HİKMET YURDU

HİKMET YURDU
Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi
ISSN: 1308-6944
www.hikmetyurdu.com
Hikmet Yurdu, Yıl: 7, C: 7, Sayı: 13, Ocak – Haziran 2014/1, ss. 53 - 75
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi Anabilim Dalı
[email protected]
Özet
Araplar, Sami milletleri oluşturan kavimlerden birisidir. Arapların anayurdu olan Arabistan yarımadası “Şibhu Cezîreti’l-Arab” veya “Cezîretü’l-Arab”
isimleriyle anılır. Türkçemizde ise daha çok “Arabistan” adıyla bilinir. Arabistan,
Asya kıtasının güneybatısında yer alır. Yemen, Necid, Tihame ve Hicaz olmak üzere dört ana coğrafi bölgeye ayrılır. Hicaz bölgesi, Yemen’i Şam’a bağlayan ana ticaret yolunun uğrak noktası olmasının yanında, Mekke ve Medine gibi güzide dini
ve ticari merkezleri bünyesinde barındırması sebebiyle ayrı bir öneme sahiptir.
Arabistan’da İslam öncesinde geçen sürece, “cahiliye dönemi” denilmektedir. Cahiliye dönemi, Allah’a şirk koşmanın sıradanlaştığı, bilgi, düzen, adalet ve huzurun olmadığı bir dönemdir. Çalışmamızda, Güney ve Kuzey Arabistan’ın İslam
öncesi siyasi tarihine değinilmekle birlikte, bilhassa Hicaz bölgesi üzerinde odaklanılmıştır. Hicaz’da yer alan Mekke, Medine ve Taif gibi şehirlerin tarihçelerine
yer verilmiştir. Ayrıca, bölgenin cahiliye dönemindeki idari ve siyasi yapısı ele
alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Arabistan yarımadası, Hicaz bölgesi, Cahiliye çağı, İslam Öncesi Arap Tarihi, İslam, Asr-ı Saadet
Abstract
Prophet Muhammad's (Pbuh) Birth Environment: Cities Of Hejaz Region
Arabs is one of the tribes constituting Semitic nations. Arabian Peninsula
which is the homeland of Arabs is called by “Şibhu Cezireti’l-Arab” or “Ceziretu’l-Arab” names. It is mostly known as Arabia in Turkish. Arabia is located in
southwest of Asian continent. It is separated into 4 geographical regions named as
Yemen, Necid, Tihame and Hejaz. Hejaz region, apart from being a popular point
on main trade route connecting Yemen with Damascus is also important as it includes religious and commercial centers such as Meccah and Madinah. The period
before Islam in Arabia is called period of ignorance. This is a period when polytheism was prevalent and there were no knowledge, order, justice and peace. In our
study, apart from discussing the pre-Islamic period political history of Southern
and Northern Arabia, Hejaz region was especially focused on. The histories of cities located in Hejaz such as Meccah, Madinah and Taif were given. Also the administrative, and political structure of the region in the period of ignorance, were
discussed.
Key words: Arabian Peninsula, Hejaz region, period of ignorance, PreIslamic Arab history, era of bliss
54
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
Giriş
Günümüzde İslam tarihi alanında, Hz. Muhammed’in (as) doğumundan ahiret
yolculuğuna kadar geçen yaşantısını konu edinen değişik hacimlerde birçok eser verilmiştir. Ancak bu eserlerin çoğu Hz. Peygamber’in yaklaşık 23 yıllık peygamberlik dönemine ağırlık vermektedir. Ancak ülkemizde cahiliye dönemiyle ilgili çalışmalar oldukça azdır. Kanaatimizce bu sınırlılık cahiliye dönemine ait bilgilerin, İslam sonrasına
kıyasla sınırlı oluşundan kaynaklanmaktadır.1 Bizim çalışmamızın konusu ise Peygamberimizin İslam öncesi hayatı olmayıp, onun doğduğu çevre olan Arabistan ve özelde
Hicaz bölgesindeki şehirlerin coğrafi, tarihi, idari, iktisadi ve siyasi hayatıdır. Çünkü
Allah Resulü’nün peygamberlik sonrası tebliğ ve mücadele yıllarını anlamak, onun içinde doğup büyüdüğü çevreyi iyi tanımakla mümkün olacaktır. Bu sebeple makalede
Araplar ve Arabistan yarımadası, Hicaz bölgesi ve bölgenin belli başlı şehirlerinin fiziki
ve beşeri coğrafyasının yanında kısa tarihi geçmişleri, ayrıca yörenin idari ve siyasi yapısı irdelenecektir.
Arapların İslam öncesi dönemdeki dini ve kültürel yaşama yönelik fiiliyat ve düşünceleri, Kur’an’da “cahiliye” terimiyle nitelendirildiğinden, bu kavram üzerinde durulmasının faydalı olacağı kanaatini taşıyoruz.
Cahiliye; Arapça ‫“ جهل‬c-h-l” kökünden türetilmiş bir kelime olup sözlükte ilmin
zıddı olan "bilgisizlik" anlamına gelir.2 O halde cahiliye devri denildiğinde “bilgisizlik
devri” anlamı çıkmaktadır. Modern araştırmacılar ise cahil denildiğinde; “barbar, vahşi,
şiddet taraftarı, azgın ve arzularının esiri” olan kişi anlaşılıyor. Bu durumda cahiliye
1
2
Döneme ait belli başlı çalışmaları zikretmek gerekirse; Cevad Ali, Neşet Çağatay, Mustafa Fayda, Adnan
Demircan, Yaşar Çelikkol, Âdem Apak ve Casim Avcı’nın çalışmaları ilk akla gelenler arasındadır. Bu
çalışmalarda Allah Resulünün bu dönemde geçen hayatı da ele alınmış ve bilgilerin yeterli olup olmadığı tartışılmıştır. Mesela A. Üveys, Allah Resulünün İslam öncesi hayatına dair bilgilerin yeterli ve anlaşılır olduğunu ifade eder. Bkz. Abdülhalim Üveys, “Hz. Peygamber’in (as) Cahiliyet Dönemi Yaşayışı”,
(trc. Ali Serter), Türkiye Diyanet Dergisi, Ocak-Şubat 1977, cilt: XVI, sayı:1, s. 6; Hitti, Üveys’in aksine
Peygamberimizin “ilk yıllarıyla ilgili gerçeklerin bir paragraf içine zor sıkıştırılabileceğini” belirtir. Bkz.
Philip K. Hitti, Arap Tarihinin Mimarları, (trc. Ali Zengin), Risale Yay., İstanbul 1995, s. 12; Adnan Demircan, “Son Peygamberin Geldiği Coğrafya ve Toplum: Hicaz Bölgesi ve Cahiliye Arapları”, Cahiliye
Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed Sempozyumu Bildirileri, (13-15 Nisan 2007), Konya 2007,
s. 39.
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, (thk. Abdullah Ali el-Kebîr), Kahire 1119/1707, I, s. 713-714; Muhammed
Murtaza ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (thk. Mahmud Muhammed), Kuveyt 1993,
XXVIII, 255; Muharrem Akoğlu, Cahiliye Dönemi Arap Kültürünün Mezheplerin Doğuşuna Etkisi,
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Ü. SBE, Kayseri 1995, s. 1.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
55
dönemi “bilgisizlik çağı” değil, barbarlık ve vahşetin hüküm sürdüğü “Barbarlık Dönemi”dir.3
Kur’an, hadis ve diğer İslam literatüründe İslâm’dan önceki dönemi ifade etmek
üzere yaygın olarak “cahiliye” kelimesi kullanılmıştır.4 Kelimenin Kur’ân-ı Kerîm’de:
“cahiliye zannı”5, “ilk cahiliye devri”6, “cahiliye taassubu”7 ve “cahiliye idaresi”8 ibareleriyle yer aldığı görülür. Cahiliye devrini iyi bilen bazı sahabilerin ifadeleri de dönemin
özelliklerinin anlaşılması açısından önemlidir.9 Ancak makalemizin sınırlarını aşacağından fazla ayrıntıya giremiyoruz.
Hz. Peygamber (as) Evs ve Hazrec kabileleri arasında çıkan ve savaş ihtimali beliren bir sürtüşmenin akabinde ise “Cahiliye davası” gütmemeleri yönünde onları
uyarmıştır.10 Ayrıca: “Ümmetimin içinde Cahiliye döneminden kalma, tamamen terk
edemeyecekleri dört âdet vardır: Asaletleriyle övünmek, başkalarının soyuna dil uzatmak, yıldızları vesile edinerek yağmur beklemek, ölünün arkasından yüksek sesle ağlamak”11 sözüyle de, bu dönemden kalma birtakım kötü davranışların, sonraki zamanlarda tekrarlanacağına dikkat çekmiştir.
İslam ilim muhitinde, Arapların İslam’dan önceki dini ve sosyal hayat telakkilerini, dönemin fertlerinin ve toplumların günah ve isyanlarını ifade etmek üzere “cahiliye” terimi kullanılagelmiştir.12 “Cahiliye dönemi” denildiğinde ise, son cahiliye dönemini ve Hicaz bölgesi kastedilmektedir. Cahiliye dönemi ve Hicaz’ın iyi anlaşılması, genel
olarak Araplar ve Arabistan yarımadasına kısa bir bakışı gerekli kılmaktadır.
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Nafiz Danışman, “Cahiliye Kelimesinin Mana ve Menşei”, Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi,
(AÜİFD), yıl: 1956, cilt: 5, sayı: 1, s. 192-197; Süleyman Tülücü, “Cahiliye Kelimesinin Mana ve Menşe’i”,
Atatürk Ü. İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, yıl: 1980, sayı: 4, s. 279-285; Mustafa Fayda, “Cahiliye”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), VII, 18; Ali İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslami’l-Âmm elCâhiliyye, ed-Devletü’l-Arabiyye, ed-Devletü’l-Abbâsiyye, Kahire (ty), s. 22; Mustafa Necati Barış,
“Cahiliye Döneminde Yargı Sistemi”, Fırat Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl: 2012, sayı: 17/1, s. 155; Demircan,
“Hicaz Bölgesi”, s. 43-44
Cevâd Alî, el-Mufassal fi Târihi’l-Arab Kable’l-İslâm, II. Baskı, Beyrut 1993, I, 37.
Âl-i İmran, 3/154.
Ahzab, 33/33.
Fetih, 48/26.
Maide, 5/50; Ayrıca bkz. Ebu Davud, Diyat 1, (4494), Akdiye 10, (3591); Nesâî, Kasâme 7, (8, 18).
Abdurrahman es-Süheyli, er-Ravdü’l-Ünüf fi Şerhi’s-Sireti’n-Nebeviyyeti li İbn Hişâm, (thk. Abdurrahman el-Vekîl), Kahire 1967, III, 246-248; Ebû Ömer ibn Abdilberr, ed-Dürer fi İhtisâri’l-Megâzi ve’sSiyer, Kahire 1995, I, 144.
İbn Hişam, es-Sîretu’n-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakâ), (by), (ty), I, 555-556.
Müslim, Cenâiz 9, (934).
Hakkı Dursun Yıldız, “Arabistan, Tarih”, DİA, III, 254; Fayda, “Cahiliye”, s. 17.
