karadeniz bilim teknoloji ve kültür derneği 53-008-035

KARADENİZ BİLİM TEKNOLOJİ VE KÜLTÜR DERNEĞİ
53-008-035 - RİZE
RİZE İLİNDE YAŞAYAN ERGENLERİN RİSK ALMA DAVRANIŞLARININ TESPİTİ İLE
MADDE BAĞIMLILIĞININ ÖNLENMESİ PROJESİ
RİZE İLİNE YAŞAYAN LİSE ÖĞRENCİLERİNDE
MADDE KULLANIM RİSKİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Ahmet TAN*
Abstract
In this research, it was aimed to determine the level of Social Status and Road Traffic Risk, which is
ranked as Drug Abuse Risk and Adolescent Risk Taking Behaviors, of high school students living in
Rize province. This survey research was carried out on 7919 students whose ages vary between 14 and
19. The participants are in the 9th, 10th, 11th, and 12th grades at a total of 20 Anatolian High Schools and
Vocational High Schools in Rize city center and its districts.
“The Adolescent Risk Taking Behavior Questionnaire” which was developed by Kıran (2002) was used
for the determination of the students’ drug abuse risk, social status risk and road traffic risk levels. A
significant difference was found among adolescents’ risk taking levels according to the grade and
gender. However, any significant differences were not determined regarding the students’ drug abuse in
relation to the type of schools. T-test and Anova techniques were used to analyze the data. The obtained
findings show that the highest level of risk taking behavior belongs to the students in 11th and 12th grades.
Additionally, the research indicates that boys engage in more risk taking behaviors than girls.
Key Words: Adolescence, Risk, Taking Risk, Drug Abuse Risk
Özet
Bu araştırmada, Rize ilinde yaşayan lise öğrencilerinde başta Madde Kullanım Riski ve
Ergenlerde Risk Alma davranışları içerisinde yer alan Toplumsal Konum ve Trafik Riski düzeylerinin
tespiti amaçlanmıştır. Tarama araştırması niteliği taşıyan bu çalışma, yaşları 14-19 arasında farklılık
gösteren, Rize il merkezi ve ilçelerinde bulunan 20 adet, Anadolu Liseleri ve Meslek Liselerinin 9.,
1 0 . , 1 1 . ve 12. sınıflarında öğenim gören 7919 öğrenci ile yürütülmüştür. Öğrencilerin Madde
Kullanım Riski, Toplumsal Konum Riski ve Trafik Risk düzeyleri tespiti için, Kıran (2002) tarafından
geliştirilen Ergenlerde Risk Alma Ölçeği kullanılmıştır. Sınıf ve cinsiyet özelliklerine göre ergenlerin
Risk Alma düzeyleri arasında anlamlı fark bulunmuş ve Okul türü bakımından yapılan analizlerde ise
Madde Kullanım Riski bakımından fark bulunamamıştır. Ergenlerin T-Testi ve Anova Analizleri
sonuçlarına göre, en yüksek Risk Alma Davranışına sahip sınıfların 11. ve 12. Sınıflar ve en yüksek
Risk Alma Davranışına sahip cinsiyetin erkekler olduğu görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ergenlik, Risk, Risk Alma, Madde Kullanım Riski.
*Karadeniz Bilim Teknoloji ve Kültür Derneği-Proje Koordinatörü [email protected] 0 544 878 05 25
Giriş
Ergen kelimesi kökeni Latince “büyümek” ya da “olgunlaşmak” anlamında kullanılan
“adolescere” fiiline dayanmaktadır. Ergenlik, çocukluk ve yetişkinlik arasında yaşanan bir dönemdir.
Bir everenden diğer evrene geçiş aşamasıdır ve kesin çizgiler dâhilinde gerçekleşmez. Ama farklı
zamanlarda da olsa tüm ergenler bu dönemi atlatıp olgun yetişkin birey olurlar. Bu bağlamda ergenliği,
ergenlerin tam gelişmiş ve sorumlu yetişkinlerin dünyasında yer almak için geçmek zorunda oldukları
bir köprü olarak tanımlayabiliriz (Dolgin, 2014).
Ergenlik gencin bağımlılıktan bağımsızlığa, özerkliğe ve olgunluğa geçmesinin gerekli olduğu
bir gelişim dönemidir. Genç bu dönemde bir aile gurubunun parçası olmaktan bir arkadaş gurubunun
parçası olmaya ve bir yetişin olarak tek başına ayakta durmaya geçiş yapar (Geldard, 2013).
