Full Text

Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
Gönül GÜMÜŞÇÜ1
Ahmet GÜMÜŞÇÜ2
AFRİKA’DA TARIMSAL VE KIRSAL KALKINMA
Özet
Afrika kıtasının büyük bir kısmında hayat günden güne daha da zorlaşmakta,
bölgede yaşam, varlıklı ülkelerin gözleri önünde biraz daha kısalmaktadır. Bölgede
yıllardan beri çeşitli şekillerde sözde yardım faaliyetlerinde bulunan UNEP,
UNIDO, UNDP, UNECA ve IMF-Dünya Bankası gibi kuruluşların çabalarının,
gelinen şu noktada, çok da işe yaramadığı görülmektedir. Afrika, başta yoksulluk,
açlık ve sağlıklı suya erişim problemi olmak üzere, ülke içi çatışmalar ve
doğurduğu göçmen-sığınmacı sorunu, sıtma, tüberküloz ve HIV-AIDS gibi sağlık
sorunları ve son yıllarda dramatik bir şekilde kötüye giden ekonomik performans
gibi pek çok sorunla başa çıkmak zorunda kalmıştır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO)
rakamlarına göre, açlık, kuraklık ve kötü sağlık koşullarından 2002 yılı itibariyle
Afrika’nın güneyinde günde 12-14 milyon insan etkilenmekte, özellikle yetersiz
sağlık koşulları ve yetersiz beslenme sonucunda çocuk ölümleri yüzde 50 oranında
artış göstermektedir.
Diğer taraftan doğal kaynakların ve ekosistemin tahribatı sonucu ortaya çıkan
çevresel bozulma da giderek artmaktadır. Afrika, dünyanın diğer bölgeleriyle
kıyaslandığında doğal kaynaklarını çok daha hızlı bir şekilde kaybetmektedir.
Örneğin, her yıl ortalama 1.3 milyon hektar ormanın yok olduğu tahmin edilen
Afrika’da 1980’lerde 39 milyon hektar tropik orman yok edilmiş. 1950’li yıllardan
bu yana, yüzde 65’i tarımsal arazi olmak üzere, toprak erozyonundan tahmini
olarak 500 milyon hektar alan etkilenmiştir.
100 yıldan daha uzun zamandan beri başta bazı Avrupa ülkeleri olmak üzere,
bir çok ülkenin baskısı ve sömürüsü altında kalan Afrika, günümüzde üstesinden
1
2
Zir. Yük. Müh.,Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Ereğli Yolu Üzeri, Konya
Prof.Dr.,Selçuk Üniversitesi, Çumra Uygulamalı Bilimler Yüksek Okulu., [email protected]
Gönül Gümüşçü - Ahmet Gümüşçü
gelmeye çalıştığı sorunlarla kendi halinde uğraşmak durumundadır. Maalesef
dışardan istenilen miktarda ve istenilen şekillerde sağlanamayan destekler,
sorunların giderilmesinde yeterli olmamaktadır. Özellikle tarımsal alanlarda yeterli
alt yapısı olmaması nedeniyle gerekli kalkınmayı başaramadığından, kendine
yeterlik ve insanların doyması noktasında ciddi sorunlar aşılamamaktadır. Bu
makalede genel olarak Afrika kıtasının tarımsal ve kırsal alandaki durumu ele
alınacaktır.
Anahtar kelimeler: Afrika, tarımsal kalkınma, kırsal kalkınma
THE AGRICULTURAL AND RURAL DEVELOPMENT IN AFRICA
Abstract
The life on the huge part of Africa gets more harder from day to day, and
shorten more in front of the developed countries. It is seen that the efforts of the
institutions such as UNEP, UNIDO, UNDP, UNECA and IMF-World Bank don’t
run into the ground at this stage. Africa is obliged to cope very much problems
such as firstly poverty, hunger and accessing healthy water, conflicts in the
country, immigrant-refugee problem, the health problems malaria, tuberculosis
and HIV-AIDS, and slips dramatically economical performance in the last
decades.According to the WHO data, in the south part of Africa affected 12-14
billion people because of hunger, drought and bad health requirements, and
especially in consequence of insufficient health reqirements and undernutrition
increased child death by 50%.
On the other hand, the environmental degradation increases gradually
generated resultant of destruction of natural sources and ecosystem. Africa loses
natural sources very fast compared other regions of the world. For example, in
Africa, it was deforested in tropicals by 39 billion hectares in the1980s, predicted
that annually deforested average 1.3 billion hectares. From the 1950s, 500 billion
hectares area was affected presumedly by soil erosion, of which rural area of
65%.
For a long time more 100 years, Africa that is under the pressure of a lot
of country firstly European countries, have to labor inoffensive try to overcome
problems. Unfortunately, supports are fall short that quantity and forms
requested being not supplied, in the solving the problems. Especially, Africa can
not overcome the serious problems such as self sufficiency and eat people’s fill,
because of not having sufficient substructure in the agricultural areas. In this
paper, it will be deal generally the situation of Africa continent on agricultural
and rural areas.
