İSRAİL ÜLKE RAPORU

İSRAİL ÜLKE RAPORU Hazırlayan İnci Selin AYDIN 2008 T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi
İSRAİL Temel Sosyal ve Ekonomik Göstergeler Yüzölçümü Nüfus (milyon) Başkent Başlıca Şehirleri Dil İklim Ölçü Birimi Para Birimi Zaman 20 325 km 2 . Akdeniz'in doğu kıyısında bulunan İsrail’in kuzeyinde Lübnan, kuzeydoğusunda Suriye, doğusunda Ürdün ve güneyinde Mısır yer almaktadır. 7,282 (İsrail Merkezi İstatistik Bürosu, Mayıs 2008 tahmini) Tel Aviv Kudüs, Tel Aviv, Haifa, Rishon le Zion, Ashdod, Beersheva, Holon, Petah Tiqwa. Ülkenin resmi dili İbranice ve Arapça olmakla birlikte, İngilizce ve Rusça da yaygın olarak konuşulmaktadır. Akdeniz iklimi. Nisan­Ekim ayları sıcak ve kuru geçmekte iken, Kasım­Mart ayları soğuk kış dönemidir. En sıcak ay olan Ağustos’ta günlük ortalama hava sıcaklığı 19­29 o (min­max), en soğuk ay olan Ocak’ta ise günlük ortalama hava sıcaklığı 6­12 o (min­max)’dir. En kurak aylar ortalama 0 mm yağışla Mayıs­Eylül iken; en yağışlı ay ortalama 133 mm yağışla Ocak ayıdır. Metrik sistem. Yeni İsrail Şekeli (YİŞ), 1 Ocak 1986’dan bu yana resmi para birimi olarak kullanılmaktadır. 1000 Eski Şekel=100 YİŞ; 1 YİŞ=100 Agorot. 2007 yılı ortalama döviz kuru: 1 ABD $=4,1081 YİŞ. 23 Haziran 2008 itibarıyla döviz kuru: 1 ABD $=3,3730 YİŞ. GMT’den 2 saat ileridir. (Türkiye ile aynı saat diliminde yer almaktadır) Tablo 1. Temel Ekonomik Göstergeler, 2007 2003 2004 2005 2006 2007 Reel GSYİH’deki Artış (%) 2,3 5,2 5,3 5,2 5,3 Tüketici Fiyat Enflasyonu (Ort, %) 0,7 ­0,5 1,4 2,1 0,5 Cari Hesap Dengesi (Milyon $) 1 371 2 958 4 277 8 546 4 993 Döviz Kuru (Ort, YİŞ:ABD $) 4,5 4,5 4,5 4,5 4,1 Nüfus (Milyon) 6,7 6,8 6,9 7,1 7,2 Toplam Dış Borç (Yıl sonu, Milyon $) 72 151 78 674 77 736 87 139 89 945 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile, 2008.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 1 GENEL BİLGİLER Coğrafi Konum İsrail, Asya ile Afrika kıtalarının birleştiği bir noktada bulunmakta olup; batısında Akdeniz, kuzeyinde Lübnan ve Suriye, doğusunda Ürdün, güneyinde Mısır ve Kızıl Deniz ile çevrilidir. Kuzeyden güneye en uzun mesafe 450 km, doğudan batıya 135 km’dir. İsrail’in en yüksek noktası Golan Tepeleri’ndeki Hermon Dağı (2.656 m) ile Negev’deki Rosh Ramon Dağı (1.035 m), en alçak noktası ise deniz seviyesinin 400 metre altında bulunan Ölü Deniz’dir. Ülkede 5 farklı coğrafi bölge bulunmaktadır: ­ Akdeniz kıyısını takibeden yaklaşık 40 km genişliğinde, kumluk bir sahil ve hinterlandında yer alan ve tarım arazisinden oluşan sahil şeridi (ülke nüfusunun yaklaşık yarısı, endüstrinin büyük bölümü, limanlar ve havaalanları bu bölgededir), ­ Kuzeydeki Galile bölgesinden güneydeki Negev Çölü’ne uzanan sıradağlar, ­ Sıradağları kesen Rift, Hula, Jezreel, Ürdün ve Arava Vadileri, ­ Negev ve Batı Şeria Çölleri, ­ Ürdün Nehri, Galile (Kinneret­Tiberias) Gölü ve Ölü Deniz çevresindeki sulak araziler ve tarım alanları. Ülkenin başlıca su kaynakları; Ürdün nehri, Galile (Kinneret) Gölü ve çevresindeki küçük ırmak sistemleridir. Ayrıca yer altı su kaynaklarından da yararlanılmaktadır. Israil’in toplam yenilenebilir su kaynaklarının 57 milyon m 3 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Siyasi ve İdari Yapı Tarihi ve dini kaynaklar Yahudi kavminin M.Ö. 1700­1500 yılları arasında Mezopotamya’dan “Canaan” (Filistin) bölgesine ve daha sonra Mısır’a göç ettiğini, M.Ö. 1300 yıllarında ise Mısır’dan Hz. Musa önderliğinde tekrar Filistin bölgesine geçtiğini kaydetmektedir. Kaynaklarda ilk Yahudi Krallığı’nın M.Ö. 1025 yılında Saul tarafından kurulduğu, M.Ö. 965­930 yıllarında hüküm süren Hz. Süleyman döneminde Kudüs’te ilk tapınağın inşa edildiği, M.Ö. 722 yılında başlayan Asur hakimiyeti ve Babil sürgününden sonra, M.Ö. 538­322 yıllarında Yahudi kavimlerinin tekrar siyasal bir varlık oluşturarak ikinci tapınağı inşa ettikleri, Büyük İskender tarafından bölgenin işgal edildiği, M.Ö. 165­37 yıllarında Hasmonean Krallığı’nın hüküm sürdüğü, M.Ö. 63 yılından itibaren Roma’nın bölgeye nüfuz ettiği, M.S. 70 yılında Romalılar tarafından Yahudi isyanlarının bastırılarak ikinci tapınağın yıkıldığı, Yahudiler’in Kudüs’ten ve bölgeden sürgün edildikleri ve son Yahudi isyanının M.S. 132 yılında başarısızlıkla sonuçlandığı belirtilmektedir. Bu tarihten sonra Yahudiler bölgede küçük topluluklar halinde mevcut olmuşlarsa da 19. yüzyıl sonlarına dek önemli bir demografik ve siyasi varlık olmaktan çıkmışlardır. Ancak Kudüs ve “Zion” Yahudiler için kutsallığını her zaman korumuştur. 1517 yılında Osmanlı İmparatorluğu’na katılan Filistin toprakları, I. Dünya Savaşı sırasında 1917 yılında İngiltere’nin işgaline uğramış ve Milletler Cemiyeti’nin kararıyla 1922 yılında İngiliz mandasına verilmiştir. Söz konusu karar ile İngiltere bu topraklarda “ Yahudiler’e bir yurt kurma hakkını temin etmekle” görevlendirilmiştir. Aynı yıl İngiltere, Filistin topraklarının yaklaşık 2/3’ü üzerinde Trans­Jordan Arap Emirliği’nin (bugünkü Ürdün Krallığı) kurulmasına müsaade etmiş, ayrıca Filistin’deki Yahudi topluluğunu İngiliz makamlarına karşı temsil etmek üzere “Jewish Agency” oluşturulmuştur. Filistin toprakları üzerinde bir “Yahudi Devleti” düşüncesi ise bu bölgede yaşayan Araplar’ın tepkilerine yol
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 2 açmıştır. Araplar Filistin’in bölünmesine veya Filistin’de Yahudi varlığına karşı çıkmışlar, bu çerçevede 1937 yılında İngiltere tarafından önerilen paylaşım planını reddetmişlerdir. Buna bağlı olarak Arap ve Yahudi cemaatleri arasındaki çatışmalar artmıştır. II. Dünya savaşının yaklaşmasıyla birlikte Arap kamuoyunu gücendirmek istemeyen İngiltere, 1939 yılında bir “White Paper” yayınlayarak Filistin’e Yahudi göçüne önemli sınırlamalar getirmiştir. Savaş sırasında bu karara muhalefet etmeyen Yahudi liderliği savaştan sonra yasal olmayan göç çalışmalarına hız vermiş, diğer taraftan İngiliz idaresine ve Arap halkına karşı tedhiş hareketlerine başlamıştır. Kuvvet veya uzlaşma yoluyla sorunu çözümleyemeyince ekonomik ve siyasi sorunlarla karşı karşıya kalan İngiltere, Filistin’den çekilme kararını Nisan 1947’de Birleşmiş Milletler gündemine aldırmış ve bölgenin geleceğinin tayin edilmesini istemiştir. 29 Kasım 1947’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, Filistin’in Arap ve Yahudi devletleri arasında paylaştırılmasını ve Kudüs’e uluslararası statü verilmesini öngören 181 sayılı kararı kabul etmiştir. Karar, Yahudi liderliğince olumlu karşılanmış ancak Arap tarafınca kabul edilmemiştir. Bölgede İngiliz yönetiminin sona erdiği 14 Mayıs 1948 tarihinde David Ben­Gurion’un, Başkanı olduğu “Jewish Agency”nin işlevlerini üstlenmesiyle İsrail Devleti ilan edilmiş; bir gün sonra ise Mısır, Ürdün, Suriye, Lübnan ve Irak bu kararı tanımayarak bölgeye askeri harekat başlatmışlardır. 15 ay süren savaş, Birleşmiş Milletler’in arabuluculuğu ile yapılan görüşmeler sonucunda imzalanan ateşkes anlaşmalarıyla sona ermiştir. Ateşkes anlaşmaları ile İsrail, BM’nin taksim planıyla kendisine bırakılan araziyi genişletirken; Gazze Mısır’ın, Batı Şeria ve Doğu Kudüs ise Ürdün’ün yönetiminde kalmıştır. İsrail, 11 Mayıs 1949 tarihinde Birleşmiş Milletler’in 59. üyesi olmuştur. İsrail Devleti kuvvetler ayrılığına dayanan parlamenter bir demokrasi ile yönetilmektedir. Ülkenin tek metin halinde düzenlenmiş bir anayasası bulunmamakla birlikte; anayasa çeşitli konularda yapılmış anayasal düzenleme niteliğindeki temel yasalardan oluşan bir manzumeden ibarettir. Nüfus Yapısı ve İşgücü Yahudi nüfusunun yarısından fazlası İsrail doğumlu olup, geri kalan kısmı 70 farklı ülkeden göç etmiştir. İsrail’in nüfus yapısı, sosyo­ekonomik yapısı ve nüfus artış hızı, Sovyetler Birliği’nden İsrail’e gerçekleşen yoğun göçler nedeniyle 1990’lı yıllarda %36 olarak gerçekleşmiş, göçün hız kestiği 1990’ların sonunda ise %2,5’e gerilemiştir. Daha sonraki yıllarda göçlerin azalması ile birlikte nüfus artış oranı gerilemiş, 2003­2007 yılları arasında ise ortalama %1,8 olarak belirlenmiştir. Nüfus artış hızı giderek yavaşlamakta olmasına rağmen; gelişmiş bir ekonomi için bu oran hala yüksek düzeydedir. İsrail nüfusu göreceli olarak gençlerden oluşmakta olup; 2006 yılı verilerine göre nüfusun %44’ü 25 yaşın altında, %60’I ise 35 yaşın altındadır. Nüfusun %10’undan azı 65 yaş üzerindedir. Bu oran birçok gelişmiş ülkeye göre oldukça düşüktür. Ortalama yaşam süresi ise kadınlarda 82,3 yıl, erkeklerde ise 78,3 yıldır. Tablo 2. Nüfus Verileri Nüfus (milyon) Nüfus (% değişim) 2003 2004 2005 2006 2007 6,7 6,8 6,9 7,1 7,2 1,8 2,2 1,4 1,8 1,8 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 3 İsrail nüfusunun %76’sı (5,5 milyon kişi) Yahudi’dir. Nüfusun geri kalan %16’sı Müslüman, %2’si Hristiyan ve %1,7’si Dürziler’den oluşmaktadır. İsrail’de yaşayan Yahudiler, dünyadaki toplam Yahudi nüfusunun yalnızca %40’ına tekabül etmektedir. Bu nedenle İsrail sürekli olarak göç kabul etmekte; 1948 yılında 786 000 olan nüfus, 2007 yılı itibarıyla 7,2 milyona yükselmiş bulunmaktadır. Bundan 10 yıl öncesinde Yahudiler’in toplam nüfus içindeki payı %80, daha öncelerde ise %85 civarında iken; bu göçler sonucunda farklı etnik, dini, kültürel ve sosyal kökenden gelen gruplar ülkede bir arada yaşamaya başlamış; bu da gelir dağılımı, eğitim ve yaşam biçimi gibi pek çok alanda farklılık yaratmıştır. İsrail İstatistik Ofisi tarafından yapılan nüfus tahminlerine göre; nufusun 2020 yılında 8,1 milyon– 8,9 milyon arasında olması beklenmektedir. Yahudi topluluğu kendi içinde üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar; çoğu Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinden gelen Askhenazi Yahudileri, 15. yy. sonunda İspanya ve Portekiz’den Avrupa ülkelerine kaçarak İsrail Devleti’nin kurulmasıyla İsrail’e göç eden ve içlerinde Türkiye’den göçen Yahudilerin de yer aldığı Sephardi Yahudileri ve Kuzey Afrika ve Orta Doğu Müslüman ülkelerinde yaşayan Doğu Yahudileri’dir. Askhenazi Yahudileri yönetici sınıfını ve nitelikli işçileri oluşturmakta; Sephardi Yahudileri ise daha düşük gelirli, mavi yakalı işçi sınıfını temsil etmektedir. Ancak son zamanlarda bu etnik ayrımın ekonomi üzerindeki etkisi zayıflamıştır. Ayrıca İsrail’de yaşayan 1,4 milyon Arap nüfusunun %82’si Müslüman, %9’u Hristiyan, %8,5’i Dürzi’dir. İsrail'in nüfus ve yaşam biçimi incelenirken üzerinde durulması gereken bir diğer konu, nüfusun yaklaşık %10'unu oluşturan Kibbutzlar ve Moşavlar’dır. İsrail Devleti’nin kuruluşunda önemli etkileri olan Kibbutizm; Sosyalizmin ve Siyonizm’in pratik bir şekilde bir araya getirildiği, İsrail'e özgün bir deneydir. Moshavlar ise her ailenin bir çiftliğe sahip olduğu üretim, satış ve ihtiyaçların kooperatif aracılığıyla gerçekleştirildiği tarım köyleridir. Devletin, koyduğu hedeflere uymakla yükümlü olduğu değişik sektörlere (kamu, kooperatif ve özel) dayalı karma bir ekonomik yapıya sahip olan İsrail’de belli sektörlerde devletin ağırlığı hissedimektedir. Ülkede birçok özel şirket bulunmasına rağmen, üretim ve istihdam açısından kamu teşekkülleri önemli bir paya sahiptir. İsrail'in toplam işgücü, yaklaşık 3 milyon kişidir. İsrail’de 20–65 yaş arası çalışan işgücü, işsizlik sigortası kapsamındadır. İşsizlik sigortasından yararlanabilmek için aylık maaşlı olarak çalışanların en az 1,5 yıl; günlük ücretli olarak çalışanların ise son 1,5 yılda en az 300 gün çalışmış olmaları gerekmektedir. İşsizlik sigortası ödemeleri en az 70 ve en fazla 175 gün içinde yapılmakta olup; İsrail’deki ortalama ücretin üstüne çıkmamak kaydıyla son 75 günlük ücret tutarında olmaktadır. Ödeme süresi ve miktarı ise kişinin yaşına, medeni durumuna, bakmakla yükümlü olduğu kişi sayısına ve eşinin çalışıp çalışmamasına göre değişmektedir. 1 Nisan 2007 tarihinde asgari ücrette yapılan bir düzenleme ile asgari ücret 3 585 YİŞ’den 3 710 YİŞ'ye yükseltilmiştir. Eğitim İsrail’de temel eğitim, 4 yaşında anaokulu ile başlamakta olup; zorunlu olan anaokulu eğitimi 2 yıl sürmektedir. Bunun yanında ilkokul öğrenimi 6 yıl, ortaokul öğrenimi 3 yıl ve lise öğrenimi 3 yıl sürmektedir. Liseyi bitiren gençler askere alınmakta ve erkekler 3 yıl, kızlar ise 2 yıl askerlik yapmaktadır. Üniversite öğrenimi, askerlikten sonra yapılabilmektedir. Erkekler ve kızlar için ortalama eğitim süresi 12,5 yıl olup; yetişkin nüfusun yaklaşık %40’ı 13 ve daha fazla yıl eğitim almaktadır. Eğitim harcamalarının GSYİH'ye oranı %9 civarındadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 4 İsrail’in eğitim sistemi zaman içinde gelişme göstermiştir. Yetişkinlerde okur­yazarlık oranı %97 oranında olup, okul çağındaki nüfusun neredeyse tamamı okur­yazardır. İsrail, nüfusa oranla bilim adamı ve mühendis sayısında dünya ülkeleri içinde ilk sırada yer almaktadır. ABD’deki ve Japonya’daki seviyenin iki katı düzeyinde olan bu oranın yüksekliği, Sovyetler Birliği’nden göç eden diplomalı göçmen nüfusa bağlanmaktadır. Üniversite dışındaki yüksek öğrenim kurumlarına kayıtlı öğrenci sayısı 1981/1982 yıllarında 2 027 iken; 2006/2007 döneminde bu rakam 92 215’e yükselmiştir. Yüksek öğrenime kayıtlı öğrenci sayısı, 1979/1980 öğrenim yılında 54 000 civarında iken, 2006/2007 öğrenim yılında bu rakam 121 790’a ulaşmıştır. Özellikle İsrail’in rekabet avantajına sahip olduğu Fen Bilimleri ve İşletme alanlarında yüksek öğrenime olan talep hızla artmaktadır. Özel üniversitelere ve açık öğretim yapılan üniversitelere kayıt yaptıran öğrenci sayılarında da artış görülmektedir. İsrail’de 8 adet üniversite ve 65 adet yüksekokul bulunmaktadır. Kudüs İbrani Üniversitesi, Ben Gurion Universitesi (Beer Sheva), Hayfa Üniversitesi, Tel Aviv Üniversitesi, Technion (Teknik Üniversite, Hayfa), Bar­İlan Üniversitesi (Ramat­Gan), Weizman Teknoloji ve Bilim Üniversitesi (Rehovot), Bezalel Güzel Sanatlar Akademisi (Küdüs) ülkedeki başlıca üniversitelerdir. Yüksekokullarla (College) birlikte yükseköğrenimdeki toplam öğrenci sayısı 200 000’in üzerinde olup, bunların 50 000 kadarı yüksek lisans ve doktora öğrencisidir. İsrail halkının çoğunluğu, başta İngilizce olmak üzere en az bir yabancı dil konuşabilmektedir. Öte yandan, ülkenin sürekli göç alması ve yeni göçmenlerin İbranice bilmemesi, özellikle Rus göçmenlerin Rusça’dan başka bir dil konuşamaması gibi nedenlerle Rusça, ülkede İngilizce ile birlikte yaygın olarak kullanılan iki yabancı dilden biri haline gelmiştir. Yeni göçmenlere kısa sürede İbranice öğreten dil kursları (Ulpan) ülke genelinde yaygındır. Sağlık İsrail’de sigortaya dayalı bir sağlık sistemi mevcut olup, çalışanların ücretleri üzerinden sigorta katkı bedeli alınmaktadır. Toplanan bu primler Ulusal Sigorta Kuruluşu tarafından toplanmakta ve sağlık kurumlarına transfer edilmektedir. 2003 yılında hükümet verilerine göre ortalama yaşam süresi 79 yıl iken, canlı doğan her 1 000 bebek içinde ölüm oranı ise 6 olarak gerçekleşmiştir. İsrail, sağlık standartlarının yüksekliği bakımından AB ülkeleri ve Japonya ile aynı düzeydedir. Ülkedeki hastanelerin %25’i doğrudan bütçe gelirleri ile finanse edilmekte, geri kalan hastanelerin giderleri ise “Kupat Holim Clalit” adı verilen sağlık fonlarından ya da özel şirketler tarafından karşılanmaktadır. 1990’lı yılların ortalarından itibaren sağlık hizmetlerinin maliyetlerinin artması ve sağlık fonlarında büyük bütçe açıkları verilmesi ile birlikte reform da kaçınılmaz hale gelmiş, sağlık hizmetlerinin büyük kısmı özelleştirilmiştir. Milli gelirden sağlık hizmetleri için ayrılan pay, 1990’lı yılların başından bu yana %1,5 artarak 2003 yılında GSYİH’nin %8,8’ine ulaşmıştır. Devlet, toplam sağlık harcamalarının %70’ini karşılamakta olup, bu oran Fransa ve Almanya gibi gelişmiş ülkelerdeki oranlara çok yakındır. Buna rağmen 2003 yılı ekonomik planında belirtildiği üzere, sağlık sisteminde reform yapılması ve devlet hastanelerinin halka hesap vermekle yükümlü profesyonel kurullar tarafından yönetilmesi planlanmaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 5 Sosyal Güvenlik ve İstihdam İsrail’in sosyal güvenlik sisteminde emeklililk ve sağlık sigortaları birbirinden ayrılmış durumdadır. Sosyal Güvenlik Sigortası (Bituah Leumi) emeklilik, işsizlik ve malülluk sigortalarını kapsamaktadır. Emeklilik yaşı erkeklerde 67, bayanlarda 65’tir. Ulusal Sağlık Sigortası (Bituah Birut Mamlahti) ise çalışanın kendi seçeneğine göre ülkedeki dört sağlık kurumundan birine bağlı olarak sağlık hizmeti almasını sağlamaktadır. Ayrıca her iki zorunlu sigortanın tamamlayıcısı olarak özel sigortalar da mevcuttur. Yurt dışında çalışarak emekli olmuş İsrail vatandaşlarının ülke dışından gelen emekli maaşları ve/veya soykırım tazminatları da İsrail’deki yaşlı kesimin gelir kalemleri arasında yer almaktadır. İsrail’de çocuklu ailelere çocuk yardımı da yapılmaktadır. 2003 yılından itibaren hükümet, işgücüne katılım oranlarının düşük olması nedeniyle vergi oranlarında ve işçi piyasalarında daha bütünleşik politikalar izlemeye başlamıştır. Son yıllarda yaşanan ekonomik büyüme ile birleşince bu politikalar sonuç vermiş; uluslararası standartlara göre hala düşük bir seviyede olsa da, 2003­2008 yılları arasında işgücüne katılım oranı %3 artmıştır. İşsizlik oranı ise 2003 yılında %10,7 iken 2008 yılı başında ise 1990’ların ortasından bu yana en düşük seviye olan %6,3’e düşmüştür. İsrail Merkez Bankası’nın 2008 yılı için öngördüğü işsizlik oranı ise %7,4’tür. Tablo 3. İstihdam Verileri 2003 2,6 10,7 İşgücü (Milyon) İşsizlik oranı (%) 2004 2,7 10,4 2005 2,7 9,0 2006 2,8 8,4 2007 2,9 7,3 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008. Doğal Kaynaklar ve Çevre İsrail doğal kaynaklar bakımından zengin bir ülke değildir. Nitekim ülkedeki su ve enerji kaynakları kısıtlıdır. Negev’den çıkarılan fosfat ile Ölü Deniz’den çıkarılan kalya taşı, brom ve magnezyum, ülkenin önemli madenlerini oluşturmaktadır. Ashkelon kıyılarında son yıllarda keşfedilen doğal gaz rezervleri ise, gelecekte enerji ihtiyacının bir bölümünün yerel kaynaklarla karşılanabilmesine yönelik bir umut ışığı doğurmuştur. Ülkenin doğal gaz rezervi düzeyinin 2005 yılında 38,9 milyar m 3 olduğu ve bu rezervlerin 15 yıl yeteceği tahmin edilmektedir. Güneş Enerjisi, ülkenin enerji ihtiyacının karşılanmasında petrole alternatif bir kaynak olarak önemli role sahiptir. İsrail, enerji üretiminde kömürle çalışan santraller kurmak suretiyle petrole olan bağımlılığını büyük ölçüde azaltmıştır. Bölgedeki diğer ülkelerden daha az miktarda ve daha yüksek maliyetlerle çıkan petrol de işletilmektedir. İsrail ekonomisi, sınırlı kaynakların etkin kullanımı ve alt yapının iyileştirilmesi çabalarıyla bugünkü yapısını kazanmıştır. Ülkede çevre sorunlarına ilginin artması ve halkın bilinçlenmesi ile birlikte hükümet de son yıllarda tehlikeli/katı atık yönetimi, geri dönüşüm, modern çöp toplama teknikleri, çevre dostu teknolojilerin kullanımı gibi yöntemleri uygulamaya geçirmeyi tasarlamaktadır. İsrail Çevre Bakanlığı verilerine göre, İsrail’de 1994 yılına kadar %3 olan geri dönüşüm kullanım oranı 2004 yılında %20’ye yükselmiştir. Yeterli finansal desteğin sağlanması, gerekli yasaların çıkarılması ve düzenlenecek eğitimler ile birlikte 2010 yılında bu oranın %50’ye çıkarılması hedeflenmektedir. Temiz su kaynaklarına ulaşımın kısıtlı olduğu Orta Doğu’da yer alan İsrail’in başlıca su kaynağı; İsrail, Suriye ve Lübnan sınırlarındaki dağlık alanlardan doğan Kinneret Gölü’dür.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 6 Düzensiz yağışların yanı sıra endüstriyel ve demografik nedenlerle artan su tüketimi, İsrail’in su kaynaklarının tehlikeli biçimde azalmasına yol açmış; yetkililer suyun dağıtımı, etkin kullanımı ve fiyatlandırılması konusunda önlem almaya zorunlu kalmıştır. 2003 yılında hükümet 1,7 Milyar Dolar değerinde kaynağın 2003­2007 döneminde deniz tuzunu arıtma projelerine aktarılacağını duyurmuştur. Ayrıca yıllık 400 milyon m 3 suyun tuzunun arıtılması için yedi adet tesisin kurulması planlanmış; Ashkelon (2005 yılı sonu) ve Ashdod’da (2007 yılı ortası) iki adet tesis işletime açılmış, bir tesisin de inşaatına başlanmıştır. Ulaşım, Haberleşme ve Internet 2004 yılı verilerine göre toplam işgücünün %6,4’ünün istihdam edildiği ulaşım ve haberleşme sektörü, İsrail’in toplam üretiminin yaklaşık %13’ünü ve hizmet ihracatının %20’sini oluşturmaktadır. Hükümet, İsrail’in ulaşım ve heberleşme altyapısının yenilenmesi programlarına son yıllarda ağırlık vermiş olmasına rağmen, ekonomideki daralmanın ve artan savunma maliyetlerinin etkisiyle bu yatırımlar beklenen düzeyin altında gerçekleşmiştir. 2006 yılında toplam altyapı yatırımları %4 oranında, 2007 yılında ise %0,6 oranında artmıştır. Özel sektöre altyapı projelerinde daha fazla yer verilmesi, özellikle ulaşım ve enerji alanlarında meyvelerini vermeye başlamıştır. Kara yolu İsrail’in 1980 yılında 11 810 km olan kara yolu uzunluğu, 1990 yılında 13 199 km, 2006 yılında ise 17 686 km’ye ulaşmıştır. 1990­2006 yılları arasında %110 oranında artan (1,69 milyon kişiye ulaşan) özel araç sahipliği ile 1,02 milyondan 2,18 milyona yükselen toplam taşıt sayısı, İsrail’in kara yolu altyapısındaki gelişmeleri gölgede bırakmaktadır. Kara yollarına yapılan yatırımların toplam değeri, 2006 yılında yıllık ortalama %23, 2007 yılında ise %32 düzeyinde olmasına rağmen; nüfusun yoğun olduğu şehir merkezlerinde sıklıkla yaşanan trafik sıkışıklığı, kara yolu altyapısını zorlamaktadır. Değişen vergi oranları ve Yeni İsrail Şekeli’nin 2007 ortalarından itibaren değer kazanması, taşıt ithalatını daha da fazla artırmıştır. Yapımına devam edilen ve bitirildiğinde toplam uzunluğunun 300 km’ye ulaşması hedeflenen ücretli otoyollar yollar ile, sık kullanılan kara yollarına alternatifler üretilmeye çalışılmaktadır. 