OSMANLI - Halil İNALCIK

csi\,{ANLI , RUS REKABr,riNiN MEN$Ei VE
. DON - VOLGA KANALI TE$EsnUSu (1s6e)
OSMANLI - RUS REKABETININ MEN$E.I \ /E
DON-VOLGA KANALT TESEBBUSU (156e)
Dr. Halil
fs,ih Dogenti
DT. HALIL INATCIK
'1'- . Tarih' Dogenti i
46 sayrh. BELLETEN tden
TU
RK TARiH KURUIYIU
9
B
4
8
Osmanlr imparatorluiu, XVI. asrr ortalarrna dofru, Cihan
politikasrna hakim en kudretli devlet olarak gcirLiniiyordu. Garp'ta
Orta-Avrupa ve Akdeniz'de C harles-Quin t'in imparatorluiu ile
yaptr gr btiyii k m i,icadeleyi kazanmr gtr. l mparator, llaca ristal''r, son unda Ttirkier'e brrakmak zorunda kalmrg, elindeki dar bir Macar
arazisi iqin de senevi vergi takdimine razt olmugtur. I-lrristiyarrlrfrn bu briyrik imparatoru, btitiin gayretlerine raimerr Fas'a kadar
biitiirr Kuzey - Afrika'nrn da Osmanh hakimiyeti altrna geqmesine
mani olamamrEtr. Osmanlr donanmast, Barbaros'un idaresinde Akdeniz'de kug uqurtmuyordu. Bu miicadelenin miihim bir neticesi,
Habsburg'lann, Avrupa'yr bir imparatorluk hegemonyasr altrna
sokmak hiilyasrnrn yrkrlmast olmugtur. Avrupa'da bu hegemonya
tegebbiislerine kargr gelen baghca devlet, Fransa, ancak Osmanlr ittifakr sayesinde korkunq rakibine kargr koyabilmigti. Bir kelime ile Yeni
qailarrn Avrupa devletler muvazenesini n doimasrnda
Osmanh'lar birinci derecede rol oynaml;lardrr. Padiqah'tn, Imparatora
gcinderdifi ndmelerde, kendisi iqin "asrln Kayserlerine emir
veren, diinya hi.ikiimdarlartna taq bafrglay-an,, uttvanlartnt kullanmasr sadece tesadtif eseri defildi 2. Bir taraftan da o, protestanlara, kendilerini P u p a'ntn zulmtinden kurtarmak iEin yardrma gelecefini yaayors, Hrristiyan Avrupa'ntn bu iki biiyiik
otoritesine kargr meydan okuyordu.
Fakat Osmanlt lmparatorlufu, yalnrz Avrupa'da defii, $ark'ta,
Orta Asya'ya ve Hint Okyanusu'nda Sumatra'ya kadar yayrlan bir
ayrr basrn
ASIMEVi
iNatctx
.ANKA;]
A
I Bak. Hammer, Devlet-i Osmanige tarihi (tcrc. Ati), V, s. 265.
2 f)smaulr Padigahr, baglangrgta mekttrplarroda Charl"s Quirrt'e Kayser
unvaDr vermiyordu (tj.l6 Jli H?1,: Feriduu, Miinsedt-rjs-seftifin, istanbul 1265,
il. 339, karq. Hammer, V, 104).
3 Feridun ll, 450-452.
HALIL lxnLctt<
350
mfiessir ve faal bir politika giidiiyordu. Mtitekamil gemileri ve ategli silihlariyle Arabistan krytlartndan Sumatra'ya kadar btittin sahillere, mukavemet olunmaz bir istili kuvveti halinde
saldrran Portekiz'lere karEr Asya kavimleri, Osmanft Padiqahr'na
bagvurmaktan baqka bir qare gtiremiyorlardr. seylan ve Kalikut
Ratalal, Osmanh'lardan yardrm gelirse, memleketlerinin tamamiyle
a. Sumatra adasrndaki mtisliiman
miisli,iman olacafrnr vidediyorlardt
hiikiimdarlanndan da Portekiz'lere kargr yardrm istemek iizere lstanbul'a bir elqi heyeti gelmig ve PadiEah bu uzak adaya bir
5.
donanma ile toplar ve ustalar g<indermigti
lrrrl,.rrl ,linr !,'lrr lliiyrrL l lirrl 'l'rir h 1,,,;,,,tttlot lrtlitt ilt: ( ):;rrr;tttlt'l;lt t
cn rrrulrrrr ilurlltctrlcrt ltttl, ll,t,, .'i.rlcvl l,,tlri,,itlutlttyirkla.;trrirrr
-guyle
olan biiyiik rekabetti. Eski ltoma lmparal.orlufu ile lran
lmparatorluklan arastnda oldufu gibi, bu rekabet, Osmanlt'lart
Kafkas'lardan Basra korfezirre kadar uzun ve ytprattcr savaqlara
siiriikliiyordu. Iki imparatorluk arastnda, baglangrqta Do[u-Anadolu
yaylasr, Yavuz'la Kanunl'nin zaferlerinden sonra Azerbeycan,
Giircistan ve Irak iizerinde devam eden bu harp, Volga'Don arasrnda kanal aqma tegebbtislerinin de baqhca sebeplerinden biridir.
Bunun iqin bu miicadelenin karakteri iizqrinde durmak idzrmdrr.
Kanuni Siileyman (1520-1566), biiyiik saltanatr esnastnda lran
Imparatorlufuna kargr bizzat tiq biiyiik sefer yaptr. Birincisinde
Tetriz'e girmig, Bagdad'r zaptetmi$, Hazar denizi iizerinde $irvan'a
kadar Azerbeycan't Osmanh niifuz ve himayesi altrna sokmugtu
( 1533 - 36 ). Fakat Osmanh ordulan qekilir qekilmez lran $ahr
buralalnr geri aldr ve taarruzlartnt Dofu-Anadolu iizerinde Erzu'
rum, Ahlat, Ercig'e kadar uzattl. Kanuni, ikinci defa sefere grkmak
mecburiyetini duydtr. Bu defa da Tebriz'e girdi, fakat, daha lstanbul'a d6nmeden $ah'rn Ahlat, MuE taraflarrnr yafmaladrfr haberini
aldr. Biiytik zahmetlerle yaprlan bu seferler, bciylece, bir netice
vermiyordu. $uh, daima kat'i bir meydan sava$tndan kaqrntyor
ve Osmanlt ordusu qekilince, derhal karEr taarruza geqiyordu.
Osmanh'lar, krglart sert ve uzun bu dafhk b<ilgede biiytik ordulan
sahada
da
a A,;e Padigahr'na nime . 16 Rebiiilevvel 975 - 20 Eylfil 1507 - bak. Saffet,
Tarihi Osmani Enciimeni Mdcmuast, sayr 10 (1327) r' 607'
s Saffet,aynimakalc ve vesikalarr, Padigah'rn Portekiz Krralr'na yazdrgr bir
mektup dikkate defcr. Burada diyor ki : r .iP' ..ii *) 6ss J)ti rir- 51-'r-.: '
.lfrt 6l':- .r.Lb: &.,f t i.;i .r:l:t r:7-rlr:il', Ayor yer, s' 613'
. ejsl #;-
osMANLl - RUS REKABETiNiN MENSEI
35r
uzun zaman beslemek, erzak ve mrihimmatr ikmdl etmek igin yelilmesi imkdnsrz gtiqltikler karqrsrnda bulunuyorlardr. Mticadelenin en
gtq tarafr bu nakliyat mes'elesi idi. Orta-Avrupa'da sava\s-
la'n tekrar krzrqtrgr bir srrada $ah, Van golii etrairnda ErciE,
Ahlat kalelerini zapt ile ahalisiiri katliinr etti ve Erzurum pa.1nr,.,,
miithig bir bozguna ugrattr. Bunun iizerine PadiEah, riqiincri defa
megakkatli $ark seferine qrkmak zorunda kaldr. Azerbeycan'a gire'
osmanh ordularr, bu defa da, $ah'r bir meydan muharebesi'e
gekmeie muvaffak olamadrlar. Nihayet Ama.sya Sulh I\,[uahcclesi
(1555) lrrr ylf)ritltct .$irrlt st'[r-'r lcrint' lrir sorr vcrrli. lfrrrrrrrl,;r lrr.r.rl,r,r
Arcrlrr'fr'rtlr',1.1
yr-rlr-,.rrrtl-1., ( );rjsl,1rrlt'lr11 rr.1r rlrlllrr
(.lr irrrrl.'
r,,.lr.tr
bir siyasi gtrye olaral< kalryordu. lqte Sokollu I\,{chrrrct lrrr..s:r, l5b9
da Volga- Do. kanalrna tegebbtis ederkeu, bunun iqiu yeni bir
y o I arryordu. Zaten ayni lrarr, eskidenberi devletin Garpit.l,i Hrristiyan diirsmanlariyle ittifak etmiyor mu idi ? papa XIII. Gregoire,
Osmanh'lara oldiiriicii darbeyi vurmak iqin lranlr'larla mrigterek bir
taarruz plinr tasariryor ve biitrin iimidini onlara bailryorclu,;. O.smarrhlarrn bu savaglar sebebiyle,iran'a kargr, orta-Asya Trirk devIetleriyle giriqtikleri srkr miinasebetlerden de bahsetmek lazrmdrr.
Osmanlr'lar gibi Siinni olan $eybani oiullan idaresinde Orta.Asya
Tiirklcri, $it Safevi imparatorlufu elinde kalan Horasan'r daimt
bir miicadele sahasr haline getirmiqlerdi ?. Bunun neticesinde
mtigterek diiEmana kargt, onlarla Osmanlrlar arasrnda, siyasi-ciiiil
esaslara dayarran tabii bir ittifak kuruldu; rritekim bu tari5ler.e
dofru $eybarri',ierde. Abdiillatif Han'rn ( 1540 - l55l ), gondcrciigi
mektuplarla Kanuni Siileymarr'r miitemadiyen Safevtler aleyhine
krqkrrttrirnr goriiyoruz. I(anuni de, 1550 talihli bir mektubur,da,
ona "iki tarafrn birlersmesiyle Safevilerin ternamiyle ortadan kaldrnlaca!'rrrr,, yazmakta idi 8. Osmanlr'lann lran'a karqr Orta-Asya
hanlariyle bu mu*asebetleri gittikge srkrlaEtr u Bilhassa koyie
defer bir olay, Padigah'rn 1554 de, yani lran'la henuz suihuir
imzalanmadrir bir tarihte, Barak- Nevr.irz Ahmed Han'i Safevilere
6 Pierling, Papes et Tsars, Paris 1890. s 123.
1 Z. V. Togau, Bu giinkii Tiirkistan oe gaktn mazisi,
Mrsrr tg2g - -j1i. s.
101 vd.
8 .Semerkant Padigahr AbdiillAtif Han'a nirne-i hiimiyfiu,,
Feridun, mungefit
I, 606 - 608).
e Bak. Hammer, VI, 68 - 69.
352
HALIL iNeI-CIrc
kargr ordusunu kuvvetlendirmek iizere tiqyiiz yeniqeri ile bir top'
gu takrmr gcindermesidir 10. Bu Osmanh askeri, Orta-Asya haniur,rln ordulartnda Rumi ler adiyle en giizide kuvveti teEkil
11.
etti ve Horasan'da Safevllere kargr muvaffakiyetlerine dmil oldu
Orta-Asya Hanhklariyle Osmanlt'lar arastndaki bu yakrnllfrn, Hazar
denizi gimalindeki stepleri istilaya baglayan N{oskof'lara karEr da
kendirri g6sterecefini ve Don-Volga kanalt ve Asttrahan seferinin
agrlmasr sebeplerinden birini tegkil edecefini gorecefiz.
Osmanh lmparatorlufu'nun Batr ve Dogu'daki b0ytik mticadelelerine bir g<iz attrk. Fakat bu esnada Osmanlt'larl, Kuzey'den
tehdit eden herhangi bir tehlike gtiri.inmiiyor mu idi? Hemen soyliyelim ki, Altrn -ordu lmparatorluiu'nun qciktiEiiyle, DoSu Avrupa'da,
hakim bir devletin yerine, Ktrtm, I(azan Hanhklarr, Litvanya, Mos'
kova Biiyiik Knazlrklarr gibi bir birine 'rakip rnuhtelif siyasi kuvvetler meytlana grkmrgtr. Bu kiiqiik devletler arastnda kurulan
yeni siyasi muvazenenin XVI. asrr ortalartna dogru Mosko*ru lehine bozulmasr ve Moskof Q,arltft'ntn Flazar denizine, Kafkaslar'a ve nihayet Karadeniz'e dofru sarkmast iizerinedir ki,
Osmanh Devleti ilk defa kuzeyde bir Rus tehlikesiyle
kargrlaqtr. Igte Astrrahan seferi, cenuba doSru yayrlmak isteyen
Moskof lmparatorlufu ile Karadeniz gimalindeki stepleri Ttirk
Islim hakimiyetinde muhafazaya gairqan Osmanh lmparatorlufu
arasrnda ilk ihtil6f olmak itibariyle biiyiik bir mind taqrr. Biz
bu makalede bu mesele itzerinde duracafrz.
Osmanlt Imparatorlufu'nun kuzeydeki siyasi geligmelerle aldkasr, yani XV ve XVI rncr asrrlardaki Osmanlr Kuzey politikasr,
gimdiye kadar maalesef bir buttin olarak ele altnmaml$ttr. H a mmer'de, Zinkeisen'de ve son olarak Jotga'da, Kuzey'in bti'
yiik geopolitik meselelerine bailr, miitecanis bir Osmanh siyaseti
yerine, ancak kronololik olarak bazr miinferit hadiseler zikrolunmugtur. Don-Volga kanah ve Astrrahan seferine de ancak bu Eekilde drizi bir hidise olarak ktsaca temas olunmuqtur. Ancak S o'
I o v y e v, bu meseleyi daha esash bir qekilde ele almak meziye'
tini gristermiqtir12. Fakat o da, Osmanlr'lann Kuzey politikasrnrn
r0 Barak Han'ro melctubuna giire; Hammer, Vl' 68'
ll Bak. Z. V. Togao, ayni egcr' t. 106'7.
12 lstoriga Rorsii, ilcinci kitap, cilt Vl, fasrl 3.
OSMA NLI
anahatlarrnr gcirememig
RUS REKABET|NIN MENSEi
353
ve hadiseyi bu qerqeve iqerisinde mana-
landrramamrqtrr.
Hakikatte Csrnanh'larrn, lstanbul'u zaptettikten sorrra, Kuzey'de
f aalve miitecanis bir siyasetleri
olmugtur. Astrrahan seferi de bunun yeni qartlara gore bir tezahfrrunden baqka
bir Eey defildir.
Fatih Mehmet (1451-1481), Istanbul'u aldrktan sonra, bir srra
seferlerle Karadeniz'i bir Osmanlr g6lii haline getirdi. Bilhassa
747,5 yazrnda, Krrrm'rn cenup kryrlarryle Azak ve Qerkezistan kryrlarrnda Osmanh hakimiyeti yerlegti; Krrrm Hanhfr Osmanh himayesi altrna girdi ts. 7476 da Lehistan'rn Karadeniz'e qrkma politikasrna alet olan Bufdan tse'vliii cezalandrrrldr. Boylece, Bogazlar'da tam hakimiyetini kurduktan sonra, Karadeniz'de Ceneviz
koloni imparatorlufunu tasfiye ederek, bu denizin kuzcy kryrlannda yerlegen Osmanlr lrnparatorlufu, Doiu-Avrupa siyasetinde
biiytik bir devlet srfatiyle tistiin niifuzunu hissettirmege baqladr,
ve bu esnada Ukrayna, Beyaz Rusya ve Lehistan'r idaresi aitrnda
toplamrE olan kudretli Yagellon'lara ve Krrrm'r tekrar hakimiyeti
altrna almak isteyen Altrn-ordu hanlarrna kargr Krrrm-Moskof
blokunu tuttu. Moskof Knazhfr, bu tarihte, Y u g e ll o n'larla gayri
miisavi gartlar iqinde miicadele eden ve Altrn-ordu hakimiyetinden
temamiyle kurtulmaya qahEan bir prenslik, ikinci derecede bir
devletten bapka bir $ey defildi. Altrn-ordu'daki taht kavgalan
neticesinde kurulmug olan Krnm Hanlrfr ise, Saray harrlan na
kargt, kudretli Osmanh Sultan'rna dayanmak ve lVloskova ile miittcfik kalmak zaruretini duyuyordu. Hatta Krrrm, I476 da Altrn
ordu hartr Seyid Ahmed'in bir istilasrndan, ancak Osmanlr mtidahalesiyle kurtulabilmig r{ ve Fatih i\,lehmet, Han'rn yeni taarruzlarrnr tinlemek iqin kendisine bir ihtar mektubu bile gondermigti 1r.
Igte bciy lece, Krnm-;Vloskof bloku, bu kudretli hAmi sayesinde
ayakta duruyordu. Esasen Hanhk, Osmanhl'arla Moskova arasrnda
dofrudan doiruya mtinasebetler tesisi iqin Padigah yanrnda
tl $imdi bak. bizim, Yeni vesikalara g6re Ktrtm Hanltplntn Osmanlt tobiIifiine girmesi ee ahitname meselesi, 3elleten, Sayr 30, 1944. Buradr, Itlenr{li
Giray'rn ve Emiuek Mirza'nrn Topkapr Sarayr'nda mevdana qrkan me[:tu1, ltrr:ra
giire vakaniivielerin sebep olduf u hrrtalr giiriiqler dijzelt ilnriqtir.
ra Bak. Ktrtm Hanhfrntn tabiligi, 210-212.
rs Bu mektup iqin bak. ayni makale, 213-216.
HALiL lruelcrr
354
osMANLr - RUS REKABETININ MENSEI
tavassutta bulunmakta da gecikmedi ; 1492 den itibaren Osmanlt
Sarayr ile Moskova arasrnda ilk diplomatik miinasebetler kuruldu'0. 1475 den beri Osrnanh himayesinde bulunan Ktrtm Hanh$r, ta kurulugundan XVI. aslr baqlarrna kadar Moskova ile
miittefik olarak en srkr bir ig birligi halinde bulunmuqtur r7.
Krrrm'r tekrar Altrn-ordu birlifi iqine almafa muvaffak olan Seyid
Ahmet Han'a karEr Osmanh Padigahr, Ktrtm Hanh!'rnr ihya etmeseydi, Moskova, Altrn-ordu'dan ve Litvanya-Lehistan'dan gelen btiyiik
. baskrlara karqr, giiphesiz, giiq dayanabilirdi. Burada hatrrlatma$a
liizum yoktur ki, Altrn-ordu Hanhfrna son oldtiriicii darbeyi vuran,
Altrn-ordu'nun payitahtrnr yerle bir eden de Krrtm Hanlrfrdrr
(1502) tti. Osmanlr Devleti, Krrtm-Moskova Blokuilun galebesini tenrin etmekle, Eiiphesiz, Moskova'nrn siyasi yi.ikseligi
iqin sahayr hazrrlamrqtrr. Esasen Osmanh'larrn bu genq devletler
yanrnda yer almasr iizerinedir ki, eskiden Do!,u-Avrupa'da hegemonya igin birbirine rakip bulunan Altrn-ordu ile Yagellon'lar
devleti, onlara kargr ittifak etmek mecburiyetini duymur*lardrr.
Fatih Mehmet, Krrrm'da eski hakimiyetini kurmak isteyen Altrnordu hanlariyle, Bugdan'da, Karadeniz kryrlannda yerlegmek isteyen Yegellon'lara karEr bapka bir poiitika da takib edemezdi.
Osmanh Devleti, bu tabii yolda ytiriiyerek, Altrn.ordu ortadan
kalktrktan sonra bizzat Krrrm Hanhfr Karadeniz igin tehlikeli bir
gekilde kuvvetlenip istiklil tenayiilleri gosterince, bu sefer ona
kargr Moskova'ya miisait bir durum almaktan da gekinmedi. Cengiz Han'rn torunu Batu Han'rn kardegi Tukay-timur soyundan gelen
Krrrm hanlarr, Saray tahtrnrn megr0 virisleri olduklan iddiasiyle
Krnm merkezolarak Altr n- ord u I mpa ratorl u f unu bi rl egtirmek ve canlandrrmak, yani Dofu-Avrupa'da kendi hegemonyalartnt kurmak emelinde idiler. Osmanh devletinin kuzey siyasetinin esasr ise temarniyle belli idi: Kuzey'de, kendisinin Karadenizdeki hakimiyetini tehdit edecek btiytik bir devlerin kurulmamasr ve
DoSu-Avrupa'da birbirine rakip muhtelif devletler arasrndaki kuvvetler muvazenesinin devam etmesi. Krnm Hanhfr, Osmanlr himayesinde kaldrkqa, Padigah kendi lehine bu siyasi m u v aze n e y i
16
V. D. Smirnov, Krimskoe Hansfso, 1887, s. 339.
r? B. Spuler, Die goldenc Horde, die Mongolen in Russ/and
Leipzig 1943; Smirnov, Krimskoe Hanstoo.
18 Bak. Spulcr, aynl eser, 204 vd.
L223 1502,
355
muhafaza edebilmek iqin en kuvvetli vasrtaya sahip sayrlrrdr. Onun
iqin, I. Mehmet Giray gibi Krrrm'da miistakil biiyiik siyaset peEinde
koqan Giray'lara kargr Istanbul, daima biiyiik bir titizlik g<isterecektir.
Altun-ordu'nun ortadan kalkmastndan sonra Krrrm'rn, onun
virisi gibi ortaya qrkmasr tizerine, Hanhk'la Moskova arasrnd:rki
eski ittifak da qiddetli bir rekabete dcindti. Hanhk, 1511 de Moskova'nln can drigmanr Yagellon'larla ittifak etti; bu ittifaka 96re Hanlrk,
Volga havzasrnr ahyor ve batrd a Beyaz Rusya ve Ukrayna'da eski
hakimiyet hakkrnt temamile Yagellon'lara brrakryordu le.
Moskova'ya karEr d0Emanca politikanrn ilk mrimessili M e h m e d
G i r a y (1514-1523) oldu to. O, daha babasrnrn saglrftnda, Kalgay
srfatiyle Moskof BeyliSi'ne karEr tahribkir seferlerine baElamrgtr.
1516 da Riazan, ertesi yrl Tula btilgelerini tahrip etti. Sulh igin
Moskova'ya $u qartlarr koguyordu : Btiyi.ik Knaz, Krrrm Har,r'na yrlhk makt0 bir vergi verecek, Kazan Hant Mehmed Emin olrince
yerine Abdiillatif in geqrnesine engel olmryacak, Astrrahan'rn Krnm
tarafrndan zapi.r igin yardrmcr kuvvet gcinderecek. -Vasili, vergi
haricinde diger btitiin gartlan kabul etti (1519)". Knaz'rn, Kazi.n
hakkrnda taahhiitlerini yerine getirmemesi yiiziinden hrikiimsiiz
kalan bu muahade, bilhassa Krnm |{anlrgr'nrn gayelerini gcistermek
itibariyle dikkate defer. Krrtm Hant, Moskova'ya kargr mticadeleye
devam ederken, Mehmet Giray'la aralannda Eahsi bir diiEmanhk
da olan Yavuz Selim 22, Istanbul'da Moskof elqilerini qok mrisait
bir Eekilde' karErlamaktan qekinmiyordu. Hatta 75t2-1514 yrllarr
arasrnda Istanbul'da bulunan Rus Elqisi I\4. Y. Aleksev (Gostenkov)
ve L4l4 Mayrs'rnda Moskova'ya varan Osmanh elgisi Kemal bey
te Tafsilit iqin A. Zihoi Sosyal ile beraber hazrrladrf rmrz ve ya'. rnda
negredecefimiz Ktrtm Hanhfi Tarihi,
20 Ooun tahta grkrgrnr Lane Pool-Halil Edhem, Dfrsel-t Islamige'de ve IJasao
Ortekin, Krnm hsnlanrun geceresi'nde (istanbul 1938), 1515 de giisterirler. Giilbiin-i Hanan'a giire (s. 9) Mengli Giray, 919 Zilbiccesinde - 1574, l. ry - iilnriigtiir; Es-seb'iis-seyyar (s. 86), Mehmet Giray'rn culfisunu H. 920 baglarrnda - 1511
ikinci ayr - 96sterir. Buua g6re Mehmet Giray'in culffsu muhakkak 1514 bagrnda
olmahdrr.
