Ankara Dosyası - Atılım Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon

Ankara Dosyası
ANKARA’NIN YEŞİL AKVARYUMU:
SARAÇOĞLU MAHALLESİ
Gülden A. Pınarcı
[email protected]
Bu sayımızın Ankara Dosyası konusu, adını 1 Kasım 1944 tarihinde toplanan Ankara Belediye
Meclis tarafından Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na ithafen alan; ancak bugün tüm resmi kayıtlarda
adı Namık Kemal Mahallesi olarak geçen Türkiye’nin ilk toplu konut projesi olan Saraçoğlu Mahallesi. Tartışmaların hiç bitmediği Saraçoğlu Mahallesi’nde 1946 -1970 yılları arasında yaşama
şansına sahip olanlar, Türkiye’nin henüz yozlaşmamış değerlerinin korunduğu, komşuluk ilişkilerini en üst düzeyde yaşama mutluluğunu yakalamış olanlardır. Şanslılardı; çünkü o dönemde
Saraçoğlu Mahallesi bahçeleriyle, dev çınarlarıyla, meşeleriyle taze başkentin meydanını kucaklıyordu. Yeni yeni kentleşmeye başlayan başkentin, bu kırsal coğrafyanın adeta yeşil akvaryumuydu Saraçoğlu Mahallesi. Bugün sokaklarından kimselerin geçmediği, bahçelerinde kimselerin
dolaşmadığı o mahalledeki dev çınarlar, binalar yalnız ve boş kaldı…
Anılar, anılar, anılar… İnsanlar anılarını yaşadıkları mekânlarla özdeşleştirerek belleklerine kazırlar. Örneğin bir kişinin doğduğu ev, çocukluğunun geçtiği mahalle o kişi için çok önemlidir. Tıpkı cumhuriyetin ilk toplu konut projesi
olan, üst düzey bürokrat ve askerlerin ikameti için yaptırılan Saraçoğlu Mahallesi gibi…
Saraçoğlu Mahallesi’nde yaşamış olan Prof. Dr. Ferhunde Özbay anılarında mahalleden şu şekilde bahsetmektedir:
“İki yaşımdan dört yaşıma kadar Saraçoğlu Mahallesi Üçüncü Cad. 23 numaralı apartmanda
oturduk. Üç katlı altı daireli apartmanımızın yandaki aynı boyuttaki apartmanla bitişikti. Üçüncü
Caddenin son apartmanıydı. Ama şimdiki gibi sokak merdivenle sona ermezdi. Tatlı, kısa bir yokuşu
vardı. Orada kışın kayak kaydığımızı anımsıyorum.
Sokağımızda boydan boya meşe ağaçları dikiliydi. Palamutlar olgunlaşınca Çingeneler onları
toplamaya gelirdi. At arabasıyla sütçü ve sebze satanlar geçerdi. Sebzeciler bazen küfelerle yayan
da gelirdi. Yoğurtçu omzundaki sırığın yanlarından sarkan yoğurt tepsileriyle geçerdi. Yoğurdun
kaymağını küçük küreği ile sıyırır, verdiğimiz tabağa yoğurdu koyardı. Benim dört gözle beklediğim
satıcılar bunlar değildi elbet. Macuncu, alıççı, tel helvacı ve kışları bozacının yolunu gözlerdim…” 1
Sokaklarında, evlerinde yıllarca birçok kişinin yaşadığı, anılarını biriktirdiği Saraçoğlu Mahallesi’nin hangi şartlarda
yapıldığı bilmek, bugün anılarını dinlediğimiz kişilerin o güzel mahallede neler yaşadıklarını anlamamızda yardımcı
olabilir.
Saraçoğlu Mahallesi’nin İnşa Edilmesi
Ankara 13 Ekim 1923 tarihinde başkent ilan edildi. Başkent olan Ankara yeni kurulan Türkiye Cumhuriyet’inin merkezi oldu. Dolayısıyla bu yeni başkentte yeni yapılara ihtiyaç duyulmaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında açık olarak bir
mimarlık tercihi yoktur. Cumhuriyet ilan edildikten sonra İttihat ve Terakki’den kalma bir 1. Ulusal Mimarlık diye adlandırılan akımla karşı karşıya kaldı ve bu akımı ilk yıllarında izledi. Ancak cumhuriyetle birlikte yapı programında bir deği-
Haziran 2015
41
Ankara Dosyası
şiklik oluştu. Cumhuriyetin ilk yıllarında 1. Ulusal Mimarlık çizgisinde mimari yapılar yapıldı. 1926-1927 yılları cumhuriyetin ideolojinde çok önemli bir tercih yapma yılları oldu. O zamana kadar daha çok batıyla doğunun sentezini arayan
bir çizgide bir ideoloji gelişirken 1926 yılından sonra doğrudan bir batıya yönelme, tam bir batılılaşma tercihi vardır.2
Bambaşka bir kent arayışı ve bu arayışın çok doğal bir sonucu olarak da 1927 yılında uluslararası bir yarışma düzenlenerek Jansen Planı oluşturuldu.
