TÜRK D‹L‹-II - Onlinedil.net

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2914
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1871
TÜRK D‹L‹-II
Yazarlar
Prof.Dr. fi. Halûk AKALIN (Ünite 1)
Doç.Dr. Selahittin TOLKUN (Ünite 2, 3)
Yrd.Doç.Dr. Serap CAVKAYTAR (Ünite 4, 5)
Yrd.Doç.Dr. Tuba Ifl›nsu DURMUfi (Ünite 6)
Doç.Dr. Emine KOLAÇ (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Mustafa DURMUfi (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Muhsin MAC‹T
Yrd.Doç.Dr. Serap CAVKAYTAR
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Grafiker
Ayflegül Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Türk Dili-II
ISBN
978-975-06-1577-1
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 90.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Nisan 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
ix
Kompozisyon Bilgileri .............................................................
2
G‹R‹fi ..............................................................................................................
KOMPOZ‹SYONLA ‹LG‹L‹ GENEL B‹LG‹LER ..............................................
Dil Becerileri ve Bilgi Donan›m› ..................................................................
YAZILI KOMPOZ‹SYON ..............................................................................
Yaz›n›n Önemi .............................................................................................
YAZILI KOMPOZ‹SYONUN OLUfiTURULMASI...........................................
Konu ..............................................................................................................
Konunun S›n›rland›r›lmas› ......................................................................
Ana ve Yard›mc› Düflüncelerin Belirlenmesi .............................................
Kompozisyonda Plan ....................................................................................
Plan Türleri ..............................................................................................
Plan›n Bölümleri......................................................................................
Konunun Bafll›¤›............................................................................................
PARAGRAF VE PARAGRAFTA ANLATIM B‹Ç‹MLER‹ ................................
Paragraf ..........................................................................................................
Paragrafta Anlat›m Biçimleri ........................................................................
Tan›mlama ...............................................................................................
Örneklendirme ........................................................................................
Karfl›laflt›rma ............................................................................................
Tan›klama ................................................................................................
Tan›tlama .................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
3
3
5
6
6
6
6
8
8
10
10
11
14
14
14
16
16
16
17
17
18
19
20
21
23
23
24
24
Noktalama ‹flaretleri ............................................................... 26
G‹R‹fi ..............................................................................................................
NOKTALAMA ‹fiARETLER‹ ..........................................................................
Nokta (.).........................................................................................................
Virgül (,) ........................................................................................................
Noktal› Virgül (;) ...........................................................................................
‹ki Nokta (:)...................................................................................................
Üç Nokta (...).................................................................................................
Soru ‹flareti (?) ...............................................................................................
Ayraç/Parantez ( )........................................................................................
Köfleli Ayraç [ ].............................................................................................
T›rnak ‹flareti (“ ”) (« »)...............................................................................
Tek T›rnak (‘ ’) ..............................................................................................
E¤ik Çizgi (/) .................................................................................................
Kesme ‹flareti (’) ............................................................................................
27
27
29
31
33
34
35
36
38
40
40
41
41
42
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
K›sa Çizgi (-)..................................................................................................
Uzun Çizgi (–) ...............................................................................................
Ünlem ‹flareti (!) ............................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
3. ÜN‹TE
43
45
45
47
48
50
51
51
53
53
Yaz›m Kurallar› ........................................................................ 54
G‹R‹fi ..............................................................................................................
YAZIM KURALLARI .......................................................................................
Büyük Harf Kullan›m› ...................................................................................
Yabanc› Özel ‹simlerin Yaz›m›.....................................................................
Özel ‹simler D›fl›ndaki Yabanc› Sözcüklerin Yaz›m› ..................................
Birleflik Sözcüklerin Yaz›m› ..........................................................................
Bitiflik Yaz›lan Sözcükler ........................................................................
Ayr› Yaz›lan Sözcükler............................................................................
‹kilemelerin Yaz›m› .......................................................................................
Pekifltirme S›fatlar›n›n Yaz›m›.......................................................................
Ek Fiilin Yaz›m› ............................................................................................
Genifl Zaman Çekimli Fiillerin Yaz›m› .........................................................
-mAk Mastar Ekinin Yaz›m› ..........................................................................
Say›lar›n Yaz›m›.............................................................................................
Kar›flt›r›lmas› Olas› Eklerle Ba¤laç ve Edatlar›n Yaz›m› ............................
+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ile ki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m›
+DA Hâl Eki ile dA Ba¤lac›n›n Yaz›m›..................................................
ile Ba¤lac›n›n / Edat›n›n Yaz›m› ............................................................
Soru Ekinin Yaz›m› .................................................................................
Düzeltme ‹flaretinin (^) Kullan›m›................................................................
K›saltmalar›n Yaz›m› .....................................................................................
Ses Uyumlar› ve Yaz›m Kurallar› .................................................................
Sözcük Sonunda ç / c, t /d, p / b ve k / g Nöbetleflmesi...................
Sözcük Sonunda /ç/ > /c/ Nöbetleflmesi ..............................................
Sözcük Sonunda /t/ > /d/ Nöbetleflmesi...............................................
Sözcük Sonunda /p/ > /b/ Nöbetleflmesi..............................................
Sözcük Sonunda /k/ > /¤/ Nöbetleflmesi..............................................
Ünlü Daralmas›..............................................................................................
Tek Heceli Sözcüklere Ek Geldi¤inde Ünsüz Türemesi.............................
‹kinci Hecelerdeki Ünlülerin Düflmesi.........................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar ................................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar ........................................................................
55
56
56
58
59
59
59
61
62
62
62
63
63
63
64
64
65
65
66
66
67
68
69
69
69
70
70
71
71
71
73
74
76
77
77
77
77
v
‹çindekiler
Yaz›l› Anlat›m Türleri ve Uygulamalar› I:
Düflünce Yaz›lar›..................................................... ................. 78
G‹R‹fi ..............................................................................................................
DÜfiÜNCE YAZILARI ....................................................................................
Makale ..........................................................................................................
F›kra ...............................................................................................................
Elefltiri ............................................................................................................
Deneme..........................................................................................................
Söylefli/Sohbet ...............................................................................................
Röportaj..........................................................................................................
Gezi Yaz›s› .....................................................................................................
An› .................................................................................................................
Günlük ...........................................................................................................
Yaflam Öyküsü/Biyografi ..............................................................................
Öz Yaflam Öyküsü/Otobiyografi ..................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
79
79
80
82
84
87
88
91
93
94
97
99
101
103
105
106
107
108
109
109
Yaz›l› Anlat›m Türleri ve Uygulamalar› II:
Sanatsal Yaz›lar........................................................................ 110
G‹R‹fi ..............................................................................................................
SANATSAL YAZILAR .....................................................................................
fiiir .................................................................................................................
Lirik fiiir....................................................................................................
Epik fiiir ...................................................................................................
Didaktik fiiir.............................................................................................
Pastoral fiiir ..............................................................................................
Dramatik fiiir............................................................................................
Satirik fiiir.................................................................................................
Öykü ..............................................................................................................
Öykünün Ögeleri ...................................................................................
Öykü Türleri ............................................................................................
Roman ............................................................................................................
Tiyatro ............................................................................................................
Tiyatro Türleri..........................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................
4. ÜN‹TE
111
111
112
113
114
116
116
117
119
119
120
121
123
129
130
135
136
137
137
138
139
139
5. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
6. ÜN‹TE
Bilimsel Yaz›lar ve Yaz›flma Türleri ...................................... 140
B‹L‹MSEL YAZILAR .......................................................................................
Bilimsel Araflt›rma Süreci .............................................................................
Bilimsel Yaz›n›n ‹çeri¤i ................................................................................
Bilimsel Araflt›rmada Dil ve Anlat›m ............................................................
Yaz›mda Standartlaflma ..........................................................................
Dünyada Kabul Gören Yaz›m Stilleri ...................................................
Kaynak Gösterme..........................................................................................
Dipnotlu Kaynak Gösterme Yöntemi ...................................................
Paragraf ‹çi Kaynak Gösterme Yöntemi ................................................
Kaynakça Yaz›m›...........................................................................................
YAZIfiMA TÜRLER‹........................................................................................
Resmî Yaz›flmalar ..........................................................................................
Dilekçe ...........................................................................................................
Tutanak ..........................................................................................................
Karar...............................................................................................................
Rapor..............................................................................................................
Öz Geçmifl .....................................................................................................
Özel Yaz›flmalar.............................................................................................
Mektup ...........................................................................................................
Özel Mektup..................................................................................................
‹fl Mektubu.....................................................................................................
Resmî Mektup................................................................................................
Aç›k Mektup ..................................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
7. ÜN‹TE
141
141
143
145
145
146
146
147
150
151
154
154
155
156
156
157
159
160
160
160
162
163
163
164
165
166
167
167
168
169
Okuma ve Dinleme ................................................................. 170
OKUMA..........................................................................................................
Okudu¤unu Anlama......................................................................................
Okuma Al›flkanl›¤›.........................................................................................
Okuma Al›flkanl›¤› Edinmeyi Etkileyen Faktörler .................................
Okuma Türleri ...............................................................................................
Sesli Okuma ............................................................................................
Sessiz Okuma ..........................................................................................
Göz Atarak Okuma .................................................................................
Özetleyerek Okuma ................................................................................
‹flaretleyerek Okuma...............................................................................
Tahmin Ederek Okuma ..........................................................................
Soru Sorarak Okuma...............................................................................
Tart›flarak Okuma....................................................................................
OKUDU⁄UNU ANLAMA STRATEJ‹LER‹ ......................................................
Okuma Öncesinde Kullan›lan Stratejiler................................................
Okuma S›ras›nda Kullan›lan Stratejiler...................................................
171
173
174
175
175
175
175
176
176
176
176
176
176
179
179
179
vii
‹çindekiler
Okuma Sonras›nda Kullan›lan Stratejiler ...............................................
ELEfiT‹REL OKUMA.......................................................................................
D‹NLEME .......................................................................................................
Dinleme Sürecini Etkileyen Faktörler ..........................................................
Dinleme Türleri .............................................................................................
Aktif Dinleme ..........................................................................................
Pasif Dinleme ..........................................................................................
Not Alarak Dinleme ................................................................................
Grup Halinde Dinleme ...........................................................................
Empatik Dinleme ....................................................................................
Yarat›c› Dinleme......................................................................................
Amaçl› Dinleme.......................................................................................
Sorgulay›c› Dinleme ................................................................................
Seçici Dinleme.........................................................................................
Elefltirel Dinleme .....................................................................................
OKUMA-D‹NLEME ‹L‹fiK‹S‹ ..........................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
S›ra Sizde Sorular› Yan›t Anahtar› ................................................................
179
180
182
183
184
184
184
184
184
184
184
184
185
185
185
186
187
189
190
191
191
192
193
Sözlü Anlat›m........................................................................... 194
G‹R‹fi ..............................................................................................................
KONUfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR ...............................................
Konuflma .......................................................................................................
Ses .................................................................................................................
Bo¤umlanma ................................................................................................
S›kl›k / Frekans .............................................................................................
Ton / Tonlama ..............................................................................................
Ezgi.................................................................................................................
Vurgu .............................................................................................................
Durak / Duraklama .......................................................................................
T›n› / Renk ....................................................................................................
Pes ve Tiz Ses................................................................................................
DO⁄RU, GÜZEL VE ETK‹L‹ KONUfiMANIN TEMEL ‹LKELER‹ .................
Aç›kl›k ...........................................................................................................
Do¤all›k ........................................................................................................
‹nand›r›c›l›k....................................................................................................
‹lginçlik ..........................................................................................................
Konuflmac›n›n Bilgi ve Donan›m› ................................................................
Ön Çal›flma ....................................................................................................
Yöntem ve Plan.............................................................................................
Konuflmay› Destekleyen Yard›mc› Unsurlar ..............................................
Üslup..............................................................................................................
BEDEN D‹L‹ VE SÖZLÜ ANLATIMDAK‹ YER‹............................................
Beden Dilinin Sözlü Anlat›mdaki Yeri.........................................................
KONUfiMA TÜRLER‹ .....................................................................................
195
195
196
196
196
197
197
197
197
198
198
198
199
199
199
199
200
200
200
200
200
201
201
201
202
8. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Haz›rl›ks›z Konuflmalar / Günlük Konuflmalar............................................
Telefonla Konuflma .................................................................................
‹fl Görüflmesi ..........................................................................................
Haz›rl›kl› Konuflmalar / Topluluk Konuflmalar› ..........................................
Nutuk / Söylev ........................................................................................
Konferans.................................................................................................
Aç›fl Konuflmas› ......................................................................................
Aç›k Oturum............................................................................................
Panel ........................................................................................................
Forum.......................................................................................................
Sempozyum / Bilgi fiöleni ......................................................................
Kurultay ...................................................................................................
Seminer ....................................................................................................
Münazara .................................................................................................
BAfiARILI SUNUMUN ‹LKELER‹ VE TEKN‹KLER‹ .......................................
SÖZLÜ ANLATIMDA BAZI SÖYLEY‹fi ÖZELL‹KLER‹ .................................
Asalak Ses, Sözcük ve ‹fadelerin Kullan›m› ................................................
Baz› Sözcüklerin Kullan›m›nda Dikkat Edilmesi Gereken Özellikler ........
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
202
203
204
204
205
205
205
205
206
206
206
207
207
207
207
209
209
209
212
214
216
218
218
219
219
Önsöz
Önsöz
‹nsan, yaflad›¤› dünyay› anlama ve anlatma arac› olarak dili kullan›r. Dilin anlama boyutu okuma ve dinleme becerileriyle; anlatma boyutu ise konuflma ve yazma ile iliflkilidir. Dil becerileri dinleme, konuflma, okuma ve yazma olarak an›lan
dört etkinlik alan›n›n birbirini bütünleyen iliflkileri içinde edinilip gelifltirilir.
Önceki dönemde okudu¤unuz Türk Dili I kitab›nda genel olarak dil kavram›
irdelenmifl, Türk dilinin dünya dilleri aras›ndaki yeri hakk›nda bilgi verilerek
Türkçenin tarihsel dönemleri özetlenmiflti. Ard›ndan Türkçenin ses bilgisi, söz dizimi, anlat›m gücü ve söz varl›¤› üzerinde durulmufl; Türkçenin di¤er dillerle etkileflimi ve günümüzde karfl› karfl›ya bulundu¤u sorunlara de¤inilmifl ve çözüm
önerileri s›ralanm›flt›.
Türk Dili II kitab›nda ise yaz›l› ve sözlü anlat›m üzerinde durulmufltur. Kitab›n
ilk ünitesinde insan›n vazgeçilmez anlaflma ve iletiflim arac› olan yazma becerisi,
yaz›l› dilin uyumlu bir bütünlü¤ü olan kompozisyon ile birlikte irdelenmifl ve yaz›l› kompozisyon oluflturmada izlenecek ad›mlar örneklerle gösterilmifltir. ‹kinci
ve üçüncü ünitede yaz›l› dilin trafik iflaretleri olarak adland›rabilece¤imiz noktalama iflaretleri ve bir yaz›n›n amac›na ulaflabilmesi için uyulmas› gereken temel yaz›m kurallar› ele al›nm›flt›r. Günlük yaflamda kifli, al›fl verifl listesi yapmaktan duygu ve düflüncelerini paylaflmaya, yaz›l› bir eser ortaya koymaya de¤in pek çok nedenle yazma etkinli¤inden yararlan›r. Her yaz›n›n niteli¤i, ele ald›¤› konu, amac›,
uzunlu¤u, dilin kullan›m›, sözcüklerin seçimi ayn› de¤ildir. ‹flte bütün bu farkl›l›klar zaman içinde yaz›l› anlat›mda türlerin oluflmas›na yol açm›flt›r. Dördüncü ve
beflinci ünite, düflünce yaz›lar› ve sanatsal yaz›lar olarak iki ana bafll›k alt›nda kümelenen farkl› anlat›m türlerine ve bu türlerin örneklerine ayr›lm›flt›r. Ünitelerde
yer alan örnek metinlerde yaz›n›n özgünlü¤ünü korumak amac›yla yararlan›lan
kayna¤›n yaz›m biçimine ba¤l› kal›nm›flt›r. ‹çeri¤i nedeniyle farkl›l›k gösteren bilimsel yaz›lara ve kurumlar›n kendi aralar›nda ya da kifli veya özel kurulufllarla
iletiflimlerini sa¤lamak amac›yla baflvurduklar› yaz›flmalara alt›nc› ünitede yer verilmifltir.
Yaz›l› metni alg›lama, anlama ve kavrama süreci olarak nitelendirilen okuma, pek
çok alt beceriyi de gerektiren karmafl›k bir süreçtir. Ayn› flekilde konuflulanlar› anlamland›rmay› gerektiren ve iflitmeden farkl› olan dinleme becerisi de zihnin anlama
süreciyle ilgilidir. Yedinci ünitede genel olarak okudu¤unu ve/ya dinledi¤ini anlama
kavramlar› ve okuma/dinleme sürecini etkileyen davran›fllar üzerinde durulmufltur.
‹nsanlar aras›nda iletiflimin önemli bir boyutu yüz yüze gerçekleflmektedir.
Araflt›rmalar do¤ru ve etkili konuflma becerisi ile kiflinin toplum ve mesleki baflar›s› aras›nda da güçlü bir iliflki oldu¤unu göstermektedir. Yaz›l› anlat›mda oldu¤u
gibi sözlü anlat›mda da dilin etkili kullan›m› esast›r. Bu gerçekten yola ç›k›larak
sekizinci ünitede sözlü anlat›mla ilgili temel kavramlara; do¤ru, etkili ve güzel konuflman›n temel ilkeleri ile konuflma türlerine yer verilmifltir.
Ortak bir çal›flman›n ürünü olan Türk Dili II kitab›n›n ö¤rencilerimize ve Türk
diline gönül verenlere yararl› olmas›n› diliyoruz.
Editörler
Prof.Dr. Muhsin MAC‹T
Yrd.Doç.Dr. Serap CAVKAYTAR
ix
1
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Kompozisyonla ilgili genel bilgileri aç›klayabilecek,
Yaz›l› kompozisyonun oluflturulmas› sürecini betimleyebilecek,
Paragrafta anlat›m biçimlerini ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Kompozisyon
Plan
Konu
Bafll›k
•
•
•
•
Ana düflünce
Yard›mc› düflünce
Paragraf
Paragrafta anlat›m biçimleri
‹çindekiler
Türk Dili-II
Kompozisyon
Bilgileri
• G‹R‹fi
• KOMPOZ‹SYONLA ‹LG‹L‹ GENEL
B‹LG‹LER
• YAZILI KOMPOZ‹SYON
• YAZILI KOMPOZ‹SYONUN
OLUfiTURULMASI
• PARAGRAF VE PARAGRAFTA
ANLATIM B‹Ç‹MLER‹
Kompozisyon Bilgileri
G‹R‹fi
‹nsan› di¤er canl›lardan ay›ran ve üstün k›lan en temel farkl›l›k düflünme ve dil yetisidir. Düflünme yetisi içinde tasarlama, ak›l yürütme, düfl kurma, anlamland›rma
gibi pek çok yeti vard›r ve bütün bu yetilerin boy at›p geliflti¤i, anlam kazand›¤›
alan dildir. Dil, hem bireysel hem de toplumsal yönü olan bir sistemdir. Bu sistemde insano¤lu önce sözlü dili edinir, e¤itimle birlikte yaz›l› dili ö¤renir. Bu aflamadan sonra da sözlü ve/veya yaz›l› dili farkl› amaçlarla sürekli olarak kullan›r. Bu
ünitede duygu ve düflüncelerin aktar›lmas› ya da sergilenmesi için yararlan›lan yollardan biri olan yaz› dili ve yaz› dilinin uyumlu bir bütünlü¤ü olan kompozisyon
üzerinde durulacakt›r.
KOMPOZ‹SYONLA ‹LG‹L‹ GENEL B‹LG‹LER
Bugüne gelinceye kadar ö¤renim hayat›n›z boyunca pek çok kez kompozisyon
SIRA S‹ZDE
yazm›fls›n›zd›r. Genellikle Türk Dili ve Edebiyat› dersinde bir konu,
bir atasözü, bir
özdeyifl veya bir dize, beyit, dörtlük, paragraf gibi edebî örnekler üzerine yaz›lan
metinler olarak biliriz kompozisyonu... Oysa ad› kompozisyonD olmasa
Ü fi Ü N E L ‹ Mda yazd›¤›m›z pek çok yaz›da, raporda, seminerde, hatta dilekçede kompozisyon yazma kurallar›n› ve yöntemlerini uygular›z. Topluluk önünde yapt›¤›m›z konuflmalar da
S O R U
kompozisyonun bir baflka boyutu olan sözlü kompozisyon ürünüdür.
Sözlü kompozisyonun de¤iflebilirli¤ine, esnekli¤ine karfl›n yaz›l› kompozisyon
daha deD‹KKAT
¤iflmez ve dura¤and›r. Bu yönüyle daha kuralc› ve daha düzenli, üzerinde düflünülüp oluflturulan bir anlat›md›r, diyebiliriz. Okur, yaz›l› bir metni tekrar tekrar
okuyabilir; ancak
SIRA S‹ZDE
yazar, okurun tepkisini hemen göremez. Buna karfl›l›k sözlü kompozisyonda etkileflim söz
konusu oldu¤u için konuflan, dinleyenlerin tepkilerini an›nda alabilir ve kendini daha
do¤ru ifade etme yollar›n› çeflitlendirebilir.
AMAÇLARIMIZ
Kompozisyonun iki türü
SIRA S‹ZDE
vard›r: Yaz›l› kompozisyon
ve
sözlü kompozisyon. Yaz›l›
kompozisyon yaz›l› anlat›m
içinde bir bütünlük
D Ü fi Ü N E L ‹ M
gerektirirken sözlü
kompozisyon konuflma
içinde bütünlü¤ü gerektirir.
S O R U
N N
Derslerdeki yazma çal›flmas›yla dar bir tan›ma s›¤d›rd›¤›m›z kompozisyon, asK ‹ T oluflturulan
A P
l›nda sözcük anlam› olarak farkl› parçalar›n bir araya getirilmesiyle
bütünü ifade eder. Dilimize Frans›zcadan geçen kompozisyon sözünün kökeni Latinceye dayanmaktad›r. Latincede “bir araya getirmek, birlefltirmek, infla etmek” anlaT E L E V ‹ Z Y O N geçmifltir
m›ndaki componere sözünden geliflen compositio(n-) eski Frans›zcaya
(Chantrell, 2002: 109). Composition sözü Frans›zcada “bileflim, beste” gibi anlamlarda kullan›l›rken Türkçede genifl anlamda “ayr› ayr› parçalar› bir araya getirerek
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Türk Dili-II
bir bütün oluflturma biçimi ve ifli”, dar anlamda ise “ö¤rencilere duygu ve düflüncelerini etkili ve düzgün bir biçimde anlatmalar› için yapt›r›lan yaz›l› veya sözlü çal›flma” karfl›l›klar›ndad›r (TDK, 2011a: 1468).
Genifl anlamda kompozisyon hayat›n her an›nda ve alan›nda kulland›¤›m›z
araçlar›n, ayg›tlar›n, tafl›tlar›n; paylaflt›¤›m›z mekânlar›n, üzerinden geçti¤imiz yollar›n, köprülerin; hatta yedi¤imiz yemeklerin, içti¤imiz içeceklerin yap›l›fl›nda uygulanan ana yöntemdir. Örne¤in bir cep telefonu yüzlerce parçadan oluflur. Birbirinden farkl› yap›da ve ifllevde yüzlerce parçan›n bir araya getirilerek, birbiriyle
uyum içerisinde, verimli ve yararl› bir biçimde çal›flmas› sa¤lanarak bütünlefltirilmesi ve bir iletiflim ayg›t›na dönüfltürülmesi bir kompozisyon örne¤idir. Bir bina;
özelli¤ine göre kum, tafl, çimento, demir, ahflap, cam gibi çeflitli malzemelerden
oluflur. Ama bütün bu yap› malzemesini bir araya getirip üst üste y›¤makla bina yap›lamayaca¤› gibi dört duvar örüp kap›s›n›, çat›s›n› kapatmakla da ifllevsel bir yap› ortaya konulamaz. Binay› kullanacak kiflilere konforlu bir hayat sa¤layacak,
bunlar›n arzu ve isteklerini karfl›lamalar›na imkân verecek, ifllevsel bir yap› ortaya
SIRA S‹ZDE
ç›karabilmek için mimar›ndan mühendisine, ustas›ndan iflçisine bütün görevlilerin
çaba harcamas› gerekir. Bütün bunlar bir amaç gözetilerek, bir planlama ve ifl bölümü yap›larak
en iyi bir biçimde de¤erlendirmekle mümkündür.
D Ü fi Ü N malzemeyi
EL‹M
SIRA
S O RS‹ZDE
U
Sözlü kompozisyon
ile yaz›l› kompozisyonun fark›n› aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
DDÜ fi‹ KÜ NK EA LT‹ M
S O S‹ZDE
R U
SIRA
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
S O R U
Kompozisyon,
D ÜD fi‹ daha
ÜK NK EALT‹çok
M derslerde bir yaz› uygulamas› olarak kullan›ld›¤›ndan di¤er alanlardaki anlam› ve yaflamdaki önemi üzerinde pek durulmaz. Kompozisyon; resim, müzik,
heykel gibi sanat
dallar› ile çeflitli bilim dallar›nda parçalar›n bütünü oluflturacak bir düS O S‹ZDE
R U
SIRA
zende bir araya getirilmesi anlam›na da gelmektedir.
N N
D‹KKAT
Kompozisyonun
AMAÇLARIMIZbütününde bir düzen olmas› gerekir. Kompozisyonda düzen,
yaz› alan›n›n kullan›m›ndan bafllay›p düflüncelerin, duygular›n, aç›klamalar›n, gözlemlerin, saptamalar›n,
örneklerin s›ralan›fl›na kadar kendisini göstermelidir. AnSIRA S‹ZDE
K ‹ de¤indi¤imiz
T A P
cak yukar›da
örneklerde oldu¤u gibi baflar›l› bir kompozisyon yazabilmek için yaln›zca bunlar yeterli de¤ildir. Kompozisyon yazma kurallar› ve yöntemlerininAMAÇLARIMIZ
uygulanmas› s›ras›nda biçim, yaz›m, noktalama, sözcük seçimi vb. baL E göz
V ‹ Z Y Oönünde
N
k›mlardanT Eda
bulundurulmas› gereken özellikler vard›r.
Biçim aç›s›ndan kullan›lan kâ¤›d›n kompozisyon yazmaya uygunlu¤u, yaklafl›k
K ‹ T A P
olarak üstten 6 cm, alttan 2 cm, soldan 1 cm, sa¤dan 3 cm boflluk b›rak›lmas›, yaz›m kurallar›na uyulmas›, noktalama iflaretlerinin yerli yerinde kullan›lmas› gerek‹NTERNET
mektedir. Sözcüklerin gerçek ve mecaz anlamlar›yla kullan›mlar›na dikkat edilmeE L E V S‹ZDE
‹ZYON
si, anlat›mT SIRA
bozukluklar›ndan
ve cümle düflüklüklerinden kaç›n›lmas› baflar›l› bir
kompozisyonun yaz›lmas› için gereklidir. Bir ders uygulamas› olarak kompozisyonun el yaz›s›yla
daha do¤rudur. Ancak yaz›lar yay›mlanmak üzere yay›n
D Ü fi Ü N Eyaz›lmas›
L‹M
kurulufllar›na
zaman bilgisayarda yazmak gerekir. Bilgisayarda keli‹ N T Egönderilece¤i
RNET
me ifllemci programlar›n “sayfa yap›s›” seçeneklerine yukar›da verilen kenar boflS O R U
luklar›n› girerek yaz›n›z› yazabilirsiniz.
N N
Gerek sözlü Dgerekse
‹ K K A T yaz›l› kompozisyonda bütünlük, güzellik, etki b›rakma ve do¤ruluk vazgeçilmez kavramlar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bütün bu kavramlar, kifliyi yaz›n›n kurallar›na
uymaya, belli bir yaz›m disiplini kazanmaya yönlendirir.
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
1. Ünite
- Kompozisyon Bilgileri
AMAÇLARIMIZ
‹ T Özdemir’in
A P
Sözlü ve yaz›l› kompozisyon ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve örnekler için KEmin
Anlat›m Sanat› adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Bilgi Yay›nevi, 2012)
Kompozisyon yazarken uyulmas› gereken içerik ve biçimsel özellikler
T SIRA
E L Enelerdir?
V S‹ZDE
‹ZYON
Kompozisyon yazmaya giriflmeden önce kiflilerde bulunmas› ve sürekli gelifltiÜ fi Ü N Ekiflinin
L‹M
rilmesi gereken baz› nitelikler vard›r. Bu niteliklerden en temelDolan›
dil be‹
N
T
E
R
N
ET
cerileri ve bilgi donan›m›d›r.
Dil Becerileri ve Bilgi Donan›m›
SIRA S‹ZDE
5
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON
‹NTERNET
S O R U
S O R U
Bebekler dünyaya gelifllerinden itibaren içinde bulundu¤u toplumun dilini edinD‹KKAT
meye bafllar. Ancak son zamanlarda yürütülen bilimsel araflt›rmalar,
bebe¤in daha
anne karn›ndayken ana dilini edinmeye bafllad›¤›na iliflkin verileri ortaya koymakSIRA dil
S‹ZDE
tad›r. Dünyaya gözlerini açt›klar› ilk andan bafllayarak bebeklerin
edinimi h›zl›
bir sürece dönüflür. Bu süreçte anne ve babas›ndan, yak›n çevresinden edindi¤i
söz varl›¤› ve dili kullanma yetene¤i geliflmeye bafllar. Sözlü iletiflim, yaln›zca koAMAÇLARIMIZ
nuflmayla de¤il söylenilen ninnilerle, anlat›lan masallarla da geliflir.
S‹ZDEve yaz› dili
Okul ça¤›na gelen çocukta ise dil becerileri yeni bir boyutSIRA
kazan›r
ö¤renimi ile birlikte daha önce edinilen konuflma ve dinleme ifllevlerine yazma ve
‹ T A P
okuma becerileri eklenir. Temelleri bebeklik döneminde at›lanK dil
becerisi, yazmaD Ü fi Ü N E L ‹ M
y› ve okumay› ö¤renmeyle birlikte geliflir. Bir yandan dilin kurall› yazma ve konuflma becerileri edinilirken di¤er yandan da¤arc›¤a eklenen sözcüklerle kavrama, alT E LSEOV ‹RZ YU O N
g›lama ve anlatma yetene¤i olgunlaflmaya bafllar.
Dil becerisini gelifltiren en önemli etkinlik okumad›r. Yaz›y› ö¤renmekle bafllayan okuma sürecinde binlerce sözcükle karfl›laflan kiflinin bir yandan
söz varl›¤›
D‹KKAT
genifllerken bir yandan da kifli, anlat›m gücüne vâk›f olur. Bu süreçte
anlam›
bilin‹NTERNET
meyen sözcükler için sözlü¤e bak›lmas›, sözcüklerin gerçek ve yan anlamlar›n›n
SIRA S‹ZDE
ö¤renilmesine yard›mc› olur. Okuma etkinli¤i, sözlükte birer madde
olan sözcüklerin okunan metinlerle canlanmas›n›, ba¤lam içerisinde kazand›¤› anlam›n kavranmas›n› sa¤lar. Böylece kifli, sözcüklerden anlat›mda nas›l yararlan›laca¤›n›, do¤AMAÇLARIMIZ
ru sözcüklerle etkili anlat›m›n nas›l sa¤lanaca¤›n› kavrar.
Yazma yetene¤inin gelifltirilmesine okuma etkinli¤i büyük katk›da bulunur.
Okunan her eser, dilin nas›l kullan›lmas› gerekti¤ini somut birK biçimde
ortaya ko‹ T A P
yan canl› bir örnektir. Kifliler okudukça baflar›l› örnekleri di¤erlerinden ay›rt etme
yetene¤ini de kazan›r. Dili etkin kullanan, anlat›m› güçlü yazarlar, yazmaya aday
kifliler için birer örnek olurlar. Pek çok kifli, baflar›l› buldu¤u örneklere öykünerek
TELEV‹ZYON
yazmaya bafllam›flt›r. Ancak sürekli okuyarak ve yazarak kendisini gelifltiren kifliler
zamanla özgünleflir ve kendi tarz›n› oluflturur.
Okul öncesinde ilk geliflen
D‹KKAT
dil becerisi dinlemedir, daha
sonra dinleme ile birlikte
konuflma becerisi geliflir.
N N
N N
Okuman›n önemini ele alan ve okumayan toplumlar›n sorunlar›na de¤inen
Okay’›n
‹ N T E R N Orhan
ET
Okumayan Toplum bafll›kl› yaz›s›na http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2004s
629/2004_629_03_M_O_OKAY.pdf adresinden eriflebilirsiniz.
‹yi bir dinleyici bir yandan sözcüklerin kurall› söyleniflleriyle kulak yetene¤ini gelifltirirken di¤er yandan da tonlama ve vurgu ile sözcüklerin konuflmada etkili kullan›m›na tan›k olur. Sözcüklerin canl› bir biçimde kullan›m› konuflma dilindedir. Sözlü
kompozisyon için en iyi e¤itim dinleme ile bafllar. Konuflmac›n›n dili kullanma becerisini gözlemlemenin yan› s›ra etkili konuflma yöntemleri, dinleyicinin ilgisini sürekli
k›lma, anlat›m tarz› vb. özellikler dinleme etkinli¤i s›ras›nda da kazan›l›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
T E LS EOV ‹RZ YU O N
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
6
Türk Dili-II
S O R U
Sözlü kompozisyonla
D ‹ K K A Tilgili ayr›nt›lar› kitab›n›z›n sekinci ünitesinden okuyabilirsiniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
Dili kullanma
becerisini kazand›ran bu etkinlikler kifliye bilgi donan›m› da sa¤SIRA S‹ZDE
lar. Hiç kuflkusuz, insan bilgi donan›m›n› hem deneyimlerinden hem de ö¤renim
hayat›ndan kazan›r. Ö¤renim sürecinde bilgiyi edinme, yine okuma ve dinleme etkinlikleriyle
elde edilir. Okumak, bilgi edinmenin en temel etkinliklerinden biridir.
AMAÇLARIMIZ
Kifli okuduklar›ndan yeni bilgiler edinirken bunlar› önceki bilgileriyle karfl›laflt›rmal›, elefltirel gözle de¤erlendirmelidir. Gerekti¤inde di¤er kaynaklara bakarak bilgilerin do¤rulu¤unu
K ‹ T A P s›namal›d›r. Araflt›rma, bilgiye ulaflman›n bir baflka yoludur.
Gözlemlerle, deneylerle, sormacalarla (anket) gerçeklefltirilse de okuma, araflt›rman›n da temel etkinliklerinden biridir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
YAZILI KOMPOZ‹SYON
‹nsanl›¤›n binlerce y›ll›k geçmiflinde söylenmemifl söz kalmad›¤›n› anlat›r günefl alt›nda söylenmemifl söz yoktur deyifli... Tarihin çeflitli zaman dilimlerinde yaflanm›fl
‹ N T E Rkarfl›s›nda
NET
benzer olaylar
ayn› sözler söylenmifl olabilir, ancak bunlardan yaz›ya
geçirilenler insanl›¤›n belle¤inde yer tutar. Yaz›ya geçirmede kullan›lan kelimeler,
insano¤lunun yüzy›llard›r yararland›¤› temel iletiflim arac›d›r. Kelimeleri; ihtiyaçlar›m›z›, anlatmak istediklerimizi anlat›rken sözel olarak kullanmak ve düflüncelerimizi bu flekilde birine aktarmak hem kolay hem de h›zl›d›r; ancak, iflin içine yaz›
girdi¤i zaman bu iletiflim biraz daha karmafl›k bir hâl almaktad›r.
Yaz›n›n Önemi
Yaz›, en k›sa tan›m›yla,
duygu ve düflüncelerin
çeflitli iflaretlerle
belirlenmesidir.
Yaz›, insanl›k tarihinin en büyük ve en önemli bulufludur. Yaz› sayesinde insanl›k
belle¤i ölümsüzleflmifl, biny›llar›n bilgi birikimi yaz›ya geçirilerek insanl›¤›n ortak
paydas› hâline gelmifltir. Yaz›ya dönüflmüfl her bilgi, her düflünce, her duygu bütün insanl›¤›n yararlanmas›na sunulmufl demektir. Sözlü olarak anlat›lan düflünceler, duygular da yaz›ya aktar›ld›¤›nda kal›c›lafl›r. Söz uçar, yaz› kal›r (Latince verba volant, scripta manent), bu aç›k gerçe¤i ortaya koymaktad›r.
Günümüzde ses ve görüntü kay›t olanaklar›yla sözlü ürünler de art›k gelece¤e
ulaflt›r›labilmektedir. ‹nsanlar deneyimlerini, düflüncelerini, duygular›n› paylaflarak, kendisinden sonraki kuflaklara aktararak hem yerel hem ulusal kültür de¤erlerine hem de evrensel kültüre katk›da bulunurlar.
Yazmak, insana özgüdür ve belirli bir bilgi birikimine, duygu yo¤unlu¤una ulaflan kifliler için insani bir gereksinimdir. Gündelik yaflamda dilekçe, öz geçmifl, rapor, seminer, teklif mektubu gibi yaz›lar› ifli gere¤i yazan insano¤lu; çeflitli konulardaki görüfllerini, deneyimlerini deneme, günlük, makale; hayal ve duygular›n›
fliir, öykü, roman gibi ürünlerle yaz›ya döker.
YAZILI KOMPOZ‹SYONUN OLUfiTURULMASI
Konuya eskiden mevzu
denilirdi. Konu olmadan yaz›
olmaz. Her fley yazma
konusu olabilir.
Kompozisyon yazmada izlenecek ad›mlar; konunun seçilmesi, konunun s›n›rlar›n›n çizilmesi ve konuyla ilgili ana düflünce ile yard›mc› düflüncelerin belirlenmesi
olarak s›ralanabilir. fiimdi bu ad›mlar› s›ras›yla ele alal›m.
Konu
Konuflmada, yaz›da, eserde ele al›nan düflünce, olay veya durum konu olarak adland›r›l›r (TDK, 2011a: 1475). Kompozisyonda ise üzerinde yaz› yaz›lan her fley konudur. Bir özdeyifl, bir atasözü, bir deyim, birkaç dize, bir olay hatta bir sözcük konuyu oluflturabilir. Kompozisyon yazmak üzere bunlardan biri bir konu olarak verilebilece¤i gibi konunun do¤rudan do¤ruya belirlenmesi de istenebilir.
7
1. Ünite - Kompozisyon Bilgileri
Üzerinde kompozisyon yazmam›z için bize bir özdeyifl, bir dize veya bir atasözü verilmiflse öncelikle bununla ne anlat›lmak istendi¤ini kavramam›z gerekir. Bize verilenleri dikkatlice okumal›, düflünmeli ve yorumlamal›y›z. Özdeyiflte, dizelerde veya atasözünde geçen sözcüklerin gerçek anlamlar›yla mecaz anlamlar›n› göz
önünde bulundurarak konuyu kavramaya çal›flmal›y›z.
Örne¤in Yunus Emre’nin
Söz ola kese savafl›
Söz ola yitüre bafl›
Söz ola a¤ulu afl›
Bal ile ya¤ ide bir söz
dizeleri üzerine bir kompozisyon yazmam›z istendi¤ini düflünelim. Öncelikle her
sözcü¤ü anlamaya çal›flarak okumam›z gerekir. Birtak›m ses de¤iflikliklerini göz
önüne alarak dizeleri okudu¤umuzda yitüre sözünün yitirte, yitirtir; ide sözünün
de ede, eder oldu¤unu hemen kavrar›z. Ancak a¤ulu sözünü bilmeyenler ç›kabilir. Türkçenin tarihsel dönemlerinde ve bugün de kimi bölge a¤›zlar›nda ag› ~ a¤u
~ a¤› biçimlerinde kullan›lan bu söz zehir anlam›ndad›r. Bu türden sözcüklerin
karfl›l›¤› soruyla birlikte de verilebilir. E¤er karfl›l›¤› verilmemiflse anlam›n› bilemedi¤imiz sözcükleri sözlük yard›m›yla anlamaya çal›flmal›y›z. Böylece Yunus EmSIRA S‹ZDE
re’nin yüzy›llar ötesinden nas›l seslenmekte oldu¤unu, bize iletmek
istedi¤ini kavram›fl oluruz. Art›k kolayca anlafl›laca¤› gibi Yunus Emre, a¤›zdan ç›kan bir sözün
savafl› durdurabilece¤i gibi bafl›n gitmesine yol açabilece¤ini; bir
de zehir giD Üsözün
fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
bi yeme¤i ya¤ ile bal hâline getirece¤ini dile getirmektedir. K›sacas›
bu dizelerde,
kulland›¤›m›z her sözcü¤e dikkat ederek konuflmam›z sal›k verilmekte, tatl› dilin
S O R U
önemi vurgulanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
Yaz›l› kompozisyonda konunun türlü yönlerden ele al›nmas› gerekir.D ‹Sözcüklerin
farkl›
KKAT
SIRA
S O S‹ZDE
R U
anlamlar›n› ö¤renmek için temel kaynaklar›n bafl›nda gelen sözlüklerden
yararlan›labilir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA
S O RS‹ZDE
U
N N
N N
SIRA S‹ZDE
Yunus Emre’nin dizelerinde ortaya ç›kan anlamla eflde¤er Dbir
ÜD fi‹ ÜKde
NK EALTatasözümüz
‹M
vard›r: Tatl› dil y›lan› deli¤inden ç›kar›r... Bu atasözünde mecazl› bir anlat›m ve
benzetmeyle tatl› dilin, olmas› düflünülemeyecek iflleri bile AMAÇLARIMIZ
gerçeklefltirebilece¤i
SIRA
S O S‹ZDE
R U
bildirilmektedir.
Atasözleri do¤rulu¤u,
D ÜDfi‹ ÜKNKhalk›n
EALT‹ M
yüzy›llar alan deneyimlerine
dayanan, halk›n s›namayan›lma yoluyla
buldu¤u
AMAÇLARIMIZ
SIRA
S bir
O S‹ZDE
RtürU
do¤rular› anlatan
kal›plaflm›fl sözlerdir.
Kompozisyonda Türkçenin zengin söz varl›klar›ndan olan atasözlerimizden
K D‹ ‹ KT K AA TPyararlanmak
AMAÇLARIMIZ
anlat›m› güçlendirir.
KD ‹ KTK AA T P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
Atasözlerinin günlük hayatta hangi durumlarda kullan›ld›klar›na,
TKE L‹ E TV ‹ AZhangi
YPO N anlama
geldiklerine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmek isterseniz ‹skender Pala’n›n Sözün Özünden
Dünden Bugüne Atasözleri adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. (‹stanbul:
Kap› Yay›nlar›,
AMAÇLARIMIZ
2012)
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kimi zaman atasözündeki sözcüklerin hiçbirisi gerçek anlam›yla
K ‹ T Akullan›lmam›fl
P
olabilir. Örne¤in deve boynuz ararken kulaktan olmufl atasözümüzde ne kendisi‹ N T E R NBu
E T atasözüyle
ne boynuz arayan ne de bu s›rada kula¤›n› yitiren bir deve vard›r.
anlat›lmak istenilen, elindekiyle yetinmeyip daha ço¤unu isteyenin
elindekini
de
TELEV‹ZYON
yitirebilece¤idir. Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan olmak deyimindeki
gibi... Her ikisinin de konusu önce elindekinin de¤erini bilmek ve onu korumaya
çal›flmakt›r.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
TKE L‹E VT ‹ ZAY OP N
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Deyimler anlat›ma renk ve
K ‹ T A P
aç›kl›k katan söz varl›¤›
ögeleridir.
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8
Türk Dili-II
S O R U
S O R U
Deyimler k›saD ‹ve
K Közlü
A T anlat›m araçlar›d›r. Kompozisyonda anlat›ma ak›c›l›k ve etki kazand›rmak için deyimlerden yararlan›labilir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
3
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Olgular, veriler, sorunlar da kompozisyonun konusunu oluflturabilir. Örne¤in
son birkaç y›l›n verileri göz önünde bulundurularak Türkiye’de iflsizlik sorunu,
K ‹ OT R AU P
at›klar›n yolS açt›¤›
çevre felaketleri, trafik kazalar›n›n ülke ekonomisine zararlar›,
bilinçsizce televizyon izlemenin çocuklar›n yetiflmesindeki olumsuz etkileri gibi
hemen her konu
konusu olabilir.
D ‹ K K Akompozisyonun
T
K S‹ OT RA U P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE hesap eden paçay› içemez atasözünü kompozisyon olarak yazmaSirkesini, sar›msa¤›n›
m›z istense hangi konuyu ele almam›z gerekir?
TELEV‹ZYON
KonununSIRA
S›n›rland›r›lmas›
S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ana düflünce, yazar›n
iletmek istedi¤i temel
düflüncedir. Yazar, yaz›y›
ana düflünceye ulaflmakta
araç olarak kullan›r.
Yard›mc› düflünce, yazar›n
iletmek istedi¤i temel
düflünceyi destekleyen yan
düflüncelerdir. Ana düflünce
tek iken yard›mc› düflünce
birden çoktur. Yard›mc›
düflünceler, ana düflünceyi
destekledi¤i oranda
de¤erlidir.
Hiç kuflkusuz, yukar›da örneklendirilen konular bir kitapta, bir tezde, bir araflt›r‹NTERNET
mada ele al›nabilecek
kadar genifl kapsaml›d›r. Asl›nda pek çok konu, çeflitli yönAMAÇLARIMIZ
leriyle ele al›nd›¤›nda, verilerle desteklendi¤inde genifl kapsaml› bir çal›flmaya dönüflür. Oysa bizden istenilen birkaç sayfal›k kompozisyon yazmam›zd›r.
‹flte bu durumda konunun çerçevesinin belirlenmesi ve s›n›rlar›n›n çizilmesi
K ‹ T A P
gere¤i ortaya ç›kmaktad›r. Baflar›l› olabilmek için konuyla ilgili üzerinde durulacak
noktalar› önceden belirlemek gerekir. Konunun s›n›rland›r›lmas› yaln›zca kompozisyon yazmada de¤il, bütün çal›flmalarda dikkate al›nmas› gereken bir özelliktir.
TELEV‹ZYON
Çal›flman›n derecesine, araflt›rma süresine, tasarlanan kapsama göre konu s›n›rland›r›lmal›d›r.
Örne¤in sa¤l›k konusunda bir kompozisyon yazmak, sona ulaflamayacak bir
‹ N T E RBu
N E Tkadar genifl bir konu, baflar›s›z bir kompozisyonun yaz›lmas›na
ifle giriflmektir.
yol açar. Sa¤l›¤›n insan hayat›ndaki önemi, sa¤l›kl› yaflaman›n koflullar›, sa¤l›¤› koruman›n yollar› gibi daha dar kapsaml› konular, baflar›l› kompozisyon yazman›n
ad›mlar›ndan biridir.
S›n›rland›r›lan konunun hangi temeller üzerinde yükselece¤i, dayanaca¤› görüfller ve düflünceler ile bu düflüncelerin hangi temel düflünce etraf›nda yo¤unlaflaca¤› kompozisyon için bulufl yapma aflamas›n› oluflturur.
Ana ve Yard›mc› Düflüncelerin Belirlenmesi
Konunun belirlenmesinden sonra yaz›m›z›n ana düflüncesini ve bu düflünceyi
destekleyecek, aç›klayacak, gelifltirecek yard›mc› düflünceleri bulma ad›m›n›n
at›lmas› gerekmektedir. Ana düflünceyi ve yard›mc› düflünceyi belirleme ifli, yazmaya bafllamadan önce düflünce, görüfl ve duygu üretme aflamas›d›r. Kiflinin kazand›¤› bilgi donan›m› temelinde gözlemleme, yorumlama ve araflt›rmaya dayal›
olarak konuyla ilgili özgün düflünceler üretmesidir.
Konu ortak oldu¤u hâlde ana ve yard›mc› düflünceler bireyseldir. Bu bak›mdan konu ile ana düflüncenin birbiriyle kar›flt›r›lmamas› gerekir. Üzerinde kompozisyon yaz›lmas› istenilen bir konuda herkes farkl› bak›fl aç›s›na ve düflünceye sahip olabilir. Gündelik yaflamdaki olaylar karfl›s›nda, kiflilerin farkl› düflünce ve duygulara sahip olmas› gibi verilen bir konuda herkesin farkl› düflünce ve
bak›fl aç›s›na sahip olmas› da do¤ald›r. Önemli olan bu farkl› bak›fl aç›s› ve yaklafl›m çerçevesinde özgün bir düflünce üretebilmektir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
Konu yazar›n bir sorunu, bir düflünceyi, bir bilgiyi yakalay›p sorgulamas›yla
D ‹ K K A Tortaya ç›kard›¤› malzemedir; ana düflünce ise bu sorgulaman›n yan›t›d›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Ana düflünce ve yard›mc› düflüncelerin belirlenmesi aflamas›, âdeta bir beyin
f›rt›nas›d›r. Bu aflamada konuyla ilgili düflüncelerimizi, duygular›m›z›, sezgilerimizi
maddeler hâlinde yaz›ya geçirebiliriz. Örne¤in görgülü kufllar
gördü¤ünü ifller,
AMAÇLARIMIZ
görmedik kufllar ne görsün ki ne ifller atasözü üzerine bir kompozisyon yazmaya
giriflmifl olal›m. Öncelikle, bu atasözünün konusunun e¤itim oldu¤unu belirleriz.
K ‹ T örnek
A P olman›n
Ancak atasözünde ifllenen düflüncede, genç kuflaklar› e¤itirken
önemi vurgulanmaktad›r. Bu düflünce çevresinde konuya bak›fl aç›m›z› flöyle belirleyebiliriz: Çocu¤umuzun nas›l bir insan olmas›n› istiyorsak biz de öyle davranT E L E V ‹ Z Y OKonuyla
N
mal›y›z. Bu bak›fl aç›s› bizim konu ile ilgili ana düflüncemizi oluflturur.
ilgili akl›m›za gelen düflünceleri bu bak›fl aç›s› çerçevesinde art›k s›ralayabiliriz:
1. E¤itim öncelikle ailede bafllar.
2. Bebek dünyaya geldi¤i andan itibaren ana babas›n› kendisine rol modeli
‹NTERNET
olarak seçer.
3. Bebek ana babas›n› taklit ederek konuflmaya bafllar.
4. Çocu¤un davran›fllar›n›n oluflmas›nda ana babas›n›n davran›fllar› belirleyicidir.
5. Ana baba, olaylar karfl›s›nda nas›l tepki veriyorsa çocuk da ayn› tepkileri
verir.
6. Ana baban›n al›flkanl›klar›, çocu¤un bu al›flkanl›klar› edinmesinde ve içsellefltirmesinde etkendir.
7. Ana baban›n aile bireylerine, komflular›na, ifl arkadafllar›na gösterdikleri
sayg›, sevgi ve ilgi, çocu¤un kendi arkadafllar›na, büyüklerine gösterece¤i
sayg›, sevgi ve ilgiyi belirler.
8. Ana baban›n veya di¤er aile bireylerinin kötü al›flkanl›klar› varsa bu durum çocu¤un da benzer kötü al›flkanl›klar› edinmesine yol açabilir.
9. Ana baban›n, di¤er aile bireylerinin kulland›¤› kaba sözler çocu¤un diline
de yerleflir.
Kuflkusuz, yukar›da s›ralad›¤›m›z düflüncelere eklenecek baflka düflünceler de
bulunabilir. S›ralanan bütün bu düflünceleri dikkatlice gözden geçirmeli, benzer
olanlar› bir araya getirerek tekrarlardan kaç›nmal›y›z. Buna göre yukar›da s›ralad›¤›m›z düflüncelerden 4 ve 5, 6 ve 8, 3 ve 9 birbiriyle az çok benzerlikler göstermektedir. Bu yard›mc› düflünceleri bir araya getirerek bir düzenleme yapabiliriz:
1. E¤itim öncelikle ailede bafllar.
2. Bebek dünyaya geldi¤i andan itibaren ana babas›n› kendisine rol modeli olarak seçer.
3. Bebek ana babas›n› taklit ederek konuflmaya bafllar; ana baban›n ve di¤er aile bireylerinin kulland›¤› kaba sözler çocu¤un diline de yerleflir.
4. Çocu¤un davran›fllar›n›n oluflmas›nda ana babas›n›n davran›fllar› belirleyicidir.
5. Ana baban›n iyi veya kötü al›flkanl›klar›, çocu¤un bu al›flkanl›klar› edinmesinde ve içsellefltirmesinde etkendir.
6. Ana baban›n aile bireylerine, komflular›na, ifl arkadafllar›na gösterdikleri sayg›, sevgi ve ilgi, çocu¤un kendi arkadafllar›na, büyüklerine, içinde
bulundu¤u çevreye gösterece¤i sayg›, sevgi ve ilgiyi belirler.
S O R U
9
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
10
Türk Dili-II
Kompozisyon yazmaya bafllarken ana düflünce ile yard›mc› düflünceleri belirlemek, konu ile ilgili bulufllar yapmak, kompozisyonun plan› ile ilgili verileri
S O R U
ortaya koymakt›r.
S O R U
Ele al›nan konunun
D ‹ K K A T amac›na uygun olmayan yard›mc› düflünceler, gereksiz ayr›nt›
olmaktan öteye gidemez.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
Kompozisyonda Plan
Plan, yazar için yazmay›
kolaylaflt›rd›¤› gibi, okur için
AMAÇLARIMIZ
de okumay› kolaylaflt›r›r ve
okur ile düflünce ba¤›n›n tez
kurulmas›n› sa¤lar.
K ‹ T A P
Frans›zcadan al›nt› olan plan “bir iflin, bir eserin gerçeklefltirilmesi için uyulmas› tasarlanan düzen”
anlam›ndad›r (TDK, 2011a: 1932). Kompozisyonda plan, konuAMAÇLARIMIZ
nun nas›l ve ne ölçüde ifllenece¤inin; görüfllerin, düflüncelerin hangi s›rayla ele al›naca¤›n›n ad›mlar›d›r. Plans›zl›k her iflte oldu¤u gibi kompozisyonda da düzensizK ‹ T Asonuçta
P
li¤e, da¤›n›kl›¤a
da baflar›s›zl›¤a yol açar. Plan, yazacaklar›m›z› belirlememize, önem derecesine göre s›ralamam›za yard›mc› olur. Planlama ile gereksiz ayr›nt›lardan, tekrarlardan kaç›n›r›z.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Plan Türleri
Konunun özelli¤ine, ifllenecek ana düflünce ve yard›mc› düflüncelerin niteli¤ine,
kullan›lacak örneklere, anlat›m biçimine göre kompozisyon yazmada üç tür plan
‹NTERNET
uygulanabilir:
• Olaya dayal› plan
SIRA S‹ZDE
• Düflünceye
dayal› plan
• Duyguya dayal› plan
Bir veya birkaç olay› konu edinen yaz›l› anlat›m türlerinde olaya dayal› plan
uygulan›r. Bu tür planlarda olaylar, gerçekleflme an›na ve sebep sonuç iliflkisine
göre yaz› içerisinde de¤erlendirilir. Ancak olaylarla anlat›lanlar aras›nda bir ba¤
S‹ZDE
S O ve
R Uyard›mc› düflüncelerle olaylar bütünlük göstermeli, birbirini deskurulmal›, SIRA
ana
teklemelidir. Bu tür planlarda genellikle kifli, yer, zaman, olay ve bir ileti aran›r.
Sanatsal yaz›lar›n
D ÜDfi‹ÜKNKEALyan›
‹TM s›ra an›, gezi, günlük gibi düflünce yaz›lar›nda uygulanan bu
plan, herhangi bir soruna veya olguya de¤inirken de kullan›labilir. Özellikle yaflanm›fl, tan›k olunmufl olaylardan düflüncelerin desteklenmesinde yararlan›labilir.
SIRA
S O RS‹ZDE
U
Ancak bu durumda
düflüncelerle olaylar›n bütünleflmesi gerekir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA
S O S‹ZDE
R U
D ÜDfi‹ÜKNKEAL T‹ M
SIRA
S O RS‹ZDE
U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
N N
Genellikle AMAÇLARIMIZ
öykü,
tiyatro eseri gibi sanatsal yaz›lar›n haz›rlanmas›nda olaya dayal›
D ‹ K Kroman,
AT
plan uygulan›r.
N N
TTümevar›m,
E L E V ‹ Z Y özel
O N olay ve
durumlardan genel yarg›lar
elde etme yöntemi olarak
Kifade
‹ Tedilebilir.
A P
Tümdengelim,
‹ N T E R N E T genel
yarg›lardan, ilkelerden özel
Tyarg›lara,
E L E V ‹ Z ilkelere
YON
ulaflmakt›r. Tümdengelimde
benzer olaylardan, benzer
bilimsel gerçeklerden
hareket edilerek yeni
gerçeklere,
‹ N T E R N Esonuçlara
T
ulafl›l›r.
SIRA S‹ZDE
Yaz›nsal metin
sürecine iliflkin kapsaml› bilgi edinmek için Yazar Olabilir
K ‹ Toluflturma
A P
miyim? Yarat›c› Yazarl›k Dersleri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Gümüfl, S. ‹stanbul:
Notos KitapAMAÇLARIMIZ
Yay›nevi, 2012)
TELEV‹ZYON
Bak›fl aç›s›n›n egemen oldu¤u, düflüncelerin ifllendi¤i, kavramlar›n ve sorunlaK ‹ yaz›larda
T A P
r›n tart›fl›ld›¤›
düflünceye dayal› plan uygulan›r. Konunun ele al›n›fl›nda
esas düflüncedir. Bir sav, çeflitli düflüncelerle desteklenerek aç›klanmaya çal›fl›l›r.
‹ N T Ebirbirini
RNET
Düflüncelerin
destekleyecek ve birbiriyle çeliflmeyecek nitelikte olmas›,
T E L Eparçalar›n›
V‹ZYON
bir bütünün
oluflturmas› gerekir. Düflüncelerin ele al›n›fl›nda tümevar›m yöntemi uygulanabilece¤i gibi tümdengelim yöntemine de baflvurulabilir.
Her iki yöntemde de plan›n aflamalar› bütünlü¤ü bozmamal›, düflünceler ve kan›tlar› bir düzen içerisinde yer almal›d›r. Bu tür planlarda konu, ana düflünce, yard›mc›
‹NTERNET
düflünceler, bak›fl aç›s› gibi ögelere yer verilir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A T düflünceye
Makale, konferans, araflt›rma gibi bilgilendirici metinlerin haz›rlanmas›nda
dayal› plan uygulan›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Belirli nesne, olay veya bireylerin iç dünyam›zda uyand›rd›¤› izlenimlerin, heyecanlar›n egemen oldu¤u, betimlemelerimizin yer ald›¤› yaz›lar duyguya dayal›
AMAÇLARIMIZ
plan ile yaz›l›r. Duygular›n egemen oldu¤u yaz›larda, karfl›laflt›¤›m›z
olaylar›n haSIRA S‹ZDE
yal dünyam›zda b›rakt›¤› izler, bizde uyand›rd›¤› düflünceler egemendir. Olaylar
karfl›s›nda insanlar›n tav›rlar›, tepkileri farkl› oldu¤u gibi duygular› da farkl›d›r. Bir
K Önemli
‹ T A P
olay kimilerini duyguland›r›rken kimilerinde hiçbir iz b›rakmaz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M olan kompozisyonda bu duygular›n okuyucuda iz b›rakacak bir biçimde ifllenmesidir. Yaz›n›n sonuna do¤ru duygular›n yo¤unlu¤unun art›r›larak okuyucunun etkili bir sona
T E SL EOV R‹ Z UY O N
haz›rlanmas›, kompozisyonun baflar›ya ulaflmas›n› sa¤lar.
D ‹ K K A fliirin
T
Duyguya dayal› plan, baz› kaynaklarda fliirle özdefllefltirilir ve bu tür planda,
konusu,
temas›, fliirde ifllenen duygular, söz sanatlar›, naz›m türü gibi ögelerin
yer
almas›
beklenir.
‹NTERNET
Plan›n Bölümleri
SIRA S‹ZDE
N N
Bir düzen içerisinde tasarlanan ve planlanan yaz›lar girifl, geliflme ve sonuç bölümAMAÇLARIMIZ
lerinden oluflur. Bu bölümler kompozisyonda bafll›klarla ifade
edilmez, ancak uygulanan plan ile okuyucu konunun sunuluflundan tart›fl›lmas›na ve ana düflünceSIRA S‹ZDE
ye ulaflt›r›lmas›na kadar âdeta bir yolculu¤a ç›kar›l›r.
K
‹ T al›nd›¤›
A P
Girifl, yaz›n›n bafllang›ç bölümüdür. Konunun ana hatlar›yla ele
bu bölüm, özellikle düflünceye dayal› yaz›larda k›sa tutulur. SorununD Üortaya
konuluflunfi Ü N E L ‹ M
da, belirlenen yard›mc› düflüncelerden okuyucunun ilgisini çekecek olan› burada
T E L E V ‹ Z Yyaz›ya
ON
ele al›n›r. Girifl bölümünün olabildi¤ince etkili yaz›lmas›, okuyucuyu
ba¤laS O R U
yacakt›r. Bu nedenle, kompozisyonun baflar›s›nda girifl bölümünün pay› büyüktür.
Olaya dayal› planlarda girifl bölümüne serim de denir.
S O R U
11
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
S O R U
D‹KKAT
‹NTERNET
D‹KKAT
‹NTERNET
Yaz›ya öyküleme yaparak bafllamak okuyucunun ilgisiniSIRA
çekebilir.
S‹ZDE Okumak
bafll›kl› denemesine Hasan Âli Yücel (TDK, 2011b: 60) flöyle bafll›yor:
N N
Kültürü çok genifl de¤erli bir dostum geçen gün bana diyordu ki:AMAÇLARIMIZ
- Art›k benim için yeryüzünde bir tek e¤lence kald›: Okumak. Ne içkiden ne danstan
ne toplanmalardan hiçbir fleyden tatl› bir duygu alam›yorum. ‹nsanlardan kaçan
K ‹ T A P
yabani bir mahluk oldum.
Bu duyufl, belki bir sinir bozuklu¤undan geliyor. Yaln›z do¤ru bir taraf› var ki o da
T E L E Vhâlde
‹ Z Y O Nokumakbu dostumun her tatl› duyguya karfl› tafl gibi donuk ve so¤uk kald›¤›
tan kendini alamamas›d›r. Demek kültürlü bir insan için; düflünen, anlayan, ö¤renmek isteyen bir kimse için her e¤lence geçebiliyor, yaln›z okumak kal›yor.
‹NTERNET
Öyle ise okumak nedir, nas›l bir ifltir ki böyle sürekli ve kolay ölmeyen bir tad› var?
