docişletmelerde kurulacak bir psikoteknik laboratuvarının organizasyon
download 
Şikayet Transkript
işletmelerde kurulacak bir psikoteknik laboratuvarının organizasyon
Prof. Dr. Huner Sencan E-mail: [email protected] www.orgutseldavranis.8m.com —————————————————————————————————————————— 10. Bölüm / Hafta : 15 Mayýs 2001 ÝÞLETMELERDE KURULACAK BÝR PSÝKOTEKNÝK LABORATUVARININ ORGANÝZASYON VE DONANIMI GÝRÝÞ Günümüz iþletmelerinin karþýlaþtýðý en önemli sorunlardan biri nitelikli eleman bulmak, bu kiþileri iþletmede tutabilmek ve görevle personel arasýndaki iþ uyumunu saðlamaktýr. Endüstriyel geliþmeye paralel olarak teknoloji yenilemesine giden ve bu konuda büyük yatýrýmlar yapan þirketler nedense bu teknolojiyi kullanacak insanlarýn seçilmesi için insan yeteneklerini geliþtirme ve deðerlendirme teknolojisinden yeterince yararlanmamaktadýrlar. Sonuç; geliþmiþ üretim teknolojisinden etkin biçimde yararlanamama, insan kusur ve eksiklerinin bu teknolojiye yansýmasý þeklinde ortaya çýkmaktadýr. A.B.D.de büyük endüstri iþletmeleri bu sorunun çözümünü iþletme düzeyindeki psikoteknik laboratuarlarýna býrakmýþlardýr. Son zamanlarda yapýlan bir araþtýrmada A.B.D.deki þirketlerin 0.65inin çeþitli büyüklüklerde bir psikoteknik laboratuarýna veya psikoteknik araçlarýna sahip olduklarý bu tür araç veya laboratuara sahip olmayan þirketlerin de 0.60ýnýn psikoteknik testleri yararlý gördükleri bulunmuþtur. Toplumdaki bireyler sahip olduklarý yetenekler açýsýndan normal daðýlým gösterirler. Diðer bir deyiþle bir toplumda sayýlarý az olan bir grup birey üstün yetenekli diðer bir grup birey zayýf veya düþük yetenekli büyük bir çoðunluk ise bu iki kutbun ortasýnda normal yeteneðe sahiptir. Ýþletmedeki iþler de böyle üçlü bir sýnýflamaya tabi tutulabilir.Bir kýsým iþler zor ve karmaþýk, bir kýsým iþler ise çok kolay ve basit niteliktedir. Bu iki uç kutbun ortasýnda zorluk/kolaylýk basitlik/karmaþýklýk açýsýndan normal zorluktaki iþler yer alýr. Ýþte psikoteknik laboratuarýnýn amacý iþletmedeki deðiþik iþler için uygun kiþilerin seçilmesi,iþe yerleþtirilmesi ve bu kiþilerin hak ettikleri ödülleri elde etmeleridir. Bu yazýda büyük bir iþletmede kurulacak ideal bir laboratuar göz önünde bulundurularak bu laboratuarýn iþletmenin örgüt yapýsý içindeki yeri, laboratuarda hangi araçlarýn bulundurulacaðý, hangi iþlerde hangi psikoteknik araçlardan yararlanýlacaðý, psikoteknik test bataryalarýnýn nasýl oluþturulacaðý ve laboratuar görevlilerinin sorumluluklarý incelenecektir. 1.BÝR ÝÞLETMENÝN ÖRGÜT YAPISI ÝÇÝNDE PSÝKOTEKNÝK LABORATUARININ YERÝ Psikoteknik laboratuarýna sahip olmayan iþletmelerin büyük çoðunluðu iþgörenlerin seçimi, iþe yerleþtirilmesi, terfi, ücretleme ve deðerleme gibi fonksiyonlarý personel yönetimi bölümlerine býrakmýþlardýr. Bu bölüm bazý iþletmelerde endüstri iliþkileri olarak nitelendirilmektedir. Ýsimlerinden anlaþýlacaðý gibi, bu bölümler temelde sendikalarla pazarlýk etme, iþe adam alma, iþten eleman çýkarma ve ücret bordrolarýnýn hazýrlanmasý gibi faaliyetlerle uðraþmaktadýr. Personel bölümleri mevcut uygulamada iþgörenlerin yetenek, beceri ve niteliklerini deðerleyen kiþi-iþ uyumunu saðlayan bir çaba içinde görünmemektedir. Psikoteknik laboratuarlarý personel bölümlerinin bu yöndeki açýklarýný kapamaya yardým eden bir iþlev görecektir. Böyle bir yapýlanma söz konusu olursa psikoteknik laboratuarý personel departmaný içinde bir alt birim þeklinde kurulabilir. Bu yapýlanma personeli kolay ve çabuk tanýma gibi bir kolaylýk getirmesine karþýlýk, bir bölüm sýnýrlarý içine sýkýþma, diðer bölümlerden soyutlanma gibi sakýncalar da taþýmaktadýr. Psikoteknik laboratuarýnýn örgüt yapýsý içinde yerleþtirileceði bir diðer alan Eðitim ve Geliþtirme bölümleridir. Kimi büyük iþletmelerin eðitim ve geliþtirme departmaný oluþturduklarý, bu bölümde personelin niteliklerini geliþtirmeye ve onlara psikolojik danýþmanlýk hizmeti sunmaya çalýþtýklarý gözlenmektedir. Bu bölüm uygulama felsefesi açýsýndan psikoteknik laboratuarý için daha uygun görünmektedir. Ancak sakýncasý, psikoteknik laboratuarýnýn geniþ kapsamlý amaçlarýnýn yansýtmada yetersiz kalmasýdýr . Ýþletmede psikoteknik laboratuarý kurmak, iþletmeye bir bilgisayar almak gibi yararlý fakat diðer birim ve kiþilerden baðýmsýz bir olay deðildir. Tersine böyle bir laboratuar örgütün bütün birimleriyle iliþki içinde olacak ve örgütün tüm bölümlerini etkileyecektir Böyle bir laboratuar, iþgörenlerin yönetime ve yönetimin de iþ görenlere ve sendikalara olan tutumunu deðiþtirebilecek bir iþlev görecektir. Belki de örgütün organizasyon yapýsýný tümüyle deðiþtirecektir. Eðer iþletme 500 veya daha fazla iþçi çalýþtýran bir kuruluþ ise ve bu kuruluþta iþgücü devri fazla, iþlerin gerektirdiði nitelik düzeyi yüksekse, iþe eleman seçme, yerleþtirme, ücretleme ve terfi iþlemlerinde el yordamý ile deðil bilimsel ve nesnel yöntemlerle hareket edilmek isteniyorsa; psikoteknik laboratuarýnýn ayrý bir birim halinde örgütlenmesi daha doðru olur. Bu yönde oluþturulacak birimin adý artýk personel yönetimi veya endüstri iliþkileri birimi deðil, Beþeri Kaynaklarý Geliþtirme birimi olacaktýr ki, kýsaca Beþeri Kaynaklar Birimi olarak isimlendirilebilir.(3) Özetlemek gerekirse, psikoteknik laboratuarý küçük iþletmelerde personel birimi içinde, büyük iþletmelerde ise personel biriminin iþlevini de içerecek þekilde daha geniþ fonksiyonlu ve ayrý isimli bir birim olacaktýr. Bu birim, iþgörenlerin yeteneklerine göre seçilmesi, iþe yerleþtirilmesi, nitelik ve baþarýlarýnýn deðerlendirilmesi, ücretlerinin saptanmasý, yükselecek personelin seçilmesi, psikolojik danýþmanlýk hizmetlerinin sunulmasý gibi iþlevlere sahip olacaktýr. 2. PSÝKOTEKNÝK LABORATUARINDA KÝMLER VE KAÇ KÝÞÝ OLARAK ÇALIÞIRLAR Personel bölümüne baðlý olarak veya ayrý baðýmsýz bir birim olarak kurulacak psikoteknik laboratuarýnýn yönetimi bu alanda yetiþmiþ bir kiþinin sorumluluðuna býrakýlmak zorunluluðundadýr. Laboratuarda çalýþacak kiþilerin sayýsý, kurulacak laboratuarýn büyüklüðüne, bu büyüklükte iþletmede çalýþan bireylerin sayýsýna, iþletmedeki iþlerin nitelik düzeyine ve bütün olarak iþletmenin bilimsel-nesnel personel uygulamalarýna duyduðu ilgi derecesine baðlýdýr . 