Bunun yanında Ergenlik, bireylerin kimlik bulma ve sosyal yaşama uyum sağlama sürecinde
psikolojik özelliklerini araştırmaya ve değerlendirmeye başladıkları dönemdir (Steinberg ve Morris,
2001) ve ergenlik dönemi çocukluktan erişkinliğe geçişte bir köprü gibidir (Abalı, 2012).
Risk, Türk Dil Kurumu’na göre risk, Latince kökenli bir kelime olup, bir zarar ya da kayıp
durumuna yol açabilecek herhangi bir olayın ortaya çıkma ihtimali olarak tanımlanmaktadır.
Risk Alma Davranışı, olası olumsuz sonuçlar (kayıplar) içeren ancak algılanan bir takım olumlu
sonuçlar (kazançlar) ile dengelenmiş olan davranıştır. (More ve Gullone, 1966)
Olumsuzluk ya da hayatın sonlanmasıyla sonuçlanabilecek yaşamsal ve sosyal açıdan tehlike
yaratabilecek davranışlar olarak ta tanımlanan Risk Alma Davranışları (Gonzales ve Tiffany, 1994),
ergenlikten yetişkinliğe geçiş sürecinde normal davranış örüntüleri olarak da görülmektedir(Jack, 1986;
Steinberg, 2007).
Bireyin ergenlik döneminde heyecan arama ve risk alma davranışları, ergen sağlığı ve psikolojik
iyiliği için risk faktörü oluşturarak gelişim sürecini olumsuz etkilemektedir (Elliott ve Lambourn, 1999;
Gonzalez, Field, Yando, Gonzalez, Lasko ve Bendell, 1994; Gullone, Moore, Moss Boyd, 2000; Klein,
Brown, Childers, Oliveri, Porter ve Dykers, 1993; Mash ve Wolfe, 2005).
Ergenlerde risk alma davranışına yönelik yapılan araştırmalarda, en yoğun şeklide bakılan
değişkenlerin cinsiyet ve yaş aralığı ile ergenlik evreleri olduğu görülmektedir. Araştırmalara göre
erkeklerin kızlara göre daha fazla risk aldıkları (Bayar ve Sayıl, 2005; Gullone ve ark., 2000; Yılmaz,
2000), yaş açısından ergenlik dönemine göre orta ergenlik döneminde daha fazla risk aldıkları
gözlemlenmiştir (Kıran-Esen, 2003; Yılmaz, 2000).
Ergenler, kimlik kazanma, yenilik arama, farklı yaşantıları deneme konusundaki merakları,
beklide kendileri keşfetme ve yaşam arzuları nedeniyle, madde kullanmaya başlama açısından önemli
bir risk grubunu oluşturur. Çeşitli maddelere başlama yaşının genellikle gençlik yılları içinde yer alması,
bu sorunun aynı zamanda bir gençlik çağı sorunu olarak ele alınmasını gerektirmektedir. Birçok ülkede
gençler arasında sigara, alkol ve diğer maddelerin kullanımı, kazalar, intihar, şiddet, istenmeyen
gebelikler, cinsel yolla bulaşan hastalık riskini artırmaktadır (Taşçı ve ark., 2005).
Özellikle ergenlik döneminde madde kullanımı ve bağımlılık oluşturucu ilgili ilk deneyimler,
bireyde ilerleyen dönemlerde biyolojik ve psikolojik kalıcı hasarlara neden olabilmektedir.
Genel anlamda ifade edilmek gerekirse, "Madde" kötüye kullanım ve bağımlılığa yol
açabilecek, değişik yollarla alınabilen duygudurum, algılama, biliş ve diğer beyin işlevlerinde bir
değişiklik yaratan her türlü kimyasal madde olarak tanımlanabilir. Bunlar esrar, eroin, kokain gibi reçete
ile verilemeyen, yasadışı maddeler olabileceği gibi, amfetaminler, benzodiazepinler, diğer sedatif,
hipnotik ilaçlar gibi yasal düzenlemeler çerçevesinde reçete ile verilebilen ilaçlar ya da yasal
denetimlere tabi olmayan veya satışlarında kısmi yasal düzenlemeler olan uçucular, tütün (nikotin),
kahve (kafein) ve alkol (etanol) gibi maddelerdir (Ceyhun, Oğuztürk ve Ceyhun, 2001).
Bağımlılık, kişinin madde alımı üzerindeki kontrolünü kaybetmesini ifade etmektedir. DSÖ
madde bağımlılığını “kullanılan bir psikoaktif maddeye kişinin daha önceden değer verdiği diğer
uğraşlardan ve nesnelerden belirgin olarak daha yüksek bir öncelik tanıma davranışı” olarak tanımlar.