Yazar anlatt›¤› bu k›sa olayla konuya girifl yaparken bir soru ile okuman›n ne
oldu¤unu tart›flmaya aç›yor. Böylece okuyucuyu bir soru ile yaz›ya ba¤layarak geliflme bölümüne geçiyor.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
12
Türk Dili-II
Bir al›nt› ile yaz›ya bafllamak da s›kça baflvurulan yollardan biridir. Mehmet
Kaplan devleti ele ald›¤› yaz›s›na bafll›¤›n hemen alt›nda yer verdi¤i bir Türk atasözü ile söze giriyor ve al›nt›yla bafllayan bu girifl yine bir soru ile geliflme bölümüne geçifli sa¤l›yor (TDK, 2011b: 232):
Ya devlet bafla ya kuzgun lefle.
Atasözleri gerçekçidir. S›n›rl› da olsa bir gerçe¤i apaç›k belirtirler. Yukar›daki sözde
devlet kelimesi, politik ve sosyal bir mana tafl›maktan ziyade zorla ulafl›lan yüksek
mevki, saadet manas›na gelir. Devlet kurucular›n›n içten hangi duygu ile hareket ettiklerini nereden bilebiliriz?
Yaz›ya do¤rudan do¤ruya bir soru ile bafllamak da mümkündür. Suut Kemal
Yetkin Can›m Kitap bafll›kl› denemesine bugün de karfl›laflabildi¤imiz bir soru ile
bafll›yor (TDK, 2011b: 139):
Geliflme bölümü, okurun
merak›n›
ve okuma iste¤ini
SIRA S‹ZDE
art›racak biçimde
yaz›lmal›d›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
“Iss›z birSIRA
adada
yapayaln›z yaflamak zorunda kalsan›z hangi romanlar› yan›n›za
S‹ZDE
al›p götürürsünüz?” sorusu bir zamanlar Fransa’da anketçilerin pek hoflland›¤› bir konuydu. Bu romanlar anketçisine göre ya Frans›z ya da dünya edebiyat›ndan al›n›rd›.
Bu tür girifller okuyucuyu yaz›n›n içine çeker ancak okuyucunun ilgisini sürekli k›labilmek, yaz›n›n gövdesini oluflturan geliflme bölümünde izlenecek yola ba¤S O R U
l›d›r.
Yaz›ya ilgi çekme
olan girifl, ço¤u kez bir paragraft›r. Bazen iki, üç paragraf da
D ‹ K K Abölümü
T
olabilir.
N N
SIRA S‹ZDE
Geliflme, konunun türlü yönlerden aç›l›p geniflledi¤i, zenginleflip olgunlaflt›¤›
bölümdür. Yard›mc› düflünceler bu bölümde ele al›n›r. Konuyu aç›k ve anlafl›l›r bir
biçimde çeflitli
yönleriyle ortaya koyacak yard›mc› düflünceler, okuyucuyu ana düAMAÇLARIMIZ
flünceye ad›m ad›m ulaflt›racak birer basamak niteli¤indedir. Bu bak›mdan her
kompozisyonda geliflme bölümünün uzunlu¤u de¤iflir. Yard›mc› düflüncelerin say›ca fazla oldu¤u
geliflme bölümü de buna göre uzun olur. Yard›mc›
K ‹ T A konularda
P
düflüncelerin ayr› ayr› paragraflarda ifllenmesi uygun bir yöntemdir. Konuyla ilgili
örnek verilecekse yeri geliflme bölümüdür.
fiiirsiz TDünya
adl› yaz›s›na Victor Hugo’nun bir sözüyle bafllayan Peyami
E L E V ‹ Z YHayali
ON
Safa, geliflme bölümünde konuyla ilgili düflüncelerini s›ralayarak, bu düflüncelerini
pekifltirecek örnekler getirerek geliflme bölümünü oluflturuyor (TDK, 2011b: 83-84):
Güzel sanatlar›n
‹ N T E R N E T ölümü esteti¤in, psikolojinin ve felsefenin de hayat›n› tehlikeye
sokacakt›r. Bafltan bafla maddeye ba¤l› bir de¤erler sistemi içinde ahlâk›n u¤rayaca¤› ink›lâp, dostlu¤u bir al›fl verifl, aflk› bir cinsî ticaret, aileyi -kal›rsa- bir flirket hâline sokacak, bütün hay›r ve fazilet duygular›n›, merhamet ve flefkati ortadan kald›racakt›r.
Dünyam›z›n böyle bir gelece¤e do¤ru yöneldi¤i korkusunun veya ümidinin de¤eri
var m›d›r?
S›rf tabiat ve madde plan›na irca edilmifl bir insan hayat› bir hayvan hayat› olur.
Aradaki fark, hayvan›n tabiî sevki (iç güdüsü) yerine tekni¤in kaim olmas›d›r. O zaman insan› “teknik bir hayvan” diye tarif etmek lâz›m gelecektir.
‹nsan daha demir devrinde iken silâh›n›n kabzas›na kufl ve çiçek resimleri kaz›yordu. Bu süs faydas›zd›. Silâh›n at›m ve isabet gücünü art›rm›yordu. Ancak silâh› ata-
13
n›n manevî gücüne bir fley katt›¤› için süsün faydal› oldu¤u söylenebilir. Fakat bu
faydan›n flart› insan›n güzellikten zevk almas›d›r. Yani güzellik duygusu faydadan
önce gelmektedir. ‹nsan› hayvandan ay›ran fark da budur. ‹nsan›n ilkel davran›fllar›nda da fayday› aflan bir idealin hâkimiyeti göze çarp›yor. Güzelli¤e karfl› bu meyil
zaman›m›za kadar, en büyük sanatlar› yaratarak devam etmifltir. Bugün en maddî
SIRA S‹ZDE
ihtiyaçlara cevap veren endüstri mamullerinde bile kendine göre bir zarafet ar›yoruz. Estetik duygu maddî hayat›m›z›n her parças›nda saltanat sürmektedir. Suyu bile zarif bir bardaktan içmeyi tercih ediyoruz. Güzelli¤inden tecritDedilmifl
Ü fi Ü N E Lbir
‹ M dünyada insan›n yaflama ve yaratma zevkini kaybedece¤i, bu yüzden teknik icatlardan
aciz kalaca¤› muhakkakt›r. Çünkü bu icatlar da hayale muhtaçt›rlar. ‹nsan muhayS O R U
yilesini kurutan bir teknik bindi¤i dal› kesmeye mahkûm demektir.
Olaya dayal› yaz›larda geliflme bölümüne dü¤üm de denir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
D‹KKAT
K ‹ T A P
N N
Hasan Âli Yücel, girifl ile ilgili bilgiler verdi¤imiz bölümde al›nt›lad›¤›m›z OkuSIRA S‹ZDE
mak bafll›kl› yaz›s›n› flu sözlerle sonland›r›r:
TELEV‹ZYON
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
Sonuç, yaz›n›n bitifl bölümüdür. Girifl bölümünde ortaya konulan,
bölüD Ü fi Ü S‹ZDE
N E geliflme
L‹M
SIRA
münde çeflitli düflüncelerle aç›klanan konuda son söz, bu bölümde söylenir. Hiçbir
yoruma meydan vermeyecek biçimde aç›k ve anlafl›l›r yaz›l›r. Düflünceye dayal› anS O R U
lat›mlarda bu bölüm, ana düflüncenin ifade edildi¤i yerdir. AMAÇLARIMIZ
Sonuç, olaya dayal› anlat›mlarda çözüm olarak da adland›r›l›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Yaln›zl›kta, dost ve arkadafl yoklu¤unun yerini ancak kitap tutabilir. Bulabildi¤iniz
AMAÇLARIMIZ
kitab› yazan, sizin bu tek bafl›na kald›¤›n›z anda konuflabilece¤iniz tek arkadafl de¤il midir? Yaz›k okumaya al›flmam›fl, onun tad›n› alamam›fl olanlara. Onlar, ›ss›z
‹NTERNET
bir âlemde, yapayaln›z yaflayan mahkûmlard›r.
K ‹ T A P
Duyguya dayal› anlat›mlarda ise geliflme bölümünde içten gelenler ele al›n›rken
okuyucu giderek artan bir duygu yo¤unlu¤u içerisinde sonuç bölümüne ulaflt›r›l›r.
T E L E V ‹dile
Z Y O Ngetiren Se‹stanbul üzerine duygular›n› Buzlu Cam›n ‹stanbul’u bafll›¤›yla
zai Karakoç, sorularla bafllad›¤› yaz›s›n›n geliflme bölümünü ‹stanbul ile ilgili duygu ve düflünce yo¤unlu¤u ile sürdürüyor. Sonuç bölümünde ise yaz›n›n bafll›¤›ndaki “buzlu cam” araya giriyor ve bir duygu yo¤unlu¤u ile yaz› sona eriyor (TDK,
‹NTERNET
2011b: 359-360):
‹stanbul’un fark›nda m›y›z?
‹stanbul’un bir deniz gibi hangi fikri, hangi aflk›, hangi anlam›, hangi rüyay› meddücezirlendirdi¤inin fark›nda m›y›z?
Fatih, fiehzadebafl›, Bayaz›t, Süleymaniye, Sultanahmet, Ayasofya, Nuruosmaniye
Camileri, Yenicami, Yeralt› Mescid-i fierifi, Kapal›çarfl› ve M›s›r Çarfl›s›, Topkap› Saray› ve Galata Kulesi... Cami önlerinde canl› ve kanatl› mümin yüreklerinin katar›
hâlinde güvercinler. Bu güvercinler denizlerin karaya mesajlar›d›r. Bir caminin
önünde birden kalkan güvercinlerin yerden bir metre yukar›da bir denizi havaland›rd›klar›n›, s›rtlar›nda küçük bir Akdenizi tafl›d›klar›n› görür gibi olmaz m›y›z?
‹stanbul’da deniz yumuflak bir anne gibidir. Bir elhamrad›r ‹stanbul’da deniz. Denizlerin elhamras›, güzel Helenas›. Deniz ‹stanbul’da ç›kartma yapmak için k›y›ya
koflan ‹kinci Dünya Savafl› askerleri gibi de¤il, bir anda bir yeri kaplayan Alman pa-
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
14
Türk Dili-II
raflütçüleri gibi de¤il, s›rtlar›na en yeni bir hümanizma yüklü Arap atlar› gibi karalara yürür. Deniz ‹stanbul’da sonsuza aç›lan kap›d›r. Herkes koflar, derdini, s›rr›n›
ona söyler. ‹çini ona boflalt›r. O, bütün hüzün biçimlerini al›r ve “bilinmeyen”e iletir. Onda “Gaib”e söz söylenir. Bütün yitikler ondad›r. O, bir telgraf gibi, sözleri al›r
ve istenilen yere, mümkünden sonras›na ulaflt›r›r. Her ‹stanbullunun denizle ayr›
bir konuflma, ayr› bir buluflma tarz› vard›r. ‹stanbullular›n gençleri ayr› yerde, yafll›lar› ayr› yerde denize randevu verirler.
‹stanbul, kuruldu¤u günden ça¤›m›za kadar, hep bir medeniyetin, hatta bat›ya karfl›
do¤unun sözcüsü, yuvarlak masas› ve kürsüsü olmufltur. ‹stanbul’u ç›kar›n›z; dünya
tarihini yeniden yazmak gerekir. Tarih kalmazd› daha do¤rusu. Dünya baflka bir
dünya, insan baflka bir insan olurdu.
Her büyük flehir bir insan fleklinde düflünülürse, her hâlde en ayd›nl›k yüzlüsü, en
sevimlisi, en derini, en cazibi ‹stanbul olurdu.
Biz, ‹stanbul’u ‹stanbul olmaktan ç›karmak istedik. ‹stanbul’u mesajs›zland›rd›k.
Onu, herhangi bir büyük flehir yapmak için elimizden ne gelirse yap›yoruz. ‹stanbul’u ‹stanbulsuzlaflt›r›yoruz.
Çeflmelerin suyu akmaz. Duvarlar›ndaki yaz›lar› kimse okuyamaz. Öyle camileri
vard›r ki cami olarak kullan›lmaz. Gittikçe ‹stanbul’la aram›za buzlu bir cam giriyor. Biz onu anlayam›yoruz, o bizi. Ve görüflemiyoruz.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Okuyucunun
üzerinde en çok etki b›rakan bölüm sonuçtur. Yaz›m›zda son sözümüzü söyleyece¤imiz bu bölümü elden geldi¤ince etkili bir anlat›mla yazmak,
sözcükleri yerli yerinde kullanarak ana düflüncemizi ifade etmek gerekir.
Konunun Bafll›¤›
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
O Rkitab›n
U
Bir yaz›n›n, Sbir
bölümlerinin bafl›na konulan ve konuyu k›saca tan›tan ibaredir bafll›k (TDK, 2011a : 277). Kompozisyonun bölümlerinden biri olan bafll›k,
yaz›da düzeni
ögelerden biridir. Bafll›ktan bafllayarak sonuç cümlesine
D ‹ K sa¤layan
KAT
kadar yaz›lanlar bir düzen ve bütünlük göstermelidir.
Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi bafll›k, yaz›n›n bafl›nda yer al›r ama baflar›l› bir
SIRA S‹ZDE
kompozisyon yazar› hiçbir zaman bafll›¤› koyarak yazmaya bafllamaz. Kompozisyon yaz›l›p, birkaç kez okunup gerekli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra konu, ana düflünce ve var›lan
sonuç göz önünde bulundurularak yaz›n›n bafll›¤› belirlenir. Konu
AMAÇLARIMIZ
ile bafll›k aras›nda bir ba¤lant› bulunmal›d›r. Bafll›k, ana düflünce ile çeliflmemelidir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Yaz›n›n bir bölümü olan
paragraf, bir duyguyu,
düflünceyi, bilgiyi, dile¤i,
öneriyi, ya da olay›, olaydan
‹ N T E Rbir
N Ekesiti
T yaln›z bir
al›nm›fl
yönüyle tam olarak
çözümleyen, aç›klayan,
tart›flan, öyküleyen,
betimleyen cümleler
bütünüdür.
Özellikle kurgusal
yaz›m sürecine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmek için Murat
K ‹ T A metinlerin
P
Gülsoy taraf›ndan yaz›lan Büyübozumu: Yarat›c› Yazarl›k adl› kitab› okuyabilirsiniz.
(‹stanbul: Can Yayanlar›, 2012)
TELEV‹ZYON
PARAGRAF VE PARAGRAFTA ANLATIM B‹Ç‹MLER‹
‹NTERNET
Paragraf
Yaz›n›n girifl, geliflme ve sonuç bölümleri paragraflardan oluflur. Kompozisyon
plan›n›n baflar›ya ulaflabilmesi için paragraflar›n kurallar›na ve yaz›n›n amac›na uygun düzenlenmesi gerekir.
SIRA
S‹ZDE
1. Ünite
- Kompozisyon
Bilgileri
SIRA S‹ZDE
Paragraflar sat›r bafl› yap›larak belirtilir ancak paragrafland›rma
yaln›zca biD Ü fi Ü N E L ‹ M
çimsel bir düzenleme de¤il anlamsal bir bütünlefltirmedir. Her paragraf bir düflünce kümesi biçiminde kendi içinde bir bütünlük ifade eder. Bu anlam kümeleri birS O R U
birini bütünleyerek yaz›y› oluflturur.
Paragrafland›rma,
düflünceleri belirli k›lar,
düflünceler aras›nda ba¤
kurar ve okumay›
kolaylaflt›r›r. S O R U
15
D‹KKAT
Sözcük, kavram birimi; cümle, yarg› birimi; paragraf ise anlat›m birimidir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
Paragraf birkaç cümleden oluflur. Kimi zaman tek bir cümlenin
paragraf› oluflSIRA S‹ZDE
turdu¤u görülse de baflar›l› bir paragrafland›rmada bir cümlede verilen düflünce di¤er cümlelerle aç›klan›r. Ancak bir paragrafta birden fazla düflüncenin
D Ü fi Ü N E L ‹ Mele al›nmaAMAÇLARIMIZ
s› uygun bir yol de¤ildir. Bir düflünceyi birkaç paragrafta ifllemek
de bir baflka yanl›fll›kt›r. K›sacas›, her paragraf bir düflüncenin ele al›nd›¤›, ifllendi¤i, örneklendirilS O R U
di¤i, gelifltirildi¤i ve sonuca ba¤land›¤› bir bütünlüktür.
N N
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
K ‹ T A P
D ‹ varl›¤›,
K K A T savunulan
Bir paragraf›n uzunlu¤u aç›klanan bilgiyi, anlat›lan olay›, betimlenen
düflünceyi, aç›k seçik kapsayacak kadard›r. Paragraf uzunlu¤unun ölçüsü, okurun ilgisini
TSIRA
E L Eolmal›d›r.
VS‹ZDE
‹ZYON
canl› tutacak kadar k›sa; savundu¤u düflünceyi aç›klayacak kadar uzun
SIRA
S‹ZDE
N N
Paragraf›n düzeni kompozisyonun düzeninden farks›zd›r. ‹lk cümle, paragrafa
girifl cümlesidir. Bu cümle, ayn› zamanda paragraf›n da konusunu
belirler. ‹zleyen
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
cümleler paragraf›n geliflme bölümünü oluflturur. Bu bölümde konu, örneklerle
S O R U
aç›labilir. Paragraf›n son cümlesi ise sonucu belirler.
K ‹ T Abir
P paragrafta
Cemil Meriç Dergi, Hür Tefekkürün Kalesi bafll›kl› yaz›s›ndaki
dergilerin kaderini anlat›yor (TDK, 2011b: 240). K›sa paragrafta
son
D ‹ K K A T cümle eski
dergilerin içinde bulundu¤u durumu ortaya koyuyor:
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
Bizde hazin bir kaderi var dergilerin: Ço¤u bir mevsim yaflar, çiçekler
gibi. En talihlileri bir nesle seslenir. Eski dergiler, ziyaretçisi kalmayan bir mezarl›k. Anahtar›
kaybolmufl bir çekmece. Sayfalar›na hangi hat›ralar sinmifl, hangi ümitler, hangi heAMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
yecanlar gizlenmifl, merak eden yok.
‹ T A P düflünceler
Parafta genellikle konu ilk cümlede, ana düflünce son cümlede,Kyard›mc›
geliflme cümlelerinde bulunur. Bu genellemenin d›fl›nda kalan paragraflarda konu, ana
düflünce, yard›mc› düflünceler paragraf›n de¤iflik cümlelerinde de bulunabilir.
TELEV‹ZYON
Memet Fuat, Yaflad›¤›n› Yazmak bafll›kl› denemesinde paragraf›n konusunu ilk
cümlede verdikten sonra düflüncenin anlamlarla oynay›fl›na sözü getiriyor (TDK,
1964: 215):
‹NTERNET
“Yaflamak” sözcü¤üne çok genifl anlam verirsek “Her sanatç› yaflad›¤›n› yazar” diyebiliriz. Düflünmek, düfl kurmak, okumak, baflkalar›n›n yaflad›¤›ndan etkiler almak
da yaflamakt›r çünkü. fiapkan›n içinden sözcükler çekmenin bile bir gerçek ifl oldu¤u, yaflamakla s›k› bir ilgisi bulundu¤u söylenebilir. Düflüncenin anlamlarla oynay›fl› önlenebilecek bir fley de¤il.
Bir düflünceden bir baflka düflünceye geçerken ak›c›l›¤a dikkat etmek, paragraflar aras›ndaki geçiflleri sa¤lar. Ayn› konunun düflünceleri olsa da aralar›nda bir
ba¤lant› kurulamazsa paragraflar aras›ndaki geçifller sorunlu olabilir. Bu durum,
okuyucunun ilgisinin kopmas›na yol açar. Paragraflar âdeta bir zincirin halkalar›
gibi birbirine ba¤lanmal› ve aralar›ndaki ba¤lant›y› korumal›d›r.
D‹KKAT
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
SIRA
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
16
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RAU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
Türk Dili-II AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDEyazma becerilerinin gelifltirilmesi ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve örnekler
Farkl› yaz› türlerinde
K ‹ T A P
için Uygulamal› Yazma E¤itimi adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Gündüz O. ve fiimflek,
T., Ankara: DGrafiker
Yay›nlar›, 2011)
Ü fi Ü N E L ‹ M
TELEV‹ZYON
Paragrafta Anlat›m Biçimleri
S O R U konunun, ele al›nan düflüncenin ve verilen örneklerin anlat›m
Paragrafta ifllenen
biçimi, tutulan yola göre farkl› nitelik ve özellik tafl›r. Yaz›n›n her paragraf› ayn›
‹ N T E R N EBu
T
tarzda yaz›lamaz.
D ‹ K K A T durum, ak›c›l›¤› ve sürükleyicili¤i engeller, yaz›y› tekdüzelefltirir. Her paragrafta ele al›nan konunun, ifllenecek düflüncenin, verilecek örne¤in
niteli¤ine göre anlat›m biçimlerinden herhangi biri ya da birden fazlas› seçilebilir.
SIRA S‹ZDE
Seçilen anlat›m biçimleri hem konuyu bütün yönleriyle ele almam›z› sa¤layacak
hem de düflüncelerimizin okuyucularca daha kolay bir biçimde kavranmas›na yard›mc› olacak
nitelikte olmal›d›r. Afla¤›da paragrafta ele al›nan düflünceyi gelifltirAMAÇLARIMIZ
mede yararlanabilecek farkl› anlat›m biçimleri aç›klanmaktad›r.
N N
Paragrafta anlat›m
ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve örnekler için S›dd›k Akbay›r’›n YaK ‹ T A biçimleri
P
z›l› Anlat›m: Nas›l Yazabilirim? adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Pegem
Akademi Yay›nc›l›k, 2010)
TELEV‹ZYON
Tan›mlama
Bir kavram›n niteliklerini eksiksiz olarak belirtmek, aç›klamak onu tan›mlamakt›r (TDK, 2011a: 2261). Yaz›da savundu¤umuz düflünceyi çeflitli özellikleriyle taT E R N Edüflüncenin
T
n›mlayarak‹ Nilgili
kavranmas›na yard›mc› oluruz.
Afla¤›daki paragrafta Mehmet Kaplan kültür sözünün tan›m›n› yaparak söze girmekte, kültürlü insan ve kültürlü millet kavramlar›n› tan›mlayarak okuyucuyu bir
düflünceye ulaflt›rmaktad›r (TDK, 2011b: 235).
Kültür kelimesi Latince “ekin ekmek” manas›na gelirmifl. Mikrop cinsinden canl›
bir varl›¤›n muayyen bir ortam içinde ço¤almas›na da kültür denilir. Bir ferdin
SIRA S‹ZDE
veya bir milletin manevi k›ymetlerini ifllemesi, ço¤altmas› ve gelifltirmesi de kültür
ad›n› al›r. Kültürlü bir insan birçok fleyleri okumufl, düflünmüfl ve iyice sindirmifl
bir insand›r.
bir millet, maddi ve manevi imkânlar›n› gelifltirmifl, iptidaD Ü fi Ü N Kültürlü
EL‹M
ilikten yüksek bir medeniyet seviyesine ulaflm›fl olan millettir. ‹ster toprak gibi
maddi, ister ilim ve sanat gibi manevi olsun, ifllenen ve gelifltirilen her fley “kültür”
S O R U
ad› alt›nda toplanabilir.
Tan›mlama genellikle,
D ‹ K K A T girifl bölümü paragraflar›nda kullan›l›r.
Örneklendirme
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA ayr›nt›l›
S‹ZDE bir biçimde anlatman›n bir yolu da örneklendirmedir (TDK
Konuyu daha
2011a: 1859). Örnekler vermek konuyu daha anlafl›l›r duruma getirece¤i gibi düAMAÇLARIMIZ
flünceye aç›kl›k
ve somutluk kazand›r›r. Ancak örnek olarak verilen fley, anlat›m›
somutlaflt›racak nitelikte genel ve bilinir bir fley olmazsa anlat›m bütünüyle belirsizleflebilir. Örnekleme, uzun aç›klamalar›n da önüne geçece¤inden birkaç sayfaK S ‹ O TR AU P
da anlat›lacak
düflünceyi birkaç örnekle ifade etme kolayl›¤› sa¤lar.
D ‹ K Kço¤u
A T zaman soyut düflünceleri somutlaflt›rmak için daha çok geliflme böÖrneklendirme,
TELEV‹ZYON
lümünde yararlan›lan anlat›m biçimlerinden biridir.
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
17
Afla¤›daki al›nt›da Do¤an Aksan, Türkçenin anlat›m olanaklar›n› belirtmek için
bir örnek vermekte ancak ulaflt›¤› sonucu kesin bir biçimde gözler önüne sermek
amac›yla di¤er örnekleri de art arda s›ralamaktad›r (Aksan, 2005: 123-124):
Türkçenin sözdiziminin, ona çok çeflitli anlat›m olanaklar› sa¤layan önemli
özellikleri vard›r. Bu özelliklerden biri sözdiziminin esnekli¤idir. Örnek olarak, geçiflli bir eylemle kurulmufl, dört ögeli bir tümceye de¤inelim:
1. Ali baltay› a¤aca vurdu.
tümcesiyle dile getirilen yarg›, her biri anlaml› ve kabul edilebilir nitelikteki daha on iki ayr› tümceyle anlat›labilir:
2. Ali baltay› vurdu a¤aca,
3. Ali a¤aca vurdu baltay›,
4. Vurdu Ali baltay› a¤aca,
5. Vurdu a¤aca baltay› Ali,
6. Vurdu baltay› a¤aca Ali,
7. A¤aca baltay› Ali vurdu,
8. A¤aca vurdu baltay› Ali,
9. A¤aca Ali baltay› vurdu,
10. Baltay› Ali a¤aca vurdu,
11. Baltay› a¤aca Ali vurdu,
12. Baltay› vurdu Ali a¤aca.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Karfl›laflt›rma
Düflünce öbe¤i olan paragrafta okuyucunun zihninde karfl›laflt›rma
yapmas›n› sa¤D Ü fi Ü N E L ‹ M
layarak konunun kavranmas›na yard›mc› olmak mümkündür. Karfl›laflt›rma kiflilerin, nesnelerin, olaylar›n ve olgular›n benzer veya ayr› yanlar›n› incelemek için yaS O R U
p›lan k›yaslamad›r (TDK, 2011a: 1337).
D‹KKAT
Karfl›laflt›rma, daha çok geliflme bölümünde yararlan›lan anlat›m biçimlerinden
biridir.
Ak-kara, iyi-kötü, güzel-çirkin gibi karfl›laflt›rma amac› gütmeyen karfl›t anlaml› kavramlar›n bir paragrafta yer almas› karfl›laflt›rma de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Afla¤›daki örnekte Do¤an Aksan, Türkçedeki akrabal›k adlar›n›n zenginli¤ini
di¤er dillerle karfl›laflt›rma yaparak vermifltir (Aksan, 2005: AMAÇLARIMIZ
88):
Hint-Avrupa ailesindeki dillerden baflkal›k gösteren niteli¤iyle Türkçe,
ba¤K ‹ Takrabal›k
A P
lar›n› anlatan sözcüklere geldi¤imizde yine ayr›nt›l› anlat›mla kendine özgü bir görünümle karfl›m›za ç›kar. Örne¤in Türkçede “bald›z”, “elti”, “görümce” ve “yenge”
ayr› ayr› kavramlar olufltururken Hint-Avrupa dil ailesinde tek bir
T Egöstergeyle
L E V ‹ Z Y O N dile getirilir. S›ras›yla, Frans›zcada belle-soeur, ‹ngilizcede sister-in-law, Almancada
Schwägerin. Bu durumun daha baflka örneklerini gösterebiliriz.
Tan›klama
‹NTERNET
Paragrafta verilen bilginin tan›nm›fl bir kayna¤a dayand›r›larak yaz›ya girifl yap›lmas›, konunun aç›l›m›nda tutulan bir baflka yoldur. Böylece tan›k göstererek bilginin sa¤lam bir kayna¤a dayand›¤›n› göstermifl oluruz. Yöntem olarak önce al›nt› yap›lacak kiflinin ad› an›l›r sonra da sözleri aktar›l›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tan›klama, anlat›lanlara
somutluk kazand›rmak için
baflkalar›n›n
düflüncelerinden,
sözlerinden yararlanmad›r.
Tan›k göstermek olarak da
adland›r›l›r.
18
Türk Dili-II
Ünlü Osmanl› tarihçisi Peçevi ‹brahim Efendi, bizde ilk kahvenin 1554’te ‹stanbul’da
aç›ld›¤›n› yazar: “Keyiflerine düflkün baz› safa ehli insanlar ile kifliler, okuryazar
makulesinden (soyundan) arif kimseler orada toplanmaya bafllam›flt›r... Kimi kitap
ve güzel fleyler okur, kimi tavla ve satranç oynar, kimi yeni söylenmifl gazeller getirerek fliirden ve edebiyattan bahsederdi.” Bizden esinlenen ‹ngiliz tacirleri ilk kahvehaneyi 1650’de Oxford’da açm›fllar. Kahvehaneler ‹ngiltere’de de o kadar ra¤bet görSIRA S‹ZDE
müfl ki birkaç y›l içinde say›lar› iki bini aflm›fl (Tont, 2009: 112).
SIRA S‹ZDE
Yukar›daki
örnekte yazar, kahvenin Türkler taraf›ndan ilk kez kullan›l›fl› ve
SIRA S‹ZDE
dünyaya yay›l›fl›
ile ilgili bilgiler vererek bafllad›¤› yaz›s›nda bizde ilk kez kahvenin
ne zaman kullan›ld›¤› konusundaki bilgiyi Peçevi ‹brahim Efendi’den bir al›nt› yaS O R U
parak tan›klam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Tan›k gösterilen
s›radan kifliler olmamal›d›r. Tan›k bazen söz, bazen kifli olabilir.
D ‹ K Kkifliler
AT
S O R U
Tan›klama geliflme bölümünde yararlan›lan anlat›m biçimlerinden biridir.
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
N N
TKE L‹ E TV ‹ ZA Y PO N
‹NTERNET
Yukar›daki
araflt›rmac›, yaz›s›nda önce uluslararas› bir kuruluflun veri‹ N T E Rörnekte
NET
lerini ele almakta sonra da tahminlere dayal› olarak hastal›¤›n yayg›nl›¤›yla ilgili
S O R U bulunmaktad›r.
olarak kestirimlerde
S O R U
Tan›tlama, say›sal
D ‹ K K Ave
T istatistik verilerinden (nicel veriler) yararlanarak anlat›lmak isteneni kan›tlamay› gerektirir. Baz› kaynaklarda bu anlat›m biçimi say›s›l verilerden yararlanma
olarak da adland›r›lmaktad›r.
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
Bir düflüncenin gerçekli¤ini yads›namayacak bir kesinlikle göstermek anlam›nda
K ‹ T yaz›da
A P
olan tan›tlama,
say›sal verilerin, istatistiklerin, göstergelerin, tahminlerin taAMAÇLARIMIZ
n›t olarak kullan›lmas›d›r. ‹leri sürdü¤ümüz düflüncelerin birtak›m verilerle tan›tlanmas› gerekebilir. Bu durumda istatistiklere, deney sonuçlar›na yer verilebilir.
T KE L‹E VT ‹ ZAY OP N sonuçlar›ndan yararlan›labilir.
Yap›lm›fl araflt›rmalar›n
Domuz gribi, WHO’nun verilerine göre 40’› aflk›n ülkede 12.000’i aflk›n kifliyi enfekte etmifl,
T SIRA
E L E V86
‹ Z kifliyi
Y O N öldürmüfl durumda. Fakat bunlar kay›tl› vakalar; virüse maS‹ZDE
‹ N T E R N E Tgerçek say›s›n›n en az 100.000 oldu¤u tahmin ediliyor (Candafl
ruz kalm›fllar›n
2009: 46).
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Tan›tlama
Tan›tlamak, bir iddian›n
gerçekli¤ini
K ‹ T A inkâr
P
AMAÇLARIMIZ
edilmeyecek bir kesinlikle
göstermek, ispatlamakt›r
(TDK, 2011a: 2263).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Bilimsel yaz›larda
al›nt›lar da tan›k niteli¤i tafl›r. Bu tür yaz›larda al›nt›lar›n
D ‹ K K Ayararlan›lan
T
metin içinde gösterimi için alt›nc› ünitedeki ilgili bölümü okuyabilirsiniz.
N N
4
SIRA S‹ZDE
Paragrafta anlat›m
biçimlerini karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
19
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
Kompozisyonla ilgili genel bilgileri aç›klayabilmek
Dilimize Frans›zcadan geçen kompozisyon dar
anlamda “ö¤rencilere duygu ve düflüncelerini etkili ve düzgün bir biçimde anlatmalar› için yapt›r›lan yaz›l› veya sözlü çal›flma” olarak tan›mlanmaktad›r. Sözlü ve yaz›l› olmak üzere iki tür kompozisyon vard›r. Gerek sözlü kompozisyonda gerekse yaz›l› kompozisyonda bütünlük, güzellik,
etki b›rakma ve do¤ruluk kavramlar› vazgeçilmez
kavramlar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bütün bu
kavramlar, kifliyi yaz›n›n kurallar›na uymaya, belli
bir yaz›m disiplini kazanmaya yönlendirir. Kompozisyon yazma kurallar› ve yöntemlerinin uygulanmas› s›ras›nda biçim, yaz›m, noktalama, sözcük seçimi gibi hususlara da özen gösterilmelidir.
Kompozisyon yazmaya giriflmeden önce kiflilerde dil becerileri ve bilgi donan›m›n›n yeterli olmas› gereklidir. Okul öncesinde ilk geliflen dil
becerisi dinlemedir, daha sonra dinleme ile birlikte konuflma becerisi geliflir. Okula bafllama ile
birlikte okuma ve yazma becerileri geliflir.
Di¤er yeterlik bilgi donan›m›d›r. ‹nsan bilgi donan›m›n› ö¤renim hayat›nda kazan›r. Ancak ö¤renim sürecinde bilgiyi edinme, yine okuma ve
dinleme etkinlikleriyle elde edilir. Okumak, bilgi
edinmenin de en temel etkinliklerinden biridir.
Kifli okuduklar›ndan yeni bilgiler edinirken bunlar› önceki bilgileriyle karfl›laflt›rmal›, elefltirel gözle de¤erlendirmelidir. Gerekti¤inde di¤er kaynaklara bakarak bilgilerin do¤rulu¤u s›nanmal›d›r.
Yaz›l› kompozisyonun oluflturulmas› sürecini betimleyebilmek
Yaz›l› kompozisyon oluflturmada izlenecek ad›mlar; konunun seçilmesi, konunun s›n›rlar›n›n çizilmesi ve konuyla ilgili ana düflünce ile yard›mc›
düflüncelerin belirlenmesi, kompozisyonun planlanmas›d›r. Konunun seçimi bazen yazan kiflinin
kendisi taraf›ndan belirlenir bazen de do¤rudan
bir konu verilir. Her iki durumda da konu ile ilgili
bilgilerin gözden geçirilip bir düzen planlanmal›d›r. Konunun s›n›rland›r›lmas›, konunun çerçevesinin belirlenmesidir. Amac› belirlenen konu s›n›rlanm›fl da olur. Konu s›n›rland›kça alan› daral›r;
alan› darald›kça ayr›nt› artar, konu daha derinlemesine ifllenebilir. Konunun belirlenmesinden sonra yaz›n›n ana düflüncesini ve bu düflünceyi destekleyecek, aç›klayacak, gelifltirecek yard›mc› düflünceleri bulma ad›m›n›n at›lmas› gerekmektedir.
Bu aflama, konu ile ilgili bulufllar yapmak, kompozisyonun plan› ile ilgili verileri ortaya koymakt›r.
N
AMAÇ
3
Bu aflamada konuyla ilgili düflünceler, duygular,
sezgiler maddeler hâlinde yaz›ya geçirilebilir.
Konunun özelli¤ine, ifllenecek ana düflünce ve
yard›mc› düflüncelerin niteli¤ine, kullan›lacak örneklere, anlat›m biçimine göre kompozisyon;
olaya dayal›, düflünceye dayal› ya da duyguya
dayal› olmak üzere planlan›r. Bir veya birkaç olay› konu edinen yaz›l› anlat›m türlerinde olaya
dayal› plan uygulan›r. Bak›fl aç›s›n›n egemen oldu¤u, düflüncelerin ifllendi¤i, kavramlar›n ve sorunlar›n tart›fl›ld›¤› yaz›larda düflünceye dayal›
plan uygulan›r. Belirli nesne, olay veya bireylerin iç dünyam›zda uyand›rd›¤› izlenimlerin, heyecanlar›n egemen oldu¤u, betimlemelerimizin
yer ald›¤› yaz›lar duyguya dayal› plan ile yaz›l›r.
Bir düzen içerisinde tasarlanan ve planlanan yaz›lar girifl, geliflme ve sonuç bölümlerinden oluflturulur. Kompozisyon yaz›l›p, birkaç kez okunup gerekli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra konu,
ana düflünce ve var›lan sonuç göz önünde bulundurularak yaz›n›n bafll›¤› belirlenir.
Paragrafta anlat›m biçimlerini s›n›fland›rabilmek
Yaz›n›n bir bölümü olan paragraf, bir duyguyu,
düflünceyi, bilgiyi, dile¤i, öneriyi ya da olay›, olaydan al›nm›fl bir kesiti yaln›z bir yönüyle tam olarak çözümleyen, aç›klayan, tart›flan, öyküleyen,
betimleyen tümceler bütünüdür.
Paragrafta ifllenen konunun, ele al›nan düflüncenin ve verilen örneklerin anlat›m biçimi, tutulan
yola göre farkl› nitelik ve özellik tafl›r. Yaz›da savunulan düflünceyi çeflitli özellikleriyle eksiksiz
olarak belirtmek, aç›klamak tan›mlamakt›r. Tan›mlama, genellikle girifl bölümü paragraflar›nda
kullan›l›r. Konuyu daha ayr›nt›l› bir biçimde anlatman›n bir yolu da örneklendirmedir. Ço¤u zaman soyut düflünceleri somutlaflt›rmak için örneklendirmeden yararlan›l›r. Örneklendirme, daha çok geliflme bölümünde yararlan›lan paragrafta anlat›m biçimlerinden biridir. Kiflilerin, nesnelerin, olaylar›n ve olgular›n benzer veya ayr› yanlar›n› incelemek için yap›lan karfl›laflt›rma, bir di¤er anlat›m biçimidir. Paragrafta verilen bilginin
tan›nm›fl bir kayna¤a dayand›r›larak yaz›ya girifl
yap›lmas›, konunun aç›l›m›nda tan›klama olarak
adland›r›lan bir baflka yoldur. Bir düflüncenin gerçekli¤ini yads›namayacak bir kesinlikle göstermek anlam›nda olan tan›tlama, yaz›da say›sal verilerin, istatistiklerin, göstergelerin, tahminlerin
tan›t olarak kullan›lmas›d›r.
20
Türk Dili-II
Kendimizi S›nayal›m
1. Kompozisyonla ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisi
do¤rudur?
a. Sözlü kompozisyonda dinleyen tepkisini sonra
verir.
b. Kompozisyon yazmak yetenek iflidir.
c. Kompozisyonun bütününde bir düzen olmas›
gerekir.
d. Yaz›l› kompozisyon daha kuralc›d›r.
e. Kompozisyonun bir anlam› da parçalay›p toplamad›r.
2. ‹lk
a.
b.
c.
d.
e.
edinilen dil becerisi afla¤›dakilerden hangisidir?
Dinleme
Okuma
Yazma
Konuflma
Anlama
3. Afla¤›dakilerden hangisi s›n›rland›r›lm›fl konudur?
a. Tan›mlamada sözlüklerden yararlanma
b. Okuma
c. Araflt›rma
d. Dil
e. Bilim
4. “Ülkemizde de s›nav gerçe¤ini flu örneklerle de¤erlendirelim.” cümlesi bir paragrafta afla¤›dakilerden hangisi olabilir?
a. Girifl cümlesi
b. Geliflme cümlesi
c. Tan›tma cümlesi
d. Yarg› cümlesi
e. Sonuç cümlesi
5. Afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Üzerinde yaz› yaz›lan düflünce, olay ya da durum konudur.
b. Olgular, veriler ya da sorunlar kompozisyonun
konusu olabilir.
c. Konunun ilgi çekici olmas›nda deyim ve atasözlerinden yararlan›labilir.
d. Kompozisyon yazarken konunun nas›l ele al›naca¤› planlanmal›d›r.
e. Kompozisyonda anlat›ma ak›c›l›k ve etki kazand›rmak için uzun yaz›lmal›d›r.
“fiiir elefltirisi, fliirin çevrilmesi gibidir; olanaks›z de¤il
elbette, ama elefltirinin en zor alan›. Bu yüzden de fliir
elefltirilerinde ço¤un, fliirin anlam›n›n bütün derin yap›lar›na ad›m ad›m girilirken, biçiminin yüzey yap›s›yla yetinildi¤i görülüyor. Çetin ifl bu. Dilin içinde yarat›c› yazar›n ve flairin kullan›m›na sunulmufl söz sanatlar› da var, her yarat›c›n›n ulaflt›¤› özgünlü¤ü d›fla
vuran ritim, ses gibi katk›s›z soyutlukta ö¤eler de ve
bunlar›n yarat›c›s›n›n onlara verdi¤i de¤erlere uygun
biçimde çözümlenmesi elbette zordur.”
6. Yukar›daki paragraf›n ana düflüncesi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. fiiiri elefltirmek olanaks›zd›r.
b. fiiirin elefltirisinde önemli olan derin yap›lar› anlamakt›r.
c. fiiir elefltirisi elefltiriler içinde en zor olan›d›r.
d. Yazar›n seçti¤i söz sanatlar›n› de¤erlendirmek
zordur.
e. fiiir elefltirisinde biçimle yetinmemek gerekir.
7. “Bir duyguyu, düflünceyi, bilgiyi, dile¤i, öneriyi, ya
da olay›, olaydan al›nm›fl bir kesiti yaln›z bir yönüyle
tam olarak çözümleyen, aç›klayan, tart›flan, öyküleyen, betimleyen tümcelerdir.” Diyen biri afla¤›dakilerden hangisini tan›mlamaktad›r?
a. Hece
b. Sözcük
c. Cümle
d. Paragraf
e. Kompozisyon
8. Bir düflüncenin gerçekli¤in yads›namayacak bir kesinlikle göstermek için afla¤›dakilerden hangisinden yararlan›labilir?
a. Say›sal verilerden
b. An›lardan
c. Gözlem verilerinden
d. Etrafta söylenilenlerden
e. Günlüklerden
“
9. Paragrafta verilen bilginin tan›nm›fl bir kayna¤a dayand›r›larak anlat›lmas›na ne denir?
a. Kan›tlama
b. Karfl›laflt›rma
c. Aç›klama
d. Tan›klama
e. Tan›tlama
“Okumadan yaz›lmayaca¤› san›r›m yazmaya çal›flan
herkeste art›k yer etmifl bir düflünce. Gelgelelim, do¤ru
bir okuma biçimi nedir, onunla ilgili sorunlar›m›z sürüyor. Okudu¤umuz bir metnin bütün ö¤elerini tek tek
soyutlayarak anlamak, sonra da bütün yap›y› o ö¤elerin bireflimi olarak okumakt›r do¤ru okuma biçimi. Demek ki bir çal›flma. Önce teknik bir çal›flma gibi görünebilir bu, ama soyutlamay› ve elefltirel bak›fl aç›s›n›
tam anlam›yla içsellefltirdikten sonra, kendili¤inden,
bir refleks biçiminde yap›lmaya bafllar.”
10. Öne sürülen düflünceyi anlatmak için yukar›daki
paragrafta hangi anlat›m biçimine baflvurulmufltur?
a. Kan›tlama
b. Tan›klama
c. Aç›klama
d. Tan›tlama
e. Örneklendirme
21
Yaflam›n ‹çinden
YAZMAYA BAfiLAMAK
“…Bir defter ve kalem… Ve tabii yaln›zl›k…”
Murat Gülsoy
Yazma ve yaratma sürecinin incelikleri okurlar için oldu¤u kadar yazarlar için de gizemini koruyan konular›n bafl›nda gelir. Bir öyküyü ya da roman› okurken sat›rlardan zihnimize s›zan ve orada baflka bir dünyan›n
kurulmas›na neden olan fleyin ne oldu¤unu ço¤u zaman anlayamaz, okudu¤umuz metnin bir metin oldu¤unu unutarak, zihnimizin gözüyle izlemeye bafllad›¤›m›z bu sanal dünyan›n olaylar›na ve kiflilerine kendimizi kapt›r›r›z. Zaten okumaktan al›nan zevk de bu kendini kapt›rma hâlidir en az›ndan bafllang›çta…
Yazma süreci, yazar› için de benzer bir yan›lsamay› bar›nd›r›r. Yazan kifli, her ne kadar tüm ayr›nt›lar›n› kurgulam›fl olsa da, hikâyenin sonunda neler olaca¤›n› en
bafl›ndan bilse de metnin bir sahnesini yazarken okurun kap›ld›¤›na benzer bir yan›lsaman›n içine girerek
yazd›klar›n› görmeye/ gördüklerini yazmaya bafllar. Bu
git-gellerin içinde yol almak tuhaf ama bir o kadar da
zevkli bir deneyimdir. An gelir yazd›¤›n›z dünyan›n
efendisi oldu¤unuzu düflünürsünüz, an gelir olaylar›n
denetiminizden ç›kabilece¤i yan›lsamas›na kap›l›rs›n›z
ya da kimi zaman yaratt›¤›n›z kahramanlar›n neler hissedeceklerini tasarlarken onlara gerçek insan muamelesi yapt›¤›n›z› fark eder, flafl›r›rs›n›z. Bu deneyimi okur
olarak okuma yazmay› ö¤rendi¤imiz günden itibaren
yaflamaya bafllar›z. Okudukça, metinleri zihnimizde canland›rmak daha da kolaylafl›r; bir süre sonra yetkin edebiyat metinlerini okuya okuya art›k metinde anlat›lan
olaylar›, betimlenen sahneleri zihnimizde canland›rman›n ötesine geçer, metnin bir bütün olarak iflaret etti¤i
baflka metinlerle ya da düflüncelerle iliflkiler kurmaya
bafllar, edebiyat yap›tlar›n›n birden çok katman› oldu¤unu fark ederiz.
Peki, yazmaya kalk›flt›¤›m›zda, çok iyi bir okur olsak
bile neden cümleler bir kaynaktan f›flk›r›yor gibi akmazlar? Neden o sevdi¤imiz yazarlar gibi “kolayl›kla”
sayfalar› dolduramay›z? Neden yazd›klar›m›z› okuduktan sonra bize basit ve özelliksiz görünürler? Bofl kâ¤›da bakarken neden tüm güzel ve anlaml› cümleler bizden bucak bucak kaçmaya bafllar?
Tüm bu sorular, yazmaya yeni bafllayanlar için oldukça
tan›d›k durumlar› iflaret eder. Bafllamak… En zoru da
budur zaten. Bafllamak. Hele yaratma sürecini bar›nd›ran bir ifle bafllamak, kurallar› tan›mlanabilir di¤er ifllere göre çok daha zordur.
22
Türk Dili-II
Ben burada, yazman›n ya da edebiyat›n alt›n kurallar›n›, gizli formüllerini verme iddias›nda de¤ilim. Çünkü
yaratma süreci, kurallar› tam olarak tan›mlanabilen bir
etkinlik de¤ildir. Yaratmak daha önce var olmayan bir
fleyi vücuda getirmek demektir. Kurallar ise ancak var
olan fleylere bak›larak üretilmifl iliflkiler bütünüdür. Dolay›s›yla henüz yarat›lmam›fl bir fleyin (henüz yaz›lmam›fl özgün bir metnin) nas›l var olaca¤›n› tan›mlamak
da mant›kd›fl› görünmektedir. Ancak…
Ancak, edebiyat yap›tlar› ne kadar özgün olurlarsa olsunlar tamamen rasgele ve kaotik bir flekilde ortaya ç›km›fl ürünler de¤illerdir. Her edebiyat yap›t› kendinden
önceki yap›tlarla bir iliflki içindedir. Dolay›s›yla var olan
yap›tlara bakarak, onlar› farkl› aç›lardan okuyup de¤erlendirerek edebiyat yap›tlar›n›n nas›l meydana ç›km›fl
olduklar›n› anlamaya çabalayabiliriz. Bu nedenle okumak, yazmaya bafllaman›n ilk ad›m›d›r diyebiliriz. Hele
günümüzde okurun rolünü yazar›n önüne geçiren, as›l
yarat›c› sürecin yazmak de¤il okumak oldu¤unu öne
süren “dahi yazar yoktur, dahi okur vard›r” diyen kuramlar oldu¤u düflünülürse bu önermemiz daha da büyük bir önem kazan›r (Rosenau, 1998).
Okumak, yazma prati¤inin ilk ad›m›ysa ikinci ad›m›
yazmakt›r. Bu kadar çabuk mu, diye soranlara yan›t›m:
evet bu kadar çabuk. E¤er yazmak istiyorsan›z yazars›n›z. Kimse size engel olamaz. Ancak yazd›klar›n›z› baflkalar›na okutmaya kalk›flt›¤›n›zda veya yay›mlatmak istedi¤inizde iflin rengi de¤iflir. Ama flimdi daha iflin bafl›ndayken bunu düflünmemeliyiz. Yazmaya yeni bafllam›fl biri yay›mlatma düflüncesini akl›na ne kadar az getirirse o kadar verimli olur. Bu kolay bir fley de¤ildir.
Çünkü edebiyat yap›tlar› yazarlar›n hem kendileri hem
de baflkalar› için ürettikleri metinlerdir. Bir tür anonim
mektuplard›r. Al›c›s› belli olmayan, ço¤unlukla herkese
ulaflmas› arzulanan mektuplard›r. Edebiyat yazar›, yazd›klar›n›n herkesin ilgisini çekecek, herkesin be¤enisini toplayacak metinler oldu¤u iddias›ndad›r. Bugün olmasa bile belki gelecekte, bu toplulukta olmasa bile
baflka bir insan grubunda… Mutlaka birileri okuyup
anlayacakt›r, anlay›nca da kaç›n›lmaz olarak be¤enecektir. Bu hayal insan› yazmaya iter, ama yazar yapmaya yeter mi? Bunu kimse iddia edemez.
Yazmaya bafllam›fl birini bekleyen olas› aflamalar flunlard›r: önce yazars›n›z, sonra yazd›klar›n›z› okuyacak
birilerini bulmaya çal›fl›rs›n›z, baflar›l› olamazsan›z (yay›mlatamazsan›z, insanlar›n ilgisini çekemezseniz) yeni
metinler yazarken yavafl yavafl olas› okurlar›n be¤eni
ölçütlerini düflünerek yönünüzü belirlemeye bafllars›n›z… Ki bu yarat›c›l›¤› tehdit eden durumlardan biridir.
Baflkalar›n›n neler düflünece¤i, ne gibi elefltirilerde bulunacaklar›n›, sizi ciddiye almad›klar›n› düflünmeye bafllad›ysan›z, yarat›c›l›¤›n›z› nas›l ortaya koyacaks›n›z? Burada bir ikilem oldu¤u aç›k: hem edebiyat yap›tlar›n›n
baflka insanlar için yaz›ld›klar›n› söylüyoruz hem de yarat›c›l›¤›n özgün bir sanat yap›t› üretmekten geçti¤ini
iddia ediyoruz. Bu ikilemi aflmak için felsefi bir tart›flma
yapmak da kuflkusuz yarat›c› bir süreç olurdu ancak
benim önerim pratikte bunu nas›l aflaca¤›m›z› araflt›rmakt›r.
Yazmaya bafllaman›n en güzel yolu bir defter tutmakt›r.
Bir defter ve kalem… Ve tabii yaln›zl›k. Bir üçüncüsü,
yazd›klar›n›z› kimsenin okumayaca¤›na iyice inanman›z. Ancak insan›n içinde hep bir kuflku olacakt›r. Deftere güzel ve de¤erli fleyler yazamama korkusu kimi zaman insan›n yarat›c›l›¤›n› kilitler. Bunu da iki defter alarak baflarabilirsiniz! As›l yay›mlatacaklar›n›z›, insanlara
okutaca¤›n›z metinleri ikinci deftere ve akl›n›za gelen
di¤er her fleyi diledi¤iniz gibi birinci deftere yazaca¤›n›za kendinizi inand›rman›z yeterli olacakt›r. Benim için
“ikinci defter” bilgisayar›md›r. Art›k birçoklar›n›z için
bu böyle olacakt›r, bundan eminim.
Kaynak: Murat Gülsoy (2012. Büyübozumu: Yarat›c›
Yazarl›k- Kurmacan›n Bilinen S›rlar› ve ‹hlal Edilebilir Kurallar› (7. bask›), ‹stanbul: Can Yay›nlar›, s.
25-28.
”
23
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. c
2. a
3. a
4. b
5. e
6. c
7. d
8. a
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kompozisyonla ‹lgili Genel
Bilgiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil Becerileri ve Bilgi Do
nan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›l› Kompozisyonun Oluflturulmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paragraf ve Paragrafta Anlat›m Biçimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Sözlü kompozisyonun de¤iflebilir ve esnek olmas›na
karfl›n, yaz›l› kompozisyon daha de¤iflmez ve dura¤and›r. Bu yönüyle daha kuralc› ve daha düzenli, üzerinde
düflünülüp oluflturulan bir anlat›md›r, diyebiliriz. Sözlü
kompozisyonda konuflan ve dinleyen vard›r. Yaz›l›
kompozisyonda yazar ve okur vard›r. Yaz›l› kompozisyonda okur, yaz›l› bir metni tekrar tekrar okuyabilir;
ancak yazar, okurun tepkisini hemen göremez. Buna
karfl›l›k sözlü kompozisyonda etkileflim söz konusu oldu¤u için konuflan, dinleyenlerin tepkilerini an›nda alabilir ve kendini daha do¤ru ifade etme yollar›n› çeflitlendirebilir.
S›ra Sizde 2
Kompozisyonun bütününde bir düzen olmas› gerekir.
Kompozisyonda düzen, yaz› alan›n›n kullan›m›ndan
bafllay›p düflüncelerin, duygular›n, aç›klamalar›n, gözlemlerin, saptamalar›n, örneklerin s›ralan›fl›na kadar
kendisini göstermelidir. Baflar›l› bir kompozisyon yazabilmek için yaln›zca bunlar yeterli de¤ildir. Kompozisyon yazma kurallar› ve yöntemlerinin uygulanmas› s›ras›nda biçim, yaz›m, noktalama, sözcük seçimi vb. bak›mlardan da göz önünde bulundurulmas› gerekenler
vard›r. Biçim aç›s›ndan kullan›lan kâ¤›d›n kompozisyon yazmaya uygunlu¤u, yaklafl›k olarak üstten 6 cm,
alttan 2 cm, soldan 1 cm, sa¤dan 3 cm boflluk b›rak›lmas›, yaz›m kurallar›na uyulmas›, noktalama iflaretlerinin yerli yerinde kullan›lmas› gerekmektedir.
S›ra Sizde 3
Sirkesini, sar›msa¤›n› hesap eden paçay› içemez atasözü, cimrilik eden kiflinin isteklerini elde edemeyece¤ini
anlatmaktad›r. Yersiz ve gereksiz maddi korkular, eli s›k›l›k; temel gereksinimlerimizi karfl›lamam›z› bile engelleyebilir. Böylece amaçlar›m›zdan uzaklaflaca¤›m›z
gibi insanl›ktan da ç›kabiliriz. Ne kadar harcayaca¤›m›zdan çok, niçin ve neye harcama yapaca¤›m›z önemlidir. Temel gereksinimlerimizden k›sarak mutlu olamay›z. K›sacas› bu atasözü cimrili¤i konu edinmifltir. Yazaca¤›m›z kompozisyonda cimrilik ve zararlar› üzerinde
durmam›z do¤ru bir seçim olacakt›r.
S›ra Sizde 4
Paragrafta ifllenen konunun, ele al›nan düflüncenin daha iyi anlat›labilmesi için, aç›kl›k kazanmas› için birtak›m anlat›m özelliklerinden yararlan›lmal›d›r. Bir yaz›n›n bütünlü¤ü içinde paragrafa konu olan olay, olgu ya
da kavram›n özel ve temel niteliklerini aç›klarken tan›mlamadan yararlan›labilirken soyut düflünceleri somutlaflt›rmak için örneklendirmeden yararlan›labilir. Tan›klamada ise baflkalar›n›n düflüncelerinden, sözlerinden yararlanma söz konusudur. E¤er anlat›lmak istenen
kavram›n nicelik özellikleri verilecekse say›sal verilerden yararlanmay› gerektiren tan›tlama anlat›m biçimi
kullan›labilir. Karfl›laflt›rmada ise benzerlikler ve/ya
farkl›l›klar ortaya konulur. Her bir anlat›m biçiminden
farkl› amaçlarla yararlan›labilir. Önemli olan yaz›mda
uygun anlat›m biçimini kullanabilmektir.
24
Türk Dili-II
Yararlan›lan Kaynaklar
Baflvurulabilecek Kaynaklar
Aksan, D. (2005). Türkçenin Zenginlikleri ‹ncelikleri. Ankara: Bilgi Yay›nlar›.
Ataç, N. (1952). Sözden Söze. ‹stanbul: Varl›k Yay›nevi.
Candafl, D. (2009). “Katil Virüs Pusuda”, NTV Bilim. Say› 4, s. 42-49.
Chantrell, G. (2002). The Oxford Dictionary of Word
Histories, Oxford: Oxford University Pres.
TDK (1964). Dil Devriminden Bu Yana Düzyaz› Örnekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.
TDK (2011a). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.
TDK (2011b). Güzel Yaz›lar Denemeler, Ankara: Türk
Dil Kurumu Yay›nlar›.
Tont, S. A. (2009). “Kahvehaneden Bilimler Akademisine”, NTV Bilim, (4), s.112-113
Adal›, O.(2003). Anlamak ve Anlatmak, Pan Yay›nlar›.
Aktafl, fi. ve Gündüz, O. (2009). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.
Kavcar, C., O¤uzkan F., Aksoy, Ö.(2007). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara: An› Yay›nc›l›k.
Demir, N. ve Y›lmaz, E. (ed) (2009). Türk Dili Yaz›l›
ve Sözlü Anlat›m. Ankara: Nobel Yay›nevi.
Özdemir, E. (2008). Sözlü- Yaz›l› Anlat›m sanat›: Kompozisyon, 15. Bas›m, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Özkan, M., Esin, O. ve Tören, H. (2001). Yüksekö¤retimde Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m, ‹stanbul: Filiz Yay›nevi.
2
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
Noktalama iflaretlerinin kullan›m amaçlar›n› aç›klayabilecek,
Türk yaz› dilinde en yayg›n kullan›lan temel noktalama iflaretlerini s›ralayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
Noktalama iflaretleri
Nokta (.)
Virgül (,)
Noktal› virgül (;)
‹ki nokta (:)
Üç nokta (...)
Soru iflareti (?)
Ayraç/Parantez ( )
•
•
•
•
•
•
•
•
Köfleli ayraç [ ]
T›rnak iflareti (“ ”) (« »)
Tek t›rnak (‘ ’)
E¤ik çizgi (/)
Kesme iflareti (’)
K›sa çizgi (-)
Uzun çizgi (–)
Ünlem iflareti (!)
‹çindekiler
Türk Dili-II
Noktalama ‹flaretleri
• G‹R‹fi
• NOKTALAMA ‹fiARETLER‹
Noktalama ‹flaretleri
G‹R‹fi
Yaz›l› anlat›m, insanl›¤›n ortak belle¤i olan yaz›n›n bulunmas› ile bafllar. Belli
bir düzene sahip olmasa da noktalama iflaretlerinin yaz›n›n icad›ndan beri kullan›ld›¤› belirtilmektedir. Antik ça¤da noktalama iflaretlerinin kullan›m›, kopyas› tamamlanan kitaplar›n gözden geçirilip düzeltilmesi s›ras›nda yap›l›yordu. Bat›’da özellikle 16. yüzy›lda matbaan›n geliflmesi ile noktalama iflaretlerinin kullan›m› da yayg›nl›k kazanm›flt›r (Atasoy, 2010: 824). 19. yüzy›lda noktalama iflaretleri genelleflmifl ve belli kurallara ba¤lanm›flt›r. Bugün dünyada kullan›lan
Çin, Arap, Ermeni, Kiril gibi birçok alfabede ço¤unlukla Bat›l› noktalama iflaretleri kullan›lmaktad›r.
Noktalama iflaretleri kurallar›n›n tam ve do¤ru betimlenmesi, yaz›l› anlat›m› seçen kiflilerin, yaz›lar›nda noktalama iflaretlerini do¤ru ve tutarl› kullanmas›n› sa¤layacakt›r. Bu ünitede günümüz Türkçesindeki bafll›ca noktalama iflaretleri ve kullan›ld›¤› yerler üzerinde durulacakt›r.
NOKTALAMA ‹fiARETLER‹
Konuflman›n inceliklerini yaz›ya aktarmak ve verilen iletiyi eksiksiz ve do¤ru olarak okura ulaflt›rabilmek için yaz›l› anlat›mda birtak›m iflaretlere gereksinim duyulur. Yaz›l› anlat›mda okumay› ve anlamay› kolaylaflt›ran, yazar›n okura aktarmak
istedi¤i düflünce ya da duygunun do¤ru ulaflmas›na yard›mc› olan, sözün vurgu ve
ton gibi özelliklerini belirten bu iflaretlere noktalama iflaretleri denir.
‹lk yaz›l› eserlerimizden itibaren, Türkçenin yaz›ld›¤› alfabelerde birtak›m noktalama iflaretlerinin kullan›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n hiçbirisi Bat›’dan ald›¤›m›z sistem kadar kapsaml› de¤ildi. Göktürk alfabesinde kelimeler, bir di¤erinden yaln›zca üst üste iki nokta ile ayr›lmaktayd›. Budist ve Mani metinlerinde say›lar› 6 ile 9 aras›nda de¤iflen birtak›m iflaretler bulunmaktayd›. Arap alfabesindeki Kur’an’da ayetlerin bitti¤ini gösteren vakfe iflareti, kimi zaman, Türkler taraf›ndan cümlenin bitti¤ini göstermek için kullan›lm›flt›r (Koç, 2008:279). Resim 2.1,
2.2, ve 2.3’te farkl› dönemlerde ve farkl› metinlerde kullan›lan noktalama iflaretlerine
örnekler verilmifltir.
“Noktalama iflaretleri dilin
trafik iflaretleridir. Size ne
zaman bafllayaca¤›n›z›, ne
zaman duraca¤›n›z› veya
sat›rlar› nas›l okuyaca¤›n›z›
söyler.” David Mielke
28
Türk Dili-II
Resim 2.1
Göktürk Alfabesinde Noktalama ‹flaretlerinin Kullan›m›
Kaynak: Talat Tekin, Orhon Yaz›tlar›, Y›ld›z, ‹stanbul 2003, s. 139.
Resim 2.2
Budist ve Mani Metinlerinde Noktalama ‹flaretlerinin Kullan›m›
Kaynak: Ahmet Cafero¤lu, Türk Dili Tarihi I, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›,
‹stanbul 1970, s. 173.
Resim 2.3
Arap Alfabesinde Noktalama ‹flareti Olarak Vakfe ‹flaretinin Kullan›m›
Kaynak: Mehmet Mahur Tulum, Hazînî, Türk Dilleri Araflt›rmalar› Dizisi, ‹stanbul 2009, s.402.