100 Ýþ gören bir iþletme baz olarak alýnýrsa bu firmada kurulacak laboratuar için bir laboratuar yöneticisi ve en az iki yardýmcý personel yeterli olacaktýr. Ýþ gören sayýsýnýn artmasýyla birlikte yardýmcý eleman sayýsýnda da artýþ olabilecek ancak belli bir sayýya kadar tek bir laboratuar sorumlusu yardýmcýlarýyla birlikte iþleri baþarýyla yürütebilecektir. Kuþkusuz laboratuar sorumlusunun belli niteliklere sahip olmasý gerekir. Bu kiþinin en azýndan endüstri psikologu veya davranýþ bilimlerinde yüksek lisans ve doktora yapmýþ olmasý tercih edilecektir. Yardýmcý elemanlarýn, iþletme fakültesi mezunlarý ile davranýþ bilimlerinde yüksek lisans yapmýþ olanlar arasýndan seçilmesinde yarar vardýr. Endüstri psikologlarý ve davranýþ bilimcilerin iþletmede istihdamýnýn saðlayacaðý en büyük yarar psikoteknik yöntem ve araçlara olan aþinalýklarýnýn yaný sýra, temel bilgi kaynaklarýna nasýl ulaþabilecekleri, özgün bir durum için bilgi ve malzemeyi nasýl saðlayacaklarý konusunda bilgili ve deneyimli olmalarýdýr. Psikoteknik laboratuar kurma gerekliliðini hisseden herhangi büyüklükteki bir firma söz konusu laboratuarýn kapasitesi kaç kiþi istihdam edileceði ve bu kiþilerin hangi niteliklere sahip olacaðý konusunda firmasýna uygun bilgileri üniversitelerin bu bilim disiplinleriyle uðraþan araþtýrmageliþtirme merkezleriyle iþbirliði yaparak kolayca belirleyebilecektir. 3. LABORATUAR ARÇLARININ SAÐLANMASI Bir psikoteknik laboratuarýnýn asýl amacý, firmadaki iþlere uygun psikoteknik test ve test bataryalarýnýn kendi içinde oluþturulmasýdýr. Ancak geçerli ve güvenilir test normlarýnýn ve sonuçta standart testlerin oluþturulmasý oldukça uzun zaman alan ve üst düzeyde uzmanlýk isteyen bir iþtir .Bu gün bu görev üniversitelerin psikoteknik laboratuarlarýna düþmektedir. Psikoteknik laboratuarlarýndan hemen yararlanmak isteyen bir firma psikoteknik araç ve malzemelerini iki kaynaktan saðlayabilir; Yurtiçinden ve Yurtdýþýndan daha çok basýlý malzeme ,elektronik olmayan beceri testleri saðlanabilecek durumdadýr. Belki firmalarýmýzýn psikoteknik uygulamalara yeterince önem vermemesi nedeniyledir ki elektronik psikoteknik araçlar ülkemizde üretilmemektedir. Söz konusu elektronik sayarlý testler ve iyi bir uyarlama yapýlmasý koþuluyla kullanýlabilecek diðer kaðýt-kalem testleri yurtdýþýndan saðlanabilir. Özelikle ABDde psikoteknik test hazýrlanmasý ve üretilmesi konusunda uzmanlaþmýþ kuruluþlar vardýr.Bu kuruluþlarla yapýlacak yazýþmalar iþletme kendisi için çok önemli olan araçlarý yurtdýþýndan getirtebilecektir.(5) Psikoteknik araçlarýn saðlanmasýnda bir diðer yöntem ,kiralamadýr.Satýn alýnmasý ekonomik olmayan kimi araçlar Üniversite araþtýrma laboratuarlarýndan belli sürelerle kiralanabilir . Örneðin , Ý. Ü. Ýþletme Fakültesi psikoteknik laboratuarý iþletmelerden gelecek bu yöndeki talepleri karþýlayabilecek kapasitededir. 4. LABORATUARIN KURULUÞ AMAÇLARI Beþeri Kaynaklarý Geliþtirme Birimi içinde örgütlenecek psikoteknik laboratuarýndan çok yönlü yararlanmak mümkün olacaktýr . Bu yazý laboratuar örgütlenmesi ve donanýmýný temel ilgi odaðý olarak seçmesi nedeniyle böyle bir laboratuarýn gözeteceði amaçlar üzerinde çok az durmuþtur. Bu amaçlarýn baþlýcalarý aþaðýdaki gibidir: 4.1. Ýþgörenlerin Seçimi ve Ýþe Yerleþtirilmeleri Laboratuar teknikleri iþgören seçimini tanýdýklarýn tavsiyesi, akraba iliþkileri ,acýma,o kiþiden daha yetenekli baþka kiþilerin baþvuruda bulunmamasý gibi rasgele yöntemlerle deðil objektif olarak iþin gerektirdiði koþullara göre gerçekleþtirecektir. 4.2. Eðitim Fýrsatlarýndan Yararlandýrýlacak Ýþgörenlerin Belirlenmesi Ýþletmeler geliþen yeni teknolojiler ve yeni yönetim teknikleri sonucu veya üst düzey elemanlarýnýn yetiþtirilmesi için iþ görenlerinden bazýlarýný kurs ve seminerlere göndererek eðitmek ihtiyacýný duyarlar. Söz konusu bu eðitim programlarýndan beklenen yararýn elde edilmesi, seçilecek kiþilerin uygunluðuna baðlýdýr. Psikoteknik yöntemler geliþme potansiyeli olan kiþilerin seçilmesini saðlar . 4.3. Yükseltilecek Ýþgörenlerin Saptanmasý Ýþletmeye belirli bir iþi yapmak üzere alýnan kiþilerin devamlý ayný kademede ,ayný iþlemleri yapmalarý beklenemez. Nitelikleri geliþen iþ görenler bir süre sonra bulunduklarý kademeden daha fazla sorumluluk taþýyan üst düzeydeki bir iþe geçme durumunda olacaklardýr .Ýlerleme ve yükselme çalýþmalarýnda psikoteknik yöntemin yer almasý iþgörenlerin deðerlenmesi ve birbirleriyle karþýlaþtýrýlmalarýnda psikoteknik test bataryalarýnýn kullanýlmasý hem çalýþmayý objektif bir hale getirecek hem de sonucun daha tutarlý olmasýný saðlayacaktýr.(6) 4.4. Ücret ve Prim Hakediþlerinin Saptanmasý Günümüz iþgücü piyasasýnýn özellikleri,sendikal iliþkiler ve çalýþma hayatýyla ilgili eðilimler her yýl ücret düzeyinde yeni düzenlemeleri gerektirmekte ,iþgörenlerin ücretlerine belli oranlarda ilaveleri, pirim uygulamalarýný gerekli kýlmaktadýr.(7) Bu uygulamalarda psikoteknik yöntemler adil ve nesnel standartlar ortaya koyacaktýr. 4.5. Ýþgörenlerin Kiþiliklerinin Tanýnmasý Bir iþte bireyin baþarýsý önemli ölçüde kiþiliðine baðlýdýr . Özellikle orta ve üst düzeydeki iþler kiþiliðin daha anlamlý hale geldiði görevleri içerirler . Orta ve üst düzey yöneticilerinin göreve veya iliþkilere yönelik olup olmadýklarý, içedönük/ dýþadönük, kaygýlý, nevrotik, saldýrgan, stresli, Tip-A/ Tip-B gibi kiþilik özelliklerini taþýyýp taþýmadýklarý örgüt içi iliþkiler ve iþ baþarýmý açýsýndan bazen çok önemli sonuçlar doðurabilmektedir. Psikoteknik yöntemle yöneticiler hem kendilerini hem de yönettikleri bireylerin kiþiliklerini deðerleyebileceklerdir . 4.6.Ýþgörenlerin Duygu ve Davranýþlarýnýn Tanýnmasý Örgütlerde iþ gereklerine uygun kiþilerin seçilmesi bu kiþiler arasýnda çatýþmalarýn olmayacaðý ve yine bu kiþilerin çeþitli nedenlerle üretimi düþürme ,maliyetleri yükseltme , devamsýzlýk gibi davranýþlarda bulunmayacaklarý anlamýna gelmez . Her iþyerini etkileyen psikolojik ve sosyal faktörler iyi bir seçim sonucu iþe alýnmýþ iþ görenleri de etkileyebilir. Ayrýca bu kiþilerin iþ dýþý sorunlarýndan kaynaklanan problemleri ve bu problemlerin davranýþlarýna yansýmasý psikoteknik uzmanlarýný bu konuda önlem almaya sevk edecektir. Psikoteknikçiler davranýþ envanterleri aracýlýðýyla sorun kaynaklarýný teþhis edecekler ve bu kiþilerin söz konusu güçlükleri yenmelerine yardým edeceklerdir . 