Diğer bir deyişle madde kullanımı bireye ve topluma zarar verici düzeyde bir davranış haline gelir
(Yorgancıoğlu ve Esen, 2000).
Görüldüğü gibi, biyolojik, psikolojik ve sosyal değişimler yaşanan ve bu değişimlerin getirdiği
sorunlarla baş etmek zorunda kalınan bu dönemde, ergenin çeşitli ruhsal sorunlar yaşama ve olumsuz
riskli davranışlarla karşılaşma olasılığı yüksektir. Bu araştırmada, ergenlerin olumsuz riskli davranışları
içerinde yer alan Madde Kullanım Riskinin okul türü, sınıf, cinsiyet değişkenlerine göre farklılık
gösterip göstermediği incelenmiştir. Ayrıca, ergenlerin bazı riskli davranışlarının (Toplumsal Konum,
ve Trafik Riski) yaş ve cinsiyet değişkenlerine göre anlamlı farklılık gösterip göstermediği
araştırılmıştır. Bulguların, ergenlik dönemindeki olumsuz riskli davranışlara açıklık getireceği, ileriki
dönemlerde özellikle Madde Kullanım Riski yüksek olan gruplarda, Madde Kullanımını Önleme ve
Madde Bağımlılığından Korunma gibi yapılacak olan çalışmalara ışık tutacağı düşünülmektedir.
Yöntem
Katılımcılar
Bu araştırma, “Rize İlinde Yaşayan Ergenlerin Risk Alma Davranışlarının Tespiti ile Madde
Bağımlılığının Önlenmesi Projesi” verilerine dayanmaktadır. Araştırmanın örneklemini, Rize ilinde
yaşayan ve Anadolu Lisesi ile Meslek Liselerinde öğrenim görmekte olan lise 1 (n=2534), lise 2
(n=2138), lise 3 (n=1980), lise 4 (n=1267) sınıf öğrencileri oluşturmaktadır. Araştırmaya Rize ili
merkezde 8 okul, ilçelerinde 12 okulda, 3904 Kız (%49,3), 4015 Erkek(%50,7) üzere toplam 7919
öğrenci katılmıştır. Örneklemin yaş ranjı 14-18 (Ort = 16.46 S = .83) arasındadır.
Veri Toplama Aracı
Ergenlerde Risk Alma Ölçeği (ERAÖ): Kıran(2002) tarafından geliştirilen Ergenlerde Risk
Alma Ölçeği 26 maddeden oluşmaktadır. Öncelikle Gullone ve Arkadaşlarının (2000) geliştirmiş
olduğu Ergenlerde Risk Alma Ölçeği (The Adolescent Risk Taking Questionnaire) Türkçe’ye
çevrilmiş, Türk toplumuna uymayan maddeler çıkartılmış ve yeni maddeler eklenerek ölçek
geliştirilmiştir
Ergenlerde Risk Alma Ölçeği; ergenlik döneminde bulunan bireylerin risk alma davranışlarını
ölçmek amacıyla geliştirilmiştir. Ölçeğin her bir maddesi risk içeren bir davranışı belirtmektedir.
Bireyin günlük hayatında bunlardan hangisini yapıp yapmadığını anlamak için geliştirilmiş
maddelerden oluşmaktadır. Ölçeğin her bir maddesi için beş değişik yanıt seçeneği bulunmaktadır.
Ölçekten alınabilecek puanlar 26-130 arasında değişmektedir. Yüksek puan risk alma davranışının
yüksek olduğuna işaret etmektedir.
Geliştirilen 34 ölçek maddesinin 18’i Öncelikle Gullone ve Arkadaşlarının (2000) geliştirmiş
olduğu Ergenlerde Risk Alma Ölçeğinin (The Adolescent Risk Taking Questionnaire) Türkçe’ye
çevrilmesiyle elde edilen maddelerden uzman görüşü alınarak seçilmiştir. İkinci aşamada ise; lise 2.
sınıfa devam eden 73 öğrenciden riskli olan 4 davranış yazmaları istenmiş daha önceki maddelere
benzeyen veya yakın olanlar atılmıştır. Geriye kalan maddeler listeye eklenerek 34 maddelik bir
ölçeğe ulaşılmıştır 34 maddelik liste 45 kişilik yeni bir öğrenci grubuna uygulanmış öğrencilerden
açık olmayan ve anlaşılmayan maddeleri işaretlemeleri istemiştir. Açık olmayan ve anlaşılmayan
madde olmadığı görülmüş madde sayısında ve madde içeriğinde bir değişikliğe gidilmemiştir.
