Complete File ()

HELVACIKOY - HOYUCEK'DE BULUNMU§
KAZIMA FIGURLU BiR STEL*
(Lev. VI)
incelcme konusu figiirlii stel kilsi kircc tasjndan (marn) olup 1990
yihnda, evindc yararlanmak iizcrc diiz do§cmc ta§i arayan Helvacikoylii
Sayin M. Mutlu tarafindan Hoyiicek'teki 1 Erkcn Tunc Donemi
yerle§mesinin kuzcy-giiney yoniinden gecip, ban yansini tahrip eden DSi'ye
ait bir kanahn icinde bulunmu§tur. ifadesinc gore, stcli iki parca halinde
bulan M. Mutlu, agirligi ncdeniyle biiyiik parcayi kanal icinde otlar arasina
gizlemis. ve kiiciik parcayi ise cvine gctinni§tir. Stclin biiyiik parcasi 1992
yilinin son aylarinda yine bir Helvacikoylii olan N. Cakmak tarafindan
bulunmus, ve bolgcde incelcme yapan ekibimize bildirilmi§tir. Stel, M.
Mutlu'dan alinan kiiciik parcasi ile birlikte Izmir Arkeoloji Miizesi'ne teslim
edilmi§tir (Fig. 1 ve 2).
Sdz konusu stelin boyutlan §6yledir:
Korunan Yiikseklik: 0. 725 - 0. 650 m.
Genislik : 0. 670 m.
Kahnhk: 0. 140 m.
Yan Metoplar:
Korunan Yiikseklik: 0. 090 m.; Genislik 0. 120 - 0.11 m.
Orta Metop:
Korunan Yiikseklik: 0. 060 m.; Genislik. 0. 290 m.
Stelin kanal icinde ilk bulundugu yer M. Mutlu tarafindan gbsterildi.
DSI kanalinin yaptigi tahribatin, hoyiigiin bati kesiminde en derindeki kiiltiir
tabakalarina dek indigi goriilmcktedir. Ancak, eserin kanal icinde
bulundugu orijinal konum ve tabaka ile ilgili aynntili bir gozlem ve ara§tirma
yapma imkani olmadi.
Bu steli hoyiik iizerinden ge^rilen kanal i9inde bulup yetkililere haber vcren Saym M.
Mutlu ve N. ^akmak ile, Hatundere Koyii Muhtan Saym S. Ozoguz'a, Menemen ve
civanndaki gezilerde bana e§lik eden arkeolog 1. Gezgin'e ve steli yaymlanmama izin
veren Izmir Arkeoloji Miizesi Mudurii Sayin Dr. T. Ozkan'a te§ckkiir ederim.
M. §enyiirek ve dig., "Larisa Civannda Hoyiicek'de Yapilan Sondaj", Belleten 14 (1950),
487-504. Bu sondaj ile ilgili bilgi ve degerlendirmeler i9in bk. B.Alkim
"Archaologischer Bericht aus Anatolien (1953-1954)", Orientalia 25 (1956), 89; M.
Mellink "Archaeology in Asia Minor", AJA 60 (1956), 376; M. Serenades, Troie I,
Materiaux pour I'etude des socieles du Nord-Est Egeen au debut du Bronze Ancien, Editions
Recherche sur les Civilisations, Paris, 1985, 51, dipnot 2; J. Yakar, The Later Prehistory
of Anatolia, BAR 268 (i), Oxford, 1985, 152; R. Treuil, he Neolithique et le Bronze
Ancien, Paris, 1983, 30.
E. Doger
Stclin kenarlannin 351110115 oldugu, ancak bunun toprak altinda zaman
ic,indc ohi$tugii gflzlcnnicklc vc kanalin kazimi
sirasinda is, makinalannm
cscri talirip clmcmi§
oldugu anla§ilmaktadir.
Orijinalindc uzun dikdtirtgcn formundaki bu
stclin kayip olan alt
kcsimi ncdcniylc yiiksckligi tarn olarak tcspit
cdilcmcmcktcdir. Kazima rigilriln yrr aldigi (1st
kcslmln, yan kcnatlaula
dii§ey iki kazima cjzgi
ilc gcrccvc i(,"inc almdigi,
ancak soldaki iki gizgili
gcrgcvcnin alt vc (1st
kO$clcrc ula;amarii£i gttriilmcktcdir.Sagriaki iki
cjzgi isc mctoplann iisl
(jizgisi ilc birlc§mcktcdir. (^cr^cvcnin alt
Fig. 1
sunn ilc mctoplann iist sinin oilak bir gizgi ilc bclirlcnmi§, ust kcnaida isc
gcrccvc sunn bclirtilmcnii§lir. Solda gcrgcvcyi olu§turan iki dii§cy cizgidcn
iglc olani a$agiya dogru galallasjmaktadir.
