docBularyň barysy başarnyklar barada
download 
Şikayet Transkript
Bularyň barysy başarnyklar barada
Bularyň barysy başarnyklar barada Her adamyň öz bolşy bar, emma arzuwlar hem hukuklar birdir Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýa bagyşlanan hukuk gollanmasy (gözükdirmesi) Minnetdarlyk sözi Şu gollanma (gözükdirme) Kolumbiýa uniwersitetiniň Mugallymçylyk kollejindäki ylymlaryň doktory derejesine dalaşgär, çagalaryň bilim almagy we maýyplygy boýunça bilermen Waleri Karr tarapyndan işlenip taýýarlanyldy. Bu gollanma BMG-niň maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýasynyň ýörite çagalar üçin işlenip taýýarlanan “Ukyp-başarnyklar hakda” kitapça neşiriniň gapdalyndan çap edilendir. Bu kitaplaryň ikisi üçin hem zerur bolan maglumatlary taýýarlamak işi UNICEF guramasynyň başlangyjy boýunça, hususan-da bu halkara guramanyň Çagalary goramak bölümçesi we ýetginjekleriň ösüşi we gatnaşmagy bölüminiň aýratyn işjeňlik görkezmegi bilen amala aşyryldy. Gollanma we onuň gapdalyndaky kitapça UNICEF-iň Maglumatlar we aragatnaşyklar bölümi tarapyndan rejelendi we çapa taýýarlanyldy. Mümkinçilikden peýdalanyp, UNICEF guramasy şu neşire bilermen hökmünde baha bermek bilen, onuň hilini kämilleşdirmäge beren ýardamy üçin maýyplyk we inklýuziw ösüş baradaky Amerikanara institutyndan bolan Rozanžele Bermanbilere we Serjio Meresmana minnetdarlyk bildirmek isleýäris. Mundan başga-da, biz neşiriň garalama görnüşlerine özüniň pikirini we maslahatlaryny teswirlemek arkaly ýardam beren beýleki adamlara: Helen Şulte (UNICEF),Rawi Kapkara (UNICEF), Şaýle Parwin Luna(UNICEF), Leme Karlssona (UNICEF-iň Innoçenti barlaglar merkezi), Kristine Gallegosa (UNICEF), Žaklin Termi (UNICEF) we Karolina Heppe (UNICEF) özümiziň hoşallygymyzy aýdýarys. Şu neşirleri çapa taýýarlamakda aşakdaky düýpli mazmunly işler ylhamyň hem ýardamyň çeşmesi bolup çykyş etdi: Wiktor Pinedanyň Gaznasyny esaslandyryjy we “Bularyň barysy başarnyklar barada” işiniň ýazary Wiktor Santýago Pinedanyň; “Adam hukuklary. Hawa!” işini döredijiler Ketrin N. Guernsiniň we Joel M. Balfeniň we şol işi redaktirlän Nensi Flawersiň; maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary boýunça Minnesotadaky “Advocating Change Together” (bu gurama sagdyn ösüşinde dürli näsazlyklary bolan we zähmete bolan ukyby goldan alýan beýleki sökelliklere duçar bolan adamlar tarapyndan dolandyrylýandyr we hut şol adamlaryň bähbidini goraýandyr); LLB, LLV, LLM, BlueLaw International LLP guramasynyň hyzmatdaşy we “Adam hukuklary. Hawa: maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny wagyz etmek we bu ugurda hereket etmek” işiniň bilelikde taýýarlan we “Başarnyklar barada” gollanmasyna düýpli hem oýlanyşykly teswirleme beren Jenet E. Lorduň; “Arkalaşyk etmek, dostlaşmak” okuw maksatnamasyny işläp taýýarlamak arkaly, ýaşlar üçin bilelikdäki düýpli okuwlary guramak başlangyjy bilen öňe çykan, Todos Institutyna wekillik edýän Hýu Weskeziň, M.Nell Maýhendiň, Allan Kraftonyň goşan goşantlaryna sagbolsun aýdýarys. Biz UNISEF-iň German komitetine şu taslamany amala aşyrmakda beren sahylarça goldawy üçin çäksiz minnetdarlyk aýdýarys. BMG-niň Çagalar gaznasy (ÝUNISEF), 2011-njy ýyl. Mazmuny Adam hukuklaryny bilelikde öwrenmek: şu gollanmany nädip peýdalanyp bolar..........2 Okuwy alyp baryjy üçin käbir bellikler............................................................................3 I bap. Adam hukuklary we maýyplyk baradaky düşünjä giriş.........................7 Adamlaryň köpdürlüligi we adam hukuklary...............................................................8 Özboluşly bolmagyň gymmaty...................................................................................8 Adam hukuklary diýip nämä aýdylýar?.....................................................................10 BMG-niň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýasy...........14 Hukuklaryň arabaglanşygyny aýdyň görkezýän diagrammalar................................19 Maýyplygyň durmuş modelleri..................................................................................22 II bap. Ynsan mertebesine hormat goýmak................................................................26 Deňlik we kemsitmelere ýol bermezlik......................................................................27 Adam mertebesini kemsitmek...................................................................................28 Tymsallar we yrymlar..............................................................................................28 Sylag-hormat etmek..................................................................................................33 Köpçülige deň derejede goşulyşmak........................................................................35 Zorlukdan we sütemden/zulumdan azat bolmak.......................................................37 Howpsuzlyk...............................................................................................................38 Zorluk we sütem etmek (zulum salmak/diýdimzorluk)..............................................40 Duruň! Zorluga we süteme “Ýok!” diýeliň.................................................................46 Öý we maşgala........................................................................................................48 Öý edinmek we maşgala gurmak hukugy................................................................49 Maşgalany goldamak...............................................................................................51 III bap. Köpçülige garyşyp-gatnaşmak..........................................................................54 Elýeterlilik we özbaşdak ýaşamak............................................................................55 Taslamany elýeterli etmek........................................................................................56 Özbaşdak ömür sürmegiň daragty...........................................................................59 Bilim almak...............................................................................................................63 Ýyldyzlara atygsamak...............................................................................................64 Eden-etdilik/gorkuzyp howuny basmak....................................................................67 Biziň synpymyz........................................................................................................71 IV bap. Jemgyýeti kämilleşdirmek................................................................................73 Wagyz etmek we anyk işler.........................................................................74 İlatyň habardarlygyny artdyrmak..............................................................................75 Aklawçy (wagyzçy/hukuklary goraýjy/magaryfçy) kimdir?........................................77 V bap. Siziň pikiriňiz gymmatlydyr...............................................................................86 Gollanmada peýdalanylan esasy adalgalar..............................................................87 . Okuw gorlary Paýlanyp berilýän maglumatlar 1: BMG-niň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýasynyň ýörite çagalar üçin işlenip taýýarlanan neşiri............90 Paýlanyp berilýän maglumatlar 2: Ukyp-başarnyklaryň dürli görnüşleri.................94 Goşmaça 1: Köpçülige goşulyşmak üçin käbir maslahatlar(gözükdirmeler)..................95 1 Adam hukuklaryny bilelikde öwrenmek: şu gollanmany nädip peýdalanyp bolar Giriş Adam hukuklary baradaky bu gollanmany işläp taýýarlamak bilen, çagalara we ýaşlara, olarda maýyplygyň bardygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýa barada öz pikirini aç-açan aýtmaga, özünde bar bolan hukuklary ynamly goramaga we öz jemagatyna arkaýyn goşulyşmagyna ýagdaý döretmek we muňa ýardam bermek maksady goýuldy. Şu gollanma (gözükdirme) ýörite çagalar üçin işlenip taýýarlanan, düşnükli ýazylan we BMG-niň degişli Konwensiýasynyň özboluşly teswirnamasy bolup durýan “Bularyň barysy başarnyklar barada: Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýa düşündirişler” neşirine gorlaýyn maglumatlar hökmünde peýdalanmak üçin işlenilip taýýarlanyldy. Gollanmada teswirlenýän çäreler ýaşlaryň baştutanlary, “Deň-duş-deňduşa” usulyny guramak boýunça tälimçiler, mugallymlar we beýleki ýerli jemagatlaryň içinde magaryfçy hökmünde tanalýan we kabul edilýän adamlar tarapyndan giňden peýdalanylyp bilner. 12-18 ýaş aralygyndaky ýetginjekleriň aňyna Konwensiýanyň we bu Hukuknamanyň çagalara kepillendirýän mümkinçilikleri barada wagyz işlerini geçirmekde gollanmanyň ýardamy uly bolar diýip tama edýäris. Neşirde öňe sürülýän baş pikir sada we ýönekeýdir: çagalaryň we ýaşlaryň hemmesi deňdir, deň mümkinçilikler döredilende, degerli goldaw berlende we ýardamy ýetirilende, her bir adam mynasyp, maksadaokgunly ýaşap, öz jemagatynyň durmuşyna ynamly goşulyşyp biler. Şu ýerde bir zady aýratyn bellemeli: hödürlenýän gollanma Konwensiýa boýunça gutarnykly neşir hasaplanmaýar. Konwensiýanyň çäklerindäki adam hukuklary baradaky goşmaça maglumatlary www.un.org/disabilities saýtynda alyp bilersiňiz Bilelikde okamagyň täsin tarapy. Bu gollanma maýyplygy barlygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, çagalary we ýetginjekleri bilelikde okatmaga, olaryň adam hukuklaryny goramak we maýyplyk düşünjesi baradaky habardarlygyny artdyrmaga niýetlenendir. Gollanmanyň aýry-aýry bölekleri we bölümçeleri özbaşdaklygyna-da peýdalanyp bilner, bir bitewi okuw sapaklaryny guramakda-da oňat ýardam bolar. Okuw sapaklaryna goşulyşan her bir adam hoşamaýlyk bilen kabul edilýändir, aýratyn işjeňlik görkezýänlere bolsa bu gollanmany öz okuwçylaryna has golaý we düşnükli etmäge ýardam bermegi teklip edip bolar. Gollanmada sadadan düşnükli suratlaryň, grafikanyň bolmagy, durmuşda gabat gelýän käbir wakalary hem hadysalary çözmek bilen bagly meseleleriň berilmegi okuw sapaklarynyň täsirliligini artdyrýar we olary köpçülikde guramagyň mümkinçiliklerini giňeldýär. 2 Şuny ýatda saklaň:gollanma dürli adamlary we toparlary garalýan ugurlary we meseleleri düýpli öwrenmek we hiç bir garaýyşlara, yrymlara, ýordumlara parh bermän, adamkärçilikli çözmek bilen bagly asylly maksatlarda, şeýle-de durmuşymyzy yzygiderli kämilleşdirmek ugrunda edepli hereket etmekde birleşdirmek üçin işlenip düzülendir. Her bir adamyň öz pikiri bardyr, ony sylamak bolsa adamda mertebäni sylamaga barabardyr. Alyp baryjy üçin käbir bellikler Her adamyň şahsy aýratynlyklaryna ünsli bolmak Çagalaryň hem ýetginjekleriň hemmesi bir meňzeşdir diýip bolanok, olar özüniň girýän toparyna öz gylygy, häsiýeti, tejribesi we erk-islegi bilen gelýär. Olaryň hemmesine-de deň göz bilen garamaklyk, her birisine deň mümkinçilikler döretmek köpdürli erkislegleriniň, her bir çaganyň arzuwynyň hasyl bolmagynyň altyn açaryna öwrülýär. Şunda çagalaryň käbirisine beýlekilere garanyňda wagtyň hem ünsüň has köp gerek bolýandygyny, käwagt bolsa olaryň ýardam-goldawa mätäçdigini ýatdan çykarmaly däldir. Okuw sapaklary guralanda, şu aşakdaky meselelere aýratyn orun bermelidir: џ Okadylýan topara dürli häsiýetli, maýyplygy bolan we synasy sagat çagalary saýlap almaga çalşyň, şunda oglanlaryň we gyzlaryň deňräk bolmagyny gazanjak boluň, dürli alamatlar boýunça birleşen kiçi toparlary ünsden düşürmäň. џ Sapaklaryň geçirilýän ýeri toparyň bilelikde arkaýyn işlemegi üçin howpsyz we amatly bolmalydyr. . џ Turuwbaşdan toparda agzybirligiň we özara sylanşygyň orun almagy üçin zerur bolan şertleri döretmelidir. Toparyň her bir agzasy özüni bitewüligiň bir bölegi hökmünde duýmalydyr, birek-birege kömege gelmäge hemişe taýýar bolmalydyr. Ýygra, kibti gysyk çagalara köpçülige garyşyp-gatyşmaga kömek ediň. Eger-de olar beýlekilere goşulyşasy gelmese, olaryň islegine hormat goýmalydyr. џ Topara girýän her bir çaganyň dil aýratynlygy göz öňünde tutulmalydyr. Eger toparda gürläp bilmeýän çagalar bar bolsa, surdoterjimeçiniň bolmagyny üpjün etmelidir. Görüşi pes ýa-da batyl çagalara suratlar, maglumatlar, wakalar barada sadadan düşnükli teswirleme bermegi başarmalydyr. ( Seret: özara habarlaşmagyň dürli usullary üçin niýetlenen paýlanyp berilýän 2 maglumatlar). Sapak berýän sadadan düşnükli dilde gürleşmegi başarmalydyr. Toparyň düzüminde aňy gowşak, sowatsyz, sowady pes ýa-da sapak geçirilýän dile näbelet çagalaryň bolup bilýändigini ünsden düşürip bolmaz. Okuw maksatnamasyna girizilen sapaklaryň – oýunlardan başlap toparlaýyn çözülýän gönükmelere çenli - çagalaryň hemmesine düşnükli hem elýeter bolmagyny gazanmalydyr. Şeýlelik bilen, şu aşakdaky şertleriň berjaý edilmegine üns bermelidir: џ Okuw jaýyna hemmeler kynçylyksyz baryp bilýärmi ? џ Okuw binasynda maýyplyk arabajygynyň geçmegine päsgel berip biljek basgançaklar ýa-da gapylar barmy? џ Binanyň hajathanalaryna maýyplyk arabajygynda baryp bolýarmy, hajathana daýançhereket ediş synasy şikesli adamlar hem baryp biljekmi? џ Bar bolan stollar we oturgyçlar okajaklaryň hemmesine ýeterlikmi? Toparda maýyplyk arabajygyndaky çagalar bar bolan ýagdaýynda, oturgyjy stoldan süýşürip aýryp bolýarmy? џ Görüşi pes bolan çagalar üçin paýlanyp berilmeli okuw gollanmalaryny iri harplar bilen ýazylan görnüşde çap etmäge ýagdaýyňyz barmy? . џ Sapagyň dili, okuw maglumatlary we okatmagyň usullary dürli häsiýetdäki çagalara, dürli şertlere, hadysalara doly kybap gelýär diýip bolarmy? џ Sapagyň dili, okuw maglumatlary we okatmagyň usullary topardaky çagalaryň hemmesine, şol sanda medeniýeti we aň-düşünjesi özara tapawutlanýan çagalaryň hemmesine elýeterlimi, kabul ederliklimi? . Çeşmesi: “ Şeýlelikde, siz çagalar bilen maslahatlaşmagy ýüregiňize düwdüňizmi? Öňdebaryjy tejribäniň işjeň serişdeleri “, “ Çagalary halas etmegiň ugrunda” başlangyjy, 2003. 3 Ýagşy niýetde bolmak Özüňiziň beýlekilere ýetirýän täsiriňize, olary öz aýdýanyňyza ynandyryp bilşiňize hiç haçan kembaha garamaň. Okatmak üçin döredilen toparyň her bir agzasynda ýagşyniýetliligi, hoşpälliligi terbiýelemäge çalşyň, özüňiz bu ugurda görelde boljak boluň. Topardakylaryň hemmesiniň ýagdaýynyň hem başarnygynyň deň däldigini ünsden düşürmek bolmaz, şol sebäpden hem ilkinji günden başlap sylag-hormatyň, agzybirligiň, adamkärçiligiň okaýan çagalaryň we ýetginjekleriň hemmesi üçin hem kada bolmagyny ýola goýuň. Olaryň käbirinde näsag çagalara bolan ýaramaz garaýyşlary, gelşiksiz hereketleri göräýen ýagdaýyňyzda-da, gahar-gazap etmek bolmaz. Şeýle ýagdaýy asylly, parasatly, ýumry-ýumşaklyk bilen, emma kesgitli çözmegi oňarmalydyr. Özem bu tutuş toparyň içinde edilse, beýleki çagalar hem ýaramaz gylyklara we endiklere geçirimlilik edilmejegine oňat düşünerler. Çagalara ilkinji sapakdan başlap, her bir adamyň tapylgysyz gymmatlykdygyny, adamkärçiligiň bolsa parzdygyny düşündirmegi başarmalydyr. Bilelikde okamak Şu gollanma toparyň hemme agzalarynyň deň derejede okuw sapaklaryna gatnaşmagyny gazanmak usulynda işlenip taýýarlanylandyr. Okuwy alyp barýan adam sapagy ugrukdyrmagy we toparyň agzalarynyň birek-birek bilen aç-açan ýagdaýda pikir alyşmagyny guramagy başarmalydyr. Topar näçe kiçi bolsa, sapagyň täsiri şonça-da ýokary bolýandyr.Her adamyň öz bolşunyň bolýandygyny nazarda tutmak bilen, okadylýan her bir çaga öz pikirini aýtmaga ýagdaý döretmelidir, olaryň her birisine pikiriniňgaraýşynyň gymmatlydygyny düşündirmelidir. Toparyň agzalarynyň sany 15-den köp bolmasa, has amatly hasaplanýar. Jemgyýet aýry-aýry adamlardan durýandyr, olar dürli ýaşda, dürli halda bolup bilerler. Bu durmuşdyr, onuň käbir ýagdaýlarynda adamyň zähmete bolan ukyby pese düşüp biler. Meselem: . џ Ýaňy dünýä inen bäbegi elde götermeli ýa-da körpejeler üçin niýetlenen arabajyga salmaly bolýar. џ Körpeje çaga lifte münende, özüniň ýaşaýan gatyny aňladýan düwmejige eli ýetenok џ Aýagy döwlüp gipslenen adama basgançakdan münüp-düşmek kyn bolýar. џ Aýy-güni dolan göwreli maşgala awtobusa münmek agyrdyr. џ Sowady pes adam internetden gerekli maglumaty almakda kynçylyk çekýär. џ Özge ýurtdan gelen jahankeşdeler ýerli milletiň diline düşünenok. џ Görüşi pes adam ownuk ýazylan haty okap bilmeýär. џ Artrit keselinden ejir çekýän garry adamlar gapyň tutawajyny towlap bilenok. Umuman, durmuş her bir adamy hem dürli kynçylyklara sezewar edip, golundan başarnygyny alyp bilýär. Jemgyýet bolsa kynçylyga düşen adama hemişe düşünmäge, oňa deň göz bilen garamaga taýýar bolmalydyr. Özbaşdak ýaşamak her bir adamyň hem iň uly isleg-arzuwydyr, emma munuň üçin adam öz durmuşyna degişli meseleleri özi çözmegi, başyny özbaşdak çaramagy başarmalydyr. Munuň üçin daşyndan berilýän kömegi minnet saýmak ýa-da gyjalat bermek peslikdir. Jemgyýet adamyň başyna düşen ýagdaýa düşünmelidir, muny kabul etmelidir we her bir adama gyradeň garamagy başarmalydyr. 4 Maýyplyk / zähmete ukypsyzlyk düşünjesi Bu düşünjä bolan garaýşymyz wagtyň geçmegi bilen özgerýär. Ozallar maýyplara rehimdarlyk etmeli diýip düşünilýärdi, olara durmuş kömek pullaryny alýan adamlar degişli edilýärdi. Maýyplygy bolan adamlar diýip ten synasynda, aň-düşünjesinde, duýup bilşinde we syzgyrlygynda düýpli kemçilikler ýüze çykan, şol kemçilikler zerarly jemgyýetiň durmuşyna doly suratda, arkaýyn we netijeli gatnaşyp bilmeýän adamlara diýilýär. Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýa, 1-nji madda Bu garaýyş wagtyň geçmegi bilen adamda bar bolan hukuklaryň täsirinde üýtgedi. Maýyplygyň ýüze çykarýan kynçylyklarynyň köpüsiniň düýp sebäbi adamyň saglygynda haýsydyr bir ýetmezçiligi bilen baglamak endigi indi o diýen orun alanok. Kynçylyk jemgyýetiň bu ýagdaýlara bolan gatnaşygyndan peýda bolýar. Jemgyýet maýyplygy bolan adamlara beýlekiler bilen deň derejede öz hukuklaryny amal etmäge ýagdaý döredýärmi ýa-da ýok – mesele şunda.Maýyplara kembaha garamak, olary kemsitmek, çetleşdirmek, sana goşmazlyk durmuşda uly kynçylyk döredýär, ýeňilmezek böwede dönýär. Diýmek, maýyplyk saglyk däl-de, sosial hadysa bolup durýandyr, ony çözmek meselesi jemgyýetiň üstüne ýüklenilýär. Köpçülige goşulyşmaga päsgel berýän böwetler maýyplygy bolan adamlary durmuşdan çetleşdirýär. Jemgyýet ilki bilen şu kadany kabul etmelidir – maýyplygy bolan adamlara ynsanperwerlikli garamak we olara ýardam bermek kämillikden nyşandyr.Maýyplygy bolan adamlar hem beýlekiler bilen deň derejede jemgyýetçilik durmuşyna işjeň goşulyp, onda mynasyp orny eýelemäge doly haklydyrlar. Goşulyşmak (inklýuziwlik) – bu maýyplygy bolan adamlaryň hereket edýän dürli gurluşlara goşulyşmagynyň ugruny gözlemegini däl-de, şol gurluşlaryň maýyplary köpçülik işine çekmek maksady bilen kämilleşdirilmegini aňladýar. Inklýuziw jemgyýetde çagalaryň ählisini öýde, mekdepde , orta hünärment okuwynda, sport we medeni çärelerinde, köpçüligiň içinde hemmetaraplaýyn goramak üçin şertler döredilýändir. Şunda kynçylyk ýüze çyksa, inklýuziw jemgyýet öz gurluşyny täze talaplara kybap kämilleşdirmegiň ýollaryny agtarýar. Çeşmesi: “ Maýyp çagalar . Kemsitmeleriň öňüni almak we gatnaşyga, ösüşe we goşulyşmaga ýardam bermek, maksatnamalaýyn ugrukdyryjy resminama, UNISEF,2007 џKonwensiýa täsiri teninde, aň-düşünjesinde, duýup bilşinde we syzgyrlygynda düýpli kemçilikler ýüze çykan adamlara ýaýraýandyr. Mundan başga-da, onuň çäklerine zähmete bolan ukybyny wagtlaýyn ýitiren, emma hak-hukuklaryna parh goýulmadyk adamlar hem çekilip bilner. Çeşmesi: “Birleşen Milletler Guramasy ukyp-başarnyga eýe edýär” ; bu barada has giňişleýin www.un.org/disabilities. internet saýtynda maglumat alyp bilersiňiz. Goşulyşmak üçin käbir maslahatlar: џÇaga we ýetginjege hemişe hormat bilen garamalydyr! Onuň bilen gürleşeniňizde eneatasyna ýa-da terbiýeçisine däl-de, hut özüne ýüzlenmelidir. 5 џHer bir çaganyň öz bolşuny kabul etmelidir we ony dykgat bilen diňlemelidir. џÇaganyň/ýetginjegiň şahsy durmuşyny sylamalydyr. Eger-de maýyplygy bolan haýsydyr bir çaganyň kömege mätäçdigini duýsaňyz, bu barada beýlekilere duýdurman, onuň özünden sypaýylap soramalydyr. Toparyň hemme agzalaryna deň göz bilen garamagy başarmaly,aýry-aýry adamlar bilen syr alşyp-berişmek agzalalyga getirip biler.Göwnüňi açyk tutmaly we öz ýalňyşyňy boýun almagy başarmaly. Zerurdygyny duýsaňyz, öz pikirgaraýşyňyzy üýtgetmeli hem bolar. Munuň gorkuly ýeri ýokdur. Biziň hemmämiz hemişe okaýarys, okuwyň maksady bolsa kämilleşmekdir. џ Çagalaryň toparyň işine deň derejede, agzybirlikli gatnaşmagyny höweslendirmegi oňarmaly. Köplük bolup işleseň, kynçylyklar yza tesýändir. џ Her bir çaga sylag-hormatly, sypaýylyk bilen ýüzlenmelidir. Ulymsylyk etseňiz, sizden gaçarlar. џ Hemişe kömek bermäge taýýar bolmaly, emma adam şol kömegi isleýärmi, oňa nähili kömek gerek, siz şeýle goldawy berip biljekmi – oňatja pikirleniň! Bir gezek hödürläniňizden soň kömegiňizden ýüz döndürseler, aýdanyňy gaýtalap ýanjamaň. џ Sapagy guraýşyňyz her bir çaganyň deň derejede okuwa gatnaşmagyny üpjün edýärmi (elýeterlimi) – barlap duruň . Adam hukuklarynyň manysy we hümmeti Maýyplygyň dürli görnüşleri bolan çagalaryň guralýan sapaklara arkaýyn goşulyşmagyna kömek berjek goşmaça maslahatlary 1-nji Goşundyda okap bilersiňiz. Adam hukuklarynyň doly suratda berjaý edilmegi jemgyýetde bar bolan durmuş, ykdysady we medeni ýagdaýlara bagly bolýar. Dünýä döwletleriniň käbirisinde bu hukuklar doly derejede berjaý bolup bilmeýär. Emma her bir adam özünde bar bolan hukuklaryň manysyna düşünmegi başarmalydyr. Eger-de sapagy guraýan mugallym toparyň taýýardygyny duýsa, bu meseläni gozgap bolar. Çagalaryň we ýaşlaryň hukuklarynyň berjaý edilmegine öz täsirini ýetirýän durmuş, ykdysady we medeni ýagdaýlaryň asyl manysy nämede? Tutuş dünýä boýunça bu meseleleriň ýagdaýy nähili? Biziň özümiziň ýaşaýan jemgyýetimizde bu ugurda nähili öňegidişlikler bar? Olary özara deňeşdirip hem bolar ( meselem, dünýäde zalym uruşdan ejir çekýän, agyr zähmetde göýdügýän, dürli kemsidilmelere sezewar edilýän maýyp çagalar, mekdebe goýberilmeýän gyzlar we ş.m bar). 6 7 Adamlaryň köpdürlüligi we adam hukuklary. Esaslandyrma we syn Sapaga gatnaşyjylar ynsan köpdürlüligi, adamyň esasy hukuklary we BMG-niň Konwensiýalary barada gysgaça syny taýýarlarlar. Okuwyň bu tapgyrynyň baş maksady garalýan düşünjeler babatynda binýatlaýyn bililmleri bermekden we okuwçylaryň aňynda berkitmekden ybaratdyr. Sapagyň öňünde goyulyan wezipe adam hukuklarynyň we ynsan köpdürlüliginiň gymmatynyň aýrylmaz baglanşygyny ýüze çykarmakdan ybaratdyr. Umumy wezipeler we maksatlar Okuwyň bu tapgyry tamamlanansoň, okuwçylar şu aşakdaky başarnyklary we endikleri edinerler: Adam köpdürlüliginiň gymmatyna düşünerler Adam hukuklarynyň baş ýörelgelerine göz ýetirerler џ Adam hukuklaryny berjaý etmekde BMG-niň tutýan ornuny aň ederler џ Bu ugurda ýerli häkimiýetiň, beýleki edaralaryň, şol sanda jemagatlaryň tutýan ornuny aňlarlar џ џ Okuwyň göz öňünde tutulýan wagty 2 sagat 15 minut Sapaklar A.Tapawutlylygyň gymmaty B.Adam hukuklary diýip nämä aýdylýar? A. Özboluşly bolmagyň gymmaty Sapagyň gysgaça beýany: Sapagyň dowamynda toparyň agzalary adamlaryň dürli başarnyklaryny ýüze çykarmagy öwrenerler we her bir adamyň tutuş toparda öz ornunyň bardygyna göz ýetirerler. Maksady: Okuw sapagynyň dowamynda oňa gatnaşyjylar adamlary dürli ukyp-başarnygy boýunça ýöriteleşdirilen toparlara degişli etmegiň usullary bilen tanyşarlar we bilelikde islendik kynçylygy ýeňip bolýandygyna doly göz ýetirerler. Mundan başga-da, bu sapakdan her bir çaga islendik adamda ukyp-başarnygyň, gaýtalanmajak zehiniň bardygyna göz ýetirerler Dowamlylygy: 1 sagat 15 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Kiçi we uly toparlarda pikir alyşmalary we tanyşdyryşlary geçirmek 8 Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler. Işiň guralyşy: I TAPGYR: iri toparlarda işlemek ( 10 minut ) Okuw toparyny ikä bölüp, sapaga gatnaşyjylardan olarda bar bolan şu aşakdaky meňzeşlilklere ýa-da aratapawutlara laýyklykda şol toparlara geçmegi haýyş ediň: џ џ џ џ џ џ Hemmesi uzyn/gysga saçly Hemmesi gyz/oglan Hemmesi uzyn/gysga boýly Sporty halaýanlar/halamaýanlar Saz bilen meşgullanýanlar/meşgullanmaýanlar Hemme ýygralar/alçaklar Alyp baryjy üçin bellikler: toparyň şol bir agzalary dürli-dürli alamatlar boýunça öz toparyny çalşyp bilerler. Bu gönükmäniň maksady her bir çaga ynsan köpdürlüliginiň gymmatyny düşündirmekden ybaratdyr. II TAPGYR: umumy toparda çekeleşikli pikir alyşmak (10 minut) Umumy topary bir ýere jemläp, köpdürlüligiň ynsan durmuşynyň tebigy bir tarapy bolup durýandygy barada pikir alyşmagy teklip ediň. Her bir adamyň öz bolşy bar. Her bir adamyň gaýtalanmajak keşbi bolýar: onuň teniniň, saçynyň, gözüniň reňki; boýy, jynsy, göwresiniň gurluşy, din-ygtykady, ýaşaýan ýeri we ş.m. dürli-dürli bolup biler. Maýyplyk hem şol özboluşlylygyň bir görnüşidir. Maýyplyk adamy ýöremekden, eşitmekden, görmekden, tagamy ýa yslary duýmakdan mahrum edip biler, emma onuň ukyp-başarnygyny goldan alyp bilmez. Tapawutlylygyň topardaky gymmaty has üýtgeşik bolýandyr. Dürli adamlar bir ýere jem bolanda, toparda täze-täze pikirler döreýär, täze ylham joşýar. Şu aşakdaky hekaýaty aýdyp beriň: Patma 14 ýaşynda, onuň görüşi pes. Ol özüniň deň-duşlary bilen bilelikde mekdebe gatnaýar, emma sapakda peýdalanylýan kitaplary okap, suratlary görüp bilenok. Mugallymyň sapakda tagtanyň ýüzünde ýazýan hatlaryny, çekýän şekillerini hem gözi alanok. Patmanyň iň golaý jorasy Aliýa klasda onuň bilen bile oturýar we oňa çekilen şekiller, mugallymyň hereketleri barada gysgaça gürrüň berýär. Aliýa kitapda gören suratlary, şekilleri barada-da teswirlemek bilen, Patmanyň okuw sapaklaryna oňat ýetişmegine ýardam edýär. Patma bolsa, öz nobatynda, taryh sapagyny oňat görýär we bu sapakdan tapawutly bahalar bilen okaýar. Ol öz jorasy Aliýa taryh boýunça barlag işlerine taýýarlanmaga kömek edýär. Aliýa san we hasap bilen bagly dersleri oňat özleşdirýär. Olar biri-birine kömek etmek bilen, özünde bar bolan ukyp-başarnyklary aňrybaş ýerlikli peýdalanýarlar we ikisi-de iň oňat okaýan okuwçylaryň hatarynda tanalýarlar. Alyp baryjy üçin bellik: bu hekaýat ýörite sapak üçin oýlanyp tapylandyr. Eger isleseňiz, durmuşdan alnan hekaýatlary hem aýdyp bilersiňiz. 