5. LABORATUARIN ARAÇ-GEREÇ DONANIMI Mesleki yetenekleri ölçmede deðiþik psikoteknik araçlardan yararlanýlabilir. Büyük bir iþletmenin bünyesinde kurulacak psikoteknik laboratuarýnda her gruptan en az birkaç testin bulunmasýnda yarar vardýr . Böyle bir laboratuar kurarken kuþkusuz iþletme düzeyindeki iþler belirleyici bir rol oynayacaktýr . Psikoteknik araçlar baþlýca iki gruba ayrýlýr ; Testler ve envanterler . Testler , yetenek ve becerileri ölçmeye yönelik iken , envanterler yetenek ve beceriden baðýmsýz , kiþiliði tanýmaya yöneliktir. Testler üç gruptur : _ Zihinsel Yetenek Testleri _ Teknik(Mekanik) Yetenek Testleri _ Fiziksel Yetenek Testleri - Duyusal Yetenek Testleri - Devinimsel ( Motor) Yetenek Testleri Envanterler de üç grup içinde incelenir: _ Ýlgi Envanterleri _ Kiþilik Envanterleri _ Davranýþ Envanterleri Bu incelemede önce test ve envanterlerin özellikleri üzerinde durulacak , daha sonra bir laboratuarda bulunmasýnda yarar görülen test ve envanter örnekleri verilecektir 5.1. Zihinsel Yetenek Testleri Bu testler bireylerin düþünme , bellekte tutma ,sayýsal iþlemler yapma ,genel bilgiye sahip olma ,sözcük bilgisi,mantýk, benzerlik ve karþýtlýklarý bulma, sýnýflandýrma, farklý olaný bulma, problem çözme, sayýsal dizileri tamamlama eksik ve hatalarý bulma gibi (8) zihinsel becerilerini ölçmek amacýyla tasarýmlanmýþtýr . Testler genel zihinsel yeteneði ölçmek üzere bir batarya haline getirilebileceði gibi, özgün bir iþ durumu için sadece bellek yeteneðini sadece matematik iþlem yapma yeteneðini veya sadece akýcý konuþma yeteneðini ölçmek üzerede kullanýlabilir. Zihinsel yeteneðin ölçümünde deðiþik teoriler ileri sürülmüþtür .Örneðin; Tek Faktör Kuramýna göre zihinsel nitelikli tüm görevlerde genel zeka olarak isimlendirilen tek bir faktör rol oynar. Grup Faktör Kuramýna göre de zihinsel nitelikli görevlerin baþarýmýnda birkaç önemli yetenek aþaðý yukarý eþit derecede etkilidir .Çoklu Faktör görüþüne göre ise her bir zihinsel görev kendine özgü özel(spesifik) yetenekleri gerektirir . Bu yaklaþýmlarý þekilsel olarak aþaðýdaki gibi gösterebiliriz : Grafik var *********** Zihinsel görevlerde spesifik faktörlerden oluþmuþ tek bir GENEL FAKTÖR etkilidir. Grafik var ************* Bir zihinsel görevin baþarýlmasýnda birkaç spesifik yetenek eþit derecede etkilidir. Grafik var ************** Her bir spesifik faktör(yetenek) ayrý zihinsel görevlerde etkilidir. Ancak Spearman bu teorilere bir yenisini eklemiþ zihinsel görevlerin baþarýlmasýnda hem Genel Yeteneðin hem de söz konusu görevin niteliðine göre spesifik yeteneklerin gerekli olabileceðini belirtmiþtir.Çift Faktör Teorisi olarak isimlendirilen bu yaklaþýmda (G) genel yeteneði,(s)ise spesifik yeteneði göstermektedir(9).Örneðin,sözel-sayýsal-eðitsel yetenekleri aðýrlýklý olarak ölçen bir testte G faktörü büyük,s faktörü ise daha küçük;buna karþýlýk ,pratikmekanik-uzaysal-fizikselyetenekleri ölçen bir test bataryasýnda G faktörü küçük,s faktörü büyük olacaktýr(10).Spearmanýn yeteneklerin yapýsý konusundaki çalýþmalarý Burtýn getirdiði eleþtirilerle zenginleþmiþ ve bir zihinsel görevin yerine getirilmesinde dört faktörün önemli olduðu kabul edilmiþtir:1)Genellikle doðuþtan getirilen “genel zeka faktörü”,2)Bir görevin yerine getirilmesinde gerekli olan “grup faktörleri” veya yetenek grubu,3)Spesifik faktör veya yetenekler,4)”Hata faktörleridir ki bu faktörler ölçüm yapýldýðý sýrada þans eseri ölçüme girmiþ veya ölçümde etkili olmuþtur(11).Buna göre genel,grup, ve spesifik faktörleri aþaðýdaki gibi gösterebiliriz. S G S S Genel ve spesifik faktörlerden oluþan ÇÝFT FAKTÖR yaklaþýmý Zihinsel içerikli bir görevde GENEL,GRUP,ve SPESÝFÝK faktörlerin söz konusu olmasý. Öz olarak tanýmlanan bu çerçeve ile zihinsel yeteneðin ölçümünde faktör analizi yöntemlerinden yaralanýlarak çeþitli test bataryalarý geliþtirmek mümkündür.Ancak iþletmelerde kurulacak bir psikoteknik laboratuarýnýn akademik düzeyde bilgiyi gerektiren bu çalýþmalar yerine mevcut testlerden yararlanýlmasý daha doðru olur. Bugün zihinsel yeteneði ölçmek için en çok zeka testlerinden yararlanýlmaktadýr.Zeka testleri kullaným amacýna göre gruplandýrýlmýþtýr:Bireysel zeka testleri ve grup zeka testleri 5.1.1.Bireysel zeka testleri:Bu testler birey çapýnda ayrý ayrý kullanýlýrlar.Literatürde deðiþik bireysel zeka testleri olmasýna karþýlýk bunlardan sadece Stanford-Binet ve Wechsler zeka testleri gerek iþ ve gerekse akademik yaþamda yaygýn uygulama yeri bulmuþtur. 5.1.1.1.Stanford-Binet Zeka Testi:Günümüzde daha çok Wechsler ölçekleri kullanýlmasýna karþýn Stanford-Binet testide eþit derecede güçlü ve güvenilir bir testtir(12). Stanford-Binet zeka testi 35 yaþýn altýndakiler ve 35 yaþýn üstündekiler için olmak üzere iki gruba ayrýlmaktadýr.Otuz beþ yaþýn üstündekiler için hazýrlanmýþ olan test gruplarýnýn her birinde 6 test bulunur.Bu testler genel yetenek ve zeka düzeyinin ölçümü için kullanýlýr.Düþünsel ve zihinsel yeteneði ölçtüðü için de sözel fonksiyonlarla yüklenmiþtir(13). Testin zihinsel olmayan durumlar için kullanýlmasý etkinliðini düþürür.Ayrýca dýþ ülkelerden saðlanmasý halinde dikkatli bir uyarlamaya gidilmesi gerekir.Kültüre baðlý bir testtir. 5.1.1.2.Wechsler Zeka Testi:Wechsler kendi ismiyle anýlan zeka testini New York Bellewe Hastanesinde psikolog olarak çalýþýrken geliþtirmiþtir. Bu testin de yetiþkinler ve çocuklar için olmak üzere iki farklý formu bulunmaktadýr.Wechsler Yetiþkinler Zeka Testi on bir grup alt testten meydana gelir.Bu testte bireylerin genel bilgi düzeyleri,kavrayýþ ve matematik yetenekleri,benzerleri bulabilme,sayýlarý hatýrlayabilme,kelime hazinesi,kod çözme yeteneði,resim tamamlama,küplerle belirli bir tasarýmý yapabilme,resimlerle hikaye anlatma gibi yetenekleri ölçülür(14). Günümüzde Wechsler Zeka Testi çok yaygýn bir uygulama alaný bulmuþtur.Türkçe ye adapte edilmiþ bir formu da mevcuttur. 5.1.2.Gruplara Uygulanan Zeka Testleri:Bu zeka testleri ayný anda birden fazla kiþiye uygulanacak þekilde tasarýmlanmýþtýr.Testlerin deðerlendirilmesinde bireylerin puanlarý gruptaki diðer bireylere göre bir öneme sahiptir.Gruplara uygulanan testler kültüre baðlý ve kültürden baðýmsýz olan testler þeklinde iki baþlýk altýnda incelenebilir. 5.1.2.1.Kültüre Baðlý Grup Zeka Testleri:Bu testler önemli ölçüde uyarlama ihtiyacý gerektirdiðinden bir baþka kültürde kullanýlmasý oldukça sýnýrlýdýr.Bu nedenle burada sadece isimleri verilmekle yetinilmiþtir. -OTÝS Testleri -KUHLMAN Testleri -KOGNÝTÝF Yetenek Testleri -HENMAN-NELSON Testleri -Akademik Yetenek Testleri 5.1.2.2.Kültüre Baðlý Olmayan Grup Zeka Testleri:Bu testler genelde sözel içerikli olmadýklarýndan deðiþik kültürlerde uygulanabilecek niteliktedir.Ancak yine de tüm kültürler için geçerliliði tartýþma konusudur.Bu testlerin baþlýcalarý aþaðýdaki gibidir(15): -TOGA Genel Yetenek Testi:Resimli genel yetenek testidir.Özellikle çocuklar için geliþtirilmiþtir. -GOODENOUGH-HARRÝS Çizim Testi:Ýnsan figürü çizme testidir. -RAVEN PROGRESSÝVE Matris Testi:Soyut þekillerden oluþan problemlerin çözümüyle ilgilidir.Çocuklar ve yetiþkinler için olmak üzere iki deðiþik tipte hazýrlanmýþtýr. -CATTELL Zeka Testi:Çocuklar,yetiþkinler ve yöneticiler olmak üzere ayrý tipleri geliþtirilmiþtir.Bu testte seriler,sýnýflandýrýlmalar,matrisler ve uç örnekler arasýndaki iliþkileri bulmak önemlidir. -WESMAN Personel Seçimi Testi:Ýþ gören seçimi için yapýlandýrýlmýþ bir testtir.Kullanýcýlar tarafýndan içinde yaþanýlan kültüre uygun bazý deðiþiklikler yapýlmalýdýr. 