lâġklġk, dġn-vġcdan özgürlüğü ve eğġtġm hakkı - E

Transkript

www.e-akademi.org (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık İnternet Dergisi)
Sayı: 108, Şubat 2011.
LÂĠKLĠK, DĠN-VĠCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ VE EĞĠTĠM HAKKI
AÇISINDAN TÜRKĠYE’ DE ZORUNLU DĠN EĞĠTĠMĠ
Süleyman MORTAġ1
GĠRĠġ
Din eğitimi ve özellikle zorunlu din dersleri öteden beri, Türkiye‟de
tartıĢılan bir konu olmuĢtur. Bu konuyu eleĢtirenler genelde olaya laiklik
açısından bakmıĢlardır2. Özellikle belli bir mezhebin (Sünni) öğretilmesi ve
ibadet kurallarının öğretilmesinin, ilgilinin ve ailesinin inanç özgürlüğüne aykırı
olacağı, laik devletin din aĢılama gibi bir görev ve yetkisinin olmadığı ileri
sürülmektedir3. Fakat asıl konunun tekrar gündeme gelmesi Eylem ve Hasan
ZENGĠN v. TÜRKĠYE kararı sonucunda olmuĢtur4. Gerçekten önemi açısından
kısaca vurgulamak gerekirse, Alevi Ġnancına sahip Hasan Zengin adlı
vatandaĢımız Ġlköğretim 7. sınıfta öğrenim gören Eylem Zengin adlı kızımın
“Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi” dersinden bağıĢık (muaf) tutulması için Ġstanbul Ġl
Milli Eğitim Müdürlüğüne müracaatta bulunmuĢ, Milli Eğitim Müdürlüğü bu
istemi, Anayasa m. 245 ve Milli Eğitim Temel Kanunu m.12 6 „ye aykırı bularak
1
Hakim, Yargıtay.
Laik devletin; dinler, mezhepler ve inanç konusunda taraf tutamayacağı temel çıkıĢ noktası olarak
alınmakta ve eleĢtirilmektedir. Bkz. TANÖR, Bülent \ YÜZBAġIOĞLU, Necmi, 1982 Anayasasına
Göre Türk Anayasa Hukuku, YKY yay., 2.B, Ġstanbul 2001, s. 167.
3
TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, aynı yerde. Benzer Ģekilde ĠNSEL, sorunun, din derslerinin zorunlu olup
olmamasından değil, din ve vicdan özgürlüğüne rağmen Sünni Ġslam‟ın fiilen resmi devlet dini haline
getirilmesinde yattığını belirtmektedir. Bkz. ĠNSEL, Ahmet,”Düzgün Din Dersi” ,Radikal 2,19.8.2007.
4
10.10.2007 günkü gazeteler.
5
Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlak
öğretimi ilk ve orta-öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dıĢındaki
din eğitim ve öğretimi ancak, kiĢilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine
bağlıdır.(AY m. 24/4).
6
1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanununun 12. maddesinde “Türk Milli Eğitiminde Laiklik esastır. Din
Kültürü ve Ahlak Öğretimi ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler
arasında yer alır” denmektedir.
2
1
ret
etmiĢtir.
ĠĢlemin
iptali
için
Ġstanbul
idare
mahkemesine
yapılan
baĢvuru,iĢlemin yürürlükteki mevzuata uyarlığı nedeniyle ret edilmiĢ, karar
DanıĢtay‟ca onanmıĢtır. Böylece iç hukuk yolları tüketilmiĢ, baĢvurucu
2.1.2004 tarihinde Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi nezdinde giriĢimde
bulunmuĢtur.
AĠHM‟ ne baĢvuruda belli baĢlı Ģu Ģikayetler ileri sürülmüĢtür:
Ġ. Din Kültürü ve Ahlak Öğretimi Ġlköğretim Kurumlarında zorunludur.
ĠĠ. Ders içerik olarak Ġslam inancının Sünni mezhebinin itikat ve
ibadetlerinin öğretilmesine yöneliktir.
ĠĠĠ. Diğer din ve mezhepler, bilhassa Alevi mezhebi \ inancı ve ibadetleri
ile ilgili son derece yetersiz ve yanlı bilgiler verilmektedir.
ĠV. Anne-babanın dini ve felsefi inancına saygı duyulmamaktadır.
Özetle baĢvurucu uygulamanın AĠHS‟nin din ve vicdan özgürlüğünü
düzenleyen 9. maddesi ile eğitim hakkını düzenleyen 1 no‟lu protokolün 2.
maddesini ihlal ettiğini ileri
sürmüĢtür7. Mahkeme zorunlu din dersi
uygulamasının 1 nolu protokolünü 2. maddesini ihlal ettiğine karar vermiĢtir8.
Mahkeme gerekçesinde öne çıkan hususlara aĢağıda değineceğiz,ancak
burada vurgulamak istediğimiz husus “tartıĢmanın” bu karar ile yeniden
gündeme gelmesidir.
AĠHM‟ce konunun eğitim özgürlüğü açısından değerlendirildiği açıktır.
Belirtmek gerekir ki konu gerek laiklik,gerekse din ve vicdan özgürlüğü
açısından eleĢtirilmekte ve ele alınmaktadır.
7
Konuya aĢağıda yeniden dönülecektir.
Kararın resmi Türkçe çevirisi yapılmamıĢtır. Kararı, Ġngilizce metni için bkz.
http://www.hispanidad.com\imagenes\cartas\CASE%20OF%20
HASAN%20AND%20EYLEM%20ZENGIN%20v.%20TURKEY.doc (15.11.2007). AĠHM Application no.
1448\04, Case of Hasan and Eylem Zengin v. Turkey.
8
2
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
DĠN EĞĠTĠM-ÖĞRETĠMĠ VE GEREKLĠLĠĞĠ
I. GENEL OLARAK DĠN EĞĠTĠMĠ
A. Anlam ve Genel Eğitim Ġçindeki Yeri
Din eğitimi, kiĢilerin dini yönden olumlu davranıĢ değiĢikliği kazanması,
bilimsel bilginin bulgularıyla çatıĢmayacak Ģekilde ruhi tatmin sağlanması,
toplumsal birliği koruyacak Ģekilde dini yönden eğitilmesidir9.
Ġslam Tarihi açısından bakıldığında din eğitimĠ Mescit merkezlidir. Mescit
ve Camiler bu konuda uzun süre din eğitimi iĢlevini sürdürmüĢtür 10. Mescit ve
camilerin eğitim-öğretim için yeterli gelmediği anlaĢılınca da medreselerin,
daha sonra da okulların açıldığı görülmektedir. Eğitim alanındaki geliĢme ve
9
DEMĠR, Ġbrahim, 1968-1976 Yılları Arasında Türkiye’de Din Eğitimi TartıĢması (YayınlanmamıĢ
Yüksek Lisans Tezi), A.Ü. Eğitim Fakültesi 1978, s.2.
10
Hz. Muhammed Mekke‟de baĢlattığı eğitimi Medine‟de Mescit merkezli bir eğitime dönüĢmüĢtür.
622‟de Medine‟ye hicretinde ilk iĢ olarak orada bir mescit kurmuĢ, onun bir bölümünü de eğitim öğretim
merkezi (suffa, zulle) haline getirmiĢti. Bu sonraki din eğitim-öğretimine de bir model olmuĢtu. Bu
konuda bkz. GÜÇ, Ahmet “Ġslam‟da Mescidin Toplum Hayatındaki Yeri”, Yeni Ümit, Ocak-ġubat-Mart
1994. Yıl 6, Sayı 23. Ayrıca, BAKTIR, Mustafa Ġslam’da Ġlk Eğitim müessesi Ashabı Suffe, TimaĢ
yay. Ġstanbul 1990, s. 19-47.
3
değiĢmeler sürecinde genel eğitim dini özelliğini değiĢtirmek durumunda
kalmıĢ ve din eğitimi genel eğitim içerisinde bir branĢ halini almıĢtır11.
Din eğitiminde temel bir sorun hangi dinin eğitimi sorunudur. Din eğitimi
her Ģeyden önce inanılan dinin eğitimidir. Burada “din” kavramı üzerinde
konumuzun sınırı bakımından durmayacağız12 ancak din eğitiminin insanın
Kutsal ile ilgili davranıĢlarının geliĢtirilmesine iĢaret ettiğini belirtmeliyiz 13
Din eğitiminde amaç kiĢinin doğuĢtan varolan dini yeteneklerini iĢleyip
geliĢtirmek, baĢta Allah ve ilahi kelamı öğrenip kabul etmesini, ilahi kelam
içinde mevcut bilgiler ve talepler doğrultusunda yaĢayıĢını düzenlemesini temin
etmektir14.
Din eğitimi, dinin hayat ile iliĢkilerini ve bunların iliĢkili sorunları gidermeyi
sağlar15. Böylece din eğitimini, inanılan dini bireylere öğretme olarak belirtmek
yanlıĢ olmaz.
B. Din Öğretiminde YaklaĢımlar \ Modeller
Din öğretiminde nasıl bir yöntem uygulanacağı önemlidir. Bu konuda
Dünyada uygulanan belli baĢlı iki model göze çarpmaktadır. Bunlar mezhebe
dayalı ve mezhepler üstü olarak adlandırılabilir16.
1. Mezhebe Dayalı Model
11
TOSUN, Cemal, Din Eğitimi Bilimine GiriĢ, 2.B., Pegem A yay., Ankara 2002, s.1.
BĠLGĠN dini insanın kayıtsız Ģartsız var olan mutlak Varlığa yöneliĢi ve onun tarafından kuĢatılıĢı”
olarak tanımlamaktadır. Bkz. BĠLGĠN, Beyza, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Gün Yay, Ankara 1988,
s.4.
13
TOSUN, s. 23.
14
Tanımlar için bkz. YAVUZ, Kerim, Günümüzde Din Eğitimi, Ç.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Yay., Adana
1988. s. 52. –DODURGALI Abdurrahman, Din Eğitimi ve Öğretiminde Ġlkeler ve Yöntemler, M.Ü.
Ġlahiyat Fakültesi yay., Ġstanbul 1999, s.39.
15
YAVUZ, s. 50; TOSUN, s. 29.
16
AYDIN, Mehmet Zeki, Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi ve Türkiye Ġle KarĢılaĢtırılması,
http\\www.flwi.rug.ac.be\cie\mzaydin5.htm (eriĢim:14.11.2007). Burada mezhebe dayalı denirken belli
bir dinin içindeki mezhep kastedilmeyip, aynı zamanda ayrı bir din de kastedilebilmektedir. Burada amç
öğretimin Ģeklini vurgulamak açısındandır. Kaldı ki Ġngilizce‟deki religion hem din hem de mezhep
karĢılığı olarak kullanılmaktadır.
12
4
Bu modelde din öğretimi/dersin konusunu belli bir din oluĢturmakta, bu
öğretimde amaç o dinin ve pratiklerinin öğretilmesi,benimsetilmesi ve
sevdirilmesidir17.Belirtmek gerekir ki bu tarz öğretimde ders zaten o dinin adı
ile anılmaktadır. Sözgelimi, Ġslam din dersi, Katolik din dersi, protestan din
dersi gibi18
Bu
modelde
din
eğitimi
belli
bir
din
ya
da
mezhebe
göre
programlanmakta ve uygulanmaktadır19. Buradaki düĢünce öğrenci ya da
velisinin belli bir din dersini seçmesi ve öğrenmesidir. Elbette böyle bir öğretide
diğer din ya da mezhepler de öğretilmektedir, ancak her Ģeyden önce bu
öğretim biliĢsel düzeyde kalmakta diğer yönden de diğer dinler ancak esas
alınan dinin perspektifinde öğretilmektedir20. Mezhebe dayalı din dersi
programı ilgili dinin temsilcileri tarafından yapılır ya da onaylanır21
2. Mezhepler Üstü Din Eğitimi
Bu öğretim sisteminde din eğitimi mezhebe dayalı değildir. Belli bir dinin
öğretimi esas alınmadığı gibi bir dinin sevdirilmesi benimsetilmesi ya da
öğretilmesi amacı güdülmemektedir. Bu sistemin çoğulcu ve birleĢtirici
özellikleri vardır. Bu öğretim modelinde her din ve mezhebin dünya görüĢü ve
ahlak anlayıĢı öğretilmektedir, birleĢtirici yönü ise dinin özü üzerinde
durulması, ayrılık bulunmayan ilkelerin okutulması ve mezheplerle ilgili ayrıntı
ve farklı görüĢlere girilmesidir22. Ancak Ģunu da ifade etmek gerekir ki bu
17
AYDIN, http\\www.flwi.rug.ac.be\cie\mzaydin5.htm (eriĢim:14.11.2007).
Almanya‟dan Katolik ve Protestan din eğitimleri buna örnektir.
19
Sözgelimi, Ġran‟daki ġii Mezhebine göre yapılan öğretim böyledir.
20
AYDIN, aynı yerde; TOSUN, s.116.
21
Sözgelimi Belçika ve Avusturya da din derslerinin programı, Katolik din dersi için Katolik Kilisesi
Protestan din dersinin program Protestan Kilisesi tarafından yapılmaktadır. Nitekim Avusturya‟da Ġslam
din dersinin programını, Avusturya Diyanet TeĢkilatı yapmaktadır. Bkz. AYDIN,
http\\www.flwi.rug.ac.be\cie\mzaydin5.htm (eriĢim:14.11.2007).
22
BĠLGĠN, s.83
18
5
sistemin uygulandığı ülkelerde, ülkede çoğunluğun mensup olduğu dine göre o
din ağırlıklı olarak öğretilmektedir. Sözgelimi Yunanistan‟da durum böyledir 23.
Bu konuya son vermeden önce din öğretimi yaklaĢımında AYDIN‟ın
oluĢturduğu tablo anlama kolaylığı sağlayacaktır24.
DĠN EĞĠTĠMĠ YAKLAġIMI DĠNLER HAKKINDA ÖĞRETĠM
dayalı, YAKLAġIMI
mezhebe\dine
mezhebe\dine dayalı olmayan
doktriner
(confessionel)
(non confessionel)
ADI
……… Din Dersi
HEDEFĠ
Benimsetmek, Sevdirmek Bilgi Vermek
ĠÇERĠĞĠ
Dini Metinler, Ġlmihal
PROGRAM
Ġlgili Dinin Temsilcisi \ Devlet
HAZIRLAMA
Kilise
ÖĞRETMEN
Ġlgili
BELĠRLEME
\Kilise
ALTERNATĠFĠ Ahlak
Dinin
……Bilgisi, …….Kültürü
Dini Bilgi, Kültür
Temsilcisi Devlet
(Moral,
Etik), Yok
Felsefe, Din Kültürü vb.
II. DĠN EĞĠTĠMĠNĠN GEREKLĠLĠĞĠ SORUNU
23
Yunanistan‟da din öğretimi mezhepler üstüdür, ancak Hristiyan Ortodoks mezhebi ağırlıklı olarak
öğretilmektedir. AYDIN, http\\www.flwi.rug.ac.be\cie\mzaydin5.htm (eriĢim:14.11.2007).
24
Tablo için bkz. AYDIN, Mehmet Zeki, “Müzakereler”,in:Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve
Din Eğitimi, (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007, s. 245.
6
A- Bir Toplumsal Dinamik Olarak Din
1. Kavram ve YaklaĢım
Toplumlara yön veren, onları etkileyen, onlara kimlik kazandıran
davranıĢ, tutum ve eylemlerini belirleyen önemli dinamiklerden biri de “din”
dir25.
Toplumsal bir dinamik olan din nedir, yakından bakalım. Din Arapça
kökenlidir kelime anlamı itibariyle “mülk ve hüküm” anlamına gelir. Bu
cümleden
olarak
hesaba
çekmek,
yargılanmak,
yönetmek
anlamları
vardır26.Bunun dıĢında kendini kötülüklerden koruyan, itaat etme, boyun eğme,
sadece ibadet etme, baĢlı baĢına Allah‟tan korkma anlamları vardır27.
Dinin inandı, mezhep edindi, adet edindi gibi anlamları da olup, kiĢinin
tutunduğu ve uyguladığı pratik yol ve hayat tarzı anlamına gelir28.
Madem toplumlara yön veren, onları etkileyen kimlik kazandıran
davranıĢ, tutum ve eylemlerini belirleyen dinamiklerden biri dindir, o halde dinin
ne olduğunu ne olmadığını doğru bir Ģekilde öğretmek gerekir29.
2. Tarihi ve Mevcut Gerçekler
Türkiye‟de yaĢayan insanların büyük çoğunluğu Ġslam dinine mensuptur.
KuĢkusuz değiĢik mezhepler benimsenmiĢtir, ancak hepsinde Allah inancı
25
ERBAY, Ahmet, “Zorunlu Din Eğitimi TartıĢmaları Üzerine”,
http\\www.mavicadir.net\mavicadir\sayfa.asp?SA=Makale&YaziNo=225(eriĢim:2.11.2007).
26
Nitekim Fatiha suresindeki “din gününün sahibi” mealindeki ayette hesap ve hüküm gününün sahibi
anlamı vardır.ERBAY,aynı yerde.
27
Tanımlamalar için bkz. BOLAY, Süleyman Hayri \ SARIKAVAK Kazım, Din Kültürü ve Ahlak
Bilgisi, 2.B.Gündüz Eğitim ve Yayıncılık,Ankara 2003,s.21.
28
BOLAY\SARIKAVAK, aynı yerde.
29
ERBAY, “Zorunlu Din Eğitimi TartıĢmaları Üzerine”,
http\\www.mavicadir.net\mavicadir\sayfa.asp?SA=Makale&YaziNo=225(eriĢim:2.11.2007).
7
vardır. Bu ülkede yaĢayan insanların büyük çoğunluğu yüzyıllardan beri bu dini
yaĢamıĢ ve kültürlerini büyük oranda din etkilemiĢtir 30. Bu sadece Türkiye
bakımından da değil tarihe dönüp baktığımızda, insanlığın baĢına gelen büyük
olaylar ötekinin ya milliyeti ya da dini olmuĢtur31. Dini bu Ģekilde kullanabilme
eğilim ve tehlikesi bireysel çıkar ve toplumsal çıkarcılar karĢısında dinin ne
olduğunun doğru olarak öğretilmesinde fayda vardır32.
B. Din DıĢı Tutuculuk ve Dinle Zorunlu ĠliĢkiler
1. Din DıĢı Tutuculuk
a. Sokağın Sıcak Mantığı
Bugün din konusunda eğitim almamıĢ kiĢiler birçok Ģeyin dine ait
olduğunu sanmaktadır. Sokakta çıkan bu bilgiler zamanla bir inanç haline
gelmektedir. Sözgelimi Anadolu‟nun bazı kesimlerinde kız çocuklarına
mirastan pay verilmez. Bu neredeyse bir Ġslam \ din kuralı olarak algılanır.
Oysa Ġslam‟da kız çocuğunun da miras payı vardır. Yine zaman zaman Ġslam
adına kendisini Peygamber ilan edenleri ve bunlara biat eden müritleri
duymaktayız. Gerçekten dini bilgiye sahip olan ve Hz. Muhammed‟in son
peygamber olduğunu
bilen, bu dini eğitimi alan birisi bu yalancı
peygamberlere uyacak mıdır?
b. Hurafelerle SavaĢ Ya da Niçin Din eğitimi
30
KARAMAN, Hayrettin, “Din Eğitimi 3”, Yeni ġafak, 18.2.2005.
Sözgelimi Haçlı Seferleri.
32
ERBAY, agm.
31
8
Bilindiği gibi din toplumların bir gerçeğidir. Neredeyse insanların çoğu
aslında bir dine inanmaktadır. Din eğitimi yapılmayan toplumlarda inançlar ile
yasalar arasında çatıĢmalar yaĢandığı, toplumlarda birlik ve beraberlik
ruhumun zedelendiği görülmektedir33.Bir takım hurafelerin, dini kural olduğu
kabul edilmekte, din taassubu altında kimi istismarcı ve Ģarlatanların elinde din
bir alet olarak kullanılmaktadır34.
Din istismarı hurafelerden kaynaklanacağı gibi yaratılıĢ itibariyle
insan,kendi egoizminden kaynaklanan fikir ve kanaatlerini din adına ortaya
koyabilir35. Din öğretiminin hiç ya da gereği gibi yapılmadığı için çok defa dine
aykırı fikir ve inanıĢlar,din adına gizli gizli yayılıp hem insan hem de din için
tehlikeli akımlar yayılabilmektedir36.