2l Karamzin, VIl, 117.
22 Mehmet Ciray mustakillen .Tatar tiiresioce, banlrk tahtrna oturmu;
ve
culfisunu lstanbul'a bildirmemigti. Daha Selim'in gehzadeliginde baqlryan diiqrnan-
lrklarr hakkroda bak. Saadettiu, Selimname, Tac'iit'tevarih II, Zeyl, 60{ ve
Es-se6'-ris -sey gar, 82-86.
HALIL
354
vasrtasiyle iki devlet arasrnda ittifak miizakereleri yaprldr (1519) ;
Moskova, lstanbul'a gcinderdigi, V. A. Korobov (1515.1516), D. Stepanov (1519), B. Y. Golohvastov (1519-1521) ve Kanuni Siileyman devrinde V. M. Gubin (1521), J. S. Morozov (Briuhov) ve R. Kozlyaninov
(1523) adlr elgileriyle Osmanh devletiyle srkr diplomatik miinasebetler idame etti ve birittif ak imzalamak iqin timitle gayretlerini tekrarladr. Ancak 1523 den sonra bu yolda bir tegebbiis 96rtilmedi 8. lstanbul'da B. Y. Golohvastov, Mehmed Giray tarafrndan
Rus'lara temayiil ettifi igin idam olunan Ahmet Giray'rn oflu
Himmet Giray'la da temasa gelmigti. Onu, Moskova'ya gelmefe
teEvik ediyor ve Yavuz Selim'in kendisini Mehmed Giray Han yerine Krnm tahtrna qrkartrnak istediSini Moskova'ya miiideliyorduza.
Kanuni Siileyman da, culfisunu tabrik igin V. M. Gubin'i elgi
g6nderen Btiyiik Knaz'a kargr miisait bir durum aldr ve onun
isteklerine uyarak Krnm Hanr'na, Moskova'ya taarruz etmemesini
ihtar etti 5. Beri taraftan Mehmed Giray da, Istanbul'a yeni padipahr tebrik igin, beylerinden Rus diiqmanhfr ile tantnan Abdurrahman'r gdnderdi. Mektubunda, bizzat gelip kulluiunu sunamadrsr
igin af diliyordu 20. $tiphesiz Osmanh devleti, Moskof Knazhgr'nr
Kuzey'de siyasi muvazenenin bir unsuru teldkki ettigi gibi, LitvanyaLehistan'a kargr yaptrgr savaglar sebebiyle de tabii bir miittefik
sayryordu. Mehmed Giray, PadiEah'a tdbilifini ifade etmekle beraber, beri tarafta Leh krrah Sigismond ile ittifakrnr yeniledi (1520)27
ve Moskof'lara kargr kat'i taarruza geqti. Kardegi Sahip Giray'r
bir ordu ile Kazan tizerine gcindererek Kazan tahtrna oturttu 38;
kendisi de btiyiik bir ordu ile Moskova tizerine harekete gegti.
Oka'nrn berisinde genq Prens Belski kumandasrndaki orduyu
perigan ederek nehri agtr ve lvloskova kargrsrnda Vorobiyef tepeleri uzerinde ordugihrnr kurdu. Karamzin'in dedifi gibi, bu mtithiq istil6, Rus'lara Batu ve Toktamrs gtinlerini hatrrlatryordu. O
33 bak. B. Spulcr, Europiiische Diplomaten in Konstantinopel.,., Yahrbiicher
fiir Geschichte Osteuropas, Yahr. l, Heft 3, 1936, a. 427.
2{ Karamzin'den naklen Howorth, Hist, of the Mongol.r, ll, 471.
25 Hammer. V, 19.
26 Han'rs mclctubu vc Padigah'ru cevabr : Feridun I, 501-503.
2t Muahede metni iqin bak. H. Feyizhan - V. Zornov, Ktrtm gurtuna oe
oltaraflarga dair bolgan garl*lar se hatlar, Petersburg 1864, S. 3-5.
28 Es'ce6'ii s-seggar, 90.
osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI
luelctr
357
strada Moskova'da bulunan Avusturya elqisi Herberstein, gehirdeki
paniki canh satrrlarla tasvir ediyor 2e. Han, vergi taahhiidii iizerine
geri gekildi. t522 baharrnda Biiyiik Knaz, kuvvetli bir ordu ile
Oka tizerinde Krnmh'lartn yeni bir istildsrnr beklerken, Padigah'rn
elqisi Meng0plu lskender, efendisinin dostqa duygularrnr sunmak
iizere Moskova'da idi. Keza Kefe ve Azak pagalan, Vasili ile
dostga miinasebetlerde bulunuyorlar ve Han'rn sefer hazrrhklan
hakkrnda gizlice haber gcinderiyorlardu 30.
Mehmed Giray, Kazan'r Krnm'a bafladrktan sonra 1522 krgrnda Astrrahan'r da zaptettisl. B6yleceo, Altrn-ordu Hanlrirnr
Giraylar idaresinde tekrar canlandrrmll oldufu bir
anda, rakip Nogay'lar tarafrndan katlolundu (1523 ikinci teqrin):r2 ve
eseri de birdenbire g<iktii. Bunun iizerine Astrrahan'a, Moskof'larla
ittifak etmiq olan eski han Hiiseyin tekrar gidip yerlegti. Moskof
Knazt, Kazan'da da Sahip Giray'r atrp kendi taraftarrnr han yapmak
iqin bu tarafa 1523 ve 1524 yrllannda btiyiik ordular (Herberstein'e gcire 180 bin kiEi) sevketti. Sahip Giray, Kazan'r yeieni
Safa Giray'a brrakarak Padigah'tan yardrm istemek ve Krrrm Han-
h$rnr elde etmek iqin Istanbul'a
gitti. Bir
rivayete gore
o,
Kazan'a han oldu$u zaman hutbeyi Padigah adrna okutmug, yani
Ktrtm Hant gibi Osmanh'lartn yiiksek hakimiyetini tanrmrgtr3;r. Solovyev'e gcire daha III. Ivan zamanrnda Osmanlr elqisi Moskova'da
Kazan'rn Padigah'a ait oldufunu ildn etmigti 3r. Herhalde datra
bu tarihlerde Kazan, Moskof emellerine karEr Giray'lar vasrtasiyle Osmanh PadiEahr'nrn h i m a y e s i n i anyordu. Ayni tarihte
lstanbul'dan l(rnm'a Han g6nderilen Saadet Giray'la (Mayrs 1524)
2e
30
ingilizce terciimesi Howorth'da, ll, 471 vd.
Koramzin, cilt V. 230 no. lu hagiye.
3r ds-sa6"i s-scggar, 87 ; Sahaif -fil-ahbar Il, 695,
32 bak. Es-se&'ris-seggar 87, Umdet-iit-teoarih, 98. 1549 dan iince itil'in batrsrnda Nogay Mrrzalarrna tibi hiqbir kabile bulunmadrSr hal<krnda Z. Y.'foganrn ifadesi (Tiirkistan, 109) ihtiyatla lcargrlunmalrdrr. Krrrm kaynaklarr, Mehmed
Giray'ru Astrrahan seferine giderken Nogay Mrrzalartndan Mamay (Orak Mamay) la birlegtifini ve diinerken Nogay'lar tarafrndan katlcdildigini siiylemekte
mttte fiktirler. Bk. Es-se6'iis-seggar, 87. Umdet-iit-tesarih 98 ve Sahaif-iil.ahbar
II.
695.
ll,
t27.
rr $ahabeddiu Mercini, Ilffistafdd'fr\-ahbar fi uhaal-i Kazan ve Bulsar
3a
Istoriga Rossii, kitap II, cilt VI s.
91.
HALIL irqalctr
OSMANLI - RUS REKABE',TININ MEN$EI
bizzat Krnm iizerinde de Osmanlt hakimiyetinin kuvvetlendifini
gciriiyoruz s5. lstanbul'a bafh olan ve iqerde kendisini saflam
hissetmiyen Saadet Giray Han, Moskova ile uzlagma siyasetine
Krrrmlr'lar, Moskof Knazhsr'nrn cenubuna, Riazan, Seversk, Odoef,
Bielef'e yrkrcr istildlarrna devam ettiler.
Fakat gimdi Krnm Hant, Osmanh'lar tarafrndan da desteklenmekle beraber, kargrsrnda yalnrz Moskof'larr bulmuyordu. Ruslar,
Nogay'lar arasrnda, Kazan ve Astrrahan'da, hatta ta Kafkaslar
Eimalinde Qerkezler arasrrtda miittef ikler bulmakta idiler. K4zan ve Astrrahan'da, bilhassa Moskova'nrn gittikge artan ticart iktisadi faaliyetine baglanan yerli tiiccarlar arasrnda N{oskova taraftarr kuvvetli partiler tegekktil etmiqti. Gergekten Krrrm Hanr'nrn
da bu tticcarlarr himaye ettifini gcirtiyoruz. Mesela Astrrahan Hanr
Yagmurqr (Yamgurqr), Kazan'dan gelen 120 tiiccan, I(rrrm iaraftal
olduklan bahanesiyle yafma ve qofunu katletmigti ; kurtulanlar
Krrtm Hant'na gikdyete gelerek onu Astrrahan'a karqr sefere tegvik
ettiler (1549) 30. Fakat Eimdi Garbrn esyasr
- lngiliz quhalarr ve
demir mamfilatr- Kazan ve Astrrahan'a Moskova yoliyle gelnrekte idi
ve step mallarr, ftus pazarlanna akmakta idi'tu. Volga (itil) in qarkrndaki .steplere hikim olan ve Kazan-Astrrahan'da ekseriya Krrrm
hakimiyetine karEr cephe alan Nogay kabileleri, 1558 yrhndaki biiytik krtlrkta ancak Rusya'dan gelen ekmekla krrrlmaktan kurtulduiar 41. Rus pazarlarrna at, davar, deri gibi step mallannr gctire n ve
karErhfrnda diger ihtiyaqlannr alan l\ogay'lar tizerinde Nloskof
knazlartntn ntifuzu gittikqe kuvvetlendi. Isrnail Mirza idaresindeki
briyiik bir krsrm Nogaylar (Ulu-Nogay'lar) daha Sahip Giray devrinde Moskof ntifuzuna girdiler. Buna kargr Yusuf Mirza idaresindeki
kabileier Krrrm-Osmanlt niifuzunu tanryorlardr. Kanunt Stileymarr'r n,
Yusuf Mirza'ya "E m i r- i.i I - ii m e r a I r k,, payesi gcinderdiiini biliyoruz. Bunlar, Sahip Giray devrinde Krnm tarafrna geqerek "Kiqi.Nogay, adiyle tanrndrlar a2. Rus diinyasr ile Osmanh lrnparatorlugu
35E
bagvurdu. Fakat ona kargr miistakil Hanhk ananelerine bafh
rakip han srfatiyle lslim Giray, Ktrtm'da uzun ve kanh bir
ig savaEa sebep oldu. Bu, tabii en ziyade Moskova'nln igine yaradr. Nihayet Biiyiik Knaz, Kazan'dan Safa Giray'r atttrarak kendi
adamr Can Ali'yi han yaptrrmafa muvaffak oldu (L532 baharr).
Ayni tarihte Krnm Hanlrfr'na, Padigah tarafrndan eski Kazan Hant
Sahip Giray tayin olundu (Eyl0l 1532). Padigah, onun yanrna
60 topgu, 300 cebeci, 1000 sekban, 40 miiteferrika, 30 qavug, 60
timar ve zeamet ehlinden ibaret bir yardtmct kuvvet de verdi 38.
Nihayet Isldm Giray'r ortadan kaldrrmafa muvaffak olan Sahip
Giray Han, Moskova'ya kargr serbestqe harekete geEmek imkdnrnr
buldu. Kazanh'lar Rus mahmisi Can Ali Han'r <ildiirerek Safa Giray'r tekrar baElarrna getirdiler (1535). Ktrrmh'lar cenuptan taarruz
ederken Safa Giray da Volga iizerindeki Rus gehirlerine kar;r
muvaffakryetli taarruzlara bagiadr. Birqok Eehirlerle beraber bir
arahk Nijni-Novgorod'r zaptetti ve Knazlrfrn kalbine kadar sokuldu 3?. 754t de Krnm Hant Sahip Giray, bizzat, biiyiik bir ordu ile
M o s k o v a tizerine sefere grktr. Oka nehrini, ordusundaki Osmanh
topgulan himayesinde sallarla agryordu. Fakat birdenbire Moskoflarrn
hayret ve sevinci kargrsrnda ricat ettifi gciriildti. Qiinki gerisinde
dsl Nogay kabilelerinin tehdidi edici hareketlerini haber almtgtr 38.
Bununla beraber ertesi yrllarda Kalga Emin Giray kumandasrnda
ss lstanbul, Krrrm beylerinin .Cengiz yasasura giire, han segtiklcri Gazi
Giray'r tanrmadr ve Saadet Giray'r han giinderdi ; b'r miicadeleler halckrnda bizim, Kvtm Hanhgt tarihi.
36 Hammer'de (V, s. 238) buolartn .300 topcu, 300 sil6hcr, 1000 yeniqeri, olarak g6sterilmesi yanlrgtrr. I-Iammer, bu mal0matr Es-seb'iis-seggar'd,-n almrgsa
da orada (bak. Kizrm bik tab'r, Kazan 1832, s. 9l) bizim yazdrfrmrz gibidir.
Ayrrea kargrla z Giilbfin-i-Hanan, 15; Hammer'in Osrnanlr Tarihi'nde Krrrm haularroa dair verilen maltimat gok yerde yanlrglarla doludur.
3? Bak. Hadi Atlasi, Kszan Hanh{q 167-171,
38 Han, Knaz'a gtioderdifi mektupta diyordu ki: .Oka neLrioden diiuIyorum,
sebebi Baki beydir, evvel6 onun cezaslrol verecefim, gonra da seoiole hesaplattrrm' , Sahip Giray tarihi ; Umdet-fit-teoarih, 106; Karamzin (VIll, 28-29), bunu
srrf Rug mukavemetine atfetmeklc bir taraflrdrr.
359
3e U mdet -iit-tevsrih, 108-109.
4r Z. V. Tosan, ll0.
Z. V. Togan, 93, 114.
{2 fs-se6'ris-seggar ( s. 105 Edigu evlidroa tibi otan 9 Nogay
)
kabilesinden 8 iniu acilarrnr veriy,.rr: Mansur, Orak, Marnay, Ur-lvlehmet, Kasay, Tokuz
(::;b ?), Yedicek, Camboyluk. sahip Giray, bun!ardan orak, Kasay, Ur-Mehmed
40
ve Tokuz kabilelerini itil (Volga) ve Don boylanndao Karadeniz qirnaline, B,rcak havalisine yerlegtirdi. Yedicek'ler ve Carnboyluk'lar Kubau nehri boylarr na
giiqtiiler. Z. V, Togan, bu biiyiik muhaceretin 1558 deki biiyiik kur;,klrkt1n il*ri
geldigini ve biiylece Don - itil boylannrn bopaldrSrnr siiyliiy<,r (Tilrkistan, 1 l0
vd.). Bu halin, Kazak'larrn yayrlmasrol ve Rus istilAslor l(ola1lagtrrdrfrr::r;,iiphe
yoktur (bak. avni eser, 115).
osMANLr - RUS REKABETINiN MEN$EI
HALIL iNnlcrr<
350
arasrnda, Karadeniz-Volga steplerine h5,kim bulunan Nogaylar, bu
devirde biiytik siyasi roller oynadrlar (Onlardan sonra ayni
rolti Kazak'lar oynayacaklardrr ). lsmail Mirza'ya tdbi Nogay'lar,
bilhassa Kazan ve Astrrahan'da Krnm teEebbiislerini suya dtiqrirerek Rus hakimiyetinin yerlegmesine yardrm ettiler. Fakat Krnm tarafrna geqen Nogay kabileleri de (Kigi-Nogay'lar), Krnm Hanhfr'na
biiyiik giigliikler qrkarmaktan geri kalmadrlar. Bizzat Krrrm, bir
Nogay istilasr tehlikesine maruz kaldr. Sahip Giray, Dnieper - Don
arastndaki Nogay'larla qetin miicadelelerden sonra bunlan itaat
altrna alabildi a3. Burada da ancak, Altrnordu'yu mahva g6ttiren ayni
dmilleri gortiyoruz. $tiphesiz O s m a n I r h i m a y e s i olmasaydr,
Krnm da, ayni feodal kabile mticadeleieri iqinde, az zamanda
Moskova'nrn niifuz ve hakimiyeti altrna drigecektid{. Ayni devirde
Qerkezler arasrnda da Moskof niifuzu, Krnm iqin tehlikeli bir Eekilde yayrlmak istidadr gosteriyordu. Bu devirde Hazar denizi ile
Karadeniz arasrndaki steplerde, Don ve Kuban rrmaklanna kadar
yayrlrnrE bulunan Qerkez'lerin a5 bir krsmr Osmanlr'lara tabidi. Kuvvetli Jana beyi Kansavuk - on beE bin askeri vardr - Padiqah'tan
tuf ve sancak alarak Osmanh hakimiyetini tanrmrEtr as. Fakat
aynr zamanda onlann arasrnda Rus ntifuzu da yayrlmafa bagladr.
Sonradan,l 555'de Begtav Qerkez'leri doirudan doiruya Qar'a tabiliklerini sundular a?. Dtirt sene sonra da Qar'dan, Hrristiyanirfa girmek
iqin rahipler ve Tatarlar'a kargr giriqecekleri harekdtr idare iqin subayIar istediler ; Qar, buna mi.isaraatle cevap verdi as. Qerkez'ler, Krnm'rn
diiEmanr olan Nogay'larla ve Astrrahan'daki rakip hanlarla mrirstea3 1546'da
.Nogug Ktrgtnv denilen katli6mlar igin bak. Sahip Giray tarihi;
Umdet-iit-tevarih 107 ; Ee-se6'iis-seggar, 92-93 i Sahaif -iil-ahbar Il, 700-701. Bu
Nogay'larrn Krrrmlr'larla miicadeleleri sonraki asrrlarda da devam etti ve Hanlrfrn zayrflamastnda baglrca amillerden oldu. XVII. asrrda Osmanlr devleti, yanlrg bir siyasetle, Hanlrga kargr Nogay Kantimur Mrrza'yr tahrik edecelctir.
41 1736 tarihine dogru Krrrm Hanr'nrn divan katibi Kefeli ibrahirn
9u dikkate dcser ifadeyi kullanryor: Osmanlr devleti himaye etmeseydi, Krrrm Tatarlarrnrn da mahvolmasr giiphesizdi. Qiinkti Osmanlr devleti iqin, Moskof'larr Karadcniz'den uzaklagtrrmak en miihim iglerdendi: .Tevarih.i Tatar han ve Dafrstan ve
IVloskov ve Degt'i Krpgalc iilh.elerinindir,. C. Seyid Ahnret Kr.rmer neqri, S. 30.
as bak. Sahip Giray tarihi; Mrrza Bala, Qerkesler, islim Ansikiopedisi.
r0 Sahip Gi'ay tarihi, Umdet-iit-tesarih, I07.
a7 Klaproih'dan oaklen Howorth II, 490.
{8 Karamzin VIII,
351.
361
reken hareket etmefe baqladrlar ac; Taman yarlmadasrnda yafma
ve taarruzlara girigtiler. Nihayet Kefe'deki Osmanh valisinin de
tegvikleri i.izerine 60 Sahip Giray, Q,erkez kabileleri - o arada Kansavuk- tizerine bizzat dort btiyiik sefer yaptr ve bunlarr qiddetle
tedip etti 5r. On sene sonra Azak kalesine karqr Rus - Kazak'larla
birlikte taarruzlarrnr g6recefimiz bu Qerkez'lerin, bizzat Don Kazak
konfederasyonununtegekkrihindebiiytik rolleri olmuqtur. Qerkez'
leri ezen Ktrrm Hant, nihayet L549 da Astrrahan't Osmanh toplarrnrn
yardrmiyle bir daha zaptetmefe muvaffak oldu 52. Bciylece, Osmanlrlar tarafrndan himaye edilen Krrrm Hanr, Kazan ve Astrrahan'r kenCine
baglamrg, Kafkasya'da Qerkez'leri ve steplerde Nogay'larr ezmigti ;
Kuzey'de de miitemadi taarruzlariyle Moskova'yr daimi bir baskr altrnda tutuyordu. Fakat Sahip Giray'rn eseri de, 1523 de oldufu
gibi birden yrkrldr. Onun bu derece kudretli bir hale gelciikten
sonra miistakil hareketlerde bulunnrasr, Padi;ah'tan Gozlcvc isl<elesini istemesi Istanbul'da kaygr uyandrrdr 63. Sadrdzam onun,
kendisine yukardan bakmasrna tahammtil edemiyordu. 1549 cla
Sahip Giray lstanbul'dan, cilen Safa Giray yerine Devlet Giray'rn
Kazan'a han gcinderilmesini istedi. Fakat Devlet Giray, zAhirde
Kazan Hanr srfatiyle, Krrrm'a han gonderildi ve Sahip Giray, Taman kalesinde katlolundu 5a. Bu esnada IV. lvan, riiqt qafrna eriqmiq ve 1547 yfi baqrnda Moskof'lann ilk Qan (lmparatoru) olarak
taq giymi;ti i6. Artrk Moskova kendini, yrkrlan Bizans'rn yerine
" U q ii nc ri Roma,, sayryordu io.
49 Ktrtn,'a cliigman olan Yagmurqr Hao, rakibi Ak-K6bek Hanr
Qerkez'lerin
yardrmiyle katltdip yerine geqmiqti.
s0 Sahip Giray tarihi; Umdet-iit-tevarih, 107.
sl Sahip Giray tarihi'nde bu seferler tafsil6tiyle aolatrlmrqtrr.
s2 Umdet-iit-teaarih, 109 ; Howorth, II. 354 - Onun ordusuncla, 20 topla
yenigeriler vardr.
s3 bak. Es-se6'ijs-seygar 91; Umde{-iit.tevarih, 110.
s Es-se6'fjs-seggar,93 v.d.; Sahip Giray tarihi i Umdet-iit'tevarih
109 vd.
55 Ruslar, Altro-ordu hanlarrna.Qar uuvanlnl veriyorlardr (Rambaud, -Flis.
la Rus"ie 218; A. Eck, Mogen Ag, ,u""", Briik--el, s. 34 not l)' Fakat Knazlar,
giiphesiz Kilise ademlartnro tesiriyle kendilerini Bizans irnparatorluk anan"sioe
baflryorlardr. lV. lvan'ro Qarlrfrnr, Krrrm Hanr ve Parlrq:rh uzun zamau tanrmadrlar. 1470 de padigah ooa hali Moskof beyi diye hitap ediyordu: Feridun, ll,
de
465.
56 bak. Platonov,
La
Russie moscovite, Paris 1932,
s. 8l-85.
HALiL ln nlclr
362
osMANLr - RUS REKABETiNIN MEN$EI
Ayni tarihte Krrtm Hanhfiyle Moskova arasrnda Kazan
ve
Astrrahan iizerindeki miicadele de en buhranh devresine giriyordu.
Qok geqmeden veni Moskof Qarr, Kazan'r qetin ve kanh sava$lardan sonra zapta nruvaffak oldu (1552). Devlet Giray Han'rn
ordusiyle Oka'ya kadar ilerliyerek geriden yaptrir tehdit buna
mani olamadr. Kazan, bir Rus vildyeti haline getirildi. $imdi tehlike Astrrahan tizerinde dolagryordu. Astrrahan Hanr Yagmurgr Han,
Osmanlr Padiqahr'nrn niifuz ve tesiriyle eski rakibi ve Nogay reisi
Yusuf'la ittifak etti. Fakat bir krsrm Nogay kabilelerini kendisine
baflamrg olan Qut, yanrnda mtilteci bulunan Derviq Han'r bir RusKazak ordusiyle Astrrahan tizerine g<inderdi. Yagmrrrqr magl0p
olarak Azak'a Osmanh'larrn yai)ura kaqtr (1554) 5?. Dervig Han da
Ruslar'rn tahakkiimiine fazla tahammiil edemedi. Krrrm harrzadesi
Kasbulat'r K a I g a (veliahd) tayin etti 58 ve nihayet isyan bayrafrnr
kaldrrdr. Moskof'lar kat'i darbeyi vurmak iqin harekete geqtiler.
