Gazetelerin Spor Sayfalarında Dil Kullanımı

AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:1, 14:295-307
GAZETELERİN SPOR SAYFALARINDA DİL KULLANIMI*
Selami ÖZSOY**
USE OF LANGUAGE IN NEWSPAPERS’ SPORTS PAGES
Öz
Dil, toplum hayatında bireylerin düşünce haritasını oluşturan bir unsurdur. Dilin
gelişimi ve değişiminde basının önemi yadsınamaz. Spor basınının dili de
popüler ve akademik araştırmaların konusu olmakta ve çoğu zaman
eleştirilmektedir. Bu araştırmada gazetelerin spor sayfalarındaki haber ve
yorumlarda kullanılan dil; yabancı kelimeler, söz kalıpları ve dil yanlışları
açısından incelenmiştir. Gazetelerin spor sayfalarındaki dili incelemek üzere
günlük gazetelerden Zaman, Posta ve Hürriyet’in spor sayfaları ile günlük spor
gazetesi Fotomaç’ta yayımlanan haber ve yorumlar üzerinde 1-28 Şubat 2013
tarihleri arasında 1 ay süreyle tarama yapılmıştır. Gazetelerde yapılan tarama
sonunda, özellikle futbol ve basketbol dallarında yazılan haberlerin çoğunda,
İngilizce ve Fransızcadan Türkçeye geçmiş kelimelerin aynen veya Türkçe
söylenişiyle kullanıldığı saptanmıştır. Bunun dışında, süslü anlatımı sağlamak
için söz kalıplarının kullanıldığı da görülmüştür. İncelenen gazetelerdeki haber
ve yorumlarda spor basınının süslü ve abartılı bir dil kullandığı saptanmıştır.
Sporla ilgili haber ve yorumlar verilirken konu edilen spor dalıyla ilgili yabancı
kelimelerin yoğun olarak kullanıldığı, söz kalıplarının sık tekrarlandığı
görülmüştür. Spor basınının daha sade ve özenli bir dil kullanması, argo
ifadelerden kaçınması gerekmektedir. Bunun dışında dilimizde karşılıkları olan
yabancı terimlerin Türkçesinin tercih edilmesi önerilebilir.
Anahtar Kelimeler: Gazete, Spor, Dil
Abstract
Languages are a part of societal life that creates the thought maps of individuals.
The importance of the pres in the development and change of language is
undeniable. The language used by sports press is subject to popular and
academic research and is generally criticised. In this study, the language used in
sports pages and reports has been examined in terms of foreign words, phrases
and language errors. A one month screening of the news reports and commentary
Bu çalışma, 17-19 Haziran 2013 tarihlerinde İzmir’de düzenlenen Uluslararası
Dil ve İletişim Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuştur.
**
Abant İzzet Baysal Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü öğretim
üyesi, e-posta: [email protected]
295
*
AIBU Journal of Social Sciences, Vol:14, Year:14, Issue:1, 14:295-307
in sports pages of daily newspapers Zaman, Posta, Hürriyet and the daily sports
paper Fotomaç was conducted during 1-28 February 2013, examining the
language in the articles. As a result of the screenings, it has been discovered that
words naturalized from English and French are used as they are or with their
Turkish pronunciations in most of the news articles, especially those about
football or basketball. Other than this, phrases have been used to create a
preciosity in the language. It has been detected that the sports press uses a
decorated and heavy language in the news reports and commentaries. It has been
observed that foreign words about the sports branches in question are used
frequently in sports related news and commentaries, and phrases are repeated
often. Sports press should use a plainer and more careful language, and avoid
using slang. Besides this, if possible, using the Turkish equivalent to foreign
terms can be suggested.
Key words: Newspaper, Sport, Language.
1. GİRİŞ
Dil, sözlü ya da yazılı göstergelerden oluşan ve insanları diğer canlı
türlerinden ayırt eden simgesel bir iletişim sistemi olarak
tanımlanmaktadır. Dil, belli kurallarla yönetilen bir sistemdir ve esas
olarak çok sayıda nedensiz saymaca göstergelerinden meydana gelir. Bu
göstergelerin bir dil grubunun tüm üyeleri için ortak bir anlamı
bulunmaktadır (Mutlu 2008, 76).
Dil ile ilgili popüler ve akademik tartışmalar zaman zaman gündeme
gelmektedir. Bu tartışmalar, iş yeri adlarında görülen yabancılaşma, dilde
yozlaşma, yabancı dilde eğitim, söz varlığındaki yabancı -özellikle de
İngilizce- sözcüklerin sayısındaki artış gibi konularla ilgilenen bu
tartışmaların bir bölümü, anlatım bozuklukları, söyleyiş ve yazım
yanlışları ile başka dillerden alınmış sözcüklerin veya çeviri sözlerin
yanlış kullanımına odaklanmaktadır (Gökdayı 2008, 92).