Konuya dikkat çeken Josef de Finans Ģöyle diyordu:
“Asrın maskesi hem trajik hem de yüz buruĢturucudur. Trajiktir; çünkü
Allah’sız ve Allah’a karĢı bir hürriyet arayarak dünya her gün daha korkunç
olmaktadır.
Ġnsan
kendisinden
uzaklaĢıyor.
Madde
alemindeki
büyük
geliĢmeler insanın kurtuluĢunu sağlayıp ona saadet devri açacağına,onun için
yeni bir ıstırap kaynağı oluyor. Yüz buruĢturucudur; çünkü, insan değerlerin
ilkelerine karĢı çıkmakla, bütün onları yıkmakla kendini bitiriyor37.
Din eğitimi insanın bu tatmin edilemez duygularını sınırlayacağı gibi bir
takım kötü ve yanlıĢ alıĢkanlıkları da önler. Din unsuru toplumda diğer
unsurları da etkiler. Vatan duygu ve sevgisinin oluĢumunda, milli tarihin
33
DEMĠR, s.2.
Ġster kendisine “tarikat” ismini versin ister baĢka isim atında olsun bu tarz oluĢumlar din bilgisi eksik
kiĢileri kolayca aldatabilmektedir. Bkz. DEMĠR, aynı yerde.
35
Daha önce de ifade ettiğimiz gibi kendisini peygamber ilan etmeye kadar varan olayları hatırlayalım.
36
ÖNER, Necati, Niçin Din Öğretimi, in:Din Öğretini ve Din Hizmetleri Semineri (8-10 Nisan1988)
Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yay. Ankara 1991 s. 25. Bu konuda ayrıca Bkz. ONAT, Hasan, Niçin Din
Eğitim, in:Uluslararası Din eğitimi Sempozyumu (20-21 Kasım 1997), s. 15-213
37
Fransız yazarın 1955‟de söylediği sözler için bkz. ÖNER, s. 25 (abc).
34
9
akıĢında,ahlakın Ģekillenmesinde, terbiyenin yönlenmesinde dinin rolü inkar
edilemez. Bütün amaç topluma iyi insan yetiĢtirmektir38.
2. Dinle Zorunlu ĠliĢkiler
a. Kenan Evren Örneği
Az aĢağıda değinileceği üzere, bizde mevcut zorunlu din dersleri 1982
Anayasası ile39 getirilmiĢtir.Kenan Evren din derslerinin zorunlu
hale
getirilmesini anlatırken çeĢitli örnekler verir. Bunlardan çarpıcı olan biri Ģöyle
geliĢir:
12 Eylül‟den sonra Kenan Evren devlet baĢkanıdır. Kurban bayramı
yakındır. Kenan Evren‟in eĢi vefat ettiğinden, kızı ve damadı ile yaĢamaktadır.
Bir akĢam yemeği sırasında Kenan Evren damadına “oğlum Kurban Bayramı
yaklaĢıyor, yakınlarda bir imam bul, kendisine vekalet ver, bizim kurbanı
kessin” der.Ertesi akĢam yine akĢam yemeği sırasında bir araya gelirler.
Kenan Evren damadına sorar: “Ne oldu oğlum, kurban iĢini haletlin mi?” Cevap
Kenan Evren‟i Ģok edecek mahiyettedir: “Hayır baba, bugün Cumartesi,
noterler kapalı, onun için imama vekalet veremedim.” Kenan Evren damadının
din konusundaki bu cehaletinin, din derslerinin mecburi olması için önemli bir
gerekçe olduğunu bizzat ifade eder40.
b. YaĢadığımız Topluluk Nedeniyle Dini Öğrenme Zorunluluğu
38
DOĞAN, Lütfi ,AçılıĢ KonuĢması, in: Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi (1719 Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007, s. 24-25; ÖNER, s. 26.
39
1982 Ay m.24.
40
Kenan Evren‟in bu anısı için bkz. KÖSE, Ali, Müzakereler, in:Avrupa Birliği Sürecinde, Dini
Kurumlar ve Din Eğitimi (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay. Ġstanbul-2007, s. 71.
10
Her din, bireylerden çok toplumlara hitap eder. En ilkel din bile toplumu
ahlaken düzeltmek için gelmiĢtir. Din, toplumda sevgi, Ģefkat, merhamet ve
paylaĢma gibi ideal ve değerleri öğretir. Daha da ötesi özellikle ilahi dinler
insanların tek bir anne babadan yaratıldığını kabul eder ve tüm insanların
temelde kardeĢ olduklarını kabul eder.41 Bu nedenle topluluk halinde
yaĢamanın bir gereği olarak herkesin dinle zorunlu olarak bir iliĢkisi oluyor.
Askere gitmek, Ģehit-gazi olmak hepsi dinle açıklanabiliyor. Toplumun
güvenliğini ve barıĢın tehdit eden hırsızlık, kapkaç, fuhuĢ, rüĢvet, cinayet,
zulüm hepsinin, kötü kavramlar olduğu ancak dini bilgi ile anlaĢılabiliyor.
Yukarıdan beri açıklandığı üzere, herkesin dinle bir ilgisi oluyor en azından
öldüğünde dini merasimle defnediliyor42.
41
BOLAY\SARIKAVAK, s. 22.- Bu konuda geniĢ açıklama için bkz. BRADNEY, Anthony, Bir Liberal
Demokraside Dinlere Neden Değer Verilmelidir, in: Türkiye’de Din ve Vicdan Hürriyeti,ÇeĢitlilik,
Çoğulculuk, BarıĢ,(Çev.: Arif KÖKTAġ), Derleyen: Murat YILMAZ, Liberal DüĢünce Topluluğu
yay.,Ankara 2005, s. 75-93.
42
ERBAY, Ahmet, “Zorunlu Din Eğitimi TartıĢmaları Üzerine”
http\\www.mavicadir.net\mavicadir\sayfa.asp? SA=Makale&TaziNo= 225
11
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
TÜRK HUKUKUNDA VE KARġILAġTIRMALI
HUKUKTA DĠN EĞĠTĠMĠ
I. TÜRKĠYE’DE DĠN EĞĠTĠMĠNĠN ġEKLĠ VE DAYANAĞI
A.Din Eğitiminin Hukuki Temelleri
1. Din Eğitiminin Tarihi Süreci
a. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Din Eğitimi
Serüveni
3. Mart 1924‟te kabul edilip yürürlüğe giren Tevhid-i Tedrisat Kanunu43
ile din eğitimi ve öğretimine özel bir yer ayrılmıĢtır44. Bu kanun ile din eğitimi
her seviyede zorunlu hale getirildiği ifade edilmiĢtir 45. Tevhid-i Tedrisat
Kanununun din eğitimi ve öğretimini kaldırmak için değil, genel eğitim
öğretimini kaldırmak için değil, genel eğitim sistemi içinde ele almak ve onunla
bütünleĢtirmek için çıkarılmıĢ bir kanun olduğu kabul edilmektedir46.
Nitekim 1924‟te Tevhid-i Tedrisat Kanununun yürürlüğe girmesinin
akabinde din dersleri “Kur‟an-ı Kerim ve Din Dersleri” adıyla, Ġlkokulun 2 ve 3.
sınıflarında haftada iki saat, 4 ve 5. sınıflarından ise haftada bir saat;
43
Ögretimler Birliği Kanunu – Kanun için bkz. Resmi Ceride, 6.3.1340, sayı 63, Düstur: Tertip: 3, c.5,
s.322
44
Bu konuda bkz. BOLAY\SARIKAVAK, s. 54; TOSUN, Din Eğitimine GiriĢ, s.94.
45
BOLAY\SARIKAVAK, s. 54.
ATAY,Hüseyin, AçıĢ KonuĢması, in:I. Türkiye Din Eğitim Semineri,Ġlahiyat Vakfı yay.,Ankara
1981,s.2.
46
12
ortaokullarda da 1 ve 2. sınıflarda “Din Bilgisi” adıyla haftada bir saat olarak
okutulmaya baĢlandı47.
1927‟de din derslerine katılma velinin onayının bağlandı. Nitekim din
dersleri 1931‟de ortaokullardan, 1935 yılında ise ortaokulların müfredatından
çıkarılmıĢtır. 1948‟de ilkokulların 4 ve 5. sınıflarına isteğe bağlı olarak ve
program dıĢı “Din Bilgisi” adıyla yeniden kondu. Demokrat Partinin iktidara
gelmesi ile 1950 yılında din dersi müfredat içine alındı. Ders bütün öğrencilere
verilir hale getirildi. Dersten muaf tutulmak isteyen velilerin ise dilekçe
vermeleri gerekiyordu48. Ders 1956‟da ortaokul 1 ve 2. sınıflara seçmeli olarak
konuldu. 1967‟de ise Lise 1 ve 2. sınıfların müfredatında yer aldı49.
b. 1982 Anayasası ve Zorunlu Din Eğitimi
1961 Anayasasında din eğitimi isteğe bağlı50 iken 1982 Anayasasında ilk
ve ortaöğretim kurumlarında zorunlu dersler arasında yer almıĢtır 51. Gerçekten
1982 Anayasasının 24 m.de;
“Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.
14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak Ģartıyla ibadet, dini ayin ve
törenler serbesttir.
Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve
kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayı
kınanamaz ve suçlanamaz.
47
Bu konuda bkz. ĠNSEL, Ahmet “Düzgün Din Dersi”, Radikal 2, 19.8.2007-Ayrıca Bkz. ÖCAL,
Mustafa, Türk Hukuk Mevzuatında Din Eğitim ve Öğretiminin Yeri ve Uygulama Biçimi, in:Avrupa
Birliği sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, ĠSAV yay,, Ġstanbul 2007, s.514.
48
Bugün de tartıĢılan ve Anayasa taslağına alternatiflerden biri olarak konulan “zorunlu ama seçmeli”
uygulaması 1950 yılında baĢlatılmıĢtır.
49
ĠNSEL, aynı yerde; Dönemlere göre uygulama için ayrıca bkz. ÖZTEMĠZ, Mutay, Cumhuriyet
Döneminde Devletin Din Politikaları, Pencere yay., Ġstanbul, 1997, s. 123-126.
50
Çocuklarına din dersi verilmesini isteyenler okul idaresine baĢvurmak zorundaydı.
51
GÖREN, Zafer, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 2.B, Dokuz Eylül Üniversitesi yay, Ġzmir 1999, s.110;
TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s.167; TOSUN, s. 95.
13
Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında
yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan
zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dıĢındaki din eğitim ve öğretimi ancak,
kiĢilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.
Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini
kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya kiĢisel çıkar yahut
nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularını
yahut dince kutsal sayılan Ģeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz”
hükmü getirilmiĢtir.
Böylece ders “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi” adı altında, Ġlköğretim 4.
sınıftan baĢlayarak lise son sınıfa kadar okullarda zorunlu hale geldi52.
2. Yasal Dayanak
1982 Anayasasında ilk ve ortaöğretim kurumlarında zorunlu dersler
arasında yer almıĢtır.
Nitekim 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanun‟un 12. maddesinde de Din
Kültürü ve Ahlak Öğretiminin Ġlköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda
zorunlu olduğu belirtilmiĢtir53.
“Türk milli eğitiminde laiklik esastır. Din kültürü ve ahlak öğretimi
ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında
yer alır”(1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanun‟un 12).
52
53
ĠNSEL, Ahmet, “Düzgün Din Dersi”, Radikal 2, 19.8.2007.
1739 s. Milli Eğitim Temel Kanunu‟nun 16.6.1983 Tarih ve 2842 s. Kanun ile değiĢik 12. maddesi
14
B. Din Derslerinin Ġçeriği
1. Müfredat
a. Ġlköğretim Okullarından Din Dersi
aa. Genel Olarak
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri ilköğretimin ilk üç sınıf müfredatında
yoktur. 4 ve 5. sınıflarından baĢlamak üzere dersler programda yer almaktadır.
Ġlköğretimde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri 1997 yılından itibaren
yeniden yapılandırılmıĢtır. Ġlköğretimde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim
Programı, Milli Eğitim Talim ve Terbiye Kurulu BaĢkanlığınca kabul edilmiĢtir54.
2000-2001 Öğretim yılından itibaren uygulamaya konulan bu program
önemli çıkıĢ noktaları geliĢtirmiĢ, öğrencinin bilincinin geliĢmesini sağlayacak
koĢulları oluĢturmak ve hayatın problemlerini çözmede yardımcı olacak yolları
göstermeye çalıĢmıĢtır. Sorun, hedef veya konu mutlaka din ve ahlak
süzgecinden geçirilmiĢtir. Doğrudan din ve ahlak alanından seçilen konular
toplum, kültür, öğrenci eksenli olarak ĢekillendirilmiĢtir55.
bb.Ġlköğretim 4 ve 5. Sınıflarda Din Eğitimi
Din eğitiminin ve zorunlu din eğitimine yöneltilen eleĢtiriler yönünden
okullarda okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatını fikir vermesi
açısından görmekte yarar var. 2007-2008 öğretim yılında 4. sınıf ders kitabının
içeriği aĢağıdaki gibidir56.
54
Bkz. Milli Eğitim Tebliğler Dergisi, ekim 2000, Sayı 2517.
DOGAN, Recai \ TOSUN, Cemal, Ġlköğretim 4 ve 5. Sınıflar Ġçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Öğretimi, 2. B, Pegem A yay., Ankara 2003, s. 37.
55
Komisyon tarafından hasırlanın Din Kültürü ve ahlak biligisi 4 kitabı, 5.B, Milli Eğitim Bakanlığı yay.,
Ankara 2006( Kitap , Milli Eğitim Bakanlığı talim ve terbiye kurulunun 15.5.2005 tarih 109 sayılı kararı
ile ders kitabı olarak kabul edilmiĢtir).
56
15
Günlük
KonuĢmalarımızda
Din,
Bismillahirrahmanirrahim,
Allah‟a
ġükür, Okuma Metni (Kim Yarattı Acaba?), Günah, Sevap, Haram ve Helal
Kavramlarını
Öğreniyorum,
Dilek
ve
Dualarımızda
Dini
Ġfadeler,
SelamlaĢıyoruz, Evimizde, Çevremizde Bulunan Dini Sembolleri Tanıyalım,
Dinin Tanımını Öğrenelim, Dini Öğrenmenin Önemi, “Din Güzel Ahlaktır”,
Ahlaklı ve Ahlaksız Ġfadeleri Üzerinde DüĢünelim, Güzel Söz Söyleyelim, Güzel
DavranıĢlarda Bulunalım, Okuma Metni (Ġyelik), Peygamberimiz, Söz ve
DavranıĢları Ġle En Güzel Örnektir, Sübhaneke Duasını Ezberleyelim ve
Anlamını Öğrenelim Okuma Metni (BaĢkalarıyla Ġyi ĠliĢkiler Kurmak), Bedenimi
Temiz Tutarım, Elbiselerimi Temiz Tutarım, Çevremi Temiz Tutarım, Sağlığım
Ġçin Temizlik Çok Önemlidir, Dinim Temiz Olmamı Ġstiyor: “Temizlik
Ġmandandır” Okuma Metni (Temizlik), Sözünde Durmak, Güvenilir Olmak da
Temizlidir Okuma Metni (Ata Öğüdü), Allah Temizlenenleri Sever, Temizliğin
Önemi
Üzerinde
KonuĢalım,
Fatiha
Suresini
Ezberliyelimve
Anlamını
Öğrenelim, Ben Akıllı ve Ġnanan Bir Varlığım, Ben Ġnsanları Sever Ve Saygı
Duyarım, Din dosdoğru Olmamı Ġster, Din Ġyi, Doğru ve Güzel Olanı Yapmamı
Ġster, Din Çevremi Korumamı Öğütler Okuma Metni (Piknik), ÇalıĢırm, Allah‟ın
Yardımına Güvenirim ve BaĢarırım, Benim Bir Ailem Var Okuma Metni (Ailem),
Ailem Bana Güven Veriyor, Annem Babam Benim Ġyiliğimi Ġster Okuma Metni
(Evimiz),
Dinimiz,
Anne
ve
Babamıza
Ġyi
Davranmamızı
Öğütlüyor,
KardeĢlerimle Ġyi Geçinirim, Ailemizde Birbirimize Saygı Gösterir, Yardım
Ederiz.
Benzer Ģekilde Ġlköğretim 5. Sınıf müfredatı ise Ģu Ģekildedir.
ÜNĠTE: ALLAH ĠNANCI
1. Ġnsan Akıllı ve Ġnanan Bir Varlıktır
2. Evrende Bir Düzen Vardır
3. Allah Vardır ve Birdir
16
4. Her Ģeyi Yaratan Allah‟tır
5. Allah‟ın eĢi ve Benzeri Yoktur.
6. Allah Her ġeyi ĠĢitir, Bilir ve görür
7. Allah‟ın Her Ģeye Gücü Yeter
8. Allah Bizimle Beraberdir.
9. ÇalıĢırım, Allah‟ın Yardımına Güvenirim ve BaĢarırım 10. Ġhlas Suresi
ve Anlamı
ÜNĠTE: ĠBADET KONUSUNDA BĠLGĠLENELĠM
1. Ġbadet Nedir?
2. Ġbadetlerle Ġlgili Kavramları Öğreniyoruz (Farz, Vacip, Sünnet)
3. Niçin Ġbadet Edilir?
4. BaĢlıca Ġbadetler
5. Camiyi Tanıyalım
6. Dua
6.1.Niçin Dua edilir?
6.2. Nasıl Dua Edilir?
6.3. Dua Ġbadetin Özüdür
6.4. Kur‟an dan ve Hz. Peygamberden Dua Örnekleri
7. Güzel ĠĢ ve Güzel DavranıĢ: Salih Amel
8. Ġbadetler DavranıĢlarımızı GüzelleĢtirir
9. Rabbena Duaları ve Anlamı
ÜNĠTE: HZ. MUHAMMED VE AĠLE HAYATI
1. Hz. Muhammed‟in Evliliği ve Çocukları
2. Hz. Muhammed‟in Ailesi Ġçindeki Örnek DavranıĢları
17
2.1. Hz. Muhammed Aile Bireylerini Sever ve Aralarında Ayırım
Yapmazdı
2.2. Hz. Muhammed Aile Bireylerine DanıĢır ve GörüĢlerine Değer
Verirdi
2.3. Hz. Muhammed Akrabayı Ziyaret Ederdi
3. Hz. Muhammet‟in Ailesinin Örnek DavranıĢları
3.1. Hz. Muhammed‟in Ailesinde Sevinçler ve Sıkıntılar PaylaĢılırdı
3.2. Hz. Muhammed‟in Ailesinde Misafire Cömert Davranılırdı
3.3. Hz. Muhammed‟in Ailesinde Ġsraftan Kaçınılırdı
3.4. Hz. Muhammed‟in Ailesinde KomĢuluk ĠliĢkilerine Önem Verilirdi
3.5. Hz. Muhammed‟in Ailesinde Öksüzler ve Yoksullar Gözetilirdi
4. Salavat Duaları ve Anlamı
ÜNĠTE: KUR‟AN‟DA KISSALAR
1. Kıssa nedir?
2. Kur‟an Kıssalarının Amacı
3. Kur‟an‟da Peygamber Kıssaları
3.1. Allah‟ı Arayan Ġnsan: Hz. Ġbrahim
3.2. Sevgi ve Merhamet Örneği: Hz. Yusuf
3.3. Sabır Örneği: Hz. Eyyup
3.4. Bilge Ġnsan: Hz. Lokman
4. Fil Suresi ve Anlamı
ÜNĠTE: SEVĠNÇ VE ÜZÜNTÜLERĠMĠZĠ PAYLAġALIM
1. PaylaĢmak Niçin Önemlidir?
2. Sevinçlerimi PaylaĢalım
2.1. Bayramlar Sevinçli Günlerimizdir
18
2.1.1. Dini Bayramlarımız
2.1.2. Milli Bayramlarımız
2.2. Kandil Gecelerimiz
2.3. Diğer Önemli Günlerimiz
2.3.1. Cuma Günü Bütün Müslümanlar Ġçin Önemlidir.
2.3.2. Ramazan Ayını Sevinç ve Heyecanla KarĢılarız
3. Üzüntülerimizi PaylaĢalım
3.1. Hastaları Ziyaret Ederiz
3.2. GeçmiĢlerimizi Anarız
3.3. Zor Durumda Olanlara Yardım Ederiz
3.4. Engellilere Sevgi Ġle Bakar, Sıkıntılarını PaylaĢırız
4. Tahıyyat Duası ve Anlamı
ÜNĠTE: VATANIMIZI VE MĠLLETĠMĠZĠ SEVĠYORUZ
1. Vatan ve Millet Kavramlarını Öğreniyoruz
2. Biz Vatanımızı ve Milletimizi Çok Severiz
3. Bu VatandaĢ Hepimiz Bir Milletiz
4. Manevi Değerlerimizi Koruyup Saygı Gösteririz
4.1. Bayrağımıza ve Ġstiklal MarĢ‟ımıza Saygı Duyarız
4.2. Gazilerimize Saygı Gösterir, ġehitlerimizi Rahmetle Anarız
4.3. Askerlik Yapmak Vatan Borcumuzdur.
5. “Yurtta BarıĢ, Dünyada BarıĢ” Temel Ġlkemizdir57.
cc. Ġlköğretim 6.7 ve 8. sınıflar
Ġlköğretim 6. sınıflar Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatı aĢağıdaki
gibidir. Konu tamamen alınmamıĢ olup fikir vermesi bakımından ünite isimleri
ile yetinilmiĢtir.