56
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
A. Araplar Ve Arabistan
Arapların, Sami milletlerin bir şubesi olduğu, atasının ise Hz. Nuh’un (as) evlatlarından Sam olduğu kabul edilmektedir. Bu görüşe göre Araplar, İsrailoğulları,
Keldâniler, Nebatîler, Asurîler ve Süryanîlerle gerek fiziki ve gerekse dil yönüyle benzerlikler arzetmektedir.13
Araplar iki büyük kısma ayrılır. Bunlar, el-Arabu’l-Bâide ve el-Arabü’lMütearribe veya Müsta’ribe’dir. el-Arabu’l-Bâide: Ad, Semud, Tasm, Cedis, Emim, Abil,
Cürhüm14, Câsim, Amâlika, gibi eserleri görülen ancak nesli tükenmiş Arap kabileleridir.
Mütearribe veya Müsta’ribe: İsmail ibn İbrahim’in çocuklarıdır. Güney Araplarının ceddi olan Kahtanî Araplara Mütearribe, Adnanî Araplara ise Müsta’ribe denildiği de olmuştur.15
Samilerin anavatanları hakkında ise farklı görüşler mevcuttur. Bunlar arasında;
Babil, Yemen, Amurru ve Kafkasya sayılabilir.16 Yemen görüşünü benimseyen N. Çağatay, Arapların ilk anavatanlarının Güney Arabistan’daki Yemen toprakları olduğunu,
M.Ö. 4000 yıllarında buradan Mezopotamya’ya kadar göç ederek devletler kurduklarını
ileri sürer.17 Ayrıca, umumi bir ifade ile “Arap yarımadasının Samilerin beşiği olduğunu” belirtmekle yetinen ilim adamları da olmuştur.18
“Arabistan” adının menşeine gelince, bu adın koyucuları bizzat Araplar olup, kelimenin aslı “Şibhu Cezîreti’l-Arab” iken kısaltma yoluyla “Cezîretü’l-Arab” denilmekte,
Türkçede ise Arap yarımadası yerine kısaca Arabistan adı kullanılmaktadır.19 Arabistan,
Asya kıtasının güneybatısında yer alır. Doğudan Umman denizi ve Basra körfezi, Batıdan Kızıldeniz, Kuzeyden Suriye ve Irak, Güneyden ise Aden körfezi ve Hint okyanusu
13
14
15
16
17
18
19
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Târîh-i İslam, Hikmet Matbaası, İstanbul 1236, s. 118; Cevâd Alî,
el-Mufassal, I, 222-224; Memiş’e göre Sami kavimler Akkadlar, Amurrular, Aramiler ve Araplardır. Bkz.
Ekrem Memiş-Cemil Bülbül, Amurrular (Arapların En Eski Ataları), Fırat Ü. Yay., Elazığ 2012, s. 2, 5, 7,
10.
Bu kabilenin Arapların Kahtâniye batnından geldiği söylenir. İlk yurtları Yemen’dir. Sonra Mekke’yi
vatan edinmişlerdir. Bkz. Ömer Rızâ Kehhâle, Mu’cemu Kabâili’l-Arab, Beyrut 1982, I, 183.
İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 25-28; Ahmed Ağayef, “İslamiyet’ten Önce Araplar”, (Sdl. Faruk Çiftçi), Hikmet Yurdu, yıl: 2012, sayı: 10, s. 305-306; Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 42.
Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 229-239.
Neşet Çağatay, İslam’dan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara Ü. İlahiyat F. Yay., Ankara 1957,
s. 1; Neşet Çağatay, “Samiler-Araplar ve Güney Arabistan Devletleri”, AÜİFD, yıl: 1955, cilt: IV, sayı: IIIIV, s. 44; Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 40.
İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 21.
Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 14-15, 185; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 24; Yıldız, “Arabistan, Tarih”, s.
252; Sabri Hizmetli, İslam Tarihi, Ankara ÜİF Yay., Ankara 1991, s. 48; Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 41.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
57
ile çevrili bir yarımadadır.20 Eski İslam coğrafyacıları Arap yarımadasını Yemen, Necid,
Hicaz ve Tihâme (Tehame) şeklide dört bölgeye ayırarak inceler.21 Batlamyus ise Arabistan topraklarını Çöl, Haceriye (taşlık), Saîde (düzlük) olmak üzere üç kısma ayırmıştır.22
Günümüzde Arabistan’ı Güney, Kuzey ve Orta (Hicaz) Arabistan şeklinde üç bölgeye
ayırarak incelemek teamül haline gelmiştir.23
1. Güney Arabistan
Arabistan yarımadasındaki en eski medeniyet sahalarından birisi Güney Arabistan bölgesidir. Burası Yemen, Hadramut ve Umân şeklinde üç kısma ayrılmakta ve bu
coğrafyada üç devletin hüküm sürdüğü bilinmektedir. Bunlardan Maînliler Devleti’nin
(M.Ö. 1400-650 veya M.Ö.1300-630) merkezi Yemen’in San’a şehrinin doğusundaki Maîn
şehri olduğu sanılıyor.24 Maînliler, Arabistan’ın ürünlerini Hindistan ve Çin’den gelen
ticaret mallarını Suriye, Filistin ve Mısır’a satarak büyük gelir elde etmişler ve ülke
hâkimiyetlerini ticarete dayandırmışlardır.25
Sebeliler Devleti (M.Ö. 750-115) ise Maînliler Devleti’nden sonra Arap yarımadasının güney-batı bölgesinde hüküm süren ikici devlettir ve Me’rib merkezlidir. Güney
Arabistan ticaretini ellerinde bulunduran bu devlet, güney denizlerinin Fenikelileri olarak tanınmıştır.26
Güney Arabistan coğrafyasının son büyük devleti Himyerliler Devleti (M.Ö. 115M.525)’dir. Arapların ve Arapçanın aslı olan Kahtânîler koluna mensuptur.27 Sebeliler ile
Kızıldeniz’in arasında yer alır. Sebelilerin bir kolu iken Yemen’de nüfuzlarını artırmış ve
galip gelerek büyük bir devlet kurmuşlardır. Himyerliler sınırlarını M. III. Yüzyılın son20
21
22
23
24
25
26
27
Carl Brockelmann, İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi, (trc. Neşet Çağatay), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1964, I, 1-2; Kudret Büyükcoşkun, “Arabistan, Fiziki ve Beşeri Coğrafya”,
DİA, III, 248.
Filibeli Ahmed Hilmi, Târîh-i İslam, s. 109-114; Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 35, 140, 186; Hüseyin eş-Şeyh,
el-‘Arab Kable'l-İslam, İskenderiye 1993, s. 59; Hüseyin Algül, İslam Tarihi, I, Gonca Yay., İstanbul
1986, s. 62; Hizmetli, İslam Tarihi, s. 45; Büyükcoşkun, “Arabistan, Coğrafya”, 248.
Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 163; Louis Cheikho, en-Nasrâniyye ve Âdâbuhâ Beyne’l-Arabi’l-Câhiliyye,
Beyrut 1989, s. 4; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 17-18.
Büyükcoşkun, “Arabistan” s. 248.
Cevâd Alî, el-Mufassal, II, 73; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 31-32.
Çağatay, İslam’dan Önce,s. 7-10; Âdem Apak, Anahatlarıyla İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü,
Ensar Yay., İstanbul 2012, s. 27-28; Casim Avcı, “İslâm Öncesi Arabistan ve Araplar’da Dinî, SosyoKültürel Hayat”, İlk Dönem İslam Tarihi, Açık Öğretim F. Yay., Eskişehir 2010, s. 4.
Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, Beyrut 1977, V, 34; Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 50, II, 258-495; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 33-38; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 10-12; Apak, İslâm Öncesi, s. 29-32; Avcı, “İslâm Öncesi Arabistan”, s. 5.
Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 15, 48.
58
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
larına doğru Hadramut ve Orta Arabistan’a kadar genişlettiler. Himyerlilerin hâkimiyetine M. 525’te son verildi. Bilahare ülkeyi Sasaniler ele geçirdi. Bu ülke M.629’da ise İslam hâkimiyetine girdi.28
2. Kuzey Arabistan
Kuzey Arabistan’da ise İslâm’dan önce Nabatîler, Tedmürlüler, Gassânîler, Hireliler (Lahmîler) ve Kindeliler devlet kurmuşlardır. Nabatîler Devleti, M.Ö. IV. Yüzyılın
sonlarında kurulmuş olup, Filistin’in güneyindeki eski Edom bölgesinde, Akabe körfezi
ile Lût gölü arasında hüküm sürmüştür. Yaşadıkları muhit Arapların Bilâdu Cibal (Dağlık Bölge) dedikleri coğrafyada yer alır. Ticari faaliyetleriyle dikkat çeken Nabatîler, Roma İmparatorluğu ile Hicaz çölü arasında tampon görevi ifa etmiştir.29
Tedmürlüler (Palmirliler)’e gelince, tarihi geçmişi en iyi bilinen bir Arap devleti
olup, Suriye çölünün ortasında Palmira/Tedmür adı verilen vahada kurulmuştur. Devletin en parlak dönemi M.II ve III. asırdır. Başkent Tedmür ticaret kervanları için önemli
bir duraktı. Tedmürlüler Çin, Hindistan ve Arabistan’ın mallarını Roma’ya ve batıya
pazarlıyordu. Tedmürlüler Devleti M.272 tarihinde Roma hâkimiyetine girdi. 634 tarihinde ise sulh yoluyla İslam topraklarına katıldı.30
Kuzey Arabistan bölgesinin diğer bir devleti de Gassânîler’dir. Aslen Yemenli
olan Kahtânî Araplarının Kehlân koluna mensupturlar. Bu devlet M.III. yüzyılda Suriye’de kurulmuştur. Sâsânîler’le ve Hire’de devlet kurmuş olan Lahmîler’le mücadele
etmişlerdir. Hz. Ömer döneminde Yermük savaşından sonra 636’da İslam hâkimiyetine
girmiştir.31
Hireliler veya Lahmîler, Irak’ta Necef yakınlarındaki Hire’yi kendilerine başkent
yapmış olan bir devlettir. Bu devleti M.III. yüzyılın ortalarında kuranların da Gassânîlerle aynı koldan geldiği anlaşılmaktadır. Sâsânîler’in vassalı olan Hireliler, Bizans ve gö-
28
29
30
31
Cevâd Alî, el-Mufassal, II, 510-530; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 39-44; Çağatay, İslam’dan Önce, s.
13-20; Apak, İslâm Öncesi, s. 33-40; Avcı, “İslâm Öncesi Arabistan”, s. 5.
Cevâd Alî, el-Mufassal, III, 5-72; Brockelmann, İslam Milletleri, s. 3-4; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 33-37;
Apak, İslâm Öncesi, s. 40-46; Avcı, “İslâm Öncesi Arabistan”, s. 5-6.
Hubertus Grimme, Palmyrae, Princeton University 1886, s. 1-50; Philip K. Khitti, The Arabs: A Short
History, Gateway Editions, Washington 1998, s. 22-23; Cevâd Alî, el-Mufassal, III, 76-142; Brockelmann,
İslam Milletleri, s. 6; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 37-50; Apak, İslâm Öncesi, s. 47-54; Avcı, “İslâm Öncesi
Arabistan”, s. 6.
Cevâd Alî, el-Mufassal, III, 387-446; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 82-90; Çağatay, İslam’dan Önce, s.