29
2. Ünite - Noktalama ‹flaretleri
Günümüzde kulland›¤›m›z noktalama iflaretlerinin birço¤u, yaz› dilimize Bat›’dan, Tanzimat döneminde geçmifltir. Bu iflaretleri bizde ilk olarak fiinasi, fiair EvSIRAbu
S‹ZDE
lenmesi (1859) adl› tiyatro eserinde kullanm›flt›r. Bilindi¤i gibi
eser, ayn› zamanda bas›l› ilk Türkçe tiyatro eseri olma özelli¤i tafl›maktad›r. Direktör Âli Bey’in
Molier’den Ayyar Hamza ad›yla çevirdi¤i tiyatro eserinde noktalama iflaretlerini daD Ü fi Ü N E L ‹ M
ha fazla kulland›¤› görülür (Koç, 2008:279). Ancak araflt›rmac›lar bu eserlerde noktalama iflaretlerinin bugünkü kadar kapsaml› olmad›¤›n› belirtmektedirler.
S O R U hem yazar
Yaz› dilinde noktalama iflaretlerinin do¤ru ve yerinde kullan›lmas›,
hem de okur aç›s›ndan kolayl›k sa¤lar. Yazar, konuflma dilinde anlaflmay› kolaylaflt›ran mimik, jest, vurgu, durak, tonlama gibi yard›mc› ö¤elerD ‹yerine
K K A T noktalama
iflaretlerinden faydalan›r. Okur ise bu iflaretler yard›m›yla anlat›lmak
isteneni daha
SIRA S‹ZDE
rahat ve do¤ru anlar. Bu iflaretlerin yerinde ve uygun kullan›lmamas›, ya metnin
SIRA S‹ZDE
güç veya yanl›fl anlafl›lmas›na ya da hiç anlafl›lmamas›na yol açabilir. Bu yüzden
D Ü fi Ühakk›nda
NEL‹M
bu konuda dikkatli ve titiz davran›lmas› gerekmektedir. Bu konu
günümüzde birçok yaz›l› ve sözlü anlat›m kitaplar› ile de¤iflik yaz›m
k›lavuzlar›nda
bilAMAÇLARIMIZ
giler verilmektedir.
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
‹ T Türkçede
A P
Noktalama iflaretlerinin günümüz Türkçesindeki maceras›n› okumakK için
NoktaD ‹ KS‹ZDE
KAT
lama adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Atasoy, F. O., ‹stanbul: Özel SIRA
Kitaplar,
2010)
N N
‹NTERNET
Noktalama iflaretlerinin kullan›m› konusunda, ne yaz›k ki hâlâ tam bir
D ‹ uzlafl›
K K A T yoktur. BirK ‹ T A P
çok yazar›n bu iflaretleri rastgele kulland›klar› görülmektedir. Bu ünitede, Türk Dil KuruS O R U
mu’nun görüflleri ve genel kabul görmüfl uygulamalar esas al›nm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Rakamlar aras›nda kullan›lanlar hariç, her noktalama iflaretinden sonra
D ‹ K Kbir
A T harf s›¤acak
AMAÇLARIMIZ
kadar bir boflluk b›rak›lmal›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
‹ N T E R N E Tsanal a¤daki
Noktalama iflaretleri ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Türk Dil Kurumu’nun
K ‹ T A P
www.tdk.gov.tr sayfas›ndan yararlanabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Nokta (.)
T E Lkonur.
EV‹ZYON
1. Cümlenin bitti¤ini göstermek amac›yla cümle sonuna
K ‹ T A P
Dünyada parlamentolar yasama ile görevlidirler. Kanun yaparlar. Monarflilere direnen milletlerin kurdu¤u Avrupa parlamentolar› idare ve yarg› görevini hükümdar ve
‹ NSTOE RRNUE T
memurlara b›rakm›flt›r. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri) T E L E V ‹ Z Y O N
Bafll›klarda nokta kullan›lmaz.
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D ‹ KS‹ZDE
KAT
SIRA
SIRA S‹ZDEN
Günümüz Türk yaz› dilinde elli kadar noktalama iflareti Tkullan›lmaktad›r
(bk.
DE ÜL Efi ÜV N‹ ZEYL O
‹M
www.tdk.gov.tr). Ancak bu ünitede, düz yaz›da yayg›n olarak kullan›lan noktalaSIRA S‹ZDE
ma iflaretleri ve bunlar›n kullan›m› betimlenecektir. Bunlar›n d›fl›nda
düzeltme diS O R U
AMAÇLARIMIZ
¤er ad›yla flapka iflareti (^) Yaz›m Kurallar› ünitesinde ele al›nacakt›r.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
TDESIRA
ÜLfiEÜVN‹ EZ LY‹OMN
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
K ‹ T A P
S O R U
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Nokta, anlat›lmak
T E L Eistenenleri
V‹ZYON
s›ras›yla vermeyi sa¤layan
K ‹ T A P
sözlerin s›n›rlar›n›
D Ü fi Ügösterir.
NEL‹M
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
2. Rakamlardan sonra konursa s›ra say› s›fatlar›n› türetir;
-ncI eki yeSIRAyani
S‹ZDE
rine geçer.
N N
AMAÇLARIMIZ
67. Dil Bayram›, ‹stanbul’da Y›ld›z Teknik Üniversitesi’nce önemli
bir toplant›yla
kutland›. (Oktay Akbal, Yazar Bir Tan›kt›r)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
30
Türk Dili-II
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
T ED LÜEfi VÜ ‹NZEYLO‹ MN
K ‹ T A P
S O S‹ZDE
R U
SIRA
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M
SIRA S‹ZDE
‹ NSTOE RRNUE T
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
T DE ÜL Efi ÜV N‹ ZEYL O‹ MN
KD ÜS‹fiOÜT NRAEUL P‹ M
‹NTERNET
SD ‹OK RK AU T
TELEV‹ZYON
D ‹ KS‹ZDE
KAT
SIRA
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
-ncl eki yerine
D ‹ Kgeçen
K A T noktadan sonra cins isim gelirse küçük harf kullan›l›r. Bilgisayar
kullananlar bu hususta dikkatli olmal›d›r. Çünkü bilgisayar programlar› noktadan sonra
S O R U
gelen her kelimenin
ilk harfini -çok defa kendili¤inden- büyük harfe çevirmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
E¤er birden Dçok
‹ K Ksay›,
A T arka arkaya s›ra say› s›fat› olarak kullan›lacaksa bu durumda, her
say›dan sonra
nokta
konabilece¤i gibi, say›lar aras›na virgül veya k›sa çizgi ve son say›dan
AMAÇLARIMIZ
sonra da nokta konarak ayn› anlam kazand›r›labilir.
N N
SIRA S‹ZDE
Seyhun Kboylar›nda
‹ T A P ve Aral’›n do¤usunda yüzlerce y›ldan beri yaflamakta olan O¤uzSIRA S‹ZDE
lar; 11-13.
yüzy›llar aras›nda buradan ayr›larak Azerbaycan, Anadolu ve BalkanAMAÇLARIMIZ
lara yerleflmifllerdir. (Ahmet B. Ercilasun, Türk Dili Tarihi)
T DE ÜL fiE ÜV N‹ ZE YL ‹OMN
3. Kimi k›saltmalarda
kullan›l›r.
K ‹ T A P
S O R U
SIRA
S‹ZDE
Prof., Dr.,
sok.,
cad., A. (Arapça) vs.
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
D ‹ KK›lavuzu’na
KAT
TDK’nin Yaz›m
göre tamamen büyük harflerden oluflan k›saltmalarda esas
olarak nokta kullan›lmaz: TBMM, DDY, BMT, ABD, AB, MÖ, MS, ‹TÜ vb. Ancak T.C., T. vb.
bu durumunSIRA
istisnalar›d›r.
Bu konuyla ilgili olarak Yaz›m Kurallar› ünitesindeki K›saltmaS‹ZDE
OE RRNUE T
‹ NSTokuyabilirsiniz.
lar bölümünü
N N
Hakk›nda kesinleflmifl
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K K A T yarg› karar› bulunmayan zanl›lar›n ve tutuklular›n isimleri haber
metinlerinde, hukuki mecburiyetle, k›saltma yap›larak verilmektedir. Bu durumda kiflinin
ad› yaz›lmakta, soyad›n›n ilk harfi nokta ile k›salt›larak verilmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
K ‹ TS‹ZDE
A P
SIRA
4. Tarih yazarken gün, ay ve y›l rakamla yaz›l›yorsa bunlar›n aras›na nokta konur.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
TDEÜLfiEÜVN‹ EZ LY‹OMN
Ülkü dergisinin 1.XI.1944 tarihli say›s›nda, tercüme üzerine düflündüklerini anlatan bir yaz›da,
DKÜSfi‹ OÜTNREAULBay
‹M
P Orhan Buran beni de okflamak istemifl. (Nurullah Ataç, Günlerin
Getirdi¤i ~ Sözden Söze)
‹NTERNET
Tarih yaz›m›nda
DS ‹OK RKnokta
AUT yerine e¤ik çizgi (/) de kullan›labilmektedir.
TELEV‹ZYON
Tarihlerde ay›n
D ‹ Kadlar›
K A T yaz›yla yaz›l›rsa araya nokta konmaz, bir harflik boflluk b›rak›l›r.
SIRA
S‹ZDE
N N
N N
5. Saat yaz›m›nda
‹ N T E R N E T saat ile dakika aras›na nokta konur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kad›köyü’nde, Bahariye Caddesi’ndeki Geren Apartman›’n›n girifl kat›nda, 21.05’te
do¤muflum. (Handan ‹nci, Selim ‹leri Kitab› fiimdi Seni Konufluyorduk)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
6. Bir yaz›da maddeleme yap›l›yorsa maddeleri belirtmek için kullan›lan
rakam veya harflerden sonra konur.
K ‹ T A P
I.
II.
III.
YON
i. T E L E V ‹ Z1.
ii.
2.
T E L E V ‹ Z3.
YON
iii.
‹NTERNET
A.
B.
C.
a.
b.
c.
Dünyada konuflulan ve konuflulmufl olan dillerin genellikle iki aç›dan, iki yönden s›n›fland›r›lmas› gelenek olmufltur:
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
31
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
1. Biçim aç›s›ndan (morphologique, morphologic, morphologisch)
2. Kaynak (akrabal›k iliflkileri) bak›m›ndan (généalogique, genetic, genealogisch)
S O R U
(Do¤an Aksan, Her Yönüyle Dil Anaçizgileriyle Dilbilim)
Benzer durumlarda nokta yerine kapama ayrac› da kullan›labilmektedir.
D ‹ K K1),
A T 2) gibi.
D‹KKAT
7. Bilimsel yaz›larda kaynakça yaz›m›nda kullan›l›r.
Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
N N
Bilimsel yaz›larda farkl› kaynakça yaz›m› kullan›lmaktad›r. Buna ba¤l›D ‹olarak
K K A T da noktan›n
kullan›m› de¤ifliklik gösterebilmektedir.
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
N N
8. Büyük rakamlar›n okunuflunu kolaylaflt›rmak için rakamlar
basamaklaSIRA S‹ZDE
ra ayr›larak aralar›na nokta konulmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
Sultan Mes’ûd’un o¤ulllar›n›n iktidar kavgalar› imparatorlu¤u önce
bölD Ü fi Üparçalara
NEL‹M
düyse de Sultan Sencer’in gayretleri ile birlik fleklen yeniden sa¤land›. ‹mparatorluk
zirvede iken 10.441.900 km2lik bir alana yay›lm›flt›. (Metin Akar,
Do¤umunun 750.
K S‹ OT RAU P
Y›l›nda Mektuplarla Yunus Emre)
‹NTERNET
9. Matematikte çarpma ifllemi iflareti olarak kullan›l›r. ‹ N T E R N E T
2.3=6
AMAÇLARIMIZ
S O R U
Genellikle matematikte çarpma iflareti olarak kullan›lan nokta, yaz›daD kullan›landan
fark‹KKAT
K ‹ T A P
l› olarak sat›r çizgisinden yukar›da ve ortada yaz›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Virgül (,)
AMAÇLARIMIZ
Baykufl, Yunan mitolojisinde tanr›ça Athena’n›n sevdi¤i hayvan olarak bilinir ve
D ‹(Deniz
K K A T Gezgin,
tanr›çan›n gözlerinin Baykufl gözü renginde oldu¤u anlat›l›rd›.
TELEV‹ZYON
Hayvan Mitoslar›)
SIRA S‹ZDE
2. Cümlede kelime öbeklerini belirginlefltirmek için kullan›l›r.
‹NTERNET
1
TAMAÇLARIMIZ
ELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
S O R U
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
Virgül, anlama do¤rudan
‹NTERNET
etki eden ve cümlede
K S ‹ Oay›r›c›
TR AU P
kar›flmay› önleyen
iflarettir. Okuyana, ses
tonunu ayarlamas› ve
yaz›lanlar› do¤ruD ‹ K K A T
okuyabilmesiT için
E L Eyol
V‹ZYON
gösterir.
N N
San›yoruz ki ö¤retmenler ve e¤itim sistemine egemen olunca, gelecek
kuflaklar› isteAMAÇLARIMIZ
di¤imiz kal›pta yetifltirebiliriz. Bu çok kolayc› bir kuruntu. Çocu¤un ruh yap›s›n›,
toplum yap›s›n›, bunlar›n birbirleriyle içiçe iliflkisini, do¤umdan önce, do¤umdan
sonra, okuldan önce, okulun yan› s›ra; evde, flehirde çocuk denilen
hanK ‹ fenomenin
T A P
gi ö¤elerden olufltu¤unu ve e¤itim biliminin yeni verilerini bilmeyiflten ya da iyi bilmeyiflten gelen bir yan›lg›... (Haldun Taner, Koyma Ak›l Oyma Ak›l)
K ‹ TS‹ZDE
A P
SIRA
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
K ‹ T A P
N N
1. Öznenin yüklemden uzak düfltü¤ü cümlelerde, özneden sonra virgül
‹NTERNET
konur.
K S‹ OT RAU P
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
D ‹ K S‹ZDE
KAT
SIRA
TELEV‹ZYON
N N
10.04.2012 ile10.Nisan.20102 tarihleri ayn› zaman› bildirmektedir.SIRA
Yaz›m
yönünden bunS‹ZDE
TELEV‹ZYON
lar›n aras›ndaki fark› aç›klay›n›z.
S O R U
K S ‹ O TR AU P
‹NTERNET
K›ymetli evrak ad› verilen ve üzerinde oynanarak sahtecilik yap›lmas›
Dolas›l›¤›
‹ KS‹ZDE
K A T olan de¤erSIRA
TELEV‹ZYON
li kâ¤›tlar›n (çek, senet, kira ya da sat›fl sözleflmesi vb.) üzerindeki say›lar yaz› ile ve bitifltirilerek yaz›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
32
Türk Dili-II
3. Cümlede benzer veya efl de¤er ö¤eler, art arda s›ralan›yorsa bunlar›n
aras›na konur.
SIRA S‹ZDE
Yemekten sonra sofray› evin han›m›yla hizmetçiler yard›mlafla kald›r›rlar, sonra s›ra kuru üzüm, incir, ceviz içi, incir pestiline gelirdi. (Orhan Kemal, Baba Evi)
SIRA S‹ZDE
4. S›ral› cümleleri birbirinden ay›rmak için konur.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
O¤lu Ruflen her gün babas›n›n elinden tutar, yede yede eve götürür, evden getirir,
onun y›k›lm›fl, ezilmifl, k›r›lm›fl gönülcü¤ünü elinden geldi¤ince hofl ederdi. (Yaflar
S O R U
Kemal, Üç Anadolu Efsanesi)
fiart ekinden Dsonra
kullan›lmaz. Ancak birden fazla flart eki art arda geldi¤inde flart‹ K K A virgül
T
l› cümleler virgülle ayr›l›r.
N N
SD O‹ KRK AU T
SIRA
D ‹ K S‹ZDE
KAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Bu, çeflitli ça¤lardan kalma, çeflitli sonuçlar için yap›lm›fl içinden ç›k›lmaz karmafl›kl›klar b›rak›l›p yürünürse özel banyolara yaklafl›l›r. (Halikarnas Bal›kç›s›, Bütün
‹ T A P Anadolu)
Eserleri K4 Merhaba
S‹ZDE
6. Çünkü,SIRA
ama,
fakat, ancak gibi ba¤laçlar cümleleri birbirine ba¤l›yorsa
T E L E V ‹ Z Y O N önce virgül konabilir.
bu ba¤laçlardan
SIRA
D Ü fi ÜS‹ZDE
NEL‹M
D‹ NÜSTfiOEÜ RNRENULE‹ TM
SIRA S‹ZDE
5. Bu, flu, o zamirleri özne olarak kulland›¤›nda bunlar› iflaret s›fatlar›yla
kar›flt›rmamak ve anlam kar›fl›kl›¤›na yol açmamak için konur.
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
1970’lerin bafl›nda henüz yeni bir kurulufl olan Türk Edebiyat› Cemiyeti’ne s›k s›k
u¤rard›m, çünkü bu cemiyet taraf›ndan yay›mlanan Türk Edebiyat› dergisinde fliirT
D‹ N
ÜSfiT ÜOE NRRENLUE‹ M
lerim ç›kard›. (Beflir Ayvazo¤lu, Siretler ve Suretler)
SD ‹OK RKönce
AU T virgül yerine noktal› virgül de kullan›lmaktad›r.
Bu ba¤laçlardan
N N
N N
Metin içindeSIRA
veya,
Dve,
‹ K KS‹ZDE
A T yahut ba¤laçlar›ndan; hem... hem, ne... ne gibi tekrarl› ba¤laçlardan; pekifltirme ve ba¤lama görevindeki de da ba¤lac›ndan önce ya da sonra da virgül kullan›lmaz. Ancak özellikle ve ba¤lac›ndan sonra bir ara söz getirilecekse virgül kullan›laSIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
bilmektedir.
7. Al›nt› AMAÇLARIMIZ
cümleler t›rnak içi yerine virgüllerle de verilebilir.
K ‹ T A P
Fakat sonralar› düflünüp tafl›nd›m. Fadime’yi kendime efl bulmad›m. Kendi kendiK arkadafl
‹ T A P laz›m, kar›n›n ne lüzumu vard› ki, dedim. (Sait Faik, Bütün Eserme, sana
TELEV‹ZYON
ler 1 Semaver Sarn›ç)
8. Konuflma
verilen al›nt›lar›n bitiminde kullan›l›r.
T E L E Vçizgisiyle
‹ZYON
‹NTERNET
–– Git o¤lum, diye ilave etti, memleketine git! Karn›n›n doydu¤u yerdir vatan, derler
ama kulak asma... (Orhan Kemal, Baba Evi)
‹NTERNET
9. Kelimeler pekifltirme amac›yla tekrarlan›yorsa birbirinden virgülle ayr›l›r.
33
Annemin, “Tamam, tamam. Parçalama kendini, haber etmem.” diyen sesi... Ve sonras› karanl›k... Derin bir kuyudayd›m. (Ayfle Kulin, Genifl Zamanlar)
10. Hitap (seslenme) kelimelerinden sonra kullan›l›r.
Kübrâ, k›z›m, Muazzez senin kardeflindir. (Sabahattin Ali, Kuyucakl› Yusuf)
11. Onaylama veya ret bildiren kelimelerden sonra kullan›l›r.
Evet, Türkçe hâlâ ço¤umuzun fluur alt›nda farkl› medeniyet projelerinin bayra¤› olmaya devam eder. (...) (Hayati Develi, Dil Doktoru)
Binbafl›:  Yok, dedi, onun evinden ç›kaca¤›m. Yaln›z bana bir hafta izin versin.
(Memduh fievket Esendal, Ev Ona Yak›flt›)
12. Bilimsel çal›flmalarda kaynakça yaz›m›nda kullan›l›r.
Ayvazo¤lu, Beflir (1999). Ku¤unun Son fiark›s›, Ötüken Yay›nlar›.
13. Rakamlar›n yaz›m›nda kesirleri göstermek için kullan›l›r.
13,8 (on üç tam onda sekiz)
Bu, flu, o iflaret zamirlerinden sonra hangi durumlarda virgül konmal›d›r?
Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Noktal› Virgül (;)
1. S›ral› cümleyi oluflturan cümleler, virgülle ayr›l›yor ve
kendi aralar›nda
gruplanabiliyorsa bu gruplar birbirinden noktal› virgülle ayr›l›r.
S O R U
Niyazi’yle ifl bölümü yapm›flt›k. Sabahtan ö¤leye kadar bulafl›klar› o y›kar, garsonlu¤u ben yapard›m; ö¤leden sonra bulafl›klar› bende, garsonluk onda. (Orhan Kemal,
D‹KKAT
Baba Evi)
Ü finokta
Ü N E ve
L‹M
Noktal› virgülDbir
bir virgülden oluflur. Yaz›l›
metnin seslendirilmesinde
S daha
O R Uuzun
virgüle göre biraz
soluklan›lacak yeri gösterir.
N N
SIRAöbekleri
S‹ZDE
2. Bir cümlede virgüllerle ayr›lan kelimeler veya kelime
kendi
içinde gruplanabiliyorsa bunlar da birbirinden noktal› virgülle ayr›l›r.
AMAÇLARIMIZ
2
Sosyal hayattaki çeflitli olaylar; do¤al de¤iflmeler, insano¤lunun durumu, meslek,
umut, halk hayat› gibi konular; insanl›k davran›fl, karakter, e¤itim ve ö¤retim gibi
çeflitli konular bütünüyle atasözlerinin kapsam› içindedir. (Günay
TürkK ‹ Karaa¤aç,
T A P
çenin Söz Dizimi)
3. Ba¤laçl› cümleleri birbirine ba¤lamak için hatta, yoksa,
T E L E V oysa,
‹ Z Y O N hâlbuki,
ne var ki, bundan dolay›, bu nedenle, öyleyse, çünkü, sonra, ancak, lakin, fakat, me¤er, me¤erse, yaln›z, yani gibi ba¤laçlar kullan›l›yorsa çok
defa bu ba¤laçlardan önce kullan›l›r.
‹NTERNET
‹kinci kattan sonra merdiven iyice karanl›k oldu. Ta yukar›da yanan bir yirmi befl
mumluk lamban›n ›fl›¤› ancak arkadafl›m› seçmeme yard›m ediyor; fakat apartmanlar›n üstündeki kartvizitleri kibrit çaka çaka okuyoruz. (Sait Faik, Bütün Eserler 1)
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
34
Türk Dili-II
4. S›ral›, ba¤laçl›, giriflik gibi birden çok cümlenin birlikte kullan›ld›¤›
yap›lar›n öznesi ortak ise bu durumda noktal› virgül özneden sonra
konur.
Apaç›k ortadad›r ki papazlar; tap›na¤›, içindeki hazineleri elde etmek için yakm›fllar
ve masum bir deliyi, tap›na¤› yak›p içindekileri çalmakla suçlam›fllard›. (Halikarnas
S‹ZDE
Bal›kç›s›,SIRA
Bütün
Eserler I Merhaba Anadolu)
SIRA S‹ZDE
5. Ayn› eki
virgülle art arda s›raland›¤›nda oluflabilecek anD Ü fialan
Ü N E L ‹ kelimeler
M
lam kar›fl›kl›¤›n› önlemek için kullan›l›r.
S O R U
S O R U
Ayfle’nin; Murat’›n, Selma’n›n, Ali’nin okumad›¤› kitaplar› okumas› flafl›rt›c›yd›.
Günümüzde noktal›
D ‹ K K A Tvirgülün ne ifle yarad›¤›n›n tam olarak anlafl›lamam›fl olmas› iflaretin,
yerini virgüle b›rakmaya bafllamas› sorununa yol açmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
3
Göktürk ve Yenisey
noktalama iflareti, iki
noktad›r. ‹flaret, kendinden
sonra bir aç›klama ya da
D ‹ Körnek
K A Tgeldi¤ini
birkaç
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
bildirir. Bunun d›fl›nda
söyleyifli etkili k›lmak için
de
kullan›l›r.
SIRA
S‹ZDE
‹NTERNET
K D‹‹ KT K AA TP
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü(:)
NEL‹M
‹ki Nokta
Kyaz›tlar›nda
S‹ OT RA UPkullan›lan tek
AMAÇLARIMIZ
S O R U
SIRA S‹ZDE
Hangi durumlarda
özneden sonra noktal› virgül kullan›lmal›d›r?
SIRA S‹ZDE
1. Cümleyle ilgili verilecek örneklerden önce kullan›l›r.
K S‹ OT RAU P
Sadece küçük diller yok olmaz! Her canl›n›n ölümü tatmas› nas›l muhakkaksa, her
dil de ölüm tehdidi alt›ndad›r. Bilgilerinizi yoklay›n›z: Sümerler, Fenikeliler, Firikler,
D‹KKAT
ESo¤dlar.
L E V S‹ZDE
‹ Z Y O(Hayati
N
Hititler,T SIRA
Develi, Dil Doktoru)
N N
SIRA sonra,
S‹ZDE cümle ilgili yap›lacak aç›klamadan önce kullan›l›r.
2. Cümleden
‹NTERNET
Düflümde gördüm: Ne kadar uygarl›k varsa hepsinde birden yafl›yorum. (Nermi UyAMAÇLARIMIZ
S O R UBat›’n›n Kültür Dünyas›)
gur, ‹çi D›fl›yla
‹ki noktadanKDsonraki
‹‹ K TK AAT Pk›s›mda örnekler veriliyorsa ve bunlar özel isimse büyük, cins isimse küçük harfle yaz›l›r; e¤er iki noktadan sonraki k›s›m aç›klama cümlesi ise di¤er cümlelerde oldu¤u gibi büyük harfle bafllar.
N N
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
3. Karfl›l›kl› konuflma bölümlerinde konuflucuyu bildiren kelimenin sonundaAMAÇLARIMIZ
kullan›l›r.
K ‹ T A P
‹ N “Gelme
T E R N E T Hüsnü Efendi. Yaz›k olur sana. Aram›zda tuz ekmek var. Gelme!”
Çak›rcal›:
K ‹ T AÇak›rcal›
P
(Yaflar Kemal,
Efe)
TELEV‹ZYON
4. Ses bilgisiyle ilgili çal›flmalarda ünlünün uzun oldu¤unu göstermek için
T E L Esonra
V ‹ Z Y O Nkonur.
ünlüden
ha:la:, ca:mi, fla:ir vd.
‹NTERNET
‹NTERNET
5. Matematikte bölme ifllemi iflareti olarak kullan›l›r.
18 : 2 = 9
35
6. Genel a¤ adreslerinde kullan›lmaktad›r.
Anadolu Üniversitesinin genel a¤daki adresi: http://anadolu.edu.tr/, Türk Dil Kurumunun haz›rlad›¤› Büyük Türkçe Sözlü¤ün genel a¤ adresi: http://tdkterim.gov.tr/bts/
‹ki noktadan sonra örnekler s›ralan›yorsa ilk örnek büyük harfle mi
SIRAyoksa
S‹ZDEküçük harfle
mi yaz›lmal›d›r? E¤er iki noktadan sonra bir cümle varsa ne yap›lmal›d›r?
Üç Nokta (...)
4
1. Yazar›n söyleyeceklerinin tam olarak bitmedi¤i ya da devam›n› okuyuS O R U
cular›n hayal gücüne b›rakt›¤› izlenimini uyand›ran cümlelerin
sonuna
konur.
D‹KKAT
Davidler’in köydeki evine gitmifltik hani. Ocak yan›yordu. Ç›t›r ç›t›r. Sana, ‹stanbul’daki evini hat›rlatm›flt›. Duygulanm›flt›n... (Ayfle Kulin, Genifl Zamanlar)
SIRA S‹ZDE
Sözün istenmeyen flekilde
bitti¤ini, kesik cümlelerde
S O R U
okuyana b›rak›lan parçay›
göstermede, ay›p karfl›lanan
kelimelerin yerine,
D‹KKAT
metinlerin okunamayan
yerlerini göstermede
kullan›lan yard›mc› iflarettir.
N N
2. Konuyla ilgili örneklerin devam etti¤ini bildirmek için üç noktadan yararlan›l›r.
AMAÇLARIMIZ
Çocuklu¤umda, bir Arabistan flehrinde ihtiyar bir kad›n tan›m›flt›k. S›k s›k hastalan›r, humma bafllar bafllamaz ‹stanbul sular›n› say›klard›: – Ç›rç›r,
fiifa
K ‹ Karakulak,
T A P
suyu, Hünkâr suyu, Tafldelen, S›rmakefl... (Ahmet Hamdi Tanp›nar, Befl fiehir)
3. Al›nt› yap›ld›¤›nda atlanan yeri belirtmek için kullan›l›r.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Eliot, kitab›n›n bir baflka yerinde flöyle diyordu:
“... Önce size, fliirde musikinin, anlamla iliflkisi olmayan bir musiki
haD Ü fi Üolmad›¤›n›
NEL‹M
T E R N EyaratabilirT
t›rlatmak isterim. Aksi hâlde anlams›z fakat musiki de¤eri üstün‹ Nfliirler
dik, böyle bir fliirin varl›¤›na hiç flahit olmad›m.” (Do¤an Aksan, fiiir Dili ve Türk fiiS O R U
ir Dili)
Al›nt›larda yap›lan atlamalar üç nokta yerine (...) biçiminde de gösterilebilir.
D‹KKAT
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
4. Konuflma bölümlerinde, duraksama veya kekelemeyi
için
SIRAgöstermek
S‹ZDE
kullan›l›r.
AMAÇLARIMIZ
Annem inledi:  Fakat... Ben... Ben bilmiyorum ki, ne duydunuz?
(Orhan Kemal, Baba Evi)
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
5. Karfl›l›kl› konuflmalarda cevap verilmedi¤ini, sessiz kal›nd›¤›n›
belirtir.
Sedat: –– Hapishaneye al›fl›l›r, Ali Bey. Hem neler vard›r, neler? Ben iki sene nas›l
T E L E Hem
V ‹ Z Y Ocan›m
N
geçti, duymad›m. Allah insana orada da yaflamak kuvvetini veriyor.
daha dur bakal›m... Senin kaç liran var?
 ...
 Söyleyemezsin bilirim, ama ben senin birikmiflini befl yüzden fazlad›r derim. (...)
‹NTERNET
(Sait Faik, Bütün Eserler 1, Semaver Sarn›ç)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
36
Türk Dili-II
6. Devam eden bir dizinin tamam›n›, uzun uzun yazmamak için üç noktadan yararlan›l›r.
Hayat›m›z neredeyse onar y›ll›k bölümlere ayr›labilecek s›çramalarla de¤ifliyor.
60’lar›n, 70’lerin ... 90’lar›n Türkiyesi farkl› farkl›. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
7. Aç›kça ne oldu¤unu yazmak istemedi¤imiz kifli, yer, kurum vb. ad› yerine üç nokta konur. Ayn› fley genel ahlaka ayk›r›, argo, küfür sözlerini
yazarken de söz konusudur.
Fakat benim istedi¤im bu de¤ildi M... kazas›nda kaymakam olan bir arkadafla becayifl teklif ettim. (Reflat Nuri Güntekin, Ac›mak)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8. Ünlem ve soru iflaretinden sonra anlat›m› pekifltirmek için konur.
Oyun uzun uzun alk›flland›. Frans›z seyirci pek öyle kolay kolay aya¤a kalk›p alk›fllamazm›fl oyunlar›!.. Bir flaflk›nl›k da bu nedenle yafland›. (Kenan Ifl›k, Geçip Gitti
S O RAras›ndan)
U
Kirpiklerimin
S O R U
Ünlem ve soru
sonra anlat›m› pekifltirmek için çok defa iki nokta konmaktad›r.
D ‹iflaretinden
KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
5
AMAÇLARIMIZ
Eklendi¤i
D Ü fi ÜS‹ZDE
N sese,
E L ‹ Mheceye,
SIRA
kelimeye, söze ya da
cümleye soru anlam›
yükleyen iflarettir. Türkçede
K S‹ iflareti
T A P
soru
cümleye
D Ü fi OÜ NRE LUyoluyla
‹M
flaflma, ç›k›flma, rica,
be¤enme gibi birbirinden
de¤iflik
anlamlar da
SD O‹ KRK UA T
Tyüklenir.
ELEV‹ZYON
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
D‹KKAT
‹NTERNET
D Ü fi ÜS‹ZDE
NEL‹M
SIRA
AMAÇLARIMIZ
S O R U
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
D‹KKAT
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
Karfl›l›kl› konuflmalar›n
SIRA S‹ZDE bulundu¤u bir metinde, üç noktan›n kullan›m amac›n› aç›klay›n›z.
AMAÇLARIMIZ
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
E L(?)
‹M
Soru ‹flareti
K ‹ soru
T A P cümleleri, ya mX soru eki yahut da kim, ne, neden, niçin,
1. Türkçede
D ÜSfi ÜONRE LU‹ M
hani, nere, nas›l, nice, niçin gibi soru bildiren kelimelerle kurulur. Bunlar›n bulundu¤u cümlelerin sonuna soru iflareti konur.
D‹KKAT
N N
N N
SIRA
S‹ZDE
SIRA
Soru bildiren
nice kelimeleri belgisiz s›fat olarak kullan›ld›¤›nda soru iflareti
D ‹ne,
K KS‹ZDE
Anas›l,
T
kullan›lmaz:
‹NTERNET
DAMAÇLARIMIZ
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
SIRA
Ne günlere kald›k!
Nice güzeller gördüm.
S O R U
Yemekler
AMAÇLARIMIZ
K ‹ Tnas›l
A P güzel olmufl anlatamam.
Soru eki mX,Dünlü
girer: m›, mi, mu, mü olabilir, ancak bu ek, di¤er eklerden
‹ K K Auyumlar›na
T
K
‹
T
A
P
farkl› olarak
T E bir
L E V kelime
‹ Z Y O N gibi ayr› yaz›l›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Ben kara duygular›ma kap›lm›fl, anlat›p dururken sözümü kesti:
E L Einsanlar,
V ‹ Z Y O N neden sevmezsiniz birbirinizi?
 TSiz
‹
N
T
E
E T Nereden ç›kar›yorsun birbirimizi sevmedi¤imizi? Severiz, bay› AMAÇLARIMIZ
NedenR Nmi?
l›r›z birbirimize. Ama sen önce flunu söyle: Siz insanlar dedin, sen insan de¤il misin yani?
‹NTERNET
K ‹ T A Ataç,
P
(Nurullah
Günlerin Getirdi¤i ~ Sözden Söze)
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ Karada
K A T bulundu¤u
S›ral›, birleflik, giriflik, ba¤laçl› gibi esas›nda birden çok cümlenin bir
cümle tiplerinde, soru iflareti en sona konur.
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
37
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
As›l sorun ticari ünvanlar›n, dükkân tabelalar›n›n yabanc› dilde olmas› m›;
Türk diline, Anadolu’yu iflgal eden haçl› ordular› gibi giren yabanc› kelimeler
mi; güzide e¤itim kurumlar›n›n Türkçeyi ikinci plana AMAÇLARIMIZ
itip ‹ngilizce gibi yaSIRA S‹ZDE
banc› dillerde e¤itim yapmalar› m›; gençlerin dilinin bozulup
meramlar›n›
ifade edemez hâle gelmeleri, Türkçe ifade imkânlar›m›z›n gün geçtikçe fakirK bozuk
‹ T A Pbir aksan ile
leflmesi mi; özel radyo ve televizyon spikerlerinin Türkçeyi
ve yanl›fl kullanmas› m›; yoksa bir k›s›m insanlar “Öztürkçe” ad› alt›nda uyduruk bir dil kullan›rken, bir baflka kesimin de buna cevaben anlafl›lmaz bir
eski dille iletiflmeye çal›flmalar› m›? (Hayati Develi, Dil Doktoru)
mX eki her zaman soru bildirmez. Bazen cümlede zarf-fiil ifllevindeDyap›lar
‹ K K A T oluflturarak
SIRA S‹ZDE
cümlenin zarf›n› olufltururlar. Böyle durumlarda soru iflareti kullan›lmaz.
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
Hayat pahal›laflt› m› dostluklar ucuzlar. (Haldun Taner, Koyma
Ak›l, Oyma Ak›l)
Bazen köpekler koku al›rlard› herhâlde, havlamaya bafllamazlar
m›, çil yavruAMAÇLARIMIZ
S
O
R
U
su gibi da¤›l›fl›rd›k. (Orhan Kemal, Baba Evi)
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K D‹ ‹ TK KAA TP oldu¤u gibi
Soru eki mX, “güzel mi güzel”, “çirkin mi çirkin”, “ters mi ters” örneklerinde
ikilemelerde pekifltirme amac›yla da kullan›l›r. Bu durumda soru iflareti konmaz.
SIRA S‹ZDE
N N
T E Lfutbol
E V ‹ Z Y Ooynamak
N
Öyle ki, Yorgi bir gün: - Yahu çocuklar, demiflti, ay ›fl›¤›nda
k›yak m› k›yak olacak! (Orhan Kemal, Baba Evi)
AMAÇLARIMIZ
2. Konuflma dilinde, hiçbir soru eki veya kelimesi kullan›lmadan vurguyla
‹NTERNET
cümleye soru ifadesi kat›labilir. Bu durum, konuflma metinleri yoluyla
K ‹ T A P
yaz›ya da aktar›labilmektedir.
K D ‹‹ KTK AA T P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
(...)fliflman adam gazetesini bir tarafa b›rakt›ktan sonra, Kayseri’ye giden adama
bakt›, gülümsedi:  Demek ki Kayseri’ye? dedi. (Sait Faik, Bütün
T EEserleri
L E V ‹ Z Y O1NSemaver
Sarn›ç)
TELEV‹ZYON
3. Bir yaz›da yer, tarih vb. verilen bilgilerle ilgili olarak tereddütler varsa
‹NTERNET
bu durum, ayraç içinde soru iflareti kullan›larak belirtilir.
‹NTERNET
Önce Asl› sonra da Tahir Nil kenar›ndaki Karaman (?) flehrinde Zühre Han ile karSIRA
S‹ZDEile Asl›)
fl›laflm›fllar ve birbirlerine türküler söylemifllerdir. (Fikret Türkmen,
Kerem
SIRA S‹ZDE
Bu gramerin dayand›¤› dil malzemesi ‹kinci Do¤u Türk Ka¤anl›¤›
kalD Üdöneminden
fi Ü N E L ‹ M
ma flu yaz›tlard›r: Kül Tigin yaz›t› (732), (...) Tunyukuk yaz›t› (720-725?), Ongin
yaz›t› (732-735?) ve Küli Çor (‹he-Hüflötü) yaz›t› (719-723?). (Talat Tekin, Orhon
S O R U
Türkçesi Grameri)
Karikatürlerde soru iflaretinin ünlemle (?!) kullan›m› yayg›n bir biçimde,
ve baD ‹ K K flaflk›nl›k
AT
¤›rarak sorma anlam›nda kullan›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
38
Türk Dili-II
4. Soruyu pekifltirmek için soru iflaretinden sonra iki nokta konabilir.
Hiç düflündünüz mü; deniz k›z› var da, neden deniz erke¤i yok?.. (Sunay Ak›n, ‹stanbul’da Bir Zürafa)
SIRA S‹ZDE
6
D Ü fi ÜS‹ZDE
NEL‹M
SIRA
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M ( )
Ayraç/Parantez
Parantez olarak da bilinen
bu iflaret için, köfleli ayraçla
S O R U
kar›flt›r›lmas›n
D Ü fi Ü N E L ‹ M diye yay
ayraç terimi de
kullan›lmaktad›r. Cümlenin
anlam›na
hizmet eden
SD O‹ KRK UA T
ay›r›c› iflaretlerdendir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Cümlede mXSIRA
soruS‹ZDE
eki bulunmas›na ra¤men soru iflaretinin kullan›lmad›¤› durumlar› aç›klay›n›z.
1. Cümleyle
ilgisi olmayan aç›klamalar ayraç içinde verilebilir.
S Odo¤rudan
R U
Ak sakall› bir pir peyda olarak onlara do¤ru yolu gösterir. Gece oldu¤u zaman da DeSD O‹ KRK UA T tersine (güneye) gitmelerini söyler. (Fikret Türkmen, Tahir ile Zühre)
mirkaz›k y›ld›z›n›n
N N
N N
SIRA
S‹ZDE
Özel veya cins
D ‹ isme
K K A Tgetirilen ekler, ayraçtan önce yaz›l›r. Ancak bu konuda zaman içinde
görüfl farkl›l›klar› meydana geldi¤inden, uygulamada farkl›l›klar görülebilmektedir.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Edebiyat
konusunda bize ulaflan en eski kuramsal eser, Aristoteles’in (M.Ö.
384-322) “Poetika”s›d›r (Peri Poieties). (Gürsel Aytaç, Genel Edebiyat Bilimi)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2. Bilinmedi¤i düflünülen veya baflka dillerdeki karfl›l›¤› verilmek istenen
bir kelimenin yabanc› dildeki veya Türkçedeki karfl›l›¤› ayraç içinde verilebilir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Türk halk edebiyat›nda âfl›klar›n yarat›p gelifltirdi¤i türlerin önemlilerinden biri de halk
hikâyeleridir.
tahkiye (narration) esast›r. (Fikret Türkmen, Tahir ile Zühre)
T E L E V ‹Bu
Z Y Otürde
N
‹NTERNET
3. Örnekler ayraç içinde gösterilebilir.
‹NTERNET
‹ N tür
T E R eflk›ya
N E T vard›r romanda: soylu ve soysuz. Soysuz olanlar (Deli Durdu,
Zaten iki
Kalayc›, Kara ‹brahim) köylüleri y›ld›rmak için Ali A¤a ve Safa Bey taraf›ndan beslenen kanl› katillerdir. (Berna Moran, Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl 2)
4. Bilimsel yaz›larda, önemli kiflilerin do¤um ve ölüm tarihleri; ayn› flekilde devletler, kurumlar veya kurulufllar›n kurulma ve y›k›lma tarihleri;
eserlerin üretilmesinin bafllama ve bitifl tarihleri ayraç içinde gösterilir.
Mevlânâ’n›n o¤lu Sultan Veled (1226-1312) Anadolu’da Türkçe’nin ilk ses bayraklar›ndan biridir. (Mustafa ‹sen vd., Eski Türk Edebiyat› El Kitab›)
5. Olaylar›n yafland›¤›, eserlerin yaz›ld›¤›, bas›ld›¤› tarih veya yer ayraç
içinde verilir.
Profesör Halil ‹nalc›k’›n son eseri “Partimonyal Devlet Üzerine Sosyolojik Bir ‹nceleme” (Do¤u-Bat› Yay›nlar›, 90 sayfa) tarihçinin edebiyat alan›nda yetkin ve bilgili olmas›n›n gere¤ini ortaya koyuyor. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri)
39
6. Soyad› Kanunu ç›kmadan önce tan›nm›fl olup da kanunla birlikte soyad› alan kiflilerin soyadlar› ayraç içinde yaz›labilir.
O s›rada Millî E¤itim Bakanl›¤› görevine getirilen Hamdullah Suphi (Tanr›över) Bey
de ayn› düflüncede idi. Âkif’in yak›n arkadafl› Hasan Basri (Çantay) Bey’le görüflerek, Âkif’i yar›flmaya kat›lmak için ikna etmesini istedi. (‹sa Kocakaplan, ‹stiklal Marfl›m›z ve Mehmet Akif Ersoy)
7. Al›nt›larda atlamalar yap›l›yorsa bu k›s›m ayraç içinde
üç nokta ile gösSIRA S‹ZDE
terilebilir.
Kemal Tahir Kurt Kanunu’ndan söz ederken “Roman›n konusu 1926
D Ü fi Ü N‹zmir
E L ‹ M Suikast›
gibi son derece buhranl› bir devrede geçiyor. (...) Gerçekten büyük tehlikeler içinde
k›st›r›lm›fl insanlar›n roman› bu. Vesikalar› bir fon olarak kullan›yorum.” diyor.
S O R U
(Berna Moran, Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl 2)
Al›nt›larda atlamalar yaln›zca üç nokta ile de gösterilebilir.
8. Konuflma dilinde kimi zaman olumlu görüfl belirtir; ancak
asl›nda görüSIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
flün olumsuz oldu¤u jest ve mimiklerle ifade edilebilir. Yaz› dilinde bunu belirtmek için ayraç içinde ünlem iflareti kullan›l›r.
N N
Hani çok ak›ll›y›m (!) ve çok bilimselim (!) ya, bu ifli de gayet bilimsel olarak vücudumu yavafl yavafl al›flt›rmak suretiyle eski deyimle tedricen yapmaya bafllad›m. (Emre
S O R U
Kongar, K›zlar›ma Mektuplar)
K ‹ T A P
Noktalama iflaretleri, her türlü jest ve mimi¤imizi karfl›lamaz. Bu sebeple,
D ‹ K K A T yaz› dilinde
cümleler, çok defa konuflma dilindekinden daha uzun ve aç›klay›c› olur.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
N N
9. Bilimsel yaz›larda verilen bilgilerle ilgili olarak tereddütler varsa ayraç
içinde soru iflareti kullan›larak bu durum belirtilir.
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Önce Asl› sonra da Tahir Nil kenar›ndaki Karaman (?) flehrinde Zühre Han ile karfl›laflm›fllar ve birbirlerine türküler söylemifllerdir. (Fikret Türkmen, Kerem ile Asl›)
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
10. Bilimsel yaz›larda al›nt›n›n veya bilginin kayna¤› ayraç içinde gösterilebilir.
Ünlü Türk bilgin ve düflünürü Farabi fliirde iki temel öge görmekte bunlar›n “1) Sözcükler, 2) Onlar›n bir araya getiriliflindeki esaslar” oldu¤unu ileri sürmekteydi (Atefl,
1953:794-800). (Do¤an Aksan, fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)
11. Tiyatro eserlerinde oyuncunun konufltu¤u s›radaki davran›fllar› veya o
s›rada sahnede geliflen di¤er olaylar ayraç içinde verilir.
FASULYEC‹YAN - Allah cezan› versin. Ne ifli var elinin orada. Bilorsun hep burda mizansen icab› geri geri gelorum. Ne sokars›n elini oraya. Ödüm koptu. (Dama¤›n›
bast›r›r) Akreptir, faredir nedir dedim. (Oyuncular hep gülmektedirler. Holas da
kahkahalar› basar. Fasulyeciyan bu genel gülüflme ortas›nda gider Holas’a sar›l›r.
Kucaklafl›p bar›fl›rlar.) Aslan›m benim. Kusura bakma. Demin biraz s›n›rland›m.
(Haldun Taner, Keflanl› Ali Destan›)
40
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
12. Maddeleri belirtmek için kullan›lan rakam veya harflerden sonra konur.
Her dilde birçok a¤›z, bu a¤›zlar›n içinde de alt a¤›z gruplar› bulunur. Mesela Türkiye Türkçesi üç ana a¤›z grubuna ayr›lm›flt›r: 1) Bat› grubu 2) Kuzeydo¤u grubu
S O R U(Hayati Develi, Dil Doktoru)
3) Do¤u grubu.
S O R U
Baz› çal›flmalarda
yerine nokta da kullan›labilmektedir.
D ‹ K K Aayraç
T
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
13. Bilimsel yaz›larda kaynakça yaz›m›nda kullan›l›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Tekin, Talat. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
7
K ‹ T A P
Bu iflaret için köfleli
parantez terimi de kullan›l›r.
AMAÇLARIMIZ
Ayraç içindeSIRA
ünlem
veya soru iflareti kullan›lmas›n›n nedenini aç›klay›n›z.
S‹ZDE
K ‹ T A P[ ]
Köfleli Ayraç
D Ü fi Ü N E Layraç
‹M
1. Ayraç içinde
aç›laca¤› zaman, yay ayraçtan önce köfleli ayraç kullan›l›r.
T E LSEOV ‹RZ YUO N
T E LSEOV ‹RZ YUO N
[Tar›k Bu¤ra, O¤lumuz (ilk Gençlik Ça¤›na Öyküler), s.51 ]
D‹KKAT
D‹KKAT
2. Eski dillere ait metinleri inceleyen bilimsel çal›flmalarda, metinde oku‹NTERNET
namayan yerler hakk›nda yazar›n bir tahmini varsa bunlar köfleli ayraç
SIRA S‹ZDE
içinde gösterilir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
ä_ ilki tad›k›_ çor›_ boz [at›g binip tägdi] “‹lk olarak Tad›k Çor’un boz (at›na binip
AMAÇLARIMIZ
hücum etti)”. (Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri)
Metin içinde vurgulama
amaçl›
kullan›lan ay›r›c›
SIRA S‹ZDE
iflaretlerdendir.
TELEV‹ZYON
‹ NS TOE RR NUE T
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
T›rnak ‹flareti
K ‹ T A P (“ ”) (« »)
1. Aynen aktarmalar, kelime, kelime öbe¤i ya da cümle olsun t›rnak içinSIRA S‹ZDE
de verilir.
TELEV‹ZYON
‹syanc› diye tan›nan eflk›ya, Çini ‹zzet ad›nda bir asker kaça¤› idi. Tan›yanlar onu
kendisine, sar› tüylü, gök gözlü, ufak tefek, çelimsiz, yirmi, yirmi bir yafllar›nda biri
diye anlatt›lar. fiöyle bir bakarsan “Bir s›k›ml›k can› var.” dermiflsin. (Tar›k Bu¤ra,
NS TOE RR NUE T
Firavun ‹‹man›)
T›rnak iflaretiD kullan›ld›¤›nda,
t›rnak içindeki k›s›m özel isim olmayan bir kelime veya ke‹KKAT
lime öbe¤i ise küçük harfle; cümle ise t›pk› t›rnak d›fl›ndaki bir cümlede oldu¤u gibi büyük
harfle bafllar ve cümle hangi noktalama iflaretiyle bitecekse onunla bitecek flekilde yaz›l›r.
N N
SIRA S‹ZDE
2. Cümlede özellikle vurgulanan unsurlar t›rnak içinde verilebilir.
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Nitekim, akl›n ilk kez Bat›’da p›r›l p›r›l göründü¤ü Eski Yunan ça¤›nda, “ak›l” anlam›na gelen “logos” sözcü¤ü olanca kuflat›m›yla, ayn› zamanda “dil” anlam›na geK ‹ Uygur,
T A P “‹çi D›fl›yla Bat›’n›n Kültür Dünyas›”)
lir. (Nermi
TELEV‹ZYON
3. Vurgulanmak istenen özel adlar, bölüm bafll›klar› veya kitap, makale,
T E L E V ‹ Zbafll›klar›
YON
köfle yaz›s›
vb. t›rnak içinde verilebilir.
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
41
Cumhuriyet döneminin ünlü flairlerinden Ahmet Muhip Dranas’›n “Serenad”›nda
S O R U
özgün imgelerle karfl›lafl›r›z. (Do¤an Aksan, fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)
S O R U
Yukar›daki örnekte oldu¤u gibi t›rnak içine al›nan özel adlardan sonra
bunD ‹ Kek
K Ageliyorsa
T
lar kesme iflareti ile ayr›lmaz.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
4. Bilimsel yaz›lar›n kaynakçalar›nda makale adlar› t›rnak içinde verilir.
Marcel Erdal, “Irk Bitig Üzerine Yeni Notlar”, TDAY-Belleten 1977,
87-119.
AMAÇLARIMIZ
T›rnak iflareti içindeki k›s›m nas›l yaz›lmal›d›r? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
8
Tek T›rnak (‘ ’)
D Ü fi Ü N E L ‹ Mtek t›rnak
1. Aç›lan t›rnak içinde ikinci bir t›rnak açma ihtiyac› duyulursa
TELEV‹ZYON
iflareti kullan›l›r.
S O R U
Pafla amca (...) ba¤›r›r, “Günefl do¤arken yatmak yak›fl›k al›r m›? Allah, r›zk› sabah
erkenden da¤›t›r, hiçbir fley yapmasan›z da elinizi aç›p ‘Allah’ deyip r›zk›n›z› al›n
‹ NDT‹EKRKNAETT
yine yat›n...” derdi. (Ayten Kaya Görgün, Ar›za Babalar›n Çatlak K›zlar›)
E¤ik Çizgi (/)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
‹ NDT‹EKRKNAETT
SIRA S‹ZDE
E¤ik çizgi iflareti için
Türkçede bölü veya taksim
iflareti terimleri
de
AMAÇLARIMIZ
kullan›lmaktad›r.
Necati Cumal›’n›n “Güler’in Elleri”ni okusan›z, eller aflk›n›z›n uzant›s› oluverir: Ellerin akl›ma geldikçe/K›r›k bir dal gibi senden/Gölgesi kadehlerime düflen/Giderken
K ‹ T A P
çekti¤in kap›m›n üstünde/Ellerin omuzlar›mda gezen/Anlad›m bütün flüphelerim
beyhude/Ne çare geri dönemem! ( Do¤an H›zlan, Düzyaz› Ayrac›)
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
S O R U
SIRA S‹ZDE
2. Özellikle bilimsel yaz›larda veya, hem o hem bu ba¤laçlar›n›n
yerine
kullan›l›r.
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
Günlük dilde, (...) yepyeni ve özgün benzetmelere gidilerek okuyan/dinleyende
yepyeni tasar›mlar›n, duygular›n, imgelerin do¤mas› sa¤lanmaktad›r. (Do¤an Aksan,
S O R U
fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)
Tarih belirtirken gün, ay ve y›l›n rakamla yaz›ld›¤› durumlarda bunlar›n
nokta
D ‹ K K Aaras›nda
T
S
O
R
U
yerine e¤ik çizgi de konabilir. Örne¤in 12/03/2012 veya 09/XI/ 2011
Tarih yaz›m›nda ay, yaz›yla belirtiliyorsa e¤ik çizgi kullan›lmaz.
AMAÇLARIMIZ
D Ü fiçift
Ü N Et›rnak
L‹M
Tek t›rnak iflareti,
iflareti ile ayn›
köktendir;
TELEV‹ZYON
ancak tek t›rnak iflareti içine
S OyaRdaU
al›nan kelime, söz
cümle ile etraf›ndakilerden
ayr›ld›¤› vurgulan›r.
N N
1. Düz yaz›da yap›lan fliir al›nt›lar›nda m›sralar› birbirinden ay›rmak için
kullan›l›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
N N
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
3. Dil bilgisi çal›flmalar›nda eklerin farkl› biçimlerini gösterirken
AMAÇLARIMIZkullan›l›r.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Soru eki, çekimli fiillerde kipleri flah›slara soru yoluyla ba¤layan ektir. Adlarda oldu¤u
gibi yine mI? / mU? ekiyle karfl›lan›r. (Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi
K ‹ T A Grameri)
P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
4. Matematikte bölme iflareti olarak da kullan›l›r.
TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N
T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
‹NTERNET
12 / 3 = 4
42
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
Kesme SIRA
‹flareti
S‹ZDE (’)
Kesme iflareti Türkçede Latin
harflerinin kabulü (1928) ile
kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
D Ü fi Ü Nkullan›m
E L ‹ M alan›
‹flaretin
SIRA S‹ZDE
zamanla
genifllemifltir.
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
D ÜS fiOÜ NREUL ‹ M
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K S‹ZDE
KAT
SIRA
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P
T ‹ENLTEEVR‹ ZN YE OT N
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1. Özel isme gelen iyelik, hal ve bildirme eklerinden önce araya kesme iflareti konur.
Ça¤dafl Türk
Edebiyat›’nda meselâ Osmanl› devletinin kurulufl konusunu iflleyen iki
SIRA S‹ZDE
roman var: Kemal Tahir’in Devlet Ana’s› ile Tar›k Bu¤ra’n›n Osmanc›k’›. Bu iki roS O R U
mandanSIRA
bilindi¤i
S‹ZDE gibi eskisi Devlet Ana’d›r. (Gürsel Aytaç, Genel Edebiyat Bilimi)
Yer bildiren Dcins
özel isimler k›saltma olarak kullan›ld›¤›nda bunlar da özel isim
‹ K K adlar,
AT
ÜSfi OÜ NRE LU‹ Mve bunlara da ekler, kesme iflaretinden sonra getirilir.
muamelesi Dgörürler
N N
N N
N N
SIRA
S‹ZDE bize Devlet Hastanesi’nin do¤um servisinde yer ayarlam›fl, kalSa¤l›k
Müdürü
S O R U
mam›z
D ‹ için.
K K A T(Ayfle Kulin, Türkan)
AMAÇLARIMIZ
Özel isimlere
eki ile +lI, +lIk, +sIz, +lA-, +lAfl- (Adanal›, Müslümanl›k, TürkD +lAr
‹ K KS‹ZDE
Açokluk
T
SIRA
leflmek vb.) gibi yap›m ekleri getirildi¤inde kesme iflareti kullan›lmaz.
K ‹ TS‹ZDE
A P
SIRA
Hollandal›
dilbilimci Abram de Swaan, iki dillilik Üçüncü Dünya için iyidir ve
AMAÇLARIMIZ
kaç›n›lmazd›r demeye getiriyor. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri)
AMAÇLARIMIZ
T E L E V ‹ Ztarihsel
YON
Kesme iflaretinin
süreçte kullan›m›na iliflkin ayr›nt›l› bilgi için Hamza Zülfikar’›n
K ‹ T A P
“Kesme ‹flaretinin Kullan›m›nda Dünden Bugüne Yaflanan Geliflmeler” adl› makalesini okuyabilirsiniz.
(Türk Dili, 2009, [691] 35-48)
K ‹ T A P
T‹ENLTEEVR‹ NZ EY TO N
2. Kesme iflareti kullan›lmas› gerekmeyen kimi cins isimler vurgulanmak
istendi¤inde ve bunlar›n ard›na ek getirildi¤inde kesme iflareti konabilT SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
mektedir.
‹NTERNET
Öte yandan
insan zihninde birbirine z›t kavramlar aras›nda da bir iliflki bulunduD Ü fi Ü N E L ‹ M
¤unu görüyoruz.
‹ N T E R N E T Biz güzel’i düflünürken çirkin’i, küçük’le büyük’ü, az’la çok’u,
dar’la genifl’i kolayl›kla iliflkiye sokar›z; bunlar› bir arada düflünürüz. (Do¤an AkS O R U
san, fiiir Dili ve Türk fiiir Dili)
Kimi yazarlarD ‹cins
vurgulamak için çift t›rnak iflareti de kullanmaktad›rlar.
K K Aisimleri
T
3. Türkçeye Arapçadan giren ve kelimenin asl›nda, bu dile özgü ay›n sesi
SIRA S‹ZDE
olan kelimelerde, bu ses için kesme iflareti kullan›lmaktad›r.
N N
Bir dakikada
kat’i bir karar vermiflti. (Halid Ziya Uflakl›gil, Mai ve Siyah)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4. Türkçede n’olmak (< ne olmak), n’etmek (< ne etmek), n’eylemek (< ne
eylemek)
K ‹ Tgibi
A Pbirleflik yap›lar›n yaz›m›nda kullan›l›r. Bu durum, daha
çok, ölçü gere¤i, fliir dilinde görülür.
TELEV‹ZYON
Kötü dünya
T E L E Vne
‹ Z Yçâre
O N çift kap›l›; / ‹nce, ak pak haminneler, n’olur / Bize yaln›z biraz
vefâ b›rak›n! (Beflir Ayvazo¤lu, Kaknus)
5. Harflere veya rakamla yaz›lm›fl say›lara ek getirildi¤inde konur.
‹NTERNET
‹NTERNET
Hayat›m›z neredeyse onar y›ll›k bölümlere ayr›labilecek s›çramalarla de¤ifliyor.
60’lar›n, 70’lerin ... 90’lar›n Türkiyesi farkl› farkl›. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
43
6. K›saltmalara durum eki getirildi¤inde bunlar, kesme iflaretiyle ayr›l›r.
1960’larda Türkiye’de de¤iflen toplumsal iliflkileri aç›klayan yeni bir bilgi gereksinimi ortaya ç›kt›. De¤iflme sürecini yönlendirecek ve kontrol edecek güvenilir bilgi
önem kazand›. Bunun ilk somut sonucu DPT’nin kurulmas›yd›. (Ümit Meriç Yazan,
Türkiye Kanatlar›m›n Alt›nda)
K›sa Çizgi (-)
1. Sat›r sonuna s›¤mayan kelimeleri bölerken konur.
SIRA S‹ZDE
Dille ilgili her türlü yaflay›fl ve davran›fl tarz›, ifadesini hemen hemen bütünüyle dille gerçeklefltirebilmektedir. Maddî ve manevî kültürün s›n›rlar› içine giren bütün
kavram ve kelimeler dilin içinde, dilin sözlü¤ünde yer almaktad›r. Bu bak›mdan dil,
kültürün ilk ve temel unsurudur. Bu niteli¤i ile dil, milletleri birbirinden ay›ran özelS O R U
liklerin en önemlisidir. (fiükrü Ünalan, Dil ve Kültür)
Tire olarak da adland›r›lan
iflaret, kelimeleri
bölmek
için
SIRA
S‹ZDE
ya da birlefltirmek için
kullan›l›r.
Sat›r sonunda bir özel isim varsa ve bu özel isme gelen ek, kesme iflareti
D ‹ K K (’)
A T ile ayr›l›yorsa k›sa çizgi kullan›lmaz.
SIRA S‹ZDE
N N
2. Cümledeki kelime öbekleri veya ara cümleleri belirginlefltirmek için
bafllar›na ve sonlar›na konur.
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kar ya¤›yordu ve Köprü’ye ç›kt›¤›m›zda ‹stanbul bembeyaz kesilmiflti. Böylece Kad›köyü’nden sonra karfl› yakay› da karlar alt›nda - galiba ilk kez - görüyordum. (Selim
K ‹ T A P
‹leri, Gramofon Hâlâ Çal›yor)
K ‹ T A P
3. Türkçeye yerleflen ve yer, kurum, eser veya önemli bir olay ad› vb. biçimde kullan›lan Farsça ve Arapça as›ll› tamlamalarda
T E Lkullan›l›r.
EV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹ran’da Mevlâna’ya Mevlevî-i Rûm, Hindistan’da Pîr-i Rûmi derler. Bizde ise Mevlâna Celâleddin-i Rûmî diye yâd edilir. (Ali Nihat Tarlan, Mevlâna)
‹NTERNET
4. ‹ki rakam›n aras›na kondu¤unda yaklafl›kl›k, afla¤› yukar›l›k anlam› katar.
6-7 saatlik güzel bir uyku çektikten sonra, saat 23-24 dolaylar›nda uyan›yor ve sabah ifle gidermifl gibi t›rafl›m› olup, banyomu yap›p, giyinip kuflan›p, çal›flma masam›n (yani o s›rada, salondaki yemek masas›n›n) bafl›na geçiyor ve bafll›yordum okuyup-yazmaya. (Emre Kongar, K›zlar›ma Mektuplar)
5. Tarih bildiren iki rakam›n aras›na konunca aras›nda, ve, ile, ilâ, ...den
...e anlam› katar.