9 III TAPGYR: Kiçi toparlarda pikir alyşmalary guramak (25 minut) Okuwçylaryň hemmesini 4-5 adamdan ybarat kiçi toparlara bölüň. Her topardan ýaňky hekaýatdaky Fatima we Aliýa barada öz pikirini aýtmagy, şeýle-de durmuşdan bilelikde, agzybirlik bilen işlenende dürli kynçylyklaryň aňsatlyk bilen ýeňlip geçilişi barada 1-2 wakany gürrüň bermegi soraň. Toparyň agzalaryna özlerinde bar bolan we tabşyrylan ýumşy doly berjaý etmäge ýardam beren ukyp-başarnyklary barada aýdyp bermegi, şol başarnyklaryň sanawyny düzmegi teklip ediň (meselem, şeýle sanawy kömege mätäç we kömek berip bilýän adamlar aýratynlykda düzüp biler). Sanawy flipçartyň ýüzüne ýazdyryň. Soňra toparyň içinde pikir alyşmalary guraň. Meselem, bu başarnyk hasapdan oňat baş çykarmak, söhbetdeşiňi diňlemek, oňat surat çekmek, okamak, dilewarlyk we beýlekiler bilen bagly bolup biler. IV TAPGYR: Tanyşdyryş dabaralaryny guramak (25 minut) Kiçi toparlaryň agzalaryna öňki ýerlerine barmagy teklip ediň. Kiçi toparyň her birisi özüniň taýýarlan flipçartyny klas otagynyň diwaryna ýelmesin. Goý, her bir topar özünde bar bolan başarnyklary bilen tanyşdyrsyn. Tanyşdyryş tamamlanansoň, topardan özüne berlen tabşyrygy ýerine ýetirmäge nämäniň ýardam bolandygyny soraň. Toparyň agzalaryna düzülen sanawlaryň ählisi bilen tanyşmaga we olar boýunça pikir alyşmaga wagt beriň. V TAPGYR: Netijeleri jemlemek Toparyň her bir agzasynyň zehininiň, başarnygynyň gymmatlydygyny ýene-de bir ýola nygtaň; agzybir bolanda, birek-biregi goldanda toparyň özi hem, onuň her bir agzasy hem has güýçli, has ynamly hereket edýändigini aýdyň. Aýratyn nygtamaly ýerleri џ Her bir adamyň zehin-başarnygy gymmatlydyr we gaýtalanmazdyr. џ Agzybir bolnanda, alynmajak gala ýokdur џ Hemmelere deň mümkinçilik döredilende, her bir adamyň zehini açylýandyr. B. Adam hukuklary diýip nämä aýdýarlar? Sapagyň gysgaça beýany: Bu okuw sapagynda toparyň agzalary adam hukuklary we Birleşen Milletler Guramasynyň Konwensiýalary barada düşünje alarlar. Maksady: 10 Sapagyň ahyryna çenli okuwa gatnaşyjylar adam hukuklarynyň iň esasy ýörelgelerine, olaryň manysyna we mazmunyna göz ýetirerler (meselem, olar adamyň hukuklarynyň hemmelere deň derejede degişlidigini, bu hukuklaryň hiç kim tarapyndan bozulyp ýa-da çetleşdirilip bolmaýandygy baradaky gutarnykly netijä gelerler); okuwçylara Birleşen Milletler Guramasy, onuň kabul edýän Konwensiýalarynyň halkara hukuk güýji barada düşünje berler. Dowamlylygy: 1 sagat Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmalary we “çekeleşikli pikir alyşmagy” geçirmek Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler. Işiň guralyşy I TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmany guramak (25 minut) Bir bölek kagyzda ýa-da mekdep tagtasynda şu aşakdaky parçalary ýazyň we olary sesli okaň. “Biziň mugallymymyz hemişe sapakda maňa gygyrýar, maňa “mal” diýip sögünýär. Onuň şeýle bir ýiti sesi bar (...), käwagt bolsa ol meni urmakdan hem gaýdanok” Maýyplygy bolan çaga, 12 ýaş, Sudan döwleti Çeşmesi: “Çagalar babatynda kanuna girizilen zorluklaryň aradan aýrylmagy” 2006-njy ýylyň jemleri boýunça edilen bütindünýä nutuk, çagalary ten jezalaryna sezewar etmegiň hemme görnüşleriniň aradan aýrylmagy ugrundaky bütindünýä başlangyç, 2006-njy ýyl “Her gije ýatmaly wagt gelende, uruş wagtynda öldürilen adamlaryň, has hem bile söweşip, wepat bolan adamlaryň özüme hüjüm etjeginden çynym bilen gorkýaryn, ukym tutanok”. Ýaş ýigit, 21 ýaş, Liberiýa döwleti Çeşmesi:”Ýaşlaryň sesi”, UNICEF Has giňişleýin maglumaty www.unicef.org/voy/speakout 453.html saýtynda okap bilersiňiz. “[Dogrusy, çynym bilen gynanýaryn, ýöne] hiç-hili çärelere gatnaşyp bilemok, sagdyn çagalaryň barýan ýerlerine baryp bilemok”. Gyz, 11 ýaş, Latwiýa ýurdy. Çeşmesi “Innoçentiniň SWE/GDA we Baltiýa döwletlerindäki geçiş döwründe çagalara we maýyplyga bolan garaýyş” UNICEF, 2005-nji ýyl. “Okuwa gatnap başlan ilkinji günümden bäri agyr jezalary çekmäge öwrenşipdirin. Meniň üçin bu adaty bir zada öwrüldi”. 7-nji synp okuwçysy, Pakistan döwleti Çeşmesi: “Çagalar babatynda kanuna girizilen zorluklaryň aradan aýrylmagy” 2006-njy ýylyň jemleri boýunça edilen bütindünýä nutuk çagalary ten jezalaryna sezewar etmegiň hemme görnüşleriniň aradan aýrylmagy ugrundaky bütindünýä başlangyç, 2006-njy ýyl Bu parçalary çagalara sesli okap beriň we olar barada öz pikirlerini aýtmagyny teklip ediň. Çagalaryň ýokarda getirilen ýürek açmalarynda näme umumylyk bar? 11 Okuwçylaryň ýokarda getirilen göwün sözünde özleriniň adalatsyzlyga duçar edilendigi baradaky hakykat durandyr. Olaryň golundan wajyp bir zat alnypdyr, şol sebäpden hem çagalar özüni howpsuz duýup bilenoklar. Olara bolmalysy ýaly sylag-hormat edilenok, olar kemsidilýär, sana salnanok, mekdepde ýa-da beýleki çärelerde bu çagalara hiç-hili orun berlenok. Olaryň golundan alnan “wajyp zadyň” öz ady bar – muňa “hukuklar” diýilýändir. Şu kesgitlemäni okaň-da, “Siz muny bilýärdiňizmi?” diýen bentlerden geçiň. Siz muny bilýärdiňizmi? џ Her bir adamyň hukuklary hemmeler tarapyndan ykrar edilmelidir we olara sylag- hormat goýulmalydyr. џ Adam hukuklary – biziň her birimiziň aýrylmaz bir parçamyzdyr. Adam dünýä erkin we deňhukukly dogulýandyr. џ Adam hukuklary her birimize deň derejede degişlidir. Ony her bir adama bermegiň geregi ýok, olar dogabitdi bardyr. Hiç bir adam beýleki adamy onuň hukuklaryndan aýrylap bilmez. Hiç bir kişi sizde hukuklar ýok diýip aýdyp bilmeýär. џ Adam hukuklarynyň barysy özara baglydyr. Olar biri beýlekisinden aýrylanyp bilinmez. џ Öz hukuklaryňyzy bilmeseňiz, olary amal etmek kyndyr. Adam hukuklary Her bir adam bu dünýäde özüniň hukuklaryny we dogabitdi mertebesini (her bir adam bu dünýä özüne mahsus bolan mertebesi bilen bile dogulýandyr) goraýan kanunlaryň saýasynda ýaşaýar. Meselem, her bir adam ýaşamaga we gula öwrülmekden azat bolmaga haklydyr. Bu hukuklar Birleşen Milletler Guramasynyň agza-döwletleri tarapyndan 1948-nji ýylda bir agyzsan kabul edilen Adam hukuklarynyň Ählumumy Jarnamasynda berkidilendir. Her bir çaga sagdyn iýmitlenmäge, özüniň saglygynyň goralmagyna, mekdepde bilim almaga, zorlukdan, zalymlykdan we sütemden goralmaga haklydyr. Mundan başga-da, çagalar özlerine degişli meselelerde belli bir karara gelnende öz pikirini aýtmaga haklydyr, ulular bolsa gutarnykly bir zat aýtmazdan çagalaryň pikirini alga almalydyrlar. Çagalaryň hukuklary Çaga hukuklary baradaky Konwensiýada dolulygyna beýan edilendir. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyklar barada”, UNICEF, 2008-nji ýyl. II TAPGYR: Umumy toparda çekeleşikli pikir alyşmak (15 minut) Sapakda oturan okuwçylara adam hukuklarynyň esasylaryny aýtmagy teklip ediň we özleriniň şol hukuklaryny jemgyýetde amal edip bilen (ýa-da bilmedik) ýagdaýlary barada gürrüň bermegi soraň. Flipçartyň ýa-da tagtanyň ýüzünde adamyň öz hukuklaryna eýe bolup bilýän we bilmeýän ýagdaýlaryny belläp geçiň. Mümkinçilik bolan ýerlerinde bu ýagdaýlara durmuşdan mysallary getirip görkeziň. Adam hukuklarynyň käbir mysallary 12 Ýaşamaga bolan hukuk Mekdepde okamaga bolan hukuk Jemagatyň içinde özbaşdak ýaşamaga bolan hukuk Erkin we howpsuz durmuşda ýaşamaga bolan hukuk. Hiç bir döwlete degişli bolman ýaşamaga bolan hukuk Öz pikiriň bolmagyna, ony beýlekiler bilen aç-açan paýlaşmaga we aýtmaga bolan hukuk Zähmet çekmäge bolan hukuk Şahsy durmuşda ýaşamaga bolan hukuk Kemsidilmän ýaşamaga bolan hukuk. Kazyýetde özüňe adalatly garalmagyna bolan hukuk Nika baglaşmaga we maşgala gurmaga bolan hukuk Zorlukdan we sütemden goralmaga bolan hukuk Zulumdan we kemsidilmeden goralmaga bolan hukuk III TAPGYR: Kiçi toparlarda pikir alyşmalary guramak (20 minut) Topardaky çagalara özünde bar bolan adam hukuklary we olaryň özara baglanyşygy barada has köp biljekdiklerini düşündiriň. Okuwçylara Birleşen Milletler Guramasynyň halkara durmuşyndaky tutýan orny, döwletara we halkara ylalaşyklaryny baglaşmakda, zeminde ýaşaýan her bir halk üçin adam hukuklaryny goramakda we yzygiderli ösdürmekde möhüm resminamalary (olara başgaça Konwensiýalar diýilýär) kabul etmekde bu abraýly guramanyň ygtybarly hukuk binýadyny üpjün edýändigi barada gürrüň beriň. 1989-njy ýylda Çaga hukuklary baradaky Konwensiýanyň kabul edilmegi BMG tarapyndan adam hukuklaryny goramak we ösdürmek ugrunda alnyp barylýan işiň möhüm ähmiýetli netijeleriniň biri boldy. Bu Konwensiýa tutuş dünýäde adam hukuklary ugrunda göreşmekde çagalary we olaryň hukuklaryny hemme zatdan ileri tutmagyň ilkinji mysaly bolup öňe çykdy. Bu Konwensiýada göz öňünde tutulan hukuklar çagalaryň ählisiniň sagdyn ösmegi, mynasyp bilim almagy, howpsuz gurşawda ýaşamagy, öz jemgyýetiniň doly hukukly agzalary bolup ýetişmegi üçin zerur bolan şertleri doly üpjün etmäge gönükdirilendir. Çaga hukuklary baradaky Konwensiýa hemme çagalaryň, şol sanda maýyplygy bolan çagalaryň deň hukuklara eýedigini anyk-aýdyň beýan edýändir! Maýyplygy bolan adamlara beýlekiler bilen deň derejede, deň göz bilen garalmagyny üpjün etmek maksady bilen BMG-nyň agza-döwletleri Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýany işläp taýýarladylar. Bu işde olar maýyplgy bolan adamlaryň özleriniň we olaryň wekilçilikli guramalarynyň kömeginden peýdalandylar. Birleşen Milletler Guramasy – abraýly halkara guramasydyr. Ol özüne agzalyk edýän 192 döwletiň hökümetleri tarapyndan döredilendir. Guramanyň baş maksady tutuş dünýäde parahatçylygyň we adalatyň ykrar bolmagyny gazanmakdan ybaratdyr. BMG 1945-nji ýylda geljekde uruşlaryň öňüni almak, adam hukuklaryny goramak, şeýle-de her bir adamyň bähbidini araýan meseleleri çözmek üçin döwletleriň bir ýerde jem bolmagyna belli bir ýeri üpjün etmek maksady bilen döredildi. Çeşmesi: BMG-nyň çagalara – jenaýatlaryň pidalaryna we şaýatlaryna – degişli işlerde adalatly kazyýeti üpjün etmek meselelerindäki Usulyýet maglumatlary (çagalar üçin ýörite, has sada we düşnükli görnüşde işlenip taýýarlanan görnüşi), BMG-nyň Neşeler we jenaýatçylyk baradaky Müdirligi /UNISEF, 2006. Konwensiýa 2008-nji ýylyň 3-nji maýynda işe girizildi (ýagny, halkara kanuna öwrüldi). Konwensiýa saglygynda dürli ýetmezçilikleri bolan adamlaryň, şol sanda çagalaryň we ýaşlaryň hukuklarynyň goragynda durýar we olary ösdürmegiň tarapdary bolup çykyş edýär. 13 Konwensiýa diýip nämä aýdylýar? Konwensiýa – bu döwletleriň belli bir mesele boýunça şol bir kanuny doly berjaý etmek barada ylalaşmasydyr. Konwensiýa gol çekýän we ony ratifisirleýän (tassyklaýan) döwlet bu Konwensiýany özüne hukuk borjy hökmünde kabul edýändir we şol pursatdan başlap kabul edilen Konwensiýa şol döwletiň Hökümetiniň hereketlerini ugrukdyryp başlaýar. Köp halatda munuň özi döwletleriň kabul edilen Konwensiýanyň ileri tutýan maksatlaryny goldamak üçin ozal bar bolan kanunlaryny üýtgetmegine ýa-da kämilleşdirmegine getirýär. Ratifikasiýa – döwlet tarapyndan gol çekilen Konwensiýanyň ýa-da ylalaşygyň şol ýurtda resmi taýdan oňlanylyp, ýurduň kanunyna öwrülen pursatynda bolup geçýär. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyklar barada”, UNICEF, 2008-nji ýyl. Çaga hukuklary baradaky Konwensiýa we Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýa bilelikde kuwwatly hukuk binýadyny düzmek bilen, maýyplygy bolan çagalaryň beýlekiler bilen deň derejede mekdebe gitmegini, oýnamagyny, güýmenmegini üpjün edýär. Çaga hukuklary baradaky Konwensiýa hemme çagalaryň ähli hukuklarynyň sanawyny öz içine alýandyr. Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýa dürli maýyplygy bolan çagalaryň (hem ulularyň) bu hukuklaryny tassyklamak bilen, şeýle çagalaryň (we ulularyň) öz hukuklaryny amal etmegi üçin döwetler tarapyndan düýbi tutulmaly çäreleriň we hereketleriň doly teswirini berýär. Garalýan meseläniň esasy ugurlary: џ Maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlar, şol sanda çagalar, köphalatda öz hukuklaryna eýe bolup bilmeýärler. џ Adam bilen adamyň arasyndaky parhlylyga garamazdan, hukuklar hemme adamlara deň derejede degişlidir. џ Adam hukuklary özara pugta baglanyşyklydyr. Şol hukuklar bir-birine gönüden-göni täsirini ýetirýär we biri beýlekisinden aýrylanyp bilinmez. џ Birleşen Milletler Guramasynyň Konwensiýalary – döwletler tarapyndan gol çekilip we tassyklanyp bilinýän halkara kanunlardyr. Konwensiýa gol çeken we ony ratifisirlän döwletler bu resminamany doly berjaý etmegi borçlanýarlar. Şu maksat bilen, gerek bolan ýagdaýynda, döwletler özüniň milli kanunlaryna gaýtadan garap geçmelidirler we olary kämilleşdirmelidirler. Goşmaça maglumatlar: www.un.org/rights/dpi1774e.htm www.un.org/millenium/la.treaties.htm www.unicef.org/crc Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýa (MAK) Esaslandyrma we syn Sapaga gatnaşyjylar Konwensiýa umumy syn bererler we onuň esasy ýörelgeleri, şeýle-de maýyplygyň durmuş modeli bilen tanyşarlar. Umumy maksatlar we wezipeler 14 Okuw tamamlanansoň, oňa gatnaşyjylar şu aşakdaky endikleri edinerler: џ Konwensiýanyň esasy ýörelgelerine aň ýetirmek џ Adam hukuklarynyň arabaglanyşygyna düşünmek џ Maýyplyga bolan dürli garaýyşlar barada düşünje almak Göz öňünde tutulýan wagt 3 sagat 5 minut Okuw sapaklarynyň esasy ugurlary A. BMG-niň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýasy B. Adam hukuklaryny şekilde beýan edýän diagrammalar C. Maýyplygyň durmuş modeli A. BMG-niň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýasy Okuw sapaklarynyň gysgaça beýany: Okuwy guramagyň baş maksady oňa gatnaşyjylary maýyplygy bolan adamlaryň, şol sanda çagalaryň hukuklary bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr. Maksady: Sapaklaryň netijeleri boýunça okuw toparyna gatnaşýan çagalar Konwensiýanyň ileri tutýan maksatlaryny, Maýyplygy bolan adamlaryň, şol sanda çagalaryň hukuklaryny goraýan halkara ylalaşygyny kabul etmegiň zerurlygyny düşündirip bilerler we durmuşdan adam hukuklarynyň berjaý edilişi baradaky mysallary getirip bilerler. Dowamlylygy: 1 sagat 20 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda tanyşdyryşy geçirmek, kiçi toparlarda pikir alyşmalary we okuw çärelerini guramak Peýdalanylýan esbaplar: Flipçartyň bir topy, reňkli flomasterler we surat çekilýän reňkler, şeýle-de paýlanyp berilýän maglumatlar – BMG-niň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýasynyň çagalar üçin ýörite, sada we düşnükli dilde taýýarlanan görnüşi. Işiň barşy I TAPGYR: Giriş (20 minut) Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýanyň Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan maýyplygyň dürli görnüşlerine sezewar bolan adamlaryň, şol sanda çagalaryň adam hukuklaryny we binýatlaýyn azatlyklaryny goramak we olaryň durmuşda orun almagyny üpjün etmek maksady bilen ýörite kabul edilendigini aýdyň. Çagalardan adam hukuklary boýunça beýleki düýpli hukuknamalarynyň eýýäm kabul edilen we hereket edýän häzirki döwründe hut maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny goramaga niýetlenen aýratyn Konwensiýanyň kabul edilmeginiň zerurlygy barada soraň, bu dogrusynda öz pikirini aýtmagy teklip ediň. 15 Okuwçylara Çaga hukuklary hakyndaky Konwensiýanyň güýjüniň körpejeleriň hemmesine, şol sanda saglygynda dürli näsazlyklary bolan çagalara-da degişlidigini aýdyň, şunda Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýanyň çaga hukuklary baradaky Konwensiýada göz öňünde tutulan hukuklary has giňişleýin, töwerekleýin alýandygyny düşündiriň. Şu aşakdaky goşgyny çagalara okap beriň we ony ara alyp maslahatlaşmak üçin goşmaça maglumat hökmünde peýdalanyň: Älemgoşar Gökden ýaganda ýagyş, sanajyny kakanda, Gussadan basylyp, agladym menem. Bulutlar aldylar asmany baglap, Gökden çal bolupdyr, ýüzüni çytyp. Ýyldyrym çakyp dur, iňňesin sünjüp, Daglaryň ýüzüni örtdi bir perde, Jahan suw-sil bolup, ýitdi sudurlar, Älemler ulaşdy nämälim derde. Bu zatlardan aklym haýran, aljyrap, Otyrkam, ýapyşyp arabajygma, Ejem geldi, ýagşyzada boldy-da, Maňa başga surat çekdi, gujaklap. Göwün açylanda, bulut syrylýar, Dünýa suwa düşýär, dür damjalarna, Gün çykanda bolsa, asman ýylgyrýar, Älemgoşar reňkli lebleri bilen. Gülsere ROZYÝEWA, 10 ýaş, Lebap welaýatynyň Sakar etraby. Maýyplygy bolan çagalaryň we olaryň maşgalalarynyň özlerinde bar bolan hukuklardan durmuşda peýdalanmagy üçin dürli böwetlikleriň barlygy gizlin zat däl. Durmuşda kämahal olaryň kemsidilýändigini, saglygynda näsazlyklar bolan adamlaryň köpçülige doly suratda garyşyp-gatyşyp bilmeýändigini görmek bolýar. Bu ýagdaý hemme döwletlerde-de, jemgyýetiň hemme gatlaklarynda-da, ykdysadyýetiň, syýasatyň, dinygtykadyň, medeniýetiň dürli akabalarynda-da orun alyp bilýär. Maýyplygy bolan çagalaryň we olaryň maşgalalarynyň durmuşyny kynçylyklara sezewar edýän dürli kemsidilmeler göni, gytaklaýyn we gatyşykly halda bolup biler. Maýyplygy bolan çaga onuň saglyk ýagdaýyny bahanalap beýleki sagdyn çaga bilen deň derejede, deň göz bilen garalman, görnetin başgaça garalanda ýa-da ýüzlenilende, gönüden-göni kemsidilme ýüze çykýar. Bir göräýmäge, maýyplygy bolan çagalary beýlekilerden asla tapawutlandyrmaýan syýasaty yglan eden, şeýle tejribäni durmuşa geçirýän, hakykatda bolsa syna şikeslerini bahanalap adamlaryň hukuklaryny berjaý etmekden ýüz dönderýän döwletlerde gytaklaýyn kemsitmeler orun alýandyr. 16 Çeşmesi: “Maýyplygy bolan çagalaryň hukuklaryny öňe sürmek”, Innoçenti Daýdžest №13, UNICEF Peýdalanylýan maglumatlar 1: BMG-niň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýasynyň çagalar üçin ýörite, sada we düşnükli dilde işlenip taýýarlanan görnüşi. Sapagyň şu ýerinde Konwensiýanyň hemme maddalarynyň özara baglydygyny, bölünmesizdigini, biri-birinden gelip çykýandygyny düşündiriň. Berýän teswirlemäňizde Konwensiýanyň maddalarynyň umumy häsiýete eýedigini we Konwensiýanyň tutuş özüne degişlidigini, beýleki maddalaryň bolsa, meselem bilim almaga we zähmet çekmäge bolan hukuklary berkidýän maddalaryň belli bir ugra ýöriteleşdirilendigini aýratyn nygtaň. Konwensiýanyň hemme maddalarynyň hem çagalara, hem ululara degişlidigini aýdyň. Şol bir wagtyň özünde-de, Konwensiýanyň düzümine ýörite çagalar üçin aýratyn bir maddanyň – 7-nji maddanyň girizilendigine çagalaryň ünsüni çekiň. 7-nji madda – Maýyplygy bolan çagalar Döwletler maýyplygy bolan çagalaryň beýleki çagalar bilen deň derejede adam hukuklarynyň we binýatlaýyn azatlyklarynyň dolulygyna berjaý edilmegini üpjün etmek üçin zerur bolan çäreleriň ählisini durmuşa geçirýärler. Mundan başga-da, olar maýyplygy bolan çagalaryň özlerine degişli bolan meselelerde öz pikir-garaýyşlaryny aç-açan beýan etmegine ýagdaý döredýärler. Islendik işde çagalaryň bähbidi ileri tutulmalydyr. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyklar barada” UNICEF, 2008-nji ýylyň aprel aýy Umumy häsiýetli maddalar: 1-nji madda: Maksady 2-nji madda: Kesgitlemeler 3-nji madda: Umumy ýörelgeler 4-nji madda: Umumy borçlar Giňişleýin häsiýetli maddalar: 5-nji madda: Deňlik we kemsidilmezlik 6-njy madda: Maýyplygy bolan zenanlar 7-nji madda: Maýyplygy bolan çagalar 8-nji madda: Terbiýeçilik-aň-düşünje bermek işi 9-njy madda: Elýeterlilik Ýöriteleşdirilen häsiýetli maddalar: 10-njy madda: Ýaşamaga bolan hukuk 11-nji madda: Töwekgellikli hadysalar we adatdan daşary ynsanperwerlik ýagdaýlary 12-nji madda: Kanunyň öňündäki deňlik 13-nji we 14-nji maddalar: Adyl kazyýetiň elýeterli bolmagy 14-nji madda: Erkinlik we şahsy eldegrilmesizlik 15-nji madda: Gynamalardan we zalymlykdan, sütemli ýa-da adam mertebesini kemsidýän hereketlerden we jezalandyrmalardan azat bolmak 16-njy madda: Başga biriniň haýryna işletmekden, diýdimzorlukdan we namysa degmekden azat bolmak 17-nji madda: Şahsy bitewüligiň goralmagy 18-nji madda: Erkin hereket etmek we raýatlyk degişliligi 19-njy madda: Özbaşdak durmuşda ýaşamak 20-nji madda: Özbaşdak hereket etmek 21-nji madda: Maglumatlaryň elýeterli bolmagy we öz pikiriňi erkin aýtmak hukugy 22-nji madda: Şahsy durmuşyň eldegrilmesizligi 17 23-nji madda: Öýi we maşgalany hormatlamak 24-nji madda: Bilim almak 25-nji we 26-njy maddalar: Sagdynlyk we saglygyňy dikeltmek 27-nji madda: Zähmet çekmek 28-nji madda: Durmuş goraglylygy 29-njy madda: Syýasy we jemgyýetçilik durmuşyna garyşyp-gatyşmak 30-njy madda: Medeni durmuşa, boş wagtyňy guramaga, dynç alyşa we sporta gatnaşmak. Konwensiýanyň dolulygyna 50 maddadan ybaratdygyny aýdyň. 1-30-njy aralykdaky maddalar maýyplygy bolan adamlara degişlidir we döwletler tarapyndan olaryň hukuklaryny goramak üçin amala aşyrylmaly çäreleri teswirleýär. Konwensiýanyň 3150-nji maddalary her bir döwletiň Hökümetiniň we raýat jemgyýetiniň (şol sanda çagalara we ýaşlara wekilçilik edýän guramalaryň) maýyplygy bolan adamlaryň ählisiniň öz hukuklaryny amal edip bilmegi ýaly öz tagallalaryny birleşdirmeginiň tertibine garaýar. Meselem, 35-nji madda Konwensiýany tassyklan döwletleri öz üstüne alan borçlarynyň berjaý edilişine pugta gözegçiligi ýola goýmaga borçlandyrýar. Döwletler bu işiň alnyp barlyşyny degişli tertipde resmileşdirmelidir we özleriniň amala aşyrýan çäreleriniň netijeleri barada degişli edaralary habardar etmelidir. BMG-nyň degişli Komiteti maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Komitet özüne ýollanan habarnamalara syn berer we Konwensiýanyň esasy düzgünleriniň amala aşyrylmagyny üpjün etmek üçin zerur bolan goşmaça hereketler boýunça degişli görkezmeleri bermek bilen, saglygynda dürli näsazlyklar bolan adamlaryň hukuklaryny has ygtybarly goramaga ýardam eder. II TAPGYR: Kiçi toparlarda iş geçirmek (30 minut) Sapaga gatnaşýanlary 4-5 topara bölüň-de, toparlaryň her birisine flipçart we flomaster ýa-da surat çekilýän reňkleri paýlap beriň. Her topara hukuklaryň bir ugruny tabşyryň-da, çagalara şol hukuklaryň amal edilmeginden boýun gaçyrylýan hadysalary kagyzyň bir tarapynda mysal getirmegi tabşyryň. Kagyzyň beýleki tarapynda agzalan hukuklaryň görelde alarlyk derejede berjaý edilen ýagdaýlaryny bellesinler. Çagalara bu suratlaryň hem ýazgylaryň okalýan synp otagynda, mekdepde, köpçüligiň barýan ýerinde adamlar görüp, habardar bolar ýaly asylyp goýuljakdygyny aýdyň. III TAPGYR: Umumy toparda çekeleşikli pikir alyşmak (30 minut) Sapaga gatnaşyjylardan öz çeken suratlaryny toparyň hemme agzalaryna görkezmegi haýyş ediň. Ilki bilen hukuklaryň berjaý edilmeginden boýun gaçyrylýan, soň bolsa şol hukuklaryň doly ýerine ýetirilýän hadysalaryny synlap görüň. Şunda şu aşakdaky sowallary bermegi ýatdan çykarmaň: џ Çagalar bu hukuklara nädip ýetdilerkä? џ Hukuklara eýe bolmak üçin, çagalar haýsy böwetleri ýeňip geçmeli boldularka? џ Çagalardan adata öwrülen kembaha garaýyşlary/gatnaşyklary ýeňip geçmegiň, köpçüligiň ýa-da döwletiň goldawyny almagyň, daş-töwerekdäkileriň habardarlygyny ýokarlandyrmak ugrunda tagallalary birleşdirmegiň (bilelikde işlemegiň) oňyn mysallaryny agzap geçiň. 18 Ýaňky suratlary plakat hökmünde ulanyň-da mekdepde, köpçüligiň barýan ýerinde asyp goýuň. Goý, adamlar okasynlar hem bilsinler. Sapagy alyp baryjy üçin bellik: Eger-de okuwçylar tabşyrylan ýumuşlar boýunça mysal tapmakda kynçylyk çekýän bolsa, olaryň ünsüni gündeki edilýän-goýulýan zatlara gönükdiriň. Olar okuwa gidýärlermi? Dürli oýunlary oýnaýarlarmy? Öz öýlerinde ýaşaýarlarmy? Sähel başy syzlasa, lukmana arkaýyn ýüz tutup bilýärlermi? Göräýmäge bu ýönekeý, adaty hakhukuklar, biz olary bolaýmaly zat hökmünde kabul edýäris, emma käbir adamlaryň bu hukuklardan mahrumdygyny çagalara düşündirmek gerek. Sözüňizi berkitmek üçin çagalara şol hukuklaryň berjaý edilişini göz öňüne getirip, onuň suratyny çekmegi teklip ediň. Sapakda aýratyn nygtalmaly ugurlar: џ Bütin dünýäde ýaşaýan çagalaryň we ýaşlaryň hukuklary hemmeler bilen deň derejede üpjün edilmelidir. џ Ilatyň dürli gatlaklaryna degişli bolan adamlaryň (ýaşuly adamlaryň, aýal maşgalalaryň, çagalaryň we ş.m.) arasynda bolanyňyzda, özüňize berlen sowallara jogap bermäge we özüňde bar bolan hukuklary amala aşyrmagyň ýollaryna, usullaryna degişli maglumatlary aýdyp bermäge taýýar boluň. B. Hukuklaryň arabaglanşygyny aýdyň görkezýän diagrammalar Sapagyň gysgaça beýany: Sapagyň guralmagynyň baş maksady okuwçylara adam hukuklarynyň özara baglydygyny düşündirmekden ybaratdyr. Maksady: Okuwyň bu tapgyry tamamlanansoň, sapaga gatnaşyjylar adamlarda bar bolan hukuklaryň olaryň hajatlaryndan, jana-jan bähbitlerinden gözbaş alýandygyna, şol hukuklaryň berjaý edilmedik ýagdaýynda adamlaryň kyn hala düşýändigine açykaýdyň göz ýetirerler. Dowamlylygy: 1 sagat Sapagy geçirmegiň usullary: Umumy toparda pikir alyşmak Peýdalanylýan esbaplar: Adam hukuklarynyň flipçartyň ýa-da mekdep tagtasynyň ýüzünde çekilen diagrammalary. 19 Işiň barşy: I TAPGYR. Giriş (5 minut) Sapaga girişmezden ozal çagalara sada we düşnükli dilde adamlarda bar bolan hukuklaryň olaryň erk-islegine, hajatlaryna kybap gelýändigini, her bir adamyň şol hukuklara we özünde bar bolan hajatlara haklydygyny düşündiriň. Toparyň agzalary şu sapagyň dowamynda özlerinde bar bolan hukuklaryň biri beýlekisi bilen aýrylmaz baglydygyna göz ýetirip biljekdigini, şol hukuklaryň diňe biri bitirilmän galanda-da, adamy kyn ýagdaýa salýandygyna düşünmäge ýagdaý aljakdygyny bilmelidirler. II TAPGYR. Görkezme esbaplar arkaly düşündirmek. (40 minut) Okadýan maglumatlaryňyzy diagramma arkaly düşündiriň: 1. BMG-nyň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýasynda göz öňünde tutulan adam hukuklarynyň haýsysy hem bolsa birini (meselem, bilim almak hukugyny) diagrammanyň iň ýokarky, uly tegeleginiň içinde ýazyň. 2. Indi okuwçylardan soraň: “Eger-de adamyň görkezilen hukugy berjaý edilmese, bu ýagdaý haýsy netijelere getirip bilýär?” Çagalara şol netijeleriň islendik üçüsini “Netije” sözi bilen aňladylan has kiçiräk tegelekleriň hersine birini ýazmagy teklip ediň. 3. Ýaňky alnan üç netijäniň (meselem, bilim almakdan mahrum edilen adamyň okap bilmeýändigini alyp bilersiňiz) her biri boýunça “Şu netijäniň täsirinde adam ýene-de haýsy hukuklaryndan aýra düşüp bilýär?” diýen sowaly orta atyň (meselem, okap bilmeýän adam zähmete bolan hukugyny berjaý edip bilmeýär, çünki ol sowatsyzlygy zerarly özüniň işe kabul edilmegini sorap, arza ýazyp bilmeýär). Şunlukda, ýaramaz netijeleriň her birisi boýunça ýüze çykýan zyýanly täsirleriň ýene-de ikisini diagrammanyň iň aşaky, has kiçi tegeleklerine ýazyň. Şunuň ýaly diagrammalaryň azyndan ikisini ýa-da üçüsini dolduryň. Adam hukuklarynyň diagrammasy. 20 netijesi Netijesi Netijesi Netijesi Hukuk Hukuk Hukuk Meselem: Saglygy goramak we dikeltmek Siziň her biriňizde beýleki adamlar bilen deň derejede ilata mugt ýa-da elýeterli bahadan edilýän saglyk hyzmatlarynyň deň mukdaryna we hiline bolan hukugyňyz bardyr. Mundan başga-da, maýyplygy bolan adamlaryň ýöriteleşdirilen lukmançylyk hyzmatlaryny almaga hukugy bardyr. Saglygy goramaga we dikeltmäge bolan hukugyň berjaý edilmezligi netijesi Netijesi Ýaşama ga bolan hukuk Netijesi Netijesi Ölüme getirýär Ada my hassa edýär we keselhana düşürýär bar bolan pullaryň barysyny dermana sowmaly edýär, Hukuk Hukuk Ş ahs yýeti go ramaga bo lan hukuk Ö zbaşdak ýaşamaga bolan hukuk Hukuk Bilim almak huku gy Öý edinmek hukugy Medeniýete, sporta w e dynç alyş a bolan hukugy III TAPGYR: Umumy toparda pikir alşygy guramak. (15 minut) Getirilen mysallary ara alyp maslahatlaşyň we şu aşakdaky sowallary beriň: џ Adam hukuklarynyň ýeke birisiniň berjaý edilmezligi haýsy netijelere getirip bilýär? џ Şol netijeleriň haýsysy has köp zelel berýär? џ Adam hukuklarynyň özara baglanşygy barada söz açýan bu gönükmeden Siz näme netije çykardyňyz? Çeşmesi: “Adam hukuklary. HAWA!: Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary ugrunda hereket etmek we olary wagyz etmek”. Adam hukuklary baradaky gorlar merkezi, 2007; bu barada has giňişleýin www.humanrightsyes.org saýtynda okap bilersiňiz. Sapakda aýratyn üns berilmeli ugurlar: џ Hukuklaryň barysy özara baglanyşyklydyr. џ Hukuklaryň birisiniň berjaý edilmedik ýerinde adam beýleki hukuklaryndan mahrum bolýandyr. 21 Ç. Maýyplygyň durmuş modeli Sapagyň gysga beýany: Okuwyň bu tapgyry sapaga gatnaşyjylary maýyplyga bolan ozalky garaýyşlar, şeýle-de Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýanyň binýadynda goýlan maýyplygyň durmuş modeli diýen düşünje bilen tanyşdyrmaga gönükdirilendir. Maksady: Sapaklaryň jeminde toparyň agzalary maýyplygyň durmuş modelini doly düşündirmegi başararlar. Dowamlylygy: 45 minut Sapagy geçirmegiň usullary: Tanyşdyryşy geçirmek we umumy toparda pikir alyşmak Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy bilen hek ýa-da flipçart bilen flomasterler Işiň barşy: I TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmany guramak (40 minut) Okuw sapagyny şu beýannamadan başlaň: Her bir adamyň öz bolşy bardyr, meselem, her bir adamyň teniniň öz reňki bar, ol oglan ýada gyz, boýy uzyn ýa-da gysga, göwresi semiz ýa-da hor bolup biler. Maýyplyk hem edil şonuň ýalydyr. Maýyplyk adamy görmekden, eşitmekden, ýöremekden, dürli zatlara biziň öwrenişimiz ýaly düşünmekden galdyryp bilýär. Emma bu ukypdan galan adam jemgyýetiň sanyndan çykarylmaly däldir. Maýyplyk adamy onda bar bolan adam hukuklaryndan aýrylap bilmeýär. Maýyplyk käbir adamlaryň bary-ýogy bir mahsuslygydyr, aýratynlygydyr, eger isleseňiz, häsiýetidir. Üç sany flipçarty alyň-da, olaryň her birisinde şu aşakdaky adalgalary ýazyň we olary ara alyp maslahatlaşyň: џ Maýyplygyň lukmançylyk modeli (2-5 minut) џ Maýyplygyň haýyr-sahawat modeli (2-5 minut) џ Maýyplygyň durmuş modeli (2-5 minut) Her birinde ýokarda agzalan modelleriň mysal getirilen üç kolonkaly jedweli peýdalanyňda, çagalara jedweliň galan gözlerini öz mysallary bilen doldurmagy teklip ediň. Alyp baryjy üçin bellik: pikir alyşmada esasy ünsi maýyplygyň durmuş modeline gönükdiriň, beýleki iki görnüşine ýüzleý degip geçseňiz hem bolýar. 