Böylece 34 maddelik bir ölçeğe ulaşılmıştır.
Ölçeğin geçerlik çalışmasında Varimax dik döndürme tekniği ile.30 üzerinde faktör yüküne
sahip maddeler faktörlere dağıtılmış,
bu işlem sonucunda 9 faktör bulunmuştur. Bu analiz
sonucunda faktör yükü 30’un altında 5 madde ölçekten çıkarılmış ve 29 madde kalmıştır. 29
maddenin 5 faktördeki yük değerlerinin 30’un üzerinde olduğu belirlenmiş, ikinci analizde ölçekteki
üç maddenin ait oldukları 4. ve5. faktörlerdeki yük değerleri ile diğer faktörlerdeki yük değerleri
arasındaki fark 10’dan az bulunduğundan, ayrıca madde korelasyonları da 30’un altında
bulunduğundan bu üç madde de atılarak
26 maddelik bir ölçeğe ulaşılmıştır.
Ergenlerde Risk Alma Ölçeği geçerlik çalışmasında benzer ölçekler geçerliği yöntemi
kullanılmıştır. Bu amaçla Bayar (1999) tarafından geliştirilen Risk Alma Ölçeği kullanılmıştır.
Benzer ölçekler geçerliğinin saptanması amacıyla 2001-2002 yılı güz döneminde İstanbul iline bağlı
sosyo-ekonomik düzeyi farklı semtlerde üç değişik okulda 208 lise ikinci sınıf öğrencisine ERAÖ ve
Risk Alma Ölçeği uygulanmış. İki ölçek arasındaki korelasyon katsayısı .87 (P<.01) olarak
bulunmuştur.
Kişisel Bilgi Formu: Araştırma grubunu oluşturan öğrencilerle ilgili sınıf, cinsiyet, not
ortalaması, kardeş sayısı, ailenin gelir düzeyi ile ilgili kişisel ve sosyo-ekonomik bilgiler, ERAÖ cevap
kâğıdında kişisel bilgilerle ilgili ayrı bir bölüm oluşturularak elde edilmiştir.
Verilerin Analizi
Değişkenlere ilişkin betimsel istatistikler, varyans analizleri SPSS 22.00 programı
kullanılarak p<.05 anlamlılık düzeyinde test edilmiştir. Verilerin analizinde, örneklem gurubu
arasında ortalamalar açısından fark olup olmadığının araştırılması için T-testi, varyans analizlerinin
sağlıklı olup olmadığının söylenebilmesi için Tek Yönlü Anova Testi, anlamlı bulunan farklılıkların
hangi guruplar arasında olduğunu söyleyebilmek için varyansları homojen olmayan her bir analiz için
Tamhane Testi kullanılmıştır.
Bulgular ve Tartışma
Araştırma grubu 3904 kız, 4015 erkek olmak üzere 7919 lise öğrencisinden oluşmaktadır.
Öğrencilerin yaş ortalaması 16.46 ve standart sapması da .83’tür. (14 ile 19 arasında değişmektedir).
Grubun 2534 kişisi birinci sınıf, 2138 kişisi ikinci sınıf, 1980 kişisi de üçüncü sınıf ve 1267 kişisi
dördüncü sınıf öğrencisidir.
Rize il merkezinde 8, ilçelerde (Çayeli 4, Pazar 3, Ardeşen 3, Fındıklı 1, Derepazarı 1) 12 okul
olmak üzere toplam 20 okulda veri toplama faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Veri Toplama Faaliyetlerine
katılım sağlayan Anadolu Lisesi ve Meslek Lisesi öğrencilerine toplamda 8000 adet anket
uygulanmıştır. Verilerin analizi işlemleri sırasında yapılan kontroller ile eksik ve hatalı işaretlemeler
bulunan 81 anket elenerek 7919 adet anketin veri girişi sile analiz işlemleri sağlanmıştır. Analiz işlemleri
sonuçlarına göre Anadolu Lisesi öğrencisi 3914 ve Meslek Lisesi öğrencisi 4005 kişi ile toplamda 7919
öğrencinin anket sonuçlarının değerlendirmesi gerçekleştirilmiştir.
Veri toplama faaliyetlerinden evvel proje hakkında bilgilendirme ziyaretleri gerçekleştirilmiş,
Rize Valiliği, Rize İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Proje sahibi kurum Karadeniz Bilim Teknoloji ve
Kültür Derneği arasında imzalan İşbirliği Protokolü hakkında okul idareci ve rehber öğretmenlerine
bilgiler verilmiştir.