2001 yılından itibaren hükümet, daha once kooperatifler aracılığıyla kullanılan halk otobüsleri rotalarının %15’ini rekabete açmıştır. Demir yolu İsrail’in demir yolu altyapısı 2001 yılı itibarıyla uluslararası standartlara taşınmaya çalışılmış ve tren seferleri artırılmıştır. Ülkede her gün 200’den fazla tren işlemekte ve özellikle nüfusun yoğun olduğu kıyı bölgelerde ulaşımı rahatlatmaktadır. Son yıllarda güney bölgelerdeki eski raylar yenilenmekte, bu raylar üzerine yeni istasyonlar eklenmekte ve yolculara sunulan demir yolu hizmetlerinde kaydedilen önemli ilerlemeler sayesinde ulaşımda demir yolunu tercih eden kullanıcıların sayısı 2002­2007 yılları arasında iki katına çıkarak 31,8 milyon kişiye ulaşmıştır. 2003­2005 yılları arasında demir yolu yatırımlarının değeri %30’dan fazla artmış, 2006­ 2007 döneminde ise durgunluk yaşamıştır. Hükümet 2004 yılında İsrail’in demir yolları için 4,5 Milyar Dolar değerinde, 5 yıllık bir yatırım planlandığını, 50 000’den fazla nüfusu olan şehirlerin demir yolu ağı ile birbirine bağlanmasının öngörüldüğünü ve 2004 yılında 22,9 milyon (2000 yılındaki yolcu sayısından %80 daha fazla) olan yolcu sayısının 2008 yılına kadar 54 milyona çıkarılmasının hedeflendiğini bildirmiştir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 7 Kudüs’teki hafif raylı sistem inşaatının ve Tel Aviv’deki 22 km uzunluğundaki hafif raylı sistem çalışmalarının ise 2011 yılında bitirilmesi öngörülmektedir. Hava yolu İsrail’e gerçekleştirilen uluslararası uçuşların %90’ı hava yolu ile yapılmakta olduğundan hava yolu taşımacılığının İsrail için önemi büyüktür. 2003­2005 yılları arasında özelleştirilen El Al Şirketi, artan rekabete rağmen halihazırda hava yolu taşımacılığında lider şirkettir. Son yıllarda artan turist sayısı da sektörün gelişimine katkıda bulunmaktadır. İsrail’in AB ile 2007 yılının sonundan bu yana yürütmekte olduğu hava sahasının açılması anlaşmasının imzalanması ile birlikte El Al Şirketi’nin daha fazla oranda rekabetle karşılaşacağı tahmin edilmektedir. İsrail Havaalanları İdaresi (IAA), ülkedeki sekiz havaalanının faaliyetlerinden sorumlu olan hükümet birimidir. Tel Aviv’e 20 km ve Kudüs’e 40 km uzaklıkta yer alan Ben Gurion Havaalanı, ülkenin en önemli havaalanıdır. Yeni terminal binası Kasım 2004’te hizmete giren ve yalnızca uluslararası seferler düzenlenen Ben Gurion Havaalanı’nın yıllık yolcu kapasitesi 16 milyon yolcuya ulaşmıştır. Ülkenin ikinci büyük havaalanı olan Eilat Havaalanı’nın yenilenmesi için ise 150 Milyon Dolar değerinde bir proje tasarlanmaktadır. Eilat Havaalanı, bazı Avrupa ülkelerine yapılan charter seferleri ve Tel Aviv Dov Hoz Havaalanı ile iç hat uçuşları (Tel Aviv–Eilat) için hizmet vermektedir. Deniz yolu ve Limanlar Ülkenin başlıca limanları Liman İdaresi’ne bağlı olan ve farklı şirketler tarafından işletilen Akdeniz kıyısındaki Hayfa ve Ashdod Limanları ile Kızıldeniz kıyısındaki Eilat Limanı’dır. Ne var ki, limanlardaki altyapı yetersizliği, kısa çalışma saatleri ve sık sık yaşanan işçi grevleri nedeniyle İsrail’in deniz yolu trafiğinde de son yıllarda artış yaşanmıştır. Bu darboğazı aşmak amacıyla hükümet Ashdod Limanı’nın yeniden yapılandırılması için ihale açmış; Liman, 2005 yılı ortasında gecikmeli de olsa yeniden faaliyete geçmiştir. Sektörde gelecek 15 yıl içinde özelleştirme çalışmalarına hız verilmesi ve kargo taşımacılığının en az %50 oranında artırılması planlanmaktadır. Haberleşme İsrail, uydu ve sualtı kablolar aracılığı ile dünyanın önemli ticari, finansal ve akademik veri ağlarına bağlanabilmektedir. 1984 yılından bu yana hükümet, iletişim altyapısını düzenlemek ve devlete ait telekomünikasyon şirketi Bezeq’in tekeline son vermek amacıyla çeşitli yasal düzenlemeler yapmıştır. Ulaşım altyapısındaki bakım çalışmalarının aksine, haberleşme ağının modernleştirilmesi ve genişletilmesi çalışmaları 1990’lı yılların ortalarında hızla ilerlemekte iken nüfustaki hızlı artışla birlikte mevcut altyapı yetersiz hale gelmiştir. Nitekim her 100 kişiye düşen sabit hat sayısı 2000 yılında 48 iken bu rakam 2007 yılında 43,8’e gerilemiştir. Mobil telefon abonelerinin sayısında ise artış yaşanmış; 2000 yılında her 100 kişinin 61’i mobil telefon abonesi iken, bu rakam 2007 yılında 125,6’ya yükselmiştir. İsrail’in mobil telefon piyasası, dünyada en hızlı büyüyen pazarlardan biridir. Nitekim piyasanın büyüklüğü son yıllarda Finlandiya ve İsveç gibi ülkelerle eşit düzeye gelmiştir. Ülkede 4 adet mobil telefon operatörü (Pelephone, Cellcom, Orange ve MIRS) hizmet vermekte olup; bunların hepsi tüm ülkeye yayılan kapsama alanı ve 3G hizmetleri ile donanmıştır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 8 Teknolojik gelişmelerle birlikte haberleşme sektöründe rekabet kaçınılmaz hale gelmiş, özelleştirme işlemleri tamamlanan Bezeq Şirketi üç uluslararası haberleşme şirketi ile rekabet eder hale gelmiştir. Nitekim Eylül 2004 itibarıyla yurtiçi hizmetler rekabete açılmış, Tablo 4. Haberleşme Verileri 2003 Telefon Hattı Sayısı 3 062 100 Kişiye Düşen Telefon Hattı Sayısı 45,8 Mobil Telefon Abonelerinin Sayısı 6 608 100 Kişiye Düşen Mobil Telefon Aboneliği 98,8 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008. 2004 2 986 43,7 7 222 105,6 2005 3 037 43,8 7 876 113,6 2006 3 213 45,5 8 426 119,5 2007 3 142 43,8 9 017 125,6 İsrail’de internet aboneliğinde de son yıllarda birçok gelişmiş ülkeden daha fazla ölçüde gelişme sağlanmış, 2002 yılında 210 000 olan internet abonesi sayısı 2003 yılında 640 000’e, 2006 yılı sonu itibarıyla ise 4,3 milyona ulaşmıştır. Internet piyasasındaki bu hızlı büyüme; servis sağlayıcıların etkin fiyatlama stratejilerine, güçlü pazarlama tekniklerinin kullanımına, teknolojik gelişmeleri yakından izleyen nüfusa ve piyasada artan rekabete bağlanmaktadır. Ülke genelinde ADSL kullanım oranı %67 ve kablo net kullanım oranı da %33’tür. Medya Güvenlikle ilgili konuların dışında İsrail’de basın özgürlüğü esastır. Radyo ve televizyon yayınları İsrail Yayın Kurulu'nun denetimi altındadır. İsrail'in en önemli televizyon kanalları, devlet kanalı Kanal 1 ile özel Kanal 2 ve Kanal 10'dur. Bunların dışında çok sayıda küçük kanal, ayrıca Rusça ve Arapça yayın yapan kanallar bulunmaktadır. Örneğin İsrail'in Sesi (Kol Israel) adlı radyo kanalı farklı dinleyici gruplar için çeşitli dillerde yayın yapmaktadır. Ülkedeki önemli gazeteler Yediyot Ahranot, Maariv, Ha'aretz, Jerusalem Post, Globes Ekonomi Gazetesi’dir. Yediyot Ahranot ve Maariv İbranice, Jerusalem Post İngilizce basılmaktadır. Ha'aretz ve Globes'un ise İbranice ve İngilizce baskıları bulunmaktadır. Ülkede bunun dışında Arapça ve Rusça yayın yapan gazeteler de bulunmaktadır. Enerji Temini Ülkedeki enerji kaynaklarının kısıtlı olması, İsrail’i yabancı petrol, kömür ve doğal gaz kaynaklarına bağımlı kılmıştır. Güneş enerjisi, termal enerji ve rüzgar enerjisi gibi alternatif enerji kaynaklarından yararlanabilmek amacıyla yapılan girişimler ise sonuç vermiş, İsrail dünyada güneşle su ısıtma sisteminin kişi başına en çok kullanıldığı ülke konumuna gelmiştir. Ancak bu gelişme dahi ülkenin ithal enerji kullanımını istenen ölçüde azaltmakta faydalı olamamıştır. İsrail Hükümeti’nin ülkede elektrik üretimi ve dağıtımından sorumlu olan ve hisselerinin %99,85’i devletin sahipliğindeki IEC­İsrail Elektrik Şirketi’nin ayrı şirketlere bölünmesi ve sektördeki rekabetin artırılması çabaları sonuçsuz kalmıştır. Devlet, sahip olduğu enerji şirketleri aracılığıyla başlıca kömür ve akaryakıt ithalatçısı durumundadır. Petrol, Mısır’dan; diğer enerji kaynakları ise Avustralya, Güney Afrika, Birleşik Krallık ve Kolombiya’dan ithal edilmektedir. İsrail’in güney kıyılarında 2000 yılı başlarında yeni doğal gaz rezervlerinin keşfi, doğal gazın ucuz bir enerji kaynağı olması ve ham petrolden daha az çevre kirliliğine yol açması gibi faktörler, hükümetin doğal gaz kullanımını teşvik edici politikalarını da destekler niteliktedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 9 IEC, 2004 yılı başında Ashdod’daki bir elektrik santralini doğal gaz alanına dönüştürmüştür. 1 000 megavat (İsrail’in enerji kapasitesinin %10’u düzeyinde) enerji üretme kapasitesine sahip olan bu alan dışında, Tel Aviv’de ve Haifa’da bulunan diğer elektrik santrallerinin de ilerleyen yıllarda ham petrolden doğal gaza dönüştürülmesi planlanmaktadır. Diğer yandan, ekonomideki genişlemenin de etkisiyle kişi başı elektrik tüketimi 1990­2000 yılları arasında %40 artmıştır. 1994­2003 arasındaki 10 yıllık sürede İsrail’in elektrik ihtiyacı, yıllık ortalama %6,2 oranında artmıştır. Bu oran, aynı dönem içinde reel GSYİH’deki yıllık ortalama büyümenin (%3,8) de üstündedir. Artan elektrik talebini karşılamak üzere IEC, yeni tesislerin inşaatına ve elektrik dağıtım sisteminin genişletilmesi ve geliştirilmesi çalışmalarına hız vermiştir. Elektrik altyapısına yapılan yatırımların miktarı 2004 yılından bu yana azalmakta olup; 2006 yılında 2,5 Milyar YİŞ, 2007 yılında ise 2 Milyar YİŞ olarak gerçekleşmiştir. GENEL EKONOMİK DURUM Ülkenin ilk kurulduğu yıllarda İsrail ekonomisi tarım ve hafif sanayi ile emek­yoğun endüstrilere dayalı geleneksel bir ekonomi iken, bu yapı günümüzde tamamen değişmiştir. Bilgi tabanlı bir ekonomi ve üretim yapısını tercih eden İsrail; telekomünikasyon, yazılım ve elektronik gibi alanlarda dünyanın önde gelen ülkelerinden biri haline gelmiştir. Doğu Bloğu’nun dağılmasının ardından İsrail’e yaşanan beyin göçü ve askeri alanda yapılan bilimsel çalışmaların sonuçlarından sivil alanda da yararlanılması ise bu sürece önemli katkı yapmıştır. Eğitimli ve nitelikli işgücünün yanı sıra; ABD, AB, EFTA ve diğer önde gelen birlik ve ülkelerle imzaladığı Serbest Ticaret Anlaşmaları İsrail’in dünya piyasasındaki yerini sağlamlaştıran unsurlar olarak görülmektedir. İsrail ekonomisinin temel karakteristikleri; ihracata dayalı büyüme, yüksek teknoloji endüstrilerinin hızlı gelişimi, girişimcilik kültürü, ticarete uygun iklim, yatırım ve Ar­Ge kültürü olarak sıralanmaktadır. Son dönemde Yeni İsrail Şekeli'nin (YİŞ) ABD Doları karşısında artan değeri ise, ihracatı ve rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Ekonomik Yapı İsrail'in bugünkü ekonomik yapısını belirleyen en önemli unsurlar; iç pazarın küçüklüğü nedeniyle ihracata yönelme zorunluluğu, suyun az olması nedeniyle tarım teknolojisini geliştirme gerekliliği ve kalifiye Yahudi işgücünün İsrail'e göçü olmuştur. Bu nedenle, teknolojinin birçok alanında önemli gelişmeler kaydedilmiştir. İsrail ekonomisi diğer gelişmiş ülkelere göre daha küçüktür. GSYİH’nin yaklaşık %55’i özel sektör tarafından üretilmekte olup; mal/hizmet ticareti GSYİH’nin %90’ını oluşturmaktadır. Hizmetler sektörünün GSYİH içindeki payı %64 olup; bunların içinde de finansal hizmetler ve iş çevreleri başta gelmektedir. Sanayi sektörünün payı GSYİH’nin %32’si civarındadır ve sanayi sektörünün içinde de imalat ve inşaat sektörleri ağırlıktadır. Tablo 5. Sektörler İtibarıyla Reel GSYİH (GSYİH’nin %’si) Tarım Sanayi Hizmetler 2003 2004 2005 2006 2007 2,8 2,7 3,0 2,8 2,7 34,2 33,1 31,4 32,0 31,7 61,3 64,7 64,7 63,7 64,1 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile, 2008.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 10 1990’lı yılların başında korumacı politikalardan faydalanarak gelişen giyim ve ayakkabı sektörleri, sektörde artan rekabetin etkisiyle son on yıldır yerlerini elektronik, haberleşme, medikal ve optik aletler gibi teknoloji­yoğun sektörlere bırakmıştır. Tüm dünyada artan talebin ve pazara gösterilen yoğun ilginin bir sonucu olarak, 2000 yılında yüksek teknoloji endüstrilerinde faaliyet gösteren yerli ve yabancı firmaların sayısı hızla artmıştır. İsrail’in araştırma ve geliştirme alanındaki bu başarısının temel kaynağı, yüksek eğitim düzeyi ve savunma ile ilgili Ar­Ge faaliyetlerine yapılan büyük yatırımlar olarak görülmektedir. Kimya, plastik ve gıda gibi düşük teknoloji ürünlerinin ihracatında ve finansal hizmetlerde de son yıllarda önemli başarılar kaydedilmiştir. Tablo 6. Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler, 2007 Suudi Ürdün Mısır Türkiye Arabistan 161,8 369,5 15,9 129,8 657,1 22 546 15 210 2 700 1 709 8 737 25 890 23 099 4 793 5 318 8 820 İsrail GSYİH (Milyar $) Kişi Başı GSYİH ($) Kişi Başı GSYİH ($, Satın Alma Gücü Paritesi ile) Tüketici Fiyat Enflasyonu (Ort; %) Cari Hesap Dengesi (Milyar $) Cari Hesap Dengesi (GSYİH’nin %’si) İhracat, fob (Milyar $) İthalat, fob (Milyar $) Dış Borç (Milyar $) 0,5 5,0 3,1 50,2 ­55,8 89,9 4,1 86,3 23,4 226,5 ­82,6 52,8 5,4 9,5 ­2,8 0,5 ­17,4 0,3 5,7 24,5 ­12,0 ­44,9 8,2 29,2 8,7 ­37,6 ­5,7 115,3 ­162,0 247,2 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile, 2008. Geçmiş yıllarda hizmet sektörü içinde önemli bir paya sahip olan turizmin GSYİH’ye katkısı 2000 yılında %3’e ulaşmış, fakat aynı yıl içinde İsrail ile Filistin arasında yaşanan şiddet olayları ve 11 Eylül 2001’de ABD’ye yapılan saldırı sonrasında turizm gelirleri büyük ölçüde azalmış, 2003 yılı ortalarında ise en düşük seviyeye inmiştir. Ekonomi Politikası Enflasyonun %400’lere ulaştığı 1984 yılındaki ekonomik krizden bu yana İsrail Merkez Bankası, ülkenin ekonomi politikasının belirlenmesinde önemli bir role sahiptir. Fiyat istikrarının sağlanması, ekonominin liberal hale getirilmesi, finansal piyasalarda reforma gidilmesi ve uluslararası mali standartlara ulaşılması amacıyla yapılan düzenlemeler Merkez Bankası’nın bu süreç içinde kaydettiği önemli gelişmelerdendir. 2002 yılı sonlarından itibaren siyasi ve ekonomik duruma ilişkin kaygılar ve düşük seyreden kur nedeniyle enflasyon yeniden artarak yıl sonunda %6,5’e yükselmiştir. 2000 ve 2001 yıllarında sırayla %0 ve %1,4 olan enflasyondaki bu ani artışta, güvenlik sorunları ve yüksek teknoloji ürünleri ihracatındaki azalmanın etkisi büyüktür. Bu gelişmeler ışığında ülkenin yeniden mali krize sürüklendiğine yönelik endişeler artmaya başlamıştır. Nitekim Yeni İsrail Şekeli’nin (YİŞ) 2001 yılında YİŞ 4,2:US$1 olan değerinin 2002 yılı ortalarında YİŞ 5:US$1 düzeyine gerilemesi sonucu Merkez Bankası faiz oranını %9,1’e yükseltmiş ve bütçe giderlerinden yapılan kesintilerin yanı sıra, doğrudan ve dolaylı vergilere ağırlık verilmiştir. Nihayet 2003 yılında siyasi belirsizlik azalmış; Yeni İsrail Şekeli, ABD Doları karşısında yeniden değer kazanmış ve enflasyonist baskılar azalmaya başlamıştır. Merkez Bankası Eylül 2005’te faiz oranları %3,5’e gerileyinceye kadar sıkı para politikasından
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 11 vazgeçmiş, bunun sonucunda ortalama tüketici fiyatları 2005 yılında %1,3 ve 2006 yılında %1,8 oranında artmıştır. Enerji ve gıda fiyatlarının seyri, YİŞ’in ABD Doları karşısında değer kazanması ve güçlü ekonomi gibi faktörler neticesinde 2007 yılı sonunda ve 2008 yılının ilk yarısında enflasyonist baskılar yeniden artmıştır. Tablo 7. Ücretler ve Fiyatlar (% Değişim, Yıllar İtibarıyla) Ortalama Tüketici Fiyatları Ortalama Nominal Ücretler Ortalama Reel Ücretler İşgücünün Birim Maliyeti 2003 0,7 ­2,3 ­3,0 1,5 2004 ­0,5 2,1 9,0 1,4 2005 1,4 3,1 1,8 1,6 2006 2,1 3,4 1,3 2,2 2007 0,5 2,2 1,6 9,7 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008. Ekonomik Reformlar Para ve sermaye piyasalarının serbestleştirilmesini, dış ticaretin liberalleştirilmesini ve döviz akımlarına uygulanan kontrollerin kaldırılmasını öngören reformlar 1987 yılından bu yana başarıyla yürütülmüş; dövize uygulanan kısıtlamalar Mayıs 1998’de kaldırılmış, geri kalan iki program ise 2002 yılında uygulamaya geçirilmiştir. Hükümetin 2003 yılında ilan ettiği ekonomik reform paketinde; kamu sektörü çalışanlarına ödenen ücretlerin azaltılması, gelir vergisi oranlarının düşürülmesi, özelleştirmenin hızlandırılması, emeklilik fonlarının yeniden düzenlenmesi, altyapı yatırımlarının artırılması, yabancı işçi sayısının azaltılması, eğitim sisteminin gözden geçirilmesi gibi konular yer almakta olup, bu reformların çoğu başarıyla gerçekleştirilmiştir. Para Politikası 1996 yılı ortasından bu yana İsrail’in izlediği para politikası, hükümetin İsrail Merkez Bankası ile ortaklaşa belirlediği enflasyon hedeflerinin tutturulmasına dayanmaktadır. Nitekim 1992 yılında %15­16 seviyelerinde olan enflasyon, 2003 yılı ve sonrasında %1­3 seviyelerine çekilmiştir. Bu hedefin tutturulmasında karşılaşılan en büyük güçlük ise, 1980’li yılların ilk yarısında görülen üç haneli enflasyon rakamlarının akıllardan çıkmamış olmasıdır. 2003 yılının ikinci yarısından itibaren düşüşe geçen fiyatların ve sabit kalan döviz kurunun etkisi ile Merkez Bankası, faiz oranlarını Şubat 2005 itibarıyla %3,5 oranında indirme kararı almış; ancak faiz oranlarının düşüklüğüne rağmen mali piyasalardaki durgunluk devam etmiştir. Sermaye girişlerinin ve ihracatın artması ise döviz kurunu desteklemiş; ithal enflasyonunu sınırlandırarak artan üretici fiyatlarının tüketicilere yansımasını engellemiştir. Eylül 2005’ten bu yana faiz oranları ABD’deki ve diğer piyasalardaki artan faiz oranlarından etkilenerek yeniden yükseliş trendine girmiştir. 2007 yılında da Merkez Bankası faiz oranlarını artırmamıştır. Tablo 8. Faiz Oranları (%) Kredi Faiz Oranı Mevduat Faiz Oranı Para Piyasası Faiz Oranı 2003 10,7 6,6 1,1 2004 7,4 3,6 1,5 2005 6,4 3,2 3,4 2006 7,4 4,3 5,1 2007 6,3 3,5 5,2 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 12 Döviz Kuru Politikası İsrail’de 1991 yılı sonunda sürünen döviz kuru bandı sisteminin uygulamaya geçirilmesi ile birlikte önceki sistem (sabit bir döviz kuru bandı etrafında dalgalanma sistemi) terk edilmiştir. 1995­2001 yılları arasında döviz kuru bandı periyodik olarak genişletilmiş; Merkez Bankası döviz piyasasına doğrudan müdahale etmeme yönündeki kararlılığını sürdürmüştür. İhracattaki artışın yanı sıra azalan dış ticaret açığının bir sonucu olarak 2003 yılı sonrasında YİŞ’nin değeri artmış ve sonrasında çok fazla değişiklik göstermemiştir. Yerli ve yabancı yatırımların sermaye kazançlarına uygulanan vergi oranlarının (%15) 2005 yılında eşitlenmesinin döviz kuruna etkisinin az olması üzerine, Temmuz 2005’te döviz kuru bandının kaldırılmasına ve serbest dalgalanma sistemine geçilmesine karar verilmiştir. Tablo 9. Döviz Kuru (Yıllık Ortalama, YİŞ ile Değişim Oranı) ABD Doları ($) Euro (€) 2001 2002 2003 2004 2005 4,205 4,738 4,548 4,482 4,488 3,764 4,478 5,136 5,569 5,583 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2006. Merkezi planlı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde 1985 yılından itibaren devletin ekonomiye müdahalesi en aza indirilmiş, ticari engeller kaldırılmış ve kapsamlı bir özelleştirme programı uygulanmıştır. Ocak 2003 sonrasında ise YİŞ konvertibl hale getirilmiş ve yabancı sermayenin ülkeye giriş­çıkışı serbestleşmiştir. Ekonomik Performans 1990’lı yılların sonunda ekonomide yaşanan daralmanın ardından, reel GSYİH’deki artış 2000 yılında %8’e ulaşmıştır. Sanayi ürünleri (özellikle yüksek teknoloji ürünleri) ihracatı sayesinde ekonomi güçlü bir performans sergilemeyi başarmış, ancak 2000 yılının son çeyreğinde İsrail ve Filistinliler arasında yaşanan şiddet olaylarının ve İsrail’in ihraç ürünlerine yönelik küresel talepteki düşüşün etkisiyle ekonomik büyümenin hızı yeniden yavaşlamıştır. 2003 yılı ortasında artan ihracat ve yeniden toparlanan teknoloji ve turizm sektörleri ile birlikte ekonomi de toparlanma sürecine girilmiş ve 2003 yılı sonunda ekonomi %1,5 oranında büyümüş, bu toparlanma diğer sektörlere de yayılmıştır. Aynı dönemde mal ve hizmet ihracatı %6,2 artarken, ithalat %1,8 azalmış; bu durum yurt içi imalat sektörü için önemli bir fırsat yaratmıştır. 2004 yılında ekonomik büyüme oranı %4,8, 2005 yılında ise %5,6 olarak gerçekleşmiştir. 2006 yılında patlak veren İkinci Lübnan Savaşı sırasında artan savunma harcamalarına rağmen özel tüketim 2007­2008 döneminde hızla artmış, YİŞ değer kazanmış, reel ücretler ve istihdam artmıştır. İsrail ekonomisinin 2003­2007 yılları arasında yaşadığı büyüme süreci, inşaat sektörünün negatif katkısına rağmen, ülke tarihinde geçirilen en uzun büyüme dönemi olmuştur. Tablo 10. GSYİH (% Değişim, Yıllar İtibarıyla, Sabit F iyatlarla) 2005 Özel Tüketim Devlet Tüketimi Mal ve Hizmet İhracatı Mal ve Hizmet İthalatı 3,3 2,9 4,9 3,2 Yıllık Ortalama 2001­05 2,6 1,4 3,7 1,6