Kazima giz.gilcrlc gcrgcvc icinc almmi§ figilriin yiizii o1u§luran di§
konturlan, ccncsi, kulaklan vc saclan bclitli!mcmi§tir. Yay formundaki
kasjar, uclan kapatilan paralcl kazima iki gizgi ilc go\slcrilmi§; kasjtann alt
kcnar gizgilcri orlada a§agiya dogru incrck burnu olu§turmu§ vc all uglan
birlc§tirilmcmi§tir. Burnun alt cjzgisinin hcmcn altinda uglan birlc$mcycn iki
yatay cjzgi ilc, agizin sinirlan bclirtilmi§tir. GOz yuvarlagimn di§ konturlan
kahn kazima yizgi, gOz bcbcgi isc oyularak gtfstcrilmi§tir.
Kollar, alttaki yan mctoplann iist kazima cjzgisi ilc dii§cy di§ ccrccvc
cjzgisinin birlcsjigi k(5§clcrin di$indan 45°'lik bir agi ilc gOgilsc dogru
yiiksclmckte; cllcr, ba§ parmaklar digcr parmaklardan aynk durumda, avuc,
icjcri ic,c doniik bir §ckildc agiz kcnannin hcmcn altinda acilmaktadir.
Parmak ucu konturlan, sadccc sag clin ba§ pannaginin ucundaki birlc§tinnc
girisjmi di§inda, g(Jsterilmcmi§lir. Ozclliklc sag cldc izlcndigi gibi, clin
bilcktcn ilibarcn gcnisjcdigi kcsim, i§arct parmagi ve kiigiik parmagin cllc
52
Hclvacikoy - Hoyiicek'de Bulunmus. Olan Kazima Figiirlii bir Stel
birle§tigi noktada vurgulanmistir. Sol clin isjcnisj biraz daha ozcnsizdir veya
daha fazla a§inmi§ olabilir. Diger pannaklardan daha uzak olarak gostcrilen
ba§ parmagin di§indaki parmaklar hcmcn hcmcn ayni uzunluktadir.
Stclin tiim gcnisjigi boyunca kink olan alt kcsiminde kismcn
korunmus. iic dii§ey cizgi arasinda, iclcrindc dii§cy zigzag motiflcri bulunan
3 metop vardir. Kcnarlardaki iki mctop yakla§ik ayni olciilcrde, ortadaki ise
daha geni§tir.
Yan mcloplann icinde ddrt, ortadaki gcnis. mctop icindc isc on dii§ey
zigzag sirasi bulunmakladir. Yan mctoplardaki zigzaglar iisttcki ccrceve sinm
ile, en soldaki ikisi di§inda, sola dogru, orta mctoptakilcr saga dogru egimli
birle§mektedir. Zigzaglann kayip olan alt kcsimc dogru dcvam ettigi
goriilmekle birliktc, kompozisyonun tiimii ilc ilgili kcsin bir fikir edinmek
miimkiin olamamakladir.
Troia I'de bulunan kabartma bir stcldcn 2 sonra Bati Anadolu'da
bulunmus, biiyuk boyutlu ikinci cscr olan bu buluntu, stel olarak kdkeni,
iislubu ve panellcr icindcki siislcmclcri bakimindan sorunlar icermcktcdir.
Neolitik donem ile Erken Tunc Doncmi'nin sonu arasinda Anadolu
prchistoryasmi temsil eden ycrle§mclcrdcki kazilarda ele geccn dinscl
inanclar ve tapinma gelencklcri ilc ilgili buluntular arasinda, kiiciik boyutlu
heykclciklere ve degi§ik kult scmbollcrinc nazaran ta§ veya pi§mi§ topraktan
steller az sayida karsjmiza cikmaktadir. Bununla birliktc, bu tiir stellcrin
Anadolu'da Erken Neolitik doncmdcn bcri var olduklan bilinmcktcdir 3 .
Neolitik ddncmdc yaratilan dini tasvir sanati icindc ozclliklc figiirinlcr daha
dogal bir iislup gostcrirlcrkcn4, Erken Tunc doncmine dogru, ozcllikle Bati
ve Orta Anadolu'da bu iislup ycrini, sadccc yiiz konturlan ve scks organlan
cizilmis, disk veya kcman formlu figiirinlcrde goriilcn daha §cmatize bir
C.W. Blcgcn el alii, Troy I: General Introduction. The First and Second Settlements,
Princeton, 1950, 155-157 (37-786), Fig.190-192; W. Blcgcn "Excavations at Troy
1937", AJA 41 (1937), 569-570, PI. XX.