Veri Toplama Merkezleri olan okullara ikici ziyaretlerde, Veri Toplama Materyalleri olan
Anketler, okul idarecileri, rehber öğretmen ve proje koordinatörü tarafınca tüm sınıflara uygulanmıştır.
Okulların ve sınıfların türüne bağlı olarak, özellikle meslek liselerinde 11 ve 12.sınıflarda stajda olan
öğrenciler ile Anadolu Liselerinde 12. Sınıfta olan ve üniversite giriş sınavlarına hazırlanan izinli veya
raporlu öğrenciler için, staj olmayan günler ve üniversite giriş sınavı sonrası ikinci ziyaretler gerekli
görülen okullarda tekrarlanarak her sınıfın tarama faaliyeti içerisine alınması sağlanmıştır.
Araştırmaya katılan öğrencilerle ilgili betimsel istatistikler tablo 1, tablo 2, tablo 3, tablo 4, tablo
5 ve tablo 6’da verilmiştir (Tan, 2016).
Tablo 2: Okulların İlçelere Göre Dağılımı
İlçe
MERKEZ
N
4679
%
59,5
ÇAYELİ
1165
14,3
PAZAR
620
8,4
ARDEŞEN
928
11,1
FINDIKLI
190
2,4
337
4,3
7919
100
DEREPAZARI
TOPLAM
Tablo 1: Okulların Türlerine Göre Öğrenci Dağılımı
Tür
N
%
Anadolu Lisesi
3914
50,5
Meslek Lisesi
4005
49,5
Toplam
7919
100
Tablo 3: Öğrencilerin Okullara Göre Dağılımı
Okul
1 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
N
765
%
9,7
2 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
487
6,1
3 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
865
10,9
4 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
738
9,3
5 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
594
7,5
6 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
315
4,0
7 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
432
5,5
8 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
483
6,1
9 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
311
3,9
10 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
226
2,9
11 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
384
4,8
12 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
244
3,1
13 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
251
3,2
14 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
243
3,1
15 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
126
1,6
16 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
267
3,4
17 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
364
4,6
18 NO’LU OKUL (Meslek Lisesi)
297
3,8
19 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
190
2,4
20 NO’LU OKUL (Anadolu Lisesi)
337
4,3
Toplam
7919
100
Tablo 4: Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı
Cinsiyet
Kız
Erkek
Toplam
N
3904
%
49,3
4015
50,7
7919
100
Tablo 4’te görüldüğü üzere, proje kapsamında Veri Tarama Merkezi olan okullar içerisine dâhil
edilen, tamamı kız öğrencilerin öğrenim gördüğü meslek liseleri ile öğrencilerin cinsiyete göre
dağılımında eşitlik sağlanmaya çalışılmıştır.
Tablo 5: Öğrencilerin Sınıflara Göre Dağılımı
Sınıf
N
9. Sınıf
2534
%
31,9
10. Sınıf
2138
26,5
11. Sınıf
1980
25,4
12. Sınıf
TOPLAM
1267
7919
16,2
100
Tablo 5’te yer alan sınıflara göre öğrenci dağılımına bakıldığında Rize ili genelinde liselerde
eğitim öğretim faaliyetinde yer alan ergenlerin sayısında ciddi bir artış söz konusudur.
Tablo 6: Lise Öğrencilerinin Ergenlikte Risk Alma Davranışları Ölçeğinin Puanlarının
Sınıflara
İstatistikleri
N
sd
Değişken Göre Betimsel
Sınıflar
Madde Kullanımı
Risk Alma
Trafikte Risk Alma
Toplumsal Konum
Risk Alma
9. Sınıf
2534
1,1713
,49010
10. Sınıf
2138
1,2526
,59771
11. Sınıf
1980
1,3219
,62703
12. Sınıf
1267
1,3490
,66973
TOPLAM
7919
1,2556
,59976
9. Sınıf
2534
1,5749
,65711
10. Sınıf
2138
1,6230
,68956
11. Sınıf
1980
1,6754
,74055
12. Sınıf
1267
1,6665
,77242
TOPLAM
7919
1,6215
,72034
9. Sınıf
2534
1,8049
,63175
10. Sınıf
2138
1,9086
,66906
11. Sınıf
1980
1,9869
,69821
12. Sınıf
1267
2,0549
,73218
TOPLAM
7919
1,9112
,69712
Tablo 7: Ergenlerin Risk Alma Davranışları Ölçeğinin Puanlarının Okul Türlerine Göre
T-Testi Sonuçları
Değişken
Tür
Toplumsal
Konum
Anadolu
Lisesi
Trafik
Madde
Kullanımı
N
3870
S
4771
1,8969
Meslek
Lisesi
3982
3029
1,9317
Anadolu
Lisesi
3870
4772
1,5979
t
p
-2,129
,031
7,878
17,543
-2,129
Meslek
Lisesi
3982
3029
1,6591
Anadolu
Lisesi
3870
4772
1,2443
Meslek
Lisesi
sd
6,532
3982
3029
-1,930
,000
,051
1,2715
Okul türlerine bağlı olarak yapılan analiz işlemlerinde Anadolu Lisesi öğrencilerinin yapmış
olduğu 44 anket ile Meslek Lisesi Öğrencilerinin yapmış olduğu 23 anket mükerrer seçenek tercihi
yoğunluğu ve eksik seçenek onaylaması gibi nedenlerle teste dâhil edilmemiştir.