Dil, toplum hayatının düşünce haritasını oluşturan önemli bir unsurdur.
Bu önemli unsurun gelişimi ve değişiminde medyanın önemi yadsınamaz.
İletişim ortamı anlamına gelen medya, hedef kitleye mesajlarını dil
kodlamaları ile vermektedir. Toplum hayatında çok önemli işlevler gören
yazılı, görüntülü veya sosyal medya, çok farklı niteliklere sahip
insanlardan oluşan hedef kitlesine mesajlarını aktarırken doğru ve halkın
dolaysız anlayacağı bir dil kullanmalıdır. Ancak medyanın idealize edilen
bu yaklaşımı pratikte yaşattığıyla ilgili şüpheler vardır. Cereci’ye göre
(2003, 65) anlamından saptırılmış sözcüklerin havada uçuştuğu, göz alıcı
ancak bir türlü anlaşılamayan cümlelerin her yanı sardığı, en gözde
296
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:1, 14:295-307
vitrinleri, yabancı kökenli kelime ve deyimlerin süslediği bir panayırı
andıran medya, dilini yitirerek kimliğini kaybeden bir toplumun
parçalanmış aynası gibidir. Kendini anlatmak ve başkalarıyla anlaşmak
için bireylerin en değerli aracı olan dil, toplumun kimliğidir.
Daniel Katz, Graeme Burton ve Denis McQuail’e göre, medyanın beş
temel işlevi vardır. Bunlar; bilgilendirme, kültürel devamlılık,
toplumsallaştırma, kamuoyu yaratma ve eğlendirmedir. Eleştirel
görüşlere göre medyanın işlevi, yukarıda verilen egemen tanımlardan
tamamen farklıdır. Buna göre medya, ekonomik sistemin ve bilinç
yönetiminin satışını yapmaktadır. Küreselleşmenin temel aracı olan
medyanın eleştirel işlevlerine bakıldığında, pazar ekonomisi mantığına
göre yayın yapan medyanın toplumda yarattığı etkinin, yönlendirme,
kullanma, pasifize etme, aktifleştirme, değiştirme, parçalama, birleştirme
eylemlerine yönelik olduğu görülmektedir (Mora 2008, 79). Medyaya
yüklenen klasik işlevler ya da eleştirel görüşlerin öne sürdüğü bu
fonksiyonların yerine getirilmesinde kullanılan dilin doğrudan ya da
dolaylı olarak önemli bir rol oynadığı söylenebilir.
Medya, gündelik hayatın içinde anlamlandırma pratiklerinin
sürdürülmesini sağlayan kültürel ve ideolojik çerçeveler, sistemler ve
kodlar
aracılığıyla
toplumsal
bilincin
oluşturulması
ve
şekillendirilmesinde temel belirleyici konumundadır. Bu anlamda
medyanın yönlendiriciliği ve etkileyiciliği açısından bireylerin zihin
yapılanmasındaki etki gücü tartışılmazdır. Dolayısıyla, üyesi olduğumuz
verili sistemin bize benimsetmeye çalıştığı değerleri ne kadar eleştirsek
de bu değerlerin yeniden üreticisi olmaktan kendimizi kurtarmamız
zordur. Bunun en önemli nedeni ise, gündelik yaşam pratiklerinin
belirleyicilerinden biri olarak medyanın toplumsal bilincin oluşturulması
ve şekillendirilmesinde oynadığı kilit roldür (Köse 2012, 222-223).
Medyada kullanılan dil üzerine farklı görüşler mevcuttur. Bir kısım,
medyada kullanılan dilin “düzgün” ve “sade” olması gerektiğini, diğer
kısım ise, medyanın “hayatın renklerini” yansıtmasını ve bunun için
“hayatta” sokakta kullanımda olan argo vs. alt-dillere başvurmaktan geri
kalmasının imkânsız olduğunu düşünmektedir. Ancak medyanın haber
iletme özelliğini göz önünde bulunduracak olursak, haber dili, belli bir
eğitim sonucu kazanılan, dil bilgisi kurallarına daha çok uyulması
gereken, sözcük seçimi daha dikkatli yapılan, okurda soru işaretleri
bırakmayacak ölçüde açık, net ve kesin bir dildir (Yıldız Ekin 2005).
Ancak yazılı ya da görsel medyanın haber ve yorumlarda tekdüzelikten
297
AIBU Journal of Social Sciences, Vol:14, Year:14, Issue:1, 14:295-307
kaçınmak için sade bir anlatım yerine söz kalıpları ve süslü ifadeleri
kullandığı da görülmektedir.