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 13 GSYİH 5,6 2,1 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2006. Teknoloji­yoğun sanayi sektörlerinin katkısının yanı sıra, 2007 yılından bu yana Ölü Deniz’den çıkarılan potaş ve diğer kaynaklar ile gübreler ve bunlardan üretilen tarım ürünlerinin ekonomik büyüme üzerinde önemli ölçüde katkısı olmuştur. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (cari fiyatlarla) 2006 yılında %5,1 oranında büyüyerek 140 Milyar Dolar seviyesine ulaşmıştır. İsrail’de kişi başına düşen milli gelir ise 19 800 Dolar seviyesindedir. Milli gelirin artışında Yeni İsrail Şekeli’nin değer kazanması da rol oynamıştır. GSMH’nin sektörel dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 11. GSMH’nin Sektörel Dağılımı (%) Sektör Sanayi Tarım Ulaştırma ve İletişim İnşaat Ticaret ve Hizmetler Elektrik ve Su GSMH’deki Payı 21,4 2,6 10,1 6,8 55,6 3,4 2006 yılı Büyüme Oranı 10,5 0,6 3,6 2,2 7,1 4,1 Kaynak: T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, İsrail Ülke Raporu, Haziran 2007. Tablo 12. Ekonomik Projeksiyon Özeti (Aksi belirtilmediği sürece % olarak) a Reel GYİH’deki Büyüme Sanayi Üretimindeki Büyüme Gayri Safi Tarım Üretimindeki Büyüme İşsizlik Oranı (ort) Tüketici Fiyat Enflasyonu (ort) Tüketici Fiyat Enflasyonu (yıl sonu) Bütçe dengesi (GSYİH’nin %’si) İhracat, fob (Milyar Dolar) İthalat, fob (Milyar Dolar) Cari Hesap Dengesi (Milyar Dolar) Cari Hesap Dengesi (GSYİH’nin %’si) Dış Borç (Yıl sonu, Milyar Dolar) Döviz Kuru YİŞ:ABD$ (ort) Döviz Kuru YİŞ: ABD$ (yıl sonu) Döviz Kuru YİŞ:€ (ort) 2006 a 5,2 8,4 ­1,2 8,4 2,1 ­0,1 ­0,9 43,7 47,0 8,5 6,0 87,1 4,46 4,23 5,60 Gerçekleşen, b EIU tahmini, c EIU öngörüsü Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israil Country Report, June 2008. 2007 a 5,3 4,3 c 2,0 c 7,3 0,5 3,4 0,0 50,2 55,8 5,0 3,1 89,9 4,11 3,85 5,62 2008 b 3,9 4,3 2,4 6,9 4,2 3,8 ­1,3 57,6 67,3 0,5 0,2 93,7 3,46 3,49 5,35 2009 b 3,6 4,1 2,4 7,0 3,2 2,9 ­1,5 63,3 71,6 2,1 1,0 94,7 3,70 3,77 5,55 Bölgesel Trendler İsrail’de km 2 başına düşen insan sayısı 320 olup, refah standartları bakımından en iyi durumdaki yerleşim yerleri Tel Aviv ve çevresi ile Haifa Limanı’na kadar uzanan kıyılardır. Tel Aviv’in metropol alanı daha geniş olmasına rağmen; Kudüs, ülkenin en büyük şehridir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 14 Bu iki şehir birbirinden 60 km uzaklıkta yer almaktadır. Büyük bir Arap ve Ortodoks Yahudi nüfusuna sahip olan Kudüs’teki yoksulluk düzeyi ise daha fazladır. Geçmişte Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinden gelen göçmen Yahudiler, ülkenin güneyinde yer alan ve yeni gelişen Dimona ve Sederot kentleri ile, Negev ve kuzeydeki Kiryat Shimonah bölgelerine yerleştirilmiştir. Bu bölgelerde ulaşım altyapısı daha zayıf olmakla birlikte, işsizlik ve yoksulluk en önemli sorunlardır. SEKTÖRLER İTİB ARIYL A GENEL EKONOMİK DURUM Tarım İsrail’de tarımın gelişimi, kırsal kesimin desteklenmesine ilişkin kapsamlı bir stratejinin parçası olarak ortaya çıkmıştır. 1994 yılında imzalanan Genel Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Anlaşmaları’ndan önce tarım ürünlerinin ülkeye ithalatı yasak iken, belirli tarifeler üzerinden bu ürünlerin ithalatına izin verilmiştir. Bunun yanı sıra çiftçiler, kuraklık gibi doğal afetlerden olumsuz etkilenmeleri durumunda suya indirimli fiyatlardan ulaşabilmektedir. Ne var ki, tarım alanlarının ve suyun inşaat ve imalat gibi alternatif kullanım alanları ortaya çıktıkça tarıma verilen öncelik azalmaktadır. Sektörün en önemli sorunu sürekli borçlanma olup, 1987 yılından bu yana birikmiş borçların miktarı 4 Milyar Dolar’a ulaşmıştır. Uluslararası ticaret anlaşmalarına bağlı olarak gümrük tarifelerindeki düşüşün, tüm dünyada artan rekabetin, su kıtlığının ve tarımsal alanların inşaata açılmasının bir sonucu olarak son yıllarda tarımsal üretimde gerileme yaşanmıştır. Kuraklık zamanlarında devletten sübvansiyon alan çiftçiler zamanla yeni duruma ayak uydurarak, daha az tarım alanı ve su gerektiren yüksek kalitede mahsuller elde etmişlerdir. İsrail, geliştirdiği teknolojilerle bugün tarım alanında dünyanın en ileri ülkelerinden biri haline gelmiş olup; sektör gelecek yıllar için de ümit vaadetmektedir. Önemli tarım ürünlerinin yıllar itibarıyla üretim değerleri, aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 13. Önemli Tarım Ürünlerinin Yıllar İtibarıyla Üretimi (Ton) 2001 2002 2003 2004 2005 Buğday 135 000 175 000 195 000 140 000 185 000 Pamuk 57 800 47 500 45 600 65 000 46 900 Sebze 937 883 1 041 782 1 083 361 1 192 720 1 118 767 Patates 350 488 330 316 354 046 545 705 506 286 Kavun 216 724 213 156 203 054 191 332 169 666 Narenciye 665 600 551 900 503 500 ­* ­* Diğer Meyveler 579 243 591 118 548 772 633 520 704 520 Yumurta (‘000) 1 264 184 1 339 189 1 423 496 1 375 124 1 407 306 Et İçin Sığır 25 544 32 282 35 343 34 209 36 302 Et İçin Kümes Hayvanları 384 396 380 521 376 807 393 805 412 801 Balık 17 625 19 174 20 078 21 781 21 763 İnek Sütü (Milyon Litre) 1 171 1 154 1 122 1 148 1 150 084 * Verilere ulaşılamamaktadır. Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2006. Tarım sektörünün milli gelire ve istihdama katkısı yıllar itibarıyla azalmaktadır. 2005 yılında tarımsal üretimin toplam üretime katkısı %2,6 oranında gerçekleşmiş; 2004 yılında toplam
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 15 işgücünün sadece %2’si tarımda istihdam edilmiştir. Bu oranlar ülkenin ilk kurulduğu yıllarda %20’ler civarında idi. 2004 yılında tarım sektörünün toplam üretimi 1,6 Milyar Dolar, tarım ürünleri ihracatı ise 908 Milyon Dolar (toplam ihracatın %2,4’ü oranında) olarak gerçekleşmiştir. 1996 yılından bu yana tarımsal üretimdeki yıllık ortalama büyüme %4,6 olmuştur. Üreticilerin ihracattan elde ettikleri kazançların kayda değer şekilde artması ve üretimin yaklaşık %50'sinin ihracata yönelik olması, ülkedeki narenciye dikim alanlarının giderek genişlemesine neden olmaktadır. 2007 yılında bu alanların 200 000 dönüme çıkması beklenmektedir. İhracatı en hızlı büyüyen tarım ürünleri ise baharat ve tat bitkileridir (bazilikum, çirişotu, roka, kişniş, nane). İhracat değeri hızla artarak 73 Milyon Euro'ya ulaşan bu bitkilerin raf ömrünün uzatılması amacıyla sürdürülen Ar­Ge çalışmalarının hedefi; ürünlerin dayanıklılığının artırılması ve ihracatının deniz yoluyla yapılabilmesi, ve navlun maliyetinin aşağıya çekilmesidir. (Kesme çiçeklerde bu başarılmış ve ABD'ye deniz yoluyla çiçek ihracatı yapılması sağlanmıştır.) Özel şartlarda yetiştirilen kaliteli ve rafine bazı ürünler (çok özel biber, minyatür patates ve bazı meyva türleri) giderek artan talep üzerine başta İngiltere, Fransa ve Almanya olmak üzere Avrupa pazarlarına çok yüksek fiyatlarla ihraç edilmektedir. Bir diğer Ar­Ge faaliyeti ise, Galile Bölgesi’ndeki üreticilerin erik ve kayısı gibi ürünleri kış aylarında da üretebilmelerini ve bu meyvaların kış aylarında da Avrupa piyasalarında kesintisiz satılabilmelerini sağlamaya yönelik çalışmalardır. Türkiye’nin İsrail’e yönelik tarım ürünleri ihracatının %45’lik bölümü STA’yla sağlanan tavizli rejimden yararlanmaktadır. STA müzakereleri sırasında iki taraf açısından sınırlı taviz listeleri tesis edilebilmiştir. Halihazırda, İsrail’e yönelik tarım ürünleri ihracatımızın %2’lik bölümü vergi muafiyeti, %14’lük bölümü ise vergi indirimli olarak gerçekleşmektedir. İsrail’den tarım ürünleri ithalatımızın ise %55’lik bölümü vergi indirimli olarak yapılmaktadır. Ancak 13–14 Temmuz 2004 tarihlerinde Ankara’da gerçekleştirilen Karma Ekonomik Komisyon Toplantısı sonunda imzalanan Mutabakat Zaptı çerçevesinde STA’nın tarım ürünlerini içine alacak şekilde genişletilmesine karar verilmiştir. Hayvancılık sektörü incelendiğinde ise; toplam üretimin 1,7 Milyar Dolar olduğu; bu miktarın 750 Milyon Dolar’ının tavuk, 122 Milyon Dolar’ının hindi ve 125 Milyon Dolar’ının yumurta sektörlerinden geldiği görülmektedir. Madencilik Doğal kaynaklar ve madenler bakımından zengin bir ülke olmayan İsrail’de madencilik sektörü diğer Orta Doğu ülkelerindeki gibi önemli bir rol oynamamaktadır. Negev’deki fosfat madeni ve Ölü Deniz’den çıkarılan potaş, bromin ve magnezyum ülkenin en önemli madencilik sektörlerini oluşturmaktadır. Bu ürünlerin ihracatı artmakta ve artan fiyatlar sayesinde de ihraç gelirleri yükselmektedir. İsrail’in doğal gaz rezervleri ise 15 yıllık ihtiyacı karşılayacak düzeydedir. İmalat Sanayi 1990’lı yıllarda sanayi sektöründe yapısal bir değişim yaşanmış, giyim ve ayakkabı endüstrilerinden teknoloji­yoğun endüstrilere doğru bir kayma meydana gelmiştir. 1995­ 2000 yılları arasında İsrail’in imalat sanayi toplam üretimi yıllık ortalama %4,9 büyümüş; sanayi ürünleri ihracat hacmi (elmas hariç) ikiye katlanmış ve aynı dönemde yıllık ortalama %12 oranında büyüme kaydetmiştir. GSYİH içindeki payı %15’ten %20’ye yükselen sanayi ürünleri ihracatı içinde ise giyim, ayakkabı, ahşap ve kağıt gibi geleneksel sektörler; koruyucu engellerin ortadan kalkması ve rekabet avantajının azalması sonucu artan
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 16 rekabete yenik düşmüştür. Özellikle tekstilde Ürdün ve Mısır gibi düşük maliyetle üretim yapan ve ABD’ye gümrük vergisi ödemeden ihracat yapabilen ülkelerin ağırlığı artmıştır. Tablo 14. İmalat Sanayi (2004=100) 2001 2002 2003 Sanayi Üretimi 95,7 93,9 93,6 Gıda, İçecek ve Tütün 102,1 100,6 98,3 Kimyasallar, Kauçuk ve Benzin 76,0 85,9 90,9 Metal Ürünler 111,8 111,2 106,4 Elektronik Teçhizat ve Diğer Ekipmanlar 99,4 89,1 88,8 Tekstil, Giyim ve Deri 117,0 111,7 103,3 2004 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,2 2005 103,7 100,5 107,1 104,8 104,6 100,7 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2006. Yüksek Teknoloji ve Ar­Ge İsrail 1980’li yıllardan itibaren yüksek teknoloji sektörü üzerine eğilmeye başlamıştır. Dağılan Sovyetler Birliği’nden yaşanan göçlerle ülkeye gelen nitelikli işgücü sayesinde 1990’ların ikinci yarısından itibaren yüksek teknoloji ürünleri ihracatında artış yaşanmış; ancak 2001 yılında sektör yeniden düşüş eğilimine girmiş ve 2002 yılının ilk yarısında 1999 yılındaki seviyeye gerilemiştir. 2002 yılının ikinci yarısında ise YİŞ’deki değer kaybının ve düşük işgücü maliyetlerinin etkisiyle sanayi ürünleri ihracatında belirgin bir artış yaşanmış, yüksek teknoloji ürünleri ihracatındaki toparlanma ise ancak 2003 yılının ikinci yarısında sağlanmıştır. 2004 yılında sanayi alt sektörlerinin hemen hemen hepsinde üretim artmış (%6,9 oranında); ancak yüksek teknoloji endüstrilerindeki büyüme daha belirgin olmuş, bu ürünlerin ihracatı %15 oranında artmıştır. 2005 yılında sektördeki büyüme oranı %6’ya gerilemiş, sanayi üretimindeki artış ise %3,8’e gerilemiştir. Tablo 15. Sanayi Üretimi (% değişim, yıllar itibarıyla) Sanayi Üretimi 2003 ­0,2 2004 7,0 2005 4,7 2006 8,4 2007 4,3 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008. İsrail’in yüksek teknoloji endüstrileri içinde en güçlü olduğu alt sektör, araştırma ve geliştirmedir. İsrail’in toplam işgücü içindeki mühendis sayısı bakımından dünya lideri olması ve ikinci sırayı paylaşan ABD ve Japonya gibi ülkeleri mühendis sayısında ikiye katlamış olması, ABD sermaye piyasaları ile kurulan bağlar, devletin yüksek teknoloji endüstrilerinin gelişimini ve bu alanda yapılacak sermaye yatırımlarını desteklemesi bu başarının temelini oluşturmaktadır. Nitekim İsrail hükümeti, tahmini Ar­Ge harcamalarını %30­66 arasında değişen oranlarda sübvanse etmekte; ancak devlet destekli bir projenin ticari anlamda başarılı bir ürüne dönüşmesi halinde ürün geliştiricilerden telif ücreti almaktadır. Sovyetler Birliği’nden İsrail’e göçün en fazla olduğu 1990 yılından bu yana İsrail Devleti, yenilikçi fikirlerin ve yeni iş fikirlerinin destekçisi olmuştur. 1991 yılından itibaren bu kapsamda verilen hibelerin miktarı 200 Milyon Dolar’ı aşmış olup; bu fonlardan yararlanan projelerin yarısından fazlası ticari başarı elde etmiştir. İsrail’in kaliteli sanayi altyapısının ve Ar­Ge kapasitesinin uluslararası tanınırlık kazanması ile birlikte yerel ve yabancı yatırımcıların sektöre ilgisi artmış; devletin Ar­Ge fonları
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 17 içindeki ağırlığı azalmıştır. Devletin sivil projelere verdiği desteğin miktarı hala uluslararası standartların üzerinde olup; özel şirketlerin Ar­Ge sektöründeki payı 2/3’ün üzerindedir. İsrail kökenli yazılım firmalarının; veri tabanı yönetimi yazılımları, eğitim yazılımları, internet yazılımları, anti­virus koruma ve güvenlik sistemleri gibi alanlarında rekabet gücü oldukça yüksektir. Bunun yanında fiber­optik ve elektro­optik kontrol sistemlerinde, ısıya duyarlı görüntüleme sistemlerinde, medikal cihaz üretiminde, gece­görüş sistemlerinde ve otomatik imalat sistemlerinde İsrail dünya lideridir. Biyoteknoloji: Dünyada önde gelen bioteknoloji merkezlerinden biri olan İsrail’de bu alanda küçük, orta ve büyük ölçekli 175 adet firma faaliyet göstermektedir. Bioteknoloji kapsamında hücre, gen terapisi, bağışıklık sistemi, farmakolojik ekipmanlar, kimyasal tedavide kullanılan ilaçlar üretilmektedir. İsrail’in dünya bioteknoloji sektöründeki toplam payı ise %2,5’tir. Tarımsal Teknoloji: Gübre, kimyasallar, sulama, tohumculuk, veteriner ilaçları ve yem katkı maddelerinden oluşan sektörde Ar&Ge ve sanayii arasındaki yakın işbirliği sayesinde tarımsal teknoloji çözümleri dünyaya ihraç edilmektedir. Sulama alanında damlatma yöntemi konusunda dünyaca üne sahip olan İsrail; seracılık, hayvancılık ve bitki koruma alanlarında da ileri teknolojiye sahiptir. Telekomünikasyon: Elektronik sanayi üretiminin yaklaşık %40’ını oluşturan telekomünikasyon sektöründe Bell South, Deutsche Telecom, France Telecom, Hutchison­ Hong Kong, Sprint ve Telecom Italia gibi önde gelen uluslararası telekomünikasyon firmalarının yatırımları mevcuttur. Mobil telefon kullanımı oranı yaklaşık %90’a ulaşan İsrail, internet uygulamaları konusunda da çok gelişmiş bir teknolojiye sahiptir. İsrail ile Türkiye arasında 1 Mayıs 2005 tarihinde Sınai Araştırma­Geliştirme Alanında İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. Söz konusu anlaşma metnine aşağıdaki adresten ulaşılabilmektedir: http://www.tobb.org.tr/rehber/israil/Turkiye­Israil%20Sinai%20AR­GE%20Anlasmasi.pdf İnşaat Sektörü Geçen yıllar içinde İsrail’de inşaat sektörü büyük bir gelişme kaydetmiştir. Diğer ülkelerde yaşayan Yahudiler’in göçüyle kurulmuş bir ülke olmasından dolayı inşaat sektörü İsrail için her zaman önem teşkil etmiş, zaman zaman da ülke ekonomisinin lokomotifi olmuştur. Sektör 1980'li yıllarda yaşanan durgunluktan sonra, 1990­1992 yılları arasında hızlı bir gelişme göstermiş; 1989’da kredi faizlerinin aşağıya çekilmesiyle ve kredilerin geçmişe göre daha kolay verilmesiyle oluşan talep artışının etkisiyle konut piyasası da canlanmıştır. Nitekim 1989 yılında 50 000 adet konut inşaatı tamamlanmıştır. Özellikle eski Sovyet ülkelerinden gerçekleşen mülteci göçleri ile sektörde oluşan konut sorunu, 2 yıl gibi kısa bir sürede 83 000 konut inşaatı yapılarak çözülmüştür. 1990’lı yılların ilk çeyreğinde ülkeye 1 milyon göçmenin (ülke nüfusunun %16’sı) yerleşmesi sektöre olan talebi artırmış; devletin öncülüğünde yürütülen bir program, 1990’lı yıllar boyunca uygulanmıştır. Ancak 1996 yılından sonra göçmen sayısının azalması ve geçmiş yıllarda yapılan yatırımların arz fazlası oluşturması nedeniyle son yıllarda (2000 yılı hariç) sektörde durgunluk yaşanmakta, 2003 yılından bu yana yaşanan ekonomik büyümeye katkı yapılmamaktadır. 2004 yılından bu yana inşaat sektöründe konut inşaatından ticari bina ve altyapı inşaatlarına doğru bir kayma yaşanmakta; ancak ekonomideki toparlanmaya ve düşük faiz oranlarına rağmen, sektörün net GSYİH’ye
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 18 katkısı %5 civarında (2002­2003 yıllarındaki oranın hala gerisinde) seyretmeye devam etmektedir. 1993 yılına kadar Filistinliler tarafından karşılanan ucuz işgücü ihtiyacı ise, bu tarihten sonra Filistin ile yaşanan sorunlardan dolayı Doğu Avrupa, Afrika ve Çin’den gerçekleşen işçi göçleriyle kapatılmıştır. Ancak hükümet son yıllarda yabancı işçi göçünün azaltılmasını sağlamak üzere yabancı işçi çalıştıran işverenlerden kişi başı 1 000 $ tutarında vergi almakta ve kaçak çalışan yabancı işgücünü sınır dışı etmektedir. Bu durum, özellikle İsrail’de inşaat alanında faaliyet gösteren Türk firmalarının Türk işçilerinin istihdamı konusunda zorluk yaşamalarına neden olmaktadır. Finansal Hizmetler ve Bankacılık Para basımı, bankalardan gelen mevduat karşılıklarının kabulü, devlete geçici avans verilmesi, kamu borçlarının idaresi gibi temel görevlerinin yanı sıra, ticari bankaların likidite oranlarının denetlenmesi ve bankaların avans hacimlerinin düzenlenmesi gibi görevleri de yürüten İsrail Merkez Bankası, ülkede bankacılık işlemlerinin düzenlenmesi ve denetlenmesinden sorumlu tek yetkili kuruluştur. İsrail’in bankacılık sistemi oldukça gelişmiş olup; en büyük beş bankacılık grubu (Hapoalim, Leumi, Israel Discount, Mizrahi ve First International) sektörün toplam varlıklarının, kredilerinin ve mevduatlarının %95’inden fazlasını oluşturmakta; ve ilk iki grup pazarın %60’ına hakim bulunmaktadır. Ancak bankalar sigorta işlemleri yapamamakta, emeklilik fonu işlemlerini ise sınırlı biçimde gerçekleştirebilmektedir. 1990’lı yılların sonuna kadar mali düzenlemelerin eksikliğinden faydalanan bankacılık sektörünün sermaye ve döviz piyasalarındaki liberalleşme hareketinden etkilenmesi sonucu yabancı bankalar da piyasaya ilgi göstermeye başlamıştır. 2004 yılı ortası itibarıyla İsrail’de Yabancı Bankalar Birliği’ne kayıtlı yabancı banka sayısı 9’dur. Bankaların uyguladıkları kredi faizleri genellikle düşük iken, bankacılık işlemleri için talep edilen masraf ve komisyonlar bir hayli yüksektir. Bankalara para yatırmak ve bankadan para çekmek ücrete tabidir (örneğin ABD $ hesabından para çekmek %0,8 komisyona tabidir). İsrail vatandaşı olmayan kişiler, bankaların sadece özel yetki almış şubelerinde hesap açtırabilmektedir. Banka şubeleri genellikle Pazartesi, Çarşamba, Cuma günleri 08:30­12:30 arası; Pazar, Salı ve Perşembe günleri ise 08:30­12:30 / 16:00­18:00 saatleri arasında çalışmaktadır. Çalışma saatleri bankalara ve şubelere göre değişikllik göstermektedir. Ancak bütün İsrail şirketlerinde olduğu gibi Cuma öğleden sonra ve Cumartesi günleri bütün banka şubeleri kapalıdır. 1997’den bu yana birçok birleşme ve satın almanın yaşandığı sigortacılık sektörünün çoğu beş büyük grubun (Migdal, Clal Insurance, Harel, Phoenix ve Menora) hakimiyeti altındadır. Sektördeki kartel benzeri oluşumun önüne geçmek amacıyla İsrail Maliye Bakanlığı çeşitli önlemler almıştır. 1953 yılında kurulan Tel Aviv Borsası’nın (TASE) temel özelliği; kayıtlı şirket sayısının fazlalığı, sermayenin azlığı ve düşük işlem hacmidir. 1983 ve 1993 yıllarında ortaya çıkan borsa krizlerinin ardından azalan güven, 1999 yılında küresel piyasalardaki hareketlilikle birlikte yeniden artmıştır. 2005 yılı sonu itibarıyla TASE’nin günlük işlem hacmi 200 Milyon Dolar olmakla beraber, kayıtlı şirket sayısı 584’tür.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 19 Diğer Hizmetler Turizm Gerek üç büyük dinin kutsal şehri olan Kudüs'e gelen turist sayısı açısından, gerek de Akdeniz kıyılarında yeni yapılan turistik tesis yatırımlarının artan getirisi bakımından, turizm son yıllarda İsrail'in en önemli gelir kaynaklarından biri haline gelmiştir. Ülkenin en önemli turizm merkezleri Eilat, Ölü Deniz ve Kudüs çevresidir. Turizm, İsrail açısından önemli bir istihdam alanı ve döviz kazanç kaynağı olmakla birlikte, bölgedeki siyasi gerilimlerden ve güvenlik sorunlarından da hızla etkilenen bir sektördür. 2000­2001 sonrasında ülkede şiddet olaylarının artmasının ardından, ülkeye giriş yapan ziyaretçi sayısı önemli ölçüde azalarak, 2002 yılında 862 000 kişiye düşmüştür. 2003 yılının ilk yarısında da Irak’ın işgali dolayısıyla ziyaretçi sayısı düşük seviyelerde seyretmiş; ancak sonrasında sektörde yaşanan toparlanmanın etkisiyle turizm gelirleri 2004 yılında 2,4 Milyar Dolar’a ve 2005 yılında 4 Milyar Dolar’ın üstüne çıkmıştır (1999­ 2000 yıllarında turizm gelirleri sırasıyla 4,2 Milyar Dolar ve 4,3 Milyar Dolar idi). 2007 yılında ülkeye gelen ziyaretçilerin toplamı, 2000 yılında kırılan rekora (2,7 milyon) çok yaklaşarak 2,3 milyonu bulmuştur. Ayrıca İsrail Hava Limanları Kurumu’nun raporuna göre, İsrailliler’in 19–26 Nisan 2008 tarihleri arasında kutlanan Pesah (Hamursuz) Bayramı döneminde en fazla tercih ettikleri 5 ülke: Türkiye (400 uçuş), İtalya (260), Fransa (240), Amerika ve İngiltere (200) olmuştur. Antalya geçen yıla kıyasla %20 artışla, bir kez daha İsrailli turistlerin en fazla tercih edilen destinasyon olmuştur. Tablo 16. Turizm ('000) Toplam Ziyaretçi Sayısı Hava yolu ile Deniz yolu ile Kara yolu ile Gemi Seyahati ile Ülkelere göre: Avrupa Fransa Birleşik Krallık Almanya Rusya Hollanda Diğerleri ABD 2001 1 219 1 060 6 130 23 2002 862 779 4 80 0 2003 1 063 972 4 88 0 2004 1 506 1 339 5 162 0 2005 1 902 1 653 5 245 13 669 129 140 66 56 43 527 266 460 118 97 39 37 23 402 206 573 174 104 49 41 27 490 272 829 258 147 76 56 40 677 379 1074 311 157 105 68 50 828 457 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2006.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 20 DIŞ TİCARET İsrail’in dış ticaret açığı 1995 yılında 7,2 Milyar Dolar ile en yüksek seviyeye ulaşmış iken, 2000 yılında 2,9 Milyar Dolar’a gerilemiş; ancak 2001 ve 2002 yıllarında yeniden artmıştır. 2002 yılında dış ticaret açığı 3,6 Milyar Dolar olurken; ihracat gelirlerindeki %12 oranındaki azalma, bu iki yılda ithalat maliyetlerindeki %8 oranındaki düşüşün olumlu etkilerini gölgelemiştir. 2003 yılında ise, iç talepteki zayıflığa rağmen ihracattaki artışla birlikte ekonomide toparlanma yaşanmıştır. Nitekim 2003 yılında toplam ihracattaki artış (%7,7) ithalattaki artışın (%3,3) üstünde gerçekleşmiş ve dış ticaret açığı 2,4 Milyar Dolar’a gerilemiştir. 2004 yılında dış ticaret açığı, ithalattaki ve ihracattaki hızlı artışın etkisiyle 2,3 Milyar Dolar, 2005 yılında ise 2,2 Milyar Dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 17. İsrail’in Dış Ticareti (Yıllar İtibarıyla, Milyon Dolar) 2001 İhracat 29 062 İthalat 33 303 Dış Ticaret Hacmi 62 365 Dış Ticaret Dengesi ­4 241 2002 29 511 33 106 62 617 ­3 595 2003 31 783 34 211 65 994 ­2 428 2004 38 620 40 970 79 590 ­2 350 2005 42 771 45 032 87 803 ­2 261 2006 46 792 47 834 94 626 ­ 1 042 Kaynak: ITC TradeMap Statistics. İsrail ekonomisinin ham madde ihtiyacı ve döviz gelirleri açısından dış ticarete bağımlılığı oldukça yüksektir. Doğal kaynaklar açısından yaşadığı kısıtlar nedeniyle İsrail’in ekonomik yapısı ham madde fiyatlarındaki dalgalanmalardan ve petrol ve sanayi ürünlerindeki fiyat hareketlerinden kolayca etkilenmektedir. 2005 yılında elmas dışındaki sanayi ürünleri İsrail’in toplam ihracatının %69’unu oluşturmuş, geri kalan ihracatın ise %28’i elmastan ve yaklaşık %3’ü tarım ürünlerinden meydana gelmiştir. ABD Doları’nın YİŞ karşısında değer kaybetmesi ise İsrail’in ABD’ye yaptığı ihracatın değerini azaltmaktadır. Euro kullanmayan diğer Avrupa ülkelerinin para birimleri ve Euro ise daha çok ithalatta önem taşımaktadır. Toplam ithalat içindeki en büyük payı, %75 ile ham madde ithalatı oluşturmaktadır. Tablo 18. İhracatın Yapısı (Milyon $, fob) 2003 2004 2005 2006 2007 Parlatılmış Elmaslar 8 991 10 577 12 061 12 980 14 547 Kimyasallar ve Kimyasal Ürünler 4 454 5 691 6 796 8 323 9 549 Elektronik Haberleşme, Medikal ve Bilimsel 4 575 5 728 6 025 7 102 7 995 Ekipmanlar Elektronik Parçalar ve Bilgisayarlar 2 192 2 596 2 415 2 622 2 505 Diğerleri ile Birlikte Toplam İhracat 27 913 33 813 36 611 39 701 45 887 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008. Tablo 19. İthalatın Yapısı (Milyon $, cif) Elmaslar Yakıt Makine ve Ekipmanları Kimyasallar ve Kimyasal Ürünler 2003 7 728 3 700 4 399 2 320 2004 9 194 4 503 4 876 2 697 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 2005 9 605 6 764 4 949 2 860 2006 2007 9 054 10 036 7 456 8 935 5 242 6 466 3 284 3 624