Ncvala f^ori'nin seramiksiz donemine tarihlenen bir yapi icinde ele gecen amtsal bir stel
icin bk. M. Mellink, "Archaeology in Anatolia", AJA 94 (1990), 127, Fig. 1 ve J. Yakar,
Prehistoric Anatolia, The Neolithic Transformation and The Early Chalcolitic Period,
Jerusalem, 1991, pi. 144; Hacilar VI. tabakada ele ge9en ve donemin heykelciklerindeki
naturalist iisluba zit §ematik bir iislup gosteren daha kiiguk boyutlu kiref ta§i levhalar i^in
bkz: J. Mellart, Excavations at Hacilar, Edinburgh, 1970, s. 176, Fig. 235: 1-2; 236: 13; 237: 1-2; pi. CLXIF-CLXI1I; "Excavations at Hacilar, Fourth Preliminary Report",
AnalSt. XI (1961), 46-47.
J. Mellart "Excavations at Hacilar, Fourth Preliminary Report", AnalSt. XI (1961), Fig. 523.
53
E. Dogcr
iisluba birakir5. Bati Anadolu'da, Erkcn Tung Ddnemi ycrle§melerinde bu
§ematize iislubun gdruldiigii 90k sayida figiirin bulunmaktadir6.
Elimizdcki Hdyiicek stclinc, gcrck ait oldugu ddnem, gerekse
cografya olarak en yakin paralcl Troia I ycrlc§mcsindc bulunmus, insan
yiizlii kabartma tasjyan stcldir7. Aslinda Ban Anadolu'da, Bcyccsultan'da
XIV. tabakadaki tapinak-evlcrdc bulunan soyut ikiz stcllcrin8 di§inda, Erken
Tung ddncminc tarihlcncn, Helvacikoy Hdyiicek vc Troia stcllcrindcn ba§ka
bir ornek bilinmemcktcdir9. Hdyiicek vc Troia slcllcrini kar§ila§tirdigimizda
ise, teknik farkhliklar di§inda, iislupta da bazi farkhhklar gdriilmektcdir.
Troia'daki stel uzerindcki figurde yiiz konturlannin kabartma olarak
i§lenmesine ve saglann belirtilmesinc kar§in, Helvacikoy Hoyiicek stelinde
saclar ve yiiz konturlan tasvir edilmcmi§, buna kar§in gozlcrin yuvarlakhgina
dnem verilerck, irisin kazima cizgisi sanki pcrgcl kullanilarak i§lenmi§tir. Bu
bakimdan, Yortan mczarliginda elc gecen bir idoldcki gozlcrin i§lcni§ine gok
benzemektedir 10 .
Troia vc Hdyiicek stcllcri arasindaki ortak noktalardan birisi de, tasvir
edilen figurlerin ikisindc de cinsiyctin vurgulanmamis. olmasidir. Bununla
birlikte Troia I stelinde yiiziin yamnda bulunan asa veya topuz, erkek bir
tanri ile ilgili dolayli bir kanit olarak degcrlcndirilebilir. Buna kar§in
Helvacikoy stelinde cinsiyct ile ilgili hcrhangi dogrudan vcya dolayli bir
i§aret bulunmamaktadir.
Troia'da, Erken Tung ddneminc ait gcsjtli tabakalarda (Troia II-V) ele
gegen ve bu yerlc§mede gok sevildigi gdrulcn insan yiizlii kaplardaki
J. Yakar, The Later Prehistory of Anatolia, 425-6.
M. Korfmann, "Demircihoylik", lstanbuler Milteilungen 27/28 (1977-1978), Abb. 17-19;
J. Seeher, "Die Kleinasiatischcn Marmorstatucllcn vom Typ Kiliya", Archaologischer
Anzeiger, 1992, Abb. 1-6; 9-10; Otc yandan Dr. Rafct Dine, yiizey ara^tirmalan sirasinda
Yortan mezarhgi yakmlannda bir figiirin atolyesi saptami§tir.
Stelin ele gectigi yerin orijinal kullammi ilc ili§kisi olmadigi kazi raporundan
anla§ilmaktadir: "In its place as found, lying on its side in the barrier, the stele was
obviously reused; and any suggestion as to its original purpose and position must rest
wholly on subjectif evidence. Even its dale is not definitely fixed: all that can be said is
that it must have been carved and set up somewhere else before Tower R and Wall 1 W were
constructed -how long before is uncertain" (C. W. Blegen et alii.Troy 1, 155-157 (37786), Fig. 190-192; C. W. Blegen, AJA 41 (1937), 569-570, PI. XX.