51-54; Apak, İslâm Öncesi, s. 54-59; Avcı, “İslâm Öncesi Arabistan”, s. 6.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
59
çebe Araplar’dan gelebilecek saldırılara karşı tampon görevi üstlendiler. Hire, Hz. Ebû
Bekir döneminde 633 tarihinde İslam topraklarına katıldı.32
Soy itibariyle Kahtânîlerin Kehlan koluna dayandırılan bölgenin diğer devleti ise
Kindeliler idi. Devleti kuranlar, başlangıçta Bahreyn ve Yemame33 taraflarında yaşıyorken, 480 tarihinde Himyerlilere bağlı olarak kurulmuş, ancak Mezopotamya, Filistin ve
Suriye’ye kadar yayılmıştır. Zamanla güç kaybı yaşasalar da İslam fetihlerine kadar Bizans’a müttefik olarak kalmışlardır.34
B. Hicaz Bölgesi
Orta Arabistan (Hicaz), Hz. Muhammed’in (as) dünyaya geldiği, yaşadığı, vahye
mazhar olduğu ve risâletini tamamladıktan sonra vefat ettiği yer olması hasebiyle önemli bir bölgedir. Hicaz, Tihâme’nin doğusunda yer alır. Hicaz kelimesi Arapça'da "engel,
bariyer" anlamına gelir. Hicaz’ın bu isimle anılmasının sebebi; bölgenin Tihame ve Necid arasında yer alması ve Hicaz’daki dağ silsilelerinin adı geçen iki bölgeyi birbirinden
ayırmasıdır. Mekke ve Medine şehirlerinin Hicaz’da olması, Şam ve Yemen’i birbirine
bağlayan ana ticaret yolunun da buradan geçmesi Hicaz’ın önemini artırmıştır.35 Bu sayede ticarî faaliyetlerin canlı olduğu Hicaz bölgesinde şehirleşmeler kendisini gösterir ki
bu şehirler Mekke, Yesrib (Medine) ve Taif’tir.36
Arapların İslâm’dan önceki geçmişlerinde, kayda değer önemli bir tarihlerinin
mevcut olmadığı sanılmaktadır.37 Çevresinde yer alan Roma ve Fars medeniyet muhitiyle kıyaslandığında bu husus daha da iyi anlaşılır. Hicaz bölgesinin yer aldığı Orta Arabistan’a gelince, Yemen ve Kuzey Arabistan’da olduğu gibi merkezi devletler kurulamamış ve bu coğrafyanın İslam öncesi tarihini “Eyyâmü’l-Arab” denilen kabileler arası
32
33
34
35
36
37
Cevâd Alî, el-Mufassal, III, 155-313; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 55-62; Çağatay, İslam’dan Önce, s.
54-64; Apak, İslâm Öncesi, s. 60-64; Avcı, “İslâm Öncesi Arabistan”, s. 6-7.
Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 178.
Cevâd Alî, el-Mufassal, III, 315; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s. 79-82; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 6569; Apak, İslâm Öncesi, s. 65-69; Avcı, “İslâm Öncesi Arabistan”, s. 7.
Eyüb Sabri Paşa, Mir’âtü’l-Haremeyn, (Mir’âtü Mekke), I. Baskı, İstanbul 1304, I, 21; Takiyeddin Muhammed el-Mekkî, el-Ikdu’s-Semîn fî Târîhi’l-Beledi’l-Emîn, II. Baskı, Beyrut 1986, I, 31; Hüseyin eşŞeyh, el-‘Arab Kable'l-İslam, s. 61; Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 167-170; İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslam, s.
20.
Bu şehirlerin faziletleriyle ilgili pek çok eser telif edilmiştir. Bkz. Derya Yıldırım, Fezayilü’l-Mekke ve’lMedine ve’l Kudüs, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Celal Bayar Ü. SBE, Manisa 2010, s. 19; Büyükcoşkun, “Arabistan, Coğrafya”, s. 249.
M. Hanefi Palabıyık, “Cahiliye Dönemi ve İslam’ın İlk Yıllarında Okuma-Yazma Faaliyetleri”, Atatürk
Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl: 2007, sayı: 27, s. 32.
60
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
savaşlar teşkil etmiştir.38 Bu dönemde yapılan savaşlar farklı sebeplerle yapılmıştır. Ancak asabiyet bütün bu savaşların ana sebebini teşkil etmektedir.39
Arabistan tarihinin en parlak devirleri şüphesiz İslamiyet ile başlamaktadır. Ancak kadim zamanlardan beri önemli bir dini merkez olmasının yanında, Yemen-Şam
ticaret yolu güzergâhında yer alması sebebiyle Hicaz bölgesinde Mekke, Medine ve Taif
gibi şehirlerin teşekkül ettiği görülür. Adına çok sayıda müstakil eser telif edilen bu şehirlerin kısa tarihçelerinin ele alınması, şüphesiz cahiliye dönemi Hicaz’ının aydınlatılmasına hizmet edecektir.
1. Mekke
Hicaz’ın en önemli şehri olan Mekke, sınırları Allah tarafından belirlenmiş “Haram” dairesi içindedir.40 Dairenin merkezinde, Kâbe ve Mescid-i Haram bulunmaktadır.41 Burası Ehl-i İslam’ın kıblesi ve yeryüzündeki bütün mescitler içerisinde en şerefli
olanıdır.42 Mekke’nin isimlerinin 30’dan fazla olduğu,43 bu isimlerden Bekke44, Ümmü’lKurâ45, el-Karye46, el-Beled47, el-Beldetü, el-Beledü’l-Emîn48 ve Maâd49 isimlerinin Kur’anı Kerim’de geçtiği bilinmektedir.
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
Hakkı Dursun Yıldız, “Arap, Tarih”, DİA, III, 274; Yıldız, “Arabistan, Tarih”, s. 254; Cafer Acar, Cahiliye’de ve Risalet Döneminde Savaş Olgusu, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Ü. SBE, Ankara 2007, s.
13.
Dönemin savaş nedenleri arasında; yaşam mücadelesi, ganimet ve çıkar temini, asabiyet, intikam almak,
sınırları korumak, kabile değerlerini korumak, tahakküm altına almak veya girmemek, tehdit algılaması,
sulh anlaşmasının yokluğu sayılabilir. Bkz. Acar, Savaş Olgusu, s. 98-140.
Hz. Peygamber’in (as) Mekke fethedildiği zaman şöyle buyurduğu rivayet olunmuştur: “Şüphesiz burası Allah'ın gökleri ve yeri yarattığı günde haram kıldığı bir beldedir. Burası kıyâmet gününe kadar Allah'ın haram kılmasıyla haramdır.” Bkz. Buhârî, İlim, 37, Cenâiz, 76, Hac 43, Sayd, 8-10, Büyû', 28, Cizye,
22, Meğâzî, 51, 53; Tirmizî, Hac, 1, Diyât, 13. Ayrıca bkz. Takiyeddin, el-Ikdu’s-Semîn, I, 37-40; Yâkut elHamevî, Mu’cemu’l-Buldân, V, 184; Brockelmann, İslam Milletleri, s. 12.
Eyüb Sabri, Mir’âtü Mekke, s. 11 vd.
Ebü'l-Velîd el-Ezrâkî, Ahbâru Mekke ve Mâ Câe Fîhâ Mine’l-Âsâr, (thk. Abdülmelik b. Abdillah), Mekke 2003, I, 66-67, II, 89-90.
Muhammed Tâhir el-Mekkî, Târîhu’l-Kavîm li-Mekke ve Beytullahi’l-Kerim, Beyrut 2000, I, 63.
“Şüphesiz, insanlar için kurulan ilk ibadet evi elbette Mekke'de, âlemlere rahmet ve hidayet kaynağı
olarak kurulan Kâ'be'dir.” Bkz. Âl-i İmran, 3/96; Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, V, 181.
“İşte bu (Kur'an) da, bereket kaynağı, kendinden öncekileri (ilahi kitapları) tasdik eden ve şehirler anasını (Mekke'yi) ve bütün çevresini (tüm insanlığı) uyarasın diye indirdiğimiz bir kitaptır. Ahirete iman
edenler, ona da inanırlar. Onlar namazlarını vaktinde kılarlar.” Bkz. Enam, 6/92.
“Allah şöyle bir memleketi misal verdi: Orası güven ve huzur içinde idi. Oraya her taraftan bolca rızık
gelirdi. Fakat Allah'ın nimetlerine nankörlük ettiler; bu yüzden yaptıklarına karşılık Allah onlara şiddetli
açlık ve korku ızdırabını tattırdı.” Bkz. Nahl, 16/112.
“Sen bu beldedeyken bu beldeye (Mekke'ye), babaya ve ondan meydana gelen çocuğa yemin ederim ki
biz insanı bir sıkıntı ve zorluk içinde (olacak ve bunlara göğüs gerecek şekilde) yarattık.” Bkz. Beled,
90/1-4; Kadı Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, (trc. Şadi Eren), Selsebil Yay., İstanbul 2011, IV,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
61
Adı geçen isimlerin hepsinin incelenmesi çalışmamızın boyutunu aşacağından
burada sadece Bekke ismine değinmekle yetineceğiz. “Bekke” adının menşei üzerinde
araştırmacıların farklı fikirler beyan ettikleri görülür. Birinci görüş Arapçanın okunuş
kurallarıyla ilgilidir. Arapların telaffuz yakınlığı sebebiyle “mim” harfini “be” harfine
dönüştürdükleri ve Mekke adını Bekke tarzında söyledikleri üzerinde durulmaktadır.50
Ayrıca Tecvit kuralları arasında yer alan İklâb’a göre de “be” harfi İklâb harfidir ve bazı
durumlarda mim’e dönüşmektedir.51 İkinci görüş ise “Bekke” adı şehrin üzerinde kurulu olduğu vadinin adıdır ve zaman içerisinde üzerinde kurulu olan şehir de bu isimle
anılmaya başlanmıştır.52 Üçüncü görüş ise kelimenin Yahudi dini literatüründe yer alan
bir kelime olduğu yönündedir.53 Buna göre, “Bekke” kelimesi Yahudi kutsal metinlerinden Ahd-i Atîk’in Mezmurlar kısmında “Baca/Bacca vadisi” ibaresiyle geçen Bekke’dir.
Adı geçen bölümün Türkçe tercümesinde ise Baca/Bacca kelimesinin “ağlayış vadisi”54
şeklinde tercüme edildiği görülmektedir. Kanaatimize göre, Bekke ismi Mekke adının
telaffuz değişikliğine uğramış şekli olup, Yahudi dini metinlerinde sözü edilen Baca/Bacca kelimesiyle ilgisi yoktur.
Mekke şehri, Arap yarımadasının kuzeyinde Batn-ı Mekke adı verilen ziraata elverişsiz bir vadi üzerinde kurulmuştur. Şehir, doğuda Ebu Kubeys, batıda ise Kuaykıân
dağlarıyla çevrilidir.55 Mekke, güneyde Yemen, kuzeyde Akdeniz, doğuda Basra Körfezi’ne giden yolların kesişme noktasında yer alır.56 Şehir, bir taraftan Yemen, Habeşistan,
Suriye ve Akdeniz limanlarından, diğer taraftan Irak’tan gelen buhur ve baharat ticareti
48
49
50
51
52
53
54
55
56
683; Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, (Sdl. İsmail Karaçam ve arkadaşları), Feza Yay.,
Almanya (ty), IX, 212.
“Bu güvenli şehre (Mekke'ye) andolsun ki…” Bkz. Tin, 95/2; Kadı Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, IV, 713;
Hamdi Yazır, Hak Dini, IX, 309.