Hunlar›n Bat› kolundan olan Bulgarlar›n bir k›sm› MS. V.-IX. yüzy›llarda Tuna civar›nda, Macaristan’›n güneyinden Trakya’ya kadar olan bölgede yaflad›lar; güçlü
bir devlet kurdular. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
‹NTERNET
44
Türk Dili-II
6. Birbiriyle iliflkili kavramlar birlikte yaz›ld›¤›nda araya k›sa çizgi konabilir.
Çünkü a¤abeyim onun sadece o¤lu de¤il, ayn› zamanda felsefe-mant›k-sosyoloji konular›nda yetifltirdi¤i bir ö¤rencisiydi ve babam her zaman, onun, gördü¤ü en iyi
ö¤renci oldu¤unu söylerdi. (Emre Kongar, K›zlar›ma Mektuplar)
7. Karfl›tl›k iliflkisi belirtmek amac›yla ilgili kelimelerin aras›na konur.
Avrupa dedi¤in: ç›kardan, iliflkilerden, mal al›fl-veriflinden, do¤al komfluluklar›ndan
fazla bir fley. Avrupa: eski-yeni, köklü-çelimsiz, bilinçli-bilinçsiz, önemli-önemsiz, (...)
benzerlikler, dayan›flmalar... (Nermi Uygur, ‹çi D›fl›yla Bat›’n›n Kültür Dünyas›)
8. Bilimsel yaz›larda, önemli kiflilerin do¤um ve ölüm, olaylar›n bafllang›ç
ve bitifl, ayn› flekilde devletler, kurumlar veya kurulufllar›n kurulma ve
y›k›lma, eserlerin üretilmesinin bafllama ve bitifl tarihleri ayraç içinde
aralar›na k›sa çizgi konarak gösterilir.
Büyük, çapl›, entellektüel düzeyi ile ulusal edebiyat›n bütün meselelerini kavrayan
yetkinlikte yazarlardan biri Ahmet Hamdi Tanp›nar’d›r (1901-1962) - (Ali Galip
Yener, Tanp›nar’daki Biz-Bizdeki Tanp›nar, Hece Dergisi)
9. Dil bilgisi çal›flmalar›nda kelimelerin köklerini, gövdelerini ve eklerini
belirtmek için kullan›l›r.
ya¤-mur-luk, ifl-le-t-me
10. Dil bilgisiyle ilgili çal›flmalarda eklerden önce konur.
‹sim soylu kelimelerin yüklem olarak kullan›lmalar›n› sa¤layan, -d›, -m›fl, -sa ekleriyle, fiillerin hikâye, rivayet ve flart birleflik çekimlerini meydana getiren fiile ek fiil denir. (Mustafa Özkan vd., Yüksek Ö¤retimde Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m)
11. Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullan›l›r.
-ma-/-me- (olumsuzluk eki) “i-”yard›mc› fiili hariç bütün kök veya gödelerine gelerek
olumsuz fiiller yapar: git-me-, yap-ma-, bil-me-, bildir-me-, anlat-ma-, yaz-ma-,
duy-ma-, al-ma- gibi. (Mustafa Özkan vd., Yüksek Ö¤retimde Türk Dili Yaz›l› ve
Sözlü Anlat›m)
12. Kelimeleri hecelerine ay›r›rken kullan›l›r.
ge-li-yo-rum, sa-t›-c›-lar-da-ki gibi
13. Matematikte ç›karma iflleminde eksi iflareti olarak kullan›l›r.
189-11= 178 gibi
14. S›f›r›n alt›ndaki dereceleri göstermek için rakam›n bafl›na konur.
-5°C, -15 gibi
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Konuflmalardaki kekelemeyi ya da üzerine bas›larak söylenen heceleri
D ‹ Kyaz›da
K A T göstermek
için de k›sa çizgi kullan›labilir.
‹s-te-mi-yo-rum.
Uzun Çizgi (–)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
S‹ZDE
1. Roman, hikâye, masal, tiyatro gibi türlerde kiflilerinSIRA
konuflmalar›
verilirken kullan›l›r.
K ‹ T A P
Bu kucaklaflmadan sonra kardeflini kendinden biraz uzaklaflt›ran annem, sesine
nazl› bir küskünlük katarak konuflurdu: – Eee, eniflten gitmese buralara yolun düflT E SL EOV R‹ Z UY O N
meyecek belli ki. (Füruzan, Sevda Dolu Bir Yaz)
Uzun çizgi için konuflma çizgisi, büyük çizgi, tire gibi
K da
‹ T A P
farkl› kavramlar
D‹KKAT
‹NTERNET
‹NTERNET
N N
AHMET FEH‹M – (Holas’›n yan›na gider.) Keselim çocuklar. Prova jenerale geSIRA S‹ZDE
çiyoruz. (Kulise seslenir.) Biz haz›r›z usta.
FASULYEC‹YAN – (Sahneye girer, y›rt›k p›rt›k oyun kostümünü
giymifltir. ElbisesiAMAÇLARIMIZ
nin sefaleti ile tezat teflkil eden bir tafra ile ortaya gelir, elini
bafl›na kor. Durur.)
V‹RJ‹NYAN – (fiano d›fl›ndaki bankta oturan H›ranufl’un yan›na gidip dirse¤i ile
K ‹ T A P
dürter.) Usta konsantre yapor.
O RDestan›)
U
(Haldun Taner, Keflanl›S Ali
Konuflmalar t›rnak içinde verilmiflse uzun çizgi kullan›lmaz.
Ünlem ‹flareti (!)
N N
Bunlar beni delirtecekler yahu!... Ne birbirleriyle geçinirler, ne de ayr›l›rlar. Do¤ru
dürüst görev yapmazlar. (Mehmed Niyazi, Çanakkale Mahfleri)
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
2. Hitap, ça¤r›, seslenme, uyar› vb. bildiren kelime, kelime öbekleri veya
cümlelerden sonra konur.
‹ NSTOE RRNUE T
‹ NST OE RRNUE T
Ünlem iflareti, hitap sözleri bulunan cümlelerde, bu sözlerden hemenD ‹sonra
K K A T konabilece¤i
gibi, cümlenin sonuna da konabilir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Eklendi¤i cümlede üzüntü,
T E Rgibi
NET
sevinç, k›zma,‹ Nkorku
anlamlar› pekifltiren bu
iflaret okura yaz›da
yan›nda
AMAÇLARIMIZ
bulundu¤u yaz› biriminin
yüksek sesle anlama uygun
bir tonda okunmas›
gerekti¤ini gösterir.
K ‹ T A P
Yaz›k oldu aslan gibi delikanl›ya, billâhi... Çok yaz›k oldu!.. (Sabahattin Ali, KuyuSIRA S‹ZDE
cakl› Yusuf)
Ordular! ‹lk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! (Atatürk)
SIRA S‹ZDE
T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N
1. Ac›ma, üzüntü, sevinç, k›zma, korku, flafl›rma, coflma gibi her türlü duy‹NTERNET
guyu ifade eden kelime, kelime öbe¤i veya cümlelerden sonra konur.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
S O R U
T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA
S‹ZDE
Uzun çizgi, 42,3
mm’dir.
Tiyatro eserlerinin yaz›m›nda oyuncular›n konuflmalar› verilirken, Doyuncunun
önce ad›
‹KKAT
sonra uzun çizgi sonra da konuflmalar yaz›l›r.
SIRA S‹ZDE
45
N N
Mektup elimde, “Gökflin, gel gel! fiu mektubu medyaya s›zd›ral›m da ad›m› gâvura ç›karanlar› utand›ral›m. Gel bak, neler yazm›fl›m!” diye seslendim (...)
(Ayfle Kulin, Türkan)
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
46
Türk Dili-II
3. Onay veya
D Ü fi Ü Nret
E L ‹ Mbildiren kelimelerden sonra konabilir.
Do¤ru! Bence de halk›n dili yazarlar›m›z›n dilinden daha zengindir, hele edebiyat
S O R U
türüne giren eserler için. (Orhan fiaik Gökyay, Destursuz Ba¤a Girenler)
S O R U
Anlat›m› pekifltirmek
D ‹ K K A T için ünlem iflaretinden sonra iki nokta konabilir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
KD Ü‹ fiTÜ NAE LP‹ M
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Anaca¤›z›m
kimbilir ne anlad›, bana: ‘Aman k›z›m, ben sa¤ oldukça senin eliSIRA S‹ZDE
ni bulafl›¤a sokmam inflallah!.. (...)’ dedi. (Sabahattin Ali, Kuyucakl› Yusuf)
N N
9
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Afla¤›da metinde
ayraç içindeki yerlere, uygun noktalama iflaretlerini yerlefltiriniz.
Tersine Dönen fiemsiye
D Ü‹fi ÜTN EAL ‹PM
Türkiye(K )de
art›k kent nüfusunun köy nüfusunu aflt›¤› biliniyor() Yine biliniyor
ki( ) kentlerde toplanan nüfus esasen ülkemizin on iki büyük yerleflim biriminde yoS O) R U
¤unlaflm›flt›r(
T
E
L
V‹ZYON
Son nüfusE say›m›nda
Do¤u Anadolu( )da baz› kentlerin( ) çevrelerinde vuku bulan nüfus hareketini
çekemedikleri(
) bu bir yana kendi öz nüfuslar›ndan kaybettikD‹KKAT
lerini gördük( ) Kars ilimiz bunun en çarp›c› örne¤ini teflkil ediyor( )
Kentlere akan kalabal›klar köyün al›flkanl›klar›n›( ) âdet ve davran›fllar›n› da
‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
birlikte getirmifllerdi( ) Oysa kent( ) kurallar›n› koyan bir yap› arz ediyordu( ) K›rsal
alanlar›n alabildi¤ine hür havas›n› tatm›fl olan köylü( ) hareketlerinde tabiata uyum
hariç fazlaAMAÇLARIMIZ
bir k›s›tlamay› tan›mam›flt› henüz( ) Bunlar hep bildi¤imiz fleyler( )
Belki flu da ilave edilmelidir( )
Kente inen köylü( ) flehirlinin yo¤un yerleflimi içinde onlara ayak uydurmakta
zorluk çekti¤i
K ‹ gibi(
T A P) kentlinin hayat›n› da zora koflmufltu( ) Nerede durulacak( ) nerede yürünecek( ) nerede ba¤›r›lacak( ) nerede susulacak( ) çöpler nereye at›lacak( )
hal› ne zaman pencereden silkilecek( ) apartman komflulu¤u nas›l yürütülecek( ) bütün bunlarT EveL Eberaberinde
yüzlerce davran›fl biçimi onu bunalt›yordu( )
V‹ZYON
( )
fiimdi moda( ) yayla turizmine( ) köylere( ) k›rlara( ) çiftlik evlerine do¤ru yönelmiflti( )
‹ N T E R N E Tvarl›kl› kesimi ( )art›k buralarda yaflanmaz( ) diyerek( ) büsbüKentli nüfusun
tün kenti terk etmeye haz›rlan›yordu( ) Serin da¤ bafllar›( ) buz gibi sular›n akt›¤›
yaylalar( ) bakir orman alanlar›( ) sessiz m›nt›kalar( ) bilhassa antik özelli¤i bulunan yöreler( ) terk edilmifl eski köyler seçiliyordu( ) Buralarda y›k›lmaya yüz tutmufl
bir köy evi sat›n al›narak restore ediliyor( ) ( )ç›lg›n kalabal›ktan uzakta( ) ( ) do¤a
ile bafl bafla bir yaflam tahayyül ediliyordu( )
Bu moda henüz uç vermifltir( ) Yak›nda köylere do¤ru yo¤un bir göç bafllarsa flaflmayal›m( ) fiemsiye tersine dönüyor gibi( )
Ama flehrin konforuna al›flm›fl( ) elleri kürek sap› tutmam›fl insanlar( ) tabiat›n
istedi¤i uyumu nas›l gerçeklefltirecek( ) Yoksa yerlefltikleri evlerin bak›m› için yine
flehirden birer ( ) temizlikçi kad›n( ) m› getirecekler( )
Bütün bunlar› zaman gösterecek( )
N N
(Mustafa Kutlu, fiehir Mektuplar›)
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
Noktalama iflaretlerinin kullan›m amaçlar›n›
aç›klayabilmek
Türk yaz› dilindeki noktalama iflaretinin kullan›m› belli kurallara ba¤l›d›r. Uygulamada birçok
kiflinin bu kurallara uymak konusunda tam bir
uzlaflma içinde olmad›¤› görülmektedir. Ancak
yaz›l› eserlerin hem zaman hem de mekânlar ötesi etkileri ile noktalama iflaretlerinin okurun konuyu anlamas› ve yorumlamas›ndaki önemi dikkate al›nd›¤›nda, bu iflaretlerin kullan›m özelliklerini bilmenin ve uygulaman›n gereklili¤i daha
iyi anlafl›lmaktad›r.
Türk yaz› dilinde en yayg›n kullan›lan temel noktalama iflaretlerini s›ralayabilmek
Türk yaz› dilinde yaklafl›k olarak elli kadar noktalama iflareti bulunmaktad›r. Bunlardan nokta,
virgül, iki nokta, ayraç, t›rnak, kesme iflareti gibi
bir k›sm› toplumun bütün kesimleri taraf›ndan;
yüzde (%), eflittir (=), pi say›s› (π), çarpma (x),
sonsuzluk (∞) gibi bir k›s›m iflaret ise birtak›m
bilim dallar›nda veya meslek mensuplar›nca kullan›lmaktad›r.
47
48
Türk Dili-II
1. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde noktan›n (.)
kullan›m›nda yanl›fll›k vard›r?
a. ‹nsan D.N.A.’s›n› da çözdüklerine göre yak›nda
birçok sorunun cevab›n› bulurlar; ama bu defa
da yeni sorunlar ortaya ç›kar.
b. Bölümce 1, 2 ve 3. olan ö¤rencileri ödüllendirmek amac›yla de¤iflik hediyeler al›nd›.
c. Atatürk, 19.05.1919 tarihinde Samsun’a ç›km›fl
ve Millî Mücadele’yi bafllatm›flt›r.
d. Bar›flmak için söyledi¤in hani o “Sensiz yaflayamam. Ölürüm.” sözlerine ne oldu?
e. Bugün 17 Temmuz. S›caklar, alabildi¤ine bast›rd›.
Her yer alev alev. Ya da¤a, ya denize kaçmal›.
2. ‹ki cümle birbirine ancak, yaln›z, fakat, ama, hatta,
yoksa, oysa, hâlbuki, ne var ki, öyleyse, çünkü gibi ba¤laçlarla ba¤lan›yorsa bu ba¤laçlardan önce hangi noktalama iflaretleri kullan›l›r?
a. nokta – iki nokta
b. virgül – ünlem
c. noktal› virgül – iki nokta
d. virgül – noktal› virgül
e. kesme – k›sa çizgi
3. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde ayraçla ( ) gösterilen yere noktal› virgül konmal›d›r?
a. Bu sene organik sebze yiyelim diye bahçemize
bir sürü fley ektik( ) maydanoz, biber, domates,
nane, tere, fasulye, m›s›r...
b. Müdür Bey, sürekli iflten kaytaran arkadafla daha fazla dayanamayarak söylendi( ) Lütfen art›k
kendinize çekidüzen verin. Aksi halde hakk›n›zda ifllem yapmak zorunda kalaca¤›m.
c. Çocuk( ) – Anne ben geldim! Karn›m aç, diye
ba¤›rd›.
d. Bu sene k›fl oldukça çetin geçti( ) Evde ne odun
ne de kömür kald›, cepte ne para ne pul. Neyse
bahara erdik de rahat ettik.
e. Y›llar( ) bu kadar çabuk geçmeseniz, beni böyle üzmeseniz, biraz merhamet etseniz, ne olur?
4. Ülkemiz, turizm aç›s›ndan bir cennet. Hangi köflesini söylemeli bilmem ki: ‹stanbul, Bodrum, Kufladas›,
Kafl, Antalya, Trabzon, Mardin ( )
Yukar›daki cümlede ayraçla belirtilen yere hangi noktalama iflareti konmal›d›r?
a. K›sa çizgi
b. ‹ki nokta
c. Ünlem
d. Üç nokta
e. Noktal› virgül
5. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde soru iflareti (?)
yanl›fl kullanm›flt›r?
a. Ne yani, ben flimdi ne yapt›¤›m› bilmiyor muyum?
b. Y›llar sonra karfl›laflm›fl bile olsak, insan aile dostuna böyle mi davran›r Allah aflk›na?
c. Elim kolum kitaplarla dolu bir halde koflufltururken birden aya¤›m tak›l›p yere yuvarlanmaz m›y›m, hem iflim gücüm yar›m kald›, hem de aya¤›m› burktum?
d. Arkadafl›m, sence de böyle yaparak çocukça
davranm›fl olmuyor musun? Ne dersin?
e. Bu kadar y›l boyunca bir defa aray›p sormad›,
bir haber yollamad›; sonra da hiçbir fley olmam›fl gibi ç›kagelmez mi?
6. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde ayraç iflareti ( )
yanl›fl kullan›lm›flt›r?
a. Fatih, Hz. Peygamber’in müjdeledi¤i gibi, ‹stanbul’u 1453’te (H 857) fethetmifltir.
b. Türkçede edebiyat kavram› için ayn› zamanda
yaz›n (yaz›l› olan fleyler) kelimesi de kullan›lmaktad›r.
c. fiu üç fleyden asla hazzetmem: 1) yalan, 2) tembellik, 3) dedikodu.
d. Yahya Kemal, 1882’de (?) Üsküp’te dünyaya gelmifl ve 1958’de ‹stanbul’da gözlerini yummufltur.
e. Metafor türleri aras›nda flairane metafor (‘Göllerde bu dem bir kam›fl olsam’ [Haflim]) bulunmaktad›r.
7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde noktalama iflaretinin kullan›m›ndan kaynaklanan yaz›m yanl›fl› bulunmaktad›r?
a. Geçenlerde adam›n biri hayk›r›yor: 2010lara geldik hâlâ bu sorunlar çözülmedi, bundan sonra
da çözülmeyecek galiba!
b. Son y›llarda bizim ifller oldukça kesat. Günlük
kazan›p günlük yiyoruz.
c. Ö¤rencilerin s›nav kâ¤›tlar›n› inceledi¤imizde,
ilkokuldan itibaren verilen s›nava dayal› e¤itimin olumsuz yönleri hemencecik göze çarp›yor.
d. Bahar›n sonu yaz›n bafl›nda, Çukurova’n›n tarlalar›n› k›pk›rm›z›ya boyayan gelincik tarlalar›n›
görme özlemi, uzun y›llard›r içimi yak›yordu.
e. Sizi bilemem, ama ben, uzun k›fl gecelerinde en
büyük keyfin güzel demlenmifl çay oldu¤unu
düflünüyorum.
8. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde kesme iflareti
(’) yanl›fl kullan›lm›flt›r?
a. Ben sana “Git de paray› bozdur!” dediysem, 1’lik,
2’lik mi yapt›r dedim?
b. Burada okuyan ö¤renciler, Üniversite’nin sa¤lad›¤› imkânlar dolay›s›yla baflka yerlere göre daha rahat e¤itim görmektedirler.
c. Birçok büyük flehirde oldu¤u gibi, ‹stanbul’da
da gerçek ‹stanbul’lu neredeyse hiç kalmad›.
d. Bence, Tanp›nar’›n Huzur’u, Edebiyat›m›z›n klâsi¤i say›labilecek bir romand›r.
e. Anne babam› güç bela almaya ikna etti¤im köpe¤im Cambaz’›, üstelik eve hiç girmemesine
ra¤men, nedense annem bir türlü sevemedi.
9. ‹nsan bir tabure üzerinde, adeta tünercesine, saatlerce bekledi mi beli öyle bir tutuluyor ki sorma gitsin( )
Yukar›daki cümlede ayraçla belirtilen yere hangi noktalama iflareti konmal›d›r?
a. Noktal› virgül
b. Soru
c. Ünlem
d. ‹ki nokta
e. K›sa çizgi
49
10. Gerçekte söylenenin aksi düflünce tafl›nd›¤›n› göstermek için afla¤›daki noktalama iflaretlerinden hangisi
konmal›d›r?
a. ayraç içinde nokta
b. ayraç içinde ünlem
c. ayraç içinde soru
d. ayraç içinde üç nokta
e. ayraç içinde kesme
50
“
Türk Dili-II
NOKTALAMA ‹fiARETLER‹N‹N D‹L‹
Hadi Önal
Duygular›m›z›, düflüncelerimizi daha aç›k ifade etmek,
cümlenin yap›s›n› belirlemek, okumay› ve anlamay› kolaylaflt›rmak, sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini belirtmek üzere kullan›lan iflaretlerdir noktalama iflaretleri. Okullar›m›zda Türkçe ö¤retmenlerimiz kompozisyonlar›m›z› de¤erlendirirken eksikliklerinden dolay›
notlar›m›z› k›rmasa, imtihanlarda soru olarak karfl›m›za
ç›kmazsa pek de ald›r›fl etmeyiz noktalama iflaretlerine.
Oysa geçmifli günümüze tafl›ma görev ve sorumlulu¤unu üstlenen yaz›n›n; yerine göre düzeni, yerine göre
anlam›, yerine göre ruhudur noktalama iflaretleri. Yaz›,
onunla anlamlan›r, flifrelenir, dillenir,konuflur.
Yaz›n›n en büyük yard›mc›s› âdeta olmazsa olmaz› olan
noktalama iflaretlerinin arkas›nda kocaman bir dünya
sakl›d›r. Söz ve düflünceyi belli flekil ve iflaretlerle ifade
etmenin yan› s›ra, noktalama iflaretleri yaz›y› kelime y›¤›n› olmaktan kurtar›r.
Art arda s›ralanan efl görevli kelime ve cümlelerin aralar›na konan virgülden bafllayal›m isterseniz noktalama
iflaretlerinin yaz› için hayatiyetini anlatmaya. Virgül, yaz›n›n âdeta anahtar›d›r. Onsuz yaz› karmakar›fl›k bir hâl
al›r. Okuyucuya: “Dur! Hele bir nefes al!” dedirten bu
iflaret ayn› zamanda metnin anlam kazanmas›na ve anlafl›lmas›na vesile olur. Virgül, insano¤luna durup düflünmeyi ö¤retir. Virgül, insana hayat›n basit de¤il ayr›nt›lardan müteflekkil oldu¤unu düflündürür.
fiüphe, merak, kuflku gibi kavramlar›n yan› s›ra çengelli görünümü ile ö¤renmenin sembolü olan soru iflareti
ile insan bilmediklerini ö¤renir. Soru iflareti, ard›na ald›¤› cümleye soru anlam› yükleyerek: “Ben seni s›rtlad›m ama sen de benim içerisinden ç›kamad›¤›m konumuma aç›kl›k kazand›r.” der gibidir. Bu iflaretle birlikte
kafam›z›n köflesine y›¤d›¤›m›z problemleri çözer, sorulara cevap arar›z.
Yaz›da; sevinç, ac›, korku, flaflk›nl›k gibi duygu dünyam›z›n inifl ve ç›k›fllar›n› anlatmak için ünlem iflaretine
sar›l›r›z. Bu sihirli iflareti çekip al›rsan›z yaz›dan geriye
kuru, heyecans›z bir söz y›¤›n› kal›r. Konuflurken; duygular›, jestle, mimikle, tonlamayla anlatmak kolayd›r
elbette. Ya yaz› ile nas›l anlataca¤›z sevincimizi, korkumuzu, hayretimizi, flaflk›nl›¤›m›z›? Yaz›ya duygu katan, canl›l›k veren bu iflaretle metin canlan›r, renklenir.
Bir de bu iflaretin s›rl› bir biçimde parantez içerisine
saklanm›fl hâli vard›r. Parantez içindeki ünlem, kendisinden önce gelen kelimeye ya da cümleye küçümseme, alay etme, inanmama anlamlar› kazand›r›r. Bu iflaretin yoklu¤u demek, olay yaz›lar›na nokta koymak
demektir.
Nokta dedim de akl›ma düfltü. Sonu, bitimi ifade eden
nokta elbette ki bütün noktalama iflaretlerinin hem anas› hem de isim babas›d›r. Ancak, insana vurulan fânîlik
mührü olan ölümü nokta ile özdefllefltirmek noktaya
yap›lacak en büyük haks›zl›kt›r. Yeniden dirilmek olan
ölümü en güzel anlatan noktalama iflareti üç noktad›r.
Sözün bir yerde kesilerek okuyucunun hayal kurmas›na imkân tan›yan üç noktada devaml›l›k vard›r, s›r vard›r, ayn› zamanda okuyucuya sayg› vard›r. Üç noktan›n
bir baflka görevi ise söylenmesi uygun olmayan kelimelerin yerine geçmesidir: “Sen rahat ol, söylemek istemedi¤ini ben okuyucuya anlat›r›m merak etme!” dedirten
üç nokta ile yazar rahat eder.
‹ki nokta insana: “Bak anlamad›nsa aç›klama yapay›m.”
dedirtir. Yap›lan›n veya olan›n nedenini, niçinini, nas›l›n› sorgulayan bu iflaret; insano¤luna yapt›¤›n›n, yapaca¤›n›n mutlaka aç›klama gerektirdi¤ini f›s›ldar gibidir.
T›rnak iflareti, okuyucuyu aras›na ald›¤› söze veya kelimeye yo¤unlaflt›r›r. Cümlede t›rnak iflareti ayn› zamanda t›rnaklar› aras›na ald›¤› kelimeye önem ve itibar da
kazand›r›r. Bu noktalama iflaretinde biraz böbürlenme,
kendini be¤enmifllik olsa da ahde vefan›n en güzel örne¤i yine bu iflarette sakl›d›r. Hani iyilikleri hat›rland›¤›nda; “Allah rahmet eylesin.” diyerek hay›rla and›¤›m›z
insanlar vard›r ya; iflte t›rnak da yaz›da baflka insanlardan al›nan düflünceleri muhafaza etti¤i, söyleyenini hat›rlatt›¤› için âdeta aktar›lan sözlerin sahiplerine rahmet
okutur. (...)
K›sa çizginin cümle içerisinde birçok vazifesine karfl›l›k
uzun çizgi ço¤u yerde konuflma çizgisi olarak da tan›n›r. Sözün bafllang›c›n› ifade eden bu iflaret daha çok
olay anlat›ml› yaz›larda kendisine yer bulur.
‹nceli¤in, zarafetin neleri nas›l de¤ifltirdi¤ini gösteren
inceltme iflareti ayn› zamanda anlam kar›fl›kl›klar›n› da
önler. Bir ad› da uçurum olan yar, onunla birlik olunca
sevgili; k›fl› sembolize eden kar da kazanç olup ç›kar
karfl›m›za.
51
Özel adlara getirilen iyelik ve hâl eklerini ay›rmak için
konulan kesme iflareti de yaz›daki karmafl›kl›¤›n önlenmesinde pay›na düflen görevi yerine getirmenin huzuru ile flöyle yaslan›r ay›rd›¤› kelimenin arkas›na.
Bir yaz›daki maddelerin s›ralanmas›nda veya bir çizelgede alt alta gelen ayn› sözlerin veya söz gruplar›n›n
tekrar yaz›lmas›n› önlemek için kullan›lan “denden”
metnin seri okunmas›na yard›mc› olur.
‹flte böyle ço¤u zaman: “Aman sen de!” dedi¤imiz noktalama iflaretleri yaz› dünyas›n›n lüksü de¤il elzemidir.
Yazan her kiflinin bu sevimli iflaretlere gereken hassasiyeti göstermesi, yazd›klar›n›n daha da anlafl›larak okunmas›na vesile olaca¤›n› ak›ldan uzak tutmamal›d›r.
Kaynak: http://www.yuzaki.com/content/view/1245/
12/ Eriflim tarihi: 18.09.2012
”
1. a
2. d
3. e
4. d
5. c
6. e
7. a
8. c
9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nokta” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Noktal› Virgül” ve “Virgül”
konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Noktal› Virgül” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Üç Nokta” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Soru ‹flareti” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayraç” ve “Köfleli Ayraç”
konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kesme” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kesme” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ünlem” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ünlem” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Yaz›m yönünden fark bulunmaktad›r. Tarih tamamen
rakamlarla yaz›l›yorsa, rakamlar aras›na nokta konur.
E¤er ay ismi yaz›yla belirtilmiflse, ay isminden önce ve
sonra nokta konmaz.
S›ra Sizde 2
Bu zamirler ayn› zamanda iflaret s›fat›d›r: bu kitap, flu
kad›n, o çocuk. Bundan dolay› bu zamirler kullan›ld›¤›nda, bazen bunlar›n zamir mi yoksa iflaret s›fat› m› oldu¤u anlafl›lmayabilmektedir. Bu kar›fl›kl›¤› gidermek
için, gerekiyorsa, bunlardan sonra virgül koymak uygun olur. “O gazetelerde resmini gördü¤ümüz kifli de¤il.” cümlesi ile “O, gazetelerde resmini gördü¤ümüz
kifli de¤il.” cümlesi mukayese edildi¤inde görüldü¤ü gibi bir virgül anlam› ne kadar de¤ifltirmektedir. ‹lk cümlede “o” iflaret s›fat›d›r; ikinci cümlede ise flah›s zamiri
görevindedir.
S›ra Sizde 3
S›ral›, ba¤laçl›, giriflik gibi birden çok cümlenin birlikte
kullan›ld›¤› yap›lar›n öznesi ortak ise, bu durumda özneden sonra konabilir. Örnek: Ben; gençli¤imde hem
çal›fl›p ekmek param› kazand›m, hem de e¤itimime devam ettim.
S›ra Sizde 4
‹ki noktadan sonraki k›s›mda örnekler veriliyor ve bunlar özel isimse büyük, cins isimse küçük harfle yaz›l›r;
e¤er iki noktadan sonraki k›s›m aç›klama cümlesi ise
di¤er cümlelerde oldu¤u gibi büyük harfle bafllar ve
cümlenin hangi noktalama iflareti ile bitmesi gerekiyorsa o iflaret konur.
S›ra Sizde 5
Karfl›l›kl› konuflma metinlerde üç nokta, konuflan›n karars›zl›¤›n›, tedirginli¤ini, sessizli¤ini veya sessiz kald›¤›n›, duraksad›¤›n› veya kekeledi¤ini, genel ahlâka ayk›r› veya söylenmemesi gerekeni; örnekler s›ralan›yorsa bunlar›n devam etti¤ini belirtmek, benzer ö¤eleri
uzun uzad›ya s›ralamamak, son olarak da anlat›m› pekifltirmek için kullan›l›r.
52
Türk Dili-II
S›ra Sizde 6
Soru ekinin, -DI ve -mAz zaman ekleriyle kullan›ld›¤›nda meydana gelen yap›, e¤er zarf ifllevindeyse soru eki
kullan›lmaz. “fiimdi geldi mi bütün iflleri çabucak bitirir.” veya “Böyle avaz avaz ba¤›rmaz m›, bütün cinlerim
tepeme ç›k›yor.” cümlelerindeki alt› çizili k›s›mlar görüldü¤ü gibi cümleye soru anlam› katmamakta, yaln›zca cümlenin zaman zarf›n› oluflturmaktad›r. Ayn› flekilde “güzel mi güzel”, “uzak m› uzak” veya “‹yisi mi, ben
gideyim!” örneklerindeki soru ekleri de soru anlam› katmaz. Yaln›zca anlam› pekifltirir. Bu gibi kullan›mlarda
da soru iflareti kullan›lmaz.
S›ra Sizde 7
Ayraç içinde ünlem kullan›lmas›, esas olarak konuflma
metinlerinde görülür. Burada amaç, konuflan›n söyledi¤inin asl›nda tam tersini düflündü¤ünü göstermektir.
Bilindi¤i gibi, konuflma dilinde kullan›lan jest ve mimikler için yaz› dilinde noktalama iflaretlerinden yararlan›l›r. Ayraç içinde soru iflareti ise, genelde bilimsel yaz›larda, emin olunmayan, flüpheli durumlar› belirtmek
için kullan›l›r.
S›ra Sizde 8
T›rnak iflareti kullan›ld›¤›nda, t›rnak içindeki k›s›m bir
kelime ve kelime öbe¤i ise küçük harfle; cümle ise t›pk› t›rnak d›fl›ndaki bir cümlede oldu¤u gibi büyük harfle bafllar ve cümle hangi noktalama iflaretiyle bitecekse
onunla bitecek flekilde yaz›l›r.
S›ra Sizde 9
Tersine Dönen fiemsiye
Türkiye(’)de art›k kent nüfusunun köy nüfusunu aflt›¤›
biliniyor(.) Yine biliniyor ki(,) kentlerde toplanan nüfus esasen ülkemizin on iki büyük yerleflim biriminde
yo¤unlaflm›flt›r(.)
Son nüfus say›m›nda Do¤u Anadolu(’)da baz› kentlerin, çevrelerinde vuku bulan nüfus hareketini çekemedikleri(,) bu bir yana kendi öz nüfuslar›ndan kaybettiklerini gördük(.) Kars ilimiz bunun en çarp›c› örne¤ini teflkil ediyor(.)
Kentlere akan kalabal›klar köyün al›flkanl›klar›n›(,)
âdet ve davran›fllar›n› da birlikte getirmifllerdi(.) Oysa
kent, kurallar›n› koyan bir yap› arz ediyordu(.) K›rsal
alanlar›n alabildi¤ine hür havas›n› tatm›fl olan köylü(,) hareketlerinde tabiata uyum hariç fazla bir k›s›tlamay› tan›mam›flt› henüz(.) Bunlar hep bildi¤imiz
fleyler(.)
Belki flu da ilave edilmelidir(.)
Kente inen köylü(,) flehirlinin yo¤un yerleflimi içinde
onlara ayak uydurmakta zorluk çekti¤i gibi(,) kentlinin hayat›n› da zora koflmufltu(.) Nerede durulacak(,)
nerede yürünecek(,) nerede ba¤›r›lacak(,) nerede susulacak(;) çöpler nereye at›lacak(,) hal› ne zaman pencereden silkilecek(,) apartman komflulu¤u nas›l yürütülecek(,) bütün bunlar ve beraberinde yüzlerce davran›fl
biçimi onu bunalt›yordu(.)
(...)
fiimdi moda(,) yayla turizmine(,) köylere(,) k›rlara(,)
çiftlik(,) evlerine do¤ru yönelmiflti(.)
Kentli nüfusun varl›kl› kesimi (“)art›k buralarda yaflanmaz(”) diyerek(,) büsbütün kenti terk etmeye haz›rlan›yordu(.) Serin da¤ bafllar›(,) buz gibi sular›n akt›¤›
yaylalar(,) bakir orman alanlar›(,) sessiz m›nt›kalar(,)
bilhassa antik özelli¤i bulunan yöreler(,)terk edilmifl eski köyler seçiliyordu(.) Buralarda y›k›lmaya yüz tutmufl bir köy evi sat›n al›narak restore ediliyor(,) (“)ç›lg›n kalabal›ktan uzakta(”)(,) do¤a ile baflbafla bir yaflam tahayyül ediliyordu(.)
Bu moda henüz uç vermifltir(.) Yak›nda köylere do¤ru
yo¤un bir göç bafllarsa flaflmayal›m(.) fiemsiye tersine
dönüyor gibi(.)
Ama flehrin konforuna al›flm›fl(,) elleri kürek sap› tutmam›fl insanlar(,) tabiat›n istedi¤i uyumu nas›l gerçeklefltirecek(?) Yoksa yerlefltikleri evlerin bak›m› için
yine flehirden birer (“)temizlikçi kad›n(”) m› getirecekler(?)
Bütün bunlar› zaman gösterecek(.)
(Mustafa Kutlu, fiehir Mektuplar›)
Atasoy, F. O. (2010). “Noktalama ‹flaretlerinin Tarihi”.
Turkish Studies International Peridoical For the
Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic. (5)2, s. 823- 861.
Dil Derne¤i (2000). Yaz›m K›lavuzu. ‹stanbul: Dil
Derne¤i Yay›nlar›.
Kavcar, C. vd. (2002). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara:
An› Yay›nlar›
Koç, A. (2008) “Noktalama ‹flaretlerinin Tarihçesi”,
Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve fiifreler (Edt.
Emine Gürsoy-Naskali ve Erdal fiahin), ‹stanbul:
Picus Yay›nc›l›k. s. 279-293.
A¤ca, H. (2001). Türk Dili. Ankara: Gündüz E¤itim ve
Yay›nc›l›k.
Alpay, N. (2004). Dilimiz Dillerimiz Uygulama
Üzerine Yaz›lar. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Alpay, N.(2000). Türkçe Sorunlar› K›lavuzu. ‹stanbul:
Metis Yay›nlar›.
Korkmaz, Z. vd. (2001). Türk Dili ve Kompozisyon
Bilgileri. Ankara: Yarg› Yay›nlar›.
53
3
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
Türk yaz› dilinin temel yaz›m kurallar›n› s›ralayabilecek,
Yaz›m kurallar›na uymamaktan kaynaklanan anlat›m bozukluklar›n› de¤erlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Temel yaz›m kurallar›
‹çindekiler
Türk Dili-II
Yaz›m Kurallar›
• G‹R‹fi
• YAZIM KURALLARI
Yaz›m Kurallar›
G‹R‹fi
Yaz› yazmak yaln›zca harfleri tan›mak, onlar› bir araya getirerek anlaml› sözcükleri veya cümleleri s›ralamak de¤ildir. Bir yaz›n›n amac›na ulaflabilmesi için
uyulmas› gereken birtak›m biçimsel kurallar vard›r. Bu kurallara yaz›m kurallar› denir.
Yaz› dili konuflma diline göre daha tutucudur, yani yaz› dilinin kurallar› konuflma diline göre daha yavafl de¤iflir. Dilin hem yaflayanlar hem de geçmiflle gelecek
nesiller aras›nda köprü olma niteli¤i dikkate al›nd›¤›nda, her neslin yaz› dilini kendisine göre yeniden yap›land›rmas›n›n do¤ru olmad›¤› görülecektir. Ama bu, “Yaz› dili asla de¤iflmemeli, sonsuza kadar sabit kalmal›.” demek de¤ildir. Ancak herkes diledi¤i gibi yazmaya kalkarsa anlaflma güçleflecek, hatta belki mümkün olmayacakt›r. Hepçilingirler (2000:164), yaz›mla ilgili kayg›lar›n› Türkçenin sorunlar›
üzerine yaz›lar yazarken flöyle dile getirir:
“ Hiçbir dilde sözcükleri akl›na esti¤i gibi yazd›rmazlar insana. Dilin belli kurallar›
vard›r, o dili kullanan herkes bu kurallara uymak zorundad›r. Uymayanlar, toplumda gülünç duruma düfler, cahillikle suçlan›r. Türkçe bu kadar bafl›bofl bir dil midir ki herkes her sözcü¤ü diledi¤i gibi yazabiliyor! Çok ünlü bir yazar biliyorum, ‘Bana göre böylesi do¤ru’ deyip ‘bir fley’ yerine ‘bifley’ yazard›. ‹lginçlik olsun diye tümceleri küçük harfle bafllatan, özel adlar› küçük harfle yazan yazarlar da var. Yaz›m
konusunda yazarlara düflen bir görev vard›r; ama o görev, yaz›m› bozmak de¤il,
do¤ru yaz›m› yayg›nlaflt›rmakt›r.”
Günümüz teknolojisinin kullan›m›n›n bir uzant›s› olarak genel a¤ ve tafl›nabilir
telefonda yap›lan yaz›flmalar, yaz›m kurallar›n›n kullan›m›n› olumsuz etkilemektedir. Bu yaz›flmalarda kullan›lan baz› yeni k›saltmalar (slm “selam”, nbr “ne haber”,
kib “kendine iyi bak” vb.), Türkçe ünlüleri (glyrm “geliyorum”, bk “bak” vb.) veya
Türkçe karakterleri (i, ›, ö, ü, ç, fl) kullanmama, noktalama iflaretlerini yanl›fl veya
eksik kullanma, baz› simgelerle birlikte yeni birtak›m noktalama iflaretleri ( : )
“mutlu olmak, gülmek :( “üzgün olmak” ,>:( “a¤lamak” vb.) kullanma gibi yaz› dilinde görülmeyen durumlar söz konusudur. Geliflen teknolojiye her alanda oldu¤u gibi, yaz› dilinde de uyum göstermek gereklidir. Ancak bu yap›l›rken yaz›m birli¤i bozulmamal› ve do¤ru iletiflim engellenmemelidir.
Yaz›m için imlâ sözcü¤ü de
kullan›l›r. Yaz›m, TDK’nin
genel a¤ sayfas›ndaki
Güncel Türkçe Sözlük’te “Bir
dilin belli kurallarla yaz›ya
geçirilmesi, imla” diye
tan›mlanmaktad›r.
56
Türk Dili-II
Yaz›mda yaz›m kurallar›na uymamak, okuyucunun o yaz›y› okumas›n› güçlefltirir; onu, okuma s›ras›nda belirsizliklere düflürür. Yazd›klar›m›z›n hem günümüz
hem de gelecek kuflaklarca anlafl›lmas›n› sa¤lamak için yaz›mda belirlenen ortak
kurallara uyulmal›d›r.
YAZIM KURALLARI
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Konuflurken eksiksiz ve do¤ru anlaflabilmek için nas›l ki konuflma dilinin kurallar›na uymak gerekiyorsa benzer durum yaz› dili için de geçerlidir. Yaz› dilindeki bu
kurallar asl›nda bir kabullenmeden ibarettir.
Türkçenin yaz›m kurallar›n›n oluflmas› süreci, Türk Yaz› Devrimi ile bafllam›flt›r. 12 Aral›k 1928 y›l›nda bas›lan ‹mla Lügat›, Türkçedeki sözcüklerin yeni Türk
harfleriyle nas›l yaz›laca¤›n› göstermifltir. Bu yaz›m k›lavuzu 1941 y›l›na kadar bas›n-yay›n ve e¤itim kurumlar›nda kullan›lm›flt›r. Bu on üç y›l içerisinde ‘söyleyifle
göre yaz›m’ öncelik tafl›m›flt›r. Uygulamada ortaya ç›kan yaz›m sorunlar›na, Türk
Dil Kurumu’nca 1941’de ‹mla K›lavuzu ad›yla yeniden bas›lan yaz›m k›lavuzu ile
çözüm aranm›flt›r. ‹mla K›lavuzu 1962’ye kadar yedi kez; 1965’te Yeni ‹mla K›lavuzu ad›yla içeri¤i yeniden düzenlenerek dört kez (1965-1968); 1970’te Yeni Yaz›m
(‹mla) K›lavuzu olarak iki kez; 1973’ten 1981 y›l›na de¤in de Yeni Yaz›m K›lavuzu
ad›yla befl kez bas›lm›flt›r. Türk Dil Kurumu’nun on bir bask› yapan yaz›m k›lavuzu ile Türkçenin yaz›m› büyük ölçüde geleneksel bir yap›ya kavuflmufltur (Çotuksöken, 2001:47).
Bu tarihten sonra kurumun yay›mlad›¤› k›lavuzlar ile özel kurulufllar›n ve yay›nevlerinin yay›mlad›klar› aras›nda bir örneklik sa¤lanamam›fl, yaz›mla ilgili sorunlar artm›flt›r. TDK taraf›ndan 1985’te ‹mla K›lavuzu, 2005’ten itibaren de Yaz›m K›lavuzu ad›yla yeni bask›lar yap›lm›flt›r. Günümüzde bas›l› yaz›m k›lavuzlar›yla birlikte genel a¤da, farkl› kurum ve kurulufllar taraf›ndan haz›rlanan yaz›m k›lavuzlar›n›n yan› s›ra Türk Dil Kurumu’nun resmi sitesi http://www.tdk.gov.tr adresinde
yaz›m k›lavuzu bulunmaktad›r.
Yukar›da da belirtildi¤i gibi yaz›mla ilgili kurallar zaman içinde de¤iflebilmektedir. Farkl› dönemlere ait yaz›m k›lavuzlar› incelenecek olursa, kimi konularda
SIRA S‹ZDE
farkl› yaklafl›mlar›n
uyguland›¤› görülebilir. Ancak yine de büyük harf, özel isimlerin yaz›m›, hece bölmesi, dA pekifltirme ba¤lac›n›n yaz›m› gibi temel konularda
büyük ölçüde
D Ü fi Ü Nbirlik
E L ‹ M sa¤land›¤› görülmektedir. Dolay›s›yla de¤iflik dönemlere ait
yaz›l› ürünlerde yaz›m farkl›l›klar› söz konusu olabilmektedir. Bu ünitede Türkçenin de¤iflmeyen yaz›m kurallar› göz önünde bulundurularak temel yaz›m kurallar›
S O R U
betimlenecektir.
Ayn› dili kullanan
topluluklarda farkl› uygulamalar olabilir. Örne¤in, Latin alfabesi
D ‹ K K Afarkl›
T
kullanan Azerbaycan, Türkmen ve Özbek lehçelerinde, bizden farkl› olarak, özel isimlere
hangi ek gelirse
gelsin kesme iflareti kullan›lmaz.
SIRA S‹ZDE
N N
Büyük Harf Kullan›m›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
1. Bütün
özel isimler -kifli adlar› ve soyadlar›, ülke, millet, dil, din, mezhep, gezegen, yer, bölge, yerleflim birimleri, kurum, kurulufl, eser,
gazete, dergi, kanun, tüzük, dönem, mevsim, (belirli bir tarih bildi‹ TveA gün,
P
ren)K ay
bayram, toplant› vb. isimleri - büyük harfle bafllat›l›r.
O da dosyay›, Cenevre’deki ‹nsan Haklar› Yüksek Komisyonu’na vermifl. (Ayfle
Kulin, Türkan)
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
3. Ünite - Yaz›m Kurallar›
S O R U
D ‹ K K bafllat›l›r.
AT
Cins isimler, özel isimlerin yerine kullan›ld›¤›nda bunlar da büyük harfle
Türk savunmas›n› h›rpalamak için s›k s›k bataryalar› bombard›man eden Müttefik donanmas›na ait bir muhrip havan›n kapal› oldu¤uSIRA
birS‹ZDE
günde Bo¤az’›n
önlerinde göründü. (Mehmet Niyazi, Çanakkale Mahfleri)
AMAÇLARIMIZ
N N
2. Birtak›m k›saltmalar›n tamam› veya ilk harfleri büyük harfle yaz›l›r.
Dilimizin kimli¤imizi ele vermesi kaç›n›lmazd›r. Ama bu ele verifl parmak iziK ‹ T A Pde¤il, sosyal
nin yahut DNA’n›nki kadar kesin olamaz; çünkü genetik kimli¤imizi
kimli¤imizi belli eder dilimiz. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
3. Bütün cümleler ile fliirlerde dizeler büyük harfle bafllar.
TELEV‹ZYON
S O R U
57
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Vakit gece yar›s›n› geçmifl olmal›yd›. Annem ve k›z kardefllerim çoktan uyumufllard›. Arada, d›flar›dan babam›n kal›n öksürü¤ü geliyordu. Biz Niyazi’yle ko‹NTERNET
yun koyuna, usul usul konufluyorduk. (Orhan Kemal, Baba Evi)
‹NTERNET
Sar› saçlar›na deli gönlümü
Ba¤lam›fllar, çözülmüyor Mihriban
Ayr›l›ktan zor belleme ölümü,
Görmeyince sezilmiyor Mihriban
(Abdurrahim Karakoç, Dosta Do¤ru)
4. ‹ki noktadan sonra veya t›rnak içinde verilen cümlelerin ilk kelimesi
büyük harfle bafllar ve sonuna ilgili noktalama iflareti konur.
Konsolosluktan iki memur geliyor ve neyi vard›, ne ile geldi diye eflyalar›na el
koymak istiyorlarsa da Hatice Han›m “Ne ile yollad›n›z ki ne istiyorsunuz? Biz de
âdettir, ölenin eflyalar› fakire fukaraya da¤›t›l›r.” diyor. (Sâmiha Ayverdi, Hey Gidi Günler Hey)
Konuflmaya bafllay›nca flunu gördük; hepimizin anlatt›klar› hemen hemen ayn›yd›: Bir zaman tünelinin içine girmifl, ortaça¤›n da ötesinde bir zamana geçifl
yapm›flt›k. (Ayfle Kulin, Türkan)
5. Unvanlar ve lakap gibi kullan›lan akrabal›k sözleri büyük harfle yaz›l›r.
Sultan Murat, fiah ‹smail, Yüzbafl› Cengiz Topel, Dede Korkut, Nene Hatun, HaSIRA S‹ZDE
la Sultan vb.
fieyh Galib’in cenazesi y›kan›rken, henüz hayatta olan babas› Mustafa Reflid
Efendi’nin o¤lunu son olarak görmek istedi¤i, teneflirin bafl›nda, ya¤mur gibi dökülen gözyafllar› ak sakal›ndan süzülürken “Ah o¤ul, bu tahtaya kara sakal yak›flS O R U
m›yor” dedi¤i bilinmektedir. (Beflir Ayvazo¤lu, Ku¤unun Son fiark›s›)
Asl›nda unvan olan sözcükler, belli kiflileri ifade için kullan›l›yorsa bunlar
D ‹ K K Ada
T büyük harfle yaz›l›r.
N N
S‹ZDE
Hocam›z ne Ahmediye bilir, ne Muhammediye. Elinde bir hutbe SIRA
kitab›.
Galiba tâ Gazi’nin cumhurbaflkanl›¤› y›llar›nda Ankara’dan yaz›p yollam›fllar (...) (Fakir Baykurt,
On Binlerce Ka¤n›)
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
58
Türk Dili-II
6. Hitap sonras› kullan›lan unvanlar büyük harfle yaz›l›r.
Say›n Baflkan, Sayg›de¤er Meslektafllar, Aziz Dostum, Sevgili Babac›¤›m vb.
Muhterem Dedeci¤im;
Pek çok savafla girip, ç›kt›k; bask›nlara u¤rad›k; bask›nlar yapt›k. (...)
(Mehmet Niyazi, Çanakkale Mahfleri)
7. Kitap, dergi, bildiri vb. gibi çal›flmalarda, yaz› bafll›klar› ve çizelge, flema vb. ile ilgili aç›klamalar›n ilk harfleri büyük yaz›l›r.
Yaz›m Kurallar›, Büyük Harf Kullan›m› vb.
8. Tabela, levha gibi yaz›larda sözcüklerin ilk harfi büyük yaz›l›r.
Yasak Bölge.
9. Özel adlardan türetilen bütün sözcüklerin ilk harfleri büyük yaz›l›r.
Türkçülük, Türklük, Eskiflehirli, Müslümanl›k vb.
SIRA S‹ZDE
1
SIRA
S‹ZDEaktarma cümleler nas›l yaz›lmal›d›r? Aç›klay›n›z.
T›rnak içinde
verilen
Yabanc› Özel ‹simlerin Yaz›m›
1. Türkçeye eskiden yerleflen yabanc› isimler söylendi¤i gibi yaz›l›r.
S O R U
Çaykovski,
Dante, fiarlo, Tokyo, Kolombiya, Çar Nikola, Paris, Nis vb.
S OAristo,
R U
D‹KKAT
fiu bölgede alt›n varm›fl denildi mi, halk deliye dönüyor. fiarlo’nun “Alt›na Hücum” filmi, mezar
D ‹ K K A Ttafl›d›r. (Melih Cevdet Anday, Ölümsüzlük Ard›nda G›lgam›fl)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
2. LatinSIRA
alfabesi
kullanan ülke ve toplumlara ait özel isimler aynen yaS‹ZDE
z›l›r.
N N
Rio de Janeiro, Margaret Thatcher, Noam Chomsky, National Geographic vb.
AMAÇLARIMIZ
Amerika’n›n en köklü dergilerinden Atlantic, dünyan›n en iyi oyuncular› olarak görülen isimlerin en kötü performanslar›n› bir araya getirdi. Listede Robert De
K ‹ T A P
Niro’dan Hellen
Mirren’e kadar birçok ünlü isim var. (Milliyet, 20.07.2012)
3. Latin alfabesi kullan›lmayan ülke ve toplumlara ait özel isimler söyTSIRA
E L E Vgibi
‹ Z Y Oyaz›l›r.
N
S‹ZDE
lendi¤i
Yeltsin, Nikolas Papadopulos, Benazir Butto, Faysal, Dubai, Tiananmen vb.
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
“Arap Bahar›”n›
‹ N T E R N E T tetikleyen Tunus halk› Zeynel Abidin’i devirdikten sonra geçen
y›l seçimlere gitmiflti. (Semih ‹diz, Ma¤rip’ten ‹yi Haberler Geliyor, Milliyet
S O R U
23.07.2012)
‹KKAT
Latin alfabesiD kullanmayan
ülke ve toplumlara ait özel isimler son y›llarda, ne yaz›k ki ‹ngilizcede yaz›ld›¤› gibi al›nmaktad›r. Bu durum, dilde bozulmaya neden olmaktad›r. Mohammad Yousuf
do¤rusu Muhammed Yusuf, Mahmoud do¤rusu Mahmud vb.
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
59
Özel ‹simler D›fl›ndaki Yabanc› Sözcüklerin Yaz›m›
Türkçeye hem Do¤u hem de Bat› dillerinden pek çok yabanc› sözcük girmifltir. Dilimize yüzy›llar öncesinden Arapça, Farsça, Yunanca, Ermenice, Çince, Mo¤olca
gibi dillerden giren sözcükler, okundu¤u biçimde yaz›lmaktad›r. Bat› dillerinden
eskiden giren sözcüklerinde önemli bir k›sm› okundu¤u gibi yaz›lmaktad›r: romatizma, aktör, makine, traktör, tren, otobüs, bilet, gard›rop, liman, gazete, tiyatro,
balerin, futbol, opera, trajedi, roman vb. Ancak günümüzde Türkçeye, Bat› dillerinden, özellikle de ‹ngilizceden pek çok sözcük girmekte ve bunlar al›nd›klar›
dildeki özgün yaz›m› ile yaz›lmaktad›r: check-up, e-mail, scanner, cafe, cd player,
cd writer, check in, x-ray cihaz›, cool, ambulance, emergency, wc, full-time, parttime, wireless, mause, shopping center, showroom, online vd.
Türkçede sözcük bafl›nda çift ünsüz bulunmaz. Bat› dillerinden giren bu tip sözcükler genellikle asl›na uygun biçimde yaz›l›r: gramer, stop, kral, kritik, plan, tren,
slogan, psikoloji, staj, spor, program, propaganda, kriz, traktör, grafik, stateji vb. Bu
tür sözcüklerin çok az›nda sözcü¤ün bafl›na ünlü veya bafltaki çift ünsüz aras›na bir
ünlü getirilerek yaz›l›r: ‹slav, istep, iskele, iskelet, islim, istasyon; kulüp gibi.
SIRA S‹ZDE
Dilimizde sözcük sonunda bulunabilecek ünsüz çiftleri bellidir:
Türk, kürk,
bark, sarp, art, kart, alt, ant, ters, arfl, ahenk gibi. Bat› dillerinden giren ve son hecesinde bu yap›lara uymayan çift ünsüzlerin bulundu¤u sözcükler,
D Ü fi Ü Nözgün
E L ‹ M biçimiyle yaz›l›r: teyp, film, norm, form, modern, Frank, org, morg, romantizm, atletizm
vb. Ancak az da olsa bu tip sözcüklerin yaz›m›nda, sondaki çift ünsüzünün aras›S O R U
na ünlü türetildi¤i görülmektedir: term > terim gibi.
Günümüzde, özellikle de bas›n yay›n organlar›nda, dilimize yerleflen ve
gibi okuD ‹ yaz›ld›¤›
KKAT
nan IMF, kulüp, top, enternasyonal gibi birtak›m Bat›l› sözcükleri, ‹ngilizcedeki yaz›l›fl
ve okunufl biçimleri ile kullanma e¤ilimi, yaz›m birli¤ini bozmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Birleflik Sözcüklerin Yaz›m›
AMAÇLARIMIZ
Bitiflik Yaz›lan Sözcükler
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
1. ‹ki sözcük birlikte kullan›ld›¤›nda ses düflmesi, türemesi veya de¤iflK ‹ T A P
mesi oluyorsa bitiflik yaz›l›r.
his etmek > hissetmek, flükür etmek > flükretmek, kay›t olmak > kaydolmak, pazar ertesi > pazartesi, kahve alt› > kahvalt›, kaplu ba¤a > kaplumba¤a,
T E L E V ‹ Z Y O Nkay›n ana
> kaynana, sütlü afl > sütlaç, ne için > niçin vb.
Üsküdar, Beylerbeyi s›rtlar›na bakar dururduk. Geçen gemileri seyrederdik.
(Murathan Mungan, Kad›ndan Kentler)
‹NTERNET
2. Birleflik sözcü¤ü oluflturan sözcüklerin biri ya da ikisi de art›k as›l anlamlar›n› yitirmifl, yeni bir anlam kazanm›fllarsa bitiflik yaz›l›r.
han›meli (çiçek ad›), kalburabast› (tatl› ad›), imambay›ld› (yemek ad›), üçayak
(bir halay türü), danaburnu (böcek ad›), suçiçe¤i (hastal›k), dilberduda¤› (tatl›
ad›), kargaburnu (alet), demirbafl (dayan›kl› veya temel eflya) vb.
Yine bir gün, 27 yafl›ndaki üste¤men, Çanakkale’den geçecekleri gün ve saati,
denizalt›n›n u¤rad›¤› bir limandan telefonla haber verir niflanl›s›na. (Sunay Ak›n,
‹stanbul’da bir Zürafa)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Birleflik sözcükler,
T E L Eiki
V ‹ya
Z YdaO N
daha çok sözcü¤ün birlikte
kullan›lmas›yla oluflan ve
anlaml› tek bir sözcük ifllevi
gören ögelerdir. Belirtisiz ad
tamlamalar›, s›fat
‹NTERNET
tamlamalar›, s›fatlar›n
addan sonra gelmesiyle
oluflan ve genellikle deyim
olarak kullan›lan yükleme
gruplar›, birleflik fiiller,
ikilemeler, k›saltma gruplar›
ve kal›plaflm›fl çekimli
fiillerden oluflan ifadeler,
yeni bir kavram›
karfl›lad›klar›nda birleflik
sözcük olurlar.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
60
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Türk Dili-II
S O R U
D ‹ K K A T her iki sözcük de anlam›n› yitirmiflse birleflik yaz›l›r; ancak asl›nda
Birleflik sözcüklerde,
birleflik isim olup da insanlar› nitelemek için kullan›lan eli s›k›, eski tüfek, demir yumruk, eski toprak,
yeni yetme, sonradan görme gibi sözcükler ayr› yaz›l›r.
SIRA S‹ZDE
N N
3. Gerçek anlam› d›fl›nda, yard›mc› fiil olarak kullan›lan, vermek, durAMAÇLARIMIZ
mak,
yazmak, kalmak, bilmek ve gelmek fiilleri, kendisinden önceki
fiile -A, -U, -I zarf-fiil ekleri yard›m›yla ba¤land›¤›nda bitiflik yaz›l›r.
K ‹ T A P
uyuyakalmak,
K ‹ T A Pdüfleyazmak, bilebilmek, bekleyedurmak, düflüvermek, okuyagelmek vb.
TELEV‹ZYON
Bir tohum topra¤a düflmeyegörsün, ne yapar eder, çatlar, sonra da f›rsat›n› buELEV‹ZYON
lup geliflirTböyle.
(Fakir Baykurt, On Binlerce Ka¤n›)
‹NTERNET
Gerçek sanat eseri böyle en basit tabakadan bir insana seslenebilmeli, duygusunu ona aktarabilmeli. (Berna Moran, Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri)
‹NTERNET
4. Fiil çekim eklerinin ve fiilimsilerin kal›plaflmas›yla ortaya ç›kan ve
yeni anlam tafl›yan sözcükler bitiflik yaz›l›r.
yapboz, gelgit, çekyat, kadirbilmez, bar›flsever, ç›tk›r›ld›m, gecekondu, dedikodu, kapt›kaçt›, biçerdöver, uyurgezer vb.
Mehmet Ali’nin, bana bir “Allaha›smarlad›k” demeden gitmifl olmas›na ihtimal
veremiyorum. (Yakup Kadri, Yaban)
5. Birleflik yap›daki kifli ad ve soyadlar›, yer adlar›, kurum adlar› bitiflik
yaz›l›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Gülenay,
Alper,
SIRA
S‹ZDESongül, Birol, Ertan, Ertürk, Türker, Akbay, Erdemir; K›rklareli, ‹çel, Çanakkale, K›r›kkale, Karadeniz, Kocatepe, Uluda¤, Yeniflehir, Yeflil›rmak,
Osmaneli; Yüksekö¤retim Kurumu, Aç›kö¤retim Fakültesi, Genelkurmay, OsmanD Ü fi Ü N E Lvb.
‹M
gazi Üniversitesi
Kas›mpafla’dan Beyo¤lu’na hiç ç›kmam›fl adam ilk konuflmaya bafllad›¤› zaS O R U
man, kara gözlerini
açm›flt›. (Sait Faik, Bütün Eserleri 1 Semaver Sarn›ç)
Hastahane, postahane,
pastahane, eczahane gibi yayg›n kullan›lan birleflik yap›daki yer
D‹KKAT
adlar› hastane, postane, pastane, eczane biçiminde söylenip yaz›lmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
6. Ara yönleri bildiren sözcükler ile art›k somut yer bildirmeyen alt,
üst, üzeri sözcükleriyle kurulan birleflik sözcükler bitiflik yaz›l›r.
AMAÇLARIMIZ
kuzeydo¤u, güneybat›; gözalt›, suçüstü, ayaküzeri vb.
Me¤erse bir sandalda gidiyormufl. Me¤erse vakit akflamüzeri, günbat›m›, akK ‹ T A P
flamm›fl. (Selim
‹leri, Gramafon Hâlâ Çal›yor)
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
61
7. Dilimize Arapça ve Farsçadan geçen, tek sözcük gibi düflünülen tamSIRA S‹ZDE
lamalar bitiflik yaz›l›r.
SIRA S‹ZDE
fevkalade, suikast; ehlibeyt, cihanflümul, hüsnüniyet, gayrimenkul vb.
Demokrasi - tabii kastetti¤imiz kurallar›na göre oynanan demokrasi - devlet
yönetiminde neden yine de en ehvenifler rejimdir? ( Haldun Taner, Koyma Ak›l,
S O R U
Oyma Ak›l)
S O R U
Birleflik sözcüklerin yaz›m›nda kurallar henüz tam oturmam›flt›r: ilkokul
ilk ad›m;
D ‹ K K Aama
T
bugün ama o gün vb. Bu yüzden çeliflkiye düflüldü¤ünde mutlaka yaz›m k›lavuzuna bak›lmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Yön bildiren sözcüklerle kurulan yap›lar›n yaz›m› nas›ld›r? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ayr› Yaz›lan Sözcükler
D‹KKAT
N N
2
1. ‹sim + fiil tarz›nda kurulan yap›larda e¤er ses düflmesi veya de¤iflmeK ‹ T A P
si yoksa bu tip birleflik sözcükler ayr› yaz›l›r.
kabul etmek, namaz k›lmak, yok olmak, not etmek vb.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹ K Kbilgi,
AT
2. Hayvan veya bitki, eflya veya alet, durum, yer, bilimDve
yiyecek,
gök cisimleri, organ, zaman, renk, yön, yol ve ulafl›m vb. bildiren
sözcüklerden birisi ile oluflan ve bunlardan birisinin
koruSIRAanlam›n›
S‹ZDE
‹NTERNET
du¤u birleflik sözcükler ayr› yaz›l›r.