S. Lloyd - J. Mellart, Beycesultan I, London, (1962), 40-41, Fig. 14.
C. W. Blegen, Troia I'deki asa ta§iyan steli Giiney Fransa'da ve Marne bolgesinde Neolitik
kontekslerde ele gecmi§ bir grup stel ile hem gcnelde hem de bazi aynntilar bakimmdan
kar§ila§tirmakta ve bu benzerliklerin o donemlerdeki Erken Tunf doneminde Troia ile
Giiney Fransa arasindaki bir ili§kidcn daha cok raslantisal olabilecegini ileri siirmektedir
{Troy I, 156).
Ku§ benzeri yiiz iizerinde gozler, kazilmi§ daireler icine kiiciik noktalar yerle§tirilerek
yapilmi§trr: Turhan Kamil, Yortan Cemetery in the Early Bronze age of Western Anatolia,
BAR Int. Series 145, (1982), Fig. 291; Jiirgen Seeher, "Die Kleinasiatischen
Marmorstatuetten vom Typ Kiliya", Archaologischer Anzeiger 1992, Abb. 6b.
54
Helvacikoy - Hoyiicek'dc Bulunmu§ Olan Kazima Figiirlii bir Stcl
iislup 1 1 -ozellikle yay formundaki kasjann burun ilc birlc§mesi ve
kanatlanni acmis. ccphcdcn gdriilcn bir ku§a bcnzcmcsi gibi bzelliklerlc,
gozlcrin gcncldc yuvarlakhgi vc agizlann i§lcnisjcri- Troia I katinda ele
gecen kabartma stcldcn daha cok Helvacikoy Hoyucck stcli iizcrindcki
yiiziin iislubuna bcnzcmcktcdir. Bu benzcrlik Troia vc Helvacikoy
Hoyiicck'in ayni kiiltlir grubuna vc cografi bolgcyc ait olmalanndan ileri
gcldigi gibi, escrlcrin ayni ddncmc ait olmasina da baglanabilir (Troia II) 12 .
Buna kar§in, Aphrodisias13 vc Karalas, - Scmahoyiik'dc14 clc gecen iki insan
yiizlii kap iizcrindcki iislubun, ccmbcr fornilu agizlan vc badem ve atnali
formda goz i§lcni§lcri ilc Troia Il'dcki kaplar iizcrindcki ve Hoyucck
stelindcki figuriin lislubundan aynldiklan goriilmcklcdir. Ayni §ekildc Keos
adasindaki Aya irini ycrlc§mcsindc Erkcn Tunc II-III'c tarihli bir pithos
iizcrindcki kabarlma yiiz de kcsintisiz yay formundaki ka§lan ilc farkli bir
iislup gostcrmcktcdir 5 . Bu durum bclki dc, Troia I'dc vc Thcrmi'nin cagdas,
tabakalannda kap tutamaklarmin ic kisimlannda ycr alan kazima goz ve kas.
motiflerinin16 varligina kar§in, heniiz insan yiizlii kaplann orlaya cikmadigi
gercegi goz online alindiginda, Hoyucck stclinin ait oldugu doncmi (Troia
II) gosteren bir kanit olarak dcgcrlcndirilcbilir.
