İlgili dosyayı indirmek için tıklayın

Transkript

Türk Eğitim Bilimleri Dergisi
Bahar 2009, 7(2), 237-
İLETİŞİM ARAŞTIRMALARI VE ARŞİV
Caner ARABACI*
ÖZET
İletişim alanında geçmişe dönük araştırmalarda arşivlerden yararlanma oranının artırılması
gerekmektedir. Özellikle basın tarihi düşünüldüğünde bu konuda zengin malzeme
bulunmaktadır. Basın koleksiyonları yanında arşiv malzemelerinin incelenmesi,
araştırmacıların alana katkısını artıracaktır. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
bünyesindeki Osmanlı Arşivi ve Cumhuriyet Arşivi göz ardı edilemeyecek mahiyettedir. Bu
arşivlerde gazete, sansür, matbuat, muzır neşriyat ve basın gibi bazı kelimeler üzerinden
yapılan tarama, değerlendirilebilecek belge çokluğunu göstermiştir. Basının tarihi seyri,
ekonomik, siyasi ilişkileri, gelişimi açısından arşive yönelik belge ve bilgilerin
değerlendirilmesi gerekmektedir. Tarihçiler yanında bu konuda iletişim fakültelerine de
önemli görevler düşmektedir.
Anahtar Kelimeler: T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi,
gazete, matbuat, sansür, muzır neşriyat.
COMMUNICATION RESEARCHES AND ARCHIVE
ABSTRACT
In communication field the rate of usage of archives for retroactive researches should be
increased. There are rich materials especially for the history of press in archives. Beside
press collection, searching of materials in archives will increase contribution of researchers.
Ottoman Archive and Republic Archive which are under Republic of Turkey Prime Ministry
General Directorate of State Archives are remarkable. In these archives scanning for the
words like newspaper, censorship, newsprinting, prejudicial publications and press shows
that there are many remarkable documents. It is necessary to assess the informations and
documents in archives for the motion of history of press, its economic and politic relations
and its progress. Beside the historians, faculties of communication also have important duties
in this subject.
Keywords: Republic of Turkey Prime Ministry Ottoman Archive, Republic of Turkey Prime
Ministry Republic Archive, newspaper, newsprinting, censorship, prejudicial publications.
*
Selçuk Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Gazetecilik Bölümü, Yrd. Doç. Dr.
İletişim 2003/18
20
C. Arabacı
Giriş
İnsanoğlunun temel ihtiyaçlarından birisi, bilgiye ulaşmadır. Bilgininin,
tatmin edici, kalıcı olabilmesi; doğru olması ile mümkündür. Onun için bilgiye
ulaşma, doğru bilgiyi elde etme sorunu ile iç içedir. İnsanlık, doğru bilgiyi elde etme
hedefinden tarih boyunca vazgeçmediği gibi gelecekte de bunu göz ardı
edemeyecektir.
İletişim araştırmalarında, bilgiye ulaşmanın birçok yolu bulunmaktadır.
Bunlardan en çok kullanılanı, elektronik kaynaklar yanında gazete-dergi
koleksiyonları, hatıratlar, günlükler, kaynak şahıslardır. Habercilikte, elde edilen
bilginin doğruluğunu test etme veya elde edilenleri başka kaynaklardan doğrulama
gibi bir yöntem bulunmaktadır. Bilginin doğrusuna ulaşma, yanlışın altında
kalmama, başkalarını yanıltarak güven yitirmeme gibi birçok haklı nedene dayanan
bu tavır; iletişim araştırmaları için de vazgeçilmez olmak durumundadır.
Basın koleksiyonlarından elde edilen bilginin, hatıratlarla beslenmesi,
günlükler veya kaynak şahısların yazıya geçmemiş bilgilerinin yok olmaktan
kurtarılarak olayların anlamlandırılması; araştırmaların seviyesini, güvenilirliğini
artıracaktır. Bu tür araştırmalara, arşiv kaynaklarının eklenmesi, büyük katkı
sağlayacaktır. Basın arşivleri, devletin değişik kurumlarının arşivleri, özel arşivler
gibi birçok belgelikler, ilgilenilen dönemin çok yönlü aydınlatılmasında
vazgeçilmez öneme sahiptir.
Bir arkeolog için, toprak altında, höyüklerde gizlenen bilgi hazineleri ne ise;
iletişim araştırmacıları için değişik arşiv kaynakları ondan daha ileri önemdedir.
Arkeolog, bulgularını; bilgi birikimi, anlayış kabiliyeti, eserin sahibi olan toplum ve
değerleri gibi unsurları ilişkiye geçirerek anlamlandırmaya çalışırken; iletişim
araştırmacısı, yazılı belgelerle doğruda daha şanslı irtibata geçecektir. Elbette, satır
aralarını okumak, kelimelerin gerisinde gizlenen anlamları çözmek, birinde değinilip
açıklanmayan gerçeklere ulaşmada arkeoloğa göre daha çok isabet kaydetme şansına
sahiptir.
ARŞİVİN ÖNEMİ
Arşivler, bir devlet, kurum veya kişilerin; geçmişleri, yaptıkları işler,
çalışmaları vb. konularda yazılı malzemelerini saklayan belgelikleridir. Tarih
boyunca insanın sahip olduğu “şuurlu hafızasının” temeli, insanlık arihine eklenen
her şey, insanı tanımaya, insan tabiatını daha iyi anlamaya vesile olan delillerdir.
Bahar 2010, Sayı:30
İletişim Araştırmaları ve Arşiv
21
Ekonomik ve sosyal hayatla ilgili geçmişteki belgeler, günümüzde karşılaşacağımız
aynı tür sorunların çözümünde bize yardımcı olacaktır (Delmas, 1991: 1-11).
Hele “enformasyon çağı”nda hem bilgiye olan açlık, hem ona ulaşmada
hızlılık, verimlilik artmaktadır (Mykland, 1992: 10).
Toplumda, araştırılan konunun gerisine doğru gidildiği zaman belgelikler,
vazgeçilmez olmaktadır. Genelde önemini vurgulamak için arşiv; “geçmiş ile bugün
arasında irtibat kurar, ülkenin tapusu, milletin hüviyet vesikası hatta milletin bir nevi
hatıratıdır. Milletin bütün varlığı, hakları ve özellikleri ile onu geçmişinden bugüne,
bugününden yarına bağlayan temel dayanağı, en değerli kültür ve tarih hazinesidir”
denilir (www.bsm.gov.tr/sunu/docs/Personel). Fakat bu hazine, paradan daha önemli
değerleri saklamaktadır. Bunlar, “devletin ve fertlerin hakları, milletlerarası
ilişkilerle ilgili belgeler”dir. Arşiv, bunları sadece korumaz, aynı zamanda onların
ait olduğu devrin örf ve adetlerini, sosyal yapısını, müesseselerini ve bunlar
arasındaki münasebetleri ortaya koyar. Şüphesiz bir milletin “en değerli hazinesi ve
devlet varlığının hafızası” sayılan arşiv, “devletin, kişilerin haklarını milletlerarası
münasebetleri belgeler ve korur, bir konuyu aydınlatmaya, düzenlemeye ve tesbite
yarar, ait olduğu devrin örf ve âdetlerini, içtimaî yapısını, müesseselerini ve
aralarındaki bağlantı ve münasebetleri belirtir, ilmî araştırmalara imkân sağlar”
(Binark, 1980: 11).
Muhtevanın genişlemesi, arşiv türlerinin de artması anlamına gelmektedir.
Devlet, şehir, bucak (nahiye), noter, dinî, özel, hastane, ekonomik, kartografik,
ikonografik, folklor, odyo-vizüel, günlük kullanılan arşivler gibi dünyadaki arşiv
türlerine benzer arşivler, ülkemizde de kurulmuştur (Koşay, 1936: 5; Binark, 1980:
10). Ağırlığı resmî olan bu arşivlerden bazıları şunlardır; Başbakanlık Devlet
Arşivleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA)1,
1
Dünyanın en büyük arşivlerinden olan Osmanlı Arşivi’nde; 150 milyon civarında belgenin 60
milyonu tasnif edilmiş, 3726 katalog hazırlanarak hizmete sunulmuş bulunmaktadır. Bu arşiv, insanlık
tarihinin en büyük iki devletinden birisi olan Osmanlı’nın Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarında 600 yıla
yakın süren hâkimiyetinin sonucu olarak, yerinde kurulan devletleri her yönüyle ilgilendirmektedir.
Onun için aralarında Rusya’nın da bulunduğu 20 devletle arşiv işbirliği protokolleri imzalanmıştır
(Özkul, 2000: 30, 47).
Osmanlı Arşivi’nin belki en önemli özelliği, zenginliğidir.Türkiye kadar, bağımsız devlet olmuş 50’yi
aşkın Orta ve Yakındoğu, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika, Kafkasya, Orta Asya ve Arap ülke ve
toplumlarının kültür, iktisat ve siyaset tarihlerinin gün ışığına çıkarılmasında vazgeçilmezdir.
Uluslararası hakların ispatı, korunması, insan hakları konusunda gerektiğinde hakuki belge olması
bakımından önemlidir. Bugün dünyada; 20’si Arap, 15’i Balkan ve Avrupa, 5’i Kafkas, 7’si Türkistan
Türk Devleti, 2’si Kıbrıs, İsrail ve Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere 50’yi aşkın ülke ve topluluk,
Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu coğrafya üstünde yer almaktadır. Osmanlı Arşivi, bu devletleri ve
bu devletlerle yoğun ilişkisi olan devletleri yakından ilgilendirmektedir. Bunların bir kısmının adları,
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
22
C. Arabacı
Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı (BCA)2 başta olmak üzere birçok resmî arşiv
bulunmaktadır. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi,
Maarif Nezareti Arşivi, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi3, Deniz Müzesi
Arşivi, Maliye Nezareti Arşivi, ATASE Arşivi4, Harbiye ve Tophane Nezaretleri
Arşivi, İstanbul Belediyesi Arşivi, Sıhhiye Nezareti Arşivi gibi arşivlerin
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü kurulmuşken varlığını açıklamak
zor gözükmektedir5.
2
3
4
5
önemi vurgulamak üzere anılabilir: Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Karadağ, Bosna-Hersek,
Hırvatistan, Makedonya, Slovenya, Romanya, Slovakya (Uyvar), Macaristan, Moldova, Ukrayna,
Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Güney Kıbrıs, Kuzey Kıbrıs, Rusya'nın güney toprakları, Polonya
(himaye, Lehistan), İtalya (güneydoğu kıyıları Otranto ve çevresi), Arnavutluk, Belarus (himaye),
Litvanya (himaye), Letonya (himaye), Kosova, Voyvodina (Banat), Irak, Suriye, İsrail, Filistin,
Ürdün, Suudi Arabistan, Yemen, Umman, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Bahreyn, Kuveyt, İran
(batı toprakları), Lübnan, Mısır, Libya (Trablusgarp), Tunus, Cezayir, Sudan (Nübye), Eritre (Habeş),
Cibuti, Somali (Zeyla), Kenya (sahil kesimi), Tanzanya (sahilleri), Çad (kuzey bölgeleri, Reşade),
Nijer (bir kısmı, Kavar), Mozambik (kuzey toprakları), Fas (himaye), Batı Sahra (himaye), Moritanya
(himaye), Mali (Osmanlı Gat kazası), Senegal, Gambiya, Gine Bissau, Gine, Etiyopya (bir kısmı:
Habeş).. Yalnız bazı saldırgan ülkeler, arşiv ve kütüphane tahribinin; toplum hafızası, bütünlük
şuurunu yok etme anlamına geldiğini iyi bildiği için belgelikleri yok etmeye yönelmektedir. 1992’de
Saraybosna’daki kütüphane tahribi bu anlamdadır. Sırplar, çoğu tek nüsha olan 5300 cilt el yazması,
300 bin Osmanlı dönemi belgesi, 50 bin cilt seçilmiş kitabın bulunduğu Şarkiyat Enstitüsü’nü topa
tutarak (17 Mayıs 1992), “Bosna tarihini mahvetmek” istemişlerdir. Yine Sırplar, Kosova’da arşiv
belgelerini, Kosova tarihini saklayan belgeleri taşıyıp götürmüşlerdir. 1931 yılında İstanbul’dan,
kilosu 3 kuruş on paraya tam 50 ton arşiv belgesinin Bulgaristan’a satılması, bunlardan farklı
değerlendirilebilir. 54 çuvalı geri alınan bu belgeler, Bulgaristan’da tasnif edilmiş, Kril Metodiyev
Kütüphanesi’de birinci derecede koruma altına alınmış, toplam 4 milyon Osmanlı belgesidir (Özkul,
2000: 8, 9, 49). Her zaman böyle olmamaktadır. I. Dünya Savaşı sırasında Trabzon’un Rus işgaline
uğrama tehlikesi karşısında Vali Cemal Nazmi Bey, Trabzon Vilâyet Arşivini denkleyip, Samsun’a
göndermiş, işgal tehlikesi geçince tekrar Trabzon’a getirtmiştir. Zor şartlarda korunan 500 yıllık
Trabzon Vilâyet Arşivi, 19882’de imha edilmiştir. Aynı şekilde Konya Vilâyet Arşivi de 1987’de 76