Astrrahan'rn yardrmrna kogan Krrtm Hanr'nr, yolda, $eremetiyef
(bizim tarihlerde $ermet-oflu) kumandasrnda Krnm tizerine yriruyen baqka bir ILus ordusu dururdu; Deviet Giray, qetin bir savaqtan sonra Krnm'a dcinmek zorunda kaldr 50. Ote taraftan Derviq
Han da Astrrahan'da tazla mukavemet edemiyerek yine Azak'a,
Osmanh'larrn yanrna srsrndr. Qut, Astrrahan'r bir Rus vilAyeti olarak inrparatorlufuna ilhak etti (1556). Bciylece Moskof iar,
yalnrz Volga havzastnda yerleEmiyorlardr ; qimdi Hazar deniziyle
Karadeniz ?ritslridd Nogay'lar, Don iizerinde Kazak'lar, Kafkas
kuzeyinde Qerkez'ler ekseriyetle Moskova'ya tdbi iciiler. Moskof
niifuz ve hakimiyeti Kafkas'lara ve l(aradeoiz'e kadar uzanryordu.
Buhadiseler Dofu-Avrupatarihinde yeni Eaf rn hakiki bagI an gr e r sayrlmahdrr. Krnm Hanhfr, Altrn-ordu Imparatorluiunun
mirasr igin yarrm asrrdrr yaptrfr tariht m{icadeleyi kaybetmig, Dofu-Avrupa'da Moskof iistiinliigii, Qutlrk artrk kati olarak
s? Yagmurqr 1569 da Rodos'ta siirgiindii (Bak.
58 Karamzin
se
.6s-se6'fis-e
Vlll,
A. Refik, 5).
2 18.
eggar 98-99; Karamzin, ll. 273-74; Es-seb'iis-segyar, .$ermet
oglu' na kargr bir savalla neticelenen bu seferden bahsederkeo Rus kaynaklariyle
ternamiyle uygun{rr. Brrna giire Devlet Giray'rn bu seferi 1556 tarihioe aittir.
Howorth'rn (ll, 484) ve sonra Smirnov'un (423 vd.) .Es-se6'ijs-seggar'dt tarihsiz olarak anlatrlan bu seferi, Devlet Giray'ro Hanlr$rnro baglaugrcrnda giistermeleri yanlrgtrr.
363
kurulmugtu. En az 1300 yrldrr bir Tiirk Yurdu olan Dofu-Avrupa
steplerinde hakimiyet, Slav'lara geqiyordu. Bu, ayni zamanda Osmanh imparatorluSu'nun kuzeyde seksen senedir takip ettifi muvazenesiyasetinin de yrkrlmasl ve Karadeniz' in dogruclarr
doBruya tehdit altrna dii$mesi demekti. Moskova'nrn derhal Hazar, Kafkas, Karadeniz arasrnda yollara hakim yerlerde
kaleler yapmafa giriqmesi 00, ve bizzat Azak kalesi tizerine Kazak Qerkez taarruzlart, Osmanh devletini ciddt olarak endiqelendir-
mefe baEladr.
Ayni tarihte Rus devlet aciamlan, Altrn-ordu'nun mirasrnr temamiyle ele geqirmek ve Karadeniz'e grkmak iqin bizzat Krrrm'a
taarruz etmegi ciddi surette diigunmefe baqladrlar. Fakat IV. ivan,
Krrrmh'larrn arkastnda duran Kanunl'rrin Imparat.lrluiryle boy olqriEemiyecefini biliyordu. Bunun iqin o, taarruz kuvvetlerini Baltrk
tizerine gcindermeSi tercih etti 0". Bciylece, Kazan ve Astrrahzrrr'rn
diigmesini Moskof QutlrStnrn hakiki surette kurulu.;u saymak gerektiii gibi 6r, bu, Osmanh Imparatorluf u iqin Rus meselesinin baglangrcr, Orta-Avrupa ve iran'dan baska kuzeyde yeni bir
cephenin kurulmasr demekti. Fakat bu srrada Avrupa'da, Akdeniz'de Hrristiyan devletler, $ark'ta Safevi Imparatorlufu ile biiyrik
mi.icadelelerine devam eden Osmanlr Devleti, kuzeyde derhal ve
doirudan doiruya bir reaksiyonda bulunmak imkAnrnr bulamadr.
Bu tarafta Devlet Giray Han Moskof i.ilkelerine kargr seferlerine devam etti, 1557 de bizzat Tula'yit kadar ilerledigi srrada
Kazak'lar, Ozii nehri (Dnieper) aizrnda Islam-kerman'r, Qerkez'ler
Taman yartmadastnda Taman ve Temruk kalelerini srkr;trrarak
Krrrm'r dofudan ve batrdan Qok tehlikeli bir duruma dtigiirdriler.
Han, siir'atle ricat etmek zorunda kaldr ve Osmanlr yardrrncr kuvvetleriyle Kazak'larr tekrar kuzeye attr. Ertesi sene kr;rn Krrrmhlar, iig ordu halinde Riazan'a, Tula ve Kagir bcilgelerine saldrrdrlar. Fakat onlarrn arkasrndan bir Rus kuvveti, Perekop (Or-kapu)
berzahrna kadar gelmek cesaretini gcisterdi. D. Adagef komutasrnda baqka bir Rus kuvveti Dnieper'i sallarla inerek Krrrrn'rn
batr kryrlarrnr yafma ve tahrip etti ( t559). Fakat esir cttiii Os60 IV. Ivan'a nime : Feridun, II, 460.
ooa Rambaud, F/isf. de la Russie, 224-225.
6l Rus halkr tarafrudan bu muvaffakiyetler en biiyiik bir milli zafer gibi
kargrlandr ve Qar'rn prertiiini ziyadesiyle ytikseltti. bak. Platonov, 108-110.
HALIL iNnlcrr
364
manhlan, Ozii Pagastna gcindererek Osmanh'lara karqr hiq bir fena
niyeti olmadrfrnr da anlatmak istedi 62. Yukarda da igaret ettifimiz gibi, Moskof'lar, Osmanh'larla aqrkca ihtilaf haline gelmekten
qekiniyorlardr. Rusya'ya karqt Krnm kuvvetlerinin aktnlan ertesi
yrllar devam etti. Fakat Qarlrk, giiney hududunda bir srra kalelerden miirekkep istihkam sistemi ve yeni ateEli silahlarla ur bu akrnlarr krrmakta artrk giigliik gekmiyordu. Fazia olarak Eimdi, cenupta
Kazak'lar, Qerkez'ler ve Nogay'lar vasrtasiyle Krrrmh'lart kendi yurtIarrnda vurabiliyor, Osmanh devletini bile teliga diigiiren karqr
akrnlar yaptrrabiliyordu. Bugiin Tilrk Argivi'nde Osmanh Divan
kayrtlarrnda, Moskova'ya tabi Kazak ve Qerkez'ler tarafrndan
Azak'a, Taman yarrmadaslna ve Dnieper mansabtna yaprlan aktnlarrn lstanbul'daki akislerini takib edebiliyoruz 6a. Bunlarrn en gok
telf,q uyandrrant, 1559 bahannda A z a k kalesinin Dimitra.g (.rlrr_r)
adrnda bir Kazal< reisi tarafrndan muhasarasr oldu. Osmanlt iilkesinin en gimali noktasrnda bulunan bu kale, iik defa bir Rus
kuvveti tarafrndan kugatrhyordu. Ilk qarprgmada Kazak kuvvetleri
dafrldr. Dimitrag "Rus tarafrnda tekrar on bin kadar asker top'
layrp,, kale iizerine geldi. Bu orduda bulunan ve ileri atrlan Q.t'
kez'ler, kaleden qrkrg yapan mtidafiler taraftndan giddetle piiskiirtiildiiler. Bu srrada, yukarda adr geqen 6si Jana beyi de kendi
Qerkez kuvvetleriyle gelip muhasaraya katrldr. Kazak'lar nehir
iizerinden, Qerkez'ler beri taraftan, Azak'a yeni bir taarruza hazrrlanryorlardr. Osmanh'larrn Kefe beyi, Qerkez'leri Dimitraq'la birleqmeden birdenbire basarak bozguna ufrattr, Kazak'lar dt qekildiler 65. Istanbul'dan Azak't muhafaza iqin siir'atle gemiler gcinderildi 6s. Osmanh'lar her an yeni bir taarruz bekliyorlardr, Ozti
6t Karamzin Vlll,
63
osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI
365
mansablndan Qerkezistan'a kadar bfftfin Karadeniz kryrlarr tehlike
igindeydi. Kefe beyi, sahillerde iki gemiyle kol geziyor, yeni gemiler
ingasr iqin tersaneleri lamamlamafa gahgryordu 6?. lstanbul'dan
Azak'a n6betci yenigeriler tayin olundu ve yeniden yedi gemi
g6nderildi 68. Obtir taraftan yine bu tarihlerde, PEetuh (,;:,.) ve
Can adlanndaki Qerkez beyleri Taman yanmadasura saldrrrp
ya$malarda bulundular. Kefe beyi bunlara karEr kanh garprEmalar
yaptl. Bir miiddet sonra Krnm Hanr, Pgetuh beyi ve "Moskov'a
gitmeleri muhakkak olan, Han ailesinden Can-pulat ve Can-temir
sultanlarr ele geqirip hapsetmefe muvaffak oldu 6e. Istanbul'dan
Han'a yazrlan htikrimde deniyor ki: "bundan evvel memleketimize
tdbi olan lslim-kerman kalesi ma'mur iken Ozii suyundan (Dnieper)
kifirler taarruz etmezlerdi. $imdi her sene gelip taarruz ettikleri
igin Ozii kalesinin acele tamirini emrediyorum,, ?0. Casuslarrn getirdi$i mal0matagrire, 1560 baharrnda "Moskof beyi,,Nogay reisi
lsmail Mirza ile (Astrrahan'rn zaptrnda Rus'larla iqbirlif'i yapan mahut Mirza) birlegip Dnieper tarafrndan Krnm'a taarruz edecek 7r ve
Dimitrag da 80 bin kigi baqrnda Don nehri iizerinden harek'ete geqecekmig. Bu haberler tizerine Osmanh hrikiimeti, teldga diiqtii; Kefe beyine srkr hazrrhk emirleri gonderildifi gibi72, Krnm Hanr'na da yakrnda gemilerle asker gcinderilecefi bildirildi 73. Rumeli'de bir qok
Sancak beylerine, askerleriyle Silistre beyinin kumandasrnda toplanarak harekete hazrr olmalan emri verildi. Btitiin bu emirleri
Padigah bizzat takip ediyordu ?4. Fakat sonunda, Krnm Hanr'nrn Rusya'ya taarruz iqin istedif i askerlerin ve levizrmatrn, nakliye gii(-liikleri yiiziinden gonderilemiyecefi bildirildi ve kerrdisinin, vakit geEirmeden aktn yapmasl, onun yerine Ktrrm'r Osmanh askerinin muhafaza edecefi yazrldt ?5. Gergekten 1560 yazrnda Dimitrag'la Qerkezler,
439.
bak. Eck, 449'451.
fl Bu vesikalar, krsmen A. Refik taraftndan Tiirk Tarih Enciimeni Mecmu'
asr'nda negrolunmugtur: sayr 17 (94), 1926, s.261 vd. Fakat A. Refilr, bu vesi'
lcalarrn bagrnda yaptrfr hiilisada hatalara diigmiigtiir. Kazak reisi Dimitraq'rn
(sit.ir.:) H.967 dan sonra Azak'a ikinci bir hiicum yaptrfrur stiyliiyor (s.2641.
Hatbuki bunu ictinat ettirdi[i vesikada agrk bir gekilde, geqeB bahardaki
seferden, yani 966 seferind:n bahsedilmektedir (bak. A. Rcfik, vesika V).
6s A. Refilr, verika V.
66 A. Refi!, vesika I. Bu gemilcr diigmanro gekilmesi iizerine krglamak
dzere Kerg'e diind6ler (Vesika ll).
6?
68
6e
70
A. Refik, X. gfrzgilda agtk deniz meselesi, TOEM, sene 16, 261, vesika II.
A. Refik, vesika Il. ve V.
A. Refik, vegika lll.
23 saler 967-24 tegriosani 1559- tarihli hfikiim: A. R. vesika lll.
?r A. Refik, vesika VI, faLat burada.kard-i kadim' (flri rdt) deEil, <<kasd-i
Krrrm, (6ri .r-Jy okumalrdrr.
72 A. R. vcsika VI. - bu yazr Padrgah'a sunulup onun tarafrnd'n okunduktan vo begcnildikten lonra gdnderildi.
?3 A. R. vesika VII : Hau hazretlerinc hiikiim.
?4 A. R. vesika Vlll: Silistre beyi Sinan Pagaya hfikiim.
?s A. R. vesika IX: Dcvlet Girey'a hiikfim; Kargrla. Feridun, II,46l.
HALiL iru,qlctt<
966
Azak'a, sonra Adakale'ye taarruz etmek istedilerse de, Kefe beyinin
donanma ile yetigrnesi iizerine cesaret edemediler ve qekilip git'
tiler ?6. $imdi Devlet, gimalde yeni taarruzlara kargt her an uyanrk
olmak mecburiyetini duyuyordu. Moskof lmparatorlufu, ileri kollanyIe birdenbire Karadeniz gimalinde Osmanh hakimiyeti iqin tehditkdr
bir duruma geldifi halde Qut, Osmanh devletiyle aqrk bir ihtilaftan kaqrnryordu. Bu srrada Ivan, Han'a gtinderdigi adamlar vastta'
sryla Kazak'larrn kendi emri olmadan bu taarruz hareketlerine girigtiklerini bildiriyor, Dimitrag'rn 1560 daki taarruz tegebbiistinii cinceden haber vererek "sonra bunu bizden bilmeyin,, diye mesuli'
yetten kurtulmak istiyordu ?7.
Osmanh hiik0metinin, ancak Avusturya ile sulh akdolununca
(1562) kuzeyde harekete geqmek iqin bir karar verdigini ve bazr
pldnlar hazrrladrfrnr goriiyoruz. Han'a, ilk baharda Astrrahan'a bir
ordu gdnderileceii, Don-Volga arastnda bir kanal aqrlacair, kendisinin de bu sefer iqin hazrrlanmast ldzrm geldifi bildirildi. Moskova'nrn Krrrm'daki elqisi Nagoy, bu hususta Qar'a gonderdigi
raporda diyor ki : "1563 senesi eylultinde Ttirk Hiinkdn, Devlet
Giray Han'a gonderdifi bir qavu; vasrtasiyle ilk baharda Astrrahan
tizerine yiiriimek iqin hayvanlan beslemesini ve ihtiyat kuvvetleri
hazrrlamasrnr emretmigtir; Ttirk Sultanr, Han ile beraber kendi geh'
zadelerini de yollayacak; onlann da emrinde kiilli miktarda asker
ve Yenigeri olacaktrr. Ttirk sultanr bin araba hazrrlanmasrnr emrediyor. Tiirkler, biiyiik bir kuvvetle gemilerle Don rrmafr tizerinden llavlya gayrna kadar qrkacak, llavlya'nrn trgzrnda arabalarr
kiiqiik gemilere ytikliyerek kiigiik Qerepaha qayrna kadar yedi
verst mesafeyi kat'ettikten sonra bugiinkii Kagalinski mevkiinden
itibaren Qerepaha qaylnln <itesinden, Volga rrmafrna dofru ineceklerdi; Astrrahan'a kuvvet gcindermekiqin Tiirk'lere, Qerkez'ler76
A. R. verika XII.
7t A. R. vesika X. - XVII. asrrda Don Kazak'lannrn bu gibi taarruzlarrnrn
kendi emri haricinde oldufunu bildiren Qar'a Ktrtm Hanr, .madem ki buolar
bizim tibiimizdir diyorsunuz, zaptetmesiui biliniz> diyc yazryordu (V. Zernov H. Feyizhan, Yarltklar, 108). Bununla beraber Qar, bu Kazak'lan kenditibiiyetinde
tutmafa iinem veriyordu. 1557 de Kazak reisi Vegnevetski, Har tarafrndan yerindeu
atrldr[r zaman Qar, ona, kendi topraklartnda Bielev gehrioi vermigti (Karamzin,
VIII, 269). Esasrnda bu Kazak'lar, Mogkof devletinin Osmanlt iilkclerioe doSrudan
dofruya taarruza cesaret ettifi I. Petro zamanlna kadar, Rus istilAsror, 6ncii
kuvvetleri srfatiyle haztrltyacaklardrr.
osMANLr . RUS REKABETININ MENSEI
567
den, Nogay'iardan ve Kazan halkrndan heyetler gonderilmigti ve
btitiin bunlar Ti.irk'lerle beraber hareket etmefe hazrr bulunuyorlardr. Astrrahan Tatar'larr Eehri zaptetmek igin Trirk kuvvetlerinin
gelmesini bekliyorlardr. $imali Kafkasya ahalisinin, hacca giderken
Astlrahan'a uframalartna Rus Qan'nrn mani olmasr Tiirk Sult;rnr'rrr
gok krzdrrmrgtr. Devlet Giray, Qavulsu geri gcinderdi ve tMoskof
Qart'ntn kendisiyle sulh halinde yaqadrfrnr bildirdi ve gcinderdiii
hususi bir adam vasrtasiyle Tiirk Sultanr'na, Astrrhhan'a kuvvet gcir^dermernesini rica etti ve dedi ki: Bugrin Astrrahan'r zaptetsen bile
muhafaza edemezsin, Btiytik Knaz onu yine geri alacak, arayerde
bog yere insan kaybedeceksin,, ?8. Fakat Krrrm Hanr, Istanbul'dan
ancak Moskof'lara karqr kendi ordusunu takviye edecek yardrmcr
kuvvetler bekliyordu. Bu fiituhat kararr onu $a$rrttr. Osrnanlr hakimiyetinin, Kefe ve Azak'ta oldufu gibi Don - Volga havzasrnda da
yerlegmesi bizzat Hanhfr bir Osmanh eyaleti durumuna di.iqtirebilirdi. Onun, PadiEah'r bu fikirden vazgeqirmefe qahEmasr qriphesiz
en ziyade bu sebepten ileri gelmekte idi. Devlet Giray, Moskova'yir
adam gcindererek Padigah'rn bu karannr bildirdi ve ear'a kendi
isteklerini kabul ettirmek iqin bu tehditten istifade etmefe galr,str.
Bu mrizakerelerden anhyoruz ki, Don ile Volga arasrnda bir kanal
aqma fikri daha bu zamanda bahis mevzuu olmugtur. Buna gcire
Osmanlt'lar Don ve Volga nehirieri iizerinde kargrhkh iki kale
yapacaklar ve bunun arastnda bir kanal agarak iki nehri birlegtireceklerdir. Asrtrahan civartnda iiqiincii bir kale yaprlarrak tru
bcilge dc PadiEah'rn hakimiyeti altrna ahnacaktrr. Han, padigah'rn,
kendi ricasr i.izerine bu seferden vaz geqtif.ini de ildve ediyordu.
ear,
Han'a hediyeler gtindererek briyrik memnuniyetini izhar etti?u. Devlet
Giray, siyasetinde muvaffak olmug, Qar, Han'rn elgisine Sahip Giray
devrinde verilmi5 hediyeleri (bu, bir nevi vergi oluyordu) vermeii
taahhtit etmigti. Fakat Krnm devlet buyiikleri, Mehmet Giray devrindeki verginin verilmesinde rsrar ettiler. Sonra Litvanya tarafrgdan da tegvik olunarak, Kazan ve Astrrahan'rn brrakrlmasrnr
talep ettiler. Bu isteklerin yerine getirilmesine imkdn yoktu. Rus
topraklartna kargr Krnmh'larrn yeniden akrnlan bagladr. lki sene
stirmiig olan mtitareke devresinden sonra Han, Moskof'lar rjzerine
?8
?9
Solovyev. kitap II,
Solovyev, 215.
cilt Vl,
214-215.
HALIL lunlctt<
36E
osMANLr . RUS REKABETiNIN MENSEI
yapacafr yeni sefer igin lstanbul'dan malzeme ve asker istedi.
Padigah, Malta adasrna sefer hazrrhfr yaprldrfrnr, Macaristan
hudutlannda savaglann tekrar alevlendifini <ine s[rerek, bu yardrmrn qimdilik tehir olundufunu bildirdi, fakat Moskof'larrn ezilmesini "vicip,, gdrdiifiinden, bu yardrm gcinderilinciye kadar savaEtan geri kalmamasrnl yazdr 80. Han, 1565 krgrnda, toplarla takviye olunmug ordusiyle Rusya tizerine ytiriidti, etrafta yafma ve
tahriplerde bulunduktan sonra bir Rus ordusunun gelmesi iizerine
gekildi 81.
Osmanh Sarayt, son hadiselerden sonra artrk Kuzey'de kati
harekete geqmenin zamanl geldifini kesin olarak anlamrgtr. Kazan
ve Astrrahan'tn Moskof'lar elinden altnmast, Kuzey'de Osmanlt
niif uz ve hakimiyetinin takviyesi bir zaruret olarak
kendini hissettirmekte idi. Fakat ihtiyar Padiqah, gimdi, hddiselerin
zoruyla Orta - Avrupa'ya son seferine haztrlantyordu ( Sigetvar
muhasarast, 1566). Hatt6, bizzat bu sefer iqin Ktrtm'dan kuvvet
ayrnp g6ndermek icabetti: Macaristan'a Kalgay Mehmed Giray
komutasrnda 20 bin kiqilik bir ordu g<inderildi 82.
{.**
Osmanh Padigah'r yalnrz Rus'lartn Karadeniz ve Kafkaslar tizerinde teqkil ettifi siyast tehlikeyi 6nlemek iEin defiil, Kuzeyde ve
Orta-Asya'daki mtisliimanlar nazartnda "Halif e-i rffy-i zem i n,, srfatiyle haiz oldufu dini ntifuzu korumak igin de harekete gegmefe mecburdu. lslimiyetin en biiyiik hiikiimdan ve
himisi sayrlmakta idi. Onu, isldmiyetin hamisi yapan en miihim
srfatr, Mekke ve Medine'nin hddimi, hac yollartnrn koruyucusu
olmasr idi 83. Halbuki bu esnada, Orta-Asya miisliimanlartna hac
s0 Tatar Hanr'na nime-i gerif, 22 ybaa 9722 Ekler, vesika V.
8r Karamzin IX, 138.
82 Buna ait nime-i hiimAyuu, Feridun'da, Il. 566: karsrla. Es-seb'ris-seggsr,
99 ; Hammcr, bu sefere bizzat Devlet Giray Hanr igtirak etmig giistermekle ya-
nrhyor (VI,
137).
sJ Osmanft pidigahlarr, Selim
I
'den itibarcn
. ilnlt
1rt'rltrrti
)
unvanrnr
iinemle lcultaumaktadrrlar. Osmaolr'lsrdan iince de Mekke ve Medise'yi elde
tutmek Hilifetin baglrca gartlarrndau sayrlryordu (bak. Becker, Barthold't Sludien
frber Kalif und Sul.tan, Der lslam, Bd. VI, l9l5). Ormanh Padigahr'nrn isl6m
Halifeligini cn gok burada aranak gerekir. Barthold'un yc lonra Halil Edhem'in
giirtcrdiklcri gibi, Mrrrr'daki Eon Abbasi Halifesiniu, Hilifcti Selim'e terk
369
veya ticaret iqin Osmanh iilkelerine geqmek hemen hemen imkinsrz bir hale gelmigti. Bunun igin $eybani'lerden Harezm Hanr
Hact Mehmet Han (1560 - 1603)r leni Padiqah II. Selim'e Haydar
Bahadrr adrndaki elgisi ile bir mektup gcinderdi. Bunda, Acem
$ahr'nrn Tiirkistan'dan giden hacrlan kcndi memleketine gircr girmez tevkif ettifini ve Asttrahan't alan Moskoflar'rn da hacrlara
ve ttccarlara yol vermeyip giiqltik qrkardrfrnr bildiriyor, Astrrahan'tn (Eiderhan) fethedilip bu yolun aqrlmasrnr istiyordu 8r. $iiphesiz o, Halife-Sultan'a Kazan ve Astrrahan gibi mtisliiman memleketlerinin " kdfir,, Moskoflar eline diigmersinden de gikiyet ediyordu. Padiqah, Harezm Hanr'na yazdrfr cevabrnda, $ah'rn tevkif
ettifi adamlarrn kurtanlmasrna qalrgacafrnr ve hacrlarla tiiccarlartn emniyetle gidip gelebilmeleri iqin Astrrahan yolunun aqrlmastna niyet ettigini bildirdi 85. Bciylece Moskof'lara karEr gikiyetler,
yalntz Krnm'dan ve Nogay'lardan defil , Orta-Asya mtisliimanlanndan da geliyordu 80. Orta-Asya ve Kuzey Mtisliimanlarrnrn
miiracaatlarrnr yerine getirmek iqin lcuzeyde harekete geqmek, PadiEah iqin bir kere daha bir zarurct olarak kendini gcisteriyordu.