Hdyiicek stelindcki figuriin cllcrinin belirgin duru§u ve anlami
iizerindc dc durmak gerekmcktcdir. Kollar alt ko§elcrdcki ccrccvcnin
digindan Him parmaklar acik bir §ckilde yuksclmcktedir. Bliytik boyullu
C. W. Blegen ct aliiJVoy I. 2 , Fig. 131b (C. 30), 132 (D. 13), 370b, 405 (37. 1033; II.
330; II. 339); Troy II. 2. Fig. 45b, 46, 59b, 61, 79; H. Schlicmann, Hios,, (1881),
Lepzig, Nr. 157-159; 227-228; 231-237; 1291-1298; Ch. Podzuweit,
Trojanische
Cefassformen der Fruhebronzezeit in Analolien, der Aigais und Angrenzenden Gebieten,
Mainz am Rhein (1982), Taf. 11 (Ib3); 15 (Ala ; Alb ; AIb2 ; Alia ); Kapaklar: Taf. 22
(Ala; lb; II); Digcr formlar: Taf. 25 (Ol); Hubert Schmidt "Die Keramik der verschiedenen
Schichten", Troja und llion, Ergebnisse der Ausgrabungen in den Vorhislorischen und
Historischen Schichten von llion 1870-1894 von Wilhelm Dorfeld, Erster Band (1968),
255-257, bei 33; Stadia Troica 2 (1992), Abb. 21. 1 (Troia Ilh); E. Vcrmcule, Homcros'un
destanlarmdaki konularm Ege dtinyasmda I. O. 2. binde de bilindigini ileri surdugu
makalesinde Erken Tunc Doneminde Troia ve Ege diinyasmdaki insan yuzlii kaplann olii
yiizlerini ("dead face") simgelediklcrini ve bu gclcnegin Neolitik donemden gelip Hellen
klasik donemine dek surdugiinii naklclmcktcdir. Bkz. E. Vermeulc, "Myth and Tradition
from Mycenae to Homer", New Perspectives in Early Greek Art, ed. by Diana BuitronOliver, Hanover and London, (1991), 99-121. Fig. 30.
' Kazi raporunda Hoyucek'de bulunmu§ insan yiizlii kaplarla ili§kili hcrhangi bir bilgi
bulunmamaktadir. Ancak stelin iizerindeki iislup yerle§mede Troia Il'dcki insan yiizlii
kaplann benzerlerinin varhgmi gosteren bir kanit olarak degerlendirilebilir.
' M. J. Mellink, "Archaeology in Asia Minor", AJA 72 (1968), 131, pi. 54, Fig. 2a.
' M. J. Mellink, "Excavations at Karata§-Semahoyiik 1967", AJA 72 (1968), 252-253, pi.
82, Fig. 15.
' G. Kopcke, "Zum Stil der Schachgrabermasken", AM 91 (1976), 1-13, apud Emily
Vermeule, "Myth and Tradition from Mycenae to Homer", New Perspectives in Early Greek
Art, ed. by Diana Buitron-Oliver, Hannover and London, 1991, Fig. 29.
' H. Schliemann, llios, 217, Fig. 36; W. Lamb, Excavations at Thermi in Lesbos,
Cambridge (1936), pi. 32.4; "Face Urns and Kindred Types in Anatolia", BSA 46 (1951),
Fig. 2.
55
E. Dogcr
kabartma stcllcrin bilincn en crken orncklcrindcn biri olan Ncvala £ori'deki
brnektc figiiriin uzun cllcri a§agiya dogru ondc birlc§tirilmi§tir17 vc bu jestin
anlami konusunda hcrhangi bir sonuca ulasjnak zor goriinmcktcdir. Ncolilik
doncm kadin hcykclciklcrinin bazilan ya kiiciik cocuklan ta§imakta ya da
gogiislcrini tutmakladirlar 18 . Troia I slclindc yiiz tasvirinin altindaki yansi
kayip kabartma muhlcmclcn kola ait bir parcadir vc yiiziin hcmcn yaninda
yuksclen asa ile ili§kili olabilir. Toptcpc hoyugiindc bulunan vc daha crken
bir doncmc (I. O. 5. bin) tarihlcncn anthropomorphik kaplaki 19 cllcr ile
Demircihoyiik'tc parcalar halindc bulunan bir kabin iizcrindcki kabartma
ellcr 2 0 ondc ust iistc birlc§lirilmcktcdirlcr. Hoyiicck stclindcki figiiriin
yukanya kalkik ve gogiis iizcrindc acilmis, cllcri, durus, bakimindan Kiliya
tipi 2 1 olarak adlandinlan bazi figiirinlcrin cllcri ile, Bulgaristan'da 22 ve
Ukrayna'da 23 bulunan Bakir £agi'na tarihli menhir hcykcllcrindcki ellcr ile
kar§ila§tinlabilir. Ancak bu jestin her zaman ayni anlamda kullanilmi§
oldugunu ileri siirmck zordur. Orncgin Bulgaristan'da, cogunlukla
mczarlarla ili§kili goriilcn bazi hcykcl benzeri figtirlii lcvhalarda gogiis
iizcrindc acilmis, durumdaki cllcrin bu durumu tannya yakarma (adoratio)
olarak dcgcrlendirilmcktcdir24.
A§agida da tarti§ilacagi gibi, cger Hdyucck stclinin ycrlc§mcdcki
orijinal konumu kazilar sonucunda bclirlcnmis. olsaydi, bclki dc bu
adorasyon pozisyonunu daha kolay yorumlamak olanagi bulunabilirdi. Stel
bir lapinak igindc korunmu§sa, cllcrin bu konumunu tannnin bizzat
gostcrdigi bir adoratio jesti olarak kabul ctmck daha uygun olacaktir.