21 Diğerleri ile Birlikte Toplam İthalat 33 707 40 357 44 457 47 318 56 105 Kaynak: Economist Intelligence Unit, Israel Country Profile 2008. İsrail’de 1990’lı yılların başına kadar ihracatın artırılması amacıyla teşviklere ağırlık verilmiş ve ithalatın sınırlanması için tarife dışı engeller kullanılmıştır. 1990 yılında uygulamaya geçirilen bir liberalleştirme programı ile Doğu Asya ve Doğu Avrup aülkelerinden ithal edilen sanayi malları için istenen lisans zorunlulukları kaldırılmış; yerine gümrük vergisi uygulaması getirilerek vergi oranları %8­12 aralığında değişim göstermiştir. Tarım ürünleri üzerindeki vergilerin ise 1996 yılından itibaren on yıldan fazla bir zaman diliminde kaldırılması öngörülmüş; tarife dışı engellerin de kaldırılmasının ardından İsrail ekonomisi ithalata daha açık hale gelmiştir. Avrupa Ekonomik Topluluğu ile Serbest Ticaret Anlaşması (STA) imzalayan ilk ülke olan İsrail (1975 yılında imzalanan bu STA 1995 yılında yenilenmiş ve genişletilmiştir), 1983 yılında ABD ile ve 1993 yılında EFTA (European Free Trade Association) ile STA imzalamıştır. İsrail ayrıca MERCOSUR ülkeleri, Ürdün ve Mısır ile de Tercihli Ticaret Anlaşmaları; toplam 50 ülke ile de Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşmaları imzalamıştır. 1991 yılından önce İsrail’in dış ticaretinin büyük kısmını yürüttüğü ülkeler Batı Avrupa ülkeleri ve ABD iken, Arap ülkeleri tarafından İsrail’e yönelik olarak uygulanan boykotun kalkması üzerine İsrail ürünleri eski Sovyetler Birliği ve Asya gibi yeni pazarlara nüfuz etmeye başlamıştır. Bu yeni pazarlar, 1993­1994 yıllarında İsrail’in ihracat hacmindeki artışın büyük kısmını oluşturmuş; ancak 1997­1998 yıllarında ortaya çıkan Asya krizi ile birlikte bu genişleme durmuştur. Krizin atlatılmasının ardından 1999­2000 yıllarında Asya ülkelerinin ihracattaki payı yeniden artmış olup, günümüzde Asya ülkelerinin İsrail’in toplam ihracat gelirleri içindeki payı %18’in üzerine çıkmıştır. İsrail açısından Asya’daki en önemli pazarlar sırayla Hong Kong, Hindistan, Çin ve Japonya’dır. Ticarette tarife dışı engellerin kaldırılmasının ardından, Çin gibi gelişmekte olan Asya ülkelerinden yapılan ithalattaki artışa rağmen; ABD ve AB gibi geleneksel tedarikçilerin İsrail’in ithalatındaki payları hemen hemen sabit kalmıştır. Aşağıdaki tablolarda İsrail’in başlıca ihracat ve ithalat ortakları ve bu ülkelerle yapılan ihracat/ithalat değerleri sunulmaktadır. Tablo 20. İsrail’in İhracat Yaptığı Ülkeler (1000 Dolar) Partner Ülke ABD Belçika Hong Kong Almanya Birleşik Krallık Hollanda Hindistan Başka Yerde Belirtilmeyen Ülkeler Fransa İsrail’in 2006 Yılı İhracatı 17 956 970 3 068 306 2 776 110 1 757 763 1 601 833 1 312 159 1 289 329 1 158 708 1 095 207 Partner İsrail’in İsrail’in Partner Ülke ile İhracatındaki İhracatındaki Ülkenin 2006 yılı Büyüme Büyüme Dünya Ticaret 2002–2006, 2005–2006, İthalatındak Dengesi % % i Sıralaması 12 036 540 11 16 2 ­868 521 16 ­17 9 1 248 546 21 17 11 ­1 443 499 13 31 3 ­856 837 10 ­3 5 ­473 960 9 4 12 ­144 508 22 5 18 ­6 062 661 ­4 ­25 ­206 462 14 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 24 7
22 İtalya 1 072 649 ­766 892 Çin 958 661 ­1 469 180 İspanya 903 266 154 244 Türkiye 821 053 ­451 610 İsviçre 809 138 ­1 996 883 Japonya 792 799 ­499 391 Güney Kore 650 116 ­240 370 Tayvan 596 491 ­20 688 Kanada 578 045 208 943 Rusya 524 258 ­617 330 Güney Kıbrıs R.C. 490 837 458 642 Brezilya 465 767 256 349 Avustralya 446 153 336 765 Tayland 427 263 56 714 Singapur 412 722 ­20 663 Toplam 46 791 910 ­1 042 536 Kaynak: ITC calculations based on COMTRADE statistics 11 20 21 24 23 7 21 19 19 28 32 10 15 1 10 13 19 28 31 ­9 ­10 ­1 44 ­2 20 26 ­9 0 5 ­5 17 9 8 4 13 20 19 6 14 17 10 21 93 30 23 25 16 İsrail’in başlıca ihraç pazarı %38,4’lük pay ile ABD’dir. ABD’den sonra elmas ticaretini yoğun olarak yapıldığı Belçika ve Hong Kong gibi ülkeler; sonrasında ise daha çok AB ülkeleri İsrail’in ihracatından pay almaktadır. AB ülkelerinin toplam payı yaklaşık %30 civarında iken; Asya piyasalarının da giderek önem kazandığı görülmektedir. İsrail’in ithalatında da başı çeken ülke ABD’dir ancak AB ülkeleri topamda çok daha fazla paya sahiptir. Çin ise giderek daha üst sıralarda yer almaktadır. Tablo 21. İsrail’in İthalat Yaptığı Ülkeler (1000 Dolar) Partner Ülke Başka Yerde Belirtilmeyen Ülkeler ABD Belçika Almanya İsviçre Birleşik Krallık Çin İtalya Hollanda Hong Kong Hindistan Fransa Japonya Türkiye Rusya 7 221 369 Partner İsrail’in İsrail’in Ülkenin İthalatındaki İthalatındaki Dünya Büyüme Büyüme İhracatında 2002­2006, % 2005­2006, % ki Sıralaması ­6 062 661 25 12 5 920 428 3 936 827 3 201 262 2 806 021 2 458 670 2 427 841 1 839 541 1 786 119 1 527 564 1 433 837 1 301 669 1 292 190 1 272 663 1 141 588 12 036 540 ­868 521 ­1 443 499 ­1 996 883 ­856 837 ­1 469 180 ­766 892 ­473 960 1 248 546 ­144 508 ­206 462 ­499 391 ­451 610 ­617 330 İsrail’in 2006 yılı İthalatı Partner Ülke ile 2006 yılı Ticaret Dengesi 1 9 7 8 3 33 6 12 9 21 2 15 12 23 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 ­2 ­14 7 14 ­4 29 6 10 20 12 8 4 4 8 2 10 1 20 6 3 7 9 12 25 5 4 34 13
23 Güney Kore 890 486 ­240 370 İspanya 749 022 154 244 Tayvan 617 179 ­20 688 Kolombiya 473 213 ­349 616 İsveç 443 324 ­316 840 Singapur 433 385 ­20 663 Macaristan 399 038 ­301 480 Tayland 370 549 56 714 Kanada 369 102 208 943 İrlanda 352 711 ­242 800 Toplam 47 834 450 ­1 042 536 Kaynak: ITC calculations based on COMTRADE statistics 16 3 15 50 9 21 43 6 3 11 11 5 22 12 ­12 21 31 177 ­9 15 ­4 6 11 17 16 58 21 14 36 24 8 29 İsrail’in diğer ülkelere ihraç ettiği ürünlerin başında, toplam ihracattan aldığı % 34,5’lik pay ile elmaslar gelmektedir. Tedavi­koruma ilaçları; telli telefon­telgraf için elektrikli cihazlar, tıp, cerrahi, dişçilik, veterinerlik alet ve cihazları, ve gübreler ise İsrail’in diğer başlıca ihraç ürünleri arasında yer almaktadır. Tablo 22. İsrail’in İhraç Ettiği Başlıca Ürünler Ürün Adı HS No Tüm Ürünler 7102 Elmaslar 9999 Başka Yerde Tanımlanmayan Ürünler 3004 Tedavi­Koruma İlaçları­ Doze Edilmiş, Perakende Satılabilir 8517 Telli Telefon­Telgraf İçin Elektrikli Cihazlar 8803 88.01–88.02 Pozisyonlarındaki Araçların Aksam ve Parçaları 9018 Tıp, Cerrahi, Dişçilik, Veterinerlik Alet Ve Cihazları 3105 Azot, Fosfor, Potasyum vb İki Üçünün Karışımı Gübreler 8525 Radyo­Telefon, Radyo, Televizyon Vericileri, Televizyon Kamerası 3924 Plastikten Sofra, Mutfak ve Diğer Ev Eşyası, Tuvalet Eşyası 8209 Sinterleşmiş Metal Karbür, Sermetlerden Aletlerin Parçaları 2005 2006 Yıllık Büyüme Dünya Değeri Değeri 2002–2006 İhracatındaki (1000 $) (1000 $) % Sıralaması 42 770 660 46 791 910 13 46 16 016 997 16 127 530 13 1 5 509 721 6 186 688 336 15 1 851 057 2 858 175 39 16 1 521 811 1 849 328 ­1 11 911 508 927 226 ­3 12 578 977 755 768 22 16 645 173 544 837 14 3 497 329 524 992 7 28 416 012 515 859 98 4 474 920 514 218 12 2
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 24 3808 8473 9031 8479 9022 7113 3920 2902 8481 8411 8527 8901 3926 2908 8531 8532 0709 3917 3003 8442 Haşerat Öldürücü, Dezenfekte Edici, Zararlıları Yok Ediciler 84.69–84.72 Pozisyonlarındaki Makinaların Aksam ve Parçaları Diğer Ölçme, Kontrol Alet ve Cihazları, Profil Projektörleri Kendine Özgü Fonksiyonlu Makina ve Cihazlar Radyasyonlu Cihazlar, X Işınlı Jeneratörler, Tedavi Koltukları Kıymetli Metaller ve Kaplamalarından Mücevherci Eşyası Plastikten Diğer Levha, Yaprak, Pelikül ve Lamlar Siklik Hidrokarbonlar Muslukçu, Borucu Eşyası­ Basınç Düşürücü, Termostatik Valf Dâhil Türbojetler, Turbo­ Propeller, Diğer Gaz Türbinleri Radyo­Telefon, Radyo­ Telgraf, Radyo Yayınları Alıcı Cihazları Yolcu, Gezi Gemileri, Feribotlar, Yük Gemileri, Salapuryalar vb Plastikten Diğer Eşya Fenollerin, Fenol Alkollerin Halojenli, Sülfonlu vb Türevleri Elektrikli Ses veya Görüntülü İşaret Cihazları, Alarm Cihazı Elektrik Kondansatörleri­ Sabit, Değişken­ Ayarlanabilir Diğer Sebzeler (Taze, Soğutulmuş) Plastikten Tüpler, Borular, Hortumlar; Conta, Dirsek, Rakor vb Tedavide, Korumada Kullanılan Karıştırılmış İlaçlar Matbaa Harfi, Klişe vb Malzeme Hazırlayıcı 474 304 493 999 26 10 534 776 470 708 6 29 279 878 449 589 ­3 12 266 339 368 966 26 25 350 178 359 322 9 9 345 618 338 299 ­2 16 286 482 324 373 11 22 255 295 243 055 311 830 280 207 27 26 21 28 198 360 259 889 19 25 297 407 246 716 ­4 18 111 400 211 205 508 25 217 519 184 645 202 247 202 161 ­18 12 28 2 182 274 197 374 14 19 219 321 192 153 ­14 17 171 127 191 544 25 10 157 671 183 719 1 20 128 297 182 093 105 13 141 447 173 958 1 6
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 25 Makina ve Cihazlar 8533 7308 7326 9030 5402 2809 3215 3923 8470 2834 6108 6302 3103 8415 8504 4011 9013 8544 3921 8421 Elektrik Rezistansları (Reosta, Potansiyometre Dâhil) Demir­Çelikten İnşaat ve Aksamı Demir­Çelikten Diğer Eşya Osiloskop; X Işınları, Radyasyon Ölçü Alet ve Cihazları Sentetik Lif İpliği (Dikiş İpliği Hariç)­Perakende Değil Difosfor Pentaoksit, Fosforik Asit, Polifosforik Asitler Mürekkepler Eşya Taşıma Ambalajı İçin Plastik Mamulleri, Tıpa, Kapak, Kapsül Hesap, Muhasebe Makinaları, Kaydedici Kasa, Damga Basan Makinalar Nitritler, Nitratlar Kadın, Kız İçin Kombinezon, Jüp, Jüpon, Slıp, Külot Gecelik vb. Yatak Çarşafları, Masa Örtüleri, Tuvalet, Mutfak Bezleri Fosfatlı Mineral ve Kimyasal Gübreler Klima Cihazları­ Vantilatörlü, Isı, Nem Değiştirme Tertibatlı Elektrik Transformatörleri, Statik Konvertisörler, Selfler vb Kauçuktan Havalı Yeni Dış Lastikler Sıvı Kristalli Tertibat, Lazerler, Diğer Optik Cihaz ve Aletler Elektrik İçin İzole Tel, Kablo, İzole İletici, Optik Lif Kablo Plastikten Diğer Levhalar, Yaprak, Pelikül, Varak ve Lamlar Santrifüjle Çalışan Kurutma, Filtre, Arıtma 121 013 160 950 6 12 89 847 155 070 59 33 113 666 154 338 24 33 106 078 153 595 57 16 140 245 152 219 7 23 116 677 147 417 5 5 133 455 138 161 143 090 140 478 35 7 14 33 154 107 138 487 16 6 137 729 107 063 137 480 136 729 73 8 2 17 135 891 136 644 7 15 109 176 136 191 24 2 107 399 135 483 21 27 91 659 131 046 16 37 119 652 129 192 21 39 172 805 124 671 19 13 89 440 124 329 37 54 102 153 123 712 20 23 101 221 122 543 11 30
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 26 Cihazları 8207 El Aletlerinin, Makinalı Aletlerin Değişebilir Parçaları 8424 Sıvı, Tozları Püskürtmeye, Dağıtmaya Mahsus Mekanik Cihazlar 2933 Sadece Azotlu Heterosiklik Bileşikler 8443 Matbaacılığa Mahsus Baskı Makinaları, Yardımcı Makinalar 3304 Güzellik, Makyaj, Cilt Bakımı Müstahzarları 0804 Hurma, İncir, Ananas, Avokado, Guava Armudu, Mango (Taze­Kuru) 3901 Etilen Polimerleri (İlk Şekillerde) 2106 Tarifenin Başka Yerinde Belirtilmeyen Gıda Müstahzarları Kaynak: ITC TradeMap Statistics 108 852 121 376 16 21 108 973 120 054 22 19 122 236 119 257 ­19 22 79 393 117 428 ­18 21 77 158 111 141 28 24 114 191 108 226 18 12 142 143 101 552 17 42 99 824 101 298 ­10 29 İsrail’de 2001­2002 yıllarından itibaren yeniden toparlanan bir sektör de, savunma sanayidir. Israil dünyanın en büyük dördüncü savunma sanayi ihractçısı konumundadır. Savunma sanayii, İsrail’in elmas dışı toplam ihracatı içinde % 17’lik bir paya sahiptir. Ülkedeki sanayi işçilerinin % 10’u savunma sanayiinde istihdam edilmektedir. İsrail’in başlıca ithal ürünlerine bakıldığında, elmasların toplam ithalat içinden aldığı % 18,9 pay ile ihracatta olduğu gibi ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Her iki grupta da elmasların ilk sırada yer almasının nedeni; İsrail’in düşük işçilik maliyetleri nedeniyle işlenmemiş elmasları, işlenmek üzere yabancı ülkelere göndermesidir. İsrail’in ithalatında ikinci sırada yer alan ham petrolün payının % 10; üçüncü sırada yer alan petrol ve bitumenli minerallerden üretilen­ham hariç­yağların payının ise % 3,7 olduğu dikkat çekmektedir. Binek otomobilleri, steyşın vagonlar ve yarış arabaları ise % 3,6 pay ile dördüncü sırada bulunmaktadır. Otomatik bilgi işlem makinaları, elektronik entegre devreler, tedavi­koruma ilaçları da İsrail’in diğer başlıca ithal ürünleri arasındadır. Tablo 23. İsrail’in İthal Ettiği Başlıca Ürünler Ürün Adı HS No Tüm Ürünler 7102 Elmaslar 2709 Petrol Yağları ve Bitümenli Minerallerden Üretilen Yağlar 2710 Petrol Yağları ve Bitümenli Minerallerden Üretilen ­ 2005 Değeri (1000 $) 2006 Değeri (1000 $) 45 032 352 9 681 781 3 901 946 47 834 450 9 054 109 4 765 980 1 901 267 1 751 463 Yıllık Dünya Büyüme İthalatındaki 2002–2006 Sıralaması % 11 43 7 4 31 34 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 22 46
27 8703 8471 8542 3004 2701 8525 8473 8704 3901 8411 8803 8517 8479 9999 8536 9018 8528 3902 2918 8543 3907 Ham Hariç­Yağlar Binek Otomobilleri, Steyşin Vagonlar, Yarış Arabaları Otomatik Bilgi İşlem Makinaları, Üniteleri Elektronik Entegre Devreler, Mikro Devreler Tedavi­Koruma İlaçları­ Doze Edilmiş, Perakende Satılabilir Taşkömürü, Taş Kömürü Biriketleri vb Yakıtlar Radyo­Telefon, Radyo, Televizyon Vericileri, Televizyon Kamerası 84.69–84.72 Pozisyonlarındaki Makinaların Aksam ve Parçaları Eşya Taşımaya Mahsus Motorlu Taşıtlar Etilen Polimerleri (İlk Şekillerde) Türbojetler, Turbo­ Propeller, Diğer Gaz Türbinleri 88.01–88.02 Pozisyonlarındaki Araçların Aksam ve Parçaları Telli Telefon­Telgraf İçin Elektrikli Cihazlar Kendine Özgü Fonksiyonlu Makina ve Cihazlar Başka Yerde Tanımlanmayan Ürünler Gerilimi 1000 Voltu Geçmeyen Elektrik Devresi Teçhizatı Tıp, Cerrahi, Dişçilik, Veterinerlik Alet ve Cihazları Televizyon Alıcıları (Kombine Olsun Olmasın) Propilen Yahut Diğer Olefin Polimerleri (İlk Şekillerde) Karboksilik Asitler, Türevleri Kendine Has Fonksiyonlu Elektrikli Makina ve Cihazlar Poliasetaller, Diğer Polieterler, Epoksit­Alkid Reçineler vb 1 628 634 1 705 719 11 41 1 045 572 1 080 000 11 36 949 851 976 840 19 31 688 533 830 636 9 37 833 993 776 465 17 17 630 824 658 645 10 47 528 382 530 020 3 34 390 744 408 225 6 44 302 764 392 055 29 22 339 998 363 894 8 28 358 870 363 321 5 21 346 582 353 503 8 37 148 139 291 539 ­2 36 151 160 278 669 20 50 234 117 275 229 11 42 224 676 260 537 5 36 193 678 255 045 24 36 179 527 248 414 30 24 54 697 237 851 47 8 608 333 237 818 ­23 20 209 769 233 810 20 37
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 28 1001 8504 1701 2933 0202 9022 8544 7210 8708 9030 7408 6204 2106 6403 9031 1005 7208 8481 8421 8529 1201 Buğday, Çavdarla Karışık Buğday Elektrik Transformatörleri, Statik Konvertisörler, Selfler vb Şeker (Kamış, Pancar Şekeri) Kimyaca Saf Sakkaroz Sadece Azotlu Heterosiklik Bileşikler Sığır Etleri (Dondurulmuş) Radyasyonlu Cihazlar, X Işınlı Jeneratörler, Tedavi Koltukları Elektrik İçin İzole Tel, Kablo, İzole İletici, Optik Lif Kablo Demir­Çelik Yassı Mamul, Kaplanmış, Sıvanmış 600 mm’den Geniş 87.01–87.05 Pozisyonlardaki Taşıtların Aksam ve Parçaları Osiloskop; X Işınları, Radyasyon Ölçü Alet ve Cihazları Bakır Teller Kadın, Kız Çocuklarına Ait Takım Elbise, Ceket, Elbise, Etek vb Tarifenin Başka Yerinde Belirtilmeyen Gıda Müstahzarları Yüzü Deri, Tabanı Kauçuk, Plastik, Tabii, Suni vb Kösele Ayakkabı Diğer Ölçme, Kontrol Alet ve Cihazları, Profil Projektörleri Mısır Demir­Çelik Sıcak Hadde Yassı Mamulleri­Genişlik 600 mm’den Fazla Muslukçu, Borucu Eşyası­ Basınç Düşürücü, Termostatik Valf Dâhil Santrifüjle Çalışan Kurutma, Filtre, Arıtma Cihazları 85.25–85.28 Deki Cihazların Aksam ve Parçaları Soya Fasulyesi (Kırılmış 216 385 224 488 6 28 179 740 218 660 16 40 141 143 215 899 15 28 209 563 214 216 9 21 140 640 182 056 211 109 206 914 15 16 9 15 162 852 205 755 23 45 174 331 201 335 23 38 180 091 192 782 5 56 220 015 192 753 14 17 108 543 174 455 188 142 182 565 36 9 27 33 168 738 174 857 7 29 156 211 174 824 10 31 152 333 173 512 21 26 144 641 167 351 173 237 167 136 13 23 23 46 142 649 164 125 10 49 147 292 161 295 11 41 167 424 158 085 ­1 46 175 379 157 395 1 18
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 29 Olsun, Olmasın) 9403 Diğer Mobilyalar, Bunların Aksam ve Parçaları 8418 Buzdolapları, Dondurucular, Soğutucular, Isı Pompaları 4407 Uzunlamasına Kesilmiş, Biçilmiş Ağaçlar: 6 mm’den Kalın Kaynak: ITC TradeMap Statistics 143 604 157 366 ­3 42 145 071 155 154 6 42 137 726 153 218 8 35 İsrail’in İmzalamış Olduğu Çok Taraflı Ticaret Anlaşmaları İsrail, kurulduğu tarihten beri açık bir ekonomi politikası sürdürmüş ve dünya ekonomileri ile bütünleşmeyi amaç edinmiştir. Ham madde açısından dışa bağımlı olan İsrail, bu malzemeleri en avantajlı şekilde ve ucuz maliyetle elde edebilmek için güçlü ekonomik kuruluşlar ve ülkelerle çeşitli anlaşmalar imzalamıştır. Bir başka ifade ile İsrail'in dış ticareti dünyadaki temel ticari akış içerisinde gelişmiş ülkelere yönelmiştir. İsrail 1962’de GATT’a üye olmuştur. Uruguay Round Müzakereleri sonucu formüle edilen Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Anlaşması’nın Parlamento tarafından onaylanmasıyla, İsrail 1995 yılında DTÖ’ye üye olmuştur. İsrail aynı zamanda DTÖ’nün Kamu İhaleleri Anlaşması’nı imzalayan ülkelerden biridir. İsrail’in AB ile 1975 yılından bu yana Serbest Ticaret Anlaşması (STA) bulunmaktadır. Bu Anlaşma ile AB, İsrail’in dış ticaretinde önemli bir yere sahip olmuştur. 1995 yılında taraflar arasında bir ortaklık anlaşması imzalanmıştır. İsrail'in ABD, EFTA ülkeleri, Ürdün, Mısır, Kanada, Meksika, Türkiye ve Mercosur ülkeleri (Arjantin, Brezilya, Uruguay ve Paraguay) ile de Serbest Ticaret Anlaşması bulunmaktadır. ABD­İsrail arasında imzalanan STA ile İsrail’e çok geniş menşe kuralları imkanı tanınmış olup; bu anlaşma sayesinde İsrail, ABD pazarına en düşük ortalama gümrük vergi oranı ile (%0,8) girme imkanına sahip olmuştur. İsrail’in MFN bazında uyguladığı gümrük vergilerinin ortalaması %8,6’dır. Ancak, İsrail’in elmaslar hariç ithalatının yaklaşık %75’i serbest ticaret anlaşmaları kapsamında gerçekleştiği için, uygulamada gümrük vergilerinin ortalaması %1’e düşmektedir. Tablo 24. Ülke Gruplarına Göre İsrail’in Dış Ticaret Değerleri (Milyon $) Ülke 2004 Avrupa 13 047 Avrupa Birliği 10 721 EFTA 840 Diğer Avrupa Ülkeleri 1 487 Asya 7 120 Afrika 534 Amerika 15 936 Kuzey Amerika 14 913 Orta Amerika 247 Güney Amerika Okyanusya 777 449 İhracat 2005 14 996 12 261 970 1 765 7 684 769 17 313 16 197 298 818 455 İthalat 2006 2004 2005 2006 15 484 21 788 22 502 23 506 12 960 16 813 17 349 18 011 860 2 776 2 545 2 889 1 664 2 200 2 608 2 605 8 526 7 132 8 214 9 348 1 009 381 303 270 19 812 6 949 7 377 7 293 18 715 6 367 6 384 6 319 215 42 52 35 882 484 540 81 941 126 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 940 119