22 Toparyň agzalaryndan ýokarda getirilen adalgalaryň nämäni aňladýandygyny soraň. Adalgalaryň şu aşakda berlen kesgitlemelerini peýdalanyp, çekeleşikli pikir alyşmany guraň. Şunda Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýanyň binýadynda maýyplygyň hut durmuş modeliniň goýlandygyny nygtaň we durmuşda duş gelýän sosial we emeli böwetleriň aradan aýrylan ýagdaýynda hemme adamlaryň doly suratda durmuşa goşulyp, jemgyýetiň işjeň agzalaryna öwrülip biljekdigi barada delillendirip gürrüň beriň. Bu ýerde maýyplyga bolan ozalky garaýyşlar barada hemişe ýatlamalydygyny, geçmişiň ýalňyşlyklaryndan netije çykaryp, geljegi kämilleşdirmelidigini nygtamak zerurdyr. Maýyplygyň lukmançylyk modeli Ozallar maýyplyga saglyk ýetmezçiligi ýa-da kesel hökmünde garalardy we ony hökmany suratda bejermeli diýen pikir ýörgünli boldy. Maýyplygyň bu modelinde synasynda şikes bolan adamy agyr hassa hasaplaýardylar we onuň saglygyny bejermeli diýen netijä gelinýärdi. Adamlaryň köpüsi maýyplygy lukmançylyk bejergisi bilen ýeňip bolýandygyna ynanýarlar. Şeýle adamlar maýyplyga adamy daş-töwerekdäkilerden, tutuş jemgyýetden aýrylaýan hadysa hökmünde garamaýarlar. Tersine, olaryň pikiriçe, ähli zadyň sebäbi adamda bar bolan “kynçylykda” we ony düzetmekde jemlenendir. џ Maýyplyk – elbetde, bu oňlulyk däl. џ Maýyplyk – bu adamyň şahsy kynçylygy: ol adamyň özüne degişlidir, ony çözmek hem onuň özüne galýar. џ Kynçylygy aňsatlaşdyryp biljek zat – adamy bejermek ýa-da onuň maýyplygyny mümkin boldugyça göze ilmezek etmekdir. џ Maýybyň köpçülige öwrenişmegine we orun edinmegine diňe hünärmenler/öz işine ussatlar kömek edip bilerler. Sapaga gatnaşyjylara şu aşakdaky sowallary beriň: џ Maýyplygyň lukmançylyk modeliniň synasy şikesli adamlara ýetirýän zeleli nämede? џ Maýyplygyň lukmançylyk modeli synasy şikesli bolan adamlaryň hukuklaryny nädip goldaýar? џ Maýyplygyň lukmançylyk modeliniň synasy şikesli adamlaryň sylag-hormatynyň artmagyna täsir edýärmi? Maýyplygyň haýyr-sahawat modeli Il içinde maýyplygy bolan adamlaryň ejiz, kömege mätäç bolýandygy baradaky pikir ýörgünli bolupdyr. Adamlar maýyplygy bolan adamlara öz garaýyşlaryny üýtgedenden, olara rehim-şepagat, dözmezlik edenlerini has ýerlikli hasaplaýarlar. Emma şuny bilip goýuň – maýyplygyň dürli görnüşlerine sezewar bolan adamlar hem beýlekiler bilen des-deňdir. Olar siziň haýyr-sahawatyňyza mätäç däl. Olar özlerine deň göz bilen garalaryna garaşýarlar. Sapaga gatnaşyjylara şu aşakdaky sowallary beriň: џ Maýyplygyň haýyr-sahawat modeliniň maýyplygy bolan adamlara ýetirýän zeleli nämede? џ Maýyplygyň haýyr-sahawat modeli maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny nädip goldaýar? џ Maýyplygyň haýyr-sahawat modeli maýyplygy bolan adamlaryň sylag-hormatynyň artmagyna täsir edýärmi? Olaryň mümkinçiliklerini giňeldýärmi? 23 Maýyplygyň durmuş modeli Maýyplygyň bu modeli adamyň özünde bar bolan hukuklaryny amal etmegiň jemgyýet ýa-da daşky gurşaw tarapyndan döredilen böwetlikleri ýeňip geçmäge gönükdirilendir. Durmuş modeli öz içine maýyplygy bolan adamlara mähribanlygy höweslendirmegi, daşky gurşawyň hemmelere deň derejede elýeterli bolmagy üçin ony kämilleşdirmäge, aýdylýan maglumatlaryň hemmelere düşnükli hem golaý bolmagyny üpjün etmäge gönükdirilen çäreleri alyp biler. џ Maýyplyk – kemçilik däl-de, her bir adama mahsus bolan jyns (ýagny, sen oglan ýa-da gyz bolup bilersiň), teniniň reňki ýaly bary-ýogy bir aratapawutdyr. џ Maýyp bolmak – gowulyk ýa-da erbetlik däl-de, bu seniň öz bolşuňdyr. Adam maýyplygy saýlamaýar, ondan ýüz öwrüp bilmeýär. џ Maýyplaryň hukuklaryny berjaý etmekden boýun gaçyrýan jemgyýet bikemaldyr. џ Maýyplygy bolan adamlaryň köpçülige doly suratda goşulyşmagy üçin biz öz aňymyzy, kabul eden kadalarymyzy, maýyplyga bolan garaýşymyzy, gerek bolsa – hat-da binadyr desgalarymyzy (maýyplar olara arkaýyn girip biler ýaly) özgertmelidiris. џ Elbetde, bu özgerişlikleri amala aşyrmak ilki bilen ýurduň hökümetiniň paýyna düşýändir, emma maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan uly adamlaryň we ýaşlaryň özleri, olaryň ata-enesi, maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny goraýan wekiller we çaga hukuklary ugrunda göreşýän guramalar hem bu ugurda köp zatlary bitirip bilerler. џ Elýeterlilik ýörelgesi köp adamlara, şol sanda göwreli aýallara, has körpeje çagalara, ýaşy gartaşan kişilere, agyr iş bilen meşgullanýan ýa-da agyr ýükleri çekýän adamlar üçin hem ýagşylygyň ulusy bolar. Sapaga gatnaşyjylara şu aşakdaky sowallary beriň: џ Maýyplygyň durmuş modeliniň lukmançylyk ýa-da haýyr-sahawat görnüşlerinden düýpli aratapawudyny görkeziň. џ Maýyplygyň durmuş modeli synasy şikesli adamlaryň hukuklaryny nädip goldaýar? џ Maýyplygyň durmuş modeli maýyplygy bolan adamlaryň sylag-hormatynyň artmagyna täsir edýärmi? Olaryň mümkinçiliklerini giňeldýärmi? Çeşmesi: “Adam hukuklary. HAWA!: maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary ugrunda hereket etmek we olary wagyz etmek”, Adam hukuklary boýunça gorlar merkezi, 2007; we “Çagalar öz-özüne aklawçydyr”; bu barada has giňişleýin www.humanrightsyes.org we www.familyvoices.org/fvkasa_org/resources/files/history-model.html saýtlarynda okap bilersiňiz. II TAPGYR: Sapagyň jemini jemlemek (5 minut) Maýyplygyň ýokarda garalan modelleriniň üçüsine gysgaça syn beriň. Şunda maýyplygyň durmuş modelinde has giňişleýin durup geçiň, her bir adamyň durmuşda tutýan öz ornuny özi saýlaýandygyny, eger islese, daşky gurşawy özi we beýlekiler üçin has amatly edip bilýändigini nygtap aýdyň. Şeýle-de, çagalara eýýäm geljekki sapaklarda durmuş hadysalaryna bolan garaýyşlar we elýeterlilik düşünjesi dogrusynda has giňişleýin bilim beriljekdigini duýduryň. 24 Sapakda esasy üns bermeli ýerler: BMG-niň Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýasy maýyplygyň durmuş modelini binýat edinendir. Maýyplyk – ynsan köpdürlüliginiň bary-ýogy bir parçasydyr. Jemgyýet yzygiderli öz-özüni kämilleşdirip, her bir agzasynyň köpçülige doly goşulyp bilmegini üpjün etmelidir. Biz maýyplygy bolan adamlar hakyndaky öz garaýyşlarymyzy hem, beýlekileriň pikirini hem gowulyga tarap üýtgedip bilýändiris we üýtgetmelidiris. Sapagy guramak üçin goşmaça gorlar: “Bir suratyň parçasy bolmak”; bu barada www.childrenthepicture.org.uk/au_socialmodek.htm. saýtynda has giňişleýin maglumat alyp bilersiňiz. Işiň barşy 25 II bap. Ynsan mertebesine hormat goýmak. 26 Deňlik we kemsitmeler ýol bermezlik 4-nji madda. Umumy borçlar Maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan adamlaryň ýekejesini hem kemsidýän kanunlar asla bolmaly däldir. Gerek bolan ýagdaýynda ýurtlaryň hökümetleri maýyplygy bolan adamlara hukuklaryny goraýan täze kanunlary işläp taýýarlamalydyr we güýje girizmelidir. Eger-de ýurduň köne kanunlary ýa-da urp-adatlary maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlaryň azda-kände kemsidýän bolsa, ýurduň hökümeti şol kanunlary ýa-da adatlary kämilleşdirmegiň ýoluny gözlemelidir. Şeýle kanunlary döwrebap derejede özgertmek işinde döwletleriň hökümetleri maýyplygy bolan çagalaryň hukuklaryny goraýan guramalar bilen maslahatly hereket etmelidir. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk barada”, UNICEF, 2008-nji ýylyň aprel aýy. 5-6-njy maddalar: Deňlik, kemsidilmezlik we jynslaryň deňhukuklygy Döwletleriň hökümetleri her bir adamyň kanunlaryň mäkäm goragynda durýandygyny ykrar etmelidir we ýurtda kabul edilen kanunlaryň onuň her bir raýaty babatynda deň derejede täsir etmegini üpjün etmelidir. Döwletleriň hökümetleri maýyplygyň dürli görnüşleri bolan oglanlaryň we gyzlaryň her hili kemsidilmelere ýygy-ýygydan duçar bolýandygyny boýun alýarlar. Şol sebäpden hem hökümetler adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak ugrunda tagallalaryny birleşdirmek baradaky ylalaşyga geldiler. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk barada”, UNICEF, 2008-nji ýylyň aprel aýy. 27 Deňligiň käbir mysallary Her bir adam bilim almaga haklydyr. Eger-de mekdepde okaýan çagalar ýörite okuw kitaplaryndan peýdalanýan bolsa, ýurduň hökümeti görüşi pes ýa-da düýbünden görüp bilmeýän çagalar arkaýyn okar ýaly harplary iri ýa-da Braýlyň elipbiýinde ýazylan kitaplaryň bolmagyny üpjün etmelidir. Şeýdilen ýagdaýynda okuwda okadylýan maglumatlar her bir adama elýeter bolar. Okuwda öwredilýän maglumatlary hemmelere deň derejede elýeterli etmegiň pes çykdajyly usullarynyň hem bardygyny aýtmak gerek, meselem, sapakda çagalaryň haýsy hem bolsa biri okuw kitabynda berilýän maglumatlary sesli gaýtalap biler ýa-da bu ses magnit lentasyna ýazylyp, okuwçylara yzygiderli diňledilip bilner. Esaslandyrma we syn Okuw sapaklarynyň indiki tapgyry oňa gatnaşyjylary adamlaryň deňligi we kemsidilmezligi ýörelgesiniň gymmaty bilen tanyşdyrmaga gönükdirilendir. Bu sapaklaryň usulyýeti okuwçylarda öňe sürülýän ýörelgeleriň düýp manysy we deňlik binýadynyň arabaglanyşygy, kemsidilmezlik we sylag-hormat goýmak kadasynyň sogaply hümmeti baradaky düşünjäni kemala getirmegi maksat edinýär. Umumy maksatlar we wezipeler Sapaklaryň netijesinde okuwçylar şu endikleri edinerler: џ Kemsidilmek hadysasynyň düýp mazmunyna göz ýetirerler. џ Maýyplyga degişli myş-myşlaryň we ters düşünjeleriň asyl manysyna göz ýetirerler. џ Deňlik ýörelgesine aň ederler. џ Her bir adamyň köpçülige arkaýyn goşuluşmagynda hemmeleri deň derejede sylamak hem hormatlamak ýörelgesine baha bermegi öwrenerler. џ Hemme adamlaryň doly bahaly we mynasyp ýaşamagy üçin şert döretmegiň ýolugurlaryny öwrenerler. Sapagyň göz öňünde tutulýan dowamlylygy: 4 sagat 10 minut A. B. C. D. A. Sapagy guramagyň baş ugurlary Kemsitmeler Myş-myşlar we ters garaýyşlar Sylag-hormat Deňhukukly gatnaşyk we goşuluşmak Adam mertebesini kemsitmek Sapagyň gysgaça beýany: Okuw sapaklarynyň dowamynda oňa gatnaşyjylaryň kemsitmeler diýen düşünjä we olaryň adam göwnüne ýetirýän ýaramaz täsirlerine göz ýetirerler. 28 Maksady: Okuw tamamlanýança sapaga gatnaşyjylar adamy kemsitmegiň dürli görnüşlerini tanamagy öwrenerler. Dowamlylygy: 1 sagat 20 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Kiçi toparlarda dürli çäreleri guramak we umumy toparda çekeleşikli pikir alyşmak Sapak üçin peýdalanylýan esbaplar: Hiç zadyň zerurlygy ýok. Işiň barşy: I TAPGYR. Giriş (5 minut) Sapagyň başynda toparyň agzalaryna “Maýyplygy bolanlygy sebäpli kemsitmek” jümlesiniň adamy onda maýyplygyň haýsydyr bir görnüşiniň barlygyny bahanalap jemgyýetçilik durmuşyndan çetleşdirmegi, oňa adalatsyz garamagy aňladýandygyny düşündiriň. Dürli kemsidilmeler uzagyndan ilatyň tutuş bir gatlagynyň ezilmegine getirip bilýän ýowuz daramalaryň we diýdimzorlugyň döremegine sebäp bolup bilýändir. Okuwçylara dünýäde dürli adamlaryň jynsyny, ýaşyny, teniniň reňkini, din-ygtykatyny, milletini, dilini, jyns ugrukmalaryny ýa-da maýyplygyny bahanalap, dürli kemsidilmelere sezewar edilýändigini aýdyp beriň; häzirki sapakda bolsa, şol kemsidilmeleriň adamyň göwnünde döredýän oňaýsyz duýgylary barada gürrüň alnyp baryljakdygyny duýduryň. Şunlukda, okaýan topara adamlaryň dürli häsiýetli aýratynlyklaryna laýyklykda aýry-aýry toparlara bölünip bilýändigini, emma şol toparlara degişlilik adamyň şahsyýetini asla kesgitläp bilmeýändigini düşündirmek gerekdir. Şu sapagyň geçirilmeginiň özüniň hem baş maksady adamlara belli bir häsiýetli tarapyny nazara alyp, belli bir topara degişli etmegiň özüniň düýbünden ýalňyşdygyny aýdyňlaşdyrmakdan ybaratdyr. Sapak başdan aýaga çenli bir esasy pikiriň sapagyna düzülmelidir: her bir adam tutuş bir dünýädir, onuň şahsyýetine, mertebesine bolmalysy ýaly hormat goýsak, deň göz bilen garamagy başarsak, kemsidilme diýlen zat asla orun almaz. II TAPGYR. Kiçi toparlarda işlemek (45 minut) Sapaga gatnaşyjylardan 4-5 adamdan ybarat bolan toparlara bölünmegi haýyş ediň. Soňra bolsa toparlara şu aşakdaky ýumuşlary tabşyryň: 1. Özüňizi haýsydyr bir häsiýetli tarapyňyz boýunça belli bir topara degişli etmegi göz öňüne getirip görüň (şol bir adam bir däl-de, birnäçe toparlara hem degişli edilip bilner, buda ýalňyşlyk däldir). Siz – erkek kişimi ýa-da aýal maşgala? Maýyplygyňyz barmy? Haýsydyr bir dini akymlara özüňizi degişli saýýarsyňyzmy? 2. Özüňizi haýsydyr bir topara degişli hasaplanyňyzda nämäni göz öňünde tutýarsyňyz? (Ulumsylygy, kynçylygy/ezýetleri, ýygralygy?) 3. Kiçi toparyňyzyň çäklerindäki adamlar bilen özüňizi degişli hasaplaýan bileleşigiňiziň oňat häsiýetli taraplary barada gürrüň beriň. Şunda adaty adamlary özüňizi degişli saýýan toparyňyz barada bilinmeýän ýa-da ähmiýet berilmeýän taraplar dogrusynda has giňişleýin tanyşdyryň. 4. Kiçi topardaşlaryňyz bilen bile özüňize ýowuz daralýan ýa-da kemsidilýän ýagdaýlar barada pikir alşyň. 5. Şeýle kemsidilmeleriň özüňize ýetirýän täsiri, şunda başdan geçirýän duýgularyňyz barada gürrüň beriň. Siziň özüňize we özüňiz ýaly topardaşlaryňyza ezýet baryny beren adamlaryň haýsy pikirde, nähili garaýyşda bolandygy barada oýlanyp görüň. Şeýle adamlar haýsy ýaramaz myş-myşlara ýan berip bildikäler? 6. Özüňizi degişli hasaplaýan toparyňyzyň adamlaryna haýsy zadyň hiç haçan edilmezligini arzuwlaýarsyňyz? 7. Özüňizi degişli hasaplaýan toparyňyzyň asylly häsiýetlerini adamlara wagyz etmekde siziň özüňiz näme edip biljek? 29 III TAPGYR. Umumy toparda çekeleşikli pikir alyşmak (30 minut) Sapaga gatnaşyjylardan umumy topara dolanyp barmagy teklip ediň. Olara kiçi topardakalar pikir alşylan meseleleri ara alyp maslahatlaşmagy hödürläň. Şunda şu aşakdaky ugurlara aýratyn üns beriň: џ Beýleki toparlar barada siz näme gowy zatlary bildiňiz? џ Maýyplygyň dürli görnüşleri bolan adamlar düýpli kemsidilmelere duçar edilýän eken. џ Bir adamlaryň beýlekileri haýsydyr bir bahana arap kemsitmeginiň düýp sebäbi ilçilikde ters pikirleriň, yrymlaryň, ynançlaryň orun almagyndan gözbaş alyp gaýdýar. Okuwçylara mundan beýläk olaryň özüniň hem hiç-hili kemsitmelere ýol bermezligi, beýlekiler tarapyndan şunuň ýaly ýaramaz ýagdaý ýüze çykaýanda-da, dessine öňüni almakda jogapkärçiliginiň uludygyny duýduryň. Aýratyn üns bermeli ýerler: Maýyplygyň dürli görnüşleri bolan adamlar özleriniň kemsidilýändiginden ejir çekýärler. џ Adamyň özünde bar bolan haýsydyr bir hukugyndan aýrylanmagy kemsidilme bolup durýandyr. џ Her bir adamyň kemsidilmäniň öňüni almakdaky jogapkärçiligini nygtaň we ony bu edebe höweslendiriň, emma şol bir wagtyň özünde bu işiň zorluga däl-de, diňe paýhasa bil baglamalydygyny pugta nygtaň. џ A. Myş-myşlar we ters garaýyşlar Sapagyň gysga beýany: Okuwyň bu tapgyrynyň baş maksady adamlaryň arasynda maýyplygyň dürli görnüşlerinden ejir çekýän adamlar babatynda ýörgünli bolan ters pikirleri, myş-myşlary we olaryň synasy şikesli adamlaryň durmuşyna edýän täsirini düýpli seljermekden ybaratdyr. Maksady: Sapak geçilensoň, oňa gatnaşyjylar ozal özleriniň hem maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan adamlar barada gulak goýan we çyny bilen ynanan käbir yrymlarynyň we myş-myşlarynyň düýbünden ýalňyşdygyna göz ýetirerler. Dowamlylygy: 1 sagat Sapagy alyp barmagyň usulyýeti: Umumy toparda çekeleşikli pikir alyşmak we kiçi toparlarda işi guramak . Peýdalanylýan esbaplar: Fotosurat, mekdep tagtasy we hek bölejikleri ýa-da flipçartlar we flomasterler. 30 Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş we kiçi toparlarda işlemek (25 minut) Sapaga başlamazdan ozal, oňa gatnaşyjylara kemsidilmäniň düýp manysyny düşündiriň; olara köp halatda adamlary kemsitmek üçin düýbünden ýalňyş garaýyşlara, pes düşünjelere, ters pikirlere bil baglanýandygyny aýdyň. Toparyň agzalarynyň birinden “Maýyplygy bahanalap kemsitmeklik” kesgitlemesini tutuş topara sesli okap bermegi haýyş ediň: “Maýyplygy bahanalap kemsitmekligiň” manysy adamda maýyplygyň haýsydyr bir görnüşiniň bardygyny ýa-da şol adamyň haýsydyr bir hereketleri etmäge ýagdaýynyň ýoklugyny bahanalap, ony köpçülikden düýpli aýrylamagy ýa-da adalatsyz çetleşdirmegi aňladýar. Gatnaşyjylardan 4-5 adamdan ybarat bolan toparlara bölünişmegi haýyş ediň we olara köpçülikleýin habar beriş serişdelerinden (gazetlerden, žurnallardan), degişme äheňli neşirlerden, okuw kitaplaryndan we ş.m. kemsitmeler dogrusynda söz açýan asylly we ýaramaz mysallary, wakalary, hadysalary, suratlary) bir ýere ýygnamagy teklip ediň. Alyp baryjy üçin bellik: saýlanyp alnan wakalar hem suratlar jemgyýetiň islendik gatlagyna degişli bolan adamlaryň (meselem, çagalaryň, ulularyň, maýyplygy bolan ýada gartaşan adamlaryň we ş.m.) duçar edilýän kemsidilmeleri dogrusynda söz açyp biler. Toparlara şu aşakdaky meseleler boýunça çekeleşikli pikir alyşmagy teklip ediň: Özüňiziň okaýan mekdebiňiziň ýa-da gatnaşýan jemagatyňyzyň aýrylmaz bir bölegi bolup durýan dürli toparlar barada pikir öwrüp görüň. џ Özüňiziň okaýan mekdebiňizde ýa-da gatnaşýan jemagatyňyzda ýörgünli bolan adamkärçilikli garaýyşlar hem-de ýaramaz yrymlar barada pikirlenip görüň. џ џ Kiçi toparlara bolan degişliligiň ýa-da oňa mahsus aýratynlyklaryň bahana edilip, adamlaryň özüňiziň okaýan mekdebiňizde ýa-da gatnaşýan jemagatyňyzda kemsidilmeginiň käbir mysallaryny ara alyp maslahatlaşyp görüň. џ Kiçi toparlara bolan degişlilik ýa-da oňa mahsus aýratynlyklaryň bahana edilip, adamlaryň özüňiziň okaýan mekdebiňizde ýa-da gatnaşýan jemagatyň položitel tapawutlandyrylmagynyň, ýagny, olara aýratyn hukuklaryň we ýeňillikleriň berilmeginiň käbir mysallaryny ara alyp maslahatlaşyň. џ Şeýle ýagdaýlaryň aýry-aýry adamlara we tutuş topara edýän täsiri dogrusynda pikir alşyň. II TAPGYR. Umumy toparda çekeleşikli pikir alyşmak (25 minut) Hemme adamlaryň deň hukuklara eýe bolmalydygyny berkarar edýän deň mümkinçilikler konsepsiýasyny göz öňüne getirip görüň. 31 Alyp baryjy üçin bellik: has düşnükli bolar ýaly şeýle mysaly getirip görüň: aýdaly, dürli janly-jandarlar (meselem pil, düwlen, maýmyn, pişik we balyk) dünýäniň köpdürlüligi, adalat we deňlik baradaky meselelere has aýdyň göz ýetirmek üçin baga münüp görmeli ekeni. Şu ýagdaýda jandarlaryň barysyna berlen ýumşuň deňdigine, emma, ony ýerine ýetirmekde olaryň her biriniň ukyp-başarnygynyň düýpli tapawutlanýandygyna göz ýetirmek kyn däl. Ýaňky sanalan jandarlaryň käbirisine baga münmek o diýen kyn düşmez, beýlekilere bolsa bu asla başartmaýar. Hemmeleriň köpçülige deň derejede goşuluşmagyny islänimizde-de, biz her bir adamyň hajatlaryny we başarnygyny göz öňünde tutmalydyrys. Agzalan konsepsiýany düşündirmek üçin beýleki mysallardan hem peýdalanyp bilersiňiz. Eger-de siz munuň üçin surat şekillerini ulanýan bolsaňyz, toparyň düzüminde bolsa görüşi pes ýa-da batyl çagalar bar bolsa, ýörite şolar üçin şekilleri sada dilde teswirlemegi ýatdan çykarmaň. Ýüzugra siz çagalardan olaryň öz durmuşyndan hemmelere deň mümkinçilikleriň döredilmegi dogrusyndaky mysallary getirmegi teklip ediň. Mysallar: џ Dünýä ýaňy inen çaga özbaşdak önüp-ösüp bilenok, ulalmak üçin ol enesini emmeli, ejesini mährini duýmalydyr. џ Görüşi pes çagalar beýlekiler bilen deň okamak, bilim almak üçin äýnek geýmeli bolýarlar. Sapaga gatnaşyjylardan hemmelere deň mümkinçilikleri döretmegiň beýleki ýol-ugurlary barada mysal getirmegi teklip ediň, şol mümkinçilikler elýeter bolar ýaly nämäniň edilmeginiň zerurdygyny soraň. III TAPGYR. Sapagyň jemini jemlemek (5 minut) www.humanrightsyes.com internet saýtynda okap bilersiňiz. Kemsitmelere sezewar etmekde bahana tutulýan käbir myş-myşlaryň, ters garaýyşlaryň we yrymlaryň kemsidilýän adamlaryň, şol sanda synasy şikesli adamlaryň hukuklaryna ýetirýän ýaramaz täsiri baradaky jemleýji pikiri orta atyň. Şunda jemgyýetçilik pikiriniň, garaýyşlaryň düýpli üýtgedilmelidigini nygtaň we eýýäm üýtgedileni bar bolsa, olary hökman mysal getiriň. Ahyrynda bolsa şol myş-myşlary, ters yrymlary aradan aýyrmakda, her bir adamyň jemgyýetiň deňhukukly agzasy hökmünde kabul edilmegini gazanmakda biziň her birimiziň şahsy goşandymyzyň bolmalydygyny berkden berçinläň. 32 A. Sylag-hormat etmek. Sapagyň gysga beýany: Okuwyň bu tapgyrynda oňa gatnaşyjylar sylag-hormat etmek ýörelgesini öwrenerler we onuň deňlik düşünjesi bilen baglanyşygyny seljererler. Maksady: Sapagyň ahyryna çenli oňa gatnaşyjylar sylag-hormatyň düýp manysyna göz ýetirerler we adamlara sylag-hormat goýmagyň nämedigine oňat düşünerler. Okuwa gatnaşyjylara ynsan mertebesini sylamagyň deňligiň esasy şerti, binýady bolup durýandygy düşündiriler. Dowamlylygy: 35 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumylykda pikir çekeleşmesini geçirmek we umumy toparda maslahatlaşmalary guramak Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek bölekleri ýa-da flipçartlar we flomasterler Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş (5 minut) www.thechildrenshospital.or/wellness/info/kids/20760.aspx internet saýtynda maglumat alyp bilersiňiz. Toparyň agzalaryna kemsitmelerden azat, deňhukukly dünýäni gurmak üçin hemme adamlar biri-birine sylag-hormat bilen garamalydygyny aýdyň Birek-birege bolan sylag-hormat beýleki adamlary olaryň bolşy ýaly, olaryň özüňizden tapawutlanýandygyna, başga dine uýýandygyna, beýleki bir ýurtdan gelendigine garamazdan, açyk göwünlilik bilen kabul etmegi aňladýandyr. Beýleki adamlaryň özüňize nähili garamagyny isleýän bolsaňyz, siz hem beýlekilere şonuň ýaly garaň – sylag şoldur. Çeşmesi: “Köpdürlüligiň, köne yrymlaryň we sylag-hormatyň kesgitlemesi”, Ç a g a h a s s a h a n a s y, 2 0 0 4 ; b u b a r a d a h a s g i ň i ş l e ý i n www.thechildrenshospital.or/wellness/info/kids/20760.aspx internet saýtynda maglumat alyp bilersiňiz. II TAPGYR. Umumylykda pikir çekeleşmesini geçirmek (25 minut) Okuwçylar toparyna häzirki sapakda “sylag-hormat” bitewi düşünjäniň öwreniljekdigini, bu adalganyň topar babatyndaky ähmiýetine garaljakdygyny düşündiriň. Sylag-hormatyň manysyna has aýdyň göz ýetirer ýaly, “sylag-hormat” diagrammasynyň taýýarlanjakdygyny aýdyň. 33 Toparyň agzalaryna özüniň sylaýan adamy barada pikir etmegi soraň (sylanýan adam maşgalanyň tanyşy, dost-ýarlaryň biri, öňbaşçylygy oňarýan adam we ş.m. bolup biler). Okuwçylardan şol adamyň näme üçin aýratyn sylanýandygyny soraň. Mekdep tagtasynyň ýa-da ak kagyzyň ýüzünde bir tegelegi çekiň we içinde “sylaghormat” diýip ýazyň. Soňra bolsa şu aşakdaky sowallara jogap beriň: џ Kimdir birini sylamak diýip nämä düşünýärsiňiz? џ Sylaýan-hormat goýýan adamyňyz barada pikir edeniňizde, haýsy sözler dile gelýär? џ Maýyplygyň dülri görnüşinde bolan adamlara bolan sylag-hormatymyzy biz nähili beýan edýäris? Sylag-hormat etmegiň bir mysalynyň diagrammasy: Sapagyň şu ýerinde okuwçylar bilen bilelikde hemme çagalara – olarda bar bolan ukypbaşarnyga ýa-da şol başarnyklaryň asla ýoklugyna garamazdan – mahsus bolan umumylyklar, meňzeşlikler barada pikir alşyň. Meselem, çagalaryň hemmesi-de söýüp bilýärler we özlerine mähirli garalmagyny isleýärler; olar hemişe-de birek-birege habar gatyp dostlaşýarlar, öz oňarýan zadyny beýlekilere öwredýärler hem öwrenýärler. 34 III TAPGYR. Umumy toparda pikir alyşmak. (5 minut) Çagalara ýüzlenip, özlerine sylaşyksyz garalanda, ýowuz daralanda haýsy duýgulary başdan geçirýändigi, näme hereket bilen jogap berýändigi barada soraň. Her bir adamyň sylaga-hormata mynasypdygyny, öz dost-ýarlary, maşgalasy, jemagaty we döwleti/hökümeti tarapyndan sylanmaga doly haklydygyny sada dilde düşündiriň. Sylag-hormat hemişe ikitaraplaýyn bolmalydyr. Hormat ýürekden bolmalydyr we adalata gulluk etmelidir, diňe şonda deňligiň binýady bolup ýüze çykýandyr. Sapakda esasy üns bermeli ýerler: џ Birek-birege mahsus aratapawutlyklary/her bir adamyň şahsy aýratynlygyny sylamaklyk deňligiň hem deňhukuklylygyň düýp binýadydyr. џ Her bir adam sylag-hormata mynasypdyr. џ Her bir adam jemgyýetiň kämilleşmegine özüniň şahsy goşandyny goşup bilýändir. D. Köpçülige deň derejede goşulyşmak. Sapagyň gysgaça beýany: Okuwyň bu tapgyry oňa gatnaşyjylary gündeki durmuşa goşulyşmak diýen düşünjäniň manysy bilen tanyşdyrmaga gönükdirilendir we adamlaryň arasyna deňligiň berkarar bolmagynyň hatyrasyna muňa päsgel berýän hadysalaryň aradan aýrylmagynyň zerurlygyny açyp görkezer. Maksady: Sapagyň ahyryna çenli oňa gatnaşyjylar daşky gurşawda özara garyşyp-gatyşylmagyna dürli päsgelçilikleriň bardygyna göz ýetirerler we ählumumy deňligi gazanmakda olary aradan aýyrmagyň zerurlygyna düşünerler. Dowamlylygy: 1 sagat 15 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmak, bilelikde çekeleşikli maslahatlaşmalary guramak we kiçi toparlarda işlemek Peýdalanylýan serişdeler: Flipçartlar we flomasterler ýa-da kagyzlar we galamlar. 35 Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş (15 minut) “Hemmeler üçin niýetlenen” bitewi düşünje bilen tanyşdyryşy geçiriň. Haýsydyr bir medeniýete, teniň reňkine, jynsa ýa-da ilat toparlaryny aratapawutlandyrýan beýleki alamatlara ünsi çekmesiz, gyradeňlik hem deňhukuklylyk manysyny berýän suratlary çekmegi toparyň agzalaryna teklip ediň. Jemgyýetde her bir adam özüçe ýaşaýar, bildigiçe hereket edýär. Siziň ýaşaýan gurşawyňyz (mekdebiňiz, öý-içeriňiz, maşgalaňyz, köçäňiz, syrgynyňyz, şäheriňiz) her bir adama deň mümkinçilikleri berjaý etmäge taýýarmydyr - pikirlenip görüň! Ýokarda görkezilen her bir ýagdaýy jikme-jik seljerip görüň-de, şu aşakdaky sowallara jogap gözläň: Şu ýagdaýlary berjaý etmek üçin näme edip bolar: џ Ýaşuly adam öýüň ýokarky gatyna basgançakdan howpsuz, arkaýyn we özbaşdak çykmagy üçin џ Maýyplyk arabajygynda oturan adamyň arkaýyn, hiç-hili kynçylygy çekmän hajathana barmagy üçin џ Batyl adamyň göni ýoly sermenmän tapmagy üçin Şu çäreler berjaý edilende, ýene-de kimlere peýdasy deger? Durmuşda hemme adamlaryň deň derejede jemgyýete goşuluşmagy üçin kynçylyklaryň ýeňilýändigine, meseleleriň çözülýändigine, aladalaryň aradan aýrylýandygyna şaýatlyk edýän oňyn mysallary getirip bolýarmy? II TAPGYR. Umumy toparda pikir alyşmak (5 minut) Sapaga gatnaşyjylara “kömekçi enjamlar” düşünjesi bilen birleşdirilen we durmuşda käbir kynçylyklary çekýän adamlara gündeki ýaşaýşynda gerek bolan zatlar: haty iri edip görkezýän güberçekli aýnadan ýa-da maýyplyk arabajygynda basgançakdan münüpdüşmäge niýetlenen pandusdan başlap, batyl adamlar üçin ýörite niýetlenen sesli okaýan sintezatorlara çenli ýa-da daş-töweregiňizdäkileriň peýdalanýan beýleki zatlary dogrusynda düşünje beriň. III TAPGYR. Çekeleşikli pikir alyşmak (5 minut) Sapaga gatnaşyjylar bilen bilelikde her bir adamyň özboluşly taraplarynyň, ukypbaşarnygynyň bardygyny ýatlaň. Soňra topary dürli mahsuslyklar esasynda aýry-aýry toparjyklara bölüň-de, okuw sapagyna hemmeleriň deň derejede goşuluşmagyny üpjün etmegiň ýollary barada pikir alyşyň. Sapagyň şu ýerinde paýlanyp berilýän okuw maglumatlarynyň 2-nji bukjasyny çagalara görkeziň ýa-da paýlap beriň. Adamlaryň dürli ukyp-başarnygy barada söhbet açýan bu bukjanyň maglumatlary maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan adamlaryň belgiler we aňlatmalar dilini ulanyp, Braýlyň harplygyny peýdalanyp okap bilýändigini, bilim almaga höwesiň güýçli bolanda, hiç bir kynçylygyň päsgel bolmaýandygyny açyp görkezýär. 