5.2.Teknik(Mekanik) Yetenek Testleri: Özellikle endüstri iþletmelerinde kurulacak psikoteknik laboratuarýnýn teknik yetenek testleri açýsýndan zengin olmasý gerekir.Endüstri iþletmelerinde iþlerin büyük çoðunluðu teknik özelliklere sahiptir.Teknik gerekleri karþýlayacak teknik yetenek,zihinsel ve bedensel yeteneklerden ayrý bir olgudur.Öte yandan bireysel açýdan teknik yetenek tek bir özellik veya beceri anlamýna gelmemektedir.Tersine bu yetenek çeþitli baþarý fonksiyonlarýný içeren bileþik bir beceridir. Teknik yeteneðin deðerlendirilmesinde üç faktör önemlidir.1)Teknik bilgi,2)Üç boyutlu uzaysal iliþkileri kavrama yeteneði,3)El-kol-parmak becerisi.Söz konusu üç faktör aþaðýdaki testlerden oluþturulacak bir batarya ile ölçülebilir. 5.2.1.Teknik Bilgi ve Deneyimi Ölçen Testler:Bu testler teknik bilgi ve deneyime sahip olan kiþilerin mekanik iliþkileri diðer bireylere göre çok daha hýzlý bir biçimde algýlayacaklarývarsayýmý çerçevesinde geliþtirilmiþtir.Baþlýcalarý aþaðýdaki gibidir. -Bennet mekanik kavrama testi -Mellenbruch mekanik motivasyon testi -Minnosota kaðýt peg-board testi 5.2.2.Uzaysal Ýliþki Testleri:Bu testler bireylerin teknik bilgi ve deneyimi olmasa da uzaysal iliþki ve baðlantýlarý kavrama ve buna göre birleþtirme gücünü ölçer.Baþlýcalar aþaðýdaki gibidir. -Kohs Küpleri Testi -Meili Levye Testi -Bonnardell Disket Testi 5.2.3.El-Kol ve Parmak Becerisini Ölçen Testler :Bireylerin nesnelerle ilgilenirken el,kol,parmaklarýný doðru-hýzlý kullanma becerisini ölçerler.Baþlýcalarý aþaðýdaki gibidir. -Crawford Beceri Testi -O’Connar Parmak Becerisi Testi -Tweezer beceri Testi -Stromberg Beceri Testi -Bennet El Aletlerini Kullanma Becerisi Testi Teknik yetenek testleri eli ile çalýþan,el aletlerini kullanan veya makineli araçlarda iþgören bireylerin yerine getirdikleri deðiþik görevler için kullanýlabilir.Bunlardan iki veya üç boyutlu uzay iliþkilerini ölçen testlerde bir hacme sahip sert malzemelerin deðiþik durumlarda alacaðý durumun hayalde canlandýrýlmasý,belli bir þekilde döndürüldüðünde hangi görünüme sahip olacaðýnýn bilinmesi önemlidir.Uzay iliþkileri yeteneði makine ve yapýlarýn teknik resimlerinin veya planlarýnýn çýkarýlmasýnda,elbise modelleri geliþtirilmesinde,mimari ve sanatta,kalýpçýlýkta,dekarötörlükte(16) göz önüne getirilerek canlandýrmayý gerektiren diðer iþlerde yararlanýlan bir beceridir. 5.3.Fiziksel Yetenek Testleri: Fiziksel yetenek testleri,zihinsel yetenek testlerinin tersine bireyin bedensel organlarýnýn gücünü ve becerisini ölçmek amacýyla tasarýmlanmýþ,korunmasý ve kullanýlmasý üst düzeyde uzmanlýk gerektiren,bir ölçüde karmaþýk nitelikli aygýtlardýr. Fiziksel yetenek testleri iki gruba ayrýlýr.Duyusal yeteneði ölçen duyusal yetenek testleri ve vücut organlarýnýn hareket yeteneðini ölçen motor testler.El-kol ve ayak gibi organlarýn hareketleri ayný zamanda bireyin zihinsel süreçleri ile de yakýndan ilgili olduðundan ikinci gruptaki bu testler psikomotortestler olarak isimlendirilmektedir.Bu kýsýmda önce duyusal yetenek ve daha sonra da psikomotor yetenek testleri üzerinde durulacaktýr. 5.3.1.Duyusal yetenek testleri Duyum testleri beþ duyunun iþlevlerini belirlemeye yöneliktir.Psikoteknik araþtýrmalar tüm duyum biçimleri üzerinde yapýlmasýna karþýlýk , bunlardan sadece görme ve iþitme testleri standart test niteliðindedir. Yapýlan araþtýrmalar duyma ve görme kusurlarýnýn iþ yerinde malzeme israfýna,iþ kazalarýna,üretilen malýn nicelik ve niteliðinde hatalara yol açtýðýný göstermiþtir.Bu testler endüstriyel iþlerde,ulaþým iþlerinde ve araç sürücülüðünde uygulanabilir.Testler görme ve iþitme kusurlarýný ortaya çýkaracak þekilde tasarlanmýþtýr. 5.3.1.1.Görme Testi:Personel yöneticileri uzun zamandan beri iþe eleman seçerken seçtikleri kiþilerin görme özellikleriyle de ilgilenmektedirler.Görme özelliði bireylerin nesneleri tam olarak görmeleri ve onlarýn ayrýntýlarýný algýlamalarýyla ilgilidir. Görme yeteneði birçok fonksiyona sahiptir.Bunlar içinde en önemlileri yakýn görme,(iki göz,sað göz,sol göz)stereo derinlik,renk ayrýmý,dikey ve yatay kayma,panoramik görüþ,uzak görme(iki göz,sað göz,sol göz) ve Hiperforya/Esoforya özellikleridir. Colemanýn uzak görme konusunda yaptýðý bir araþtýrmada,baþarýlarý çok iyi iyi ve zayýfolarak deðerlendirilen makine operatörlerinden çok iyi ve iyi sýnýfýna girenlerin 0.69 ile 0.84ünün görme yeteneklerinin 14 dereceli bir skalada 9 puanýn üzerinde olduðunu bulmuþtur(17).Bu sonuç görme keskinliði ile baþarý arasýnda bir iliþki olduðunu kanýtlamaktadýr. Öte yandan endüstride pek çok iþ yakýn görüþ keskinliði gerektirmektedir.Elektronik cihazlarýn,saatlerin montaj ve onarýmý,ölçüm araçlarý gibi küçük nesnelerle ilgilenmeyi gerektiren iþlerin tümünde yakýn görüþ önemlidir. Göz kaymasýný ölçen testlerde göz kaslarýnýn dengeli hareket edip etmediðini ve gözün fizyolojik olarak dinlenmiþ olup olmadýðý ölçülür.Yatay ve dikey kaymanýn ölçülmesinde orta derecedeki puanlar önemlidir.Bu testten alýnacak uç derecedeki yüksek puanlar kabul edilemeyecek deðerlerdir. Renk ayrýmý ise,baský iþleri gibi uygun renkleri bulmayý gerektiren iþler için önemlidir.Renk ayrýmý ile iþ baþarýsý arasýnda önemli bir korelasyon olmamasýna karþýlýk,iþ kazasý yapma ile renk arasýnda bazý korelasyonlar görülmüþtür(18).Gözün görme yeteneðini ölçmek amacýyla geliþtirilmiþ olan araçlardan bazýlarý aþaðýdaki gibidir: -Ortho-Rater Göz Testi -Sight Screener Göz Testi -Telebinocular Göz Testi -Timus Göz Testi -Bioptor Göz Testi -Takitoskop Testi(Görme ve algýlama) -Renk Algýlama Testi -Echelle Görme Keskinliði Testi Bu araçlarla belirli iþler geliþtirilen görsel standartlar dikkate alýnarak bireylerin görme yetenekleri hakkýnda bir sonuca varýlýr. 5.3.1.2.Ýþitme Testi:Görme yeteneði hemen tüm iþler için gerekli olmasýna karþýlýk,iþitme yeteneði belirli bazý iþler için daha önemlidir.Örneðin müzik parçalarý üretme,müzik icrasý bu tür görevler arasýndadýr.Bakým onarým teknisyenleri,motor teknisyenleri,mühendisler... Ýþitme yeteneði de görme yeteneði gibi tek bir niteliðe sahip deðildir.Bir birey bir sese karþý çok duyarlý olabilirken bir baþkasýna karþý oldukça duyarsýz olabilir.Bu testte üzerinde en fazla durulan nitelik 0 ile 40 db. Arasýndaki iþitme eþiðidir.Test bireyin iþitebileceði en hafif sesi ölçerek iþitme yeteneði hakkýnda bilgi edinilmesini saðlar.Söz konusu testle ölçülebilecek diðer iþitme özellikleri ise bireyin ne kadarlýk bir sese dayanýklý olduðu,hangi yoðunluktaki sesin kendisini rahatsýz ettiði ve gürültülü ortamlarda söylenileni iþitme yeteneðidir. Ýþitme yeteneðini ölçmek için günümüzde elektronik oudiometre lerden yaralanýlmaktadýr.Bu araçlarda önce bir kulak test edilmekte ve ses en hafifinden verilerek denek iþittiðini söyleyinceye kadar yükseltilmektedir.Daha sonra da sese tahammül sýnýrlarý ölçülmekte alt ve üst iþitme eþik sýnýrlarý belirlenmektedir.Standart iþitme yeteneðinin eþik gruplarý aþaðýdaki gibidir: 0-40 db Ýþitme eþiði(çok hafif) 40-80 db normal konuþma 80-120 db Rahatsýzlýk eþiði(gürültü) 120-160 db Jet uçaðý gürültüsü Testi alan bireyler yukarýdaki iþitme eþiði gruplarý içinde bir deðere sahip olacaklardýr.Bu deðerlerin istenilen özellikte olup olmadýðý ise iþin niteliðine baðlýdýr. 