kamyona yüklenerek SEKA’ya gönderilerek yok edilmiştir (Bkz. Küçükdağ, 1998: 228-229).
Millî Mücadele’den günümüze T.C. ile ilgili belgeleri bulundurmaktadır. Önceki düzenlemelerin
üzerine 1976’da Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı kurulmuş, 1984’te Başbakanlığa bağlı Devlet
Arşivleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı iki daire başkanlığından birisi olarak örgütlenmiştir (Özkul,
2000: 3).
Taşınmaz mal rejimi ile ilgili yasal düzenlemeler, tapu sicillerinin asılları ile ilgili bu genel müdürlük
arşivinde 22.250 cilt Tapu Zabıt Defteri, 271 bin cilt Tapu Senedi, 320 bin cilt Tapu Kütüğü ayrıca
Standart Kadastral Pafta, Nirengi Noktası Koordinatları harita ve hava fotoğraflarından zengin bir
koleksiyon bulunmaktadır. Burada kurum, iki yüz civarında defterin transkripsiyonunu yaptırıp
bilgisayara girişini sağlamıştır (Bkz. Yeşilyılmaz, 1998: 364-366).
Kırım Harbi yıllarından günümüze ordu arşivi olarak önemli bilgi ve belgeleri içeren bir arşivdir.
Tarih-i Harp Şubesi olarak 1916’da İstanbul’da kurulmuştur. 19 koleksiyonda sekiz milyon belgeyi
barındırmaktadır. Tasnifi tamamlanmıştır (Geniş bilgi için bkz. Yüceer, 1998: 353-361).
Bütün Türkiye Arşivleri için geçerli olacak bir çalışma, saklama, belgeleri çoğaltma ve okuyucuya
sunma yeknesaklığını temin etmek için N. Göyünç, 1998 I. Millî Arşiv Şûrası’nda bir Devlet Arşiv
Konseyi kurulmasını teklif eder, Arşiv Kanununun çıkarılması gerektiğini belirtir. Böylece millî bir
arşiv siyaseti ortaya konarak, bütün arşivler bir araya getirilecektir. Değilse yalnız iki birime hakim bir
kurumdan bütün Türkiye’yi kapsayacak kararlar beklenemeyecektir (Göyünç, 1998: 20).
23
Bir de bunların dışında normalde bir merkezde toplanması gerektiği halde
genel müdürlükler, bölge müdürlükleri, il müdürlükleri elinde yığınla arşivlik
malzemenin bulunduğunu ve onların arşiv ortamında olmadığını düşünmek
gerekmektedir6. Yalnız sayılan arşivler içinde basın arşivlerinin olmaması dikkat
çekicidir. İletişim araştırmaları açısından bir eksiklik gözükmese de aslında önemli
bir durumdur. Basın koleksiyonlarının bulunduğu başta Ankara, İzmir’deki Millî
Kütüphaneler olmak üzere birçok kütüphane ve dokümantasyon merkezinin
bulunması, basın alanındaki eksiklik açısından bir tesellidir. Günümüzden geriye
doğru iki yüz yıllık basın arşivinin bazı ülkelerde elektronik ortamda okunabiliyor
olması araştırıcılar için bir kazançtır7. Aslında basına dönük ülkemizde de benzeri
çalışmaların yapılması zor olmasa gerektir.
Devletlerin kültür politikalarını, arşivsiz yürütmeleri mümkün değildir. Bir
büyük bilim adamı, arşivin önemine vurgu yaparken, “Türk devletinin devamlılığını
sağlayan temel kuruluşlardan biri”, “Millî tarih ve kültürün gerçek kaynağı”, “Türk
Milletinin hafızası”,”Millî anıtlarımızın en belagatlısı”, “Bütün sosyal ve insanî
bilim dallarının ana kaynağı”, “Yüzyıllarca kader birliği yaptığımız milletlerle,
sonra bütün medeni dünya milletleri ile bilgi ve düşünce alışverişine ve kaynaşmaya
götürebilecek, en sağlam ve en zengin kaynaktır” der (İnalcık, 1985: 31). Uluslar
arası üne sahip İnalcık’ın, T.C. Başbakanına şöyle söylediği anlatılır: ‘Bana Osmanlı
Arşivini verin, size bir Kültür İmparatorluğu kurayım..’ (Yavuz, 2008). İnalcık, bu
cümleyi şöyle söylediğini anlatır: “Bana arşivi verin Osmanlı İmparatorluğunu
yeniden kurayım, derken bunu kastediyorum. Millî Türk devleti ancak bir kültür
birliğinin merkezi olabilir..” (İnalcık, 1985: 37). Aynı bilim adamı bir başka yerde
bu görüşmeyi şöyle nakleder: “Bana bu arşivi verin, size Osmanlı İmparatorluğu’nu
bir kültür imparatorluğu olarak yeniden kurayım.” (İnalcık, 1988: XXXIV).
Kültürel etkinin yayıldığı alanın genişliği, devlet yıkıldıktan sonra yerine
kurulan devletlerin çokluğu ve onların kendi tarihleri ile ilgili bilgi edinebilmek için
6
7
Taşrada Osmanlı devrinde Vilâyet, Vakıflar İdaresi, Tapu ve Kadastro, Özel İdare, Maarif Müdürlüğü,
Nüfus, Müftülük, Tekke Arşivleri bulunmaktadır. Cumhuriyet devrinde taşra arşivleri ise Millî Eğitim
Müdürlüğü, Belediye, Vilâyet, Sosyal Sigortalar Kurumu, Okullar, Kültür ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Kurulu Müdürlükleri, Üniversitelere ait arşivler olarak tasnif etmek mümkündür. Yalnız
bunların arşiv eğitimi almış görevlileri bulunmamaktadır. Onun için Başbakanlık Devlet Arşivleri
Genel Müdürlüğü’nün taşrada il, ilçe müdürlükleri şeklinde açılımının profesyonel anlamda
gerçekleştirilmesi gerekmektedir (Bkz. Küçükdağ, 1998: 228-245).
İngiliz ve Amerikan gazetelerinin 200 yıllık arşivi, bir arama motoru tarafından internet
kullanıcılarının hizmetine sunulmuştur. Böylece, Google News Archive Search, sadece Amerika ve
İngiliz basının 200 yıllık arşivini, araştırma yapılabilecek şekilde hizmete sunmakta, yaklaşık 3300
yayın ve 40 milyon dokümana ulaşmak mümkün olmaktadır (Bk.Anf News Agency).
24
C. Arabacı
Osmanlı Arşivine ihtiyaç duymaları bu sözleri söyletmektedir. Değilse zaten gerçeğe
en yakın şekilde geçmişi, yaşanan devre anlatabilmenin yolu belgelere dayanmak,
“bununla da kalmayarak, onları birbirleri ile karşılaştırıp, eleştirmek, doğruları ile
eğrilerini ayırmak, sonra da sonuca varmaktır.” Tabi bu işlemleri yaparken
“şüphecilik de elden bırakılmamalıdır” (Göyünç, 1985: 53). Belge-bilgi
değerlendirmesinde, şüpheci yaklaşım gereklidir. Belge karşılaştırmaları, bilgi
denetimi vazgeçilmezdir. Ayrıca, insan olarak araştırıcının durduğu yer, bakış tarzı,
algı-kavrama düzeyi dâhil birçok “masum” etken, gerçeğin olduğundan farklı
anlaşılmasına sebep olabilmektedir. Onun için; “göreceli olduğu bilinen gerçeğe
daha çok yaklaşmak için çaba göstermek zorunludur” (Alemdar, 2001: 260).
İLETİŞİM-ARŞİV
Gerçeğe daha çok yaklaşmak için başvuru vazgeçilmezlerinden birisi elbette
arşivdir. İletişim alanının sorunlarına, onların köklerine iz sürmek için
kaçınılmazdır.
Şu halde, insanlık tarihi kadar eski, bilimsel çalışma alanı olarak da bir o
kadar yeni olan iletişim; insanı, toplumu ilgilendiren arşive ne kadar ilgisiz
kalabilir? Bu soruya şunun da eklenmesi gerekmektedir; iletişim alanında
araştırmacılar, arşivlerden ne kadar yararlanmaktadırlar?
İletişim toplum belleğinden hareket eder. Belleğini,
yaşadığı coğrafyadaki birikimini yitiren toplumların kaybı
Bunların ardından kimlik, hürriyet, güç kaybı da gelir. Bu
tarihle irtibatı iyi kurması, tarihte yol almada arşivi
gerekmektedir.
yani tarih bilgisini,
bu kadarla kalmaz.
bağlamda iletişimin
iyi değerlendirmesi
Bu konuda yayınlanmış eserler8, kurum arşivlerini kullanarak yazılmış
makaleler bulunmaktadır9. Elbette bu tür çalışmaların çoğalması gerekmektedir.
Çünkü basın yayın organlarını birer zihin çeldirici olarak kullanmaya yatkın olan
9
8
Bazıları için bkz. Nesimi Yazıcı, 1983, Takvim-i Vekayi “Belgeler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi yayını, Ankara; Hamza Çakır, 2002, Osmanlıda Basın İktidar İlişkileri, Siyasal Kitabevi
yayını, Ankara. Yurt dışı arşiv vb. yerlerden faydalanılarak hazırlananlar için bkz. Cavit Orhan
Tütengil, 1985, “Yeni Osmanlılar”dan Bu Yana İngiltere’de Türk Gazeteciliği (1867-1967), Belge
Yayınları, İstanbul; Muammer Göçmen, 1995, İsviçre’de Jöntürk Basını ve Türk Siyasal Hayatına
Etkileri, Kitabevi yayını, İstanbul.
Bkz. Korkmaz Alemdar (2001) İletişim ve Tarih, Ümit yayıncılık, Ankara. Bu eserin, s. 99-200
arasında Anadolu Ajansı (1920-1980), kendi arşivindeki malzemelerden faydalanılarak
anlatılmaktadır. Bu açıdan Devlet Arşivlerine katılmayan kurum arşivleri, dönem ve kurumlarla ilgili
önemli bilgileri içermektedir.
25
güçler, sadece içinde yaşanılan zamanı değil geleceği de yanıltmayı, yönlendirmeyi
düşünmekte tahminleri aşan düzeyde hırslı davranabilmektedirler.
LOWRY ÖRNEĞİ
Burada arşiv, iletişim tarihi ve siyasi gelişmelerin kesiştiği bir örneğin
verilmesi yerinde olacaktır. Bilindiği üzere yakın tarihte, Amerikalı örgütlerin,
Ermeni, Rum, Bulgar ayrılıkçılarını yetiştirme, koruma, kollama gibi hizmetleri
olmuştur. Bu faaliyetler içinde biri çok önemlidir. Zira günümüz dünyasında
canlandırılan, “Türk aleyhtarlığının temel taşlarından biri Morgenthau’nun
kitabı”dır. Henry Morgenthau, 1913–16 arasında İstanbul’da ABD Büyükelçiliği
yapan, 26 aylık bir görevden sonra Amerika’da, Büyükelçi Morgenthau’nun
Öyküsü’nü (Ambassador Morgentau’s Story) kaleme alan Yahudi asıllı bir
emlakçidir. Devlet başkanına yakın olduğu için, zengin emlakçilikten büyükelçiliğe
sıçrayan Morgentau’nun hatıratı, önce 120 bin basan Amerika’nın tanınmış
dergilerinden The World’s Work’te tefrika edilir. Ardından toplam tirajı 2.630.256
olan bir düzineyi aşkın gazetede bazı bölümleri yayımlanır. Sonra kitap haline
getirilip “etkili bir reklâm”la piyasaya sürülür. Yayınlandığı ay 22.233 adet satılan
kitap, tesirini göstermiştir. Film hakkı için Hollywood’dan 25.000 dolarlık bir teklif
de alır (Lowry, 1991: 2-5).
Kitap, Büyükelçinin çalışmaları ile birlikte dünya çapında, Ermeni soykırım
iddialarının temel kaynaklarından birisi olmuştur. İngiliz tarihçi Arnold Toynbe,
Alman Protestan papazı Johannes Lepsisus, İngiliz Lord Bryce gibi üç önemli
Ermeni iddiacısının da kaynağıdır. Savaş zamanı, yalnız İstanbul ve çevresinde
kalabilen ABD Büyükelçisinin yazdıkları ne kadar doğrudur? Gerçeği ne kadar
yansıtmaktadır?
Bir başka Amerikalı araştırmacı, Büyükelçisinin kitabının yanlışlarını ortaya
çıkartır. Amerikan arşiv ve kütüphanelerinden karşılaştırmalı olarak durumu
inceleyip, Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü’nün Perde Arkası’nı yazan Lowry,
gerçeğe ulaşır. Tespit çarpıcıdır: Büyükelçi, kitabı kendisi yazmamıştır. Kitabın
gerçek yazarı, Burton J. Hendrick adlı meşhur bir gazetecidir. Zira Morgenthau’nun
belgeleri arasında, gazeteci ile anlaşmalarını, kitap kârından ona ayırdığı payları da
bulmuştur. Daha ötesi, belge, bilgi olarak Türkiye aleyhinde sunulan bilgiler de
sahtedir. Çünkü savaşta Anadolu’yu, doğusunu görmeyen elçi, elçilikteki Ermeni
memurlar ile Amerikan misyonerlerinden, dünyayı yanılttığı “belgeleri” temin
etmiştir. Türkiye’de hâla tekrar edilen soykırımı iddiasının kökeni olan Talât Paşa
26
C. Arabacı
ile ilgili kısımlarda, Paşayı töhmet altında bırakan delil çarpıcıdır10. Bakan, sigorta
şirketlerinden “Ermeni poliçe sahiplerinin tam listesini” istemekle suçlanmaktadır.
Böylece, ölen ve geride varisleri kalmayan Ermenilerin mal varlıklarını, devlet
bütçesine geçirecek soykırımcı Türk devlet adamının; kana susamışlığı, aç
gözlülüğü ortaya çıkarılmaktadır. Hâlbuki Büyükelçinin, o tarihe ait günlükleri, aile
mektupları, resmî yazışmalarında böyle bir görüşme ve konuşma yoktur.. Tam
tersine bir Ermeni tarafından şehit edilen Osmanlı devlet adamı, ölmüş Ermeni
parasına göz dikmediği gibi poliçe sahiplerini korumak, onların ileride doğabilecek
taleplerini karşılatmak üzere şirkete tedbirler aldırmıştır. Wilson’a yakın, emlak