36 IV TAPGYR. Kiçi toparlarda işi guramak. (25 minut) Sapaga gatnaşýanlary 4-5 adamdan ybarat bolan toparlara bölüň. Her topara özüniň düzümine girýänleriň işe deň derejede goşulyşmagy üçin näme şertleri berjaý edip boljakdygy barada pikirlenmegi tabşyryň. Olara şu aşakdaky sowallara jogap bermegi teklip ediň: Her bir adamyň durmuşa doly suratda we arkaýyn goşuluşmagy üçin näme şertler berjaý edilse gowy bolar we adamlara bu ugurda näme goldaw berip bolar? џ Daşky gurşawyňyzy kämilleşdirmek gereklimi, siz nähili pikirde? џ Gatnaşyklar has göwnaçyk/sylaşykly bolmalymy ýa-da olar ýeterlik derejede adamkärçiliklimi? џ Geçirilýän çäreler her bir adamyň olara goşulyşar ýaly derejede elýeter guralýarmy? џ Hemmeler deň derejede garyşyp-gatyşyp biler ýaly, özümiziň üýtgedip biljek zadymyz barmy? џ Mysallar: öz gatnaşygyňy, garaýşyňy kämilleşdirmeli, birek-birege kömek bermäge taýýar bolmaly, gerek ýerinde kömek soramakdan çekinmeli däl, ýaşaýan ýeriňde amatlyklary döretmeli, toparda agzybir bolmaly. V TAPGYR. Umumy toparda pikir alyşmak (25 minut) Kiçi toparlaryň her birisinden adamlaryň hemmesiniň deň derejede köpçülige garyşypgatyşmagyny üpjün etmäge gönükdirilen usullaryň sanawyny düzmegi soraň we okuwyň dowamynda tutuş toparyň geçirilýän sapaklara doly suratda goşulyşmak baradaky ylalaşygyny kabul ediň. Kiçi toparlaryň her birisiniň aýratynlykda toplan iş tejribesine seljerme beriň we toparda işlemegiň agzybirligi pugtalandyrýandygyna, adamlaryň arasynda deňlik düşünjesini berkidýändigine ünsi çekiň. Sapagyň aýratyn nygtamaly ýerleri: Sapaklar hemmeler üçin deň derejede elýeterli bolup bilýändir we bolmalydyr. Maýyplyk – adam köpdürlüliginiň bary-ýogy bir ugrudyr. Degerli ýardam-goldaw berlen ýagdaýynda biziň hemmämiz hem özbaşdak okap, mynasyp ýaşap, jemgyýetiň durmuşyna doly derejede garyşyp-gatyşyp bilýändiris. џ Çözgütler hemişe sada we berjaý etmäge aňrybaş aňsat bolup bilýändir, şonuň üçin kyn çözgütleri gözlemegiň hajaty ýokdur. џ џ Zorlukdan we sütemden / zulumdan azat bolmak 16-njy madda. Zorlukdan we mertebäni peseltmekden azat bolmak Maýyplygyň dürli görnüşlerine sezewar bolan çagalar zorlukdan we mertebäni kemsidiji hereketlerden (sütemden, diýdimzorlukdan mäkäm goralmalydyr). Çagalar öz öýündede, onuň daşynda-da zalymlykdan azat eýlenmelidir. Eger-de siz zorluga ýa-da kemsidiji gatnaşyga sezewar edilseňiz, siziň kömek soramaga, özüňize garşy edilýän zorlugyň bes edilmegini talap etmäge we saglygyňyzy hem mertebäňizi dikeltmäge hakyňyz bardyr. Çeşmesi:”Bularyň barysy başarnyk barada” , UNISEF, 2008. 37 Esaslandyrma we syn Şu aşakdaky gönükmeler sapaga gatnaşyjylary maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan adamlar babatynda edilýän zorluklaryň we mertebäňi kemsidiji hereketleriň manymazmunyny düşündirmek maksady bilen işlenip taýýarlanyldy. Okuwyň bu tapgyry sapaga gatnaşýan topary özüňi howpsuz duýmagyň, zorluk-sütemiň öňüni almagyň ýada ondan sowa geçmegiň tilsimleri bilen tanyşdyrmagy maksat edinýär. Umumy maksatlar we wezipeler Sapaklaryň ahyryna çenli oňa gatnaşyjylar şu aşakdaky endikleri öwrenerler: џ Zorlugyň we mertebäni kemsidiji hereketleriň (diýdimzorlugyň) dürli görnüşlerini ýüze çykarmak we olary biri-birinden tapawutlandyrmak џ Howpsuzlygyň adam üçin iňňän zerurdygyny beýan etmek џ Ýaramaz ýagdaýlar bolup geçende, bu zatlary öz gözi bilen görýän adamlaryň jogapkärçiligine göz ýetirmek we zulumy bes etdirmekde olaryň edip biljek hereketlerini aňşyrmak џ Zorluga we süteme asla orun bermezlik taglymyna ygrarly bolmak we bu edebi öz okaýan mekdebiňde, ýaşaýan jemagatyňda pugta kada tutunmak џ Maýyplyga duçar bolan adamlaryň, şol sanda çagalaryň we ýaşlaryň, zorlugyň we mertebäni kemsidiji hereketleriň öňünde has ejiz bolýandygyny düşünmeklik џ Zorluga we kemsidiji hereketlere paýhas bilen, zulum etmän gaýtawul bermek. Sapagyň göz öňünde tutulýan dowamy: 3 sagat 45 minut Esasy öwreniljek ugurlar A. Howpsuzlyk B. Zorluk we namysa degmek C. Duruň! Zorlugyň we ynsan mertebesini kemsidiji hereketleriň öňüne böwet basmak A. Howpsuzlyk Sapagyň gysgaça beýany: Okuwyň bu tapgyrynda sapaga gatnaşyjylar maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan adamlaryň beýlekilere garanyňda zorlugyň we ynsan mertebesini kemsidiji sütemleriň öňünde has ejiz bolýandygyna göz ýetirerler, özüňi howpsuz duýmagyň we howpsuzlyk şertlerini berjaý etmegiň ýollaryna düşünerler. Maksady: Sapaklar tamamlanýança oňa gatnaşyjylar özüňi howpsuz duýmagyň nämeden ybaratdygyna, okuw toparynyň sapak geçýän ýerini aňrybaş howpsuz etmegiň birnäçe ýollarynyň bardygyna açyk-aýdyň düşünerler. Sapaga gatnaşyjylar käbir adamlaryň özüni hemme wagt howpsuz duýup bilmeýändigine, maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan adamlaryň islendik wagtda zorluk-süteme ýa-da mertebäni kemsidýän zuluma (zabunlyga) duçar bolmak ýabygorlulykda ýaşaýandygyny mese-mälim göz ýetirerler. Sapaga gatnaşyjylar şertleýin alnan ýagdaýda edilýän zorlugyň gözli şaýadyna öwrülerler we bu sütemiň bes edilmeginiň ugruny tapmaly bolarlar. 38 Dowamlylygy: 45 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Garalýan ýagdaýlary çyna golaý edip sahnalaşdyrmak we umumy toparda pikir alyşmak Peýdalanýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomastertler Işiň barşy I TAPGYR: Giriş (5 minut) Topara her bir adamyň howpsuz ýaşamaga, zorlukdan we sütemden goralmaga haklydygyny düşündiriň. Şeýle diýildigi, her bir adam özüni mekdepde, ýaşaýan öýünde, köpçülikde, islän ýerinde howpsuz, arkaýyn duýmaly diýildigidir. Käbir adamlar özüne kembaha garalýandygy, zerur bolan goldawyň özüne berilmeýändigi zerarly, zorlugyň we zabunlygyň öňünde has ejiz gelýärler. Meselem, çaga zorluga gaýtawul berip bilmeýär, özüne edilen sütemi aýtmaga dili ýok. Maýyplygy bolan çaga bolsa öz-özüni sütemden goramak has hem kyn düşýär. Şeýle çaga özüne zulum salnandygy barada aýdan ýagdaýynda-da, oňa ynamsyzlygyň edilmegi ýa-da biperwaýlyk bilen garalmagy mümkindir. Her bir adamyň howpsuz, zorlukdan azat ýaşamagy wajypdyr. Konwensiýa maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlaryň hukuklaryny goraýandyr we olaryň hemişe özüni howp-hatardan goralýandygyny duýup ýaşamagy, şol sanda zorluga sezewar edilen ýagdaýynda kanun esasynda kazyýete ýüz tutup bilmegine şerleri kesgitleýändir. Durmuşdan alnan mysal Mişel dünýä synasy şikesli dolguldy. Okamak, el-aýagyny gymyldatmak, hatda gürlemek hem oňa kyn düşýärdi, alan zady elinden gaçýardy. Mişel beýlekilere garanyňda haýalrak gürleýärdi, aýtjak sözüni wagty bilen tapanokdy. Mişeliň maşgalasy oňa mähirli garaýardy diýip bolanokdy. Kakasy haçan görseň onuň ýeňsesine kakyp, üstüne aýylganç gygyrardy. Mişele nahary az berýärdiler, ony iýip ýetişmänkä-de öňünden aýyrýardylar, şol sebäpli-de ol howlugyp iýmeli bolýardy. Şeýle bolansoň, Mişel kadaly ösüp bilmeýärdi, derrew ýadardy we öz ýaşytdaşlaryndan müçesi ownuk gelýärdi. Bu zatlar çaganyň aňyna agram salýardy, çünki ol özüne degerli goldawyň berilmeýändigine, sütemiň edilýändigine oňat düşünýärdi. Çeşmesi: kitabyň ýazaryna gizlin aýdylyp berlen hekaýat II TAPGYR: Garalýan ýagdaýlary çyna golaý edip sahnalaşdyrmak (30 minut) Sapaga gatnaşyjylardan özlerini aňrybaş howpsuz, üstüne gygyrylman, rahat hem arkaýyn duýan ýagdaýlaryny ýadyna düşürmegi, göz öňüne getirmegi, şeýle pursatlar barada gürrüň bermegi soraň. Çagalaryň käbirisi göwne rahat beriji ýagdaýlaryň öz öýünde, dostunyňkyda, myhmançylykda, ybadathanada ýa-da mekdepde bolan wagty başdan geçirýändigini aýdarlar. Beýlekiler şeýle pursatlary tenha ýeke özleri bolanlarynda ýa-da diňe hyýalynda tapýandygyny boýun alarlar. Şu zatlary göz öňüne getirjek boluň: џ Kalbyňyz haýsy ýerde rahat tapýar? џ Ýanyňyzda kim bar? џ Siz haýsy duýgulary başdan geçirdiňiz? 39 Indi bolsa sapaga gatnaşyjylaryň hemmesinden ünsi bir ýere jemlemegi soraň we olardan özüne sowal berlende näme barada pikir edendiklerini gürrüň bermegi teklip ediň. Topardan “howpsyzlygy duýup ýaşamak” düşünjesiniň özleri üçin nämäni aňladýandygyny soraň. Berlen jogaplary tagtanyň ýüzüne ýa-da flipçarta ýazyň. Özüňi howpsuz duýmagyň mysallary: Üstüňe hiç kim gygyranok, seni uranok. Özüňi aňrybaş rahat duýýarsyň. Adamlar seniň aýdanyňy diňleýärler. Seni sylaýarlar. Saňa gulak asýarlar, seni sana salýarlar. Edesiň gelmeýän zady zor bilen etdirenoklar. Sen bagtly. Sen gorkman ýaşaýarsyň. џ џ џ џ џ џ џ џ III TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (10 minut) Okuwa gatnaşyjylara ýüzlenip, olardan:”Sapak döwründe özüňizi howpsuz duýup bilýärsiňizmi?” diýip soraň. Çagalaryň beren jogaplaryndan sapagy dowam etmekde has ähmiýetli hasaplanyňyzy belläp alyň. Şu ýerde käbir adamlara pikirini jemlemäge, toparyň işine goşulyşmaga has köp wagtyň gerek bolýandygyny usullulyk bilen aýdyň. Käbir adamlara gürlemek kyn düşýär, beýlekiler hat ýazmakda kynçylyk çekip bilýär. Toparyň agzalarynyň ünsüni bu zatlara çekiň-de, olary sapak geçirilýän şu ýeri tutuş topar üçin rahat, howpsuz, amatly etmäge çagyryň; goý, bu ýer hemmeler üçin bilim almaga, pikir alyşmaga aňrybaş amatly ýer bolsun; goý, her bir adam özüniň sylanýandygyny bilsin. Sapakda aýratyn nygtalmaly ýerler: џ Her bir adam özüniň işleýän, ýaşaýan, dynç alýan ýerinde özüni howpsuz hem amatly duýmalydyr. џ Maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan adamlar zorluga, ynsan mertebesini kemsidiji hereketlere durumy iň pes topara degişlidir. џ Şu sapakdan çykarylan netijeler okuwyň hemme sapaklarynda saklanyp galynmalydyr. B. Zorluk we sütem etmek Sapagyň gysgaça beýany: Okuw sapaklarynyň nobatdaky tapgyrynda oňa gatnaşyjylar zorlugyň, ar-namysa degiji hereketleriň dürli göznüşlerini tapawutlandyrmagy, olara eltýän ýagdaýlaryň öňüni almagy öwrenerler. 40 Maksady: Sapaklaryň dowamynda toparyň agzalary zorlukda bölünýän esasy dört görnüşi kesgitläp, olara mysal getirerler. Mundan başga-da, sapaga gatnaşyjylar käbir adamlaryň zorlugyň, zalymlygyň öňünde has ejiz bolmagynyň sebäbine garap geçmek bilen, sütemi we diýdimzorlugy paýhas bilen ýeňip geçmegiň, olaryň öňüni almagyň ýollaryny ara alyp maslahatlaşarlar. Dowamlylygy: 1 sagat 30 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy we kiçi toparlarda pikir alyşmalary guramak. Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler. Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş (15 minut) Tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde “zalymlyk” we “namysa degmek” jümlelerini ýazyň. Sapaga gatnaşyjylardan bu jümlelere kesgitleme bermegi soraň. Olaryň manysy nämede? Şu aşakdaky sowallary beriň: џ Haýsy gatnaşyklary zorlukly diýip atlandyryp bolar? Adamy kemsitmek diýip nämä aýdylýar? џ Näme üçin käbir adamlaryň zalymlyga/kemsidilmelere garşy durumy has pes bolýar? џ Çagalary zorlugyň öňünde has ejiz edýän zat näme? ( “Zalymlygyň seljermesi” atly kitabyň çagalar üçin sada dilde ýörite işlenip taýýarlanylan neşirine seret). џ Näme sebäpden maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan çagalar we ýaşlar zalymlykdan has beter ejir çekýärler? џ Zalymlyk/mertebäni kemsidiji gatnaşyklardan nämeleri mysal getirip bolar? Biz olary ýeňip geçmek üçin nämeleri edýäris? Mysallar: џ Beýnisi bekemedik çagalar we ýetginjekler özüni ýeterlik derejede gorap bilmänsoň, olaryň süteme duçar edilýän ýagdaýlary has köp duş gelýär. џ Zalymlykdan ejir çeken çagalar we ýaşlar bolup geçen hadysa barada habar bermäge gorkýarlar, çünki şol zalymlygy eden adama köphalatda olaryň ömri, beýleki ýagdaýlary bagly bolup durýar. џ Çagalar we ýaşlar döwüm çöregini, gazanjyny, iş ornuny, öýüni goldan gidermejek bolup, özüne sütem eden adamlaryň aýbyny açmaýarlar. џ Zorluga sataşan käbir adamlar öz ýagdaýyny düýbünden çykgynsyz hasaplaýarlar. џ Käbir adamlaryň zorlugyň öňünde ejiz, çäresiz bolmagyna olaryň milleti, gelip çykyşy teniniň reňki, jynsy, maýyplygy sebäp bolýar. Çeşmesi: BMG-nyň Baş Sekretarynyň çagalar babatynda edilýän zorlyk-sütemler boýunça geçiren düýpli barlaglary; çagalar we ýaşlar üçin sada dilde, has düşnükli işlenip taýýarlanan nusgasy; Birleşen Milletler Guramasy. Topara şu sapakda zalymlygyň we namysa degiji hereketleriň (kemsidilmeleriň) dürli görnüşlerine garaljakdygyny aýdyň. Şeýle oňaýsyz ýagdaýlardan sowa geçmek, öňüni almak, gözegçilikde saklamak üçin, ilki bilen, olaryň ýüze çykmagynyň sebäbini we geçişini oňat bilmelidir. Hiç haçan zorlugy zorluk, sütemi zalymlyk bilen ýeňip bolmaz. Şu sapakda oňa gatnaşyjylar zalymlygy, ulumsylygy özi ýaly zalymlyk bilen däl-de, paýhas bien ýeňip geçmegiň tilsimlerini öwrenerler. 41 II TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (30 minut) Topara zorluga zorluk bilen jogap berlende, ýagdaýlary diňe agyrlaşdyryp, gorky-ürküni, dawa-jenjeli gazanyp bolýandygyny düşündiriň. Zalymlyk adamyň howuny basýar, mertebesini kemsidýär. Onuň öňüni almak üçin, ilki bilen, nireden gelip çykýandygyny, näme sebäpden bolýandygyny seljermek gerekdir. Çagalar babatynda edilen zulumy hiç bir zat bilen aklandyryp bolmaýar. Döwlet çagalaryň, şol sanda maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan çagalaryň zorlukdan we zalymlykdan pugta goralmagyny üpjün etmelidir. Eger-de siziň ýurduňyz Çaga hukuklary baradaky Konwensiýany we Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýany ykrar eden bolsa, siziň Hökümetiňiz çagalar babatynda edilýän zorluk-sütemiň öňüne ýeňilmezek böwet basmaga borçludyr. Haçanda bir adam bilmezlikden däl-de, bilkastlaýyn beýleki adama zyýan ýetirmek üçin özünde bar bolan güýji ýa-da ygtyýarlyklaryny peýdalanan ýagdaýynda, zorluk-sütem orun alýandyr. Zeleli ýetirýän we ýetirip biljek hereketleriň ediljekdiginiň ýaňzydylmagyda, şeýle hereketleriň hakykat ýüzünde edilmegi-de zorluga deň derejede degişli bolýandyr. Düýpli zelel adamyň diňe bir saglygyna ýa-da durmuş abadançylygyna dälde, eýsem onuň tutuş synalaryna hem aňyna zyýan ýetirilip bilinýändir. Çaga babatynda beýan edilen zabunlykly/mertebäni kemsidiji gatnaşyk islendik görnüşde, şol sanda sana salmazlyk, bedenine, aňyna şikes ýetirmeklik, zorluk bilen jyns gatnaşygyna çekmeklik ýaly ýaramaz görnüşlerde-de bolup biler we köp halatda zorluga sezewar edilen çaganyň garamatyny öz üstüne alan, oňa gözegçilik edýän ýa-da onuň üstünde aýlanmaga ygtyýary bolan adamlar tarapyndan ýol berilýär. Şol adamlara çaganyň dolulugyna ynanýandygy, bil baglaýandygy ýagdaýlary has hem agyrlaşdyrýar. Zorlugyň we mertebäni kemsidiji hereketleriň käbir mysallary: џ Adamyň üstünden gülmek/howuny basmak (çagalaryň öz arasynda), köplenç, mekdepde orun alýar. Gyz we oglan doganlaryň arasynda bolup geçýän zorluk-sütem Ene-atanyň öz çagasyna diýdimzorluk etmegi Çaga kembaha garalmagy, onuň sana salynmazlygy, çetleşdirilmegi Çaganyň zorluk bilen jyns gatnaşygyna çekilmegi we zalymlyga duçar edilmegi џ џ џ џ Alyp baryjy üçin bellik: BMG-niň Baş Sekretarynyň çagalar babatynda edilýän zorlyksütemler boýunça geçiren düýpli barlaglary; çagalar we ýaşlar üçin sada dilde, has düşnükli işlenip taýýarlanan nusgasy; Birleşen Milletler Guramasy, 2006. Zalymlyk we mertebäni kemsidýän hereketler nirede orun alyp bilýär: џ Öýde џ Mekdepde ýa-da beýleki okuw edarasynda џ Çagalar öýi, zyndan ýa-da adam azatlygyny çäklendirýän beýleki ýerlerde, meselem, polisiýa tarapyndan tussaga alynýan ýaly ýöriteleşdirilen ýerlerde џ Iş ornunda џ Ýaşaýan jerinde, deň-duşlarynyň arasynda 42 Çeşmesi: BMG-nyň Baş Sekretarynyň çagalar babatynda edilýän zorlyk-sütemler boýunça geçiren düýpli barlaglary; çagalar we ýaşlar üçin sada dilde, has düşnükli işlenip taýýarlanan nusgasy; Birleşen Milletler Guramasy. Tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde şu aşakdakylary ýazyň: Zalymlygyň görnüşleri: 1. 2. 3. 4. Tene şikes salmak Söz bilen/duýga/aňa zorluk etmek Adamyň hukuklaryny bozmak, oňa kembaha garamak Başga bir adamy öz haýryňa peýdalanmak/zor edip işletmek, onuň hakyny iýmek Alyp baryjy üçin bellik: sapaga gatnaşyjylaryň käbirleriniň öz durmuşynda bolup geçen wakalary aýdyp bermäge isleg bildirmegi mümkindir. Şeýle mümkinçilik ýüze çyksa, gürlejek çagany üns berip diňläň, toparyň beýleki agzalarynyň hem ony diňlemegini gazanyň. Eger-de bu gürrüňe goşuluşýanlaryň sany has köpeliberse, bu barada biraz gijräk (meselem, günüň ahyrynda ýa-da arakesme wagtynda) söhbetdeş bolmagy teklip ediň. “Tene şikes salmak” jümlesine ünsi çekiň-de, topardan şu aşakdaky zatlary soraň: џ џ Tene şikes salmak we zalymlyk etmek diýip nämä düşünýärsiňiz? Tene şikes ýetirmegiň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz? Mysallar: urup-sögmek, çümmüklemek, şarpyk çalmak, adamyň ýüzüne urmak, zor bilen jyns gatnaşygyna çekmek, zorlamak. Mysallary tagtanyň ýüzüne ýa-da kagyza “Tene şikes salmak” jümlesiniň gapdalynda ýazyň. Sapaga gatnaşyjylara çagalaryň durmuşda beýleki çagalaryň ýa-da ulularyň edýän zorluk-sütemine sezewar bolýandygyny aýdyň. Şunda maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan çagalaryň şol sütemden has köp ejir çekýändigini, ýakynlary tarapyndan has köp taşlanýandygyny nygtamak gerekdir. “Söz bilen/duýga/aňa zorluk etmek” jümlesine toparyň ünsüni çekiň. Çagalara zorlugyň diňe bir teni awundyrmak bilen çäklenmeýändigini düşündiriň. Adamyň howuny basmak, badyna badak salmak hem zorlukdyr. Olara şu aşakdaky sowallary beriň we jogaplaryny belläp alyň: “Söz bilen/duýga/aňa zorluk etmek” zulumynyň nähili görnüşlerini bilýärsiňiz? Mysallar: gyşyk söz atyp kemsitmek, adamyň üstüne gygyrmak, mertebesini peseltmek, namysyna degmek, howuny basmak, üstünden gülmek/gorkuzmak, degnasyna degmek, perwaý bermezlik/sana salmazlyk we ş.m. “Adamyň hukuklaryny bozmak, oňa kembaha garamak” diýen jümläni mysal alyp görüň, ozal geçilen sapaklarda maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlar babatynda kämahal orun alýan ýaramaz yrymlar, garaýyşlar barada ýatlaň, adamlara kembaha garamagyň, olary sana salmazlygyň kemlikden nyşandygyny pugta belläň. 43 Topardan şuny soraň: Çagalara bolan bikanun gatnaşyklaryň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz? Maýyplygy bolan çagalara mekdebe gatnamagy gadagan etmeklik; sport ýygyndysy toplananda, maýyplygy bolan çagalary oňa iň soňky nobatda kabul etmeklik; maýyplygy barlygy zerarly çaga bilen dostlaşmagy özüňe peslik saýmak; maýyplyk arabajygynda girip bolmaýan, galmaga ýagdaý döretmeýän basgançakly binalary gurmak we ş.m. Sapaga gatnaşyjylara hemme adamlaryň deňdigini, şol deňligiň bolsa sylag-hormatda, garaýyş-gatnaşykda, mümkinçiliklerde we hukuklarda beýan bolýandygyny, adamyň teniniň reňkine, doglan ýerine, uýýan dinine, syýasy garaýyşlaryna ýa-da maýyplygyna asla bagly däldigini nygtap aýdyň. Tagtanyň ýüzünde “Başga bir adamy öz haýryňa peýdalanmak/zor edip işletmek, onuň hakyny iýmek” jümlesini ýazyň. Çagalara şeýle zorlugyň bir adamyň beýleki adamy bilkastlaýyn öz haýryna peýdalananda orun alýandygyny düşündiriň. Topardan soraň: џ Başga bir adamy öz haýryňa peýdalanmagyň/onuň hakyny iýmegiň nähili görnüşleri bardyr? Mysallar: adamy gorkuzyp elinden puluny almak; iş hakyny kem tölemek; algyň bar ýaly adama minnet etmek; edilen ýagşylyga ýamanlyk bilen jogap bermek. Bellik: beýleki adamlary öz haýryňa zalymlyk bilen peýdalanmagyň taryhda iň aýdyň mysaly hökmünde HOLOKOST döwrüni görkezmek bolar; şonda adamlar zor bilen lukmançylyk synaglaryna çekilip, soňra ýok edilipdir. (Ewans, Sýuzan E. “Unudylan jenaýatlar:HOLOKOST we maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan adamlar”, Maýyplaryň hukuklaryny goraýjylar, 2004). III TAPGYR. Kiçi toparlarda pikir alyşmak. (25 minut) Dört-bäş adamdan ybarat bolan kiçi toparlary düzüň. Soňra şol toparlara şu aşakdaky meseleleri ara alyp maslahatlaşmagy teklip ediň: Kemsidilýän adam nähili güne düşýär? Şunda ol nähili duýgulary başdan geçirýär? (mysallar: biçärelik, özüňi ejiz duýmaklyk, sansyzlygyňy boýun almaklyk) џ Adama daşyndan kömek etmeseň, oňa ýetirilýän kemsidilmeleriň arasy üzülermi? џ Biz nädip zorlugy we kemsidilmeleri dep edip bilýäris? џ џ Topara zorluk-sütem edilip durka, ony aradan aýyrmakda daş-töweregindäki adamlara köp zadyň baglydygyny düşündiriň. Sapaga gatnaşyjylar bilen NICE akroniminiň manysyna düýpli seljerme beriň (bu adalga bolan-geçen waka şaýatlyk etmegiň esasy 4 pursadyny öz içine alýar). NICE џ Notice – bir zadyň bolup geçýändigini duýmaklyk џ Interpret – bolup geçýän wakada öz kömegiň degip bilýändigine düşünmek џ Choose – ýardam bermegiň ýoluny saýlamak џ Engage - ýagdaýlara goşuluşyp, kynçylygy aradan aýyrmaga ýardam bermek 44 Umumy toparda pikir alyşmany guramak maksady bilen, kiçi toparlardan NICE akronimini durmuşdaky bolup geçen wakalar bilen baglanyşdyrmagy haýyş ediň IV TAPGYR. Umumy toparda pikir alyşmak (20 minut) Sapaga gatnaşyjylaryň hemmesini umumy topara birleşmegi haýyş ediň we olaryň kiçi topardaka pikir alşan zatlaryny gürrüň bermegini soraň. Şunda soraglara aýratyn üns beriň: Gözüniň öňünde bolup geçýän zorluk-sütemini aradan aýyrmak üçin olar näme edip bilerler we näme etmegi ýerlikli saýýarlar? NICE akroniminiň zalymlygyň öňüni almakda haýsy orny bar?Toparyň beren jogaplaryny tagtanyň ýa-da flipçartyň ýüzüne belläp alyň. Alyp baryjy üçin bellik: berlen jogaplary üns bilen diňläň we her birisi boýunça aýratynlykda pikir alyşmany guraň. Berlen jogaplaryň arasynda zorlugy gahargazapsyz, paýhasly ýeňip geçmek barada edilen bellikleri goldaýandygyňyzy aýdyň. Şunda topara gahar-gazabyň, zorluk etmegiň meseläni çözmeýändigini, kynçylygy diňe paýhas bilen ýeňip bolýandygyny düşündirmäge çalşyň. Daş-töwerekdäki adamlar dawa-jenjeli güýçlendirmeli däl-de, ony öçürmelidir. Araçy boljak bolsaň, ýumryýumşaklyk bilen ara düşen towy çözmegi başarmaly, şunda özüni gorap bilmeýän, ejiz tarapa howandar çykmak her bir adamyň borjudyr. Toparyň agzalaryna ýüzlenip, adamkärçiligiň özüňden başlanýandygyny aýdyň. Her adam öz ornunda agzybirligiň ýol almagynda öz jogapkärçiligini duýsa, beýleki adama gyşyk söz atmasa, kemsidiji hereketleri etmese, agzalalyk döremeýär. Adam kemsinmeýär. Zerur bolan kömegi almagyň ýa-da zalymlygyň öňüni almagyň başga-da usullary bardyr: џ Munuň üçin dogumly bir adama bolýan zatlary gürrüň berip, ondan haraý soraň. џ Hukuk goraýjy edaralara ýüz tutup, öz hukuklaryňyzyň goralmagyny soraň џ Zorluga-süteme garşy ýörite maksatnamalary düzüp, adamlaryň deňhukuklylygyny goraýan bu maksatnamalaryň ýerine ýetirilmegine hökümet edaralaryny çekiň. Sapakda aýratyn üns bermeli ýerleri: џ Zorluga, zalymlyga, namysa degilmelere garaşyk etmeli däldir. Şeýle ýaramaz hadysalar orun alan bolsa, özüňize kömek berip biljek adamlara: ata-eneňize, mugallymlaryňyza, lukmanlara, polisiýa ýüz tutup bilersiňiz. џ Hiç bir adam zorluga ýa-da kemsidilmelere duçar edilmeli däldir џ Maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan adamlar, aýratyn hem çagalar zorlugyň öňünde has ejiz bolýandyrlar. Zorluga zorluk bilen jogap bermeklik – oňyn çykalga däldir. Zeleliň öňüni alanyň ýagşy, teý bolmanda degerli edaralara ýüz tutuň, ýöne dikleşmäň. Pes bilen pes bolýan adam beýgelýän däldir. Çeşmeleri: BMG-nyň Baş Sekretarynyň çagalar babatynda edilýän zorlyk-sütemler boýunça geçiren düýpli barlaglary; çagalar we ýaşlar üçin sada dilde, has düşnükli işlenip taýýarlanan nusgasy; Birleşen Milletler Guramasy. 2006; ýaşlar üçin oýlanyşykly okuw sapaklarynyň birnäçesiniň meýilnamasyny işläp taýýarlan “Arkadaş bolmak, dostlaşmak” okuw maksatnamasy; Bilim ösüşleriniň merkeziniň saglygy goramak we . adam ösüşleri baradaky maksatnamasynyň http://main.edc.org/newsroom/feautures/bullying_HHD.asp saýty; Birmingemiň Şäher geňeşindäki Sýu Bollyň www.bgfl.org/services/stopbullying/default.html saýty we okuwy guramagyň ekspertizasynyň www.teachingexpertise.com/articles/bullying-andthebystender-1615 saýtyndaky maglumatlary. 45 Ç. Duruň! Zalymlygyň we süteme “Ýok!” diýeliň. Sapagyň gysgaça beýany: Okuwyň bu tapgyrynda sapaga gatnaşyjylar zorlugyň salynmagynyň we adamyň mertebesiniň kemsidilmeginiň käbir ýagdaýlaryna gararlar we olary ýeňip geçmegiň dürli ýollaryny öwrenerler. Maksady: Okuw sapaklaryny geçen çagalar durmuşda duş gelýän zorlugyň salynmagy we adamlaryň mertebesiniň kemsidilmegi ýaly käbir ýaramaz ýagdaýlaryň dürli görnüşini ýüze çykarmagy öwrenerler we agzybirlikde hereket etmek arkaly olaryň öňüni almak we aradan aýyrmak bilen bagly peýdaly endikleri öwrenerler. Dowamlylygy: 1 sagat 30 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Kiçi toparda çäreleri guramak we tanyşdyryşlary geçirmek Peýdalanylýan esbaplar: Olar gerek bolmaz Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş (5 minut) Topara maýyplygy bolan adamlaryň köpüsiniň zorluga we zalymlyga, dürli kemsidilmelere duçar edilýändigini aýdyp beriň. Häzirki sapagyň bolsa şeýle ýagdaýlaryň öňüni almaga ýardam boljakdygyny duýduryň. Geçirilen soňky sapagyň jemlerini jemläň we ýene-de bir gezek zorlugyň dürli görnüşleri barada durup geçiň. Alyp baryjy üçin bellik: garalyp geçilýän ýagdaýlary görüşi pes ýa-da batyl çagalaryň mümkinçiliklerini nazara almak bilen has giňişleýin teswirlemäge çalşyň. II TAPGYR: Kiçi toparda iş guramak (20 minut) Sapaga gatnaşyjylardan 4-6 adamdan ybarat toparlara bölünmegi haýyň ediň. Toparlaryň her birisine maýyplygy bolan adamyň ynsan hukuklarynyň kemsidilýän, zorluk-sütemiň orun alýan ýagdaýlarynyň birine garap geçmegi tabşyryň (tene şikes salmak, söz bilen/duýga/aňa zorluk etmek, adamyň hukuklaryny bozmak, oňa kembaha garamak, başga bir adamy öz haýryňa peýdalanmak/zor edip işletmek, onuň hakyny iýmek). Toparlara geçen sapagyň jemlerini düýpli seljermegiň we zorluk-sütemiň dürli görnüşleri barada öwrenilen maglumatlary berkitmegiň zerurlygy barada duýduryň. Olara saýlanyp alnan haýsydyr bir durmuş mysalyny “Bir pursatda düşürilen surat” ýaly sahnalaşdyrmagy tabşyryň. “Bir pursatlyk surat” diýmek haýsydyr bir keşbe girip hereketsiz, gymyldaman durmak diýmekdir. Sahnany oýnamaly däldir, ony hereketsiz düşündirmelidir. 46 Toparlara sahnanyň “saklanan kadr” görnüşinde görkeziljekdigini düşündirýänçäňiz, beýleki toparlar görkezilýän sahnanyň manysyny düşündirmäge çalyşmalydyrlar. Berlen ýumuş toparlara has düşnükli bolar ýaly, gönükmäni mysalda görkeziň. Mysallar: џ Saýlaw geçirilýän ýere basgançakdan münmeli bolansoň, maýyplygy bolan adam oňa baryp bilmedi џ Mugallym berlen ýumşy ýerine ýetirip bilmeýän çagany urýar/masgaralaýar/synp otagyndan kowýar џ Maýyplygy bolan çaganyň üstünden oýnalýan meýdançada, bedenterbiýe sapagynda, mekdepden soň ýa-da arakesmede gülünýär. III TAPGYR: Kiçi toparlaryň taýýarlan ýumşuny tanyşdyrmak (55 minut) Sapaga gatnaşyjylary umumy topara birleşdiriň we ozalky kiçi toparlardam isleg bildireni ilki bolup öz taýýarlan “pursatlyk surat” sahnajygyny görkezmäge çagyryň. Kiçi toparlaryň biri öz “sahnasyny” görkezsin, beýlekiler bolsa oňa düşündiriş bersinler. Alyp baryjy üçin bellik: kiçi toparyň görkezýän “doňan sahnasy” 1-2 minutdan uzak bolmaly däldir. Eger-de synlaýan toparlaryň pikir alyşmasy we berýän teswiri has uzaga çekse, sahna gatnaşýanlara 10 sekundlyk arakesme beriň, olar biraz dem-dynç alansoňlar, sahnany ýene gaýtalamagy haýyş ediň. Görkezilýän sahna barada her kim öz pikirini aýdansoň (adam hukuklarynyň haýsysy kemsidilýändigi anyklanansoň), pikir alyşmaga gatnaşýan çagalara sahna çykyp, ýol berlen kemsidilmäni, edilýän zorluk-sütemi aradan aýyrmagy teklip ediň. Özi hem bu ýumuş hereketde däl-de, “doňan sahna” görnüşinde beýan edilmelidir. Mysal: berlen ýumşy ýerine ýetirmekde kynçylyk çekýän çagany mugallymyň uran ýagdaýynda, çagalar sahna çykyp şu aşakdakylary edip bilerler: џ Urulýan çaganyň gapdalynda oturyp, oňa deň-duş kömegini bermek, sapagy düşündirmek џ Zalymlyga ýol berýän mugallymyň üstüne beýleki mugallymy ýa-da mekdebiň müdirini çagyryp, onuň eden-etdilikleriniň üstüni açmak, mugallymyň elini urulýan çagadan çekmek “Doňan sahna” hemmeler tomaşa edip bolandan soň, sahnany görkezýän çagalara “Siz indi boş” diýip bilersiňiz. Olar ýerine baransoňlar, sahnany görkezmek bilen aýtjak bolan pikirini teswirlemegi we ýol berlen zorlugyň öňüni almakda saýlap alan usulyny gürrüň bermegi soraň. Şunda olar sahnada zorluk-sütemiň haýsy görnüşine (tene şikes salmak, söz bilen/duýga/aňa zorluk etmek, adamyň hukuklaryny bozmak, oňa kembaha garamak, başga bir adamy öz haýryňa peýdalanmak/zor edip işletmek, onuň hakyny iýmek) ýol berlendigini, adam hukuklarynyň haýsysynyň kemsidilendigini kesgitli aýtmalydyrlar. Şundan soň beýleki kiçi toparlar görkezilen sahna öz bahasyny bermelidirler we ony delillendirmelidirler. 