57
http://www.dinkulturuogretmeni.com\uniteler.php?sinif=56(eriĢim:10.12.2007).
19
Ünite 1: Peygamberlere ve Ġlahi Kitaplara Ġnanç
Ünite 2: Namaz Ġbadeti
Ünite 3: Son Peygamber Hz. Muhammed
Ünite 4: Kur‟an-ı Kerim‟in Temel Eğitici Nitelikleri.
Ünite 5: Ġslam Dinimin Sakınılmasını Ġstediği DavranıĢlar58
Ünite 6: Ġslamiyet ve Türkler.
- Türklerin Müslüman OluĢu
- Ebu Hanife, Ġmam Maturidi Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Ahi Evran,
Hacı BektaĢ Veli, Mevlana
- Türklerin Ġslam Medeniyetine Katkıları
- Türklerin Bilime Katkıları
- Türklerde Peygamber ve Ehlibeyt Sevgisi59
Ġlköğretim 7. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatı ise Ģöyledir:
Ünite 1: Kur‟anı Kerimi Tanıyalım
Ünite 2: Din Güzel Ahlaktır60
Ünite 3: Hac ve Kurban
Ünite 4: Melekler ve Diğer Görünmeyen Varlıklar
Ünite 5: Ahiret Ġnancı
Ünite 6: Ailemiz
Ünite 7: Dinleri Tanıyalım
7. Ünitede genel olarak dinden bahsedildikten sonra, Yahudilik,
Hristiyanlık, Ġslam,Hinduizm ve Budizm dinleri hakkında bilgi verilmiĢtir61.
58
Sözgelimi bu ünite altında; “Yalan söylemek ve Hile yapmak, gıybet ve iftira, hırsızlık, kıskançlık
(haset), alay etmek, büyüklenmek (kibir), kötü zanda bulunmak, baĢkalarının kusurunu araĢtırmak
anne-baba ve büyüklere saygısızlık, kötü davranıĢlar karĢısında duyarsız kalmayalım” gibi konular
iĢlenmiĢtir.
59
AKGÜL, Mehmet ve Diğerleri, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Materyali, 6. Sınıf, Feza
Gazetecilik, Ġstanbul 2007.
60
Bu ünite altında “güvenilir insan olma, üzerine düĢen görevleri yapma, verdiği sözde durma,
emanete ihanet etmeme, kötülüğe yaklaĢmama, doğruluktan ayrılmama, kimsenin arkasından
konuĢmama” gibi konular iĢlenmiĢtir. Bkz. AKGÜL ve Diğerleri, s.28 vd.
61
Bkz. 7. Sınıf Ders Kitabı s.106 vd.
20
Ġlköğretim son sınıfların Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi programı içeriğine
baktığımızda;
Ünite 1: Kaza ve Kader
Ünite 2: Zekat, Hac ve Kurban Ġbadeti
Ünite 3: Hz. Muhammed‟in Hayatından Örnek DavranıĢlar62
Ünite 4: Ġslam DüĢüncesinde Yorumlar
Ünite 5: Din ve Güzel Ahlak
Ünite 6: Dinler ve Evrensel Öğütleri63
b. Liselerde Din Dersleri
Liselerin tüm sınıflarında din kültürü dersi bulunmaktadır.
Lise 1. sınıflar ya da 9. sınıfların müfredatı aĢağıdaki gibidir.
ÜNĠTE: ĠNSAN VE DĠN
1. Ġnsanın Evrendeki Konumu
2. Ġnsanın Doğası ve Din
3. Dinin Ġnsan Hayatındaki Yeri ve Önemi
4. Ġnanmanın ÇeĢitli Biçimleri
4.1. Tek Tanrıcılık (Monoteizm)
4.2. Çok Tanrıcılık (Politeizm)
4.3. Gizemcilik (Gnostisizm)
4.4. Bilinmezcilik (Agnostisizm)
4.5. Tanrı Tanımazlık (Ateizm)
62
Bu ünitede Hz. Muhammed‟in Ģu örnek davranıĢları ele alınmıĢtır: “Ġnsanlara değer verirdi,
güvenilirdi, hoĢgörülüydü, bilgiye önem verirdi, danıĢarak iĢ yapardı, merhametliydi, affediciydi,
çalıĢmayı ve yardımlaĢmayı severdi, sabırlıydı, cesaretliydi zamanı iyi değerlendirirdi, hakkı gözetirdi,
doğayı ve hayvanları severdi” Bkz. AKGÜL, Mehmet ve Diğerleri, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Öğretim Materyali, 8. Sınıf, MEB yay, Ġstanbul 2007, s. 52 vd.
63
YaĢayan büyük dinler hakkında bilgi verildikten sonra bu dinlerin ve Ġslam‟ın evrensel öğütleri olan
“doğruluk temizlik, yardımseverlik, saygı, sevgi, çevre” konularından söz edilmiĢtir. Bkz. Ders Kitabı,
s.120 vd.
21
ÜNĠTE: TEMĠZLĠK VE ĠBADET \ 2
1. Ġbadet Kavramı
2. Niçin Ġbadet Edilir?
3. Ġbadetin Kapsamı
4. Ġbadet-Temizlik ĠliĢkisi
5. Temizlik
5.1. Beden Temizliği (Gusül)
5.2. Namaza Hazırlık (Abdest)
5.3. Teyemmüm
5.4. Mekan ve Çevre Temizliği
ÜNĠTE: HZ. MUHAMMED‟ĠN HAYATI \ 3
1. Hz. Muhammed‟in Doğduğu Ortam
2. Hz. Muhammed‟in Doğumu, Çocukluğu ve Gençliği
3. Hz. Muhammed‟e Vahiy GeliĢ
4. Hz. Muhammed‟in Hicreti
5. Hz. Muhammed‟in Toplumsal BarıĢa Yönelik Etkinlikler
6. Hz. Muhammed‟in Ġslam‟ı Yayma Çabaları
7. Veda Hutbesinde Evrensel Mesajlar (Abdest)
8. Hz. Muhammed‟in Vefatı
ÜNĠTE: KUR‟AN VE ANA KONULARI \ 4
1. Kur‟an-ı Kerim Ġslam Dinin Temel Kaynağıdır
2. Kur‟an-ı Kerim‟in Tarihi
3. Kur‟an‟la Ġlgili Bazı Kavramlar
3.1. Kur‟an‟ın Ġç Düzeniyle Ġlgili Kavramlar (Ayet, Süre, Cüz, Mushaf)
22
3.2. Kur‟an‟ın Okunmasıyla Ġlgili Kavramlar (Tecvid, Mukabele, Hatim,
Hafızlık)
3.3. Kur‟an‟ın AnlaĢılması ve Yorumlanmasıyla Ġlgili Kavramlar (Meal,
Tefsir)
4. Kur‟an-ı Kerim‟in Belli BaĢlı Konuları
4.1. Ġnanç
4.2. Ġbadet
4.3. Ahlak
5. Kültürümüzde Kur‟an‟ın Yeri ve Önemi
ÜNĠTE: DEĞERLER VE AĠLE \ 5
1. Değer Nedir ve Nasıl OluĢur?
2. Değerlerin OluĢumuna Dinin Etkisi
2.1. Örf ve Adetlerin Dinle ĠliĢkisi
2.2. Ahlaki Değerlerin Dinle ĠliĢkisi
3. KiĢilik GeliĢiminde Değerlerin Etkisi
4. Toplumu BirleĢtiren Temel Değerler
4.1. Vatan ve Ülkü Birliği
4.2. Bayrak ve Ġstiklal MarĢı
4.3. Hürriyet ve Bağımsızlık
4.4. Ġnsan Haklarına Saygı
4.5. Milli Seciye Kavramı ve Atatürk
5. Aile Toplumun Temelidir
6. Dinle Evliliğe Önem Verir.
7. Kur‟an‟dan ve Hz. Peygamber‟den Aile ile Ġlgili Öğütler
7.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile Ġlgili Öğütler
7.2. Aile Ġçi ĠletiĢim Ġle Ġlgili Öğütler
23
7.3.Aile Ġçi Görev ve Sorumlulukla Ġlgili Öğütler
7.4. Hısım ve Akrabalarla Ġlgili Öğütler
ÜNĠTE: LAĠKLĠK VE DĠN \ 6
1. Din Bireyi Esas Alır.
2. Din Bireyi Esas Alır.
3. Laik Devlet
4. Laiklik Din ve Vicdan Özgürlüğünün Güvencesidir.
5. Atatürk‟ün Laiklik AnlayıĢı
TÜRKLER VE MÜSLÜMANLIK
1. Türklerin Müslüman OluĢu,
2. Türklerde Ġslam AnlayıĢının OluĢmasında Etkili Olan ġahsiyetler
2.1. Ebu Hanife
2.2. MAturidi
2.3. ġafi
2.4. EĢ‟ari
2.5. Ahmet Yesevi
2.6. Ahi Evran
2.7. Hacı BektaĢ Veli
2.8. Mevlana
2.9. Yunus Emre
2.10. Hacı Bayram Veli
3. Türklerin Ġslam Medeniyetine Katkıları64
Lise 2. sınıflarda ise Ģu konulardan söz edilmektedir:
64
http://www.dinkulturuogretmeni.com\uniteler.php?sinif=97
24
Allah inancı, Ġslam‟da ibadetler, Kur‟an‟a göre Hz. Muhammed, Kur‟an ve
yorumu, haklar özgürlükler ve din65, Atatürk ve din, Ġslam ve Bilim.
3. Sınıfta ders programı içeriğinde belli baĢlı; kader, ibadetin faydaları,
Atatürk ve Cumhuriyet dönemi din eğitimi, barıĢ gibi konular ele alınmıĢtır.
Lise son sınıfların konularına gelince; Dünya ve Ahiret hayatı, dinlerde
ibadetler, Hz. Muhammed‟i anlama, Tövbe ve bağıĢlama, Atatürk ve Din
öğretimi, yaĢayan dinler ve benzeri özellikleri konularını içermektedir.
2. Din Kültürünü \ Ahlak Bilgisi TartıĢmaları
Zorunlu din dersi tartıĢmalarında, lehe olan savunmalarda, dersin belli
bir dini (Sünni Ġslam) empoze etme düĢüncesi değil, amaç din konusunda bilgi
vermek olduğu, aynı zamanda hemen tüm ilahi dinlerce kabul edilen evrensel
ahlak kurallarının öğretildiği ileri sürülmektedir. Bundan da murat, bir arada
yaĢayan farklılıkların, ortak kültürü öğrenmelerini ve birbirlerini anlamayı
sağlamaktır. Türkiye‟deki din derslerinin bir inanç ve ibadet eğitimi olmadığı
söylenmektedir66 ki, yerine göre gerçeklik payı yüksektir. Zira haftada bir ya da
iki saat olarak okutulan bir dersin bir inanç ve ibadet eğitimi olduğunu
söylemek zordur.
65
“YaĢama hakkı, sağlık hakkı, eğitim hakkı, düĢünce özgürlüğü, inanç özgürlüğü” gibi konular
iĢlenmiĢtir. Aynı yerde.
66
KARAMAN, Hayrettin “Din Eğitimi 3”, Yeni ġafak, 18.2.2005, ilahiyatçılar dıĢında,bir kısım Anayasa
hukukçularınca da din derslerinde bütün dinlere iliĢkin bilgi verilmesi,dinin ibadet dıĢında kalan
yönlerinin anlatılması, toplumda yaygın olan dinsel inançların öğretilmesinin söz konusu olduğu kabul
edilmektedir. Bkz. GÖREN, Anayasa Hukukuna GiriĢ, s. 110; Benzer Ģekilde SABUNCU‟da AY
m.24‟de din öğretiminden değil, din kültürü ve ahlak öğretiminden söz ediliyor olmasını anayasa
koyucunun belli baĢlı dinler hakkında bilgilendirici, tarafsız bir öğretim yapılmasını amaçladığını
belirtmektedir. Ġfade etmek gerekir ki, SABUNCU uygulamanın böyle olmadığını vurgulamakta ve
uygulamanın laiklik ilkesine ters olduğunu ileri sürmektedir. Bkz. SABUNCU, YAVUZ, Anayasaya
GiriĢ, 6.B., Ġmaj yay., Ankara 2000, s. 97-98.
25
II. DĠN EĞĠTĠMĠ DENKLEMĠNĠN, “ZORUNLULUK” VE “SÜNNĠ
MODEL” ĠKĠ BĠLĠNMEYENĠ
A. Zorunlu Din Eğitimi EleĢtirileri
Az yukarıda da vurgulandığı üzere din derslerinin zorunlu hale getirilmesi
1982 Anayasası ile olmuĢtur (AY.m.24). Anayasa düzenlenmesi karĢısında
1739 sayılı Milli Eğitim temel Kanunu‟nda (m.12) da gerekli değiĢiklik yapılarak
din dersleri ilköğretim (4 ve 5. sınıftan itibaren) okulları ile lise ve dengi
okullarda zorunlu okutulan dersler arasına alınmıĢtır. Kızılca kıyamet de
buradan kopmuĢtur.
Düzenleme baĢta, devletin temel niteliklerinden biri olan laiklik ilkesine
aykırı görülmüĢtür. ÇıkıĢ noktası olarak resmi devlet dininin olmaması esas
alınmıĢtır. Resmi bir dini olmayan devletin, belli bir dinin naslarını yurttaĢlarına
benimsetmek için faaliyette bulunamayacağı,hele hele zorlayıcı kurallar
koyamayacağı,bunun olağan bir sonucu olarak devletin belli bir dinin eğitim ve
öğretimini zorunlu kılamayacağı ileri sürülmüĢ ve düzenlemenin resmi devlet
dininin olmasına dair laiklik ilkesinden bir sapma olduğu vurgulanmıĢtır 67.
Bunun dıĢında zorunluluğun din ve vicdan özgürlüğüne de aykırı olduğu
iddia edilmiĢtir68.
TartıĢmalar bu yönlerde yoğunlaĢırken “GiriĢ” bölümünde deyindiğimiz,
Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye kararında69 zorunlu din derslerini “eğitim
hakkı” yönünden incelemiĢ ve AĠHS Ek1 nolu protokolün 2. maddesine aykırı
bulmuĢtur. Kararda sorunun (bu konudaki iddiaların aksine) mevzuattan değil,
dersin içeriğinin ve yürütülmesinin,sözleĢmenin yasakladığı tekilci, belirli bir
67
ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 3.B., Yetkin yay, Ankara 1993, s55;
TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s. 95.
69
Karar için bkz. http://www.hispanidad.com\imagenes\cartas\CASE%20OF%20
HASAN%20AND%20EYLEM%20ZENGIN%20v.%20TURKEY.doc (eriĢim:10.12.2007)
68
26
dinin
ya
da
kanaatin
benimsettirilmesine
dayalı
eğitim
modelinden
kaynaklandığı açıkça ifade edilmiĢtir70.
Konuya ileride yeniden döneceğiz, ancak sorunun dersin zorunlu olduğu
ilkesinden kaynaklandığını ileri sürenlerin bu savlarına cevap olması
bakımından belirtilmesinde fayda vardır.
Bu baĢlık altındaki konuyu bitirmeden önce Ģu hususu da eklemekte
fayda vardır. Türkiye‟nin kendine özel koĢulları vardır. Bunlar din eğitimini,
devlet tarafından ele alınmasını zorunlu kılmaktadır71.
Hristiyan ve Yahudi azınlığın ise zaten din derslerine muaf olduğunu
belirtmek gerekir.
B. Sünni Model TartıĢması
1. Ġslamda Mezheplere Kısa Bir BakıĢ
a. Sünni Mezhepler ve Diğer Mezhepler
KuĢkusuz Ġslam‟da mezhepler oldukça geniĢ bir konu olup, mezhepleri
çeĢitli Ģekillerde kategorilendirmek mümkündür. Sözgelimi, siyasi mezhepler,
itikadi mezhepler ve Fıkhi mezhepler olarak ayırmak mümkündür. Bizim
tartıĢma konumuzu oluĢturan husus ise itikadi mezhepler ayrımından
gelmektedir72. Ġtikadi mezhepler ve ameli mezhepler ayrımında bugün tartıĢılan
ve Sünni model denilen husus, ameli mezhepler ayrımından gelmektedir.
Ameli mezheplere, ehl-i sünnet ya da sünnet ve cemaat ehli de dendiği için
kısaca Sünni mezhebi olarak kullanılmaktadır73.
70
ANAYURT, Ömer, “Strasbourg Penceresinden Din Dersi”, Radikal, 19.10.2007
ÇAM, Ömer, Atatürk ve Din Eğitimi, in: Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri (23-25 Nisan 1981),
Ġlahiyat Vakfı yay., Ankara 1981, s. 29.
72
Bkz. Muhiddin Bağçeci itikadi Mezhepler,
http://www.Ġslamiyet.gen.tr\mezhepler\mezhep.php?readmore=50 (16.12.2007)
73
“Sünni isminin kullanılmasının çok eskiye dayandığı söylenmektedir. Bkz. FIĞLALI, Ethem Ruhi,
Çağımızda Ġtikadi Ġslam Mezhepleri, 11.B., ġa-To Ġlahiyat, yay., Ġstanbul (Tarihsiz), s.54
71
27
Sünni mezhepler olarak bilinen ameli mezhepler dört tanedir. Bunlar,
Hanefi, Maliki, ġafii ve Hanbeli mezhebidir74.
Sünni mezhepler dıĢında; ibadilik, Vahhabilik, ġia, Musayırılik, Dürzilik,
Kadiyanilik, Bahailik Yezidilik gibi ehli sünnet olmayan mezhepler de
bulunmaktadır75. KuĢkusuz bu mezheplerin çoğunun takipçisi/ mensubu
kalmadığı için zamanla yok olanlar olduğu gibi, kalanların da az sayıda
takipçisi bulunmaktadır.
KuĢkusuz gerek din gerekse mezhep konusunda herkes tabii olduğu din
ya da mezhebin doğru/hak olduğunu iddia edecektir. Temelde her din ya da
mezhep mensubunun, yalın doğruyu sadece kendi inancının temsil ettiği
düĢüncesi, insanlık tarihi kadar eskidir76. Bu nedenle dinler gibi mezhepler de
var olmaya devam edecektir. Bu nedenle bir dinin ya da mezhebin öğretilmesi
diğerlerini rahatsız edebilecektir.
b. Neden Sünni Öğretim Modeli
Türkiye nüfusu büyük oranda Sünni mezheplere mensuptur. Bu nedenle
AĠHM‟nin Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye kararında da vurgulandığı gibi,
belli bir dinin ya da mezhebin ağırlıklı olarak öğretilmesi doğaldır. Bu bağlamda
Sünni Ġslam‟ın öğretilmesinde de normal olmayan bir durum yoktur77. Nitekim
daha önce de vurgulandığı gibi sözgelimi Yunanistan‟da Hristiyan Ortodoks
mezhebi ağırlıklı olarak okutulmaktadır78.
74
Mezhepler konusunda ayrıntı için bkz. FIĞLALI, s.59 vd. ECE, Halis “Mezhep Ne Demektir” http:
\\www. ilahi-tr.org\showthread-php?ça\7722
75
Mezhepler konusunda ayrıntı için bkz. GÖLPINARLI, Abdulbaki, 100 soruda Türkiye’de Mezhepler
ve Tarikatlar, Gerçek yay., Ġstanbul 1969.