Medyada zaman zaman dil ve imla yanlışlıklarına rastlamak olasıdır.
Medya ne kadar toplumun aynısı ve aynası olsa da, medyadaki dil
yanlışlarının ilk sorumlusu toplum değil, medyanın kendisidir. Çünkü
medya her zaman güçlü olmanın rahatlığıyla kendi diliyle konuşmakta,
kendi sözcükleriyle topluma seslenmektedir. Bazı kitle iletişim araçları da
toplum üzerindeki etkilerini ve egemenliklerini güvence altına almak için
topluma kendi dillerini öğreterek bu dille kodlanmış mesajları vermeye
çalışmaktadır (Cereci 2003, 66).
Spor medyası, genel medyadan bağımsız olmayan, spor haberleri ve
yorumlarının işlendiği bir alt bölüm olarak tanımlanabilir. Çoğunlukla
sosyo ekonomik olarak alt gruba hitap ettiği kabul edilen spor medyasının
dili de popüler ve akademik araştırmaların konusu olmakta ve çoğu
zaman eleştirilmektedir. Kaya’ya göre (2001) Türkiye’deki spor basınının
haber dilini oluşturan öğeler; spor kavram ve söz dizimleri, ulusal
semboller, deyimler, militarist kavramlar, patolojik kavramlar, doğa
kavramları, ekonomi kavramları, mitolojik kavramlar, argo sözcük ve söz
dizimleri biçiminde saptanmıştır. Spor basınının haber dilinin büyük
ölçüde spor dünyası tarafından kullanılan spor kavram ve söz
dizimlerinden etkilendiği görülürken, ulusal semboller, deyimler ve
militarist kavramların da spor basını haber dilinde ağırlıklı bir yer tuttuğu
saptanmıştır.
Türkiye’deki yazılı spor basınında futbol anlatım dilinin ele alındığı bir
araştırmada (Yıldız Ekin 2005), yazımsal sapmaların, deyimlerin,
sıfatların, metaforların, benzetmelerin, kişileştirmelerin, abartmaların,
sesbilgisel sapmaların, öncelemelerin, çağrışımların spor sayfalarındaki
futbol başlıklarında büyük oranda kullanılmakta olduğu belirlenmiştir. Bu
söz sanatlarının kullanılması ise haber dilini, özellikle de kitleleri
ilgilendiren futbol basınında kullanılan anlatım dilini, güçlendirmek ve
okuyucunun ilgisini çekmek için vazgeçilmez olarak görülmektedir.
Spor ve en çok ilgi gören dal olan futbolla ilgili haberleri, popüler
kültürün bir ürünü olarak gören yaklaşımlar mevcuttur. Popüler, kelime
anlamıyla “halkın”, “halka ait” anlamlarına geldiği gibi bugünkü egemen
anlama göre “birçok kişi tarafından sevilen veya seçilen” demektir.
Günümüz tüketim toplumu içinde “yaygın olarak tüketilen” ya da
“bayağı, değersiz, güdülenmiş” olarak da tanımlanmaktadır. Popüler
kültür belli düşünce biçimlerini, yaşam tarzlarını, dünya görüşlerini etkin
298
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:1, 14:295-307
hale getirmeye çalışır. Gündelik yaşamın biçimini oluşturan pratikler ve
söylem geliştirir. Popüler kültür, her zaman ve herkes tarafından fark
edilmez, ya da doğal karşılanır (Yengin 1996, 1-2). Popüler kültür
içerisinde yer edinen üç temel alandan (medya, spor ve müzik) biri olan
spor/futbol, özellikle 20. yüzyıldan itibaren toplumsal yapı üzerindeki
belirleyiciliği ile toplumbilimcileri düşündüren bir sorunsal olagelmiştir.
Futbol, popüler kültürün en önemli parçalarından biridir ve kendi dilini
yaratmıştır. Bir söylem biçimi olarak futbolun tüm yaşanabilir alanlar
içine sirayet etmiş olması sonucunda futbolla büyüyen ve futbolla
sosyalleşen kitlelerin oluşması sağlanmıştır (Talimciler 2012, 248-249).
Kitle iletişim araçlarında kullanılan dil ve söylem çerçevesinde
gerçekliğin yeniden kurgulanmış haliyle karşı karşıya kalırız. Kitle
iletişim araçları kullandığı dil ve söylem aracılığıyla bize gerçekliğin
kendilerince oluşturulmuş yeni bir tanımlamasını sunar (Talimciler 2012,
258).