5.3.2.Psikomotor Yetenek Testleri Psikomotor yetenek,zihin ve kas iþbirliðini gerektiren her türlü beceriyi kapsamaktadýr.Verilen görevin niteliðine göre bazý iþlerde kaslarýn,diðer bazý iþlerde ise zihnin iþlevselliði daha önemli olabilir.Basit iþler daha fazla kas,daha az zihinsel faaliyet gerektirirken karmaþýk nitelikli görevlerde bunu tersi geçerlidir.(20) Psikomotor yetenek testlerinin en önemli özelliði görsel bir uyarýcýyý içermesi ve uyarýcýya gösterilen tepkiyi ayný anda ölçebilmesidir.Psikomotor yetenek testler baþlýca dört grup altýnda incelenebilir. Bunlar: -Basit tepki testleri -Basit kontrol testleri -Koordinasyon testleri -Yargýlama testleridir. 5.3.2.1.Basit Tepki(Hýz) Testleri:Bu testler kol hareketlerinin hýzýný,bilek ve parmak hareketlerinin tepki zamanýný ölçer.Söz konusu bu yeteneklerin ölçümünde bireye karþýsýnda gördüðü bir ýþýða veya duyduðu bir sese mümkün olduðunca hýzlý bir biçimde tepkide bulunmasý söylenir.Birey tepki düðmesine bastýðýnda arada geçen zaman ne kadarlýk bir sürede karþýlýk verdiðini gösterir.Genelde uyarýcý iþaretler düzensiz aralýklarla gönderilir.Bu yetenekten otomobil kullanma ve benzeri iþlerde yararlanýlýr.Hýzlý tepki gösterme,doðru tepki gösterme yeteneðinden farklýdýr.Doðru tepki göstermede ayrýmsal tepki zamaný önemlidir.Tepki hýzý çok iyi öðrenilmiþ rutin görevlerde önemlidir.Basit tepki testlerinin baþlýcalarý aþaðýdaki gibidir.(22) -Elektronik Kronoskop (ses ve ýþýk tepkilerinin hýzýný ölçer) -Fonik Kronoskop (konuþmalara gösterilen tepkilerin hýzýný ölçer) 5.3.2.2.Basit kontrol(Hakim olma) Testleri :Bireyin el-kol hareketleri ile kýmýldamazlýk,titrememe,çok küçük noktalara hassas bir þekilde isabet ettirme ve niþan alma yeteneklerini ölçer. Kol kýmýldamazlýðý(titrememesi) testinde birey küçük bir metal çubuðu kývrýmlý dar bir yolda her iki tarafa deðmeyecek þekilde hareket ettirmek zorundadýr.Metal çubuk her iki taraftan birine deðdiðinde elektronik baðlantýlý araç hata yazacaktýr.Araþtýrmalar ateþli silahlar niþancýlýðýyla kýmýldamazlýk yeteneði arasýnda yüksek korelasyon olduðunu ortaya koymuþtur.Ayrýca bu yetenekten radyo parçalarý montajý,daktilo yazýmý,telefon operatörlüðü,paketleme ve motor sökme iþlerinde yararlanýlýr(21).Bu yeteneði ölçen baþlýca testler þunlardýr: -Lahey Puantaj Testi -El-Kol Kýmýldamazlýðý Testi -Rotary Pursuit Testi -Pursuit Confusion Testi -Sinüzoit Testi -Omega Testi 5.3.2.3.Koordinasyon Testleri:Bunlar bir dizi beceri testleridir.Parmaklarýn,ellerin,kollarýn birlikte olarak el-kol ve ayaklarýn eþ-anlý kullanýlma becerisini ölçerler. Parmak Becerisi Testi:Bu testte bireyden küçük çivileri özel olarak hazýrlanmýþ deliklere sokmasý istenir.Bu iþlem genellikle 10 dakikada tamamlanmalýdýr.Baþka örneklerde belirli somunlarý çeþitli büyüklüklerdeki cývatalara takma da söz konusu olabilir.Bu testler: -Crawford Beceri testi -O’Connor Parmak Becerisi Testi -Tweezer Beceri Testi -Stroberg Beceri Testi El Becerisi Testi:El becerisi bir ölçüde parmak becerisine de baðlýdýr.Ancak bu testte parmaklardan ayrý olarak bileðini ve avuç içini kullanma mahareti de bulunmaktadýr.Testte belli büyüklükteki blok parçalarýn makineden sökülmesi,daðýtýlmasý ve tekrar yerine takýlmasý becerisi ölçülür. Kol Becerisi Testi:Testle kol hareketleri ve kolun kullanýlma yeteneði ölçülür.Test genellikle büyük parçalarýn kaldýrýlmasý,taþýnmasý ve kol hareketleriyle bir baþka yere yerleþtirilmesi þeklindedir. -Bennet El Aletlerini Kullanma Becerisi Testi -Lahey Yorgunluk Testi,baþlýca test araçlarýdýr. Ýki El Koordinasyon Testi:Bu test yavaþ fakat daha karmaþýk hareketlerin yapýlmasýný gerektirir.Bir el sað-sol hareketleri kontrol ederken,diðer el ileri-geri hareketleri kontrol eder.Her iki el hedefe ulaþmak için kimi zaman eþ anlý kimi zamanda deðiþik hýzlarda çalýþmak zorundadýr. -Bonnardel Double Labirent testi - Bonnardel Omega Testi -Tourneur Testi -Sinüzoit Testi baþlýca ölçüm araçlarýdýr. El-Kol ve Ayak Koordinasyon Testleri:Çoklu tepki testleri olarak da isimlendirilen bu araçlar,karmaþýk tepkileri ölçerler.Genellikle motorlu araç sürücüleri için kullanýlýr.Bu testte bireye seri olarak çeþitli uyarýcýlar gönderilir.Bu uyarýmlarýn niteliðine göre el-kol veya ayaðýyla tepkide bulunmasý istenir.Puanlar bazen tepki zamanýna göre,bazen de hata sayýsýna göre belirlenir. -Bonnardel Kompleks Tepki Testi -Çok Yönlü Tepki Testi(Polireaksiyograf) baþlýca ölçüm araçlarýdýr. 5.3.2.4.Yargýlama Testleri:Bu testlerde farklý uyarýcýlarý birbirlerinden ayrý özellikleriyle algýlama ve her birine ayrý tepki gösterme önemlidir.Yargýlama yeteneðini ölçen araçlartepki yönelimi testleri ve hýz uyumu testleridir. Tepki Yönelimi Testi:Bu testler çoklu tepki testleriyle benzerlik gösterirler.Bireyin bir dizi uyarýcýdan sadece önceden belirlenmiþ olanlara tepki göstermesi gerekir.Testte seçici algýlama ve tepki hýzý önemlidir. Hýz Uyumu Testleri:Bireyin deðiþik hýzlarda gelen uyarýcýlara tepki gösterme yeteneðini ölçer.Uyarýmlar yavaþ,normal ve çok süratli olmak üzere üç hýz faktörü içinde gönderilir.Bireyin bu uyarýmlara doðru bir biçimde tepki gösterip göstermediði ölçülür. -Çoklu Tepki Testi -Seçimli Tepki Kronoskobu(ses-renk ve þekillere gösterilen tepkileri içerir.) baþlýca ölçüm araçlarýdýr. Yukarýdaki açýklamalardan görülebileceði gibi,psikomotor yetenek testleri içine zihinsel faktörlerin de karýþtýðý bedensel yetenek ve becerileri ölçmek amacýyla geliþtirilmiþtir.Bunlar genelde aletli testlerdir.Ancak karmaþýk beceri ve koordinasyon özelliði gerektirmeyen iþler için psikomotor yeteneði ölçmeye yönelik kaðýt-kalem testleri de geliþtirilmiþ bulunmaktadýr.Bu testlerin hem kullanýmý kolay hem de daha az maliyetlidir.Basit motor yeteneði gerektiren görevler için bu testlerden de yaralanýlabilir.Görevler basit,rutin,konveyör çalýþmasý þeklinde ve tekrarlamalý bir özelliðe sahip olduðu ölçüde algýsal ve zihinsel faktörler azalacaðý için sadece motor yeteneði gerektirecektir.Bu nedenle söz konusu motor yetenekler kompleks araçlar olmadan da deðerlendirilebilir. Psikomotor yetenek sýnýflamasý içine giren kas gücü,daktilo yazma sürati,el-kol dayanýklýlýðý ve vücudun eðilme-bükülme yeteneði gibi faktörler için de çeþitli testler geliþtirilmiþ olmasýna karþýlýk,bu testlerin standart normlarý bulunmadýðýndan geçerlilik ve güvenilirlikleri düþüktür. 