Bu vesikalarda aqrkga belirtildifi gibi, hacrlar kadar tticcarlartn menfaatr de bahis mevzuu idi. Volga havzasr asrrlardan beri
Harezm'e (Hiva) yahnrz siyasi defil, ktiltiir ve ticaret bakrmrndanda srkr srktya bafh idi 8?. Astrrahan diigtiikten sonra Harezm (Hiva)
Hanr ister istemez Qar'a elqi ve hediyeler grindermig ve Harezmli
ve ferai ettifi bir masaldrr (bak. Halil Edhem, hlelik Tumanbag II adrna Qorlu'da bulunan bir kitabe. lstanbul 1935) ; fakat Mekke ve Mc<line'nin hItlimi
srfatr Padiqah'a aynr zamanda hac yollarrnr rniislii manlara aqrk bulundurrnak,
haccr ko!a1'la;trrmak vazif esini de yiikliiyordu.
8't
ti:i, Ekler, vesika I. ve ayrrea !(cfe beyins' ve Tat:r I-lenr'na yazti:.hiikiimler: A. Refik, Ejderhan seieri s. 'i. Cri.a Asya'utn B;t: iie rl;a:rsc;ctlcri
igin bu yol rniihimdir. 1557 dc Hindistan'dan ddoen Osrnanlr arnirali Sev<li Ali
Reir, Orta-Asya'dan Astrrahan yolu ile Tiirkiye'ye gelmek istedi, iakat Moskof
istilisrnrn Krpqak steplerinde sebep oldugn kargaqalrklar yiiziioden yanrndaki
tiiccarlarla beraber geri ddnrnek zorunda kaldr (bak. Mir'ot.iil-memalik, Necip
Astm negri, istanbul 1313, s. 37-4\.
8s bak. Ekler, vesika I.
86 Hur.z^ Haor'ndan bagka Senrerkant ve Buhara hanlarr da bu Sikiyctleri
tekrarlamakta idiler: Bk. 'l'atar Hanr'na n6rne, A, Ref ik. s. 4.
8? buk. Barthold, Orta-Asga Tiirk tarihi hakktnda dersler, istanbul 1927, s.
132 vd.; iakoubovski La Horde d'Or,62, 128, i6l. avrrca, Z. V. Togan, Ttirkistan,25-40 ve 100 vd.
lielltl.n
C'.,\ll,
l:-
21
HALIL iNnlcrr
370
osMANLr - RUS REKABETiNIN MENSEi
tiiccarlar ticaret imtiyazr istemek igin Moskova'ya geln:eie baglarnrgiardrss.Ozamanlar Aral'dan Krnm'a kadar De$t-i Krpgak'a 8e
yayrlmrE bulunan g6qebe Nogay'lann da iktisadi zaruretler altrnda
nasrl Moskova'ya baflanmrya baqladrfrnr yukarrda igaret etmigtik.
Moskof'larrn briyiik ticaret yollarrnr ve pazarlarr ele geqirerek
miisliiman ticaretini kendisine tabi hale getirmesi, miisltimanlarr
hiddet ve endiqeye salmakta idi. Hind Okyanusu'nda hac ve ticaret yollan iqin Portekiz'lilerle savagan Osmanh Devleti, kuzeyde
eskiden krtalar-arasr btiyiik ticaret yollanndan biri oldugunu bildifimiz Orta Asya-Astrrahan-Krrrm yolunu e0 kendi hesabrna canlandrrmayr Eiiphesiz arzu ederdi. Padigah, mektubunda Astrrahan
yolunun "menfaat dofuran ticaret,, iqin ehemmiyetini bilhassa
igaret etmektedir el. Devlet, nihayet meseleyi ciddiyetle ele almaia
karar verdi. II. Siileyman'rn ciliimii ve tecriibesiz II. Selim'in tahta
qrkrgr ile baE gcisteren kargagahklar yatrEmrg, Sadrazam Sokollu
Mehmet Paga, iEleri her zamankinden daha kuvvetli bir otorite
88
Karamzin Vlll,
252.
se .Degt-i Krpqakrrn
e0
tarifi hakkrnda brk. lVliiueccim bagr Il, 696.
d.e commerce du Levant ll, 156-253 ve
bak. W. Heyd, Hist.
364-4C7.
9r Bak.Ekler vesilca I. Giircistan'dan gelen tiiccarlara engel olduf u iqin Dadyan hakimiue giiuderilen ihtar mektubu: Divan-r hiinrayun nrijhimme defteri
6, s. 411, vesika 867.-Burada, Osmanlr devletinin dtrfrudan dofruya Rusya ile
yaptrf r ticarete de temas etmeden geqemiyecegiz. iki taraf arasrnda ilk siyasi
miirrasebetlerin bu ticaret meseleleri dolayrsiyle kuruldu$unu biliyoruz (Spuler,
Europ. dip., 413). Osmanlr Sarayr, Rusya'ya bilhassa kiirk alnrak iqin ticirlcr giindermekte idi. 1565 tarihine dofru Rusya'va bazr egya ile beraber samur kiirk ve
balrk digi almak iizere bir Ermeni tAciri giir,derilmiEti (Ekler, vesika II. lll). Az bir
miiddet soDra Saray ihtiyacr iqin Rusya'ya giinderilen bir hassa tAcirioin Puqab
(vb4,) gehriode 350 yiik malr Litvanyalr'larla savas yiiziindeu yaumrs veya ahali
tarafrndan yaSma edilmigti. Padigah, Qar'a rnektup yazarak. bu mallarrn eksiksiz
meydana grkarrlrp gtinderdigi adarna teslim olunmasrnr ve emniyetle .Sarayrnrn
egigine giinderilmesioi, bildirdi (Ekler, vesika, II). 1568 yrlrnda yine Sara.ia sarnur
kiirk almak igin iki ticir giinderildi. Bunlardan birisinin iilmesi iizerine iibiiriniin
mallarla acele geri giinderilmesi "Moskof krralrna" vazrldr. Padigah rnektubunun
sonunda diyor ki: "tn ki sizin dahi bu taraf ta bulunan t6.cirleriniz olrgeldigi iizcre
ahsen vcchile ol taraf a verup fieleler' (Ekler, vesika Vlll) ; ayrrca Han'a yazrlan
mektupta Rusya'ya kiirk almak iqin giden bir qok ticirlerrn hala,liirrnrecliginden
bahsolunuyor (lt{tihimme 7. s.998. vesika 2730). Rusya'ya, daha XIV. asrrrlr Altru
ordu devrinde $,rrk ve Garp tAcirlerini bu kiirk ticareti qekiyordu; fakat o z:rman
bu ticaretin merkezi, Attrn-ordu payrtahtr Saray gehri idi (hak. ial<oubovski,
mezkfir eser, s. 143).
37r
ile ellerine almr$tr. Devletin drgarda bir ihtildfr yoktu: Imparator
Maximilien'le 8 senelik bir sulh muahedesi imzalanmrgtr ($ubat
1568) e2. Lehistan'la da sulh muahedesi yenilendi. PadiEah, Tatar
Hanr'na, muahedeye aykln olarak Leh topraklanna akrn yapanlan
cezalandrrmasrnr ve "arada olan dostlufa ve muahedeye tamamiyle
riayet ettirmesini,, muhtelif defalar ehemmiyetle bildirdi !iJ. Keza
lstanbul'a gelen lran elgisile de evvelki esaslar iizerinde yeni bir
sulh ahitnamesi imzalandr ea. Her tarafta sulh emniyet altrna ahnml$tl. 1568 yrh baElannda Asttrahan seferi meselesi D i v a n'da
rinemle g<irtigtildti. Kuzey'e bir sefer diiqilncesi, Osmanh hrikffmetini qoktanberi meEgul ediyordu. Daha Sokollu'dan tince Semiz
Ali Paga'nrn Sadrazamhgl esnasrnda, 1563 te, Don'Volga arasrnda
bir kanal aqrlmasr ve bu nehirler iizerinde kaleler yaprlmasr
diiqiiniilmiig, fakat sonra yukarrda gordiiiiimiiz gibi tehir olunmugtu. Bu meselede devlet adamlan araslnda gciriiq farklarr vardr.
Harp taraftan, eneriik bir devlet adamr sayrlan Sadrazam Sokollu
Mehmet PaEa bu fikri kuvvetle benimsiyerek f iile qrkarmaga
azmetmigti. Fakat II. Selim ile beraber gelen yeni nedimier Sokollu'nun mutlak otoritesini yrprandrrmak iqin her f rrsattan
istifadeye gah$ryorlardr. Onlar, bu seferin hayalt bir tegebbtis
olduiunu, bo$ yere devleti nihayetsiz masraf ve zarara sokacafrnr ileri stirerek mani olmaia gahEtrlar. Fakat kuzey memleketlerindeki durumu yakrndan bilen kimselerin verdiii mal0mata dayanan
Sokollu, herkese kargr israr etti ve Padiqah'r da kendi fikrine uj'durdu$5. Genig bir plan halinde tasarlanan bu seferden lmparatorluk
92 Miizakereler hakkrnda bak. Hammer, VI. 196-20tr. .Nernqe ve Alarnan
krralr imparator Maksimilyan' a verilen muahedenin Tiirkge rnetni, M'thirrrrne
defteri 6, s. 43.
es Miihimme defeteri 6, s. 49, vesika 97; s.88, vesika 180; defter 7 s.
1002, vesika 2757.
ea bak. Hammer, Vl, 205.
es bk. Ati, D. T. C. Fakiiltesi yazn)asr, ikiuci Selim saltaoatr, ikinci vekra;
kargrla. Peqevi, I. 468 - Osmantr miiverrihlerinden belli ba9lrl"r, : Ali, Pegcvi,
Karaqelebi zidr, Miineceim bagr bu seferden bahsetrniglerdir. Hepsi *iitterek bir kaynaktan avrr:ryrr istifade etmig giiriiniiyorlrrr. Birbirlerine nirzarnn
fazlalrklar ve no!<sanlar var. Fakat anlatrg strasl ve izah tarzlarr avnrtl rr.
Bu seferden bahseden Hayrullah efendi, Peqevi'yi takip etrnekle bcri. l.icr
Ali'd"n ve Hammer'den de istifade etmiqtir (bk. Xll. s.34-36). ts-se6'r.is-segg.,r,
Karagelebi z6de'yi tekrarlryor. Biitiin bunlarrn hepsi Sokollu'nr:n rnttvaf f akr yetsizlikle biten bu tegebbiisiiuii gayri miisait bir gekilde tefsir ediyorlar. Bu I:ro-
HALIL lnRlctr
osMANLt - RUS REKABETiNIN MENSEi
birgok biiytik siyasi faydalar bekliyordu. Vakantivislere g6re, her'
qeyden <jnce Azerbeycan ve lran'a yaprlacak seferler iqin kolay
bir yol agmak bahis mevzuu idi e6. Don-Volga nehirlerinin birbi'
rine en gok yaklagtrfr yerde bir kanal aqrhrsa, Karadeniz'den Hazar denizine gemilerle dofrudan dofruya erzak ve miihimmat sevkolunarak $ark seferleri kolaylagacak, $irvan, Karabaf ve biitiin
Giircistan'tn itaatt saflanacak, Devlet, lran'ln en iq bolgelerine sarkmak imkinrnr bulacaktt. Aynr kaynaklara gdre, bunun yantnda
Astrrahan'tn Moskof'larrn elinden kurtartlmasr, " B a hr-i z ul em d t a ,, kadar fetihler yaprlmast, Rus ve Qerkez memleketlerine
akrnlarda bulunulmasr da diiEtiniili.iyordu e7. Fransa elqisinin raporu
Osmanh val:antivislerini tamamiyle teyit etmektedir. Ona g<ire
gaye "$irvan'a erzak ve miihimmat sevk etmek maksadiyle Hazar
denizine inmek iqin Volga ve Don nehirleri arastnda bir kanal
aqmaktrr,,. Bunu emniyete almak iqin Moskof'lartn elinden, evvelce
Krnm Hant'ntn olan e8 Astrrahan ve Kazan'tn zaptolunmasl dtqiie1). Avus'
nfrlmekte, Moskova ile bir harp dahi gdze ahnmaktadtr
turya elqisi, Asttrahan't zaptetmek ve btiylece gimal ve qark
ticaret mallannr lstanbul'a daha kolay getirmek iqin Padiqah'rn
Don-Volga nehirleri arastnda seyrii sefere miisait bir kanal aqniak
istedifini soyliiyor 100. Keza o, Moskof'lann ve lranh'larrn bu ige
mani olmak istiyeceklerini diiqiinen Trirk'lerin ona grire tedbir
972
nikiirler, seferin naEl eereyan ettifi hakkrnda da earih bir bilgi vermiyorlar. Bu
busustaki nokganrmrzr, o srrada Osnranlt gemilerinde kiire$e konmug Maltsev
adrnda bir Moskof clqisinin yazdrkl:,rr vr!: Moskova Argivindeki diger vesikalar'
dan qrkarrlan malfimat tamamlryor ( bak. Solovyev, 220 v d. ). Ote taraftaq bu
sefer hakkruda istanbul'daki Avusturya elgisi Albert de \J?yss'in raporlarrnda
(bak. E. Hurmuzaki, Documente..., Vol II, part l, 588), keza Fr,rnsrz elqisi G'
de Grandchamp'rn Paris'e giindercligi raporlarda (E. Charriire, Ndgociations de
dans Ie Lesant ou conespondances, mdmoires et actes diplomatiques,
Paris 1853, III, 57,62, 89 \ miihim mal0mata rastlanryor. Biz buolara Osmaolr
d i v a n dcfterlerinden qrkarrlan vesikalarr katryoruz. Bu vesikalarru bir ktsmt,
A. Refik tarafrndan TOEM de negredildi. (Bahri HazerKaradeniz ksnah ee
Ejderhan seferi, sayr 43, 1333, s. 1-14). Biz bu vesikalarr Argiv'de yeniden
g6zden gegirdik. A. Refik'in yanlrg okudufu veya atladrgr yerleri notlarda i9aret edecefiz. Bunlardan baqka yeni vesikalar da bulduk. Bunlardan bazrlartur
Ia France
Ekler de negrediyoruz.
96 Pegevi (1.469) kanal aqrlmasrnr Sokollu'nu,,, ir"o seferine bir baglangrg
gibi diiqiindiiIiinii siiyler, diIer vakaniivisler de agafr yukarr aynr iddiadadrrlar.
e? bk. Ali, Pegevi 468 '469, Karagelebi zicle' 447.
sa Sahip Giray 1549 da Astr;;,han'r zaptedince yefeni Devlet Giray'r Astr,'ahan Hanr yapmrgtr (Howorth ll' 354).
ee.Achever la tranch6e des deulx fleuves du Vulgue et de Thanays,
pour aller tomber dans la mer Caspia pour pouvoir mener et conduyre vivreg
et rnunitions i Cirvan ... et comme ceulx-cy se d6lyb6roient pour s'cn assurer
373
aldrklarrnl da ilave ediyor.
Krrrm'daki Rus elqisi Nagoy, hacca giden Buhara'lr ve Hiva'hlann, Moskof eline diigen Kazan ve Astrrahan'rn kurtarrlmasr iEin
Padrgah'a miiracaat ettiklerini, onun da bu miiracaatlar neticesinde
bfryiik ticart menfaatler getiren Astrrahan'r almak niyetiyle harekete gegtifini yazryor r0r. Nagoy'un bu ifadesi bizim Divan kayrtlarrnrn hemen hemen aynrdrr r02. Divan kayrtlanna g6re, 1569 daki
tegebbiisiin hareket noktasr, Harezm Han'rn mektubudur. Padi;ah,
1568 yrh baglarrnda Kefe beyi'ne ve Tatar Han'rna birer yazr
grindererek Semerkand'dan, Buhara'dan ve son olarak Harezm
Han't Hact Mehmet Han'dan aldrgr mektuplar iizerine, Trirkistanlr
hacrlann ve tticcarlann yol emniyetini sailamak uzere Astrrahan'r
zaptetmefe karar verdifini bildiriyor ve bu igte muvaffakiyetc
varmak iEin nasrl hareket olunmasr lizrm geldifi hakkrnda orrlerrrn
fikirlerini soruyordu. Tatar Harrr'na yazrlan mektupta " Kazan ve
Eiderhan (Astrrahan) vilayetleri eskiden Nogiry'lann elinde idi,
gimdi niqin kdfirlerin eline geqmiqtir. lqinde ve etrafrnda kalan
Tatar mrrzal arrn'dan kimler vardlr ve ne zaman ve ne
sebeple bu kale elden gitmigtir. BUttin bu hususlar hakkrnrla
mufassal ve aqrk malrjrnat istcrim. Bu viliyctin fetilr olrrrrnr:r.sr cn
miihim iqlerden olduiundan buna kati olarak karar verdim,, cliyordur0;r. Gcirtiliiyor ki, bu ve diier vesikalarda kanal aqrlmasr
ile beraber bilhassa, Astrrahan'rn fetiri bahis mev:'Ju(iui'. ij,sasen
le paz, de prendre deux grandes vill:s du lvloscovite, A sgavoir Hasdraan (Astrakhau) et Cazan...' (lX. Charles'c 14 Mart 1569 t. mektup).
r00 <.. Versus Pontum Euxinurn ad faciendem fassam nauiq'abilern ex 'i'ar,aj
fluuio in Volgarn amnem qui in mare Caspium influit, eo nirnirurn proposito ut
Moscorum ciuitas Hasdracau appellata, celebre in illis locis emp(,rium, 'lurci<:o
subiugetur Imperio, quo mercimonia tam septeotriooalia (luanr orientalia eonrmodius constantinoplim deportari queant . . . ) r l2 Mart 1569-IJurrrruz;rki, ir),r1
yer. (Bu litioce mektubu, degerli arkadagrrnrz Dr. Sarnirn Sinanoglu'l'iirkqeye
lol Bak. Solovyev, 218.
gevirmigtir).
r02 Karqrla. Tatar Hanr'na hiikiim, Ekler, ves. lV; Kefe beyiir'e hiikiirrr, A. ll"fik,
s.4, Nagoy, istanbal'un te5el,bij.iilii FIan'dan ci!'rtnmiqti (Solovye, il)nr ver.t.
ro3 El<t"t, ves. IV.
HALIL iNalctr
osMANLr - RUS REKABETININ MEN$Ei
miiverrih Ati ae halk arasrnda bu seferin "Eiderhan ve Kazgan
seferi,, diye meghur oldufunu zikreder. Vesikalartmtzda seferin
resnri adr "Eiderhan seferi,, dir. Rus ve Avusturya elqilerinin rapor'
larr da giiphesiz daha ziyade bunu teyit edecek mahiyettedir.
Esasen Osmanh'larrn Kuzey siyaseti hakkrnda yukandan beri
verdifimiz izahlar teqebbtisiin tarihi mengeini aqrkca gtistermiEtir.
Her lialde asrl iq, aEafr Volga havzasrnrn Osman6 hakimiyeti
altrna sokulmasr idi. Anlaqrldrfrna gcire seferin plinr: evveld
Don-Volga arastnda kanal aqmak, gemileri Volga'ya gegirmek ve
Volga yoluyla orduyu ve bilhassa toplan Astrrahan iizerine sev'
ketmek, oiadan Hazar denizine qrkmaktr' $iiphesiz iki nehir
arasrnda bir kanal aqmak ve Asttrahan't zaptetmek suretiyle bu
yoldan lran seferleri iqin faydalanmak diigiincesi miihim rol oynuyordu; qiinki o zaman devlet iqin en btiytik bir mesele, Giircistan,
Azerbeycan, $irvan iizerinde lran'la olan rekabet idi. Sokollu, ra'
kiplerine karqr tegebbtisii en ziyade bu cihetten mtidafaa edebilirdi.
Osmanlr Saruy,'na, Giircistan, $irvan beylerinden de, lranlt'lara
kar$r 6imaye istemek tizere birbiri arkasrndan elgiler gelmekte idil0{.
G6nderilen emir iizerine Kefe beyi Ktrtm Hant ile miigavere ederek
Astrrahan'rn fethi iqin neler yapmak lizrm geldigini ve nelere
105. Soihtiyacr oldufunu bir defter halinde lstanbul'a bildirmiEti
koliu, evvela Kefe Sancak beylifine, Qerkes olup bu taraflar hak'
krnda etrafh bilgisi olan kabiliyetli bir adamtnt, grkk-t sani
def terdarr Kastm'r tayin etti100. Kasrm, Kefe'de bilenlerden
rnalfimat topladrfr gibi, hususi surette adamlar gcindererek btilgeyi
tetkik ve mesaha ettirdi ve kazrlacak yeri altr deniz mili olarak
tesbit etti ro7.
Sokollu biiyrik bir gayretle igegiriqti. "Eiderhan sefer-i mi.ihimmi,, iqin her tarafa srkr emirler g6nderiyor, nakliyat iqin yeni
gemiler ingasr, erzak ve miihimmatln hazrrlanmasr, Imparatorluiun
muhtelif yerlerinden gidecek askerlerin harekete geqinlmesi iqin
hummah bir faaliyet gosteriyordu. Evvela Kefe'yc, ycrri gcmiler
ingasr iqin Hassa reis'lerden iki gemi miihendisi ile ustalar
gcinderildi 10s; Azak kalesine mrihimmat yrfrldr. Kefe kadrsrna
asker iqin 500 kantar peksimet hazrrlamasl emrolundu r(.)1). Kasrm
beyin Kefe'de yeter miktarda zahire bulunmadrirnr bildirmesi
tizerine rr0 Anadolu'cia Qorurn beyine, zahire yetigtirmek vazifesi
verildi 111 . Kefe'ye sekiz gemi ile zahire geldi ve derhal Azak'a
sevkolundu 1r2. Yine sefer iEin Kefe'de, zenginlerden orduya etlik
hayvan tedarik edecek kimseler (celepkeqler) tayin olundu t.t.
Astrrahan seferine gidecek orduya gelince, Kasrm bey'e K e f e
Bey lerbeyligi verilerek komutan tayin olundu. Silistre, Nigbolu,
Amasya, Canik sancaklarrnclaki zeamet ve trmarlrlar, sancak b.yleri komritasrnda, Kiistendil ve Qorum sancaklarr'r
ttm arlrlarr Alaybeyl eri komuta.srnda olmak iizere bahara
dofru Kasrm Paga'nrn komutasr altrnda toplanmak iizere emir
aldrlar rtt. Bu eyalet askerlcrinin yek0nu herhalde 10.000 clen aqa.ir
tarihli huritaslnda Don'la Volga'nrn l.:irbirine en ziyade yaklagtrf;r bugiinkii .St:r-
t74
r04
Giireistan beyterinden Geor Si
({t/l
Melikine hiikiim: }vliihimme defteri 6
s. 414. vesika 9'2; Giircistan beylerinden Dadyan melikine hiil<iim : s. 411, ve'
sika 867 I Giirci beyleriuden Kiirel (Jt{) melikine hiikiim : rniihimme defteriT s.
840, vesika 1301 ve bagkalarr.
Refik s. 5-6.-A. Refik, vesika iize-
r05 fa161 Hanr'na nime-i Hiimavun: A.
rindeki gu ibareyi almamrg: <tAdemisioe atlas kise ile giimiig kozalak verildi'.
106 peqevi I.468. -.Ali, Miinec"i- bagr ve Karagelebi zade'ye giirc, Sokollu,
Kasrm beyiu Kefe'den giinderdifi yazrlar iizerine bu kanal igine karar vermigtir.
Hammer dc kaual igini . illc defa Kasrm'rn diigiindiiSiinii siiyliiy'or (VI, 213) !