47 IV TAPGYR: Sapagyň jemlerini jemlemek (10 minut) Hemme toparlar öz taýýarlan sahnasyny görkezip, öz saýlap alan çözgütlerini teswirlänsoňlar, görkezilen sahnalaryň we berlen jogaplaryň ählisine umumy syn bermek. Şunda her bir gatnaşyjynyň oňat netijeleri gazanandygyny, ýagşy ukypbaşarnygyny görkezendigini, gerek bolan ýagdaýda olaryň kömegi sorap hem berip biljekdigini, zorlugyň-zalymlygyň öňüni almagy doly başarjakdygyny guwanç bilen aýtmak zerurdyr. Sapakda aýratyn bellemeli zat: џ Gahara – gahar, zorluga – zorluk bilen jogap bermek bir iş bitirenok. Iň gowusy, kömek berip biljek adama ýa-da edara ýüz tutmalydyr. Çeşmesi: “Özgertmeleri wagyz etmekde tagallalary birleşdirmek”; bu dogrusynda has giňişleýin www.selfvocacy.org saýtynda maglumat taparsyňyz. Öý we maşgala 23-nji madda: Öýi we maşgalany sylamak Adamlar öz maşgalasynda ýaşamaga haklydyrlar. Eger-de sizde maýyplygyň haýsydyr bir görnüşi bar bolsa, hökümetiňiz siziň maşgalaňyza maýyplyk, degişli maglumatlary almak we hyzmatlardan peýdalanmak bilen bagly çykdajylary ýapmakda kömek bermelidir. Hiç bir adam maýyplygyňyzy bahana tutunyp, sizi ene-ataňyzdan aýrylap bilmez! Eger-de siz haýsydyr bir sebäp bilen öz maşgalaňyzda ýaşap bilmeýän bolsaňyz, döwlet siziň ýakyn ýa-da uzak garyndaşlaryňyz ýa-da jemagatyňyz tarapyndan howandarlygyň ýola goýulmagyna ýardam etmelidir. Dürli görnüşdäki maýyplygy bolan ýaşlaryň her birisi beýlekiler bilen deň derejede nesil dowamaty baradaky maglumatlardan peýdalanmaga doly haklydyrlar; beýlekiler ýaly nika baglaşmak we maşgala gurmak hukugyna eýedirler. Esaslandyrma we syn Sapaga gatnaşyjylar adamyň öý edinmek we maşgala gurmak hukugyny öwrenerler. Şunda adamyň öýli we maşgalaly bolmak hukugynyň beýleki esasy hak-hukuklar bilen aýrylmaz baglydygyna aýratyn ünsi çekmelidir. Maýyplygy bolan çagalar babatynda bu zerurlygyň hajaty iki esse artýandyr. Umumy maksatlar we wezipeler Okuwyň bu tapgyrynda toparlar şu aşakdaky endikleri öwrenerler: џ Adamyň öýe we maşgala bolan hukugyna düşünerler. џ Çaganyň maşgalada ýa-da maşgala golaý gurşawda öseniniň ýekelikde önüpösenden has peýdalydygyna göz ýetirerler. џ Öý we maşgala edinmek hukugyny beýleki hak-hukuklar bilen baglanyşdyrmagy öwrenerler. џ Maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan çagalaryň döwlet edaralaryna düşmän, öz maşgalasynda galyp terbiýelenmegine ýardam edýän oňat pikirleri işjeň ýagdaýda ara alyp maslahatlaşarlar . Maşgalany goldamak (ene-atalary, dogan-garyndaşlary, maýyplygy bolan çagalary) bilen bagly, öý-içeriniň we jemagatyň agzybirligini pugtalandyrmaga edýän oňat pikirleri işjeň ýagdaýda ara alyp maslahatlaşmak . 48 Sapagyň göz öňünde tutulýan dowamlylygy 1 sagat 55 minut Okuwyň ugurlary A. Öý edinmek we maşgala gurmak hukugy B. Maşgalany goldamak A.Öý edinmek we maşgala gurmak hukugy Sapagyň gysga beýany: Okuwyň bu böleginde oňa gatnaşyjylar adamyň öý edinmäge we maşgala gurmaga bolan hukugyna gararlar we olaryň ornuny tutýan dürli edaralaryň işi bilen tanşarlar. Maksady: Bu sapaklary geçmek bilen, toparlar adamyň öý edinmäge we maşgala gurmaga bolan hukugynyň näderejede wajypdygyna düşünerler; bu hukugyň berjaý edilmeýän ýerinde adamyň beýleki hak-hukuklarynyň düýpli kemsidilýändigine göz ýetirerler. Dowamlylygy: 45 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmak Peýdalanylýan esbaplar: Hiç hili esbap gerek däl Işiň barşy I TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak 23-nji maddany – Öýi we maşgalany sylamak maddasyna düýpli syn beriň. Sapaga gatnaşýanlara her bir çaganyň we ýetginjegiň öz maşgalasynda ýaşamaga hukugynyň bardygyny, Konwensiýa laýyklykda Hökümetiň maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalaryň öz öýünde ýaşamagyny üpjün etmäge gönükdirilen çäreleriň ählisini berjaý etmelidigini düşündiriň. Adamyň öý edinmäge we maşgala gurmaga bolan hukygyny berjaý etmekden ýüz dönderilen ýagdaýlary mysal getiriň. Mysal:Dünýä döwletleriniň käbirisinde maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlary öýde we köpçülikde goldamak boýunça hyzmatlara asla üns berilýän däldir. Kä ýagdaýda maýyp çagasy dünýä inen ene-atalara öz çagasyny ýöriteleşdirilen edara tabşyrmagy teklip edýärler. Şeýle edara düşen çaga gaýdyp-dolanyp öz maşgalasyna baryp bilmeýär. Şu aşakdaky mysallary sesli okaň: Mysal: Kä çagalar öz maşgalasynda ýaşamaga zardyr: “Men mähriň, söýginiň zary. Enem-atamy gaty seýrek görýärin, olarsyz ýüregim gysýar”. Ýewa, 12 ýaş, ýöriteleşdirilen edarada ýaşaýar. 49 Mysal: Ýöriteleşdirilen edaralarda ýaşaýan çagalara we ýetginjeklere durmuşda öz ornuny tapmak gaty kyn düşýär; olar ulalan soň hem dürli kynçylyklary ýeňip geçmekde ýygra bolaýarlar. “Olar özbaşdak ýaşamaga asla taýýar däldirler… Şeýle çagalarda öý duýgusy ýok, şol sebäpden hem olar ýalňyz bolýarlar. Olar dine bir zada – mähriban adamlara, maşgala zardyrlar”. Pýotr, lukman, Russiýa Federasiýasy Topara şu sowallary beriň: џ Çaga ýöriteleşdirilen edara ýerleşdirilende, onuň ýene-da haýsy hukuklary kemsidilýär? Mysallar: Köpçülige goşulyşmak, bilim almak, erkin ýaşamak Näme sebäpden siz çaga ýöriteleşdiirilen edarada däl-de, hut öýde terbiýelenende, has oňat bolar diýip pikir edýärsiňiz? Mysallar: Mähribanlyk we alçaklyk, deň-duşlara goşulyşmak, doganlary bilen garyşyp-gatyşmak, bagtyýar durmuşyň hözirini duýup ýaşamak. џ џ Maşgaladan aýrylyp, başga ýere ýerleşdirilmeginiň çaganyň özi üçin peýdaly bolýan ýagdaýlaryny göz öňüne getirjek boluň. Mysal: öz maşgalasynda ýaşaýan çagalaryň käbirisi zorluga sezewar edilýändir. Çagalara öz öýünde galyp, öz maşgalasy bilen ýaşamaga ýardam berýän usulllar we şertler barada işjeň pikir alşyň. Mysallar: Maýypylgy bolan adama onuň süýtdeş doganlarynyň kömek bermegi; jemgyýetde ynsanperwerlik we habardarlyk ýörelgelerini pugtalandyrmak; maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan körpelere çagalar baglarynyň, mekdepleriň, günin hereket edýän güýmenje merkezleriniň elýeter bolmagyny üpjün etmeklik; lukmanlaryň arasynda ilata ýokary hilli hyzmatlary etmek barada wagyz etmek, maşgalany goramak boýunça toparlary döretmek. џ Alyp baryjy üçin bellik: Käbir ýagdaýlarda, meselem çagalaryň öz öýünde, öz golaý adamlary tarapyndan zorluk-süteme sezewar edilende, şeýle çagany maşgaladan aýrylap, giňeldilen maşgala ýa-da jemgyýetiň garamagyna bereniň ýagşy. Özge mümkinçilk bolmasa, çagalar ýöriteleşdirilen edaralara ýerleşdirilip bilner. Edaralaşdyrmak ýagdaýy gysga wagtlyk çözgütdir, ol çagany jemagatyň çäklerinde başga bir, has amatly şertlere ýerleşdirilýänçä kabul ederliklidir. Çagany ýöriteleşdirilen edara ýerleşdirmek baradaky çözgüt özge hiç hili çykalga bolmadyk ýagdaýynda çykarylýar. Institusionallaşdyrmak Ýörite edaralar – çagalaryň (ulularyň ) ýa-da olaryň toparlarynyň özüne ýakyn garyndaş bolmadyk adamlaryň howandarlygynda bilelikde ýaşaýan ýeridir. Çagalar öýi şeýle edaralaryň bir görnüşidir. Ýörite edara – aňrujy ýagdaý bolman, çaganyň ýa ulynyň ýerleşdirilýän ýeridir. Çeşmesi: BMG-nyň Baş Sekretarynyň çagalar babatynda edilýän zorlyk-sütemler boýunça geçiren düýpli barlaglary; çagalar we ýaşlar üçin sada dilde, has düşnükli işlenip taýýarlanan nusgasy; Birleşen Milletler Guramasy, 2006 50 Sapakda aýratyn üns bermeli ýeri: Maşgalasynda maýyp bolan adam (goý, ol çaga bolsun ýa-da onuň ene-atasy) öz maşgalasyny bitewiligine saklap, agzybir ýaşamagy üçin döwlet tarapyndan goldaw almaga haky bardyr. џ Eger-de maşgalanyň içerki ýagdaýy çaganyň ýaşamagyna ýaramly bolmasa, çaga has giňeldilen maşgalalara (özüniň beýleki dogan-garyndaşlarynyň maşgalasyna) ýa-da kabul edilen jemgyýetçilik maksatnamalaryna laýyklykda ýöriteleşdirilen edaralaryna ýerleşdirilip bilner. џ B. Maşgalany goldamak Sapagyň gysga beýany: Okuw sapaklarynyň bu tapgyrynda oňa gatnaşyjylar maşgalanyň we jemagat toparlarynyň (şol sanda maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan adamlaryň ýaşaýan maşgalalary) hajatlary we olara berlip biljek goldaw-ýardamyň ýol-ugurlary bilen tanşarlar. Maksady: Sapagyň ahyryna çenli okaýan çagalar tagallalary birleşdirip hem-de döwletiň berýän kömeginden peýdalanyp, maşgalany goramagyň dürli usullaryny özleşdirerler. Dowamlylygy: 1 sagat 10 minut Sapagy geçirmegiň usulýeti: Umumy toparda pikir alyşmak, çekeleşikli maslahatlaşmalary guramak we tanyşdyryşlary geçirmek. Peýdalanýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler Işiň barşy I TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (20 minut) Umumy toparda şu aşakdaky meseleler boýunça pikir alyşmalary guraň we olaryň barşynda maslahatlaşylýan her bir ugur boýunça degişli sowallary beriň we alan jogaplaryňyzy teswirläň: џ Maýyplygyň bolmagy adamyň öz durmuşyna-da, onuň maşgalasynyň durmuşyna-da ýiti täsir edýär. џ Adaty ýagdaýda maşgalanyň başyna düşýän aladalaryň ählisini ene-ata çözmeli bolýar: degerli saglyk hyzmatlaryny almak, maýyplygy bolan çaganyň arkaýyn hereketlenmegi, ýöremegi, mekdebe barmagy, oýnamagy, ösmegi üçin zerur bolan enjamlary tapmak we beýleki aladalar ýakyn hossarlaryň başyna düşýär. џ Maşgalada maýyplygyň haýsydyr bir görnüşine duçar bolan çaga bar bolsa, onuň özünden uly doganlary ene-atasyna maýyplyk bilen bagly iş-aladalary ýeňip geçmäge kömek etmelidirler. Biziň şu okuw toparymyz, aslynda bolsa Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýanyň özi maýyplygyň durmuş mödelini kabul edendir, munuň özi bolsa maýyplygyň kesel däl-de, jemgyýetde şeýle kynçylyklara sezewar bolan adamlara orun alan garaýşlaryň we gatnaşygyň, olaryň hukuklaryny berjaý etmekde ýol berilýän säwlikleriň täsiridigini ykrar etmekdir. 51 Maýyplygyň durmuş modeli jemgyýet ýa-da durmyş gurşawy tarapyndan döredilen we her bir adama özünde bar bolan hukuklarynyň amala aşyrylmagyny çäklendirýän päsgelçilikleri aradan aýyrmaga gönükdirilendir. Şeýle çemeleşme öz içine maýyplyga bolan oňyn gatnaşygy terbiýelemegi we höweslendirmegi, jaýlary we binalary hemmelere elýeter bolar ýaly özgertmegi, maglumatlary hemmelere düşnükli görnüşde bermegi girizýär. Kämahal maýyplygy bolan adamyň maşgalasynyň gün-güzeranyny dolandyrmak we şol bir wagtyň özünde maýyba zerur bolan durmuş we saglyk kömegini almak bilen bagly aladalary çözmekde belli bir derejede kynçylyk çekýändigini topara düşündiriň. Häzirki wagtda biziň öňümizde ýerli jemagatyň güýji bilen maýyplygy bolan adamlaryň özüne we olaryň maşgalalaryna goldaw bermegiň mümkinçiliklerini aýdyňlaşdyrmak wezipesi durýar. Käbir döwletlerde maýyplygy bolan adamlaryň ýaşaýan maşgalalaryna kömek bermek üçin ýörite toparlar döredilýär. Şol toparlaryň düzümine maýyplygy bolan adamlaryň ataeneleri, dogan-garyndaşlary girip, dürli çäreleri, netijeli pikir alyşmalary, göwün açyjy duşuşyklary guraýarlar. II TAPGYR: Çekeleşikli pikir alyşmak (20 minut) Sapaga gatnaşyjylara üç-dört adamdan ybarat bolan toparlara bölünişip, maşgalany goldamagyň dürli usullary boýunça çekeleşikli pikir alyşmagy teklip ediň. Maýyplygy bolan çaganyň doganlary näme kömek edip biler? Okuw toparynyň bu ugurda näme kömegi degip biler? Ýerli jemagatyň näme peýdasy degip biljek? III TAPGYR:Umumy toparda pikir alyşmak we tanyşdyryşy geçirmek (30 minut) Topardan maşgalany goldamak, bu işe dogan-garyndaşlary çekmek boýunça öz pikirini aýtmagy we olary ara alyp maslahatlaşmagy soraň. Pikir alyşmanyň dowamynda şu aşakdaky mysallary getrip bilersiňiz. Maşgalany goldamagyň käbir mysallary: Ene-atalardan düzülen işjeň goldaw toparyny döretmek Dogan-garyndaşlardan düzülen işjeň goldaw toparyny döretmek Maýyplygy bolan çagalary öz maşgalasyna kabul eden täze ene-atalara berilmeli kömekleriň sanawyny işläp taýýarlamak. Şunda sapaga gatnaşyjylardan öz maşgalasyna haýsy kömegiň has zerur bolup durýandygy barada aýtmagy soraň. џ Dogan-garyndaşlardan ýa-da ata-enelerden düzülen halypaçylyk-howandarlyk toparlaryny döretmegiň ugruny maslahatlaşyň. Şunda täze ene-ata bolanlaryň has uly ýaşdaky çagalaryň ene-atasy bilen birleşip, bilelikde hereket etmegi köp aladalary ýeňip geçmäge kömek eder. Maýyplygy bolan çagalaryň hem özara duşuşyp, pikir alşyp durmagy bu ugurdaky işleriň ilerlemegine kömek berer. џ Maýyplygyň dürli görnüşine sezewar bolan adamlaryň jemagatyň bu ugurda edýän tagallalaryna goşup biljek peýdaly goşandynyň sanawyny düzüň we bu maglumaty şeýle çagalary howandarlygyna alan ene-atalara we jemagatyň dykgatyna ýetiriň. џ џ џ 52 Hepdede bir gezek gezelenje çykmak üçin toparlary dörediň. Goý, maýyplygy bolan adamlaryň özleri, olaryň ene-atalary, dogan-garyndaşlary ýygy-ýygydan duşuşmaga, gezelenç etmäge, pikir alyşmaga mümkinçilik alsynlar. Eger-de siz öýde çykman otran maýybyň bardygyny bilseňiz, şeýle gezelençlere goşulyşmaga olary hem çagyryp bilersiňiz. Alyp baryjy üçin bellik: Maýyplygy bolan adamlara uzak aralyga gitmek kyn bolsa, gezelenç edilýän haýsydyr bir ýerde ýöne ýygnanyşyp hem bolar. Az salymlyk görşüp, göwün açyşmak hem adamlara ruhy goldaw berýändir! Daş-töweregiňizdäki adamlaryň oňyn tagallalaryny maýyplar üçin zerur bolan panduslary gurmak ýaly sogaply işlere çekiň. Şeýle edilende, ýaşy gartaşan ýa-da daýanç-hereket ediş ulgamynda düýpli näsazlyklar bolan adamlara-da jemgyýetçilik ýerlerine barmaga mümkinçilk dörär. џ Guralan şu okuwyň iň soňky gününe çagalaryň ene-atasyny çagyryň, goý, olar hem öz çagasynyň öwrenen zatlaryna guwansyn! џ Şu sapakda aýratyn üns berilmeli ýerler: Maýyplygy bolan adamlaryň maşgalalaryna, dogan-garyndaşlaryna jemgyýet kömek bermelidir џ Maýyplygy bolan çagalary öz maşgalasyna alan täze ene-atalar üçin ýörite okuwlar, pikir alyşmalar guralsa, olaryň iş-aladalaryny ep-esli ýeňilleşdirer. џ Maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan çagalaryň pikirini soraşmak, olaryň göwnündäkini bilmek we bu maglumatlary ene-atalaryna duýdurmak adamlaryň maýyplara we maýyplyga bolan garaýyşlaryny üýtgetmäge ýardam berer. Kyn ýagdaýa düşen adamlara az ýerde berlen kömek hem uly ýardamdyr. Daştöwerekdäki adamlaryň, dogan-garyndaşlaryň, goňşularyň, jemgyýetçiligiň tagallalary birleşdirilen ýerinde hiç bir adam durmuşda kynçylyk çekmez. џ 53 III BAP Köpçülige garyşyp-gatyşmak. 54 Elýeterlilik we özbaşdak ýaşamak 9-njy madda: Elýeterlilik Döwletler maýyplygy bolan adamlaryň özbaşdak ýaşamagy we köpçüligiň durmuşyna goşulmagyna mümkinçilik döretmek barada özara ylalaşdylar. Köpçüligiň barýan islendik ýeri, şol sanda köçeler, jaýlar, mekdepler we hassahanalar maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlaryň, şol sanda çagalaryň ählisine elýeter bolmaydyr. Eger-de siz köpçülik ýerinde bolan wagtyňyz kynçylyk çekýän bolsaňyz, şol ýerde size ýolbelet, ýazgylary okap berýän ýa-da hereketleri bilen düşündirp bilýän surdoterjimeçi kömek bermelidir. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk barada”, UNISEF, 2008, aprel aýy 19-njy madda: Özbaşdak ýaşamak Hemme adamlar, özünde maýyplygyň barlygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, öz ýaşajak ýerini erkin ýagdaýda saýlamaga haklydyr. Siz hem ulalanyňyzdan soň, eger isleseňiz, özbaşdak ýaşap we jemagata goşulyşyp bilersiňiz. Mundan başga-da, eger kynçylyk çekýän bolsaňyz, siz ýörite göz öňünde tutulan goldaw hyzmatlaryndan peýdalanyp, köpçülige has giňden goşulmaga mümkinçilik alyp bilersiňiz. Şeýle hyzmatlaryň çägine öý-içeri boýunça kömek etmek ýa-da özüňize ýardam bermek ýaly çäreler girip biler. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk barada”, UNISEF, 2008, aprel aýy 27-nji madda: Zähmet çekmek we iş orunlary bilen üpjünçilik Maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan adamlar beýlekiler bilen deň derejede, hiç bir kemsidilmezden, özüniň erkin ýagdaýda saýlap alan kärinde işlemäge haklydyrlar. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk barada”, UNISEF, 2008, aprel aýy Esaslandyrma we syn Okuw sapaklarynyň nobatdaky tapgyry oňa gatnaşyjylary özüniň ýaşaýan jemagatlarynyň we toparlarynyň köpsanly we köpdürli mazmuny bilen tanyşdyrmaga; olara özbaşdak ýaşamaga hakynyň bardygyny düşündirmäge; maýyplygy bolan adamlaryň arkaýyn köpçülige goşulmagy üçin goldaw berýän gulluklaryň işi we olaryň berýän ýardamy barada habardar etmäge gönükdirilendir. Sapaklary geçirmek bilen, her bir adamda zähmet çekmäge, elýeter ýaşamaga, öz durmuşyny özbaşdak gurmaga we köpçülige garyşyp-gatyşmaga bolan hukuklarynyň aýrylmaz baglydygy düşündirmek maksat edinilýär. Umumy maksatlar we wezipeler Sapaklar tamamlanýança oňa gatnaşyjylar şu aşakdaky endikleri öwrenerler: џ “Özbaşdak ýaşamak” diýen düşünjäni aňlamak џ Jemgyýetiň elýeterliligine baha bermek џ Özbaşdak ýaşamagy gazanmakda adamyň öz ornuna düşünmek Okuwyň göz öňünde tutulýan dowamlylygy 2 sagat 40 minut Sapaklaryň esasy ugurlary A. Taslamany elýeterli etmek B. Özbaşdak durmuşyň daragty 55 A. Taslamany elýeterli etmek Sapagyň gysga beýany: Okuwyň bu tapgyrynda oňa gatnaşyjylar jemagat toparlarynyň dürli görnüşleri bilen tanşarlar, şol toparlaryň ýerleşýän ýeriniň maýyplygy bolan adamlara elýeterliligine baha bererler. Maksady: Sapaklar tamamlanýança oňa gatnaşyjylar “hemmelere we her bir adama elýeterli etmek” bitewi düşünjäniň manysyny doly özleşdirerler we jemagat toparlarynyň hemmelere elýeterliligine baha bermegiň tilsimlerine göz ýetirerler. Toparyň agzalary öz aralarynda elýeterlilik düşünjesi barada işjeň ýagdaýda pikir alşarlar we şol elýeterlilige ählumumylyk häsiýetini bermegiň usullaryny ýüze çykararlar. Dowamlylygy: 1 sagat 25 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Işjeň aýgdaý da pikir alyşmak, umumy toparda ara alyp maslahatlaşmalary guramak we kiçi toparlarda işlemek. Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler. Işiň barşy I TAPGYR: Giriş (5 minut) Topara ozalky sapaklarda öwrenilen maglumatlary ýatladyň: adamlaryň hemmesi deň hukuklydyr, ynsan köpdürlüligi adamzat durmuşynyň aýrylmaz bölegi bolup durýandyr. Her bir adamyň öz bolşy bardyr. Muňa düşünmek we ony kabul etmeklik dine bir durmuşymyzy baýlaşdyrmak bilen çäklenmän, eýsem ählumumy deňligi gazanmagyň hem esasy şertleriniň biri bolup durýar. Sapaga gatnaşyjylara häzirki sapagyň çekeleşikli ýagdaýda geçiriljek umumy pikir alyşmakdan başlanjakdygyny, soňra bolsa kiçi toparlara bölünişip, elýeterlilik baradaky gönükmeler esasynda işiň guraljakdygyny aýdyň. II TAPGYR: Işjeň ýagdaýda pikir alyşmak (20 minut) Tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde “jemagat” sözüni ýazyň. Bu sözüň daşyny tegeläp alyň we sapaga gatnaşyjylardan olaryň bilýän we aňyna gelýän jemagat toparlarynyň atlaryny aýtmagy soraň. Aşakda getirilýän söz diagrammasyndan käbir mysallary getirip bilersiňiz. 56 “Jemagat” sözüniň diagrammasy: Mekdep Şäher, şäherçe, oba etrap yurt maşgala Jemagat Dost-ýarlar Sport topary Dini topar III TAPGYR: Kiçi toparlarda iş geçirmek (30 minut) Sapaga gatnaşyjylary dört-bäş adamdan ybarat bolan toparlara bölüň. Olardan elýeterliligini seljermek üçin jemagat görnüşlerinden birini saýlap almagy teklip ediň. Alyp baryjy üçin bellik: Eger mümkin bolsa, saýlanyp alnan jemagat topary golaýda ýerleşse gowudyr, çünki şeýle bolanda sapaga gatnaşyjylar ol ýere baryp, ýagdaýlar bilen ýerinde tanşyp bilerler. Eger-de muňa mümkinçilik bolmasa, kiçi toparlara özüniň saýlap alan jemagat toparynyň elýeterliligini işjeň ýagdaýda pikir alyşmak arkaly seljermek galýar. Kiçi toparlara aşakda berlen sowallara jogap bermegi teklip ediň (sowallar “Elýeterliligiň barlag kagyzynda” berilýändir) we umumy toparda geçirmek maksady bilen “Elýeterlilik hasabatyny” taýýarlamagy tabşyryň. Sapaga gatnaşyjylara hemmelere amatly bolan gurşawa elýeterli diýip bolýandygyny ýatladyň. Meselem: öýde lift bolsa, bu maýyplyk arabajygynda hereket edýän, ýaşy gartaşan, agyr ýükleri daşaýan adamlara uly amatlykdyr; agyz çüwdürimjikleri bolsa pessejik bolmalydyr, olara çaganyň hem boýy ýetmelidir. Has sada dilde berilýän maglumatlar goşmaça suratlar bilen bile berilse, aňy gowşagrak, görüşi pes çagalara amatlyk döredýär. Elýeterlilik hasabaty öz içine maddy, maglumat we gönükdiriji elýeterliligi we ony üpjün etmegiň iň sada usullaryny almalydyr. 57 Elýeterliligiň barlag kagyzy Gönükdiriji elýeterlilik џ Daş-töwerekdäkiler maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlar babatynda ýagşy niýetde (gatnaşykda) bolýarlarmy? џ Degişli adamlar – mugallymlar, saglyk işgärleri, sport tälimçileri, ýerli häkimiýet edaralary we ş.m. – bolmalysy ýaly ýardam berýärlermi? Maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlaryň öz ugry boýunça köpçülige we işe garyşyp-gatyşmagyna olar tarapyndan näme kömek edilýär? Şeýle adamlar we edaralar maýyplygy bolan adamlaryň daşky gurşawa arkaýyn goşulyşmagyna amatly bolar ýaly ýerli şertleri oňyn tarapa özgertmegiň ýol-ugurlaryna beletmi? џ Maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň gerek bolan ýagdaýda kömek soramakdan çekinenoklarmy? Ýa-da olar öz başyny özleri çaraýarlarmy, öz hukuklaryny özleri gorap bilýärlermi? џ “Köpçülige goşulyşmak” (jemagatda, öýde, mekdepde orun almak) pikiri goldaw tapýarmy? џ Maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan adamlar köpçülikde özlerini arkaýyn duýýarlarmy? Maddy elýeterlilik џ Maýyplygy bolan adamyň barmaly ýerine aşmagy üçin degişli ulag ýa-da kömek göz öňünde tutulýarmy? џ Barylmaly bina köpgatlymy? Onda basgançaklar, girelgesiniň öňünde panduslar barmy? џ Binanyň gapylary maýyplyk arabajygy geçerçe ýa-da pişekli adam ýörär ýaly derejede giňmi? џ Binada lift barmy? џ Girelgeleriň agzyndaky (hajathana, lift, garbanyşhana diýen) ýazgylar Braýlyň elipbiýinde ýerine ýetirilipdirmi? Poluň ýüzünde basgançaga gelip-geçmegiň ugruny görkezýän belgiler barmy? Eger olar bolmasa, görüşi pes adamlar üçin ýörite goldawlar göz öňünde tutulypdyrmy? џ Hajathanalar elýeterli edilip gurlupdyrmy?Hajathana külbeleri maýyplyk arabajyklary sygar ýaly giňmi? Olarda ýörite tutawaçlar göz öňünde tutulypdyrmy? џ Baryljak ýerde goýlan stollaryň boýy maýyplyk arabajygynda başyna barmaga amatlymy? џ Binanyň geçelgeleri, dälizleri maýyplyk arabajygy ýörär ýaly giňmi? џ Mýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlar üçin ýörtie sport çäreleri guralýarmy? Maglumatlaryň elýeterliligi џ Maýyplygy bolan talyplar adaty umumybilim synplaryň düzümine goşulýarlarmy? џ Zerurlyk çekýän adamlara Braýlyň elipbiýinde ýazylan kitaplar, ýörite ses ýazgylary berilýärmi? џ Eşidişi pes bolan okuwçylar düşüner ýaly, ses we şekil ýazgylarynyň aşaky ýüzünden teswirleýji ýazgylar berilýärmi? џ Görüşi pes bolan adamlara iri harpda ýazylan okuw kitaplary berilýärmi? џ Zerur bolan maglumatlar sada dilde, elýeter edilip berilýämri? џ Maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlara zerur bolan kömekler we hyzmatlat ýola goýlanmy? џ Braýlyň elipbiýinde ýazylan maglumatlar bolmadyk ýagdaýynda, deň-duşlar dilden/teswirlemek arkaly sapagy özleşdirmäge kömek berýärlermi? џ Kompýuter enjamlary (kompýuterler, aragatnaşyk enjamlary, maksatnamalaýyn üpjünçilik, internet) elýeterlimi? 58 Alyp baryjy üçin bellik: Bu barlag kagyzlaryny ýerli şertlere görä laýyklaşdyryň IV TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (30 minut) Toparlara umumy toparyň elýeterliligini seljermäge degişli öz nutuklaryny taýýarlamagy teklip ediň. Kiçi toparlaryň öňünde käbir jemagat birleşmeleriniň aýrybaşgalygyny ýeňip geçmegiň dürli usullaryny tapmagy tabşyryň. Eýýäm şu gün, şu ýerde, häzir edip boljak çäreler barada pikirlerini aýtmagy soraň. Mysallar: џ Binanyň girelgesiniň öňünde maýyplyk arabajyklary üçin niýetlenen pandusy gurup bolar. Şeýle edilende, tigir sürüjilere, çaga arabajyklaryny alyp çykýan eneatalara, tekerlije torbalardan peýdalanýan adamlara, ýaşululara, pişekli ýöreýänlere uly ýagşylyk etdigiň bolar. џ Ýazgylar we maglumatlar has sada, düşnükli dilde ýa-da görnüşde ýerine ýetirilip bilner. џ Agyz suwunyň çüwdürimjikleriniň boýy has beýik bosa, gapdalynda suwly çüýşeleri goýup bolar. џ Duran stollar maýyplyk arabajyklarynda barardan has pes bolsa, olaryň aýaklarynyň aşagyna agaç bölejiklerini goýmak bilen, birneme ýokaryk galdyryp bolar. џ Darlyk edýän bolsa, jaýyň içindäki goşlaryň ýerini üýtgedip bolar. џ Maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň köpçülige arkaýyn garyşypgatyşmagyna ýardam berýän maglumatlar elýeterli we düşnükli bolmalydyr, çagalara we ýaşlara durmuşa has işjeň goşulyşmak üçin zerur bolan kömegi we hyzmatlary almagyň ýollaryny adamkärçilik bilen salgy bermelidir. џ Mugallymlar we beýleki adamlar hemmeleriň deň derejede durmuşa goşulyşmagy we durmuş amatlyklarynyň elýeter edilmegi meselelerinde sowatly bolmalydyrlar. џ Hemmeleriň deň derejede durmuşa goşulyşmagyny ündeýän taglymat ýörite maksatnamalaryň düzümine girizilýändir. Sapakda aýratyn üns berilmeli ýerler: Böwetler aradan aýrylmalydyr, adamlar agzybirlikde, bir topar bolup iş alyp barmalydyr. џ Her bir adam elýeter jemagatda ýaşamaga haklydyr. џ Elýeter jemagatlar gyradeň elýeterligi üpjün edýär we ählumumy deňligiň berkararlygyna eltýär. џ B. Özbaşdak ömür sürmegiň daragty Sapagyň gysga beýany: Okuw döwrüniň bu tapgyrynda oňa gatnaşyjylar özbaşdak ýaşamagyň we garaşsyz jemagaty goldamak üçin zerur bolan adam hukuklarynyň manysyna göz ýetirerler. Maksady: Sapaklar tamamlanýança, okuwçylar özbaşdak ýaşamagyň we garaşsyz jemagaty goldamak üçin zerur bolan adam hukuklarynyň dürli görnüşlerini tanamagy öwrenerler we olaryň wajyplygyna doly düşünerler. Dowamlylygy: 1 sagat 15 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmak we kiçi toparlarda işlemek Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler 59 Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş (5 minut) Topara her bir adamyň özbaşdak ýaşamaga hakynyň bardygyny düşündiriň. Bu erkanalyk öz ýaşajak we işlejek ýeriňi öz islegiňe görä saýlap almak hukugyny hem öz içine alýandyr. Her bir adamda öz jemagatyna arkaýyn garyşypgatyşmaga haky bardyr. Özbaşdak durmuş diýmek dine bir hiç kime bagly bolman ýaşamagy aňlatmaýar. Bu jümle öz içine möhüm çözgütleri kabul etmekde, öz durmuş ýoluňy saýlap almakda garaşsyzlygy we özbaşdaklygy aňladýar. Eger-de jemagata goşulmak üçin adama goşmaça kömek gerek bolsa, oňa şol kömek berilmelidir! Okuwyň şu tapgyry özbaşdak durmuşyň daragtyny düzmegi, geljekde özümiz üçin örän gymmatly zatlar baradaky pikir ýöretmeleri alar. II TAPGYR: kiçi toparlarda işlemek (30 minut) Sapaga gatnaşyjylardan 4-5 adamdan ybarat bolan toparlara bölünmegi haýyş ediň. Toparlaryň her birisine kagyz we flomasterleri paýlap beriň. Tagtanyň ýa-da flipçartyň ýüzünde pudakly we kökli daragtyň suratyny çekiň. Her bir topar hem öz daragtyny çeksin. Mundan soň özbaşdak durmuş sürmegiň köklipudakly daragtynyň dörediljekdigini aýdyň. Toparlara şu aşakdaky sowallar dogrusynda pikirlenmegi teklip ediň: џ џ џ Siz durmuşda kim bolasyňyz gelýär? Ömrüňizde haýsy zatlary iň gymmatly saýýarsyňyz? Siziň üçin özbaşdak/garaşsyz ýaşamaklyk nämäni aňladýar? Mysallar: oňat ýerde işlemek, öý satyn almak üçin pul gazanmak, dost edinmek, çagalaryňa gözüň düşmek, özbaşdak bir karara gelmek, at-abraý gazanmak. Goý, toparlar öz beren jogaplaryny çeken daragtlarynyň şahalaryna ýazsynlar. Daragtlaryň şahasy doly bezelip bolandan soň, şu aşakdaky sowallary beriň: џ Eger-de şahalar mynasyp hem özbaşdak döwran sürmegi aňladýan bolsalar, onda daragtyň kökleri näme bolmaly? џ Maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan adamlaryň arkaýyn hem özbaşdak ýaşamagy üçin binýat döretmekde haýsy zatlar ileri tutulýar (haýsy kömekýardam berilmelidir)? 