Troia'da farkli tabakalarda clc gcccn biri kabartma25, digcri kazima 26 iki stcl
ile ilgili olarak hafirlcri tarafindan cc§itli varsayimlar ileri suriilmu§tiir27.
1
'
M. Mellink, "Archaeology in Anatolia", AJA 94 (1990), 127, Fig. 1.
J. Mellarl., AnatSt. XI (1961), Fig. 5-23.
ly
M. Ozdogan - N. O/.ba^aran Dede "1989 Yih Toplepc Kurtarma Kazisi", Arkeoloji ve
Sanat 46/49 (1990), Res. 1.
20
Turan Efe, Demircihoyiik II, 2, Die Keramik 2, (1988), Mainz am Rhcin, Taf. 23 (5-6);
Demircihoyuk'dc bulunan figiirinlerden bazilannda ellcr gogiis tizcrine kaldinlmi§tir. Bkz.
M. Korfmann, "Demircihoyiik", lstanbuler Mitteilungen 27/28, (1977-1978), Abb. 17/23.
^ J. Seeher, "Die Kleinasiatischen Marmorstatuctten vom Typ Kiliya", Archdologischer
Anzeiger 1992, Abb. 1-5.
^ G. Tonceva, "Monuments sculpluraux en Bulgarie du Nord-Esl de l'agc du bronze", Studia
Praehistorica 5-6 (1981), Fig. 2-3; Aynca soz konusu steller ile ilgili loplu bir incelcme
i5in bk. J. Landau, Les represantations anlropomorph.es megalilhiques de la region
mediterraneen (1977), CNRS, Paris.
2J
Hermann Miiller-Karpe, Ilandbuch der Vorgeschichte, Kupferzeit III/1-3, 1026 (Cat.
1071), Taf. 683.
•^4 G. Tonfeva, op. cit., 144.
25
C. W. Blegen el alii, Troy I, Fig. 190-192.
26
C. W. Blegen et alii, Troy III, PI. 108 (37. 790).
18
"77
C. Blegen, Troy 1'deki kabartma slclin bulundugu konumda ikinci kez kullamlmis,
oldugunu saptamis, ve orijinal kullanim ile ilgili tarti^ma icinde 3 farkli olasilik ileri
56
Helvacikoy - Hoyiicek'dc Bulunnms, Olan Kazima Figiirlii bir Stel
Eger bu tiir stcllerin, sur di§inda vcya iizerinde, o giiniin ko§ullannda
yerle§meyi Ichdil eden cc§itli tchlikclcri uzakla^urmak amaciyla bir biiyii
araci olarak yiikscltildiklcri kabul cdilirsc 28 , Troia I kabartmasindaki asa
(silah ?) gibi, Hoyiicck slelindcki cllcrin yapligi jesli ycrlc§mcyi koruyucu ve
tehlikeleri uzakla§tinci bir harckcl olarak da yorumlamak miimkiin
olabileceklir. Ancak, tiim bu hipotczlcrin lest cdilmcsinin bu tiir stcllerin
orijinal kontekslerinde clc gccmcsinc bagli oldugunu da goz oniinde
bulundurmak gerckmcktcdir.
Stelin alt kesiminde bir kismi gorulcn vc turn kompozisyon hakkinda
kesin bir fikir vcrmcycn, pancllcr icindeki dii§cy zigzag motillcri ilk baki§ta
Gee Kalkolitik vc Erkcn Tunc Doncmi scramik siislcmc repcrtuvan iginde
tanidik bir motif dizisi olarak goriinmesinc karsjn, baklava motiflcri ve
ozellikle yatay zigzag moliflcrinc nazaran 90k daha az kullanilmi§tir29.
Ozcllikle dii§cy cizgilerle sinirlanmis, pancllcr icinde dii§cy zigzag
gruplanndan olu§an bu siislcmc sistcmi, Bali £atalhbyiik 30 vc Mcrsin
Yumuktepe'de 31 Erken Kalkolitik doncmine ait boyali scramiklcr iizerinde
gortilmektedir.
stirmu§tiir: a) Onemli bir §ahsm mezan iizerinde kullanilmi§ olan bir mezar taiji, b) Bir
kralm sarayi veya kenl duvan oniinde dinsel olmayan bir hatira anili, c) Koruyucu bir
tannnin kiiltiine adanan dinsel bir anil. Aynca Blegen, birliklc bulunan ve iizerlerinde
oyuklar ta§iyan iki ta§ levhanin da da adak masalan gorcvi yapmis. olabilecegini ileri
siirmektedir {Troy I, 156-157; Troy and Trojans, New York, 1963, 56-57. J. Yakar'a gore
Troia I steli karma§ik bir altara ait olabilir {The Later Prehistory of Anatolia, 425; Yine
Blegen tarafmdan Troya VI tabakasmda bulunan kazima ytiz tasvirli stelin burada ikinci
kez kullamlmis, oldugu vc primitiv uslubundan dolayi bulundugu tabakamn tarihinden daha
onceye ait oldugu ileri suriilmektedir {Troy 111, 124, Fig. 108 (37. 790).