Fskat knorl tasarrsrnrn daha 1563 te ortaya atrldrSrna yukarrda igaret etmigtik.
ro7 Peqevi l. 469. Kanalrn kazrlaca!!r yer, Maltsev'io bize hildirdigine giire
.Perevolok, mevkiinde idi (bk. Solovyev,220\, Perevolok, A. Jenkinson'un
1562
375
lingrad qevresinin adr olarak giisteriliyor.
r08 Kefe Sanca$r beyine
hiikiirn, 18 lr{uharrem 976: Miihimrne defteri 7, s.
622' vesika 1738' A. R e i i k 'te tarih yanlrglrkla 972 grkmrltrr. Keza ikinci s.trrfla r gJ.p-r r defil, u ;.r,Jj.l , olrnalr. Ustalarrn Akkerrnr,n'clan accle kayrkla
Or'a$zt'na (Perekop) gtirrrlerilmesi hakkrnda, Akkerman beyinc hiikiirn, 9 $cyval
975 : UUnimrne 7, s. 4'26, ves. 1225.
roe Kefe kadrsrna hiikiim: A. Refik,
s. 8.
ll0 O yrl Krrrrn'rla biiyiik bir krtlrk olmugtu: Solovyev, 279.
rrr Kefe beyine hiikiim: Miihimme defeteri 7, s. 626, vesii<a 1748;
Qor,r.,,
beyine ve Qorum Sancagr kad,larrna hiikiim: rniihimrne dcfeteri 7, s. 759, vesi-
ka
2079.
rr2 Kefe beline hiikiim: Miihiurme 7 s. 945 vesika 2599.
rr3 Kefe beyine hiikiim : A. Refik, S. 8.
lh Kiistendil beyi Han'la Ktnn, muhafazasrn.la,
Qorurn beyi ,le 50 sipahi
ile kendi sancagrnda kalacaktr: Kijst.ndil ve Qorum beylerine htikiimler: A. Re-
fik, s.
10.
rrs Kefe beyiue hiikiinr, 4 Recep 976: Miihirnme defcteri 7, s. 972, vesika
2691-.q. Refik bu vesil.<anrn bagrnda tiuemli bir satrrr atlamrg, buraya ayneo
irf tyoruz | 6rV. eijla, +.-Li r $-rE .;!i e-l:r\- gi!*:- J*ti-:f
: o16. j=- s 6)syJ"
t.. (,. tt)t? r .!,-J-,F. -!11 I V) s )s.t--( ,
HALIL inalctt<
376
Aynca komutanln, Kefe viliyetinde bulunan kale muhafrz
askerlerinden istedifi kadannr alabilmesi iqin kale koumutanlartna
emir gonderildi 1r?. Kastm PaEa bu askerlerden 'de ordusuna 1000
kiEi aldr r18. Kefe'ye donanma ile, biiyiik muhasara toplarr, 98P3,
kiirek, ktiliink gibi pek gok kazr dletleri gonderildi. Ayrrca kazr
iqleri igin Kefe, Tat-ili, Baltklava, Mengtp ve Taman halkrndan
gok miktarda iicretli amele br"-r) qrkanldrlle. Moldavya ve EfIak'den de bir qok asker ve amele gonderildi 120. Aynr zamanda
ef; beylerine, JL
Qerkez kabilelerine -bu arada Jana beylerine,
beyine, J'-)2 beye ve hepsinden iistte tutulan Terek hakimine
- Padipah tarafrndan ayn ayn fermanlar gonderilerek kuvvetleri ile
def'ildi
r16.
Kastm'rn komutasr alttna girmeleri emrolundu 12r.
Krrrm Hanr'na gelince, ona, Tatar ordusunu "Kethiida,, ($iip'
hesiz Kalgay ) komutasrnda gondermesi ve kendisinin Kiistendil
beyi ile Krnm muhafazasrnda kalmasr yazrldr 122. Bu esnada Devlet Giray, Osmanlr sefer teqebbiisrinti, 1563 olduiu gibi Moskova'ya karqr bir koz gibi kullanarak, kendi siyasetini ytirttmeie qahgryordu. Rus elqisi Nagoy'a diyordu ki : "Mtisliiman yurtlarrnr
zapteden Qar'a kargr Sultan, bi.ittin miisliimanlart birleqtirip hareke116 Ayni Ali'nin Kavanin-i
at-i Osman... adlr eserine giire (XVll.
asrr baglan) Kiistendil, Qorum, Amaiya, Canik, Silistre, Nigbolu, Kefe t t m a r
tutuyor; bunlarrn ay160 Zain, ve 3335 timarlr
ve zeamet sahipleri
rrca C e b c l0'larr iqiu ortalama iki rnisli ilive edilince bu miktar 10-11 l-rin olur.
Rumeli'den giinderilen bu kuvvetlere A. de Wyss de temas ediyor: "Ad haec
Duodecim Zanziakys Europeis ioiunctum est ut cum suis ntilitibus ad Tanairn
se coiiler.rrrt terrestri itioeye..' (Mez. rapor).
ll? Miihirome defteri 7, s. 9?0 vesika 2275. El:!cr, vesika, lX'
rrrr Kefe beyine lriikiinr' A. Refik, s. 8.
ue Pcqevi, 469; Hayrultah ef endi'rle 6000 amele (Xll' 35)'
120 Solovy ev, 220; Fransrz elqisi G. de Grandchamp'ru rap()rtr (14 Mars
1569): ret pour ce f aire qu'ilz f aisaient lever ung incroya[-,le nottrbre de pyonniers
et contraignoient la Vallacquye et la Boldavye de leur en envoyer ung grand
nomlrre aux despens du Pays,. Keza Avusturya Elqisi A. de Wyss'in rnezk0r raporu c . . . quibus se couiungent l'ransalpaui atque Moldani eum aliquot Equitum
et peditum turmis,.
12l Padigah, biitiin bu Q:rkez beylerine kendi tibileri imiq gibi hitap et'
mektedir. bak. Ekler, ves. X.
r22 HaD
2757
.
hazretlerine nime-i hiinrayGn, Miihimme defteri 7, s, 1()07, vesika
osMANLr - RUS REKABETININ MEN$Ei
377
te getirmigtir ve Astrrahan'r zaptederek beni buranrn da Hanr ilan
edecektir, en iyisi siz savaqa hacet kalmadan Astrrahan'r bana teslim edin., IV. Ivan, bu teklifi reddetti ta. Obiir taraftan aynr Rus kuynaklanna grire Han, susuzluk, sofuk, krthk gibi giiqliiklerden, ear'
rn Astrrahan'a biiyiik bir kuvvet gonderdiginden ve binaenaleyh
bu seferin miisbet bir netice vermiyeceginden bahsederek PadiEah'r
bundan vaz geqirmefe qahEryor ve bu kuvvetlerin kendisi ile birlikte dofrudan dogruya Moskof iilkesi iizerine gcinderilmesiyle
daha miihim bir netice ahnacaSrnr s6yliyordu. $ayet muhakkak
gitmek l6,zrm geliyorsa, seferi ilk baharda erkenden yapmak ve
Asttrahan'r zaptetmek ldzrm geldifini, bu Eehir zaptolunamazsa
karErsrna, eski gehrin yerine bir kale yaprlarak Rus'lan dainri surette tazyik altrnda tutmak icabettifini bildiriyordu t2{. Han'rn padigahr seferden vazgeqirme tegebbtistinii, Krnm kaynaklan da teyit
ediyor: .Es-se6'ris-seggar'a g6rer25, Istanbul, Han'a bu sefer hakkrnda
fikirlerini sordufu zaman o, biitiin tedbirlerle beraber bu teqebbiisiin mahzurlannr da bildirmigti. Ona gore Azak denizi biiyrik
gemilerin girmesine mtsait olacak derecede derin olmayrp ktiqtik
gemiler de ekseriya frrtrnah olan Karadeniz'e dayanamaz. Buna
mukabil Osmanh devletinin bagka taraflarda me$gul bulurrdugu
zAman, bu kanaldan Moskof'lann istifade ederek Krrrm ve Karadeniz sahillerini vurmalart Eok muhtemeldir. Binaenaleyh beklenilen faydalar elde edilemiyecefinden bu tegebbtisten vazgeqmek
daha hayrrlr olacaktrr. Han'rn bu gcki)de konugmasr, ;;iiphesiz
Moskova'da niifuzunu arttrrmak gayesiyle olacafr gibi, asrl sebep
neticede Hanhgrn da bir Osmanh vilayeti durumuna drigecegi korkusu idi. O, Astrrahan'r Osmanh'lartn yardrmr ile, fakat kcndisi
iqin almak istiyordu. Gcirtiltiyor ki Hanlrk, daha bu devirde i k i
i*paratorluk araslnda kendi niif uz sahasrnr korumak ve arada ezilmemek iqin nazik bir poiitika giitrnek
mecburiyetini duyuyordu.
Her ne olursa olsun, Sokollu, brittin muhalefetlere rafmen b,r
sefere kati olarak azmetmigti. Bu igte en briytik yardrmcrsr Q..kez Kasrm Paga, onu kuvvetle tegvik etmekte idi 126. Btitiin kt$
r23 Solovyev, 2\9,
rt' Aynr yer.
lzs s. l0l.
tzo [11, aynr yer
; Pegevi,
468.
osMANr,r - RUS REKABETiNIN MEN$EI
HALIL innlctrc
378
hummah hazrrhklarla geqtikten sonrar2?, ilkbaharda donanma, Osmanlt ordusunu Kefe sahillerine grkardr 12s. Burada Krnm Han't
ordusiyle geiip bunlara katrldr rze. Kefe'den hep birlikte harekete
gegildi. Toplar 500 kiEilik bir kuvvetin himayesi altrnda gemilerle
Azak'tan Don nchrini takibederek qrkryordu. Askerin erzak ve
miihimmatr Azak'ta depo edilmig ve 4C gtinliik erzaklarrnr almalanna mtisarade olunmugtu. Osmanh ordusu bi,iytik bir ihtiyatla ilerliyordu. Qiinki pusu kurmuya qok elveriqli yerleri bulunan Don
rrmafr iizerinde Kazak'lann ve Rus kuvvetlerinin taarruzlart her
an beklenmekte idi. Fakat orduyu hayrete diigiiren bir keyfiyet
olarak, hiq bir taarruz olmadr. Ve ordu beg haftahk bir yiiriiyi.igten sonra
biitiin kuvvetleri,
amele guruplan ve her
tiirlil alat ve
Avusturya elgisi diyor ki <<lstanbul'da karada ve denizde yalnrz biiyiik
bir harp hazrrlrfr giiriiliiyor, (12 Mart 1569 tarihli mez. raporu)'
l2E Sefere katrlan Osmanlr ordusunun mevcudu hakkrnda rivayetler muhte12?
liftir. Osmaolr vakaniivisleri aqrk bir rakarn vermezler; "pek qok yenigeri'
z a i m, s i p a h i, c e r e h o r>> giioderildigiui kaydederler. Karaqelebi zade
(447', yenigeriler igin .birkaq bio, der. Avusturya elgisi Al' de Wyss, bu sefere
katrtanlann miktarrnr, rivayete 96re 200.000 diye yazar (mez. rapor) ! Franstz
elqisi, Ietanbul'dan otuz galer ile ii9 binden ziyade yeniqeri ve yiiz kadar gemiyle
miihimmat ve tevazrm giinderildigini kaydeder (lX. Charlea'a 14 Mart 1569
tarihli yazrsr). Hammer'e gdre (VI, 213), Astrrahan'a 10,000 yenigeri, 20.000
siivari gitmiq ve Azak'a onbeg kadrrga 96nderilmigti. Ayrrcs 30.000 Tatar, buntara iltihak etmig. Karamzio (aynr yer), 15 bin sipahi 2000 yeniqeri diyor.
Hayrrrllah efendi (Xtl, 35) ve A. Refik 20.000 sipahi, 3000 yeniqeri adetlerini
veriy.'rlar. Solovyev (S.220) Karumzin'i tckrar ediyor. Biz, yuk'rrt,lu, gitlen
sipahi miktarrnr resmi vesikalara giire 10-11 bin olarak tahmin etmigtik. Yenigeriler iqin elimizde bir vesika yoktur. Bunuula beraber 3000 rakamr en ziyade
kabule gayaodrr. Herhalde Osmanlr ordusu ancak bir Beylerbeyi komutastnda
hareket edecek biiyfikliikte qok kalabalrk olmtyan bir ordu idi. Galiba Karamzin'in,
herhalde Krrrm'daki Rus ajanlann:n ifadelcrine dayanarak verdigi rakam, hakikate en yakrn giiriiuiiyor.
r2e Yukarda Kalgay'rn giinderilecefi emredildifi halde Han, sefere bizzat
igtirik etmig olacaktrr. Gerek Osmanlr vakaniivisleri gerekse o zaman Osmanlr
gemilerinde egir bulunan Maltsev'in miigahedesi ( Solovyev, 22O, 22ll Han'tn
bizzat sefere geldigiui teyit etmektedir. Sarih bir delil, Krrtm Bagbeyi $irio Ali
Bey'e giinderilen 11 eylfil 1587 tsrihli vesikadrr: Bunda .D e v I e t G i r ay H a n'rn
ist6m
askrini
dogru
ssrp ycrlerden
yoldan gtitiirmedigi
sureti: A. Refik, s. 13). Han ordu-
g ii t ii r d ii g ii>> kaydediliyor (Verikanrn
sunun mevcuduna getince, gerclc Rus gerek Osmanlr kaynalclarr 50'000 96rterir'
ler. Krrrm ordusu iqin ckscriya yuvarlak heeap verilen 50000, 100000 rakamlannt
higbir zaman oldufu gibi almamahdrr.
379
edevatiyle evvelee tesbit olunan Perevolok mevkiine geldi.Derhal kanahn kazrlmasrna baElandr (1569 Afustos baqlarr)ri. osmanIt'lar burada tiq ay kadar devamh bir qekilde qahqarak kanaln
iigte birini 13r kazdrlar. Sokollu, girigtif'i bu ciiretli iEi muvaffakiyetli
bir neticeye eri$tirmek igin Kasrm'a Istanbul'dan yeniden gcmilt:rlc
yardlm gonderiyordu rs?. lstanbul'un baElrc:r korkusu Moskof 'larla
lranlt'lartn birleqerek miigterek bir harekette bulunmalarr idi13i.
Moskova, kendisine ait saydrfr iilkeler tizerinde bu Osmanh seferini dtigmanca bir hareket saymakla beraber, kendi bagrna bir Laarruzda bulunarak Osmanh Imparatorlugu ile aqrk bir savaqa atrlmrya cesaret edemiyordu. osmanh'lar, briyle bir sava$r gi)ze almrglar ve hazrrhklannr ona g6re yapmr$lardl *r. Esasen gatt,t memleketleri iqin lsveq'le ve Litvanya-Lehistan'la sava$lar, Rusya'nrn
btittin kuvvetlerini tutmrya kafi geliyordu. Fakat eur, daha
sefer tegebbiisiinden haberdar olur olmaz, Iral'a bir el-
krgrn bu
r30 M a lt s e v'in yazdrklarr: Sotovyev,220. peret,olok
hakkruda yukarda uot
- Burada Don'a diikiileu Karpovka gayt Volga'ya 15 kilometre kadar yaklagmaktadtr. Osmanlrlar kazrtacak mesafeyi altr mil tilgtiiklerine giire galiba bu
98yrn meubatot Volga ile birlegtirmek istiyortardr. Karagelebi zide (Ravda,
447) <Don nehrioin
menbarndan votg"'ya iki milkazmakla
iki
nehrin birlegecef ini' eiiyliiyor. Acaba Karpovka qayrnr Don uehrinin
menbat ml saylyor ? Osmaotr vaka'uiivisleri kanat aqrtan btilgede . Eicl erhan
adiyle "camiler, hamamlar ve medreselerinin izleri meydanda oluo
iginde higbir
insan buluomtyan eski bir isl6m gehri, tasvir etmektedirler. Don'la ".
Volga'nr' yakIagtrfrverdeitit (Votga)rrmaSriizerindekiharapgehirYeni-Saray-1d,.?Altrn
107.
>>
orduoun payit^htr Ycrri-Snray gchriuin Stalingracl civnrrrrdn lrugiinki ufrrk'l-r,,ry.rv
kasabasr yerinde brrlundugu soD zarnaDlarda tesbit olunnrugtur ( llak. la,kouSovski
mez' eser 70). Fakat vakantivislerin bahsettifi gehir, herhalde eski Astrrahan'dtr' Moskof istilisrndan sonra terkolunan bu gehrin kanal aqrlan h<ilgede
gtisterilmesi gu esas hatadan grkryor: Agafrda anlatacafrmrz gibi Kasrm paqa,
kanalr ikmile muvsffak olamayrnca, eylfit ortalarroda buradao Astrrahan (Ej,lerhan) iizerine inerek Rus kuvvetlerinin muhaf aza ettif i Yenr Astrahao iio ijn6e
ordugih lcuracaktrr. igte Osmantr vakaniivislerinde ayrr ayrr zamaulardaki bu iki
hareket birbirine karrgtrrrlmrgtrr. Onlar hepsi, miigterek kaynafa tibi olarak
Kefe'den do$rudan dofruya Artrrahan iiniine getiodigini ve kanal agrlrnasrna
baglandrgrnr siiyliiyorlar.
13l Pegevi,ll,469; Ali,
ycr; Miineccim hagr, aynr yer; fs-seb'ijs- seggar,a
"yo,
giire (s. 100.) .yarrsr kazrlmrgtr.
133 Franstz elqisinin
M. de Foix'ya 30 afustos 1569 tarihli mcktubu: C6ar-
riire, Ill,
133
63.
Fraustz elqieiniu i4 mart 1569 tarihli raporu ve Al. de Wyss'in raporu.
13{ Al. de !7yss'in mezkfir
raporu.
osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI
HALIL iNnr.ctr
380
qisini, l. P. Novosiltsey'i tiq dSrt yfrz atla gflndermig, Osmanh te'
Eebbiistiniin lran iqin tehlikelerini anlatarak bu memleketi Osman-
hlar aleyhine krgkrrtmrg r3s u. lran'la bir ittifak yapmrya qahgmrgtr 180. Filvaki lran'hlar, Moskova'ntn bu tavsiyelerini ciddiyetle nazarr itibare alarak hazrrhfa bagladrlar 137. Galiba Mosko'
va'dan topqu ve sair yardrm da aldrlar r3E. lstanbul, A$ustosa dofru, lranh'lartn muhtemel bir tegebbtisiine mini olmak gayesiyle
Iran hududunda Van'a, Anadolu beylerbeyisiyle birlikte 24 Sancak beyi ve 4000 yeniqeri gonderdi 13e. Ote taraftan Tiirkistan
Han't 1a0, kanaltn kaztlmaslna karEt lran $ahr'nrn herhangi bir hareketine mdni olacaftnr Padigtrh'a vaad etmiEti r41. Bu suretle Osmanh'lar, lran't geriden de tehdit ediyorlardt, Gerqekten ne lran
ne de Moskova bir taarruzda bulunamadrlar. Kanal meselesi boylece geniq bir siyasi faaliyete sebep oldufu halde, kanaltn kazrlmasr yava$ gidiyordu. Mevsim ilerledifi, gtinler krsalmafa ve gi'
malin miithig soSuklan kendini hissettirmiye bagladrfr halde, kanahn ancak tiqte biri kazrlabilmigti. Kastrn Paga, Astrrahan iizerine gitmek iqin toplann ve miihimmattn yfiklii bulundufu gemi'
leri, vaktiyle lstanbul Fatih'i II. Mehmet'in yaptrfr gibi, karada
krzaklarla yiiriitmek ve Volga'ya gegirmek istedi. Han, geri dci'
niilmesini tavsiye ediyor, Tatar askerleri bu sahalarda krqrn banntlamryacaftnr orduda yayryorlardt r{1. Aynr zamanda Astrrahan Tatar'larrndan murahhaslar gelerek Kasrm Pagayr, gemileri Volga'ya
gegirmekten ve kanal tegebbiisiinden vazgeqirdiler ve siiratle
Astrrahan i.izerine yiiriimefe ikna ettiler. Onlar, sonradan vaktaIarrn isbat ettifi gibi, Astrrahanlt'lartn ve Nogay'lartn kendisiyle
birlegeceklerini de vaat etmiq olsalar gerektir. Eylfrl ortalarrnda
Kasrm PaEa, ordusryle Astrrahan'a yaklagtr. Ruslar, Astrahan't zap'
It5
Frallrr clgieiuir
14 mart
reporu,
rapor.
tariLli
3Er
tettikten sonra eski miisliiman gehrini brrakarak 12 kilometre ka9ur cenupta bir ada iizerinde yeni bir kale yapmrglardr. Kasrm
Paga, iyi sildhh muhafrz askerleriyle takviye olunrnut bu milstdh-
kem kaleye taarruza cesaret edemedi. Fakat o gelince, kaledeki miisItimanlar qoluk gocuklan ve sildhlariyle karqrlayrp sevinqle O.smanlr
ordusuna k:rtrldrlar; kurbanlar kcstilcr ve Osnranlr itskcrini kalcyc
taarruza tegvik ettiler ra3. Kasrm, toplarrn geride kalmrg olmasr ve
krqrn gelmesi sebebiyle, kaleyi muntazam bir muhasaraya tegeb-
biis etmedi. Yeni'Astrrahan kalesine srirnmrE olan Rus kuvvetleriyle ancak bazt ufak qarprgmalar olmug gcirtintiyor. Bu srrada alrnan esirlerden bazrlarr sallar yaparak kaqmaia ve Tiirk ordusunda ellerine geqirdikleri sildhlarr, krirek ve Eapa gibi Aletleri nehre dcikerek tekrar kalelerine girmiye muvaffak oldular. Bu hadise
Tiirk askeri arasrnda biiyiik bir yeis dofurdu r{a. Kasrm paEa, eski Astrrahan gehrinin harabeleri i.izerinde bir kale yaparak krgr burada geqirmeyi 1a5 vs baharda kaleye taarruz etmeyi driqiiniiyordu.
Ktrtm kuvvetleri krqlamak iizere memleketlerine dcineceklerdi. Komutanrn bu kararrnr cigrenen orduda umumf bir galeyan baqladr.
Maltsev'e gore Paga'nrn huzuruna qrkrp goyle dediler: ,,Burada
krghyamayrz, aqhktan ciluriiz. Padigahrmrz iiE yrlhk erzak vesaire
verdi. Fakat siz onlan hep Azak'ta brraktrrdlnrz ve bize krrk grinltik
yiyecek aldrrdrnrz. Astrrahan'lrlar bizi doyuramazlar.,, Yeniqeriler de
tamamiyle isyan halinde idiler. onlar da "biz Krrrm Hanr ile beraber dcinecefiz; sen Padiqah'r aldattrn, senin yiiztinden Padiqahr'mrz
Devlet Giray'r dinlemedi. Halbuki Han'rn Padiqah'a yazclrklarr ve
sana bizim yanrmrzda sciyledikleri h.p clofru qrktr,, diyorlardr.