Futbol haberleri söz konusu olduğunda kullanılan argo konuşma ve
deyimleri içeren dilin, zaman zaman faşizan ögeleri de bünyesinde
barındıran kirli bir dil haline geldiği görülmektedir. Erkeksi dilin ön
planda tutulduğu ve bunun milliyetçi bir söylemle birleştirildiği noktada
homofobik bir zihniyet algısının kitlelere aktarılmakta olduğu
söylenebilir (Talimciler 2012, 284).
Gazetelerin spor sayfaları, anlaşmazlıkları “kavga”, müsabakaları
“kapışma”, golü “kurşun”, galibiyeti “imha” olarak nitelemektedir. Spor
gazeteleri, özellikle futbolla ilgili haberleri verirken taraftarlar arasındaki
rekabeti düşmanlığa çevirmeye zemin hazırlayacak türde bir dil
kullanmaktadır. Futbol müsabakaları savaş metaforları ile okuyucuya
duyurulmakta, “intikam”, “kapışma” gibi taraftarlar arasında gerginlik
yaratacak türde ifadeler haber başlıklarında sıkça geçmektedir (Özsoy
2011, 110).
Foucault’ya göre söylem, bir şey hakkında ne söylenebileceğini
belirleyen ve sınırlayan bilgidir. Bu çerçevede hukuk, tıp, suç, cinsellik,
teknoloji vb. söylemlerinden söz edilebilir. Bu, bilgi biçimlerini
belirlemektedir ve dönemden döneme ve toplumdan topluma değişen
öznel toplumsal alan tanımları yaratmaktır (Korat 2008, 62). Günümüzde
spor medyasının söylemi, metaforlar üzerine kuruludur. Mecaz (metafor)
sözcüğün kendi sözlük anlamından kayarak başka bir sözcüğün yerine
kullanılmasıdır. Bilinmeyen bir şeyi, bilinen bir kavramla açıklamaktır.
299
AIBU Journal of Social Sciences, Vol:14, Year:14, Issue:1, 14:295-307
İdeolojiler kendilerini dil ile ifade edip biçimlendirir. Dili kullananların
seçtiği sözcükler, sözcük öbekleri, konuşma biçimi, anlatımı hatta cümle
kurma yetileri söylemin (diskur) oluşmasında çok büyük bir etkendir.
Medya, dil konusunda da önemli zaaflara sahiptir. Dünya hızla
küreselleşirken, haberler çok sınırlı sayıda dil kaynağı üzerinden
yansıtılmaktadır (Ağlan ve Şensever 2010, 18).
2009 yılında spor haberleri üzerine yapılan bir araştırmada haberlerde
yoğun olarak mecaz kullanıldığı görülmüştür. Haberlerde günlük
metaforların kullanıldığı; bunların da sahip olduğu ideolojik içerikle,
alıcının anlayışı üzerinde etkili olduğu ve haberi popülerleştirdiği
saptanmıştır. Popülerleşen haberler okuyucunun onun ideolojik
içeriğinden habersiz olmasına, sıradan bir haber içeriğiyle karşı karşıya
olduğunu sanmasına sebep olmaktadır. Metaforların haber açısından en
önemli rollerinden biri enformasyon eksiltimine neden olmasıdır. İki
cümleyle anlatılabilecek bir düşünce, iki kelimeye indirgenmektedir.
Enformasyon azaltımı, popülerleşmeyle bir araya geldiğinde haberin
ideolojik içeriğe sahip olmasında etkili olmaktadır (Özer 2009, 182-183).
Yücel’e göre spor söyleminin şiirsel bir yönü vardır. Defansını kalabalık
tut, az adamla hücum et, golü bulursan üç puanı yut” gibi bir ifade bu
şiirselliğin örneğidir. “İlk dakikada penaltı golü ile el sıkışan takım” veya
“gole imza koyan ayak” böylesi şiirsel ifadelerdir. Bu söyleyişte bütünün
parça, parçanın bütün yerine kullanıldığı düz değişmeceler de sık sık
görülür: Ayak ya da krampon futbolcuyu niteler. File bekçisi, meşin
yuvarlak Türkçe’nin en sık kullanılan dolaylama örnekleridir (Korat
2008, 63).
Spor alanında Türkçe karşılığı bulunmayan veya oturmuş yabancı
kaynaklı kelimelerin kullanılması, dilin bir zenginliği olarak
değerlendirilebilir. Gökdayı’nın ifadesiyle dil kullanımıyla ilgili
tartışmalarda, “Böyle bir şey yok” gibi kesin bir dil kullanmak her zaman
mümkün değildir. Çünkü yaşayan başka diller gibi, Türkçenin de,
kendisini konuşan ve yazanların ihtiyaçları doğrultusunda gelişmesi ve
yenilenmesi gerekmektedir. Yenilenme ihtiyacı sebebiyle, dilde
değişmeler meydana gelebilir. Bu değişmeler, bazen dil bilgisine aykırı
da olabilir (Gökdayı 2008, 105).