Saraçoğlu Mahallesi’nin inşa edilme sürecini, o dönemin ihtiyacını anlayabilmek için o yıllarda yaşanan diğer gelişmeleri göz ardı edemeyiz. 1930’lu ve 1940’lı yılların dünya konjektüründe getirdiği çok önemli olaylar vardır. Büyük
dünya krizi ve II. Dünya Savaşı vardır. Bu kriz ve savaşın yarattığı yeni eklemlemlerle bu dönemin ideoloji zenginleşmekte ve çeşitlenmektedir. II. Dünya Savaşı yaklaşırken 1939’a gelirken yeni bir oluşumun ortaya çıktığını görüyoruz.
Bu bir yandan Avrupa’da hâkim olan ulusalcı mimari akımlarının etkisini taşımakta, diğer taraftan da Türkiye’de mimarlar arasında oluşan bazı yönelimleri yansıtmak üzere 1936 yılından sonra II. Ulusal Mimarlık akımı devreye girmektedir. Saraçoğlu Mahallesi de bu II. Ulusal Mimarlık akımın bir ürünüdür.
Ankara’daki mesken bunalımını önlemek üzere 1944 yılında çıkarılan Memur Mesken Yasası uyarınca başlatılan
konut grubu, II. Ulusal Mimarlık akımının başkentteki önemli bir örneğini oluşturmaktadır.3 Saraçoğlu Mahallesi bu
akım sırasında Türkiye’de bulunan yabancı mimar Paul Bonatz tarafından gerçekleştirildi.
Cumhuriyet Gazetesi (31 Ekim 1945)
Ankara Kızılay Kent Merkezi’nde Müdafaa Caddesi, Kumrular Sokak, Necatibey Caddesi ve Yahya Galip Caddesi ile
çevrelenen Saraçoğlu Mahallesi, 1944 yılında inşa edilmeye başlandı. İnşaatların bir kısmı 1945 yılında, tümü ise 1946
yılında tamamlandı. Mahalle içerisinde 75 adet bina ve bu binalarda 434 daire mevcut. Binalar iki, üç ve dört katlı ve
kamu konutu olarak inşa edildi.
42
Haziran 2015
Ankara Dosyası
Saraçoğlu Mahallesinin mimarı Paul Bonatz her ne kadar Alman asıllı olsa da II. Ulusal Mimarlık akımı döneminde
inşa edildiği için Alman konut mimarisinin yanı sıra Türk tarihinde esinlenmiş, ufak tefek de olsa bazı öğeler bina kütleleri
üzerinde kullanıldığı görülmektedir. Toplu konut alanında uygar bir yaşamı karşılama alanında tesisler içermektedir. Mimar, 1920’ler Almanya’sının Siedlung anlayışını getirmeye çalıştığı yerleşmede, konut bloklarının yanı sıra çocuk bahçesi, okul, çarşı ve bugün kütüphane olarak kullanılan aslında kulüp binası olarak inşa edilen yapılar dikkat çekmektedir.4
Kulüp olarak inşa edilen yapı mahalle halkının akşam bir araya gelebilecekleri, yemek yiyebilecekleri, konuşabilecekleri kurumsal bir işlev görme görevini üstlense de 1947-1983 yılları arasında Milli Kütüphane olarak hizmet vermiştir.
Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi
1950’LER
Milli Kütüphane kuruluş çalışmaları, 15 Nisan 1946’da Milli Eğitim Bakanlığı Yayımlar Müdürlüğü’nde küçük bir
büroda başlatılmış, kısa bir süre içinde 8000 eseri içeren bir koleksiyon oluşturulmuştur.
Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi
1970’ler Okuma Salonu
Arka Bahçe, 1970
6 Ocak 2012 - Ankara Kütüphanecileri Simit Günü,
Ankara İl Halk Kütüphanesi Okuma Salonu
Haziran 2015
43
Ankara Dosyası
1 Nisan 1947’de geçici bir süre için başka bir binaya taşınılmış ve bu dönemde koleksiyon adedi 60.000’e ulaşmıştır.
Söz konusu koleksiyonu hizmete sunabilmek için Ankara Kumrular Sokak’ta bulunan ve günümüzde Ankara İl Halk
Kütüphanesi’ne ev sahipliği yapan bina sağlanmış ve Milli Kütüphane, 16 Ağustos 1948’de kullanıcıya açılmıştır.