“Kur'an'ı sana farz kılan Allah, şüphesiz seni dönülecek bir yere döndürecektir. De ki: "Rabbim hidayetle
geleni ve apaçık bir sapıklık içinde olanı daha iyi bilir." Bkz. Kasas, 28/85.
Nebi Bozkurt-Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Mekke, Tarih”, DİA, XXVIII, 556.
Mustafa Bulut, Kur’an Öğrenimi, Malatya 2007, s. 137.
Leila Azzam-Aisha Gouverneur, The Life of the Prophet Muhammad, By Islamic Texts Society, Cambridge 1999, s. 5.
Seyyed Hossein Nasr, İslamic Spirituality: Foundations, New York, 1997, s. 7.
Kitabı Mukaddes, Mezmurlar, 84/6, Kitabı Mukaddes Şirketi Yay., İstanbul 1993, s. 590.
Takiyeddin, el-Ikdu’s-Semîn, I, 28-29.
Yıldız, “Arabistan, Tarih”, s. 254; Algül, İslam Tarihi, I, 75.
62
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
için bir yol kavşağı ve toplanma yeri olmuştur.57 Mekke’de cereyan eden bu ticari hayat,
yöre insanını yerleşik ve tüccar bir toplum haline dönüştürmüştür.58
Mekke’de Amâlika, Âd, Cedis, Tasım, Cürhüm, İyâd, Adnanîler, Huzâa, Kinâne
ve Kureyş kabilelerinin geçmişte yaşamış oldukları İslam kaynaklarında yer almaktadır.59 Mekke’nin ilk sakinlerinin Irak’dan gelen Amâlikalılar olduğu tarihçilerin ortak
görüşüdür. Uzun yıllar refah içerisinde şehirde yaşayan Amâlika, muhtemelen azgınlıktan dolayı helak olmuştur. Mekke’de yaşayan Âd kavmi de öncekiler gibi servet ve refahı sebebiyle şımarmış kavimlerdendir. Cedis ve Tasım’ın Lut’un (as) oğulları olduğu,
birbirleriyle girdikleri mücadeleler neticesinde güçlerini kaybettikleri sanılmaktadır. Âd
kavmiyle birlikte yaşayan ilk Cürhümlüler onlarla aynı kaderi paylaştığı, Hz. İsmail ile
akrabalık kuran ikinci Cürhümlülerin ise, tamamen ortadan kalkmadıkları anlaşılmaktadır.60
Hz. İbrahim (as) ve oğlu İsmail şehre geldikten sonra Cürhümlülerin de buraya
gelip yerleşmeye başladığı, bilahare Hz. İsmail ile akrabalık bağı tesis ettikleri rivayet
edilmektedir.61 Rivayete göre, İbrahim’in (as) karısı Sâre, cariyeleri Kıptî asıllı Hacer’den
olma İsmail’i kıskanınca, Hz. İbrahim’den Hacer ile oğlu İsmail’i, o zamanlar gayrimeskûn haldeki Mekke’ye götürmesini yanlarına biraz yiyecek ve içecek koyup orada
bırakmasını istedi. İbrahim (as) muhtemelen M.Ö. 2000’li yıllarda oğlu İsmail (as) ve
annesini bugün Kâbe’nin bulunduğu araziye bıraktı62 ve Şam tarafına doğru hareket
etti.63
Zemzem suyunun ortaya çıkarılması da aynı zamana denk gelmektedir.64 Suyun
zuhuru akabinde, Şam taraflarından gelen Cürhümlü iki kafile, Hz. Hacer’den zemzem57
58
59
60
61
62
63
64
Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 210; Ebu’l-Abbas el-Kalyûbî, Nübzetü’l-Latîfe fî Mebâhisin Şerifetin fi Târîhi
Mekketü’l-Müşerrefe ve’l-Medînetü’l-Münevvere ve Betü’l-Makdisi, (thk. Said Abdulfettah), Riyad
1997, s. 10; H. Lammens, “Mekke, Hicretten Önce-Hicretten Sonra”, İA, VII, 630.
Hitti, Arap Tarihinin Mimarları, s. 15-16.
Abdüsselam Uygur-Yaşar Çelikkol, “İlk Çağlardan M.400 yılına kadar Mekke’nin Etnik Yapısı-I (Amâlika, Âd, Cedis-Tasım, Cürhüm)”, Dicle Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl: 2005, cilt: VII, sayı: I, s. 76.
Uygur-Çelikkol, “Mekke’nin Etnik Yapısı-I”, s. 80-84.
Ezrâkî, Ahbâru Mekke, I, 98, 101-102; Cevâd Alî, el-Mufassal, I, 20; Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 48.
İbrahim, 14/37; Ayrıca bkz. Talat Koçyiğit, “Hz. İbrahim ve Menâsik-i Hacc’ın Mahiyeti”, Diyanet Dergisi, yıl: 1991, cilt: 27, sayı: 3, s. 23-32.
Ebî Abdillah el-Fâkihî, Ahbâru Mekke fi Kadîmi’d-Dehri ve Hadîsihi, (thk. Abdülmelik b. Abdillah ),
Beyrut 1994, II, 7, V, 120.
Ezrâkî, Ahbâru Mekke, I, 100; Fâkihî, Ahbâru Mekke, II, 5, IV, 112; Cevâd Alî, el-Mufassal, IV, 5-127;
Çağatay, İslam’dan Önce, s. 73, dipnot 145; Bozkurt- Küçükaşçı, “Mekke, Tarih”, 555; Bayram Savaş,
Mekke’nin Fethinde Demi Heder Edilenler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Ü. SBE, İstanbul 2009, s. 9; Mehmet Nur Akdoğan, Mekke’nin Fethi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dicle
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
63
den yararlanma hakkı talep ettiler ve böylece suyun etrafında yerleşimler başladı.65 Hz.
İsmail büyüdükten sonra Cürhümlüler’den bir kızla evlendi. Bir süre sonra Hz. İbrahim
de gelerek oğlu İsmail ile birlikte Kâbe’yi inşa ettiler. Burasını inananlara bir hac mekânı
olarak hazırladılar.66
Mukaddes Kâbe, tarihi süreç içerisinde birçok kez onarım geçirdi. Kâbe’nin bakımı çok şerefli bir görev olarak kabul gördü. Hatta bu uğurda savaşlar verildi. İslam
kaynaklarında, Kâbe’nin ilk inşasının henüz Âdem (as) yaratılmadan evvel Melekler
eliyle yapıldığı, sonra Âdem ve Âdem’in çocukları tarafından inşa edildiği rivayet
olunmaktadır.67 Sonraki süreçte ise İbrahim ve İsmail (as)68 Kâbe’nin bakımı ve Hac ibadetinin devamını sağlamış, İsmail’in (as) vefatından sonra ise bu kutlu görev oğlu Sâbit
tarafından üstlenilmiştir.69 Bilahare Amalikalılar, Cürhümlüler gibi kabilelerden maada,
Peygamberimizin (as) dedesi Kusay ibn Kilab ve diğer bazı Kureyşlilerin, ayrıca Abdullah ibn Zübeyr, Haccac ibn Yusuf es-Sakafî gibi isimlerin Kâbe’nin bakım ve onarım
işinde öne çıktığı anlaşılmaktadır.70
Şehirdeki Cürhümlülerle bir arada yaşayan Adnanîler nüfus bakımından oldukça artmış, sadece Mekke’de sınırlı kalmayıp yarımadanın farklı bölgelerine dağılmışlardır. Mekke’deki Cürhümlü hâkimiyetinin Miladi III. yüzyıla kadar devam ettiği haber
verilmektedir. Ancak Iyâd kabilesi, Mudar kabilesiyle birleşerek Mekke’deki Cürhüm
hâkimiyetini kırmıştır. Bilahare Kâbe’ye hâkim olma uğruna iki kabile arasında anlaşmazlık çıkmış ve İyâdlılar şehri terk etmek zorunda kalmışlardır.71 Bu aşamadan sonra
kaynaklarda, Mekke’ye yeniden hâkim olan Cürhümlüler ile Huzâalılar arasındaki mücadele yer almaktadır. Bu rivayete göre Mekke’ye gelenlere kötü davranmaya başlayan
65
66
67
68
69
70
71
Ü. SBE, Diyarbakır 2008, s. 6; Mahmut Ay, Kur’an’da Mekke Müşriklerinin Eleştiri ve İthamlarına Yönelik Cevaplar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Ü. SBE, Ankara 2007, s. 7-8.
Ezrâkî, Ahbâru Mekke, I, 102; Fâkihî, Ahbâru Mekke, II, 9; Hacer ve İsmail’in Mekke’ye gelişinden sonra
Amâlikalılardan iki kölenin zemzem suyunun bulunduğu yerin üzerinde kuşların uçuştuklarını gördüğü anlatılıyor. Bkz. Fâkihî, Ahbâru Mekke, V, 121.
Buhârî, Enbiyâ, 9; Ezrâkî, Ahbâru Mekke, I, 68; Algül, İslam Tarihi, I, 75-78.
Ezrâkî, Ahbâru Mekke, I, 72-73, 94.
Ezrâkî, Ahbâru Mekke, I, 74-76, 96; T. Osborne & His Friends, A Complete History of Arabs, From The
Birth of Mohammed, to the Reduction of Baghdad, With The Life of Mohammed, London 1798, Vol 1,
p. 2.
Algül, İslam Tarihi, I, 80-81.
Takiyeddin, el-Ikdu’s-Semîn, I, 46.
Abdüsselam Uygur-Yaşar Çelikkol, “İlk Çağlardan M. 400 Yılına Kadar Mekke’nin Etnik Yapısı-II,
(Katûraoğulları, Adnânî Kabileler, İyâd, Huzâa), Dicle Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl: 2005, cilt: VII, sayı: II, s.
64-72.
64
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
Cürhümlüler ile şehre yerleşme isteği kabul edilmeyen Yemenli Huzaalılar72 arasında
sürtüşme çıkar. İki kabile arasında cereyan eden savaşta Huzaa kabilesi şehre hâkim
olur. Huzaalılar, Cürhümlülerle yaptıkları savaşa karışmayan ve sayıları az olan İsmail
oğullarının, kendileri ile birlikte ve aralarında oturmalarına müsaade ederler.73 Mekke’deki Huzaalılar hâkimiyetinin 300 sene sürdüğü ve bu süre zarfında kabile reisi Amr
İbn Luhayy’ın Kâbe’ye ilk putu yerleştirmesiyle birlikte dini bir sapıklığa da sahne olduğu anlaşılmaktadır.74 Mekke, Miladi 5. yüzyılın ortalarında Hz. Muhammed’in (as)
atası Kusay b. Kilâb başkanlığındaki Kureyş kabilesinin yönetimine geçecektir.75 Bu dönemde Kâbe’nin etrafında sadece tavaf alanı bırakılacak ve gerisi yerleşime açılacaktır.76
İslam’ın ortaya çıktığı sıralarda Mekke şehri Kureyş kabilesi tarafından iskân
edilmişti. Şehrin nüfusu yabancı menşeli köle ve mevlâlarla birlikte yaklaşık 10 bin kişi
civarındaydı.77 Nihayet bu dönemde, sellerin tahrip ettiği Kâbe, Peygamberimiz 35 yaşlarındayken tamir edilmiş ve Hacerü’l-Esved’in yerine konulması hususunda ortaya
çıkan anlaşmazlık, onun çözüm önerisi doğrultusunda hareket edilerek kan dökülmeden neticelendirilmişti.78 Bütün bunlardan anlaşılacağı üzere Kâbe, İslam öncesinde de
yöre insanından büyük hürmet görmekte ve Hicaz bölgesinin cazibe merkezi olmaya
devam etmektedir. İşte bu hürmetin neticesinde, Kâbe’yi tavaf geleneği devam etmiş,
bilhassa haram aylarında kurulan Mecenne, Zülmecaz ve Ukkaz panayırları,79 ticaret
mallarının alınıp satıldığı, aynı zamanda dönemin şiir ve hitabet ustalarının edebi hünerlerini sergiledikleri mekânlar olmuştur.