Yurtlanna d<inmiye haztrlanan Krrrmh'larrn krErn qiddeti fiakkrnda
ur [1;, synr yer; Peqevi'nin (1,470). Osmanlr'larla
30.000 Nogay herhalde buular otacaktrr.
]li
lJi' Artrrahan
:t't t"' hakttrodagu
t'i Ali'
gelip birl"qtigi'i sdyledigi
rnalimatr vcriyor: Ruslar, islirn clin<ter pchri
K'r'm HsD"urn yatma ctmcsi korkulu ilc iqirdc oturrnartrlar. Votga'
rle Frsrlrz clgirinia 30 rfuaro. 1569 trrihli raporu, gerl hududuodaki be- :i: :'.ti"l'd,: Tatar'lano oturdulu bir adayr kuvvetli bir kaic yaparak burayr
Dtt
hrliDc gctirdilcr vc kaleoin igioc tiifcrlli rnuhafrz lruvvetlcri yerlegtirrrt6klar hakkrnda keze Vcocdik clgiri Barbaro'nun rrporu: Hlmmcr vl. 212 dilcr.lchrr
Jcnkinron haritagrnda (1562) .Elki.Arthhan,a ve .yeui-Artrabao,a
Dot 2.
ingiliz.Kraliqeri Eliseboth tarafrndaa gi;ndcrilen vc Korkune
t& Frgrrrz ctpiririn rrporuoda .Jacha Turquima, bctki .grh-,
- Tcrrtrimc,nir i:l:t^:]::1,"U":
lvuD trtarrndar g6rcvl.rdirilcn JcoLirroo, Artrrahro-Hrzar deuizi yoliylc Aaya'bozulmug 1cllidir.
ya yooi hit ticrrct volu arryordu: F. Grcrard, Crandeu r ct dlcadcnce de
!.r FraDrrz clgiririn 14 mert terihli rrporu.
r'Asie, c. 197.
r$ g6feyy6s,22o.
r!6 Spulcr, 416.
rts Solovycv, 222.
rt? Ayar
zeptcdiocc
IE'
HALIL INALCIK
sdyledikleri askeri biisbiittin korkutuyordu. Aynr sahalarda vak'
tiyle Timur ordusunun yaptrfr gibi, asker, itirazlannr hakh goster'
mek igin gece ile giind0z arasrndaki biiyiik farklar yiiztinden namaz vakitlerini ;agrrdrklannr one siiriiyorlardt 1as. OUtir taraftan
Moskof Qarr'nrn iki Voyvoda komutasrnda Astrrahan'a bir imdat
ordusu sevkettifi, lran $ahr'nrn Rus'larla ittifak yaptrfr haberleri
geldi 1{?. Nogay'lann gizlice Rus'larla anlaqtrklan Sayralarr da dolaHiilasa, ordunun kuvve-i maneviyesi temamiyle krnlmrg,
bozgun ba; gostermigti. Ordu dagrlmaia ve takrm takrm gciq et'
mefe baqladr rae. Sonunda Kasrm Paga da, odundan yaptrrmrg ol'
duiu miistahkem ordugahrnr yakarak ric'ata karar verdi (20 Eyliil
1569). Ordunun nakline imkin olmryan a$rrhklarr qukurlar kaztlarak gomiildii. Kasrm, Astrrahan'dan 60 kilometre kadar uzaklag'
mrEtr ki, lstanbul'dan PadiEah'rn bir fermantnr aldr. Bunda PadiEah,
Astrrahan <iniinde krglamasrnr emrediyor, ilkbaharda kendisine yar'
drm olarak, kuvvetli bir ordu gcinderilece$ini ve Moskof'lart me$'
gul etmek iqin Ktrtm Hanr ile damadrntn (giiphesiz Piyale PaEa)
Rusya tizerine yiirtiyece!'ini bildiriyordu 160. Sokollu, Moskova ilc
bir savaEa da mtincer oisa, bu tegebbiisten muhakkak mtisbet bir
netice almafa azmetmig gtiriinmektedir. Hususiyle bu, yeni Padi'
gah'tn saltanat devrinde ilk seferdi. Fakat bozgun.r uiramrg ordu
ric'ata devam etti. $imalf Kafkasya'nrn qorak stepierinde Azak'a
kadar bir ay stiren bu ric'at qok zahmetli oldu. Karaqelebi zAde'ye
gdre, bu qorak ve susuz qcillercie askerin yarlsl telef oldu tbr.
$riphesiz bahara Azak'tan yeni bir sefer diigtintiltiyordu. Fakat
ordu d6ner dcinmez, 1569 llktegrininde, Azak'taki depolarrn
biiyrik bir yangrnda yanmasr biittin iimitleri suya dirqtirdti.
gryordu
148.
1'6 Pegevi, 47O;
Ali, aynr yer.
laz lrl|"11".v'in bir esirdeu aldrfr mal0mata giire, Qar, Volga yolryle 30 000
kiginin bagrnda Petr Screbryannyi'yi yola grkarmrg ve karadan Dmitriyeviq Belsxi
komutasrnda da 100 bin kigilik bagka bir orrlu revketmigtir. Keza itaa $ahr, Mor'
kova'ya elgi giiudererek Tiirk'lerin Astrrahau'dan iran'r yol aradrklartnr bildirmig ve Qar'dan yardrrn istcmiqti. Buna kargr Qar, $ah'a elgisi Alekscy Hoznikov'la
birliktc 100 top giiudermigtir (Solovyev, 221).
lrE Solovyev' ayDl ycr.
rrc Ali, aynr yer ; Miineccim baqr III, 522'
rso Solovy ev, 221,
rsr Ravdat.fil-ebrdr,447;getiu yollardan yaprlan bu ric'at halckrnda 995
teribli bir hiikiimdc reami bir igarct var: balc. A. Rcfik, g. 13.
OSMANLI. RUS REKABETiNIN MENSEI
s83
Fransrz elqisinin raporuna g6re, 2000 ken[al barut patl:rdr,
kalede bin kiEi oldti, bi,ittin miihimmat ve geri getirilebilmig
olan harp malzemesi mahvoldu r52. Bu yangrnr verriqerilerin
kasten grkardrir, yahut hiq olmazsa s<indiiriilmesinde ihmal
gosterdiklcri santlryordu r;3. Macaristan ovalanrrda ganimctlcri bol
savaqlarda bulunan asker, steplerde bu uzak ve zahmetli seferleri
istemiyordu, Ote taraftan, bu esnada Devleti, Arabistan qollerinin
bir ucunda, Yemen'deki btiytik isyan fazla meggul ediyordu r51.
Bu kadar masraf ve gayretlerle giri.lilen Astrrahan seferi bciylece tam bir hezimetle neticelenmigti. Irparator-
lu!'u, hakiki manasiyle cihangum0l bir h.ge*onya siyasetine gdtiirmek iqin Hint okyanusunda,
Hazar $imalinde diinyanrn biiyiik ticart ve strateiik yollartnda Osmanlr hakimiyetir'i kurmak istiyen briytik
devtet adamr Sokollu'nun bu teqebbtisri, gahsi entrikalar,
kiigiik menfaatler ufrurta sabota! edilmiEti. Padi,sah, bLr te'sebLriistin biittin mestliyetini Sadrazam iizerine ytikledi, orlu ve:rirler
huzuru;rda "biitiirt masraflar ve zayiat hesap edilip saner ocietilmek lazrmdrr,, diye azarladr rsi. gu sonuq, drgarda yabancr devletler
tarafrndan da bir hezimet olarak teldkki edildi r;s.
osmanlr'lara gcire muvaffakiyetsizlifin baghca sebebi K r r r m
H a n'r idi. O, Divdn kayrtlarrnda yazr!drgr gibi, Astrrahan'rn fetholunmasrnr isterniyordu 1i?. Britiin Osmanlr vakaniivisleri bir
iddiayl tekrarlamaktadrrlar. Orrlara gdre, ordunun miilrirnnrlt vc
zahiresi fazlasiyle vardt, bir di.iqman taarruzuna uiramamrElardr r,,.;
152
Fransrz elgisinin l6 ilktegrin 1569 tarihli yazrsr (Charriire Ill, 89).
lss Hammer,
Vl,
211.
rs4
Bu tarihlere ait Divin miihimme defterleri, 6 ve 7 nci defterler temamiyle bu isyana ait emirlerle doludur. Div6o'rn belli baglr meggalesi Arabirtau
iryanr olmuE giiriiniiyor.
lss Peqevi l, 470; Ali, aynr yer.
156 bak. Fransrz elgisinin
l6 ilktegrio 1569 tarihli raporu.
ls7
'4;111
A. Refik, s.
6-v/ -lxi
.r5u-
.Jr-,u^ .gjllr 6s .:!'b;:jrr $irin Ali lley'e hiikiim
:
13.
158 Hammer (VI, 213) Karamziu'den
naklederek, Knaz .Serebryannyi kurnaldarrnda 15 bin Rus'uo, amele iiz.rine taarruz ederek bunlarr dagrttr[rnl, sonrB
Artrrahan muhafrzlarlntn kuvvetli bir yiiriiyiigle Tiirkleri biiyiik zayiatla piir!.iirttfiklcrini, yardrma gelen Tatar ordusunun da temarniyle per;gao veya erir e<l ildifini s6yler ki, nc Osm.tnlr ordusunda bulunau Rus esiri M a lt s e v, ne de
OSMANLI .
HAt.iL ittRt-crt<
384
fakat beyleriyle mtizakere eden Han 15e, krgrn Eiddetinden ve saire
den bahs ile Osmanh ordusunun iqinde korkutucu haberler 1r3ysvsft
bozgunluk qrkardr ve bu felAketli ric'ata sebep oldu. Yine Osmanh
vakaniivislerine gore, Krnmh'lar Osmanh'larrn Astrrahan't zaptederek burada yerleEmelerini istemiyor-lardr. Qrinki, bu suretle llanlrSrn niifuz ve ehernmiyetinin kalmryacairndan, belki neticede bizzat Krrrm'rn da bir Osmanh valisi idaresine verileceiinden korku'
yn'lardr 160. Osmanh vakaniivslerinin bu iddialarr yanhq defildir.
Krrrm beyleri, Osrnanlr hdkimiyetinin kuzeyde kuvvetlenmesini hakikaten istemezlerdi. Bunun sebeplerini yukarrda umumi surette
gristerdik. Han, Eimdi Moskova ile girigtiii miizakerelerde,
sciyledigi scizlerle bunu temamiyle teyit ediyor : Kont Suleq'e
soyledifi scizler arastnda diyordu ki : "Asttrahan'tn cjniine
gelince ben trmagl geqerek gehre taarruz etmedim. Bunu
Moskof Qart'ntn hatrrr igin ve kendim iqin yapryordum. Ben Astrrahan'rn Tiirklerin eline geErnesini istemiyordum. Boylece kendime
hizmet ettim ve Ktrtm't Tiirk'lerin eline brrakmak istemedim,,r0r.
Onun Moskova ile hususi bir rnaksatla boyle konugtuiunu ciiigiinsek dahi, bu hareketi igin gosterdiii sebep 'Astrraltan'rn zaptrndan sonra Krrtm'tn da Osmanh'lartn eline dtigecefi - dikkate de'
fer. Onun, daha dofrusu, Ktrtm aristokrasisinin di.igiincesi bu
bunlarr teyit edecek higbir kayrt ihtiva etmezler. Ancak
yukarrda siiyledigimiz gibi, Serebryannyi idaresinde bir Rus ordusuuun ilerledigi
{ayrasr gelmigtir. Bu rus kuvvetioin Perevolok'da kalmrg olan bir krsrrrr amele
ijzerine hiicum etmig olmasr ihtimalden uzak defildir. Herhalde Astrrahan'daki
Rus'larla bazr qarprgmalar olmakla beraber, ehemmiyetli bir savaq olnramlgtrr.
S o I o v y e v, bunu tamamiyle teyit ediyor. Hammer, Osmanlr'lartn ric'at ederken
g6lterde ve bataklrklarda Tatar krlavuzlarr yiiziinderr yollartnr gagrrdrklartnt,
Krrrmlr'larrn ihanet ettigioi ve istanbul'a ancak 7 bio kiqinin diinebildigiui tekrar'
Iar. Tatar Hanr'nrn ihanetle Osmanlr ordusunu ktitii yoltardan getirdigi ve ordu'
nuD yarr yanya zayiata u$radrfr vesikalarda da teyit olunmaktadrr. Bak.
$irin Ali Beye mezkfir hiikiim ve Karagelebi zsde, 441.
Tiirk kayuaktarr
lse
Krrrm Hanlrfrnr hakikatta bir kabile aristokrasisi idare etmektedir.
Krrrm Hanlarr, biitiin miihim iglerde .Diirt Karagu'denilen diirt miihim kabilenin
beyleriyle toplanrp miizakere ettilcten sonra bir karar alabilirlerdi. Hatta, bizzat
hanlaln tayin indebu beyleriu miihim roller oynadrfr gok defa giirfilmiigtiir. Mii'
neccim bagr (ltl, 522), Devlet Giray'rn meseleyi beylerle miizakere ettiIini ve
onlarrn reyioe g6re hareket ottifini igaret eder.
rco [1i, ayDt yer ; Miincecim bagr III, 522.
16r Solovy ev' 221-222.
iiUS REKABETiI.IIN
olunca, Krrrmlr'larrn, teqebbiistin
MENSEi
3E5
muvaf f akryetine yardlm
etmemelerini tabii bir s'rnuq olarak
hesiz Istanbul'da Sokollu'nun
diigiinmelidir. Han,.:iipbu teEebbiisiine engel olmak istryen
muhalif partidende cesaret ahyordu. Esasen Han, AstrrlSan
sefcri bu suretle ncticclcrrdikterr sorrril Moskova ile tcrrurs tcsis
etti ve bir mektupla elqisini g<indererek Astrrahan'r ve Kazan'l kendisi igin istedi. Aynca hediyeleri 102 ve uzun
zamandlr Moskova'dan gcinderilmiyen elgisi Yamboldu ile ltl1
Krrrm'daki Rus elqisi Nagoy'un defiEtirilmelerini istedi.
Osmanlt'lartn baharda ikinci sef erini beklemekte olan Ivan,
Ktrtm Hant'ntn kendisi iqin faydah olabileceiini clrigtinerek tatS
bir dille cevap verdi. o, Han'rn, Kazan ve Astrrahan iizerincieki
isteklerini reddetmek!e beraber, Mehmet Giray devrindeki hediyeleri
vermek ilzere mtizakerelerin aqrlmasrnr kabul ediyordu ru{. a r'rn
Q
durumu gerqe kten qok rrazikti. Garpta,lsveq ve Lehistan'la
miicadele, en nazik bir safhada idi. ilkbaharda Krrrm Hanr, Moskova iizerine yiirtirken, Osmanh'larrn Astrrahan'a taarruz etmeleri
ve "lsyan etmek iqin Tiirkler'in Volga mansabrnda ufak bir muvaffakiyetini bekliyen Kazanlr'lann,,rN ayaklanmasr ile Volga hav-
zasl tekrar Moskova'nln elinden qrkaeak ve lvan'rn
geng imparatorluf u hemen hemen Mehmet Giray'rnki
kadar qabuk gcikmii$ olacaktlr00.
Doiu-Avrupa'nrn gcibeginde, bu bdlgenin baghca yollan olan
btiyrik rrmaklann bagrnda kurulan bu yeniimparulorluf un
mukadderatt, bu strada kudretinin en yiiksek noktasrnda olan
Osmanlt lmparatorluiunun vuracagl darbe ile belli olacaktr. Bu,
163
Bin ruble para, kiirk vesaire. Han'" ve akrabalarrna Qar tarafrod.o
her yrl giinderilen ve 'Tryrs'derrilen bu vergi -hediyelerin
Feyizhan-Zeroov, 132. 147.
defterleri iqin
bak.
JI. selim'in Qar'a yazdrgr mektuba 96re (Fericlun ll, 461)
Qar, b,r elqinin d6rt beg yrldrr Krrrrn'a diinrnesi.e rniisaade etrniyor.ru.
16{ Solovyev,222.
165 aynr yer.
166 Volga havzastnda
Tiirk-Tatar halkruro Moskof hAkimiyeti altrna diiqmesi
Moskof Qarlrfr'orn kurrrlugunda en iinemli bir merhaledir. [iu suretle yalurz biiytik
Volga ticaret yolu ele geqmiyor, yalnrz ateqli sil6hlardan mahrum, binaenaleyh
163
istiliya hazrr bir Asya, Moskof kuvvetleri iintinde aqrlrnryor;
zlrrrrirncl:r
Garp'ta Litvan-va - Lehistan'a kargl savhgilrr,la qok l,ii yiik .,,ararlrfr^yor
riokr,na,r
gok savagcr gru1.'lar Qarlr!: orcj ularrua kirt,lrvorri u.
[-rir
HALiL irunlctr
3t6
Dofu-Avrupa tarihinin hakikaten bir doniim noktast idi. Miit'
hiq lvan, durumun biittin nezaketini kavramak kiyasetini g6sterdi.
Ve her ne bahasrna olursa olsun lstanbul'la uzlagma yolunu aradr.
Dort yrl 6nce tahta grkan II. Selim'in culfisunu tebrik bahanesiyle elqisi
Novosiltsev'i acele lstanbul'a g<inderdi (1570 bahan). Elqinin vazifesi
Padigah'r {r)ar'rn iyi niyetlerine inandrrmak ve barrqr safilamaktr. 1566
Ilktegrininde 50 kiEiiik bir heyet halinde Azak'a, oradan Kefe'ye gelen
Moskof elqisi igin lstanbul'dan Kefe beyine yazrlan yaztda "lmparatorluk egifimiz daima aqrktrr. Dostluk iqin olsun, dtigmanhk iqin olsun gelenler men ve red edilmez,, deniyor ve Padigah, Kefe'den
gemi ile elqinin getirilmesi iqin hassa reislerden Mustafa'yr gonderiyordu167. lvan, Padiqah'a gonderdigi mektuptaros kendisini, birgok un'
vanlart arastnda "Kazan ve Astrrahan'tn sahibi,, olarak zikretmekte,
atalariyle Sultan II. Bayezit, I. Selim ve Siileyman arastndaki dostqa
mektupiaqmalardan bahsetmekte ve Etiyle devam etmektedir: Tahta
ciilfisunuzu tebrik etmek ve aradaki dostluiu kuvvetlendirmek iqin
elqilerimizi lstanbul'a gon dermek qarelerini ararken " sizin ask erinizin
Kefe ve Azak tarafrndan bizim Astrrahan kalemiz iizerine geldiklerini
haber verdiler. Buna gok hayret ettik.,, $ayet Eimdi arada birdtigmanhk
sebebi varsa sizinle dostlufu nasrl iade edebileceiimizi bildiriniz. Bu
iE herhalde, arada fesatct kimselerin dedikodusiyle olmuEtur. Qat,
mektubu "bu yazr Astrrahan beyliiimizin 15 inci senesinde yazrlmrEtrr,, diye bitiriyordu. Ayrrca Novosiltsev, Astrrahan seferine baghca
sebep gibi goriinen bir nokta iizerirrdc durdu ve Qar'tn miisliimanlart hiq bir zaman tazyik etmedifini, lslAm'rn diiqmanr defil'
hdmisi oldu$unu, camileri ytkmadrf rnr, isldmlar r kendi din ve
idetlerinde hertarafta serbest brraktrirnr misdllerle isbat etmiye
gahqtr roo Qar'ro gok dostane mektubuna rafmen, lstanbul'da elqiye
6.det olan riayet gtisterilrnedi. Padigah, kabul merasiminde (3. VII'
1570) Qar'tn srhhatrnr sormaktan kasden kaqrndr ve elqiye mttad ziyafet verilmedi r?0. Fakat Osmanh devleti cic savaqr pek
istemiyordu. IVIutlak bir otoriteye sahip bulunan bir Sokollu
16?
Ekler,
vesika Xll.
Feridun'un rnringcdf'rnda (ll, 465) bu mektubuu iiirkqeri ve cevabr Yardrr. .Ekler) atastnl Padigah'ru cevabtnt koyuyoruz (vesika XI)' Gerek Hammer
gerrkse Solovyev'in, bu miihim mektubu giirdiikleri anlagrlryor.
roe Solovyev, 222.
r7o Hammer VI, 215.
168
osMANLt - RUS REKABETINiN MEN$Ei
bile artrk
1569 tecriibesini tekrarlamrya cesaret
Kuzey'de yaprlacak herhangi bir sefere, artrk
3r7
edemezdi.
devleti zarara
sokan neticesiz bir tegebbiis gcizii ile bakrlryordu. Ve
bu noktai nazar, Osmanlr hiik0meti, 18 sene sonra Orta - Asya
Han'rnrn tahrikiyle bir daha harekete geqmeye teEebbiis edinciye
kadar bu qekilde devam etti. Devlet, gimdi kuzeyde igleri temamiyle
Krrr m Hanr'nrn tegebbiislerine
brrakryordu.
Padiqah, Qar'a gcinderdiii cevaptaL?z "Kaprmrza dostluk ve samimiyetle intisap eden hiikrimdarlarr hazineler ve memleketler vererek bartga kavuqturur, onlarr diferleri arasrnda miimtaz krlarrz,,
diye baghyor. Briylece, zlmnen kendisine tabi saydrir Kazan ve
Astrrahan'r Moskova'ya bagrglayabilece!.ini, ancak ear;,n kendisine
baflanmasr lizrmgeldifini anlatmak istiyordu. Bundan sonra
Astrrahan iqin neden kuvvet gcinderdifini izah ediyor ve diyordu
ki, Fatih lvlehmet'in "Kefe vildyetini fethettiiinden teri Krrrm vilayeti Hanlarr ve Qerkes memleketleri beyleri (banlarr) bize tdbi olmuqlardrr,, halbuki siz "lmparatorluiumuz iilkelerine dahil bulunan
Kabartay vildyetinde eski dostluia aykrn olarak kale yaptrnrz ve
bundan bagka Hacr-Tarhan (Astrrahan) taraflanndan Degt-i krpqak ve
Maverdiinnehr miisliimanlarr bu tarafa gelirken adamlarrnrz onlarrn
yollarrnr kapadrlar. O taraflardaki btittin beyler ve sultanlar kaprmrza
bagvurarak himaye ve yardrm istediler. Bunun iizerinedir ki ben de
Krrtm Hanr ile beylerimderr bazrlarrnr gcinderdim,,. Krnm Hanr, elqisini dort beg yrldrr gtindermedifiniz iqin, bizim askerirnizle memleketinize kaE defa akrn etmek istedifi halde, biz, dostluiumuz
sebebiyle ona miisaade vermedik ve "hudut boyunda iki yrlhk .sefer
hazrrhir yaprlmrE bulunduiu halde (fakat bu hazrrlrklarin Azak'da
mahvoldufunu biliyoruz) yalnrz o tarafa nezaret ile iktifa ederek
memleketinizden hig bir yere zarar eriEtirmedik,,. Bu sozlerde barrg
isteii agikdrdrr. Bundan sonra Padigah, barrgrn iadesi iqin Qar,rn
sorduf;u Eartlarr bildiriyor: "1- Astrrahan yolunun aqrlmasr, 2- Kabartay iqinde ltuslar tarafrndan yaprlmrg olan kalenin yrkrlmasr,
3- Osmanh iilkesine geqen yolcularrn emniyetle gidip gelmesi,
4- Han'rn elqisinin dcinmesine mrisaade olunmasr,,. Bu nrusalahanrn ebediyen stirmesi temennisi ile mektuba son veriliyor.
Bu mektup, iki imparatorluk arasrndaki miinasebetlerin ve ih172
Ekler, ves. XI.
HALIL iNnlctr
osMANLt - RUS REKABETININ MENSEI
tildf mevzuu olan meselelerin mahiyetini aydrnlatmak bakrmtndan
gok dnemlidir. Mektup, yiiksekten, fakat yumuEak bir ifade ile
yazrlmrqtrr. Padigah, bilhassa Ktrtm Hanhfr ve Qerkez beyleri iize'
rinde metb0luk haklarrnr belirtmekte, fakat Kazan ve Astrrahan
Bu muvaffakiyet lstanbul'da btiyiik bir sevinq uyandrrdr. padigah bir ndme-i htimayunla hil'at ve krhq g6ndererek Han'r tebrik ve teqci' etti. Mektubunda, kendisinin Krbns'taki frituhatrnr
mtijdeliyor ve "siz de askerinizle Moskof krrahnrn payitahtrna
kadar vartp lazrmgeldi!,i gibi hakkrndan geldiniz vc lsliim'rn hinrayesinde biiyiik yararhk gcisterdiniz,, diyordu r??.
Qar'rn Istanbul'daki elqisi Kuzminski ( L571 Martrnda gcinderilmigti ), Padigah'a, biitiin gartlarr kabul eden mektubunu
takdim etti. Qut, Terek i.izerindeki kalenin yrkrlmasr ve buradaki
askerlerln Astrrahan'a qekilmesi, Astrrahan yolunun aqrk bulundurulmasr iqin emirler verdigini bildiriyor, bu yolun gimdiye kadar
yagmakdrlann hiicumlarr yiiziinden kapanmrq oldufunu beyan
ediyordu. Elqi sadrS.zam Sokollu'nun, Qar'a dostluf unu kazanmafa qahEacak ve diyecekti ki "hiikiimdarrn ile aramrzda dostluk
bulunmastna qah$; td ki kardeqimiz Sultan Selim bizimle dost olsun
ve Roma ve Lehistan krrallarrna, Q"k krrahna, Fransrz ve britiin
sair ltalyan (Garbl Avrupa) krraliarrna kargr miittefik olalrm,,.