zengini Büyükelçi, Başkanın ve Dışişleri Bakanının isteği ile bu kitabı meydana
getirtmiştir. Böylece Başkanın, savaş politikasına destek vererek, Türk-Alman
aleyhtarı hava ile onun elini güçlendirecektir (Lowry, 1991: 5-6, 41-43).
BİR DOLAYLI FAYDALANMA ÖRNEĞİ
Bârika dergisi, ilk sayısını, 1 Şubat 324 (1908) tarihinde yayınlamıştır.
Konya’da çıkarılan bir yayın organıdır. 1908-1912 arasında önce dergi sonra gazete
olarak çıkan yayın organının, tam bir koleksiyonu bulunmamaktadır. Bundan dolayı,
Anadolu’daki Meşrutiyet basını hakkında bilgi veren Bârika’nın, yayın seyri
hakkında bilgi eksiklikleri bulunmaktadır. Derginin Haziran 1909’dan sonra
kapandığı tahmin edilmektedir. Zira aynı yıl içinde bir süre aradan sonra aynı adla
gazete olarak çıkmıştır. Kapanışını; tam koleksiyonu, yazarlarından hatırat
bulunamadığı için netleştirmek mümkün olmamıştır. Ama Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’nde, sahibinin 1909 sonlarında (03.11.1909), bir ilin (liva) Yazı İşleri
Müdürlüğüne atanmak için müracaatı ile ilgili belge bulunmaktadır (BOA FK:
DH.MUİ., D.N: 97/-1, G.N: 7, 19/L /1327 Hicrî). Belge tarihi, derginin kapanışına
dair fikir vermektedir. Çünkü sahibi, başvuruda, Konya merkezi konusunda ısrarcı
değildir. “Liva tahrirat müdürlüklerinden birine” atanmayı istemektedir. Buradan
10
Bu kadar kasıtlı bir siyasi bürokratın yazdıklarının, Türkiye’de de hâlâ bazı yazarlarca muteber kabul
edilmesi şaşırtıcıdır. Bir Amerikalı araştırmacının, iddialarını tek tek çürüttüğü Amerikan
Büyükelçisinin eserine gazetecilerimizden atıfta bulunanlar vardır (Bkz. Ayşe Hür, Ermeni mallarını
kimler aldı?, Taraf, 02.03.2008, ,http://www.taraf.com.tr/Detay.asp?yazar =12&yz=370, 19 Nis 2008.
Hür, sahteciliği yıllar önce ispatlanmış elçiyi kaynak göstererek tarihe göndermelerde bulunur: “Talat
Paşa, işi Ermenilerin Amerikan sigorta şirketlerindeki paralarını istemeye kadar götürmüştür. Çünkü
Amerikan Büyükelçisi Henry Morgenthau anılarında Talat’ın “Keşke Amerikan hayat sigortası
şirketlerine başvursaydınız da Ermeni poliçe sahiplerinin tam bir listesini bize göndermelerini
sağlasaydınız. Nasıl olsa hepsi öldü şimdi, parayı alacak mirasçıları da yok. Tabii ki bunun tümü
devlete kalır. Hükümet şimdi yasal olarak mirasçı durumundadır yapar mıydınız bunu?” dediğini
anlatır).
27
çıkarım yapmak gerekirse durum, Konya merkezindeki günlük takip gerektiren
basın işinin sona erdiğini göstermektedir.
1. Arşivde İletişim Malzemesi
Bir fikir vermek amacıyla iki önemli arşivde iletişimle ilgili tarama
yapılmıştır. Sayısal veriler üzerinden yapılan taramaya, bu alana henüz girmemiş
olan katalog verileri dâhil değildir. Taramada kullanılan anahtar kelimeler; “gazete,
sansür, matbuat, muzır neşriyat, muzır, neşriyat, basın” sözcükleridir.
Tüm fonlardan yapılan taramada (20 Mayıs 2008 tarihi itibariyle), “gazete”
ile ilgili olarak BOA’nde 3 bin kayıt bulunurken BCA’nde 2145 kayıt çıkmıştır.
“Sansür” kelimesi ile ilgili BOA’ndeki 666 kayıta karşılık BCA’nde 26 kayıt
bulunmuştur. Aynı şekilde “Matbuat” hakkında, BOA’nde 3.165; BCA’nde 165
kayda rastlanılmıştır. “Muzır neşriyat”, BOA’nde 691, BCA’nde 3 defa
geçmektedir. Kelimeler ayrı ayrı tarandığında “muzır” BOA’nde 4814, “neşriyat”
ise 4525, BCA’nde ise sadece 167 kayıtta gözükmektedir. “Basın” kelimesi,
BOA’nde 6412, BCA’nde 629 kayıtta geçmektedir. Burada, anahtar kelimelerin
çoğunluğu tarama amacına uygun veriler sağlarken, “muzır, basın” sözcükleri,
aranılanın dışındaki konularda da kayıt verdiği için kayıt rakamlarının yüksekliği
yanıltıcı olmamalıdır. Buradan sırayla, anahtar kelimelerle ilgili tarama örneklerine
geçmek uygun olacaktır.
2. Gazete
2.1. BOA’nde Gazete
Gazete, kelimesi ile ilgili BOA’ndeki kaydın 3 bin olması ilgi çekicidir. Zira
gazete kaydı sadece Osmanlı Devleti sınırları içindeki gazetelerle ilgili belgeleri
içermemektedir. Şaşırtıcı bir şekilde Rus, Alman, Macar, Fransız vb. milletlerle
ilgili yayın organları hakkında bilgileri içermektedir. Yabancı ülke basını ile ilgili
tezler hazırlanabilecek miktarda belge çokluğu, Osmanlı Devleti’nin dış ilişkileri ile
de ilgilidir. Yurt dışına gönderilen temsilciler, bulundukları ülkedeki yayınları
kaynak göstererek devleti bilgilendirmişlerdir.
28
C. Arabacı
Gazete kaydının geçtiği belge içeriklerinden bazıları şöyledir:
“Alınan çağrı üzerine Amerika'da Saint Louis şehrinde toplanan Basın
Konferansı'na Osmanlı gazeteleri adına katılmaya izin verilmesi dileği” (DN.55,
GN.16, FK. Y..PRK.AZJ), “Matbuat İdaresi'nce resmen tebliğ edilmedikçe devlet
sırlarını ifşa eden gazetelerin ve muhbirlerin cezalandırılması” (DN.55, GN.18, FK.
Y..PRK.AZJ), “Branko ve arkadaşlarının Devlet-i Aliyye aleyhine yazılar yazdıkları
Serbest Türkistan gazetesinin para ile susturulmaya çalışılmasının siyaseten yanlış
olduğu” (DN.56, GN.5, FK. Y..PRK.AZJ), “Times gazetesi muhabirinin ihtiyaç
içinde bulunduğundan bahisle padişahtan yardım talebi” (DN.56, GN.51, FK.
Y..PRK.AZJ), “Gazetelerdeki neşriyatın Rusya tarafından tanzim edildiği” (Resmi
irade, GN.15220, FK. Y..MRZ.d..), “Tuna gazetesi” (GN.2, FK. YB..04.d.. vd.),
Çeşitli yer ve şahıslara gönderilen Arapça, Farsça yazılı “Takvim-i Vekayi
gazetelerinin adedleriyle daire-i hümayuna Seraskerlik müntesiblerine Asakir-i
Mansure ve Humbarahane alaylarıyla darphane esnafının , ekabir-i enderuna,
Ermeni ve Rum patrik, rahib ve zimmilerine ve Bursa, İzmid, İzmir, Midilli, Aydın,
Tarsus, Sakız, Kengiri, Trabzon, Canik, Bolu, Karaman, Ankara, Selanik,
Kayseriye, Saruhan, Balıkesir, Kütahya, Isparta, Eskişehir, Kıbrıs, Teke,
Kastamonu, Menteşe, Haleb, Diyarbekir, Maraş ve Adana vali, mütesellim, muhassıl
ve voyvodalarına ve diğer mahal ve zevata gönderilen Takvim-i Vakayi miktarlarıyla
sair bazı ilgili umur, muamelat, kuyudat ve meşruhatı havi Takvim-i Vekayi
Gazetesi Defteri GN.7080, FK.MAD. d..), “Mevaliden Vakainüvist Esad Efendi'nin
nezareti tahtında Dersaadet'de tesis olunan Takvim-i Vakayi matbaasının makineleri
ve tezgahları ile teferruatının mübayaası ile tanzimi ile küşadını ve zat-ı şahaneye
tahsis olunan oda ile nazır, tercüme, memurin, müstahdemin odalarının tefrişini ve
mezkur matbaada kendi namıyla intişar eden muayyen miktar gazete bedelatının
Darbhane'den tahsili ile Mansura Hazinesine teslimini ve kitab ve saire tab’ ve
temsilinden hasıl olan mebaliğden her ay memur, ketebe, hademe maaşat ve ücuratı
ile matbaa mesarifatının tesviyesinden sonra kalan hasılatının mukataat hazinesine
yatırılmasını ve lüzumu kadar memurin ve müstahdeminin tayinine mütedair
muharrer malumatı ve icab eden makamlara takdim kılınan ilmuhaberlerin
kayıtlarını ihtiva eden Takvim-i Vakayi Matbaası'nın Tesis ve Küşadı Defteri”
(GN.8257,FK. MAD.d..), “La Turguie gazetesine arsa verilmesi gibi hususlar ile
1295 senesi 107-707 sıra numarasında kayıtlı muhtelif mali işlere ait evrak kayıd
defteri” (DN.8671, FK.MAD.d..), “Ecnebi gazetelerin abone bedelatına vesair
muhtelif umur ve hususat hk. kayıtları muhtevi maliyenin evrak-ı varide kayıt defteri
(GN.8703, Fk.MAD.d..), Rum patriği maaşı, Seddü'l-Bahir'den İstanbul'a ve oradan
29
Aleksinaç ve Rusçuk'a olan telgraf tellerinin arttırılması, Journal Costantinople
gazetesinin hükümetçe satın alınması .. kayıtlarını ihtiva eden kuyud-ı ilmuhaber
defteri” (GN.10575, FK.MAD.d..), “Bazı ecnebi matbuatından iktibas olunan gazete
maktularından 24x37 ebadında bir deftere yapıştırılmış olan ve "Suret-i Nutuk" diye
başlayarak "Yüz Kızarması" hakkında bir fıkra ile nihayet bulan "Hikayat ve
Makalat-ı Müntehibe" isimli defter” (GN.12602, FK.MAD.d..), “İzmir'de çıkan
Empercial gazetesi tab ve müessisine maaş itasına ve emsali hususata dair gelen
mazbata, tahrirat, inha ve sair muharreratın .. kayıt defteri” (GN.12905,
FK.MAD.d..), “Faris Efendi'nin tab ettiği Arabi gazetesinden Arabistan
eyaletine gönderilenlerin esmanı (bedel) vb. kayıtları muhtevi evrak hulasa kayıt
defteri” (GN.13221, FK.MAD.d..), “Bükreş'de intişar eden gazete muharririne
şehri otuz Macar altunu itası” vb. çeşitli evrak kayıt defteri (GN.13900,
FK.MAD.d..), “Tercüman-ı Efkar, Vakit gazetesine verilen bir senelik ilan
bedeline, Takvim-i Vekayi'in bir senelik masarif-i tabiyesine ve emsali ..
muameleleri havi evrak kayıt defteri” (GN.14225, 14264, FK.MAD.d..), “Journal
de Constantinople gazetesini Hükümet-i Seniyye'ye terk etmesi üzerine Mösyö
Tukes'e tahsis olan maaşın mahdumuna tahsisi istirhamı ..muamelelerini havi
evrak kayıt defteri” (GN.14306, FK.MAD.d..), “Takvim-i Vekayi'nin yevmi
neşrine başlandığından badema Türkçe gazetelere ilan ve ücret verilmemesine
dair ..evrak kayıt defteri” (GN.14312.MAD.d..). Gazetelere verilen ilanlarla ilgili
kayıtların tutulduğu defterlerin arşivde bulunması ve çokluğu, basın-iktidar
ilişkisinin, özellikle mali boyutları yönünden önemli bir kaynaktır. Bunlar, üzerinde
ayrıca bir araştırmanın yapılması ufuk açıcı olacaktır.
Siyasi içerikli gazetelerle ilgili belgeler yönünden de arşiv zengin bir
malzeme deposu durumundadır:
“Atina'da münteşir Patrik gazetesinin vermiş olduğu haberlere nazaran,
Anadolu'daki isyan hareketi ve Mustafa Kemal'in faaliyetleri, yeni bir mebuslar
meclisinin Ankara'da toplanacağı..” (DN.64,GN.42,FK. DH.EUM.AYŞ.),
“Atina'dan gelen Yunan gazetelerinden San Remo Konferansı'nda Türkiye'nin
parçalanması hakkında verilen kararlarla alakalı telgrafnamelerin tercümesinin
takdimi” (DN.64,GN.43,FK. DH.EUM.AYŞ.), “Loryan gazetesinden naklen
Neopatris gazetesinde veliahd-ı saltanat Yusuf İzzeddin Efendi'ye hitaben
dercedilen mektubun tercümesinin takdimi (DN.89,GN.60,FK. DH.EUM.THR.),
“Galata Gümrüğü'nde el konulan günlük defterinin kendisine iadesini isteyen
gazeteci Leonard Fişer'in Fransızca mektubunun takdimiyle icabının icrası
hakkında” (DN.31/1, GN.24, FK. DH.MUİ.), “Gazeteci Balak'ın ailesine Mansure
30
C. Arabacı
Hazinesi'nden muhassas bin kuruş maaşın verilmesine dair İstefanaki mühürlü
arzuhal” (25/R /1153 (Hicrî), DN.85, GN.4222, FK. C..MF..), “Avrupa ahval-i
umumiyesi hakkında Avrupa gazetelerinden iktibas olunan havadis” (28/Ra /1160
(Hicrî), DN.55,GN.2737,FK. C..HR..), “Nemçede çıkarılan Rumca gazetenin ve
Rusya'dan getirilen ve Horlaka denilen müskiratın men-i ithali” (08/B /1198 (Hicrî),
DN.77,GN.3806,FK. C..HR..), “Hamburg ve Frankfurd taraflarından
gazetelerin yalan havadis neşrettikleri hakkında” (19/Za /1212 (Hicrî),
DN.142,GN.5900,FK. HAT), “Fransızlar'ın Akka'dan Ariş'e kaçtığına ve
mağlubiyetlerine aid emirnameyi aldığına, ittifak maddesi hakkındaki emirnamenin
de vasıl olup yazıldığı gibi hareket edildiğine, gazete havadis tercümelerinin
takdimine dair” (01/Ra /1214 (Hicrî), DN.140, GN.5833, FK.HAT), “Monitor isimli
Fransız resmi gazetesinden alınan havadis olup, Fransa şura meclisinin Napolyon'u
imparatorluk tahtından iskat hakkında verdiği karardan ve neşrettiği
beyannamelerden bahistir” (29/Z /1229 (Hicrî), DN.1284, GN.49816,FK.HAT),
“Beç'ten gelen gazete evrakında görülen havadisin tercümesi olup Aleksandır