2. Medine
Hicaz bölgesinin önemli şehirlerinden birisi de Medine’dir. Şehrin bilinen en eski
ismi Yesrib’tir.80 Yesrib, Kunât ile Cürf arasında, Uhud’un güneybatı yönünde bugünkü
72
73
74
75
76
77
78
79
80
Kehhâle, Mu’cemu Kabâili’l-Arab, I, 338.
Çağatay, İslam’dan Önce, s. 74; Casim Avcı, Muhammedü'l-Emin, Hz. Muhammed'in Peygamberlik
Öncesi Hayatı, Hayykitap, İstanbul 2008, s. 23; Uygur-Çelikkol, “Mekke’nin Etnik Yapısı-II”, s. 71.
İbnü’l-Kelbi, Kitabu’l-Esnâm, (thk. Ahmed Zeki Paşa), Kahire 1995, s. 8; Apak, İslam Öncesi, s. 76; Avcı,
Muhammedü’l-Emîn, s. 24; Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 48.
Yıldız, “Arabistan, Tarih”, s. 254; Avcı, Muhammedü’l-Emîn, s. 25; Uygur-Çelikkol, “Mekke’nin Etnik
Yapısı-II”, s. 74.
Algül, İslam Tarihi, I, 81, 87.
Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi Hayatı ve Faaliyeti, (trc. Salih Tuğ), İrfan Yay., İstanbul
2003, I, 27.
İbn Hişam, es-Sîretu’n-Nebeviyye, I, 192-198.
Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 24; Avcı, Muhammedü’l-Emîn, s. 39-42.
Abdullah Abdilaziz ibn İdris, Müctemeu’l-Medîne fî Ahdi’r-Rasûli (as), Riyad 1982, s. 22; Brockelmann,
İslam Milletleri, s. 17.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
65
şehrin kuzeyine düşen bir kasaba idi. Şehre Yesrib adının kim tarafından verildiği net
olarak bilinmemekle birlikte, buraya ilk gelip yerleşen kişi olduğu belirtilen Amâlikalı
Yesrib b. Mehlayil b. Avs b. İmlik’e atfen verildiği sanılmaktadır.81 Şehrin 2982, 6483 hatta
100 isminden bahsedilmektedir.84 Medine’nin isimlerinin çokluğu, şehrin malik olduğu
yüksek değere delalet eder. Şehir Hicaz’da hafif surette kuzeye doğru meyilli bir ovada
kurulmuştur. Bu ova, kuzey ve güney doğuda Uhud ve Ayr dağlarıyla çevrilmiştir.85
Şehir su kaynakları ve hurma açısından oldukça zengindir.86
Medine’nin, eski zamanlarda Amâlikalıların yurdu olduğu, şehre ilk yerleşen ve
ziraat yapanların da aynı toplum olduğu sanılmaktadır.87 Şehirde uzun süre hüküm süren Amâlikalıların servet ve güçlerini baskı aracı olarak kullanmaları akabinde, halkın
Hz. Davud’dan (as) yardım istediği ve bu çağrı üzerine onun şehre müdahale ettiği, ayrıca burada salgın hastalıkların da baş gösterdiği rivayet olunmaktadır. Bu rivayetlere
dayanarak Amâlika kabilesinin maruz kaldığı salgın hastalıklar ve işgaller sonucunda
yıkıldığı sonucuna varılabilir.
Cahiliye döneminde şehirde yaşayan Arap ve Yahudilerin şehre yerleşme tarihleri ise tam olarak bilinmemektedir. Buradaki mevcut Yahudilerin Yahudileşmiş Araplar
oldukları yönünde bir tez mevcut olmakla birlikte, genelde bunların bölgeye dışarından
intikal ettikleri fikri ağır basmaktadır. Bu hususta üç ayrı görüş vardır. Bir rivayete göre,
M.Ö. XI. yüzyılda Amâlikalılar, İsrailoğullarının Filistin’e girmelerini engellemek için
mücadeleye girişmişti. Hz. Musa (as) bu husumet sebebiyle Yesrib’e Amâlikalılar ile
savaşmak üzere bir ordu göndermişti. Gönderilen ordu Amâlikalıları mağlup edip son
liderleri Erkâm b. Erkâm’ı da öldürmüşlerdi. İşte bu rivayetten yola çıkarak Yesrib’e
81
82
83
84
85
86
87
Yaşar Çelikkol, “Cahiliye Döneminde Yesrib’in Etnik Yapısı”, Fırat ÜSBE Dergisi, yıl: 2005, cilt: 15, sayı:
1, s. 320-322; Fethullah Zengin, Medine’nin İslamlaşması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Ü. SBE, Bursa 2008, s. 24.
Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldan, V, 83.
Muhammed İlyas Abdülganî, Târîh-i Medîne-i Münevvere, Presented by www.ziaraat.com, Erişim
Tarihi: Haziran 2013, s. 7.
Abdurrahman Abdülhamid el-Berr, Tuhfetü'z-Zekiyye fi Fezaili’l-Medineti’l-Münevvere, Mansura
(Mısır) 2000, s. 11.
Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldan, V, 82; Fr. Buhl, “Medine”, İA, VII, 459.
Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldan, V, 82; Mekkî, Târîhu’l-Kavîm, I, 69; Eyüb Sabri Paşa, Mir’âtü’lHaremeyn, (Mir’âtü Medine), İstanbul 1304, II, 36-40; Berr, Tuhfetü'z-Zekiyye, s. 19.
Çağatay, İslam’dan Önce, s. 83; Çelikkol, “Yesrib’in Etnik Yapısı”, s. 321; Amâlik ya da Amâlika olarak
bilinmektedir. Nesepleri İmlâk b. Lâvez b. İrem b. Sam b. Nuh şeklindedir. Kehhâle, Mu’cemu Kabâili’lArab, II, 823.
66
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
yerleşen ilk Yahudilerin savaşmak üzere şehre gelen İsrailoğulları’nın olduğu ileri sürülmektedir. Ancak hadisenin doğru olmadığı yönünde eleştiriler vardır.88
Şehirdeki Yahudi varlığıyla ilgili diğer bir rivayet ise M. Ö. 587’de Babil kralı
Nabukadnezzar’ın (Buhtunnasr) Kudüs’ü işgali ve Yahudilerin Babil’e sürülmesi sürecinde, Yahudilerin Hicaz bölgesine gelerek Hayber, Vadiü’l-Kura, Fedek ve Medine’yi
yurt edindikleri cihetindedir.89 Ancak Miladi I. Yüzyıldan evvel Arabistan’da Yahudi
varlığını ispat edecek herhangi bir belgenin var olmadığı, bu tip rivayetlerin bölgede
Araplardan daha kadim bir millet olduklarını ispat etmek için Yahudiler tarafından uydurulduğu ileri sürülmektedir.90 Fakat çalışmamızın maksadını aşacağını düşündüğümüzden biz böyle bir tartışmanın tarafı olmak istemiyoruz.
Medine’deki Yahudi varlığıyla ilgili nispeten kuvvetli olan görüş ise Miladi I. ve
II. yüzyıllarda, Romalılar devrinde Hıristiyanlığın Suriye’de yayılmasından sonra, Suriye ve Filistin'deki Yahudilerin uğradıkları tazyik sebebiyle bulundukları yerlerden ayrılarak bölgeye geldiği yönündedir.91 Yahudiler Benû Kaynuka, Benû Nâdir ve Benû Kureyza adıyla üç kabileye ayrılıyordu. Bunlar, Yesrib’te ziraatın yanında para getiren kuyumculuk, demircilik, silah yapımcılığı ve tefecilik yaparak zenginleşmiş ve zamanla
kuzey Arabistan ticaretini de ellerine almışlardı.92
Cahiliye döneminde Medine’de yoğun olarak görülen Evs ve Hazrec93 kabileleri
ise muhtemelen Miladi II. veya III. yüzyılda gerçekleştiği sanılan meşhur Arîm selini
müteakiben Yemen’den gelip buraya yerleşen Araplardı.94 Evs ve Hazrec kabileleri, şehrin hâkimiyetini Yahudilerden devraldılar. Medine bu demografik yapısıyla içinde yaşamanın mümkün olmadığı bir yer durumundaydı.95
88
89
90
91
92
93
94
95
Çelikkol, “Yesrib’in Etnik Yapısı”, s. 319-327.
Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 617-618; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 83; Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s.
49; Osman Güner, “Resûlüllâh’ın (as) Farklı Din Mensuplarıyla Münasebeti: Temel Prensipler”, Uluslar
arası Peygamber Yolu Sempozyumu Bildirileri, (9-10 Ekim 2010), Işık Akademi Yay., İstanbul 2013, s.
208-209.
Çelikkol, “Yesrib’in Etnik Yapısı”, s. 326.
Ekrem Ziya el-Ömerî, el-Müctemau’l-Medenî fi Ahdi’n-Nübüvveti, I. Baskı, Medine-i Münevvere 1983,
s. 57-58; İbn İdris, Müctemeu’l-Medîne, s. 32; Çelikkol, “Yesrib’in Etnik Yapısı”, s. 326.
Çağatay, İslam’dan Önce, s. 83; Çelikkol, “Yesrib’in Etnik Yapısı”, s. 331.
Evs ve Hazrec kabilelerinin kökleri Evs, Ezd ve Kahtâniye şeklinde sıralanmaktadır. Bkz. Kehhâle,
Mu’cemu Kabâili’l-Arab, I, 342.
Ömerî, Müctemau’l-Medenî, s. 57-60; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 1, 83; Apak, İslam Öncesi, s. 80.