5.4.ÝLGÝ ENVANTERLERÝ Ýlgi envanterleri bireylerin hoþlandýklarý veya hoþlanmadýklarý faaliyet,meslek,uðraþ veya eðlence türlerini belirlemeye yöneliktir.Kaðýt ve kalemden oluþan bu araçlar bireylerin yetenek ve becerileriyle ilgili olmadýklarýndan testsözcüðü yerine envanter veya anket kelimesiyle isimlendirilmektedir.Bu anketlerdeki temel varsayým,bir meslekte baþarýlý olan kiþilerin o mesleðe olan ilgilerinin yüksek olduðudur.Eðer kiþiler ilgi duyduklarý mesleklerde çalýþýrlarsa daha baþarýlý olacaklardýr.Ýlgi envanterleri mesleki ilgi ve kiþisel ilgi olarak iki grupta ele alýnýr. 5.4.1.Kiþisel Ýlgi Envanterleri:Bu envanterler bireyin özel yaþamýnda tatmin olduðu þeyleri ortaya çýkarmaya yöneliktir.Bu nedenle kiþisel ilgi envanterleriyle mesleki ilgi envanterlerinin birlikte ele alýnmasýnda yarar vardýr.Kiþisel temel ilgilerin bazýlarý aþaðýdaki gibi olabilir(23) -Macerayý sevme:Araþtýrmacý olma,risk yüklenme,oturmak yerine gezmeyi tercih etme,doðaya yakýn olma bu ilgiyi simgeler. -Estetiði sevme:Edebiyat,grafik sanatlar,tiyatro,müzik,plastik sanatlar gibi ilgileri içerir. -Rahatýný sevme:Vicdanlý olma,geleneklere baðlýlýk,rekabetten uzak ve disiplinli olma ilgileridir. -Eðlenmeyi sevme:Komik durumlarý sevme,düþ kurma,dolaylý düþmanlýk gösterme,eðlenme ilgileridir. -Dikkat çekmeyi sevme:Tanýnmaya önem verme,sosyal statüye önem verme,teþhircilik ve kendine güven duyma bu tür ilgilerdir. Diðer kiþisel ilgiler daha özgün davranýþ biçimlerini yansýtabilir.Kýsýtlamalara karþý direnç gösterme,hýrslý olma,saldýrganlýk,kültürel ilgiler,düzenlilik,sosyallik,fiziksel zindelik ve formunu koruma,ince eleyip sýk dokuma,deðiþiklikten hoþlanma,sempatik çevreden hoþlanma ve sosyal giriþkenlik bu tür ilgilerden bazýlarýdýr. 5.4.2.Mesleki Ýlgi Envanterleri:Bu envanterlerde bireylere bir dizi mesleði içeren bir liste verilerek bu mesleklerden hangisine daha fazla ilgi duyduklarýný iþaretlemeleri istenir.Mesleki ilgiler temel meslek sýnýflamalarý þeklinde olabileceði gibi ayrýntýlý meslek sýnýflamalarý þeklinde de olabilir.Örneðin,mekanik,bilimsel,sosyal yardým,estetik,büro iþi,iþletmecilik gibi ilgiler temel ilgi sýnýflamalarý olarak düþünülmüþtür. Psikoteknik laboratuarý yetkilileri iþletmeleri için önem verdikleri ilgilere göre yeni bir ilgi envanteri geliþtirebilecekleri gibi mevcut ilgi envanterlerinden de yararlanabilirler.Psikoteknik merkezlerinden saðlanabilecek bu ilgi envanterlerinden bazýlarý þunlardýr. -Strong Mesleki Ýlgi Envanteri:Bu anket erkekler için 47 ve kadýnlar içinde 27 mesleði deðerlemektedir.Strong 400 sorudan oluþan anket formunu her bir meslekteki baþarýlý kiþilere uygulayarak belirli puanlar elde etmiþtir(24). Bireyler bu baþarýlý kiþilere benzer cevaplar verirlerse anketten yüksek puan almaktadýrlar. -Kuder Tercih Çizelgesi:Bu ankette yaygýn kullanýlan ilgi envanterlerinden biridir.Ýlgileri 10 grup içinde ölçmektedir.Bu ilgiler açýk havada çalýþma,teknik iþler,hesap iþleri,bilimsel görevler,ikna etmeyi gerektiren iþler,sanatsal iþler,edebiyat,müzik,sosyal hizmet ve büro iþleridir.Bu on alan içinde çeþitli meslekler için profiller geliþtirilmiþtir.(25) -Lee-Thorpe Mesleki Ýlgi Envanteri:Ýlgi alanlarý,ilgi türleri ve ilgi düzeyleri olmak üzere üç alanda mesleki ilgiyi ölçmektedir. -Gordon Mesleki Ýlgi Envanteri:Yüksekokul öðrencilerinin mesleki ilgilerini belirlemeye yönelik bir testtir. -Rothwell-Miller Ýlgi Çizelgesi:Bu anket dokuz grup ilgiden oluþmakta ve her grupta 12 özel ilgi türü ölçülmektedir.Bireyler her bir takýmdaki iþ grubunu karþýlaþtýrarak iþ gruplarýna puanlar vermekte ve 9 gruptan aldýklarý toplam puanlara göre mesleki ilgilerini belirlemektedirler(26). -Hall Mesleki Yönelim Testi:Bu anket temelde iþle ilgili deðer ve ihtiyaçlarý ölçmeye yöneliktir.Yaratýcýlýk,baðýmsýzlýk,riske girme,güvenlik,saygý görme gibi deðerlere verilen önem ölçülür(27). -Ohio Mesleki Ýlgi Testi:sekiz ile on iki yaþ grubundaki bireylerin el ile çalýþma,makine iþi,personel hizmetleri,sayýsal,yönetimsel,artistik ve týpsal ilgilerini ölçmektedir. -Campbell Ýlgi Envanteri: Yetiþkinler için geliþtirilmiþtir. Bu envanterde 124 meslek deðerlendirilerek her birine puanlar verilmekte ve bireyin en fazla ilgisini çeken meslek belirlenmektedir. (28) -Minnesota Ýlgi Envanteri: bu anket önceleri ABD Deniz Kuvvetleri için geliþtirilmiþ olmasýna karþýlýk, daha sonralarý siviller için de kullanýlabilecek þekilde yeniden düzenlenmiþtir. (29) Diðer mesleki ilgi testlerinden bazýlarý ise þunlardýr: Connally Mesleki Ýlgi Anketi, Mesleki Tercih Anketi, Brook Tepki Testi Ýlgi envanterleri, bireylerin hangi iþlerden tatmin olacaklarýný ve hangilerinden tatminsiz kalacaklarýný belirler. Buna karþýlýk bir bireyin hangi meslek alanýnda hayata atýlacaðýný tek baþýna belirleyen bir araç deðildir. Öte yandan ilgi envanterlerinde bir bireyin iþinde baþarýlý olup olmayacaðýnýn tahminini yapmak da yanýltýcý sonuçlar verebilir. Ýlgiler, yetenekler konusunda da bilgi vermez. Fakat bireyin mesleki kariyerinden doyum almasý konusunda ön deyisel bir deðere sahiptir. Ýlgiler bütünüyle deðiþmez deðildi. Genel hatlarýyla deðiþmezlik özelliðini korumasýna karþýlýk ayrýntýda kalan kimi özellikler zaman içinde yeniden þekillenebilir. Ýlgiler bireyin çabalarýný yönelteceði veya yöneltmesi gereken konular hakkýnda bilgi verir ve böylece mesleki yönelimde etkinlik saðlar. Profesyonel iþlerde ilgi envanterleri geçerliliði yüksek ölçüm araçlarýdýr. Öte yandan niteliksiz iþler için daha az kullanýla gelmiþtir. Ýlgi envanterleri bireylerin kiþilikleri ve toplumlara uyumlarý konusunda bazý ipuçlarý verir. Ancak dikkatli bir þekilde deðerlendirilmediði durumlarda bazý yanlýþ anlama ve yanlýþ yorumlara da yol açabilir. (30) Bu nedenle, ilgi envanterlerini sýnýrlý fakat deðerli bilgiler saðlayan birer araç olarak görmek gerekir. 5.5. Kiþilik Envanterleri Kiþilik envanterleri bireylerin kiþilik özelliklerini ve onlarýn tipik davranýþlarýný açýða çýkarmaya yönelik bir dizi sorudan oluþan anketler þeklindedir.Bireylerin kiþiliklerine iliþkin bilgiler ya onlarý tanýyanlardan veya bizzat kendilerinden alýnabilir.Ancak bu þekilde saðlanan bilgilerin her ikisinde de deðerlendirme hatalarý olabilir.Kiþiliði objektif bir biçimde ölçmenin deðiþik bir yöntemi Baþarý (Performans) testlerini kullanmaktadýr. Durumsal Test olarak da isimlendirilen bu yöntemde bireylerin gerçek yaþamdakine benzer durumlarda ne yaptýklarýna ve nasýl davrandýklarýna bakýlýr.Kiþiliði ölçmenin bir baþka yolu bireyin özgün konum ve durumlardaki davranýþlarýný gözlemektir.