76
OKUYAN, Mehmet \ ÖZTÜRK, Mustafa, Kur‟an Verilerine Göre Ötekinin Konumu, in:ĠSLAM VE
ÖTEKĠ, Dinlerin Doğruluk, Kurtarıcılık ve Bir Arada YaĢama Sorunu, Kaknüs yay., Ġstanbul 2001,
s.163.
77
KARAMAN, Hayrettin, “Din Eğitimi 3”, Yeni ġafak, 18.2.2005
78
BOLAY, Süleyman Hayri \ TÜRKÖNE, Mümtaz‟er, Din Eğitimi Raporu, Ankara Merkez Ġmam Hatip
Lisesi Öğrencileri ve Mezunları Vakfı yay., Ankara 1995, s.51
28
2. TartıĢılan Alevilik ve Zorunlu Din Eğitimi
Zorunlu din eğitimi tartıĢmaları en çok Türkiye‟de Alevi mezhebine
mensup vatandaĢlarımız tarafından yapılmaktadır. Nitekim zorunlu din eğitimini
AĠHM‟ne taĢıyan da bir alevi vatandaĢımızdır (Hasan Zengin).
Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinin anılan kararında Alevilik konusunda
Ģu hususlar kabul edilmiĢtir:
Alevilik Orta Asya kökenli olup daha çok Türkiye‟de geliĢmiĢtir.
Mahkeme, Aleviliğin Ġslam‟ın bir dalı (mezhep) olduğunu kabul etmiĢtir. Yani
temelde Aleviler de Ġslam inancına sahiptir. Ancak Aleviliğin ibadet Ģeklinin
Sünni inancından farklı79 olduğunu özellikle namaz, oruç ve hac ibadeti
bakımından farklılık olduğuna iĢaret edilmiĢtir80.
Mahkeme kararında esas alınan baĢvurucuların iddialarında; Aleviliğin,
Hanefi mezhebinde sonra geldiğini (mensupların sayısı bakımından) Aleviliğin
Ġslam‟ın bazı kurallarını taĢıdığını (söz gelimi doğa sevgisi, hoĢgörü, komĢuluk
gibi) ancak Alevilerin Ģeriat hükümlerini ret ettiğini, yine sünneti ret ettiğini,
buna karĢın din özgürlüğü, insan ve kadın haklarını, demokrasiyi, evrenselliği,
modernizmi, hoĢgörü ve laikliği savunduğunu belirtilmiĢ; beĢ vakit namaz
kılmadıklarını, ancak semah döndüklerini, camiye değil cem evine gittiklerini,
Hacca gitmediklerini belirtmiĢtir. Alevi inancında, Allah‟ın her insanın Ģahsında
temsil edildiğini, Allah‟ın ne gökte ne de cennette olduğunu, insanın kalbinde
olduğu vurgulanmıĢtır81.
Alevi kelime olarak, Arapça kökenli olup, “Ali‟ye mensup”, “Ali‟ye ait”
anlamlarına gelir. Mezhepler tarihi açısından “Hz. Ali‟yi sevmek, saymak ve
79
Mahkeme Türkiye nüfusunun büyük orandan Hanefi Mezhebine mensup olduğunu, Hanefi
mezhebinin de Sünni Ġslam‟ın dört mezhebinden bir olduğuna iĢaret etmiĢtir. (Bkz. Dipnot 1-2)
80
Bkz. Case of Hasan and Eylem Zengin v. Turkey, paragraf 8.
81
Paragraf 9.
29
O‟na bağlı olmak” anlamında kullanılmıĢtır82. Aleviliğin de farklı kolları olup,
Anadolu‟da, BektaĢilik, KızılbaĢlık gibi isimler almaktadır.
KuĢkusuz, Türkiye‟deki Alevilerin neredeyse tamamına yakını, inanç
yönünden Ġslam‟ın temel akidelerine inanmıĢ zümrelerdir. Aralarında Ġslam‟ın
ibadeti ve pratiklerini eksiksiz yerine getirenler de vardır. Bunun yanında büyük
oranda ibadetlere kayıtsız kalanlar da vardır83. Elbette Alevi inancında ciddi
sapmalar olup, mesele zaman zaman sadece bir Sünni karĢıtı kavram olarak
ele alınıp kullanılmaktadır.Diğer bir ifadeyle, Türkiyede din eğitimi ve
hizmetlerinde büyük oranda blok olarak Sünnilik ve
Alevilik üzerine bir
tartıĢma yaĢanmaktadır84. Biz bu konular ve Alevilikte ibadet meselesi üzerinde
uzun boylu durmayacağız85, ancak Ģu bir gerçektir ki, Alevilikte ibadet var olsa
ve temelinde Ġslam inancı olsa bile bugün için namaz kılmayan, hacca
gitmeyen, camiye değil cem evine giden, semah dönen bir kesim vardır. Bu
kesim Sünni mezheplere ait bir takım pratikleri de öğrenmek istememektedir.
Bunlar için zorunlu din dersleri yerine alternatif dersler koymak, ya da din
dersleri içeriğini buna göre düzenlemek kanaatimizce sorunu çözecektir86.
III. KARġILAġTIRMALI HUKUKTA DĠN EĞĠTĠMĠ
A. Genel Olarak
Din eğitimi konusunda, din derslerinin zorunlu olması nedeniyle bir kaĢık
suda fırtına koparanlar genellikle bu konuyu çok bilmeyen, yukarıda da
vurgulandığı üzere bu konuda kulaktan dolma Ģeylerle hareket eden, yani
82
FIĞLALI, s. 274
FIĞLALI, s. 280.
84
Aslnda Sünni bir gelenek olan ġafiilik de eğitimde dikkate alınmamaktadır. Bkz. ATALAY, Talip,
“ġafii Geleneğin Yaygın Olduğu Yörelerde Ġlköğretimde Din Öğretiminin Bazı Zorlukları” , Sosyal
Bilimler AraĢtırma Dergisi, Yıl IV, S. 8, Eylül 2006, s.276-277.
85
Bu konuda geniĢ bilgi için bkz. ERÖZ, Mehmet, Türkiye’de Alevilik BektaĢilik, Otağ Matbaacılık,
Ġstanbul 1977.
86
KARAMAN, Hayrettin, “Din Eğitimi 3” Yeni ġafak, 18.2.2005.
83
30
sokağın sıcak mantığıyla konuĢanları görünce ister istemez bu iĢ modern batı
ülkelerinde nasıl sorusunu sormamıza neden oluyor.
Bu bağlamda modern batı ülkelerinde uygulamayı tek tek görmeden
önce Ģunu belirtmek gerekir ki batıda bu eğitim özel ve resmi olarak
ayrılmaktadır.
AYDIN‟ın kategorilendirmesi ile konuyu Ģöyle açıklayabiliriz87.
- Devlet okullarında din öğretimi vermeyip, ancak özel okullarda ve (kilise
vb.) dini kurumlarda, din eğitimine izin veren ülkeler, ABD, Fransa, Japonya
gibi.
- Resmi ve özel okullarda din öğretimine seçmeli ders olarak yer veren
ülkeler, Ġtalya, Portekiz, Ġngiltere gibi.
- Resmi ve özel okullarda öğrencilerin din ya da ahlak derslerinden
birisini seçmek zorunda olduğu ülkeler, Almanya, Belçika, Kanada gibi.
- Resmi okullarda din dersinin zorunlu olduğu ülkeler, Ġslam ülkeleri,
Yunanistan, Danimarka, Ġsveç, Norveç gibi.
- Dinlerle ilgili konuları tarih, coğrafya, yurttaĢlık bilgisi, felsefe, sosyoloji
gibi diğer kültür derslerinde öğreten ülkeler, Fransa gibi.
- Din eğitimini yasaklayan ülkeler. Din eğitimine izin vermeyen ülkelere
eski Sovyetler Birliği ve ona bağlı Doğu Bloğu ülkeleri örnek verebiliriz. Ancak,
eski Sovyetler Birliği ve Doğu Bloğu ülkelerinde din eğitimi yasaklanırken onun
yerine tanrı tanımazlık (ateizm) resmi ideoloji olarak okullarda zorunlu dersler
arasında yer alıyordu.
Din eğitimi konusunda batıda Ģu husus göze çarpmaktadır:Özgürlükten
yana olan Anayasalar, din özgürlüğü ile din eğitimi arasında olumlu anlamda
bir paralellik kurmuĢlardır. Çoğunlukla bazı din ve mezhepler tanınmakta,bu
87
AYDIN, Mehmet Zeki, Türkiye’de Din Dersi TartıĢmaları (Tarihi, Teorik Yapısı, Bazı Ülkelerle
KarĢılaĢtırılması), http://www.mehmetzekiaydin.com\diger-makaleler\35-dier-makaleler -yazılar\199tuerkiyede-din-dersi-tartmalar (eriĢim:2.11.2007)
31
hususta laikçi bir duyarlık göstermedikleri göze çarpmaktadır88. Batı ülkelerinde
bu konuda bir çeĢitlilik hakimdir. Her biri kendi tarihsel arka planı, toplum yapısı
ve siyasal tercihleri doğrultusunda din eğitimini de yönlendirmiĢtir89.
B. ÇeĢitli Batı Ülkelerinde Din Eğitimi
1. Almanya’da Din Eğitimi
Alman Anayasasında din eğitimi açıkça düzenlenmiĢtir. Anayasanın 7\3.
maddesinde, din dersinin kamu okullarında okutulan düzenli bir ders olduğu
belirtilmiĢtir90.
Madde metni Ģu Ģekildedir:
“Din dersi resmi okullarda, din öğretimi yapmayan okullar hariç, düzenli
bir derstir.Devletin denetim hakkı saklı kalmak kaydıyla din dersi, dini
cemaatlerin prensipleriyle uyum içinde verilir. Hiçbir öğretmen kendi iradesi
dıĢında din dersi vermekle yükümlü tutulamaz91.
Almanya‟da din dersi dini cemaatlerin92 ders programı ve organizasyona
katılımı ile mümkündür. Dersin içeriğini belirleme cemaatlere aittir. Ancak
devletin denetim görevi vardır. Denetim görevi pedagojik ve demokratik düzen
açısındandır93.
88
BOLAY \ TÜRKÖNE, s.49.
KÜÇÜKCAN, Talip, “Zorunlu Din Eğitimine AB Modeli”, Yeni ġafak, 14.9.2007
90
LAHNEMANN, Johannes, Almanya‟da Din Eğitimi Devlet Okul ve Cemaatler ĠĢbirliği Ġle Din
Öğretiminin Temel Esaslarının ve Uygulama Yönteminin Belirlenmesi, in:Uluslar arası Din Eğitimi
Sempozyumu (20-21 Kasım 1997) Çev.: AyĢe ERDAL, AÜ Ġlahiyat Gak. Ve TÖMER organizasyon),
s.70.
91
Metin için bkz. DOĞAN, Recai, Avrupa Birliği sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi: Almanya
Modeli, in:Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, (Sempozyum: 17-19 Kasım
2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007, s. 271.
92
Burada sözü edilenler öncelikle Roma-Katolik ve Protestan kiliseleridir.
93
LAHNEMANN, s.71.
89
32
Velilerin çocuğun din dersine katılması konusunda belirleme hakkı
vardır94. Ancak din dersi almak istemeyenler alternatifi olan “Ahlak Dersine”
katılmak zorundadır95.
Almanya‟da din derslerinin gerek uygulama gerekse isim bakımından
eyaletlere göre değiĢiklik gösterdiğini de ifade etmek gerekir96.
Bu konuya son vermeden önce, Almanya‟daki Türk nüfus ve Müslüman
öğrenci sayısı97 bakımından bir hususa değinmekte yarar vardır: Türkçe ders
grubuna dahil olan “Ġslam Din Bilgisi” Dersleri T.C. Diyanet ĠĢleri Yurt DıĢı Din
MüĢavirliklerince belirlenmekte, derslerin kitap ve personel denetimi, Almanya
yetkililerince yapılmaktadır98.
2. Ġngiltere Modeli
Ġngiltere de din eğitimi ve hizmetleri kilise tarafından yapılmaktadır. Din
dersleri resmi müfredatın bir parçasıdır. Devlet okullarında din dersi aksine bir
istem olmadıkça resmi müfredat içinde okutulmaktadır 99. Yani isteyen veli
çocuğunu bu derse girmekten alıkoyabilmektedir. Okulda güne toplu dua ile
94
DOĞAN, Almanya Modeli, s. 275.
LAHNEMANN, s.71.
96
AYDIN, Mehmet Zeki, “Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi ve Türkiye ile KarĢılaĢtırılması”
http://www.mehmetzekiaydin.com\diger-makaleler\35-dier-makaleler -yazılar\199-tuerkiyede-din-dersitartmalar (eriĢim:2.11.2007)
97
Almanya da tüm öğrencilerin %7‟siin Müslüman olduğu bunun da 7000.000 civarında olduğu
belirtilmektedir. Bkz. LAHNEMANN, s.71.
98
Bu konuda eleĢtiriler için bkz. TURAN, Kadir, Almanya’da Türk Olmak, BaĢbakanlık Aile AraĢtırma
Kurumu BaĢkanlığı yay., Ankara 1997, s. 247-248.
99
BOLAY \ TÜRKÖNE, s. 50
95
33
baĢlamak yasa emridir100. Kısaca Ġngiltere‟de din derslerinin seçimlik olduğunu
söyleyebiliriz101.
3. Norveç’te Din Eğitimi
Norveç Anayasasına göre Evangelikluteryen dini devletin resmi dinidir
(m.2.). bu dine mensup olan vatandaĢlar çocuklarını da aynı Ģekilde
yetiĢtirmek zorundadır. Düzenlemeden de anlaĢılacağı üzere belli bir din devlet
eliyle benimsetilmektedir. Din eğitimine devlet okullarında müfredat içinde yer
verilmektedir102.
4. Günümüz Fransa’sında Din Eğitimi
Fransa‟da devlet okullarında ortaöğretim programlarında din dersi
kaldırılmıĢtır. Ancak din dersi özel okullarda devam etmektedir. Fransa da bu
nedenle
aileler
okullarındaki
çocuklarını
öğrenci
sayısı
Katolik
okullara
ilköğretimde
tüm
göndermektedir.
öğrencilerin
Katolik
%15,5‟ini,
ortaöğretimde ise %19‟unu oluĢturmaktadır103. Fransa‟da devletin dinle
ilgilenmemesi sonucu, din eğitimi programlardan çıkarıldığından din eğitimi
kiliselere bırakılmıĢtır104.
100
AYDIN, Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Eğitimi, http\\www.flwi.rug.ac.be\cie\mzaydin5.htm
(eriĢim:14.11.2007). BOLAY \ TÜRKÖNE, s50; Ayrıca bkz. SHEPHERD, John, The Contribution of
British Religious Education To Personalitiy Development, in:Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu,
s.77 vd.
101
Ġngiltere de din eğitimi konusunda ayrıntı için bkz. GATES, Brian E., Towards an Inclusive
Approach To Religious Education In Europe: The English Model From Within The UK, in: Avrupa
Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, ĠSAV yay, Ġstanbul 2007, s.389-408.
102
BOLAY \ TÜRKÖNE, s50
103
KAVAS, Ahmet, Fransa‟da Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, in: Avrupa Birliği sürecinde Dini
Kurumlar ve Din Eğitimi, s347.
104
XAIER, Jacob, Günümüz Fransa‟sında Din Eğitimi, in:Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu,
(Çev: Çelebi AKDAġ), s. 124; Ayrıca bkz. BOLAY \ TÜRKÖNE, s.57
34
5. Katolik Bir SekülerleĢme ve Ġtalya Modeli
Ġtalya devlet-din iliĢkileri bakımından Katolikliğin etkisinde kalmıĢ bir
ülkedir105. Ġtalyanların %95‟i Katolik Kilisesine bağlıdır106. Ülkenin yaĢamında
Katolik inancına büyük bir rol verilmekte, bu yönüyle Ġtalya‟nın daha çok
Katolik bir sekülerleĢme izlediğini görmekteyiz107. Ġtalya‟da din eğitimi,hem
kiliselerde hem de (üniversiteler hariç) devlet okulları ve özel okullarda Katolik
geleneğine bağlı olarak verilmektedir. Ancak din eğitimi diğer dinlerin ve
sistemlerin kıyaslamasına açıktır108.
Ġtalya‟da din eğitimi mezhebe dayalı ve seçmeli bir derstir 109. Ders içerik
ve müfredatı Katolik Kilisesince yapılmaktadır110.
6. Amerika BirleĢik Devletleri ve Din Eğitimi
ABD‟de din devletin yetki alanı dıĢındadır. Devlet bir dini düzenleyemez.
Ancak
devlet
dinin
gereklerinin
yerine
getirilmesini
de
engelleyemez.BOLAY/TÜRKÖNE‟ye göre bu ABD‟ye has laiklik tanımıdır ve
bunu Ģu Ģekilde formüle etmek mümkündür: Devlet bir yandan dine müdahale
etmeyecek (din-devlet ayrı), diğer taraftan din özgürlüğünü güvence altına
alacaktır111.
105
AYDIN, Türkiye de Din Dersi TartıĢmaları http://www.mehmetzekiaydin.com\diger-makaleler\35dier-makaleler -yazılar\199-tuerkiyede-din-dersi-tartmalar (eriĢim:2.11.2007); BOLAY\TÜRKÖNE, s.57
106
BOLAY \ TÜRKÖNE, s.57
107
FERRARI Alessandro, Avrupa Birliğinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi: Ġtalya Modeli, in: Avrupa
Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi (Çev: Ġsmail TAġPINAR), s.461- Nitekim Anayasanın
7. maddesine göre Devlet, ve Katolik Kilisesinin her biri kendi alanlarında bağımsız ve egemen olup,
kilise millidir-Bkz. BOLAY \ TÜRKÖNE, s.57.
108
MORANTE, Giuseppe, “Ġtalya‟da Din Eğitimi Uygulamaları”, (Çev. Elif BACANAKGĠL),
in:Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu (20-21 Kasım 1997), s.139.
109
Sözgelimi 2005-2006 yılında bu dersi öğrencilerin %91‟i seçmiĢtir. Bkz. FERRARĠ, s.463.
110
AYDIN, Türkiye’de Din Dersi TartıĢmaları,
111
BOLAY \ TÜRKÖNE, s.55
35
Bilindiği gibi ABD‟de her din ve mezhepten insan vardır. Devletin resmi
okullarında din dersi müfredat içinde bulunmamaktadır. Resmi okullar dıĢında
ABD‟de Kilise okulları ve Azınlık Okullarının bulunduğunu da ifade etmek
gerekir112.
7. Yunanistan’da Din Eğitimi
Ortodoks Mezhebi resmi din olarak, devlet üzerinde oldukça etkilidir. Din
dersleri Yunanistan‟da ilk ve orta dereceli okullarda okutulan zorunlu dersler
arasında yer almaktadır113.
Bu konuya son vermeden önce ülkelere göre din eğitimi statüsünü bir
tablo halinde aĢağıdaki Ģekilde görebiliriz.
112
AYDIN, Türkiye’de Din Eğitimi TartıĢmaları, http://www.mehmetzekiaydin.com\digermakaleler\35-dier-makaleler -yazılar\199-tuerkiyede-din-dersi-tartmalar (eriĢim:2.11.2007)
113
AYDIN, http://www.mehmetzekiaydin.com\diger-makaleler\35-dier-makaleler -yazılar\199tuerkiyede-din-dersi-tartmalar (eriĢim:2.11.2007).
36
DĠN
DERSĠ SEÇMELĠ
ZORUNLU
DERS YOK
VEYA
ALTERNATĠFĠ
DERS
ZORUNLU
Almanya
Avusturya
Danimarka
Fransa
Belçika
Ġngiltere
Ġsrail
ABD
Finlandiya
Hollanda
Ġsveç
Japonya
Ġspanya
Ġtalya
Norveç
Ġrlanda
Lüksemburg
Yunanistan
Fransa
Alsace Portekiz
ve
Mosele
Ġslam Ülkeleri
Bölgeleri
Kanada
Polonya
TÜRKĠYE
Polonya
Kaynak: AYDIN, Mehmet Zeki, http://public.cumhuriyet.edu.tr\maydin\200786.html (eriĢim:007).