30 Diğer Ülkeler 1 531 1 553 1 133 4 636 6 421 7 215 Kaynak: T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği İsrail Yıllık Raporu, Haziran 2007. İsrail Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanlığı yılda iki kez, gıda ve tarım ürünleri arasında gümrüksüz (veya düşürülmüş gümrük vergili) ithalat izni kota verilerini yayınlamaktadır. İthalat için başvuran ithalatçılar içinde izin verilenlerin listesi söz konusu Bakanlık’ın web sitesinde yayınlanmaktadır. TÜRKİYE İLE İSRAİL ARASINDAK İ EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLER Türkiye ile İsrail arasında imzalanan ve 1 Mayıs 1997 tarihinde yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması’nı takiben, İsrail ile 1996 yılında 447 Milyon Dolar olan ticaret hacmimiz on yıl sonra 2006 yılında 2,3 Milyar Dolar, 2007 yılında ise 2,7 Milyar Dolar seviyesine çıkmıştır. Genel olarak, Türkiye’nin İsrail’e ihracatında 1989 yılından itibaren düzenli bir artış yaşandığı, bu ülkeden gerçekleştirilen ithalatın ise dalgalı bir seyir izlediği göze çarpmaktadır. 2007 yılı verilerine göre Türkiye’nin İsrail’e ihracatı bir önceki yıla oranla % 8,4 oranında artarak 1,6 Milyar Dolar, İsrail’den ithalatı ise % 38,3 artarak yaklaşık 1 Milyar Dolar olarak gerçekleşmiştir. İthalatta kaydedilen artışın ihracattaki artıştan daha fazla olması nedeniyle Türkiye lehine dış ticaret fazlası 2007 yılında bir önceki yıla göre % 22,8 azalarak 576 Milyon Dolar olarak gerçekleşmiştir. 2007 yılı itibarıyla 2,7 Milyar Dolar olan ticaret hacminin ilerleyen yıllarda 5 Milyar Dolar’a çıkarılması hedeflenmektedir. Tablo 25. Türkiye­İsrail Ticari İlişkileri (ABD Doları) Yıllar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2007* 2008* İhracat İthalat Denge Hacim 30 798 822 60 568 849 ­29 770 027 91 367 671 46 504 185 62 515 651 ­16 011 466 109 019 836 78 670 297 78 045 943 624 354 156 716 240 90 088 950 97 075 555 ­6 986 605 187 164 505 82 596 720 121 792 948 ­39 196 228 204 389 668 178 077 897 125 890 814 52 187 083 303 968 711 239 767 124 166 634 754 73 132 370 406 401 878 254 853 085 192 627 422 62 225 663 447 480 507 391 513 896 233 681 124 157 832 772 625 195 020 479 506 911 282 827 452 196 679 459 762 334 363 585 238 616 298 257 111 286 981 505 883 495 727 650 141 901 505 481 680 144 660 221 1 155 623 581 805 217 561 529 489 361 275 728 200 1 334 706 922 861 433 736 544 466 514 316 967 222 1 405 900 250 1 082 998 166 459 488 300 623 509 866 1 542 486 466 1 315 292 356 714 142 767 601 149 589 2 029 435 123 1 466 912 916 804 690 519 662 222 397 2 271 603 435 1 529 158 098 782 149 470 747 008 628 2 311 307 568 1 658 194 864 1 081 742 961 576 451 903 2 739 937 825 636 644 969 387 836 922 248 808 047 1 024 481 891 842 868 338 690 047 113 152 821 225 1 532 915 451 * Ocak­Mayıs dönemi
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 31 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, EBİM kayıtları Bunun yanında, 2005 yılında Türkiye’deki Serbest Bölgeler ile İsrail arasında 74,5 Milyon Dolar tutarında ticaret gerçekleştirilirken, 2006 yılında ticaret hacmi %11,5 oranında artarak 83 Milyon Dolar’a yükselmiştir. İhracat Türkiye’nin İsrail’e ihraç ettiği başlıca ürünler; otomobil ve otomotiv yan sanayi, demir­çelik ürünleri, tel ve kablolar, mücevherat, soğutucular, temizlik maddeleri, petrol ve petrol ürünleridir. 2007 yılında İsrail’e gerçekleştirilen toplam ihracat içindeki % 12,1’lik payıyla ilk sırada yer alan otomobil, steyşın vagonlar ve yarış arabaları ihracatı 2006 yılına kıyasla % 36,3 artmıştır. 2006 yılında ikinci sırada yer alan petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağların yerini 2007 yılında toplam ihracat içindeki % 9,4’lük pay ile demir/çelik çubuklar almıştır. Bu ürün grubunun ihracatının bir önceki yıla kıyasla % 29,5 arttığı gözlenmektedir. Toplam ihracat içindeki payı 2007 yılında % 4,7 olan ve üçüncü sırada yer alan izole edilmiş tel ve kablo ihracatındaki artış ise % 39,3 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 26. Türkiye’nin İsrail’e İhraç Ettiği Başlıca Ürünler (ABD Doları) Ürün Adı 2005 2006 2007 HS No Toplam 1 466 912 916 1 529 158 098 1 658 194 864 8703 Otomobil, Steyşın Vagonlar, Yarış 131 237 742 147 523 854 201 080 409 Arabaları 7214 Demir/Çelik Çubuklar (Sıcak Haddeli, 142 258 456 120 506 690 156 014 707 Dövülmüş, Burulmuş, Çekilmiş) 8544 İzole Edilmiş Tel, Kablo; Diğer İzole 39 339 741 55 596 197 77 446 291 Edilmiş Elektrik İletkenlerı; Fiber Optik Kablolar 7408 Bakır Teller 41 780 936 61 444 857 46 797 630 6908 Sırlı Seramikten Döşeme, Kaldırım 36 454 282 35 136 647 42 356 759 Taşları, Şömine, Duvar Karosu 7113 Kıymetli Metaller ve Kaplamalarından 36 358 774 37 719 242 41 399 753 Mücevherci Eşyası 7210 Demir/Çelik Yassı Mamul, Kaplı, 23 010 692 20 798 137 35 722 118 Sıvanmış (600 mm’den Geniş) 7213 Demir/Çelik Filmaşin (Sıcak 23 762 874 34 214 628 33 751 237 Haddelenmiş, Rulo Halinde) 8418 Buzdolapları, Dondurucular, 17 570 272 19 246 917 32 836 410 Soğutucular, Isı Pompaları 3402 Yıkama, Temizleme Müstahzarları­ 30 188 522 29 492 547 29 536 789 Sabunlar Hariç 7306 Demir/Çelikten Diğer Tüpler, Borular, İçi 41 265 290 38 716 815 26 568 520 Boş Proiller 2710 Petrol Yağları ve Bitümenli 159 770 632 122 003 787 25 313 002 Minerallerden Elde Edilen Yağlar 3924 Plastikten Sofra, Mutfak ve Diğer Ev 17 543 514 19 105 823 25 252 689 Eşyası, Tuvalet Eşyası 6802 Yontulmaya, İnşaata Elverişli İşlenmiş 19 734 683 21 564 982 24 874 476 Taşlar (Kayagan Hariç) 7216 Demir/Alaşımsız Çelikten Profil 14 542 562 16 347 253 20 437 723 4818 Tuvalet Kâğıtları, Kâğıt Havlu, Mendil, 22 035 315 18 805 396 20 116 778
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 32 6204 8704 8450 2523 4803 3923 8415 6203 3920 5703 8528 6006 7209 1101 9401 1806 6302 6004 7207 6205 8516 1905 4011 4819 7308 6109 8708 5407 2506 1704 5205 Kumaş, Masa Örtüsü vb Kadın/Kız Çocuk İçin Takım, Takım Elbise, Ceket vs. Eşya Taşımaya Mahsus Motorlu Taşıtlar Çamaşır Yıkama Makineleri Çimento Tuvalet­Temizlik Kâğıtları Eşya Taşıma Ambalajı İçin Plastik Mamulleri, Tıpa, Kapak, Kapsül Klima Cihazları­Vantilatörlü, Isı, Nem Değiştirme Tertibatlı Erkek/Erkek Çocuk İçin Takım, Takım Elbise, Ceket vs. Plastikten Diğer Levha, Yaprak, Pelikül ve Lamlar Tufte Edılmıs Halılar, Tufte Edılmıs (Yer Kaplamaları) Televizyon Alıcıları, Video Monitörleri ve Projektörler Diğer Örme Mensucat Demir/Çelik Yassı Mamul, Soğuk Haddelenmiş Kaplanmış (600 mm’den Geniş) Buğday Unu/Mahlût Unu Oturmaya Mahsus Mobilyalar, Aksam­ Parçaları Çikolata ve Kakao İçeren Diğer Gıda Müstahzarları Yatak Çarşafı, Masa Örtüleri, Tuvalet, Mutfak Bezleri Diğer Örme Mensucat (En>30 cm, Elastomerik/Kauçuk İplik=>% 5) Demir/Alaşımsız Çelikten Yarı Mamuller Erkek/Erkek Çocuk İçin Gömlek Elektrikli Su Isıtıcıları, Elektrotermik Cihazlar (Şofbenler) Ekmek, Pasta, Kek, Bısküvi vs. ile Boş İlaç Kapsülü Mühür Güllacı vs. Kauçuktan Yeni Dış Lastikler Kâğıt/Karton vb. Esaslı Kutu, Kılıf, Torba vb. Eşya Demir/Çelikten İnşaat ve Aksamı Tişört, Fanila, Diğer İç Giyim Eşyası (Örme) Kara Taşıtları İçin Aksam, Parçaları Sentetik İplik, Monofil, Şeritlerle Dokumalar Kuvars (Tabii Kumlar Hariç) Kuvarsit Kakao İçermeyen Şeker Mamulleri (Beyaz Çikolata Dâhil) Pamuk (Dikiş Hariç) İpliği (Ağırlık; 10 767 201 15 287 359 19 519 382 15 748 679 12 171 210 19 369 893 13 626 799 9 685 901 24 017 210 15 896 355 18 283 850 13 725 140 10 643 787 19 390 906 18 801 469 18 792 715 16 863 706 15 978 603 4 230 866 7 083 332 15 663 702 12 032 397 14 493 766 14 896 645 9 267 050 11 145 116 14 662 498 12 369 738 13 088 674 13 914 757 6 225 691 10 146 923 13 717 956 3 625 873 6 571 306 6 108 206 7 278 698 13 241 179 13 228 263 5 285 300 8 666 620 11 103 150 8 820 330 11 066 092 10 638 550 6 814 605 9 499 505 10 569 345 8 075 673 11 338 202 10 481 939 3 943 980 5 493 160 10 375 626 22 517 898 8 418 024 8 580 460 17 250 468 9 080 123 7 072 090 9 830 991 9 813 733 9 773 624 5 132 064 6 147 748 9 541 101 10 286 585 7 504 361 9 275 850 6 276 767 9 457 209 8 903 730 6 166 964 6 006 006 6 880 427 6 043 850 8 763 151 8 714 396 7 915 900 9 545 252 7 418 960 6 694 697 8 505 260 8 179 497 3 488 978 6 142 033 4 999 318 7 756 400 7 570 629 7 182 835 5 354 956 6 378 171 6 375 385
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 33 =>%85 Pamuk) (Toptan) 7208 Demir/Çelik Sıcak Hadde Yassı Mamulleri­Genişlik 600 mm’den Fazla 6305 Eşya Ambalajında Kullanılan Torba ve Çuval 1512 Ayçiçeği, Aspir, Pamuk Tohumu Yağları (Kimyasal Olarak Değiştirilmemiş) 6110 Kazak, Süveter, Hırka, Yelek vb. Eşya (Örme) 9403 Diğer Mobilyalar vb. Aksam, Parçaları 0802 Diğer Kabuklu Meyveler (Taze/Kurutulmuş) (Kabuğu Çıkarılmış/Soyulmuş) 1902 Makarnalar 7607 Alüminyumdan Yaprak ve Şeritler­ Kalınlık<0,2 mm 8462 Metalleri Dövme, İşleme, Kesme, Sataflama Presleri, Makineleri 2836 Karbonat; Peroksikarbonat; Amonyum Karbomat İçeren Ticari Amonyum Karbonat 6005 Çözgü Tipi Örgülü Diğer Mensucat 7407 Bakır Çubuk ve Profiller Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, EBİM kayıtları 808 619 2 890 610 6 374 400 5 039 019 6 458 583 6 216 158 1 797 443 4 961 596 5 925 858 2 754 511 4 232 933 5 836 745 6 958 157 10 190 671 6 351 458 4 180 001 5 674 725 5 523 452 3 328 751 5 991 218 4 019 772 5 923 901 5 351 884 5 329 719 2 917 219 2 644 033 5 229 878 3 668 508 4 721 881 5 164 710 4 248 350 1 833 931 4 255 490 3 596 260 5 071 876 5 037 970 İthalat Türkiye’nin İsrail’den ithal ettiği başlıca ürünler; petrol ve petrol ürünleri, tanklar ve zırhlı taşıtlar, demir­çelik hurdaları, kimyasallar, elektrikli ve elektriksiz makinalar, optik cihazlar ve ilaçlardır. 2007 yılında ithalatı bir önceki yıla kıyasla % 15,7 oranında artan petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar, İsrail’den gerçekleştirilen toplam ithalat içindeki % 16,2’lik payı ile 2006 yılında da olduğu gibi ilk sırada yer almıştır. Tanklar ve diğer zırhlı savaş taşıtları ithalatı bir önceki yıla gore 4,5 kat artışla ikinci sıraya yerleşmiştir. 2006 yılında İsrail’den ithal edilen ürünler içinde ikinci sırada yer alan demir/çelik döküntü ve hurdaları ile bunların külçelerinin ithalatı ise % 11 oranında artışa rağmen ikinci sıradan üçüncü sıraya gerilemiş; bu ürün grubunun toplam ithalat içindeki payı % 7,0 olarak gerçekleşmiştir. Propilen (% 6,2), siklik hidrokarbonlar (% 5,6) ve etilen polimerler (% 5,2) gibi kimyasallar ise bir önceki yıla kıyasla yaşanan artışa rağmen sırayla ilk üç ürünü izlemiştir. Tablo 27. Türkiye’nin İsrail’den İthal Ettiği Başlıca Ürünler (ABD Doları) Ürün Adı HS No Toplam 2710 Petrol Yağları ve Bitümenli Minerallerden Elde Edilen Yağlar 8710 Tanklar ve Diğer Zırhlı Savaş Taşıtları (Motorlu) 7204 Demir/Çelik Döküntü ve Hurdaları, Bunların Külçeleri 3902 Propilen ve Diğer Olefinlerin Polimerleri (İlk Şekillerde) 2005 2006 2007 804 690 519 782 149 470 1 081 742 961 185 763 930 151 231 976 174 941 738 1 856 101 31 387 036 139 946 573 75 181 541 68 339 297 75 826 203 28 671 822 22 826 525 66 613 106
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 34 2902 3901 9831 8543 9013 5603 3004 8470 8424 1209 2809 5402 9018 3920 4805 8209 2834 3104 8802 2523 3824 2901 3206 8473 5201 2917 2941 3917 2835 2918 3923 4011 Siklik Hidrokarbonlar Etilen Polimerleri (İlk Şekillerde) Başka Yerde Belirtilmeyen Diğer Eşya Kendine Has Fonksiyonlu Elektrikli Makine ve Cihazlar Sıvı Kristalli Tertibat, Lazerler, Diğer Optik Cihaz ve Aletler Dokunmamış Mensucat (Emdirilmiş) Tedavide/Korunmada Kullanılmak Üzere Hazırlanan İlaçlar (Dozlandırılmış) Hesap, Muhasebe, Kaydedici Kasa, Damga Basan Makineler Sıvı, Tozları Püskürtmeye, Dağıtmaya Mahsus Mekanik Cihazlar Ekim Amacıyla Kullanılan Tohum, Meyve ve Sporlar Difosfor Pentaoksit; Fosforik Asit ve Polifosforik Asitler Sentetik Lif İpliği (Dikiş İpliği Hariç) (Toptan) Tıp, Cerrahi, Dişçilik, Veterinerlik Alet ve Cihazları Plastikten Diğer Levha, Yaprak, Pelikül ve Lamlar Diğer Sıvanmamış Kağıt/Kartonlar (Rulo veya Tabaka) Aletler İçin Monte Edilmemiş Levha, Çubuk, Uç vb.. (Sermetlerden) Nitritler; Nitratlar Potaşlı Mineral/Kimyasal Gübreler Diğer Hava Taşıtları, Uzay Araçları Çimento Kimya ve Bağlı Sanayide Kullanılan Kimyasal Ürünler Asiklik Hidrokarbonlar Diğer Boyayıcı Maddeler Yazı, Hesap, Muhasebe, Bilgi İşlem, Büro İçin Diğer Makine ve Cihazların Aksamı Pamuk (Kardesiz, Taranmamış) Polikarboksilik Asitler, Anhidritleri, Halojenürleri ve Türevleri Antibiyotikler Plastikten Tüpler, Borular, Hortumlar; Conta, Dirsek, Rakor vb Fosfinatlar, Fosfonatlar, Fosfatlar ve Polifosfatlar Başka Oksijen Fonksiyonlu Grubu Olan Karboksilik Asitler ve Türevleri Eşya Taşıma Ambalajı İçin Plastik Mamulleri, Tıpa, Kapak, Kapsül Kauçuktan Yeni Dış Lastikler 72 318 244 39 284 122 14 719 600 4 556 014 35 344 023 28 875 322 9 974 272 3 459 289 60 694 582 55 933 392 20 989 009 20 386 883 4 250 113 357 466 19 427 268 15 861 731 15 835 146 14 792 497 17 962 308 18 221 684 17 859 465 29 518 148 14 415 394 16 297 867 6 607 731 6 423 138 14 709 727 7 098 319 8 432 577 13 647 521 10 216 428 11 767 055 12 761 297 6 288 630 7 246 480 11 686 336 10 497 505 12 211 332 11 211 203 11 754 053 10 842 653 10 999 160 8 191 889 8 716 384 10 375 354 7 061 767 7 943 393 9 443 486 7 891 801 6 979 615 186 485 2 980 936 2 805 203 7 916 422 7 234 346 141 595 6 749 131 5 201 556 9 293 085 8 010 811 7 500 000 6 948 112 6 776 732 9 529 520 5 977 835 247 869 12 555 414 3 775 904 754 099 6 239 980 5 514 672 5 484 472 10 793 220 4 315 239 5 556 997 6 659 492 4 992 941 4 936 838 2 409 821 1 588 446 4 949 898 2 827 468 4 926 866 4 895 449 2 293 115 3 488 922 4 846 909 614 966 3 359 629 4 748 354 2 770 075 4 097 790 4 624 792 1 969 234 3 312 187 4 587 819
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 35 7005 Perdahlanmış Cam, Levha, Yaprak Halinde; Parlatılmış, Cilalanmış 2933 Sadece Azotlu Heterosiklik Bileşikler 3812 Vulkanizasyon Çabuklaştırıcıları, Plastifiyan Bileşikler vb. 8415 Klima Cihazları­Vantilatörlü, Isı, Nem Değiştirme Tertibatlı 3505 Dekstrinler, Kimyasal Değişime Uğramış Nişastalar, Tutkalları 8517 Telli Telefon­Telgraf İçin Elektrikli Cihazlar Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, EBİM kayıtları 8 747 762 8 894 652 4 516 849 1 633 175 3 632 871 1 899 698 4 974 991 4 407 707 4 378 867 3 001 771 15 285 540 4 321 009 3 281 348 3 413 382 4 235 492 3 923 552 4 725 158 4 102 050 Türkiye­ İsrail Arasında İmzalanan Serbest Ticaret Anlaşması Türkiye ile İsrail arasında karşılıklı mal ve hizmet ticaretinin genişletilmesi yoluyla iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin ahenkli şekilde gelişmesini teşvik etmek; iki ülke arasındaki ticaret için dürüst rekabet koşullarını sağlamak; ticaretteki engellerin kaldırılması suretiyle dünya ticaretinin gelişmesi ve genişlemesine katkıda bulunmak; ve Türkiye ile İsrail arasındaki işbirliğini arttırmak şeklinde sıralanabilecek amaçlarla 14 Mart 1996 tarihinde imzalanan ve 1 Mayıs 1997 tarihinde yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması, sanayi ürünlerini ve başlangıç olarak kararlaştırılan bir kısım tarım ve işlenmiş tarım ürünlerini kapsamakta ve ayrıca hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine ilişkin görüşmelere başlanmasını öngörmektedir. Sanayi ürünlerinde gümrük vergisi muafiyet ve indirimleri, bazı tarım ürünlerinde ise pazara giriş kolaylıkları içeren Serbest Ticaret Anlaşması’nın yürürlüğe girmesiyle, yaklaşık 200 ürüne uygulanan gümrük vergileri kaldırılmış ve gerek ihracatımız gerek ithalatımızda dikkate değer bir artış kaydedilmiştir. Söz konusu Serbest Ticaret Anlaşması çerçevesinde, gümrüğe tabi olan bazı tekstil ürünlerine uygulanan %13,3’lük vergi de 1 Ocak 2000 tarihi itibariyle kaldırılmıştır. Türkiye ve İsrail arasında imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması metnine aşağıdaki adresten (Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın web sayfasından) ulaşılabilmektedir: http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/AB/TarimSerbestTicaretDb/israil.doc İSRAİL PAZARI İLE İLGİLİ BİLGİLER Ticari Engeller İsrail liberal bir ekonomiye sahip olduğu için ithalata önemli bir engel getirmemekle beraber, başta ülkede az miktarda yetişen tarım ürünleri olmak üzere bazı ürünlerde yerli üreticileri korumak amacıyla çeşitli tarife dışı engeller çıkarabilmektedir. Özellikle nar, kiraz gibi tarım ürünlerinde ithalat öncesi alınması gereken zirai karantina belgesinin düzenlenmesinde güçlükler çıkarılabilmekte, bazı sanayi ürünlerinde de standart denetimleri yoluyla ithalat engellenebilmektir. İsrail’in halihazırda dış ticaret engeli kapsamında değerlendirilen uygulamaları; tarım ithalatı kısıtlamaları, kotalar, lisans şartı, yasaklar (özellikle et ithalatı), fark giderici vergiler ve standartlardır. Öte yandan, ihale mevzuatı gereğince, yabancı bir firmanın kamu ihalesi kazanması durumunda İsrail sanayisini geliştirmek amacıyla ihale bedelinin %35’i İsrail içinde harcanmak (local cooperation) zorundadır. Kamu kuruluşları, bedeli 500 000 $’ı geçen
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 36 kontratları imzalamadan önce “Industrial Cooperation Authority”den (ICA) onay almak zorundadır. Ayrıca, kamu kuruluşlarının 50 000 $’ı aşan ithalatlar için ICA’dan ithal izni almaları gerekmektedir. Söz konusu onay ve iznin alınabilmesi için, ihracatçı firmanın İsrail sanayisi ile işbirliği (industrial cooperation) yapacağına dair bir taahhütname imzalaması gerekmektedir. Söz konusu işbirliği, sözleşme bedelinin en az %35’i oranında olmalıdır. “Local Cooperation/Industrial Cooperation” üç şekilde yapılabilmektedir. ü İsrailli bir şirketle yapılacak ortak çalışma (İsrailli bir işçi çalıştırılması vb şeklinde) ü Herhangi bir alanda yatırım yapma (İsrail Borsasında büyük miktarda hisse senedi satın alınması, arazi satın alınması vb şeklinde) ü Bilgi transferi (Projeyi gerçekleştirirken kullanılan yeni teknolojilerin projede İsrailli bir mühendis çalıştırılması yoluyla İsrail’e getirilmesi; projede kullanılan ham maddenin İsrail içinden temin edilmesi vb şeklinde) İthalat Mevzuatı İsrail, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) anlaşmalarına uygun şekilde güvenlik, sağlık gibi faktörleri de dikkate alarak, liberal bir ithalat politikası uygulamaktadır. İthalat Yönetmeliği 2006 yılında revize edilerek, Temmuz 2006'da yürürlüğe girmek üzere yeniden yayınlanmıştır. İsrail’in ithalat mevzuatına Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanlığı’nın internet sitesinden (http://www.moital.gov.il) ulaşılabilmektedir. Mevzuatta belirtilen ürün listeleri incelenirken, aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir. 1. Gümrük kodunun doğru olarak tespiti, 2. İthalat izni (gerekli ise), 3. İsrail Standartlar Enstitüsü kontrolü (gerekli ise), 4. Gümrük ve/veya alış vergisi değerlerinin doğru tespiti, 5. İhraç edilecek ürünün ithalatı tamamen yasak ürünler listesinde yer alıp almadığı. İthalatı izne bağlı olan veya tamamen yasak olan ürün, madde ve malların listesine ise yine İsrail Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanlığı’nın internet sitesinden ulaşılabilmektedir. İsrail, diplomatik ilişkilerde bulunmadığı ülkelerden ithalatı yasaklamıştır. Ancak, İsrail ile diplomatik ilişkisi olmayan bazı ülkelerden özel nedenlere dayanan izinlerle ithalat izni alınabilmektedir. Suriye, Lübnan ve İran dışındaki ithalatın yasak olduğu ülkelerden ithalata ise özel nedenlere dayanarak bir defaya mahsus olmak üzere izin verilebilmektedir. Tablo 28. İthalatın Tamamen Yasak Olduğu ve Yıllık Bazda İzin Verilen Ülkeler (Haziran 2006 İtibarıyla) İthalat İzni Yıllık Olarak Uzatılabilen Ülkeler BAE Pakistan Endonezya Çad Bosna Hersek Katar Bahreyn Küba İthalatın Yasak Olduğu Ülkeler İran (*) Cezayir Afganistan Lübnan (*)