N N
köpek bal›¤›, muhabbet kuflu, hamam böce¤i, deniz y›lan›,
küpe çiçe¤i, yer elAMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
mas›, fleker kam›fl›, kuru incir, tuz ruhu, sirke ruhu; boy aynas›,
çakmak tafl›, masa örtüsü, ay tutulmas›, bafl dönmesi, kalp çarp›nt›s›, gece yar›s›, hafta bafl›; gül
‹ fi ÜT NAE L P‹ M
rengi, gece mavisi, aç›k sar›, koyu yeflil, ses bilgisi, halk bilimi,KD ÜÇoban
Y›ld›z›, Kutup Y›ld›z›, Kuyruklu Y›ld›z, gök tafl›, Do¤u Anadolu, Kuzey kutbu, Kemalpafla tatl›s›, içli köfte, badem flekeri, Adana kebab›, maden suyu, meyve tatl›s›, afl›k kemi¤i,
S O R U
T E L Eyolu
V ‹ Z Y Ovb.
N
iflaret parma¤›, az› difli, takma kirpik, köprü yol, çevre yolu, keçi
Yaz› dilimizde burada s›ralanan kurallara uymayan, yani birleflik sözcü¤ü
ögeD ‹ K K Aoluflturan
T
lerden birinin anlam›n› korudu¤u birtak›m sözcüklerin birleflik yaz›lmas› yayg›nlaflm›flt›r:
‹NTERNET
baflö¤retmen, baflrol, binbafl›, onbafl›, birtak›m, birkaç, çayhane,SIRA
yaz›hane,
S‹ZDE huzurevi,
gözlemevi, depremzede, bankerzede, beyzade, amcazade, halao¤lu, day›o¤lu, seyahatname, beyanname vb.
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3. ‹ç, d›fl, alt, üst, ön, art, büyük, küçük, orta, karfl›, sa¤, sol, bir, iki, tek,
çift, s›ra, gibi sözcüklerin baflta oldu¤u birleflik sözcükler ayr› yaz›l›r.
K ‹ T A P
iç savafl, d›fl borç, alt kurul, art niyet, arka plan, karfl› oy, büyük harf, orta oyunu, sa¤ aç›k, tek hücreli, çift kanatl›, ard› s›ra, yasa d›fl›, yurt içi, fizik ötesi, alt yaz› vb.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
62
Türk Dili-II
‹kilemelerin Yaz›m›
1. Bütün ikilemeler ayr› ve araya herhangi bir noktalama iflareti konulmadan yaz›l›r.
renk renk, h›zl› h›zl›, düfle kalka, kofla kofla, aç›k seçik, büyük büyük, çarfl› pazar, e¤ri bü¤rü, çoluk çocuk, tek tük, pat küt, gümbür gümbür, masa filan, falan
falan, falan filan, defter mefter, yol mol vb.
Belli ki anas›ndan, atas›ndan, obas›ndan kopmak kolay de¤ildi. Yüre¤inin bir
yan› usul usul sökülüyordu. (Murathan Mungan, Lal Masallar)
Pekifltirme S›fatlar›n›n Yaz›m›
1. Pekifltirme s›fatlar›, sözcü¤ün ilk hecesinin ünlüyle biten k›sm› al›narak bunlara p, r, s, m seslerinin getirilmesiyle türetilir ve bunlar birleflik yaz›l›r. Bu yap›lar›n daha da pekifltirildi¤i veya bu yap›larda ünlü türemelerinin ortaya ç›kt›¤› görülür.
yemyeflil, gömgök, kopkoyu, pespembe, yusyuvarlak, kapkaranl›k, s›rs›klam,
çarçabuk, ç›r›lç›plak, güpegündüz, çepeçevre, s›r›ls›klam, paramparça vb.
Kar ya¤›yordu, ne uzun yoldu! Kar ya¤›yordu ve Köprü’ye ç›kt›¤›m›zda ‹stanbul bembeyaz kesilmiflti. (Selim ‹leri, Gramofon Hâlâ Çal›yor)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
Pekifltirme s›fatlar›
nas›l yaz›l›r? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Ek Fiilin Yaz›m›
fi Ü N E L ‹ M
1. ‹simD Üveya
fiil soylu yüklemlere, ek fiilin çekimli idi, imifl veya ise biçimleri getirildi¤inde bunlar ayr› veya bitiflik yaz›labilir. Ayn› durum
S O Rzarf-fiil
U
ek fiilin
biçimi olan iken için de söz konusudur.
Sözcük ünsüzle biterse bafltaki /i/ sesi düfler ve t›pk› bir ek gibi ses uyumlar›na
D ‹ K Kidi
A T/ ö¤retmendi; gelmifl idi / gelmiflti; doktor imifl / doktormufl, okugirer: ö¤retmen
yacak imifl / okuyacakm›fl; çocuk ise / çocuksa, yap›yor ise / yap›yorsa; genç iken /
gençken, bilmez
iken / bilmezken vb.
SIRA S‹ZDE
N N
Ustayla ç›rak hiç konuflmazlard›. Anlaflmalar› için konuflman›n da hiç gere¤i
yoktu. Birbirlerine
nas›l davranacaklar›n› ikisi de ›nc›¤›na c›nc›¤›na, kadar çokAMAÇLARIMIZ
tan ö¤renmifllerdi. (Yaflar Kemal, Al Gözüm Seyreyle Salih)
K ‹ Tünlüyle
A P
2. Sözcük
bitiyorsa, ek fiilin bafl›ndaki /i/ ünlüsü yar› ünlü /y/
sesine dönüflür.
TELEV‹ZYON
baflar›l› idi / baflar›l›yd›, gelmeli idi / gelmeliydi; hasta imifl / hastaym›fl; almal›
TELEV‹ZYON
imifl / almal›ym›fl; yolcu iken / yolcuyken, okumal› iken / okumal›yken vb.
‹NTERNET
Zaman zaman, al›yor beni bir merak: ‹nönü de roman okur muydu acaba? Vi‹ N T E R N Eheves
T
yolonsel çalmaya
etti¤ini duymufltuk, roman okudu¤unu, hay›r! Ya Bayar,
acaba o okur muydu? (Attilâ ‹lhan, Hangi Edebiyat)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D ‹ K K A T farkl› olaEk fiilin -ken zarf-fiil alm›fl biçimi iken - ek fiilin idi, imifl ve ise biçimlerinden
rak - ekleflti¤i zaman uyuma girmez: yafll›yken, yap›yorken vb.
Hüseyin ölen a¤abeyimin ad›ym›fl, daha üç ayl›kken ölmüfl, sonra
benS‹ZDE
do¤unca, bana
SIRA
onun ad›n› vermifller. Buralarda böyle fleyler olur. (Murathan Mungan, Kad›ndan
Kentler)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Genifl Zaman Çekimli Fiillerin Yaz›m›
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Ek fiilinin -ken zarf-fiil ekini alm›fl biçimi iken, isimlerle kullan›ld›¤›nda
ne tür kullan›m
özellikleri meydana ç›kar?
4
1. Türkçede tek heceli olumlu fiil köklerine, genifl zaman ekinin ne fleT ESL EOVR‹ ZUY O N -(X)r gekilde gelece¤i sorunludur. Hangi fiilde ekin -Ar, hangisinde
lece¤i konusunda kesin bir kural yoktur.
D ‹ K K A Tör-er, tut-ar,
koy-ar, sor-ar, yat-ar, sat-ar, at-ar, bak-ar, yut-ar, an-ar, çöz-er,
‹NTERNET
dol-ar, er-er; ancak ol-ur, gel-ir, bul-ur, kal-›r, var-›r.
SIRA S‹ZDE
-mAk Mastar Ekinin Yaz›m›
63
N N
1. -mAk mastar eki; iyelik veya yönelme (+a), belirtme (+i), tamlayan
AMAÇLARIMIZ
(+in) hali ile çokluk (+lAr) ekleriyle kullan›ld›¤›nda
-mA olmaktad›r.
görmek ancak görmem, görmen, görmesi; görmeye, görmeleri, görmenin vb.
K ‹ T A P
“Gitmek laz›m!” ancak “Gitmem laz›m!”
Madem ki yazar› yazmaya iten, aç›¤a vuramay›p bast›rmak zorunda kald›¤›
isteklerdir, o halde bunlar bir yolunu bulup k›l›k de¤ifltirerek kendilerini
T E L E V ‹ Z Y O Neserde belli edeceklerdir; (...) (Berna Moran, Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
T ESL EOVR‹ ZUY O N
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Say›lar›n Yaz›m›
‹DNÜTfiEÜbunlar
RNNE EL ‹TM ayr› ay1. Ondan itibaren birleflik rakamlar yaz›yla verildi¤inde
r› yaz›l›r.
S O R U
on befl kitap, befl yüz bin lira, bir milyon iki yüz bin vb.
S O R U
Çek, senet gibi belgelerde rakamlar yaz›yla yaz›lacaksa baflka bir rakamla
D ‹ K K A Tdoldurulmas›
ihtimalini önlemek için say›lar bitiflik yaz›l›r.
SIRA S‹ZDE
N N
2. Büyük say›lar yaz›l›rken okumay› kolaylaflt›rmak amac›yla farkl› yöntemler kullan›l›r.
AMAÇLARIMIZ
• Sondan bafllayarak her üç basamakta bir nokta konur:
120.745.355.780
D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
• Üçlü basamaklar›n aras› yaz›yla yaz›l›r:
120 milyar 745 milyon 355 bin 780.
3. E¤er say›lar rakamla yaz›l›yor ve sonras›nda ek geliyorsa bu eklerin
yaz›m›nda ünlü ve ünsüz uyumlar›na uyulur ve bunlar kesme iflareti
kullan›larak yaz›l›r.
‹NTERNET
‹NTERNET
64
Türk Dili-II
Eski Türkiye olarak 1950’li y›llar›m›z› ele alaca¤›z; çünkü benim yaflad›¤›m ve
hat›rlad›¤›m elli y›l öncesi art›k tarih oldu. (‹lber Ortayl›, K›rk Ambar Sohbetleri)
4. Romen rakamlar›; yüzy›llarda, hükümdar adlar›nda, tarihlerde, aylar›n yaz›m›nda, kitap ve dergi ciltlerinde, kitaplar›n ön bölümlerindeki sayfalar›n numaraland›r›lmas›nda ayr› yaz›l›r.
XXI. yüzy›l, IV. Murat vb.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
5
Say›lar hangiSIRA
durumda
S‹ZDE tamamen bitiflik yaz›l›r?
Kar›flt›r›lmas› Olas› Eklerle Ba¤laç ve Edatlar›n Yaz›m›
Bilindi¤i gibi
Türkçede soru eki d›fl›ndaki ekler, getirildikleri sözcü¤e bitiflik; sözcükler ise - bitiflik yaz›lmas› gerekenlerin d›fl›ndakiler - ayr› yaz›l›r. Ancak dilimizO R ile
U ba¤laç ve edat olarak kullan›lan ki sözcü¤ü; yine +DA bulunde +ki aitlikSeki
ma hali eki ile dA ba¤lac›n›n yaz›da kar›flt›r›ld›¤› görülmektedir.
D‹KKAT
+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ile ki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m›
Türkçede sestefl olan üç ayr› ki vard›r:
SIRA S‹ZDE
Aitlik bildiren
+ki ekinin yaz›m›: Bir ek oldu¤u için sözcü¤e bitiflik yaz›l›r.
N N
Elimizdeki imkânlar› kullanmamakta neden direniyoruz? (Haldun Taner, KoyAMAÇLARIMIZ
ma Ak›l, Oyma
Ak›l)
Ba¤lama ifllevindeki ki sözcü¤ünün yaz›m›: ‹ki cümleyi ba¤layan yani ba¤laç
‹ T A P
olan ki ayr›K yaz›l›r.
Bizim de iflimiz bu! Onlar unutacak, biz söyleyece¤iz ki cümle âlem duysun.
(Feyza Hepçilingirler, Türkçe “OFF”)
TELEV‹ZYON
Pekifltirme veya flüphe görevinde kullan›lan ki sözcü¤ünün yaz›m›: Pekifltirme görevindeki ki sözü yüklemlerden sonra kullan›l›r ve ayr› yaz›l›r.
‹NTERNET
‹ N T Eevde
R N E Tçal›fl›yorsun, senden önce gelebilmem mümkün de¤il ki! (Ayfle
Sen zaten
Kulin, Türkan)
Türkçede özellikle ilk iki maddedekilerin kar›flt›r›ld›¤›, çok defa ayr› yaz›lacakken bitiflik yaz›ld›¤› görülmektedir. Bunu ay›rt etmenin iki basit çözümü vard›r:
• Üzerine hâl eki getirmek mümkünse bitiflik, de¤ilse ayr› yaz›lmal›d›r: Evdekine, yoldakinden, seninkini vb.
Elbette Avrupa ülkelerinde konuflulan Türkçe, Türkiye’dekinden farkl› flartlar
alt›nda varl›¤›n› devam ettirmekte, kendine has kimi özellikler gelifltirmektedir.
(Nurettin Demir-Emine Y›lmaz, Türk Dili El Kitab›)
Yukar›daki metni okuyunuz. Ard›ndan koyu yaz›l› sözcü¤ün sonundaki +ki hecesini atarak okuyunuz. Böyle okundu¤unda, yani cümleden ç›kar›ld›¤›nda, anlam
bozulmaktad›r. Öyleyse buradaki +ki, bir ektir ve sözcü¤e bitiflik yaz›lmal›d›r.
65
• ki cümleden ç›kar›ld›¤›nda anlam bozuluyorsa bitiflik; bozulmuyorsa ayr›
yaz›l›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Derler ki binlerce iflçi çal›flm›fl bu köflkü yapmak için; flimdi hiçbirinin ad› bilinmez. (Murathan Mungan, Lal Masallar)
Yukar›daki metni okuyunuz. Bir de koyu yaz›l› sözcü¤ü ç›karak okuyunuz.
Böyle okundu¤unda da cümlenin anlam›n›n bozulmad›¤› görülür. Öyleyse burada
S O R U
ki ayr› yaz›lmal›d›r.
ki ba¤lac› kimi sözcüklerde kal›plaflt›¤› için bitiflik yaz›l›r: hâlbuki, mademki,
D ‹ K K A T sanki, oysaki, belki, çünkü vb.
+DA Hâl Eki ile dA Ba¤lac›n›n Yaz›m›
SIRA S‹ZDE
N N
Türkçede ba¤laç olarak kullan›lan dA ile bulunma hâli (+DA) eki zaman zaman
kar›flmaktad›r. Bunlar› ay›rman›n en kolay yolu, cümleden ç›kard›¤›m›zda
anlam
AMAÇLARIMIZ
bozuluyorsa bu ektir ve birleflik yaz›lmal›d›r; anlam bozulmuyorsa ba¤laçt›r, ayr›
yaz›lmal›d›r.
K ‹ T A P
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
Bugün 30 y›ll›k sosyoloji e¤itiminden sonra vard›¤›m nokta,SIRA
sosyolojide
bildi¤im tek fley, hiçbir fley bilmedi¤imdir dersem beni Sokratesvârî bir tevazu ile itham
edebilirsiniz. (Ümit Meriç Yazan, Türkiye Kanatlar›m›n Alt›nda)
TELEV‹ZYON
Yukar›daki örnekte koyu yaz›l› sözcü¤ü inceleyiniz. Görüldü¤ü gibi +da ç›kaS O R U
r›l›rsa anlam bozulmaktad›r; öyleyse bu ektir ve bitiflik yaz›lmal›d›r.
S O R U
‹NTERNET
‹NTERNET
+DA eki, Türkçedeki ünsüz uyumu kural› gere¤i +da / +da / +ta / +teD biçimlerinde
kulla‹KKAT
n›l›r. Özel isimlere eklendi¤inde kesme iflareti ile ayr›labilir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
12. yüzy›lda Arapçadan Latinceye çevirilerle bafllayan uyanman›n Fransa’da
fi Ü N E L ‹ M Geliflimi)
da yank›s› aç›kça görülüyordu. (Sevim Tekeli, Bilim DillerininD ÜTarihsel
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Örnekteki koyu yaz›l› sözcük, cümleden ç›kar›l›rsa anlam bozulmamaktad›r;
S O R U
öyle ise bir ba¤laçt›r ve ayr› yaz›lmal›d›r.
K ‹ T A P
da / de ba¤lac›, sonu ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra kullan›ld›¤›nda
ta / te
D‹KKAT
S
O
R
U
biçiminde söylense bile yaz›m› /d/ iledir.
ya da ba¤lac› ayr› yaz›l›r.
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
D‹KKAT
ile Ba¤lac›n›n / Edat›n›n Yaz›m›
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
N N
‹ N T E R N E T kullan›l›r.
Hem ba¤laç hem de edat olarak kullan›lan ile, ba¤›ms›z veya eklefltirilerek
F›kralar›, romanlar›, öyküleri ile tan›d›¤›m›z Oktay Akbal’›n
K ‹ Tözgün
A P yanlar›nAMAÇLARIMIZ
dan biri de denemecili¤idir. (Do¤an H›zlan, Düzyaz› Ayrac›)
‹le, ekleflti¤inde, ünsüzle biten sözcüklere gelince bafltaki /i/ sesi düfler; sonu
ünlüyle biten sözcüklerde ise /i/ > /y/ olur.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
S O R U
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
Kar›s›, üç çocu¤uyla her akflam umutla aç›yordu kap›y›. (Fakir Baykurt, On
Binlerce Ka¤n›)
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
‹NTERNET
66
Türk Dili-II
Soru Ekinin Yaz›m›
Soru eki, di¤er eklerden farkl› olarak daima ayr› yaz›l›r ve sonuna “?” iflareti konur.
Kimi durumlarda soru ekinin üzerine kifli ekleri de getirilebilir, ancak bu durum
ayr› yaz›lma kural›n› de¤ifltirmez.
Hey Allah’›m, bu suali okumaktan b›kmad›n m› hâlâ? (Ayfle Kulin, Türkan)
Günefl bat›yor... Yar›n, yine do¤ar. Ben, flu topraklarda yatan güneflin - bir gün
olsun - do¤du¤unu görmeyecek miyim? (Nam›k Kemal, Gülnihal)
Soru eki flu durumlarda soru anlam› tafl›maz: 1) -DI mI zarf-fiil yap›s›nda 2) ‹yisi
mi gibi kal›p ifadelerde 3) ‹kilemelerde pekifltirme amac›yla kullan›ld›¤›nda soru
iflareti kullan›lmaz.
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE m› dostluklar ucuzlar. (Haldun Taner, Koyma Ak›l Oyma Ak›l)
1. HayatSIRA
pahal›laflt›
2. ‹yisi mi, yar›ndan tezi yok, kefliflin izini tutup gidelim; kader, k›smetse bir
gün olur arkalar›ndan
yetifliriz. (Eflâtun Cem Güney, Kerem ‹le Asl›)
3. Öyle ki, Yorgi bir gün: - Yahu çocuklar, demiflti, ay ›fl›¤›nda futbol oynamak
S O R U
k›yak m› k›yak olacak! (Orhan Kemal, Baba Evi)
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Kitap, makale,
D ‹ köfle
K K A T yaz›s› veya bildiri gibi yaz›lar›n bafll›klar›n›n ilk harfleri büyük yaz›ld›¤›nda soru eki t›pk› ve, veya, ile gibi küçük harfle yaz›l›r. Ancak bütün sözcükler büyük
harfle yaz›l›rsa
SIRAbunlar
S‹ZDE da büyük yaz›l›r.
N N
Düzeltme ‹flaretinin (^) Kullan›m›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Düzeltme iflareti anlam›nda
dilimizde flapka iflareti
TELEV‹ZYON
kavram› da yayg›n biçimde
‹NTERNET
DüzeltmeAMAÇLARIMIZ
iflareti, yaz› dilimizde iki nedenle kullan›l›r.
1. Türkçede k, g, l, gibi ünsüzlerin art damak m› yoksa ön damak m› oldu¤u esas olarak birlikte kullan›ld›¤› ünlüye ba¤l›d›r: kara, garip,
‹ T A Pgurbet, kol vb. sözcüklerde bu sesler art damak; kürek,
al›n,K koku,
gülücük, el, yelek gibi sözcüklerde ise ön damak ünsüzüdür. Ancak
yaz› dilinde kimi al›nt› sözcüklerde, bu sesi gösteren harflerden önce
T E Lsonra
E V ‹ Z Y Oart
N damak ünlüleri - a ve u - geldi¤i halde, söz konusu ünveya
süzler ön damak ünsüzü olarak söylenir. Bu durumu yaz›da belirtmek için, bu ünlülerin üzerine düzeltme iflareti konur: â ve û.
‹ N T Ekâfir,
R N E T bekâr, Hakkâri, Kâmil, dükkân, mezkûr, sükûn, mahkûm; kakâr, kâ¤›t,
rargâh, dergâh, rüzgâr; lâle, lâz›m, ‹slâm, hilâl, Halûk vb.
Biliyorsun ki, bizim Beflinci Ordu’nun karargâh› Saroz’dad›r. (Tar›k Bu¤ra,
Çanakkale Mahfleri)
2. Baz› al›nt› sözcüklerde, uzun ünlünün gösterilmedi¤i durumlarda anlam kar›fl›kl›¤›n› gidermek için uzun ünlünün üzerine “^” iflaretini
konur.
3. Arapçadan dilimize geçen +î nispet ekinin belirtme (+i) hâl eki ve 3.
tekil flah›s iyelik ekiyle kar›flmas›n› önlemek için düzeltme iflareti
kullan›l›r.
67
afl›k “eklem kemi¤i”
ancak
âfl›k “seven”
dahi “pekifltirme ba¤lac›”
ancak
dâhi “deha sahibi”
hal “çözme, çözüm”
ancak
hâl “durum”
katil “cinayet”
ancak
kâtil “cinayet iflleyen”
varis “damar genifllemesi”
ancak
vâris “mirasç›”
Hala sözcü¤ünü düzeltme iflareti kullanarak ve kullanmadan telaffuzSIRA
ediniz.
S‹ZDEMeydana gelen anlam de¤iflmesini yorumlay›n›z.
dinî konu
ancak
tarihî bina
ancak
tarihi
S O incelemek
R U
kalbî flükranlar›m› sunar›m
ancak
kalbi sa¤lam
K›saltmalar›n Yaz›m›
dini bütün
D‹KKAT
Bir yaz›da çok s›k geçen isimler, yazar taraf›ndan belli biçimlerde k›salt›labilir. BuSIRA S‹ZDE da bulunnun d›fl›nda toplumun de¤iflik kesimlerince çok kullan›lan k›saltmalar
maktad›r. Bu k›saltmalar de¤iflik biçimlerde yap›labilmektedir.
E¤er tek sözcük k›salt›lacaksa bu durumda bazen büyük harf, bazen de küçük
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
harf kullan›labilmektedir: N (Azot), Ü (üniversite), M (milâdî); m (metre), g (gram),
l (litre) vb. Örneklerde (M ve m) görüldü¤ü gibi k›saltman›n büyük veya küçük
harfle yap›lmas› anlam› de¤ifltirmektedir.
KD Ü‹fi ÜT N EA L ‹PM
Tek sözcüklük k›saltmalarda bazen sözcü¤ün ilk hecesi veya üç harfi; bazen de ilk
iki veya üç ünsüzü kullan›l›r ve sonuna nokta konur: Prof. (profesör), Bul. (bulvar),
S O R U
Sok. (sokak), haz. (haz›rlayan), nö. (nöbetçi), Dr. (doktor), kr. (kurufl), Hz. (hazret) vb.
Tablo 3.1
Düzeltme ‹flaretinin
Kullan›lmas›yla ‹lgili
Örnekler
6
Tablo 3.2 D Ü fi Ü N E L ‹ M
Nispet Eki, Belirtme (+‹)
Hâli veya 3. Teklik
S O R U
fiah›s ‹yelik Ekinin
Kullan›m›yla ‹lgili
Örnekler
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K›saltma; bir sözcük, terim
ya da özel ad›n içerdi¤i
Ü fi‹ Übirkaç›
TN EAL ‹ MP
harflerden biriDKveya
ile k›sa olarak belirtilmesi ve
simgelefltirilmesidir.
S O R U
TELEV‹ZYON
Görüldü¤ü gibi, kimi k›saltmalarda nokta iflareti kullan›lmakta (Prof.,
D ‹ KSok.,
K A T Nu. vd.), kimilerinde ise kullan›lmamaktad›r (RNA, kg, cm vd.).
‹ N T E S‹ZDE
RNET
SIRA
SIRA
S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
SIRA S‹ZDE
Birden çok sözcükten oluflan ülke, devlet, eser, kurum, varl›k, kifli, hastal›k vb.
adlar›n k›saltmas›, bu sözcüklerin ilk harflerin bir araya getirilmesiyle oluflturulabilir. Noktalama iflaretleri ünitesinde de belirtildi¤i gibi, bu flekilde
büyük
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü Ntamam›
EL‹M
SIRA S‹ZDE
harflerden oluflan k›saltmalarda esasen nokta kullan›lmaz. TBMM, AG‹K, BM, OTDÜ, ASELSAN, DDY, THY, TDK vb. Ancak nadir de olsa T.C., T. gibi k›saltmalarda
S O R U
nokta iflareti bulunmaktad›r.
KD Ü‹fi ÜT N AE L P‹ M
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Bu tip k›saltmalara ekler, k›saltman›n son harfinin okunufluna göreD ‹getirilir:
TDK’den,
KKAT
S O R U
TBMM’ye, THY’de vb.
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
S O R U
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
N N
N N
Bilimsel bir yaz›da, çok baflvurulan baz› kaynak veya kifliler ile çok s›k geçecek
D ‹ K K A Tolan terimler,
yaz›n›n bafl›nda “Bundan sonra bu eser için flu k›saltma kullan›lacakt›r.” tarz›nda bir aç›klama
‹ N Tyap›lmakta,
ERNET
yap›larak veya do¤rudan ayraç içinde yazarak o eseri ba¤layan k›saltmalar
ayn› fleAMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
kilde yaz›n›n bafl›nda veya sonunda, o yaz›da kullan›lan k›saltmalar dizisi verilmektedir.
K ‹ T A P
“Kar›fl›k Dilli Eserleri”i en iyi temsil eden dil yâdigâr›, AMAÇLARIMIZ
Behcetü’l-haday›k
fi
mev’izeti’l-hakay›k’t›r [BH]. (...) Behcetü’l-Hakay›k’ta görülen bafll›ca ses ve yap›lar
flunlard›r: - Sözbafl›ndaki b- > m- ikili flekilleri kullan›lm›flt›r. BH’de m-’li flekiller
bask›nd›r. (Ali Akar, Türk Dili Tarihi)
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
P
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
68
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Ses Uyumlar›
ve Yaz›m Kurallar›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
S O R U
TELEV‹ZYON
K D‹ ‹ KT K AA TP
SIRA S‹ZDE
T E‹ NL TEEVR‹ ZNYEOT N
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Türkçede seslerin dizilifli, özellikle eklerin kullan›l›fl› belli bir düzen içerisinde gerçekleflir. Bu
D Ü fida
Ü N Eünlü
L ‹ M ve ünsüz uyumlar›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Türkçede iki
ünlü uyumu
(büyük
SIRA S‹ZDE ve küçük ünlü uyumlar›), bir de ünsüz uyumu vard›r.
Türkçede as›l olan büyük ünlü uyumudur. Bilinen ilk metinlerde günümüze kaS O R U
dar bir iki istisna d›fl›nda hemen bütün Türk dil ve lehçelerinde büyük ünlü uyumu
D Üuyum,
fi Ü N E L ‹ Mekler geldi¤i zaman da de¤iflmez, yani ekler de bu kurala uyar.
görülür. Bu
D‹KKAT
el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden
S O R U
oku-t-tur-u-l-acak-s›n > okutturulacaks›n.
N N
N N
SIRA S‹ZDE
K K A T girseler de al›nt› ve birleflik sözcüklerde ünlü uyumlar› aranmaz: F.
Zaman zamanD ‹uyuma
SIRA S‹ZDE
çep rast > AMAÇLARIMIZ
çapraz, F. hurdevat > h›rdavat, A. mithare > matara, kahve alt› > kahvalt›,
bu ile > böyle,
as›l > nas›l vb.
SIRA ne
S‹ZDE
Türkçedeki Kses‹ uyumlar›yla
ilgili ayr›nt›l› bilgi için Türk Dili I kitab›n›n dördüncü üniteT A P
AMAÇLARIMIZ
sini okuyabilirsiniz.
(Macit, M. ve Cavkaytar, S., (Ed), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi YaS O R U
y›nlar›, 2012)
TELEV‹ZYON
KD ‹‹ KTK AA Tgelen
P
Türkçede isimlere
+ki, +ken, +leyin,+(›)mt›rak ekleri ile fiillere gelen -(X)yor
eki uyuma girmez: yoldaki, yoldayken, akflamleyin, yeflilimt›rak, görüyor. Bunlar›n d›fl›nda isimlere
SIRAgelen
S‹ZDE+DAfl ekinin de uyuma girmedi¤i görülür: yoldafl, arkadafl, türdefl,
‹
N
T
E
R
T
E
L
E
V
‹ ZN YE OT N
ifltefl, evdefl sözcüklerinde
uyuma girer; ancak meslektafl, kardefl, ülküdafl sözcüklerinde uyuma girmez.
N N
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
KD Ü‹ fi TÜ NAE LP‹ M
Küçük ünlü uyumunun tarihi geçmifline bakt›¤›m›zda, Türkçede büyük ünlü uyu‹NTERNET
mu kadar yayg›n olmad›¤› görülür. Ancak bugün Türkçede eklerin ünlüsü, sözcü¤ünün son hecesinin
dikkate al›narak ve küçük ünlü uyumuna göre getirilir.
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ Pünlüsü
M
S O R U
TELEV‹ZYON
el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden; oku-t-tur-u-l-acak-s›n > okuttuS O R U
rulacaks›n.
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Son hecesinde
ünlüsü bulunan, ancak ön damak ünsüzüyle biten sözcüklerde,
D ‹ art
K K Adamak
T
eklerin ünlü uyumuna girmedi¤i görülür: kabul+ü > kabulü, alkol+lü > alkollü, sa‹ N T E R N Eidrak+e
T
at+i+m > saatim,
> idrake, kontrol+süz > kontrolsüz vb.
N N
SIRA S‹ZDE
Bilindi¤i gibi Türkçede bir de ünsüz uyumu bulunmaktad›r. Ünsüzler ötümlü
ve ötümsüz
diye ikiye ayr›l›rlar. Bu ünsüzlerin bir k›sm›, ünsüz uyumu dedi¤imiz
AMAÇLARIMIZ
kural gere¤i birbiriyle nöbetleflen çiftleri teflkil ederler: c ~ ç, d ~ t, k ~ g.
Bu durum, yaz›mda afla¤›daki uygulamalara yol açar:
K ‹ ötümsüz
T A P
• Sözcük
ünsüzle bitiyorsa ötümsüz ünsüzle bafllayan ek gelir:
Türk+çe > Türkçe, kay›k+ç›k > kay›kç›k, saç+tan > saçtan, ifl+te > iflte; bit-kin >
bitkin, at-k› > atk›, kaç-t› > kaçt›, bak-t›k+ça > bakt›kça, iç+tik+i > içti¤i vb.
TELEV‹ZYON
• Sözcü¤ün sonu ötümlü ünsüz veya ünlü ile bitiyorsa ekin ötümlü ünsüzle
bafllayan biçimi getirilir:
‹NTERNET
‹NTERNET
yol+cu > yolcu, güzel+ce > güzelce, yavru+cak > yavrucak, yol+da > yolda,
yer+den > yerden, yor-gun > yorgun, dal-g›ç > dalg›ç, del-gi > delgi, sol-du > soldu, al-d›k+ça > ald›kça, bekle-dik+i+m > bekledi¤im, yüz-dük+ü > yüzdü¤ü vb.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA
S‹ZDE
3.
Ünite
- Yaz›m Kurallar›
S O R U
SIRA S‹ZDE
69
S O R U
D‹KKAT
Yans›ma isimlerden isim yapan +tX eki ile dönüfllü fiillerden isim türeten
D ‹ K K A-tX
T eki benzeflme kural›na uymaz: k›p›r+t› > k›p›rt›, gürül+tü > gürültü, görün-tü > görüntü, tiksinS O R U
ti > tiksinti, al›n-t› > al›nt›, dökün-tü > döküntü vd.
SIRA S‹ZDE
N N
Ünlü uyumlar›na girmeyen isim ve fiilimsilerden zarflar türeten +ken
ile aitlik
D ‹ (<
K K Aiken)
T
eki +ki, ünsüz uyumuna da girmez: azken (az iken), geliyorken AMAÇLARIMIZ
(geliyor iken), dünkü,
evvelki vb.
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
K ‹
Sözcük Sonunda ç / c, t /d, p / b ve k / g Nöbetleflmesi
T A P
N N
Dilimizde sonu /ç/, /t/, /p/ veya /k/ ile biten birtak›m sözcükler,
ünlüyle bafllaAMAÇLARIMIZ
yan ek ald›¤›nda veya ünlüyle bafllayan sözcüklerle kullan›ld›¤›nda, bu seslerin
L E V ‹ Z Y O N bu tür ses
geçici olarak, s›ras›yla /c/, /d/, /b/ ve /g/ oldu¤u görülür. BuT Ebölümde
olaylar› yaz›m kurallar› ba¤lam›nda ele al›nacakt›r.
K S‹ OT RA U P
Bu ünitede yaz› dilimizde görülen nöbetleflmeler (geçici ses de¤iflmeleri)
efl zamanl› dil
‹ NDT E‹ KR KN AE TT
bilgisi kurallar›na göre anlat›lmaktad›r.
TELEV‹ZYON
Sözcük Sonunda /ç/ > /c/ Nöbetleflmesi
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Bu tip sözcüklerden sonra ünlüyle bafllayan bir sözcük geldi¤inde telaffuzda
D ‹ K K A T yine /ç/ > /c/
olur; ama bu durum yaz›da gösterilmez: öç almak, avuç açmak gibi. S O R U
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K S‹ OT R AU P
görülen geçici ses de¤iflmesi
kastedilmektedir: avuç+u >
D‹ NÜ Tfi EÜ RN N
EL‹M
avucu sözcü¤ünde
/ç/ >S‹ZDE
/c/E T
SIRA
AMAÇLARIMIZ
de¤iflimi anl›kt›r. Sözcü¤ün
temelinde de¤iflme söz konusu
S O R U
de¤ildir.
N N
N N
N N
Tek heceli sözcükler de ise /ç/ > /c/ de¤iflmesi kurall› de¤ildir: kalemDuç+u
‹KKA>
T kalem ucu,
ancak avuç iç+i > avuç içi, harç+a- > harcamak gibi. Yaz›mda tereddüt edildi¤i takdirK ‹ T A P
de yaz›m k›lavuzuna baflvurulmal›d›r.
AMAÇLARIMIZ
Sözcük Sonunda /t/ > /d/ Nöbetleflmesi
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
‹ NDT E‹ KR KN AE TT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA
S‹ZDE
Nöbetleflme kavram›
ile sözcükte
Bu tip sözcükler, özel isim olarak kullan›ld›¤›nda telaffuzda /ç/ > /c/ olsa
D ‹ K Kda
A Tyaz›da gösteS O R U
rilmez: K›vanç’a ald›¤›m kitab› bugün verece¤im.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
N N
Türkçede hac, sac gibi birkaç sözcük d›fl›nda esas olarak sözcük
sonunda /c/ sesi
SIRA
S‹ZDE ise, ünlüybulunmaz. ‹ki veya daha fazla heceli sözcüklerin sonundaki /ç/
sesleri
AMAÇLARIMIZ
le bafllayan ekle kullan›ld›¤›nda /ç/ > /c/ olur: k›vanç+›+m > k›vanc›m; avuç+a >
S O R U
avuca; sevinç+i > sevinci, k›rlang›ç+a > k›rlang›ca vb.
AMAÇLARIMIZ
SIRA
‹ N T ES‹ZDE
RNET
S O R U
SIRA S‹ZDE
TKE L‹ E TV sonunda
‹ ZA Y PO N
Türkçede ad, öd, yâd, flad gibi birkaç sözcük d›fl›nda esasen sözcük
/d/ seAMAÇLARIMIZ
si bulunmaz. Bunlar›n d›fl›ndaki kimi sözcüklerin sonundaki /t/ sesi, üzerine ek getirildi¤inde /d/ olur. Bu durum hem tek hem de çok heceli sözcüklerde görülür. Üstelik Türkçe ve al›nt› sözcüklerde farkl› gerekçelerle benzer durum
PN
T KE L ‹E VTsöz
‹ ZAY Okonusudur.
‹NTERNET
Tek heceli sözcüklerde:
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
D‹KKAT
S O R U
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
S O R U
AMAÇLARIMIZ
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
D‹KKAT
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
TAMAÇLARIMIZ
KE L‹E VT ‹ ZAY OP N
T EK L E‹ VT‹ ZAY OPN
‹NTERNET
kurt+u > kurdu, art+›+n+a > ard›na, dört+üncü > dördüncü, but+u > budu;
TELEV‹ZYON
ancak s›rt+›+n+a > s›rt›na, at+›+m > at›m, it+e > ite.
‹NTERNET
‹ki veya daha fazla heceden oluflan sözcüklerde:
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
kanat+› > kanad›, geçit+e > geçide, tokat+›+n+› > tokad›n›; ancak kan›t+› > ka‹NTERNET
n›t›, bulut+a > buluta, yan›t+› > yan›t› vb.
‹NTERNET
Türkçede Arapça veya Farsçadan giren sözcüklerin sonundaki /d/ sesleri /t/
olarak yaz›l›r ve okunur:
SIRA S‹ZDE
70
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
kâ¤›d > kâ¤›t, Ahmed > Ahmet, mes’ûd > mesut, umîd > ümit, derd > dert, milâd >
milat vd. Ancak bu sözcüklere ünlüyle bafllayan bir ek geldi¤i zaman tekrar t > d olur:
kâ¤›t+a > kâ¤›da, ümit+i > ümidi, dert+i > derdi vb. Ancak sözcüklerin asl›n›n nas›l olO R U
du¤unu her Szaman
bilemeyebiliriz. Bu durumda yaz›m k›lavuzuna bak›lmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
D ‹ geldi¤i
K K A T zaman telaffuzda /d/ olsa da yaz›da gösterilmez.
Özel adlar, ek
Bin üç yüz otuz do¤umlu nüfusa kaydedilen on alt› yafl›ndaki Ahmet’i, yirmi
S‹ZDE
alt› SIRA
yafl›nda
bin üç yüz otuz iki do¤umlu bir kad›nla evlendirmek icap etmiflS OFaik,
R U Bütün Eserler 1 Semaver Sarn›ç)
ti. (Sait
N N
AMAÇLARIMIZ
Sonu /t/ ile biten
D ‹ K Kal›nt›
A T sözcükler, geldi¤i dilde zaten böyleyse bunlarda bir de¤ifliklik görülmez: hizmet+i > hizmeti; zahmet+i > zahmeti, millet+e > millete, musibet+e > musibete vb. Ancak
asl›n›n nas›l oldu¤unu her zaman bilemeyebiliriz. Bu durumK ‹ her
TS‹ZDE
Asözcü¤ün
P
SIRA
da sözlü¤e ve/ya yaz›m k›lavuzuna bak›lmal›d›r.
N N
TAMAÇLARIMIZ
E L E V ‹ Z Y O N/p/ > /b/ Nöbetleflmesi
Sözcük Sonunda
Sözcük sonunda /p/ > /b/ nöbetleflmesi, tek heceli sözcüklerin bir k›sm› için söz
konusudur: ip+i > ipi, sap+› > sap› ancak dip+i >dibi. Ayn› durum al›nt› sözcüklerK ‹ T A P
de de görülür.
‹NTERNET
Türkiye Türkçesinde sözcük sonunda /b/ sesi bulunmaz. Bundan dolay› al›nt›
sözcüklerin sonundaki /b/ > /p/ olur: A. ta’kîb > takip, A. kitâb > kitap, A. flurûb
T SIRA
E L E V S‹ZDE
YON
> flurup vb.
‹flte‹ Zbu
gibi sözcüklere ünlüyle bafllayan bir ek geldi¤inde tekrar eski
haline dönerler: takip+e > takibe, kitap+›+m > kitab›m, flurup+u > flurubu vd.
D Ü fi ÜS‹ZDE
NEL‹M
SIRA
‹NTERNET
Sözcük Sonunda
‹ N T E R N E T /k/ > /¤/ Nöbetleflmesi
S O R U
Türkçede iki ve daha fazla heceli isimlerin sonu /k/ ile bitti¤inde ve isme ünlüyle baflS O R U
layan bir ek
/k/ > /¤/ olur: bilek+i+m > bile¤im; ayak+a > aya¤a vb.
D Ügetirildi¤inde
fi Ü N E L ‹ M
SD ‹OK RK AU T
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
D‹KKAT
K ‹ T A P
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
‹NTERNET
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
Bu kural fiiller
geçerli de¤ildir: Akar su, bina çökecek vb.
DS ‹OKiçin
RK AUT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Bu tip sözcükler,
D ‹ K Közel
A T isim olarak kullan›ld›¤›nda, telaffuzda kurala uyulsa da yaz›da uyul-
N N
N N
maz: Faruk’u, Tar›k’a, K›z›l›rmak’›n vb.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Hititler ‹.Ö. 2 bin y›llar›nda Halys’in (K›z›l›rmak’›n) e¤meci (kavsi) içine yerO R U
leflmifllerdi. S(Halikarnas
Bal›kç›s›, Bütün Eserler I Merhaba Anadolu)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
tek+i > teki;Dok+a
‹ K K A T> oka; ek+i > eki örneklerinde görüldü¤ü gibi tek heceli sözcükler bu
kurala uymaz. Ak sözcü¤ü, istisna olarak a¤armak fiillinde de¤iflir; ancak “gözümün ak›
K ‹ T A P
karas›” dedi¤imizde
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ Z Y Osöz
N konusu kurala uydu¤u görülür.
N N
Do¤u dillerinden Türkçeye giren sonu ünsüz+/g/ biçimindeki sözcüklerde /g/
TELEV‹ZYON
> /k/ olur:AMAÇLARIMIZ
reng > renk, âheng > ahenk, ceng > cenk. Ancak bunlara da ünlüyle
‹NTERNET
bafllayan bir ek geldi¤inde tekrar eski hallerine dönerler: renk+i > rengi, ahenk+e
> ahenge vb.
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
Ahlâk, hukuk, ittifak, müttefik, idrak, münaf›k gibi al›nt› sözcüklerin
ünlüyle
D ‹ K K sonuna
AT
bafllayan ek getirildi¤inde /k/ > /g/ olmaz: ahlâk+› > ahlâk›, hukuk+a > hukuka vb.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Ünlü Daralmas›
N N
Türkçede fiillere bir ek geldi¤i zaman temel olarak kök de¤iflmez. Ancak birtak›m eklerde geçici ünlü daralmas› görülür. Sonu /a/ veya /e/ ünlüsüyle
biten fiillere -(I)yor
AMAÇLARIMIZ
eki geldi¤inde bu ünlüler daral›r: baflla-yor > bafll›yor, okuma-yor
> okumuyor.
Karanl›¤›n içinden Emine’nin beyaz diflleri iki s›r sedef taneleri
gibi parl›yor.
S‹ OT RAU P
KSIRA
S‹ZDE
(Yakup Kadri, Yaban)
71
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S ‹ O TR AU P
SIRA S‹ZDE
D ‹ K K A Tbiten fiillerle
Sözlü dilde, -An, -ArAk, -AcAk, -AsI, AlIm gibi ekler, /a/ veya /e/ ünlüsüyle
T DE ÜL Efi ÜV N‹ ZEYL O‹ MN
kullan›ld›¤›nda araya gelen yard›mc› /y/ sesinden ötürü bafll›yacak (< baflla-y-acak), yolluyarak (<yolla-y-arak), tar›yal›m (< tara-y-al›m), gelmiyen (< gel-me-y-en)
gibi genifl ünSIRA S‹ZDE
S O R U
lüsü daralt›larak telaffuz edilebilmektedir. Ancak bu durum yaz›da gösterilmez.
D‹KKAT
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Dilimizde istisna olarak deve ye- fiillerinin ünlüleri, yukar›daki gibi
D ‹ eklerle
K K A T kullan›ld›-
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
¤›nda daral›r. Bu durum yaz›da gösterilir: de-yor > diyor, ye-y-ecek > yiyecek, de-y-esi >
diyesi, ye-y-elim > yiyelim, ye-y-ip > yiyip, ye-y-ince > yiyince vb.
SIRA S‹ZDE
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
N N
K ‹ T A P
N N
Aflk diyorlar en mukaddes hayale; / Ve sen de düflesin bu sonsuz hale... (Abdurrahim Karakoç, Dosta Do¤ru)
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
Tek Heceli Sözcüklere Ek Geldi¤inde Ünsüz Türemesi
K ‹ T gibi
A P ikiz ünsüz
Türkçede, Arapça hiss veya ‹ngilizce full sözcüklerinde oldu¤u
yoktur. Bu yüzden dilimize Arapçadan giren ve asl›nda sonunda
‹ N T Eikiz
R N E Tünsüz bulunan his, af, hak, hat, had, zan gibi sözcükler tek ünsüzle yaz›l›r. Ancak bu tip sözT E L Eünsüz
V ‹ Z Y O Nikizleflir.
cükler ünlüyle bafllayan ek veya fiille kullan›ld›klar›nda sondaki
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
his etmek > hissetmek; af+a u¤ramak > affa u¤ramak; hak+› > hakk›; tren hat+›
> tren hatt› vb.
Kendimi hiç de eksik hissetmiyorum. (Ayfle Kulin, Türkan)
‹NTERNET
‹kinci Hecelerdeki Ünlülerin Düflmesi
Türkçede kurall› olmamakla birlikte gönül, beyin, koyun (gö¤üs), gö¤üs, burun,
al›n, o¤ul, a¤›z, ba¤›r gibi sözcüklere ünlüyle bafllayan ek geldi¤inde ikinci hecedeki dar ünlüler (yani /›/, /i/, /u/, /ü/) düfler:
gönül+ü+m > gönlüm, koyun+u+n+a > koynuna, burun+u > burnu vb.
Dilimizde çevir- ve devir- fiillerinin edilgen biçimlerinde de ayn› olay görülür:
devir- / devril-, çevir- / çevril-. Ancak bu durum, avuç, büyük, küçük, yan›t, çözüm,
kömür, dü¤üm, geyik, buçuk, aç›k, soluk vb. birçok sözcükte görülmez: geyik+e >
geyi¤e, kan›t+a > kan›ta, dü¤üm+ü > dü¤ümü, soluk+u+m > solu¤um vb.
Ferman› tekrar çevreye sard›. Koynuna koyacakt›. Fakat gö¤sünün görünmez
bir cendere ile s›k›ld›¤›n› duydu. (Ömer Seyfettin, Ferman)
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
72
Türk Dili-II
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
Burun, koyun,
D ‹omuz
K K A T gibi sözcüklerle kurulan ikilemelere ek geldi¤inde, ünlü düflmesi göS Oburuna
R U
rülmez: burun
gelmek, koyun koyuna yatmak, omuz omuza savaflmak vb.
N N
N N
SIRA S‹ZDE
Konuflma dilinde,
d›flar›, ileri, yukar›, ora, bura, flura sözcükleri ek ald›¤›nda sonD ‹ K K Aiçeri,
T
daki ünlü düfler: içeri+de > içerde; d›flar›+dan > d›flardan, yukar›+da > yukardan,
ora+da > orda,
flura+dan > flurdan vb. Ancak yaz› dilinde bu durum kesinlikle gösterilAMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
mez. Bunlardan yaln›zca ileri+le- > ilerle- fiili istisna olarak yaz› dilinde kullan›l›r.
Türkçeye
giren ve geldi¤i dilde ikinci hecesinde ünlü bulunmayan,
K ‹ Arapçadan
T A P
AMAÇLARIMIZ
ancak Türkçede telaffuz güçlü¤ünden dolay› ünlü türemesi görülen ömür (< A.
SIRA S‹ZDE
ömr), flükür (< A. flükr), ak›l (< A. akl), kay›t (< A. kayd), devir (< A. devr), nakil
(< A. nakl),
‹E VT‹ ZAY(<
T KE Lseyir
OPN A. seyr) vb. sözcükler ünlüyle bafllayan ek veya ünlüyle bafllayan bir yard›mc›
D Ü fi Ü N E L ‹ Mfiille kullan›ld›¤›nda ikinci hecelerindeki türeme ünlüler düfler:
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
ak›l+a > akla; ömür+ü+m > ömrüm, flükür etmek > flükretmek, kay›t olmak >
kaydolmak;
> devretmek, nakil+i > nakli vd.
‹SIRA
N devir
T E RS‹ZDE
N Eetmek
T
D‹KKAT
‹kinci hecesinde
D ‹ K Künlü
A T bulunmayan al›nt› sözcükler özel isim olarak kullan›ld›¤›nda hangi
D‹ NÜTfi EÜünlü
eki al›rsa als›n
RN NE LE‹TMdüflmesi yaz›da gösterilmez:
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
N N
ÖmürSIRA
sözcü¤ü
S‹ZDE “ömür+ü tükendi > ömrü tükendi” olur; ancak “Ömür’ü gördüm.”
S O R U gibi özel isim olarak kullan›l›rsa /ü/ sesi düflmez.
örne¤indeki
AMAÇLARIMIZ
Türkçeye Arapça
D ‹ K Kveya
A T Farsçadan giren ve asl›nda ikinci hecesinde uzun ünlü bulunan hukuk (< A. hukûk), takdim (< A. takdîm), takdir (< A. takdîr), sükûn (< A. sükûn), ümit
(< F. umîd), takip (< A. ta’kîb), kabul (< A. kabûl) gibi sözcükler ünlüyle bafllayan bir
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
ek veya bir yard›mc› fiille kullan›ld›¤›nda ikinci hecedeki ünlüler düflmez:
N N
hukuk+a > hukuka; takdim etmek; takdir olunmak; sükûn+a ermek > sükûna erAMAÇLARIMIZ
mek;
T Eümit
L E V ‹ Zetmek;
Y O N kabul olmak, takip+e bafllad› > takibe bafllad› vd.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
Türk yaz› dilinin temel yaz›m kurallar›n› s›ralayabilmek
Yaz›m kurallar›, biçimsel olarak uymam›z gereken kurallar bütünüdür.Bu kurallar büyük harf
kullan›m›, gerekti¤inde hecenin bölünmesi, ayr›
veya bitiflik yaz›lan sözcükler, ünlü ve ünsüz
uyumlar›, uyum d›fl› yaz›mlar, rakamlar›n yaz›lmas›, k›saltmalar›n ne flekilde yap›laca¤› veya
yayg›nlaflm›fl k›saltmalar, gerek rakamlar gerekse k›saltmalara gelen eklerin nas›l yaz›laca¤›,
yazarken karfl›laflt›¤›m›z ses olaylar›ndan hangilerinin yaz›ya aktar›laca¤›, hangilerinin aktar›lmayaca¤› gibi konular›n bütününü kapsar.
Yaz›m kurallar›na uymamaktan kaynaklanan
anlat›m bozukluklar›n› de¤erlendirebilecek bilgi
ve beceriler kazanabilmek
Yaz›m kurallar› herkes için ba¤lay›c›d›r. Bu kurallara uyulmad›¤›nda anlafl›lamama veya yanl›fl
anlafl›lmalar söz konusu olabilir. Bu durum da
kifliler aras›nda sa¤l›kl› bir iletiflim kurulmas›n›
engeller. Yaz›m kurallar›n›n neler oldu¤unu bilmek, hem do¤ru yazmaya hem de yaz›m hatalar›n› gidermeye yard›mc› olur.
73
74
Türk Dili-II
1. Afla¤›dakilerin hangisinde büyük harf kullan›lmamas›ndan kaynaklanan yaz›m yanl›fl› vard›r?
a. Güney sahillerimiz yine her y›l oldu¤u gibi Alman, Rus, ‹ngiliz turistlerle dolup tafl›yor.
b. Türk milleti Kurtulufl savafl› y›llar›nda yedi düvele karfl› büyük mücadeleler vermifl ve bunda
da baflar›l› olmufltur.
c. Çocuklar, eve nereden geldi¤i belli olmayan yavru kediye bay›lm›fl, hatta ona Haylaz diye ad
koymufllard›.
d. 19 May›s 1919 ulu önder Atatürk’ün gençli¤e
bayram olarak hediye etti¤i tarihtir.
e. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilen
kanunlar, yetkili kiflilerce baflvurulmas› halinde
Anayasa Mahkemesi taraf›ndan Anayasa’ya uygunluk yönünden denetlenirler.
4. Afla¤›dakilerin hangisinde ki ba¤lac›n›n yaz›m›
yanl›flt›r?
a. Gerçek demokrasilerde güçler ayr›l›¤› ilkesi hâkim olmal›d›r ki iktidar›n hukuk d›fl› yollara baflvurmas› engellenebilsin.
b. Dünkü yeni yetme gelmifl, bugün bana ak›l ö¤retmeye kalk›yor? Hele dur, biraz büyü, oku, ö¤ren; ondan sonra ak›l sat!
c. Geçmiflteki hatalardan ders al›nabiliyorsa, olanlar için üzülmeye hacet yok.
d. Ee ne demifller: Evdeki hesap çarfl›ya uymaz.
Kardeflim, aya¤›n› yorgan›na göre uzatki sonra
sen rahat edesin!
e. Nihayet diplomay› al›yorum. ‹çim öyle sevinçle
dolu, yüre¤im öyle k›p›r k›p›r ki sanki içimde
bir güvercin kanat ç›rp›yor.
2. Afla¤›dakilerin hangisinde pekifltirme s›fat›n›n yaz›m› yanl›flt›r?
a. Bütün gün u¤rafl›p didindim; ama bir sonuç alamad›m.
b. Ben bütün çiçekleri severim. Pembe gülün yeri
benim gönlümde baflkad›r. Hele pes pembe
olursa benim için yeri daha da baflkad›r.
c. Ya¤murdan dolay› çamur deryas›na dönen sokaklarda pantolonum batt›.
d. Kap›dan ç›kar ç›kmaz komflular›n inceleyici bak›fllar›yla karfl›laflmak hofl de¤il.
e. Yap›lacak ifller böylesine y›¤›lm›fl iken ikide bir
gezmelere gitmek de neyin nesi?
5. Afla¤›dakilerin hangisinde düzeltme iflaretinin kullan›lmamas› anlat›m bozuklu¤una yol açmaktad›r?
a. Çocuklar, “Ders çal›flaca¤›z.” diye beni kand›r›p
sinemaya kaçm›fl. Zamane çocuklar› iflte!
b. Babam dün Akif Amcam› ziyarete gitti, Akif Amcam ise babamdan habersiz bize geldi.
c. Y›llarca süregelen davam›zda hakim nihayet bugün karar› aç›klayacak.
d. Yar›n erkenden seyahatimiz bafll›yor; haydi evlad›m yata¤a!
e. Yar›n dü¤ünümüz var. Misafirlere meyvenin ve
sebzenin en tazesini ikram etmek için babamlar
sebze haline gittiler.
3. Afla¤›dakilerin hangisinde ki sözü yanl›fl yaz›lm›flt›r?
a. Beklenmedik iflin ç›kt›, anlad›k; ne var ki biz de
burada seni bekleye bekleye harap olduk!
b. Mademki bu ifller yar›na kadar bitmeli, o halde
herkes bu gece burada, tamam m›?
c. Yolculu¤a ç›k›lacak saat belli, öyleyse ne diye
geç kal›n›rki?
d. Dün akflamki kötü haberi al›nca vaktin geç olmas›na bakmadan yola koyulmufl.
e. Bütün gece boflu bofluna sizi beklemifller, belki
gelirsiniz diye ümit etmifller.
6. Afla¤›dakilerin hangisinde /k/ > /¤/ nöbetleflmesi
görülür?
a. Gençler aras›nda kitap okuma oran›n›n düflmesi, bilgisayarlar›n olumsuz etkileri aras›nda gösterilebilir.
b. Dondurma almaya paras› olmayan küçü¤ün avucuna iki lira koydu¤umda, o minik gözlerinde
beliren mutlulu¤u asla unutmayaca¤›m.
c. Bugün günlerden Perflembe. Yar›n Cuma. Çok
flükür, öbürkü gün tatil bafll›yor. Nihayet uzun
k›fl›n yorucu ve s›k›c› etkisinden kurtuluyorum.
d. Hastalanmaya gör. Doktor, ilaç, hastane derken
insan›n do¤rusu ya anas› a¤l›yor, arkadafl!
e. Gün boyu uyumayan bebek, akflam babas› gelip
de onu arabayla gezdirmek için arabaya
bindirince an›nda gözlerini kapam›flt›.
7. Afla¤›dakilerin hangisinde /k/ > /¤/ nöbetleflmesinden kaynaklanan yaz›m yanl›fl› vard›r?
a. Umudu da umutsuzlu¤u da yaflad›m; ancak hiçbir zaman y›lg›nl›¤a kap›lmad›m.
b. Bugüne kadarki tecrübelerime dayanarak diyebilirim ki, çal›flan er veya geç baflar›ya ulafl›yor.
c. Kimseye kötülük etmeyin, hatta kimse için kötülük istemeyin bile. Kötülü¤ün dönüp dolafl›p
size veya bir yak›n›za, sevdi¤inize gelebilece¤ini unutmay›n.
d. Günler ne çabuk geçiyor yahu! Bir bak›yorsunuz Pazartesi, bir bak›yorsunuz Cuma olmufl.
Ama giden gün ömürden gitmifl. ‹nsan bunun
fark›nda de¤il.
e. Y›llar sonra lise arkadafllar›m›zla bulufltuk. Kimler gelmemiflti ki? Lisedeyken en samimi arkadafl›m›, Halu¤u orada gördüm.
8. Afla¤›dakilerin hangisinde ünlü daralmas›ndan kaynaklanan yaz›m yanl›fl› yap›lm›flt›r?
a. “Size gelmiyece¤im!” diyorum; bofluna ›srar etme ne olur!
b. Art›k gezmeyi b›rak›yor ve çal›flmaya bafll›yorum.
c. Yar›n bafllayaca¤›n yeni iflinde, sana baflar› ve
sebat diliyorum.
d. “Gel, kim olursan ol, yine gel!” demifl Mevlâna.
e. Çok flükür, bu ifl de bitti; ama gerçekten çok çabalad›m.
9. Afla¤›dakilerin hangisinde ünlü daralmas›ndan kaynaklanan yaz›m yanl›fl› yap›lm›flt›r?
a. Bana öyle geliyor ki yak›n gelecekte bas›l› kitap
tamamen ortadan kalkacak.
b. Gençler san›yorlar ki ana babalar› hep yanlar›nda olacak, kendileri ise çal›flm›yarak, çabalam›yarak gönüllerince yaflayacaklar.
c. Hadi sofraya buyurun! Meyve ve sebzelerimizin
hepsi kendi bahçemizden. Hepsi organik.
d. Kad›n›n çal›flma dünyas›na kat›lmas›na kesinlikle evet diyorum! Ancak yine de minicik yavrular›n sabah›n köründe servis arabalar›yla krefllere,
anaokullar›na tafl›nmas›na insan›n içi yan›yor.
e. Ne yesem yar›yor. Kimileri var benim yedi¤imin
on kat›n› yiyor, yine de kilo falan alm›yor. Öylelerine öyle imreniyorum ki!
75
10. Afla¤›dakilerin hangisinde ünlü düflmesinden kaynaklanan yaz›m yanl›fl› yap›lm›flt›r?
a. Allah’a flükür, selden önce bütün çal›flmalar kay›t alt›na al›nm›fl!
b. Bu ifli niçin ona teklif etmiyorsunuz?
c. Fikir eserlerinin de telif kanuna tabi k›l›nmas›
flartt›r.
d. Bütün gün halk âfl›klar›n›n saz çalmalar›n› hayran hayran seyir ettik.
e. Bir ömür çal›fl›p da elde ettiklerimizi k›sa vakit
içinde yitirmemiz çok hazin!
76
“
Türk Dili-II
Bir fiehir Efsanesinin Öyküsü
Prof. Dr. fiükrü Halûk Akal›n
S›kça karfl›laflt›¤›m sorulardan biri de Türk Dil Kurumunun otobüs için “çok oturgaçl› götürgeç”, hostes için
“gök konuksal avrat”, ‹stiklal Marfl› için “ulusal düttürü”, lokanta için “modern otlangaç” karfl›l›klar›n› türetip
türetmedi¤idir.
Kimileri bunu elefltiri için gündeme getirir, kimileri alay
etmek için... Kimileri de böyle sözcüklerin türetildi¤ine
gerçekten inan›r.
Bu soru yöneltildi¤inde Türk Dil Kurumunun hiçbir zaman belirtilen sözcükleri türetmedi¤ini, bunlar›n birer
yak›flt›rma oldu¤unu söyleyerek gülüp geçerim. “‹nanmayan varsa Türk Dil Kurumunun sanal ortamdaki sözlüklerinde bu sözcükleri aras›n. Bulamayacakt›r... Otobüs sözünün karfl›s›nda otobüsün tan›m›, hostes sözünün karfl›s›nda da hostesin tan›m› yer al›r.” diyerek kan›t da gösteririm. Ancak bu gülünç yak›flt›rmalar, yenilerinin de eklenmesiyle bir flehir efsanesine dönüflmeye
bafllad›. Sigara için “dumansal tüttürgeç”, tren için “arkadan ittirmeli üstten tüttürmeli götürgeç” vb... Türkçe
kökenli bir sözcük olan, yaln›z Türkiye Türkçesinde
de¤il bütün Türk yaz› dillerinde ve a¤›zlar›nda kullan›lan yumurtaya “tavuksal f›rtlangaç” gibi bir karfl›l›k türetildi¤ini duyunca gülmekten kendimi alamad›m.
Peki bunlar› kim ortaya at›yor?
Bu flehir efsanesi ne zaman oluflmaya bafllad›?
‹lk uydurmalar Ekim 1932’de
Bu yak›flt›rmalar›n geçmifli Türk Dil Kurumunun kuruldu¤u ve Birinci Türk Dili Kurultay›’n›n topland›¤› günlerin hemen ard›ndan, 1932 y›l›n›n Ekim ay›nda bafllad›. 26 Eylül 1932 günü Dolmabahçe Saray›’nda Birinci
Türk Dili Kurultay› toplanm›flt›. Türkçenin gelifltirilmesi, zenginlefltirilmesi ve özlefltirilmesi çal›flmalar›na giriflildi¤i günlerde halk a¤z›n›n, tarihsel Türkçe metinlerin
ve Orta Asya’daki Türk yaz› dillerinin söz varl›¤›ndan
sözcükler al›nmas› tart›fl›lm›flt›.