60 Mysallar: beýlekilere goşulyp okamak, sada dilde we düşnükli ýazylan maglumatlar, ýokary hilli azyk önümleri, köpçülige barmak üçin zerur bolan serişdeler (maýyplyk arabajygy), saglyk hyzmatlary, wepaly dostlar/durmuş ulgamlary. Alyp baryjy üçin bellik: eger-de okuwçylar daragtyň köklerini tapmakda kynçylyk çekýän bolsa, olara adam hukuklarynyň mynasyp durmuş sürmegiň esasy kökleri bolup durýandygyny ýatladyň. Çagalara Maýyplygyň hukuklary hakyndaky Konwensiýanyň çagalar üçin düşnükli dilde taýýarlanan neşirine ýüz tutmagy maslahat beriň. Mysal: özbaşdak durmuşyň daragty Özbaşdak durmuşyň daragty Sylag-hormat Islän ýeriňe gitmek Çagalaryň Öý Oňat ýerde işlemek Wagtyňy hoş geçirmek Ýanýoldaşyň Agzybirlikde gatnaşmak Özbaşdak durmuşyň kökleri iýmit we suw bilim dostluk hemmeler üçin deň saglygy goraýyş elýeterlilik howpsuzlyk öý we maşgala hemmelere deň bolan gatnaşyk Toparlardan öz işini tamamlandan soň, çeken daragtlaryny tutus klasa görkezmegi haýyş ediň. 61 III TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (40 minut) Toparyň agzalaryna ýerinden turup, çekilen suratlara golaý gelmäge rugsat ediň. Goý, olar kiçi toparlaryň düzen daragtyny içgin synlap görsünler. Eger-de toparyň arasynda isleg bildirýäni bar bolsa, olara rugsat beriň – goý, olar durmuşy özbaşdak we mynasyp ýaşamaga öz düşünjesini beýan etsinler we munuň üçin zerur bolan “kökleri” aýdyňlaşdyrsynlar. Olara şu sapagy geçirmek bilen, her bir adama özbaşdak durmuşyň daragtyny ösdürip ýetişdirmäge ähli mümkinçilikleri döredýän jemgyýeti gurmagyň ýollaryny öwretmekligiň maksat edinilendigini düşündiriň: Sapakda aýratyn üns berilmeli zat: џ Her bir adam jemgyýetde özbaşdak ýaşamaga, göwün söýen kärinde zähmet çekmäge haklydyr џ Jemagat toparlary hemmeler üçin elýeterli bolmalydyr we maýyplygyň dürli görnüşlerine duçar bolan adamlara arkaýyn we özbaşdak durmuşy gurmakda zerur bolan ýardamy bermelidir. џ Adam hukuklaryny berjaý etmeklik özbaşdak durmuşy gurmagyň altyn açarydyr Alyp baryjy üçin bellik: berlen jogaplary üns bilen diňläň we her birisi boýunça aýratynlykda pikir alyşmany guraň. Berlen jogaplaryň arasynda zorlugy gahar-gazapsyz, paýhasly ýeňip geçmek barada edilen bellikleri goldaýandygyňyzy aýdyň. Şunda topara gahar-gazabyň, zorluk etmegiň meseläni çözmeýändigini, kynçylygy diňe paýhas bilen ýeňip bolýandygyny düşündirmäge çalşyň. Daş-töwerekdäki adamlar dawa-jenjeli güýçlendirmeli däl-de, ony öçürmelidir. Araçy boljak bolsaň, ýumry-ýumşaklyk bilen ara düşen towy çözmegi başarmaly, şunda özüni gorap bilmeýän, ejiz tarapa howandar çykmak her bir adamyň borjudyr. Toparyň agzalaryna ýüzlenip, adamkärçiligiň özüňden başlanýandygyny aýdyň. Her adam öz ornunda agzybirligiň ýol almagynda öz jogapkärçiligini duýsa, beýleki adama gyşyk söz atmasa, kemsidiji hereketleri etmese, agzalalyk döremeýär. Adam kemsinmeýär. Zerur bolan kömegi almagyň ýa-da zalymlygyň öňüni almagyň başga-da usullary bardyr: 62 Bilim almak 4-nji madda: Bilim almak Her bir adam mekdepde okamaga haklydyr. Eger-de sizde maýyplygyň haýsydyr bir görnüşi bar bolsa, munuň özi siziň bilim ulgamyndan çetleşdirilmegiňize sebäp bolup bilmez. Siz aýratyn bir mekdepde okamaga borçly dälsiňiz. Siziň beýleki çagalar bilen deň derejede, birmeňzeş okuw maksatnamalaryna laýyklykda bilim almaga hukugyňyz bardyr, we siziň döwletiňiz munuň şeýle bolmagy üçin size zerur bolan kömegi bermäge borçludyr. Meselem, ol siziň arkaýyn düşünişmegiňiz, mugallymlaryň bolsa siziň hajatlaryňyza degişli ýagdaýda ähmiýet etmegi üçin zerur bolan serişdeleri we şertleri üpjün etmelidir. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk barada”, UNISEF, 2008-nji ýyl, aprel aýy 30-nji madda. Medeni durmuşa gatnaşmak, boş wagtyňy we dynç alşy guramak hem sport bilen meşgullanmak Maýyplygyň dürli görnüşleri bolan adamlar, beýlekiler bilen deň derejede, medeniýete, sporta gatnaşmaga, oýunlardan, filmlerden we beýleki hoşwagtlyk güýmenjelerinden lezzet almaga haklydyrlar. Şonuň üçin teatrlar, muzeýler, sport meýdançalary we kitaphanalar her bir adama, şol sanda maýyplygyň dürli görnüşleri bolan adamlara elýeterli bolmalydyr. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk hakda”, UNISEF, 2008-nji ýyl, aprel aýy Esaslandyrma we syn Okuwyň bu tapgyrynyň baş maksady maýyplygy bolan okuwçy çagalaryň mynasyp bilim almagyna böwet bolýan zatlara, şol sanda üstünden gülmek/howuny basmak ýaly ýaramaz hadysalara bolan garaýyşy kemala getirmekden ybaratdyr. Sapaga gatnaşyjylar käbir mekdeplerde duş gelýän kynçylykly hadysalardan çykalga tapmagyň, hemme okuwçylaryň gündeki mekdep durmyşyna arkaýyn we göwünjeň goşulyşmagynyň, howpsyz mekdep bileleşigini döretmegiň ýol-ugurlaryny gözlärler. Umumy maksatlar we wezipeler Sapak geçilenden soň, oňa gatnaşyjylar şu aşakdaky endikleri öwrenerler: џ Dürli okuw hajatlaryna gararlar hem-de bilim almaga päsgel berýän hadysalary seljererler џ Adamyň degnasyna degmegiň/gorkuzyp howuny basmagyň manysyna göz ýetirerler, şeýle ýaramaz hadysalaryň öňüni almagyň ýollaryny öwrenerler we mekdepde howpsuz hem arkaýyn okamak üçin döredilmeli şertlere seljeriş bererler. Her bir çaganyň mekdep durmuşyna arkaýyn garyşyp-gatyşmagyny üpjün edýän meýilnamalary işläp taýýarlamak işine goşulyşarlar. Sapagyň göz öňünde tutulýan dowamlylygy 4 sagat Sapagyň esasy ugurlary A.Ýyldyzlara atygsamak B. Adamyň üstünden gülmek Ç.Biziň synpymyz 63 A.Ýyldyzlara atygsamak Sapagyň gysga beýany: Bu sapaklarda okuwçylar bilim almagyň dürli ugurlary we bilime bolan hukuklary bilen tanyşarlar. Maksady: Sapaklaryň ahyryna çenli toparyň agzalary bilim almaga päsgel berýän böwetleri ýeňip geçmegi öwrenerler. Olar bu ugurda topar bolup, agzybirlikde iş guramagy endik edinerler. Dowamlylygy: 45 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmak Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler. Işiň barşy I TAPGYR: Giriş (10 minut) Topara şu aşakdaky sowallary beriň: Siziň haýsyňyz mekdebe gatnady ýa-da häzir gatnaýar? Mekdebiň zerurlygy nämede? Biz näme üçin mekdebe barýarys? џ џ Mysallar: bilim almak, okamagy we maglumatlary özleşdirmegi öwrenmek, hasap çykarmagy başarmak, zähmete taýýarlyk görmek we ş.m. Çagalara her bir adamyň mekdepde okamaga hukugynyň bardygyny kesgitli aýdyň. Maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalar mekdeplerden çetleşdirilmeli ýa-da ýöriteleşdirilen mekdeplere iberilmeli däldir. Hemme çagalara berilýän bilimiň mazmuny bir bolmalydyr, bir okatmagyň usulyýetinde aratapawut bolup biler. Mekdebiň müdirligi, mugallymlar we deň-duşlar mekdep jaýlarynyň hemmelere deň derejede elýeterli bolmagyna öz goşandyny goşmalydyrlar. Döwletleriň hökümetleri bilimiň ühlumumy häsiýete eýe bolmagyny syýasy taýdan goldamalydyrlar. Häzirki geçiriljek sapaklar bize adamyň bilim almaga bolan hukugynyň mazmunyna düşünmäge we şol hukugy gyşarnyksyz amala aşyrmagyň ýollaryna göz ýetirmäge mümkinçilik berer. 64 II TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (30 minut) Tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde ullakan (ululygy içinde 10-15 söz ýazar ýaly bolmaly) ýyldyzlaryň üçüsini çekiň. Topara ýene-de bir gezek her adamyň bilim almaga haklydygyny, mekdepleriň hemmelere deň derejede elýeterli bolmalydygyny ýatladyň. Soň bolsa tagtanyň ýüzünde çekilen ýyldyzlara ünsi çekiň-de, okuwçylaryň aýratyn bir jemagat topary bolup durýandygyny, şol topardaky her bir adamda güýçli we gowşak taraplaryň bardygyny düşündiriň. Maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan çagalar bilim almakda käbir kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar (UNESKO-nyň biraz aşakda berilýän resminamasyndan getirilýän parça seret). Bu parçany topara sesli okap beriň. Okamaga päsgel berýän şol böwetlikler barada ene-atalary habardar etmek, deňduşlara, mugallymlara, mekdep müdirine, ýerli häkimiýet edaralaryna ýüz tutmak arkaly aradan aýrylyp bilner. Mundan başga-da, päsgelçilikler (böwetler) döwlet tarapyndan maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalaryň umumybilim mekdeplerine beýlekiler bilen deň derejede gatnamagyny üpjün etjek şertleri berjaý edende aradan aýrylar (şeýle şertleriň arasynda mugallymlary ýörite taýýarlamak, mekdep binalarynyň gurluşyny üýtgetmek we ş.m. girýär). UNESKO-nyň habar bermegine görä, ösüp gelýän döwletlerde maýyplygyň dürli görnüşlerine sezewar bolan çagalaryň 95%-i mekdebe gatnaýan däldir. Çeşmesi: “Birleşen Milletler Guramasy mümkinçilikleri açýar”; has giňişleýin bu barada www.un.org/disabilities/convention/pdfs/factssheet.pdf. saýtynda maglumat alyp bilersiňiz. Ýyldyzlaryň her birisiniň içinde şu sözbaşylary ýazyň: Okuwçylaryň köpdürlüligi Bilim almaga päsgel berýän böwetlikler Toparda işlemek џ џ џ Mysal: ýyldyzlara atygsamak Okuwçylaryň köpdürlüligi Bilim almaga päsgel berýän böwetlikler Toparda işlemek Topara şu aşakdaky sowallary beriň we alan jogaplaryňyzy degişli ýyldyzyň içinde belläň: Okuwçylaryň köpdürlüligini häsiýetlendirmek üçin haýsy sözleri peýdalanmak bolar? Maýyplygyň haýsydyr bir görnüşi bolan ýa-da bolmadyk okuwçylar Mysallar: zähmetsöýer, üns berip diňleýän, kynlyk bilen okaýan, hasaby oňat bilýän, hemişe kömek bermäge taýýar, aň-düşünjeli, soranjaň. џ 65 џ Maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalaryň arkaýyn bilim almagyna näme böwet bolup bilýär? Mysallar: ene-atasy çagasyny mekdebe goýberenok, mekdebe barmak kyn, çagany mekdebe salanoklar, mugallymlar maýyp çagalary okatmagy başaranoklar we muny islänoklar, deň-duşlar maýyplaryň üstünden gülýärler, Braýlyň elipbiýinde ýazylan okuw kitaplary ýok, surdoterjimeçi tapylanok, mekdep sapagy sada dilde düşündirilenok, maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalar synp otagynyň içinde iň çetki partalarda oturdylyp, olara asla üns berlenok. Bu böwetlikleri ýeňip geçmek üçin biz näme edip bileris? Mysallar: öz ýaşaýan ýerimizde maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan çagalaryň eneatalar tarapyndan mekdebe gatnamagy we köpçülige goşulmagy gadagan edilýän hadysalary ýüze çykarmak; olaryň ene-atasy bilen mekdepde okamagyň zerurlygy we peýdasy barada gürrüňdeşlik geçirmek (mekdep durmuşynyň hilini ýokarlandyrýar, deňduşlar bilen dostlaşdyrýar, zähmet endiklerini öwredýär we ş.m.) mugallymlardan ýa-da mekdebiň müdirliginden maýyp çagalar baradaky maglumatlary sorap bilmek; synp toparlarynda maýyplygy bolan çagalar bilen dostlaşmaga höwesi artdyrmak; mekdepleriň maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan çagalary kabul etmäge gyzyklanmasyny artdyrmak; maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň mekdebe barmagynyň peýdaly (durmuşda zerur bolan endikleri öwrenmek, hünär endiklerini edinmek, pul gazanmagy öwrenmek, durmuşda öz başyňy çaramagy endik edinmek) taraplaryny açyp görkezýän kiçi göwrümli neşirleri we maglumat kagyzlaryny işläp taýýarlamak we ýaýratmak; deň-duşlaryň arasynda maýyplygy bolan çagalara okamaga, ýazmaga, öwredilen sapaklary gaýtalamaga, mugallymyň tabşyran ýumuşlaryny has düşnükli dilde aýdyp bermäge kömek etjek çagalary bellemek; her bir adamda onuň mertebesini sylamak; maýyplygy bolan çagalaryň bilim almaga bolan hukugyny berjaý etmekden boýun towlanýan ýagdaýlary resmi taýdan bellige almak we muny ýerli häkimiýet edaralaryna habar bermek bilen, mekdepleriň hemmelere deň derejede elýeter bolmagyny gazanmaklyk. џ 66 III TAPGYR: sapagyň jemlerini jemlemek (5 minut) Sapaga gatnaşyjylardan öz mekdebinde durmuşa geçirmegi maksat edinýän we bu ugurda işjeň hereket etmegi ýüregine düwen haýsydyr bir pikiri ýa-da asylly başlangyjy saýlap almagy we teswirlemegi haýyş ediň. Topardan bir ýa-da birnäçe adama öz pikirlerini tutuş topar bilen maslahatlaşmagyna ýagdaý dörediň. Sapakda aýratyn nygtamaly ýerler: Her bir adam özüçe okaýar, başarşyndan, öz ukybyna göräräk bilim alýar, sapaklara ýetişýär. џ Zerur bolan maglumatlaryň giňden wagyz edilmegi, adamlaryň habardarlygynyň ýokarlandyrylmagy bilime barýan ýoldaky kynçylyklary ýeňip geçmäge ýardam berýändir. џ Bilim almak her bir adamyň eldegrilmesiz hukugydyr. џ Eden-etdilik/gorkuzyp howuny basmak Sapagyň gysga beýany: Okuwyň bu tapgyrynda sapaga gatnaşyjylar adamyň ýok ýerden üstünden gülüp, degnasyna degmek (gorkuzyp, howuny basmak) ýaly ýaramaz hadysalaryň betgylyk manysyna göz ýetirerler we şeýle ýagdaýlaryň daş-töwerekdäki adamlara ýetirýän täsirini seljererler. Maksady: Sapaklar tamamlanýança toparyň agzalary ýok ýerde bahana arap, adamyň degnasyna degmegiň (gorkuzyp, howuny basmagyň) dürli görnüşlerini tanamagy öwrenerler we ejize ganymlyk edilen ýerinde şeýle betnyşanlygyň öňüni almagyň ýollaryna garap geçerler. Sapaga gatnaşyjylara ejize zulum salnan ýerinde daş-töwerekdäkileriň bu zatlaryň bes edilmegini gazanmakda paýhasly ýardamynyň hem jogapkärçiliginiň uludygy düşündiriler. Dowamlylygy: 2 sagat Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Keşbe girip oýnamak, umumy toparda pikir alyşmak, kiçi toparda işlemek we geçirilen işleriň netijesi bilen tanyşmak Peýdalanylýan esbaplar: Hiç hili esbap gerek bolanok Alyp baryjy üçin bellik: eger-de pikir alyşmak, seljermeleri geçirmek üçin zorlugyň we sütem edilmeginiň dürli mysallary gerek bolsa, şu gollanmanyň “Zorluk we namysa degmek” atly II babyna ýüzlenip bilersiňiz. 67 Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş (5 minut) Topara şu sapaklarda adamyň üstünden gülmek, onuň degnasyna degmek, gorkuzyp howuny basmak ýaly ýaramaz hadysalara garalyp geçiljekdigini aýdyň. Eger-de topardan isleg bildirýän bar bolsa, oňa adamyň üstünden gülmek diýip nämä düşünýändigini aýdyp bermegi soraň. Ejize ganym bolup, ýok zady bahanalap oňa bilkastlaýyn zyýan ýetirilende, adamyň üstünden gülmek, degnasyna degmek, ony gorkuzmak, howuny basmak ýaly ýaramaz hadysalar orun alýar. Adamyň degnasyna degmek hem zorlukdyr, ol dürli görnüşde bolup bilýär: tene şikes ýetirilende (itilende, urlanda), aňa zor salnanda (gorkuzylanda, üstünden gülnende, sögülende) adam özüni gaty ejiz we oňaýsyz duýýar. Şeýle ýagdaýlary kämahal mekdeplerde görüp bolýar. Tutuş dünýäde ýörite geçirilen pikir soralşygynyň netijesinde çagalaryň 6-%-ine çenlisi soňky aýyň dowamynda üstünden gülnendigini, şeýle ýagdaýda özleriniň kemsinendigini aýtdylar. Maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalar bolsa şeýle ýagdaýda has hem ejiz bolýar. Çeşmesi: BMG-niň Baş Sekretarynyň çagalar babatynda edilen zorluklary öwrenmek boýunça seljermesiniň çagalar we ýaşlar üçin sada we düşnükli dilde işlenip taýýarlanan neşiri. Birleşen Milletler Guramasy, 2006-njy ýyl. II TAPGYR: kiçi toparda işlemek (15 minut) Sapaga gatnaşyjylardan 4-5 adamlyk toparlara bölünmegi haýyş ediň. Emele gelen kiçi toparlaryň her birisine adamyň degnasyna degmek hadysalarynyň 5 mysalyny ýazmagy tabşyryň. Topardan isleg bildirýän adamlaryň ikisine ejize ganym bolunýan hadysany sahna edip görkezmegi teklip ediň. Orta çykanlary bir çete çykaryň-da, olara keşbe girmegiň şu aşakdaky sahnasyny öwrediň, beýlekiler bolsa şol wagt ozalky berlen tabşyrygy berjaý etsinler. Keşbe girip oýnamagyň sahnasy 1-nji okuwçy: (mekdep jaýynyň eýwanyndan pişekli ýöräp gelýär) 2-nji okuwçy: (1-nji okuwçynyň göni üstüne ylgap gelýär we ony itýär-de:) Seret-dä, gelýän ýeriňe, garagyň gapykmy?! - diýýär 1-nji okuwçy: Bagyşla welin, üstüme abanyp duran men däl-de, sen ahyry! 2-nji okuwçy: Men bolarynmy? Ilki ýöremäni öwren, düşdüňmi? (1 nji okuwça tarap azymly ýönelýär) – Aslynda, sen özüň kim? 1-nji okuwçy: Meni günüme goý! Men saňa näme etdim? 2-nji okuwçy: Hany, sumkaňda näme bar? Iýmäge zat barmy? Al bärik! 1-nji okuwçy: (birneme eýmenýär) – Ol meňki ahyry! Berjek däl. 2-nji okuwçy: (sumkanyň içindäki ertirligi garbap alýar) – Öň seniňkidi, indi meniňki. Aljak bolsaň, kowala-da yzymdan ýetäý (diýip, gaçyp gidýär) . 68 1-nji okuwçy: (Biçäre halda onuň yzyndan garap galýar) II TAPGYR: keşbe girip oýnamak (30 minut) Sapaga gatnaşyjylardan umumy topara dolanyp barmagy we öz ýazan mysallaryndan ikisini görkezmegi haýyş ediň. Soňra bolsa, olara ýokarda beýan edilen sahnanyň görkeziljekdigini habar beriň. Sahna başlamanka, okuwçylara şuny aýdyň: џ Bu sahna mekdep jaýynyň eýwanynda, sapaklaryň arasyndaky arakesmede, günortanlyk nahar wagtynyň öň ýanynda bolup geçýär. Sahna gatnaşyjylaryň biri poliomiýelit keselinden soň maýyp bolup, pişekli ýöreýär. Soňra bolsa, sahna gatnaşmak isleg bildiren iki çagadan keşpleri ýerine ýetirmegi haýyş ediň. Sahna tamamlanansoň, sapaga gatnaşyjylardan şu zatlary soraň: џ Sahnada görkezilýän hereketleriň haýsysy adamyň degnasyna degmek bolýar? џ Siz şol zatlary göreniňizde nähili duýgulary başdan geçirdiňiz? џ Kim kimi kemsitdi? џ Siz şu zatlary durmuşda-da görüpmidiňiz? Ýokardaky sowallara her kim öz pikirini aýdansoň, topardan esasy zady soraň: џ Siziň pikiriňizçe, şunuň ýaly gelşiksiz ýagdaýlar nämeden döreýär? џ Şeýle betnyşanlyga ýüz uran betniýet adamyň gazanýan zady näme? IV TAPGYR: Kiçi toparlarda işlemek (20 minut) Sapaga gatnaşyjylardan ýene-de kiçi toparlara dolanyp barmagy haýyş ediň. Toparlaryň her birisine özüniň getiren mysallarynyň birini sahnalaşdyrmagy tabşyryň. Özi hem sahna diňe bir ejize ganym bolmagyň mysalyny görkezmek bilen çäklenmän, şeýle ýagdaýyň çözgüdini hem hödürlemelidir. Meselem, daş-töwerekdäkileriň birisi kemsidilýäniň tarapyny çalyp, betniýete dogry ýöremegi salgy berip biler. V TAPGYR: Kiçi toparlaryň tanyşdyrylyşyny geçirmek (45 minut) Topara çagalaryň we ýetginjekleriň aňyna ejize ganymlyk edilen ýerinde çetde durman, şeýle zatlary görüp durkalar ara goşuluşyp, ýaramaz hadysalaryň öňüni almalydygyny düşündiriň. Şunda adam şu aşakdakylary edip biler: “Göremok-bilemoga” salyp gitmek. Ezilip kemsidilen okuwçynyň ezýetlerini bir gezekde görse, beýlekide görmezlige salmak џ Kemsidilen adamyň başyna salnan ýagdaýyň göwnüňize ýaramaýandygyny aýtmak we ondan özüňiziň näme kömek edip biljekdigiňizi soramak (meselem, siz bu ýagdaýy kimdir birine ýetirip ýa-da onuň bilen bile gidip, şaýat bolup bilersiňiz). џ Okuwçynyň elinden tutup, “Ýör çaltrak, biz saňa garaşyp durus ahyry!” diýmek arkaly ony halas etmek (ýöne muny diňe ýagdaýlaryň howpsuzdygyna doly göz ýetireňsoň edip bolar.) џ Adamyň kemsidilip, degnasyna deglendigini öz gözüň bilen görüp, oňa şaýat bolmak arkaly goldaw bermek. џ џ Çeşmesi: bu sapak üçin zerur bolan maglumatlar Sýu Bollyň we okatmak www.bgfl.org/services/stopbullying/default.htm saýtyndaky işinden ekspertizasynyň www.teachingexpertise.com/articles/bullying-and-the-bystander1615 saýtyndan alyndy. 69 Indi bolsa kiçi toparlardan özüniň keşbe girmek arkaly taýýarlan sahna oýunlaryny tutuş topara görkezip, deň-duşlar bilen adamyň üstünden gülüp, degnasyna degmek ýaly ýaramaz hadysalary ara alyp maslahatlaşmagy teklip ediň. Şunda keşbe girip görkezilýän sahnalaryň her biri bilen tanyşdyrylyş geçirilende şu aşakdaky sowallary beriň: џ Sahnada görkezilen ýagdaýlaryň haýsysyny “adamyň degnasyna degmek” diýen jümle bilen kesgitläp bolar? џ Bu zatlary göreniňizde siz nähili duýgylary başdan geçirdiňiz? џ Kim-kimiň üstünden düşüp, peslige ýüz urdy? џ Adamy kemsidip, onuň degnasyna degilip durka, siz näme etmeli diýen karara geldiňiz? џ Siz özüňiz ejize hossar çykýan adam bolup bilerdiňizmi – nähili pikir edýärsiňiz? џ Özüňiziň mysal hökmünde saýlap alan ýagdaýyňyzdan baş alyp çykmak üçin beýlekilere näme salgy berip (teklip edip) bilersiňiz? Şu ýerde ejize ganymlyk edilip, onuň başyndan sütem bary inderilende, ýaramaz hadysany aradan aýyrmagyň birnäçe ýollaryny salgy berip bilersiňiz: џ Mekdepde özüňi adamkärçilikli alyp barmagyň kadalaryny kabul etmegi teklip edip bolar ýa-da mekdebiň işgärleriniň we okuwçylarynyň ählisine kabul ederlikli we hemmelere gyradeň gatnaşygy üpjün edýän ýörelgeleriň ýola goýylmagyny gazanyp bolar. Şu kadalardan mekdepde hemmeleriň habardardygyna we ýaramaz hadysa ýol berlen ýagdaýynda bu barada mugallymlara we mekdebiň beýleki işgärlerine habar bermäge ýagdaýyň döredilendigine doly göz ýetiriň. џ Okaýan mekdebiňizde hemme adama deň göz bilen garamak, hemmelere deň derejede sylag-hormat etmek kadalarynyň berjaý edilmegine ýardam etmek. Adamlara kimdir biriniň üstünden düşüp, kemçiligini gyjalat berip degnasyna degmegiň zorluk-sütem bolup durýandygyny düşündirmek hem oňat netije berýär. Şu maksat bilen mekdep jaýlarynda asyp goýmaga niýetlenen ýörite plakat suratlary taýýarlap bolar. Ejize ganym bolmagyň peslik hem gelşiksiz ýagdaý bolup durýandygyny düşündirýän bu plakatlaryň görnükli ýerinde “Her bir adam sylaga mynasypdyr” diýen jümläni ýazmak gerek. VI TAPGYR: Sapagyň jemini jemlemek (5 minut) Geçilen sapagy jemlemek bilen, okuwçylaryň ünsüni her bir adamyň bilim almaga, özüni howpsuz duýup ýaşamaga haklydygyny düşündiriň. Az ýerden bahana arap, adamyň üstünden düşmek, oňa gyjalat berip degnasyna degmek kemsitmäniň ulusydyr. Şeýle gelşiksiz hadysalaryň durmuşda asla gabat gelmezligine biziň her birimiz jogapkärdiris. Sapakda aýratyn nygtamaly ýerler: Adamyň üstünden gülmek peslikdir, kemsidilmegiň ulusydyr. Mekdepde her bir adam özüni howpsuz duýmalydyr. Has ejiz çagalar beýlekilere garanyňda kemsidilmelere has köp duçar edilýändir. Maýyplygy bar adamlaryň hemmesi kemsidilmelere sezewar edilýän hem däldir. Munuň üçin mekdepde okaýan ýaşlaryň arasynda adamkärçilik ýörelgeleriniň berkarar bolmagyny gazanmak gerek. Köpçülik maýyplygy bolan adamlara sylag-hormat bilen garamagy özüne kada edinende, kemsitmelere orun galmaýar. џ џ џ џ Çeşmesi: BMG-niň Baş Sekretarynyň çagalar babatynda edilen zorluklary öwrenmek boýunça seljermesiniň çagalar we ýaşlar üçin sada we düşnükli dilde işlenip taýýarlanan neşiri. Birleşen Milletler Guramasy, 2006-njy ýyl. 70 Ç. Biziň synpymyz Sapagyň gysga beýany: Okuwyň nobatdaky bölüminde oňa gatnaşyjylar mekdebiň gündeki durmuşynyň maýyplygyň dürli görnüşine duçar bolan çagalaryň hemmesiniň deň derejede goşuluşmagyny üpjün etmeginiň ýollaryny öwrenerler. Maksady: Sapaklar ahyrlanýança toparyň agzalary mekdep durmuşynyň her pursatynyň adamkärçilikli, sylaşykly geçmegini, her bir işe, şol sanda günortanlyk naharyna we guralýan oýunlara hemme okuwçylaryň deň derejede goşulmagyny gazanmagyň ýollaryny seljererler. Sapaga gatnaşyjylar her bir adamyň mynasyp okamagynyň, ýokary hilli bilim almagynyň gymmatyna göz ýetirerler. Dowamlylygy: 1 sagat 15 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmak, kiçi toparda işlemek we olaryň işi bilen tanyşdyrmak Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler Işiň barşy I TAPGYR: Giriş (5 minut) Topara häzirki sapakda hemmeleriň gyradeň goşuluşmagyny üpjün edýän okuw otaglarynyň öwreniljekdigini habar beriň. Hemmeleriň gyradeň goşulyşmagyny üpjün edýän mekdep jaýlaryna islendik ukypbaşarnyga eýe bolan çagalaryň hemmesiniň deň derejede goşulyşyp bilýän synp otaglary ýa-da mekdep binalary degişli edilýändir. Şol ýerde ten şikesiniň haýsydyr bir görnüşi bar bolan ýa-da asla bolmadyk okuwçylaryň hemmesi agzybirlikde, birek-birege sylag-hormat etmek bilen duşuşyp, bir-birine bilmedik ýerinde kömek berip, täze bilimleri özleşdirýärler. II TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (15 minut) Sapaga gatnaşyjylara şu soraglary beriň we goýan her bir soragyňyzy tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde belläň: џ Mekdebiň her güni nähili geçýär? џ Okuwyň her bir gününde nämeleri berjaý etmeli bolýarsyňyz? Jogap berlende, mekdebe gitmek hem ondan gaýtmak, okadylýan sapaklary özleşdirmek, günortanlyk naharyny edinmek, gurnaklara ýa-da sport seksiýalaryna gatnaşmak, boş wagty peýdaly guramak ýaly wajyp ugurlary ýatdan çykarmaly däldir. III TAPGYR: kiçi toparlarda işlemek (20 minut) Sapaga gatnaşyjylardan 4-5 adamdan ybarat bolan toparlara bölünmegi haýyş ediň. Toparlaryň her birisine gündeki mekdep durmuşynyň bir bölegini saýlap almagy tabşyryň (toparlar biri beýlekisini gaýtalamasyn: bir topar mekdebe barýan ýoly geçmegi saýlap alsa, beýlekisi sapak geçmegi, üçünjisi – arakesmäni, ýene-de birisi – saz sapagyny we ş.m. saýlap alyp biler) 71 Toparlaryň her birisine adamda bolup bilýän ten we aň şikesleriniň dürli görnüşindäki (görüşi pes, eşidişi gowşak, synasy şikesli, aňy pes) çagalar beýlekiler bilen deň derejede geçirilýän sapaga arkaýyn hem göwnaçyk goşuluşyp biler ýaly guramagyň usulyny tapmagy haýyş ediň. Toparlar şu maksat bilen dürli suratlary çekip, keşbe girip sahnalary janlandyryp ýa-da öz synp topary barada täsirli teswiri ýazyp bilerler. Toparlara mekdep jaýlarynyň hem, zerur bolan maglumatlaryň hem ähli çagalara elýeterli edilmegiň zerurlyk bolup durýandygyny ýene-de bir gezek ýatladyň (elýeterliligiň barlag kagyzyna seret) IV TAPGYR: Kiçi toparlaryň işi bilen tanyşmak (35 minut) Kiçi toparlara hemmeleriň goşulyşmagyny üpjün etmäge bagyşlanan öz işleri bilen tanyşdyrmagy teklip ediň. Tanyşdyrylyşlaryň barşynda hemmeleri köpçülige çekmegiň oňyn, täsirli we netijeli usullaryna aýratyn üns beriň, her bir usulyň peýdaly we zyýanly taraplaryny teswirläň. Toparyň işjeňligini artdyrmak maksady bilen, oturanlaryň hem bu baradaky pikirini ýygy-ýygydan sorap duruň Sapakda aýratyn bellemeli ýerler: Sapaga hemmeler deň derejede goşulanda, synp topary agzybir, alnan bilimler siňňitli bolýar. џ Maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalar mekdep durmuşynyň hiç bir ugrundan çetleşdirilmeli däldir. Sapaklara, günortanlyk naharyna, sporta, bedenterbiýä, döredijilik işlerine çekilen ýagdaýynda, olaryň hem zehini we başarnygy açylýandyr. 72 IV BAP: Jemgyýeti kämilleşdirmek 73 Wagyz etmek we anyk işler Esaslandyrma we syn Okuwyň indiki tapgyrlary sapaga gatnaşyjylary her bir adamyň we hemmeleriň hukuklarynyň doly berjaý edilmegini we durmuşynyň hilini düýpli gowulandyrmagy gazanmak üçin zerur bolan durmuş özgertmeleri geçirilmeli ugurlar bilen tanyşdyrmagy maksat edinýär. Toparyň agzalary netijeli işleýän aklawçylara (wagyzçylara, hukuk goraýjylara) mahsus häsiýetli taraplary kesgitlemegi öwrenerler we ilaty has giňden habardar etmegiň, adamlary köpçülikden çetleşdirmek ýaly ýaramaz hadysalaryň öňüni almagyň ýol-ugurlaryny seljererler. Şeýle-de bu sapagyň dowamynda okuwçylar synasy şikesli adamlaryň hukuklarynyň giňden wagyz edilmegi (goralmagy) bilen olaryň berjaý edilişiniň öwrenilmeginiň arasyndaky göni arabaglanşygy ýüze çykararlar. 