Keywords: Africa, agricultural development, rural development
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
2
Afrika’da Tarımsal ve Kırsal Kalkınma
Afrika’da Tarım ve Kırsal Kesimin Dünü Bugünü
Afrika’da tarım sektörü iyi işlemiyorsa, Afrika’da da pek çok şey işlemiyor demektir. Bu
cümle, Afrika ile ilgili hemen tüm rapor, araştırma ve dokümanlardan ortaya çıkartılabilecek bir
cümledir. Dünya Bankası raporlarına göre, kıtanın GSYH’nin yüzde 40’ı tarımdan elde ediliyor,
ancak daha önemlisi işgücünün yaklaşık yüzde 70’i tarımda çalışıyor ve çiftçilerin hemen hepsi
küçük çiftçi durumundadır. Dolayısıyla Afrika’yı tarım sektörü ile bu denli özdeşleştiren
öncelikle istihdamdaki bu rakamdır3.
1950’li ve 1960’lı yıllarda tarımsal performansı çok daha iyi olan Afrika, özellikle
1970’lerin ikinci yarısından itibaren tarımsal performans açısından düşüşe geçmiş durumda
olmuştur. 1965 yılında, ekilebilir arazide birim başına, Güney ve Güneydoğu Asya’dan çok
daha fazla traktöre sahip olan Afrika’da 1995 yılı itibariyle söz konusu bölgelerin dörtte biri
kadar traktör bulunmaktadır. Her türlü geçimi tarımdan sağlanıyor olmasına rağmen, tarıma ve
kırsal altyapıya yapılan yatırımların son derece az olmasından dolayı, 1965’ten beri Afrika’nın
ekilebilir topraklarının sadece yüzde 4’ü sulanabilirken, Asya’da bu rakam yüzde 15
şeklindedir. Afrika bu denli tarıma bağımlıyken, tarım sektörünün bu denli kötü performans
sergilemesinin ardında dayatılmaya çalışılan, sadece Afrika ülkelerine değil, dünyadaki tüm
gelişmekte olan ülkelere uygulanan yapısal uyum programlarıdır 1.
Tarım Afrika ekonomisinin belkemiği olup, Afrika’lıların %70’i ve kabaca kıtanın fakir
ve kırsal kesim insanlarının %80’i tarımla geçimini sağlamaktadır. Afrika ülkelerinden toplam
tarımsal ihracatı veya toplam ihracat ürünlerinde tarımsal ürünlerin payı yüksek olan ülkeler
Gine-Bissau (91.44%), Malawi (81.06%), Benin (75.11), Gambiya (74.39), Çad (64.75),
Burkina Faso (61.03), Gana (53.71%), Etyopya (49.59%), Fildişi Sahili (49.59%)’dir4.
Öte yandan uzun süreli kuraklıkların neden olduğu çölleşme Afrika’nın temel
problemlerinden birisi olup, Afrika, özellikle de Kuzey Afrika, hızla çölleşmekte, bu da tarımsal
performans açısından son derece olumsuz, acil önlem alınması gereken bir husus durumuna
gelmiştir. Söz konusu bu önlemler alınmadığı için, sadece Kuzey Afrika’da 432 milyon hektar
arazi (toplam arazinin yüzde 57’si) çölleşme tehdidi altındadır. Bu arada, kuraklığın ardından
gelen sağanak yağışların toprağın verimli üst tabakasını alıp götürmesi de tarım sektörünün bir
başka problemi. Bütün bunlara bir de düşük uluslararası fiyatlar eklenince, Afrika’da tarım
sektörü hem miktar hem de değer olarak olumsuz unsurlarla baş etmek zorunda kalmaktadır 1.
Afrika’daki tarımsal verimlilik seviyeleri, hem işgücü hem de arazi verimliliği
yönünden, diğer gelişmekte olan bölgelerin hala gerisindedir. 1980-2000 yılları arasındaki tahıl
verimindeki yıllık ortalama artış, sahra altı Afrika’da düşük olmuştur (%0.7); buna karşın bu
değer Asya’da %2.3, Latin Amerika’da %1.9, orta doğu ve kuzey Afrika’da %1.2 olmuştur.
Kişi başı gıda üretiminde yıllık ortalama artış sahra altı Afrika’da -%0.01 olarak
gerçekleşmiştir. Sahra Altı Afrika’da bitkisel ve hayvansal üretimde yıllık ortalama büyüme
1985-1994 yılları arasında %3.6 iken, 1995-2005 yılları arasında %2.4’e kadar gerilemiştir.
Sahra
altı
Afrika’da
beslenmede
en
önemli
kaynakların
başında
kasava
(ManihotesculentaCrantz) bitkisi gelmektedir ve yörede yılda kişi başına 300 kg’a kadar
Gönel, F.D. Görünmeyen Kıta Afrika’nın Sürdürülebilirliği Üzerine, Birikim Dergisi, sayı:175-176
Anonymous, 2007. UN EconomicandSocialCouncil – AfricaReview Report on AgricultureandRural Development.