37
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
LAĠKLĠK VE DĠN EĞĠTĠMĠ
I. LAĠKLĠK ĠLKESĠNĠN BĠZDEKĠ ANLAMI
A. Kavram ve Tanım
1. Bir Tanımın Gereksizliği ve Laikliğin Bizdeki Ġlkeleri
a. Genel Olarak Tanım Sorunu
Laiklik ilkesi uzun zamandan beri tartıĢılan, birçok toplumun gündemini
iĢgal eden bir konudur. Elbette bu tartıĢmalar bağlamında birçok tanım
denemesi de yapılmıĢtır. Bu konuda ulaĢılmıĢ ne ortak bir tanım vardır 114 ne de
ortak bir laiklik modeli vardır115.
Gerçekten biz burada laikliğin etimolojik yapısı ve kökeni üzerinde
duracak değiliz116. Toplumlarda değiĢik Ģekilde anlaĢılan \ tartıĢılan ve
uygulanan laikliğin, önemli olan ilkeleridir. Bu nedenle konumuzun sınırları
açısından bir laiklik tanımı yapmayacağız. Bizdeki laikliğin ilkeleri ve
uygulanma Ģekli üzerinde duracağız.
114
YÜRÜK, Tuğrul, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Laiklik Çerçevesinde Din Eğitimi,
(YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü,Adana 2005, s.6.
115
DĠNÇKOL, Bihterin, 1982 Anayasası Çerçevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarında
Laiklik, Kazancı yay., Ġstanbul 1992, s.6
116
Laiklik tanım ve kökeni hakkında bkz. DĠNÇKOL, s.6; YÜRÜK, s.17; SABUNCU, Yavuz Anayasaya
GiriĢ, 6.B, Ġmaj yay., Ankara 2000, s.93-94; -Laikliğin Yunanca, Latince kökenli olduğu, bizdeki
kullanımın ise Fransızca‟daki karĢılığı olarak kullanıldığı belirtilmektedir. Bkz. TANÖR \
YÜZBAġIOĞLU, s.85.
38
b. Laikliğin Bizdeki Ġlkeleri
aa. Din Ayrı-Devlet Ayrı, Herkesin Ġnancına Saygı
Laikliğin temel ilkelerinden biri din ve devlet iĢlerinin ayrı olması, dini
kurumların devletin fonksiyonlarını,devlet kurumlarının ise dini fonksiyonları
yerine getiremeyeceği, bu cümleden olarak din ve devlet kurumlarının bir
birinden ayrı olmasıdır117.
Ġfade etmek gerekir ki din-devlet ayrılığında bizdeki sisteme eleĢtiriler
getirilmektedir118. Ancak konumuz bakımından bu ayrıntıya girmiyoruz. Ancak
laiklikte din-devlet iĢlerinin bu ayrılığı yanında, bizdeki uygulamada dinin
toplum hayatıyla iç içeliği düĢünüldüğünde laiklik, din ile devleti kesin olarak
ayrıĢtırma olarak algılanmamalıdır. Din-devlet-dünya üçlüsünün tek tek,
birbiriyle bağlantılı olarak ele alınması konuyu daha anlaĢılır kılar119 .
Bu din-toplum iç içeliği göz önüne alındığında devletin herkesin inancına
saygı duyması gerektiği de anlaĢılır120.
bb. Laikliğin Tolerans Niteliği ve Din Özgürlüğü
Tolerans kendinden farklı inançları olanlara karĢı sevecen bir tahammül
içinde olması demektir. Laiklikte hoĢgörü vardır ve gereklidir121. Laikliğin
tolerans niteliği,kiĢilere din özgürlüğü sağlamasıdır. Din Özgürlüğü inanma
özgürlüğü ve ibadet (pratik) özgürlüğünü kapsar122. Bu konuya aĢağıda ayrı bir
baĢlık altında değineceğimizden burada ayrıntıya girmiyoruz.
117
ATAR, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, 3.B, Mimoza yay., Konya 2005, s.58, ÖZBULDUN, s.56;
TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s.92.
118
Bu konuda Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı‟nın Genel Ġdare içindeki konumu eleĢtirilmektedir. Bkz.
GÖREN, s.109; ÖZBUDUN, s.56; TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s.94.
119
ALTINDAL, Aytunç, Laiklik, Anahtar Kitaplar yay., Ġstanbul 1994, s.11.
120
GÖZÜBÜYÜK, A. ġeref, Anayasa Hukuku, 13.B, Turhan Kitabevi, Ankara 2004, s.161,
121
ATEġ, ToktamıĢ, “Gene Laiklik”, BUGÜN19.9.2006.
122
ATAR, s.57.
39
cc. Bir Dine Yakın Olmama (Dini EĢitlik)
Aslında laiklik devletin tarafsız olma ilkesinin bir sonucudur 123. Laikliğin
unsurlarından biri de devletin bir dine yakın olmaması, devletin bütün dinlerin
ve mezheplerin mensuplarına eĢit davranması124 ilkesidir. 125
2. Tolerans – Taassup, Laiklik
Az yukarıda da ifade edildiği üzere din-devlet ayrılığına rağmen laiklikte
bir tolerans (hoĢgörü) vardır. Toleransın laiklik ilkesinde devletin tanıdığı bir
taviz olduğu kabul edilir126. Toleransın karĢılığı olarak kullanılan taassup ise
tamamen bir hoĢgörüsüzlüğü ifade eder. Gerçekten aslında laikliğin tarihinde
ilk karĢılaĢılan kavram toleranstır. Dini taassupta yada devlet taassubunda
baĢka dinlere hakkı hayat tanınmaz. Nitekim eski Yunan ve Roma‟daki
tolerans Hristiyanlık tarafından ortadan kaldırılmıĢtır127.
B. Bize Özgü Laiklik Ya da Türkiye Örneği
Bizde bir dönem laiklik, din ile dünya iĢlerinin ayrılması Ģeklinde ifade
edilmiĢ ve sonuçları kuĢku ve karmaĢaya meydan vermiĢ, laiklik dine bir tavır
gibi algılanmıĢtır128.
123
ERDOĞAN, Mustafa, Anayasal Demokrasi, 5.B, Siyasal Kitabevi, Ankara 2003, s.273.
1982 Anayasasında bu ilke “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düĢünce, felsefi inanç, din
mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım” gözetilmeksizin kanun önünde eĢittir (m.10\1) Ģeklide ifade
edilmiĢtir (abc).
125
ÖZBUDUN, S.56; ERDOĞAN, s.273-274; GÖZÜBÜYÜK, s.160
126
TAġDEMĠRCĠ, Ersoy, Türkiye Cumhuriyetinde Laiklik ve Din Eğitimi, in:Atatürk’ün 100. Doğum
Yılında Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri, (23-25 Nisan 1981), Ġlahiyat Vakfı yay., s.165
127
Nitekim Rönesans, Reform hareketleri, Coğrafya keĢifleri, hümanizm hareketleri sonucunda bu
Hristiyan taassubu yıkılmıĢtır. Bkz. TAġDEMĠRCĠ, s. 165.
128
ÖZTÜRK, YaĢar Nuri, Kur’an Verileri Açısından Laiklik, 3.B, Yeni Boyut yay., Ġstanbul 2003, s.9.
124
40
BaĢlangıçta Laikliğin din ile devlet iĢlerinin tamamen ayrılması ve bu
bağlamda din eğitimi ve öğretiminin devletin uhdesinde bulunan milli eğitimi
dıĢında tutulması gerektiği anlayıĢı benimsenmiĢtir129.
Bir kısım laik batı ülkelerinde din eğitiminin kiliselerin görevinde
olduğunu daha önce belirtmiĢtik130. Bizde kiliseler gibi kutsal bir kurum
bulunmamaktadır. Diğer bir deyiĢle camilerin böyle bir fonksiyonu yoktur 131. Bu
nedenle Batıdaki bu uygulamayı bizde uygulamak mümkün değildir. Gerçekten
az yukarıda da ifade edildiği gibi, Türkiye açısından incelediğimizde laikliğin
din-devlet iĢlerinin ayrılığı,devletin bir dini tercih etmemesi, din özgürlüğünün
güvence altına alınması gibi hususları aĢarak, her Ģeyi dünyevileĢtirmek olarak
algılanması din eğitimi konusunda olduğu kadar, genel eğitim için de zararlıdır.
Çünkü her Ģey dünyevileĢtirildiğinde öncelikle mensup olunan kültür ve onun
değerlerini de değiĢtirmek gerekecektir132.
Suat Yıldırım konuya çarpıcı bir Ģekilde ifade etmiĢtir. Ġlgisi açısından
aĢağıya aynen alıyoruz.
“Devlet organları, yeni kuĢakların din kültüründeki zayıflığı, bir kısmının
bu eksikliği baĢka özel dini gruplara yönelerek gidermeye çalıĢtığını fark etmiĢ,
Türkiye Cumhuriyeti, özel Ģartları sebebiyle laiklik ilkesini Batı ülkelerindeki
geniĢlikle değil, kısıtlı bir tarzda uygulayıp, kontrolü bırakmamak için, dini
teĢkilatlanmayı genel idare içinde tutmaya özen göstermiĢtir. Din eğitim ve
öğretimini özel dini gruplara, cemaatlere, ferdi giriĢimlere bırakmayı sakıncalı
bulmuĢtur133.
Laikliğin Türkiye‟de din özgürlüğünden çok korumacı davrandığını inkar
edemeyiz.
129
TOSUN, Din Eğitimi Bilimine GiriĢ, s. 98.
Bu ülkelerde Devletin sadece “denetim” görevi olduğunu bir kere daha belirtmek gerekir.
131
Kur‟an-ı Kerim Öğretimi konumuz kapsamı dıĢındadır.
132
TOSUN, Din Eğtimi Bilimine GiriĢ, s.99
133
YILDIRIM, Suat “Zorunlu Din Eğitimi Olmaz”, Zaman 26.9.2007
130
41
GÖREN, din eğitim ve öğretimini
gözetim ve denetim altında
bulundurmanın,Türk toplumunun kendine özgü laiklik anlayıĢının bir sonucu
olduğunu açıkça ifade etmektedir134.
Bu baĢlık altında söylenecek baĢka bir söz ise din eğitim ve öğretimini
verecek öğretmenler bakımındandır. Eski uygulamada söz konusu öğretmenler
Ġlahiyat fakültelerince yetiĢtirilirken 2006-2007 yılında YÖK bu bölümü Ġlahiyat
Fakültelerinden alarak Eğitim Fakülteleri bünyesine yerleĢtirmiĢtir135.
Bize özgü laikliğin bir göstergesinin de Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı
olduğunu belirtmiĢtik. Gerçekten, din hizmetleri ile devlet iĢleri büsbütün
ayrılmamıĢ, din hizmetleri cemaat teĢkilatına bırakılmamıĢtır136.
Anayasa mahkemesi bu konuda;
“Lâiklik sadece felsefî ve ideolojik bir kavram değildir, hayata geçirilen bir ilkedir.
Böyle olunca da, uygulandığı ülkenin dini, siyasi ve sosyal şartları, lâiklik anlayışını
etkilemektedir. Kurtuluş Savaşı sonrası teokratik yapısını terk ederek çeşitli reform
hareketleriyle demokratik cumhuriyet düzenini kabul etmiş ve büyük çoğunluğu
Müslüman olan toplumumuzda Anayasamıza göre lâiklik batı dünyasındaki
anlamından kısmen farklı bir biçimde ele alınmıştır Anayasanın 2. maddesinde yer
alan ve Türkiye Cumhuriyetinin niteliklerinden birini belirlemekte olan lâiklik ilkesi;
Anayasa Mahkemesinin konuyla ilgili olarak 1961 Anayasasının yürürlükte olduğu
dönemde verdiği 21/10/1971 günlü 53/76 sayılı kararında, Türk toplumu açısından
lâikliğin anlamının saptanabilmesi için Anayasanın Başlangıç bölümü ile 2., 19., 153.
ve 154. maddelerinde yer alan esasların her halde gözönünde tutulması gereğine
işaret edildikten sonra, “Anayasanın 153. maddesinde, bu Anayasanın hiçbir
hükmünün Türk toplumunun çağdaş uygarlık seviyesine erişmesi ve Türkiye
Cumhuriyetinin lâiklik niteliğini koruma amacını güden, madde metninde gösterilmiş
devrim kanunlarının, bu Anayasanın halkoyuyla kabul edildiği tarihte yürürlükte
bulunan hükümlerinin Anayasaya aykırı olduğu şeklinde anlaşılamayacağı ve
yorumlanamayacağı belirlenerek böylece lâik devlet düzeninin korunması hedef
tutulmuş bulunmaktadır. 1961 Anayasasıyla güdülen ana erek Başlangıç bölümünde
(Türk ulusunun daima yücelmesi) ve 153. maddesinde ise (Türk ulusunun çağdaş
uygarlık seviyesine erişmesi) biçiminde saptanmıştır. Bu esasların Anayasada yer
alması, az önce açıklanan, ana ereğe varılmasını engelleyebilecek veya
zorlaştırabilecek nitelikte hiçbir hak ve özgürlüğün Anayasada tanınmamış olduğunu,
134
GÖREN, s.109.
YILDIRIM, Suat, “Zorunlu Din Eğitimi Olmaz”, Zaman, 26.9.2007
136
DEMĠR, Fevzi Anayasa Hukukuna GiriĢ, 5.B., Fakülteler Kitabevi, Ġzmir 1998, s.265; GÖREN,
s.106; SABUNCU, s.98 – Bu hususta Türk laikliğinde teĢkilat anlamında din-devlet ayrılığının olmadığı
dahi iddia edilmektedir. Bkz. TAġDEMĠR, s.171.
135
42
Anayasada benimsenmiş lâiklik düzenine ilişkin kuralların ancak bu ana ereği
gerçekleştirme doğrultusunda yorumlanabileceğini, bu ana ereği Anayasada
öngörülen bir çok sınırlandırmaları zorunlu kılan bir neden, daha açıkçası Anayasada
benimsenmiş
bütün
temel
ilkelere
egemen
bir
düşünce
olduğu”
vurgulanmıştır.”137demiĢtir.
II. LAĠK SĠSTEMLERDE DĠN EĞĠTĠMĠ
A. Laik Sistemde Din Eğitimi Seçenekleri
1. Radikal Laiklik Uygulamalarında Din Eğitimi
Hemen belirtmek gerekir ki bu baĢlıkta kullanılan “radikal laiklik”
tamlaması, laikliğin dinle ilgi ve iliĢkisi bakımından kullanıldı.
Bu açıdan bakıldığında laikliğin din ile iliĢkisinde katı (radikal) ve
yumuĢak tutumlar izlemekteyiz138. Daha önce ifade edildiği gibi, sözgelimi
Ġngiltere, ABD ve Almanya‟da yumuĢak bir tutum izlenirken; Rusya, Fransa,
Bulgaristan‟da bu tutumun katı olduğu gözlenmektedir139.
Radikal laiklik uygulamalarında din,kiĢinin vicdanına itilmiĢtir. Burada din
siyasetin emrindedir. Devlet dinsel örgütlenmeyi bizzat kendisi üstlenir. Amaç,
137
E. 1986/11 K . 1986/26,Karar Günü : 4/11/1986, AMKD, sayı 22,s.298- Kararda laikliğin unsurları
Ģöyle açıklanmıĢtır: Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında kabul edilmiĢ olan lâiklik ilkesinin esasları da
aynı kararda;a) Dinin, devlet iĢlerinde egemen ve etkili olmaması esasını benimseme,b) Dinin, bireyin
manevi hayatına iliĢkin olan dini inanç bölümünde aralarında ayırım gözetilmeksizin sınırsız bir hürriyet
tanımak suretiyle dini anayasa güvence altına alma,c) Dinin, bireyin manevî hayatını aĢarak toplumsal
hayatı etkileyen eylem ve davranıĢlara iliĢkin ölümlerinde, kamu düzenini, güvenini ve çıkarlarını
korumak amacıyla, sınırlamalar kabul etme ve dinin kötüye kullanılmasını ve sömürülmesini
yasaklama,ç) Devlete, kamu düzeninin ve haklarının koruyucusu sıfatıyla dini hak ve hürriyetler
üzerinde denetim yetkisi tanıma;Ģeklinde özetlenmiĢtir
138
139
YÜRÜK, s.25.
Aynı yerde.
43
din tarafından devlete ve farklı inançtakilere yönelebilecek tehditlerin önüne
geçmektir140.
Bu laik düĢünce sistemi irdelenmeden,din eğitimi \ zorunlu din eğitimi
meselesine sadece din penceresinden bakmak doğru olmaz141. Laikliğin bu
gerçek amacı üzerinde de durulmalıdır. Türkiye‟deki bu korumacı tavrı daha
önce ifade etmiĢtik. Bu nedenle din eğitiminin laikliğe aykırı olduğunu ileri
sürenlerin gerekçelerini de göstermeleri, aykırılığın,
laiklik lehine mi,din özgürlüğü lehine mi kısıtlandığını da belirtmek
gerekir142.
Elbette din eğitimini özel okullara bırakma,devletin bu iĢten elini eteğini
çekmesi,tamamen devletin bir tercih meselesidir143.
2. YumuĢak GeçiĢli Uygulamalarda Din Eğitimi
a. Ġsteğe Bağlı Örgütlenme
Din eğitimi konusunda radikal olmayan sistemlerde, bu eğitimin nasıl
yapılacağı konusunda değiĢik seçenekler vardır.
Radikal tutumlar bir yana sistemlerinden birisi,din eğitimini okullardan
isteğe bağlı bir Ģekilde örgütlemektir. Diğer bir ifadeyle, dersi seçimlik dersler
140
Bu düĢünce Machiavelli, Hobbes, Montesquieu ve Russo gibi düĢünürler tarafından ileri
sürülmüĢtür. Bkz. BOLAY \ TÜRKÖNE, s.22
141
TartıĢmalar için bkz. OZANKAYA, ÖZER, Türkiye’de Laiklik, 6.B, Cem yay., Ġstanbul 1995, s.244
vd.
142
Laik devlette din derslerinin devlet okullarında zorunlu olmasını, devletin dinler karĢısında tarafsız
olması ilkesine aykırı bulmak, laiklik değil,din dersinin içeriği ile ilgili bir sorundur. KrĢ. GÖKTÜRK,
Gülay “Zorunlu Din Dersi ve Kur‟an Kursları” Dünden Bugüne Tercüman, 18.2.2005
143
Bkz. BAYRAMOĞLU, Ali, “Din Eğitimi Sorunu ve Laiklik” Yeni ġafak, 27.5.2004
44
arasına koymak144 ve böylece din eğitimi almak istemeyenleri zorlamamak
seçeneğidir145.
b. Zorunlu Din Dersi
Zorunlu din derslerinde; dinin, toplumun bir gerçeği ve önemli bir kurumu
olduğu göz önüne alınarak,din eğitimi okullarda zorunlu olarak okutulan dersler
arasında yer alır.
Bu sistemin mantığı, diğer derslerin mantığı ile aynıdır. Zorunlu din
eğitiminde amaç sağlıklı bir din kültürü eğitimi verebilmektir. Bu,kiĢinin
geliĢimine katkısı olacak bir eğitimdir, sonuçta kiĢi istediği dini \ dinsizliği
elbette seçecektir146.
GÖKTÜRK, meseleye eğitim açısından bakıldığında aslında din
derslerinin değil tüm derslerin seçimlik olması gerektiğini haklı olarak
belirtmektedir.
“Eğitim sistemi açısından baktığımızda, sadece din dersinin değil, bütün
derslerin zorunlu olmasına karĢı çıkmak lazım. Evet, aslına bakarsanız,
sadece din dersinin değil, hiçbir derzin zorunlu olmaması; bir baĢka deyiĢle tek
tip müfredatın kaldırılmasıdır doğru olan. Bundan seksen yıl önce biçilen eğitim
144
Ġsteğe bağlı örgütlenmede ders iki Ģekilde seçimlik hale getirilebilir. Derse katılmak ya da muaf
tutulmak seçimlik hale getirilebilir. Nitekim 2007 tarihli yeni Anayasa taslağında bu husus Ģu Ģekilde
alternatif olarak önerilmiĢtir. m.24
Alternatif 1
(4) Devlet, eğitim ve öğretim alanındaki görevlerini yerine getirirken, eğitim ve öğretimin ana ve
babanın dinî ve felsefî inançlarına göre yapılmasını isteme hakkına riayet eder. Din eğitim ve
öğretimi, kiĢinin kendisinin, küçüklerin ise kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır. Devlet bu
taleplerin gereğini yerine getirmekle yükümlüdür.