İpsilanti başına topladığı askerle Eflak'ta zulmetmekte ve Rusya'nın kendisine arka
olduğunu işaa etmekte ise de Rusya'nın kendisine muavenet etmediği ve rütbesini
refedip Rusya'dan tard ettiğini Devlet-i aliyye'ye bildirmesi için Nemçe elçisine
tenbih olunduğu hakkında” (24/C /1236 (Hicrî), DN.1143, GN.45465/E, FK.HAT).
2.2. BCA’nde Gazete
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ndeki “gazete” kelimesi ile ilgili 2415
kayıttan bazıları şöyledir:
“Daily Express gazetesinin Musul meselesi ile ilgili Cumhurbaşkanlığı
makamına yönelttiği sorular” (18/10/1925, D.A1, FK. 30..1.0.0, Yer No: 1.3..9.),
“Siirt Mebusu Mahmut'un, Başbakan İsmet İnönü'nün Sivas'ta söyleyeceği nutuk
hakkında, gazetelere verilmek üzere istediği kısa özet” (27/8/1930, D.A1, FK.
30..1.0.0, Yer No: 1.6..17.), “Kıbrıs Söz gazetesinin yardım isteği” (21/5/1927,
D.A5, FK. 30..1.0.0, Yer No: 10.59..6.), “Başvekil Adnan Menderes'in, İstanbul
Gazeteciler Cemiyeti Başkanı Burhan Felek'e yazmış olduğu teşekkür telgrafı”
(21/7/1950, D.A5, FK. 30..1.0.0, Yer No: 10.60..1.), “Başbakan Şükrü
Saraçoğlu'nun, Maarif Şurasında irticalen sunduğu nutukla ilgili olarak, Ulus
gazetesinde yazılan yazı” (22/2/1943, D.A6, FK. 30..1.0.0, Yer No: 11.63..7.),
“Başbakan Recep Peker'in, yedek subayların diploma töreninde verdiği demeç
hakkında, Ulus gazetesinde çıkan yazı” (20/10/1946, D.A6, FK. 30..1.0.0, Yer No:
31
11.66..1.), “Başbakan Recep Peker'in, Türk Gazeteciler toplantısındaki konuşmaları”
(30/11/1946, D.A6, FK. 30..1.0.0, Yer No: 11.68..1.), “New York Times gazetesi
Muhabiri Danell'in, Amerikan yardımı ile ilgili demeci” (17/4/1947, D.A6, FK.
30..1.0.0, Yer No: 12.70..5.), “Yeni İstanbul gazetesinin 2.yıldönümü münasebetiyle
Başbakanın beyanatı” (30/11/1951, D.A6, FK. 30..1.0.0, Yer No: 13.76..9.), “Vakit
gazetesi Muhabiri Celal Salih Güney'in yardım isteği” (11/4/1939, D.A7, FK.
30..1.0.0, Yer No: 17.94..10.), “Anadolu gazetesi Sahibi ve Tunceli Milletvekili
Haydar R. Öktem'in yardım isteği” (27/4/1939, D.A7, FK. 30..1.0.0, Yer No:
17.94..13.), “Sıkıyönetim Komutanı General Ali Rıza'ya gazetelerde arzu
edilmeyen yayınları denetlemesi hususunda verilen emir” (18/7/1941, D.A7, FK.
30..1.0.0, Yer No: 17.96..10.), “Kıbrıs'ta çıkan İstiklâl isimli günlük gazete için
sahibi M. Necati Özkan'ın yardım talebi” (9/3/1950, D.A7, FK. 30..1.0.0, Yer No:
17.98..3.), “Tevhid-i Efkar gazetesinin neşriyatına dikkat edilmesi hususunda
yazışma” (2/10/1924, D.B1, FK. 30..1.0.0, Yer No: 40.237..4.), “Hasılatı İstanbul
Gazeteciler Cemiyetinin muhtaç üyelerine tahsis edilmek üzere, Marmara'da
yapmayı kararlaştırdıkları tenezzüh gezisinin, Savarona yatı ile yapılmasına izin
verilemeyeceği” (20/8/1946, D.B2, FK. 30..1.0.0, Yer No: 40.241..2.), “Atom
Gazetesi sahibi Talat Sümer'in gazetesini yeniden çıkarmak için maddi yardım
isteği” (27/7/1950, D.B2, FK. 30..1.0.0, Yer No: 41.242..8.), “Mason Olmak İsteyen
Milletvekilleri başlığı altında Ulus gazetesinde çıkan yazı hakkında, Yozgat
Milletvekili Yusuf Karslıoğlu'nun mektubu” (29/1/1951, D.D3, FK. 30..1.0.0, Yer
No: 50.301..2.), “Gazete muhabiri olup, Türkiye ve Avusturya arasında kurulacak
ticari münasebete zemin hazırlamak isteyen Oskar Pöffel'in Başbakan'la görüşme
isteği” (25/5/1946, D.E4, FK. 30..1.0.0, Yer No: 60.368..6.), “Yeni Türkiye
gazetesinin kapatılması” (27/7/1946, D.E5, FK. 30..1.0.0, Yer No: 65.402..6.),
“Türkiye'de bulunan bütün resmi ve özel okullarla kitabevlerinin ve yayınlanmakta
olan gazete ve mecmuaların adlarını gösteren listeler” (1/10/1951, D.F1, FK.
30..1.0.0, Yer No: 95.596..1.), “Ermenice Nor Lur gazetesinde çıkan ve Ermenilerin
Sovyet Ermenistana göçlerinin haklı olduğunu, Türkiye'de iyi muamele
görmediklerini yazan makalenin tercümesi” (1/2/1946, D.F1, FK. 30..1.0.0, Yer No:
101.623..4.), “İstanbul'da çıkan Rumca Apoyevmatini ve Metapolitefsis
gazetelerinde yayınlanan yazıların tercümeleri” (13/5/1946, D.F1, FK. 30..1.0.0, Yer
No: 101.623..10M).
32
C. Arabacı
3. Sansür
3.1. BOA’nde Sansür
Sansür kelimesi, hakkında kopan fırtınaya rağmen, arşiv kaydı az
sayılabilecek olan bir kavramdır. Yalnız dönemler, sansür çalışanları, maaşları,
ödüllendirilmeleri ile ilgili zengin bilgi bulunmaktadır. Sansörlerin, ileride
görüleceği gibi, bazen sınırı aşarak üst makamlarla ilgili işlemlerde bile sansür
uygulamaları üzerine cezalandırılmaları, yabancı dilde yayınların kontrolü için
sansör görevlendirilmesi dâhil iletişim tarihine çalışanlar için önemli bilgiler
bulunmaktadır.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’deki 666 kayıttan bazı örnekler şöyledir:
“İkyoyadi Efendi, Mihalaki Haralambos Efendi oğlu, Kayseri doğumlu,
Matbuat-ı Dahiliye Kaleminde Rumca Gazeteler Sansür Memuru” (29/Z /1277
Hicrî/08.07.1861 Miladî, DN.14, GN.17, FK.DH.SAİD.MEM.), “Sırbistan'da redif
askerinin seferber olması gazetelerin politik haberlerine sansür konulması ..” (26/Z
/1302 Hicrî/05.10.1885 M., DN.183, GN.117, FK.Y..A..HUS.), “Matbuat
İdaresi'nce sansür usulünün icrası için görevlendirilen memurlara Hazine-i
Celile'den verilen meblağ muntazaman ödenmediğinden, belirtilen meblağın
Hariciye Nezareti'nce gazetelere verilen paradan karşılanmasının taleb edildiği”
(17/Z /1304 (Hicrî), DN.1444, GN.70, FK.DH.MKT.), “Dersaadet'te neşrolunan
İngilizce ve Fransızca gazetelerin müsveddelerini tedkik için Matbuat-ı Ecnebiye
Kalemi'nce görevlendirilen memurların maaş ve masrafları için sansür tahsisatından
meblağ ayrılması ve bunun Bank-ı Osmani tarafından tahsil edilmesi” (08/R /1306
(Hicrî), DN.1563, GN.92, FK: DH.MKT.), “Gazetelerin sansürden sonra havadis
beklemeleri ve çıkan vukuatları kontrol ettirmeksizin yayınlamaları sansür usulünü
ihlal ettiğinden, bunun bir esasa oturtulması için gerekli tedbirlerin alınması” (01/Z
/1305 (Hicrî), DN.1520, GN.68, FK.DH.MKT.), “Matbaalarda basılan gazetelerin
Türkçe Gazeteler Müfettişi'ne gönderilerek muayene edildikten sonra dağıtımına
geçilmesi şeklindeki sansür kararının uygulanmasının kabulü” (15/Z /1305 (Hicrî),
DN.1525, GN.3, FK.DH.MKT.), “Gazetelerin erkenden sansür edilebilmeleri için
tab işlemlerinin öğleden sonra yapılması talebi” (22/M /1306 (Hicrî), DN.1547,
GN.109, FK: DH.MKT.), “Ahmed Arifi Bey'in Matbuat Müdüriyeti'ne tayini ve
sansür usulünun ıslahı” (04/Ra /1306 (Hicrî), DN.36, GN.10, FK: Y..MTV.),
“Mizan gazetesinin sansür kanunnamesine aykırı hareketinden dolayı tamamıyla
kapatılması hakkında” (05/Ca /1306 (Hicrî), DN.46, GN.10, FK: Y..A..RES.),
“Sansür memurları aleyhindeki neşriyatından dolayı geçici olarak kapatılan ve
33
müdürü tarafından asılsız haber yayınlanmayacağı taahhüt edilen Moniteur Oriental
gazetesinin neşrine müsaade edilmesi talebi” (12/C/1306 (Hicrî), DN.1393, GN.115,
FK: DH.MKT.), “Matbuat-ı Dahiliye Müdürü Ahmed Arif Bey ile Sansür Memuru
Hıfzı Bey'in Osmani nişanı ile taltifi” (19/Ş /1306 (Hicrî), DN.15, GN.64, FK:
Y..PRK.BŞK.), “Mektubi Kalemi hulefasından olup Türkçe gazetelerin sansür
memurluğuna atanan Fuad Bey'in uygunsuz hal, harekat ve tehditlerine muhatap
olan Matbuat Müdürü Arifi'nin şikayeti” (29/L /1309 (Hicrî), DN.5, GN.36, FK:
Y..PRK.DH..), “Mısır'da tabolunan ve Hilafet aleyhinde neşriyat yapan gazetelere
abone olunarak birer nüshalarının celbiyle gözden geçirilmesi, Dersaadet'te
neşredilen Arabi, Farsi ve Musevi gazetelerin sansürü işinde muvakkat memur
istihdamına başlanıldığı halde henüz kendilerine birşey tahsis edilmemiş olduğundan
gereğinin biran evvel yapılması” (03/S /1307 (Hicrî), DN.1661, GN.129, FK:
DH.MKT.), “Avrupa'dan gelen telgrafları sansürden geçirmeden abonelerine
ulaştıran Konstantinopol ve Oryantal telgraf acentelerinin bu tür işlemlerine karşı
önlem alınması” (10/R /1307 (Hicrî), DN.173, GN.30, FK: HR.HMŞ.İŞO.),
“Yazıları sansür memurunun çıkarttığı muzır kısımlarıyla yayınlayan
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin cezalandırılması” (18/C /1307 (Hicrî), DN.1696,
GN.98, FK: DH.MKT.), “Sansür memuru tarafından çıkarılan bir metni,
muharrirlerinden Tahir Bey'in emriyle yayınlayan Servet gazetesinin bir müddet
kapatılmasının teklif edildiği” (19/B /1307 (Hicrî), DN.1707, GN.67, FK:
DH.MKT.), “Nezaretler ve sair merkez dairelerince gazetelere yazdırtılan
makalelerin sansür memurlarınca çıkartılmasının önüne geçmek için bu kabil
makalelerin Daire-i Matbuat vasıtasıyla bildirilmesi gereği” (27/S /1308 (Hicrî),
DN.1769, GN.98, FK: DH.MKT.), “Almanca gazete ve kitapların tercüme ve
sansürü için Roma Sefareti eski kâtibinin görevlendirilmesi” (25/Ra/1308 (Hicrî),
DN.13, GN.88, FK: Y..PRK.HR..), “Beyoğlu, Galata, İstanbul ve Üsküdar'da
sahneye konulacak piyeslerin kimler tarafından nasıl sansür edilip oynanılacağına
dair bir nizamname hazırlanmasının Maarif Nezareti ile Şura-yı Devlet Riyaseti'ne
bildirildiği” (25/Ra/1308 (Hicrî), DN.1782, GN.11, FK: DH.MKT.), “Levant Herald
gazetesi imtiyaz sahibi Withcer'in, sansür usulünün mutazarrır olduğundan bahisle
fazla para istemesi meselesinin Hariciye Mektubcusu Münir Bey tarafından
halledilmesinin münasib olacağı” (01/C /1308 (Hicrî), DN.243, GN.1, FK:
Y..A...HUS.), “Beyrut'ta çıkan el-Fevaid adlı gazetede Papalık hakkında hakaretvari
tabirler kullanıldığından sansür edilmesi” (18/C /1308 (Hicrî), DN.20, GN.38, FK:
Y..PRK.BŞK.), “Rusya'da sansür memurlarından birinin Kur'an-ı Kerim'den on
sekiz ayetin tayy ve ihracını emrettiğinden oradaki Müslümanlar arasında hasıl olan
heyecan” (18/C /1308 (Hicrî), DN.243, GN.61, FK: Y..A...HUS.), “Gazetelerin,
34
C. Arabacı
sansür memurlarının kontrolünden sonra nafia işleri hakkında yazı yazabilecekleri”
(15/Z /1308 (Hicrî), DN.1851, GN.69, FK: DH.MKT.), “Beyoğlu'ndaki Fransız
tiyatrosunda oynayacak Ali Baba adlı muzır oyunun oynatılmaması. Tiyartrolarda
oynatılacak oyunların sansürü vazifesinin Zabtiye Nezareti'ne tevdii” (17/Ca/1309
(Hicrî), DN.24, GN.63, FK: Y..PRK.BŞK.), “Polis tarafından yasaklanan Ali Baba
adlı oyunun oynanamamasından dolayı Fransız Tiyatrosu'nun zarar ettiğine dair
yazıyı sansür memurlarına göstermeden yayınlayan Neo Logos gazetesinin benzeri
ikinci bir hareketinde kapatılacağı” (22/Ca/1309 (Hicrî), DN.5, GN.8, FK:
Y..PRK.DH.), “Rum Tiyatrosu Sansürlüğü'ne, Ceyb-i Hümayun Ruzname
Mütercimi Milyakas Efendi'nin münasib mikdar maaş tahsisi ile icra-yı memuriyeti”
(14/C /1309 (Hicrî), DN.1260, GN.98969, FK: İ..DH.), “Edirne'de yayınlanan
Ceride gazetesinin, Hristiyan Bulgaristan, Bosna ve Hersek hakkında yalan yanlış
yayın yaptığı ve bunun sansürünün yapılamadığının anlaşılmasıyla bu gazetenin
bundan sonraki yazılarının kontrol altında tutulması için gerekenin yapılması” (16/C
/1309 (Hicrî), DN.1912, GN.68, FK: DH.MKT.), “Matbuat-ı ecnebiyeye ait İzmir'de
basılan ve neşredilen muhtelif lisanlardaki gazete dergi ve kitapların mütalaa ve
tedkiki için müteaddid lisana aşina sansür memuru istihdamı ve maaşının mal
sandığından karşılanması hususunda gereğinin yapılması” (26/C /1309 (Hicrî),