3
4
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
3
Gönül Gümüşçü - Ahmet Gümüşçü
tüketilebilmektedir. Bu amaçla kasava odaklı olacak şekilde birçok girişim ve proje öne
sürülerek, açlıkla mücadele konusunda alternatif yollar aranmıştır. Benzer şekilde Afrika’ya
yönelik çeltik ve fasulye gibi stratejik ürünlere yönelik de girişimler ortaya çıkarılmıştır 2.
Bunun yanında, tarım, kıtada yer alan pek çok ülkenin temel sektörü olmasına rağmen,
Afrika, dünyada kendi kendine gıda yeterliliğine sahip olmayan tek kıta konumundadır.
1980’lerin başlarından itibaren tahıl piyasalarının Dünya Bankası’nın denetiminde
kuralsızlaştırılması ve tarıma yönelik sektörel uyum modeli kıtada gıda güvenliğinin bu
boyutlara gelmesine neden gösterilmektedir. Sahra-altı Afrika’ya yapılan gıda yardımı,
neredeyse kıtanın tamamına yapılan tahıl ithalatına dönüşmüştür. Şüphesiz bunun ardında,
özellikle gelişmiş ülkelerin fütursuzca desteklenen tarım üretimi sonucu oluşan fazlanın ihraç
edilmesi problemi vardır ve elbette bu gelişmeye Afrika kıtasının katkısı olduğu yadsınamaz.
Örneğin, tarım sisteminin biraz da geçmişten gelen yapısı nedeniyle tarım sistemi
değiştirilmeksizin Afrika’da sürdürülebilir büyümeye yönelik bir üretim sistemi değişikliğinden
söz edilememektedir. Bunun için ne yapılabilir sorusuna, öncelikle üretim sistemi içindeki
etkinsizliğin çok iyi tanımlanıp analiz edilmesi gerektiği cevabı verilmektedir. Bu cevap aslında
tüm az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki yapısal üretim problemlerinin araştırılması
gereken bir durumdur. İkinci olarak, destek hizmetler ve altyapı sorunlarının halledilmesi
gerekiyor; böylece tarımda adeta darboğaza giren yatırım yetersizliğinin aşılıp, pazarlama
faaliyetlerinin güçlendirilmesi gerekmektedir. Bugün Afrika’da yolların sadece yüzde 21’i
yapılmış durumda olup, bu da ürünlerin pazara, yeni teknolojilerin de çiftçilere ulaşmasının
önündeki en büyük engellerden biri olarak duruyor. Ancak, Afrika’da tarımsal altyapı
eksikliklerinin bu denli büyük boyutlara gelmesinde yine 1980’li yıllar boyunca uygulamaya
çalışılan kırsal gelişmeye yönelik tasarruf tedbirlerinin de payı bulunmaktadır. Sonuçta, altyapı
yetersizlikleri Afrika’da iş yapmanın maliyetlerini arttırırken, kaynakların etkin kullanımını ve
diğer ülkelerle rekabet edebilirliğini de olumsuz etkilemektedir. Ancak bundan daha önemlisi,
Afrika’nın arazi sisteminin doğru dürüst çalışmıyor olmasıdır. Bu anlamda özellikle arazi
imtiyaz sisteminin yeniden ele alınıp yasal çerçevede dikkatlice ve şeffaf olarak yeniden
düzenlenmesinden bahsedilebilir. Bu imtiyaz sisteminin araziyi ekonomik olmayan parçalara
bölmesi sonucunda, hem etkin olmayan arazi yönetimi ortaya çıkmakta hem de teknolojinin
girişi zorlaşmaktadır. Tarımdaki bu zayıf performansın temel nedenlerinden biri olarak görülen
bu konuda son on beş yıldan bu yana, özellikle teşvik yapısındaki aksaklıkları ortadan
kaldırmaya yönelik bir çaba söz konusudur. Ancak Afrika’da tarım hâlâ gerekli hızlı ekonomik
büyümeyi sağlayabilecek performansı yakalayabilmiş değildir 1.
Afrika üzerine yapılan yakın tarihli çalışmalarda, yoksulluğu azaltmada ekonomik
büyümenin etkinliğini belirleyen en önemli etmenin, tarım ve kırsal sektörde büyümenin
yaratılması olduğu vurgulanmıştır 5. Bu bölgede yerel hükümet bütçelerinin ve dış yardımlardan
elde edilen kaynakların kırsal altyapıya ve tarımsal verimliliği artıracak diğer yatırımlara
yönlendirilememesi sonucu tarımda verimlilik artışı yaşanmamış, bu durum bölgenin büyüme
eğiliminin zayıf kalmasına yol açmıştır 6.
5
Pattillo, C.,Gupta, S., Carey, K. (2005), “SustainingGrowthAccelerationsand Pro-PoorGrowth in Africa”, IMF WorkingPaper,
WP/05/195.