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 37 Bangladeş Brunei Tunus Kuveyt Malezya Mali Fas Umman Kamboçya Azarbeycan Doğu Timor Sırbistan Karadağ Türkmenistan Tacikistan Libya Sudan Suriye (*) Irak Suudi Arabistan Kuzey Kore Yemen * İthalat kesinlikle yasaktır. Kaynak: T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği İsrail Yıllık Raporu, Haziran 2007. Gümrük Vergileri ve Katma Değer Vergisi (KDV) İsrail gümrük vergilerini ad valorem, spesifik veya bu iki vergi türünün bileşimi halinde uygulamaktadır. Ödenecek gümrük vergisinin, Gümrük Tarife Cetveli’nde gösterilen minimum ve maksimum sınırların hesaplanması sonucunda belirlendiği ve mal miktarının etken teşkil ettiği durumlar da mevcuttur. Gümrük vergisinin matrahı, ürünün CIF (Cost, Insurance, Freight) değerine liman masraflarının (liman ücreti, boşaltma ve taşıma ücreti) eklenmesi suretiyle belirlenmektedir. Halihazırda ithal ürünlerde %1,3 ve ihraç ürünlerinde %0,3 olan liman masraflarının, ürünün özelliğine göre değişebildiği belirtilmektedir. Gümrük vergilerinin indirimli veya muaf olarak uygulandığı durumlar da mevcuttur. Bu muafiyet ve indirimler genellikle belirli bir mevzuat, geçici ithalat, özel düzenlemeler veya ikili anlaşmalardan kaynaklanmaktadır. Türkiye ile İsrail arasında imzalanan bir Serbest Ticaret Anlaşması (STA) bulunduğundan, sanayi ürünleri ithalatı karşılıklı olarak gümrük vergisinden muaftır. Tarım ürünlerinin STA kapsamına alınması ve bu ürünlerde karşılıklı vergi tavizi sağlanması konusunda ise çalışmalar devam etmektedir. 2007 yılında yürürlüğe giren STA Ortak Komite Kararları ile 15 tarım ürününde karşılıklı olarak vergi indirimi sağlanmıştır. Hükümet, 2007 yılı başında açıklanan reformlar çerçevesinde tarım ürünlerinin gümrük vergilerinin azaltılmasını ve %100'ün üzerinde olan oranların en fazla %100'e indirilmesini planlanmaktadır. Son üç yılda yapılan indirimlerle İsrail’de KDV oranı ise %18'den %15,5'e indirilmiştir. İthalatta Alınan Tarife Dışı Vergiler Bazı ürünlerde, sadece ithal ürünlerine değil, yerli üretime de uygulanmakta olan satın alma vergisi (TAMA) uygulanmaktadır. Bu vergi, yerli üretim için doğrudan toptan satış fiyatı üzerinden hesaplanırken, ithal ürünleri için ürün değerine tüm ithalat vergileri ile TAMA (katma oran kotası) adı verilen bir oranın değerlerinin eklenmesiyle ortaya çıkan meblağ üzerinden hesaplanmakta ve limanda alınmaktadır. TAMA’nın amacı, ithal edilen ürün değerini perakende satış fiyatı seviyesine çıkarmaktır. Ayrıca bazı et ve et ürünlerine, süt ürünlerine, tohumlara, çekirdeklere ve bazı tekstil ürünleri ithalatına yerli üretimi korumaya yönelik ek vergiler uygulanabilmektedir. AB, EFTA, Avustralya, ABD, Kanada ve Arjantin genellikle bu uygulama dışında tutulmaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 38 Tarife Dışı Engeller Bazı ürünlerde aranan ithal lisansları, gıda ürünlerinde zorunlu olmamakla beraber tüketici tercihleri nedeniyle zaman zaman ithalatçılar tarafından istenen Koşer sertifikası, standardizasyon uygulamaları, yaş meyve ve sebze ithalatında zirai karantina belgesi uygulamaları tarife dışı engeller olarak sayılabilir. Genel Olarak Ticari Tanımlama Uygulamaları Etiketleme Tüketici­üretici ilişkilerinde, tüketicinin her zaman daha zayıf olduğu mantığına dayanan ve 1981 yılında yürrülüğe giren “Kullanıcıyı Koruma Yasası” İsrail’i bu konuda en bilinçli ülkeler düzeyine ulaştırmıştır. Zamanla değişikliklere uğrayan yasa içinde; tüketiciyi yanıltma yasağı, tüketicinin ihtiyaçlarını kötüye kullanma yasağı, tüketiciden bilgi gizlememe zorunluluğu, yanıltıcı reklam yasağı, çocuklara yönelik reklam düzenlemesi, harf büyüklükleri, uzaktan satış, kredi ile satış, işaretleme yönergeleri, fiyat yazımı, satıştan sonra satıcının sorumluluk ve mükellefiyetleri gibi bölümler yer almaktadır. Bahsi geçen alanlardan “İşaretleme Yönergeleri” titizlikle dikkate alınması gerekli konulardan biridir. Ürünlerin üzerindeki etiket ve işaretlerin nasıl olacağı, neleri içereceği, hangi harflerle ve hangi dilde yazılacağı, ürünlerin kullanım yönergeleri gibi konular son derece önemli olup; işaretlemenin üretim sahasında yapılacağı göz önüne alındığında, Türkiye'deki ihracatçı üreticilerin bu hususlara dikkat etmesi gerekmektedir. Tüketicinin korunmasını teminen ürünlerin üzerinde açıklayıcı etiket bulunması şartı mevcuttur. Etiketlerde: ürün tanımı, menşe ülke, ithalatçı adı ve adresi ile miktara ilişkin bilgiler bulunması gerekmektedir. Özel etiketleme şartına tabi ürünlerin başında ise mobilya, mürekkepli kalemler, tekstil ürünleri, ayakkabılar, çantalar ve halılar gelmektedir. Ayrıca, bazı ürünler için henüz yurt dışındayken İbranice etiket hazırlanması zorunluluğu bulunmaktadır. Bu ürünler arasında; gıda ürünleri, içecekler, sigaralar, temizlik malzemeleri, kozmetikler, seramik ürünler, tekstil ürünleri ve ayakkabılar bulunmaktadır. Markalama Dünyanın diğer gelişmiş ülkelerindeki trendlere paralel olarak, İsrail’deki ürün marka ve isimlerinin ömrü de giderek kısalmaya başlamıştır. Alış­veriş merkezlerindeki, süpermarketlerdeki ürünlerin marka adlarının çok kısa zamanda değişmekte olduğu, rafların çok çabuk değiştirildiği görülmektedir. Geçmiş dönemleri karakterize eden “ürüne bağlılık ve sadakat” konusu bu pazarda önemini kaybetmiştir. İsrailli tüketicilerin, dünyadaki gelişmeleri yakından takip etme ve güncel olma eğilimleri bu trendin temposunu belirlemektedir. Bununla birlikte, özellikle Amerika’da başlayıp daha sonra Avrupa ülkelerine yayılan “özel etiket” trendi İsrail’e daha geç ulaşmıştır. Amerika’da özel markaların pazar payı %20'lerin üzerindeyken, İsrail’de bu oran %5­10 dolaylarındadır. İsrail’de bu alanda öncü olan şirketlerden biri “Life” özel etiketi ile birçok ürünü tüketiciye sunan SuperPharm zinciri olmuştur. Ayrıca, “ihtisaslaşma” da gittikçe önem kazanmaktadır. Satılan gıda ürünlerinin Koşer Sertifikası olup olmamasına dikkat etmeyen ilk gıda zinciri Tiv Taam’ın meteorik başarısı (özellikle Koşer damgasına önem vermeyen büyük Rus göçmen kesimine çok daha geniş
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 39 ürün yelpazesi sunmasıyla) kayda değerdir. İsrail'in en büyük supermarket zinciri Shufersal (Supersol) da son dönemde özel etiketli ürünlere yönelmiştir. Bu amaçla İsrail'in önde gelen tasarımcıları tarafından ambalaj ve etiket tasarımları yaptıran firma, ithal edeceği ürünlerin ambalajlarının belirlenen şartlara uygun olmasını istemektedir. Shufersal gibi büyük zincirler kendi özel etiketli markalarını yaratırken, daha küçük marketler de "Dördüncü Zincir" markasıyla ortak bir özel etiket yaratmışlardır. Pazarlama faaliyetleri 2005 yılında başlayan söz konusu marka, 2007 yılı başında resmi olarak lanse edilmiştir. Shivuk Hashikma, Victory, Lahav Warehouses, M.M.N, Super Dosh ve Cohen Market Warehouses zincirlerinde satışa sunulan “Dördüncü Zincir” özel etiketi, 17 kategoride ve 200 ürünle piyasaya girmiş olup; 2007 sonuna kadar 600 ürüne ulaşılması hedeflenmektedir. Başta elektrikli ev aletleri olmak üzere çoğu üründe marka sahibi olan ancak üretim tesisi bulunmayan firmalar ürünlerini İsrail dışında, aralarında Türkiye'nin de bulunduğu ülkelerde üretmektedir. Paket ve Ambalajlama Ürün ambalajlarının, açma­kapama, kullanış ve depolama yönünden giderek daha pratik olma zorunluluğu, ürünün satış başarısı ile doğru orantılıdır. Ambalaj üzerindeki fotoğrafların daha çekici olmasına, ambalajlarda dağıtım zincirinin adının belirtilmesine özen gösterilmektedir. Özellikle gıda ürünlerinde ambalaj, fiyat ve kaliteyle birlikte ithalatçıların en çok önem verdikleri üç husustan biridir. Ticarette Uygulanan Standartlar İsrail'in standardizasyon alanındaki uygulamaları, 1953 yılında çıkarılan ve zaman zaman günün koşullarına göre revize edilen Standartlar Kanunu’na dayanmaktadır. Söz konusu Kanun’a göre İsrail'de standart hazırlama yetkisi İsrail Standartlar Enstitüsü'ne (The Standards Institution of Israel, SII) verilmiştir. İsrail Standartlar Enstitüsü'nün standart hazırlamaktan sorumlu teknik komitelerinde; İmalatçılar Birliği, Standartlar Enstitüsü, tüketici örgütleri, ilgili kamu kurumları, Ticaret Odası ve özel sektör temsilcileri yer almaktadır. 2000 yılında Standartlar Kanunu’nda yapılan değişiklikle, SII'nin hazırladığı standartların gelişmiş ülkelerde kabul görmüş uluslararası standartlarla uyumlu olması zorunluluğu getirilmiştir. SII tarafından hazırlanan standartlardan gerekli görülenleri zorunlu uygulamaya koyma yetkisi Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanlığı’ndadır. Adı geçen Bakanlık, diğer Bakanlıklar’ın görev alanına giren konulardaki standartları zorunlu uygulamaya koymak için ilgili Bakanlık’ın uygun görüşünü almak zorundadır. Öte yandan, İsrail Hükümeti’nin 1997 yılında aldığı karar gereğince, Bakanlıklar teknik bir düzenleme hazırlarken konuyla ilgili İsrail standartlarına atıfta bulunmak zorundadır. Bir başka ifadeyle, Bakanlıklar yayınladıkları mevzuatta teknik detaylarla uğraşmayacak ve o alandaki İsrail standartlarını baz alacaktır. Yayınlanan teknik düzenlemenin uygulanması ise ilgili Bakanlık’ın sorumluluğundadır. İsrail’de halihazırda kabul edilmiş yaklaşık 3 000 standarttan 300 kadarı zorunludur. Ayrıca gıda alanında 200 adet zorunlu standart bulunmaktadır. Standartlar Kanunu uyarınca, zorunlu standart kapsamında bulunan bir ürünün, standarda uygun olmaması durumunda üretilmesi, satılması, ithal edilmesi veya kullanılması yasaktır. Genel olarak Standartlar Kanunu'nun uygulanması ve bu kapsamda zorunlu standartlara
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 40 uygunluğun denetlenmesi ise Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanlığı'na bağlı Standardizasyon Komiseri’nin (Commissioner of Standardization) görev ve yetkisindedir. Piyasa gözetim ve denetimi, Standardizasyon Komiseri tarafından yetkilendirilmiş denetmenler tarafından yapılmaktadır. Piyasadan alınan numuneler, Standartlar Kanunu çerçevesinde İsrail Standartlar Enstitüsü laboratuvarlarında veya Standardizasyon Komiseri tarafından onaylanmış laboratuvarlarda teste tabi tutulmaktadır. Test ücretleri, sonuç ne olursa olsun Bakanlık tarafından ödenmektedir. Bakanlık’ın bu amaçla ayrılan bütçesi yıllık 200 000 $ civarındadır ve yılda yaklaşık 700 adet test yapılmaktadır. Standartlara uygun bulunmayan ürünlere ilişkin yaptırımlar arasında; firmanın uyarılması, ürünlerin sahibinin deposunda bekletilmesi, ürünlere el konulması, firmanın gazete ilanı yoluyla uyarılması ve mahkemeye verilmesi yer almaktadır. Zorunlu standartlara tabi ürün ithalatı, toplam ithalatın yaklaşık %15’ine tekabül etmektedir. 1 Haziran 2005 tarihinde başlatılan bir düzenleme ile ithalatta zorunlu standart denetimine tabi ürünler, ürünün "kamu güvenliği ve sağlığına karşı taşıdığı potansiyel risk derecesi"ne göre dört gruba ayrılmıştır. Birinci grupta, en riskli ürünler (oyuncaklar, elektrikli ev gereçleri, yangın söndürücüler vb) yer almaktadır. Bu ürünlerde her ithal partisi gümrükten çekilmeden önce kontrol edilmektedir. İkinci grupta orta derecede riskli ürünler (güneş gözlükleri, boru bağlantı parçaları, halılar, şişeler vb) yer almaktadır. Bu gruptaki ürünler için bir defaya mahsus tip onayı testine istinaden izin düzenlenerek, müteakip partilerin onaylanmış tiple aynı olduğu ve ilgili standartlara uygun olduğu yönünde ithalatçı beyanına istinaden malların gümrükten çekilmesine izin verilmekte olup, her partinin kontrolü gerekli değildir. Üçüncu grup, doğal olarak düşük riskli ürünler olarak adlandırılmakta ve bu grupta seramik karolar ve sağlık seramikleri gibi ürünler yer almaktadır. Bu grup ürünlerin muayenesi gerekli olmamakla birlikte, yalnızca ithalatçının ilgili zorunlu standartlara uygunluk deklarasyonu yeterlidir. Dördüncü grupta ise, yalnızca endüstriyel kullanım için olan ve doğrudan tüketiciye sunulmayan ürünler yer almaktadır. Bu ürünlerin gümrükten çekilmesi için zorunlu standartlara uygunluğa dair herhangi bir belge gerekmemektedir. İthalat denetimlerinde yapılan düzenlemenin amacı; ithal ürünlerin zorunlu standartlara uygunluğunun değerlendirmesini kolaylaştırarak ticari engelleri azaltmak ve dış ticareti kolaylaştırmak olarak özetlenmektedir. İsrail, karşılıklı tanıma veya işbirliği anlaşmaları yoluyla da ticareti desteklemeyi amaçlamakadır. Denetimler yavaş yavaş gümrük aşamasından pazarlama aşamasına kaydırılmakta, "Uygunluk karinesi" (presumption of conformity) ile de ithalatçılara daha büyük sorumluluk yüklenmektedir. Öte yandan, Standardizasyon Komiseri uygulamayı izleyerek ürünlerin gruplarını değiştirme ve yanlış deklarasyonların artması üzerine bir ürünü birinci gruba dahil etme yetkisine sahiptir. Denetimler hususunda yapılan bu reformun başarısının anahtarı, etkin uygulama ve cezalardır. Özellikle gümrük aşamasındaki prosedürleri basitleştirilen ürün gruplarında zorunlu standartların daha etkin uygulanması önem arz etmektedir. Bu amaçla uygulanan azami para cezası 10 kat arttırılarak 45 000 $’a yükseltilmiştir. Koşer Sertifikası Söz konusu sertifika, İsrail’e gıda ürünü ithal edilebilmesi için ürünlerin dinen uygunluğunu tasdik eden bir belgedir. Ürünlerin yöneldiği İsrail pazarlarındaki dindarlık durumuna göre
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 41 kurallar katılaşabilmektedir. Koşer konusunda en hassas ürünler ise et ve süt ürünleridir. Ayrıca fazla yaygın olmamakla birlikte, bazı temizlik­hijyen ürünlerinde, tekstil ürünlerinde ve elektrikli ev aletlerinde de Koşer şartının arandığı durumlara rastlanmaktadır. Dünyada toplam Yahudi nüfusu 14 milyon civarında olup, bu nüfusun yaklaşık %40’ı İsrail’de yaşamaktadır. İsrail’de gıda maddelerinin Koşer olması yasal olarak zorunlu değildir. Ürünlerin Koşer olması tercih sebebi olabilirken; Koşer belgelendirmesinin getirdiği maliyet, ürünlerin fiyatının yükselmesine neden olmaktadır. Nitekim İsrail’e gıda ürünleri ihraç eden firmalarımızın Koşer Sertifikası ile ilgili olarak karşılaştıkları en önemli sorunun, Koşer olarak yapılan üretimin getirdiği maliyet artışları olduğu görülmektedir. Öte yandan, İsrail dışındaki ülkelerdeki Hahambaşılıkları tarafından verilen Koşer Sertifikaları, genellikle İsrail’de kabul görmemektedir. Son dönemde İsrail basınında Koşer belgelendirmesi konusunda çok sayıda kuruluşun faaliyet göstermesi nedeniyle Koşer (Kashrut) sertifikalarının güvenilirliği konusunda tereddütler oluşmuştur. Tablo 29. Koşer Sertifikası Konusunda Faaliyet Gösteren Kuruluşlardan Bazılarının Adresleri ORTHODOX UNION (OU) IMPERIAL FOODS OU Israel Headquarters 22 Keren Hayesod Street 37015 Jerusalem Israel 91370 Rabbi Yona Vogel, Director 43095, Jerusalem Israel 91430 Tel:+972 25630302 Faks:+972 25630061 E­posta: [email protected] Web: www.oukosher.org Tel:+972 26528585 Faks: +972 26540455 E­posta: [email protected] [email protected] Kaynak: T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği İsrail Yıllık Raporu, Haziran 2007. Serbest Bölgeler Mevzuatı İsrail’de Türkiye’deki gibi bir Serbest Bölge sistemi bulunmamaktadır. Yalnızca turistik Eilat bölgesi (KDV muafiyeti amacıyla) serbest bölge statüsündedir. Son dönemde Ashdod Limanı’nda bir serbest bölge kurulması gündeme gelmiştir. Kambiyo Mevzuatı 14 Mayıs 1998 tarihinden itibaren İsrail’in kambiyo mevzuatı liberal hale getirilmiş ve bazı haller dışında yabancıların döviz ile iligili işlem yapmaları ve transfer işlemleri serbest hale getirilmiştir. Ancak bildirim zorunluluğu kaldırılmamış, aksine daha geniş hale getirilmiştir. Ticari bankalar 50 000 ABD $’ın üzerindeki her işlemi ve işlem sahibi müşterisini Merkez Bankası nezdindeki Döviz Kontrolörü’ne bildirmekle yükümlüdür. Yatırım Ortamı 2006 yılında 14 Milyar $ değerinde doğrudan yabancı sermaye girişi gerçekleşen İsrail’de yabancı sermaye hükümet tarafından desteklenmekte olup; yerli ve yabancı yatırımcılar eşit koşullara tabi tutulmakta ancak bankacılık ve sigorta sektörlerindeki yabancı sermayeli yatırımlar için ön izin gerekmektedir. İsrail Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bünyesinde kurulan
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 42 Yatırım Geliştirme ve Teşvik Ajansı yatırım izinleri ve teşvik prosedürleriyle ilgili çalışmalar yürütmektedir. İsrail’de yatırım yapmak isteyen yatırımcılar, yatırım yapacakları bölgeye göre teşvik ve vergi istisnalarından faydalanabilmektedirler. Bu çerçevede, İsrail üç bölgeye ayrılmıştır. Bu bölgeler içinde A Bölgesi, teşviklerden en çok yararlanan bölge konumundadır. A) Kuzey Galilee ve Negev Çölü B) Batı Galilee ile Kudüs ve Ashdod arasında bazı bölgeler C) Haifa ve Ashkelon arasındaki kıyı şeridi İsrail ile karşılaştırıldığında Türkiye’de nispeten ucuz işgücü olması ve Türkiye’nin gerek AB, gerekse BDT ülkelerine coğrafi yakınlığı nedeniyle; Türkiye’de başta tekstil sektörü olmak üzere sınai alanda önemli işbirliği imkanları mevcut bulunmaktadır. Sanayi alanındaki söz konusu işbirliği imkanları Yeni Yabancı Sermaye Mevzuatı’nın kabul edilmesi ve yürürlüğe girmesiyle daha da cazip hale gelmiştir. Halihazırda Türkiye’de 190 adet İsrail firması faaliyet göstermektedir. İşgücünün çok pahalı olması gibi nedenlerle İsrail’de tekstil ve giyim sektöründe sıkıntı yaşanmaktadır. Yapılacak işbirliğinde kumaşın İsrail’de kesilip Türkiye’de dikilmesi, bitirme işleminin İsrail’de tamamlanması durumunda söz konusu malın kotasız ve gümrüksüz olarak ABD’ye ihraç edilmesi mümkün olmaktadır. İsrail kumaşının İsrail’de kesilip, diğer işlemlerin Türkiye’de yapılması ve sevkiyatın Türkiye’den olması halinde de malın ABD’ye kotasız ama gümrüklü olarak ihracı mümkündür. Yıllardır İsrail ve Filistin arasında devam eden savaş nedeniyle İsrail ekonomisinde yaşanan duraklama, İsrailli firmaların finansman olanaklarını kısıtlamış ve Türkiye’de kendileri açısından potansiyel arz eden sektörlerde doğrudan yatırım planlarını askıya almalarına yol açmıştır. Şirket Kurma Yabancı bir firmanın İsrail’de şube açmak, İsrail’de kurulu mahalli bir şirkete ortak olmak ya da yabancı bir şirket kurmak şeklinde faaliyette bulunması mümkündür. İsrail’de yabancı bir şirket kurmak isteyen yabancı bir şirketin Adalet Bakanlığı nezdindeki ticaret siciline kayıt yaptırması gerekmektedir. Herhangi bir gelir sağlama amacına yönelik olmayacak irtibat büroları için ayrıca bir izne gerek bulunmamaktadır. İsrail’de yabancı bir şirketin faaliyette bulunabilmesi için yerli ortak zorunluluğu bulunmadığı gibi resmi makamlarca şart koşulan herhangi bir asgari sermaye koşulu da bulunmamaktadır. İsrail’de kurulacak yerli ve yabancı şirketler kuruluş işlemleri açısından aynı prosedüre tabidirler. Kurulan yabancı şirketler, kuruluşu müteakip İsrail şirketi statüsünü kazanmakta ve yatırım ve ihracat teşviklerinden yararlanabilmektedir. Yabancı bir şirket kurmak için; firmanın Kuruluş Sözleşmesi (Memorandum of Association) ve İç Tüzüğünü (Articles of Association) içeren belgeler ile birlikte Adalet Bakanlığı’ndaki “Şirketler Kaydı” bölümüne başvurulması gerekmektedir. Kuruluş Sözleşmesi firmanın ünvanı, amaçları ve sorumlulukları ile kuruluş sermayesinin detaylarını; iç tüzük ise firmanın idari yapısı ve yönetimi ile ilgili maddeleri içermelidir. İç
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 43 tüzükte hissedarlar ile yönetim kurulu üyelerinin detayının, yöneticilerin yetkilerinin ve kar dağıtımı prosedürünün belirtilmesi gerekmektedir. Firma kaydı genellikle avukatlar aracılığı ile yapılmakta olup, Türk firmalarına da bu yolu izlemeleri tavsiye edilmektedir. Firma kuruluşu bazı hallerde çok kısa bir sürede gerçekleşebilmektedir. Başvuru, İbranice ve Arapça’nın yanısıra İngilizce dillerinde yapılabilmektedir. Firmanın ünvanının İbranice olması şart olup, İngilizce isim de kabul edilmektedir. Firma ünvanının Adalet Bakanlığı’nın onayından geçmesi gerekmektedir. Yukarıda belirtilen belgelerin tamamlanması ve kayıt ücretinin yatırılmasından sonra firmanın tescili yapılmakta ve firmaya bir sicil numarası verilmektedir. Başvuru ücretleri yıllar itibarıyla değişmekle birlikte, ücretin belirlenmesinde firmanın sermayesi dikkate alınmaktadır. Firma sermayesi 140 000 YİŞ’ye kadar olan firmalarda ücret, sermayenin %1’i tutarındadır. Firma sermayesi arttıkça bu oran azalmaktadır. Ayrıca damga vergisi alınmaktadır. Adalet Bakanlığı’nda tescili yapılan yabancı firmanın daha sonra yapması gereken işlemler şunlardır: ­ Vergi Dairesi’ne kayıt; Şirketin İsrail’de faaliyete başlamasından sonraki 90 gün içerisinde vergi dairelerine kaydı gereklidir. Başvuru için, şirketin faaliyete başlama tarihi, şirketin taşınır­taşınmaz varlıkları, faaliyet yılındaki tahmini geliri, çalışan sayısı, hissedarlara ve yöneticilere ilişkin gelir vergisi numaralarının bildirilmesi gerekmektedir. Ayrıca firmanın her yıl sonunda mali bilançosunu vergi dairelerine iletmesi gerekmektedir. ­ Katma Değer Vergisi (KDV) ile ilgili kayıt: Ticari faaliyetlerin her aşamasında –üretim, toptan ve parekende satışlar, hizmetler, mal ithalatı gibi– KDV uygulaması mevcut olup, bu oran %16,5’dir. Ancak bazı hallerde KDV muafiyetinden yararlanılabilmektedir. Yabancı bir firmanın İsrail’de faaliyete başladıktan hemen sonra, en yakın KDV Dairesi’ne kayıt yaptırması gerekmekte olup, başvuru sırasında İsrail Adalet Bakanlığı tarafından firmanın tesciline ilişkin belge, şirket ana sözleşmesi, şirket binası satın alma veya kira sözleşmesi, şirket adına imza yetkisi olanların ve yöneticilerin listesi aranmaktadır. KDV ile ilgili hesapların her ay KDV Dairesi’ne bildirilmesi gerekmektedir. İhracatta veya ihracat amaçlı ham madde ithalatı KDV’den muaftır. KDV iadeleri 30 gün içerisinde ödenmektedir. İhracatçılar için bazı hallerde KDV iadesinin daha çabuk ödenmesi mümkündür. Bu haller; firmanın bir önceki yıl cirosunun en az %50’sinin ihracata yönelik olması, 10 000 YİŞ’ten az olmayan KDV miktarı, ve bir önceki yıl en az 10 Milyon $ ihracat gerçekleştirilmesi veya onaylanmış ihracatçı statüsünde olunmasıdır. ­ Firma çalışanlarının Vergi Dairesi’ne ve Sosyal Sigortalar Kurumu’na bildirilmesi: Firma her ay Vergi Daireleri’ne çalışanlara ödenen ücret ve bunun vergiden düşülen miktarını bildirmekle yükümlüdür. Sosyal Sigortalar Sistemi’ne göre hem işveren hem de çalışandan kesinti yapılmaktadır. Bunun için ayrıca Sosyal Sigortalar Kurumu’na başvuru gerekmemektedir. Gelir Vergisi ile ilgili olarak Vergi Daireleri’ne verilen form, Sosyal Sigortalar Kurumu’na iletilmekte; söz konusu Kurum, her çalışan için aylık ödemeleri