DN.1915, GN.58, FK: DH.MKT.), “Dersaadet'te çeşitli dillerde tab ve neşredilmekte
olan ve ajanslara gelen haber evraklarının sansür memurlarınca inceleneceği” (15/L
/1309 (Hicrî), DN.1948, GN.59, FK: DH.MKT.), “Tiyatrolar için beş nefer sansür
memurunun tayini ve tiyatrolar için teftiş vazifesine Zabtiye Nezareti'nce dikkat ve
itina olunması” (05/Za/1309 (Hicrî), DN.1278, GN.100523, FK: İ..DH.), “Sadrazam
Cevat Paşa'nın rahatsızlığına biaen iki gün Babıali'ye gidememiş olduğu hakkındaki
havadisi gazetelerden çıkartan sansür memuru Hıfzı Bey'in bu hareketi vekalet
makamını tahfiften başka bir şey olmadığından memuriyetten azli” (28/Za/1309
(Hicrî), DN.261, GN.153, FK: Y..A...HUS.), “Matbuat-ı Ecnebiye Kalemi Sansür
Memuru Yervant Handanyan Efendi'nin sicil dosyası” (06/R /1310 (Hicrî), DN.2,
GN.21, FK: HR.SAİD.), “Matbuat-ı Ecnebiyye Kalemi Sansür Memuru Ganati
Efendi'nin taltifi” (19/Za/1310 (Hicrî), DN.22, GN. 1310/Za-109, FK: İ..TAL).
3.2. BCA’nde Sansür
Sansürle ilgili BCA’de sadece 26 adet kayıt geçmektedir. Dönem itibariyle
1920’den günümüze belgelerin bulunduğu BCA’nde Millî Mücadele, Cumhuriye
öncesi ve sonrasındaki gelişmeleri aydınlatacak belgeler vardır. Savaş döneminin
uygulamaları olarak mektuptan, telgraflara, yabancı-yerli basılı evraktan haberleşme
35
malzemelerinin tümüne varıncaya kadar yasal bir sansür uygulamasının Cumhuriyet
başlarında, tek parti döneminde de devam ettiği görülmektedir. Sansür görevlileri,
sadece sıradan vatandaşın iletişim araçlarını kontrolden geçirmemektedir.
Milletvekillerinin bazen bakanların mektuplarını da sansürden geçirmektedir. 1923
Mayıs’ında Bayındırlık ve Adalet Bakanlarının mektuplarını sansür eden iki
görevlinin işine son verildiğinin arşiv belgeleri arasında yer alması ilginçtir. “Güç
bende” demeye başlayan ve devlet erkini insanlar üzerinde bir baskı aracı olarak
kullanmaya alışan insanların, hatırlatılmazsa nerede duracaklarını bilemedikleri
anlaşılmaktadır. 24 Temmuz 1908’de fiili bir durum olarak gerçekleşen sansürün
kaldırılması olayının, bayram olarak kutlanması kararının 1948’de alındığı bilgisinin
de yer aldığı arşiv kayıtlarından bazıları şunlardır:
“İstanbul ile haberleşmenin yasaklanması, İstanbul'dan gelecek resmi
evrakın iadesi, posta ve telgraf haberleşmesinin sansüre tabi olmak şartı ile serbest
bırakılması” (6/5/1920, S.2, FK: 30..18.1.1, YN: 1.1..2.), “Sahillerdeki sansür
merkezlerine Türkçe ve Fransızca dillerindeki mektupların kabulü ve diğer dillerde
yazılmış mektupların iadesi” (20/7/1920, S.83, D.53-13, FK: 30..18.1.1, YN:
1.5..5.), “Sansür Yönetmeliği'ne üç madde eklenmesi” (16/8/1920, S.164, D.53-14,
FK: 30..18.1.1, YN: 1.9..6.), “Yurtiçinden yurtdışına gidecek ve yurtdışından
yurtiçine gelecek mektupların büyük merkezlerde sansür edilmesi” (28/10/1920,
S.292, D.53-15, FK: 30..18.1.1, YN: 1.16..8.), “Şark Cephesi mıntıkasındaki
tüccarlara gelen Almanca ve İngilizce ticari kataloglarla, İranlı tüccarlara gelen
Farsça, Azeri ve Gürcü mültecilere gelen Rusça mektupların sansürden geçirilmesi”
(5/7/1921, S.1044, D.53-18, FK: 30..18.1.1, YN: 3.29..15.), “İzmit'le İstanbul
arasında doğrudan doğruya telgraf haberleşmesi yapılamayacağı, ancak sansür
edilmek kaydıyla Anadolu'dan gelecek mektup ve telgrafların posta ile İstanbul'a
gönderilebileceği” (10/7/1921, S.1054, D.167-2, FK: 30..18.1.1, YN: 3.30..5.),
“Harp bölgelerinde iç ve dış haberlere askeri sansür konulabileceği dikkate alınarak
ticari haberleşmelerin geciktirilmemesi” (21/12/1921, S.1273, D.53-19, FK:
30..18.1.1, YN: 4.41..13.), “Şark-ı Karib Amerika Muavenet Heyetleri adına Avrupa
ve Amerika'dan gelen gazete ve dergilerin sansürden sonra Anadolu'ya girebileceği”
(20/2/1922, S.1410, D.86-10, FK: 30..18.1.1, YN: 4.49..6.), “İstanbul merkez
telgrafhanesindeki İngiliz sansürünün kaldırıldığı ve bu sansürün sadece matbuata
ait telgraf ve mektuplar için uygulanacağı” (16/11/1922, S., D.16711, FK:
30..10.0.0, YN: 159.115..11.), “İstanbul'daki Anadolu Sansür memurlarına,
Müdafaa-i Milliye Vekaleti'nin örtülü ödeneğinden verilecek miktarın Dr. Adnan'a
gönderilmesi” (31/12/1922, S.2115, D.53-20, FK: 30..18.1.1, YN: 6.42..15.),
36
C. Arabacı
“Mebusların yazışmalarının sansüre tabi edilmeyeceğine dair” (23/2/1922, S.,
D.517, FK: 30..10.0.0, YN: 4.23..17.), “Nafia ve Adliye vekillerinin mektuplarını
sansür eden iki görevlinin işine son verildiği” (17/5/1923, S., D.537, FK:
30..10.0.0, YN: 55.369..7.), “Barışın yapılmasından dolayı Genelkurmay ile ilgili
haberleşmelerde sansürün kalktığı, basındaki sansürün ise İstanbul'un tahliyesine
kadar devam edeceği” (31/7/1923, S., D.538, FK: 30..10.0.0, YN: 55.369..8.),
“Devletin genel siyasetini ve bilhassa dış siyasetini ilgilendiren haberlerin
basılmadan önce sansür edilmesi” (12/7/1921, S., D.856, FK: 30..10.0.0, YN:
83.545..6.), “Hariciye Vekaleti'nin haberleşmesinde sansüre uğramaması için özel
işaret kullanılmasının uygun olduğu” (10/8/1940, S., D.1168, FK: 30..10.0.0, YN:
130.933..12.), “Türkiye'de sansürün kaldırılmasının yıl dönümü olan 24 Temmuz
gününün, Gazeteciler Bayramı olarak kutlanması hakkında” (24/7/1948, DN.F11,
FK: 30..1.0.0, YN: 101.628..2.).
4. Matbuat
4.1. BOA’nde Matbuat
Osmanlı devrinde gazetelere,”basın” yerine toplu ad olarak, “matbuat”
denildiği için BOA’nde bu kelime de ayrıca anahtar sözcük olarak kullanılmıştır.
3165 kayıttan bazı örnekler şunlardır:
“Matbuat İdaresi'nce resmen tebliğ edilmedikçe devlet sırlarını ifşa eden
gazetelerin ve muhbirlerin cezalandırılması” (DN.55, GN.18, FK: Y..PRK.AZJ.),
“Yunan matbuatının serbest olduğu ve hükümetin emrinde olmadığı cihetle
istediklerini yazabilecekleri hakkında Sovienir nam Yunan gazetesinde Devlet-i
Aliyye aleyhine intişar eden makaleden dolayı Rusya elçisine şikayet edilerek onun
tarafından Yunanistan'a yazılan mektuba cevaben Zografo'dan Rusya elçisine gelen
mektubun tercümesi” (29/Z /1249 (Hicrî), DN.960, GN. 41185/R, FK: HAT),
“Fransa'daki karışıklıklar ve matbuat hürriyetinin tehdidi .. Avusturya
İmpatatorunun mutad hediyelerden başka Ahmed Paşa'ya verdiği hediyeler vesaire
hakkında Beç Maslahatgüzarı Mavroyani'den Sadaret'e ariza” (29/Z /1250 (Hicrî),
DN.1040, GN. 43060, FK: HAT), “İkbal gazetesinin Saltanat-ı Seniyye'ye dokunup
makalat neşrinden dolayı bir ay müddetle tatil edilmesine rağmen ilk çıkan nüshada
tatiline dair yazdığı makalede hükümeti istihzasından dolayı ilgası hakkında
Hariciye Nezareti Matbuat Odası'nın tezkiresi” (13/L /1253 (Hicrî), DN.2, GN. 5,
FK: HSD.CB.), “Takvim ve Tabhane'nin Maarif-i Umumiye Nezareti'ne ilhakı ile
Takvim-i Vekayi'ye derc edilecek ilanların Matbuat Müdürlüğü'ne gönderildiği”
37
(20/Ş /1278 (Hicrî), DN.401, GN. 81, FK: A.}MKT.NZD.), “Matbuat İdaresi ile
Takvim-i Vakayi İdaresi'nin birleştirilip Matbuat Nezareti'ne dönüştürülerek Lütfü
Efendi'nin rütbe-i evvel sınıf-ı sanisi tevcihi ile tayini” (19/S /1281 (Hicrî), DN.306,
GN. 99, FK: A.}MKT.MHM.), “Matbuat Nezareti'nin yeniden Maarif Nezareti'ne
bağlanmasına Meclis-i Vala tarafından karar verildiği” (15/C /1281 (Hicrî), DN.318,
GN. 4, FK: A.}MKT.MHM.), “Matbuat Nezareti'nin lağvıyla Maarif Nezareti'ne
ilhakına ve Lütfi Efendi'nin emekliliğine dair” (23/Za/1281 (Hicrî), DN.535, GN.
37169, FK: İ..DH..), “Matbuat Müdürü Ohannes Efendi ile refakatinde bulunanlara
rütbe verilmesi” (05/Ra/1283 (Hicrî), DN.220, GN. 12817, FK: İ..HR..), “Midilli
ahalisinden Kondobulos'un bir gazete neşretmek için istidada bulunması üzerine;
hakkında tahkikat yapılarak matbuat nizamnamesine uyacağına dair bir senet
alınarak ruhsat verilmesi” (15/Ca/1289 (Hicrî), DN.2, GN. 160, FK: MF.MKT.),
“Ermenice olarak çıkardığı Eğlence gazetesini Türkçe olarak da çıkarmak için ruhsat
isteyen Artin Sıvacıyan'ın Matbuat Nizamnamesi'ne uymak şartıyla böyle bir gazete
yayınlamasında sakınca olmadığı” (30/B /1289 (Hicrî), DN.5, GN. 142, FK:
MF.MKT.), “Sirac isimli bir gazete çıkarması için, Matbuat Nizamnamesi'nce
kendisine ruhsat verilmesi uygun görülen Mehmed Tevfik Efendi'nin ruhsat
senedinin verilmesi” (04/Ş /1289 (Hicrî), DN.5, GN. 167, FK: MF.MKT.),
“Beyrut'ta Müşerref adlı bir gazete tab etmek üzere matbaa açmak için ruhsat isteyen
Hatar el-Dahdah adlı kişi hakkında Matbaa ve Matbuat Nizamnamesi ahkamınca
muamele olunması” (29/Ş /1290 (Hicrî), DN.14, GN. 88, FK: MF.MKT.), “Matbuat
Nizamnamesi çıkıncaya kadar yeni gazete çıkarılamacağı” (06/L /1290 (Hicrî),
DN.469, GN. 13, FK: A.}MKT.MHM.), “Çocuklara mahsus Hoca isminde bir
gazete çıkarmak isteyen Mekteb-i Tıbbiye İdadisi öğrencisi Kandıralı Mehmed
Raşid Efendi'nin talebi hakkında Matbuat Nizamnamesi'ne göre gerekenin
yapılması” (19/L /1290 (Hicrî), DN.15, GN. 78, FK: MF.MKT).
4.2. BCA’nde Matbuat
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi kayıtlarında, “matbuat”la ilgili 165 kayıt
bulunmaktadır. Buradaki Millî Mücadele’den itibaren, basını değişik yönlerden
ilgilendiren belgelerin önemli bir kısmı, Matbuat Genel Müdürlüğünün tayin ve
nakilleri ile ilgilidir. “Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi”nin, Basın
Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğüne nasıl evrildiğini takibe almak mümkündür.
Bu arada basının yurt içi ve dışında temsili, kontrolü hakkında önemli belgeler
bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır:
38
C. Arabacı
“Karahisar'daki İkaz Matbaası'nın Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i
Umumiyesi'nce satınalınarak Ankara'ya getirilmesi” (10/10/1920, S.283, D.146-2,
FK.30..18.1.1, YN.1.15..19.), “Anadolu halkını ülkenin kurtuluşu için uyandırmak
ve aydınlatmak için memurlardan yararlanılması ve Matbuat ve İstihbarat Umum
Müdürlüğü'nce köylere kadar ulaşarak yazılar ve beyannameler bastırılması”
(17/11/1920, S.379, D.38-10, FK.30..18.1.1, YN.1.20..16.), “TBMM Matbuat ve
İstihbarat Genel Müdürlüğü Komisyonu'na Selahaddin (Mersin), Ali Şükrü
(Trabzon) ve Basri (Karesi) beylerin seçildiği” (8/4/1921, S., D.851, FK.30..10.0.0,
YN.83.545..1.), “Matbuat Müdüriyeti'nce düzenlenen günlük haberlerin telgraf
şeklinde Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisliği'ne değil Bakanlar Kurulu
üyelerine gönderilmesi” (9/1/1923, S.2161, D.85-7, FK.30..18.1.1, YN.6.45..1.),
“İstiklâl Mahkemesi'nin adilane hareket edeceği kanaatinde olduklarına dair, Türk
Matbuat Cemiyeti Başkanı Halit Ziya'nın telgrafı” (12/12/1923, S., D.842,
FK.30..10.0.0, YN.9.54..49.), “Matbuat Umum Müdürlüğünde görevli Zekeriya'nın
(Sertel) görevden alınması” (13/11/1923, S.6/178, D., FK.30..11.1.0, YN.1.15..19.),
“Bütün gazetelerin Matbuat ve İstihbarat Genel Müdürlüğü'nce incelendiği ve
Matbuat Kanunu'na aykırı görülenlerin Başbakanlık ve Dahiliye Vekaleti'ne
bildirileceği” (29/12/1923, S., D.8519, FK.30..10.0.0, YN.83.545..20.), “İsmet
Paşa'nın, İstanbul Matbuat Cemiyeti'ne para verilmesi isteği” (12/4/1924, S.,
D.8530, FK.30..10.0.0, YN.83.546..9.), İstanbul'da teşkil edilen Matbuat-ı Umumiye