Doğan, A. 2009. Yoksullar Lehine Büyümede Tarımın Rolü: Sahra-Altı Afrika Örneği. KMU, İİBF Dergisi, yıl: 11, sayı: 16: 2138.
6
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
4
Afrika’da Tarımsal ve Kırsal Kalkınma
Sahra-altı Afrika’nın tarımsal ürün ihracının ana ağırlığını işlenmemiş tarımsal ürünlerin
oluşturduğunu söylemek mümkündür. Tarım bu ülkelerin ekonomilerinde önemli bir yere sahip
olduğundan, hala ekonomik büyümenin ve yoksulluğu azaltmanın başlıca kaynağı
durumundadır. Keza tarım, dünyanın yoksul nüfusunun büyük çoğunluğunun yaşadığı kırsal
alanların belkemiğini oluşturmaktadır 4.
Sahra-altı Afrika’da da nüfusun büyük bir çoğunluğu yoksulluğun ve açlığın hüküm
sürdüğü kırsal alanlarda yaşamaktadır. Hemen hemen kırsal alanda yaşamını sürdüren tüm
bireyler dolaylı ya da dolaysız biçimde tarıma bağımlı durumdadır ve tarım ekonomiye büyük
katkı yapmaktadır. Yani tarım, bölgede ekonomik büyüme ve kalkınmanın ana
belirleyenlerinden biridir. Ancak, tarım öncülüğünde büyüme stratejisi izlenilerek, birçok Asya
ve Latin Amerika ülkesinde yoksulluğun azaltılmasında ve ekonomilerin dönüşümünde önemli
bir yol alınırken, Afrika’da bu stratejiden beklenilen başarı elde edilememiştir. Çoğu Afrika
ülkesi başarılı bir tarımsal dönüşümün altyapısını oluşturamamış ve bunun sonucu olarak Afrika
tarımının verimliliği dünyanın diğer bölgelerinin oldukça gerisinde kalmıştır. Dolayısıyla
bölgede yoksulluk ve açlık kronik bir sorun haline gelmiştir. Bu sorunların giderilmesi tarımsal
verimliliğin yükseltilmesi yoluyla tarımın büyüme hızının arttırılmasından geçmektedir.
Tarımın büyüme hızının yükseldiği bölge ülkelerinde yoksulluk oranlarında azalma yaşanmıştır
4
.
Tarımdaki çabalarından yeterli getiriyi elde edebilmeleri için çiftçilerin daha yüksek katma
değere sahip ürünlere ve üretimde uzmanlaşmaya yönelmeleri gerekmektedir. Tarımsal
üretimde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmayan ya da global piyasalar için üretimde önemli
engellerle karşı karşıya olan ülkelerde tarımın ekonomik büyümenin motoru olma rolünü yerine
getirmesi oldukça güçtür 7. Bu konuda, kurak topraklara sahip birçok Afrika ülkesi önemli
sorunlarla yüz yüzedir 4.
Sahra-altı Afrika’da yaşayan 627 milyon insanın yaklaşık olarak üçte ikisinin yaşamları
tarıma ya da tarımla ilgili faaliyetlere bağımlı durumdadır. Tarıma bağımlı nüfusun hemen
hemen yarısı günde 1 ABD doları ile ölçülen mutlak yoksulluk sınırının altında yaşam
mücadelesini sürdürmektedir. Yoksulların çoğunluğu kırsal alanlarda ikamet etmekte ve 236
milyon olarak hesaplanan tarımsal yoksul nüfus, tarımsal nüfusun %60’ını ve toplam yoksul
nüfusun %75’ini teşkil etmektedir 8.
Dünyada tarımsal verimliliğin en düşük olduğu bölge Sahra-altı Afrika’dır. Bölgede
tarımsal verimlilik dünya ortalamasının yaklaşık %37’si, düşük ve orta gelirli ülkeler
ortalamasının ise yaklaşık %58’i düzeyindedir. Sahra-altı Afrika’da tarımsal üretim büyürken,
verimlilikte bir artış yaşanmamaktadır. Gıda üretimi 1970’lerden beri kişi başına %17
düzeyinde azalma göstermiştir. Tahıl üretimi, 1970’lerin ortalarından bu yana, dünyanın diğer
gelişmekte olan bölgelerinde ikiye katlanırken, bu bölgede durgunluğunu sürdürmüştür.
Günümüzde Sahra-altı Afrika’nın tahıl üretimi dünyanın diğer gelişmekte olan bölgelerinin üçte
biri düzeyindedir. Diğer gıda ürünleri ve çiftlik hayvanları üretimi de 1970’lerin ortalarından
7
Rosegrant, M.W., Ringler, C., Benson, T., Diao, X., Resnick, D., Thurlow, J., Torero, M., Orden, D. (2006),
AgricultureandAchievingTheMillenium Development Goals, World Bank, Washington DC.
8
Ehui, S. andPender, J. (2005), “Resource Degradation, LowAgricultural Productivity, andPoverty in Sub-saharanAfrica:
PathwaysOut of the Spiral”, AgriculturalEconomics, Volume: 92, Issue:1, January, pp (225-242).