Julius Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, (trc. Fikret Işıltan), Ankara Ü. İlahiyat F. Yay., Ankara 1963,
s. 3.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
67
Kan davası nedeniyle Evs ve Hazrec kabileleri arasında meydana gelen savaşlar,
Hz. Muhammed'in (as) nübüvvet yıllarında da devam etmiştir. Buas savaşından önceki
savaşların çoğunda Hazrecliler galip gelmiş ve bu durum Evs kabilesini zayıflatmıştı. Bu
iki kardeş kabile arasındaki kavgalarda Yahudiler önce tarafsız kalmışlarsa da, daha
sonra Buas savaşında Kurayza oğulları Evslilerle ittifak yapmıştır. Savaş, Hazrec'in hezimete uğramasıyla sonuçlanmıştır.96
Şehir gerçek huzuru Peygamberimiz’in (as) Miladi 622 senesinde Mekke’den şehre hicret ettikten sonra bulacak ve artık şehrin ismi “Medinetü’n-Nebi” ya da kısaca Medine olarak anılmaya başlanacaktır.97
3. Taif
Hicaz’ın üç büyük yerleşim merkezinden birisi de Taif şehridir. Taif, Mekke’nin
güneydoğusunda mümbit Vec vadisi üzerinde yer almaktadır. Vec vadisinin ismi, Amalika kabilesinden Vec b. Abdülhay’a nispet edilmektedir.98 Bu sebeple Mekke gibi Taif’in
de ilk sakinlerinin Amalikalılar olduğu söylenebilirse de şehrinin kurucusu olarak Adnanîlerin Hevâzin kabilesine mensup Kasiyy b. el-Münebbih’in de ismi geçmektedir.99
Şehre Taif isminin verilişiyle ilgili iki farklı görüş mevcuttur. Bir görüşe göre bu
isim, şehrin çevresini çepeçevre saran surlar sebebiyle verilmiştir.100 Taif’i ziyaret eden
seyyahların, şehrin çevresinin bir sur gibi duvarlı bahçelerle kuşatıldığını belirtmesi bu
görüşü destekler mahiyettedir.101 Diğer bir rivayet ise İbrahim (as) ile ilgilidir. Hz. İbrahim zürriyetini Mekke’ye yerleştirdiğinde Allah Teâla’ya dua ederek ailesini rızıklandırmasını istemiş, Allah da bu niyazın karşılığında ağaçlık, sulak bir arazi parçası yaratmıştır. Bu arazi parçası Kâbe’yi tavaf etmiş, Allah da onu Taif’e mekân kılmıştır. Beytullah’ı tavafı sebebiyle bu yere "Taif” ismi verilmiştir.102 Bilindiği üzere Hz. İbrahim’in
(as) yaptığı dua “Hani İbrahim, “Rabbim! Bu şehri güvenli bir şehir kıl. Halkından Al-
96
97
98
99
100
101
102
Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 50.
Algül, İslam Tarihi, I, 89.
İrfan Aycan, “Sakif Kabilesi ve Taif Şehrine İslam Tarihi Açısından Bir Bakış”, AÜİFD, yıl: 1993, cilt: 34,
s. 213; M. J. Kister, “Taif ile İlgili Bazı Mülahazalar”, (trc. Ali Aksu), Cumhuriyet Ü. İlahiyat F. Dergisi,
yıl: 2004, cilt: VIII, 231, dipnot: 6.
Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, IV, 10.
Aycan, “Taif Şehri”, s. 214; Hatice Umurbek, Cahiliye ve Hz. Peygamber Dönemlerinde Taif, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Ü. SBE, Sakarya 2008, s. 14; Emine Öztürk, Hz. Muhammed’in
Tebliğ Mücadelesinde Taif Yolculuğu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Ü. SBE, İzmir 2010, s. 14-15.
H. Lammens, “Taif”, İA, XI, 672.
Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, IV, 9; Aycan, “Taif Şehri”, s. 214.
68
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
lah’a ve ahiret gününe iman edenleri her türlü ürünle rızıklandır demişti”103 şeklinde
Kur’an-ı Kerim’de yer almaktadır. Ancak rivayetin geri kalan kısmının değerlendirmesini alanın uzmanlarına bırakmanın yapılacak en güzel davranış olduğu kanaatindeyiz.
Taif şehri önemli bir ticaret ve tarım merkeziydi. Şehrin kurulu olduğu mümbit
Vec vadisinde hurma, muz, üzüm, nar başta olmak üzere pek çok meyvenin ziraatı yapılabilmekteydi.104 Şehir ayrıca deri sanayisinde de ileri noktadaydı. Muhtemelen civardaki hayvancılıkla uğraşan bedevilerden temin ettikleri hammaddeyi işleyerek deri, sahtiyan ve kösele haline getirip satıyorlardı. Ayrıca deriden at eyeri, deve semeri, ayakkabı,
su tulumları gibi çeşitli malzemeler üretiyorlardı.
Şehir güneyde Yemen’in San’a şehrinden başlayıp, kuzeyde Şam’a kadar uzanan
ticaret yolunun önemli bir durağı idi. Şehir, coğrafi, ekonomik, sosyal ve kültürel bakımdan, İslâm öncesinde ve sonrasında önemini muhafaza etmiştir. Şehrin sakinleri olan
Sakiflilerin, bereketli topraklarında elde ettikleri mahsulü çevresindeki yerleşim birimlerine satmak için öncelikle Kureyş ile sıkı ticari ortaklıklar içerisinde olması gerekiyordu.
Taif’in Mekke toplumuyla iç içe olması ekonomi, din ve kültür açısından iki toplumun
sonrasında benzerlikler oluşturuyordu. Ayrıca Taiflilerin Fars, Şam, Yemen ve Mısır gibi
komşu devletlere yaptığı ticari seyahatler onların farklı kültürlerle karşılaşmalarına neden olmuştur. Taif ile Mekke ahalileri arasındaki ekonomik bağın yanında akrabalık
ilişkilerinin de mevcut olduğu bilinmektedir. Bu sıkı münasebetlerin tesiriyle, Sakifliler
Müslümanlar Medine'ye hicret edinceye kadar Kureyş’e destek vermiş, hicretten sonra
ise ortak hareket etme kararı almışlardır.105
Mekke’nin fethinden sonra neticesiz bir İslam kuşatması106 akabinde Taiflilerin
Peygamber’e (as) gelerek Lat putunun yıkılmaması, zinanın, faizin ve şarabın yasaklanmaması hususunda taviz koparmaya çalışmalarına bakılırsa İslam öncesinde diğer şehirlerde olduğu gibi Taif’te de bu çirkin davranışların yaygın olduğu anlaşılıyor. Ancak
Allah Resulü bu teklifleri kesin bir dille reddetmiştir.
Müsteşrikler tarafından Taif şehri için “İslam tarihinde artık bundan böyle,
önemli herhangi bir rol oynamamıştır. Methedilen o güzelim iklim, bundan böyle Mek-
103
104
105
106
Bakara, 2/126.
Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, IV, 9; Kister, “Taif ile İlgili Bazı Mülahazalar”, s. 231.
Aycan, “Taif Şehri”, s. 209-216; Mustafa Asiltürk, Tâif Şehri ve Sakîf Kabilesi, (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Gazi Ü. SBE, Ankara 2005, s. 148.
Ebu’l-Abbâs el-Belâzurî, Futûh’ul-Buldân, Beyrut 1987, s. 74.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
69
ke ve Medine zenginlerinin yazlık tatil köyü olarak kaldı”107, denilse de Taif bilhassa
Emeviler döneminde, İslam tarihinde iz bırakan büyük devlet adamlarını yetiştiren bir
şehir olarak hafızalarda yer edecektir.108
C. Hicaz Bölgesinde İdari Ve Siyasi Yapı
İslam öncesi Hicaz bölgesinde, Yemen ve kuzeydeki devletler gibi siyasi devlet
teşekkülleri olmadığı sanılmaktadır.109 Devlet yapılanması olmadığı için bir emir veya
hükümdarın varlığından söz etmek de mümkün görünmüyor. Yörenin idari ve siyasi
telakkileri daha çok kabilecilik anlayışına dayanmaktaydı. Yönetimde veraset yolunu
asla kabul etmiyorlardı. Bunun yerine kabileler yaşlı kişilerden oluşan bir meclis tarafından yönetiliyordu. Başkanlarını da bu kişiler arasından seçerlerdi. Mesela Mekke’nin
yönetimi kabile önderlerinden oluşan 10 kişilik “Mele” yani “Senato” tarafından yürütülüyordu.110
Kabileler, kaba kuvvetle diğer kabilelerin ailesini ve malını yağmalar,111 esirler
alır mukabilinde fidye de isterdi.112 Bu durumda hâkim adama veya kâhine müracaat
edilirdi. Ancak verilen hükümlere uyup uymamak tarafların iyi niyetine ya da bir tarafın üstün kuvvetine bağlıydı. Kabileyi oluşturan fertler arasında da mal yüzünden anlaşmazlıklar ve kavgalar çıkabilir, durum kabile içerisinde halledilmeye çalışılırdı.113
Kabile başkanının icra kuvveti olmadığından cinayetlere ait hukuki kurallar
mevcut değildi. Bir kabile üyesi, başka bir kabileli tarafından öldürülürse, öldürülen
şahsın kabilesi öcünü alıncaya kadar kendisini huzurlu hissetmez ve devamlı intikam
duygusu taşırdı.114 Belki de bu sebepledir ki, maktulün yakınları intikam almadıkları
sürece zırhını çıkarmamaya, başına koku sürmemeye, şarap içmemeye ve kadınlara yaklaşmamaya yemin ederdi. Yalnız katil olan şahıs kendi kabilesi tarafından korunduğun-
107
108
109
110
111
112
113
114
Kister, “Taif ile İlgili Bazı Mülahazalar”, s. 229-230, 246.
İrfan Aycan, “Emevî İktidarının Devamında Sakîf Kabîlesinin Rolü”, AÜİFD, yıl: 1997, cilt: XXXVI, s.
119-141; Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 51.
Çağatay, İslam’dan Önce, s. 87.
Muhammed Hamidullah, İslam Tarihine Giriş, trc. Ruhi Özcan, Beyan Yay., İstanbul 1999, s. 48-50;
Hizmetli, İslam Tarihi, s. 50-51.
İbrahim Sarıçam, “Câhiliyenin Asr-ı Saadet’e Dönüşümünde Kur’an’ın Rolü”, III. Kur’an Haftası
Kur’an Sempozyumu Bildirileri, (13-19 Ocak 1997), Ankara 1998, s. 28.
Nurettin Ceviz, “Cahiliye Döneminde Süvari Şairler”, Ekev Akademi Dergisi, yıl: 2002, sayı: 10, s. 177;
Avcı, Muhammedü’l-Emîn, s. 50-51.
Brockelmann, İslam Milletleri, s. 4; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 88.
Algül, İslam Tarihi, I, 93.
70
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
dan, dökülen kanın öcünü almak birbirini izleyen ve bir türlü sonu gelmeyen kan davalarına yol açardı.115
Öldürme olaylarında katil olan şahıs kendi kabilesince karşı tarafa teslim edilirse,
kan davalarının önüne geçilebilirdi. Ancak bu durum şerefsiz bir iş olarak görülür ve
teslim etmektense katili kendisi öldürürdü. Bu çöl hukuku bütün Hicaz şehirlerinde
aynen geçerliydi. Çölde çok sert ve aşırı hissedilen şeref duygusu, Kâbe’ye olan saygı
sebebiyle Mekke’de biraz gevşemişti. Ancak tarıma dayalı bir hayat süren Medine’de
kan davaları daha sık görülüyordu.116
Mekke şehrinde, Peygamberimizin dedelerinden Kusay’dan itibaren şehrin idaresi için konulan kuralların yanında, Kâbe’yi ziyarete gelen hacılarla ilgili bazı önemli
vazifelerin kabileler arasında taksim edilmesi, idari anlamda bir şehir devleti yapısını
andırıyordu.117 Kusay’ın Kâbe ve Mekke’nin idaresiyle ilgili ihdas ettiği belli başlı vazifeler şunlardı:
1.
2.
3.
4.
Hicâbe: Kâbe’nin anahtarlarını elinde bulundurmak,
Sikâye: Hacıların suyunu temin etmek, zemzem suyuna bakmak,
Rifâde: Hacıları ağırlama ve yiyecek ihtiyaçlarının karşılanması vazifesi,
Dâru’n-Nedve: Mekke’nin genel görüşme yeri olan Dâru’n-Nedve’de Kureyş’in reisleri toplanarak harp ve sulh işleri başta olmak üzere mühim meseleler müzakere edilerek karara bağlanırdı.