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 44 gösteren bir formu çalışana göndermekte ve bu formun her ayın 15’ine kadar doldurulması ve ödemenin yapılması gerekmektedir. ­ Banka hesabı açılması: Firmanın ticari sicil kaydının yapılmasından sonra ticari faaliyetleri için bankada hesap açılması, işin doğası gereği zaruridir. Firma bankada hem ulusal para cinsinden hem de yabancı para cinsinden hesap açtırabilmektedir. Hesap açtırılması sırasında şirket ana sözleşmesinin bir örneği ile firmanın imza yetkisi olan kişileri, firma sahiplerini ve yöneticilerini gösteren ve bankada hesap açılmasına ilişkin Yönetim Kurulu kararını belirten bir belge ile başvurulması gerekmektedir. ­ Firma kuruluşunun T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği’ne bildirilmesi: Bu husus, İsrail yabancı girişimci mevzuatından kaynaklanmamaktadır. İsrail’de yatırım yapan bir Türk firmasının gerek yatırım öncesi gerekse yatırımın tescilinden sonra bu konuda T.C. Türkiye Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği’ni bilgilendirmesi; firmaya yol gösterilmesi ve yardımcı olunması açısından faydalıdır. Şirket kuruluşuna ilişkin avukatlık hizmetinden faydalanılması halinde 500­1 500 ABD $ arasında değişen bir ücret ya da saat ücreti talep edilebilmektedir. Şube açmak için; yabancı bir firmanın İsrail’deki şubesinin açılıştan itibaren bir ay içerisinde kayda alınması gerekmektedir. Bunun için Adalet Bakanlığı’na şirketin Türkiye’deki sicil kaydı, şirket ana sözleşmesinin İbranice tercümesi ve noter onaylı bir örneği, şirketin İsrail’deki işlerinden sorumlu olacak olan İsrail’de yerleşik kişilerin ad ve adresleri ve şirketin yöneticilerinin listesini gösterir belgeler ile başvurulması gerekmektedir. Ayrıca söz konusu belgelerin İsrail’in Türkiye’deki Konsoloslukları’na onaylatılmasında da fayda görülmektedir. İsrail’de Çalışacak Türk İşçileri ile İlgili Yapılacak İşlemler Aşağıdaki belgelerin ibrazını müteakip, firmalara kontenjan tahsisi yapılmakta; sosyal güvenlikleri sağlanan işçiler ile işveren arasında Türkiye İş Kurumu’nun hazırlayacağı “Bireysel Tip İş Sözleşmeleri” Kurum yetkilileri nezdinde imzalanmaktadır. Bu ülkeye işçi gönderimi genellikle İsrail firmalarının bir kişiye veya firmaya vekalet vermesi suretiyle gerçekleştirilmektedir. ­ İsrail Müteahhitler ve İnşaatçılar Birliğinin şirkete vermiş olduğu “Müteahhit çalışma Ruhsatı” (Raşam Ha Kablanim) ­ İsrail İş ve İşçi bulma Başmüdürlüğünce düzenlenen ve İçişleri Bakanlığınca onaylanan “Yabancı İşçi Getirme İzni” (Şerut Ha Taasuka) ­ İsrail firmasınca düzenlenen ve Türkiye’den işçi getirme konusunda firma/kişilere verilen “Vekaletname” (İpuy Koah) Tüketici Davranışları İsrail devleti kurulduktan sonra farklı ülkelerden değişik kültürler altında yaşamış birçok Yahudi’nin bu ülkeye göç ederek burada yerleşmiş olmasından dolayı İsrail’de farklı
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 45 kültürel, ekonomik ve politik görüşe sahip bir nüfus oluşmuştur. Bu farklı yapı, İsrail'in iç ve dış ticaretinin şekillenmesinde büyük ölçüde etkindir. Ekonominin en önemli kaynağı olan eğitim seviyesi yüksek insan gücü ile İsrail’de ihracat güdümlü ve bilimsel araştırmaların ağırlıklı olduğu bir sanayi kurulmuştur. SSCB'nin dağılması ile başlayan göç dalgası, söz konusu ülkeden İsrail'e %75'i öğretim üyesi, bilim adamı, mühendis, mimar, doktor, hemşire gibi uzman kişilerden oluşan nitelikli bir işgücü göçü sağlamıştır. İsrail ekonomisinde sanayi kesiminin ağırlığı oldukça fazladır. Tüm gelişmiş ülkelerde olduğu gibi hizmet sektörünün milli gelir içindeki payı da oldukça yüksektir. İzlenilen serbest piyasa ekonomisinin ve imzalanan ticaret anlaşmalarının sonucu olarak düşük gümrük vergisi ile ya da gümrüksüz olarak İsrail'e ithal edilen ürünler hem halkın tüketim tercihlerinde etkili olmakta, hem de diğer ülkelerden ithal edilen aynı tür ürünlere nazaran daha düşük fiyatla piyasaya girmektedir. İsrail'in piyasa yapısını şekillendiren önemli unsurlardan biri de Türkiye'den İsrail'e göç eden nüfustur. Özellikle orta yaşlı veya orta yaşın üzerinde bulunan nüfus içinde Türkiye'de doğmuş ve daha sonra İsrail’e göç etmiş kişiler yer almaktadır. Bu kişilerin tüketim alışkanlıkları ve damak zevklerinde de hala Türk etkisi gözlenmektedir. İsrail, dünyanın gelişmiş ülkelerinin değişik mamullerinin bir arada bulunduğu ve kalitenin ön planda tutulduğu bir pazardır. Bu nedenle ISO 9000 belgeli işletmelerin ürünleri piyasada tercih edilmektedir. Gelir seviyesinin yüksek olması, fiyatın tüketim tercihlerini belirlemede ikinci sıraya düşmesine yol açmıştır. Bu tercih hem gıda ürünlerinde, hem de dayanıklı tüketim maddelerinde kendini göstermektedir. İsrail'de piyasayı ve tüketici tercihlerini etkileyen en önemli faktör ise dindir. Ortadoğu'nun değişken siyasi yapısı ve ülkenin bu bölgedeki öneminden dolayı İsrail halkı gelişmeleri takip etmek için medyaya büyük önem vermektedir. Bu nedenle televizyon ve radyolar İsrail’de etkili birer pazarlama aracı olarak kullanılabilmektedir. Perakende Piyasası İsrail’de süpermarket zincirleri, tekstil ve konfeksiyon zincirleri, ayakkabı zincirleri, mutfak ve züccaciye zincirleri gibi mağazalardan oluşan perakende piyasasında 30 civarında mağaza zinciri faaliyet göstermektedir. Acente ve Distribütörlerin Kullanımı Dış ticaret mevzuatının liberal olması nedeniyle İsrail'de ithalat ve ihracat için aracı kullanma zorunluluğu bulunmamaktadır. Ayrıca Yahudiler’in geleneksel ticari becerileri, internet sayesinde bilgiye erişimdeki kolaylık ve artan rekabetle birlikte İsrail pazarında ithalatta aracı kullanımı giderek azalmaktadır. İsrailli ithalatçılar, Türkiye'den yapacakları alımlarda doğrudan imalatçıyla temasa geçmeyi tercih etmektedir. Öte yandan, özellikle büyük mağaza ve süpermarketlerin giyim ve deniz ürünleri gibi sektörlerde aracı yoluyla ithalat yaptıkları görülmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 46 Satış Sonrası Servis Etkili bir satış sonrası servis ve müşteri desteği, özellikle yüksek teknoloji ürünlerinde firmanın İsrail pazarındaki rekabet gücünü koruması açısından çok önemlidir. Yabancı şirketlerin yerel temsilcilerinin doğru eğitim ve teknik destek gördüklerinden emin olmaları gerekmektedir. Bir ürünün bozulması ve tamir edilmesi arasında geçen sure, ürünün alımı konusunda İsrailli tüketici ve şirketlerin kararını önemli ölçüde etkilemektedir. İsrail’de Düzenlenen Uluslararası Fuarlar İsrail'de düzenlenen uluslararası fuarların en önemlileri, iki yılda bir Kasım ayında düzenlenen Telecom Israel Telekomünikasyon ve İletişim Teknolojileri Fuarı ve üç yılda bir Mayıs ayında düzenlenen Agritech Tarım Teknolojileri Fuarı’dır. Her iki fuar da İsrail İhracat ve Uluslararası İşbirliği Enstitüsü koordinatörlüğünde, ilgili Bakanlıkların katkılarıyla düzenlenmekte ve fuarlara çok sayıda yabancı heyet ziyaretçi olarak katılmaktadır. Anılan fuarlara ülkemizden de zaman zaman Bakan düzeyinde ziyaret gerçekleştirilmektedir. İsrail'de uzun aradan sonra ilk kez 2006 yılında bir Türk Fuarı düzenlenmiştir. İkinci Tel­ Aviv Türk Moda Fuarı 7–9 Mart tarihlerinde Tel­Aviv’deki “Israel Trade Fairs and Convention Center”da yapılmıştır. 5 000 m 2 brüt alanda kurulan fuara tekstil, giyim, deri konfeksiyon, saraciye ve ayakkabı sektöründe faaliyet gösteren 50’ye yakın Türk firması katılmıştır. Fuarı yaklaşık 900 kişi ziyaret etmiştir. İsrail'de düzenlenen önemli fuarların listesi aşağıdaki tabloda verilmektedir. Fuarların tamamına yakını "Tel­Aviv Exhibition Grounds"da düzenlenmektedir. Bazı fuarlar iki yılda bir düzenlenmekte ya da katılımcı sayısının sınırlı kalması nedeniyle iptal edilebilmekte, bazılarının ise tarihi değişebilmektedir. Tablo 30. İsrail'de Düzenlenen Önemli F uarlar* Fuar Konusu Düzenlenecek İlk Web Adresi Fuarın Tarihi PLASTO Ambalaj 15 ­18 Ocak 2007 www.plasto­ispack.com ISPACK (2 yılda bir) ISRACHEM Kimya Sanayi 13 – 15 Şubat 2007 www.stier.co.il ANALIZIA Biyoloji ve Laboratuvar Ekipmanları MEDAX Tıp Tekniği www.stier.co.il ve Hastane 11 ­13 Mart 2008 Ekipmanları AGRO MASHOV Tarım 18 ­19 Nisan 2007 www.mashov.net/mashovn/agro.html Teknolojileri AGRITECH Tarım 9 – 11 Mayıs 2006 www.agritech.org.il Teknolojileri (3 yılda bir) Biyoteknoloji www.kenes.com/biomed BIOMED ve Tıbbi 5 – 7 Haziran 2007 ISRAEL Cihazlar RAX Elektrik 17 – 19 Haziran www.stier.co.il Mühendisliği 2008 TECHNOLOGY Makina, 18 – 21 Haziran www.israel­trade­ Teknoloji 2007 fairs.com/technology/index.html ACLIMA Klima 23 – 25 Ekim 2007 www.stier.co.il
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 47 JOVELLA WATEC 2007 Mücevher 10– 17 Temmuz 2007 30 Ekim – 1 Kasım 2007 www.stier.co.il Su ve Çevre www.watec­israel.com Teknolojileri PRINTEX­ Baskı ISPRINT Teknolojileri 6 – 8 Kasım 2007 www.stier.co.il TELECOM İletişim ve www.telecom­israel.com ISRAEL Bilgi 4­ 6 Kasım 2008 Teknolojileri (2 yılda bir) ISRAFOOD Gıda ve www.stier.co.il İçecek 26 – 28 Kasım 2007 HOTEX Otel Ekipmanları *Fuarlar düzenlendikleri aya göre sıralanmıştır. Bazı fuarlar 2 veya 3 senede bir düzenlenmektedir. İlk düzenlenecek fuar tarihi belli olmayan fuarlar için, düzenlenen son fuarın tarihi verilmiştir. Kaynak: T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği İsrail Yıllık Raporu, Haziran 2007. İŞ ADAML ARININ İSRAİL PAZARINDA DİKKAT ETMESİ GEREKENLER Ulaşım Türkiye’den İsrail’e ulaşım THY’nin tarifeli uçuşları ile haftanın her günü sağlanabilmektedir. İstanbul­Tel Aviv arası uçuş süresi iki saattir. Ben Gurion Havaalanı İsrail’in uluslararası nitelikteki en büyük havaalanı olup, Tel Aviv’e 15 km ve Kudüs’e 60 km uzaklıkta bulunmaktadır. Ben Gurion Havaalanı’ndan Tel Aviv’e ulaşım her saat başı oteller bölgesine giden shuttle servislerle, tarifeli belediye otobüsleri veya taksilerle sağlanmaktadır. Taksilerin şehir merkezine tarifeleri 60 YİŞ civarındadır. Havaalanından Kudüs’e ulaşım ise otobüslerle, taksilerle veya “sherut” denilen 7­8 kişilik dolmuşlarla sağlanmaktadır. İsrail’de şehir içi ulaşım dolmuş, otobüs ve taksi ile sağlanmaktadır. Otobüs biletleri 1 $ civarındadır. Taksiler telefonlu taksi duraklarından çağrılabilmektedir. Tel Aviv­Kudüs arasında ulaşım, merkez otobüs terminalinden saat başı kalkan otobüsler ve dolmuşlarla (sherut) sağlanmaktadır. Ayrıca iki şehir arasında taksi ulaşımı sabit tarife üzerinden olup, yaklaşık 180­200 YİŞ’dir. İsrail’de çok sayıda otomobil kiralama şirketi bulunmaktadır. Araba kiralamak için 21 yaş üstünde olmanız ve ehliyetinizin bulunması yeterlidir. Ancak kiralık arabalarla Ürdün’e geçiş yasaktır. Trafik akışı ülkemizde olduğu gibi sağdan işlemektedir. Arka ve ön koltukta emniyet kemeri takma zorunluluğu olup, şehir içi hız limiti 50 km, şehir dışı hız limiti ise 90 km’dir. Trafik işaretleri İbranice, İngilizce ve Yunanca’dır. Türkiye’den İsrail’e gönderilen mallar ise önce kamyonlarla Mersin ve İzmir Limanları’na taşınmakta, oradan da Hayfa Limanı’na gönderilmek üzere gemilere yüklenmektedir. THY 6 Kasım 2004 tarihinden itibaren haftada bir gün (Cumartesi) 40 ton kapasiteli kargo uçakları ile kargo taşımacılığına başlamıştır. Pasaport, Vize ve Giriş­Çıkış İşlemleri İsrail'e seyahat etmek isteyen işadamlarımız vize engeliyle karşılaşmaktadır. İsrail Makamlarıyla yürütülen görüşmeler sonucunda, bir ticari oganizasyona kayıtlı olduğunu belgeleyen Türk iş adamlarına çok girişli vize verilmesi uygulaması başlamıştır. Ancak İsrail makamları vize için davet mektubu talep etmektedir. Batı Şeria ve özellikle Gazze
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 48 Şeridi’ne giriş için, bu durumun İsrail'e gelmeden önce İsrail güvenlik birimlerine bildirilmesi ve izin alınması gerekmektedir. Diplomatik (Kırmızı), Hususi (Yeşil) ve Hizmet (Gri) pasaportu hamili Türk vatandaşları İsrail'e 3 aya kadar olan seyahatlerinde vizeden muaftır. Umuma Mahsus (Lacivert) pasaporta ise vize uygulanmaktadır. İşadamlarımızın İsrail’e iş seyahati yapabilmeleri için vize almaları gerekmektedir. Vize alınabilmesi için, öncelikle İsrailli bir firmanın kendi İçişleri Bakanlığı kanalıyla Türkiye’deki İsrail temsilciliklerine resmi bir davetiye göndermesi gerekmektedir. Türkiye'ye turistik amaçla gidecek umuma mahsus pasaport hamili İsrail vatandaşları ise 3 aya kadar ikametlerinde vizeden muaftır. Pasaportlarında İran, Afganistan, başta Suriye ve Lübnan olmak üzere Arap ülkelerinin vize ve damgaları olan yolcular, ülkeye giriş ve çıkışta uzun süre sorgulanmaktadır. Özellikle hususi ve hizmet pasaportları için vize alınması gerekmediğinden, pasaportta hangi ülkelerin damgaları olduğuna önceden dikkat edilmeksizin İsrail'e gelen yolcular havaalanında sorunlarla karşılaşmaktadır. Resmi heyetlerin programlarını, pasaport detayları ile birlikte makul bir süre önceden Dışişleri Bakanlığı kanalıyla T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği'ne bildirmeleri faydalı olacaktır. A Grubu Vizeler A/1 Geçici Oturma ve Çalışma Vizesi: İsrail'de İçişleri Bakanlığı tarafından verilen ve geçerlilik süresi kadar hamiline oturma ya da çalışma izni sağlayan bu vize, 1 yıllık sürelerle verilmekte ve uzatılabilmektedir. A/2 Çalışma Öğrenci Vizesi: Öğrenime devam ederken, çalışma hakkı da sağlayan bir vizedir. A/3 Din Adamı Vizesi: Çeşitli dinlere mensup (Hristiyan, Bahai gibi) din adamlarının misyonerlik amacıyla İsrail'de çalışabilmeleri için verilmektedir. Tıpkı A/1 vizesi gibi çalışma ve oturma izni verir. Çoğunlukla Ermeni, Süryani ve Rum din adamları tarafından kullanılmaktadır. B Grubu Vizeler B/1 Vizesi: Çalışma Vizesi olarak adlandırılan bu vize, çalışmak amacıyla İsrail'e geleceklere İsrail’in Dış Temsilcilikleri yoluyla ya da ülkeye girişte verilebilmektedir. B/1 vizesi ile çalışacak olan kişinin nerede ve hangi tarihe kadar çalışacağı belirtilmeli, kişinin işyerini değiştirmesi halinde tekrar vize başvurusu yapması gerekmektedir. Söz konusu vize 3 aylık süre ile verilebildiği gibi, daha uzun süreli de olabilmektedir. B/2 Vizesi: Turistik amaçlarla gelerek en fazla 3 ay süreyle bu ülkede kalacaklara verilen bu vizeye sahip kişilere çalışma hakkı tanınmamaktadır. B/2 vizesi bazı hallerde 6 aylık, tek ya da çok girişli olarak verilebilmektedir. Söz konusu vize, İsrail'in diğer ülkelerle arasındaki vize
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 49 rejimine göre bu ülkelerdeki İsrail temsilcilikleri veya sınırdaki görevliler tarafından verilebilmektedir. B/3 Vizesi: Bu vize yürürlükteki İsrail mevzuatına göre başka tür vize alamayan, ancak İsrail'e gelme nedeni konusunda ilgili makamları ikna edici yeterli bilgileri sağlayabilen kişilere istisnai olarak verilmektedir. Sürekli İkamet Vizesi İsrail’de devamlı oturma ve çalışma hakkı veren ve 1 defa alındığında yenilemeye ihtiyaç duyulmaksızın geçerli olan sürekli bir vizedir. Oleh Hadeş (Göçmen Vizesi) İsrail'de uygulanmakta olan "Oleh Hadeş" vizesi, daimi oturma ve çalışma hakkı veren ve bir defa alındığında yenilemeye ihtiyaç duyulmaksızın geçerli olan sürekli bir vizedir. Bu vize yalnızca Yahudiler’e verilmektedir. İş gezileri için mutlaka davet mektubu, Türkiye’deki firmadan bir görev yazısı ve Türkiye’deki firmanın Ticaret Odası’na kaydı gerekmektedir. İşçi vizesi için ise İsrail Müteahhitler Birliği tarafından onaylanmış olan isim listesi, İsrail İçişleri Bakanlığı tarafından Türkiye Büyükelçiliği’ne gönderilmiş ve İsrail’den davet eden firmanın adına gelmiş olan izin belgesi gerekmektedir. Turist vizesiyle İsrail’e gidip orada çalışmak isteyenler, İçişleri Bakanlığı’na başvurup vizelerini değiştirmek zorundadırlar. Bunların haricinde bütün vize işlemlerinde gereken evraklar; en az 6 ay geçerli pasaport, son bir yıl içinde çekilmiş 1 adet fotoğraf ve 1 adet vize formudur. İsrail, güvenlik açısından oldukça sıkı denetlenen bir ülkedir. Bu nedenle ülkeye giriş ve çıkışlarda havaalanlarında yolculara İsrail Havayolları görevlileri tarafından çeşitli sorular sorulmaktadır. Özellikle ülkeden çıkışta yapılan bu işlem, istisnasız herkese uygulanmaktadır. Seyahat bir iş seyahati ise görüşülen kişilerin kartları, konaklanan otelin faturası gibi belgeler alandaki görevliler tarafından talep edilebilmektedir. Söz konusu sorgulama genellikle uzun sürdüğünden, uçuştan en az iki saat önce havaalanında olunması tavsiye edilmektedir. Bagajlar ise X­ray cihazından geçirilmek ve açılmak suretiyle kontrol edilmektedir. Güvenlik görevlilerinin sorularına sabırla ve dikkatle cevap verilmesi gerekmektedir. Davet mektupları girişte ve çıkışta hazır bulundurulmalı ve görevlilere ibraz edilmeli, davet sahibine giriş ve çıkıştaki kontrol esnasında telefonla ulaşılabilmeli, mümkünse davet sahibi yolcuyu karşılamalı ve uğurlamalıdır. Bayramlar ve Resmi Tatiller İsrail’e yapılacak iş ziyaretleri için özellikle Haziran­Temmuz­Ağustos gibi sıcak yaz ayları pek uygun değildir. Diğer zamanlarda ise bayramlara ve resmi tatil günlerine dikkat etmek gerekmektedir. Tablo 31. Bayram ve Resmi Tatil Günleri (01/06/2007 – 30/05/2008 Dönemi) Roş HaŞana (YahudiYılbaşı) Başlangıç Tarihi 12.09.2007 Bitiş Tarihi Tam Gün Tatil 14.09.2007 13.09.2007 14.09.2007 Yarım Gün Tatil 12.09.2007 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 Dini / Milli Dini
50 Kipur Sukot 21.09.2007 26.09.2007 22.09.2007 04.10.2007 21.09.2007 27.09.2007 Simhat Tora Hanuka Tu Bişvat Purim Pesah (Hamursuz Bayramı) 04.10.2007 04.12.2007 22.01.2008 20.03.2008 20.04.2008 04.10.2007 12.12.2007 22.01.2008 23.03.2008 27.04.2008 04.10.2007 04­12.12.2007 22.01.2008 20­23.03.2008 21.04.2008 23.04.2008 26.04.2008 01.05.2008 Holokost Anma 01.05.2008 01.05.2008 Günü Şehitleri Anma 07.05.2008 07.05.2008 Günü Cumhuriyet 08.05.2008 08.05.2008 Bayramı Lag Ba­Omer 23.05.2008 23.05.2008 Kudüs Günü 02.06.2008 02.06.2008 Kaynak: T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği 22.09.2007 26­27.09.2007 28.09­03.10.2007 20.04.2008 22.04.2008 24­25.04.2008 Dini Dini Dini Dini Dini Dini Dini Milli 07.05.2008 Milli 08.05.2008 Milli 23.05.2008 02.06.2008 Dini Milli İsrail’de hafta sonu resmi tatil günleri Cuma ve Cumartesi günleridir. Pazar günü haftanın ilk iş günüdür. “Shabbat” nedeniyle resmi daireler ve çoğu şirketler Cuma ve Cumartesi günleri kapalıdır. Yahudiler Shabbat zamanında çalışmamakta ve iş konuşmamaktadır. Çalışma gününe rastlayan yarım gün tatillerde iş yerleri saat 13.00'de kapanmakta, resmi kurum ve odalar genellikle tam gün kapalı olmaktadır. Bu tatillerin dışında Araplar’ın çoğunlukta olduğu bölgelerde Müslüman bayramları, Hristiyanlar’ın çoğunlukta olduğu yerlerde Hristiyan bayramları kutlanmaktadır. Diğer Yararlı Bilgiler Din Faktörü İsrail’de dinin sosyal hayata ve ticarete etkileri çok yoğundur. Bunun en belirgin örnekleri başta Shabbat olmak üzere dini günler ve Koşer şartıdır. Cuma günü güneş batarken başlayan ve Cumartesi güneş battığında sona eren “Shabbat” sırasında İsrailliler hiç bir şekilde çalışmamakta ve iş konuşmamaktadır. Cuma öğleden itibaren iş yerleri kapanmaktadır. Muhafazakar Yahudiler, Shabbat’ta ateş yakmamakta; araç, telefon, elektrik vb kullanmamaktadır. Ülkede dini bayramlar da Shabbat gibi yaşanmakta, Kipur süresince ülkede trafiğe araç çıkmamakta ve havaalanı kapalı olmaktadır. Koşer, İslam dinindeki "helal" mecburiyetinde olduğu gibi; gıdaların dini kurallara uygun olması şartıdır. Özellikle et ürünlerinde (hayvanın makbul hayvan olması, kesimin dini kurallara göre yapılması, et ürünleriyle süt ürünlerinin aynı anda yenmemesi) katı kurallar bulunmaktadır. Yasal zorunluluk olmamakla birlikte, gıda ihracatçılarımızın bu belgeyi almadan İsrail’e ihracat yapması güçtür. İsrailliler hediye almayı sevseler de, Koşer nedeniyle gıda maddesi hediye etmemek gerekir. Yemeğe davet edileceklerse, Koşer konusunda hassas olup olmadıkları uygun bir dille önceden sorulmalıdır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 51 İsrailliler ile görüşmeler sırasında din ve siyasi olaylar, özellikle İsrail­Arap ilişkileri konusunda yorum yapmaktan kaçınılması da doğru olacaktır. İsrail'de Türkiye çok sevildiği için, İsrailliler’e yönelik olarak Türkiye ve Türkler’den gelen tepkiler İsrail kamuoyunda diğer ülkelerden gelen tepkilere göre daha büyük üzüntü yaratmaktadır. Kudüs Ziyareti Kudüs'te her üç din için kutsal mekanlar bulunmakta ve İsrail'e gelen yabancılar Kudüs'e büyük ilgi göstermektedir. Kudüs'ün bütün ilahi dinler için kutsal olduğu unutulmamalı ve kıyafet seçimi yapılırken kutsal mekanlara uygun giysiler tercih edilmeli, ağlama duvarı mümkünse Shabbat dışında ziyaret edilmelidir. Cuma öğleden sonra ve Cumartesi günleri ağlama duvarında kesinlikle fotoğraf çekilmemeli ve cep telefonları kapalı tutulmalıdır. Dindar Yahudiler Shabbat’ta elektrikli cihazlar kullanmadıkları için kutsal yerlerde bu kurala uyulmasına büyük önem vermektedirler. Konaklama: İsrail oldukça pahalı ülkelerden birisidir. 3 yıldızlı bir otelin ortalama fiyatı 80­ 100 ABD $ arasında değişmektedir. Haberleşme: İsrail’in uluslararası telefon kodu 972’dir. Yurt içi aramalarda şehir telefon kodlarının başına “0” eklenmelidir. Para: İsrail’in resmi para birimi Yeni İsrail Şekeli (YİŞ) olup, banknotlar 20, 50, 100 ve 200’lük birimler halinde, madeni paralar ise 1, 5, 20’lik birimler halinde basılmaktadır. Döviz Büroları: Bankalarda, otellerde ve özel döviz bürolarında belli oranlarda komisyon alınarak para değişimi yapılmaktadır. Elektrik: Elektrik 220 Volt AC olup, elektrik prizleri üç girişlidir ancak çift girişli prizlere uymaktadır. DEĞERLENDİRME Türkiye ile İsrail arasında son derece geniş ekonomik işbirliği olanakları mevcut olmasına rağmen iki ülke ilişkilerinin önündeki en büyük engel İsrail­Filistin sorunu olarak görülmekte, iş adamlarımızın İsrail’de yapmayı planladığı uzun vadeli yatırımlar bölgedeki savaş ve bunun getirdiği istikrarsızlık nedeniyle olumsuz yönde etkilenmektedir. İsrail’in İhracat Olanakları Açısından Değerlendirilmesi İsrail'in ekonomik kalkınmasında üç önemli nokta dikkat çekicidir. Bunlar; küçük iç pazar nedeniyle ithalat zorunluluğu, iklim şartları ve özellikle su yokluğu nedeniyle özel tarım teknolojisi geliştirme ihtiyacı, ve çeşitli sanayileşmiş ülkelere yayılmış olan Yahudi kökenli kaliteli teknik işgücünün İsrail'e göç etmesidir. Bunun sonucu olarak İsrail bilgisayar transistor imalatında, güvenlik sistemlerinde ve sulama teknolojilerinde önemli aşamalar kaydetmiş; Yahudi iş aleminin etkisiyle tüm dünyaya yayılmış çok ciddi bir ticaret ağı kurmuştur. İsrailli iş adamlarının Türkiye pazarına duydukları ilgi, son yıllarda gözle görülür derecede artmıştır. Bu ülkeden gelen işbirliği önerileri karşılıklı mal alım­satımının yanı sıra; özellikle GAP çerçevesinde tarıma dayalı sanayilerin geliştirilmesinde; sulama sistemleri, tohum ıslah birimleri gibi verimlilik artırıcı tekniklerin yerleştirilmesi gibi konuları da kapsamaktadır. İsrail'in sahip olduğu çorak ve verimsiz toprakları yılda birkaç ürün
