kurulmasına ve ulaşım, telekom ile enerji sektörlerinde yatırım yapılmasına ihtiyaç vardır. Ayrıca, özellikle başkentin Akmola’ya taşınması, Türk müteahhitleri için önemli fırsatlar yaratmaktadır. Kazakistan, Türkiye’nin ihracatı açısından da fırsatlar barındırmaktadır. Kazak piyasasında halen, dokuma malzemeleri, seramik, cam eşya, oyuncak, ayakkabı, her türlü gıda maddeleri ve giyim eşyası, orman ürünleri, dayanıklı tüketim maddeleri, inşaat malzemeleri, boya ve boya hammaddesi, elektrik malzemeleri, sayaç (gaz,su,elektrik), deterjan ve kozmetik malları için her türlü alıcı mevcuttur. Gelecekte, iki ülke arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerin daha da arttırılması ve ticarete konu olan malların çeşitlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, Kazakistan’ın içinde bulunduğu finansman sıkıntısı gözönüne alındığında, ülkenin kredilendirilmesinde esnek davranılması ve iki ülke arasında daha yoğun iş ilişkilerinin geliştirilmesi için özel sektörün desteklenmesi faydalı olacaktır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 35 YARARLI ADRESLER Elçilikler KAZAKİSTAN CUM. BÜYÜKELÇİLİĞİ Kılıç Ali Sokağı, No. 6, Diplomatik Site, 06450 ORAN, Ankara Tel: (312) 4919100 Faks: (312) 4914455 E­posta: kazank@kazakhstan­embassy.org.tr Çalışma Saatleri: Pazartesi­Cuma: 08:30­12:00/14:00 ­18:00 Vize Bölümü Pazartesi, Salı, Perşembe,Cuma: 09:00­12:00 KAZAKİSTAN CUM. İSTANBUL BAŞKONSOLOSLUĞU Germiyan Sok. No: 10 Şenliköy, Florya, İstanbul Tel: (212) 662 53 47­48 Fax: (212) 662 53 49 E­posta: kazank@kazakhstan­embassy.org.tr T.C. Almatı Büyükelçiliği TOLE B 129 480100 AlmatI/Kazakistan Tel: 00 7727 278 41 65 Faks: 00 7727 278 41 68 E­posta: [email protected] T.C. Almatı Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği Tole B 29 ALMATI/KAZAKİSTAN Tel: 00 7727 293 00 22 Faks: 00 7727 293 00 26 E­mail: [email protected] Ticareti Geliştirme Kuruluşları Kazakistan Sanayi ve Ticaret Odası 26, Masanchi Street Almaty ­ 050000 Kazakhstan Tel: +7­3272­920052 Faks: +7­3272­507029 E­posta: [email protected] [email protected] Internet: http://www.cci.kz/ Economic Research Institute (ERI) 52, Abay Avenue Almaty ­ 480008 Kazakhstan Tel: +7­3272­42­8090 +7­3272­42­6294 Faks: +7­3272­42­6204 +73272­42­1444
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 36 E­posta: [email protected] Ministry of Economy and Trade 37, Beybetshelek Street Astana ­ 473000 Kazakhstan Tel: +7­3172­117511 Faks: +7­3172­118145 E­posta: [email protected] Diğer Yararlı Adresler KATİAD (Kazakistan­Türkiye İşadamları Derneği) Dostık 105, 6. Kat Hotel “Alatau”, Almatı Tel: +7 32 72 64 12 12, 58 16 74 Faks: +7 64 64 63 E­mail: [email protected] www.katiad.kz KZI Bank (Kazakhstan­Ziraat International Bank) 132, Klochkov Str. Cor. Satpayev Almatı, 480057 Tel: +7 32 72 50 60 80 (pbx) +7 32 72 50 10 64 Faks: +7 3272 50 60 82 Teleks: 251277 KAZIB KZ SWIFT: KZIBKZKA Demir Kazakhstan Bank 61 “A” Kurmangazy Str. Almatı 480091 Tel: +7 32 72 50 85 50 Faks: +7 32 72 50 85 35 www.demirbank.kz SWIFT: DEMIKZKA Kazakhstan Investment Promotion Center­KAZINVEST Office no. 522 67, Aiteke Bi Str. 480091, Almatı Tel: +7 32 72 72 09 37 Faks: +7 32 72 5012 77 www.kazinvest.kz Türk Standartlar Enstitüsü Ntynsarina Str. No: 83 480035 Tel: +7 32 72 21 72 42 Faks: +7 32 72 25 25 76 Yetkili Kişi: Gökhan KARAY E­mail: [email protected]