Tablo incelendiğinde öğrencilerin okul türlerine göre ergenlikte risk alma davranışları
arasındaki farkın anlamlı olup olmadığını gösteren p değeri toplumsal konum risk alma açısından ,031
trafikte risk alma p değeri ,000 bulunmuştur. Ortalamaları karşılaştırılan iki örneklem arasında anlamlı
bir fark olabilmesi için p<0,05 olması gerektiğinden öğrencilerin okul türlerine göre toplumsal konum
ve trafikte risk alma risk alma davranışları arasında anlamlı bir fark mevcuttur. Madde kullanım riskinin
p değeri >0,05 olması nedeniyle arasında anlamlı bir fark mevcut değildir.
Görülmektedir ki Anadolu Liselerinde öğrenim görmekte olan öğrenciler ile Meslek Liselerinde
öğrenim görmekte olan öğrenciler, Toplumsal Konum ve Trafik Riski gibi konularda farklı düzeyde
riskler almaktadırlar. Fakat Madde Kullanımı Riski bakımından her iki okul türünde öğrenim gören
öğrenciler için herhangi bir düzey farklılığı risk alma dereceleri bakımından söz konusu değildir.
Bu nedenle özellikle Madde Kullanımını Önleme ve Madde Kullanımından Korunma gibi bir
takım Madde Kullanım Risklerini azaltıcı faaliyetlere her iki okul türünün de aynı düzeyde ihtiyacı
vardır.
Tablo 8: Ergenlerin Risk Alma Davranışları Ölçeğinin Puanlarının Sınıflara Göre
Anova Testi Çıktıları
Değişken
Varyansın
Kaynağı
Madde
Gruplar
Kullanımı arası
Risk Alma
Gruplar içi -Toplam
Kareler
Toplamı
sd
Kareler
Ortalaması
43,718
4
10,929
2804,510
7914
,354
2848,228
7918
F
p
Anlamlı
Fark
30,841
,000
Var
14,086
,000
Var
46,233
,000
Varyans Homojenliği Testi= p:,000
Trafikte
Risk Alma
Gruplar arası
29,044
4
7,261
Gruplar içi --
4079,511
7914
,515
Toplam
4108,555
7918
Varyans Homojenliği Testi= p:,000
Toplumsal
Konum
Gruplar arası
87,864
4
21,966
Gruplar içi ---
3759,608
7913
,475
Toplam
3847,472
7917
Risk Alma
Var
Varyans Homojenliği Testi= p:,000
Varyans analizinden elde edilen sonuçların sağlıklı olduğunun söylenebilmesi için Tek yönlü
anova testinin temel varsayımı olan varyans homojenliği testinde p değerinin 0,05’den büyük olması
gerekir.
Katılımcıların okullarına göre ergenlikte risk alma davranışları puanları (madde kullanımı riski
toplumsal konum riski ve trafikte risk alma) arasındaki farklılığın anlamlı olup olmadığını gösteren p
değeri, 0,000 (p<0,05 ise anlamlı) olduğundan, araştırmaya katılımcıların sınıfları ile ergenlikte risk
alma davranışları puanları (madde kullanımı risk alma, trafikte risk alma ve toplumsal konum risk alma)
açısından anlamlı bir fark mevcuttur.