5. Livâ: Sancaktarlık vazifesi olup, sancağı bir mızrağa sararak düşmana karşı
giderken taşırlardı.
6. Kıyâde: Başkomutanlık vazifesiydi.118
Kusay, hayatta iken bu görevlerin tamamını kendi uhdesine almıştı. Kusay’dan
sonra ise bu görevlerin oğlu Abduddâr eliyle ifa edildiği anlaşılıyor. Ancak Kusay’ın
torunları zamanında görevlerin paylaşımı hususunda boylar arasında ihtilaf yaşanmış,
neticede görevlerin bir kısmı Abduddâr’a, bir kısmı ise Abdumenaf’a verilerek problem
çözülmüştü.119
115
116
117
118
119
Nazih Ayubi, Arap Dünyasında Din ve Siyaset, (trc. Yavuz Alogan), Cep Kitapları Yay., İstanbul 1993,
s. 48; Ahmed Emin, Fecru’l-İslam, s. 225; Welhausen, Arap Devleti, s. 6-7
Çağatay, İslam’dan Önce, s. 89.
Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 27; Çağatay, bu yapılanmanın “şehir cumhuriyeti” olduğunu ifade
ediyor. Bkz. Çağatay, İslam’dan Önce, s. 90; Akoğlu, Cahiliye Dönemi Arap Kültürünün, s. 39-41.
Ali Himmet Berki-Osman Keskioğlu, Hatemü’l Enbiyâ Hz. Muhammed ve Hayatı, DİB Yay., Ankara
1988, s. 26-27; Avcı, Muhammedü’l-Emîn, s. 26-29.
Demircan, “Hicaz Bölgesi”, s. 76-77.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
71
Hz. Muhammed’in (as) dünyaya geldiği sıralar sikâye ve rifâde görevleri Peygamberimizin dedesi Abdülmuttalib’in elindeydi. Zemzem kuyusu kullanılamadığından, hacılara su temini oldukça meşakkatli hale gelmişti. Rivayete göre Abdülmuttalib’in rüyasında Zemzem kuyusunu kazması haber verilmiş, O da suyun yerini kazıp
tekrar kullanıma açmıştı. Bu durum onun toplumdaki itibarını daha da artırmıştı.120
Peygamberimizin nübüvveti döneminde ise Abdülmuttalib’in görevleri oğlu Ebu Talib
tarafından üstlenildi. Kıyâde vazifesi ise Ümeyye oğullarının elinde kaldı.121
Sonuç
Sami uluslar topluluğuna dâhil bir kavim olan Arapların anayurtlarının Arabistan yarımadası olduğu bilinmektedir. Kadim bir tarihe sahip olan Araplar, yüzyıllar
boyunca Ceziretü’l-Arab’ın muhtelif kısımlarında yaşamaya devam etmişlerdir. Tarihte
Güney ve kuzey Arabistan’da siyasi devlet teşekküllerine rastlanılmakta iken, dini ve
ticari veçhesiyle ön plana çıkan Hicaz bölgesinin de yer aldığı orta Arabistan’da devlet
yapılanması yok gibidir. İslam’ın nuru Arap yarımadasını aydınlatmadan evvel Hicaz
coğrafyasında, “cahiliye dönemi” diye isimlendirilen bilhassa cansız nesnelere ilah diye
tapıldığı, barbarlığın ve kaba kuvvetin her türlüsünün hüküm sürdüğü bir zaman dilimi
yaşanmıştır. Bu süreç her ne kadar İslam’ın gelişiyle sona ermiş olsa da, o döneme ait
“asabiyet” ve “cahiliye gayreti” gibi bazı yanlış davranışların sonraki çağlarda da devam edebileceği yönünde bizzat Allah Resulü tarafından ikaz edilmiştir. Bu sebeple İslam öncesi Arap kültürünü iyi bilmek, çağımızın çoğu meselelerini doğru anlamaya
yardımcı olacaktır.
İslam öncesi Hicaz bölgesinde Mekke, Medine ve Taif’in içtimai, siyasi, dini ve
iktisadi açılardan en önemli şehirleridir. Mekke’de Kureyş kabilesi, Taif’te Sakifliler,
Medine’de ise Yahudilerle birlikte Arap asıllı düşman kardeş kabileler olan Evs ve Hazrec kabileleri meskûndurlar. Dönemin Hicaz toplumunda kabile ve kabileciliğin ayrı bir
yeri vardır. Kabile, birbirine kan bağıyla bağlı bireylerin oluşturduğu bir topluluktur.
Bölgenin belli başlı geçim kaynakları hayvancılık, tarım ve ticaretti. Bölge şehirlerinin halkı için kervan ticaretinin çok önemli bir yeri vardı. Yaz aylarında Şam cihetine,
kışın ise Yemen taraflarına ticaret kervanları gönderilirdi. Hicaz şehirleri, uluslararası
ticaretin önemli uğrak noktalarıydı. Ayrıca Mekke şehri, Kâbe ve Harem-i Şerif sayesin120
121
İbn Hişam, es-Sîretu’n-Nebeviyye, I, 110; Fâkihî, Ahbâru Mekke, II, 12, 21; T. Osborne, History of Arabs,
s. 12; Çağatay, İslam’dan Önce, s. 90.
Avcı, Muhammedü’l-Emîn, s. 31.
72
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
de dini bir cazibe merkeziydi. Ancak bütün bu elverişli şartlara rağmen Hicaz Arap toplumu huzurdan uzak görünüyordu.
Kaynaklar
ABDÜLGANÎ, Muhammed İlyas, Târîh-i Medîne-i Münevvere, www.ziaraat.com, Erişim Tarihi:
Haziran 2013.
ACAR, Cafer, Cahiliye’de ve Risalet Döneminde Savaş Olgusu, (Basılmamış Doktora Tezi),
Ankara Ü. SBE, Ankara 2007.
AĞAYEF, Ahmed, “İslamiyet’ten Önce Araplar”, (Sdl. Faruk Çiftçi), Hikmet Yurdu, yıl: 2012,
sayı: 10, s. 301-319.
AKDOĞAN, Mehmet Nur, Mekke’nin Fethi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dicle Ü.
SBE, Diyarbakır 2008.
AKOĞLU, Muharrem, Cahiliye Dönemi Arap Kültürünün Mezheplerin Doğuşuna Etkisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Ü. SBE, Kayseri 1995.
ALGÜL, Hüseyin, İslam Tarihi, I, Gonca Yay., İstanbul 1986.
_______, “Hz. İbrahim-Hz. Muhammed İlişkisi”, I. Hz. İbrahim Sempozyumu Bildirileri, (17-18
Ekim 1997), ŞURKAV yay., Şanlıurfa 2007, s. 189-201.
ALİ İBRAHİM HASAN, Târîhu’l-İslami’l-Âmm el-Câhiliyye, ed-Devletü’l-Arabiyye, edDevletü’l-Abbâsiyye, Kahire (ty).
APAK, Âdem, Anahatlarıyla İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü, Ensar Yay., İstanbul 2012.
ASİLTÜRK, Mustafa, Tâif Şehri ve Sakîf Kabilesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi
Ü. SBE, Ankara 2005.
ATAY, Hüseyin, “İslam’dan Önce Arap Yarımadasında Putperestlik ve Yayılışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD), yıl: 1957, cilt: 6, sayı:1, s. 80-98.
AVCI, Casim, “İslâm Öncesi Arabistan ve Araplar’da Dinî, Sosyo-Kültürel Hayat”, İlk Dönem
İslam Tarihi, Açık Öğretim F. Yay., Eskişehir 2010, s. 2-51.
____, Muhammedü'l-Emin, Hz. Muhammed'in Peygamberlik Öncesi Hayatı, Hayykitap, İstanbul 2008.
AY, Mahmut, Kur’an’da Mekke Müşriklerinin Eleştiri ve İthamlarına Yönelik Cevaplar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Ü. SBE, Ankara 2007.
AYCAN, İrfan “Sakif Kabilesi ve Taif Şehrine İslam Tarihi Açısından Bir Bakış”, AÜİFD, yıl:
1993, cilt: 34, s. 209-235.
____, “Emevî İktidarının Devamında Sakîf Kabîlesinin Rolü”, AÜİFD, yıl: 1997, cilt: XXXVI, s.
119-141.
AYUBİ, Nazih, Arap Dünyasında Din ve Siyaset, (trc. Yavuz Alogan), Cep Kitapları Yay., İstanbul 1993, s. 48.
AZZAM, Leila – GOUVERNEUR, Aisha, The Life of the Prophet Muhammad, By Islamic Texts
Society, Cambridge 1999.
BARIŞ, Mustafa Necati, “Cahiliye Döneminde Yargı Sistemi”, Fırat Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl:
2012, sayı: 17/1, s. 153-170.
BELÂZURÎ, Ebu’l-Abbâs Ahmed ibn Yahya ibn Câbir, Futûh’ul-Buldân, Beyrut 1987.
BERKİ, Ali Himmet-Keskioğlu, Osman, Hatemü’l Enbiyâ Hz. Muhammed ve Hayatı, DİB Yay.,
Ankara 1988.
BERR, Abdurrahman Abdülhamid, Tuhfetü'z-Zekiyye fi Fezaili’l-Medineti’l-Münevvere, Mansura 2000.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
73
BOZKURT, Nebi-KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “Mekke, Tarih”, DİA, XXVIII, 554-563.
BROCKELMANN, Carl, İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi, I, (trc. Neşet Çağatay), Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1964,
BUHÂRÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, (ö. 256/870), el-Câmi’u’s-Sahîh, (I-VIII), Çağrı
Yay., İstanbul, 1992.
BUHL, Fr., “Medine”, İslam Ansiklopedisi (İA), VII, 459-471.
BULUT, Mustafa, Kur’an Öğrenimi, Malatya 2007.
BÜYÜKCOŞKUN, Kudret, “Arabistan, Fiziki ve Beşeri Coğrafya”, DİA, III, 248-252.
CEVÂD ALÎ, el-Mufassal fi Târihi’l-Arab Kable’l-İslâm, I-X, II. Baskı, Beyrut 1993.
CEVİZ, Nurettin, “Cahiliye Döneminde Süvari Şairler”, Ekev Akademi Dergisi, yıl: 2002, sayı:
10, s. 175-203.
CHEİKHO, Louis, en-Nasrâniyye ve Âdâbuhâ Beyne’l-Arabi’l-Câhiliyye, Beyrut 1989.
ÇAĞATAY, Neşet, “İslamiyet’in Yayılışı Sırasında Arabistan’a Komşu Memleketlerin Durumu”,
AÜİFD, Yıl: 1962, Cilt: 10, s. 33-39.
______, “Samiler-Araplar ve Güney Arabistan Devletleri”, AÜİFD, yıl: 1955, cilt: IV, sayı: III-IV,
s.44-67.
______, İslam’dan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara Ü. İlahiyat F. Yay., Ankara 1957.
ÇELİKKOL, Yaşar, “Cahiliye Döneminde Yesrib’in Etnik Yapısı”, Fırat Ü. SBE Dergisi, yıl: 2005,
cilt: 15, sayı: 1, s. 319-346.