Bu araştırmada spor medyasında kullanılan dil; yabancı kelimeler, söz
kalıpları ve yanlış kullanımlar açısından incelenmiştir.
300
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:1, 14:295-307
2. Yöntem
Spor sayfalarının dilini incelemek üzere Mart 2013 satış raporlarına göre
en fazla tiraja sahip olan günlük siyasi gazetelerden Zaman, Posta ve
Hürriyet ile günlük spor gazetesi Fotomaç’ta yayımlanan haber ve
yorumlar üzerinde 1-28 Şubat 2013 tarihleri arasında 1 ay süreyle tarama
yapılmıştır.
3. Bulgular
3.1. Yabancı dilden gelen sözcükler
Gazetelerde yapılan tarama sonunda özellikle futbol ve basketbol dalında
yazılan haberlerin çoğunda İngilizce ve Fransızcadan gelen kelimelerin
aynen veya Türkçe söylenişiyle kullanıldığı saptanmıştır. Yapılan
incelemede İngilizceden 41, Fransızcadan 39, İtalyancadan da 4
kelimenin geldiği belirlenmiştir. Taramada belirlenen yabancı sözcüklerin
bir kısmının Türkçe okunuşuyla, bazılarının da geldiği yabancı dildeki
şekliyle yazıldığı görülmüştür. Yabancı dilden gelen sözcüklerin
çoğunluğu futbol dalı ile ilgilidir.
Tablo 1 – Gazetelerin spor sayfalarının taranması sonucunda bulunan
yabancı dilden gelen sportif terimlerden Türkçe karşılığı olmayıp
orijinalinden değişerek Türkçeye yerleşmiş olanlar
Gazetede
kullanılan
kelime
atlet
cup
gol
fanatik
krampon
pas
penaltı
pozisyon
raunt
rövanş
stoper
şut
taç
tribün
turnike
yürütücü
Orijinal
dildeki karşılığı
Türkçe karşılığı*
Fr. athlète
İng. cup
İng. goal
Fr. fanatique
Fr. crampon
Fr. passe
İng. penalty
Fr. position
İng. round
Fr. revanche
İng. stopper
İng. shoot
İng. touch
Fr. tribune
Fr. tourniquet
Fr. manager
atletizmle uğraşan kimse, atletizmci
kupa
sayı
bağnaz
futbol ayakkabılarının altındaki kabara, tutmalık
topun diğer oyuncuya geçmesi
ceza atışı
konum
boksta devre
ikinci oyun
durdurucu
futbolda ayakla yapılan sert ve hızlı vuruş
ellemek
seyirci bölümü
basketbolda bir hücum şekil
yürütücü
301
AIBU Journal of Social Sciences, Vol:14, Year:14, Issue:1, 14:295-307
Tablo 2- Gazetelerin spor sayfalarının taranması sonucunda bulunan
yabancı dilden gelen sportif terimlerden Türkçede orijinal şekliyle
kullanılanlar
Gazetede
kullanılan
ampute
asist
derbi
düello
Orijinal dildeki
karşılığı
İng. amputee
İng. assist
İng. derby
İt. duello
egale etmek
eküri
fair play
fast break
faul
favori
fikstür
final four
final
Fr. égale
Fr. écurie
İng. fair play
İng. fast break
İng. fault
Fr. favori
İng. fixture
İng. final four
Fr. final
grand prix
grand slam
hat trick
holigan
İng. grand prix
İng. grand slam
İng. hat trick
İng. hooligan
jübile
Fr. jubilé
karambol
klas
konkur
kort
kulvar
Fr. carambole
Fr. classe
Fr. concours
İng. court
Fr. couloir
maestro
manej
ofsayt
İt. maestro
Fr. manège
İng. off side
302
Türkçe karşılığı*
uzvu kesik
sayı veya gol pası
aynı şehrin takımları arasında oynanan oyun
iki kişi arasında, tanıklar önünde yapılan
silahlı vuruşma
bir rekoru yinelemek
ahırdaş
dürüst oyun
hızlı hücum
kural dışı hareket
gözde
karşılaşma takvimi
dörtlü final
elemeli yarışmalarda sonucu belirten
karşılaşma
büyük ödül
büyük başarı
üçleme
futbolda fanatizmi besleyen, aşırı
davranışlarda bulunan ve çevreye zarar
vermeye eğilimli taraftar
bir sanat veya spor dalında uzun süre
çalışanların onuruna düzenlenen kutlama
töreni
karmaşa
üstün yetenekli
yarışma
tenis sahası
yüzme ve atletizm yarışmalarında her
yarışçıya ayrılan şerit
orkestra şefi
at eğitimi
futbolda hücuma geçen takımın en az bir
oyuncusunun topla oynandığı anda rakip
takımın kale çizgisine, o takımın en yakın
oyuncusundan daha yakın bulunması
durumu
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:1, 14:295-307
Gazetede
kullanılan
pit stop
plase
play-off
repesaj
ribaunt