Anlamlı bulunan bu farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu söyleyebilmek için varyansın
homojen olmaması nedeniyle Tamhane testi yapılmış ve sonuçları Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Ergenlerin Risk Alma Davranışları Ölçeğinin Puanlarının Sınıflara Göre
Tamhane Testi Çıktıları
Ortalama
Farkları
Değişkenler
9. Sınıf(1)
10. Sınıf (2)
11. Sınıf (3)
Madde Kullanımı Riski Alma
12. Sınıf (4)
10. Sınıf (2)
9. Sınıf (1)
11. Sınıf (3)
12. Sınıf (4)
11. Sınıf (3)
9. Sınıf (1)
10. Sınıf (2)
12. Sınıf (4)
12. Sınıf (4)
9. Sınıf (1)
10. Sınıf (2)
11. Sınıf (3)
9. Sınıf(1)
10. Sınıf (2)
11. Sınıf (3)
12. Sınıf (4)
10. Sınıf (2)
9. Sınıf (1)
Trafikte Risk Alma
11. Sınıf (3)
12. Sınıf (4)
11. Sınıf (3)
9. Sınıf (1)
10. Sınıf (2)
12. Sınıf (4)
12. Sınıf (4)
9. Sınıf (1)
10. Sınıf (2)
11. Sınıf (3)
p
Gruplar
Arası Farklar
,01646
,000
1-2
-,15054*
,01722
,000
-,17764*
,02132
,000
,08126*
,01646
,000
-,06929*
,01932
,003
-,09638*
,02306
,000
2-4
,15054*
,01722
,000
3-1
,06929*
,01932
,003
3-2
-,02710
,02360
,945
,17764*
,02132
,000
,09638*
,02306
,000
,02710
,02360
,945
-,04809
,02015
,158
-,10046*
,02128
,000
-,09161*
,02550
,003
,04809
,02015
,158
-,05236
,02258
,186
-,04352
,02659
,658
,10046*
,02128
,000
,05236
,02258
,186
,00884
,02746
1,000
,09161*
,02550
,003
,04352
,02659
,658
-,00884
,02746
1,000
-,08126*
SS
1-3
1-4
2-1
2-3
4-1
4-2
1-3
1-4
3-1
4-1
9. Sınıf(1)
10. Sınıf (2)
11. Sınıf (3)
Toplumsal Konum Risk Alma
12. Sınıf (4)
10. Sınıf (2)
9. Sınıf (1)
11. Sınıf (3)
12. Sınıf (4)
11. Sınıf (3)
9. Sınıf (1)
10. Sınıf (2)
12. Sınıf (4)
12. Sınıf (4)
9. Sınıf (1)
10. Sınıf (2)
11. Sınıf (3)
1-2
-,10373*
,01947
,000
-,18203*
,02022
,000
-,25004*
,02426
,000
1-4
,10373*
,01947
,000
2-1
-,07830*
,02157
,003
2-3
-,14632*
,02541
,000
,18203*
,02022
,000
,07830*
,02157
,003
-,06801
,02598
,086
,25004*
,02426
,000
4-1
,14632*
,02541
,000
4-2
,06801
,02598
,086
1-3
2-4
3-1
3-2
Tablo incelendiğinde öğrencilerin sınıfsal bazda Risk Alma Davranışları Ölçeğinin Puanlarının
Tamhane Testi Çıktılarına göre, Toplumsal Konum Risk Alma Alt Faktörü ve Madde Kullanım Riski
Alt Faktörü analizleri ile 9.sınıfların 10., 11. ve 12.sınıflarla anlamlı bir fark içerisinde olduğu ve bu
sınıflarca etkilendiği, 10.sınıfların 9., 11. ve 12.sınıflarla anlamlı bir fark içerisinde olduğu ve bu
sınıflarca etkilendiği, 11.sınıfların 9. ve 10.sınıflarla anlamlı bir fark içerisinde olduğu ve bu sınıfları
etkilendiği, 12.sınıfların 9. ve 10.sınıflarla anlamlı bir fark içerisinde olduğu ve bu sınıfları etkilendiği
görülmüştür.
Tablo 10: Ergenlerin Risk Alma Davranışları Ölçeğinin Puanlarının Cinsiyete Göre
T-Testi Sonuçları
Değişken
Cinsiyet
Toplumsal
Konum
Kız
Trafik
Madde
Kullanımı
N
3870
S
1,6940
sd
t
p
7203,746
-30,823
,000
,52915
Erkek
3982
2,1416
,74267
Kız
3870
1,3125
,41246
6004,110
Erkek
3982
1,9370
,79789
Kız
3870
1,1438
,41992
6540,842
Erkek
3982
1,3755
-43,742
-17,811
,000
,000
,70183
Tablo incelendiğinde öğrencilerin cinsiyet gruplarına göre ergenlikte risk alma davranışları
arasındaki farkın anlamlı olup olmadığını gösteren p değeri ,000 bulunmuştur. Ortalamaları
karşılaştırılan iki örneklem arasında anlamlı bir fark olabilmesi için p<0,05 olması gerektiğinden
öğrencilerin cinsiyet gruplarına göre ergenlikte risk alma davranışları arasında anlamlı bir fark mevcut
olup erkek öğrencilerin risk alma puanları kız öğrencilere göre daha yüksektir.