32-nji madda. Okuw-terbiýeçilik işi Hökümetler maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny we mertebesini goramak, olaryň başarnygyny we oňat endiklerini ýaýmak boýunça jemgyýeti giňden habardar etmelidir. Olar maýyplygy bolan adamlara zeper ýetirip biljek köne düşünjelerden, ynançlardan, hereketlerden, adatlardan saplanmak barada ylalaşýarlar. Meselem, siziň okaýan mekdebiňizde hemmelerde, hatda iň kiçi ýaşly çagalarda-da maýyplygy bolan adamlara mähirli we sylaşykly garaýyşlary terbiýelemek işi yzygiderli höweslendirilmelidir. Çeşmesi: “Bularyň barysy başarnyk barada, UNICEF, 2008-nji ýyl, aprel aýy. 33-nji madda. Gözegçilik etmek (monitoring) Konwensiýa bilen ylalaşan we ony ykrar eden her bir döwletiň hökümeti şu Konwensiýany berjaý etmekde öz üstüne alan borçlarynyň amala aşyrylmagynda ýetilýän sepgitleri doly öwrenmelidirler we bu ugurda hasabaty ýola goýmalydyrlar. Raýat jemgyýeti hökmany suratda Konwensiýanyň berjaý edilişine ýola goýlan gözegçilik işlerine ýakyndan gatnaşmalydyr. Çeşmesi: Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýa, Birleşen Milletler Guramasy, 2006-njy ýyl. 34-nji madda. Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Komitet. Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Ýörite Komitet Konwensiýa gol çekişen döwletleriň hökümetleri tarapyndan saýlanar. Bu Komitet wagtly-wagtynda öz mejlislerini geçirip, Konwensiýanyň gyşarnyksyz berjaý edilmegini üpjün eder, şeýle-de ýüze çykýan sowallara anyk jogaplary berer we maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň hukuklaryny goramakda döwletleriň we birleşmeleriň işini ugrukdyrar. Çeşmesi: Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýa, Birleşen Milletler Guramasy, 2006-njy ýyl. 35-nji madda. Hasabat çykyşlary we Komitetler. Konwensiýa goşulyşmak bilen, onuň agzasyna öwrülen döwletleriň her birisi wagtlywagtynda Ýörite Komitete maýyplygyň dürli görnüşleri bolan adamlaryň hukuklaryny goramakda edilen işleriň ýazmaça hasabatyny bererler. 74 Çeşmesi: Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýa, Birleşen Milletler Guramasy, 2006-njy ýyl. Umumy maksatlar we wezipeler Şu sapaklar tamamlanýança toparyň agzalary şu aşakdaky endikleri özleşdirerler: џ Bellenilen oňyn häsiýetli özgerişliklere ýetmekde esasy şert bolup durýan wagyz/gorag we ilatyň habardarlygyny ýokarlandyrmak (okuw-terbiýeçilik işlerini güýçlendirmek) çäreleriniň gymmatyna düşünmek. џ Netijeli işleýän aklawçylara (wagyzçylara, magaryfçylara) mahsus häsiýetleri ýüze çykarmak. џ Çagalaryň we ýetginjekleriň öz öýünde, mekdebinde, gatnaşýan toparynda amala aşyryp bilýän oňyn özgertmelerini ýüze çykarmak. џ Öz toparlarynda her bir adamyň köpçülige goşuluşyp bilmegini we garyşypgatyşmagyny üpjün edýän hakyky mümkinçilikleri döretmekdäki ilkinji ädimleri kesgitlemek we bellemek џ Düýpli durmuş özgertmelerini amala aşyrmak çäreleriniň düýpli meýilnamasyny işläp taýýarlamak џ Saýlanyp alnan ugra we bellenilen maksatlara ygrarly bolmak Sapagyň göz öňünde tutulýan dowamlylygy 4 sagat 15 minut Sapaklaryň esasy ugurlary A. Ilatyň habardarlygyny ýokarlandyrmak B. Aklawçy (wagyzçy/hukuklary goraýjy/magaryfçy) kimdir? Ç. Geçiriljek çäreleriň meýilnamasyny düzmek A. Ilatyň habardarlygyny artdyrmak Sapagyň gysga beýany: Bu okuw sapaklary ilatyň arasynda maýyplyk baradaky maglumatlary ýaýratmakda we adamkärçilikli garaýyş-gatnaşyklary wagyz etmekde (terbiýeçilik-aň-bilim işiniň hilini ýokarlandyrmakda) anykdan-aýdyň başlangyçlary hem tagallalary birleşdirmekde we bu ugurda hereket etmekde sapaga gatnaşyjylaryň ukyp-başarnygyny artdyrmaga gönükdirilendir. Maksady: Sapagyň ahyryna çenli oňa gatnaşyjylar ilatyň arasynda maýyplyk baradaky maglumatlary ýaýratmakda we adamkärçilikli garaýyş-gatnaşyklary wagyz etmekde (terbiýeçilik-aň-bilim işiniň hilini ýokarlandyrmakda) anykdan-aýdyň başlangyçlary öňe sürmegi başararlar. Dowamlylygy: 45 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Çekeleşikli pikir alyşmalary guramak Peýdalanylýan esbaplar: Flipçartlar 75 Işiň barşy: I TAPGYR: Çekeleşikli pikir alyşmak (30 minut) Topara şu aşakdaky sowallary beriň: Biziň jemgyýetimizde (jemagatymyzda) maýyplyga bolan garaýyşlary/gatnaşygy özgertmek zerurlygy barmy? џ Biz jemgyýeti nädip özgerdip bileris? џ Synasy dürli şikesli adamlaryň köpçülige goşulyşmak hem garyşyp-gatyşmak babatynda özlerinde bar bolan hukuklar barada habardarlygyny nädip ýokarlandyryp bileris? Biz munuň üçin näme etsek bolar? Işjeň ýagdaýda pikir alyşmak arkaly ilatyň maýyplyk baradaky habardarlygyny ýokarlandyrmak (adamlaryň terbiýeçilik-aň-bilim gözýetimini giňeltmek) boýunça oňyn häsiýetli başlangyçlaryň sanawyny düzüň. џ II TAPGYR: Sapagyň jemlerini jemlemek (15 minut) Köpçüligiň maýyplyk baradaky habardarlygyny ýokarlandyrmak boýunça orta atylan teklipleri we başlangyçlary ýene-de bir gezek gözden geçiriň we jemini jemläň. Sapaga gatnaşyjylary her birisine şol teklipleriň birini saýlap alyp,bu ugurda oňyn netijeleri gazanmagyň meýilnamasyny işläp taýýarlamagy tabşyryň. Maýyplyk barada habardarlygy ýokarlandyrmagyň ýollary 76 џ Adamlaryň, şol sanda synasy dürli şikesli bolan adamlaryň öz hukuklaryny berjaý edişini açyp görkezýän plakat suratlary çekmek we olary köpçüligiň barýan ýerlerinde asyp goýmak. Diwar suratlarynyň her birisiniň aşaky çetinde “Munda hemmeleriň orny bardyr!” diýip ýazyp bolar. џ Şu okuw maksatnamasyndan gören, bilen, eşiden, öwrenen zatlaryňyzy öz maşgalaňyzda we deň-duşlaryňyzyň arasynda wagyz etmek hem-de olary maýyplaryň hukugyny goramaga çagyrmak џ Terbiýeçilik-aň-bilim işlerini hereketleriň bilen berkitmek. Eger-de siz kimdir biriniň maýyplygy bolan adam barada kembaha sözleri aýdýandygyny ýa-da onuň gybatyny edýändigini eşitseňiz, ýüz görmesiz munuň kemlikdigini we peslikdigini aýtmagyňyz gerek. Şunda siziň sözüňiz agras, agramly, şol bir wagtyň özünde-de paýhasly bolmalydygyny ýatdan çykarmaň. џ Ýaşaýan ýeriňizde ýerleşýän dükanlaryň, mekdepleriň, edara jaýlarynyň ýolbaşçylaryna ýüzlenip, şol binalaryň girelgesiniň öňünde maýyplyk arabajyklary ýçin niýetlenen ýörite panduslary gurmagy haýyş etmek. џ Düzümine beýlekiler bilen deň derejede synasy şikesli adamlaryň hem goşulyşan birleşmäni ýa-da topary döretmek. џ Maýyp adamlaryň hukuklarynyň kemsidilendigine gözli şaýat bolsaňyz, bu maglumatlary howpsuzlyk/gizlinlik şertlerini berjaý etmek bilen köpçülige ýetirmek we geljekde şeýle ýaramaz hadysalaryň öňüni almak üçin delil edinmek. џ Ýerli we milli köpçülik habar beriş serişdelerine ýüzlenip, synasynda dürli şikesler bolan adamlaryň hukuklary we şol adamlaryň köpçülige goşulyşmagynyň zerurlygy baradaky makaladyr maglumatlaryň çap edilmegini gazanmak. џ Maýyplaryň hukuklaryna bagyşlanan täze gazeti döretmek ýa-da ýerli gazetde şu ugra bagyşlanan ýörite burçy ýöretmek. џÖz hukuklaryň ugrunda göreşmek! Köpçüligi habardar etmek (adamlaryň terbiýeçilik-aň-bilim gözýetimini giňeltmek) üçin synasy şikesli adamlaryň özleri-de pugta durmalydyrlar. Öz hukuklaryň berjaý edilmegini gazanmak, özbaşdak ýaşamak, köpçülige garylyp-gatyşmak, mekdep durmuşyna giňden goşuluşmak, asylly görelde bolup beýlekileri yzyňa düşürmek, ilki bilen, özüňe baglydyr. џ Jemgyýetiň durmuşyna goşulyşmakda bökdençlik döredýän böwetlikleri ýeňip geçmäge çagyrmak we bu ugurdaky teklipleriňi batyrgaýlyk bilen orta atmaklyk. џ Bu asylly işe wezipeli, jogapkärli, işbaşarjaň adamlary çekmek. Sapakda aýratyn bellemeli ýerler: Saýlap alan ugruňyzda hemişe hoşniýetli hereket etmelidir, ýagşy dilegde bolmalydyr. “Başyna barsak, biz muny başararys!”, “Agzybir dursak, bitmän galjak iş ýok!”, “Durmuş hem, ony özgertmek hem özümize bagly!” ýaly jümleler diliňizden düşmesin. џ Toparyň pikirine goşulyşmagy başaryň, çeýe boluň. Her bir adamyň aýdan pikiri gymmatlydyr, pikirleriň ýekesine-de kembaha garamaň. Pikir alyşmaga goşulýan her bir adam özüniň diňlenýändigini duýsun. џ Pikir alyşmanyň barşynda orta atylan käbir teklipleri özbaşdak hem ýerine ýetirip boljakdygyna söhbetdeşleriňiziň ünsüni çekiň (meselem, hemme adamlara hormatsylag bilen garamak häsiýeti biziň keşbimizi bezeýär), beýleki teklipler bolsa agzybirlikli hereketleri talap edýär (meselem, maýyplygy bolan çaganyň mekdebe gatnamagy üçin rugsat hatyny almak maksady bilen ýörite iş toparyna ýüz tutmak). џ Özüňize pikirdeş we özüňiz bilen deň işleşjek adamlary gözläň. џ Amala aşyrjak işleriňiziň anyk meýinalamasyny düzüň. Gazanmak isleýän netijeleriňiz we maksatlaryňyz aýdyň bolsun. џ Etjek her bir işiňizi, onuň netijesinde nämäni özgerdip boljakdygyny anyk-aýdyň belläň. Birden kyn işlere ýapyşmaň. Maksadyňyza tarap kem-kemden ýöräp, her günde, goý kiçijik hem bolsa, üstünlik gazanmagy başaryň. Şonda beýlekiler hem siziň yzyňyza höwes bilen düşerler. џ B. Aklawçy (wagyzçy/hukuklary goraýjy/magaryfçy) kimdir? Sapagyň gysga beýany: Bu sapakda oňa gatnaşyjylar wagyz-nesihat işleriniň esasy kesgitlemesi baradaky düşünjäni özleşdirerler we aklawça (wagyzça/hukuklary goraýja/magaryfça) mahsus bolan esasy häsiýetleri kesgitlärler. Maksady: Sapaklar tamamlanýança toparyň agzalary köpçüligiň içinde wagyz-nesihat işlerini geçirmegiň, şol sanda adam hukuklary, bellenilen asylly maksatlar we olary amala aşyrmakda saýlanyp alnan hereketler we çäreler dogrusynda adamlary habardar etmegiň esasy usullaryny özleşdirerler. Aklawçylara mahsus bolan esasy häsiýetlere seljerme berler we toparyň agzalaryna aklawçylaryň wagyz-nesihat işlerini geçirmekdäki ornuny kesgitlemek ýumşy berler. Dowamlylygy: 1 sagat Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmak Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler 77 Işiň barşy: I TAPGYR: Giriş (15 minut) Sapaga girişmezden ozal toparyň agzalaryna okuwlaryň bu tapgyrynda wagyz-nesihat işini guramagyň usulyýetiniň we şol işleriň durmuşymyzy has gözelleşdirmekdäki ornunyň öwreniljekdigini aýdyň. Wagyz edilmeýän bilimler miwe bermeýär. Jemgyýetde deňligi berkarar etmek üçin her bir adam öz jogapkärçiligini duýup, bu asylly işe öz goşandyny goşmalydyr. Toparyň agzalarynyň öz islegine görä, ozalky geçilen sapaklarda öwrenilen zatlary ýatlamagy teklip ediň. Okuwçylaryň orta atan tekliplerini geçirjek bolýan sapagyňyzyň iş meýilnamasyny işläp düzmekde peýdalanyň. II TAPGYR: Umumy toparda pikir alyşmak (30 minut) Mekdep tagtasynyň ýa-da kagyzyň ýüzünde wagyz-nesihat işiniň kesgitlemesini belläp alyň we ony sesli okaň. Durmuşda has oňyn, ýaşaýşyň gözelleşmegine gönükdirilen özgertmeleri teklip etmek, öňe sürmek, olaryň many-mazmunyny düşündirmek çärelerine wagyz-nesihat diýilýär. Adaty, bu iş köpçülik ýa-da tutuş bir gurama tarapyndan amala aşyrylýar; olar bellenilen asylly maksatlara ýetmekde netijeli tagallalary birleşdirýärler. Topara Birleşen Milletler Guramasynyň jahanyň köpsanly döwletleri we abraýly guramalary bilen asylly tagallalaryny birleşdirip, Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary baradaky Konwensiýany işläp taýýarlandygyny habar beriň. Sapaga gatnaşyjylardan bu ugurda bellenilen umumy maksatlar dogrusynda öz pikirini aýtmagy soraň. Berlen jogaplary tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde belläp alyň. Umumy maksatlar: dünýäniň adalatly bolmagyny gazanmak, synasynda dürli kemçilikler bolan adamlaryň beýlekiler bilen deň derejede esasy adam hukuklaryny we azatlyklaryny doly berjaý edip bilmegini üpjün etmeklik; şol hukuklary we azatlyklary wagyz etmekde we berjaý edilmegini gazanmakda ygtybarly binýat bolup çykyş edýän netijeli hukuk ulgamyny işläp taýýarlamak. Sapaga gatnaşyjylara her bir adamyň öz-özüni, maşgalasyny, dost-ýarlaryny, jemagat toparyny goramakda öz ornunyň, öz mümkinçilikleriniň bardygyny düşündiriň. Wagyznesihat işlerini her bir adam öz ornunda we köpçülige goşulyşmak bilen amala aşyryp biler; bu işe beýlekiler bilen deň derejede maýyplygy bolan adamlar hem öz goşandyny goşup bilerler. “Aklawçy” adamlar ilki bilen özleri öz hukuklaryny bilmelidir, öz ukypbaşarnygyna dürs baha bermelidir we öňde goýan maksadyna çäksiz ygrarly bolup, şol maksatlaryň ugrunda dogumly hereket etmäge taýýar bolmalydyr. Çeşmesi: “Adam hukuklary. HAWA!: Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny wagyz etmek we bu ugurda hereket etmek” , Adam hukuklary boýunça Gorlar merkezi, 2007; bu barada has giňişleýin www.humanrightsyes.org saýtynda maglumat alyp bilersiňiz. Toparyň agzalaryna özlerinde bar bolan wagyzçylyk başarnyklary barada pikir öwürmegi teklip ediň; olardan özleri bilen deň durup, öz hukuklarynyň doly berjaý edilmegini, durmuşymyzyň her bir adama abadançylykly bolmagy ugrunda oňyn netijeleri gazanmagy başaran adamlar barada gürrüň bermegi soraň. 78 Tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde “aklawçy” diýen sözi ýazyň we onuň daşyny tegeläp alyň. Topara şu aşakdaky sowallary beriň we aýdylan jogaplary tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzüne belläp alyň: џ Aklawçy (wagyzçy) haýsy işleri bitirýär? џ Aklawça (wagyzça) haýsy häsiýetler mahsus bolmalydyr? џ Aklawçy ( wagyzçy) bolmak üçin adama näme zerurdyr? Mysallar:Aklawçylar (wagyzçylar/hukuklary goraýjylar/magaryfçylar): џ Maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň üstünden gülmeýär, olaryň degnasyna degmeýär џ Ejize ganym bolnan, bir adamyň beýlekini ezýän ýerinde öz-özünem, beýlekilerem mäkäm goraýar џ Hemişe adam hukuklarynyň berjaý edilmeginiň tarapdary bolup çykyş edýär џ Bu ugurda dogumly hereket edýär џ Hukuklaryň berjaý edilmegini ündeýän işjeň toparlary düzýär џ Her bir adamy üns berip diňleýär џ Dürli adamlar bilen dostlaşýar Beýlekileri sylaýar adamlary kemsidenok adam hukuklaryny goraýar Dürli adamlar bilen dostlaşýar özgertmeleriň anyk hereketleri bilen meýilnamasyny düzýär aklawçy beýlekiler bilen işleşýär aklawçy beýlekileriň pikirini diňleýär III TAPGYR:Borçlar (15minut) Sapaga gatnaşyjylardan tagtanyň ýüzünde “ Men aklawçydyryn, çünki özüm _________________________________” diýip ýazmagy we bu ýazgyny sesli okamagy haýyş ediň. Berlen jogaplaryň hemmesini bir netijä getirmek bilen, tutuş toparyň oňat wagyzçylar bolup durýandygyna özüňiziň guwanýandygyňyzy aýdyň. Adamlar agzybir bolanda, sogaply işlerde birleşenlerinde we ýürekde ýagşy niýeti baglanlarynda, dünýäni hemmeler,şol sanda maýyplygy bolan adamlar üçin hem has gözel edip bolýandyr. Indiki sapakda bu ugurda anyk hereket etmegiň usullarynyň öwreniljekdigi aýdyň. 79 Sapakda aýratyn nygtalmaly ýerler: Her bir adam durmuşda aklawçy/wagyzçy bolup biler Geçirilýän wagyz işler durmuşymyzy has gözel we abadan etmäge çagyrmalydyr we anyk netije bermelidir Adam ýeke özi hem wagyzçy/aklawçy bolmak bilen, gündeki durmuşyň has abadan bolmagyny gazanyp biler, toparda işläp hem has netijeli wagyz-nesihat çärelerini gurap biler. Dünýäni has adalatly görmek isleseň, ýagşylygy hem adamkärçiligi wagyz etmäge goşulyş! Wagyz işlerinde özüňize pikirdeş adamlar biler tagallalaryňyzy birleşdiriň Ç.Işleriň anyk meýilnamasyny gurmak Sapagyň gysga beýany: Okuw sapaklarynyň bu bölüminde toparyň agzalary wagyz işleriniň geçirilmeginiň zerur bolan hem guralan ýagdaýynda, oňat netije berjek ýerlerini ýüze çykarmagy öwrenerler. Mundan başga-da, olar durmuşyň has abadan bolmagyny gazanmak ugrunda durmuşa geçiriljek çäreleriň usullaryny özleşdirerler. Maksady: Sapaklaryň ahyryna çenli topardaky okuwçylar maksada laýyk hereket etmegiň tertibini ädimme-adim, tapgyrlaýyn meýilnamalaşdyrmagy öwrenerler. Zerur bolan maglumatlary toplamak, işjeň hereketleriň we derwaýys çäreleriň düzgünnamasyny taýýarlamak we amala aşyrmak ýaly iş tapgyrlaryny tertipleşdirerler. Toparyň agzalaryna durmuşyň has abadan bolmagyny gazanmakda etjek hereketlerini keşbe girip sahnalaşdyrmak arkaly görkezmegi teklip ediň. Dowamlylygy: 2 sagat 30 minut Sapagy geçirmegiň usulyýeti: Umumy toparda pikir alyşmak, kiçi toparda işlemek we işiň netijeleri bilen tanyşdyrmak Peýdalanylýan esbaplar: Mekdep tagtasy we hek ýa-da flipçartlar we flomasterler. Işiň barşy I TAPGYR: Giriş (15 minut) Öň ýanyndaky geçilen sapagyň I TAPGYRYNDA işlenip düzülen sanawa ýüzleniň-de, okuwçylaryň şu gollanmany okan döwründe öwrenen zatlary dogrusynda aýdanlaryna umumy syn beriň we teswirläň. Okuwçylara häzirki sapakda anyk hereket etmegiň ýolugurlarynyň öwreniljekdigini habar beriň. Toparyň her bir agzasynyň eýýäm häzir şu sapaga gatnaşmagy öz-özüniň we beýlekileriň ukyp-başarnygyna baha bermäge synanyşmagy bilen eýýäm bu asylly işlere goşulyşandygyna, olara saldamly goşant goşandygyna öz guwanjyňyzy beýan ediň. Indi öwrenilen zatlary, özleşdirilen endilkeri durmuşda amal etmegiň wagty gelip ýetendir. 80 Syn we teswir tamamlanandan soň, toparyň agzalaryndan durmuşyň haýsy ugurlaryny has abadanlaşdyrmagy, özgertmegi zerur hasaplaýandyklaryny sorap görüň. Sowallary anyk goýuň, meselem, maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň bilim almaga, saglygyny bejertmäge, sport bilen meşgullanmaga ýa-da boş wagtyny peýdaly hem gyzykly guramaga bolan hukuklarynyň has doly berjaý edilmegine ýardam berjek özgertmelere garap bolar. Toparyň agzalary bu ugurda bar bolan dürli kynçylyklary, mysal üçin, dükanlaryň ýa-da mekdepleriň girelgeleriniň öňünde maýyplyk arabajyklarynya niýetlenen panduslaryň bolmazlygy ýa-da synasy şikesli çagalara mekdebe gatnamagyň gadagan edilmegi ýaly ýaramaz ýagdaýlary aradan aýyrmak barada pikir alşyp bilerler. Çagalaryň beren jogaplaryny tagtanyň ýa-da kagyzyň ýüzünde belläp alyň. II TAPGYR: Anyk hereketlere girişmeklik (30 minut) Topara il bähbiltli wagyz-nesihat işleriniň hemme adamlaryň deň hukuklara eýedigine göz ýetirmekden, öz ukyp-başarnygyňa ynanmakdan başlanýandygyny ýatladyň. Wagyz-nesihat işleri dürli ugurlarda we derejelerde (öýde, mekdepde, dürli bilreşmelerde, hökümet/döwlet derejesinde) guralyp bilner. Toparyň agzalaryna Konwensiýa bilen ylalaşyp, oňa gol çeken hökümetleriň (döwletleriň) şu Konwensiýa bilen baglylykda öz üstüne alan borçnamalaryny berjaý etmekde gazanan öňegidişliklerine syn berip, bu ugurda degerli hasabaty ýola goýmalydyr. Hasabaty taýýarlamak işine maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlar, şol sanda çagalar gatnaşmaga haklydyr, Birleşen Milletler Guramasynyň degişli Komiteti bolsa, bu hasabatlara garap geçer. Bu Komitet maýyplygyň dürli görnüşleri bolan adamlaryň hukuklaryny goramakda siziň döwletiňiziň işini ugrukdyrmaga ýardam berer. Toparyň agzalaryna häzirki sapakda anyk hereket etmegiň meýilnamasyny düzmegiň öwreniljekdigini aýdyň, soňra bolsa olara kiçi toparlara bölünip, adam hukuklarynyň berjaý edilmegini gazanmakda özlerini gyzyklandyrýan ugry saýlap almagy teklip ediň (şol ugurlaryň sanawyny tagtanyň ýüzünde ýazyň). Hereket etmegiň meýilnamasy: I. Siz haýsy ugry özgertmeli diýip hasap edýärsiňiz? a. Özüňiziň ýa-da tutuş toparyňyzyň üýtgetmek isleýän ugruňyzda bar bolan kynçylygy (böwedi) dürs belläň we kesgitläň. b. Özgerdilmeli diýip hasap edýän ugruňyzy has aýdyňlaşdyryň. Siz nämäni özgertmek isleýärsiňiz: i. Gatnaşyklarymy? ii. Maddy böwetlerimi ? iii. Maglumat böwetlerinimi? Özgertmeler nirede, haýsy derejede bolup geçmeli? Hökümet/döwlet derejesinde (kanunlary özgertmek) Jemgyýet möçberinde Saglygy goraýyş ulgamynda Bilim pudagynda Aýratyn alnan adamda ýa-da maşgalada 81 2. Göwnüňizdäkini aýdyň! a. Kynçylygyň ýa-da päsgelçiligiň aýdyň kesgitlemesini beriň: Bu kynçylyk özüňizde bar bolan adam hukuklaryny amala aşyrmakda näme päsgelçilik döredýär? Şol päsgelçiligiň kime zeleli ýetýär? Onuň ýüze çykmagynyň düýp sebäbi nämede? b. Bu kynçylygyň maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň Konwensiýa bilen berkidilen hukuklaryna ýetirýän täsirini, olaryň berjaý edilmeginde döredýän bökdençliklerini sanap geçiň. Adamyň haýsy hukuklary bozulýar? ç. Bu kynçylygyň maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň durmuşynda ýüze çykarýan agyr ýagdaýlary barada gürrüň beriň. d. Şu meseläniň çözülmegi maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlaryň durmuşyna näme oňaýlyklary getirip biler? e. Meseläni çözmek üçin näme etmeli? f. Bu işe kim goşulyşmaly? Alyp baryjy üçin bellik: Kiçi toparlar öz pikirini beýan etmekde keşbe girip, gysgajyk sahnalary görkezseler, has tasirli bolar . Şol toparlaryň her birisinde bir ýa-da iki adam görkezilen kynçylygy ýeňip geçmekde jogapkärli adamyň (meselem, mekdep mugallymynyň, topar ýolbaşçysynyň , ýerli häkimiýet edarasynyň wekiliniň) keşbine girse, beýlekiler bolsa ýokarda berlen sowallara gutarnykly jogabyny berip, ony “jogapkär adamlara” düşündirmäge synanyşsa, sapak has täsirli geçer. 3. Zerur bolan maglumatlary toplamak a. Berjaý edilmekden boýun towlanan hukugyňyzy haýsy kanunlar goraýar we goldaýar? b. Şu hukugy berjaý etmekde boýun towlanan beýleki ýagdaýlar hem orun alypdyrmy? Siz bu barada näme bilýärsiňiz? ç. Özüňizi goldajak ( şu kynçylygy ýeňip geçmäge özüňize ýardam berjek) adamlary öňünden belläp goýuň. Bellenilen maksatlara ýetmek üçin olar bilen nädip bile işleşip bolar? d. Munuň üçin haýsy çäreleriň başyny tutmak zerurdyr? e. Şol çäreleri kim guramaly? f. Bu çäreleri haçan amala aşyryp bolar? 4. Hereket etmegiň meýilnamasy a. Hereket etmegiň meýilnamasyna degişli bolan paýlanyp berilýän maglumat esbaplaryny ýa-da şu gollanmanyň ahyrynda getirilýän maglumatlardan alnan sowallary peýdalanyň. Alyp baryjy üçin bellik: amala aşyryljak hereketleriň meýilnamasyny ýazyp bilýän okuwçylar ýazmaça bellige alyp (suratda şekillendirip) bilerler. Toparyň galan agzalaryna bu maglumatlary sesli okap bermelidir. 5. Anyk hereketlere geçmek. a. Indi bolsa meýilnamalaşdyrylan anyk hereketlere geçmegiň, bu ugurda netijeli işlemegiň wagty gelip ýetdi. Bellenilen maksatlara tarap okgunly gadam uruň, bu ugurda dogumly duruň we durmuşyň oňyn tarapa özgermegini gazanyň. 82 6. Hereket etmegiň nobatdaky tapgyry a. Islendik wagyz-nesihat işi belli bir maksada gönükdirilmelidir we anyk netije bermelidir. Şol netijeler hasaba alynmasa, amala aşyrylan işleriň, ýetilen maksatlaryň hümmeti belli bolmaz. Gazanylan sepgitlere anyk göz ýetirmek üçin şu aşakdaky sowallara jogap beriň: i. Durmuşa geçirmegi maksat edinen çäreleriň ählisini amala aşyryp bildiňizmi? Olaryň haýsysy size başartdy? Nämede kynçylyk çekdiňiz? ii. Maksadyňyza ýeten bolsaňyz: 1. Üstünlige ýetmekde näme ýardam boldy? 2. Beýleki asylly maksatlara ýetmekde-de peýdalanylan şu ýörelgeler oňyn netije berermi? iii. Eger-de maksatlar size boýun bolmadyk bolsa: 1. Anyk netijeleri gazanmak üçin iş meýilnamaňyza üýtgetmeleri girizmegi zerur hasaplaýarsyňyzmy? Siziň pikiriňizçe, şol üýtgetmeler nämeden ybarat bolmaly? 2. Bellenilen ugurda has oňat netije gazanmak üçin Size näme gerek bolar: goşmaça gorlarmy? Has uly toparmy? Pikirdeş adamlarmy? Has anyk maglumatlarmy? 3. Indiki etsem-goýsamyňyz näme? Ýene-de edilmelisi zerur diýip hasaplaýan işler barmy? Gazanylan ýeňişleri berkitmek üçin näme etmeli bolar? Çeşmesi: “Adam hukuklary. HAWA!:Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny wagyz etmek we bu ugurda hereket etmek” , Adam hukuklary boýunça Gorlar merkezi, 2007; bu barada has giňişleýin www.humanrightsyes.org saýtynda maglumat alyp bilersiňiz. III TAPGYR: kiçi toparlarda işlemek (45 minut) Sapaga gatnaşyjylardan 4-5 adamdan ybarat bolan toparlara bölünmegi we ýokarda beýan edilen iş meýilnamasyny düzmegiň 1-4-nji ädimlerini tapgyrma-tapgyr berjaý etmegi haýyş ediň. Şu ýerde topara işi ilkinji ädimden başlap has kyn, has çylşyrymly meselelere geçmegiň maksada laýyk bolýandygyny, bu çäreleriň biri beýlekisinden gelip çykýandygyny düşündiriň. Işläp oturan çagalaryň arasyna aýlanyp, olara degerli maslahatlary beriň we hereketleriň meýilnamasyny düzmekde yzygiderliligi saklamaga kömek ediň. IV TAPGYR: kiçi toparlaryň işi bilen tanyşmak (1 sagat) Hemmelere umumy topara dolanyp barmagy we ýerine ýetiren işleri bilen tanyşdyrmagy teklip ediň. Toparlaryň her birisine özüniň işläp düzen iş meýilnamasyny ara alyp maslahatlaşmagy tabşyryň. џ Düzülen iş meýilnamasyny amala aşyryp boljakmy? Bu meýilnamany ýeterlik derejede parasatly hasaplaýarsyňyzmy? Düzen iş meýilnamaňyz durmuş hakykatyna golaýmy? Ony berjaý etmek üçin mümkinçilikler (wagt, pul, pikirdeş adamlar, maglumatlar) ýeterlikmi? Sapakda aýratyn nygtalmaly ýerler: Berjaý edilmeli hereketleriň yzygiderliligi saklanylmalydyr Agzybirlikli hereket edilende has oňyn özgertmeleri gazanyp bolýar Asylly işlerde her bir adamyň orny bardyr; goşandyň ulusy-kiçisi ýokdur, her bir işiň öz bähbidi bardyr џ Siziň şahsy goşandyňyzyň umumy ýeňişlerdäki ornunyň uludygyna ynanmagyňyz zerurdyr. џ џ џ 83 Wagyz-nesihat çäreleriniň meýilnamasy Biz aýratyn alnan toparlaryň birisinde täsirli wagyz duşuşygyny geçirmegiň meýilnamasyny işläp taýýarlamagy hödürleýäris. Hereket edýän topar:______________________________ Duşuşygyň geçirilýän senesi:_______________________ 84 Gazanylmaly Bellenilen özgertmeler hereketler Ýerine ýetirijiler Möhletler Hemmeleriň deňligini üpjün etmek üçin haýsy özgertmeleri geçirmeli? Bu çäreleri kim berjaý eder? Bellenilen işler Munuň üçin haçana çenli näme gerek tamamlanmaly? bolar? (pul, adam, enjamlar) Şol özgertmeler orun alar ýaly name edip bolar? Zerur bolan gorlar Işleriň berjaý edilen senesi Bellenilen işler haçan amala aşyryldy? Işiň beren netijelerini bellige almak Geçirilen işler näme netije berdi? V BAP 85 Siziň pikiriňiz gymmatlydyr! Ine, siz bu okuw gollanmasyndan her bir adamda bar bolan hukuklar we ukypbaşarnyklar dogrusynda köp zatlary bildiňiz. Indi siz hem dünýäniň her bir adam üçin amatly hem abadan bolmagyna, durmuşda her bir adamyň öz asyl durkunda orun almagyna özüňiziň saldamly goşandyňyzy goşup bilýärsiňiz. Şuny ýatda saklaň: hemme adamlar, şol sanda maýyplygyň dürli görnüşi bolan adamlar deň hukuklara eýedirler! Şu gollanmadan öwrenilen maglumatlaryň esasy bäş ugruny agzap geçiň: 1) ______________________________________________________ 2) ______________________________________________________ 3) ______________________________________________________ 4) ______________________________________________________ 5) ______________________________________________________ Şu gollanmada haýsy zat göwnüňize has ýarady? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Haýsy zat göwnüňize ýaramady? ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ Şu gollanmanyň hilini gowulandyrmak üçin näme edip bolar? ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ Şu gollanma barada öz pikiriňizi aç-açan aýdyň! 86 Öz jogaplaryňyzy şu salgy boýunça ýollap bilersiňiz: UNICEF, Jynslaryň deňhukuklylygy baradaky meseleler we hukuklar baradaky bölümi, 3 BMG Plaza, H7A New York, NY 10017, ABŞ UNICEF, Genders and Rights Unit 3 UN Plaza, H7A New York, NY 10017, USA Gollanmada peýdalanylan esasy adalgalar Elýeterlilik adamda maýyplygyň barlygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, oňa ulag hyzmatlarynyň, maglumatlaryň elýeter edilmegini, onuň köpçülik ýerine arkaýyn we özbaşdak baryp bilmegine şertleriň döredilmegini aňladýar. Wagyz-nesihat işleri diýip durmuşda oňyn özgertmeleri gazanmaga gönükdirilen çärelere diýilýär. Wagyz işlerine adam ýeke özi, bir asylly maksatda jem bolan tutuş topar bolup ýa-da guramanyň agzasy hökmünde gatnaşyp bilýändir. Kömekçi tilsimatlar adama goşmaça mümkinçilikleri, oňyn amatlyklary bagyş edýär. Meselem, synasynda şikes bolan adamlaryň käbirisi maýyplyk arabajygynda gezmeli bolýar, görüşi pes adamlar bolsa, kompýuteriň displeýinde diňe iri ýazylan harplary okap bilýärler. Adamyň degnasyna degmek/gorkuzyp howuny basmak ejize ganym bolnanda, ygtyýarlygy ýokary bolan adamyň özünden gowşaga bilkastlaýyn zyýan ýetirende orun alýar. Zalymlyk bilen adamyň degnasyna degmek hem zorlugyň bir görnüşidir. Ol tene (itmek, silterlemek, urmak) we aňa (adamyň howuny basmak, üstünden gülmek, paýyş sögmek) agram salýan täsirde bolup bilýär. Kada bozulmanyň bu görnüşi mekdeplerde has köp orun alýar. Maýyplygyň dürli görnüşi bolan çagalar şeýle kemsidilmeleriň öňünde has ejiz bolýar. Çaga ýowuz daramak/onuň mertebesini peseltmek diýip çaganyň garamatyny çekýän, oňa jogap berýän ýa-da oňa gepi-sözi ýöreýän adam tarapyndan çaga ýetirilen islendik görnüşdäki zelele aýdylýar. Bu zyýan çaganyň tenine şikes ýetirmek, ony zorluk bilen jyns gatnaşygyna çekmek, aňyna agram salmak görnüşlerinde bolup bilýär. Bu ýaramaz hereketlere çaganyň ynam edýän adamlary tarapyndan ýol berilmegi ýagdaýy has hem agyrlaşdyrýar. Komitet – bilelikde işlemek üçin saýlanan adamlaryň topary ýa-da kabul edilen Konwensiýanyň oňa goşulyşan ähli döwletler (hökümetler) tarapyndan berjaý edilmegine ýardam bermek üçin döredilen edara görnüşinde bolup bilýär. Jemagat diýip belli bir ýerde ýaşaýan adamlaryň toparyna aýdylýar. Umumy gyzyklanmalar ýa-da aladalar bilen birleşen adamlara-da jemagat topary diýip bolar. Konwensiýa - döwletleriň birnäçesiniň şol bir kanunlary işläp taýyarlamak barada şertleşmesi ýa-da ylalaşmagydyr. Haçan-da döwlet Konwensiýa gol çekip ony tassyklanda, bu resminama hukuk borçnamasyna öwrülýär we döwletiň hökümetiniň hereketlerini ugrukdyrmak güýjüne eýe bolýar. Konwensiýa köp halatda döwletleriň öz kanunyny Konwensiýa bilen berkidilen kadalara laýyklykda özgerdilmegine getirip bilýär. 