1965-73 yılları arasında ilk binanın gelecekteki gereksinimleri karşılayamayacağı öngörülerek yeni bir binanın
planlanması çalışmalarına başlanmış ve bina 1982 yılında tamamlanmıştır. Milli Kütüphane, 5 Ağustos 1983’te Bahçelievler son durakta inşa edilen yeni binasında kullanıcılarına hizmet vermeye başlamıştır.
O dönemde Milli Kütüphanede çalışan Kütüphaneci Nilüfer Ünal orada yaşadığı güzel günleri şu şekilde dile getirdi:
“Milli Kütüphane, uzun yıllar üniversite öğrencilerine hizmet etti. Öğrencilik yıllarında başlayan çalışma hayatım üniversiteyi bitirene kadar devam etti. Kütüphanenin karşısında bir çay
bahçesi vardı. Orası kütüphaneciler için buluşma yeriydi. Hatta bir ofis...“Yeni Yayınlar Bibliyografya Dergisi’ nin yayına hazırlanması çalışmaları bahçede yapılır, kütüphanecilerin dernek toplantıları için o çay bahçesi kullanılırdı. Bahçe geç saatlere kadar hepimizi ağırlar, akşam saatlerinde bir şeyler atıştırılır ve 23.00 e kadar sürecek nöbetimize kütüphaneye dönerdik.
Okuma salonunda bir kürsü bulunurdu. Kürsüde görevli oturur ve salonun düzenini sağlardı.
Kütüphaneninin okuma salonundan geçilerek çıkılan bir bahçesi vardı. Kış aylarında kilitli olan
bahçe kapısı yazın açılır ve bizler de öğlen saatlerini bahçede geçirirdik.”
Namık Kemal İlköğretim Okulu
44
Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi
Haziran 2015
Ankara Dosyası
Saraçoğlu Mahallesi’nin Mimarı Paul Bonatz kimdir?
1943 yılında Almanya’yı terk ederek Türkiye’ye yerleşen Bonatz, bir yıl önce Atatürk mozolesinin (Anıtkabir) proje seçiminde jüri görevini üstlendiği bu ülkede, Türk
Kültür Bakanlığı tarafından danışman olarak atandı. 1946’dan 1955’e kadar profesör
olarak İstanbul Teknik Üniversitesinde ders verdi. Bu dönemde çeşitli projeler gerçekleştirdi.
Mimarın Ankara’da yapımında yer aldığı ve yaptığı diğer binalar şöyle:
Fen Fakültesi (sadece danışmanlık), 1941–43 Paul Bonatz
Erkek Teknik Öğretmen Okulu
Türkiye Şeker Fabrikaları Genel Müdürlüğü , 1946 Ankara Devlet Opera ve Opera Binası , 1946/475
Kent belleklerimizden biri olan Saraçoğlu Mahallesi’nin korunması ve kültürel mirasımızın yaşatılması dileğiyle…
Dip Notlar
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin İlk Toplu Konutu Namık Kemal Mahallesi 1945 - …; Derleyen: Demir İnan, Saraçoğlu
Mahallesi Anıları-2, Prof. Dr. Ferhunde Özbay, Ankara 2013, s. 28.
1
Saraçoğlu Mahallesi Belgeseli; Yönetmen: Fatih Gezen, Konuşmacılar: Prof. DR. İlhan Tekeli- Porf. Dr. Yıldırım Yavuz –
Mimar Zeki Akay, ODTÜ GİSAM, Ankara, 1995.
2
3
Bir Başkentin Oluşlumu: http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/trindex.htm
4
Bir Başkentin Oluşlumu: http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/trindex.htm
5
Bir Başkentin Oluşlumu: http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/trindex.htm
Kaynaklar
Aydan Balamir, Gül Asatekin; Ulusal Kimlik Sorusu Üzerine Karşıt Düşünceler ve Konut Mimarisi, ODTÜ MFD
1991(11:1-2) 73-87.
Bir Başkentin Oluşumu: http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/trindex.htm
Cumhuriyet Gazetesi, 31 Ekim 1945.
Fotoğrafların kaynağı Başkent Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr.
Nuray Bayraktar’dır.
Prof. Dr. Gönül Tankut, Bir Başkentin İmarı Ankara (1929 – 1939), Anahtar Kitaplar, Eylül – 1993.
Saraçoğlu Mahallesi Belgeseli; Yönetmen: Fatih Gezen, Konuşmacılar: Prof. DR. İlhan Tekeli- Porf. Dr. Yıldırım Yavuz
– Mimar Zeki Akay, ODTÜ GİSAM, Ankara, 1995.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin İlk Toplu Konutu Namık Kemal Mahallesi 1945 - …; Derleyen: Demir İnan, Ankara
2013, s. 28.
Haziran 2015
45