‹lk yak›flt›r›lan sözcükler merhaba için “kaz›klar›z” -evet
yanl›fl okumad›n›z kaz›klar›z!-, kaymakam yerine “oturak”, k›z mektebi karfl›l›¤›nda da “kanc›k mektebi” oldu.
Sibiryadaki Türk lehçelerinde “sa¤l›kl›, sa¤lam” anlam›ndaki kaz›k sözünün selamlaflma konuflmalar›nda kullan›lmas›ndan (Kaz›ks›z b›? ‘‹yi misiniz?’) esinlenerek
merhaba yerine kaz›klar›z uydurulmufl olmal›. Di¤er iki
sözcük de halk a¤z›ndaki kullan›mlardan al›nma.
Bu yak›flt›rmalarla ilgili o günlerden bir gazete haberi...
Bafll›¤› da “‹t ürür, Kervan yürür!.”
“Memlekette yeni bir ink›lap bafllad›. Dilimizi kurtaraca¤›z. Fakat her yeni hamlede oldu¤u gibi flimdi de baz› acayip sesler duyuluyor. Giriflilen yolun hedefini kasden yanl›fl gösterenler var. Bunlar zannediyor veyahut
zannettirmek istiyorlar ki ortaya uydurma bir dil ç›kar›lacak. Öz dile kendi yolunu açmaktan ibaret olan bu
gidifli halka baflka türlü anlatanlar›n kast› anlafl›lmaz
fley de¤ildir. Son günlerde hatta mekteplere kadar giren
garip dedikodulara flahit oluyoruz” denildikten sonra
uydurma sözlere üç örnek veriliyor. Yaz›da bu uydurmalarla ilgili çarp›c› bir yorum yap›l›yor: Nezahate o kadar meftun olan Türk milleti bu kadar fleni bir kabal›¤›
affedemez.
Daha o günlerde “kaz›klar›z”, “oturak”, “kanc›k mektebi” ile bafllayan bu yak›flt›rmalar› 1960’l› y›llarda uydurulan “gök konuksal avrat”, “ulusal düttürü”, “modern
otlangaç”; 1980’lerde ise “çok oturgaçl› götürgeç” ve di¤erleri izledi...
‹flte bir flehir efsanesinin k›sa tarihi...
Kaynak: http://www.akalin.gen.tr/TR,195/bir-sehir-efsanesinin-oykusu.html
”
77
1. b
2. b
3. c
4. d
5. c
6. b
7. e
8. a
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Harf Kullan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pekifltirme S›fatlar›n›n Yaz›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ile
ki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “+ki Aitlik Eki, ki Ba¤lac› ile
ki Pekifltirme ve fiüphe Edat›n›n Yaz›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düzeltme ‹flaretinin (^) Kullan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük sonunda /k/ > /¤/ nöbetleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük sonunda /ç/ > /c/
nöbetleflmesi” ve “Sözcük sonunda /k/ > /¤/ nöbetleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ünlü Daralmas›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ünlü Daralmas›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Hecelerdeki Ünlülerin
Düflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
T›rnak iflareti içinde verilen k›s›m tam bir cümle ise
cümle büyük harfle bafllar ve sonunda hangi noktalama
iflareti gerekiyorsa o konur. Al›nt› tam bir cümle de¤ilse
bu kurala uyulmaz.
S›ra Sizde 2
Ara yönleri bildiren alt, üst, üzeri gibi sözcükler e¤er somut yer bildiriyorsa ayr›, somut yer bildirmiyorsa birleflik
yaz›l›r: akflamüstü, ola¤anüstü, suçüstü, ayaküzeri, denizalt›, fluuralt›; ancak para üstü, yol üzeri, evin alt› vb.
S›ra Sizde 3
Sözcüklerin /p/, /r/, /s/, /m/ sesleri veya bunlar›n da pekifltirilmifl biçimleriyle türetilen pekifltirilmifl sözcükler birleflik yaz›l›r: kupkuru, yamyass›, çepeçevre, dümdüz vb.
S›ra Sizde 4
Ek fiilinin -ken zarf-fiil ekini alm›fl biçimi iken, isimlerle kullan›ld›¤›nda ekleflir. Ancak meydana gelen +ken
(< iken) eki ünlü uyumuna girmez: haz›rken, çocukken, yolcuyken, ustayken. Ayr›ca iken, ekleflirken sonu
ünsüzle biten bir isimle kullan›ld›¤›nda söz bafl›ndaki
/i/ sesi düfler: uzman iken > uzmanken, ö¤retmen iken
> ö¤retmenken. Sonu ünlüyle biten sözcüklerle kullan›ld›¤›nda ise söz bafl›ndaki /i/ sesi, yar› ünlü /y/ sesine dönüflür: ö¤renci iken > ö¤renciyken, müflteri+si iken
> müflterisiyken.
S›ra Sizde 5
Çek, senet gibi evraklarda araya baflka say›lar›n ilave
edilmesini önlemek için bütün say›lar bitiflik yaz›l›r.
S›ra Sizde 6
“Hala” sözcü¤ünü bu flekilde kulland›¤›m›zda babam›z›n k›z kardefli anlam›na gelir. Düzeltme iflareti kullanarak hâlâ biçiminde kulland›¤›m›zda ise flu anda bile
anlam›na gelir. Dolay›s›yla düzeltme iflareti kullanmak,
telaffuzu dolay›s›yla da anlam› etkilemektedir.
Çotuksöken, Y. (2001). “Yaz›m Sorunlar›na ‹nce Ayar”,
Yaz›m ve Sorunlar› Bilimsel Kurultay Bildirileri, Ankara: Dil Derne¤i Yay›nlar›.
Dil Derne¤i (2000). Yaz›m K›lavuzu. ‹stanbul: Dil
Derne¤i Yay›nlar›.
Hepçilingirler, F. (2000). Türkçe OFF. ‹stanbul: Remzi
Kitabevi.
http://www.tdk.org.tr
Kavcar, C. vd. (2002). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara: An› Yay›nlar›
A¤ca, H. (2001). Türk Dili. Ankara: Gündüz E¤itim ve
Yay›nc›l›k.
Aksoy, Ö. A. (1991). Dil Yanl›fllar›. ‹stanbul: Adam
Yay›nlar›.
Alpay, N. (2007). Türkçe Sorunlar› K›lavuzu. (3. bask›) ‹stanbul: Metis Yay›nlar›
_______. (2004). Dilimiz Dillerimiz. ‹stanbul: Metis
Yay›nlar›
Zülfikar, H. (2008). Do¤ru Yazma ve Konuflma Bilgileri. Ankara: Zerpa Yay›nlar›.
_______Do¤ru Yazal›m, Do¤ru Konuflal›m,
www.tdk.gov.tr/TRdosyagoster.aspx.
Y›lmaz, Y. (2010). Türkçede Dil Yanl›fllar›: SebeplerÇözümler-Teklifler. ‹stanbul: Özel Kitaplar.
4
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
Düflünce yaz›lar›n›n genel özelliklerini aç›klayabilecek,
Düflünce yaz›lar› türlerini s›ralayabilecek,
Düflünce yaz›lar›n›n türlerini ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Düflünce yaz›lar›
Makale
F›kra
Elefltiri
Deneme
Söylefli
•
•
•
•
•
•
Röportaj
Gezi
An›
Günlük
Yaflam öyküsü (Biyografi)
Öz yaflam öyküsü (Otobiyografi)
‹çindekiler
Türk Dili-II
Yaz›l› Anlat›m Türleri
ve Uygulamalar› I:
Düflünce Yaz›lar›
• G‹R‹fi
• DÜfiÜNCE YAZILARI
Yaz›l› Anlat›m Türleri ve
Uygulamalar› I:
Düflünce Yaz›lar›
G‹R‹fi
Bir duygunun ya da düflüncenin yaz› ile anlat›lmas›na yaz›l› anlat›m denir. Yaz›l›
anlat›m, günlük yaflamda pek çok amaç için kullan›l›r. ‹nsanlar, bir olay› ya da bir
konuyla ilgili görüflleri yaz›l› olarak kaydetmek ve bunlar› baflkalar›yla daha sonra
paylaflmak için yaz›l› anlat›m› seçebilir. Al›flverifle ç›karken yaz›l› olarak listeleme
yapabilir. Bir duruma iliflkin istek ya da sitemini yaz› ile bildirebilir, duygular›n›
paylaflmak için yaz›dan yararlanabilir. Bütün bunlar insano¤lu için yazmaya amaç
ve anlam kazand›r›r. Yaz›lar›n, ele ald›¤› konu ve biçim özelliklerine göre de türleri belirlenir. Kesin çizgilerle yaz›l› anlat›m türlerini ay›rt etmek kolay olmamakla
birlikte genel kabul görmüfl yaz›l› anlat›m türlerini iki ana bafll›k alt›nda toplamak
mümkündür: 1. Düflünce yaz›lar› (bilgilendirici, ö¤retici, bilgi verici, düflünsel) 2.
Sanatsal yaz›lar (yaz›nsal, kurgusal, edebî). Ayr›ca her küme içinde yaz›n›n amac›,
yaz›n›n uzunlu¤u, k›sal›¤›, dilin kullan›m› bak›m›ndan belli kural ve ölçülere ba¤l› kal›nan türler vard›r. Bu ünitede düflünce yaz›lar›n›n genel özellikleri ele al›narak bu türlerin örneklerine yer verilecektir.
DÜfiÜNCE YAZILARI
‹nsanlar›, bir konu üzerinde düflündürmeyi, tart›flt›rmay›, bu yolla gerçeklere ulaflt›rmay› amaçlayan yaz› türlerine düflünce yaz›lar› denir. Yazar, ya okuru ele ald›¤› konu hakk›nda bilgilendirmek ister ya da o konuya iliflkin düflüncelerini paylaflSIRAgözlem,
S‹ZDE deneyim
mak ister. Düflünce yaz›lar› sanatsal boyutlu yaz›lar de¤ildir; bir
ya da araflt›rmaya dayal› yaz›lard›r. Yazar›n sanatl› anlat›m kayg›s› yoktur. Düflünce yaz›lar›n›n yaz›l›fl amac› ile okura sezdirilen anlam aras›nda bir iliflki söz konuD Ü fi Ü N E L ‹ M
sudur. Genelde sözcüklerin ilk anlamlar›yla oluflturulan düflünce yaz›lar›nda, okurda b›rakt›¤› izlenimin kifliden kifliye de¤iflmeyece¤i varsay›l›r. Düflünce yaz›lar›n›n
S O R U
baz› türlerinde bilimsel kavramlara ve terimlere yer verilir.
Türk edebiyat›nda Bat›l›
anlamda düflünce
yaz›lar›n›n ortaya ç›k›fl›
Tanzimat’la birliktedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Düflünce yaz›lar›nda bilgi vermek, kan›tlamak ve izlenimleri yans›tmak
için
D ‹ K Kamaçland›¤›
AT
aç›klay›c›, tart›flmac› ya da betimleyici anlat›m biçimlerinden yararlan›labilir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Gazete ya da dergilerde yer alan haber yaz›lar› düflünce yaz›lar› olarak
de¤erlendirileSIRA S‹ZDE
bilir mi? Neden?
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M dayal› düDüflünce yaz›lar›n›n da kendi içinde çeflitlendi¤i görülür. Araflt›rmaya
1
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
flünce yaz›lar› bilimsel yaz›lar içinde de ele al›nabilece¤i gibi deneme, f›kra, elefltiri
K S‹ OT RAU P
K S ‹ O TR AU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
S O R U
S O R U
80
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ N T E S‹ZDE
RNET
SIRA
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
T EDLÜEfiVÜ‹NZEYLO‹ MN
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D‹KKAT
Türk Dili-II
N N
SIRA S‹ZDE
gibi düflünce
yaz›lar› öznel yan› bulunan ve genellikle gazete çevresinde oluflan yaz›lar olarak de¤erlendirilmektedir. An›, günlük, gezi, öz yaflam öyküsü gibi türler ise
kiflisel hayat›
konu edinen düflünce yaz›lar› olarak kabul edilmektedir. Bu ünitede,
AMAÇLARIMIZ
düflünce yaz›lar› böylesi bir s›n›fland›rmaya girmeden bir bütün olarak ele al›nm›flt›r.
Türk Edebiyat›nda
K ‹ T Ayer
P alan düflünce yaz›lar›yla ilgili daha ayr›nt›l› bilgi edinmek için Cumhuriyet Dönemi Türk Nesri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Çetiflli, ‹ ve Kolaç, E. (ed.),
Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 2012)
TELEV‹ZYON
Makale
Makale, herhangi bir konuda bilgi vermek, bir düflünce ya da konuya aç›kl›k getirmek, yeni bir görüfl ve düflünceyi ileri sürmek, ele al›nan konu üzerinde yap›lan
‹ N Taraflt›rma
E RS‹ZDE
NET
SIRA
inceleme ve
sonuçlar›na göre kan›tlar sunarak bu yeni görüfl ve düflünceleri desteklemek ve do¤rulu¤unu kan›tlamak amac›yla kaleme al›nan bilimsel
a¤›rl›kl› gazete ve dergi yaz›lar›d›r (Birinci, 2009: 368). Bilimsel yan› a¤›r basan ve
bilimsel çal›flmalar›n raporlaflt›r›lmas›n› içeren bilimsel makaleler, çeflitli uzmanl›k
dallar›n›n sorunlar›yla ilgili olup genellikle ayr›nt›l› bir araflt›rmaya dayan›r. Bu tür
S O R U
makaleler gazetelerde
yay›mlanan güncel konulu makalelerden farkl›d›r.
Alt›nc› ünitede
çal›flmalar› içeren yaz›lar bilimsel yazma süreci olarak ayr›nt›l› biD ‹ bilimsel
KKAT
çimde anlat›lm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Aç›klamaya ve bilgi vermeye dayal› anlat›m türlerinden biri olan makalenin konu s›n›rlamas› yoktur. Toplumun genelini ya da bir bölümünü ilgilendiren bilimsel
ve sanatsalAMAÇLARIMIZ
her konuda yaz›labilir. Yazar diledi¤i konuyu seçer.
Bir düflünce yaz›s› olan makale, genellikle canl›l›¤›n› anlat›m›n yal›nl›¤›ndan,
yo¤unlu¤undan al›r. Düflünceyi gölgeleyen anlat›m oyunlar›, di¤er bir deyiflle saK ‹ T A kayg›s›
P
natsal bir anlat›m
tafl›maz. Sözcüklerin mecaz anlamlar›ndan çok gerçek
SIRA
S‹ZDE
anlamlar› tercih edilir. Makalede önemli olan, düflüncelerin birbirini bütünleyen ve
örüntüleyen bir düzen içinde verilmesidir (Özdemir, 2002:139).
MakaleT Eyazar›
konuda yazarsa yazs›n okurlar›n›n düzeyine uygun yazmaL E V ‹ Z Yhangi
ON
l›d›r. Makalesini okunabilir ve inand›r›c› k›lman›n yollar›n› düflünmelidir. Bu amaçla makalesinde öne sürdü¤ü görüfl ve düflüncesini kan›tlamak için karfl›laflt›rmalarO R U
dan, say›sal Sverilerden,
farkl› örneklerden, al›nt›lardan yararlanabilir.
‹NTERNET
Makalede amaç,
D ‹ Kbilgi
K A T vermek, okurun görüflünü ve düflüncesini etkilemek oldu¤u için genellikle aç›klay›c› ya da tart›flmac› anlat›m biçimi ile yaz›l›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Makale girifl, geliflme ve sonuç bölümlerinden oluflan bir plan içinde yaz›l›r. Bu bölümler aras›nda kesin bir çizgi olmamakla beraber bölümler aras›nda geçifllerin birbiri ile ilgili ve
aflamal› olmas› beklenir. Yaz›n›n giriflinde, öne sürülen düflünce aç›k ve
AMAÇLARIMIZ
okurun ilgisini çekecek biçimde ortaya konmal›d›r. Dili anlafl›l›r nitelikte, ele ald›¤› görüfl ya da düflünce güçlü ve ilgi çekici olmal›d›r. Geliflme bölümü makalede ele al›nan
‹ T A P
görüfl ya daKdüflüncenin
aç›kland›¤›, ayr›nt›l› olarak ele al›nd›¤› bölümdür. Bu bölümde yazar, düflünceyi gelifltirme yollar›ndan, konunun niteli¤ine uygun örneklerden,
karfl›laflt›rmalardan, al›nt›lardan yararlanarak makaleye nesnellik kazand›rabilir. Sonuç
L E Vgeliflme
‹ Z Y O N bölümünde yap›lan ayr›nt›l› aç›klamalar›n ›fl›¤›nda bir yarg›ya
bölümündeT Ede
var›l›r. Makale türünde yazarken flu noktalara dikkat edilmelidir:
• Makalede ele al›nan konu bilimsel bir tarzda ifllenmelidir.
‹NTERNET
81
4. Ünite - Yaz›l› Anlat›m Türleri ve Uygulamalar› I: Düflünce Yaz›lar›
• Yazar savundu¤u düflünceyi aç›k olarak yazmal›, dolayl› anlat›mlara ve söz
oyunlar›na yer vermemelidir.
• Yazar savundu¤u düflünceyi kan›tlay›c› belgelerden, örneklerden yararlanmal›d›r.
• Makalede yazar, konuya tarafs›z bir gözle yaklaflmal›, öznel görüfllerden sak›n›lmal› ve nesnellik ön planda olmal›d›r.
• Makalede üçüncü tekil anlat›m kullan›lmal›d›r.
• Makalede düflünceler planl› olarak sunulmal› ve sonuç bölümünde bir yarg›ya var›lmal›d›r.
Makale, gazetecilikle do¤mufl, gazetecilikle birlikte geliflmifl bir yaz› türüdür. Makale türü, ilk özel gazete olan Tercüman-› Ahval’de fiinasi’nin yazmaya bafllad›¤› makalelerle Türk bas›n›na girmifltir. Edebiyat›m›zda makale yazmay› u¤rafl edinen yazarlar
aras›nda fiinasi’den baflka yazarlar da bulunmaktad›r: Ziya Pafla, Nam›k Kemal, Ali Suavi, Ahmet Mithat, Ziya Gökalp, Yakup Kadri, Refik Halid Karay, Falih R›fk› Atay, Nadir
Nadi, Erol Güngör, Zekeriya Sertel, fiükrü Kaya, Vedat Nedim, H›fs› Topuz, Do¤an
H›zlan, Emre Kongar, Füsun Akatl›, Berna Moran, Cevat Çapan, Hüseyin Hatemi, Nevzat Yalç›ntafl gazete makaleleriyle dikkat çeken isimler aras›nda say›labilir.
Afla¤›daki örnekte bilimsel bir dergide yay›mlanan belgesel tiyatro ile ilgili bir
makaleden k›sa bir bölüm yer almaktad›r.
Günümüzde Belgesel Tiyatro Anlay›fl›n›n Önemi
Hülya Nutku
(...) Belgesel oyunlar tarihsel malzemeye dayanan oyunlard›r ve tarihe dönüp malzemelerini oradan al›r. Bernard Shaw parodik bir yaklafl›mla “Tarihten hiçbir fley ö¤renemeyece¤imizi yine tarihten ö¤reniriz” der. Ça¤›m›z›n önemli yazar ve yönetmenlerinden Heiner Müller için tarih, “insanlara yap›lan haks›zl›¤›n içinde oluflur. Baflka
türlü tarih asla gerçekleflmez. “Tüm bu yaklafl›mlara karfl›n insan›n ac›s›n› alan yine
de insand›r diyebiliriz ve tiyatro sanat›n›n amac› karfl›tl›klar› ele almada ve tarihi yorumlamada çevrenin insan›, insan›n da çevrenin de¤ifltireni olmas› gerçe¤idir.
Belgesel oyunlarda düflünsel boyut genifllemesine ifllenirken, psikolojik boyut derinlemesine irdelenir. Yarat›lan estetik uzakl›k yoluyla da seyirci eylemi nesnel bir
yolla de¤erlendirme flans› bulur. Tarihin güncellefltirilmesi sonucunda sa¤l›kl› bir
flimdi kavram›na ulafl›l›r. Croce “Her tarihi yarg›n›n alt›ndaki pratik gerçekler bütün
tarihe ‘ça¤dafl tarih’ karakteri verir”, der. Geçmifli ele alma bugün ad›nad›r ve böylece dram sanat› tarihten daha felsefi bir görünüm arz eder.
Tarihsel oyunlar tiyatroda bir döneme tan›kl›k etmemizi sa¤larken belgesel oyunlar
yaln›zca tan›kl›kla yetinmez, olaylara iliflkin verilere dayanarak kan›tlamaya çabalar.
Tarihsel oyunlar için en uygun tan›mlamay› Herbert Lindenberger, Historical Drama
(Tarihsel Dram) adl› yap›t›nda yapm›flt›r. “Tarihsel Dramda, dram sözcü¤ü tarihin
gerçekli¤ini sorufltururken, tarih sözcü¤ü de dram›n düflselli¤ini s›n›rlar.” Belgesel tiyatro için bu tan›ma flunu ekleyebiliriz: Belgesel tiyatro dram yoluyla gerçekleri sorgular, kan›tlamaya çal›fl›r ve izleyenler taraf›ndan yarg›ya ulafl›lmas›n› ister.
Belgesel tiyatro oyunlar› ister yar› belgesel ister tümüyle belgelere dayans›n kimi
zaman yan›lsamaya baflvurur kimi zaman da yabanc›laflt›rma etmenlerinden yararlan›r. Ama sonuçta belgesel oyunlar kurmacadan çok gerçekli¤e önem verir. Yazar, Peter Weiss “Belgesel tiyatro bulufl ve kurmacadan uzakt›r”, dese de birer sanat
yap›t› olma özelli¤i tafl›r ama temel ere¤i politik özünde yatar. Bu da onun tarihsel
gerçe¤e yak›n durma iste¤inden kaynaklan›r. Bu iste¤in yans›mas› sonucunda, iki
dünya savafl› geçirmifl insanl›¤›n politik tiyatroya yönelmesiyle, ülkelerin siyasi kültürünü zenginlefltiren bir art›fl gözlenmifltir. (...)
Kaynak: Hülya Nutku (2009). “Günümüzde Belgesel Tiyatro Anlay›fl›n›n Önemi”,
Tiyatro Araflt›rmalar› Dergisi, (27) 1, s. 181-188.
‹lk özel gazete olan
Tercüman-› Ahvâl’i 22 Ekim
1860 tarihinde, ‹stanbul
telgraf müdürü Agah Efendi
ile fiinasi birlikte
ç›karm›fllard›r.
fiinasi
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
82S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
F›kra
D‹KKAT
F›kra sözcü¤ü, Türkçede iki tür anlat›y› karfl›lar. Bunlardan ilki ince anlaml›, güldürme amac› güden k›sa öykülerdir. Küçük öykü biçimindeki bu tür, halk öykücülü¤ü
SIRA S‹ZDE
gelene¤inin uzant›s›d›r. Bu tür f›kralarda, gerek kahramanlar›n davran›fllar› ve düflüncelerinde gerekse tafl›d›klar› mizah ögeleri ve dilde ulusal kültürü yans›tan izler
vard›r (Kavcar,
O¤uzkan ve Aksoy 2007: 253). Edebiyat›m›zda bu tip f›kralar›n en
AMAÇLARIMIZ
bilinenleri Nasrettin Hoca, Bektafli, Bekri Mustafa ve ‹ncili Çavufl f›kralar›d›r.
N N
GüldürmeceKamac›
f›kra türünün en tan›nan isimlerinden Nasreddin Hoca ve f›kra‹ T A güden
P
lar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi edinmek için Nasreddin Hoca adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Boratav, P., N., ‹stanbul: K›rm›z› Yay›nlar›, 2006)
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Burhan Felek
SIRA S‹ZDE
Türk Dili-II
2
F›kra sözcü¤ünün bir anlat› türü olarak ikinci anlam›, gazete ya da dergilerde
yay›mlanan, belgelendirme ve kan›tlama gere¤i duyulmadan günlük olaylar›, ülke
sorunlar›n› veya yazar›n bir konu hakk›ndaki görüfllerini çeflitli yönlerden incele‹NTERNET
yen ve yorumlayan
k›sa yaz›lard›r (Aktafl ve Gündüz, 2009: 300). Bu tür f›kralar günümüzde köfle yaz›s› olarak da tan›mlanmaktad›r.
Gazete ve dergilerde yay›mlanan f›kralarda, f›kra yazarlar› olaylar›n ak›fl› karfl›s›nda her konuyu ele alabilir. Bu nedenle de bu türde yazanlar›n siyasal, toplumsal ve kültürel geliflmeleri çok yak›ndan izleyip yorumlayabilmesi, ele ald›¤› konuyu ustaca anlatmaya elveriflli bir yazma yetene¤ine sahip olmas› beklenir. Makaleye göre daha k›sa ve daha yo¤un bir anlat› olan f›kralar›n, bilimsel bir gerçe¤i ortaya koyma gibi bir iddias› yoktur. Gazete f›kralar›nda temel amaç, önemli noktalara okurun dikkatini çekmek ya da konu hakk›nda düflünmesini sa¤lamakt›r. F›kra yazar›, ele ald›¤› konuda kiflisel düflüncelerini aç›klar. Bu nedenle bir düflünceyi savunma ya da çürütme çabas› tafl›maz. Öznel bir anlat›m› vard›r. F›kralarda hemen herkesin hayatta karfl›laflabilece¤i genel konular güncel bir biçimde ele al›n›r
(Macit ve Soldan, 2010: 149).
F›kralar yap› bak›m›ndan makalelere benzer. Bu tür yaz›lar da üç bölümden
oluflur: Konunun ya da bir görüflün ortaya konuldu¤u girifl bölümü, giriflte ele al›nan konunun ya da görüflün düflünceyi gelifltirme yollar›ndan yararlanarak ilgi çekici biçimde ele al›nd›¤› geliflme bölümü ve yazar›n konuyu etkileyici bir biçimde
bir sonuca ya da yarg›ya ba¤lad›¤› sonuç bölümü. F›kra türünde yazarken flu noktalara dikkat edilmelidir:
• Güncel bir konu seçilmelidir.
• Seçilen konu ilgi çekici olmal›d›r.
• Yazar düflüncelerini çok ayr›nt›ya inmeden yal›n ve etkili bir dille kaleme
almal›d›r.
Türk edebiyat›nda gazete f›krac›l›¤›, 19. yüzy›lda gazetenin ortaya ç›k›fl›yla bafllam›flt›r. 20. yüzy›l›n bafllar›nda özellikle gazetecili¤in geliflmesiyle, gazete yaz›lar›n›n çeflitlenmesi ve bat› edebiyat›n›n da etkileriyle f›kra, bir yaz›l› anlat›m türü olarak yayg›nl›k kazanm›fl ve belirginleflmifltir (Topçu, 2009: 278). Türk edebiyat›nda,
Ahmet Rasim, Refik Halit Karay, Ahmet Haflim, Falih R›fk› Atay, Yaflar Nabi Nay›r,
Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Burhan Felek, Hasan Ali Yücel di¤er yaz› türlerinin
yan› s›ra f›kralar› ile de tan›nm›fl isimlerdir. Günümüzde Can Dündar, Y›lmaz Özdil, Ülkü Tamer, Fehmi Koru, Taha Akyol, Yavuz Gökmen, Oktay Ekfli, Emre Kongar gibi isimler farkl› gazetelerde bu türde yaz›lar yazmaktad›rlar.
Makale ile f›kra
SIRA türünün
S‹ZDE farklar› nelerdir?
S O R U
S O R U
83
Afla¤›daki örne¤i gazete f›krac›l›¤›n›n temel özelliklerini göz önünde bulundurarak okuyunuz.
Genç Yazarlara
Ülkü Tamer
Genç bir yazarla karfl›laflmak bana büyük mutluluk veren olaylardan biri olmufltur
hep. Çekece¤i çileleri bilmeyen (yazarl›¤› sürdürürse elbet), dünyay› de¤ifltirmeye
kendi yazd›klar›yla katk› sa¤layaca¤›n› düflünen, yüre¤indeki o saf coflkuyu gümbür
gümbür d›flavuran bir gençle çene çalmak gerçekten mutluluk veren bir olay...
Yay›nc›l›k dönemimde o mutlulu¤u az yaflamad›m. fiimdi de yafl›yorum zaman zaman.
Elime fliirler, öyküler tutuflturuluyor, düflüncelerim, görüfllerim, elefltirilerim isteniyor.
Soruluyor:
“Ne ö¤üt verirsiniz?”
Ö¤üt vermekten hep kaç›nm›fl›md›r. Elefltirilerimi, önerilerimi hep iletiyorum.
Ama ö¤üt yok.
Dilerseniz, genç yazarlara önerilerimi burada da özetleyeyim.
Önce Nicanor Parra’n›n bir fliirini aktaray›m:
GENÇ fiA‹RLER
Nas›l isterseniz öyle yaz›n
Nas›l anlat›rsan›z anlat›n
Öyle çok kan akt› ki köprülerin alt›ndan
‹nanmak yerinde de¤il
Tek yolun do¤ru yol oldu¤una.
fiiirde her fleye izin var.
Ama unutmay›n temel koflulu:
Bir fleylerle dolmal› bofl sayfalar.
Parra’ya kat›l›yorum. Benim de ilk önerim bu olacak. Yazacaks›n›z. Bofl sayfalar›
dolduracaks›n›z. ABD’li romanc› Thomas Wolfe sokak duvarlar›na bile kömürle yazarm›fl. Yaz›n. Sonradan çöpe ataca¤›n›z› bilseniz bile. “Bofla yazmak” bile size öyle fleyler kazand›r›r ki...
Etkilenmekten korkmay›n. O etkiler kiflili¤inizi bulma yolunda yard›mc› olacakt›r size. Kim ilk ad›mlar›n› etkilenmeden atm›fl ki! Etkilenmeler ufkunuzu açar, görüfl alan›n›z› geniflletir. Kendi sesinizi, yazarl›k kimli¤inizi bulman›za bile katk›lar sa¤lar.
Ö¤ütlere de¤il, elefltirilere kulak verin. Yap›lan elefltirileri benimsemiyorsan›z hiç
önemsemeyin, f›rlat›n gitsin. Ama yazd›klar›n›z›, s›ca¤› s›ca¤›na de¤il, bir süre sonra gözden geçirin. Kendi kendinizi elefltirme al›flkanl›¤›n› edinin.
“Elimden tutan yok ki” gibi bahanelere s›¤›nmay›n. “Elinden tutularak” kim yazar
yap›lm›fl ki! Melih Cevdet’in elinden tutan m› oldu? Yaflar Kemal kap›lar› kendisine
sunulan alt›n anahtarla m› açt›? Orhan Kemal’e “Gel seni yazar yapay›m” diyen mi
ç›kt›? Baflta söyledi¤im “çekilecek çileleri” göze alm›yorsan›z hemen b›rak›n yazmay›. “Yazd›klar›m› yay›mlam›yorlar” bahanesine ise hiç s›¤›nmay›n.
Yazmay› düflündü¤ünüz ya da yazmakta oldu¤unuz fleyler üstüne konuflmaktan kaç›n›n. Onlar› sözle atars›n›z içinizden. Yaz›yla, daha önce harcamadan, atmaya çal›fl›n.
Baflka ne diyeyim... Söylemifltim, ö¤üt vermekten kaç›n›r›m. Sözü uzatmak, gereksiz
ayr›nt›larla süslemek, uzun uzun nutuk atmak bana göre de¤il.
Bu sat›rlar› alçakgönüllü öneriler olarak düflünün sadece.
Kaynak: Cumhuriyet Gazetesi, 1 Eylül 2012
Ülkü Tamer
84
Türk Dili-II
Elefltiri
Elefltiri sözcü¤ü, tenkit ile efl
anlaml›d›r ve Frans›zcadaki
yarg›lamak anlam›na gelen
“critique” teriminin
karfl›l›¤›d›r.
Elefltiri terimi kimi zaman sanat›n yahut edebiyat›n incelenmesi, tart›fl›lmas›, de¤erlendirilmesi, yarg›lanmas› olarak kullan›l›rken kimi zaman da edebî bir eser ya da
sanat eseri üzerine verilen hükümdür (Filizok, 2012: 3). Yaz›l› anlat›m türü olarak
elefltiri, bir sanat eserini çeflitli yönleri ile inceleyip aç›klamak, anlafl›lmas›n› sa¤lamak ve de¤erlendirmek amac›yla yaz›lan yaz›lard›r (Kavcar, 2007). Elefltiri bir düflünceyi destekleyerek olumlu yanlar›n› ortaya koymas› ya da bir sanat eserini genifl
okur kitlesine tan›tmas› bak›m›ndan s›kça baflvurulan bir yaz›l› anlat›m türüdür.
Elefltirinin temel sorumlulu¤u eser hakk›nda bilgilendirmektir. Ancak elefltirmenler, bir eser hakk›nda bilgi verirken zaman zaman eseri yarg›lamak ya da aç›klamak amac› güderler. Bir elefltirmenden beklenen, bir eseri elefltirirken olabildi¤ince öznellikten uzak durmas› ve eseri belirli ölçütlere göre bir amaç do¤rultusunda de¤erlendirip yazmas›d›r. Elefltirmen kendi be¤enisini, izlenim ve düflüncelerini tek ölçüt olarak almamal›d›r. Elefltirmenlerin yaklafl›m›na, eseri de¤erlendirme yöntemlerine göre de¤iflik elefltiri türleri vard›r. Elefltiri türlerinin çeflitlili¤i, düflünce sistemlerinin çeflitlili¤i ile do¤rudan iliflkilidir. Özdemir ( 2002, 2008) genel
olarak elefltiri türlerini flöyle s›n›fland›rmaktad›r:
• Sanatç›ya dönük elefltiri; elefltirmenin de¤erlendirmek için ele ald›¤› yap›t›
özellikle sanatç›n›n varl›¤›n› ölçü alarak yapmas›d›r. Elefltirmen, yap›t› aç›klamak için yazar› ile ilgi kurar. Sanatç›n›n hayat›n› ve kiflili¤ini inceler. Elde
ettiklerini belge olarak kullan›r. Ruhbilimsel elefltiri ve yaflam öyküsel elefltiri biçimleri bu tür içinde düflünülür.
• Yap›ta dönük elefltiri; elefltirmenin bak›fl aç›s›n›n sanatç›ya de¤il de yap›t›na
yönelik oldu¤u elefltiridir. Bu tür elefltiride tek ölçüt okura sunulmufl yap›tt›r. Elefltirmen, konunun ele al›n›fl biçimi, yap›ttaki anlat›m biçimi, dilin kullan›m› gibi noktalar›n ifllenifli üzerinde durur. Nesnel elefltiri ve dil bilimsel
elefltiri bu tür elefltirinin çeflitleridir.
• Okura dönük elefltiri; elefltirmenin yap›t› de¤erlendirmekten çok, yap›t›n bir
okur olarak kendisi üzerindeki etkilerini de¤erlendirdi¤i elefltiridir. Bu tür
elefltiri belli ölçütlere göre yap›lmad›¤› için deneme havas›ndad›r ve özneldir. ‹zlenimci elefltiri bu tür içindedir.
• Topluma dönük elefltiri; elefltirmenin de¤erlendirme yapaca¤› yap›t›n ortaya
kondu¤u dönemdeki toplumsal ve tarihsel özelliklerin yap›ta etkileri gözlenir.
Yap›t, toplumsal bir belge olarak görülür. Bu tür elefltiride yap›t, estetik yönden çok; yap›t› etkileyen toplumsal ve tarihsel koflullar belirlenerek de¤erlendirilir. Tarihsel elefltiri ve toplum bilimsel elefltiri bu tür içinde ele al›n›r.
• Çözümleyici elefltiri; yukar›da aç›klanan elefltiri türlerinin yetersiz görülmesi
üzerine kimi elefltirmenler, yap›t› çok yönlü inceleme yoluna gitmifllerdir.
Bu türde elefltirmen, gerekti¤inde öznel, nesnel ya da toplumcu bir bak›flla
yap›ta yaklafl›labilece¤ini savunur. Türü ne olursa olsun her elefltiri, yazar›n
ne yapt›¤›n›, ne yapmak istedi¤ini bulmaya yöneliktir.
Elefltiri türünde yazarken flu noktalara dikkat edilmelidir:
• Düflünsel bir plan haz›rlanmal›d›r.
• Yap›t ile ilgili yarg›lar, yap›ttan örneklere dayand›r›larak sunulmal›d›r.
• Elefltiride öznellikten kaç›n›lmal›, peflin yarg›lara yer verilmemelidir.
• Yarg›lar, k›r›c› ve y›k›c› de¤il; yap›c› ve yol gösterici olmal›d›r.
• Elefltiri yaz›lar›nda düflünceyi gelifltirme yollar›ndan uygun olan kullan›labilir.
• Temel anlat›m biçimlerinden aç›klay›c› ve tart›flmac› anlat›m kullan›labilir.
• Elefltirmen düflüncelerini yal›n, duru ve anlafl›l›r bir biçimde ifade etmelidir.
85
Türk edebiyat›n›n klasik dönemi olarak adland›r›lan 15. yüzy›ldan 19. yüzy›la
kadarki sürecinde fliir önemli bir yer tuttu¤u için bütün edebî türler fliirle ilgili kurallar çerçevesinde geliflmifltir. Bu dönemde divan flairlerinin övgü ve yergilerinde,
toplumsal sorunlardan flikâyetlerinde elefltirel bir tutum oldu¤u görülür (Macit,
2012: 25). Ancak elefltirinin kendine özgü kurallar› olan bir anlat›m türü olarak benimsenmesinin Tanzimat dönemiyle bafllad›¤›n› görmekteyiz. Tanzimat dönemi
edebiyatç›lar›ndan fiinasi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla bu türün öncüleridir. Bu dönemde yap›lan elefltiri anlay›fl› “eskinin reddi, yeninin yarat›lmas›” üzerine kuruludur (Ercilasun, 2004: 35, Akt: Topçu, 2009: 272). Bu dönemde Abdülhak Hamit,
Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Beflir Fuad, Mizanc› Murat elefltiri türünde yaz›lar› ve eserleri ile dikkat çekmifltir (Dayanç, 2012: 68-77). Servet-i Fünun
döneminde Halid Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, Tevfik Fikret gibi isimler
elefltiri türünde yaz›lar yazm›fllard›r. II. Meflrutiyet dönemine bakt›¤›m›zda elefltiri
türüne iliflkin kuramsal ba¤lamda çok fazla yaz› olmamakla birlikte uygulama alan›nda birçok eser elefltirisinin bulundu¤u görülmektedir. Bu dönemde ön plana ç›kan isimler aras›nda Ali Canip, Fuat Köprülü, Ömer Seyfettin ve Yahya Kemal elefltiri kuram› ve eser elefltirisi çerçevesinde yaz›lar yazm›fllard›r.
Cumhuriyet dönemi Türk edebiyat›nda elefltirmenli¤iyle ön plana ç›kan ve öznel elefltiri anlay›fl›yla dikkat çeken ilk isim olan Nurullah Ataç, elefltiri üzerine görüflleriyle de elefltirinin ba¤›ms›z bir tür olmas› konusunda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Nurullah Ataç’tan sonra elefltiri üzerine kuramsal anlamda yaz› yazan bir
ikinci isim Mehmet Kaplan olmufltur. 1950’den sonra kuramsal elefltiri yaz›lar› yazan As›m Bezirci, Hüseyin Contürk, Fethi Naci, Cevdet Kudret gibi isimler de söz
konusu türde söz sahibi olmaya bafllam›flt›r. Ataç’›n öznel elefltiri örneklerine karfl›n Memet Fuat ve Suut Kemal nesnel özellikte elefltiriler yazm›fllard›r. Bu dönemde ‹nk›lâp edebiyat›, Milli edebiyat ve eski-yeni çat›flmas› dönem elefltirilerinin temel konusunu oluflturmufltur. Dil konusunda, yazar ve eser elefltirisi çerçevesinde
de elefltiriler dikkat çekici boyuttad›r.
1960 sonras› Türk edebiyat›nda elefltiriye bakt›¤›m›zda elefltiri türlerinin çeflitlendi¤i görülür. Bu türler; izlenimci elefltiri, nesnel elefltiri, akademik elefltiri, topS‹ZDEgösterge bilumcu gerçekçi elefltirinin yan› s›ra 1980 sonras›nda yap›salc› SIRA
elefltiri,
limsel elefltiri, dil bilimsel elefltiri ve 1990 sonras›nda da post modern elefltiri olarak grupland›r›labilir. Bu dönemde gazetelerin edebiyattan biraz uzaklaflmalar›na
karfl›n edebiyat dergilerinin ço¤almas› elefltirinin geliflmesinde etkili olmufltur. Do¤an H›zlan, Füsun Akatl›, Cemal Süreya, Turgut Uyar, Adnan Binyazar, Muzaffer
S O Rolarak
U
Erdost izlenimci elefltiri yazarlar›m›z aras›ndad›r. Edebiyat tarihçisi
tan›nm›fl
olsalar da Nihat Sami Banarl›, Ahmet Kabakl› da elefltiri türünde yaz›lar yazm›fllard›r. Bunlardan baflka Beflir Ayvazo¤lu, Rasim Özdenören de zaman
nesnel
D ‹ K K Azaman
T
elefltiriye yaklaflan yaz›lar›yla bu türde eser verenler aras›nda say›lmas› gereken
isimlerdir. Bu dönemde nesnel elefltiriyi uygulamaya çal›flanlar›n bafl›nda Hüseyin
SIRA S‹ZDE
Contürk gelmektedir. Tahir Alangu, Vedat Günyol, Metin And ve Nurullah Berk de
yine nesnel elefltiri yazanlar aras›ndad›r. Bu türde hat›rlanmas› gereken isimler aras›na Berna Moran, Akflit Göktürk, Tahsin Yücel, Y›ld›z Ecevit,AMAÇLARIMIZ
Gürsel Aytaç, Ahmet
Oktay, Mehmet H. Do¤an gibi isimleri de katmak gerekir (Balc›, 2012: 166-169).
Nam›k Kemal
S‹ZDE
CevdetSIRA
Kudret
S O R U
D‹KKAT
N N
Yaz›l› anlat›m türü olarak elefltirinin Türk edebiyat›ndaki geliflimi hakk›nda
K ‹ T A Payr›nt›l› bilgi
edinmek için Elefltiri Tarihi adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Filizok, R. ve Dayanç, M.
(ed.), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 2012)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Beflir Ayvazo¤lu
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
86
Türk Dili-II
Afla¤›daki örnek, hem yap›ta hem de yazara dönük öznel, izlenimci bir elefltirinin temel özelliklerini yans›tmaktad›r.
Fethi Naci
Aflk-› Memnu
(...) Aflk-› Memnu, Halit Ziya’n›n en baflar›l› roman›. On dokuzuncu yüzy›l›n sonunda yaz›lm›fl, ilk bask›s› 1900’de yap›lm›fl. Bence ilk gerçek Türk roman›. Nedeni
belli: Aradan seksen y›l› aflk›n bir süre geçti¤i halde bugün de zevkle okunmakta. Zaman›n y›k›c› gücüne dayanmay› baflarabilmifl befl on Türk roman›ndan biri. fiemsettin Sami’nin 1872’de yay›mlanan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’› sadece tarihsel aç›dan bir ilk roman. Oysa Aflk-› Memnu, yaflamas›n› sürdüren ilk Türk roman›. Tarih
aç›s›ndan de¤il, edebiyat aç›s›ndan ilk Türk roman›.
(...) Halit Ziya Uflakl›gil, Aflk-› Memnu’da, XIX. yüzy›l›n sonunda yaflayan
zengin ve aylak bir toplum kat›n›n yaflam biçimini; varl›kl›, geleneksel Türk ailesinin “bat›l›” yaflama biçiminin etkisi alt›nda çözülüp alt üst oluflunu, yozlaflmas›n›; bu toplum kat›n›n yaflad›¤› ve e¤lendi¤i yerleri (Konaklar, yal›lar, Bo¤aziçi,
Büyükada, Göksu, Concordia vb.); birey olarak bütün somutluklar›yla bu toplum
kat›n›n insanlar›n›, bu insanlar›n sorunlar›n›, dünyaya ve insanlara bak›fl aç›lar›n›, bu insanlar aras›ndaki iliflkileri anlat›yor. Ve bu yaflam biçimine “halk”›n
tepkisini; onu da. Ama “halk” dedikse, bunu yal›lar›n, konaklar›n d›fl›nda yaflayan gerçek halk olarak de¤il, yal›larda, konaklarda bu zengin ve aylak insanlar›n yanlar›nda çal›flan “hizmetçiler” olarak anlamak gerek; çünkü söz konusu
olan bir Halit Ziya roman›d›r ve halk ad›na ancak onlar Halit Ziya’n›n engellerini aflarak romana girebilmifllerdir.
Roman “Melih Bey Tak›m›”ndan Firdevs’le k›z› Bihter’i (Bu arada, ikinci planda olmak üzere, Firdevs’in öbür k›z› Peyker’le Peyker’in kocas› Nihat Bey’i) ve Adnan Bey ailesini (Adnan Bey’i, k›z› Nihal’i, ye¤eni Behlül’ü) anlat›r; Adnan Bey’le
Bihter’in evlenmesiyle geliflir, mutsuz bir sonla biter. (...)
Aflk-› Memnu’da belirli bir tarihsel dönemin gerçekli¤i, romana özgü biçimler
içinde, ustaca anlat›lm›flt›r. Çünkü Halit Ziya, toplumsal gerçekli¤i, kimi romanc›lar›m›n›z yapt›¤› gibi, kiflilerden ayr›, kiflilerin d›fl›nda vermiyor. Aflk-› Memnu, toplumsal gerçekli¤e romanc› olarak yaklaflmas›n› ve bakmas›n› bilen bir yazar›n eseridir.
Romanc›lar›m›z romanlar›nda kad›n tiplerini incelemeye pek yanaflmazlar; romanda kad›n kahramanlar olsa bile bunlar genel olarak kal›n çizgilerle geçifltirilir. Oysa Halit
Ziya, Firdevs Han›m’› olsun, Bihter’i olsun, birbirini kovalayan olaylar içinde, çok yak›ndan izlemekte ve onlardaki de¤iflimi günlük gerçeklere, kifliler aras› iliflkilere ba¤layarak,
flafl›rt›c› bir ustal›kla anlatmaktad›r. Ne var ki Nihal için ayn› fleyi söylemek zor. Nihal’de
romanc›n›n kendini zorlad›¤›, yaflamla pek ilifli¤i olmayan bir tipi günlük gerçekler ve iliflkiler d›fl›nda yaflat›p gelifltirmeye çal›flt›¤› görülür. Bunun için de Nihal okurda yaflam›yor.
Halit Ziya ruh çözümlemelerine fazla önem veriyor. Ne var ki zaman zaman sözü
uzatt›¤›n› söylemek gerek. Bir de flunu: Zaman zaman ruh çözümlemelerinin roman
kiflilerinin somut durumlar›ndan hareketle de¤il de kitaplardan edinilmifl bilgilerle
yap›lm›fl oldu¤u izlenimini edinmemek mümkün de¤il. Sözgelimi Nihal’in belirli bir
olay karfl›s›ndaki durumu anlat›l›rken do¤rudan Nihal’in de¤il de “bir genç k›z”›n o
olay karfl›s›ndaki ruhsal durumunu anlatan kitaplardan yararlan›larak, herhangi
bir genç k›z›n ruhsal durumunu anlat›yormufl gibi geliyor.
Aflk-› Memnu, romana özgü hareket bak›m›ndan da kusursuz bir örnek olarak
gösterilebilir. Romandaki hiçbir hareket gelifligüzel düzenlenmemifltir; her hareket
belirli bir amaca hizmet eder. Bu amaç da karakterlerin geliflmesi, iyice belirmesi ve
sonunda unutulmayacak bir roman kiflisi hâline gelmesidir. (...)
1981
Kaynak: Fethi Naci, 40 Y›lda 40 Roman, O¤lak Yay›nc›l›k, ‹stanbul: 1994, s.20-28.
87
Deneme
Herhangi bir konuyu yeni ve kiflisel görüfllerle ele alarak etkili bir anlat›mla sunan
düzyaz›lara deneme denir. Deneme, okuyucuyu düflündürmeyi amaç edinmesi nedeniyle makale ve f›kra gibi düflünsel boyutlar› olan bir yaz› türüdür. Ancak belirli bir düflünceyi benimsetmeye çal›flmamas› nedeniyle f›kradan; belgelere, tan›klara yer verme zorunlulu¤u olmamas› aç›s›ndan da makaleden; belirli bir sonuç ve
yarg›ya varmama yönüyle de elefltiriden ayr› bir özellik tafl›r. Öte yandan deneme
yaz›lar›nda, an› ya da günlük türünde rastlanan bir içtenlik ve gelifligüzellik havas› vard›r. Her konuda yaz›labilmesi, deneme türünün en belirgin özelli¤i olarak görülebilir ( Kurt, 2009: 214).
Deneme türünde yazarken denemenin dikkat edilmesi gereken ay›rt edici özelliklerini flöyle s›ralayabiliriz (Kurt, 2009, Kantemir,1995; Kavcar, O¤uzkan, Aksoy,
2007: Özdemir, 2008; Aktafl ve Gündüz, 2009):
• Her türlü konuda deneme yaz›labilir.
• Anlat›mda öznellik egemendir.
• Anlat›lanlar›n kan›tlanmas›na, belgelere dayand›r›lmas›na gerek yoktur.
• Bilgi vermekten çok düflündürme amac› güder.
• Özgün söyleyifllere yer verilir.
• ‹roniden genifl ölçüde yararlan›l›r.
• Anlat›lanlar iç konuflma tekni¤iyle verilir.
• Senli benli ve içtenlikli bir dil kullan›l›r.
• Düflünceler kesin yarg›lara ba¤lanmaya çal›fl›lmaz; okurun dolayl› olarak sonuca varmas› amaçlan›r.
Ele ald›¤› konulara göre denemeleri klasik deneme, edebî deneme, felsefi deneme, elefltirel deneme olarak dört bafll›k alt›nda toplayabiliriz (Abak, 1992: 126-127;
Macit ve Soldan, 2010:146). Klasik deneme; yazar›n konuyu hoflça vakit geçirtme
amac›yla kaleme ald›¤› izlenimi yaratan içten bir söyleyiflin hâkim oldu¤u deneme
türüdür. Yazar, iç dünyas›n› içtenlikle gözler önüne sererken özdeyifllerden, fliirden, deneyimlerden bol bol yararlan›r. Edebî deneme, edebiyat üzerine konularda
yaz›lan denemelerdir. Bu tür denemelerde düflünce edebî boyutlar içinde gelifltirilir, ele al›nan edebî konuya de¤iflik aç›lardan bak›larak okura yeni kap›lar aralan›r.
Felsefi deneme, yazar›n do¤ru ve ayd›nl›¤› bulma ad›na yazd›¤›, insan› düflünmeye
yönlendirmeye çal›flt›¤› denemelerdir. Bu tür denemelerde düflünce ön plandad›r.
Elefltirel deneme ise bir konunun iyi ya da kötü yanlar›n› ele alan denemedir. E¤er
elefltirel denemede yazar özellikle kendi bak›fl aç›s› ve deneyimleri sonucunda elde etti¤i saptamalardan yola ç›karak deneyimlerini okurla paylafl›yorsa buna izlenimsel elefltirel deneme denmektedir.
Bat› edebiyat›nda en tan›nm›fl deneme yazarlar› Frans›z edebiyat›nda, bu türün
kurucusu say›lan Montaigne, ‹ngiliz edebiyat›nda Bacon’dur. Deneme 19. yüzy›l›n bafllar›nda edebiyat dergilerinin önemli bir türü haline gelmifltir. Bu yüzy›lda
deneme, sanat ve edebiyat konular›na yönelik elefltiri içeren bir tür olmufltur.
Türk edebiyat›nda Ahmet Rasim, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Nurullah Ataç, Sabahattin Eyübo¤lu, Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Suut Kemal Yetkin, Nermi Uygur,
Mehmet Fuat, Melih Cevdet Anday, Salah Birsel, Vedat Günyol, ‹smet Özel, Nazan
Bekiro¤lu, Hilmi Yavuz, Murat Belge, Sezai Karakoç gibi isimler; sanat, edebiyat,
psikoloji, felsefe, din, hayat vs konularda deneme örnekleri vermifl yazarlar›m›zdan baz›lar›d›r.
Sabahattin Eyübo¤lu
‹smet Özel
Bu türün öncüsü olan 16.
yüzy›l Frans›z yazar› Michel
de Montaigne, yazd›¤›
metinlerin, kiflisel düflünce
ve deneyimlerinin
iletilmesine yönelik parçalar
oldu¤unu vurgulamak için
“denemek, giriflmek,
teflebbüs etmek, kalk›flmak”
anlamlar›na gelen “essai”
sözcü¤ünü kullanm›flt›r.
88
Türk Dili-II
Afla¤›da Nermi Uygur’dan al›nm›fl k›sa bir deneme örne¤ine yer verilmifltir. Yazar, adland›rman›n insan için önemiyle ilgili görüfllerini, kan›tlama çabas›na düflmeden öznel bir bak›fl aç›s› ile okurla paylaflmaktad›r.
Nermi Uygur
‹nsan Olurken
A¤ul› bir y›lan ünlü büyücü ‹sis’i sokar. ‹sis ac›dan k›vrana k›vrana çok adl› GüneflTanr› Re’ye yalvar›r: “Bana ad›n› söyle ki bu a¤›dan kurtulay›m.” Yalvar›fla dayanamayan Re ad›n› ba¤›fllar, böylece ‹sis’i ölmekten kurtar›r, sonra da ‹sis’e flöyle der:
“Bu ad sende kals›n; o¤luna bildirsen iyi olur; bu ad a¤›n›n her türlüsüne birebir gelen büyü çünkü.” Eski bir M›s›r öyküsü bu. Görünüfle bak›l›rsa bir tanr›ya özgü gizli bir ad› bilmenin insano¤luna kazand›raca¤› gücü anlat›yor. Öyküsünün papirüslere yaz›ld›¤› ça¤dan bu yana 40-50 yüzy›l geçti, bu arada tanr›lar karfl›s›ndaki
davran›fl›m›z pek büyük de¤iflikliklere u¤rad›. Gene de öykünün bir yönü do¤rulu¤undan bir fley yitirmemifl gibi geliyor bana: Adlarla donanmadan, adland›rma baflar›lar›n› kuflaktan kufla¤a aktarmadan yeryüzünün binbir tehlikesi içinde bar›namaz insan. Bu do¤ruya apaç›k bir do¤ru gözüyle bak›yorum ben.
Adlar›n insan varoluflundaki yeri, de¤eri hiçbir fleye benzemez. Adland›rma insan› insan yapan etmendir. Hayvanlar›n, hele baz› hayvanlar›n insan›nkilere yaklaflan, insan›nkileri and›ran, insan›nkileri aflan özellikleri vard›r. ‹flbölümü yaflamada ar›ya, yön bulmada leyle¤e, koflmada tavflana, iz sürmede köpe¤e imreniriz.
Gene de hiç kimse bu hayvanlar› insan dünyas›n›n içine almaya kalk›flmaz. Ama
hayvanlar da birbirlerini adlar›yla tan›y›p tan›tsayd›lar, bana öyle geliyor ki, hayvanlar› da insan dünyas›n›n üyeleri diye saymaktan çekinmeyecektik. .... Hayvan›
insandan ay›ran ad›m, dilin açt›¤› uçurumdur.
Görünüflte pek bir varl›¤›, a¤›rl›¤›, önemi yokmufl gibi gelir adlar›n. Havada bir
titreflim, kâ¤›tta bir lekecik. Ne kula¤› iflitmeye ne de gözü görmeye zorlayan bir güç
tafl›r adlar. Evrenin sonsuzlu¤unda ad›n kaplad›¤› uzay parças› belli belirsiz bir k›y› bucak bile de¤ildir. ‹nsan›n ay›r›c› niteli¤i her fley bitti de böylesine adlara m› kald›? Bilim, teknik, din, felsefe gibi kültür baflar›lar› ne güne duruyor? Ama bir fleyin
önemi, doldurdu¤u uzayla ölçülemez. Tümüyle insan dünyas›n›n kendisi evrenin
kaçta kaç›? Bilime, tekni¤e, daha da baflka insan yarat›lar›na gelince, iflte bunlar›n
hiç biri adland›rma olmadan gerçekleflemez. Bilimin de tekni¤in de, insanla ilgili
baflar› diye ne varsa her fleyin vazgeçilmez kofluludur dil....
Kaynak: Nermi Uygur (1994). Dilin Gücü Denemeler. ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi,
s.143-151.
Söylefli/Sohbet
Söylefli, yazar›n kendi e¤ilimleri do¤rultusunda seçti¤i herhangi bir konu hakk›ndaki görüfllerini, konuflma do¤all›¤› içinde anlatan düflünce yaz›lar›d›r. Söylefli bir
düflünce yaz›s›d›r, ancak bu türde düflünceler karfl›l›kl› konuflma havas› içinde kaleme al›n›r ve konusu da genellikle günlük sanat olaylar›d›r (Parlat›r, 2009). Söylefli türünde yazar bir an›s›n›, bir yazar›, flairi ya da onun eserleri hakk›ndaki de¤erlendirmelerini, okudu¤u bir dergi veya kitapla, izledi¤i bir filmle ilgili görüfllerini,
yorumlar›n›, gündelik yaflamda gözüne tak›lan bir fleyleri okurla paylaflabilir. Söylefli yazarlar›n›n kültür, sanat, edebiyat, felsefe gibi farkl› alanlarda birikimlerinin
olmas› beklenir.
Söylefli türünde yazanlar, bir konu üzerinde kendi düflüncelerini dile getirirken
baflkalar›n›n ayn› konu üzerinde farkl› görüflleri olabilece¤ini göz önünde bulun-
89
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
durarak yazarlar. Konuflma do¤all›¤› içinde yaz›ld›¤› için söylefli türünde yazar,
devrik cümlelere bolca yer verir ve konuya iliflkin okura sorular
sorar, fliirlerden,
atasözlerinden, deyimlerden, özdeyifllerden yararlan›r. Söylefli yazar› bilimsel makale yazan bilim adam› gibi nesnel olmak zorunlulu¤u tafl›maz, görüfllerini okurlaS O R U
r›yla paylaflmaya çal›fl›r.
S O R U
Genellikle üç befl sayfa yaz›lan bu türün örnekleri gazete ve dergilerde
D ‹ yay›mlan›r.
KKAT
Söylefli türünde yazarken bu yaz› türünün dikkat edilmesi gereken ay›rt edici
SIRA S‹ZDE
özelliklerini flöyle s›ralayabiliriz (Aktafl ve Gündüz, 2009; Parlat›r, 2009; Abak, 1992):
• Metin içinde sorulu cevapl› anlat›mdan yararlan›larak konuflma havas› yarat›l›r.
AMAÇLARIMIZ
• S›kça devrik cümlelere rastlan›r.
• Anlat›m›nda içtenlik, yal›nl›k, duruluk egemendir.
K ‹ T A P
• Genellikle günlük sanat olaylar›n› ele al›r.
• Konu genel ve yüzeysel olarak ele al›n›r.
• Öznel bir anlat›m vard›r.
• Anlat›lanlar› kan›tlama çabas› yoktur.
TELEV‹ZYON
Söylefli türünün Türk edebiyat›ndaki geçmifli çok eski de¤ildir. Üstelik bu tür
baz› edebiyat araflt›rmac›lar› taraf›ndan bir anlat›m türünden çok, anlat›m biçimi
olarak de¤erlendirilmektedir. Bu nedenle de söylefli türü zaman zaman deneme ile
‹NTERNET
kar›flt›r›lmaktad›r. Söylefli denemeye göre daha uzun yaz›lard›r. Söyleflinin edebiyat›m›zdaki temsilcileri aras›nda Ahmet Rasim, Ercüment Ekrem, Peyami Safa, Suut Kemal Yetkin, Nurullah Ataç, Melih Cevdet Anday ve fievket Rado’yu anabiliriz.
D‹KKAT
N N
Geldi¤i Gibi*
fiu k›fl günleri yok mu sevemiyorum bir türlü... Her y›l bir boy: “‹nsanlar›n en çok çal›flt›klar›, en çok düflündükleri, en çok e¤lendikleri mevsim k›flt›r. Uzun gecelerde
ocak bafl›na büzülüp ne yapaca¤›n› flafl›ran kiflio¤lu akl›n› iflletmifl, hakikatleri, s›rlar› araflt›rm›fl, masallar uydurmufl, inanlar, yasalar kurmufl. Medeniyeti k›fl›n getirdi¤i ihtiyaçlar yaratm›fl de¤il mi?” derim ama olmuyor iflte bofluna ta gençli¤imde
Rèmy de Gourmont’un bilmem hangi kitab›nda okuduklar›mdan kalma bu yank›
kand›ram›yor beni. Do¤ru sözler, do¤ru ya beni avutma¤a, güz sonu içimi sarma¤a
bafll›yan o korkuyu and›r›r periflanl›¤› giderme¤e yetmiyor.
So¤uklardan yak›nacak de¤ilim. Ne yalan söyliyeyim? Öyle çok üflümedim ömrümde; serinlikler bas›nca s›rt›m› peklefltirmenin, oturdu¤um yeri ›s›tman›n bir çaresini bulurum. Üflümenin, flöyle biraz üflümenin de bir tad› vard›r do¤rusu. Kar alt›nda befl on dakika, yar›m saat yürüdükten sonra s›cak bir odaya girip parmaklar›n›z› hohlaman›n zevkine doyulur mu? Gözlerinizin içi parlar, “Vu-u-u-u! Üflüdüm!”
diyerek mangala, sobaya yaklafl›rken gülümsememek, gülmemek elinizde midir? Keyifle hat›rlars›n›z üflüdü¤ünüzü... Ben en çok bir gece, otuz befl y›l oluyor, Sofya’da
üflümüfltüm; trenden inmifl, aç›k arabayla bir otele gidiyorduk, bir so¤uk ki öyle paltoydu, atk›yd› dinlemiyor, b›çak gibi iflliyor insan›n içine. Ertesi sabah ö¤rendik; me¤er o gece s›f›r›n alt›nda k›rk›, k›rk biri boylam›fl... Akl›ma geldikçe hâlâ titrerim.
Hasretle anm›yorum o günü: “Öyle bir so¤ukla, ah! Bir daha karfl›laflsam!” demiyorum, neme lâz›m? Özenilecek fley mi? Gene de memnunum o so¤u¤u bir kere çekti¤ime... Belki çekti¤ime de¤il de, çekmeyi geçirmifl oldu¤uma memnunum. Acayiptir
hat›ra, bakars›n›z, en büyük s›k›nt›lara, sadece geçtikleri için, geçmifle kar›flt›klar›
için bir güzellik veriverir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fievket Rado
Nurullah Ataç
90
Türk Dili-II
K›fl›, gündüzleri k›sac›k oldu¤u için sevmem. Sabahleyin bir türlü do¤mak bilmiyen günefl erkenden de çekip gider. Hele flimdi! Saat dördü geçti mi, ortal›k karar›veriyor. Ne anlad›m ben ondan? Penceremden bak›yorum, tertemiz bir hava,
berrak... Bir çekicilik vard›r Ankara’n›n ›fl›¤›nda, ‹stanbul’unki gibi öyle bayg›n
de¤ildir, yar› sevdal›, yar› hüzünlü hülyalar kurma¤a sürüklemez insan›, ç›k›p
gezme¤e ça¤›r›r. Ama nereye gideceksin? Sen daha biraz yürümeden sular kararacak, çevreni seçemez olacaks›n. Lambalar›n ›fl›¤› ne kadar parlak olursa olsun,
gezmelere elveriflli de¤ildir.