Fakat Han'tn son muvaffakiyeti, lstanbul'u gimdi istekler inde
daha cesur yapmrgtr. Padigah, Rusya'nrn bu dostluk ve ittifak
teklifine cevap vermedrfi gibi, Kazan ve Astrrahan'rn geri verilmesini, hatta Qar'rn kendisine boyun eimesini istedi r?8.
lqerde ve drEarda qok miiEkiil anlar geqiren Korkunq lvan
(onun igerde Boyar'lara karEr aqtrir terrcir rejiminden -1565-1572kaqan bazr bi.iy0k Boyar'lar Krrrm Hanr'nrn yanlna srgrnnrrglardr)
Osmanh'larla ittifak teqebbilsrinii yeniden ele alrrken, qoktanberi
Moskova'yr Hrristiyan ittifakrna almrya qahqan Papa, artrk bundan
vazgeqmiEti. Vatikan'tn tegebbilsti ile III. Ivan'rn Zoe Paleolog iie
evlendiSi tarihten beri (1472), Papa'larrn biittin diigiincesi Moskova'yt Katolik kilisesine baflryarak Osmanh'lara kargr l<ullanmaktr.
Tarente konsilinde "Q,ar'ln o rd usu Ttirk I ere k arEr en k u dretli bir yardrmcl olarak,, nazan itibara alrnmrEtrt?r,. Fakat
3E8
iizerinde herhangi bir hakimiyet iddiasrnda bulunmamaktadrr. Ancak Astrrahan'da yol serbestlifini istenrekle iktifa ediyor ve Ka'
zan'dan hiq bahsetmiyor us. Orta-Asya ve Degt'i Krpqak islAmlan
igin bu yolun agrlmast zaruri idi. Fakat Halife'Sultan, bu kadar
gayretlerden sonra nihayet Kuzey'in iki btiyiik isldm merkezinin
yine Moskof'lar elinde kalmasrna razr oluyordu. Bu, Osmanlt'lartn
son muvaffakiyetsizlikten sonra Kuzey'de aktif bir siyasetten vazgeqtiklerini ifade etmektedir. Esasen gimdi, Sokollu'nun rakipleri
lmparatorluk kuvvetlerini Krbns iizerine sevkederek ( 1570 yazr )
Devleti Venedik'le biiyiik bir sava$a sokmuqlardr. Osmanh devteti
gimdilik Kuzey'i kendi haline brrakmrg olmakla beraber, Moskof'larrn
daha cenuba, Kafkaslar'a ve Karadeniz'e inmesine de goz yumamazdr. PadiEah'rn mektubunda, Qetkesleri benimsemesi
ve Kabartay'da Ruslar'tn yaptrrdrfr kalenin yrkrlmaslnl
iste mesi bunu aqrkqa gtistermektedirrTa.
$imdi Kuzey'de miicadeleye Krrrm Han't devam ediyor ve genig
6lqiide taarruzlara giriqiyordu. Evveli 1570 de Qar'rn kayrnpederi
ri5 onu
Eiddetle tedip etti.
Qerkez Temruk beyi i,izerine ytiriiyerek
Ertesi yrl Devlet
maktfil
diiEtii.
o['lu
savaqta
iki
Qerkez beyinin
Giray, Moskova iizerine, kendisine "Taht-algan,, (BaEkent zap'
teden) unvanrnr kazandrran biiyrik seferini yaptr. Oka iizerindeki
Rus miidafaa ordusunu bozguna ufratarak siiratle Moskova i,ize'
rine yiiriidii. Serpuhov'da bekliyen Qut, btiyiik bir korku iqinde
Aleksandrovski'ye kaqtr. Krrrmh'lar Moskova'yt muhasara ederek
dr$ mahallelerini atege verdiler. Ateg, rtizgdrrn tesiri ile ig Eehre de
sirayet etti, Eehir temamiyle yandr; ahaliden pek qogu alevler
iqinde mahvoldu 17ti.
r?3 Hslbuki Devlet
Giray h6l6 buralarrnr istiyordu.
u4 AyDi tarihe dogru Erdel beyi meghur Stefan (lgtvan) Batori'ye yazdrfr
mektubun bagroda, Degt-i Krpqak'r, yaoi Karadeniz kuzeyinden Hazar denizine
dogro uzanao stepleri kendi iilkelcri arastnda rayryor: bak. Feriduo II,461.
l?i iv"n, 1561 de onun krzr Mari ile evlenmig ve bu izdivag Qerkez'ler
araunda Moskof niifuzunu hayli krrvvetlendirmiiti.
176
bak. Solovyev 223 vd.
l7? Feridun
389
Il, 480. Han, Moskoya'ya karqr Leh krralr ite birlikte hareket
etmefi qok istiyordu. Lehli'lere yazdrgr mektupta diyor ki: "Atlanrp harup Moskov'nuu vil6yetlerini yakup ve tahtr bolgan Moskov'u da hi yakup ve nicc kere
askerimiz tok ve doyum bolgandur ol kral yerinden terbenmedi> (Feyizhan-Zer
nov, vesika 2, s, 6),
r78
Solovyev,223.
l7e Pierling, 83.
seo
Vatikan'rn bu maksatla yaptrfr muhtelif tegebbtisler, Moskova'ntn
rakibi Katolik Polonya tarafrndan neticesiz brraktrrrldr. 1570 de
Osmanh'lar Krbns adasrna grktrklan zaman Papa, Qar't Polonya
ve Avusturya ile birlikte Tiirk'lere karEr taarruza tegvik ediyordul8o.
Fakat aynl tarihte lvan'rn, Padigah'la anlaEmak igin Novosiltsev'i
lslanbul'a gonderdifini biliyoruz. Bu vaziyet kargtstnda Papa, Mos'
kova ile Ttirk'lere kargr bir ittifaktan temamiyle iimidini kesti ve
Polonya'da bu ige memur olan nons Portico'ya "biz bu kadar
zalim ve barbar bir milletle miinasebete girmek istemiyoruz,, diye
yazdt lsl.
lgte lvan, kendisini diigmanlarla qevrilmig, temamiyle yalmz
hissettifi bu anda Osmanh Padigahr'nrn ittifaktnt arryordu. Fakat
gimdi Osmanh'lar, Moskof Qarhirnr kuzeyde baEhca diiqman olarak
telikki
etmekte idiler.
de Devlet Giray, biiyiik bir ordu ile bir defa daha Oka'yr
kuvveti olarak bir miktar yeniqeri
ve top da vardr. Moskova'dan ancak 50 verst mesafede Molodi'de
yaprlan giddetli savag, Krnmh'lann ric'atiyle neticelenditsz. Bu muvaffakiyetsizligi Krrrm'da aglrk yrllan ve Kazak'lann hiicumlan takip
etti ve Devlet Giray ( oliimii 7577 ) artrk biiyiik teqebbiislere giL572
aqtr. Ordusunda Osmanh yardrmcr
rigmedi.
.
osMANLl - RUS REKABETININ MENSEI
HALIL iNnr.crc
Fakat Sokollu, Lehistan krrahnrn intihabr iginde Moskova'ya kargr
briytik bir siyasi muvaffakiyet kazandr. Vargova'da Qar'a taraftar
bir partinin mevcudiyetine rafmen, Leh tahtrna Henri de Valois'yi gegtirdi. Lehli'lerin miiracaatr iizerinu, yeni krral Fransa'dan
gelinceye kadar bir Rus taarruzuna kargr Lehistan'r, Osmanh ve
Ktrtm kuvvetleri koruyacaklardrls3. f{gnyi'nin bir mtiddet Lehistan'da
kaldrktan sonra Eransa'ya drjnmesi tizerine Padigah'rn himayesiyle,
Osmanh'lann vasali olan Erdel beyi Stefan Batori Leh tahtrna seqildi.
Bu, Moskova iqin bir felAket oldu ts{. Batori'nin biitiin gayesi, Mosr8o
Aynr eser, 93.
r8l Pierling,
182
104.
Karamzin lX, 255.
183 Leh beyleriue giinderilen hiikiim: Feridun,ll, s.461; Krrtm Hant'oa nime:
Fcr. Il, s. 557-559. A. Refik, Sokollu ee Lehiston intihabafr TOEM, s. 6,
l8' Padigah, bir mektubunda diyordu ki : "Manyatlara Batori'yi Krrul segmelerini ben emrcttim'. Yeni Lch Krralr'nru Osmanlr'larla miinasebetinio mahiveti
hnkkruda bak. Hammer VII, 37. vd. Feridun I!, s. 417, 449,468,
391
kova'yr ezmekti. Osmanh usullerine g6re ordusunu rslah eden bu
deferli asker ve yetigtirdifr ceneraller, IV. lvan'rn elinden garpta
yaptrfr biitrin frituhatr geri aldrlar (1582) ve Qarhfrn garba doiru
genigleyip kuvvetlenmesine uzun miiddet mani oldular r8;.
Osmenh devleti, ancak 18 sene sonra, 1587 tarihine dofru
Kuzey'de bir Caha dofrudan dofruya harekete geqmek liizumunu
duydu ve 1569 daki gibi, aynr sebeplerin tesiri altrnda, Astrrahan
seferini yenilemek karannr verdi. $imdi meseleler daha miitebariz
ve keskin bir hale gelmiEti. Osmanh lmparatorlufrr ile lran arasrnda
7578 den beri qetin bir savag s0riip gidiyordu, Osmanh'lar Giircistan'r ve Hazar Cenizi iizerinde Dagrstan ve $irvan'r istilA etmi,sler ve
buraya kuvvet yerlegtirmiglerdi. DoSu-Anadolu'daki iislerinden qok
uzakta kalan bu memleketlerde tutunabilmek iqin Devlet, Sokollu
zamanrnda diigtinrilen $imal y olu nu kull anm ak istedi. Fakat
Eimdi Don-Volga kanah tasartsr bir tarafa brrakrhyor; ordulann,
Krrrm'dan $imali Kaf kas stepleri iizerinden Demirkap r'ya sevkedilmesi ve Hazar denizi kryrlarrnda gemiler yaparak
bu denizde hikimryet kurulmasr di.iEiintiliiyordu. Evveld 1579 da Krnmh'lar bu yoldan istifade ederek Dagrstan'da lran ordulan tarafrndan srkrEtrnlan Ozdemir oilu Osman Pagantr-r 5'ardrmtna yetigtiler ve lranh'larr piiskiirttiiler. Osnran Paqa, Kafkasya'dan gimal
steplerine aqrlan bu tarihi kaprda, Derbend'de gemiler yaptrrarak
"Hazar denizi iizerinde ve bu denize akan nehirler
kenarrnda f etihler yapmak,, emelinde idi. Gerqekten oria,
Kefe beyi vasrtasiyle gemi ingasr igin gemi ustalart, levizrm ve
para gonderildi rs0. Yine 1582 sonbaharrnda Dagrstan'a gitmek iqin
bir Osmanh ordusu, Kefe beyi Cafer Paga komutastircla Kefe'de
toplandr. $imali I{afkasya steplerini geqtikten, Kuban ve Terek
rrmalclarrrrr agtrktan sonra Dagrstan'da Osmanh komutanr Ozdemir
oflu Osman Paqa ile birlegti rs?. Osman Paga, bu gelen kuvvetlerle
r6s Wr. Sobieski,
His. de Pologne, 167 vd.
ait diirt vesiLa Saf fet taraf rnrlan oegredilmiqtir: Hazar denizinde
Osmanh sancaft, TOEM, sayr 14, 132f1, s. 857'861.
187 Aynr yolu 1579 dan beri Kaf!:asya'ya, Osrnanlr ordusuna yardrma geleu
Krrrm kuvvetleri birkaq defa kullanrnrq!ardr. Kef e'den Derbcnd'e 80 giin siir.:n
bu yol iizerinde baglrca kooakirr: Kefe-Kerg kalesi - Tamau kalesi - Kuban neh'
ri - Begtepe - Terek nehri - Sevir,g (tt- ) suyu -Koyun suyu - $amhal - io"..u Derbend. bak. Ali, Kiinh-iil-ahbdr, lll. Murad <levri, onuucu hadise; Hammer,
ona dayanrycr. bak. lll, 84 vd.
186
quDa
HALIL ixalctr
osMANLr - RUS REKABETINiN MEN$EI
baharda lranh'lara kargr kat'i bir zafer kazandr. Sonra Dagtstan
valiligini Cafer PaEaya brrakarak aynr yoldan, Kefe iizerinden Is'
tanbul'a dcinmek iizere yola grktr. Osmanh komutant, yolda
Seving suyu iizerinde "Ruslar,,la kargrlaEtr. Bunlar, Istanbul'dan $irvan'a g6nderilen parayr ele geEirmek iqin burada, bir bofazda pusu
kurmuElardr. Osman Paganrn askeri rrmafr geqerken anslzrn ormandan qrkarak tiifenk ateEiyle hiicum ettiler ve aldrklan ganimetle kaqrp
orman iqinde yaptrklarr bir .r-ra-l 'a srSrndrlar. Burastnt kugatan
Osmanh askerleriyle iki giin savagtrktan sonra baqka bir ormana kaqmrya muvaffak oldular 1&e. Yoluna devam eden Osman
Paga bagka giiqhiklerle kargrlagtr. Ruslar, yol i.izerindeki stepleri
yakmrqlardr. Hayvanlara of bulamadr, Hiildsa, Osmanh'lar $ark
seferleri igin o kadar mtihirn olan bu yol iizerinde de, Astrrahan'da
oldufu gibi, Ruslar'la kargrlaqmakta idiler. Rus kuvvetleri bu yolun emniyetini ihlal etmekte idiler. IV. Ivan, 1571 de, Terek iizerinde yaptrrdrfr kaleyi yrktrracafrnr bildirmigti. Fakat Eimdi bunun
bo$ bir scizden ibaret olduiu gciriihiyordu. Yeni Qut Feodor
Ivanovig'in tahta qrkmasr iizerine krymetli kiirklerden hediyelerle Istanbul'a bir Rus elqisi, Blagov gelmigti (huzura kabulii: 30. IV. 1585).
Elqi, Terek boyundaki Rus kalelcrinin boEaltrldrstnt, Kazan ve
Astrrahan'daki milsliimanlann dinlerine riayet olunduSunu bildirdi.
Kuzey'deki miisliimanlarrn Osmanlr'larla birlikte bir hare[etinden
korkan ve garpta Lehistan'rn tazyiki altrnda bulunan Qar'tn Istanbul'u, bol vaitlerle de olsa, yatrEtrrmrya biiyiik onem verdigi aqikardr. ElEi, aynca $ah'rn, Osmanlt'lara karEr Qar'dan
istedigi yardrmrn gonderilmedigini ilAve ederek efendisinin iyi
niyetlerini isbat etmiye qalrEtrrEl). Blagov'un istefi iizerine Moskova'ya gcinderilen Osmanh elgisi ibrahim, orada, Moskova'ya kaqmrE
olan Ktrrm Hanzadesi Murat Giray'rn teslimini ve Kazak Hatman'r
Kigkin'in azlini istedi. Qur, KiEkin'in Moskova'ya qairrrlmrq oldufunu, Murat Giray hususunda ise mrizakereye devam edilebilecefini bildirdirc0. Qur, Osmanlrlarr kendi aleyhine harekete geEirmemege diplomasi yoliyle gayret ederken, tibrirtaraftan, gtiphesiz lvloskova'ya dayanan kuvvetlerin, Cenupta Osmanhlar aleyhine, Moskova lehine meydana getirdikleri inkiqaflan
onlemiye hiq niyeti yoktu. Kazak'lar ve silihh tiiccarlar, M o s k ova'nrn niif uzunu Kaf kaslara ve Asya'nln iqerlerine
dofru her grin bir parqa daha ilerletiyorlardr.
392
r8s Ali,
yer; Hammer, farklr mal0mat veriyor.
"ynr VII, 732.
r8e Hammer,
reo Spulcr, Europ. dip.429-
393
Orta-Asya Tiirkleri ve Degt-i Krpqak Nogay'larr, Rus istilasr kargrsrnda, Padigah'a elqiler grindererek yardrm istiyorlardr. Ate"sli siliihlarla miicehhez ufak bir Rus grupu, $eybant'lerden Kuqum Hanr yene-
rek Sibir Hanhfrnr yrkmrg ve garbi Sibirya'yr fethetmiqti (1i81)13t.
Bu suretle Ruslar'rn, Czbek sultanlanna ait topraklarr istilA etmesi
l3uhara Han'r Abdullah'r (1560-1598) korkuttu. O, gerek Kuqum
Han'a gerekse Ulu-Nogay Reisi Urus Mrrza'ya yardrmda bulundutl)2,
ve Istanbul'la ittifaka qalrgtr. $imdi Nogay'lar da, memleketlerini
istili eden Ruslar'a karqr istaiibul ve Semerkant'la ittifak etmiye
qahgryorlar ve Volga iizerinde Rus'lan taaruzlariyle rahat brrakmryorlardr. 1587 afustosunda ( H. 995 ramazan ) Istanbul'a Ab-
dullah Han'ru ve Urus beyin elqileri geldiler ( Urus Mrrza, Rus
taraftarr lsmail Mrrza'nrn oilu idi, fakat o, Rus diiqmanr kesilmiqti)
ve Astrrahan'da yerleqen Ruslar'rn islAmlara biiytik zararlan oldufundan bu kalenin muhakkak surette fetholunmasrnr Padigah'tan
rica ettiler 1s3. Abdullah Hau, gerek Safevi'lere gerekse Iius'lara
karqr miittefiken harekeie gegmeyi teklif ediyor, Osmanlr'lar, Asttrahan'a garptan taarruz ederlerken, kendisinin de Earktan Nogaylarla beraber taarruza geqeceiini bildiriyordu.
Fakat Osmanh devletini Rus'lann bir teqebbiisii bilhas.sa qok
kugkulandrrdr : Qar, Krnm'daki iq nrricadelelere kangarak lrurada
da Osmanlr'lara bir rakip olzrrak nreydana qrkryordu. DevlcL
Giray gibi, Osmanh'lartn Eimalde yerleEmesini istemiyen Krrrm
Han'r II. Mehmet Giray (L577-t5ti4) rn isyan ve katlinden sonra,
ofullan lstanbul'a ve onun gonderdifi yeni Han'a karEr cephe
almrglardr. Moskova bundan istifade etmek istedi. Maktul Han'rn
rel bak. Hadi Atlasi,.Si6fr tarihi. Moskova'nrn Dofu'da iistiinliigiin;i saflrsilihlardrr.
yan baglrca varrtalardan biri ticaret ise, iitekide atelli
Qar, Almanlar tarafrndan idare olunan miikemmel bir toJrqu kuvveti viicude
getirmiye muvaffak ol'nugtu. Steplerdeki getin Tiirk-Tatar atlr okcularr, Kazrrklartrr tiifeok ategi kargrslnda dayanamrvorlardr.
Le2 Z. V. Togan, Ti;rkistan, 105'106.
tlr !ilit.1-i Biiyfik Nogay Mtrzalartndan Urus beye ve Piyale Paga'ya
giinderileu hiikiimler z Mfihimme delteri 62, s. 105-106. karqrla . SelAoiki,
227,229.
HALIL
3)1
oSMANLI - RUS REKRBETININ MENSEI
INA LCIK
oflu Saadet Giray ile Safa Giray step Nogay'lartntn yanrna qekilerek
yeni han Isldm Giray'a karqr mticadeleye baqlamrglardr. Bu miicadelede onlar, Don Kazak'lartnt kendilerine yardrmcr buldular.
Ote taraftan bagka bir hanzade, Murad Giray da dofrudan dofruya yeni Qar Feodor'un(158a-1598)yanrna gitti. Qut, Nogay'larr onun
etrafrnda tophyarak Krrtm'a saldtrtmak ve bu suretle biitiin step
Nogay'lannl ve Krnm'r himayesi altrna almak plAnrnr diiqiindii. Mu'
rad Giray iki Rus voyvodasiyle Astrrahan'a g6nderildi. O, Kazak'lar,
hazrQerkez'ler ve Nogay'larla birlikte buradan Krrtm'a taarruza
ru5
1e4.
bunu
Padigah
cllari
pldnrndan
haberdar
bu
lanryordu
Qar'rn
devlet
biiyiiklerinen miihim bir mesele gibi kargrladr. Derhal biitiin
den miite.lekkil bir yiiksek meclis toplanrnaslnr ve meselenin miizakeresirri emretti ( Eyliil 1587 ) . Bu toplantrda seqkin bir komutan
iciaresinde Osmanh askeriyle beraber Ktnm Hant'ntn, Asttrahan't
fethetmek iqin baharda ( 1588 llkbahan ) hareket etmesine karar
verildi. Osmanh ordusuna seqkiri komutanlardan Piyale Paga
tayin olundu re6. Ktrtm Hant Islam Giray'a sefer emri gonderildi.
Kezir Nogay treyi Urus'a sefer igin ltaz.trlartmast bilclirildi rt'?.
Krrrrn ari.stokrasisinin baqr vc l-lanlrf rn err ntif uz.lu qahsiyeti
olan $irin Ali beye r08 Ktrtm Hanr'yle bu sefer de beraber bulunmasl ve seferin muvaffakiyeti iEin ne liztmsa bir rapor halinde
lstanbul'a biidirmesi emrolundu ree.
Fakat 6],1. gortniiyor ki, daha harekete geqilmeden btr teEebbtis suya diiqtii. Krrrmh'lar, Astrrahan'a gittikleri zaman miidafaasrz
kalacak olan memleketlerinin kuzeyden bir Rus taarruzuna uiramastndan korkmakta; bunun iqin dogrudan dofruya Moskova
tizerine yiiriimeyi tercih etmekte idiler. Her nekadar Istanbul'dan Krrrm muhafazasr iqin bir donanma gcinderileceii vaat olunmu$sa da'*, buna giivenilemezdi. Krnmh'lar, Astrrahan iizerindeki
r94 Karamzio X, 78 vd.
res bak. Sel6uiki, 229- Sel6niki'ye giire, bunu, Ahdullah Haq'ru elqiri
ber vermigti.
re6 Piyale Paqaya hiikiim: Miihimme delteri 62, s 106.
le? Urus Beye gtinderilen mezkfir hiikiim: Ekler, vesika Xlll,
re8 Soo miiearlelelerde onuo niifrrzu biisbiltUn artmrg giiriinmektedir.
tee
zoo
$irin Ali Bey'e hiikiim: A. Refik,
$iria AlilBeyc mezk0r hiikiim.
13,14.
ha-
395
isteklerini, doSrudan dofruya Moskova iizerine yapacaklal tazyik
ile elde edebileceklerini diigtinriyorlardr.
Fakat 1588 ilk bahannda Rusya'ya kargr sefere qrkan lsldm
Giray Han iki menzil gittikten sonra vefat etti 20r. Onun 6lrimti,
kagak hanzadelerin durumunu degirstirdi. Bunlar, padigalr'a bn..r;
vurarak Krnm'a, yeni han amcalarr Gazi Giray yanrna dcjnmek
istediklcrini bildirdiler. Padigah, bu mtiracaatr memnuniyetle karqrladr ve onlan temin eden bir nime grinderdi ?us. Tiirkistan Hanr
Abdullah'a gelince, o, iran'tn Horasan eyaletine muvaffakiyetle taarruz ederek Osmanh'larla olan ittifakrnr bu tarafta yerine getirdisu3.
Iran, iki taraftan yaprlan taarruzlar karErsrnda, nihayet Osrianlr'larla
gayrl miisait bir sulha razr oldu. Bunun neticesinde Devlet nazarrnda $ark iqleri tavsadr. Bu srrada orta-Avrupa'da hudut qarpl$malart giin gtinden krzrEarak nihayet Avusturya ile bir harbe mrirrcer oldu. 13 yrl siiren, biiyiik harp Devlet'in btttin enerjisini yuttu.
Krrtm Hanr dahi, uzun yrllar Orta-Avrupa harp sahnelerinde kuvvetini harcamak mecburiyetinde kaldr. Bciylece, Osmanh devleti, Kuzey'de harekete gegmek karartnr ister istemez ihmal etti. Kurnaz lLus
diplornasisinin yerirte gctirilmiycn vaatlcri cic ()snrirnlr'lirr ur lru
lakaydisini destekledi. 159'2 de lstanbul'a getcrr Poclj:rciy :rdrrrdlki
yeni bir Rus elqisine karEr eski istekler tekrarlandr. Ruslar taraftnda* Terek nehri boyunda yeni yaprlan dort kalenin yrkrlmasr
v€ Kafkasya'da egkryahktan vaz geqmiyen Kazal<'lann tedibi,
Kazan ve Astrrahan Hanlrklarlnln iadesi istencii.