röveşata
Orijinal dildeki
karşılığı
İng. pit stop
Fr. placé
İng. play-off
İng. repeat
İng. rebound
İng. reverse shot
santrfor
İng. centreforward
İng. sprint
İng. sprinter
Fr. tandem
sprint
sprinter
tandem
Türkçe karşılığı*
bakım molası
yumuşak vuruş
şampiyonluğu belirleyecek maç
yineleme
dönen top
futbolda yüksekten gelen topa gövdeyi
sırtüstü devirip makas yaparak vurma
orta uç oyuncusu
kısa koşu
kısa koşucu
futbolda savunmanın gerisinde görev yapan
oyuncunun arkasındaki tek kişi
Tablo 3 – Gazetelerin spor sayfalarının taranması sonucunda bulunan
yabancı dilden gelen sportif terimlerden Türkçe karşılığı olanlar
Gazetede
kullanılan
antrenman
çalıştırıcı
aut
avantaj
bek
benç
blok
branş
coach
defans
detay
direkt
elimine
finiş
forvet
frikik
klasman
kontrat
kontratak
korner
Orijinal dildeki
karşılığı
Fr. entraïnement
Fr. entraîneur
İng. out
Fr. avantage
İng. back
İng. bench
Fr. bloc
Fr. branche
İng. coach
Fr. défense
Fr. détail
Fr. direct
Fr. éliminé
İng. finish
İng. forward
İng. free-kick
Fr. classement
Fr. contrat
Fr. contre-attaque
İng. corner
Türkçe karşılığı*
alıştırma
çalıştırıcı
dışarıya
üstünlük
savunma oyuncusu
yedek kulübesi
voleybolda perdeleme, durdurma
kol, dal
çalıştırıcı
savunma
ayrıntı
aracısız, doğruca
elemek
varış
ileri uç oyuncusu
serbest vuruş
küme (alt küme)
sözleşme
ani akın
köşe atışı
303
AIBU Journal of Social Sciences, Vol:14, Year:14, Issue:1, 14:295-307
Gazetede
Orijinal dildeki
Türkçe karşılığı*
kullanılan
karşılığı
libero
İt. libero
son adam
maç
Fr. match
karşılaşma
pres
Fr. presse
baskı
realite
Fr. réalité
gerçeklik
rotasyon
Fr. rotation
yer değiştirme
sezon
Fr. saison
mevsim
skor
İng. score
sonuç
sponsor
İng. sponsor
destekleyici
stil
Fr. style
üslup, biçem
trio
İt. trio
üçlü
*Türk Dil Kurumu Sözlüğü’ne göre (www.tdk.gov.tr).
** Kısaltmalar: Fr.: Fransızca, İng.: İngilizce, İt.:İtalyanca
3.2. Deyim ve söz kalıpları
İncelenen gazetelerdeki haber ve yorumlarda spor basınının süslü ve
abartılı bir dil kullandığı, deyim ve söz kalıplarını sıkça tekrarladığı
görülmüştür. Bu tekrarlar, spor basınına özgü bir dilin varlığını
göstermektedir. Tarama sonunda göze çarpan deyim ve söz kalıpları şu
şekilde sıralanabilir:
Adam adama savunma, adam eksiltmek, adım arttırmamak, adını finale
yazdırmak, altı pas, altın gol, aportta beklemek, as kadro, ateşe atmak,
başarı(sız)lı grafik çizmek, beş oyunculu iki numaralı bölge, bordo
mavililer, boynu bükük ayrılmak, cezalı duruma düşmek, çatala takılmak,
çift kale maç, damalı bayrak, dar alan, direği dövmek, direği sıyırmak,
direkten dönmek, doksana takmak, efektif ataklar, efor sarf etmek, efsane
oyuncu, ezeli rakip, file bekçisi, fileleri havalandırmak, flaş ekip, forma
giymek, forvet hattı, giriş yapmak, golle süslemek, gülen taraf olmak,
haftayı üç puanla kapatmak, havlu atmak, ilk on bir, kalesinde
devleşmek, kara kartallar, klas gol, kritik zafer, kupanın dışına itmek,
kurtarış yapmak, liderlik koltuğunu devralmak, menzilli füze, meşin
yuvarlak, net penaltı, netlik kazanmak, on ikinci adam, on sekiz, organize
etmek, orta sahadaki silah, orta sahanın kanatları, oyun kurmak, ön
çapraz bağ, pozisyona girmek, pozisyonu mumla aramak, pres yapmak,
puan toplamak, puanları paylaşmak, rakibe boyun eğmek, rakibi dize
getirmek, rakibi yıkmak, riske etmek, sarı kırmızılılar, sarı lacivertliler,
sert bir dil, servis kırmak, sıcak gelişme, sıfıra yakın, start almak,
şeklinde konuşmak, takımdan ayrı düz koşu, tarih yazmak, tecrübesini
konuşturmak, teknik direktör, tepki koymak, topa basmak, topa girmek,
304
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:1, 14:295-307
topa tutmak, topla buluşmak, topu yumuşatmak, ver kaç, yıldız oyuncu,
zirveye oturmak.