Örneðin,bireyin ilgilerini ortaya çýkarmak istiyorsak onun boþ zamanlarýnda ne yaptýðýna bakarýz.(31) Bu yöntemlerin her birinin belirli avantajlarýna karþýlýk kýsýtlýlýklarý da söz konusu dur. Ýnsanlarýn kendilerini saklama,olumlu bir izlenim býrakma gibi eðilimlerine karþýn bir bireyi en iyi tanýyan kuþkusuz yine kendisidir.Bu nedenle kiþilik envanterleri açýk benlik tasarýmlarý olarak deðil kiþilik ve benlik hakkýnda ipuçlarý saðlayan yapýsal tasarýmlar olarak görülmektedir.Kiþilik testleri,uygulayýcýya iþ baþarýmý konusunda bir fikir vermez,fakat kiþisel sorunlarýn teþhisinde önemli bir araçtýr.Endüstride kiþilik envanterlerinde en fazla yararlanýlan alan yönetici ve nezaretçi personelin seçimi ile psikolojik danýþmanlýk uygulamalarýdýr.Baþlýca kiþilik testleri aþaðýdaki gibidir. -California Kiþilik Testi:Yetiþkinler için geliþtirilmiþtir.Birinci bölümü kendine güven,kendine deðer verme,kiþisel özgürlük,bir gruba ait olma hissi,çekingenlik,sinirlenmeme ve kiþisel uyum özelliklerini ölçer.Ýkinci bölümde ise toplum standartlarýna uyum,toplumsal yetenek,antisosyal davranýþlardan uzak olma,aile iliþkileri,okul iliþkileri ve küçük toplum iliþkileri ölçülür. -Omnibüs Kiþilik Envanteri:Yetiþkinler için geliþtirilmiþ bir testtir.Ýçe dönüklüðü,teorik yönelimi,estetik yönelimi,karmaþýk durumlardan hoþlanmayý,baðýmsýz çalýþmayý,dini yönelimi,dýþa dönüklüðü,fevri hareket etmeyi,kiþisel uyumu,kaygý düzeyini,fedakarlýðý,pratik yönelimi,erkeksilik ve kadýnsýlýðý,tepki yönelimlerini ölçmeye yöneliktir. -Edwards Kiþisel Tercih Çizelgesi:Bireylerin istek ve ihtiyaçlarýný ortaya çýkarmaya yönelik bir testtir.Bu ihtiyaçlar baþarý,hakim olma,dayanýklýlýk,düzen,kendi baþýna buyruk olma,eðitim,iliþki kurma,cinsellik,kendini gösterme,özerklik,saldýrganlýk,deðiþim,ihtiyaç anýnda yardým alma,alçakgönüllülük ve farklý olmadýr. -Myers-Briggs Tip Envanteri:Junkun kiþilik tiplerini ortaya çýkarmaya yöneliktir.Bu tipler þunlardýr: Dýþa dönüklük,içe dönüklük,duyan-hisseden tipler,düþünen-hisseden tipler,yargýlayan- algýlayan tipler -Jesness Envanteri:Gençlik dönemi suçlarýný ve gençlerin doðruluk derecesini(yalan söylememe) ölçmeye yönelik bir testtir. -Jenkins Hareketlilik Ýncelemesi:Tip A ve Tip B olarak belirlenen kiþilik özelliklerini ölçer.Tip A kiþileri;hareketli,saldýrgan,hýrslý,rekabetçi,çok meþgul,sabýrsýz,dinlenmeyen ve çok hýzlý konuþan kiþilerdir.Tip B kiþileri daha gevþek,sakin,sabýrlý ve yavaþ konuþan kiþilerdir. -Thurstone Kiþilik Envanteri :Kiþiliðin etme,istikrarlýlýk,sosyallik boyutlarýný ölçmektedir. aktiflik,çalýþkanlýk,fevrilik,tahakküm -Guilford-Zimmermann Mizaç Ýncelemesi:Bu testteki sorular on özelliði ölçecek þekilde düzenlenmiþtir.Bunlar;genel hareketlilik,itidallik,nüfus,sosyallik,duygusal istikrarlýlýk,objektiflik,dost olma,düþüncelilik,kiþisel iliþkiler ve erkeksiliktir. -Eysenek Kiþilik Envanteri:Bireyleri boyutlarýyla ölçen bir testtir. nevrotiklik,içe dönüklük,dýþa dönüklük ve psikotik -Cattell Kiþilik Testi: On altý kiþilik faktörünü ölçmektedir. Bunlar, bireyin soðukkanlý, donuk, sýkýcý, kolay sinirlenme, kararsýz ,ciddi ,tedbirli, utangaç, kalýn kafalý, güvenilir, pratik, açýk sözlü, kendinden emin, tutucu, grup yönelimli, disiplinsiz, gevþek olmasý ile sýcak kanlý, zeki, sakin, baskýn, neþeli, vicdanlý, maceracý, nazik, þüpheci, hayalci, kurnaz, anlayýþlý, deneyimci, kendi çýkarýný gözeten, disiplinli ve gergin olmasý özellikleridir. -Thorndike Mizaç Testi: Guilfordun geliþtirdiði bu kiþilik testinde sosyallik-bireysellik, güç kazanma-geri çekilme, neþeli-hüzünlü, sakin-sinirli, kabul edici-eleþtirici, kaba-nazik, çok düþünen-pratik, fevri-planlý, aktif-ilgisiz, sorumlu-sorumsuz özellik boyutlarý ölçülür. -Minnesota Çok Yönlü Kiþilik Testi: Türkçeye uyarlanmýþ ve çok kullanýlan bir kiþilik testidir. 550 ifadeden oluþan bu test daha çok psikolojik anormallik belirtilerini ortaya çýkarmaya yöneliktir. Ölçtüðü 9 kiþilik özelliði þunlardýr: depresyon, histeri, psikopati,erkeksilik-kadýnsýlýk, paranoya, psikasteni(aþýrý öz kontrol), þizofreni, delilik, hipokandri. -Minnesota Danýþmanlýk Envanteri: Bu test 9-12 yaþlarýndaki çocuklarýn uyum yeteneklerini ölçmeye yöneliktir. Envanterde 7 kriter üzerinde durulur. Bunlar aile iliþkileri, sosyal iliþkiler, duygusal istikrarlýlýk, uyum, gerçeklere yönelim, mizaç ve liderliktir. -California Psikoloji Envanteri: Çok yönlü Minnesota Testinden geliþtirilmiþ olmakla birlikte kiþiliðin normal ve olumlu yönlerini ölçmektedir. Bireylerin kiþilik özellikleri 18 boyutta ölçülür. Bunlar: baskýnlýk, statü kapasitesi, sosyallik,sosyal toplantýlara katýlma,kendini kabullenme,kendine güven duygusu,sorumluluk,topluma karýþma,özdenetim,hoþgörü,iyi bir etki býrakma,bir gruba ait olma,uyarak baþarýlý olma,entelektüel etkinlik,dikkatli olma ,esneklik,kadýnsýlýktýr Burada ele alýnan kiþilik envanterleri çoðunlukla yapýlanmýþ ve standart hale getirilmiþ olan testlerdir.Öte yandan projektif kiþilik testleri olarak adlandýrýlan testler yapýlanmamýþ geçerlik ve güvenilirliði düþük olan araçlardýr.Bu testlerin sadece isimleri verilmekle yetinilecektir.Kelime çaðrýþým testi,cümle tamamlama testi,reorschach mürekkep lekesi testi,tema algýlama testi,Michigan resim testi,belli bir resme hikaye bulma testi,projektif kiþilik testlerinin baþlýcalarýný oluþtururlar. 5.6.Davranýþ envanterleri:Davranýþlar kiþiliðin daha özgün yönünü oluþtururlar.davranýþ envanterleri,iþletmede çalýþan personelin davranýþlarýný tahmin etmeye,tanýmaya ve olumsuz davranýþlarý deðiþtirmeye yöneliktir.bu envanterler tutum ölçekleri þeklinde düzenlenerek hedef alýnan davranýþýn a)Yoðunluðu, b)Nedenleri c)Sonuçlarý belirlenmek amacýyla uygulanýrlar. Davranýþ envanterlerinin standart bir uygulamasý bulunmamasýna karþýlýk,iþgören danýþmanlýðýnda yararlanýlabilecek en önemli araçlardan biridir. Davranýþ araþtýrmalarý aþaðýdaki konularý içerebilir: -kararlýlýk davranýþý araþtýrmasý -gerilim ve kaygý nedenleri soruþturmasý -davranýþsal öz deðerleme anketi -alkol alýþkanlýðý anketi -ilaç kullanma anketi -sigara kullanma anketi -sosyal etkinlik ve sosyal iliþki anketi -iþ tatmini anketi -yönetim tarzý anketi Ýþlemlerin karmaþýklýðý d)Görevin uyarýmsal özellikleri Uyaranlarýn çokluðu ve çeþitliliði Uyarým süresi Uyarýmlarýn düzenli veya deðiþik aralýklarla gelmesi e)Görevin yargýsal özellikleri iþlemcinin iþi kontrol derecesi tepki zamaný karar verme derecesi Bu kýsýmda bazý temel iþletme fonksiyonlarýný ilgilendiren görevlerde kullanýlabilecek psikoteknik testler üzerinde durulmuþtur. Diðer görevlerde kullanýlacak psikoteknik test bataryalarýnýn seçiminde ise yukarýdaki dört yaklaþýmdan biri seçilebilir.Her bir yaklaþýmýn kendine özgü yeterliliklerinin yaný sýra sakýncalarý da bulunmaktadýr.Basit tepki hýzý yeteneðini gerektiren basit bir görev için karmaþýk bir psikoteknik batarya oluþturma sürecini seçmek doðru olmayacaðý gibi,karmaþýk nitelikteki görevsel yetenekleri ölçmeye yönelik davranýþ tanýmlamasý gibi nispeten yüzeysel bir yöntemin seçilmesi de doðru olmayacaktýr. Yetenek ve niteliklerin karmaþýklýðý,iþlem safhalarýnýn çokluðuyla orantýlý ciddi bir batarya oluþturma süreci en uygun yaklaþýmdýr.Kuþkusuz bunu uygun bir biçimde deðerlemesinin yapýlmasý doðrudan psikoteknik laboratuarý uzmanlarýnýn sorumluluðuna düþmektedir. 