Sonuç ve Öneriler
Sonuç olarak, Rize ili ve ilçelerinde yaşayan ergenlerde Risk Alma Ölçeği puanlarının, Anadolu
ve Meslek Liseleri arasında Toplumsal Konum ve Trafik Riski gibi faktörlerde farklılık gösterse bile
Madde Kullanımı Riskinde farklılık göstermediği, Ergenlerin öğrenim hayatlarına ilişkin sınıfsal bazda
değerlendirildiğinde 12.sınıfların en yüksek düzeyde ve 9. Ve 10. Sınıfların ise en düşük düzeyde risk
aldıkları, kız öğrencilerin ise erkek öğrencilere göre daha az risk aldıkları görülmektedir.
Madde Kullanımını Önleme ve Madde Kullanımından Korunma gibi bir takım Madde
Kullanım Risklerini Azaltıcı Faaliyetlerin yapılabilmesi için gereken ilk ve aciliyet oluşturan guruplar,
11. ve 12. sınıflardan etkilenen 9. ve 10. sınıflar olduğu düşünülmektedir.
Kaynaklar;
Abalı, O. (2012). Ergenlik Dönemi. İstanbul: Adeda Yayıncılık, s.10-11
Alexander, C. S. (1990). A Measure of Risk Taking for Young Adolescents: Reliability and Validity
Assessments,. Journal of Youth and Adolescence, 19 (6), 559-569.
Bayar, N. ve Sayıl, M. (2005). Brief report: Risk taking behaviors in a non-western urban adolescent
sample. Journal of Adolescence, 28, 671-676.
Ceyhun, B., Oğuztürk, Ö., Ceyhun, A.G. (2001). Madde Kullanma eğilimi ölçeğinin geçerlik ve
güvenilirliği. Klinik Psikiyatri Dergisi, 4, 87-93.
Dolgin, K. G. (2014). Ergenlik Psikolojisi Gelişim, İlişkiler ve Kültür. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Elliott, K. J. ve Lambourn, A .J. (1999). Sex, drugs and alcohol: two peer-led approaches in
Tamaki/makaurau/Auckland, Aotearoa/New Zealand. Journal of Adolescence, 22, 503-513.
Geldard, K. G. (2013). Counselling Adolescents The Proactive Approach Young People. Ergenlerde ve
Gençlerde Psikolojik Danışma (D. Pişkin, Çev.) Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
Gonzalez, J., Field, T., Yando, R., Gonzalez, K., Lasko, D. ve Bendell, D. (1994). Adolescents’
perceptions of their risk-taking behavior. Adolescence, 29, 701-709.
Gullone, E., Moore, S., Moss, S. ve Boyd, C. (2000). The adolescent risk-taking questionnaire:
Development and psychometric evaluation. Journal of Adolescent Research,15, 231-250.
Kıran-Esen, B. (2003). Akran baskısı, akademik başarı ve yaş değişkenlerine göre lise öğrencilerinin
risk alma davranışının yordanması. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24, 79-85.
Klein, J. D., Brown, J. D., Childers, K. W., Oliveri, J., Porter, C. ve Dykers, C. (1993). Adolescents’
risky behavior and mass media use. Pediatrics, 92, 24-31.
Mash, E. J. ve Wolfe, D. A. (2005). Abnormal child psychology (3. baskı). USA: Wadsworth.
Moore, S. ve Gullone, E. (1996). Predicting adolescent risk behavior using a personalized cost-benefit
analysis, Journal Of Youth And Adolescence, 25, 343-359.
Steinberg, L. v. (2001. 52). Adolescent Development. Annu. Rev. Psychol., s. 81-101.
Taşçı, E., ATAN, Ş.Ü., DURMAZ, N., ERKUŞ, H., SEVİL, Ü. (2003). Kız meslek lisesi öğrencilerinin
madde kullanma durumları. Bağımlılık Dergisi, 3, 122-128.
Tan, A. (2016). Rize İlinde Yaşayan Ergenlerin Risk Alma Davranışlarının Tespiti ile Madde
Bağımlılığının Önlemesi Projesi, Veri Analizi Sonuçları. Rize, Karadeniz Bilim Teknoloji ve
Kültür Derneği
Yılmaz, T. (2000). Ergenlikte risk alma davranışlarının incelenmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi.
Yorgancıoğlu, A., Esen, A., Ceyhun, A.G. (2000). Madde Kullanma eğilimi ölçeğinin geçerlik ve
güvenilirliği. Toraks Dergisi, 1, 90-95.