3.3. Spor basınında dil yanlışları
Spor basınında yapılan incelemede ayrıca bazı dilbilgisi hataları ve yanlış
kullanımlara da rastlanmıştır. Şahin’e göre bunlardan biri de “kaybet-“
fiilidir. Türkiye Türkçesinde önceden kullanımı olmayan, bugün ise
özellikle spor edebiyatından diğer alanlara doğru genişleyen, kaybetfiilinin araç bildiren yönelme hâli ekini tamamlayıcı olarak kabul ettiği
ifade biçimi bulunmaktadır. Bu biçimin, ne şekilde kullanıma girmiş
olursa olsun, yanlış olduğu bilinmeli ve bunun yerine geçmişte toplum
tarafından kabul görerek yaygınlaşan ve aynı anlamı ifade eden +(y)A
yenil- veya +(y)A mağlup ol- biçimleri kullanılmalıdır (Şahin, 2011).
Yaptığımız taramada da bir gazetede “… takımı dönemi içinde 2
galibiyet, 1 yenilgi elde etti” şeklinde bir ifadeye rastlanmıştır. Galibiyet
elde edilirken, yenilgi için “elde etmek” uygun bir kullanım değildir.
Özellikle futbolcuların sakatlıklarıyla ilgili haberlerde “sakatlığı yine
nüksetti” ifadesine sıkça rastlanmıştır. Nüksetmek, anlam olarak
yinelemeyi de içinde barındırmaktadır. Fransızca “nuance” kökenli olan
ve “ince ayrıntı” anlamına gelen nüans, “nüans farkı” olarak
yazılmaktadır. Spor basınında özellikle 2011 yılında yaşanan şike davası
sonrasında ve sporculara yönelik doping iddialarıyla ilgili hukuki
konular, sıkça gündeme gelmektedir. Bu kapsamda örneğin
“dokunulmazlık” anlamı taşıyan masuniyet karinesi, “masumiyet
karinesi” olarak yazılmıştır. Spor kulüplerinin isimleri yerine kullanılan
renk mecazlarının yazılışıyla ilgili karışıklıklar da mevcuttur. Örneğin
gazetelerde kullanımlar şöyle farklılık göstermektedir: Sarı Kırmızılılar,
Siyah-Beyazlılar, sarı - lacivertliler. Renklerin yazılımında gazeteler
kendi içinde bir standart tuttururken, gazeteler arasında farklı kullanımlar
olduğu görülmüştür.
Gazetelerin haber başlıklarında kulüp isimleri, yer darlığı nedeniyle
kısaltılarak yazılmaktadır. Örneğin Fenerbahçe, F.Bahçe şeklinde;
Galatasaray, G.Saray şeklinde; Gençlerbirliği, G.Birliği şeklinde
kısaltılmaktadır. Ancak başlıklarda kullanılan bu kısaltmaların bazı
gazetelerde yazı içinde de kullanıldığı görülmektedir.
Gazetelerde anlamı güçlendirmek için aynı anlama gelen veya gerek
olmayan bazı kelimeler arka arkaya kullanılmıştır: “Uzun maraton”,
“kapalı salon.”
305
AIBU Journal of Social Sciences, Vol:14, Year:14, Issue:1, 14:295-307
4. Sonuç
Sonuç olarak spor medyasının kullandığı sportif kelimelerde konu edilen
spor dalıyla ilgili yabancı kelimeleri yoğun olarak kullandığı, haber ve
yorumlarda söz kalıplarını sık tekrarladığı saptanmıştır. Özellikle
müsabakaların anlatımında tek düze ifadelerden kurtulmak için mecazlar
ve söz öbekleri kullanılarak anlatım daha da zenginleştirilmek
istenmektedir.