Troia'daki kazi ckibinin hazirladigi bir rehberde Troia VI tabakasmda bulunan kazima
figurlii stel, kent duvarimn di§mda birliklc bulundugu digcr tas, lcvhalarla birlikte tasvir
edilmektedir. Bk. Manfred Korfmann - Dietrich Mannspergcr, Troia, Horner, Die /lias und
die Folgen, Istanbul (1992), 52. Jiirgcn Secher ki§isel bir konu§mada bu iki stelin,
rekonstriiksiyonunda da goruldiigu gibi, sur duvarlarimn di§mda kenti di§andan gelen
tehlikelere kar§i koruyucu bir biiyii i§levi gormii? olabilccegi ve gorcvini tamamlaymca
bazi biiyii araclannda oldugu gibi tahrip edilcbilecegi goru5iindc oldugunu belirtmi§tir.
Zigzag motifleri, bulu§ ve cizim zorlugu gostermeyen basit bir siislcme olmalan
nedeniyle bircok konteks i9inde ve her donemde kullamlmi^lardir. Ancak, Ge9 Kalkolitik
ve Erken Tunc donemlcri icinde yatay ve dii§ey zigzag motiflerinin kullamm oranlari ile
ilgili yiizeysel bir gozlemde dahi yatay zigzaglarm dti^cy zigzaglara nazaran daha 90k
kullamldigini gostermektedir. Scyrck da olsa, iizerinde kazima vcya boyali dii§cy zigzag
motifi veya zigzag demetleri ta§iyan ornekleri i9in bk. C. W. Blegen, Troy I, 2, Fig. 234
(2, 24, 25), Fig. 411 (37.998 ve 999); L. Bernabo Brca, Poliochni I, 2, Tav. LVI (j),
LXIV(i), CLXV (a-d); Poliochni II, 1-2, Tav.CXCIII (k); Sinclair Hood, Excavations in
Chios 1938-1955, Prehistoric Emporio and Agio Gala, I, Oxford (1981), 231, Fig. 112
(17-18 [Cat. 404-405], Ozerinde dii^ey zigzag siralan ta§iyan bir kadm (veya tanri9a)
figiiru i9in bk. Nandar Kalicz, Clay Gods The Neolithic Period and Copper Age in Hungary,
Corvine (1970), pi. 16-17.
1
J. Mellart, "Early Cultures of the South Anatolian Plateau", AnatSt XI (1961), 159-184,
Fig. 13.
John Garstang, Prehistoric Mersin, Oxford (1953), 86, Fig. 52.
57
E. Dogcr
Stclin sistcmli kazilar ilc tabakasinda bulunmami§ olmasi tarihlenmcsi
ilc ilgili sorunlar yaratmaktadir. Hclvacikdy Hoyucck 1949 yilinda M.
§enyurek ve ckibi tarafindan cok kisa bir sure icinde kazilmi§ ve hoyiikte
Troia I vc II ile cagda§ iskana rasllanmistir. Bununla birliktc kazi raporunda,
kazilan en alt tabakadan da a^agida yakla§ik 5 m.'lik bir hdyiik topragi
b u l u n d u g u 3 2 ve iskanin daha crken ddncmlcrc gidebilecegi
bildirilmcktedir 33 . Bu bilginin yaninda kazi buluntulanni, korunduklan
DTCF'de incclemc firsati bulan Sayin Prof. Dr. H. Erkanal'in ifadesine gore,
kazi csnasinda hoyiikle II. bine ail buluntular da cle gccmi§ ve kazicilar
tarafindan muhtcmclcn lesjiis cdilcmcmi§tir. Ancak hoyiikte yapligimiz
yiizey ara§tirmasinda II. bine ait hcrhangi bir bulunluya rasllamak mumkiin
olmami§tir. Bununla birliktc, Troia VI ycrlc§mcsinde cle gecen kazima
figiirlii bir stel 3 4 vc Panaztcpe ve Limanlcpc ycrlc§mclcrinin II. bin
tabakalannda cle gcctiklcri ifadc cdilcn anlhropomorphik kaplara ait
parcalar 3 5 , gcrck figiirlii stel gclcncginin, gcrcksc insan yiizlii kap
geleneginin bdlgcde uzun siirmiis, oldugunu gdstcrmcktedir.