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
5
Gönül Gümüşçü - Ahmet Gümüşçü
beri azalma eğilimini sürdürmüştür. Düşük verimliliğin sonucu olarak bölgenin tarımda rekabet
gücü zayıflamış ve çok sayıda ülke gıda mallarının net ithalatçısı durumuna gelmiştir 6.
Dünyanın diğer bölgeleriyle kıyaslandığında, Sahra-altı Afrika’da tarımsal ve kırsal
gelişmenin yoksulluğun azalmasına daha yüksek düzeyde katkı yaptığı görülmektedir.
Diao ve diğerleri (2006)9, iklim koşullarının ve toprak yapısının tarıma uygunluğu ve nüfus
yoğunluğu gibi bir dizi göstergeyi dikkate alarak bölge ülkelerini tarımsal potansiyel açısından
tarımsal potansiyeli daha iyi ülkeler ve tarımsal potansiyeli daha zayıf ülkeler olarak ikili bir
sınıflandırmaya tabi tutmuşlardır. Bu sınıflandırmaya göre, 34 düşük gelirli Sahra-altı Afrika
ülkesinin 26’sı tarımsal potansiyeli daha iyi ülkelerden, diğer 8’i ise tarımsal potansiyeli daha
zayıf ülkelerden oluşmaktadır. Tarımsal potansiyeli daha iyi olan ülkeler kendi içinde zengin
maden ve petrol kaynakları ve denize kıyısı olma gibi tarıma alternatif büyüme kaynaklarının
varlığı dikkate alınarak daha ileri bir ayrıma tabi tutulmuştur.
Afrika’nın ekilebilir arazilerinin yalnızca %6 kadarı (13.4 milyon ha (2003)) sulanabilir
olmasına rağmen, Asya’da bu oran %40 kadardır. Tarımda gübre kullanımı dünya ortalaması
%22 (100 kg/ha yıllık) iken sahra altı Afrika’da bu oran %9 (8 kg/ha yıllık) kadardır. Afrika’da
tarımsal eğitim, araştırma ve genişlemenin, gelişme ve kurumsallaşmanın çok alt seviyelerinde
olduğu ifade edilmektedir. Yine arazi verimliliği yönüyle bakıldığında; mısır veriminde dünya
ortalamasından %55, çeltikte ise %34 daha az durumdadır. İşgücü verimliliği yönüyle de Asya
ve Latin Amerika’nın iş gücü verimliliğinden %60 daha az durumdadır 10.
Inter Akademi Konseyi, Sahra Altı Afrika tarımının özelliklerini tarımsal performansın
özel mücadelelere dayanmasından dolayı şu şekilde sıralamıştır; sulanan topraklarda esasen
verimliliğin düşük olması; yağışa dayalı tarımın ağırlıklı olması, az sulama ve sınırlı
mekanizasyon; tarım sistemlerindeki heterojenite ve farklılık; tarımda kadının anahtar rolü ve
evde gıda güvenliğinin sağlanması; girdi ve çıktılar için zayıf işlevli pazarlar; tarımda insan
sağlığının büyük ve gelişen etkisidir 11.
Afrika’da Ekonomik Hayata Tarım Ve Kırsal Hayatın Etkisi
Birçok ülkede kooperatifler ve karşılıklı yarar toplulukları, özellikle sağlık sigortası olmak
üzere, önemli sosyal koruma sağlayıcılarıdırlar ve gönüllü toplum kökenli semalar olarak
faaliyet göstermektedirler. Bazı ülkelerde, zorunlu sağlık sigortasının yönetimine katılmakta ya
da sağlık tesisleri ve sosyal tesisler ağları yoluyla hizmetler sunmaktadırlar. Kooperatifler ve
karşılıklı örgütler Asya’da 69 milyon kişiyi, Latin Amerika’da 13 milyon kişiyi, Afrika’da 25
milyon kişiyi ve Orta Doğu’da 5 milyon kişiyi kapsamaktadır. Afrika’da tarım kooperatifleri,
uzak kırsal alanlardaki pazarların gelişmesine yardımcı olarak bir değişim ekonomisini teşvik
etmektedir 9.
Diao, X.,Hazell, P., Resnick, D., Thurlow, J., (2006), “The Role of Agriculture in Development: ImplicationsforSubSaharanAfrica”, IFPRI, DSGD DiscussionPaper, No:29, January.
9
Dioné, J. 2010. FosteringAgriculturalandRural Development in Africa: Challenges, OpportunitiesandImplicationsfor Development
Assistance. China- DAC Conference, 27-28 April 2010, Bamako, Mali.
10
11
Anonymous.
2009.
Thechangingcontextandprospectsforagriculturalandruraldevelopment
in
Africa.
WorkingPaperfromthejointevaluation of AfDBand IFAD policiesandoperations in agricultureandruraldevelopment in Africa.