87 Hemmelere amatly gurluş düzümi binalar gurlanda, maksatnamalar işlenip taýýarlanylanda, dürli önümler öndürilende berjaý edilse, bu zatlardan peýdalanýan adamlara, olarda maýyplygyň barlygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, mümkin boldugyça giň şertleri döredýär. Mertebe - her bir adamda şahsyýeti görmek we ony sylamakdyr. Her bir adam hormata mynasypdyr. Özüni sylan adam beýlekilere-de hormat goýar. Kemsitmeklik – teniniň reňkini, dinini, jynsyny ýa-da üýtgeşik ukyp-başarnygyny bahanalap, haýsydyr bir adama ýa-da adamlaryň tutuş bir toparyna kembaha garamakdyr. Maýyplygy bahana edinip kemsitmeklik – adamyň synasynda haýsydyr bir şikesiň barlygyny sebäp tutunyp, oňa kembaha garamagy, ol babatynda adalatsyzlyga ýol bermegi, ony sana salmazlygy aňladýandyr. Adam hukuklary – dünýäde her bir adam onuň hukuklaryny we dogabitdi mertebesini (ähli adamlarda doglandan beýläk bar bolan mertebesini) gorap saklaýan kanunlaryň saýasynda ýaşaýar. Hiç bir adam jemgyýetden çetleşdirilip bilinmez. Meselem, her bir adam erkin ýaşamaga we gulçulykdan azat bolmaga hukuklydyr. Her bir adamyň ömri we mertebesi kanunlar bilen goralýandyr. Çagalaryň ählisi sagdyn iýip-içmek, zerur bolan lukmançylyk kömegini almak, mekdepde okamak, zorluk-sütemden pugta goralmak hukugyna eýedir. Her bir çaga özüne degişli haýsydyr bir mesele çözülende, öz pikirini aç-açan aýtmaga hukuklydyr. Goşulyşmak (inklýuziwlik) – bu maýyplygy bolan adamlaryň hereket edýän dürli gurluşlara goşulyşmagyň ugruny gözlemegini däl-de, şol gurluşlaryň maýyplary köpçülik işine çekmek ugrunda kämilleşdirilmegini aňladýar. Inklýuziw jemgyýetde çagalaryň ählisini öýde, mekdepde , orta hünärment okuwynda, sport we medeni çärelerinde, köpçüligiň içinde hemmetaraplaýyn goramak üçin şertler döredilendir. Şunda kynçylyk ýüze çyksa, inklýuziw jemgyýet öz gurluşyny täze talaplara kybap kämilleşdirmegiň ýollaryny agtarýar. Inklýuziw okuw binalary öz içine islendik ukyp-başarnygy bolan adamlaryň gyradeň mähirli garşy alynýan mekdep jaýlaryny, synp otaglaryny alýar. Olarda synasynda islendik şikesler bolan we doly sagdyn çagalar hiç-hili parhlandyrmany duýman ýygnanyşýarlar, pikir alyşýarlar, bilimleri özleşdirýärler. Deňsizlik – adam hukuklaryna düýpli parhyň goýulýan ýagdaýydyr. Bu ýagdaýda aýryaýry adamlaryň hukuklary we mertebesi beýlekilere garanyňda has belent ýa-da tersine, kembaha tutulýandyr. Häkimiýet deňsizligi bir adamyň beýlekiniň ömrüni we ykbalyny çözmek ygtyýaryna eýedigini aňladyp bilýär. Ýörite edaralar – çagalaryň (ulularyň ) ýa-da olaryň toparlarynyň özüne ýakyn garyndaş bolmadyk adamlaryň howandarlygynda bilelikde ýaşaýan ýeridir. Çagalar öýi şeýle edaralaryň bir görnüşidir. Ýörite edara – aňrujy çykalgasy bolman, çaganyň ýa ulynyň ýerleşdirilýän ýeridir. Dil – adamlaryň aýratynlykda alnan bir toparynyň özara habarlaşmagynyň esasy serişdesidir. Dil gürleşmek üçin peýdalanylýar we sözler, hereketler/ümlemeler we beýleki usullar arkaly beýan edilip bilner. 88 Preambula/giriş – Konwensiýanyň ilkinji baplaryny we bölümlerini aňladýar. Resminamanyň bu bölüminde Konwensiýanyň kabul edilmeginiň zerurlygy esaslandyrylýar. Tassyknama (tassyklamak): her bir döwletiň gol çekilen Konwensiýany ýa-da ylalaşygy resmi taýdan makullamagy. Şundan soň makullanan resminama şol döwletde kanuna öwrülýär. Oýlanşykly kybaplaşdyrmak – daşky gurşawy adamlara amatly bolar ýaly derejede özgertmegi aňladýar. Meselem, binalaryň we jaýlaryň girelgesinde panduslar gurulsa, olarda liftler gurnalsa, synasy şikesli adamlaryň şol ýerlere arkaýyn barmagyna şert döredilýär. Birek-birege bolan sylag-hormat beýleki adamlary olaryň bolşy ýaly, olaryň özüňizden tapawutlanýandygyna, başga dine uýýandygyna, beýleki bir ýurtdan gelendigine garamazdan, açyk göwün bilen kabul etmegi aňladýandyr. Beýleki adamlaryň özüňize nähili garamagyny isleýän bolsaňyz, siz hem beýlekilere şonuň ýaly garaň – sylag şoldur. Maýyplygyň durmuş modeli – maýyplygyň bu modeli adamyň özünde bar bolan hukuklaryny amal etmekde jemgyýet ýa-da daşky gurşaw tarapyndan döredilen böwetlikleri ýeňip geçmäge gönükdirilendir. Durmuş modeli öz içine maýyplygy bolan adamlara mähribanlygy höweslendirmegi, daşky gurşawyň hemmelere deň derejede elýeterli bolmagy üçin ony kämilleşdirmegi, aýdylýan maglumatlaryň hemmelere düşnükli hem golaý bolmagyny üpjün etmäge gönükdirilen çäreleri alyp biler. ÝUNISEF. BMG-niň Çagalar gaznasynyň gysgaça ýazylyşy. Ol BMG-niň umumy ulgamynyň esasy düzüm birlikleriniň biri bolmak bilen, çagalaryň hukuklarynyň goralmagynyň; çagalaryň bagtly ýaşamagynyň, sagdyn ösmeginiň, hemmetaraplaýyn üns-alada bilen gurşalmagynyň tarapdary bolup çykyş edýär we öz işiniň baş maksadyny ýaşaýan dünýämizi has gözel, howpsuz we abadan etmekde görýär. BMG: jahanyň iň abraýly halkara guramasydyr. Oňa dünýäniň hemme ýurtlary girýärler. BMG-niň düzümine girýän Hökümetler Birleşen Milletler Guramasynda duşuşýarlar we dünýäde parahatçylygy hem abadançylygy berkarar etmekde öz tagallalaryny birleşdirýärler. Adam hukuklarynyň ählumumy Jarnamasy: 1948-nji ýylyň 10-njy dekabrynda Birleşen Milletler Guramasyna agza-döwletleriň ählisiniň gol çekmegi bilen kabul edildi. Onda hemme adamlaryň hukuklary doly beýan edilendir. Zorluk-sütem – haçanda bir adam bilmezlikden däl-de, bilkastlaýyn beýleki adama zyýan ýetirmek üçin özünde bar bolan güýji ýa-da ygtyýarlyklaryny peýdalanan ýagdaýynda orun alýar. Zelel ýetirýän we ýetirip biljek hereketleriň ediljekdiginiň ýaňzydylmagy-da, şeýle hereketleriň hakykat ýüzünde edilmegi-de zorluga deň derejede degişli bolýandyr. Düýpli zelel adamyň diňe bir saglygyna ýa-da durmuş abadançylygyna däl-de, eýsem onuň tutuş synalaryna hem aňyna ýetirilip bilinýändir. 89 Paýlanylyp berilýän maglumatlar. 1-nji bölüm: BMG-niň Maýyplaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýasynyň çagalar üçin sada we düşnükli dilde ýörite taýýarlanan neşiri. Çeşmesi: “Bularyň barysy ukyp-başarnyk barada”, UNICEF, 2008-nji ýyl, aprel aýy. Konwensiýa köp zatlary wada berýär. Konwensiýanyň maddalarynyň 50-sinde şol wadalaryň manysy we mazmuny düşündirilýär. Kitabyň indiki sahypalarynda biz “hökümet” sözüni ulananymyzda, şu Konwensiýa gol çeken döwletleriň Hökümetlerini (“şeýle hem oňa gatnaşyjy ýurtlary”) göz öňüne tutýarys. 1-nji madda: Maksady Bu maddada Konwensiýanyň maýyplygy bolan ähli adamlaryň, şol sanda çagalaryň deň hukuklaryny we azatlyklaryny doly suratda goramaga, höweslendirmäge we kepillendirmäge gönükdirilen maksatlary gysgaça beýan edilýär. 2-nji madda: Kesgitlemeler Bu maddada şu Konwensiýada takyk kesgitlemä eýe bolan sözler sanalyp geçilýär. Meselem: “dil” adalgasy dilden aýdylýan sözleri, şeýle hem yşaratlary ýa-da gepleşik däl dilleriň beýleki görnüşlerini aňladýandyr. “Gatnaşyk” adalgasy öz içine dürli dilleri, ýazgyly displeýleri, Braýlyň harplygyny (harplary we sanlary aňlatmak üçin güberçekli nokatlary ulanýan harplyk), eliňi degirmek arkaly habarlaşmagy, iri şrift we elýeter multimediýa serişdelerini (meselem: web-saýtlary ýa-da audio-enjamlary) ýaly serişdeleri alýar. 3-nji madda: Umumy ýörelgeler Şu Konwensiýanyň ýörelgeleri (binýatlaýyn düzgünleri) aşakdakylardyr: (a) Her bir adamyň dogabitdi mertebesine, onuň şahsy pikir azatlygyna we erkinligine hormat goýmaklyk. (b) Kemsidilmä ýol bermezlik (her bir adama adalatly garamaklyk). (ç) Her bir adamyň jemgyýete (öz jemagatyna) doly suratda goşulmagyny gazanmaklyk. (d) Her bir adamy bolşy ýaly kabul etmek we maýyplygy bolan adamlary köpdürli durmuşyň bir parçasy hökmünde adamkärçilikli kabul etmeklik. (e) Hemmelere deň mümkinçilikleri döretmeklik. (f) Elýeterliligiň erkinligi (maýyplyga salgylanyp, adamlaryň ulaga, jemagat we maglumat hyzmatlaryna bolan hajatlaryny kanagatlandyrmakdan ýüz döndermezlik). (g) Erkekleriň we aýallaryň deň hukuklaryny berjaý etmeklik (siziň oglan ýa gyzdygyňyza garamazdan, her biriňize deň mümkinçilikler berilmelidir). (h) Maýyplygy bolan çagalaryň ösüp barýan ukuplaryna hormat goýmak we olaryň şahsy özboluşlylygyny saklamaga bolan hukugyny sylamaklyk ( her bir adam öz başarnygyna hem zehinine buýsanmaga haklydyr). 90 4-nji madda: Umumy borçlar Maýyplygy bolan adamlaryň sähelçe kemsidilmegine ýol berýän kanunlar bolmaly däldir. Gerek bolsa, hökümetler maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny goramak üçin täze kanunlary kabul etmelidirler we olary herekete girizmelidirler. Eger maýyplygy bolan adamlar babatda kemsidilmäni göz öňüne tutýan köne kanunlar ýa-da adatlar saklanyp galan bolsa, olary üýtgetmegiň ýoluny tapmak zerurdyr. Eger maýyplygy bolan çagalara beýlekiler bilen deň derejede göwni küýseýän zatlary bilen meşgullanmaga päsgelçilik berýän kanunlar ýa-da adatlar bar bolsa, olar hökmany suratda üýtgedilmelidir. Şeýle kanunlary we syýasaty özgertmek barada karar çykarmazdan ozal, siziň hökümetiňiz maýyplygy bolan çagalaryň guramalary bilen maslahatlaşmalydyr. 5-nji madda: Deňhukuklylyk we kemsitmezlik Hökümetler öz ýurdunda ýaşaýan ähli adamlaryň kanun tarapyndan goralmalydygyny we ýurduň kanunlarynyň hemmeler üçin deň derejede peýdalanylýandygyny ykrar edýärler. 6-njy madda: Maýyplygy bolan zenanlar Hökümetler maýyplygy bolan zenanlaryň we gyz çagalaryň dürli kemsidilmelere has köp sezewar edilýändigini boýun alýarlar. Hökümetler olar babatynda adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramagy ylalaşýarlar. 7-nji madda: Maýyplygy bolan çagalar Hökümetler maýyplygy bolan çagalar babatynda beýlekiler bilen deň derejede adam hukuklarynyň ählisiniň we esasy azatlyklarynyň doly berjaý edilmegini üpjün edýän çäreleriň hemmesini görmek barada ylalaşýarlar. Olar şeýle hem maýyplygy bolan çagalaryň özlerine degişli ähli meselelerde şahsy pikirini erkin beýan etmek hukugyny üpjün etmäge borçlanýarlar. Her bir meselede çaganyň bähbitlerinden ugur alynmalydyr. 8-nji madda: Okuw-terbiýeçilik işi Hökümetler maýyplygy bolan adamlaryň hukuklaryny we mertebesini goramak, olaryň başarnygyny we oňat endiklerini ýaýmak boýunça jemgyýeti giňden habardar etmelidir. Olar maýyplygy bolan adamlara zeper ýetirip biljek köne düşünjelerden, ynançlardan, hereketlerden, adatlardan saplanmak barada ylalaşýarlar. Meselem, siziň okaýan mekdebiňizde hemmelerde, hatda iň kiçi ýaşly çagalarda-da maýyplygy bolan adamlara mähirli we sylaşykly garaýyşlary terbiýelemek işi yzygiderli höweslendirilmelidir. 9-njy madda: Elýeterlilik Hökümetler maýyplygy bolan adamlaryň erkin ýaşamagy we öz jemagatynyň durmuşyna arkaýyn garyşyp-gatyşmagy üçin amatly mümkinçilikleri döretmäge borçlanýarlar. Jemagat üçin elýeter bolan ähli ýerler: jaýlar, binalar, ýollar, mekdepler we keselhanalar maýyplygy bolan adamlaryň, şol sanda çagalaryň hemmesi üçin deň derejede elýeterli bolmalydyr. Eger-de siz jemgyýetçilik ýerinde bolan wagtyňyz kömege mätäçlik çekseňiz, size hut şol ýerde ýolbelet adam, okap bilýän ýa-da tejribeli surda-terjimeçi kömek bermelidirler. 10-njy madda: Ýaşamaga bolan hukuk Her bir adam dünýä inenden beýläk ýaşamaga bolan hukuga eýe bolýandyr. Hökümetler bu hukugyň maýyplygy bolan adamlar we maýyplygy bolmadyk adamlar üçin deň derejede adalatlydygyna kepil geçýärler. 11-nji madda: Töwekgellik hadysalary we adatdan daşary gumanitar ýagdaýlar Harby çaknyşyklar ýüze çykanda, adatdan daşary ýagdaýlar peýda bolanda ýa-da tebigy betbagtçylyklarda, meselem, tupan turanda, maýyplygy bolan adamlar beýlekiler bilen deň derejede goralmak we howpsuzlygy berjaý edilmek hukugyna eýedirler. Kanun boýunça hiç bir adam maýyplygyňyzy bahana edinip, sizi gaçybatalga göýbermän saklamaga ýa-da beýleki adamlar halas edilýänçä sizi bir gyrada goýmaga haky ýokdur. 12-nji madda: Kanunyň öňündäki deňlik Maýyplygy bolan adamlar beýlekiler bilen deň derejede “Hukuk ygtyýaryna” eýedirler. Beýle diýildigi, ýaşyňyzyň bellenen çäge ýetmegi bilen, synalaryňyzda haýsydyr bir şikesiň bardygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, sizde kanunda görkezilen hukuklaryň, meselem, okamak üçin bellenilen karzlary almaga ýa-da öz jaýyňyzy kireýine bermek maksady bilen kärende ylalaşygyna gol çekmäge hukugyňyzyň peýda bolýandygyny aňladýar. Siz şeýle hem emläge eýe bolup we ony miras alyp bilýärsiňiz. 91 13-nji madda: Adyl kazyýetiň elýeterli edilmegi Eger-de siz jenaýatdan jebir çeken ýa-da başga adamlaryň jebir çekendigini gören bolsaňyz, ýa-da sizi bikanun hereketde aýyplaýan bolsalar, onda siz kazyýetde çykyş edip, bolan wakalary gürrüň bereniňizde, özüňize adalatly garalmagyna hukuklysyňyz. Siziň kazyýetde öz pikiriňizi aýdyp bilmegiňiz üçin ähli şertler döredilmelidir. 14-nji madda: Erkinlik we şahsy eldegrilmesizlik Hökümetler beýleki adamlar bilen deň derejede maýyplygy bolan adamlaryň esasy azatlyklarynyň kanun esasynda goralmagyny üpjün etmelidirler. 15-nji madda: Gynamalardan we rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da gatnaşyklaryň we jezalaryň mertebäni peseldiji görnüşlerinden azat bolmak Hiç bir adam gynamalara, rehimsiz ýa-da adamkärçiliksiz gatnaşyga sezewar edilip bilinmez. Her bir kişi lukmançylyk ýa-da ylmy synaglaryň geçirilmeginden ýüz döndermäge haklydyr. 16-njy madda: kimdir biriniň peýdasyna işletmekden, hakyny iýmekden, zorluksütemden we masgaralanmakdan goralmak Maýyplygy bolan çagalar zorluk-sütemden we masgaralanmakdan mäkäm goralmalydyr. Olar öz öýlerinde we öýlerinden daşarda ýaramaz gatnaşyga, zorluksüteme sezewar edilmeli däldir. Eger-de siz zorluk-süteme duçar edilseňiz ýa-da ýaramaz gatnaşygyň pidasy bolan bolsaňyz, onda siz masgaralaýjy hereketleriň bes edilmegini talap edip we özüňizi bejerdip bilersiňiz. 17-nji madda: Şahsy bitewiligiň goralmagy Hiç bir adam siziň beden ýa-da ruhy özboluşlylygyňyzy bahanalap, size adamkärçiliksiz garap bilmez. Siz beýlekileriň özüňizi bolşuňyz ýaly sylamagyna we hormatlamagyna garaşyp bilersiňiz. 18-nji madda: Hereket etmek erkinligi we raýatlyk degişliligi Her bir çaga kanun esasynda berkidilen ada eýe bolmaga hukuklydyr; her bir çaga raýatlyk almaga, öz ene-atasyny kemsiz tanamaga we olaryň üns-aladasyny hemmetaraplaýyn duýup ýaşamaga haklydyr. Hiç bir adama onuň maýyplygyny sebäp tutunyp, ýurduň çägine girmek ýa-da ondan çykmak gadagan edilip bilinmez. 19-njy madda: Özbaşdak ýaşamak we ýerli jemagatyň durmuşyna goşulyşmak Maýyplygynyň bardygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, her bir adam özüniň ýaşajak ýerini erkin saýlap alyp bilýändir. Siz hem ulalyp kämillik ýaşyna ýeteniňizden soň, eger isleseňiz, özbaşdak ýaşap bilersiňiz, şeýle-de öz islegiňize görä ýerli jemagatyň durmuşyna goşuluşyp bilersiňiz. Eger-de köpçülige garyşyp-gatyşmagyňyz üçin siz goşmaça ýardama, meselem, öý-içeri ýa-da şahsy bir meselede kömege mätäç bolsaňyz, size şol hyzmatlar elýeter edilmelidir. 20-nji madda: Özbaşdak hereket etmek ukyby Maýyplygy bolan çagalar arkaýyn we özbaşdak hereket etmek hukugyna eýedirler. Ýurduň Hökümeti bolsa olara şu babatda kömek bermelidir. 21-nji madda: Pikiriňi we garaýyşlaryňy erkin beýan etmek we maglumatlaryň elýeter bolmagy Her bir adam öz pikirini we garaýşyny erkin beýan edip bilýändir. Mundan başga-da, her bir adam özüne gerek bolan maglumatlary özüniň düşünip we peýdalanyp bilýän görnüşinde gözlemäge, tapyp almaga we alyş-çalyş etmäge haklydyr. 22-nji madda: Şahsy durmuşyň eldegrilmesizligi Maýyplygynyň barlygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, hiç bir adamyň beýleki adamlaryň şahsy durmuşyna garyşyp-gatyşmaga hukugy ýokdur. Eger-de kimdir biri beýleki adamyň şahsy durmuşyna, meselem, saglyk ýagdaýyna degişli gizlin syry bilýän bolsa, şol adam bu syrly maglumatlary gizlin saklamaklyga borçludyr we ony paş etmeli däldir. 92 23-nji madda: Öý-içerä hormat goýmak we maşgalany sylamak Her bir adam öz maşgalasynda ýaşamaga haklydyr. Eger-de sizde haýsydyr bir synaňyzda şikes bar bolsa, ýurduň Hökümeti siziň maşgalaňyzda edilýän harajatlarda, maglumatlary almakda we hyzmatlardan peýdalanmakda golaýdan ýardam bermelidir. Hiç bir çaga ýaramazlygy ýa-da maýyplygy zerarly öz ene-atasyndan aýrylanyp bilinmez! Eger-de sizde ýakyn garyndaşlar bilen ýaşamaga mümkinçiligiňiz ýok bolsa, ýurduňyzyň Hökümeti siziň bilen uzak garyndaşlygy bolan adamlar ýa-da ýerli jemagat tarapyndan howandarlyk jogapkärçiligini guramaga kömek bermelidir. Maýyplygy bolan ýaşlar beýleki ýaş ýigitler we gyzlar bilen deň derejede nesil dowamaty baradaky degişli maglumatlardan peýdalanmak, şeýle-de beýlekiler bilen deň derejede nika baglaşmak we maşgala gurmak hukugundan peýdalanýarlar. 24-nji madda: Bilim almak Her bir çaga mekdepde okamaga haklydyr. Hiç bir kişi maýyplygyňyzy bahanalap, size mekdepde okamaga päsgelçilik döredip bilmez. Maýyplygym bar diýip, siz hökmany ýagdaýda ýöriteleşdirilen mekdepde okamaly diýlen düzgün ýokdur. Maýyplgy bolan çagalar hem edil beýlekiler bilen deň derejede bilim almaga we beýlekileriň okaýan okuw maksatnamasyna laýyklykda okuw sapaklaryny geçmäge haklydyrlar. Ýurduň hökümeti size bu ugurda ýakyndan ýardam bermelidir. Meselem, Hökümet sapak berýän mugallymyň siziň aýtjak bolýan zadyňyza ýa-da özüňize gerek-ýarak zatlara dürs düşünmegi we netije çykarmagy üçin zerur bolan şertleri we usullary döredip bermäge borçludyr. 25 we 26-njy maddalar: Sagdynlyk we saglygyňy dikeltmek Maýyplygy bolan adamlar beýleki adamlara mugt ýa-da o diýen gymmat bolmadyk töleg bilen berilýän saglyk hyzmatlaryndan deň derejede peýdalanyp bilýändirler. Eger-de haýsydyr bir maýyplygyňyz bar bolsa, siziň ýöriteleşdirilen lukmançylyk kömegini almaga we saglygyňyzy dikeltmäge hukugyňyz bardyr. 27-nji madda: Zähmet we iş orny bilen üpjün etmeklik Maýyplygy bolan adamlar hiç hili kemsidilmezden erkin saýlap alan iş ornunda zähmet çekmäge beýlekiler bilen deň hukuga eýedirler. 28-nji madda: Ýaşaýşyň mynasyp derejesini üpjün etmek we durmuş taýdan goralmak Maýyplygy bolan adamlar hiç hili kemsidilmezden sagdyn iýmitlenmäge, arassa suwdan, geýim-gejimden peýdalanmaga we öý edinmäge haklydyrlar. Ýurduň Hökümeti üpjünçiligi pes bolan maşgalalarda ýaşaýan maýyplygy bolan çagalara hemişe ýardam bermelidirler. 29-njy madda: Syýasy we jemgyýetçilik durmuşyna gatnaşmak. Maýyplygy bolan adamlar syýasy we jemgyýetçilik durmuşyna erkin gatnaşyp bilerler. Kanunda görkezilen ýaşa ýeteniňizden beýläk, özüňizde maýyplygyň barlygyna ýa-da ýoklugyna garamazdan, siz özbaşdak topar döredip jemgyýete peýdaly işlere goşulyşyp, saýlawlarda ses berlişiklere gatnaşyp bilýärsiňiz, islän adamyňyzy saýlamak we döwlet wezipesine saýlanmak hukugyna eýe bolýarsyňyz. 30-njy madda: Medeni çärelere gatnaşmak, boş wagty we dynç alşy peýdaly guramak hem-de sport bilen meşgullanmak. Maýyplygy bolan adamlarda beýlekiler bilen deň derejede öz islegi boýunça medeni çärelere gatnaşmaga, kino, teatrlara we beýleki medeni ojaklaryna barmaga, sport, oýunlar, şeýle-de güýmenjeleriň beýleki görnüşleri bilen meşgullanmaga hukugy bardyr. Şu maksatdan ugur alyp, ýurduň teatrlary, muzeýleri,güýmenje merkezleri we kitaphanalary ähli adamlar, şol sanda maýyplygy bolan adamlar üçin deň derejede elýeterli edilmelidir. 93 31-nji madda: Hasabaty ýöretmek we maglumatlary ýygnamak. Maýyplygy bolan adamlara aňrybaş amatly hyzmatlary we maksatnamalary üpjün etmegi maksat tutunan döwletler şeýle adamlar baradaky maglumatlary yzygiderli ýygnamalydyrlar we şol maglumatlaryň esasynda degişli hasabaty ýöretmelidirler.Maýyplyk baradaky habarlary we maglumatlary ýygnamaga we olary gaýtadan işlemäge gatnaşýan maýyplygy bolan adamlar özlerine sylag-hormatyň goýulmagyna we adamkärçilikli garalmagyna doly haklydyrlar. Bu adamlar özüniň durmuşy bien bagly haýsydyr bir maglumaty ýa-da habary aýdan bolsalar, şol habar gizlinlikde saklanmalydyr. Ýygnanan maglumatlar we hasabatlar hemmeler, şol sanda maýyplygy bolan we beýleki adamlar üçin elýeterli edilmelidir. 32-nji madda: Halkara hyzmatdaşlygy Dünýa döwletleri şu Konwensiýanyň düzgünlerini doly berjaý etmekde öz tagallalaryny birleşdirmelidirler. Bu, aýratyn hem, özünde bar bolan mümkinçilikleri uly (meselem, ylmy taýdan ösen, öňdebaryjy tehnologiýalara eýe bolan) bolan döwletlere degişlidir. Olar beýleki ýurtlar bilen özünde bar bolan peýdaly gorlary paýlaşmak arkaly, şu Konwensiýada göz öňünde tutulan hukuklardan dünýäde mümkin boldugyça köp adamlaryň peýdalanmagyna ýardam bermelidirler. 33-njiden 50-njä çenli maddalar: Hyzmatdaşlygy saklamagyň, barlaglary geçirmegiň we Konwensiýany berjaý etmegiň kadalary. Maýyplygy bolan adamlaryň hukuklary hakyndaky Konwensiýa jemi 50 maddadan ybaratdyr. Onuň 33- njiden 50-njä çenli maddalary durmuşda tapawutly hajatlary bolan adamlara olarda bar bolan hukuklary doly kepil geçmek üçin uly ýaşly, aýratyn hem, maýyplygy bolan adamlaryň we olaryň döreden guramalarynyň,şeýle-de hökümetleriň öz aralarynda hyzmatdaşlygy guramagynyň ýollaryna, usullaryna, mümkinçiliklerine bagyşlanýar. Bu maddalar bilen siz internetiň <www.un.org/disabilities> saýtynda doly tanşyp bilersiňiz. Paýlanylyp berilýän maglumatlar. 2-nji bölüm: Ukyp-başarnyklaryň dürli görnüşleri Çeşmesi: “Iş başarjaň topar”; bu barada has giňişleýin internetiň www.theablecrew.org.interactive/blur.html saýtynda maglumat alyp bilersiňiz. .. . .. ... . . . . .. . . . . .. . . .. .. . . . . .. . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . .. . . . . . . . . . . Siz şu haty okap bilýärsiňizmi? 94 Muňa Braýlyň elipbiýi diýýärler. Dogabitdi batyl we görüşi pes adamlar haty şu usulda okaýarlar. Elipbiýi ilkinji gezek görýän adam muny nokatlaryň düşnüksiz bir tertibi hökmünde kabul edýär. Hakykatda bolsa, Braýlyň (1-6 güberçekli nokatlardan ybarat bolan) simwollary elipbiýiň aýry-aýry harplaryny, dyngy belgilerini, sanlary we beýleki nyşanlary we belgileri aňlatmak bilen, ýörite usulda hat ýazmaga we okamaga mümkinçilik berýär. Gözi sagdyn, görüşi oňat adama bu jümle şeýle halda görünýär: Görşüňiz pes bolsa, bu jümle Size şeýle görner. Görşüňiz pes bolsa, bu jümle Size şeýle görner. Görşüňiz pes bolsa, bu jümle Size şeýle görner. Muňa hereketler/ümlemeler dili diýerler. 1-nji Goşmaça: Goşulyşmak üçin käbir maslahatlar Ösüşinde käbir kemçilikler/kognitiw bozulmalar/sapaklary özleşdirmekdäki kynçylyklar bilen bagly maýplyk. Maýyplygyň bu toparynyň görnüşleri gaty köpdür we köphalatda olary ýüze çykarmak we tapawutlandyrmak kyn bolýar. Okadylýan sapaklary özleşdirmekde kynçylyk çekýän adamyň aň derejesi, adaty ýagdaýda, orta tapda ýa-da ondan hem ýokary bolup bilýär, emma ol täze sapaklary öwrenmekde, ýatda saklamakda we beýan etmekde düýpli kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Maýyplygyň bu görnüşi dürli alamatlar arkaly ýüze çykyp bilýär we çaganyň sapaklara ýetişmegine ýiti täsir edýär. Kogntiw bozulmalaryň käbir görnüşleri has agyr halda ýüze çykyp, çaganyň aňyna zeper ýetirýär. Bu näsazlyklar adamyň ruhy ýagdaýyna-da zelel ýetirip, onuň duýgularynyň garyşyp-gatyşmagyna ýa-da düýbünden bozulmagyna, şol sanda autizme getirip bilýär. Köpçülige goşulyşmak üçin käbir maslahatlar: џ Diliňiz sada, jümleleriňiz gysga, anyk hem aýdyň bolsun. Şol bir maglumaty umumylaşdyryp, dürli usulda aýtmagy başaryň. џ Abstrakt pikirleri anyk mysallarda hem şekillerde beýan etmegi başaryň. џ Sapaga gatnaşýan adamyň özüne berlen ýumuşa doly düşünýändigine göz ýetirýändigini we düşünýändigini barlap görüň. џ Okuw maksatnamasyna durmuş, tejribeçilik bilen bagly sapaklary köpräk giriziň. Görüşiň we eşidişiň pese düşmegi Maýyplygyň ýene-de bir topary käbir adamda ýüze çykýan görüş we eşidiş kada bozulmalary bilen bagly bolýar. Adam görmekden we eşitmekden dolulygyna ýa-da bölekleýin galyp bilýär. Käbir adamlarda şeýle şikesler dogabitdi bolar, beýlekiler bu şikeslere ömrüniň dowamynda dürli sebäp bilen duçar bolýarlar. Görmekden galmaga başgaça batyllyk, eşitmekden galmaga – kerlik diýilýär. Köpçülige goşulyşmak üçin käbir maslahatlar: џ Aýtjak bolýan maglumatlaryňyzy dürli görnüşde beýan etmegi başaryň. Mysal üçin, käbir adamlar hereket arkaly gürleşip bilýärler, beýlekiler adamyň dodagynyň hereketinden okaýarlar ýa-da aýtjak zadyny ýazyp düşündirýärler. џ Eşidişi pes bolan adamlara bir zat aýtmazdan ozal, olaryň özüňizi üns berip diňleýändigine göz ýetiriň we aýdýan sözleriňizi hereketler bilen berkidiň. џ Görüşi pes adamlar bilen gürleşeniňizde, her bir pikiriňizi giňişleýin teswirläň. Surat görkezýän bolsaňyz, ondaky şekilleri sada dilde gürrüň beriň. Eger okuwçylara dürli mowzuklar boýunça tekstleri paýlaýan bolsaňyz, olaryň Braýlyň elipbiýinde ýazylan görnüşlerini taýýarlamak barada aladalanyň. Muňa ýagdaý bolmasa, şol tekstleri daşyňyzdan labyzly okaň. 95 Daýanç-hereketlendiriş ulgamynyň düýpli bozulmalary Daýanç-hereketlendiriş ulgamynyň düýpli bozulmalary ýa-da ten şikesleri maýyplygyň agyr görnüşi bolup ýüze çykýar. Şeýle ýagdaýa düşen adam ýörite serişdeleri we enjamlary: maýyplyk arabajygyny, pişegi, el we aýak protezlerini peýdalanmaly bolýarlar. Synasynda agyr şikesler bolan adamlar hereket etmekde we öz başyny çaramakda düýpli kynçylyklara duçar bolýarlar. Goşulyşmak üçin maslahatlar: Barjak jaýyňyzyň, girjek binaňyzyň özüňize elýeterlidigine göz ýetiriň. Basgançaklara münmekden saklanyň, gapylaryň maýyplyk arabajygy geçer ýaly derejede giňdigini barlap görüň. џ Tejribeçilik sapaklary geçirilende, maýyplygyň bu görnüşi bolan adamlaryň düýpli kynçylyklary çekmeýändigine göz ýetiriň. Eger-de olara goşmaça kömek gerek diýip hasaplasaňyz, şeýle çagalara bir kömekçini berkidiň. џ Maýyplygy bolan adamdan özüne näme kömegiň gerekdigini soramakdan çekinmäň. Muny usullylyk bilen, adamkärçilikli soraň. Sapaklary çeýelik, düşünjelilik bilen guraň, oňa gatnaşýan dürli ukyply çagalar kemsinmesinler. џ Ruhy-aň we durmuş bilen bagly saglyk näsazlyklary Maýyplygyň birbada göze ilmeýän görnüşleri hem bardyr. Olary ruhy-aň we durmuş bozulmalar toparyna degişli edýärler. Şeýle bozulmalara bipolýar, psihoz, sussypeslik, was-waslyk we beýlekiler degişlidir. Goşulyşmak üçin maslahatlar: Şeýle adamlar bilen ýumry-ýumşak gürleşiň, olara sylag-hormat ediň, aýdan pikirlerini alga alýandygyňyzy duýduryň we wagtly-wagtynda habar gatyň. џ Syna bozulmalarynyň bu görnüşi bolan adamlara okuw maksatnamasyna goşulyşmakda özbaşdaklygy (garaşsyzlygy) üpjün ediň, sapaga çeýelik we çydamlylyk bilen çemeleşiň we özlerine zerur hasaplaýan hajatlary barada öňünden pikir alyşyň. џ 96