Ayl› gecelerde, hattâ büsbütün karanl›kta yürümenin de zevki yoktur demedim. Düflüncelerine dalar, belki kendin de pek fark etmeksizin hafiften bir türkü tutturur, öyle
uzun uzun gidersin. Sonunda nereye varacaks›n? Bilmezsin onu, kim bilir? Belki kendi
kendine varacaks›n... Ama onun için ortal›k tenha olmal›, herkes evlerine çekildikten,
yatt›ktan sonra, saat akflam›n beflinde alt›s›nda öyle mi? Sokaklar kalabal›k, gün daha
bitmemifl... Ne ad takaca¤›n›z› bilemedi¤iniz bir zaman: Ne gündüz, ne de gece; ne
gündüzün ›fl›¤› var, ne de gecenin sükûnu, sessizli¤i. ‹ster istemez içine kar›flt›¤›n›z anlafl›lmaz hâller gibi sinirlendirir sizi. Bir kurtulsan›z, evinize mi gireceksiniz, nereye gireceksiniz girseniz de bir kurtulsan›z. K›fl günlerinin o saatlerinde günü tamamlamak
için geceden kesilip gündüze eklenen saatlerinde, siz de öyle misiniz bilmiyorum, ben
bir flaflk›na dönerim. Vakti anlayamam bir türlü. Erken desem de¤il, ortal›k kararm›fl;
geç de desem de¤il, flehrin insanlar› daha ifllerini, al›flverifllerini bitirmemifl, sofralar›na
oturmam›fllar. K›fl, insano¤luna gündüzünü gecesini flafl›rtan bir mevsimdir.
“Yaflland›n sen art›k, kocad›n, yar›m saat dolaflsan yoruluveriyorsun, dizlerin tutmuyor, bir de gezme sözü mü edeceksin?” diyeceksiniz. Hakl›s›n›z. Evet, yürüyemiyorum art›k, çabucak bir kesiklik geliyor. Ama yaflland›m diye benim gezme, uzun
uzun gezme hülyalar› kurmam› da yasak edecek de¤ilsiniz ya! B›rak›n, unutuvereyim yaflland›¤›m›, unutay›m da yaz gelince, o uzun günlerde diledi¤imce gezebilece¤imi umay›m... Hem ben ›fl›¤›, ›fl›kl› günleri yaln›z gezmek, yürümek için sevmem ki!
Bir yerde oturup çevrenize, ta uzaklara bakman›n da tad› yok mu? Gözlerinizin görebildi¤i bütün yerler sizindir, flu tepelerdeki a¤açlar, bir s›raya dizilmifl flu renk renk
evler, flu uzaklaflan insan, flu yaklaflt›kça yüzü beliren gölge, hepsi, hepsi sizindir; sizindir de de¤il, sizsiniz onlar... Onlara bakt›kça, onlar› gördükçe benli¤inizin geniflledi¤ini, zenginleflti¤ini duyars›n›z. Yaln›z de¤ilsiniz, çevrenizde, gözünüzün görebildi¤i kadar uzaklarda hayat var, hepsini sevebilir, hepsini düflünebilirsiniz. K›fl›n
ise öyle mi? Daral›verir, küçülüverir çevreniz. O k›sac›k günler, bu yeryüzünün varl›klar›yla beslenmenize yetmez, uzun gecelerde ise kendi kendinizle bafl bafla kal›r,
gündüz toplayabildi¤iniz az›c›k fleyi de çabucak tüketirsiniz. Ah! Bu k›fl geceleri, bitmek bilmeyen, insan› kendi kendine, hep kendi kendini düflünmeye sürükleyen k›fl geceleri! Size hep kendi kendinizi düflündürdü¤ü için de benli¤inizi gözünüzde büyütür, büyütür. ‹çinizde tükenmez hazineler bulundu¤unu sand›r›r... Evet, medeniyeti
belki k›fl›n getirdi¤i ihtiyaçlar yaratm›flt›r, k›fl geceleri belki hakikatleri araflt›rm›ya,
s›rlar› çözümlemiye, masallar uydurmaya, insanlar, yasalar kurmaya elverifllidir, bizi kendi kendimizle u¤raflmaya, kendimizi be¤enmiye sürükleyen de odur...
Neye yazd›m bu sat›rlar›? Hiç... Ifl›¤a hasretimi, ›fl›kl› yaz günlerine hasretimi söylemek istedim, iflte o kadar. Böyle geldi, böyle yazd›m.
Ulus, 15.12.1950
Kaynak: Nurullah Ataç (2008). Söylefliler (2. Bask›), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. s.264-266.
* Metnin yaz›m›nda özgün biçimi esas al›nm›flt›r.
91
Söylefli türünün en belirgin özelli¤ini aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Röportaj
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
Bir tür olarak röportaj tan›nm›fl bir kifliyi, yeri veya sanat dal›n› genifl okur kitlelerine, kendi görüfl ve düflünceleriyle birlefltirerek araflt›rma, inceleme yoluyla tan›D Ü fiOÜ NREUL ‹ M
tan, ayr›nt›l› bilgi veren yaz›lard›r. Röportaj, genellikle gazeteS ve
dergilerde yay›mlanmakla birlikte son y›llarda televizyon, radyo hatta internet ortam›nda da oldukça yayg›nlaflm›fl ve gazetecili¤in önemli bir dal› olmufltur. SD O‹ KRK AU T
Röportaj yerine “mülakat, görüflme” terimleri de kullan›lmaktad›r.SIRA
D ‹ K S‹ZDE
KAT
D Ü fi Ü Nkökeni,
EL‹M
Röportaj sözcü¤ünün
Latincede ‘toplamak’,
‘getirmek’ anlamlar›nda
D ÜSfi ÜO Nfiiline
kullan›lan reportare
RE LU‹ M
dayan›r. Türkçeye, Frans›zca
“reportage” isminden
S O R U
geçmifltir.
D‹KKAT
N N
N N
Röportaj türünde görüflme tekni¤inden yararlanarak bir yeri,
birS‹ZDE
yap›t› ya da bir
SIRA
AMAÇLARIMIZ
kifliyi tan›tmak için sorular haz›rlan›r. Bu yönüyle gerçekleri oldu¤u gibi ele alan
haber yaz›lar›na benzer; ancak, ele ald›¤› konulara de¤iflik aç›lardan yaklaflmas›,
düflünceye dayal› bir planl› bir anlat›m türü olmas›, röportaj›AMAÇLARIMIZ
yapan›n bilgi birikiK ‹ T A P
mini, deneyimini ortaya koyarak gerçe¤i sapt›rmayacak ölçüde öznel olmas› gibi
yönleriyle de nesnel bir anlat›m tafl›yan haberden ayr›l›r (Kurt, 2009; Aktafl ve GünK ‹ T A P
düz, 2009). Röportaj› haberden ay›ran ve onu edebî bir tür olarak gören Yaflar KeTELEV‹ZYON
mal konuya iliflkin görüfllerini flöyle dile getirir:
T E L ERöportaj
V ‹ Z Y O N bir ede“....Röportaj bir edebiyat say›labilir mi? Bu soruyla çok karfl›laflt›m.
biyat dal› say›lmak ne, röportaj bal gibi edebiyatt›r. Onu haberden ay›ran nitelik,
‹NTERNET
onun edebiyat gücüdür. Haber bir yaratma de¤ildir, bir tafl›mad›r. Asl›nda röportaj
tafl›ma anlam›na geliyor ya, yanl›fl, o tafl›ma olan haberdir, hem de en gerçek anla‹NTERNET
m›yla. Röportaj bir yaratmad›r. Gerçe¤e, gerçe¤in, yaflam›n özüne yarat›lmadan var›lamaz. Yaratmadan hiç kimse hiçbir flekilde gerçe¤i yakalayamaz, yakalarsa da
karfl›s›ndakine anlatamaz. Haber gerçek de¤il mi? Bence haber gerçe¤in gölgesidir.
Haberin arkas›nda neler var, neler dönüyor, ne yaflamlar, dramlar, sevinçler var,
haber bize bunu veremez. Röportaj haberin varamad›¤› yere varand›r, ama nas›l,
yaratarak, gerçe¤i de¤ifltirerek de¤il yaratarak.” (Akt. Özdemir, 2002).
Röportajla haberi karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
D ‹ K KS‹ZDE
AT
SIRA
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Yaflar Kemal
4
Türk edebiyat›nda 20. yüzy›l›n bafllar›nda ün kazanm›fl yazar ve flairlerle gerD Ü fi Ü N E L ‹ M
çeklefltirilen görüflmeler biçiminde ortaya ç›km›flt›r. Günümüzdeki flekliyle ilk röportaj örnekleri Ruflen Eflref Ünayd›n’›n Atatürk’ü dünyaya ve Türkiye’ye tan›tan
R U
ilk görüflme niteli¤i tafl›d›¤› söylenen “Anafartalar Kumandan›S OMustafa
Kemal’le
Mülakat”t›r. Ruflen Eflref Ünayd›n’›n yan› s›ra Hikmet Feridun Es, Mustafa Baydar,
Yaflar Nabi Nay›r, Mehmet Seyda, Yaflar Kemal, Fikret Otyam,D Mustafa
Ekmekçi,
‹KKAT
Leyla Umar’› da bu türün temsilcileri olarak anabiliriz.
Afla¤›da Bizim Anadolu Gazetesi için Birol Uzunmehmeto¤lu’nun Buket UzuSIRA S‹ZDE
ner ile gerçeklefltirdikleri röportajdan baz› bölümler yer almaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Ruflen Eflref Ünayd›n
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
92
Türk Dili-II
Buket Uzuner
(...)
Yazarl›¤a geçifl döneminde kimler sizi yüreklendirdi? Hayat›n›zda önemli
yer tutan yazarlar var m›?
Buket Uzuner: En baflta ve ilk olarak annem! Bana gökteki y›ld›zlardan bafllayarak
hayatta her fleyin ve herkesin bir hikâyesi oldu¤unu daha iki-üç yafllar›mda gösteren
ilk insan annemdir. Zaten daha sonra benim yazarl›¤›m› etkilemifl yazarlardan biri
olan John Berger; “‹lk hikâyeciler, göklerdeki y›ld›zlara ad veren atalar›m›zd›r” der.
Yaln›zca y›ld›zlar de¤il; aflureden, sembollere, törenlerden hal›, kilim desenlerine kadar resim ve duygular›n okunabilece¤ini annemden ö¤rendim ben. Bana edebiyat
konusunda destek veren kifliler aras›nda annemden sonra Attila ‹lhan gelir. Üniversitedeyken yazd›¤›m hikâyeleri edebiyat dergilerine yollamaya bafllad›m. O s›rada
zaten fliir ve romanlar›na hayran oldu¤um Attila ‹lhan hayat›ma girdi. Uzun y›llar
benim gibi edebiyat düflkünü yazar olmak isteyen pek çok gence emek verdi; bizlere
on sekizli yafllarda ne okumam›z ve ne okumamam›z gerekti¤ini ö¤retti. O yafllarda
gençlerin çok gereksindi¤i prototip, bir çeflit deniz feneri, bir mentordu yani. Sonra
Sevgi Soysal var hayat›mda. Sevgi Soysal, beni yazarl›¤› kadar kad›n olarak da çok etkileyen, çok özel bir karakterdir. Liseliydim ve tam hayal etti¤im fleyleri yazan ve tam
kafas›na / kafama göre yaflayan flahane bir yazara rastlad›m. Sevgi, bir yaflam oburuydu, hem anne, efl, afl›k, yazar hem yetiflkin hem çocuk olmak istiyordu ve bütün
zorluklara ra¤men k›sac›k yaflam›nda (40 yafl›nda meme kanserinden gitti) bunlar›
da yaflad›. Yeniflehir’de Bir Ö¤le Vakti roman› o yaflta beni sarsm›flt›. Kendi ‘Gümüfl
Yaz-Gümüfl K›z’ adl› kitab›m›, “yazmaya bafllad›¤›m ilk y›llarda hem yazarl›¤› hem
de kiflili¤iyle beni etkileyen, flehir romantikli¤i, ironik dili, öz-alayc›l›¤›, umut zenginli¤i ve yaflam oburlu¤uyla bana ayn› edebî kandan geldi¤imi düflündürten, giderken
geride kendi kitab›n› b›rakmad›¤› için uzun y›llar yas tuttu¤um ve bir bak›ma bu kitab›n oluflmas›na da böylece neden olan Sevgi Soysal’a hep sevgiyle...” diye ona ithaf
ettim. ‘Kumral Ada-Mavi Tuna’ roman›m da Attila ‹lhan’a ithaft›r. Attila ‹lhan’la
onun son y›llar›nda dünya görüflü olarak yollar›m›z ayr›ld› ama, bana geçen eme¤ini asla inkâr etmedim ve hep flükranla anar›m. Tabii Yaflar Kemal’in ‘‹nce Memed’i,
Naz›m Hikmet’in ‘Memleketimden ‹nsan Manzaralar›’, O¤uz Atay -o s›ralarda d›fllanan- ‘Tutunamayanlar’› ve Bertolt Brecht’in oyunlar›, Tezer Özlü, Adalet A¤ao¤lu,
Leyla Erbil, Sevim Burak ile Rus ve Frans›z edebiyat› beni beslemifltir. San›yorum her
neye gönül koymufl olursak olal›m, o yoldaki ilk ad›mlar›m›z, oluflumumuz önemlidir. Sonradan bu temelin üzerine yetenek, ilgi ve kapasitemize göre kendimizi inflâ
ederiz. Bu s›rada önünüze her zaman engeller ç›kar ve her keresinde tercih yapmak
ve bu tercihlere göre bedeller ödemek, fedakârl›klar yapmak durumunda kal›rs›n›z.
Bundan kaçamay›z ancak, olsa olsa ad›n› koyamay›z... (...)
Hikâye, gezi, deneme, roman ve biyografi türlerinde kitaplar›n›z var. En çok
hangi türde yazarken daha çok zevk al›yorsunuz?
Buket Uzuner: Yazmak serüveni, yazmak olay›n› seviyorsan›z, fliir d›fl›nda edebi tür
farkl›l›¤› ancak dildeki tat de¤iflikli¤i gibi alg›lanabilir. Yani bazen tuzlu, flarküteri çeker can›n›z, bazen tatl› krizine tutulursunuz. Ancak roman yazmak benim 4-5 y›l›m›
gecesi gündüzü, rüyas›, kâbusu ve günlük yaflam›yla elimden alarak can›ma okudu¤u
için, her roman bitince hikâyenin fliirsel kanatlar› alt›na s›¤›nmay› tercih ediyorum.
(...)
Üzerinde çal›flt›¤›n›z yeni bir kitab›n›z var m›?
Buket Uzuner: Bir y›ld›r Yolda adl› bir hikâye kitab› yaz›yorum. Bütün hikâyeleri
seyahat araçlar›nda geçen bir gezi kitab› bu. Hepsi 25 y›ld›r seyahatlerimde bafl›ma
gelen ilginç olaylardan seçti¤im, ancak gerçek adlar› de¤ifltirerek hikâye etti¤im sürprizli yol hikâyeleri bunlar. Hiroflima’dan Pearl Harbor-Honolulu’ya, Marakefl’ten
Berlin’e uzanan, tren, uçak, feribot, otobüs yolculuklar›.
Ekim 2008
Kaynak: www.bizimanadolu.com/sanat/sanat56.htm. Eriflim Tarihi: 15 Eylül 2012.
93
Gezi Yaz›s›
Yazar›n gözlem ve bilgiye dayal› olarak, gezip gördü¤ü yerleri çeflitli yönleriyle,
SIRA S‹ZDE
özenli bir anlat›mla yans›tt›¤› yaz›ya gezi yaz›s› denir. Gezi yaz›s›,
insano¤lunun
yaflad›¤› yerin d›fl›nda farkl› yerler görme iste¤inin bir ürünüdür. Özellikle iletiflim
ve ulafl›m›n bu kadar kolay olmad›¤› zamanlarda bu tür yaz›lar,
farkl› yerleri, farkD Ü fi Ü N E L ‹ M
l› kültürleri, gelenek ve görenekleri tan›tmak ve insanlar› bilgilendirmek görevini
üstlenmifltir. Gezi yaz›lar› edebiyat›n yan› s›ra tarihin, sosyolojinin, antropolojinin,
S O R U
ekonominin, co¤rafyan›n ve bilimin de ilgi alan›na giren bir türdür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Türk edebiyat›nda gezi yaz›s› için seyahat, gezi yaz›lar›n›n yer ald›¤› Desere
‹ K K Ade
T seyahatname terimi kullan›lmaktayd›.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Gezi yaz›lar› yazmak san›ld›¤› kadar kolay de¤ildir. Gezip görülen yerleri kuru
bilgilerle doldurmak, yaz›n›n okunabilirli¤ini azalt›r. Oysa gezi yaz›lar› okuyanlar›n ilgisini çekecek, onlar›n be¤eni duygusunu, gezip görme arzusunu
karfl›layacak
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
ak›c›, etkileyici bir anlat›mla kaleme al›nmal›d›r. Okur için s›radan
fleyleri de¤il,
farkl›l›klar› bulmal›d›r gezi yazar›. Bunun için de iyi bir gözlemci olmal›d›r gezi ya‹ T A P de gezi yazar›. Bir anlamda gezi yaz›lar›, bir çeflit yolculuk an›lar›d›r. BuK nedenle
z›lar›nda gözlemlerden beslenen nesnelli¤in yan› s›ra, yazar›n izlenimlerinin öznelli¤i de bulunur. Bu durum da gezi yaz›lar›nda hem aç›klay›c› anlat›mdan hem de
betimleyici ve öyküleyici anlat›mdan yararlanmay› gerektirir.T E LS EOV ‹RZ UY O N
T E LS EOV ‹RZ UY O N
D‹KKAT
N N
Gezi yaz›lar›, dünyan›n bütün toplumlar›nda çok yayg›n olan ve bafllang›c› esSIRA S‹ZDE
ki ça¤lara kadar inen bir türdür. Dünya yaz›n›nda ‹talyan Marko
Polo, Arap ‹bni
AMAÇLARIMIZ
Batuta 14. yüzy›lda gezi yaz›lar›n›n önemli örneklerini vermifllerdir.
Türk edebiyat›nda seyahatname türüne örnek olabilecek Dilk
eser Hoca G›yaÜ fi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A eserdir.
P
seddin Nakkafl’›n 1422 tarihli H›tay Sefaretnamesi olarak da bilinen
Türk
edebiyat›nda kuflkusuz bu türün en tan›nm›fl yazar›n›n 17. yüzy›lda Seyahatname
S O R U
adl› yap›t›yla Evliya Çelebi oldu¤unu biliyorsunuzdur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
N N
Tanzimattan sonra Bat› edebiyat› türlerinin de yak›ndan tan›nmas›yla gerek çeviri yoluyla bat›l› yazarlar›n, gerek do¤rudan Türk yazarlar›n›nAMAÇLARIMIZ
gezi yaz›lar›n›n edebiyat›m›zda say›ca artmaya bafllad›¤› görülmektedir. Gelenekten gelen seyahatname kültürünün yan› s›ra modern düflünceyle yayg›nl›k kazanmaya bafllayan yeni
K ‹ T A P etkili olduyerleri görme, farkl›l›klar› keflfetme anlay›fl›n›n da bu türün gelifliminde
¤u söylenebilir. Bu dönemde Mehmet Rauf, Ahmet Mithat Efendi, Halit Ziya Uflakl›gil, Cenap fiahabettin gezi yaz›s›nda eserler verenler aras›ndad›r.
T E L Eörneklerinin
V‹ZYON
Cumhuriyet dönemi Türk edebiyat›na gelindi¤inde bu türün
artt›¤› görülür. Bu dönemde özellikle Cumhuriyet düflüncesine ba¤l› olarak ortaya ç›kan Anadoluculuk ve memleket edebiyat›, Anadolu co¤rafyas›n›, insan›n›, kültürü‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son yüzy›llar›nda Bat› ile iliflkilerin gelifltirilmesi
D ‹ K K A T maksad›yla
gönderilen elçilerin yazm›fl oldu¤u Sefaretnameler de gezi yaz›s› s›n›f›nda de¤erlendirilebilmektedir.
SIRA
‹ N T E S‹ZDE
RNET
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
Geziyi yapan kiflinin, gezdi¤i co¤rafyayla ilgili hat›ralar›n› anlatt›¤› düflünülerek
gezi yaz›D‹KKAT
lar› zaman zaman an› türüyle bir tutulmufltur. Oysa gezi yaz›s› an› türünden içerik olarak
‹NTERNET
ayr›l›r. Gezi yaz›s›nda an›lar de¤il, öncelikle co¤rafyalar temel al›n›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Halit Ziya Uflakl›gil
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
94S O R U
Türk Dili-II
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
nü, tarihini,Dyaflama
‹ K K A T biçimini ön plana ç›karm›flt›r. Buna ba¤l› olarak da Anadolu’nun de¤iflik yerlerini ele alan gezi yaz›lar› dikkat çekmeye bafllam›flt›r. Genel
olarak bu dönemde yap›tlar› olan yazarlar›m›z aras›nda Ahmet Haflim, Selim S›rr›
SIRA S‹ZDE
Tarcan, ‹smail Habip Sevük, Reflat Nuri Güntekin, Falih R›fk› Atay, Ahmet Hamdi
Tanp›nar, Sadri Ertem, Burhan Arpad, Fikret Otyam, Abdi ‹pekçi, Azra Erhat, Mina
Urgan, Buket
Uzuner, Nadir Paksoy, Orhan Kural, Zeynep Oral’› sayabiliriz (Balc›,
AMAÇLARIMIZ
2012:118-122).
N N
K ‹ T A P
Günümüz Türkçesiyle
K ‹ T A P kaleme al›nan Evliya Çelebinin Seyahatnamesi için Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Yemek Kültürü adl› kitap ilginizi çekebilir. (M. Yerasimo, çev: Füsun
Kiper, Kitap Yay›nevi, 2011)
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Afla¤›da Murat Belge’nin Baflka Kentler, Baflka Denizler adl› gezi kitab›ndan
al›nm›fl bir örnek yer almaktad›r.
‹NTERNET
Murat Belge
‹NTERNET
Sofya Sokaklar›
Nevski Katedrali’nden biraz do¤uya yürüyünce Sofya Üniversitesi ve Devlet Kitapl›¤›
binalar›na geliyorsunuz. Kitapl›k, önü sütunlu, iki katl›, fl›k ve sade (neo-klasik denebilir) bir bina. Ünivesite ise çok daha flatafatl›. Bunlar hep, eski tarzlar› bir flekilde
canland›ran yeni binalar. Ulusal Tiyatro da böyle, eklektik bir yap›. Girifli Yunan
tarz›nda: ‹onik bafll›klarla sütunlar, üçgen al›nl›k v.b.; ama arkas›nda çan kulesi
tarz›nda iki kule yükseliyor. Sonuç olarak ne tarz oldu¤u belli de¤il. Viyana’da tan›flt›¤›m›z Helmer_Feller ikilisinin eserlerinden biri oldu¤unu san›yorum.
Bu kentte bir de Justinianus zaman›ndan oldu¤u söylenen Steva Sofia Kilisesi
var. Yani bizdekiyle ayn› yaflta. Elimdeki, komünizm döneminde bas›lm›fl rehber kitab›nda, ‹stanbul’dakiyle ayn› azizeye ithaf edildi¤i yaz›l›. ‹yi de, bizdeki Aya Sofya’nn Sofya’s› bir azize de¤il, soyut bir kavramd›r; hikmet ya da bilgelik. Tabiî o dönemde yazan adam›n bunu bilmemesi ve Sofya’y› bir azize sanmas› pekâlâ mümkündür. Herhalde Sofya’n›n kendisi de böyle.
Ben bu kiliseyi, bir de güneydeki Boyana’da olan Boyana kilisesini görmedim.
Kitaptaki resimde Sv. Sofia pek bir fleye benzemiyor.
Sofya’n›n baz› sokaklar›n›n bana çocuklu¤umu hat›rlatt›¤›n› söyleyebilirim.
Epey eski yap› var, k›rklardan, ellilerden de epey yap› var. Yaln›z eski ‹stanbul’u de¤il, eski Ankara’y› da and›r›yor baz› sokaklar›. Küçük bahçeleri olan evler kalm›fl,
sessiz, asude sokaklarda. Eskiden al›fl›k oldu¤umuz oarke tafll› sokaklardan da çok
görüyorsunuz. Toplam nüfusu 1.200.000 dolay›nda bir kentin yaflamak için ne kadar rahat bir yer oldu¤unu bir kere daha anl›yorsunuz. (...)
Kaynak: Murat Belge (2003). Baflka Kentler, Baflka Denizler. ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nlar›, s. 403.
“An›” sözcü¤ü, “anmak” fiil
kökünden türetilmifl bir
isimdir. Arapça “hat›ra”
kelimesi de “hat›rda kalan,
hat›ra gelen” anlam›ndad›r.
“An›”, “hat›ra” “hat›rat”
kelimelerinin bugünkü
anlamda dilimizde
kullan›lmas› ve bir türü
karfl›lamak üzere
kavramlaflmas› oldukça
yenidir.
An›
Bilim, sanat, politika alan›nda ün yapm›fl kiflilerin yaflad›klar› olaylar› ya da yaflad›klar› dönemin önemli oldu¤unu düflündükleri özelliklerini gözlemlerine, izlenimlerine ve bilgi birikimlerine dayanarak anlatt›klar› yaz›lard›r (Aktafl ve Gündüz,
2009). An› zaman›n geçmifl, flimdi ve gelecek olan üç halinden, flimdi ve gelecekle ilgilenmez; yaflanm›fl›, yani geçmifli anlat›r. An› yaflanan ya da tan›k olunan olaylar› paylaflma, bir dönemi gelece¤e aktarma ya da tarihe ›fl›k tutma gereksiniminin
bir ürünüdür (Kavcar ve di¤erleri, 2007: 179). An›lar›n geçmiflte yaflanan olaylara
95
dayanmas›, an›y› tarihe yaklaflt›r›r; ancak tarih toplumsal iken an› daha çok bireyseldir. An› yaz›lar›nda her ne kadar öznellik söz konusuysa da gerçe¤i sapt›rmamak ve içtenli¤i korumak önemlidir.
An› türünde, yaflan›lanlar›n tamam›n›n eksiksiz anlat›lmas› beklenemez. Yazar›n belle¤inde iz etmifl olaylar›n anlat›lmas›nda inand›r›c›l›¤› sa¤lamak için yazar,
SIRA S‹ZDE
an›lar›n› birtak›m belgelerle, tan›klarla ya da mektuplarla destekleyebilir.
An›lar›n
düzenlenmesinde de çeflitlilik olabilir. Kimileri an›lar›n› kronolojik olarak, kimileri
de her hangi bir tarih s›ras› gözetmeksizin yazarlar. An› yaz›lar›
her nas›l yaz›l›rsa
yaz›ls›n kesin belge olarak kabul edilemez. Ancak bilim, sanat ya da siyaset alan›nda tan›nm›fl kiflilerin an› yaz›lar›, döneme ›fl›k tutmaya yard›mc› olurlar. Zaten de
an› yazarlar›ndan bilimsel kesinlik ve do¤ruluk beklenemez. S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
An› türünü öz yaflam öyküsü ile kar›flt›rmamak gerekir. An›da d›flsalDolaylara
‹ K K A T yer vermek
önemliyken öz yaflam öyküsünde içsel olaylara yer vermek önemlidir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
An›lar, farkl› amaçlarla yaz›labilir ve bu an›lar da yazar›n›n toplumdaki yeri, yafl›, mesle¤ine; içeri¤ine ya da yaz›lm›fl oldu¤u yere göre s›n›fland›r›labilir. Bu durumda siyasi an›lar, askerlik an›lar›, gençlik an›lar› ö¤retmenlik
an›lar›, kültürel an›AMAÇLARIMIZ
lar, edebî an›lar gibi farkl› biçimlerde toplanabilir.
An› türünün geçmifli Bat› edebiyat›nda çok eskilere uzan›r. Bat›’da Julius Se‹ T eseri
A P ilk örnekzar’›n kendini savunmak düflüncesiyle yazd›¤› Gallia Savafl›Kadl›
lerden biri olarak kabul edilir. An› yaz›lar›n›n as›l geliflme gösterdi¤i dönem olarak 17. ve 19.yüzy›llar gösterilir. J. J. Rouseau’nun ‹tiraflar, Victor Hugo’nun
E L E V ‹ Z Ytürün
ON
Gördüklerim, Verlaine’in ‹tiraflar, Tolstoy’un ‹tiraflar, adl› Teserleri
bat›daki örneklerindendir.
Türk edebiyat›nda baz› tarihler, seyahatnameler, tezkireler an› s›n›rlar› içinde
de¤erlendirilebilir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Göktürk Kitabeleri an› türünün ilk örne‹NTERNET
¤i olarak kabul edilebilir. 15. yüzy›lda yaz›lan Babürnâme an› türünün daha olgun
örne¤idir ( Çetiflli, 2012:136). Bugünkü anlamda an› türü ancak Tanzimat’tan sonra edebî ve siyasal örnekleriyle yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Bunun
nedenini ÖzdeSIRA S‹ZDE
mir (1972:401, akt. Aktafl ve Gündüz, 2009: 318) flöyle aç›klar:
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
Victor‹ NHugo
TERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Tanzimat döneminde Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, Sami Paflazâde, Ahmet Rasim, Halit Ziya Uflakl›gil bu türde örnekler vermifllerdir.
Cumhuriyet sonraAMAÇLARIMIZ
s›nda an› türünde giderek artan bir yayg›nl›k, zenginlik ve derinlik görülür. Yakup
Kadri Karaosmano¤lu, Halide Edip Ad›var, Mehmet Ç›narl›, Yusuf Ziya Ortaç, YahK ‹ T Salah
A P Birsel, Miya Kemal Beyatl›, Refik Halit Karay, Samet A¤ao¤lu, Oktay Akbal,
na Urgan, Hilmi Yavuz an› türünde yap›tlar› olan yazarlar›m›zdan baz›lar›d›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
“An› türündeki çorakl›¤›n gerçek nedeni, insan›m›z›n yaflam karfl›s›nda
ald›¤› tav›rD Ü fi Ü N E L ‹ M
da aranmal›d›r kan›m›zca. fiundan ki bir kimsenin an›lar›n› yazmas›, kendisiyle,
çevresiyle hesaplaflmas›d›r. Yaflad›¤› dönemi yarg›lamas›d›r. Oysa uzun y›llar böyle
S O R U
bir gereksinimi duymam›flt›r bizim insan›m›z.”
Tanzimat öncesindeki menak›pname, vakayi’name, gazavatname, fetihname,
D ‹ K K A T sefaretname gibi eserler bugünkü anlam›yla birer an› türü olmasalar da an› türüne özgü özellikler tafl›rlar.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Hilmi Yavuz
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
96
Türk Dili-II
Afla¤›da Mehmet Kemal’in, dönemin edebî simalar›ndan Orhan Veli, Melih Cevdet ve Sait Faik ile ilgili edebî an› olarak de¤erlendirilebilecek bir an› yaz›s› örne¤i yer almaktad›r.
Mehmet Kemal
(1920)
Lisede Adnan’› tan›yorum da, Orhan’› tan›m›yorum. Bizden çok büyük s›n›fta okudu¤u için, fazla iz kalmam›fl hat›r›mda, Melih’le Oktay öyle de¤il. ‹kisinin de hat›r›mda kalan izleri var. Melih tiyatro ile u¤rafl›rd›. Oktay, Atatürk’ün önünde baflar›l› bir tarih s›nav› vermiflti. Orhan’› ilk Monno Vanna piyesini okul ad›na oynarken
gördüm. Ercüment Behzat ona önemli bir rol vermiflti, ama neydi, flimdi bilemem.
Baflar›l› oynad›¤›n› söylüyorlard›. Bir flairin baflar›l› aktörlü¤ünü kavrayamam›flt›m,
çocukluk. Bir adam ya flair olurdu, ya aktör benim o zamanki anlay›fl›ma göre... fiairlik çok büyüktü, gözümde. Baflka iflle paylaflamazd›m. fiimdi öyle de¤il tabiî...
fiiirlerim yay›mlanmaya bafllad›¤› zaman, Orhan’la eflit konufltum. Bu eflitli¤i Orhan
koydu. Ben koyamazd›m. Ne yalan söyleyeyim Orhan’›n ilk denemelerini ben anlayamad›m. Nurullah Ataç övmeye bafllad›¤› zaman da anlad›m. Nâz›m bizim gözümüzde sevgiliydi. Sevgiliydi ama, etkisinde kalmaktan da korkuyorduk. Orhan’›n bir ç›¤›r
açt›¤›n›n çok sonralar› fark›na vard›m. “A¤aca bir tafl att›m/ Düflmedi tafl›m/ Tafl›m›
isterim/ Tafl›m› isterim” fliirini ciddiye alam›yordum. fiiir benim için bir eylemdi. Tek
bafl›na bir u¤rafl de¤ildi o yafllarda. Orhan da bu anlay›fl›m› bildi¤inden olacak üstüme varmazd›. Hatta ciddî bir tart›flmaya bile girmek istemezdi. Çocuklu¤uma m› verirdi, yoksa teflvik mi ederdi, hâlâ kestiremiyorum. Bugünse, Orhan’›n yeri edebiyat›m›zda bellidir. Benim düflüncemde bir de¤ifliklik olmam›flt›r. Hâlâ ayn› kan›day›m.
Onun içindir ki, ifli f›krac›l›¤a döktüm. Baflka eylemlerim a¤›r bast›. Bugün Orhan olsa ne derdi, bilmem. Anlay›fllar›m›z›n farkl› oluflu dostlu¤umuza engel olmad›.
Bir gün Orhan, Sait Faik’in bir piyesinden söz etmiflti. Sait mi okumufltu ona, anlatm›fl m›yd›? Geçmifl gün unuttum. Pencere kenar›nda, Kürt Mehmet’te oturmufl konufluyorduk. Ya¤mur ya¤›yordu. Orhan Tercüme Bürosundan, ben gazeteden ayr›lm›flt›m. ‹kimiz de yar› yar›ya iflsiz say›l›rd›k. Orhan, Do¤an Kardefl Yay›nlar›na satt›¤›
Nasrettin Hoca’n›n telif ücretini bekliyordu. Ben de bir gazeteden alaca¤›m paray›.
Sabahleyin u¤ram›fl, idare müdüründen:
“Yar›n gel...” cevab›n› alm›flt›m.
“Ben:
“Ah bir yar›n olsa...” diyordum.
Orhan:
“Ah postac› havaleleri bir da¤›tmaya bafllasa...”.diyordu.
Durup dururken birden:
“Sait’in bir piyesi var, bilir misin? dedi.
“Bilmiyorum, Sait piyes yazm›fl m›?
“Yazm›fl...”
Akl›m, fikrim parada:
“‹yi...”
‹lgilenmedi¤imi görünce anlatmaya bafllad›:
“Sait’in piyesinde hareket var, laf yok. Bir kelimelik konuflmayla da bitiyor. Böyle
ya¤murlu
97
bir günde kalabal›k bir caddede insanlar koflufluyor. Beyo¤lu olacak... Taksiler, hususiler, ba¤›ran,
ça¤›ran, kad›nlar, k›zlar... deme gitsin... büyük bir kalabal›k... ‹flte bu kalabal›k aras›ndan bir adam ç›k›yor. Omuzunda bir tek yorgan›... Ondan baflka göze batar bir
fleyi yok. Vitrinlere baka baka, sahnenin önüne do¤ru geliyor, s›rt›ndaki yorgan› indirip seyircilere do¤ru uzat›yor, hüzünlü bir sesle:
-Sat›yorum... diyor.
Piyes de bitiyor.
“ ‹stanbul’da idi. Bir gün haberini ald›k. beyin kanamas›ndan ölmüfl. Cebinden para, pul, banka cüzdan› de¤il, at yar›fl› dergisi ç›km›fl.
Kaynak: Mehmed Kemal (1972). Türk Dili Dergisi An› Özel Say›s›, s.655-656.
Günlük
Baz› yazarlar, yaflad›klar› önemli olaylar›, duygu ya da düflüncelerini bir deftere yazarlar. Kiflinin kendi alg› ve bak›fl aç›s›na göre günü gününe yaz›lan, üzerinde yaz›ld›¤› günün tarihi bulunan yaz›lara ve bu yaz›lardan oluflturulan yap›tlara günlük
denir. Günlükler yaz›ld›¤› andaki duygu ve düflünceleri, de¤iflikli¤e u¤ramadan
bugüne tafl›rlar. Günlük yazar› yaflad›¤› an› içtenlikle anlat›r. Günlükler bir anlamda yazar›n kendisi ile konuflmas›, iç dökmesidir. Suut Kemal Yetkin, günlük yazma gereksinimini flöyle dile getirmektedir:
SIRA S‹ZDE
“‹nsan›n içini dökmeden edemedi¤i dakikalar olur. Bir dost, bu dakikalarda eriflilmez bir de¤er kazan›r. Ama her fley bir dosta söylenemez ki! Onun için, hele bir inD Ü fi Ü N E L ‹ M
san yazarsa, içinin gizli k›vr›mlar›n› görmesini biliyorsa, masas›n›n bafl›na geçip
kalemi eline almadan edemez. ‹flte günlük dedi¤imiz, yazar›n kendi kendisiyle alçak
S O R U
sesle konuflmas›ndan do¤mufltur.” (akt. Özdemir 2002:186).
Türkçede “günlük” yerine “journal, diary, ruzname, hat›ra, günce”Dgibi
de kul‹ K K terimler
AT
lan›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
An› türünden fark›, günlüklerin olaylar›n yafland›¤› zaman diliminde kaleme
al›nmas›d›r. Oysa an› yaz›lar›, olaylar›n yafland›¤› zamandan çok sonra bir kerede
kaleme al›n›r. Bu yönüyle an› yaz›lar› bellekte kald›¤› kadar›yla
yaz›l›rken günlükAMAÇLARIMIZ
ler, bellekte bütün tazeli¤ini korurken yaz›l›r. Bu nedenle de günlükler an›lara göre daha çok belge niteli¤i tafl›rlar (Çono¤lu, 2009: 242).
K ‹ TGünlük
A P
Günlü¤ün edebî bir tür olmas›nda usta kalemlerin rolü vard›r.
yaz›m›nda Özdemir (2002: 186-187) üç türden söz eder. Birincisi, yazar›n kendi içi dünyas›n› yans›tt›¤› içe dönük günlüklerdir. Bu tür günlüklerde yazar, düflündüklerini oldu¤u gibi günlüklerine yans›t›r ve son derece içtendir. ‹kinci
T E tür
L E V ‹günlük
Z Y O N ise d›fla
dönük günlüklerdir. Bu türde yazar, yaflad›klar› ça¤›n önemli olaylar›n›, tarihi, sosyal yap›y› anlat›r. Bu iki türün d›fl›nda bir de yazar›n bir yap›t ortaya ç›karma sürecini günü gününe aktard›¤› günlükler vard›r. Yazar, bu tür günlükte yap›t› ile il‹NTERNET
gili kayg›lar›n›, çal›flma yöntemini gösterir. Günlük yazarken dikkat edilmesi gereken belirleyici özellikleri flöyle s›ralayabiliriz:
• Günlükler bir fleyi kan›tlama amac› tafl›mazlar. Bu nedenle günlükte kan›ttan çok içtenlik önemlidir.
• Günlükte e¤er bir olay anlat›lacaksa mant›ksal bir düzen içinde anlat›lmal›d›r.
• Günlüklerde öznel ve konuflma diline yak›n bir dil kullan›l›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
98
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
fiairS‹ZDE
Nigâr Han›m
SIRA
AMAÇLARIMIZ
Bat›’da özellikle 19. yüzy›lda büyük art›fl gösteren ve birço¤u Türkçeye çevrilen baz› önemli günlükler ve yazarlar› flunlard›r: Franz Kafka’n›n yazd›¤› GünlükSIRAAndre
S‹ZDE Gide’in Günlük’ü Albert Camus’nun Defterler’i, Virginia Woler adl› eseri,
olf’un Bir Yazar›n Günlü¤ü, Stefan Zweig’in Günlükler’i.
Türk edebiyat›nda günlük türü nedense di¤er yaz›l› anlat› türlerine göre pek
geliflmifl bir tür de¤ildir. Bunda günlükleri yay›nlama konusundaki çekingenlik kadar kiflinin özel dünyas›n› içeren yaz›lar›n paylafl›lma kayg›s›n›n da bulunmas› etO Ranlat›
U
kili olabilir. SBir
türü olarak Tanzimat’la birlikte edebiyat›m›za giren günlü¤ün
ilk örne¤i Direktör Ali Bey’in Hindistan’a yapt›¤› gezinin izlenimlerini içeren Seyahat Jurnali (1897)
D ‹ K K A Tadl› eserdir. Bu örne¤i flair Nigâr Han›m’›n ölümünden sonra yay›mlanan Hayat›m›n Hikâyesi, Ahmet Refik’in Kafkas Yollar›nda adl› seyahat günlü¤ü, Ömer Seyfettin’in Balkan Harbi günlerini anlatan Ruznâmesi izler.
SIRA S‹ZDE
Günlük türünün as›l geliflimi 1950 sonras› Nurullah Ataç ile bafllar. Salah Birsel,
Tomris Uyar, O¤uz Atay, Cemil Meriç, Cemal Süreya, Cahit Zarifo¤lu, Hilmi Yavuz,
Adalet A¤ao¤lu,
Fethi Naci, Oktay Akbal bu türde yap›tlar› olan yazarlar›m›zdan
AMAÇLARIMIZ
baz›lar›d›r.
K ‹ T A P
Günlük türünün
daha yak›ndan görmek için Mareflal Fevzi Çakmak ve GünK ‹ Tözelliklerini
A P
lükleri adl› kitab› okuyabilirsiniz. ( Haz: Hatemi, N., ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2002)
TELEV‹ZYON
Afla¤›da
günlük türünde yazd›¤› örne¤i an› türüyle karfl›laflt›rarak
T E Salah
L E V ‹ Z YBirsel’in
ON
okuyunuz.
‹NTERNET
Salah Birsel
12 aral›k
Kimi zaman
kitaplar›ma
ad
bulmakta
çok
darl›k
çekerim.
Buldu¤um
adlardan
hiç
‹NTERNET
birini be¤enmem.
Dört Köfleli Üçgen için de öyle oldu. Ona bir ara Kara Tafl Üzerinde Kara Koyun diyecektim. Son anda cayd›m.
Edebiyat kahveleriyle ilgili an›lar›m› yay›nlarken de çok bunald›m. Tam 47 ad buldum. Sonunda Kahveler Kitab›’nda karar k›ld›m. Peygamberler Kitab› da diyecektim. Çok kar›fl›kl›k olur diye çekindim.
Kimi zaman da kitab›m›n ad› önceden tak›l›r akl›ma. Sen Beni Sev için öyle olmufltur. fiiirin ‹lkeleri, Dünya ‹flleri, Hacivat›n Kar›s›, Ases, Kikirikname için de ayn› fleyi söyleyebilirim. (...)
15 aral›k
Bir hafta çal›flarak “Amerikal› Tolstoy”u temize çektim. 20 daktilo sayfas›. Demek
afla¤› yukar›, günde üç sayfa. Bu, temize çekerken kimi düzeltmeler yapmam yüzündendir. Yoksa bir günde daktiloda 8-9 sayfa yazabiliyrum. Daha ço¤unu de¤il. Yoruluyorum.
18 aral›k
Sabahleyin befl buçukta uyand›m.
Kafam›n, dün yazmaya bafllad›¤›m -haz›rl›¤›n› bir ayd›r yap›yorum- denemeye kurulu olarak beni bekledi¤ini gördüm. Hemen masam›n bafl›na geçerek, denememi
havaya kald›racak çeflniyi çizifltirdim.
Bir ara salondan çakma¤›m› almaya gittim. Dönerken onu pantolonumun sa¤ cebinde -solunda anahtarlar vard›r- tafl›may› çok sevdi¤imi saptad›m. Buna da, salondaki masadan sekiz ad›m ve iki ayak ötedeki odama -bu aral›¤› iki kez sayd›m- gelirken büyük hazlar ald›¤›m› görerek vard›m.
Saat yedide yeniden yatt›m.
99
7.20’de yeniden kalkt›m. Bu kez günlük yazmaya durdum. Ama bir fley yazamad›m.
Belle¤im biraz önceki canl›l›¤›n› yitirmiflti. Kafam›n içindeki bir sürahi mi dökülmüfltü, ne?
Sekiz buçukta yeniden yatt›m.
On buçukta kalkt›m.
J’ye sabahki çal›flmalar›m› anlatt›m.
Orada da kald›m. Akflama de¤in bir daha odama ayak atmad›m. Tek sat›r bile okumad›m. J. Biraz so¤uk alm›flt›. Onun için koflufltum durdum.
Kaynak: Salâh Birsel (1976). Kufllar› örtünmek (Günlük: 1972-1975), ‹stanbul:
Ada Yay›nlar›, s.201-202.
Yaflam Öyküsü/Biyografi
Edebiyat, sanat, spor, sosyal ya da fen bilimleri gibi kendi alanlar›nda tan›nm›fl, ün
yapm›fl, okurun ilgisini çekecek kiflilerin yaflam öykülerini araflt›rarak okuyana bilgi vermeyi amaçlayan yaz› türüdür (Kantemir, 1995:273). Yaflam öykülerinin belli
bir uzunlu¤u yoktur; bazen bir f›kra kadar k›sa bazen de bir roman kadar uzun
olabilir. Uzunlu¤u ne kadar olursa olsun yaflam öyküsü yazmak ayr›nt›l› bir çal›flmay› gerektirir. Yaflam öyküsü olabildi¤ince nesnel olmal›, gerçeklere ba¤l› kalmal›, anlat›m›na düfl gücü kar›flmamal› ve belgelere dayal› olarak kaleme al›nmal›d›r.
Yaflam öyküleri yaz›l›fl amac›na göre farkl›l›klar göstermekle beraber yaz›m›nda
dikkat edilmesi gereken belirleyici özellikleri flöyledir (Aktafl ve Gündüz, 2009;
Çelebio¤lu, 2007):
• Yaflam öykülerinde tarihsel gerçeklik en önemli ögedir. Bu nedenle yaflam
öyküleri aç›k, sade ve tarafs›z bir görüflle yaz›lmal›d›r.
• Yaflam öyküsü anlat›lacak kiflinin çocuklu¤undan itibaren yaflam› ele al›n›r.
• Yaflam öyküsünde anlat›lacak kiflinin ö¤renim yaflam›, yetiflmesini etkileyen
bafll›ca etkenler belirtilir.
• Yaflam öyküsünde kiflinin bireysel ve toplumsal özellikleri yans›t›l›r.
• Yaflam öyküsünde ele al›nan kiflinin üretti¤i de¤erler, baflar›lar› ve önemi
aktar›l›r.
• Yaflam öyküsü yaz›m›nda gerçekler sapt›r›lmaz, ancak gerçekler sanatç› duyarl›l›¤› ile yaz›l›r.
• Yaflam öyküsünde üçüncü kiflili anlat›m kullan›l›r.
Yaflam öyküsü, bat› edebiyat›nda kökeni yüzy›llar öncesine uzanan en eski yaz›l› anlat›m türlerindendir. Bat›da ba¤›ms›z bir tür olarak yaflam öyküsünün öncüsü olarak, M.S. 46-120 y›llar› aras›nda yaflam›fl olan Yunanl› yazar Plutarkhos ve
onun pek ço¤u tan›nm›fl isimleri anlatt›¤› Paralel Hayatlar adl› eseri gösterilir. Rönesansla birlikte bu türde yaz›lan örnekler armaya bafllar. Stefan Zweig’in Dünya
Fikir Mimarlar› adl› eseri dünya edebiyat›nda yer alan önemli bir örnektir.
Türk edebiyat›nda da çok eski dönemlerde uygulanm›fl bir yaz› türü olan yaflam öyküsünün izlerine 8. yüzy›lda Orhun Yaz›tlar› ve Yenisey yaz›tlar›nda rastlan›r. (Çelebio¤lu, 2007: 18). Osmanl› döneminde yaflam öyküsü yaz›m gelene¤inin
önemli ad›mlar› tezkirecilikle at›lm›flt›r. Anadolu sahas›nda ilk tezkire örne¤i, 16.
yüzy›lda, Edirneli Sehî Bey’in sundu¤u Heflt Behiflt (Sekiz Cennet)’tir. 16. yüzy›ldan
20. yüzy›la kadar bu gelenek sürmüfltür. Tezkireler, edebiyat tarihimiz için önemli kaynaklar aras›nda yer alm›flt›r. Türk edebiyat›nda bat›l› anlamda yaflam öyküsü
yaz›m›na 19. yüzy›lda, Tanzimat edebiyat›ndan itibaren rastlan›r. Bu dönemde yaflam öyküsü türünde eserlerin say›s› ve çeflitlili¤i artm›flt›r. Mehmed Siraceddin, Recaizade Mahmut, Ebüzziya Tevfik, Muallim Naci, Nam›k Kemal, Faik Reflat, Beflir
Yaflam öyküsü ya da
biyografi, geçmiflte kalan
hayat› ve ona ba¤l› baflar›y›
ve ürünü yeniden üretme,
deneyimleme ve bunu
yayg›nlaflt›rma giriflimi
olarak de¤erlendirilebilir.
Stefan Zweig
100
Türk Dili-II
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
DD ÜÜ fifi ÜÜ NN EE LL ‹‹ M
M
SIRA Ayfle
S‹ZDEKulin
SS OO RR UU
DD ‹‹ KK KK AA TT
S O R U
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
KK ‹‹ TT AA PP
AMAÇLARIMIZ
TT EE LL EE VV ‹‹ ZZ YY OO NN
K ‹ T A P
Fuad, Ahmet Mithat yaflam öyküsü türünde eser veren yazarlar aras›ndad›r (Çelebio¤lu, 2007: 18).
Yaflam öykülerinin yaz›l›fl amac› tarihsel süreçte farkl›l›k gösterdi¤i gibi yaz›l›fl
biçimleri de farkl›l›k göstermektedir (Gökalp Aslan, 2009: 247). Ansiklopedik yaflam öyküsünde, söz konusu kiflinin yaflam›n›n önemli kesitleri ele al›nmakta kiflisel yaflam›na dair bilgi verilmemektedir. Meydan Larousse, Ana Britannica gibi temel baflvuru ansiklopedilerindeki yaflam öyküleri bu türe örnek verilebilir. Bir di¤er yaflam öyküsü yaz›m türü, belgesel yaflam öyküsüdür. Söz konusu kifliyi ayr›nSIRA
t›l› olarak aktaran
bu tür yaz›m, genellikle akademik araflt›rma örnekleridir. Edebi
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
yaflam öyküsü tarz›nda yaz›lan yaflam öyküleri tan›nm›fl kiflilerin yaflam›n›n yaz›nsal bir de¤er tafl›yacak flekilde yaz›lmas›d›r. Bu tür yaz›mda araflt›rmac›n›n belgeDD ÜÜ fifi ÜÜ NN EE LL ‹‹ M
M
selci kimli¤i
ile yarat›c›
kimli¤i birleflir. Son y›llarda giderek yayg›nlaflan bir yaflam
SIRA biçimi
S‹ZDE de söylefli biçiminde yaflam öyküsüdür. Bu tür yaz›mda, kifli
öyküsü yazma
OO RR UU elden toplanan bilgilerle belgelerin birleflmesi söz konusudur.
hayattaykenSS birinci
Yaflam öyküsü
yaz›lan romanlarda kurgusall›k ön plandad›r. Bu tür romanlarda
DD ‹‹ tarz›nda
KK KK AA TT
yaflam öyküsü bir malzemedir.
N N
S O R U
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Cumhuriyet
döneminde Türk edebiyat›nda Mithat Cemal Kuntay, Abdülhak fiinasi Hisar, Yakup
D ‹ K K A TKadri, Behçet Necatigil, fievket Süreyya Aydemir, Saadettin Nüzhet Ergun,AMAÇLARIMIZ
Beflir Ayvazo¤lu, Mehmet Kaplan, As›m Bezirci, Atilla Özk›r›ml›, Ayfle
AMAÇLARIMIZ
Kulin, Selim ‹leri farkl› türde yaflam öyküsü yazan yazarlardan baz›lar›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
KK ‹‹ TTöyküsüne
AA PP
Belgesel yaflam
örnek olarak Türk fliirinin önemli köfle tafllar›ndan biri olan
Yahya Kemal’in
anlat›ld›¤› “Yahya Kemal: Eve Dönen Adam” adl› biyografiyi okuyabilirsiAMAÇLARIMIZ
niz. (Ayvazo¤lu, B., Kap› Yay›nlar›, 2008)
TT EE LL EE VV ‹‹ ZZ YY OO NN
Edebî yaflamK öyküsüne
‹ T A P örnek olarak Mustafa Kemal Atatürk’ün hayat›n›n ele al›nd›¤› “Tek
Adam” adl› eseri okuyabilirsiniz. (Aydemir, fi. S., Ankara: Remzi Kitabevi, 1999)
‹‹ NN TT EE RR NN EE TT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Afla¤›daki
T E L E örnekte
V ‹ Z Y O N Türk edebiyat›nda öykü türünde ünlü yazarlar›m›zdan Sait Faik Abas›yan›k’›n yaflam›n›n önemli kesitleri ele al›narak kiflisel yaflam›na dair bilgi verilmektedir.
‹NTERNET
ABASIYANIK,
‹ N T E R Sait
N E T Faik, öykü yazar› (Adapazar› 1906 - ‹stanbul 1954). Abas›zo¤ullar›ndan kereste tüccar› Mehmet Faik’in o¤lu. ‹lkö¤retimini Adapazar› Rehber-i Terakki Mektebi’nde yapt›. Kurtulufl Savafl›’ndan sonra ailesi ‹stanbul’a yerleflince ‹stanbul Erkek Lisesine verildi. Onuncu s›n›fa arkadafllar›yla Arapça ö¤retmenine
yapt›klar› bir flaka okuldan uzaklaflt›r›lmalar›na yol açt› ve lise ö¤renimini Bursa’da
tamamlad› (1928). ‹stanbu Edebiyat Fakültesine devama bafllad›ysa da arad›¤›n›
bulamad› ve ayr›ld›, babas›n›n iste¤i üzerine iktisat ö¤renimi için Lozan’a gitti
(1931). Orada da ancak on befl gün kalabildi, Fransa’n›n Grenoble kentine geçti.
Grenoble’de kald›¤› üç y›l süresince ö¤renimini bir yana b›rakarak gönlünce yaflad›,
babas› taraf›ndan geri ça¤r›l›nca da döndü (1935). Hal›c›o¤lu Ermeni Yetim Okulundaki Türkçe ö¤retmenli¤i k›sa sürdü. Babas›n›n deste¤iyle giriflti¤i fasulye tüccarl›¤› da iflasla sonuçland›. Daha sonra belli bir iflle u¤raflmad›. Haber gazetesinde bir
ay süren adliye muhabirli¤i (1942) d›fl›nda ölen babas›n›n (1939) b›rakt›¤› gelirle
yaflad›, yazarl›¤› meslek edindi. 1944’te tutuldu¤u sirozdan kurtulamayarak öldü.
Mezar› Zincirlikuyu’dad›r.
Sait Faik Abas›yan›k
‹NTERNET
101
Lise y›llar›nda fliir ve öyküler yazmaya bafllayan Sait Faik’in Uçurtmalar adl› ilk
yaz›s› Milliyet gazetesinde yay›mland› (9 Ocak 1929). Bursa Lisesi’nde kompozisyon
ödevi olarak yazd›¤› ilk öyküsü ‹pekli Mendil, edebiyat hocas›n›n övgüleriyle karfl›lan›nca ikincisini, Zemberek’i yazd›. 1934’te Varl›k’ta yay›mlanmaya bafllayan öyküleriyle hemen dikkat çekti, ilk fliirlerinin ço¤unu da yay›mlamad›.
fiiiri ikinci bir u¤rafl edinmifl, uzun öykü say›labilecek iki roman, öykü özelli¤i tafl›yan elliyi aflk›n röportaj yazm›flt›r. 171 öyküsüyle 49 röportaj› on üç kitapta topland›. Bas›lm›fl olan on alt› kitab› önce Varl›k (1965), sonra Bilgi Yay›nevi’nce sekiz kitapta topland› (1970). 1953’te Amerika’daki Mark Twain Derne¤i’nce, modern edebiyata katk›lar›ndan dolay› onur üyeli¤i verildi. Burgaz’daki evi de müze haline getirildi (1964). (...)
Kaynak: Atilla Özk›r›ml› (1982). Türk Edebiyat› Ansiklopedisi 1 (A-C). ‹stanbul:
Cem Yay›nevi, s.12-14.
Öz Yaflam Öyküsü/Otobiyografi
Bilim, sanat, siyaset, spor vb. alanlar›n›n herhangi birinde tan›nm›fl kiflilerin, kendi yaflam›n› anlatt›¤› yaz› türüdür. Otobiyografi olarak da bilinen öz yaflam öyküsü, yazar›n›n di¤er insanlar taraf›ndan bilinmeyen ya da kendisi hakk›nda bilinmesini istediklerini do¤rudan aktarmas›na, gelecek kuflaklar taraf›ndan tan›nmas›na
olanak sa¤lar.
Öz yaflam öyküsü birinci kiflinin a¤z›ndan anlat›l›r. Bu yönüyle an› türüne benzer; ancak an› türündeki gibi dönemini yans›tmak kayg›s› yoktur. Yazar, merkeze
kendisini al›r ve zamansal s›ralamaya dikkat ederek, gerçe¤e ba¤l› kalarak, do¤al
ve yal›n bir dille kendi yaflam›n› yazar. Kendini, yaflam›n› anlatan yazardan nesnel
olmas› beklenemez (Özdemir, 2002: 211).
Augustine taraf›ndan 397 y›l›nda yaz›lan ‹tiraflar, Bat› kültürünün ilk otobiyografik anlat›s› olarak kabul edilir. 19. yüzy›lda Jean Jacques Rousseau taraf›ndan kaS‹ZDE Roussealeme al›nan ‹tiraflar ise bugünkü anlamda otobiyografinin ilkSIRA
örne¤idir.
u”nun ‹tiraflar›’n›n 1781’de yay›nlanmas›yla, kendini referans göstererek yaz›lan,
yazar›n içsel yaflam›n› ve psikolojisini içeren “öz yaflam öyküsü” türü do¤mufl olur.
Türk edebiyat›nda özyaflamöyküsü türünde yap›tlar oldukça azd›r. Bunlar aras›nda Muallim Naci’nin Ömer’in Çocuklu¤u (1889), Yusuf Akçura’n›n Ta Kendim
S O RHayat›m›n
U
yahut Defter-i Amalim (1944), Nigâr Han›m’›n Nigâr binti Osman:
Hikâyesi (ölümünden sonra yay›mland›, 1959), Halikarnas Bal›kç›s›’n›n Mavi Sürgün
(1961) an› yönleri a¤›r basmas›na karfl›n öz yaflam öyküleri aras›nda
D ‹ K K Ada
T say›labilir.
Öz yaflam öyküleri, belgesel öz yaflam öyküleri ve edebî öz yaflam öyküleri olmak üzere iki biçimde yaz›labilir. Belgesel öz yaflam öyküsünde sanatsal kayg›dan
SIRA S‹ZDE
çok yazan kiflinin bilgi aktarma, kendini tan›tma amac› ön plandad›r. Edebî öz yaflam öykülerinde ise yazar, yaflam›ndan, geçmiflinden kesitler aktar›rken sanatsal
bir kayg› ile eserini ortaya koyar. Yazar, öykü ya da roman olarak
öz yaflam öyküAMAÇLARIMIZ
sünü kaleme al›r. Bu tür öz yaflam öyküsü an› türü ile benzerlikler tafl›r.
Otobiyografi; kendi anlam›na
gelen autos, yaflam
anlam›na gelen bios, yaz›
anlam›na gelen graphe
kelimelerinden, kendi yaflam
öyküsü anlam›n› tafl›yan
Yunanca kökenli bir
sözcüktür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Halikarnas Bal›kç›s›
Ayla Kutlu’nun yaflam›n›n ilk 20 y›l›n› anlatt›¤› Zaman da Eskir adl›K eseri
öz yaflam
‹ T Aedebî
P
öyküsüne örnek olarak okuyabilirsiniz. (‹stanbul: Bilgi Yay›nevi, 2006)
Yaflam öyküsü ile öz yaflam öyküsünün farkl›l›klar›n› araflt›r›n›z. TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
5
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
102
Türk Dili-II
Afla¤›daki örnekte Cahit Külebi’nin, hayat›n›n ilk on iki y›l›n› anlatt›¤› öz yaflam
öyküsünden k›sa bir bölüm yer almaktad›r.
Cahit Külebi
1916 ya da 1917 güzü sonuna do¤ru do¤muflum. Babam›n Kur’an üzerine yazd›¤›
not 1332 Aral›k ay›. Milâdi’ye çevrilince 1917 y›l›n›n 9 Ocak günü oluyor, do¤ruysa. Ha bir y›l önce ha bir y›l sonra, ne önemi var, denilebilir. Bence önemli. O k›fl k›yamet günlerinde annem de tifo ya da tifüsten a¤›r hasta. Göç ederken bir ka¤n› üstünde de do¤abilirdim. Annem çok sa¤lam yap›l› bir köylü a¤a k›z›yd›. ‹natç›, ac›mas›z, pratik zekâl›. Yafl› belli de¤ildi. Hiç perhiz etmedi, 90’›na do¤ru öldü.
Annemin ateflli hastal›¤› onu, hem de bak›ms›z k›fl göçünde, öldürebilirdi. Ölseydi ben de karn›nda ölecektim. Bu hastal›k bende bir eksiklik b›rakmad›. Çocukken
ben de sa¤l›kl›yd›m. Seferberlik günlerinde beni köyde çok iyi beslemifller. ‹ri kemikliyim. Fazla tatl› canl› da de¤ilim. Ülser gibi, anfizem gibi hastal›klar sonradan oldu.
Ben do¤madan birkaç ay önce bir göçmen kafilesiyle Zile’ye gelmifller. On km. uzaktaki Çeltek köyüne yerleflmifller. Hem hayvanlar›n bak›m› böylelikle sa¤lanm›fl, hem
de babam annemi köye yerlefltirip Zile’de bafl›na buyruk yaflam›fl. (...)
San›yorum ki üç yafl›ma geldi¤imde Zile’ye tafl›nd›k. Beni hemen anaokuluna
verdiler. Annem, benim için gösterdi¤i ihtirasla hemen hiç rahat b›rakmad›. Sabahlar› dö¤erek okula göndermek isterdi. Ben de gider gitmez kaçard›m. Okulda sonsuz
bir yaln›zl›k ve gurbet duygusuna kap›l›r ve korkard›m. Ya eve, ya da ablalar›m›n
okudu¤u ‹nas Mektebine kaçard›m. Kendim de, ablalar›m da çok s›k›nt› çektik bu
yüzden. (...) Sonunda beni evimize çok çok uzak Dutlup›nar ilkokuluna verdiler.