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 37 Customs Supervision Agency of The Republic of Kazakhstan 127, Zhibek ZholySt. Almatı Tel: +7 32 72 78 02 34 Standardizasyon, Metroloji ve Belgelendirme Komitesi (Committee on Standardization, Metrology and Certification) 76 Druzhba Str. Astana Tel: +7 (3172) 395084 www.memst.kz Kazakistan Ticaret ve Sanayi Odası Tel: +7 32 72 9278 32 Faks: +7 32 72 50 70 29 E­mail: [email protected] [email protected] www.ccikaz.kz Economic Research Institute 52, Abay Ave. 480008, Almatı Tel: +7 32 72 42 55 41 Faks: +7 32 72 42 14 44 Dışişleri Bakanlığı (Ministry of Foreign Affaires) 10 Beibitshilik Str., Astana Tel: +7 (3172) 153003 www.mfa.kz İçişleri Bakanlığı (Ministry of Internal Affaires) 51­A Beibitshilik Str. Astana Tel: +7 (3172) 317892 www.mod.kz Savunma Bakanlığı (Ministry of Defence) 4 Manas Str. Astana Tel: +7 (3172) 372088 www.mvd.kz Sağlık Bakanlığı (Ministry of Health) 66 Moskovskaya Str. Astana Tel: +7 (3172) 317409 Faks: +7 (3272) 317327 E­mail: zdrav@minzdrav­rk.kz http://minzdrav­rk.kz/ Sanayi ve Ticaret Bakanlığı (Ministry of Industry and Trade) 33 Pobeda Str. Astana Tel: +7 (3172) 717511
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 38 Maliye Bakanlığı (Ministry of Finance) 33 Pobeda Str. Astana Tel: +7 (3172) 717299 www.minfin.kz Ekonomi ve Bütçe Planlama Bakanlığı (Ministry of Economy and Budget Planning) 33 Pobeda Str. Astana Tel: +7 (3172) 717770 Kültür ve Enformasyon Bakanlığı (Ministry of Culture, Information and Public Concord) 22 Beibitshilik str. Astana Tel: (3172) 322495 Eğitim ve Bilim Bakanlığı (Ministry of Education and Science) 60 Republic Str. Astana 473000 Tel: +7 (3172) 333325 Fax: +7 (3272) 333412 Email: [email protected] www.edu.gov.kz Çevresel Koruma Bakanlığı (Ministry of Environmental Protection) 1 Satpayev Str. Kokshetau Tel: +7 (31622) 54265 Tarım Bakanlığı (Ministry of Agriculture) 49 Abai Str. Astana Tel: +7 (3172) 323763 www.minagri.kz Ulaştırma ve İletişim Bakanlığı (Ministry of Transport and Communications) 49 Abai Str. Astana Tel: +7 (3172) 326277 www.mtk.gov.kz Sosyal Güvenlik ve İstihdam Bakanlığı (Ministry of Employment and Social Security) 2 Manas Str. Astana city Tel: +7 (3172) 153602 www.enbek.kz Adalet Bakanlığı (Ministry of Justice) 45 Pobeda Str. Astana Tel: +7 (3172) 391213 www.minjust.kz Enerji ve Mineral Kaynaklar Bakanlığı (Ministry of Energy and Mineral Resources) 37 Beibitshilik Str. Astana Tel: +7 (3172) 317133 Merkez Bankası
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 39 21 "Kоktem­3", 050040, Almaty Republic of Kazakhstan Fax: 704­703, 61­73­52, 704­799 Tel: 704­505 Telex: 251130 BNK KZ e­mail: [email protected] www.nationalbank.kz Yatırım Komitesi (Investments Committee) 10 Beibitshilik Str. Astana Tel: +7 (3172) 322010 İstatistik Ajansı (Statistics Agency) 125 Abai Str. Almaty Tel: +7 (3272) 621323 www.stat.kz
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 40 KAYNAKÇA Kazakhstan, Economist Intelligence Unit, Country Profile, 2007 Kazakhstan, Economist Intelligence Unit, Country Report, October 2007 Kazakistan Yerinde Pazar Araştırması Raporu, İGEME 2005 T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) T.C. Almatı Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu­DEİK www.deik.org.tr CIA The World Fact Book, (http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/) Doing Business in Kazakhstan 2005: A Country Commercial Guide, USA­TRADE ( www.export.gov) Business Information Service for Newly Independent States http://www.bisnis.doc.gov Investor’s Guide, Republic of Kazakhstan, 2003 Kazakhstan Investment Promotion Centre, (www.kazinvest.kz)
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 41