Heyeti karşılığında, Anadolu matbuatını teşmil etmek için bir heyet kurulması”
(8/10/1924, D.B1, FK.30..1.0.0., YN.40.237..10.), “Matbuat Umum Müdürlüğü'nce
İstanbul'da yayımlanacak Fransızca Echo de Turquie, İngilizce Echo of Turkey
gazetelerinin basımı için gerekli malzeme ile basım işinin pazarlıkla temini”
(3/6/1925, S.2004, D.85-19, FK.30..18.1.1, YN.14.33..16.), “Matbuat Umum
Müdürlüğü tarafından yayınlanan Ecnebi Matbuatı Hulasaları adlı yayının Yeni
Gün Matbaası'na bastırılması” (10/3/1926, S.3298, D.85-25, FK.30..18.1.1,
YN.18.17..16.), Kolonya'da (Colonia/Köln-Almanya) açılacak olan Uluslararası
Matbuat Konferansı'na Türkiye'yi temsilen Yunus Nadi'nin gönderileceği”
(31/7/1927, S., D.4129, FK.30..10.0.0, YN.229.543..9.), “Kolonya'da açılacak
Beynelmilel Matbuat Sergisi'ne Muğla Milletvekili Yunus Nadi'nin başkanlığında
Falih Rıfkı, Necmeddin Sadık, Haydar Rüşdü ve Hakkı Tarık'ın gönderilmeleri”
(22/4/1928, S.6480, D., FK.30..18.1.1, YN.28.24..15.), “Köln'de açılan Beynelmilel
Matbuat Sergisi'ndeki Türkiye'ye ait pavyonun masraflarını karşılamak üzere
Temsilcimiz Yunus Nadi'ye ödenek verilmesi” (5/8/1928, S.6963, D.186-13,
FK.30..18.1.1, YN.30.48..17.), “Devletin emniyetini ihlal edecek surette muzır
neşriyatta bulunduğu anlaşılan Hronika gazetesinin, Matbuat Kanunu'nun 23.
39
maddesi gereğince basımının durdurulması” (3/3/1929, S.7729, D., FK.30..18.1.2,
YN.2.16..39.), “Türkçe matbuata prim verilmesi hakkında Giresun Mebusu Hakkı
Tarık Bey'in kanun teklifi” (8/6/1929, S., D.4113, FK.30..10.0.0, YN.3.17..23.),
“Vakit gazetesi görevlilerinden Bedii'nin Giresun Milletvekili ve Matbuat Cemiyeti
Reisi Hakkı Tarık'ı tabancayla yaraladığı” (18/1/1930, S., D.597, FK.30..10.0.0,
YN.5.25..5.), “Dışişleri Bakanlığı'na bağlı Matbuat Genel Müdürlüğü'nün mali
yılbaşından itibaren bütçesi ile beraber İçişleri Bakanlığı'na devri” (15/6/1931, S.,
D.85116, FK.30..10.0.0, YN.83.550..14.), “İstanbul matbuatını takip etmek üzere
7. derece memurluğa Kadınhanı Kaymakamı İbrahim'in tayini” (9/4/1932, S.8575,
D., FK.30..11.1.0., YN.70.11..6.), “Matbuat Umum Müdürlüğü'nce yayınlanmakta
olan Ayın Tarihi ve La Turquie Kemalist mecmualarının pazarlıkla Devlet
Matbaası'nda bastırılması” (14/7/1934, S.2/998, D.85-52, FK.30..18.1.2,
YN.46.49..18.), “Yugoslavya Kralı'nın Sofya'yı ziyaretleri sebebiyle Türk
basınında Yugoslavya aleyhinde haber yayınlanmamasına dair Matbuat Genel
Müdürlüğü'nün
tamimi”
(3/10/1934,
S.,
D.432196,
FK.30..10.0.0,
YN.252.697..28.), “Matbuat Kanunu'na muhafeletten hakkında dava açılan Siirt
Milletvekili Mahmut Soydan öldüğünden açılan dava dosyasının kapatılması”
(24/12/1936, S., D.759, FK.30..10.0.0, YN.9.52..13.), Halkevlerine Matbuat
Cemiyeti almanağının gönderildiği” (1/4/1936, S., D.1.BÜRO, FK.490..1.0.0,
YN.3.12..16.), “Gümrük tarifesinin 328/A pozisyonundan ithal edilecek kağıdın
Matbuat Umum Müdürlüğü tarafından dağıtılması” (9/11/1937, S.2/7627, D.,
FK.30..18.1.2, YN.80.91..15.), “Balkan ülkelerinde incelemelerde bulunacak olan
Matbuat Umum Müdürlüğü Müşavirlerinden Server İskit'e döviz verilmesi”
(3/8/1939, S.2/11813, D.238-517, FK.30..18.1.2, YN.88.83..8.), Paris-Orient
gazetesi Sahibi Dr. Lütfi'nin Paris’te Matbuat Mümessilliği teşkili ile bu vazifeye
tayini” (11/4/1939, D.A25, FK.30..1.0.0., YN.33.195..3.), “Tenzilatlı tarife ile ithal
edilecek matbaa kağıdına ait tevziatın, Matbuat Umum Müdürlüğü'nce yapılması,
gazete ve mecmuaların kurdukları istihlak kooperatiflerinin bir müessese
sayılması” (17/6/1941, S.2/1606, D., FK.30..18.1.2, YN.95.52..1.), “İngiltere
hükümetinin daveti üzerine Hindistan'a gidecek olan Matbuat heyetine mensup
Burhan Belge, Muvaffak Menemencioğlu ve Burhan Felek'e siyasi pasaport
verilmesi” (9/1/1943, S.2/19293, D.112-252, FK.30..18.1.2, YN.100.110..19.),
“Romanya Sefareti Matbuat Ateşesi Profesör Dr. Aurel Decei'nin Romen Tarihini
ilgilendiren belgeler üzerinde Başbakanlık Arşivi'nde araştırmayapma izni isteği”
(21/4/1945, S., D.18253, FK.30..10.0.0, YN.19.107..23.), “Romanya ve
Macaristan'da yayınlanan bilumum matbuatın yurda sokulmasının ve dağıtılmasının
yasaklanması” (20/12/1951, S.3/14103, D.52-242, FK.30..18.1.2, YN.127.91..13.).
40
C. Arabacı
5. Muzır Neşriyat
5.1. BOA’nde Muzır Neşriyat
BOA’ndeki kayıtlarda “muzır neşriyat”la ilgili 691 belge bulunmaktadır.
Belge içeriklerinde, yurt içinde yayını zaralı bulunduğu için kapatılanlar olduğu gibi,
yurt dışında yayınlanan ama yurda sokulması sakıncalı görülenler de bulunmaktadır.
Osmanlı Devleti’nin, bölücülük, iç fitne karşısındaki hassasiyeti ile ilişkili olan
“muzır neşriyat” tavrı engellemede çok başarılı değildir. Zira “muzır” olanlar,
yabancı elçilik mensupları, ülke içinde dağıtım yapma hakkına sahip yabancı posta
teşkilatları gibi bir çok vasıta bularak yine yurda girebilmişlerdir. “Muzır neşriyat”la
ilgili kayıtlardan bazıları şöyledir:
“Yayın politikası devlet yanlısı olması dolayısiyle bahse konu gazeteye
istediği onayın verildiği, ancak muzır bir neşriyatta bulunması halinde gazetenin
kapatılacağı” (10/N /1204 (Hicrî), DN.1319, GN.32, FK.DH.MKT.), “Muzır
neşriyattan dolayı kapatılan Telgrafos adlı Rumca gazetenin tab'ı Pasaport Odası
Memurlarından Hristo Foridiye verildiğinde açılması” (12/Ca/1271 (Hicrî), DN.100,
GN.48, FK.HR.MKT.), “Yunanistan'da basılan ve muzır neşriyatta bulundukları
tespit edilen İsto, Etnikon Minoma, Ura, Mernos, Melon, Meraya adlı gazetelerin
Memalik-i Şahane'ye duhullerinin meni” (09/L /1294 (Hicrî), DN.1322, GN.53,
FK.DH.MKT.), “Constantinpol Messager adlı gazetenin Levant Herald adıyla
neşrine müsaade edilmesi ve muzır neşriyat yapıldığı takdirde kapatılacağının ihtar
edilmesine dair mesul müdüründen teminat alınması hakkında” (28/R /1296 (Hicrî),
DN.160, GN.112, FK: Y..A...HUS.), Muzır neşriyatta bulunan Levant Herald
gazetesinin muvakkaten tatil edildiği” (09/S /1306 (Hicrî), DN.218, GN.34, FK:
Y..A...HUS.), “Yayın hayatına yeni başlayan Teessüf isimli gazetenin, zabıtanın
teftişinden kurtulmak maksadıyle, Paris'de basılıyormuş gibi gösterilme ihtimali
olduğu ve bu gibi zihinlerde karışıklık doğurabilecek muzır neşriyatın engellenmesi
gerektiği” (06/R /1297 (Hicrî), DN.1295/-1, GN.101848, FK: İ..DH..), “Avrupa'da
muzır neşriyatta bulunan gazetelerin idhal edilmemesinin ilgililere tebliğ edildiği,
ecnebi postahanelere geldikleri takdirde müsadere edilmesi vesaire hakkında”
(24/Za/1297 (Hicrî), DN.165, GN.153, FK: Y..A...HUS.), “Moniteur de Commerce
gazetesinin muzır neşriyatından dolayı lağvedildiği” (04/Ş /1298 (Hicrî), DN.4,
GN.28, FK: Y..PRK.TKM.), “Muzır neşriyatta bulunan Ali Şefkati'ye yardımdan
vazgeçmesini sabık Hidiv İsmail Paşa'ya tebliğ için, Roma Safareti'nden gönderilen
memuru, İsmail Paşa kabul ederek bu mevzuyla alakasını inkar için ne gibi
ifadelerde bulunduğuna dair” (08/Ş /1298 (Hicrî), DN.168, GN.9, FK:
Y..A…HUS.), “İstikbal gazetesi sahibi Ali Şefkati'nin sabık Hidiv İsmail Paşa'nın
41
yanında bulunduğuna ve İstikbal ve Mütenebbih gazetelerinin neşr sebeblerinin
tahkiki ve muzır neşriyattan meni lüzumuna dair” (18/S /1301 (Hicrî), DN.175,
GN.88, FK: Y..A...HUS.), “Vakit gazetesinin muzır neşriyatı hakkında Saffet
Paşa'nın tezkiresi” (27/N /1298 (Hicrî), DN.43, GN.144, FK: Y..EE.), “Et-Takdim
gazetesi sahib-i imtiyazının bir daha muzır neşriyatta bulunmayacağına dair
senet verdiği takdirde kapatma cezasının kaldırılması hakkında Suriye
Vilayeti'nden mütalaa istenmesi” (26/Z /1298 (Hicrî), DN.1338, GN.21, FK:
DH.MKT.), “Gelibolu sancağında satılmak üzere götürülen Protestan kitaplar muzır
neşriyattan olmadığından neşredilmesinde sakınca bulunmadığı” (29/C /1299
(Hicrî), DN.1338, GN.104, FK: DH.MKT.), “İttihat gazetesi muharriri İbrahim,
Londra'da muzır neşriyatta bulunacak olursa cezalandırılacağı hakkında”
(07/Ra/1302 (Hicrî), DN.180, GN.71, FK: Y..A...HUS.), “Cezayir-i Bahr-ı Sefid
Vilayeti (12 Adaları da içine alan idari birim) istinaf ve bidayet azalarının bir yanlış
yorum nedeniyle Türkçe bilmediklerinden dolayı mahkemelere kabul edilmeyişleri
ve bu konuda Efimeris gazetesinin muzır neşriyatı” (29/Ca/1303 (Hicrî), DN.31,
GN.83, FK: Y..PRK.ASK.), “Filibe'de basılan Filipo Polis gazetesinin muzır
neşriyatından dolayı Nemçe Postası'yla Edirne'ye girişine mani olunması” (10/N
/1303 (Hicrî), DN.1350, GN.41, FK: DH.MKT.), “Muzır neşriyatı dolayısıyla tatil
ettirilmiş olan El-Zaman gazetesinin tekrar açılması için sahibi Aleksan Tarafyan'ın
yapacağı müracaat hakkında Gazi Ahmet Muhtar Paşa'nın tahriratı” (02/Z /1303
(Hicrî), DN.130, GN.60, FK: Y..EE.), “Muzır neşriyatta bulunan Politische Volks
Platej gazetesiyle (Peşte) Allgemeine Zeitung gazetesinin (Münih) Memalik-i
Şahane'ye idhalinin meni” (09/Ra/1304 (Hicrî), DN.1389, GN.108, FK: DH.MKT.),
“Muzır neşriyat yapan üç Ermeninin sürgün edileceği yerin tespiti” (17/C /1304
(Hicrî), DN.2, GN.12, FK: Y..PRK.DH..), “Paris'te basılan Constituionel gazetesinin
muzır neşriyatına binaen memlekete idhalinin yasaklandığı” (16/L /1304 (Hicrî),
DN.1430, GN.49, FK: DH.MKT.), “Nineteenth Tennory nam gazetenin muzır
neşriyatına binaen Memalik-i Şahane'ye idhalinin meni” (26/Ca/1305 (Hicrî),
DN.1484, GN.44, FK: DH.MKT.), “Ülkeye muzır neşriyatın sokulmaması için
Ecnebi Postaları ile gelen şüpheli zarfların açılması” (11/N /1305 (Hicrî),
DN.1509, GN.40, FK: DH.MKT.), “Ermenileri iğfal etmek üzere Bulgaristan ve
Romanya gibi ülkelerden ecnebi matbuatı vasıtasıyla ülkeye sokulan muzır
evrak ve neşriyatın red ve tekzibiyle sair tedbirlerin alınması ve Romanya'da tesis
olunan bir cemiyetin abone bedellerinin, Anadolu'da ihtilal çıkarmak üzere,
dağıtılmakta olduğu yolundaki ihbarın tahkiki” (06/L /1305 (Hicrî), DN.1512,
GN.109, FK: DH.MKT.), “Paris'de yayınlanan ve neşriyatı muzır bulunan Siecle
gazetesinin memlekete giriş ve dağıtımına getirilen muvakkat yasak uyarınca lazım
42
C. Arabacı
gelen muamelatın icrası” (15/Z /1305 (Hicrî), DN.1535, GN.11, FK: DH.MKT.),
“Muzır neşriyatta bulunan Svoboda adlı Bulgar gazetesinin tercümesinin takdimi ve
yurda sokulmasının yasaklanması” (14/Ra/1306 (Hicrî), DN.36, GN.28, FK:
Y..MTV.), “Nius Aristofanis ismiyle Atina'da neşrolunan mizah gazetesinin muzır
neşriyatı sebebiyle girişinin yasaklandığı” (28/Ra/1306 (Hicrî), DN.1570, GN.32,
FK: DH.MKT.), “Muzır neşriyatı havi bazı gazetelerin Anadolu'nun içlerine kadar
ecnebi postalarıyla sokulduğu görüldüğünden, ecnebi postaları kaldırılmadıkça bu
gibi neşriyatın men-i idhalinin kabil olamayacağının anlaşıldığı ve yasağın
muhafazası için dikkatli olunması hususunun tebliği” (05/R /1306 (Hicrî), DN.1572,
GN.64, FK: DH.MKT.), “Rum lisanıyla İzmir'de neşredilmekte olan Armonia adlı
gazetenin, neşriyatındaki muzırrat nedeniyle üç ay müddetle kapatıldığı” (07/R
/1306 (Hicrî), DN.1573, GN.62, FK: DH.MKT.), “İngiltere'de tab olunan Glasko
Herald gazetesinin muzır neşriyatı havi bir nüshasının Osmanlı topraklarına
sokulmasının yasaklandığı” (22/R /1306 (Hicrî), DN.1578, GN.106, FK:
DH.MKT.), “Mısır'daki muzır neşriyat yapan gazetelerin desteğinin Suriye'de
bulunan yabancılar olduğu” (03/B /1306 (Hicrî), DN.4, GN.59, FK: Y..PRK.MK..),
“Atina'da neşredilen Messager d'Athenes gazetesinin muzır neşriyatına binaen
idhalinin yasaklandığı” (25/Za/1306 (Hicrî), DN.1641, GN.123, FK: DH.MKT.),
“Londra'da tab ve neşr olunan Echo ve Manchesther Guardian gazetelerinin muzır
neşriyata devam etmeleri nedeni ile ülkeye sokulmaması” (04/M /1307 (Hicrî),
DN.1652, GN.141, FK: DH.MKT.), “Muzır neşriyat yapan Figaro gazetesinin ele
geçirilen bir nüshasının takdimi ve Memalik-i Şahane'ye ithalinin yasaklanması”
(17/Ra/1307 (Hicrî), DN.41, GN.19, FK: Y..MTV.), “Beyrut'ta ruhsatsız olarak
yayınlanan el-Neşretü'l-Usbuiyye gazetesinin muzır neşriyatından dolayı ruhsat
alıncaya kadar kapatılması” (29/R /1307 (Hicrî), DN.1684, GN.35, FK: DH.MKT.),
“Muzır neşriyatta bulunmayacaklarına dair müdürü tarafından teminat verilen La
France nam gazetenin, Memalik-i Şahane'ye girişindeki yasağın kalkmasının
istendiği” (09/Ca/1307 (Hicrî), DN.1686, GN.67, FK: DH.MKT.), “Mithat Paşa ve
yakınlarının Londra ve Paris'te Genç Osmanlılar adı altında komiteler kurarak
zararlı risaleler yayınladıkları ve muzır neşriyatın bundan sonra da devam
edeceğinden, bu hususta alınacak tedbirlerin acilen icrası” (09/Ca/1307 (Hicrî),
DN.338, GN.21916, FK: İ..HR..), “Avrupa matbuatının muzır neşriyatının meni
için, bunlara sebep olan halleri ortadan kaldırmak gerektiği, mesela bozuk
yolların tamiri, donanmanın Haliç'te muattal bir halde bırakılmaması,
adliyenin ıslahı ve Kürt asi kabilelerinin terbiyesi gibi ıslahata teşebbüs olunması
icap edeceği mütalaası” (17/C /1307 (Hicrî), DN.233, GN.36, FK: Y..A...HUS.).
43
5.2. BCA’nde Muzır Neşriyat
Cumhuriyet Arşivi’nde “Muzır Neşriyat” ile ilgili yalnız üç kayıt
bulunmaktadır. Birisi kanun tasarısı, ikisi iki Yunan gazetesinin ülkeye girişinin
yasaklanması ile ilgili olan kayıtlar şöyledir:
“Gençleri muzır neşriyattan koruma kanun tasarısı” (4/5/1927, D.,
FK.30..18.1.1., YN:24.28..20.), “Devletin emniyetini ihlal edecek surette muzır
neşriyatta bulunduğu anlaşılan Hronika gazetesinin, Matbuat Kanunu'nun 23.
maddesi gereğince basımının durdurulması” (3/3/1929, S.7729, D., FK.30..18.1.2.,
YN:2.16..39.), “Atina'da çıkan Politiya gazetesinin muzır neşriyatından dolayı
Türkiye'ye girmesinin yasaklanması” (3/4/1929, S.7850, D.86-95, FK.30..18.1.2.,
YN:2.20..18.).
6. Neşriyat
6.1. BOA’nde Neşriyat
BOA’nde “neşriyat” kelimesi, 4525 ayrı kayıtta geçmektedir. İçinde basına
karşı, “havuç”un da “sopa”nın da bulunduğu bu kayıtların bazıları, Türkiye’de
basının doğuşundan bir hayli eskidir. Osmanlı Devleti sınırları içinde ilk Türkçe
gazete olarak bilinen Vekayi-i Mısrıyye’den (1828) seksen, ilk yabancı dilde
(Fransızca-1795) çıkan (İskit, 1939, 7) gazeteden de yarım asır önce devletin,
yabancı basını takip ettiğine dair arşiv belgeleri bulunmaktadır. 01.01.1748 tarihli
bir belgeye göre, “Rusya İmparatoriçesi (nin) yüz bin askerle Devlet-i Aliyye
üzerine hareket edeceği, Kolonya'da çıkan ve kapu kethüdasına gönderilen
gazetelerde yazılmakta”dır. Yine aynı belgeye göre, “bu gazete imparatoriçenin
talimatıyla intişar” eylemektedir. “Eflak voyvodasından gelen tahrirat”ın adresi
bellidir: (29/Z /1160 Hicrî/01.01.1748 M., DN.88, GN.4381, FK: C..HR). Bu tür
belgelerden, Osmanlı siyasetçilerinin, kendi ülkesinde gazetelerin çıkmasından
onlarca yıl önce yabancı basını takip ettiklerini, bu gazeteleri Türkçeye çevirterek
onlardan haber aldıklarını ve onları sakladıklarını öğreniyoruz. Bu tür gelişmeler,
onlarca yıl sonra ilk resmî gazetenin devlet başkanı emri ve ad koyması ile
çıkmasını yönlendirmiş olmalıdır. Neşriyat kavramı ile ilgili kayıtlardan bazıları, bir
çok konuda fikir verecek mahiyettedir:
“Umum Avrupa ahval-i siyasiyesine ve hususi ile Osmanlı Rus
muharebesine dair Avrupa gazeteleri neşriyatından alınan tercüme hülasası” (09/Ş
/1205 (Hicrî/13.4.1791 M.), DN.36, GN.1795, FK: C..HR.), “Fransalı'nın Mısır
hakkındaki niyyat-ı fasidesini havi gazete neşriyatı ile Fransa'da sefirimiz Seyyid Ali
44
C. Arabacı
Efendi'den gelen tahrirat” (04/Za/1212 (Hicrî), DN.267, GN.15594, FK: HAT),
“Mısır'da beylerin fena hareketlerine karşı Fransa Hükümeti'nin oraya asker çıkarıp
istila niyetine aid gazetelerde vaki neşriyat üzerine” (09/M/1213 (Hicrî), DN.141,
GN.5870, FK: HAT), “Gazeteci Edvard'ın, Devlet-i Aliyye menfaatlerie uygun
neşriyat yapmak için gazete çıkarmasına izin verilmesi” (24/C /1260 (Hicrî),
DN.5, GN.35, FK: HR.MKT.), “Paris'de Litan gazetesini çıkaranlardan Mösyö
Balifo'nun Devlet-i Aliyye lehinde neşriyat yapması için tarafına para
gönderdilmesi hakkındaki şukkasının (yazı) gönderildiği” (11/M /1265 (Hicrî),
DN.23, GN.17, FK: HR.MKT.), “Rum reayası mazhar oldukları refah ve asayişten
memnun oldukları cihetle Yunan gazetelerinin garazkarane neşriyatından müteessir
olmayıp evvelce Yunanistan'a kaçmış olanların avdet edecekleri (ni) .. havi Rumeli
Mutasarrıfı Ragıb Paşa'dan gelen tahrirat” (25/S /1265 (Hicrî), DN.100, GN.4997,
FK: C..DH..), “Uncu esnafından Hacı Halil Ağa'nın tedarik ettiği bir kaç matbaa
makinası ile zararsız kitap ve neşriyat basacağından, kendisine Takvimhane-i
Amire'ce bir senet verilmesi” (28/S /1267 (Hicrî), DN.28, GN.30, FK: A.}AMD.),
“Nişan verilmek üzere isimleri deftere kaydedilenlerin hepsine nişan verilmesinin
uygun olmayacağı, bu şahısların arasında devlete karşı neşriyat yapan
gazetecilerin de bulunduğu” (19/Z /1270 (Hicrî), DN.85, GN.28, FK: HR.MKT.),
“Prens nam Fransız gazetesinin Osmanlı Devleti aleyhinde bazı neşriyatından dolayı
açılan dava için yapılan masarifat” (24/C /1275 (Hicrî), DN.164, GN.8789, FK:
İ..HR.), “Edeb ve emniyeti bozacak neşriyatta bulunan gazetecilerle zabtiye
nizamına muhalif hareket edenlerin cezalandırılması” (10/R /1279 (Hicrî), DN.242,
GN.44, FK: A.}MKT.MHM.), “Rusların ordularını seferber ettikleri hakkındaki
tamimimize karşı; Jurnal de Saint Petersburg, Gazette ve Nouvelle Presse
gazetesinin bir güna neşriyatta bulunmadıkları hakkında Adolf Berti imzalı mektup”
(28/Za/1283 (Hicrî), DN.42, GN.78, FK: Y..EE..), “Girid'de yeni bir gazete
çıkarıldığı ve bir nüshasının gönderildiği, bu gazetenin çıkması ile Girid'deki ihtilal
ateşinin söneceği, doğrular yazılarak asayiş ve emniyetin sağlanacağı umudunun
taşındığı ve neşriyattan dolayı memnunuluk duyulduğu” (23/B /1285 (Hicrî),
DN.426, GN.14, FK: A.}MKT.MHM.), “Havass Telgraf Ajansı'nın neşriyatı
lehimizde olup, yalnız İstanbul'da bulunan muhabirin kolaylıklar görmediği
hakkındaki şikayetleri olduğundan, nezd-i Devlet-i Aliyye'de muhabere kolaylıkları
gösterilmesine dair Sadık Paşa'nın Hariciyeye mektubu” (11/Za/1293 (Hicrî),
DN.44, GN.60, FK: Y..EE..), “Osmanlı Devleti lehine kamuoyu oluşturmak
maksadıyla yapılacak neşriyat için, Paris Sefareti vasıtasıyla gazete muharriri John
Mayer'e verilecek para” (02/M /1294 (Hicrî), DN.272, GN.16473, FK: İ..HR..),
“Rusya'nın Balkanlar'a asker, erzak, mühimmat sevketmesi ve başlatacağı askerî
45
harekât, Osmanlının Plevne muzafferiyetine dair çıkan neşriyat hakkında
sefaretlerden gelen malûmat” (12/Ş /1294 (Hicrî), DN.1, GN.60, FK: Y..PRK.HR).
6.2. BCA’nde Neşriyat
BCA’nde “neşriyat” kelimesi ile ilgili 167 kayıt gözükmektedir. Bunlardan
bazıları:
“Trabzon Rumlarının, orduya yapacakları yardımın kendi arzularıyla olduğu
hakkında neşriyat yapmaları gerektiği” (24/8/1920, D.94B1, FK.30..10.0.0.,
YN.109.724..1.), “Hrıstiyan azınlığa zulmediliyor şeklindeki neşriyatı çürütmek ve
Yunan mezalimini dünyaya duyurmak için gerekli bilgi ve belgelerin gönderilmesi”
(7/6/1922, FK.51..00.0.0., YN.7.63..37.), “Tevhid-i Efkar gazetesinin neşriyatına
dikkat edilmesi hususunda yazışma” (2/10/1924, S., D.B1, FK.30..1.0.0.,
YN.40.237..4.), “Tevhid-i Efkar gazetesinin Vasıf Bey aleyhindeki neşriyatı ile ilgili
olarak ne düşündüğünün Mustafa Kemal Paşa tarafından İsmet Paşa'ya sorulduğu”
(1/9/1924, D.15, FK.30..10.0.0., YN.1.1..5.), “Ahlak dışı neşriyatın piyasadan
kaldırılmasına dair sözleşmenin tasdiki hakkında kanun tasarısı” (6/5/1926, S.3560,
D., FK.30..18.1.1., YN.19.30..19.), “Memleket menfaatlerini gözeten Millî Ticaret
gazetesine bütün Ticaret Odaları ile iktisadi kuruluşların abone olmalarının
sağlanması ve bu tür neşriyatın sürekliliğine yardımcı olunması gerektiği”
(13/9/1926, D.M55, FK.230..0.0.0., YN.149.54..4.), “İstanbul'da yayımlanan Yeni
Kafkas dergisinin zararlı neşriyat yapması sebebiyle kapatılması” (29/9/1927,
S.5664, D.86-87, FK.30..18.1.1., YN.26.54..13.), “Türkiye aleyhine neşriyatta
bulunmayacağını taahhüt eden Patris gazetesine ait yasaklama kararının
kaldırılması” (23/9/1928, S.7147, D.86-90, FK.30..18.1.1., YN.30.58..1.), “Türkiye
Cumhuriyeti hakkında Avrupa'da bir nüsha yayınlayacak olan Exportateur
gazetesinin neşriyatını 10.1.1929'da yaptığından gazete mümessiline verilen 1000
liranın bu yılki bütçeden ödenmesi” (13/2/1929, S.7686, D.247-51, FK.30..18.1.2.,
YN.2.15..36.), “Türkiye Cumhuriyeti ve Cumhurbaşkanı aleyhinde neşriyatta
bulunan Kahire'de çıkan El Feth, Müsavat ve Seda-yı Hak gazeteleri hakkında, Mısır
hükümeti tarafından kanuni takibat yapıldığı” (6/1/1929, D.43912, FK.30..10.0.0.,
YN.266.795..12.), “Devletin emniyetini ihlal edecek surette muzır neşriyatta
bulunduğu anlaşılan Hronika gazetesinin, Matbuat Kanunu'nun 23. maddesi
gereğince basımının durdurulması” (3/3/1929, S.7729, D., FK.30..18.1.2.,
YN.2.16..39.), “Komşu ve dost hükümetler aleyhine neşriyatta bulunan Yeni Kafkas,
Otlu Yurt, Bildiriş ve Azeri Türk adlı gazete ve dergilerin kapatılması” (17/8/1931,
46
C. Arabacı
S.11631, D.86-112, FK.30..18.1.2., YN.22.59..13.), “Memleketimiz hakkında
propaganda neşriyatı yapan Daily Telegraph gazetesine verilecek para” (1/8/1934,
D.42289, FK.30..10.0.0., YN.234.579..14.), “Radyo neşriyatının Radyo Şirketi'nin
feshinden sonra da bakanlıklararası komisyon tarafından yürütülmesi” (28/6/1938,
D.1104, FK.30..10.0.0., YN.129.929..4.),
“Türk-Alman Hususi Anlaşması
gereğince Cumhuriyet Halk Partisi neşriyat htiyacını karşılamak üzere Ulus
Müessesesi'nce Almanya'dan getirtilecek kağıtlara ayrılan ödenek” (13/11/1940,
D.7956, FK.30..10.0.0., YN.79.524..10.), “Görevine son verilen Ankara Radyosu
Neşriyat Şefi Ekrem Reşit Rey'in tekrar eski görevine tayini” (11/3/1940, S.2/13029,
D.85-66, FK.30..18.1.2., YN.90.23..10.), “Devletin dış siyasetine aykırı neşriyatta
bulunduğu için kapatılan Turkische Post gazetesinin tekrar yayınına izin verilmesi”
(20/4/1940, S.2/13347, D.85-70, FK.30..18.1.2., YN.90.39..7.), “II. Dünya Savaşı
esnasında muharip taraflar ve bilhassa Sovyetler aleyhinde yapılan neşriyatın
engellenmesi için Refik Saydam'ın Müsteşar'a gönderdiği yazı” (18/7/1941, S.,
D.A20, FK.30..1.0.0., YN.30.179..1.), “Ankara Radyosu programlarından olan ve
her akşam yayınlanan Radyo Gazetesi'nin neşriyatı” (4/8/1944, D.1109,
FK.30..10.0.0., YN.129.929..9.), “İstanbul'da çıkmakta olan Nor Lur adındaki