A
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
6
Afrika’da Tarımsal ve Kırsal Kalkınma
Gelişmekte olan ülkelerde, birçok küçük kasaba ve köyde finansal hizmetlere erişim
çoğunlukla sadece finansal kooperatifler tarafından sunulmaktadır. Örneğin, Batı Afrika’da,
Réseaudescaissespopulairesdu Burkina Faso, Niesigyso, Mali’deki KafoJigeney ve Pamecas,
CréditMutuelduSénégal ve ulusal uzmanlar tarafından yönetilen sağlık kooperatifi ağları
neredeyse bu ülkelerin her tarafında hizmetler sunmaktadır. Finansal kooperatiflerin temel ürün
sunumu, yoksullar ve küçük mevduat sahipleri için düşük maliyetli tasarruf olanaklarıdır.
Örneğin, Batı Afrika para birliğinin yedi üye ülkesi için kooperatifler, mikrofinans sektörünün
harcanmış kredilerinin yüzde 64’ünü ve mobilize tasarrufların yüzde 96’sını toplamış ve
nüfusun yüzde 2’sine ya da 1.440.000 kişiye ulaşmıştır 9.
Gelirin yeniden dağıtılması ve ekonomik büyümenin gerçekleştirilmesi yoksulluğun
azaltılması için uygulanabilecek iki ana politika seçeneğini oluşturmaktadır. Gelişmiş ülkelerin
birçoğunda gelirin yeniden dağıtılması yoksulluğun giderilmesinde uygulanabilir bir seçeneği
ifade ederken, nüfusunun büyük bir kesiminin temel ihtiyaçlarını dahi karşılamada zorlanan
gelişmekte olan ülkelerde gelirin yeniden dağılımı politikalarının toplumun genel refah düzeyi
üzerine etkisi çok fazla olmayacaktır. Çünkü gelişmekte olan ülkelerde kaynakların
yetersizliğinden dolayı toplumun hemen tüm kesimlerinin temel ihtiyaçlarını karşılamakta
zorlanılmaktadır 4.
Afrika’nın çoğunda ve Asya’nın bazı kısımlarında olduğu gibi, yoksulların arazi sahibi
olduğu yerlerde, tarım öncülüğünde büyüme yoksullukta önemli düzeylerde azalmaya yol
açabilir. Sonuç olarak, gelişmekte olan dünyanın birçok orta gelirli ülkesinde olduğu gibi,
nüfusun kırsal alanlardan şehirlere ve tarımdan şehir-temelli ekonomik sektörlere göçünün
önemli düzeyde gerçekleşmiş olduğu yerlerde, tarım sektörünün ulusal ekonominin büyümesi
ve yoksulluğun azaltılmasında katalizör görevi görme potansiyelinin oldukça sınırlı olduğundan
söz edilebilir. Bu tür ülkelerde, yoksulluğun azaltılması çabalarında sanayi ve hizmetler
sektörüne önem verilmeli, ama bu ülkelerin kırsal ekonomilerinde tarımın anahtar rolü ihmal
edilmemelidir 4.
Sahra-altı Afrika, dünya genelinde yoksulluk oranının en yüksek olduğu bölgedir. Bölge
nüfusunun yarısı (%50.91), günlük 1.25$’ın altında gelirle yaşamını sürdürmeye çalışmaktadır.
Sahra-altı Afrika’nın yoksulluk oranı, dünyanın ikinci en yoksul bölgesi olan Güney Asya’nın
bile on puan üzerindedir. Sahra altı Afrika’da 314 milyonun üzerinde insan günlük 1 ABD
dolarından daha az gelirle yaşam mücadelesi vermektedir. Üstelik bu yoksulların çoğu kırsal
bölgelerde yaşamaktadır 12. Dünyanın diğer bölgeleriyle karşılaştırıldığında Afrika’nın
ekonomik büyüme ve yoksulluğu azaltma performansı oldukça düşük, yoksulluk düzeyi ise
oldukça yüksektir. Bu sonuca yol açan nedenlerden en önemlileri şunlardır: Sorumsuz elitlerin
kötü yönetimi ve devletler içi ve arası çatışmalar; düşük tasarruf ve yatırım oranları; sağlık,
eğitim ve altyapının yetersizliği; yüksek dışa bağımlılık düzeyleri; HIV/AIDS hastalığının
yaygınlığı; kamu hizmetlerinin sağlanması ve yönetiminde zayıflık; yanlış uygulanmış
ekonomik politikalar; ticaret hadlerinin kötüleşmesi ve birincil mal ihracatına bağımlılığın
süregelmesi; düşük nüfus yoğunluğu ve zayıf tarımsal performansdır13.
12
Anonymous. 2006. Promoting Pro-poorGrowth- Agriculture, OECD
Kydd, J.,Dorward, A., Morrison, J., Cadish, G. (2004), “Agricultural Development and Pro-poorEconomicGrowth in SubSaharanAfrica: PotentialandPolicy”, Oxford Development Studies, Vol. 32, No.1, March, pp (37-57).