Alternatif 2
(4) Devlet, eğitim ve öğretim alanındaki görevlerini yerine getirirken, eğitim ve öğretimin ana ve
babanın dinî ve felsefî inançlarına göre yapılmasını isteme hakkına riayet eder. Din kültürü ve
ahlâk öğretimi, ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bu
dersten muafiyet, kiĢinin kendisinin, küçüklerin ise kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır.
Taslak için bakınız, http://www.ntvmsnbc.com/news/419856.asp#storyContinues (eriĢim:19.12.2007)
145
AġKUN, Ġsmail Cem, Laiklik ve Din Eğitimi, in: Atatürk’ün 100. Doğum Yılında Türkiye 1. Din
Eğitimi Semineri (23-25 Nisan 1981) Ġlahiyat Vakfı yay. s. 388.
146
AġKUN, s. 388-389.
45
modelinin artık Türkiye‟ye dar geldiğini görmek, Tevhid-i Tedrisat‟ı tartıĢmaya
açmaktır asıl yapılması gereken. Toplumsal taleplere bağlı olarak, yine toplum
tarafından yaratılacak her türlü okul modeline ve her türlü müfredata açık,
toplumsal çeĢitliliğe cevap verebilecek bir modelin yaratılmasına kafa
yormaktır. Otuzların Türkiye‟sinde herkesin ayağına bir Beykoz kundura
giydirebilmek Cumhuriyetin baĢarısıydı. Ama bugün nasıl herkese Beykoz
kundura giydiremezseniz, herkesi aynı tip okula da dolduramazsınız,
doldurmamalısınız. Toplumlar geliĢtikçe ihtiyaçları, talepleri ve özlemleri de
çeĢitlenir. Eğer siz böyle bir toplumu, merkezi olarak belirlenmiĢ katı
müfredatlara sahip ve bütünüyle devletin kontrolünde olan bir eğitim modeli
içine zorla sokmaya çalıĢırsanız, her gün yeni bir dikiĢ patlar ve siz dikiĢ atan
yerleri tamir etmeyle baĢ edemezsiniz. Ama tabii, biz hala ve bütün enerjimizle
yalın 365 günü laiklik tartıĢtığımızdan, böyle konuları tartıĢmak bir türlü
“fantezi” olmaktan çıkamıyor. Hani bari onu doğru dürüst yapsak… 147 Zorunlu
din dersinin laikliğe aykırı olduğu bizde birçok yazar tarafından ileri
sürülmektedir148.
Anayasa mahkemesi bir kararında konuya Ģu Ģekilde yaklaĢmıĢtır:
“Lâik devletin, doğası gereği resmî bir dininin bulunmaması, belli bir
dine üstünlük tanımamasını, onun gereklerini yasalar ve diğer idarî işlemlerle
geçerli kılmaya çalışmamasını gerektirir. Bu bağlamda, lâik bir devlette belli
bir dinin, eğitim ve öğretimi zorunlu hale getirilemez.
Anayasa’nın 24. maddesinin dördüncü fıkrasına göre, din ve ahlâk
eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve
ahlâk öğretimi ilk ve orta öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler
147
GÖKTÜRK, Gülay, “Zorunlu Din Dersi”, BUGÜN, 28.9.2007
148
ÖZBUDUN, s.56; DĠNÇKOL,s.143.
46
arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi
isteğine, küçüklerin de kanunî temsilcilerinin isteğine bağlıdır.
Din ve ahlâk eğitim ve öğretiminin devletin gözetim ve denetimi altında
yapılmasının nedeni, maddenin gerekçesinde de belirtildiği gibi bu konudaki
eğitim ve öğretim özgürlüğünün kötüye kullanılmasını engellemektir. Dinler
hakkında yansız ve tanıtıcı bilgiler vermek ve ahlâki değerleri benimsetmek
amacıyla din kültürü ve ahlâk öğretimi dersleri ilk ve orta öğretim kurumlarında
okutulan zorunlu dersler arasına alınmıştır. Din eğitimi yerine “din kültürü”
dersinden söz edilmesi de bu amacı açıkça ortaya koymaktadır. Bunun
dışındaki din eğitimi ve öğretimi, ancak kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de
kanunî temsilcisinin iznine bağlı tutulmuştur149.”
B. Din Eğitiminin Nasıl Verildiği Sorunu
1. Din Derslerinin Ġçeriği
Laiklik açısından bakıldığında sorunun din dersinin içeriği olduğunu
söyleyebiliriz.
Dinler hakkındaki bilgiler bir din kültürü olarak,aslında herkese
verilmelidir. Bunun yanında “iyi insan” ve “iyi vatandaĢ” yetiĢtirme adına dinleri,
evrensel doğruları herkese öğretilmelidir150. Bu öğretimde elbette Türkiye‟nin
inanç yapısı göz önüne alınarak belli bir din ve inancın öğretimi ağırlıkla
müfredatta yer alabilir. Ancak, bu inancı benimsemeyenleri rahatsız edecek
149
K.T. 16.9.1998,E.1997/62, 1998/52,AYMKD, Sayı 36, C. 1, s.198.
150
BOLAY, Süleyman Hayri, Din Eğitiminin ġümulü, in: Atatürk’ün 100. Doğum Yılında Türkiye 1.
Din Eğitimi Semineri, s.98; GÖREN s.110.
47
uygulamalardan kaçınmak, seçme hakkını mutlaka tanımak gerekir. Meseleyi
bir toplumsal hoĢgörü bağlamında ele almak gerekir. Demokrasi zaten bir
hoĢgörü rejimidir151.
Ders içeriği laiklik ilkesi doğrultusunda düzenleneceği gibi bu dersten
bağıĢık tutulanlara da inançları doğrultusunda bir eğitim verilebilir. Bu dersin
yerine bir “Ahlak Dersi” ya da baĢka alternatif bir ders konulabilir.
2. Devletin Denetim Görevi
Bilindiği gibi 1982 Anayasası‟nın 24\3 maddesinde “din ve ahlak eğitim
ve öğretiminin devletin gözetim ve denetimi altında yapılacağını belirtmiĢtir.
Ġfadeden dersin zorunlu olmasını sadece öğretim anlamında kabul eden,baĢka
bir ifadeyle Anayasa‟da din kültürü ve ahlak dersinin sadece öğretiminin
yapılacağını,eğitiminin ise yapılamayacağını ileri sürenler vardır152.
Elbette daha önce de ifade edildiği gibi din eğitimini devlet özel okul ve
kurumlara bırakıp, kendisi denetim görevi üstlenebilir. Bu bir tercih meselesidir.
151
ATAR, s. 58.
DEMĠR, s. 267, Bütün dinlerle ilgili bilgi verilmesi,dinin ibadet dıĢında kalan yönlerinin anlatılması
gerektiği düĢüncesi ise din eğitim öğretimi ile bağdaĢmaz. Zira dinlerde temel rükünlerden birisi de
ibadettir. Dini diğer felsefi inançlardan ayıran budur. KrĢ. GÖREN, s.110
152
48
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DĠN-VĠCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ VE EĞĠTĠM HAKKI AÇISINDAN
ZORUNLU DĠN EĞĠTĠMĠ
I. DĠN-VĠCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ VE ZORUNLU DĠN EĞĠTĠMĠ
A. Genel Olarak Din ve Vicdan Özgürlüğü
Din ve vicdan özgürlüğü aslında laikliğin temel unsurlarından biridir153.
Din özgürlüğü,kiĢilerin diledikleri dine inanmaları, bir baskı \ korku
olmaksızın serbestçe dinin gereklerini yerine getirmeyi ifade eder154. KuĢkusuz
din özgürlüğü aynı zamanda hiçbir dini inanca sahip olmamayı da içerir 155. Din
özgürlüğünün gereklerinin neler olduğuna aĢağıda döneceğiz.
Vicdan özgürlüğü ise insanın iç dünyası ile ilgilidir. Bu özgürlük kiĢiye
istediği
semavi,metafizik
düĢünceyi
seçebilmesi,
inanabilmesi
hatta
inanmaması imkanını sağlamaktadır156. Vicdan,sözlük anlamı itibariyle “kiĢiyi
kendi davranıĢları hakkında bir yargıda bulunmaya iten kiĢinin kendi ahlak
değerleri üzerinde dolaysız ve kendiliğinden yargılama yapmasını sağlayan
güç olarak tanımlanmaktadır157.
153
ATAR, s. 56; GÖZÜBÜYÜK, s. 161; ERDOĞAN, Anayasal Demokrasi, s.276.
DĠNÇKOL, s.67.-Ayrıca bu konuda ayrıntı için bkz.KORKUSUZ, M.Refik, Uluslararası Belgeler ve
Türk Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler, Özrenk Matbaası, Ġstanbul 1998, s.257-264.
155
TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s.166; DĠNÇKOL, s.67.
156
DĠNÇKOL, s.67-68.
157
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük C.II, Ankara, 1983, s. 1256 – Yargılama faaliyetindeki “Vicdani
kanaatte bu anlamda bir anlam ve alternatif zenginliğini ifade eder-Vicdani kanaat, aklın rehber
yapılması sonucu, Ģüpheler aĢıp ulaĢılan özgür bir kanaattir. Bu konuda bkz. FEYZĠOĞLU, Metin,
Ceza Muhakemesinde Vicdani Kanaat, Yetkin yay., Ankara 2002, s.109.
154
49
Din ve vicdan özgürlüğünün temelinde, insanların kafalarında ve özellikle
kalplerindeki değer yargılarına,ulvi olarak kabul ettikleri değerlere saygı
gösterme yatar158.
B. Din ve Vicdan Özgürlüğü Düzenlemeleri
1. Anayasal Düzenleme
1982 Anayasasının “din ve vicdan hürriyeti” baĢlığını taĢıyan 24.
maddesinde;
“Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.
14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak Ģartıyla ibadet, dini ayin ve
törenler serbesttir.
Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve
kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz, dini inanç ve kanaatlerinden dolayı
kınanamaz ve suçlanamaz.
Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında
yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan
zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dıĢındaki din eğitim ve öğretimi ancak,
kiĢilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.”
Ģeklinde din ve vicdan özgürlüğü güvence altına alınmıĢtır.
Düzenleme özgürlüğün inanç, ibadet boyutlarını ayrı ayrı düzenlemiĢtir.
ÇalıĢmamızın temelini oluĢturan din eğitimi ve zorunlu din eğitimi bu
madde kapsamında düzenlenmiĢtir159.
158
ARMAĞAN, Servet, 1961 Anayasasına Göre Temel Haklar ve Ödevler Ġ.Ü.H.F yay., Fakülteler
Matbaası, Ġstanbul 1980, s.25.
159
Bu Anayasal düzenlemeye paralel olarak, Milli Eğitim Temel Kanunu‟nun 12. maddesinde de din
eğitiminin zorunlu olduğu belirtilmiĢtir.
50
KuĢkusuz din ve vicdan özgürlüğü sınırsız değildir.Özgürlüğün sınırları
aynı maddede belirtilmiĢtir.
“Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini
kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya kiĢisel çıkar yahut
nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularını
yahut dince kutsal sayılan Ģeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.”
(A.Y. m.24\son)
Din ve vicdan hürriyetinin sınırını inanç ve ibadet özgürlüğü yönünden
ayrı
ayrı
ele
almak
gerekir.
Özgürlüğün
içeriği
bakımından
“inanç”
özgürlüğünün mutlak sınırsız olduğu konusunda duraksama yoktur. Ancak
ibadet (pratik) özgürlüğü açısından bir ayrım yapmak gerekecektir. KuĢkusuz
baĢkasına zarar vermeyen ibadetler serbesttir. Ancak baĢkalarına zarar veren
ibadetler sınırlanabilir160. Sözgelimi buna satanistler örnek olarak verilebilir.
Satanist düĢüncede intiharların yaĢama hakkının ihlali olduğu tartıĢma
götürmez bir gerçektir161.
2. Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinde Din ve Vicdan
Özgürlüğü
Din ve Vicdan Özgürlüğü Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinin 9.
maddesinde düzenlenmiĢtir162.
160
BaĢkalarına zarar veren ibadetler için Tanrıları hoĢnut etmek için insan kurban etmeyi örnek vere
ATAR, bunun en temel insan hakkı olan yaĢama hakkına aykırı olduğunu belirtmektedir. Bkz. ATAR,
s.57-58
161
Satanistler, intiharı bir ibadet olarak algılarlar. Ġntiharın seçilme sebebi bir an önce ölüp Cehenneme
gitme ve Ģeytana hizmet etmektir. Bkz. http://www.dunyadinleri.com\satanizm.html (eriĢim;15.12.2007)
162
KuĢkusuz din ve vicdan özgürlüğü baĢka uluslar arası metinlerde de geçmektedir. Biz konumuzun
sınırı bakımından bu ayrıntılara girmiyoruz. Sözgelimi 1776 tarihli Amerikan Virjinya Haklar Bildirisinde
“Yaratanımıza borçlu olduğumuz din veya inanç ve bunların gereklerini nasıl yerine getireceğimiz,
zorlama ve kuvvetle değil, ancak akıl ve inançla belirlenebilir. Bu nedenle, bütün insanlar dinin icrasını
vicdanlarının emirlerine göre yerine getirmekte eĢit hak sahibidirler.” ġeklinde ifade edilmiĢtir. Bkz.
ÜNAL, ġeref, Avrupa Ġnan Hakları SözleĢmesi Ġnsan Haklarının Uluslararası Ġlkeleri, TBMM
Kültür,Sanat ve Yayın Kurulu yay., Ankara 2001, s.229. Nitekim 1791 Fransız Ġnsan ve VatandaĢ
51
“Herkes düĢünce, vicdan ve din özgürlüğüne sahiptir. Bu hak, din veya
inanç değiĢtirme özgürlüğü ile tek baĢına veya topluca, açıkça veya özel
tarzda ibadet, öğretim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inancını
açıklama özgürlüğünü de içerir.(f.1)”
Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinde bu düzenleme ile her türlü kanaat,
inanç, görüĢ,felsefi öğreti gibi kiĢinin iç alemindeki değerler güvence altına
alınmıĢtır. SözleĢme uyarınca devlet inançlara saygıyı gerçekleĢtirmek, fiilen
kullanılmasını sağlamak için gerekil tedbir ve güvenceleri getirmekle
yükümlüdür163.
Konumuz
bakımından,
okullarda
belirli
bir
öğretinin
öğrencilere
aĢılanmasına yönelik faaliyetlerin AĠHS‟ nin 9.maddesine aykırı olduğu
doktrinde ileri sürülmüĢtür164. Oysa AĠHM Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye
kararında
zorunlu
din
eğitimini
din
ve
vicdan
özgürlüğü
yönünden
incelememiĢtir. Esasen Mahkeme, taraf devletlerde eğitim programlarında dini
bilgilerin verilmesini amaçlayan derslerin yer alıp almamasını, bunun zorunlu
yada seçmeli olarak düzenlenmiĢ olmasını hatta belirli bir dine iliĢkin bilgilerin
içerikte
ağırlık
olarak
yer
almasını
tek
baĢına
sözleĢmeye
aykırı
bulmamaktadır.165
Diğer taraftan AĠHM‟ si bir devlet dininin varlığını din ve vicdan
özgürlüğüne aykırı bulmamaktadır166.
Hakları Bildirisinde “Hiç kimse, dini de olsa fikirleri yüzünden ifadeleri, kanunla kurulan kamu düzenini
ihlal etmediği sürece kınanamaz”, ÜNAL, s.229. Düzenlemenin BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları
Evrensel Bildirisinde (m.18) yer aldığını belirtmek gerekir.
163
GÖLCÜKLÜ, Feyyaz/ GÖZÜBÜYÜK, ġeref, Avrupa Ġnan Hakları SözleĢmesi ve Uygulaması,
Turhan Kitabevi, Ankara 1994, s.270-271
164
Bkz. TEZCAN, DurmuĢ \ ERDEM, Mustafa Ruhan \ SANCAKDAR, Oğuz, Avrupa Ġnan Hakları
SözleĢmesi ve Uygulaması , Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi BaĢkanlığı yay, Ankara – 2004, s. 247.
165
Bkz. Paragraf 53.-Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi‟nin din ve vicdan özgürlüğü konusundaki
kararları için bkz. ERMAN, R.BarıĢ, Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Din ve Vicdan
Özgürlüğü, in:Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal Tekinalp’e Armağan, C.III, Beta yay,
166
KuĢkusuz, devlet dinine katılmayı zorunlu kılmama ve istendiğinde ayrılmayı da öngörme koĢuluyla
bir devlet dininin olması din ve vicdan özgürlüğüne aykırı bulunmamıĢtır. (Darby \ Ġsveç Kararı,
9.5.1989)Karar için bkz.GÖLCÜKLÜ/GÖZÜBÜYÜK, s.276.
52
C. Dini Öğretme \ Yayma Boyutu ve Din Eğitimi
1. Din – Vicdan Özgürlüğünün Gerekleri
Din ve vicdan özgürlüğü için her Ģeyden önce inanç ve ibadet
özgürlüğünün sağlanması gerekir167. Ġnsanlar istedikleri inancı seçme, dini bir
inanca sahip olmama, dinlere karĢı ilgisiz olma, inancı değiĢtirme ve açığa
vurma hakkına sahip olmalıdır168.
Daha önce de vurgulandığı gibi din ve vicdan özgürlüğünde bütün
dinlerin mensuplarının yasa önünde eĢit olması gerekir169.
2. Özel Olarak Zorunlu Din Eğitimi
Din özgürlüğünün dini dernek kurma, dini yayında bulunma ve dini
öğretimi de içerdiğini vurgulamak gerekir170.
Dini öğretme özgürlüğünün,din özgürlüğünün bir parçası olduğu gibi dini
yayın yani propaganda da özgürlüğün kapsamı içindedir 171. KuĢkusuz kamu
düzeni milli amaç ve çıkarlar, diğer kiĢilerin özgürlükleri bakımından
sınırlanabilecektir.
Din ve vicdan özgürlüğü dini öğrenmeyi bireye tanıdığı gibi bunu
çocuklarına da öğretmeyi kapsamaktadır172. Bu konuda anne babanın seçim
hakkına da saygı duymak gerekir.
167
ATAR, s. 57- Ayrıca bkz. ORAL, Mehmet, Türk Hukukunda Ġbadet Etme Hakkı Üzerine, in: Çetin
ÖZEK Armağanı, Galatasaray Üniversitesi yay., Ġstanbul 2004, s.641-647.
168
TEZCAN, DurmuĢ \ ERDEM, Mustafa Ruhan \ SANCAKDAR, Oğuz \ ÖNOK, Rıfat Murat, Ġnsan
Hakları El Kitabı, Seçkin yay., Ankara 2006, s.176; GÖREN, s. 440.
169
GÖREN, s.441; TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s. 166.
170
YÜRÜK, s.27; DĠNÇKOL, s.69
171
DĠNÇKOL, s. 69.
172
KÜÇÜKCAN, Talip “Zorunlu Din Eğitimine AB Modeli”,Yeniġafak, 14.9.2007.
53
Din eğitimi içeriği bir tarafa eğitim konusunda seçim hakkı tanımayan ve
özellikle belli bir dinin zorla benimsetilmesi din ve vicdan özgürlüğüne aykırı
düĢer173.Ancak
dini
yayma
ve
öğretme
özgürlüğü
ile
de
konunun
bağdaĢtırılması gerekir. Mesele öğrenmek isteyip istememedir. Öğrenmek
istemeyen zorla öğretme/benimsetme özgürlüğün anlamına ters düĢer.
Bu konuda önerimiz Ģu olur: Öğretme açısından zorunlu din eğitimi
modeli benimsenebilir öğrenmeme açısından seçme hakkı tanınmalıdır.
II. EĞĠTĠM HAKKI AÇISINDAN KONUYA YAKIN BAKIġ
A. Eğitim Hak ve Özgürlüğü Düzenlemeleri
1. Ġç Hukukumuzda Eğitim Hak ve Özgürlüğü
Eğitim hak ve özgürlüğü Anayasanın 42. maddesinde düzenlenmiĢtir.
“Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz.
Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir.
Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaĢ
bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu
esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz.
Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan
kaldırmaz.