DANIŞMAN, Nafiz, “Cahiliye Kelimesinin Mana ve Menşei”, AÜİFD, yıl: 1956, cilt: 5, sayı: 1, s.
192-197.
DÂRİMÎ, Abdullah b. Abdirrahman es-Semarkandî, (ö. 255/868), Sünen, (I-II), Çağrı Yay., İstanbul, 1992.
DEMİRCAN, Adnan, “Son Peygamberin Geldiği Coğrafya ve Toplum: Hicaz Bölgesi ve Cahiliye
Arapları”, Cahiliye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed Sempozyumu Bildirileri, (13-15 Nisan 2007), Konya 2007, s. 39-98.
EBÛ DÂVÛD, Süleyman b. Eş’as, (ö. 275/888), Sünen, (I-V), Çağrı Yay., 1992.
EYÜB SABRİ PAŞA, Mir’âtü’l-Haremeyn, (Mir’âtü Mekke), I, I. Baskı, İstanbul 1304 (1884)
____, Mir’âtü’l-Haremeyn, (Mir’âtü Medine), II, I. Baskı, İstanbul 1304 (1884).
EZRAKÎ, Ebü'l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed, (ö. 250/864), Ahbâru
Mekke ve Mâ Câe Fîhâ Mine’l-Âsâr, I, (thk. Abdülmelik b. Abdillah b. Dehîş), Mekke
2003.
FÂKİHÎ, İmam Ebî Abdillah Muhammed b. İshak ibn Abbas el-Mekkî (H. 279/M.892), Ahbâru
Mekke fi Kadîmi’d-Dehri ve Hadîsihi, I-II (thk. Abdülmelik b. Abdillah b. Dehiş), II.
Baskı, Beyrut 1994
FAYDA, Mustafa, “Cahiliye”, DİA, VII, s. 17-19.
GRİMME, Hubertus, Palmyrae, Princeton University 1886.
GÜNER, Osman, “Resûlüllâh’ın (s.as) Farklı Din Mensuplarıyla Münasebeti: Temel Prensipler”,
Uluslararası Peygamber Yolu Sempozyumu Bildirileri, (9-10 Ekim 2010), Işık Akademi
Yay., İstanbul 2013, s. 207-230.
HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi Hayatı ve Faaliyeti, I-II, (trc. Salih Tuğ), İrfan
Yay., İstanbul 2003.
______, İslam Tarihine Giriş, trc. Ruhi Özcan, Beyan Yay., İstanbul 1999.
HİTTİ, Philip K., Arap Tarihinin Mimarları, (trc. Ali Zengin), Risale Yay., İstanbul 1995, s. 12.
_____, The Arabs: A Short History, Gateway Editions, Washington 1998.
HİZMETLİ, Sabri, İslam Tarihi, Ankara ÜİF Yay., Ankara 1991.
74
Hz. Muhammed’in (AS) Doğduğu Ortam: Hicaz Bölgesi Şehirleri
HÜSEYİN EŞ-ŞEYH, el-‘Arab Kable'l-İslam, Dâru’l-Marifetü’l-Câmiiyye, İskenderiye 1993.
İBN ABDİLBERR, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilberr b. Asım en-Nemri elKurtubî, ed-Dürer fi İhtisâri’l-Megâzi ve’s-Siyer, I, Kahire 1995.
İBN HANBEL, Ahmed b. Muhammed, (ö. 241/855), el-Müsned, (I-VI), Çağrı Yay., İstanbul, 1992.
İBN HİŞAM, Abdulmelik el-Muâfirî, es-Sîretu’n-Nebeviyye, I-II, (thk. Mustafa es-Sakâ-İbrahim
Ebyârî-Abdu’l-Hafîz Şelebî), (by), (ty).
İBN İDRİS, Abdullah Abdilaziz, Müctemeu’l-Medîne fî Ahdi’r-Rasûli (as), Riyad 1982.
İBN MÂCE, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, (ö. 275/888), Sünen, (I-II), (thk. Muhammed Fuad
Abdulbâkî), Çağrı Yay., İstanbul, 1992.
İBN MANZÛR, Cemâlüddîn Ebu’l-Fadl (711/1311), Lisânu’l-Arab, (thk. Abdullah Ali el-KebîrMuhammed Ahmed Hasbullah-Hâşim Mummed eş-Şâzelî), I-VI, Dâru’l-Meârif, Kahire,
1119/1707.
İBNÜ’L-KELBİ, Ebi’l-Munzir Hişam b. Muhammed b. Es-Sâib el-Kelbi, Kitabu’l-Esnâm, (thk.
Ahmed Zeki Paşa), Kahire 1995.
KADI BEYDÂVÎ, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, (trc. Şadi Eren), IV, Selsebil Yay., İstanbul
2011.
KALYÛBÎ, İmam eş-Şeyh Ahmed Şehabeddin Ebu’l-Abbas, Nübzetü’l-Latîfe fî Mebâhisin Şerifetin fi Târîhi Mekketü’l-Müşerrefe ve’l-Medînetü’l-Münevvere ve Betü’l-Makdisi,
(thk. Said Abdulfettah), Riyad 1997.
KEHHÂLE, Ömer Rızâ, Mu’cemu Kabâili’l-Arab, I, Beyrut 1982.
KİSTER, M. J. “Taif ile İlgili Bazı Mülahazalar”, (trc. Ali Aksu), Cumhuriyet Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl: 2004, cilt: VIII, 229-247.
KOÇYİĞİT, Talat, “Hz. İbrahim ve Menâsik-i Hacc’ın Mahiyeti”, Diyanet Dergisi, yıl: 1991, cilt:
27, sayı: 3, s. 23-32.
LAMMENS, H., “Mekke, Hicretten Önce-Hicretten Sonra”, İA, VII, 630-636.
_____, “Taif”, İA, XI, 672-674.
MEKKÎ, Muhammed Tâhir el-Kürdî, Târîhu’l-Kavîm li-Mekke ve Beytullahi’l-Kerim, I, Beyrut
2000.
MEMİŞ, Ekrem - BÜLBÜL, Cemil, Amurrular (Arapların En Eski Ataları), Fırat Ü. Yay., Elazığ
2012.
MÜSLİM, Ebû’l-Hüseyin el-Kuşeyrî, (ö. 261/875), Sahîh, (I-III), (thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî), Çağrı Yay., İstanbul, 1992.
NASR, Seyyed Hossein, İslamic Spirituality: Foundations, New York, 1997.
NESÂÎ, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu’ayb, (ö. 303/915), Sünen, (I-VIII), Çağrı Yay., İstanbul,
1992.
OSBORNE, T. & His Friends, A Complete History of Arabs, From The Birth of Mohammed, to
the Reduction of Baghdad, With The Life of Mohammed, Vol: 1, London 1798.
ÖMERÎ, Ekrem Ziya, el-Müctemau’l-Medenî fi Ahdi’n-Nübüvveti, I. Baskı, Medine-i Münevvere 1983.
ÖZTÜRK, Emine, Hz. Muhammed’in Tebliğ Mücadelesinde Taif Yolculuğu, (Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Ü. SBE, İzmir 2010.
PALABIYIK, M. Hanefi, “Cahiliye Dönemi ve İslam’ın İlk Yıllarında Okuma-Yazma Faaliyetleri”,
Atatürk Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl: 2007, sayı: 27, s. 31-68.
SARIÇAM, İbrahim, “Câhiliyenin Asr-ı Saadet’e Dönüşümünde Kur’an’ın Rolü”, III. Kur’an
Haftası Kur’an Sempozyumu Bildirileri, (13-19 Ocak 1997), Ankara 1998, s. 19-30.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Yrd. Doç. Dr. Bilal Gök
75
SAVAŞ, Bayram, Mekke’nin Fethinde Demi Heder Edilenler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Marmara Ü. SBE, İstanbul 2009.
ŞEHBENDERZÂDE Filibeli Ahmed Hilmi, Târîh-i İslam, Hikmet Matbaası, İstanbul 1236.
SÜHEYLİ, Abdurrahman, er-Ravdü’l-Ünüf fi Şerhi’s-Sireti’n-Nebeviyyeti li İbn Hişâm, I-VII,
(thk. Abdurrahman el-Vekîl), Kahire, 1967.
TAKİYEDDİN Muhammed ibn Ahmed el-Hasani’l-Fâsî el-Mekkî, el-Ikdu’s-Semîn fî Târîhi’lBeledi’l-Emîn, I, II. Baskı, Beyrut 1986.
TİRMİZÎ, Muhammed b. İsâ, (ö. 279/892), el-Câmiu’s-Sahîh, (I-IV), Çağrı Yay., İstanbul,1992.
TÜLÜCÜ, Süleyman “Cahiliye Kelimesinin Mana ve Menşe’i”, Atatürk Ü. İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, yıl: 1980, sayı: 4, s. 279-285.
_______, “Cahiliye Devri Şairlerinden Züheyr’in Dini İnancı ve Şiirlerinde Dini İzler”, Diyanet
Dergisi, (Nisan-Mayıs-Haziran 1989), cilt 25, sayı: 2, s. 3-12.
UMURBEK, Hatice, Cahiliye ve Hz. Peygamber Dönemlerinde Taif, (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Sakarya Ü. SBE, Sakarya 2008.
UYGUR, Abdüsselam -Çelikkol, Yaşar, “İlk Çağlardan M.400 yılına kadar Mekke’nin Etnik Yapısı-I (Amâlika, Âd, Cedis-Tasım, Cürhüm)”, Dicle Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl: 2005, cilt: VII,
sayı: I, s. 75-91.
UYGUR, Abdüsselam-Çelikkol, Yaşar, “İlk Çağlardan M. 400 Yılına Kadar Mekke’nin Etnik Yapısı-II, (Katûraoğulları, Adnânî Kabileler, İyâd, Huzâa), Dicle Ü. İlahiyat F. Dergisi, yıl:
2005, cilt: VII, sayı: II, s. 63-80.
ÜVEYS, Abdülhalim, “Hz. Peygamber’in (as) Cahiliyet Dönemi Yaşayışı”, (trc. Ali Serter), Türkiye Diyanet Dergisi, Ocak-Şubat 1977, cilt: XVI, sayı:1, s. 5-11.
WELLHAUSEN, Julius, Arap Devleti ve Sukutu, (trc. Fikret Işıltan), Ankara Ü. İlahiyat F. Yay.,
Ankara 1963.
YÂKUT el-HAMEVÎ, Şeyh İmam Şihabiddin Ebî Abdillah Yâkut ibn Abdillah el-Hamevî er-Rumî
el-Bağdâdî, Mu’cemu’l-Buldân, I-V, Beyrut 1977.
YAZIR, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, IX, (sdl. İsmail Karaçam ve arkadaşları), Feza
Yay., Almanya (ty).
YILDIRIM, Derya, Fezayilü’l-Mekke ve’l-Medine ve’l Kudüs, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Celal Bayar Ü. SBE, Manisa 2010.
YILDIZ, Hakkı Dursun, “Arabistan, Tarih”, DİA, III, 252-258.
______, “Arap, Tarih”, DİA, III, 272-276.
ZEBÎDÎ, Muhammed Murtaza el-Hüseynî (1205/1790), Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, I-XL,
(thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî), Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, Kuveyt, 1993
(1965-2001).
ZENGİN, Fethullah, Medine’nin İslamlaşması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Ü.
SBE, Bursa 2008.