Qor, her zanranki
gibi, Terek boyundaki kalelerin yrkrlacairnr, bu Kazak'larrn baEr
boq egkryalardan ibaret olup onlarrn hareketlerinden kendisinin
mesul olamryacairnr s<iyliiyor, Kazan ve Astrrahan'daki miisltjmanlann dinlerine riayet edeceiini vaat ediyordu. Hakikatte
biitiin bu step korsanlarr, Rusya'dan maddi ve manevi yardrm
almakta idilerzoa. Bu arada Osmanh payitahtrna gcinderilen elqilerin
bir faaliyeti de grizden kaqmamahdrr. padiqah, Moskof hdkimiyeti
20l Sel6niki, 242.
202
bak. Eklcr, vcsike VII.
Abdullah Han'la Ormanlr'lar arasrnda yaprlan mektuplaqmalar ha[:krpd,.
bek. Fcridun II, 134-153.
'on Q"t, Volge iizerinde hdkimiyctiui kuvvctlendirmek iqiu vaktiyle Osmanlrlarrn kaoal kezdrfr biilgede 1589 da Tzaritzin, yani bugiiuki Stolingrad kal.-.
eini yaptrrdr ve Karak'lan yerlegtirdi.
203
HALIL lNelctr
395
altrndaki miisliimanlartn mukadderatiyle ilgilendiSi gibi "lll. RoDE,,
iddiasiyle Ortodoks dleminin merkezi olmak istiyen Moskova da
Osman[ hakimiyeti altrndaki Ortodokslarla ilgilenmiye baElamrgtr.
Daha 1534 de Rus elqisi Adagev'e, Padigah'rn htristiyan tebaasiyle
miinasebete girmek vazifesi verilmigti. 1539 da Istanbul Patrikine
elqisi ortoQar'rn dostane bir mektubu sunulmug, L57l de Qar'rn
Patriki
lstanbul
de
1588
dokslar iqin sadaka gcittirmtiS, nihayet
yiiksel'
Jeremie Moskova'ya git-ig ve Moskof Kilisesi Patriklife
lit*igti. lleriki astrlarda Q,arhfrn, Osmanlt lmparatorlufunu parqa'
lamak igin bu dint miinasebetlerden ne kadar istifade ettifi
mal0mdur 205.
asrtn sonlarrna dof ru, istikbalde iki
imparatorluk arasrndaki miinasebetlere hdkim
olan meseleler keskin bir qekilde meydana qrkmrq
bulunuyordu. Osmanlr devleti, Ruslartn bir yandan
Atya iginde Tiirk-Mtisltiman iilkeleri ne y ayrlrrk e n
bir taraf tan da Cenupta Kaf kasya ve Karadenize
dofru yayrldrfrnr, Kuzeyde, Karadenizi qeviren
bolgelerde kendi niif uz sahasrnr tehlikeye soktu'
gunu anlamt$tr. Keza, Osmanfu devleti, Karadeniz, Kuzey-Kaf'
Hrilisa,XVI.
kasya ve Hazar denizi steplerinden orta-Asya'ya kadar fasrlastz
uruyun biltiin T ii r k - I s I 6 m m e m I e k e t I e r i n i n, R u s i s t i I i s t
kar$rsrnda mii$terek miidafaa ihtiyaciyle kendi
etraf rnda toplandrf rnr gormiiqtii. Fakat Volga havzastntn
zaptr ve Moskof hakimiyetinin Astrrahan'dan Kafkasya'ya dofru
ilerlemesi sr.retiyle bu cephe merkezinden yartlml$ bulu-
nuyordu. Osmanh'lar, iki defategebbiis olunan Astrrahan sef eriyl e i$ te b u na karSr re aksiyonda bulunuyorlardr.Q,arhk,
bu devirde, siyasi Eartlar kendisi igin gayri miisait oldufu iqin
cenupta kuvvetli Osmanh lmparatorlufu ile aqrk bir miicade-
osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI
397
e sebep olacak bu ilerlemelerine daha fazla devam edemedi.
Garpta, Ukrayna ve Litvanya'da Ortodoks Rus'lar iizerinde hakimiyct meselesi yiiziinden Lehistan'la olan miicadele, onun iqin datra
hayatt bir mahiyet taEryordu. ote taraftan osmanh devleti, orta
Avrupa'da, Avusturya'ya karqr yaptrfr biiyiik miicadele ve iE kargagahklar sebebiyle $imalde aktif bir politikadan vazIey
geQerek igleri kendi haline brrak1r206. Fakat osmanh-
Rus mricadelesi, Moskova'ya tdbi Kazak'lann Giineye yaptrklarr
akrnlarla bilvasrta devam etti. XVII. asrrda Kazak'lar, Karadeniz'i
bir dolaEma sahasr yaptrlar ve bu denizde emniyeti kaldrrdrl ar. 1614
de Sinop'u yaktrlar20T ;162L de Ahyuli'yi ros ; l6e5 de goriilmemiE bir
ciiretle lstanbul BoSazr'nda Yenikoy'ii yagmalad,lu, zoi. Nihayet 1637
de Azak kalesini zapta muvaffak oldular. Burasrnr beq sene ellerinde
tuttuktan sonra ancak Qar'rn emriyle boEalttrlarsro. XVII. asrr ortalarrnda Istanbul'da bulunin bir lngiiizin miigahedesine grire, Osmanl'
lar, Moskof'larrn kuvvetinden ve ilerlemelerinden endiEe duyuyorlar
ve bilhassa lranh'larla ittifak etmelerinden korkuyoriardr ztr. ay11.
asnn ikinci yarrsrnda Dnieper Kazak'lan ve Ukrayna, osmanlr lmparatorlufu, Rusya ve Lehistan arasrnda miicadele mevzuu oldu.
1678 da Sadrazam Kara Mustafa Paga bnyiik bir ordu ile Ukrayna'yr istili etti. Qarhk ordulanna kargr gok kanh savaElardan
sonra Qigrin'i zapt ve tahrip etti. Bu, osmanh'larrn Moskof'larla
ilk hakiki savagrdrr. Fakat Dnieper Kazak'lan Eimdi Moskova'ya
baflanmrqlar ve boylece Qarhk btitrin Karadeniz gimal kryrlaripr
tehdit altrna almrgtr. Rus'lar, Karadeniz'de osmanlr'lara kargi d o
Frudan dogruya taarruza ancak 1695 de cesaret edebildiler212. Bu tarihte Osmanh lmparatorlufu Mukaddes Liga ile
birlegen (1684) btitiin eski rakiplerinin umumt taarruzu kargrsrnda
206
Moskova'nrn Ortodoks Rumen memlcketleri iizerinde tesir ve niifuzu
deha bu devirde otdukga biiyfik idi. 1543 dc Bugdan bcyi Petru Rareg, Moskova'ya, Bfiyiik Knaza bir elgi heyeti giiodererek Osmanlr'lara kargt himayesini
20s
rica etmigti (Polnoge Sobrange RucsftiA Lctopiseg lzdanoge..., Tom XX,2,
Lvovrkoie Letopis, gast vtoraia, St. Petersburg 1914, s. 462. - Bu notu' Prof.
A. D c c c i 'nin l0tuf kir igaretine borgluyum. - XVll. artr ortalarrnda Rumlar da,
hirkimiyetin'
Qarr, imparatortarr vc himileri rayryortar ve kendilerini Osmanlr
den osun Lurtaraeafrna inauryorlardl: bak. Rycaul, Etat prdrcnt dc I'Empirc
Ottoman,1671, s. 304.
Mamafih Ruslar, hig bir zaman Terek nehri ilzerinden gekilmcdikleri iqin
Devlet, yirmi scne sonra da Terek kalesioi yrkrnak igin tegebbiiste bulunmayr
dfigiiniiyordu. iran'la 1619 da imzalanan eulh muahedesine qu madde eklenmigti :
Osmanlt'lar Hazar denizi fizerindc Rus'larrn inga ettikleri Terek kalesini yrkmak
husuruna tegebbiis cdince lran askeri mtidahalede bulunmryacaktr. bak. M. Nuri
Paga, Netaic'fi\-vukfiat, lstanbul 1294, ll, s, 42 - Terek kalesi hakkroda ayrre&
Kefcli ibrahim miihim malOmat veriyor : Tevdrih-i Tatar Hsn, 24-25.
207
Naima
2ro
Naimi
208 l\J"1,tr6 Il, 189.
II, 118.
lll, 322; IV, 15; Rambaud, 306-302.
2ll Rycaut, aynl yer.
212
Biiyiik Petro'nun birinci Aratc muhararasr.
ror Naim6
Il.
341.
398
HALIL
ittlt-ctr
bfisbfitffn q6kme tehlikesi kargrsrnda bulunuyordu. Bu tarihten sonra
baghyan fiqfincii safhada, artrk dofrudan_ dofruya Qar'larrn' Kaf'
karya, Karid"niz ve Balkanlar iizerinde Osmanh lmparatorlufu'na
kargr giriqtikleri istild harplerini g6rtiyoruz'
Netice itibariyle gciriiliiyor ki, Eurasia'du Qarlar hdki'
miyeti, men$;d"n itibaren, karErstnda Osmanlr lmpa;atorluf unun ve diser Tgtk kavimlerinin mukavem eti n i bul m ugtur. Moskof lmparatorlufu'nun kurulugu ve
geligmesi tarihinin safhalannr hakkiyle kavramak iqin, o s m a n l't
Devleti'nin kuzey siyasetini yakrndan takip etmek zarureti vardrr.
OSMANLI. RUS REKABETININ MENSEI
399
Veelka VIII.
II. SELIM'DEN IV. IVAN'A NAME *
s"^'6V'ril;: o# s ,*- .li;t/. irt- 3.r- f,;f-1.. LU ells ,i_.
""-b) Jtl -* t-.f .'1r{l l:lir ;L.-. UL :ly'rl CU ,r^,' u{ o*-l sr*
'>{*:* ;-b 2s):l lrf ,Jlcy -,Jt/. ,,.f ;U OU" LU ,_,rJrt
ar-L 3-r>>
-;(llit^. Ll t lYlr, -rtr .lYrl .;"a(s:91 ._r.rr--ri 4;r.l J-etrl .1) e-lF.:,.L
jrt
Jt-rt ,+'r | iln,r.s;|.i. --tf,lL $-l
'-,-.
eL-;
'-u!l 6;r--v:tt.; g' t
.l*:r ;.--l ";1.,i SrQrt )f:)-+V,,Llj. .-ri) t. ,1il::l; .f tcr"{l ,tL__l r
\r ;
e-lt-s
""t jVi\
**-,r€
rl-l
qf _M r
,, )r{ ?:sls a,} Jj
jYl;;
j}Tr,
.l-t
. (d_,lj!> )
( < rv\ r,-F
:-)6=J;:.1il...ri ;y,r f r: "e-i.y : ,,;r,>
,-tT 6;l-,e. cLL;f e-^:-.iiU
vZ -t u-r,j;l Jl,.-- ,:r4) r]- 3U.r>;l L_lL >
.rLlrl -Jl {l-rL:- :-rtrl ,*- "*.ltZ or;-dl. .l-r-r....f,.r:Jr:. yrtl ,-l
;r-*-1-5
yrf-l 4-1, .-;r,-l *U yr*-l q t -,l.ir' or):dL. e j*-l ,e*. jl -b *
gr v-tsls d;r-"si2f e f slra, S:--L ,U
JtJ1. "*ili ,1j.11 Sri:f
-L-r
1.'rf-l .ttj iLj -r-L (tr) .rrtr.l ;La- )r.t/ ,J-F;.-o-r,-l .;j- .;:daL. J J[^t
< cJ-rl,_-r-r <;la;:f>
( dJj! )
j-o-r,l .1r- ;r;t<<
Veelka X.
QERKEZ BEYLERINE HUKUM ***
.r)rt 5 j+- nS j-*,1 rr*- .rl^rrjl ,*:f Jrl f,€ 6 *,-l ,5 r! ,
o1-;lt d,lsr. yr-r,-l ll ,9,;fd;,. .jr-r cL .3y'Jl r+:, )lt-,- "j' ,.l: ,-[
4.; itj <l.g:Jltk- :rtrl ,"-L .Flr_ dl:- J.(, s -r:jrt ,*- ait* or.!1.
oaA:l-f;r-e or:..r;
s ts 4le ,^ *t_l ;- :,-Lo -,eJa-.*r.
";,1.el Se:2f
-V
,>t*)
{_l
c.ilt*
5
.rey;l s
".rrbfjy+f Ct} 1;' "rjl ,L *r .lllt:jl j-dt.
.JI; r.rle r-- iZ tl ;fl^ J-ts s "r:!
s;usr s ,lsl ..*_[:.. .-u; rttJr.
"1r-,
oo-*-l ,lll , r V ,srLtlsi)t- g)il ,-:11
)r*- Ji-, )rri. J-r. ":)-r=.;
I Mfrhirnme defteri 7, s.997, vesika 2744, 13 Muharrem 976.. Difcr vesi-
kalarrn fotukopileri verilmigtir.
rf Miibimmc defteri 7, s.830, vecika 5275,
rrt Miihimme defteri 7, r. 819, 2246.
osMANLr - RUS REKABETiNiN MENSE|
HALIL INALCIK
400
r.eJjl:
,J-^Ji!
st,
.j
r.
-d;f.-, 6 Jt
j;y
t.
K "r 6. *f;
ts tlj!
j st- t.
.fL
J,y
u -retj! +l-l *r-b.l .ll*i. .r.
( 1V1 ;Ylg-.-r \1 i
.J-,Ji!
t9-tlj!
j st* t.
6 _,rt . S. *f;
jlr', s.
l(jt- 5"t
.t-dj!
j;r
t.
.( Ju*
.i,-*L-s
>
oJ- oi]irF
.5-JjU
i s-* t.
{ '''t,.'
6.
'K. "
Vesika XI,
II. SELIM'DEN IV. IVAN'A NAN{E "
.ti-L
f,"f'tt; -,rt- L; 3- I ;lr:^Jl-r; +. t u
.lt*.' ,+ty-,-5J11 r1l1 ;(.,-l,cJta i.U .ir,Ll-, ,-(-t-t ..u ( ;-^!-;r ) .1-r,l;1: .,ylf
.:,.rt-.1t; a++17. dl)Ul ;rl;-)t a;e.: al;i Jb -rla-l t flf,lT;^.!!l f.i
i.rt^ . ih--i 6-r YL d4d;t ,2j11 ,.1' i!ir,. ,..;-)-V "s-t- Zt* "irLt+'l
e'/:
tf ;".FK::lr : =hs:.f j-<i 41g, or4_l c-)- c'f s .+. 'jls*
;*!.1 f y'l qr--,Jrl g;lr ::sl: tJ* ! .l|;j .j.L ;r. L-; t r.t f t*
,f,,P ou2s+.a... lt 1'- i,-! r-,-l ;!-l t-j 5.i {l,sr.
t--/ d; c
=ll
.t"".1 r-ri-lrl g^t: , 4 J-Kll 9r J' 2iqL stf lt -;"-;
yy'rl
fb
;*.ly.Yl a-* iijr_ rill'.'.) .ib-1.r 1Ll r le'l i{i y.T rJL .'1k'l
o-.L, f-r da}.j ellLr r jtr .,Li cil-r.. +y- i*-l ?t;'l d-y;l Jtr
l*Jl ";r'l4b ;L-i , sln( 4,-l ,?i(* ;l;Jl 3 ,;len; .:!1,
J'-t,
"jrl
jL
jr-l
's;-fsl: .:-J',3 ?rt-r" .r*:."r- )rl ;t;Yl )r*t ori.L ;l;l-r-t'lr, s ct-t .Vrl .-{l 5 oyzis Ylr ;:t* ?t- ; | .s)j ;S!1*r-l ,;L-l
.*ljtl
p-r;-1.2 "itit--. r ei c,,!' "itlJ,. {_l er-sb .U"o t 4 ,r}) )-b -lflll ,'l- ,7r,LL.::! :[L' e tlat-: lktl -,i't; *it]l gi: 1112;t 2 (rr' rsr-l u;ttif ajl ird ,L d--*l .rt;j L,rL 5 s-tiii
.trbL 1l e'-\: ra-rl1l t' o'-Yr cf ;V1. {lllrUt gjl; ;L )t ;t!t- 1r:
'
Feridfin, Miins\t fre-seldtin, 1275 lstanbut, S. 160-461.
401
u yl li^ Jl :* e.'-s*;L&l r c.'Ul
"rrL-J;Ui.9,l! Jl, d_[Lrr
'gu d-l .;r'r-L^
o&;-J -bi a-,.,*
a+- Lsfl : ol,rY, ))t {tt
t
;
";l
;ltj ::-rlrl ,,rlj'!l:r** s ;eaL , Jrp. .1rl-,,1
6--t )tr- .f\-r
o,rus-l d-ljLr o(l -Elrl rr[-e s -,,K. ;r,-l 11-ri.. Ji. .r.:".itl ,^t
,rL, oslyl
gl.r-l
la'L
{^lt
.1-r^1,--r^l1l
JaL
F # s cjll ..r._s ,rui,-Y1 .g[ -,F .-!-l,
slslJS e str ,V r.
sritL. J+Jl,l)Ju r .9rg; c-:: o-r-.,L'F ;r;;
={
=F
lV "fit V; .,-ty- 5 '1,.1 i,LL Jrl ,t--E;|,-l u jfru{ e -lt- ,sr{--l
C"G-t crl--" s o_1,.,"tiJl J .ttr r je, dit-ri:*l y# t .l r
,.)Gl ,-;)L,
*o' e&l s -jtj
"s2.1 t-l s dlr-l {. : eyr ;Yrt .;[l1
"b.,ut "g
sl^i- s. J.r.Jl!t ;tr.r.Jl.g1j .l,rl
f*
n_{L ;,.1.: .lL 1..r _,LJLI
",*l
u'L tt '=Jl-rh, gr) !t , L-ri, dr-l /rl ;'! dLJl s{: .,..r _,1_,:
-t.{ -,ettl j* "r;S-).e ts.ot)- -it ;-rr 6++-l ..,1-,.r
4.JL -.1:
t-at
"S:l
.
J(') (t Jlr 1*-'- ibL. I *r--ri;)lr. Ss^l-t-s .>-.=.}s irf
"{-t
I Lc v*-t-:.rr-h ;;Ll t tu;1 {xl >la d,iT
?$rl d:l f -f' JL ;l
-rh, )drl Cl, ;!rl C, r d ..i, € q{rl
Cb Fylr., c.F ?L
jy:
-r.
: Jl-l Jt)
:; 6) ,* 6t; F ._/!- $t ,t,-t--*
,B 1. Cl ..r:;(-Yr.l$,l;i-ur'rL-.. ;l
-b f* =l:l L:fl o"_r sr) s
-,tri ;StrT !l.rr. +',t. ;.r:-.[el dl, i_{ , )-ra Jt d!lr. s c-rV
;-r-:!.7-.,;-l i)r, ?S:l :f ";{;rf+-t o-V.s s l:l ;iF-,rrL .rK.rl r -lL-r
d-Jrl ,f'2 $.1 6.r*. t)te -,6 oei-dl. J-r-, -,rr.h LU d:{f
) y; Jr- ibi .jrL :jsl x_.5", :t/-l 'Jt. , + ;l: e ,,li os:sl
,':;r:-d.rl y+-l C'J g-di i-:L "x.4 | gl,-ri+ oa^y.L :'[ q!y;t J-{r-$ ;!1.l*
d-[Lr y:-r,-l ;lllJ
lL , c-i .J+:: o5 , O--l ,sls,*s .J-r-l )f , )),/
.'
:*t-t rjLl *T.1,-l ;Atl ft.1'{L ;.b "3.L C; !l;k- ,
={ 17-s-F
sll', "rS. r .l!4l,sr, .*)V ,r)rl g u-i )
di_Yr
i:;*
, tKv ,5
=)t_-_l
y't; :)) -rl*.1 r €
.r^1 ){-j
*,r 3-r'b 1. s sl;-,l r .r+r rK;!l{J"t-l
.hlr- s ul.f df'l .f)rt ak. a,, :.\l:. Lb Jt;_rli; r ![-, )r+T ).'ltf
Jt- s+-.i: er,' s s-pr -fl- Jt-l dt iLj ,-iltl s ,sl:s: aLrl
<t-s2.1
J5l
(1570)
((
c)t-llr 1lr.
Bollctcn, C.
Xll. F.
26
'}
c
t9
l" f.r.c
t
It
3
u
o
a.
o
o
hi'Fts
i i ,te t
;'; \. l1 ;
. ,I'1Y' tt t
.r q.
o
:.
\o
w
r
::.
o
JJr
o
2.
F
'f
N'
o\
o\
A
Gt-rtr Y.
,f J f
'=
ErrC.t
.\
b
u-\
i' L\
': X]t, G -.,
Gr
t- !. ';
F:
.h
ts;
otr
tF.
Fs
h, i.
h ..- t.
FJ,o;\
I
4
F'
IT
n
DZ
lv E rs:
g\te,SL
,t
v LY.Ft,
\.,.
I.3 \-4 \+I, U.{\.o r
Ix=i-)
X
:2\&F ih
q-{
Y.q;
61
(rtsart3l
-\
\
r t. \+ A'J t
+ \--,1, \ 1
r:-
iLi,lh
c.
-t
F
.
:
:ar'-!-
i
ii!r*.
' t-,
'
.t.
a
.
ii'ii
:'i y I
'*,.
-
R.-
.:.
..
v
i
',,'
,:#
:,'
ti
|
o
IF
fi'
t
F
I
I'
':
,
i,:
;
or'a ' , 'l
sr{t
A.,
I
.t' ..ft.
\' (\'
..
\
, rt'
\.
t\
F
G
af
F
\
H. lnaluk
Lea, LXI
Lea. LXI
,4)!:,r, l,o#,
lUr1,-,' ^/,
i' '#tr;;f*i{,It':?';W
"l: -'" " u' te t.\
Sr,f,
flrji,i,,,.r,.*
"r:),#::.Hi11;/'t;72|,"
lse'. D,
lW ;, il) rU;,,,- ;i, _-,,
7 /;ri
i,yo 94, y i1 : "
-
t
ii{i;ff
;
)tdututat/y'o)
Verlka
2
Veelka
Eolloton
C. Xll
3
I
Leo.
LHII
H. Jnalak
H. Inaluk
Lea. LXI V
U
;
Vesika
tj.ri',. c'4,,/
4
Verlka
5
l'-
o
Fl
ur $$3$
$$fi$:.FFI
I\
i .f rtit* i'; i'
\
g
$Nf$$$$giwi
$f i i$N
s:
_gr.r.
t6
r
D
{
:
r;
i $,y$
li$i
IFi$ $$+Tl
F:$ I'F
I
i'$
a
F
I
a
*a
Ih.
X
-,$:, s,
lr
$R
o
t!
:
),*$$.i:bffi$i$$li
.L
,n, :f t\t\,li,qt'iglifflii,.i"i;t'h
,9,
$$i[l$$..$i
lr
u,
o
ts
'if*iii;j
:i:k
# .{ il "$si.i$rfryFq l ; i i *.'
Fi
D
\L,
lfrN$:t.|$ffi|
i;l
'$i'i.i.$.$.ll|.l.$[.$F.i;s.'$..{$i.'s'€F.i''
'irji
l,',:.,i.T
,ir:*itt,
',.,.L
,.ri-- ';., .\ .\:.,:..;.i.
.
'|-
v
r.r''
.' €
, t, ;.,,r!'
r,
(i
ir
.
ir' \r,l \ $:$:i$.$I$;* i,
,L
,L ,fi nl ,ni+.$'j,,: it i f, ;1i i:
,,i'L^
,'
I ,,,,1,
,,
' "'.'
"
,l't*liiifif,iltit:
Ti ; j i
i,,i i
i.
t'i'-'1',t'r{',i:;t.'.!.'tr1t;;t",.,i-!
.
,
f ;l i:i.i,j;-f,:i
))
i:.
i.,.',,
(
r\
G
rt
f-
\
s