13
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
7
Gönül Gümüşçü - Ahmet Gümüşçü
Tarımsal teknoloji geliştirilemediği ve katma değeri yüksek ürün üretimine geçilemediği
sürece, Sahra-altı Afrika daha uzun yıllar açlık ve yoksulluk sorunlarının üstesinden
gelemeyecektir. Sahra-altı Afrika’da tarımsal büyümenin sağlanabilmesi için; barış ve
güvenliğin sağlanması, istikrarlı makroekonomik ortamın tesisi, piyasa yoluyla özendirmelerin
yapılması ve kamu ve özel yatırımların koordinasyonun sağlanması gibi bazı genel unsurlar
saptanabilir. Ayrıca tarımsal verimliliğin artırılması için tarımsal altyapının güçlendirilmesi
gerekmektedir 11.
Ortadoğu ve kuzey Afrika’da çoğunlukla eğitimli kadınların iş gücü
değerlendirilmemektedir. Kızların %70 kadarı (bu oran gelişmekte olan ülkelerin çoğundan
daha yüksektir) ilkokul sonrası eğitimine devam ederken, bunların ancak %20 kadarı
çalışmaktadır. Günümüzde sahra altı Afrika kesiminde her dokuz çocuktan birisi beş yaşına
gelmeden ölmektedir 14.
Afrika’nın gıda ve tarıma dayalı ekonomisi, son derece parçalı olan bölgesel ve köy
işletmelerinin ulusal çapta desteklenememesinden kaynaklanmaktadır. Bu amaçla bölgesel
gelişmede tarımsal gelişmenin payının yıllık %6 olması hedeflenmektedir. Bunun için arazi ve
su kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetilmesi, pazara yönelik kırsal ve ticari yapının
oluşturulması, gıda temin zincirleri ve acil gıda krizine yönelik hazırlıkların yapılması, ayrıca
tarımsal araştırma ve teknoloji yenilemenin mutlaka istenen seviyede olması gerekmektedir 8.
Yapılan çalışmalara göre, Afrika arazi sürdürebilirliği ve sulama yönetimi için kıta
Afrika’da 1 milyar dolar yatırım gereklidir. Ayrıca gübreleme programları ve bölgesel ticari
kuruluşların desteklenmesi, gıda teminine yönelik Afrika’nın farklı kesimlerinde yöreye uygun
çalışmaların yapılması, Afrika Tarımsal Verimlilik Çerçeve programında gerekli uygulamaların
hayata geçirilmesi hayati önem taşımaktadır. Ancak kalıcı kaynak sorununun giderilebilmesi
için 250 milyar dolarlık bir yatırım gerekmektedir 8.
Günümüzde dünyada 42 trilyon m3 içme suyu bulunmakta olup, dağılımı eşit
olmamaktadır. Orta doğu ve kuzey Afrika kesimi su stresinin en yoğun olduğu bölgeleri
oluşturmaktadır (tablo 1). Bu bölge yenilenebilir içme suyu kaynaklarının %1’inden daha azına
sahiptir. 673 m3’lük kişi başına düşen su miktarı ve toplam 226 milyon m3 ile gelişmekte olan
ülkeler arasında en son sırada yer almaktadır 12.
Düşük Gelir
Orta Gelir
Doğu
asya&
Pasifik
Avrupa & Orta
Asya
14
Şehir nüfusu
artış ort.
Yıllık %
1990-2011
Ulusal
korunan
alanlar
Toplam
karasal alan
% 2010
Yenilenebili
r içme suyu
kaynakları
kişi başı m3
Ülke grupları
Ormansızlaş
ma
Yıllık ort.%
2000-10
Tablo 1. Ülke gruplarına göre su ve arazi varlığı değerleri
0.61
0.08
-0.44
10
12
13.3
5.125
5.829
4.446
3.6
2.3
2.9
-0.04
7.7
12.498
0.9
Anonymous. 2013. World Development Indicators, The World Bank.
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
8
Afrika’da Tarımsal ve Kırsal Kalkınma
Latin Amerika
&Karayipler
Orta doğu &
Kuzey Afrika
Güney Asya
Sahra
altı
Afrika
Yüksek Gelir
0.45
19.8
22.810
1.5
-0.15
4.0
673
2.1
-0.29
0.48
5.6
11.6
1.197
4.455
2.7
3.8
-0.004
12.7
8.195
1.0
Kaynak: World developmentindicatorreport 2013, sayfa 58.
Son yıllarda Afrika’da, fakirlikle ve açlıkla mücadele amaçlı yüksek seviyeli
girişimlerden kaynaklanan yenilenmiş vaatler görülmektedir. Bunlar özellikle açlığın en çok
görüldüğü tarımsal ve kırsal alanlarda yoğunlaşmıştır 15.