Ermenice gazetenin tandansı ve neşriyatı hakkında rapor ve gazetede çıkan bazı
yazıların tercümesi” (2/4/1946, S., D.F11, FK.30..1.0.0., YN.101.623..6.),
“Komünizm propogandası yapan solcu neşriyat hakkında, gereken tedbirleri
tesbit etmek üzere CHP Komisyonu'nun görevlendirilmesi” (8/6/1948, S., D.C1,
FK.30..1.0.0., YN.42.252..1.), “Radyo neşriyatının sevimli ve seviyeli bir hale
getirilmesi için yapılması lazımgelen hususlar” (8/9/1953, S., D.F19, FK.30..1.0.0.,
YN.106.664..1.), “Akis mecmuasının Ajans Türk hakkında yaptığı maksatlı
neşriyata cevap” (28/1/1956, D.S2, FK.30..1.0.0., YN.131.849..3.), “Köylü gazetesi
sahibi ve neşriyat müdürü Tarık Mümtaz Göztepe'nin basmayı düşündüğü Köye
Candan Selamlar ve Öz Yürekten Kelamlar adlı kitabı hakkında” (28/3/1957, D.S2,
FK.30..1.0.0., YN.131.850..5).
7. BCA’nde BASIN
BOA’nde “basın” kelimesinin taranmasına gerek görülmemiştir. BCA’nde
“basın” hakkında 629 kayıt bulunmaktadır. Yalnız aynı kelime ile yapılan tarama
sağlıklı sonuç vermemiştir. Çünkü kayıtların bir kısmı, gerçekten basın ile ilgili iken
bir kısmında “s” yerine “ş” harfinin de görülmesi üzerine alan dışı olanlar da
belirtilen rakam içine girmiştir. Buna rağmen kayıt sayısı azdır. Azlıkta, matbuat
yerine, “basın”ın 1930’lu yıllardan sonra kabul görmesinin, ardından “medya”
47
kavramının yaygın kullanılmasının etkisi bulunmaktadır. Netice itibariyle tarama,
basınla ilgili siyasi, ekonomik yönelişleri, devir devir dışarı ile de ilgili değişim
sürecini gözler önüne serecek önemdedir. Seçilen kayıtlardan bazıları şöyledir:
“İstanbul'da ilan edilmiş olan sıkıyönetimin devam etmesi ancak basına
uygulanan sansürün kaldırılması” (7/10/1923, S.2816, D.106-17, FK.30..18.1.1.,
YN.7.35..19.), “Ajanslar ve basın tarafından yabancı ülkelerle yapılacak
haberleşmelerde telgraf ücretlerine yüzde elli indirim uygulanması” (10/9/1924,
S.876, D.168-19, FK.30..18.1.1., YN.11.43..12.), “Merkezi İstanbul'da bulunan
Türkiye Mahdut Mesuliyetli Basın İstihlak Kooperatifi Şirketi'nin esas
sözleşmesinin tasdiki” (12/9/1938, S.2/9577, D.179, FK.30..18.1.2., YN.84.81..16.),
“Matbuat Umum Müdürlüğünce hazırlanan Basın Kartı Tüzüğü'nün yürürlüğe
konulması” (4/3/1942, S.2/17485, D., FK.30..18.1.2., YN.97.125..12.), “Resmi daire
ve kuruluşlara ait ilanların Türk Basın Birliği'nce yayınlanması” (29/4/1943,
S.2/19828, D., FK.30..18.1.2., YN.101.29..14.), “Tenzilatlı tarife ile ithal edilecek
2465 ton gazete ve matbaa kağıdına ait dağıtımın 2/20066 sayılı Kn.ye göre
Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü'nce yapılması” (21/6/1944, S.3/1040, D.7694, FK.30..18.1.2., YN.105.42..4.), “Türk Basın Birliği ile Esnaf Odalarının
kırtasiye ihtiyaçlarının Devlet Kırtasiye ve Matbua İdaresinden verilmesi”
(15/11/1944, S.3/1809, D.76-102, FK.30..18.1.2., YN.107.80..13.), “CHP Meclis
Grubu'nun, 21 Aralık 1944 tarihinde verdiği karar üzerine grupça vazifelendirilen
komisyonun hazırladığı basın konusundaki raporu” (21/12/1944, D.C1,
FK.30..1.0.0., YN.42.249..3.), “Basın ve Yayın Umum Müdürü Selim Sarper'e
ortaelçi derecesi verilmesi” (10/3/1944, S.18537, D., FK.30..11.1.0.,YN.166.8..1.),
“Gazete ve mecmualarda çıkacak ilanların Basın Birliği eliyle yayını hakkında
kanun tasarısı” (24/3/1945, S.3/2321, D.71222, FK.30..18.1.2., YN.107.106..14.),
“Dışarıdan gelmiş ve gelecek filmlere Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü'nce
elkonulup dağıtım ve satışını kontrol etmesine dair K/603 sayılı Kararın yürürlüğe
konması” (20/8/1945, S.3/2993, D.75, FK.30..18.1.2., YN.109.51..6.), “1945 yılı
bütçe kanununun 18. maddesi gereğince tenzilatlı vergiyle idhal edilecek basım
kağıdının dağıtımının Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü'nce yapılması” (5/12/1945,
S.3/3380, D.7694, FK.30..18.1.2., YN.109.70..13.), “Basın rejimi ve basın teşkilatı
konularında inceleme yapmak için Avrupa ülkelerine gönderilecek Hüseyin Cahit
Yalçın'a yevmiye ve yolluk verilmesi” (7/2/1946, S.3/3710, D., FK.30..18.1.2.,
YN.110..19.), “Britanya'nın Orta Şark Siyaseti hakkında Londra Basın
Ataşeliği'nin rapor özeti” (29/5/1946, D.F11, FK.30..1.0.0., YN.101.623..12.),
“Basın işlerinde çalışan sanatkarların, istismarlarının önlenmesi için Türk Basın
48
C. Arabacı
Teknisyenleri
Birliği'ne
üye
olmaları”
(31/7/1946,
D.F11,
FK.30..1.0.0.,YN.101.624..7.), “İtalyan Basın Kanunu” (8/2/1948, D.S,
FK.30..1.0.0.,YN.128.832..5.), “Fransız, Belçika ve İsviçre basın mevzuatı ile
Türk Basını'nın karşılaştırılması” (D.S, FK.30..1.0.0.,YN.128.834..13.), “Kamu
özel ve tüzel kuruluşları ile belediye veya özel idarelerce verilecek ilan ve
reklamların basına verilme şeklinin tesbiti” (13/9/1950, S.3/11793, D.8-12,
FK.30..18.1.2., YN.123.70..10.), “Paris'te Dr. Refik Nevzat tarafından yayınlanan
Haraç Mezat Satıyoruz Hesap Başına ve Siyaseti Hazırai Meşume adlı Arap harfli
broşürlerin Türkiye'ye sokulmasının yasaklanması” (11/4/1951, S.3/12869, D.52226, FK.30..18.1.2., YN.125.29..20.), “Merkezi Ankara olmak üzere Türkiye Basın
ve Yayın Türk Anonim Ortaklığı'nın kurulmasına izin verilmesi” (27/6/1951,
S.3/13307, D.9-468, FK.30..18.1.2., YN.126.51..17).
SONUÇ
İletişim araştırmalarında, arşivin özel bir yerinin bulunduğu açıktır.
Gelişmeleri, bunların sosyal, siyasal boyutlarını değerlendirebilmek için, devlet
arşivleri başta olmak üzere belgelikleri göz ardı etmek, bilgiyi reddetmekle aynı
olacaktır. Zaman itibariyle geriye doğru gidildikçe, belgeliklerin önemi artmaktadır.
Dünya çapında büyük ve onlarca devletin, toplumun da geçmişinin aydınlatılması
için zorunlu başvuru yeri olan Osmanlı Arşivi, iletişim araştırmaları açısından ilgi
çekici malzemelere sahiptir. Sıradan sayılabilecek bir tarama, bunu gözler önüne
sermeye yetmektedir. Basınla ilgili yasal düzenlemelerden, sansür vb. denetim
uygulamalarına, yasaklara, ekonomik denetim çabalarına, uluslar arası ilişkilere
varıncaya kadar araştırılmayı bekleyen belgelerin çokluğu dikkat çekicidir. Elbette
bu alanda yapılmış araştırmalar bulunmaktadır. Ama daha fazlasının yapılması
gerektiği de açıktır.
Basın tarihimizin ilk yüz yılı, Osmanlı paleografyası ile yazılı
koleksiyonlardan oluşmaktadır. Millî tarihimizin de bin yılında bu durum vardır.
İletişim tarihini geçmişten geleceğe bir süreç olarak değerlendirdiğimizde 1928
öncesine kayıtsız kalmamız mümkün değildir. Onun için iletişim fakültelerinde
geçmişe dönük araştırmaları yapabilecek donanımda araştırmacıların yetiştirilmesini
sağlayacak alt yapı çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Türkiye’nin asırlık,
bitmeyen sorunu olarak dayatılan, aleyhte korkunç propagandalarla şişirilen konular
(soykırımı iddiası gibi) bulunmaktadır. Bunun için Ermenice, Rumca, İbranice bilen
49
genç araştırmacıların iletişim araştırmalarına katkıda bulunması acil ihtiyaç
durumundadır.
Sosyal düşünce, sosyal gelişmeler, her zaman ekonomik ve teknolojik
gelişmelerin öncüsü durumundadır. Toplum bütünlüğü, gelişmesi açısından da
iletişim araştırmalarının özel bir önemi bulunmaktadır. Düşüncedeki değişim ve
gelişmelerin, uygulamalarla at başı paralel gidişi değerlendirilerek, belgeler ışığında
ortaya konmalıdır. Bunun için dönemlik, dar araştırmaların birbirini takip etmesi
yeni açılımları sağlayacaktır.
KAYNAKÇA
Alemdar, Korkmaz (2001) İletişim ve Tarih, Ankara: Ümit Yayıncılık.
Binark, İsmet (1980) Arşiv ve Arşivcilik Bilgileri, Ankara: T.C. Başbakanlık
Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı Yayını.
Bulgaristan’a Satılan Evrak ve Cumhuriyet Dönemi Arşiv Çalışmaları, Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yayını, Ankara 1993.
Çakır, Hamza (2002) Osmanlıda Basın İktidar İlişkileri, Ankara: Siyasal Kitabevi
Yayını.
Delmas, B., (1991) Arşivler, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı Yayını.
Göçmen, Muammer (1995) İsviçre’de Jöntürk Basını ve Türk Siyasal Hayatına
Etkileri, İstanbul: Kitabevi Yayını.
Göyünç, Nejat (1985) Osmanlı Araştırmalarında Arşivlerin Yeri, Osmanlı Arşivleri
ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul, Mayıs 1985, s. 53-60.
Göyünç, Nejat, (1998) Devlet veya Millî Arşiv Kurulu Lüzumu ve Teşkili
Hakkında, I. Millî Arşiv Şûrası (Tebliğler-Tartışmalar) 20-21 Nisan 1998
Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yayını,
Ankara, s. 15-20.
İnalcık, Halil (1985) Osmanlı Arşivlerinin Türk ve Dünya Tarihi İçin Önemi (A.
Konuşma Metni), Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları
Sempozyumu, İstanbul, Mayıs 1985, s. 31-37.
İnalcık, Halil (1998) Prof Dr. Halil İnalcık’ın Konuşması, I. Millî Arşiv Şûrası
(Tebliğler-Tartışmalar) 20-21 Nisan 1998 Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet
Arşivleri Genel Müdürlüğü yayını, Ankara, s.XXXIII-XXXIX.
50
C. Arabacı
İskit, Server R. (1939) Türkiye’de Matbuat Rejimleri, İstanbul: Matbuat Umum
Müdürlüğü Yayını.
Koşay, Hâmit (1936) Arşiv Nedir?, İstanbul: Ankara Halkevi Neşriyatı.
Küçükdağ, Yusuf (1998) Mahallî Arşivlerin Kurulması, I. Millî Arşiv Şûrası
Arşivleri Genel Müdürlüğü yayını, Ankara, s. 223-256.
Lowry, Heath W. (1991) Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsünün Perde Arkası, Çev.
Belkıs Torfilli, İstanbul: İsis Yayını.
Mykland, Liv (1992) Arşivcilikte Bütünlük ve Muhafaza Arşivistin Kimliği ve
Uzmanlık, XII. Milletlerarası Arşiv Kongresi 6-11 Eylül 1992, Montreal,
T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi
Daire Başkanlığı yayını, Ankara, s. 1-12.
Özkul, İsa (2000) Türk Arşivleri Bugünü ve Geleceği, Ankara: T.C. Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını.
Tütengil, Cavit Orhan (1985) “Yeni Osmanlılar”dan Bu Yana İngiltere’de Türk
Gazeteciliği (1867-1967), İstanbul: Belge Yayınları.
Yavuz,
Hilmi
(2008)
Osmanlı
Arşivleri
(1),
Ocak
27,
2008,
http://www.hilmiyavuz.net/zaman-gazetesi/2008/01/27/osmanli-arsivleri-1/,
6 May 2008.
Yazıcı, Nesimi (1983) Takvim-i Vekayi “Belgeler”, Ankara: Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi yayını.
Yeşilyılmaz, Yavuz (1998) İmparatorluktan Günümüze Yaşayan Arşivlerimiz ve
Bilgi ve Belgelerde Bilgisayar Uygulamaları, I. Millî Arşiv Şûrası
Arşivleri Genel Müdürlüğü yayını, Ankara, s.363-367.
Yüceer, Nâsır (1998) Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE)
Başkanlığı Arşivi (Tasnif, Bakım-Onarım, Yararlanmaya Sunma,
Kopyalama), I. Millî Arşiv Şûrası (Tebliğler-Tartışmalar) 20-21 Nisan
1998 Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yayını,
Ankara, s. 353-361.

İlgili dosyayı indirmek için tıklayın

Transkript

Benzer belgeler

Sanat ve Edebiyat Üzerinden Sansürü Okumak, Hasan Aydın

Sanal Dünyada Temiz Toplum Yaratma Aracı Olarak Sansür

ARA GÜLER ÖRNEĞİNDEN YOLA ÇIKARAK FOTOĞRAFÇI

Untitled - Matbuat Yayın Grubu

yargı kararlarıyla gizlenen totalitarizm

EŞEK GAZET BAKİ SARISA EŞEK GAZETESİ BAKİ SARISAKAL

herikli türkmenleri ve herikli kelimesinin etimolojisi

EĞĐTĐM SEMĐNERĐ ÇALIŞMASI

yıl: 9 sayı: 31

PDF İndir... - Moment Dergi