Ġlköğretim kız ve erkek bütün vatandaĢlar için zorunludur ve Devlet
okullarında parasızdır.
Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile
eriĢilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.
173
TEZCAN\ERDEM\SANCAKDAR, Avrupa Ġnsan Hakları, SözleĢmesi ve Uygulanması, s.247.
54
Devlet, maddi imkanlardan yoksun baĢarılı öğrencilerin, öğrenimlerini
sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve baĢka yollarla gerekli yardımları yapar.
Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak
tedbirleri alır.
Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araĢtırma ve
inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun
engellenemez.
Türkçe‟den baĢka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk
vatandaĢlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim
kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim
yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası antlaĢma
hükümleri saklıdır.”
Anayasa da eğitim ve öğretim hakkı baĢlığı altında düzenlenen bu
hak,sosyal ve ekonomik haklar arasında sayılmıĢtır174.
Eğitim öğrenim hakkını sosyal ve ekonomik haklar baĢlığı altında
düzenlenmesi anlamlıdır. Zira burada devlete pozitif bir yükümlülükte
yüklemektedir. Yani, devletin her Ģeyden önce eğitim ve öğretimi engellememe
yükümlülüğü olduğu gibi, bireylerin bu haktan eĢit Ģekilde yararlanması için
gerekli koĢulları da hazırlaması gerekecektir175.
KuĢkusuz eğitim hakkının da sınırları olup, diğer haklar gibi meĢru
amaçlarla sınırlanabilir, bu hak kötüye kullanılamaz.
Eğitim hak ve özgürlüğü Anayasada sosyal devleti gerçekleĢtirmeye
yönelik hukuki tedbirlerden biridir. Eğitim hak ve özgürlüğünü tanıma ve bu
konuda devlete aktif\pozitif görev yüklemesi, amacı iyi, nitelikli birey
yetiĢtirmektir. Devletin temel amaç ve görevleri arasında “kiĢinin temel hak ve
174
ATAR, s.101
EREN, Abdurrahman, “Eğitim ve Öğrenim Hakkı”,
http://www.sivas,gov.tr\insanhaklari\agustos07.doc (eriĢim:26.12.2007)
175
55
özgürlüklerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle” bağdaĢmayacak
surette sınırlayan siyasal, sosyal ve ekonomik engelleri kaldırmaya insanın,
maddi ve manevi varlığının geliĢmesi için gerekli çalıĢma da yer almaktadır 176.
Eğitim hakkının çerçevesini belirlemede kuĢkusuz devlete geniĢ bir
takdir yetkisi verilmiĢtir. Anayasamızın 42. maddesine göre “Öğrenim hakkının
kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir.” Ancak Anayasa devlete kanunla
düzenleme yetkisi verirken, bu kapsama iliĢkin bazı sınırlamaları kendisi
belirlemiĢtir. 42. maddeye göre, “Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve
inkılapları doğrultusunda, çağdaĢ bilim ve eğitim esaslarına göre, … yapılır”
denmiĢtir. Yine aynı maddede, “Ġlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaĢlar için
zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır”, “Türkçeden baĢka hiçbir dil,
eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaĢlarına ana dilleri olarak
okutulamaz ve öğretilemez” denilmek suretiyle eğitim hak ve özgürlüğünün
sınırları belirlenmiĢtir.
Nitekim bu Anayasanın baĢlangıç kısmında da ulusal egemenliği millet
adına kullanmaya yetkili hiçbir kiĢi ve kuruluĢun Anayasada gösterilen
özgürlükçü demokrasi ve bunun icaplarıyla belirlenmiĢ hukuk düzeni dıĢına
çıkamayacağını,
her
Türk
vatandaĢının,
bu
Anayasadaki
hak
ve
özgürlüklerden eĢitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanacağını ifade
etmiĢtir177.
Anayasanın belirlediği bu çerçevede eğitim hakkı ve eğitimin amaçları
ayrıca 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu‟nda da düzenlenmiĢtir178.
1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu‟nda eğitim hakkı:
“Ġlköğretim görmek her Türk vatandaĢının hakkıdır.
176
Anayasanın 5. maddesindeki düzenleme için bkz. TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s.177; ATAR, s.99.
GÜLMEZ, Mesut, Ġnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi, 2.B., TODAĠE yay., Ankara 2001, s.70-71
178
1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu, 24. 6.1973 tarih 14574 sayıl R. Gazetede yayınlanmıĢtır;
Düstur: Tertip: 5 Cilt: 12 sayfa 2342
177
56
Ġlköğretim kurumlarından sonraki eğitim kurumlarından vatandaĢlar ilgi,
istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde yararlanırlar. (m.7)” Ģeklinde düzenlenmiĢtir.
Eğitim hakkı konusunda fırsat ve imkan eĢitliği öngörülmüĢtür.
“Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkan eĢitliği sağlanır.
Maddi imkanlardan yoksun baĢarılı öğrencilerin en yüksek eğitim
kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık,
burs, kredi ve baĢka yollarla gerekli yardımlar yapılır.
Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiĢtirmek için özel
tedbirler alınır.(m.8)
Kanunda Türk Milli Eğitiminin temel Amaçları Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir.
“ Türk Milli Eğitiminin genel amacı, Türk Milletinin bütün fertlerini,
Atatürk Ġnkılap ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk
milliyetçiliğine bağlı; Türk Milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel
değerlerini benimseyen, koruyan ve geliĢtiren; ailesini, vatanını, milletini seven
ve daima yüceltmeye çalıĢan, insan haklarına ve Anayasanın baĢlangıcındaki
temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devleti olan
Türkiye Cumhuriyetine karĢı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları
davranıĢ haline getirmiĢ yurttaĢlar olarak yetiĢtirmek; (DeğiĢik; 16\6\1983 –
2842\1 md.).
Bede, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı
Ģekilde geliĢmiĢ bir kiĢiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düĢünme gücüne,
geniĢ bir dünya görüĢüne sahip, insan haklarına saygılı, kiĢilik ve teĢebbüse
değer veren, topluma karĢı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kiĢiler
olarak yetiĢtirmek;
Ġlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliĢtirerek gerekli bilgi, beceri, davranıĢlar
ve birlikte iĢ görme alıĢkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve
57
onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak
bir meslek sahibi olmalarını sağlamak;
Böylece bir yandan Türk vatandaĢlarının ve Türk toplumunun refah ve
mutluluğunu artırmak; öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal
ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk Milletini
çağdaĢ uygarlığın yapıcı, yaratıcı, seçkin bir ortağı yapmaktır.”(m.2.)
Ayrıca Ģu özel amaçlar da öngörülmüĢtür.
Türk eğitim ve öğretim sistemi, bu genel amaçları gerçekleĢtirecek
Ģekilde düzenlenir ve çeĢitli derece ve türdeki eğitim kurumlarının özel
amaçları, genel amaçlara ve aĢağıda sıralanan temel ilkeler uygun olarak
tespit edilir.”(m.3.)
Türk Milli Eğitiminin Temel Ġlkeleri de Kanunda açıkça gösterilmiĢtir.
“Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet ve din ayırımı gözetilmeksizin herkese
açıktır.
Eğitimde
hiçbir
kiĢiye,
aileye,
zümreye
veya
sınıfa
imtiyaz
tanınamaz”(m.4).
“Milli eğitim hizmeti, Türk vatandaĢlarının istek ve kabiliyetleri ile Türk
toplumunun ihtiyaçlarına göre düzenlenir.”(m.5)
“Fertler, eğitimleri süresince, ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve
doğrultusunda çeĢitli programlara veya okullara yöneltilerek yetiĢtirilirler.
(DeğiĢik: 16\8\1997 – 4306\3 md.) Milli eğitim sistemi, her bakımdan, bu
yöneltmeyi gerçekleĢtirecek biçimde düzenlenir. Bu amaçla, ortaöğretim
kurumlarına, eğitim programlarının hedeflerine uygun düĢecek Ģekilde hazırlık
sınıfları konulabilir.
“Yöneltmede ve baĢarının ölçülmesinde rehberlik hizmetlerinden ve
objektif ölçme ve değerlendirme metotlarından yararlanılır.”(m.6).
“Fertlerin genel ve mesleki eğitimlerinin hayat boyunca devam etmesi
esastır.
58
Gençlerin eğitimi yanında, hayata ve iĢ alanlarına olumlu bir Ģekilde
uymalarına yardımcı olmak üzere, yetiĢkinlerin sürekli eğitimini sağlamak için
gerekli tedbirleri almak da bir eğitim görevidir.”(m.9).
Düzenlemelerden de anlaĢ ılacağı üzere, amaç tüm bireyleri Türk
Milletinin değerlerini benimseyen, koruyan, geliĢtiren; ailesini yurdunu ,milletini
seven ve temel nitelikleri Anayasada beyirtilen Türkiye cumhuriyetine karĢı
görev ve sorumluluklarını kavrayan vatandaĢlar yetiĢtirmektir. Unutmamak
gerekir ki tek amaç “öğretmek” değildir. Aynı zamanda öğrendiklerini pratiğe
dönüĢtüren, davranıĢlarına yansıtan vatandaĢlar yetiĢtirmektir179.
Din eğitiminin amacının da bu olduğu daha önce belirtilmiĢtir.
2. AĠHS Ek 1 Nolu Protokol ve Eğitim Hakkı
Eğitim Hakkı AĠHS Ek 1 Nolu Protokolün 2.maddesinde düzenlenmiĢtir.
Maddede;
“Hiç kimse eğitim hakkından yoksun bırakılamaz. Devlet, eğitim ve
öğretim alanında yükleneceği görevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babanın
bu eğitim ve öğretimin kendi dini ve felsefi inançlarına göre yapılmasını
sağlama haklarına saygı gösterir”
Ģeklide eğitim hakkı düzenlenmiĢtir.
Aslında eğitim hakkı vicdan ve din özgürlüğünü düzenleyen AĠHS nin 9.
maddesinde de hükme bağlanmıĢtır.
“Herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne sahiptir. Bu hak, din veya
inanç değiştirme özgürlüğü ile tek başına veya topluca, açıkça veya özel
tarzda ibadet, öğretim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inancını
açıklama özgürlüğünü de içerir.”
179
GÜLMEZ, s. 72.
59
Protokolün 2. maddesine bazı çekinceler konulmuĢtur. Sözgelimi Ġsveç,
”eğitimin ailelerin felsefi inançlarına göre” yapılabilmesini resmi Ġsveç
Kilisesinden baĢka dini inançlara bağlı olanlar için, devlet okullarındaki
Hristiyanlık eğitiminden muafiyet hakkı olarak kabul etmekte, ancak Ġsveç
kilisesi dıĢındakilerin din eğitimi hakkının karĢılanmasını tatmin edici bir din
eğitiminin organize edilmesi koĢuluna bağlamaktadır180.
Türkiye Protokolün 2. maddesinin 430 sayılı (3 mart 1924) Tevhid-i
Tedrisat Kanunu hükümlerine aykırı olmamak koĢuluyla çekincesiyle kabul
etmiĢtir.181
GiriĢ bölümünde belirttiğimiz Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye
kararında AĠHM‟ si zorunlu din derslerini Ek 1 nolu protokolün 2. maddesine,
yani eğitim hakkına aykırı bulmuĢtur.
Mahkeme,
taraf
devletlerde
eğitim
programlarında
dini
bilgilerin
verilmesini amaçlayan derslerin yer alıp almamasını hatta, bunun zorunlu ya
da seçmeli olup olmadığını belirli bir dine iliĢkin bilgilerin içerikte ağırlıklı olarak
yer almasını tek baĢına SözleĢmeye aykırı saymamıĢtır.182 Mahkeme, 2‟nci
maddenin ihlal edilip edilmediğini saptamak için iki temel konuyu aramaktadır.
Dersin eleĢtirel ve çoğulcu yaklaĢım ilkeleri ıĢığında sunulup sunulmadığı ve
uygulanan modelin anne-babanın dini ve felsefi kanaatlerine saygı yükümünü
sağlayıcı nitelikte olup olmadığıdır. Taraf devletlerin endoktriman (belirli bir
inanç, kanaat, ideoloji veya felsefi düĢünceyi benimsettirmek yönünde eğitim)
amaç gütmemek ve anne-babanın dini ve felsefi inançlarına saygı göstermek
koĢuluyla okul programlarında zorunlu din bilgisi ya da din dersine yer vermiĢ
olmaları sözleĢme ihlali oluĢturmayacağı vurgulanmıĢtır183.
180
YAġAR, Hasan Nuri, Avrupa Ġnsan Hakları Sisteminde Din Eğitim ve Öğretimi, in: Avrupa Birliği
Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi , s.183-184
181
YAġAR ,s.184
182
Bkz.paragraf 53.
183
ANAYURT, Ömer, “Strazbourg Penceresinden Din Dersi”, Radikal, 19.10.2007.
60
Mahkeme esasen çoğunluğu Müslüman olan Türkiye‟de Ġslam dininin
ağırlıklı olarak öğretilmesini de sözleĢmeye aykırı bulmamıĢtır184.
AĠHM bu konuda farklı inanca ve ibadet Ģekline sahip Alevi vatandaĢların
inançlarına din eğitimi içeriğinde yer verilmemiĢ olmasını ve Alevilere bu
konuda seçme hakkı verilmemesini sözleĢmenin ek 1 nolu protokolün 2.
maddesin ihlal olarak görmüĢtür185.
B. Eğitim Hakkının Ġlkeleri
Eğitim hakkı için bazı araçların sağlanması gerekir. Gerçekten Avrupa
Ġnsan Hakları SözleĢmesi Ek 1 Nolu protokolde bu araçlar belirtildiği gibi az
yukarıda zikredilen Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye Kararında da bu ilkelere
ayrı ayrı vurgu yapılmıĢtır.
ġimdi bu ilkeler üzerinde kısaca duralım.
1. Eğitimde Çoğulculuk
Burada vurgulanmak istenenin devletin taraf tutmaması ilkesinin bir
sonucu olarak bütün görüĢ ve ideolojilere eĢit mesafede durmasıdır186. Daha
önce de vurgulandığı gibi devletin belirli bir inanç, kanaat ve ideoloji veya
felsefi inancı benimsettirmek yönünde bir amaç gütmemesi gerekmektedir 187.
184
Bkz. Paragraf 63-64- Keza AĠHM‟in daha önce de benzer kararlarına rastlanmaktadır. Bkz.
ANAYURT, Ömer, Avrupa Ġnsan Hakları Hukukunda KiĢisel BaĢvuru Yolu, Seçkin yay.,Ankara
2004, s.139; Ayrıca bkz. ÖZMEN, Münci, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesine Ek 1 Nolu Protokol
Çerçevesinde ve Ġnsan Hakları Mahkemesi Kararları IĢığında Eğitim Hakkı, in: A. ġeref Gözübüyük’e
Armağan, Turhan Kitabevi, Ankara 2005, s.294-295.
185
Kararda Türk eğitim modelinde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinin kapsam ve içerik itibariyle
Sünni Ġslam anlayıĢına dayandığı belirtilmiĢtir. Bkz. ANAYURT, Ömer, “Starzbourg Penceresinden Din
Dersi”, Radikal, 19.10.2007.
186
YAġAR, s.195.
187
Endoktirman eğitim modeli olarak adlandırılan bu model çoğulculuk ilkesine tamamen aykırıdır. Bkz.
ANAYURT, agm.
61
Eğitimde çoğulculuk herhangi bir kiĢi yada kiĢiler grubunun eğitim
görmekten yoksun bırakılmayacağını belli kiĢilerce dıĢlanmayacağını da
kapsar188.
Bu konuyu bitirmeden bir hususa daha değinmekte fayda var. KuĢkusuz
totaliter rejimlerde halkın rejime olan bağlılığını sağlamak üzere eğitim
tamamen ideolojik hedeflere kanalize edilmektedir ki189 bu çoğulcu eğitim
anlayıĢına tamamen ters düĢmektedir.
2. Ailenin (Anne-Babanın) Ġnançlarına Saygı
a. Kavram ve Resmi Eğitim
KuĢkusuz konumuz resmi eğitimdir. Yani devlet tarafından yapılan
eğitimde ilkeleri konuĢuyoruz. Teorik olarak, resmi eğitim toplumda aileleri
memnun edecek bir eğitimi içermesi gerekir190. Devlet in eğitimi konusundan
ailenin tercihine saygı göstermelidir191.Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye
kararında AĠHM ‟si anne-babanın inanç (Alevi) felsefi görüĢlerine saygı
duyulmamasını sözleĢmenin ihlali olarak kabul etmiĢtir.
Eğitim hakkı konusunda anne babanın dini görüĢlerinin mi dünyevi
görüĢlerinin mi göz önüne alınacağı düĢünülebilir. AĠHS ek 1 nolu protokol 2\2
maddesinin düzenleme hazırlıkları sırasında eğitimin her ikisini de kapsadığı
sonucuna varılmıĢtır192.
188
EREN, Abdurrahman, “Eğitim ve Öğrenim Hakkı” Eğitimde fırsat eĢitliğini de bu bağlamda
vurgulamak gerekir. Biz konumuz gereği ayrıntıya girmiyoruz. Bu konuda “Eğitimde Ayrımcılığa KarĢı
SözleĢme” hükümleri önemli düzenlemeler getirmiĢtir. Bkz. GEMALMAZ, M. Semih Ulusalüstü Ġnsan
Hakları Hukuku Genel Teorisine GiriĢ, Legal yay., Ġstanbul 2005, s.672 vd.
189
ATALAY, BeĢir, “Eğitim ve Öğrenim Görme Hakkı”, Yeni Türkiye, Sayı 98\22, s.1093.
190
YAġAR, s. 195.
191
TEZCAN\ERDEM\SANCAKDAR\ÖNOK, Ġnsan Hakları El Kitabı, s.254.
192
ÜNAL, s.324
62
KuĢkusuz bu hak, anne-babaya,dilerlerse çocuklarına dini eğitim
almama hakkını da tanır193.
4721 sayılı Türk Medeni Kanunu‟nda da;
Ana ve baba, çocuğu olanaklarına göre eğitirler ve onun bedensel,
zihinsel, ruhsal ve ahlaki ve toplumsal geliĢimini sağlar ve korurlar (m.340\1).
Çocuğun dini eğitimini belirleme hakkı ana ve babaya aittir (m.34\1)
denilmektedir.
b. Özel Eğitim
Devlet ile ana-babanın haklarının bu konuda çatıĢması durumunda ne
olacaktır? Elbette bu takdirde, her Ģeyden önce çocuğun eğitimine engel
olmama,sorunun kısa cevabı olacaktır. Ancak bu eğitimi engellememe nasıl
olacaktır. Bu takdirde seçme hakkı tanıma yanında diğer bir husus da özel okul
\ özel öğretim kurumu imkanını anne babaya tanımaktır194.
ġĠġMAN, bu konuda anne-babanın hakkını tıpkı çocuğu piyano
öğrenmeye yönlendirmesi gibi kabul etmektedir. Anne-babanın nasıl çocuğa
piyano öğretme konusunda çocuk üzerinde hakkı varsa, dini öğretim
konusunda da bu olmalıdır demektedir195.
3. Öğrenim Görenin Hak ve Özgürlüğü
Eğitim hakkının bu ilkesi öğrenim görenin hakları cihetine bakar.
Çocuğun insanca bir eğitim görme hakkı vardır. Ayrıca öğrencinin kendisin
193
YAġAR, s.196; Devletler öğrenim hakkını reddetmeyi taahhütle, kendi yetki alanlarındaki herkese
hem belli bir zamanda mevcut okullara girebilme hakkını hem de yapılan öğrenimi resmen tanıyarak
kiĢiye izlenen öğrenimden yararlanma imkanı tanınıp güvence altına alınır. Bkz. GÖLCÜKLÜ \
GÖZÜBÜYÜK, s. 330.
194
Bu konuda ayrıntı için bkz. YAġAR, s. 198.
195
ġĠġMAN, Nazife “Çocuk kamuya mı aileye mi ait”, Star, 29.10.2007.
63
rahatça ifade edebilmesi, ifade özgürlüğü,eğitim hakkının temel unsurlarından
biridir196.
4. Öğreticilerin ve Eğitim Kurumlarının Bağımsızlığı
Herkesin isteği aynı anda karĢılanamayacağına göre bu konuda en
doğru olan bu eğitimi veren öğretmenler ve eğitim kurumlarının tarafsız
olmasıdır. Nesnellik konusunda iki önemli husus; ders program ve kitap
içeriklerinin tarafsızlığa uygun hazırlanması yanında öğretmenlerin de belli bir
ideoloji doğrultusunda eğitim yapmamalarıdır197.