Gazetelerin spor servislerinin yöneticileri, muhabir ve redaktörlerden
yazılarını farklı bir üslupla yazmaları konusunda beklenti içindedir. Bu
beklenti, muhabir ve yazarların müsabakaları anlatırken mecaz ve söz
kalıplarına sıklıkla başvurmaları sonucunu doğurmaktadır.
Gazetelerin spor sayfaları, yaşanan gerçeklikleri okuyucuya aktarırken
metaforlardan sıklıkla yararlanmakta ve spor medyasına özgü bir dil
oluşturmaktadır. Bu dil, gerçekliğin dışında metaforlar, söz kalıpları,
süslü ifadelerle hedef kitlenin zihninde gerçeklik algısından sapmalara
neden olmaktadır. Gerçeklik algısından sapmanın en riskli yanı, spor
gazetelerinin kullandığı savaş ve askerlikle ilgili mecazların spor
sahalarında şiddeti olağan ve sıradan bir durum algısına dönüştürme
ihtimalidir.
Spor sayfalarında yer alan yazılarda nadir de olsa dil yanlışlarına ve
anlatım bozukluklarına rastlanılmıştır. Bu yanlışların ve bozuklukların,
bilgi eksikliği nedeniyle yapıldığı öngörülebilir. Bunun dışında özellikle
müsabaka sayfalarının hızlı bir şekilde hazırlanması mecburiyeti
dolayısıyla, hızlı üretimin bu sayfalarda dil ve anlatım bozukluklarına
neden olduğu söylenebilir.
Türkçe karşılığı olmasına rağmen yabancı dilden gelen kelimelerin tercih
edilmemesi önerilebilir. Bu kapsamda Türk Dil Kurumu’nun spor
alanında kullanılan ve kitle iletişim araçları tarafından tekrarlanarak
yaygınlaşan yabancı terimlerin yerine Türkçe karşılıklarını önermesi
büyük önem taşımaktadır. Hat trick, play off, final four, grand slam,
grand prix, coach gibi Türkçeye yazılışıyla geçen birçok terim, yazım
zorluğunu da beraberinde getirmekte ve farklı yazımlarıyla karışıklığa
neden olmaktadır.
306
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:1, 14:295-307
Kaynaklar
ALĞAN C. ve ŞENSEVER L. (2010) Ulusal Basında Nefret Suçları: 10
Yıl, 10 Örnek, Sosyal Değişim Derneği, İstanbul.
BÜLBÜL OĞUZ B. (2012) Sosyal Medya Dilinin Görüntüsel Gösterge
Boyutu ve Bunun Dile Etkisi, Turkish Studies - International
Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish
or Turkic Volume 7/4, Fall p. 1157-1166.
CERECİ, S. (2003) Medya Etiği, İstanbul: Metropol Yayınları.
GÖKDAYI, H. (2008) Dil Kullanımını Değerlendirmede Doğru ve
Yanlış, Erdem Dergisi (51): 91-109.
Güncel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu (www.tdk.gov.tr).
KORAT, G. (2008) Dil, Edebiyat ve İletişim, İstanbul: İletişim Yayınları.
KÖSE, A (2012). Medya ve Dil Oyunları: Gündelik Dil Pratiklerinde
Televizyon Dizilerinin Etkisi, Millî Folklor, Yıl 24, Sayı 93.
MORA, N. (2008) Medya Çalışmaları, Medya Pedagojisi ve Küresel
İletişim, İstanbul: Alt Kitap.
MUTLU, E. (2008) İletişim Sözlüğü, İstanbul: Ayraç.
ÖZER, Ö. (2009) Eleştirel Haber Çözümlemeleri, Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
ÖZSOY, S. “Spor Gazetelerinin Başlıklarında Militarist ve Şiddet İçerikli
Metaforlar”, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi eDergisi, Sayı 1, Mart 2011, ss. 88-114.
ŞAHİN, E. (2011) Spor Edebiyatında Yeni Bir Ad Eylem Bağlantısı:
+(Y)A Kaybet, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 713, s.
420-426.
TALİMCİLER, A. (2012) Ötekine Yönelik Nefretin Fark Edilmediği ya
da Kanıksandığı Alan: Türkiye’de Futbol Medyası, Nefret
Söylemi ve Nefret Suçları, Derleyen: Yasemin İnceoğlu, İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.
Yazım Kılavuzu ve Kurallar, Türk Dil Kurumu (www.tdk.gov.tr).
YENGİN, H. (1996) Medyanın Dili, İstanbul: Der Yayınları.
YILDIZ-EKİN M.T. (2005) Spor Basınında Futbol Anlatım Dili: Manşet
ve Başlıklar, Eğitim Fakültesi Dergisi XVIII (1): 93-106.
307
AIBU Journal of Social Sciences, Vol:14, Year:14, Issue:1, 14:295-307
308