Hoyiicck stclinin tarihlcnmcsindc kullanabilcccgimiz iki kriterden
birisi, pcic saglam gorunmemesinc ragmen, hbyiiktcn gecirilcn su kanahnin
iginde bulundugu dcrinlik ve bu derinliktcki tabakalann durumu, digeri ise
stel lizerindeki figiiriin benzer drncklcrle olan stilislik benzerligidir. Stclin
bulundugu nokta hdyiigiin tepe seviyesine gore oldukga a§agida
bulunmaktadir. Ancak cle gcctigi noklada in situ olup olmadigi belli degildir
ve orijinal konumunun dcgi§tirilmcsindc kanal kazisi sirasinda is,
makinalannin ctkisi dc gdz online ahnmahdir. Tiim bu ncdcnlcrle bulundugu
konumdan harckctle saghkh bir tarihlcmc yapma olanagi bulunmamaktadir.
ikinci kritcrimiz ise stilislik kar§ila§tirmadir. Oslup, bdlgcde ilk kez
Troia II tabakalannda gdriilcn anlhropomorphik kaplar iizcrindekinc gok
benzemektcdir. Ancak bu iislubun, Troia III-V yerlc§mclcrinde cle gecen
kaplar iizcrinde dc 50k fazla dcgi§iklige ugramadan devam cttigi
gdzlcnmcktcdir 3 6 . Bununla birliktc kazicilar tarafindan Hdyiicek'teki
i l
M. §enyiirck el alii, "Larisa Civannda Hoyiicck'de Yapilan Sondaj", Delleten 14 (1950),
488.
- " M. §enyiirek el alii, a.g.e., 491.
-^4 Bu kazima figiirlii stclin larihi ve i$levi ilc ilgili bilgilcr iijin bk. dipnot. 26 ve 27.
- " Limantepe ve Panaztcpe buluntulan ile ilgili olarak bizi bilgilendiren Sayin Prof. Dr.
Hayat Erkanal'a te§ekkiir edcrim.
36
C. W. Blegcn el alii.Troy I. 2 , Fig. 131b (C. 30), 132 (D. 13), 370b, 405 (37. 1033; II.
330; 11.339); Troy II. 2. Fig. 45b, 46, 59b, 61, 79; H. Schlicmann, llios, (1881), Lepzig,
Nr. 157-159; 227-228; 231-237; 1291-1298; Ch. Podzuweit, Trojanische Gefassformen
der Friihebronzezeil in Anatolien, der Aigais und Angrenzenden Gebieten, Mainz am Rhein
(1982), taf. 11 (Ib3); 15 (Ala; Alb; AIb2; Alia); kapaklar: taf. 22 (Ala; lb; II) diger
formlar: Taf. 25 (OI); H. Schmidt, "Die Keramik der verschiedenen Schichtcn", Troja und
I lion, Ergebnisse der Ausgrabungen in den Vorhistorischen und Hislorischen Schichten
von Ilion 1870-1894 von Wilhelm Dorfeld, Erster Band (1968), 255-257, bei 33; Studio
Troica 2 (1992), Abb. 21.1 (Troia Ilh).
58
HelvacikSy - Hoyiicck'de Bulunmu$ Olan Kazima Figiirlii bir Slcl
yerle§menin Troia Il'dcn sonra iskan cdilmcdigi ifade cdilmcktedir 37 . Bu
nedenle stelin, Hoyiicck'de Troia I vcya en gec Troia H'nin crken safhalan
ile cagdas, olan bir iskan doncminde, ya kutsal bir mckanda doga iistu bir
varlik olarak, ya da yerle§mcyi tchdil edcn tchlikclcre kar§i koruyucu bir
biiyii olarak kullanilmi§ oldugu ileri siiriilcbilir.
Ersin Doger
Izmir 1995
M. §enyurek el alii, "Larisa Civannda Hoyiicck'de Yapilan Sondaj", Belleten 14 (1950),
491: "Hoyiicek'in kazdan kismi birinci ve ikinci Truva kulliirlerini temsil etmektedir.
Hoyiicek, gdrunii§e gore ikinci Truva kultUru esnasmda lerkedilmi§tir. Bu hdyiigiin altinda
I. Truva'dan daha eski bir kulliirUn bulunmasi miimkiindiir...".
59