196
197
YAġAR, s.200.
YAġAR, s. 2000-2001.
64
SONUÇ
Gerek Türkiye‟nin toplumsal yapısı gerekse tarihi arka planı göz önüne
alındığında toplumun büyük kesiminin Müslüman inanca sahip olduğu açıktır.
Toplumsal dinamiklerden birisi olan din konusuna devletin kayıtsız kalması,
dini yok sayması düĢünülemez. Diğer taraftan devletin laik yapısı ile devletin
resmi okullarında din eğitimi verilmesini nasıl bağdaĢtıracağımız sorunu ile
karĢı karĢıya kalmaktayız. Hele din eğitiminin zorunlu olması konuyu daha da
karmaĢık hale getirmektedir.
Laiklik ilkesinin temel unsurlarından olan ve din ve vicdan özgürlüğü, dini
öğretme ve yayma özgürlüğünü de içermektedir. ġu halde dini öğretme ve
yayma özgürlüğünün ne Ģekilde kullanılacağı önemlidir. ÇağdaĢ batı ülkelerinin
birçoğunda da resmi okullarda din eğitimi yapılmaktadır.Hatta bazı ülkelerde
bu eğitim zorunludur. Ülkemizde konu hem laiklik hem din ve vicdan özgürlüğü
konusunda tartıĢılmaktadır. Devletin din eğitimini üstlenmesi tamamen bize
özgü bir laiklik anlayıĢının sonucu olduğu her zaman söylenemez. Ancak
devletin dini kontrol altında tutma amaçlı konuya sahip çıktığı da tartıĢmasızdır.
Laik devlette,devlet din eğitimini kendi üstlenmeyecekse bunu özel
kuruluĢ ve cemaatlere bırakması gerekir. Diğer bir ifadesiyle din ve vicdan
hürriyetinin,dini öğrenme ve öğretme ilkesini,devletin gözetmesi gerekir. Bu
bağlamda devletin tercihi bunu özel kuruluĢ ya da cemaatlere bırakmamak ise
bu takdirde din eğitiminin içeriği,tarafsızlığı gündeme gelecektir. Din eğitiminin
içeriği dinler hakkında bilgi olacağı gibi toplumun büyük kesiminin inancı
doğrultusunda Ġslam dininin ağırlıklı olarak iĢlenmesi olabilir.
Gerçekten belli bir dinin (Ġslam dini) ağırlıklı olarak öğretilmesi tek baĢına
laiklik,din ve vicdan hürriyeti ile eğitim hakkına aykırılık teĢkil etmez. Önemli
olan eğitimde çoğulculuk ve ebeveynin bu konudaki dini veya felsefi inancına
saygıdır. Anne-baba çocuğun dini eğitimi konusunda yetkili olduğundan onların
65
bu konudaki seçim hakkına saygılı olunmalıdır. Diğer taraftan devletin bir dini
zorla benimsetme amacı laik din eğitimine aykırıdır. Bu ancak totaliter
rejimlerin bir zafiyetidir. Laik eğitimde din ancak bir kültür olarak öğretilebilir.
ġunu da eklemek gerekir ki bu konuda, dini öğrenme ve öğretme konusunda,
özel sınırlama nedenleri bir tarafa,devlet vatandaĢlarına özel eğitim ve öğretim
hakkını da tanımalıdır.
Zorunlu din eğitimi konusunda tartıĢılan bu ilkeler ile dini öğrenme
özgürlüğünü ve toplumsal gerçekleri göz önüne alarak çözüm teklifi Ģu olabilir:
Ülkemizde insanların çoğu Ġslam (Sünni) inancını benimsediğinden dini
öğretme zorunlu öğrenme ise seçmeli kılınabilir. Bu takdirde,istemeyen dini
eğitimden muaf tutulabilir. KuĢkusuz bu dini açıklama özgürlüğüne aykırıdır
denilebilir. Ancak tersi de ileri sürülebilir. Kanaatimizce, din dersi almak
almamak bir din açıklama alarak değerlendirilemez. Bunu bir din kültürü olarak
düĢünmek gerekir.
Elbette dinler hakkında hatta Ġslam dini hakkında bilgi edinilmesi tek
baĢına laiklik \ din özgürlüğüne aykırı değildir. Uygulama ve içerik sorunları ise
tartıĢmamız dıĢındadır.
Kendine özgü yasal sınırlamalar dıĢında din özgürlüğünün kullanılması,
bu bağlamda dini eğitim, inanmayanların haklarını da koruyacak Ģekilde
düzenlenmelidir.
Din eğitimi almak istemeyenlere alternatif eğitim modelleri,alternatif
dersleri alma zorunluluğu getirilebilir. Bu ders “evrensel ahlak ilkeleri” dersi
olabilir. Salt dinler hakkında bilgi içeren bir “dinler tarihi” dersi olabilir.
Bu konuda değiĢik inançlara göre dini eğitim talebi imkanlar ölçüsünde
karĢılanabileceği gibi onlara bu konuda dini eğitim özgürlüğü de tanınabilir.
KuĢkusuz önemli olan bu konuda anne babanın inancına saygıdır.
66
BĠBLĠYOGRAFYA
AKGÜL, Mehmet ve Diğerleri, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Materyali ,6.
Sınıf, Feza Gazetecilik, Ġstanbul 2007.
AKGÜL, Mehmet ve Diğerleri, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Materyali, 8.
Sınıf, MEB yay, Ġstanbul 2007.
ALTINDAL, Aytunç, Laiklik, Anahtar Kitaplar yay., Ġstanbul 1994.
ANAYURT, Ömer, Avrupa Ġnsan Hakları Hukukunda KiĢisel BaĢvuru Yolu,
Seçkin yay.,Ankara 2004.
ANAYURT, Ömer, “Strasbourg Penceresinden Din Dersi”, Radikal, 19.10.2007.
ARMAĞAN, Servet, 1961 Anayasasına Göre Temel Haklar ve Ödevler, Ġ.Ü.H.F
yay., Fakülteler Matbaası, Ġstanbul 1980.
AġKUN, Ġsmail Cem, Laiklik ve Din Eğitimi ,in:Atatürk’ün 100. Doğum Yılında
Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri, (23-25 Nisan 1981) Ġlahiyat Vakfı yay.
ATALAY, BeĢir, “Eğitim ve Öğrenim Görme Hakkı”, Yeni Türkiye, Sayı 98\22.
ATALAY, Talip, “ġafii Geleneğin Yaygın Olduğu Yörelerde Ġlköğretimde Din
Öğretiminin Bazı Zorlukları” , Sosyal Bilimler AraĢtırma Dergisi, Yıl
IV, S. 8, Eylül 2006.
ATAR, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, 3.B, Mimoza yay., Konya 2005.
ATAY,Hüseyin, AçıĢ KonuĢması, in:I. Türkiye Din Eğitim Semineri,Ġlahiyat Vakfı
yay.Ankara 1981
ATEġ, ToktamıĢ, “Gene Laiklik”, BUGÜN1,9.9.2006.
AYDIN, Mehmet Zeki, “Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi ve Türkiye ile
KarĢılaĢtırılması” http://www.mehmetzekiaydin.com\digermakaleler\35-dier-makaleler -yazılar\199-tuerkiyede-din-dersi-tartmalar
(eriĢim:2.11.2007)
AYDIN, Mehmet Zeki, Müzakereler,in: Avrupa Birliği sürecinde Dini Kurumlar ve
Din Eğitimi, (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007.
AYDIN, Mehmet Zeki, Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi ve Türkiye Ġle
KarĢılaĢtırılması, http\\www.flwi.rug.ac.be\cie\mzaydin5.htm
(eriĢim:14.11.2007).
AYDIN, Mehmet Zeki, Türkiye’de Din Dersi TartıĢmaları (Tarihi, Teorik Yapısı, Bazı
Ülkelerle KarĢılaĢtırılması), http://www.mehmetzekiaydin.com\digermakaleler\35-dier-makaleler -yazılar\199-tuerkiyede-din-dersitartıĢmalar
BAKTIR, Mustafa Ġslam’da Ġlk Eğitim müessesi Ashabı Suffe, TimaĢ yay. Ġstanbul
1990.
BAYRAMOĞLU, Ali, “Din Eğitimi Sorunu ve Laiklik”, Yeni ġafak, 27.5.2004.
BĠLGĠN, Beyza, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Gün Yay, Ankara 1988.
BOLAY, Süleyman Hayri \ SARIKAVAK, Kazım, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi,
2.B.,Gündüz Eğitim ve Yayıncılık,Ankara 2003.
BOLAY, Süleyman Hayri \ TÜRKÖNE, Mümtaz‟er, Din Eğitimi Raporu, Ankara
Merkez Ġmam Hatip Lisesi Öğrencileri ve Mezunları Vakfı yay., Ankara
1995.
67
BOLAY, Süleyman Hayri, Din Eğitiminin ġümulü, in: Atatürk’ün 100. Doğum Yılında
Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri,
BRADNEY, Anthony, Bir Liberal Demokraside Dinlere Neden Değer Verilmelidir,
in: Türkiye’de Din ve Vicdan Hürriyeti,ÇeĢitlilik, Çoğulculuk,
BarıĢ,(Çev.: Arif KÖKTAġ), Derleyen: Murat YILMAZ, Liberal DüĢünce
Topluluğu yay.,Ankara 2005.
ÇAM, Ömer, Atatürk ve Din Eğitimi, in: Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri (23-25
Nisan 1981), Ġlahiyat Vakfı yay., Ankara 1981.
DEMĠR, Fevzi, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 5.B., Fakülteler Kitabevi, Ġzmir 1998.
DEMĠR, Ġbrahim, 1968-1976 Yılları Arasında Türkiye’de Din Eğitimi TartıĢması
(YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), A.Ü. Eğitim Fakültesi 1978
DĠNÇKOL, Bihterin, 1982 Anayasası Çerçevesinde ve Anayasa Mahkemesi
Kararlarında Laiklik, Kazancı yay., Ġstanbul 1992.
DODURGALI Abdurrahman, Din Eğitimi ve Öğretiminde Ġlkeler ve Yöntemler,
M.Ü. Ġlahiyat Fakültesi yay., Ġstanbul 1999.
DOGAN, Recai \ TOSUN, Cemal, Ġlköğretim 4 ve 5. Sınıflar Ġçin Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Öğretimi, 2. B, Pegem A yay., Ankara 2003.
DOĞAN, Lütfi, AçılıĢ KonuĢması, in: Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve
Din Eğitimi (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007.
DOĞAN, Recai, Avrupa Birliği sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi: Almanya
Modeli, in: Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din
Eğitimi,(Sempozyum: 17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007.
ECE, Halis “Mezhep Ne Demektir” http: \\www. ilahi-tr.org\showthreadphp?ça\7722(eriĢim:29.12.2007).
ERBAY, Ahmet, “Zorunlu Din Eğitimi TartıĢmaları Üzerine”
http\\www.mavicadir.net\mavicadir\sayfa.asp?SA=Makale&YaziNo=225(
eriĢim:2.11.2007)
ERDOĞAN, Mustafa, Anayasal Demokrasi, 5.B, Siyasal Kitabevi, Ankara 2003.
EREN, Abdurrahman, “Eğitim ve Öğrenim Hakkı”,
http://www.sivas,gov.tr\insanhaklari\agustos07.doc (eriĢim:26.12.2007)
ERMAN, R. BarıĢ, Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Din ve Vicdan
Özgürlüğü, in: Bilgi Toplumunda Hukuk , Ünal Tekinalp’e Armağan,
C.III, Beta yay.
ERÖZ, Mehmet, Türkiye’de Alevilik BektaĢilik, Otağ Matbaacılık, Ġstanbul 1977.
FERRARI Alessandro, Avrupa Birliğinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi: Ġtalya Modeli,
in:Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi (Çev:
Ġsmail TAġPINAR)
FEYZĠOĞLU, Metin, Ceza Muhakemesinde Vicdani Kanaat, Yetkin yay., Ankara
2002.
FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda Ġtikadi Ġslam Mezhepleri, 11.B., ġa-To Ġlahiyat,
yay., Ġstanbul (Tarihsiz).
GATES, Brian E., Towards an Inclusive Approach To Religious Education In Europe:
The English Model From Within The UK, in: Avrupa Birliği Sürecinde
Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, ĠSAV yay, Ġstanbul 2007.
68
GEMALMAZ, M. Semih Ulusalüstü Ġnsan Hakları Hukuku Genel Teorisine GiriĢ,
Legal yay., Ġstanbul 2005.
GÖKTÜRK, Gülay “Zorunlu Din Dersi ve Kur‟an Kursları”, Dünden Bugüne
Tercüman, 18.2.2005.
GÖKTÜRK, Gülay, “Zorunlu Din Dersi”, BUGÜN, 28.9.2007.
GÖLCÜKLÜ, Feyyaz/ GÖZÜBÜYÜK, ġeref, Avrupa Ġnan Hakları SözleĢmesi ve
Uygulaması, Turhan Kitabevi, Ankara 1994.
GÖLPINARLI, Abdulbaki,100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, Gerçek
yay., Ġstanbul 1969.
GÖREN, Zafer, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 2.B, Dokuz Eylül Üniversitesi yay, Ġzmir
1999.
GÖZÜBÜYÜK, A. ġeref, Anayasa Hukuku, 13.B, Turhan Kitabevi, Ankara 2004.
GÜÇ, Ahmet “Ġslam‟da Mescidin Toplum Hayatındaki Yeri”, Yeni Ümit, Ocak-ġubatMart 1994. Yıl 6, Sayı 23.
GÜLMEZ, Mesut, Ġnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi, 2.B., TODAĠE yay., Ankara
2001.
ĠNSEL, Ahmet,”Düzgün Din Dersi” ,Radikal 2,19.8.2007.
KARAMAN, Hayrettin, “Din Eğitimi 3”, Yeni ġafak, 18.2.2005.
KAVAS, Ahmet, Fransa‟da Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, Avrupa Birliği Sürecinde
Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay. Ġstanbul2007.
KORKUSUZ, M.Refik, Uluslararası Belgeler ve Türk Anayasasında Temel Hak ve
Özgürlükler, Özrenk Matbaası, Ġstanbul 1998.
KÖSE, Ali, Müzakereler, in: Avrupa Birliği sürecinde, Dini Kurumlar ve Din
Eğitimi (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay. Ġstanbul-2007.
KÜÇÜKCAN, Talip “Zorunlu Din Eğitimine AB Modeli”,Yeniġafak, 14.9.2007.
LAHNEMANN, Johannes, Almanya‟da Din Eğitimi Devlet Okul ve Cemaatler ĠĢbirliği
Ġle Din Öğretiminin Temel Esaslarının ve Uygulama Yönteminin
Belirlenmesi, in: Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu (20-21 Kasım
1997) Çev.: AyĢe ERDAL, AÜ Ġlahiyat Fak. Ve TÖMER organizasyon).
MORANTE, Giuseppe, Ġtalya‟da Din Eğitimi Uygulamaları, (Çev. Elif
BACANAKGĠL),in: Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu (20-21
Kasım1997). AÜ Ġlahiyat Fak. Ve TÖMER organizasyon).
OKUYAN, Mehmet \ ÖZTÜRK, Mustafa “Kur‟an Verilerine Göre Ötekinin Konumu”
ĠSLAM VE ÖTEKĠ, Dinlerin Doğruluk, Kurtarıcılık ve Bir Arada YaĢama
Sorunu, Kaknüs yay., Ġstanbul 2001.
ONAT, Hasan “Niçin Din Eğitim”, Uluslar arası Din eğitimi Sempozyumu (20-21
Kasım 1997). AÜ Ġlahiyat Fak. Ve TÖMER organizasyon).
ORAL, Mehmet, Türk Hukukunda Ġbadet Etme Hakkı Üzerine, in: Çetin ÖZEK
Armağanı, Galatasaray Üniversitesi yay., Ġstanbul 2004.
OZANKAYA, ÖZER, Türkiye’de Laiklik, 6.B, Cem yay., Ġstanbul 1995.
ÖCAL, Mustafa, Türk Hukuk Mevzuatında Din Eğitim ve Öğretiminin Yeri ve
Uygulama Biçimi, in: Avrupa Birliği sürecinde Dini Kurumlar ve Din
Eğitimi, ĠSAV yay,, Ġstanbul 2007.
ÖNER, Necati, Niçin Din Öğretimi, in: Din Öğretimi ve Din Hizmetleri Semineri (810 Nisan1988) Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yay. Ankara 1991
69
ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 3.B., Yetkin yay, Ankara 1993.
ÖZTEMĠZ, Mutay, Cumhuriyet Döneminde Devletin Din Politikaları, Pencere yay.,
Ġstanbul, 1997.
ÖZTÜRK, YaĢar Nuri, Kur’an Verileri Açısından Laiklik, 3.B, Yeni Boyut yay.,
Ġstanbul 2003.
ÖZMEN, Münci, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesine Ek 1 Nolu Protokol
Çerçevesinde ve Ġnsan Hakları Mahkemesi Kararları IĢığında Eğitim
Hakkı, in: A. ġeref Gözübüyük’e Armağan, Turhan Kitabevi, Ankara
2005.
SABUNCU, YAVUZ, Anayasaya GiriĢ, 6.B., Ġmaj yay., Ankara 2000.
SHEPHERD, John, The Contribution of British Religious Education To Personalitiy
Development, in:Uluslararası Din Eğitimi Sempozyumu, (20-21
Kasım 1997).
ġĠġMAN, Nazife “Çocuk kamuya mı aileye mi ait”, Star, 29.10.2007.
TANÖR, Bülent \ YÜZBAġIOĞLU, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa
Hukuku, YKY yay., 2.B, Ġstanbul 2001.
TAġDEMĠRCĠ, Ersoy , Türkiye Cumhuriyetinde Laiklik ve Din Eğitimi, Atatürk’ün
100.Doğum Yılında Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri, (23-25 Nisan
1981), Ġlahiyat Vakfı yay.
TEZCAN, DurmuĢ \ ERDEM, Mustafa Ruhan \ SANCAKDAR, Oğuz \ ÖNOK, Rıfat
Murat, Ġnsan Hakları El Kitabı, Seçkin yay., Ankara 2006.
TEZCAN, DurmuĢ \ ERDEM, Mustafa Ruhan \ SANCAKDAR, Oğuz, Avrupa Ġnan
Hakları SözleĢmesi ve Uygulaması , Adalet Bakanlığı Eğitim
Dairesi BaĢkanlığı yay, Ankara 2004.
TOSUN, Cemal, Din Eğitimi Bilimine GiriĢ, 2.B., Pegem A yay., Ankara 2002.
TURAN, Kadir, Almanya’da Türk Olmak, BaĢbakanlık Aile AraĢtırma Kurumu
BaĢkanlığı yay., Ankara 1997.
ÜNAL, ġeref, Avrupa Ġnan Hakları SözleĢmesi Ġnsan Haklarının Uluslararası
Ġlkeleri, TBMM Kültür,Sanat ve Yayın Kurulu yay., Ankara 2001.
XAIER, Jacob, Günümüz Fransa‟sında Din Eğitimi, in: Uluslararası Din Eğitimi
Sempozyumu, (Çev: Çelebi AKDAġ) AÜ Ġlahiyat Fak. Ve TÖMER
organizasyon).
YAġAR, Hasan Nuri, Avrupa Ġnsan Hakları Sisteminde Din Eğitim ve Öğretimi, in:
Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi.
YAVUZ, Kerim, Günümüzde Din Eğitimi, Ç.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Yay., Adana 1988
YILDIRIM, Suat “Zorunlu Din Eğitimi Olmaz”, Zaman 26.9.2007
YÜRÜK, Tuğrul, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Laiklik Çerçevesinde Din
Eğitimi, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ç.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Adana 2005.
70

lâġklġk, dġn-vġcdan özgürlüğü ve eğġtġm hakkı - E

Transkript

Benzer belgeler

bilecik üniversitesi akademik özgeçmiş formu

EK - 4A - Ahi Evran Üniversitesi

Kuş tüyü sünger içeren ped katmanı ile bonel yaylı ortopedik yatak

Pdf indirmek için tıklayınız

NEBELUNG Bu ırk kedilerinin en belirgin özellikleri, geniş