Afrika kıtası heterojenite konusunda Asya’dan sonra ikinci sıradadır. Kuzey ve güney
kesimlerinde Akdeniz iklimi, ayrıca tropik ve subtropik alanlara; dünyanın en geniş çöllerine,
kurak, yarı kurak, nemli ve yarı nemli tropik kuşaklara sahiptir. Afrika kıtasında 900 milyon
kişi, yani üçte ikilik kesimi köylerde ve küçük kırsal şehirlerde yaşamaktadır. Açlık ve fakirlikle
mücadelede tarımsal gelişmenin önemi çok büyüktür. Bu nedenle tarımsal altyapının farklı
projelerle desteklenmesi, bunun yanında teknolojiyi de tarım faaliyetlerinde kullanmak, hem
işgücü verimliliği hem de arazi verimliliğini arttırma açısından önem taşımaktadır. Tarımsal
faaliyetlerde verimin artması, direkt olarak genel ekonomiye de olumlu yönde yansıyacaktır 9.
Lokal gelişme tarımsal ve kırsal kalkınmanın en önemli bileşeni durumundadır. Kırsal
kalkınma ulaşım, işleme ve pazarlama gibi lokal olmayan aktiviteleri kapsamaktadır. Lokal
yönetim ve sektörel kurumlar, sağlık, eğitim ve tarım gibi alanlarda, özel sektör ve sivil toplum
kuruluşlarına eşit ağırlık vermelidir. 9.
Sonuç olarak günümüze kadar gelişmiş ülkelerin güdümünde kaldığı için, bir türlü her
yönden istikrara kavuşamayan Afrika ülkelerinin kendi kararlarını alabilecek özgürlüğe
öncelikli ulaşmaları gerekmektedir. Ancak bu çok uzun soluklu bir süreç olduğundan, mutlaka
hem kendi ülkeleri içinden hem de dışardan uygun desteklerin sağlanması gerekmektedir.
Çünkü günümüzde özellikle gelişmiş ülkelerin dışardan desteklemesi, mutlaka bir çıkar
gözetmesinden kaynaklanmaktadır. Bunu gözardı etmeden Afrika ülkelerinin daha çok kendi
imkanlarıyla önce tarıma daha sonra da çoğunluğu oluşturan kırsal nüfusa hitap edecek
yeniliklere girmesi gerekmektedir.
KAYNAKLAR
ANONİM. 2009. Birleşmiş Milletler, Kooperatifçilikle ilgili Uluslar arası Kararlar, Sosyal
Gelişmede Kooperatifler, A/64/132 nolu Genel Sekreter Raporu.
ANONYMOUS. 2006. Promoting Pro-poorGrowth- Agriculture, OECD
ANONYMOUS. 2007. UN EconomicandSocialCouncil
AgricultureandRural Development.
15
–
AfricaReview
Report
on
Anonymous. 2007. UN EconomicandSocialCouncil – AfricaReview Report on AgricultureandRural Development.
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
9
Gönül Gümüşçü - Ahmet Gümüşçü
ANONYMOUS. 2009. Thechangingcontextandprospectsforagriculturalandruraldevelopment in
Africa.
A
WorkingPaperfromthejointevaluation
of
AfDBand
IFAD
policiesandoperations in agricultureandruraldevelopment in Africa.
ANONYMOUS. 2013. World Development Indicators, The World Bank.
DİAO, X.,Hazell, P., Resnick, D., Thurlow, J., (2006), “The Role of Agriculture in
Development: ImplicationsforSub-SaharanAfrica”, IFPRI, DSGD DiscussionPaper,
No:29, January.
DİONÉ, J. 2010. FosteringAgriculturalandRural Development in Africa: Challenges,
OpportunitiesandImplicationsfor Development Assistance. China- DAC Conference,
27-28 April 2010, Bamako, Mali.
DOĞAN, A. 2009. Yoksullar Lehine Büyümede Tarımın Rolü: Sahra-Altı Afrika Örneği.
KMU, İİBF Dergisi, yıl: 11, sayı: 16: 21-38.
EHUİ, S. andPender, J. (2005), “Resource Degradation, LowAgricultural Productivity,
andPoverty in Sub-saharanAfrica: PathwaysOut of the Spiral”, AgriculturalEconomics,
Volume: 92, Issue:1, January, pp (225-242).
GÖNEL, F.D. Görünmeyen Kıta Afrika’nın Sürdürülebilirliği Üzerine. Birikim Dergisi, sayı:
175-176.
KYDD, J.,Dorward, A., Morrison, J., Cadish, G. (2004), “Agricultural Development and PropoorEconomicGrowth
in
Sub-SaharanAfrica:
PotentialandPolicy”,
Oxford
Development Studies, Vol. 32, No.1, March, pp (37-57).
PATTİLLO, C.,Gupta, S., Carey, K. (2005), “SustainingGrowthAccelerationsand ProPoorGrowth in Africa”, IMF WorkingPaper, WP/05/195.
ROSEGRANT, M.W., Ringler, C., Benson, T., Diao, X., Resnick, D., Thurlow, J., Torero, M.,
Orden, D. (2006), AgricultureandAchievingTheMillenium Development Goals, World
Bank, Washington DC.
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s. 1-10
10