7. LABORATUAR GÖREVLÝLERÝNÝN SORUMLULUKLARI Bu yazýda önerilen organizasyon yapýsý içinde örgütlenecek psikoteknik laboratuarý iþletmede sürekli bir fonksiyon icra edecek doðrudan üst yönetime karþý sorumlu olacak diðer bölüm yöneticileriyle laboratuar yöntemlerinin uygulanmasý konusunda iþ birliði yapacaktýr. Laboratuarýn iþlevi sürekli olacaktýr. Çünkü iþletmelerin iþgücü devri süreklilik göstermektedir.Ýþletmeye her zaman bir takým kiþiler girecek ve bir kýsým kiþilerde ayrýlacaktýr.Ýþletmede kimi kiþiler üst kademelere yükselecekler,bazý bireyler de yatay ilerleme göstereceklerdir. Ücretlerin, prim alacaklarýnýn belirlenmesi,eðitim olanaklarýndan yararlanacak kiþilerin saptanmasý, çatýþma, stres, devamsýzlýk, moral çöküntüsü gibi davranýþsal sorunlarla ilgilenme laboratuarýn sürekli iþlev görmesini zorunluluk haline getirmektedir. Bu zorunluluðun bir baþka nedeni testlerin ve test puanlarýnýn belirli aralýklarla uygulanarak yeni geliþen bilgiler ýþýðýnda gözden geçirme ihtiyacýnýn duyulmasýdýr. Çünkü önceki uygulamalarla elde edilen normlar daha sonralarý yetersiz ve elveriþsiz görülebilecektir. Söz konusu yeni deðerlemede,testin uygulama biçiminden takip edilen iþlemlerin güvenilirliðine ve puanlarýn yorumlanma þekline kadar her þey yeniden gözden geçirilecektir. Laboratuar görevlilerinin bir baþka sorumluluðu uzmanlýk gerektiren bu görevde her þeyden önce kendi vicdanlarýna karþý sorumlu olmalarýdýr. Psikoteknik test ve bataryalarý geliþtirirken keyfi uygulamalardan kaçýnarak bu araçlarý açýk amaç ve hipotezlere göre kullanmalýdýrlar. Bu nedenle söz konusu amaç ve hipotezleri gerektiðinde birden fazla ölçme ve deðerleme yöntemiyle test etmelidirler.(38) Personel seçimi veya terfi için yaralanýlan test puanlarý bir baþka iþ veya uygulama için yararlý olmayacaðýndan laboratuar sorumlularý deðiþik amaçlar için sürekli yeni test ve norm geliþtirme durumunda olacaklardýr. Laboratuar sorumlularý test puanlarýnýn deðerlendirilmesi, yorumlanmasý ve yapacaklarý önerilerden doðrudan üst yönetime sorumlu olacaklardýr. Bu kiþiler ayrýca testlerin puan ve sonuçlarýný saklamak, gizlemek ve korumakla yükümlüdürler.(39) Yine laboratuar yetkilileri, test puanlarýný yorumlarken bu puanlarý belirli þartlarda gösterilen bir baþarý olarak deðerlendirecekler bireyin mutlak karakterini ortaya koymak gibi bir yönelim içine girmeyeceklerdir.Test puanlarý, güdülen amaç ve normlara göre yorumlanacaktýr.Elde edilen veriler belli bir süre sonra eskiyeceðinden bu bilgiler kullanýlamayacaktýr.Bu nedenle yetkililer eski verileri elimine ederek yeni test puanlarý geliþtirecek sistematik bir çalýþma içinde olacaklardýr. Ýþletmedeki personelin kiþisel sorunlarýyla da ilgilenme durumunda olan psikoteknik uzmanlarý bu konudaki kiþisel bilgileri kesinlikle üst yönetime aktarmayacak,iþgörenlerin gözünde yönetimden yana bir izlenim býrakmayacaklardýr.Nesnel,tarafsýz,sorun çözümleyici bir rol oynayacaklardýr. SONUÇ Modern yönetim tekniklerini uygulayan iþletmelerin dýþýndaki firmalarda iþe elman alma ,yükseltme,ücretleme ve kiþisel sorunlarla ilgilenme hala geleneksel yöntemlerle yürümektedir. Günümüz Türkiyesinde firmasýna iþçi alacak bir yöneticinin baþvuran adaylarý kapýsýnda dört saat bekletip,bekleme tahammülü olanlarý almasý,üstelik onlarý büyük bir lütuf gösteriyormuþçasýna parlayýp gözdaðý vermesi,fakat sahip olduklarý yetenekleri ciddi bir biçimde hiç soruþturmamasý o kadar sýk görülen örneklerdendir ki neredeyse kanýksanmýþ gibidir. Ýþe girerken kapýsýnýn önünde dört saat bekleyen iþgören bu zamaný iþe girdikten sonra belki 40 saat olarak geri almaktadýr.Fakat ne yazýk ki yönetici bunu çoðu kez deðerleyememektedir.Yönetici emek arzýnýn bol olduðu bir ülkede zamanýný,parasýný ve kaynaklarýný çok bol olan bu emek arzýný deneyerek harcayamaz.Bunun yegane çözümü nesnel-bilimsel uygulamalarý kabul etmek ve psikoteknik laboratuarýnýn imkanlarýndan yaralanmaktýr. Bu yazýda böyle bir psikoteknik laboratuarýnýn iþletme çapýnda yapýlanmasý için gerekli olan temel bilgiler verilmeye çalýþýlmýþtýr.Kýsa özlü tanýmlamalarla bu temel noktalar þunlardýr: -Psikoteknik laboratuarý personel departmanýndan ayrý bir bölüm içinde örgütlenmeli ve ismi Beþeri Kaynaklarý Geliþtirme Bölümü olmalýdýr. -Laboratuarda kullanýlacak araçlar yurt dýþýndan ve yurt içinden saðlanabilir.Yurtiçinden bazý araçlar satýn alýnabileceði gibi kiralama yoluna da gidilebilir. -Laboratuarda çalýþacak kiþilerin sayýsý iþletmenin büyüklüðüne iþletmedeki iþlerin nitelik düzeyine ve çalýþan kiþi sayýsýna baðlý olacaktýr. -Laboratuardan baþlýca altý amaç için yararlanýlacaktýr.Ýþgörenlerin seçimi ve iþe yerleþtirilmeleri,eðitim fýrsatlarýndan yararlandýrýlacak iþgörenlerin belirlenmesi,terfi,ücret,prim alacaklarýnýn saptanmasý,iþgörenlerin kiþilik ve davranýþlarýnýn tanýnmasý bunlar arasýndadýr. -Laboratuarda bulundurulacak araçlar baþlýca iki grup içinde düþünülecektir.a)Yetenek testleri b)Kiþilik ve davranýþ envanterleri.Psikoteknik laboratuarýnda, iþletmedeki iþlerin özelliðine göre bu test ve envanterlerin ya hepsi veya bir bölümü bulundurulacaktýr. -Ýþletmedeki deðiþik düzey ve konumlarda bulunan iþler için deðiþik test bataryalarýnýn uygulanmasý gerekir.Büro iþleri için uygulanan test bataryasý, yönetim iþleri için uygulanmayacak ve yönetim iþleri için oluþturulan test bataryasý da baþka bir iþ için uygulanmayacaktýr. -Psikoteknik laboratuar sorumlularý görevlerinde doðrudan üst yönetime karþý sorumludurlar.Ancak bir diðer sorumluluk mevkii kendi vicdanlarýdýr.Sonuçlarý gizli tutmalý ve iþgörenlerin karakterlerini yorumlama gibi bir teþebbüse giriþmemelidirler. Görüldüðü gibi laboratuarýn çalýþma mekanizmasý, yaralandýðý araçlar ve elde edilen sonuçlarýn deðerleme yöntemi oldukça nesnel bir nitelik taþýmaktadýr.Ýþ görenden yana þans faktörünün elimine edilmesi bilimsel yönetimin temel öðelerinden biri olarak kabul edilmelidir.