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 52 alınabilir hale getirmede uyguladığı ve son derece başarılı sonuçlar veren yöntemlerin, Türk tarım sektöründe de uygulanması mümkündür. İsrail mühendislik­müşavirlik, araştırma­geliştirme gibi profesyonel hizmetler konusunda da önemli bir birikime sahiptir. Çeşitli sektörlerden Türk iş adamlarının bu pazara ilgi göstermesi, İsrail ile işbirliğinin her planda önem kazanmasına ve bunun sonucunda Türk iş adamları için ABD pazarında ikili ve üçlü işbirliği imkanlarının ortaya çıkmasına yol açabilecektir. Türk ve İsrailli iş adamları arasında işbirliğine konu olabilecek diğer sektörler arasında inşaat ve turizm önemli bir yer tutmaktadır. İsrail, İnşaat malzemeleri ihracatı açısından potansiyel bir pazar durumundadır. İnşaat malzemeleri içinde Türkiye’nin İsrail’e en fazla ihraç ettiği ürün grubu demir/çelik çubuklardır. İki ülke arasındaki coğrafi yakınlığa rağmen piyasada belirli ürünlerimizden başka ihraç ürününe rastlanmaması önemli bir engel olmakla birlikte, STA çerçevesinde önümüzdeki yıllarda ürün çeşitliliğinin daha da artması beklenmektedir. Türkiye­ İsrail Ticari İlişkilerinde Karşılaşılan Sorunlar İki ülke arasındaki ticari ilişkiler geliştikçe, çıkan ihtilafların sayısı da artmaktadır. Başlıca ihtilaf nedenleri arasında malın kalitesinin beğenilmemesi nedeniyle malın iadesi veya fiyatta indirime gidilmesi gibi hususlar yer almaktadır. Türk firmalarının İsrailli firmalar ile çalışırken, tüm hususların detaylı bir şekilde yer aldığı yazılı bir sözleşme yapmalarında faydar görülmektedir. Ayrıca, bazı hallerde mal bedelinin tahsil edilememesi gibi durumlarla da karşılaşılmaktadır. İsrailli firmalar, Türk firmaları arasındaki rekabeti bildikleri için; ihracatçılarımızı “açık hesap” çalışmaya zorlamaktadır. Güvene dayalı olan bu sistemde, alacağın ödenmemesi durumunda hukuki yollara başvurma imkanı olmakla birlikte, tahsilat çok zor olmaktadır. Bu itibarla firmalarımızın muhakkak suretle yazılı anlaşma yapmaları ve “gayri kabili rücu akreditif” ile çalışmaları tavsiye edilmektedir. İsrail’de firmaların Ticaret Odaları’na üyeliği zorunlu olmadığından; uyuşmazlık halinde Odalar nezdinde herhangi bir yaptırım uygulanamamaktadır. Uyuşmazlığın ancak mahkeme yoluyla çözülmesi mümkün olabilmektedir. Bu nedenle firmalarımızın sözleşme şartlarını açık bir şekilde belirtmelerinde fayda görülmektedir. İsrail’li firmalar yüz yüze iş görüşmelerini tercih etmektediler. Bu nedenle çok rahatlıkla Türkiye’ye gelebilecekleri gibi, Türk partnerlerini de İsrail’e davet edebilmektedirler. İsrail’den Canlı Hayvan, Et ve Hayvansal Ürünler İthalatına Getirilen Yasaklama İsrail’de şap hastalığı, koyun ve keçi vebası hastalığının görülmesi üzerine 29.09.1989 tarihinden itibaren bu ülke menşeli canlı hayvan, et ve hayvansal ürünlerin ülkemize ithali 3285 sayılı Hayvan Sağlığı Zabıtası Kanunu’nun 7. maddesi çerçevesinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nca yasaklanmıştır. İsrail’in Türk Menşeli Yaş Maya Üzerine Koyduğu Damping Vergisi 2001 yılında ülkemiz kaynaklı ekmekçi mayası ithalatına 0,146 ABD $/kg düzeyinde anti­ damping vergisi uygulaması başlatılmıştır. İsrail tarafınca 2004 yılında açılan gözden geçirme soruşturması sonucunda anti­damping soruşturması açılmasına karar verilmiştir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 53 Türk Menşeli Gri Çimentoya Damping Soruşturması Açılması Hakkında Talep İsrail makamları, Türkiye menşeli 25.23.29 G.T.İ.P.’inde yer alan gri çimento hakkında 2001 yılı Kasım ayı içerisinde damping soruşturması açmıştır. İsrail Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nca, 22 Eylül 2002 tarihinde ülkemiz menşeli gri çimentonun tonuna 5,83 $ tutarında anti­damping vergisi uygulama kararı alınmıştır. Ancak söz konusu vergi, fiyat taahhüdüne uymayan firmalara yönelik olarak uygulanmaktadır. Türkiye’nin Polivinil Klorür İçin Başlattığı Damping Soruşturması Ülkemiz tarafından 02.11.2001 tarihinde, İsrail’in de arasında bulunduğu 11 ülke menşeli 3904.10.00.00.00 G.T.İ.P’inde yer alan polivinil klorür için, İthalatta Haksız Rekabetin Önlenmesi Hakkında Mevzuat kapsamında, damping soruşturması başlatılmıştır. 6 Şubat 2003 tarihi itibariyle, İsrail menşeli PVC’ye ton başına 45 $ olmak üzere (işbirliği yapan ERD firmasına bu oran 25 $/ton olarak uygulanmaktadır) anti­damping vergisi uygulama kararı alınmıştır. Türk tarafının pozitif yaklaşımı çerçevesinde anti­damping vergisi, damping marjının altında kalacak şekilde belirlenmiştir. Düz Cam İthalatında İhtisas Gümrükleri Uygulaması (Plate glass) 21 Aralık 2004 tarihinde gerçekleştirilen Ortak Komite Toplantısında, İsrail tarafınca 70.04 ve 70.05 tarife pozisyonlarında yer alan düz camın AB dışı üçüncü ülkelerden ithalatında İhtisas Gümrükleri tayin edilmesi hususu da gündeme getirilmiştir. İsrail tarafınca söz konusu uygulamanın iki ülke arasında akdedilen STA’nın hükümlerine aykırı olduğu ve bu düzenlemeyle AB lehine bir ayrıcalık yaratıldığı değerlendirilmiş ve uygulama kapsamına Gemlik ve Ambarlı gümrük kapılarının da dahil edilmesi talep edilmiştir. Diğer Sorunlar ü İsrail’e ihraç edilecek gıda ürünlerinde, Musevi dinine uygunluğu belgeleyen “Koşer Sertifikaları” aranmaktadır. Söz konusu sertifikaların temininde karşılaşılan sorunlar İsrail’e yönelik ihracatımızı olumsuz yönde etkilemektedir. ü İş adamlarımız İsrail’e gitmek için vize almak zorundadırlar. Söz konusu vizenin alınmasına ilişkin prosedürün uzun olması ve bürokratik işlemler gerektirmesi ticareti caydırıcı bir rol oynamaktadır. ü Ülkemizden İsrail’e yapılan ihracatta ağırlıklı olarak deniz yolu kullanılmaktadır. Ancak özellikle soğuk havalı konteynırların temin edilmesinde karşılaşılan güçlükler nedeniyle, bu ülkeye yönelik bozulabilir ürün ihracatımız arzu edilen düzeye ulaşamamaktadır. ü İsrail’e yapılan ihracatta kara yolunun tercih edilmemesinin temel nedeni, İsrailli alıcıların ithal ettikleri malın hiçbir Arap ülkesine uğramadığı yönünde garanti istemeleri ve ancak çok özel durumlarda malın Mısır ve Ürdün’e uğramasına izin vermeleridir. ü Ticaret hacmindeki artışa paralel olarak Türk ve İsrailli bankaların her iki ülkede karşılıklı şube açmalarının teşvik edilmesi maliyeti düşürücü bir etki yaratacaktır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 54 YARARLI ADRESLER İsrail’deki Türk Temsilcilikler T.C. Kudüs Başkonsolosluğu Adres : 87 Nablus Road, Sheikh Jerrah, PB. 19031, 91190, Jerusalem/ ISRAEL Tel : 00 972 2 5910 555­556­557 Faks : 00 972 2 582 0214 E­posta: [email protected] Görev Bölgesi: Kudüs, Batı Şeria ve Gazze Şeridi T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Adres : 202, Hayarkon Street, 63405, Tel Aviv/ ISRAEL Tel : 00 972 3 524 1101­1201­1301 Faks : 00 972 3 524 1390­0499 E­posta: [email protected] T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği Adres: 202, Hayarkon Street, 63405 Tel Aviv/ISRAEL Telefon: 00 972 3 524 0905 Faks: 00 972 3 523 6198 E­posta: [email protected] T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Tanıtma Müşavirliği Adres: 1 Ben Yehuda Street, 63801 Tel Aviv/ISRAEL Telefon: 00 972 3 517 6157, 1731 Faks: 00 972 3 517 63 03 E­posta: [email protected] Türkiye’deki İsrail Devleti Temsilcilikleri İsrail Devleti Ankara Büyükelçiliği Adres: Mahatma Gandi Sk. No: 85, 06700, GOP/ANKARA Tel: 0 312 459 7500 Faks: 0 312 459 7555 İsrail Devleti İstanbul Başkonsolosluğu Adres: Büyükdere Cad., Yapı Kredi Plaza C Blok, Kat: 7, 80620 4.Levent/İSTANBUL Telefon: (212) 317 6500 Faks: (212) 317 6555 E­posta: htpp//istanbul.mfa.gov.il Görev Bölgesi: Aydın, Balıkesir, Bilecik, Bursa, Çanakkale, Edirne, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Kocaeli, Manisa, Muğla, Sakarya, Tekirdağ.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 55 İsrail Devleti Ticaret Ateşeliği Adres: Büyükdere Cad. Yapı Kredi Plaza, C Blok, Kat: 7, 80620 4.Levent/İSTANBUL Tel: 0 212 317 6513 Faks: 0 212 317 6549 E­posta: [email protected] Resmi Kuruluşlar İsrail Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Yatırımları Geliştirme Merkezi Adres : Palace Building 30 Agron Street, Jerusalem 94190/ISRAEL Tel : 00 972 2 622 0661 Faks : 00 972 2 622 2412 Web : http://www.moit.gov.il E­posta: [email protected] İsrail Gümrük İdaresi (Customs Service) Adres : 42 Yefet Street Jaffa Tel Aviv/ ISRAEL Tel : 00 972 3 512 0751 Faks : 00 972 3 681 3315 Web :www.mof.gov.il İsrail Standarlar Enstitüsü (Israel Standards Institute) Adres : 42 Haim Levanon Street, 69977, Tel Aviv/ ISRAEL Tel : 00 972 3 646 5154 Faks : 00 972 3 641 9683 E­posta: [email protected] Web : www.sii.org.il (İbranice) İsrail İstatistik Bürosu, www.cbs.gov.il İsrail Merkez Bankası, www.bankisrael.gov.il İsrail Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanlığı, www.moital.gov.il İsrail Dışişleri Bakanlığı, www.mfa.gov.il İsrail Maliye Bakanlığı, www.mof.gov.il İsrail Tarım Bakanlığı, www.moag.gov.il/agri İsrail Eğitim ve Kültür Bakanlığı, www.cms.education.gov.il İsrail Adalet Bakanlığı, http://www.justice.gov.il/mojeng İsrail Savunma Bakanlığı, www.mod.gov.il/ İsrail Göçmen İşleri Bakanlığı, www.moia.gov.il/Moia_he İsrail İnşaat ve Konut Bakanlığı, www.moch.gov.il/moch/ İsrail Ulusal Altyapı Bakanlığı, http://eng.mni.gov.il (Su ve doğal gaz gibi konularda) İsrail Haberleşme Bakanlığı, www.moc.gov.il İsrail Elektronik ve Yazılım Birliği, www.iaei.org.il İsrail KOBİ İdaresi www.asakim.org.il/
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 56 Ticaretle İlgili Kuruluşlar Federation of Israeli Chambers of Commerce (FICC) Adres : 84 Hahashmonaim Street 67132 Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 563 1010 Faks : 00 972 3 561 9027 E­posta: chamber@ chamber.org.il Web : www.chamber.org.il (İsrail Ticaret Odaları Federasyonu ülkemizdeki TOBB benzeri bir kuruluştur. Çalışmaları ithalat ağırlıklıdır. Türk firmaları iş tekliflerini bu Kuruma gönderebilir.) Türk­İsrail İş Konseyi (Israel­Turkey Business Council) Adres : PB. 48593 Tel Aviv 61484/ISRAEL Tel : 00 972 3 699 9694 Faks : 00 972 3 699 6673 E­posta: [email protected] (İsrail­Türkiye İş Konseyi ikili ticareti geliştirmeyi hedeflemekte olup, DEİK’in muadil kuruluşudur. Yaklaşık 170 üyesi bulunmaktadır. Türk firmaları tanıtım bilgilerini ve iş tekliflerini İngilizce olarak bu Konsey’e gönderebilir.) Israel Export and International Cooperation Institute Adres : 29 Hamered Street, 68125, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 514 2931 Faks : 00 972 3 514 2945 E­posta: [email protected] Web : http://www.export.gov.il (İsrail İhracat Enstitüsü, ülkemizdeki İGEME’nin muadili bir kuruluştur. Web sayfasında İsrailli ihracatçıların yanı sıra, işbirliği yapmak isteyen firmaların da duyurularını yayınlanmaktadır. Ayrıca israilli ihracatçılar büyük oranda ithalat da yapmaktadır.) Hayfa ve Kuzey Bölgesi Ticaret ve Sanayi Odası (Chamber of Commerce & Industry of Haifa & the North) Adres : 53 Derech Ha’Atzmaut, 31331, Haifa/ISRAEL Tel : 00 972 4 862 6364 Faks : 00 972 4 864 5428 E­posta : [email protected] (Ülkenin en büyük 3 ticaret odasından biri olan Haifa ve Kuzey Bölgesi Sanayi ve Ticaret Odası bünyesinde Deniz Ticaret Odası muadili Israel Shippers' Council de yer almaktadır.) Kudüs Ticaret Odası (Jerusalem Chamber of Commerce) Adres : PB. 2083, Jerusalem 91020/ISRAEL Faks : 00 972 2 625 4335 E­posta : [email protected]
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 57 (Batı Kudüs'te bulunan Kudüs Ticaret Odası, ülkenin en büyük 3 ticaret odasından birisidir.) Tel Aviv Ticaret Odası (Tel Aviv Chamber of Commerce) Adres : 84 Hahasmonaim Street, 67132, Tel Aviv/ISRAEL Tel :00 972 3 563 1010 Faks :00 972 3 561 9027 E Posta: [email protected] Beer­Sheva ve Negev Bölgesi Ticaret ve Sanayi Odası (Beer­Sheva & Negev District Chamber of Commerce & Industry) Adres : PB. 5278, 84152, Beer­Sheva/ISRAEL Tel : 00 972 8 623 4222­ 5663 Faks : 00 972 8 623 4899 E­posta: [email protected] Web : negev­chamber.org.il Nazareth Ticaret Odası (Nazareth Chamber of Commerce) Adres : PB. 50581, 16000, Nazareth/ISRAEL Tel : 00 972 4 646 5222 Faks : 00 972 4 646 2223 E­posta: [email protected] Eilat Ticaret Odası (Eilat Chamber of Commerce) Adres : PB. 166 Eilat/ISRAEL Tel : 00 972 8 631 7151 Faks : 00 972 8 631 9028 E­posta : [email protected] Tarım Kuruluşları İsrail Narenciye Pazarlama Kurulu (Israel Citrus Marketing Board) Web: www.jaffa.co.il Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliği (Sheep and Goat Breeders Association) Tel : 00 972 3 692 99 05­06 Faks : 00 972 3 692 99 30 E­posta: [email protected] Web : www.sheep­goats.org.il (İbranice/İngilizce) Bitki Üretim ve Pazarlama Kurulu (The Plants Production and Marketing Board) Tel : 00 972 3 959 56 02 E­posta: [email protected] Web : www.plants.org.il (İbranice) İsrail Mandıracılık Kurulu (Israel Dairy Board) Adres: PB. 20035, Tel Aviv/ISRAEL
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 58 Tel : 00 972 3 956 4750 Faks : 00 972 3 956 4766 Web : www.milk.org.il Hayvan Üreticileri Birliği (Ziraat Bakanlığı Organı) Adres: İrgun Megadley HaBakar, Bareket St. No. 20 Mivnan24, PB.3015, Industrial Park, Caesarea 38900 Tel : 00 972 4 627 9702 Web : www.icda.org.il Süt Üreticileri Birliği Adres : Maccabim Road 46, Beit Aderet Rishon LeZion 75359, ISRAEL Tel : 00 972 3 956 4750 Faks : 00 972 3 956 4766 E­posta: office@is­d­b.co.il Meyva Yetiştiricileri Birliği Adres : Shaul HaMelech St. No.8 PB. 40007, 61400, Tel­Aviv/ISRAEL Faks : 00 972 3 691 7625 Tel : 00 972 3 696 6267 E­posta: [email protected] Sebze Yetiştiricileri Birliği Adres : Leonardo Da Vinci St. No. 19 64733 Tel Aviv/ISRAEL Faks : 00 972 3 609 0377 Tel : 00 972 3 609 0050 E­posta: [email protected] Meslek Kuruluşları İsrail Otelciler Birliği (Israel Hotel Association) Adres: 29 Ha'Mered St, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 517 0131 Faks : 00 972 3 510 0197 İsrail Müteahhitler ve İnşaatçılar Birliği (Association of Contractors & Builders in Israel) Adres: 18 Mikve Israel Street, 65115, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 560 4701­ 566 1182 Faks : 00 972 3 560 8091 Web : www.acb.org.il
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 59 İsrail Mücevher Üreticileri Birliği (Israel Jewelry Manufacturers' Association) Adres : 91 Ha'carmel St. 44231, Kfar­Saba/ISRAEL Tel : 00 972 9 765 0889 Faks : 00 972 9 766 0376 E­posta: [email protected] Web : www.ijma.org.il İsrail İmalatçılar Birliği (The Manufacturers’ Assocation of Israel) Adres : Industry House 29 Hamered Street Tel Aviv 68125/ISRAEL Faks : 00 972 3 519 8770 E­posta: [email protected] Web : www.industry.org.il [İsrail İmalatçılar Birliği, ülkenin en büyük ticari örgütüdür. Ülkemizdeki TÜSİAD ve TİSK'in muadilidir. Bünyesinde Elektronik, Bilgi ve Yazılım Birliği ( Israel Association of Electronic, Information and Software Industries ), Tekstil ve Moda Birliği ( Textile and Fashion Industries Association ), Kimya Eczacılık ve Çevre Birliği (Chemical, Pharmaceutical & Environmental Society), İnşaat Malzemeleri ve Tüketim Malları Birliği (Building Materials and Consumer Goods Association) , Gıda Sanayii Birliği (Food Industries Association), Metal Elektrik ve Altyapı Sanayi Birliği (The Metal and Electrical Industries Association) bulunmaktadır.] İsrail Plastik ve Kauçuk Endüstrisi Birliği (Society of Israel Plastics & Rubber Industry) Adres: PB. 50022, 61500, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 519 8849 Faks : 00 972 3 519 8717 Web : www.plastic.org.il (İsrail İmalatçılar Birliği bünyesindedir) İsrail Mobilya İmalatçıları Birliği (The Israel Association of Furniture Manufacturers) Adres: PB. 50022, 61500, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 519 8946­7 Faks : 00 972 3 519 8717 Web : www.furnish.co.il (İsrail İmalatçılar Birliği bünyesindedir) İsrail Elektronik ve Yazılım endüstrileri Birliği ( Association of Electronics and Software Industries) Adres : PB. 50026, 61500, Tel­Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 516 3986 Faks : 00 972 3 516 1003 Web : www.iaei.org.il E­posta: [email protected] (İsrail İmalatçılar Birliği bünyesindedir)
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 60 HİSTADRUT (İsrail İşçi Sendikaları Birliği) Tel : 00 972 3 692 13 92 Faks : 00 972 3 691 80 13 E­posta: [email protected] Web : www.histadrut.org.il (İbranice) Profesyonel ve Sosyal Tanıtım Birliği (Professional and Social Promotion Association) Faks : 00 972 3 560 82 26 E­posta: info@s­on.co.il Web : www.amitnet.co.il (İbranice) İsrail Havacılık Birliği (Israeli Association of General Aviation–IAGA) Adres : PB. 840 46910, Kfar Shmaryahu/ISRAEL Tel : 00 972 9 951 6660 Faks : 00 972 9 955 7673 E­posta: iaopa@aopa­israel.org.il Web : www.aopa­israel.org.il (İbranice/İngilizce) İsrail Profesyonel Güvenlik Birliği (Israel Professional Safety Association) Adres : PB. 14310 61143, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 629 0530 Faks : 00 972 3 620 8556 E­posta: [email protected] Web : www.memunim.org.il (İbranice) İsrail Ekonomik Birliği (Israel Economic Association) Adres : PB. 34525, 95464, Jerusalem/ISRAEL Tel : 00 972 2 659 2256 Faks : 00 972 2 652 2319 E­posta: [email protected] Web : www.economic.israel.net (İbranice) Maurice Falk Ekonomik Araştırmalar Enstitüsü (The Maurice Falk Institute of Economic Research in Israel) Tel : 00 972 2 588 3167 Faks : 00 972 3 581 7602 E­posta : [email protected] Web : pluto.mscc.huji.ac.il (İngilizce) Kundakçılık Müfettişleri Birliği (Arson Investigators Association) E­posta: [email protected] Web : www.fire­investigators.org.il (İbranice) Sigortacılık Zarar Tespit Uzmanları Birliği (Israel Loss Adjusters Association) Adres: PB. 651, 53106, Givatayim/ISRAEL
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 61 Tel : 00 972 3 575 3893 Faks : 00 972 3 575 3893 Web : www.shamaeim.org.il (İbranice) Elektronik Sanayide Tasarım ve İmalat için İleri Teknoloji Kullanıcıları Birliği (Israeli Users' Association of Advanced Technology for Design and Manufacturing in the Electronics Industry­ILTAM) Adres : 29 Hamered St. PB. 50232, 61500 Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 511 8112 Faks : 00 972 3 510 0622 E­posta: [email protected] Web : www.iltam.org (İbranice / İngilizce) Bahçıvanlık Örgütü (Gardening and Israel View Organization) Adres : 22 Abba Amimeir St. 49370, Petach Tikva/ISRAEL Tel : 00 972 3 908 0235 Faks : 00 972 3 908 0234 E­posta: [email protected] Web : www.gardening.org.il (İbranice) İç Denetçiler Enstitüsü (The Institute of Internal Auditors in Israel) Adres : 99 Ha­hashmoanim St. 3. Floor, PB. 20002, 61200, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 561 0933 Faks : 00 972 3 561 4908 E­posta: [email protected] Web : www.iia.org.il (İbranice) Mühendislik, Mimarlık ve Teknoloji Mezunları Örgütü (Israel Organization of Consulting Engineers, Architecths and Technology Graduates­IOCEA) Tel: 00 972 3 523 6289 Faks: 00 972 3 522 3041 E­posta: [email protected] Web: www.iocea.org.il (İbranice/İngilizce) Tel Aviv Yafo Müteahhitler ve İnşaatçılar Örgütü (Tel Aviv Yafo Contractor and Builders Organization) Adres: 18 Mikve Israel St. PB. 36034, 61360, Tel Aviv/ISRAEL Tel: 00 972 3 560 6957 Faks: 00 972 3 566 0491 E­posta: [email protected] Web: www.kablanim.org (İbranice) Kredi ve Emlak Çalışanları Birliği (Society of Trust and Real Estate Practitioners­STEP) Web: www.stepisrael.org (İbranice/İngilizce)
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 62 İsrail Ticaret Noktası (Trade Point Israel) Adres : PB. 57061, 61570, Tel Aviv/ISRAEL Tel : 00 972 3 731 7980 Faks : 00 972 3 731 1169 E­posta: [email protected] Web : http://www.tpisrael.org.il YARARL ANIL AN KAYNAKL AR
·
·
·
·
·
·
·
·
Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), İsrail Ülke Bülteni www.deik.org.tr
Dış Ticaret Müsteşarlığı, Bilgi İşlem Merkezi Verileri http://bilgi.dtm.gov.tr
Economist Intelligence Unit, İsrail Ülke Raporu, Haziran 2008.
Economist Intelligence Unit, İsrail Ülke Profili, 2008.
Economist Intelligence Unit, İsrail Ülke Profili, 2007.
Economist Intelligence Unit, İsrail Ülke Profili, 2006.
International Trade Center (ITC) TradeMap Veritabanı www.trademap.net
T.C. Tel Aviv Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği İsrail Raporları ve Bilgi Notları www.musavirlikler.gov.tr
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 63