Ö¤retmenim uzun ak sakall›, nur yüzlü, mahalle mektebinden gelme biriydi. Hiçbir
derste bizi kapat›p gitmez, çok sevgi gösterir ve elifli ka¤›tlar›ndan levhalar yapt›r›rd›.hele öyle elifli ka¤›tlar›ndan has›rlar ördürürdü ki, bugün ilkokullar›m›zda niçin
yapt›r›lmaz, flaflar›m. Pamuk Hoca beni öyle bir ba¤lad› ki, bir daha hiçbir okulda
dersten kaçmad›m. Ertesi y›l da Artova’ya tafl›nd›k.
Zile’de çok küçüktüm, lise II. S›n›fta arkadafllar›mla çekilen resimden anl›yorum
ki, beni do¤ar do¤maz okula vermifller. Bu yüzden, yürekli ve atak yarad›l›fll› oldu¤um halde, bütün yaflam›mda utangaç ve çekingen kald›m. Özellikle yabanc›lar›n
yan›nda bu tutumum benim için büyük bir eksiklik oldu. (...)
Artova, Çiftlik, flimdiki ad› Çaml›bel küçük bir köydü. Biz gitti¤imizde yeni ilçe
olmufltu. Sivas’la Tokad aras›nda, yol üstünde küçük bir ilçe-köy. Sonra ilçe olmay›
ona çok görmüfller, biz ayr›ld›ktan sonra ilçe merkezini Kunduz köyüne nakletmifller. Artova ad›n› da oraya vermifller. fiimdi ad›n› Çaml›bel koymufllar. Benim fliirlerimden çok sonra, elbette fark›na varmadan...(...)
Artova’n›n kendisi küçüktü ama masal gibi büyük deveci köyleri vard›. O köylerde üç gün konuklu¤um oldu. Artova’dan geçenler 2 km. kadar yak›n›nda Yatm›fl adl› bir köy görürler. O köyde de bizim Erzurum göçmenleri otururdu. Öyle mandalar› vard› ki, devler gibi zincirle ba¤larlard›. Çak›r gözlü, çakal, huysuz koflum madalar›. Her birinin kendine özgü davran›fllar›ndan, birer kahraman gibi söz edilirdi.
Sonra babam› Niksar’a atad›lar. 1937’yi kesinlikle an›msayabiliyorum. ‹lkokulun 3.
s›n›f›ndayd›m. Arkadafllar›m›n ço¤unu da unutmad›m. Çal›flkan geçinirdim ama,
s›n›fta her fleyi benden iyi yapanlar vard›. (...)*
*(Cahit Külebi’nin çocuklu¤unu kendi a¤z›ndan anlatt›¤› bu bölüm Türkiye Yaz›lar› dergisinde (May›s 1977) yay›mlanm›flt›r.)
Kaynak: Muzaffer Uyguner (1991). Cahit Külebi Yaflam›, fiiiri, Yap›tlar›, Seçmeler. ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi, s. 11-19.
103
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
N
AMAÇ
3
Düflünce yaz›lar›n›n genel özelliklerini aç›klayabilmek
‹nsanlar›, farkl› alanlardaki bir konu üzerinde
düflündürmeyi, tart›flt›rmay›, bu yolla gerçeklere
ulaflt›rmay›, amaçlayan yaz› türlerine düflünce
yaz›lar› denir. Yazar, okuru ya ele ald›¤› konuya iliflkin bilgilendirmek ister, ya da o konuya
iliflkin kendi düflüncelerini paylaflmak ister. Düflünce yaz›lar› bir gözlem, deneyim ya da araflt›rmaya dayal› yaz›lard›r. Yazar›n sanatl› anlat›m
kayg›s› yoktur. Bu tür yaz›lar›n yaz›l›fl amac› ile
okura verilmek istenen ileti aras›nda bir bütünlük aran›r. Bilimsel kavramlara ve terimlere yer
verilen düflünce yaz›lar›n›n nesnel bir tutum içinde kaleme al›nmas› beklenir. Kiflisel görüfllerin
yans›t›ld›¤› düflünce yaz›lar› genelde gazete çevresinde oluflan yaz›lard›r. Düflünce yaz›lar›nda
kullan›lan dil, duygusal ve ça¤r›fl›mlara dayal›
bir nitelik tafl›maz. Bu tür yaz›larda bu nedenle
anlam okurdan okura farkl›l›k göstermez, de¤iflik biçimlerde yorumlanmaya elveriflli bir yap›da de¤ildir.
Düflünce yaz›lar› türlerini s›ralayabilmek
Yaz›lar›n türlerini, konular›ndan çok; konular›n
ele al›n›fl biçimi belirler. Her birinin kendi içinde
belirleyici özelliklerinin bulundu¤u düflünce yaz›lar› genel olarak; makale, f›kra, deneme, söylefli, an›, elefltiri, günlük, röportaj, gezi, söylefli, yaflam öyküsü, öz yaflam öyküsü biçiminde s›ralanabilir.
Düflünce yaz›lar›n›n türlerini ay›rt edebilmek
Düflünce yaz›lar› olarak s›n›fland›r›lan yaz› türlerinin her birinin kendine özgü özellikleri vard›r.
Bilgi vermeye ve fikirleri aç›klay›p kan›tlamaya
çal›flan makale, edebiyat ve sanat, sosyal, siyasal,
askerlik, din ve ahlâk, t›p ve sa¤l›k, spor, kültür,
tarih gibi her konuda yaz›labilir. Makale, edebiyat›m›za Tanzimat Döneminde gazete ile birlikte
Bat›’dan giren düflünce yaz›lar›ndand›r.
F›kra, gazetelerde güncel, önemli, özelli¤i olan
konular› belgelendirme gere¤i duymadan kiflisel
bir görüfl olarak aç›klayan k›sa yaz›lard›r. Öznel
bir anlat›m› vard›r. Bu türde ayr›nt›lara, belgelere, kan›tlara yer verilmez. F›kra yazar›, genifl kit-
lelere seslendi¤i için dili kolay anlafl›l›r, aç›k ve
durudur. Makaleye göre daha k›sa ve daha yo¤un bir anlat› olan f›kralar, bilimsel bir gerçe¤i
ortaya koyma gibi bir iddias› yoktur. Gazete f›kralar›nda temel amaç, önemli noktalara okurun
dikkatini çekmek ya da konuya iliflkin düflünmesini sa¤lamakt›r. ‹çinde gülmece ögesi bulunan
k›sa öykülere de f›kra denir. Bu tür f›kralarda,
gerek kahramanlar›n davran›fllar› ve düflüncelerinde gerekse tafl›d›klar› mizah ögeleri ve dilde
ulusal kültürü yans›tan izler vard›r.
Elefltiri, bir eseri, sanatç›y›, dönemi veya okuyucuyu de¤erlendirmek amac›yla yaz›lan yaz›lard›r.
Elefltirmenlerin yaklafl›m›na, eseri de¤erlendirme
yöntemlerine göre de¤iflik elefltiri türleri vard›r.
Sanatç›ya dönük elefltiri; elefltirmenin de¤erlendirmek için ele ald›¤› yap›t› özellikle sanatç›n›n
varl›¤›n› ölçü alarak yapmas›d›r. Yap›ta dönük
elefltiri; elefltirmenin bak›fl aç›s›n›n sanatç›ya de¤il de yap›t›na yönelik oldu¤u elefltiridir. Okura
dönük elefltiri; elefltirmenin yap›t› de¤erlendirmekten çok, yap›t›n bir okur olarak kendisi üzerindeki etkilerini de¤erlendirdi¤i elefltiridir. Topluma dönük elefltiride; elefltirmenin de¤erlendirme yapaca¤› yap›t›n ortaya kondu¤u dönemdeki
toplumsal ve tarihsel özelliklerin yap›ta etkileri
gözlenir. Yap›t, toplumsal bir belge olarak görülür. Çözümleyici elefltiri; yukar›da aç›klanan elefltiri türlerinin yetersiz görülmesi üzerine kimi elefltirmenler, yap›t› çok yönlü inceleme yoluna gitmifllerdir. Bu türde elefltirmen, gerekti¤inde öznel, nesnel ya da toplumcu bir bak›flla yap›ta
yaklafl›labilece¤ini savunur.
Deneme, herhangi bir konu hakk›nda kiflisel görüfl ve düflünceleri kesin yarg›lara ba¤lanmadan,
söylefli havas›nda, içten bir dille kaleme al›nan
yaz›lard›r. Belirli bir düflünceyi benimsetmeye
çal›flmamas› nedeniyle f›kradan; belgelere, tan›klara yer verme zorunlulu¤u olmamas› aç›s›ndan
da makaleden; belirli bir sonuç ve yarg›ya varmama yönüyle de elefltiriden ayr› bir özellik tafl›r. Deneme yaz›lar›nda, an› ya da günlük türünde rastlanan bir içtenlik ve gelifligüzellik havas›
vard›r. Her konuda yaz›labilmesi, deneme türünün en belirgin özelli¤i olarak görülebilir. Ele ald›¤› konulara göre denemeleri klasik deneme,
104
Türk Dili-II
edebî deneme, felsefi deneme, elefltirel deneme
olarak dört bafll›k alt›nda toplanabilir.
Söylefli, yazar›n kendi e¤ilimleri do¤rultusunda
seçti¤i herhangi bir konu hakk›ndaki görüfllerini;
konuflma do¤all›¤› içinde anlatan düflünce yaz›lar›d›r. Bu türde düflünceler karfl›l›kl› konuflma
havas› içinde kaleme al›n›r ve konusu da genellikle günlük sanat olaylar›d›r. Konuflma do¤all›¤›
içinde yaz›ld›¤› için söylefli türünde yazar, devrik
cümlelere bolca yer verir ve konuya iliflkin okura sorular sorar, fliirlerden, atasözlerinden, deyimlerden, özdeyifllerden yararlan›r.
Röportaj tan›nm›fl bir kifliyi, yeri ya da sanat dal›n› genifl okur kitlelerine, kendi görüfl ve düflünceleriyle birlefltirerek araflt›rma, inceleme yoluyla tan›tan, ayr›nt›l› bilgi veren yaz›lard›r. Röportaj
türünde görüflme tekni¤inden yararlanarak bir
yeri, bir yap›t› ya da bir kifliyi tan›tmak için sorular haz›rlan›r. Bu yönüyle gerçekleri oldu¤u gibi
ele alan haber yaz›lar›na benzer; ancak, ele ald›¤› konulara de¤iflik aç›lardan yaklaflmas›, düflünceye dayal› bir planl› bir anlat›m türü olmas›, röportaj› yapan›n bilgi birikimini, deneyimini ortaya koyarak gerçe¤i sapt›rmayacak ölçüde öznel
olmas› gibi yönleriyle de nesnel bir anlat›m tafl›yan haberden ayr›l›r. Röportaj, tek bir yaz› olabilece¤i gibi, ayn› konuda dizi yaz› da olabilir.
Gezi yaz›s›, yazar›n gözlem ve bilgiye dayal› olarak, gezip gördü¤ü yerleri çeflitli yönleriyle, özenli bir anlat›mla yans›tt›¤› yaz›lard›r. Gezi yaz›lar›
okuyanlar›n ilgisini çekecek, onlar›n be¤eni duygusunu, gezip görme arzusunu karfl›layacak ak›c›, etkileyici bir anlat›mla kaleme al›nmal›d›r.
Okur için s›radan fleyleri de¤il, farkl›l›klar› bulmal›d›r gezi yazar›. Gezi yaz›lar›nda gözlemlerden beslenen nesnelli¤in yan› s›ra, yazar›n izlenimlerinin öznelli¤i de bulunur. Bu durum da
gezi yaz›lar›nda hem aç›klay›c› anlat›mdan hem
de betimleyici ve öyküleyici anlat›mdan yararlanmay› gerektirir.
An›; bilim, sanat, politika alan›nda ün yapm›fl kiflilerin yaflad›klar› olaylar› ya da yaflad›klar› dönemin önemli oldu¤unu düflündükleri özelliklerini gözlemlerine, izlenimlerine ve bilgi birikimlerine dayanarak anlatt›klar› yaz›lard›r. An› zaman›n geçmifl, flimdi ve gelecek olan üç halinden, flimdi ve gelecekle ilgilenmez; yaflanm›fl›,
yani geçmifli anlat›r. An› yaz›lar›nda her ne kadar
öznellik söz konusuysa da gerçe¤i sapt›rmamak
ve içtenli¤i korumak önemlidir. An› türünde, yazar›n belle¤inde iz etmifl olaylar›n anlat›lmas›nda
inand›r›c›l›¤› sa¤lamak için yazar, an›lar›n› birtak›m belgelerle, tan›klarla ya da mektuplarla destekleyebilir. An›lar›n düzenlenmesinde de çeflitlilik olabilir. Kimileri an›lar›n› kronolojik olarak,
kimileri de her hangi bir tarih s›ras› gözetmeksizin yazarlar.
Günlük, günü gününe yaz›lan, üzerinde yaz›ld›¤› günün tarihi bulunan yaz›lar ve bu yaz›lardan
oluflturulan yap›tlard›r. Günlükler yaz›ld›¤› andaki duygu ve düflünceleri, de¤iflikli¤e u¤ramadan
bugüne tafl›rlar. Günlük yazar› yaflad›¤› an› içtenlikle anlat›r. Günlükler bir anlamda yazar›n kendisi ile konuflmas›, iç dökmesidir. An› türünden
fark›, günlüklerin olaylar›n yafland›¤› zaman diliminde kaleme al›nmas›d›r. Günlük yaz›m›nda üç
türden söz edilir. Yazar›n kendi içi dünyas›n› yans›tt›¤› içe dönük günlükler, d›fla dönük günlükler
ve yazar›n bir yap›t ortaya ç›karma sürecini günü
gününe aktard›¤› günlüklerdir.
Yaflam öyküsü (biyografi); edebiyat, sanat, spor,
sosyal ya da fen bilimleri gibi kendi alanlar›nda
tan›nm›fl, ün yapm›fl, okurun ilgisini çekecek kiflilerin yaflam öykülerinin araflt›r›larak okuyana
bilgi vermenin amaçland›¤› yaz› türüdür. Yaflam
öyküsü olabildi¤ince nesnel olmal›, gerçeklere
ba¤l› kalmal›, anlat›m›na düfl gücü kar›flmamal›
ve belgelere dayal› olarak kaleme al›nmal›d›r.
Öz yaflam öyküsü (otobiyografi), bilim, sanat, siyaset, spor vb. alanlar›n›n herhangi birinde tan›nm›fl kiflilerin, kendi yaflam›n› anlatt›¤› yaz› türüdür. Öz yaflam öyküsü, yazar›n›n di¤er insanlar taraf›ndan bilinmeyen ya da kendisi hakk›nda
bilinmesini istediklerini do¤rudan aktarmas›na,
gelecek kuflaklar taraf›ndan tan›nmas›na olanak
sa¤lar. Öz yaflam öyküsü birinci kiflinin a¤z›ndan
anlat›l›r. Bu yönüyle an› türüne benzer; ancak
an› türündeki gibi dönemini yans›tmak kayg›s›
yoktur. Yazar, merkeze kendisini al›r ve zamansal s›ralamaya dikkat ederek, gerçe¤e ba¤l› kalarak, do¤al ve yal›n bir dille kendi yaflam›n› yazar. Öz yaflam öyküleri belgesel öz yaflam öyküleri ve edebî öz yaflam öyküleri olmak üzere iki
biçimde yaz›labilir. Belgesel öz yaflam öyküsünde sanatsal kayg›dan çok yazan kiflinin bilgi aktarma, kendini tan›tma amac› ön plandad›r.
105
1. Afla¤›dakilerden hangisi düflünce yaz›lar›n›n özelliklerinden de¤ildir?
a. Bir konu üzerinde düflündürme ya da bilgi vermenin amaçlanmas›.
b. Bir konu hakk›nda kendi düflüncelerini paylaflmay› amaçlama.
c. Sadece kiflisel hayat› konu edinip öznel bilgilere yer verilmesi.
d. Baz› türlerinde bilimsel kavramlara ve terimlere
yer verilmesi.
e. Bir gözlem, deneyim ya da araflt›rmaya dayal›
yaz›lar olmas›.
5. Afla¤›daki sanatç›lardan hangisi söylefli türünde eser
vermifltir?
a. fievket Rado
b. Nurullah Ataç
c. Muallim Naci
d. Reflat Nuri Güntekin
e. Ahmet Hamdi Tanp›nar
I. Ele al›nan konunun bilimsel bir tarzda ifllenmesi.
II. Yazar›n savundu¤u düflünceyi aç›k olarak yazmas›,
dolayl› anlat›mlara ve söz oyunlar›na yer vermemesi.
III. Yazar›n savundu¤u düflünceyi kan›tlay›c› belgeler,
örnekler sunmas›.
2. Yukar›da temel özellikleri verilen yaz› türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Deneme
b. Makale
c. F›kra
d. An›
e. Söylefli
6. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde sözü edilen yaz›
türü yanl›fl tan›mlanm›flt›r?
a. Tan›nm›fl bir kifliyi, yeri ya da sanat dal›n› genifl
okur kitlelerine, kendi görüfl ve düflünceleriyle
birlefltirerek araflt›rma, inceleme yoluyla tan›tan,
ayr›nt›l› bilgi veren yaz›lara röportaj denir.
b. Günü gününe yaz›lan, üzerinde yaz›ld›¤› günün
tarihi bulunan yaz›lar ve bu yaz›lardan oluflturulan yap›tlara günlük denir.
c. Yazar›n birtak›m olaylar› belgelerle, tan›klarla ya
da mektuplarla anlatt›¤› yaz› türüne an› denir.
d. Bilim, sanat, siyaset, spor vb. alanlar›n›n herhangi birinde tan›nm›fl kiflilerin, kendi yaflam›n›
anlatt›¤› yaz› türüne öz yaflam öyküsü denir.
e. Yazar›n gözlem ve bilgiye dayal› olarak, gezip
gördü¤ü yerleri çeflitli yönleriyle, özenli bir anlat›mla yans›tt›¤› yaz›lara gezi yaz›s› denir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi deneme türünün özelliklerinden de¤ildir?
a. Özgün söyleyifllere yer verilir.
b. ‹roniden genifl ölçüde yararlan›l›r.
c. Anlat›lanlar iç konuflma tekni¤iyle verilir.
d. Senli benli ve içtenlikli bir dil kullan›l›r.
e. Düflünceler kesin yarg›lara ba¤lanmaya çal›fl›l›r.
7. Afla¤›dakilerden hangisi gezi yaz›s› türünün edebiyat›m›zdaki önemli temsilcilerindendir?
a. Evliya Çelebi
b. Nam›k Kemal
c. fiinasi
d. ‹bni Batuta
e. Edirneli Sehî Bey
4. Afla¤›dakilerden hangisi yap›ta dönük elefltirinin
özelliklerinden biridir?
a. Ele al›nan yap›t, özellikle sanatç›n›n varl›¤› ölçü
al›narak de¤erlendirilir.
b. Yap›t, konunun ele al›n›fl biçimi, anlat›m biçimi,
dilin kullan›m› gibi yönlerden de¤erlendirilir.
c. Elefltirmenin bir okur olarak yap›t›n kendisi üzerindeki etkilerini de¤erlendirdi¤i elefltiridir.
d. Yap›t›n ortaya kondu¤u dönemdeki toplumsal
ve tarihsel özelliklerinin yap›ta etkilerinin de¤erlendirildi¤i elefltiridir.
e. Yap›t›n gerekti¤inde öznel, nesnel ya da toplumcu bir bak›flla de¤erlendirildi¤i elefltiridir.
8. “Türk edebiyat›nda günümüzdeki flekliyle ilk röportaj örneklerini ..................... “Anafartalar Kumandan›
Mustafa Kemal’le Mülakat” adl› eserle vermifltir.” Bofl
b›rak›lan yere afla¤›dakilerden hangisi getirilmelidir?
a. Suut Kemal Yetkin
b. Halikarnas Bal›kç›s›
c. Yakup Kadri Karaosmano¤lu
d. Ruflen Eflref Ünayd›n
e. Behçet Necatigil
106
Türk Dili-II
“
9. “Burada bir adam var. Onun hakk›nda birçok belge ve delillerim var. Ben gerçek bir portre çizmeye çal›flaca¤›m.” diyen bir yazar›n yazd›¤› yaz› türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Makale
b. Öz yaflam öyküsü
c. Yaflam öyküsü
d. An›
e. Elefltiri
10. Edebiyat›m›zda afla¤›daki düflünce yaz›lar›ndan
hangisi di¤erlerine göre daha az örne¤i bulunan bir
türdür?
a. Makale
b. Deneme
c. An›
d. Gezi yaz›s›
e. Öz yaflam öyküsü
“fiairin Hayat› fiiire Dâhil”
Nursel Duruel
Biyografi türünü bir an zamana yay›lm›fl sonsuz genifllikte bir yelpaze gibi düflünelim. Tek düzlemde de¤il,
birbirlerinin içinden geçerek farkl› düzlemlerde aç›labilen, binlerce kanattan oluflmufl ola¤anüstü renkli bir
yelpaze... Her kanad›nda say›s›z yaflamöyküsü tafl›yan
bu yelpazenin geçmiflteki ucu efsanelere gömülmüfltür,
günümüzdeki ucu yaflanm›fl hayatlara, gerçek hayatlara
aç›l›r. Ya da bunu mümkün k›lmas› beklenir. Bir ucu
toplumdan topluma, dönemden döneme de¤iflen de¤er
yarg›lar›yla s›n›rland›r›lm›flt›r, bir ucu gerçek tutkusuyla
›fl›ldar. Bir ucu dinin, siyasetin, ideolojilerin güdümündedir, bir ucu insan›n do¤as›nda. Kökleri günlük hayattad›r, dallar›, meyveleri sanatta. En alt basamakta gündelik, basit özgeçmifller durur, üst basamaklarda yaz›nsal biyografiler. Arada da üstekileri kapsamaya çal›flan
baflvuru kitaplar›, ansiklopediler vb... Ve her birinde
sayfalar dolusu isim, sayfalar dolusu özetlenmifl yaflamöyküsü. Yani, Behçet Necatigil’e “Kitaplarda Ölmek”
fliirini yazd›ran durum:
Ad›, soyad›
Aç›l›r parantez
Do¤du¤u y›l, çizgi, öldü¤ü y›l, bitti
Kapan›r parantez
O flimdi kitaplarda bir isim, bir soyad›
Bir parantezin içinde do¤um, ölüm y›llar›.
Ya sayfa alt›nda, ya da az ilerde
Eserleri, ne zaman bas›ld›¤›
K›sa uzun bir liste
Kitap adlar›
Can çekiflen kufllar gibi elinizde.
Parantezin içindeki çizgi
Ne varsa orada
Ümidi, korkusu, gözyafl›, sevinci
Ne varsa orada.
O flimdi kitaplarda
Bir çizgilik yerde hapis,
Hâlâ m› yafl›yor, korunamaz ki,
Öldürebilirsiniz.
Biyografi yazar›n›n ifli parantezin içindeki çizgiyi açmaya çal›flmakt›r. Ad›m›n› att›¤› andan itibaren peflini hiç
b›rakmayacak sorularla yüz yüze kal›r: yazmaya kalk›flt›¤›m kiflinin hayat›n› ören ayr›nt›lar›n tümüne ulaflabi-
107
lir miyim? Onu, kiflili¤inin bütün yönleriyle görebilir
miyim? Marguerite Yourcenar’›n Hadrianus’un An›lar›’nda dedi¤i gibi, “kendi gölgemi onun üzerine düflürmeden” yazabilir miyim? Daha nice soru ve sorun... Zor
ifl! Daha da zoru otobiyografi. George Sand Gizli Günlük’ünde, “insan›n bütün yaflam›n› tam bir içtenlikle,
yüzü k›zarmadan ya da korkudan titremeden anlatabilmesi için yeterince temiz ya da yeterince mutlu olas›
gerekir; ama aram›zda böylesi az” diyor. Stefan Zewig
da bütün yaz›nsal türler içinde baflar›n›n en düflük oldu¤u alan›n otobiyografi oldu¤unu söylüyor ve ekliyor:
“Çünkü en tehlikelisi odur. Yazarlar bu yola seyrek baflvururlar.” Bu yola baflvuran, do¤rudan otobiyografi yazarak kendini anlatan, aç›klayan yazar bizim edebiyat›m›zda daha az. Günlük yazan da çok de¤il; an› belki biraz daha fazla. Yazarlar›n kendilerine iliflkin aç›klamalar en s›k röportajlarda rastl›yoruz; o da do¤al olarak
konuflman›n ba¤lam›yla s›n›rl› kal›yor. Öte yandan biliyoruz ki otobiyografiye yaslanan ya da otobiyografik
ö¤eleri yap›t›n›n kendi gerçekli¤i içinde eriterek kullanan yazar az de¤il. Tamamen aksi söz konusu oldu¤unda, yazarla yap›t› aras›nda mesafe oldu¤unda da, yazar›n “ben”i yap›tlar›na s›zar, siner, onlara da¤›lm›fl olarak
yaflar. Hele flairse. (...)
”
Kaynak: Nursel Duruel (1999). “fiairin Hayat› fiiire
Dahil”, Kitap-l›k Dergisi. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar› (37), s.215.
1. c
2. b
3. e
4. b
5. a
6. c
7. a
8. d
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce Yaz›lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makale” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Deneme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltiri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Söylefli” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “An›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gezi Yaz›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Röportaj” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaflam Öyküsü” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öz Yaflam Öyküsü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
108
Türk Dili-II
S›ra Sizde 1
Gazetelerde yer alan haber yaz›lar›n›n, halk› ayd›nlatmak, genellikle güncel bir konu hakk›nda bilgi vermek,
aç›klama yapmak gibi amaçlar› bulunmaktad›r. Gazeteler ve dergilerde yer alan haber yaz›lar›yla, okurlar›n
bilgilendirilmesinin yan› s›ra günlük olaylar›n aktar›lmas› ve güncel konularda farkl› yazarlar›n görüfllerinin
paylaflmas›na olanak sa¤lanmas›n›n ve okurlar›n ele al›nan konuya iliflkin düflündürülmelerine f›rsat verildi¤i
için haber yaz›lar› düflünce yaz›lar›n›n kayna¤›d›r.
S›ra Sizde 2
Makaleler bir tezi savunma yaz›lar›d›r. Yap›s›, ortaya
at›lan görüflü destekleyecek düflüncelerle örülür. Nesnellik makale türünün en belirgin özelli¤idir. Yazar ortaya koydu¤u tezi savunmak, kan›tlamak için bilimsel
verilerden yararlanma yolunu seçer. F›kra türü de düflünsel bir planla kaleme al›nmas›na ra¤men makaleden
k›sa yaz›l›r, yazar anlatt›klar›n› kan›tlamak zorunda de¤ildir. Bilimselden çok kiflisel görüfllerini aç›klar.
S›ra Sizde 3
Genel ya da günlük bir konuyu savunma amac› gütmeksizin ve kendi düflüncelerini karfl›l›kl› konuflma havas›nda, samimi bir dille yaz›lmas›, konunun genel ve
yüzeysel olarak ele al›nmas›, konuflmada rastlan›lan
devrik cümlelerin kullan›m›na s›kl›kla yer verilmesi söylefli türünün en belirgin özelli¤idir.
S›ra Sizde 4
Haberler de röportaj da gazete ve dergilerde yay›mlanan yaz›lard›r. Röportaj, bir olay ya da bir durum hakk›nda bir kifli ile yap›lan görüflmedir. Haber ise günlük
gazetelerde, belli aral›klarla yay›nlanan dergilerde, meslek kurulufllar›n›n belli aral›klarla yay›nlad›¤› bültenlerde; radyo ve televizyonlarda belli zaman aral›klar›yla
sunulan bültenlerde halka duyurulmak üzere yay›mlanan yaz›lard›r.
Röportaj yaz›lar›nda da haber yaz›lar›nda da foto¤raf ve
belge kullan›larak nesnellik sa¤lanmaya çal›fl›l›r. Haber
yaz›lar›nda “Ne?/Kim?; Neyi?/Kimi?; Nas›l?; Niçin?; Nerede? ;Ne zaman?” sorular›n›n yan›tlar› aran›rken röportajda görüflme tekni¤inden yararlanarak bir yeri, bir yap›t› ya da bir kifliyi tan›tmak amaçlan›r.
S›ra Sizde 5
Yaflam öyküsünde üçüncü kifli anlat›m›; öz yaflam öyküsünde birinci kifli anlat›m› kullan›l›r. Yaflam öyküsünde nesnelli¤in sa¤lanmas› daha kolayken öz yaflam
öyküsünde öznellik bulunabilir. Yaflam öyküsünde söz
konusu kifliye d›flardan bak›l›rken öz yaflam öyküsünde
içerden bak›fl söz konusudur. Yaflam öyküsünde belge,
öz yaflam öyküsünde bellek ön plandad›r.
109
Abak, A. (1992). Örnekleriyle Kompozisyon Bilgileri. ‹stanbul: Hazar Yay›nlar›.
Aktafl, fi. ve Gündüz, O. (2009). Yaz›l› ve Sözlü: Okuma- Dinleme - Konuflma - Yazma. Ankara: Akça¤
Yay›nlar›.
Balc›, Y. (2012). “1960 Sonras›nda Türk Edebiyat›nda
Elefltiri” Elefltiri Tarihi içinde. (Ed. R. Filizok ve M.
Dayanç ). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›,
164-191
______. (2012). “Gezi”, Cumhuriyet Dönemi Türk
Nesri içinde. (Ed. ‹. Çetiflli ve E. Kolaç). Eskiflehir:
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 116-129
Birinci, N. (2009). “Yaz›l› Kompozisyon Türleri”, Türk
Dili ve Kompozisyon içinde (Ed: Z. Korkmaz, vd.).
Bursa: Ekin Yay›nevi.
Çelebio¤lu, S. (2007). Türk Edebiyat›nda Modern Biyografinin Do¤uflu, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul:
Bo¤aziçi Üniversitesi.
Çetiflli, ‹. (2012). “An›”, Cumhuriyet Dönemi Türk
Nesri içinde. (Ed. ‹. Çetiflli ve E. Kolaç). Eskiflehir:
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›,
Çono¤lu, S. (2009). “Günce”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz,). Ankara: Nobel Yay›nevi, 242-243
Filizok, R. (2012). “Edebî Elefltirinin Tan›m›, Kapsam›
ve Türk Edebiyat›nda Elefltirinin Tarihi Kaynaklar›” Elefltiri Tarihi içinde.( Ed. R. Filizok ve M.
Dayanç). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 3-21
Kantemir, E. (1995). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara:
Engin Yay›nevi.
Kavcar, C., O¤uzkan F., Aksoy, Ö.(2007). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m. Ankara: An› Yay›nc›l›k.
Kurt, Y. (2009). “Deneme”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü
Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara: Nobel Yay›nevi, 213-218.
______. (2009). “Röportaj” Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü
Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara:
Nobel Yay›nevi, 227-234.
Macit, M. (2012). “Klasik Dönem Türk Edebiyat›nda
Elefltiri” Elefltiri Tarihi içinde.( Ed. R. Filizok ve M.
Dayanç). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›,
24-42
Macit, M. ve Soldan, U. (2010). Edebiyat Bilgi ve Teorileri El Kitab›. Ankara: Grafiker Yay›nlar›.
Özdemir, E. (2002). Yaz›nsal Türler. 5.bask›. Ankara:
Bilgi Yay›nevi.
_______ (2008). Sözlü- Yaz›l› Anlat›m Sanat›: Kompozisyon, 15. Bas›m, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Özkan, M., Esin, O. ve Tören, H. (2001). Yüksekö¤retimde Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m, ‹stanbul: Filiz Yay›nevi.
Parlat›r, ‹. (2009). “Öteki Edebî Türler”, Türk Dili ve
Kompozisyon içinde (Ed: Z. Korkmaz vd.). Bursa:
Ekin Yay›nevi,
Topçu, H. (2009). “Elefltiri”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü
Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara: Nobel Yay›nevi, 271-276.
______. (2009). “F›kra”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m içinde (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara:
‹pfliro¤lu, Z. ve di¤. (2008). Ça¤dafl Türk Yaz›n›, ‹stanbul: Toroslu Kitapl›¤›.
Hece. Elefltiri Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Dergisi, Say›:77/78/79, Ankara, Hece Yay›nlar›, May›s/Haziran/Temmuz 2003.
Hece. Gezi Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Dergisi, Say›:174/175/176, Ankara, Hece Yay›nlar›, Haziran/Temmuz/A¤ustos 2011.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili Söylefli Özel Say›s›, Ayl›k
Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 693, Ankara, Eylül
2009.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili An› Özel Say›s›, Ayl›k Dil
ve Edebiyat Dergisi, Say›:246, Ankara, Mart 1972.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili Gezi Özel Say›s›, Ayl›k
Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 256, Ankara, Mart 1978.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili Günlük Özel Say›s›, Ayl›k Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 127, Ankara, Nisan
1962.
Yap› Kredi Yay›nlar›. Kitap-l›k Dosya: Yaflamöyküsü
(Yazmak / Okumak) Say›:36, Bahar 1999.
Yap› Kredi Yay›nlar›. Kitap-l›k Dosya: ÖzYaflamöyküsü Beni Yazmak Say›:37, Yaz 1999.
5
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
Sanatsal yaz›lar›n genel özelliklerini aç›klayabilecek,
Sanatsal yaz› türlerini s›ralayabilecek,
Sanatsal yaz›lar›n türlerini ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sanatsal yaz›lar
• fiiir
• Öykü
• Roman
• Tiyatro
‹çindekiler
Türk Dili-II
Yaz›l› Anlat›m Türleri
ve Uygulamalar› II:
Sanatsal Yaz›lar
• G‹R‹fi
• SANATSAL YAZILAR
Yaz›l› Anlat›m Türleri ve
Uygulamalar› II:
Sanatsal Yaz›lar
G‹R‹fi
‹nsano¤lunun duygular›n› ve düflüncelerini, düfllerini, tasar›lar›n› kâ¤›da dökme
gereksiniminin bir yans›mas›d›r yaz›. Yaz› yerine yaz›l› anlat›m ya da kompozisyon
terimleri de kullan›labilmektedir. Yaz›lar, yüzy›llar içinde çeflitlenmifl ve benzer yap›sal özellik tafl›yanlar belirleyici özelliklerine göre ortak adlar alt›nda toplanm›flt›r. Yaz› türlerini bir önceki ünitede, belirleyici özelliklerine göre düflünce yaz›lar›
ve sanatsal yaz›lar olarak ikiye ay›rm›fl ve düflünce yaz›lar›n› temel özellikleri çerçevesinde örneklerle ele alm›flt›k. Bu ünitede de sanatsal yaz›lar›n ortak özellikleri ve bu tür içinde yer alan anlat›mlar ele al›nmaktad›r.
SANATSAL YAZILAR
Türk Dil Kurumunun genel a¤daki Büyük Türkçe Sözlük içinde yer alan Yaz›n Terimleri Sözlü¤ü’nde sanat, “Bir duygunun, bir tasar›n›n, bir düflüncenin ya da güzelli¤in anlat›m›nda kullan›lan yöntemlerin tümü ve bunlar›n sonunda eriflilen
üstün yarat›c›l›k.” (tdkterim.gov.tr/bts.) olarak tan›mlanmaktad›r. Sanat niteli¤i tafl›yan yaz›larda tan›mda oldu¤u gibi, bir düflüncenin veya duygunun anlat›m›nda
yaratma, yeniden oluflturma söz konusudur. Sanatsal yaz›lar kurguya dayal› yaz›lard›r. Bu yönüyle sanatsal yaz›larda gerçe¤in oldu¤u gibi aktar›m›ndan çok, yazar›n süzgecinden geçirilmifl, birlefltirilmifl ve yeniden kurgulanm›fl, yeni bir gerçekli¤in aktar›m› söz konusudur. Bu gerçeklikte estetik de¤er, önemli bir ölçüttür.
Yaz›lar›n türünün belirlenmesinde konudan çok, konunun ele al›n›fl biçimi, yani dilin kullan›m› baflat de¤iflkendir. Sanatsal yaz›larda dilin kullan›m›, düflünce
yaz›lar›ndakinden farkl›d›r. Sanatsal yaz›larda, düflünce yaz›lar›nda oldu¤u gibi
okuru bilgilendirmek amac› olmad›¤› için sözcüklere gerçek anlamlar›n›n ötesinde yeni anlamlar yüklenebilir. Sanatç›, söz sanatlar› ile sözcüklerin anlam s›n›r›n›
geniflletir ve onlara günlük dilin kullan›m›ndan farkl› anlamlar kazand›r›r (Özdemir, 2000: 33). Sanatsal yaz›lar nesnel yaflam›n gerçeklerinden esinlenerek kurmaca bir dünyay› yans›t›r ve insana, insan gerçe¤ini bir kurgu içinde sunarak özdeflim kurdurur.
Sanatsal yaz›larda, sanatç›n›n iletisi ile okurun anlad›¤› farkl› olabilir. Bu farkl›l›k, yanl›fll›k olarak de¤erlendirilmemelidir. Bu tür yaz›larda ileti, yaflamla çok yönlü ba¤lant›lar› olan, okurun kendine göre yorumlayaca¤› çok anlaml› bir ça¤r›fl›md›r. Bu yönüyle okurun donan›ml› olmas›n›, yaz›nsal sanatlar› anlamland›rabilme-
SIRA S‹ZDE
112
Türk Dili-II
sini gerektirir. Özdemir (2000: 103) bu durumu flöyle ifade eder: “Yaz›nsal metinD Ü fi Ü N E L ‹ M
leri okurken, okur olarak yapaca¤›m›z bir ifl de söylenenlerden söylenmemifl olan›
ç›karmakt›r.” Bu ba¤lamda, afla¤›da ele al›nan sanatsal yaz›lar›n tan›mlanmas›ndaS O R U
ki çeflitlilik asl›nda
bu tür yaz›lar›n öznelli¤i ile aç›klanabilir.
S O R U
Sanatsal yaz›lar,
yaz›nsal metinler veya kurmaca, kurgusal metinler olarak da ifade
D ‹ K Kedebî,
AT
edilmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
1
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
‹ K K A T kaleme al›nan sanatsal yaz›larda, yo¤un olarak betimleyici ve öyküÖzellikle düzD yaz›yla
K biçiminden
‹ T A P
leyici anlat›m
yararlan›l›r.
N N
K‹ N‹T ET R AN EPT
TELEV‹ZYON
Cahit S›tk› Taranc›
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Sanatsal yaz›lar›,
düflünce yaz›lar›n›n özellikleriyle karfl›laflt›rd›¤›n›zda benzerlikleri ve
SIRA S‹ZDE
farkl›l›klar› nelerdir?
Sanatsal yaz›lar, zaman zaman birbirlerinin anlat›m tekniklerinden yararlansa da
fliir ve düz yaz› olmak üzere iki ana türde yaz›labilir. fiiir d›fl›nda düz yaz› ile yaz›K S‹ OT R AU P
lan sanat yaz›lar›n›n
en belirginleri olarak öykü, roman, tiyatro türleri örnek olarak
verilebilir. Bir fliir, bir öykü, bir roman ya da tiyatro eseri kendi iç yap›s›na göre
S‹ZDE
farkl›l›klar SIRA
bar›nd›rmakla
birlikte sanatsal yaz›lar›n birbirlerinden etkilendikleri de
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
bir gerçektir. Sözgelimi epik tiyatro gücünü düz yaz›dan al›r, buna karfl›l›k baz› öykülerde zaman
DSIRA
Ü fi Ü Nzaman
E L ‹ M fliirsel özellikler göze çarpar. Bu ünitede türlerin birbirinden
S‹ZDE
kesin çizgilerle ayr›lamayaca¤› anlay›fl› benimsenerek sanatsal yaz› türlerinden fliir,
öykü, roman
genel özellikleriyle betimlenip bu türlere örnek olabilecek
‹ N T Eve
R Ntiyatro
ET
S O R U
metinlere yer
verilmifltir.
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RA U P
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
SIRA S‹ZDE
fiiir
SIRA S‹ZDE
E L E V ‹ Z Yulafl›lamayan
ON
Ortak bir Ttan›ma
türlerden biri olan fliir, genel olarak, “Zengin semAMAÇLARIMIZ
bollerle, ritimli
sözlerle, seslerin uyumlu kullan›m›yla ortaya ç›kan, hece ve durak
bak›m›ndan denk ve kendi bafl›na bir bütün olan edebî anlat›m biçimi, manzume, naz›m,‹ N kofluk”
(www.tdk.gov.tr) olarak tan›mlanmaktad›r. fiiirin tan›mlanan
K T‹ ETR NAE TP
özelliklerine karfl› ç›karak fliir yazan flairler, kendileri tan›mlar fliiri. Yahya Kemal
fliiri kalpten gelen bir durumun dile yans›mas› olarak nitelerken Recaizade Mahmud Ekrem fliiri düflünce, duygu ve hayal olarak kabul eder (Birinci, 2001: 355).
TELEV‹ZYON
Cahit S›tk›’ya göre “fliir, kelimelerle güzel biçimler kurmak sanat›d›r.” fiiiri tan›mlamaya çal›flman›n bofl bir çaba oldu¤unu belirten Melih Cevdet’e göre “Tan›m
ak›l iflidir. fiiir ise ak›l d›fl›d›r.” Valery fliiri düz yaz› ile karfl›laflt›rmakta ve düz ya‹ N T E fliiri
R N E Traksa benzetmektedir. Valery’nin tan›m›ndan yola ç›karak Suut
z›y› yürüyüfle,
Kemal Yetkin (1969) fliirden düz yaz›ya düz yaz›dan da fliire var›lamayaca¤›n›, flairin baflar›s›n› sözcüklere gerçek anlamlar›n› unutturan sezifle ve ustal›¤a ba¤lar.
Nurullah Ataç’›n “Günler geçtikçe fliir fludur fliir budur demekten uzaklafl›yorum,
bana fliir zevkini verecek söz ar›yorum” demesi fliir anlay›fl›n›n kifliden kifliye, toplumdan topluma farkl›l›k göstermesi ile aç›klanabilir. Ortak bir tan›m›na ulaflmakta zorlan›lan fliirin ölçütleri, toplumlara ve dönemlere göre de¤iflse de belirgin baz› ortakl›klar› bulunmaktad›r.
Sanatsal yaz› türleri içinde fliir en eski tür olarak nitelendirilmektedir. fiiirde ça¤r›fl›m, imge, duyular, sezgi, duygular önemli yer tutmaktad›r. Anlat›m ise düz yaz›
türlerine göre daha kapal›, söyleyifl daha ritmik ve alg›lar daha ön plandad›r (Gö-
113
5. Ünite - Yaz›l› Anlat›m Türleri ve Uygulamalar› II: Sanatsal Yaz›lar
kalp-Alpaslan, 2009: 174). J. Cocteau fliirde gerçe¤in imgelerle anlat›lmas› gerekti¤ini “Ne masay› anlataca¤›m diye masa sözcü¤ünü kullanacaks›n›z, ne kuflu anlataca¤›m diye kufl sözcü¤ünü; ne de aflk› anlataca¤›m diye aflk sözcü¤ünü.” sözleriyle ifade eder. fiiir, sanatsal yaz› türleri içinde daha yo¤un estetik de¤erler tafl›yan ve daha çok dikkat gerektiren bir yaz› türüdür.
fiiirin düz yaz›dan farklar› aras›nda ça¤r›fl›mlar, imgeler kadar fliirde dizelerin
kümelenifli, uzunluk k›sal›k durumu ve uyak dizilifli gibi yap›sal özelliklerdeki
farkl›l›k da büyük önem tafl›r. Biçim olarak adland›r›lan bu özelliklerle yani uyak
S‹ZDE
ve ölçü ile fliirde müzikal bir etki yaratmaya çal›fl›r flair. fiairlerSIRA
fliirde
müzikal etkiyi sözcüklerin kullan›m›yla da sa¤lamaya çal›fl›rlar. Sözcükler fliirde gizemli bir hâl
al›rlar. Bu yönüyle Sabahattin Eyübo¤lu (1997: 55) fliiri büyüye,
SIRA
D Üflairi
fi ÜS‹ZDE
N E ise
L ‹ M büyücüye
benzetir. fiiirin ay›rt edici özellikleri düflünüldü¤ünde fliirin büyüsünün sadece sözcüklerin seçiminden de¤il, fliirin sesi ve anlam›n›n bütünlü¤ünden kaynakland›¤›
D ÜS fiOÜ NR EUL ‹ M
görülür.
AU T
SD ‹OK RKSerbest
Günümüzde biçimsel ögeler kullan›lmadan serbest fliirler yaz›lmaktad›r.
ölçü ile
yaz›lan bu tür fliirlerde, sözcüklerin uyumu ve de¤iflik ça¤r›fl›mlarla ortaya ç›kacak anlam
etkisi önemsenmektedir.
SIRA
D ‹ KS‹ZDE
KAT
Uyak, dize sonlar›ndaki ses
benzerli¤idir. Uyaklar
yap›l›fllar›na göre farkl›
adlar al›rlar. Yar›m uyak,
dize sonundakiSIRA
tek ses
S‹ZDE
benzerli¤ine; tam uyak, iki
ses benzerli¤ine; zengin
uyak, ikiden çok ses
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
benzerli¤ine dayanan
uyak
türüdür.
D ÜSfiOÜ NRE UL ‹ M
DS ‹OK RK AUT
N N
N N
fiiirler içerdikleri konulara göre; lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dramatik
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
olmak üzere alt› türe ayr›lmaktad›r. fiiirin düflünceden çok duyguya
seslendi¤i düflünüldü¤ünde, bu türlerin birbirinden kesin çizgilerle ayr›lamas› zordur. Ancak temel ay›rt edici özellikleri göz önünde bulundurularak ünitedeAMAÇLARIMIZ
konular›na göre fliir
K ‹ T A P
türleri genel olarak ele tan›t›lm›flt›r.
‹ T A P
Cumhuriyet dönemi Türk fliiri ile ilgili ayr›nt›l› bilgi edinmek içinKCumhuriyet
Dönemi
TELEV‹ZYON
Türk fiiiri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Akay, H. ve Dayanç, M. (ed.), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 2012)
Lirik fiiir
Ölçü, fliirde dizelerin
hece
SIRA
D ‹ K S‹ZDE
K ses
AT
say›s›na veya hecelerin
de¤erine (aç›kl›k-kapal›l›k,
uzunluk-k›sal›k) göre bir
uyum içinde olmas›d›r.
fiiirde
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ritmi sa¤lar. Halk
edebiyat›nda hece ölçüsü,
Divan edebiyat›nda aruz
ölçüsü kullan›lm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
Cumhuriyet’ten
Ksonra
‹ TbuAikiP
türe serbest ölçü eklenmifltir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Duygular› coflkulu bir dille anlatan fliirlerdir. Lirik sözcü¤ü Eski Yunan’da flairlerin
fliirlerini telli bir çeflit saz olan “lir” ile birlikte söylemelerinden kaynaklanm›fl ve
‹NTERNET
sonralar› içe do¤an duygular› dile getiren fliirlere lirik denmifltir (Kavcar, O¤uzkan
ve Aksoy, 2007: 75). Aflk, özlem, ac›, ölüm benzeri duygular› dile getiren lirik fliir
dünya edebiyat›nda oldu¤u gibi bizim edebiyat›m›zda da en yayg›n fliir türleri
içindedir. Avrupa halk fliirinde soneler ve baladlarla oluflan lirik fliir gelene¤i 19.
yüzy›lda Romantizm ak›m› ile güçlenir (Gökalp Alpaslan, 2009: 176). Türk edebiyat›nda da Divan edebiyat› gelene¤i içinde gazeller ve flark›larda, halk edebiyat›nda türküler, a¤›tlar, güzelleme türündeki koflmalar ve semailerde örneklerine bolca rastlanabilir.
Divan edebiyat›nda Fuzuli (16. yy), Nedim (18. yy), fieyh Galip (18. yy); halk
edebiyat›nda Karacao¤lan (17. yy), Afl›k Veysel (20. yy), ça¤dafl Türk fliirinde
Ahmet Haflim, Yahya Kemal, Naz›m Hikmet, Necip Faz›l, Cahit S›tk› Taranc›,
Attila ‹lhan ve birçok flair lirik fliir türüne ölümsüz örnekler vermifl flairler aras›nda say›labilir. Afla¤›da Attila ‹lhan’›n çok bilinen fliirini bu türe örnek olarak
okuyabilirsiniz.
‹NTERNET
Necip Faz›l
114
Türk Dili-II
Üçüncü fiahs›n fiiiri
gözlerin gözlerime de¤ince
felâketim olurdu a¤lard›m
beni sevmiyordun bilirdim
bir sevdi¤in vard› duyard›m
çöp gibi bir o¤lan ipince
hay›rs›z›n biriydi fikrimce
ne vakit karfl›mda görsem
öldürece¤imden korkard›m
Attila ‹lhan
ne vakit maçka’dan geçsem
limanda hep gemiler olurdu
a¤açlar kufl gibi gülerdi
bir rüzgâr akl›m› al›rd›
sessizce bir c›gara yakard›n
kirpiklerini e¤erdin bakard›n
üflürdüm içim ürperirdi
akflamlar bir roman gibi biterdi
jezabel kan içinde yatard›
limandan bir gemi giderdi
sen kalk›p ona giderdin
benzin mum gibi giderdin
sabaha kadar kal›rd›n
hay›rs›z›n biriydi fikrimce
güldü mü cenazeye benzerdi
hele seni kollar›na ald› m›
Attila ‹lhan
Epik fiiir
Eski Yunan’da epik fliire
epos, Bat›’da epope, Türk
edebiyat›nda destan denir.
Bir ulusun bafl›ndan geçen olaylar›, savafllar›, büyük göçleri, ayaklanmalar›, toplum ile ilgili sorunlar›, do¤al afetleri, ola¤anüstü olaylar› ve bu olaylarda kahramanl›k gösterenleri, yurt sevgisini coflkulu bir dille anlatan uzunca fliirlere epik fliir denir. Di¤er türlere göre epik fliir daha toplumsal bir türdür.
Epik fliir konusunu tarihten al›r. Destanlar ilk epik fliirler olarak bilinir. Di¤er olayl› anlat›mlarda oldu¤u gibi epik fliirlerde veya destanlarda, olay canl› ve hareketli anlat›l›r. Ana olay destan›n çekirde¤i, di¤er olaylar destan›n kollar› olur. Ana olayla
ba¤lant›l› di¤er olaylara bat›da epizot, Türk destanlar›nda kol denir. Destan›n ya da
epik fliirin uzunlu¤u bu kollar›n çoklu¤una göre biçimlenir. Epik fliirlerde öyküleyici
bir anlat›m vard›r ve olay an› ayr›nt›l› bir biçimde anlat›l›r. Epik fliirdeki kahramanl›k
öykülerinin bir de kahramanlar› vard›r ve bu kahramanlar ideal insan tipindedir.
Epik fliirlerde olaylar ve duygular da epik fliirin kahramanlar› gibi ola¤anüstüdür.
Epik fliirler oluflum tarihine göre do¤al ve yapay olmak üzere iki türde incelenir. Do¤al epikler, oluflumlar› çok eskiye dayal›, söyleyeni unutulmufl, zaman içinde eklemelerle genifllemifllerdir. K›rg›zlar›n Manas Destan› bu türe örnektir. Yapay
epikler ise daha yak›n tarihte oluflmufl ve oluflumunun yaz›ya geçirildi¤i ve yaza-
115
n›n belli oldu¤u epiklerdir. Naz›m Hikmet’in Kurtulufl Savafl› Destan›, Faz›l Hüsnü
Da¤larca’n›n Üç fiehitler Destan› yapay destanlara örnek olarak verilebilir.
Afla¤›daki örne¤i epik fliirin özelliklerini göz önünde bulundurarak okuyunuz.
Kurtulufl Savafl› Destan›’ndan
Saat 2.30
Kocatepe yan›k ve ihtiyar bir bay›rd›r,
ne a¤aç, ne kufl sesi,
ne toprak kokusu vard›r.
Gündüz güneflin,
gece y›ld›zlar›n alt›nda kayalard›r.
Ve flimdi gece oldu¤u için
ve dünya karanl›kta daha bizim,
daha yak›n,
daha küçük kald›¤› için
ve bu vakitlerde topraktan ve yürekten
evimize, aflk›m›za ve kendimize dair
sesler geldi¤i için
kayal›klarda flayak kalpakl› nöbetçi
okflayarak gülümseyen b›y›¤›n›
seyrediyordu Kocatepe'den
dünyan›n en y›ld›zl› karanl›¤›n›.
Düflman üç saatlik yerdedir
ve H›d›rl›k tepesi olmasa
Afyonkarahisar flehrinin ›fl›klar› gözükecek.
fiimali garbîde Güzelim da¤lar›
ve da¤larda tek
tek atefller yan›yor.
Ovada Akarçay bir p›r›lt› halinde
ve flayak kalpakl› nöbetçinin hayalinde
flimdi yaln›z sular›n yapt›¤›
bir yolculuk var.
Akarçay belki bir akar su,
belki bir ›rmak,
belki küçücük bir nehirdir.
Akarçay Derebo¤az›'nda de¤irmenleri çevirip
ve k›lç›ks›z y›lan bal›klar›yla
Yediflehitler kayas›n›n gölgesine girip ç›kar.
Ve kocaman çiçekleri eflâtun
k›rm›z›...
beyaz
ve saplar› bir, bir buçuk adam boyundaki
haflhafllar›n aras›ndan akar.
Naz›m Hikmet
Ve Afyon önünde
Alt›gözler Köprüsü'nün alt›ndan
gündo¤uya dönerek
ve Konya tren hatt›na rastlay›p yolda
Büyükçobanlar Köyü'nü solda
ve K›z›lkilise'yi sa¤da b›rak›p gider.
Düflündü birdenbire kayalardaki adam
kaynaklar› ve yollar› düflman elinde kalan bütün
nehirleri.
Kim bilir onlar ne kadar büyük,
ne kadar uzundular?
Birço¤unun ad›n› bilmiyordu,
yaln›z, Yunan'dan önce ve Seferberlik'ten evvel
Selimflahlar Çiftli¤i'nde ›rgatl›k ederken
Manisa'da
geçerdi Gediz'in sular›n› bafl› dönerek.
Da¤larda tek
tek
atefller yan›yordu.
Ve y›ld›zlar öyle ›fl›lt›l›, öyle feraht›lar ki
flayak kalpakl› adam
nas›l ve ne zaman gelece¤ini bilmeden
öc al›c›, güzel, rahat günlere inan›yordu
ve gülen b›y›klar›yla duruyordu ki mavzerinin yan›nda,
birdenbire befl ad›m sa¤›nda onu gördü.
Paflalar onun arkas›ndayd›lar.
O, saati sordu.
Paflalar “Üç” dediler.
Sar›fl›n bir kurda benziyordu.
Ve mavi gözleri çakmak çakmakt›.
Yürüdü uçurumun bafl›na kadar,
e¤ildi, durdu.
B›raksalar
ince, uzun bacaklar› üstünde yaylanarak
Ve karanl›kta akan bir y›ld›z gibi kayarak
Kocatepe'den Afyon Ovas›'na atl›yacakt›.
Naz›m Hikmet Ran
116
Türk Dili-II
Didaktik fiiir
Didaktik fliir yerine ö¤retici
fliir terimi de
kullan›lmaktad›r. Manzum
hikâyeler ve fabllar da bu
grup içinde
de¤erlendirilmektedir.
Mehmet Akif Ersoy
Ziya Gökalp
Bilgilendirme, ö¤üt verme, bir düflünceyi aç›klama amac› güden fliirlere didaktik fliir denir. Didaktik sözcü¤ü Eski Yunanca didaktos sözcü¤ünden türemifltir. Konusu
düflüncedir. Eski ça¤larda flairin ö¤retici, e¤itici, yol gösterici oldu¤u kabul ediliyordu. Didaktik fliirin kökleri Eski Yunan’a dayal›d›r. Bat›da ilk didaktik fliir örne¤ini
‹.Ö. 8. yüzy›lda yaflayan Hesiodos ahlâk ve din bilgileri üzerine yazm›flt›r. Latin edebiyat›nda Lucretius, fizik ve ahlâk üzerine, Virgillius tar›m bilgisi üzerine yazm›flt›r.
‹nsanlara ahlak dersi vermeyi amaçlayan fabllar da genellikle manzum fliirler
olarak yaz›l›r. ‹nsanlar aras›nda geçen olaylar› di¤er canl›lar aras›nda geçiyormufl
gibi göstererek anlatan fabllar, sonunda okuyana bir ders verir. Bir olaya dayand›¤› için fabllarda da öykülerdeki gibi serim, dü¤üm ve çözüm bölümleri vard›r. Beydeba, Ezop, La Fontaine bu türde eser vermifl ünlüler aras›ndad›r.
Türk edebiyat›nda didaktik fliirin ilk örne¤i olarak 11. yüzy›lda yaz›lm›fl olan
Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) adl› eseri görülür. Bu
eserde insan, toplum ve devlet yaflam›n›n düzenlenmesiyle ilgili bilgiler yer almaktad›r. Divan edebiyat›nda Afl›k Pafla’n›n tasavvufu ö¤retmek amac›yla yazd›¤› Garibname ve Nabi’nin o¤luna ö¤üt vermek için yazd›¤› Hayriyye adl› mesneviler didaktik fliir örnekleridir. Tanzimat döneminde Tevfik Fikret’in çocuklara seslendi¤i
fiermin adl› eseri, Mehmet Akif’in As›m adl› eseri didaktik fliirler aras›ndad›r. Afla¤›da Ziya Gökalp’in Türkçe ile ilgili fliirini didaktik fliirin özelliklerini düflünerek
okuyunuz.
Güzel dil Türkçe bize
Baflka dil gece bize
‹stanbul konuflmas›
En sâf, en ince bize
Yeni sözler gerekse
Bunda da uy herkese
Halk›n söz yaratmada
Yollar›n› benimse
Ziya Gökalp
Pastoral fiiir
Pastoral sözcü¤ü “çobanlara
iliflkin” demektir.
Do¤ay›, do¤a güzelliklerini ve bunlar› sevdirmeyi amaçlayan, çobanlar›n yaflam›n›,
aflklar›n›, üzüntülerini anlatan fliirlere pastoral fliir denir. Yal›n bir dille yaz›lan bu
fliirler, do¤rudan ozan›n a¤z›ndan anlat›l›yorsa (monolog) idil, çobanlar›n karfl›l›kl› konuflmas› biçimindeyse (diyalog) eglog ad›n› al›r. ‹diller, monolog tarz›nda oldu¤u için eglo¤a göre daha k›sa olur. Pastoral fliirler, Yunan edebiyat›nda Theokritos, Latin edebiyat›nda Vergilus taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Pastoral fliir gelene¤i sonraki ça¤larda da sürmüfltür. Özellikle Romantik dönemde, do¤a Bat› fliirini besleyen önemli bir kaynak olmufltur (Gökalp Alpaslan, 2009:177).
Türk edebiyat›nda pastoral fliir çok ilgi gören bir tür olmamakla birlikte özellikle halk fliirlerinde do¤a ve k›r güzelliklerini anlatan fliirler bulunmaktad›r. Divan
edebiyat›nda gazellerde do¤a betimlemeleri; kasidelerde do¤a, mevsim betimlemelerinin yap›ld›¤› teflbîb bölümleri vard›r. Halk edebiyat›nda Karacao¤lan’›n “Çukurova bayraml›¤›n giyerken” dizeleriyle bafllayan fliiri bu tür içinde de¤erlendirilebilir. Tanzimat döneminde pastoral fliire yeni bir soluk getiren flairler aras›nda Abdülhak Hamit, Servet-i Fünun’da Tevfik Fikret ve Cenap fiehabettin vard›r. Ça¤dafl Türk
fliirinde Kemalettin Kamu, Behçet Necatigil, Cahit Külebi bu türde fliirler yazm›flt›r.
117
Bingöl Çobanlar›
“Daha deniz görmemifl bir çoban çocu¤uyum,
Bu da¤lar›n eskiden âflinas›d›r soyum,
Bekçileri gibiyiz ebenced buralar›n,
Bu tenha derelerin, bu vahfli kayalar›n
Görmedi¤i gün yoktur sürü peflinde bizi,
Her gün ayn› p›nardan doldurur destimizi
K›rlara aç›l›r›z ç›ng›raklar›m›zla;
K›rlarda bulufluruz k›z›m›z, kar›m›zla.
Okuma yok, yazma yok, bilmeyiz eski yeni
Kuzular bize söyler y›llar›n geçti¤ini.
Arzu, bafllar›m›zdan y›ld›zlar gibi yüksek;
Önümüzde bir sürü, yan›m›zda bir köpek,
Dolaflt›r›p dururuz ayn› daüss›lay›.
Her ad›m uyand›r›r ayr› bir hat›ray›.
Kemâlettin Kâmi
Kamu
Anam bir yaz gecesi do¤urmufl beni burda;
Bu çaml›kta söylemifl son sözlerini babam...
fiu karfl›ki bay›rda verdim kuzuyu kurda,
“Suna”m›n baflka köye gelin gitti¤i akflam.
Gün biter, sürü yatar ve sararan bir ayla
Çoban hicranlar›n› basar ba¤r›na yayla...
-Kuru bir yaprak gibi kalbini eline al,
Diye h›çk›r›r kaval;
Bir çoban parças›s›n olmasan bile koyun,
Daima e¤eceksin, baflkalar›na boyun.
Hulyana kar›flmas›n ne flehir, ne de çarfl›;
Yamaçlarda her akflam batan günefle karfl›
Uçan kufllar› düflün, geçen kervanlar› an!
Mademki kara baht›n ad›n› koydu: Çoban!”
... Nas›l yaflad›¤›ndan, ne içip yedi¤inden,
Ç›ng›rak seslerinin da¤lara dedi¤inden
Anlatt› uzun uzun.
fiehrin u¤ultusundan usanm›fl ruhumuzun
Nadir duyabildi¤i taze bir heyecanla...
Kar›flt›m o gün bugün, bu zavall› çobanla
Bingöl yaylar›n›n mavi dumanlar›na,
Gönlümü yayla yapt›m Bingöl çobanlar›na.
Kemâlettin Kâmi Kamu
Dramatik fiiir
Bir olay›, durumu tiyatro gibi canland›ran fliirlere dramatik fliir denir. Eski Yunan’daki tragedyalar ile bafllayan dramatik fliir, günümüzde manzum tiyatrolarla
varl›¤›n› sürdürmektedir. Bat›da Klasik dönemde de tragedyalar sürmüfl, Romantik
dönemde fliirle tiyatro ayr›flmaya bafllam›flt›r (Gökalp Alpaslan, 2009:177). Bat›da
Cornille, Shakespeare; Türk edebiyat›nda güçlü bir gelene¤i olmamakla birlikte
Nam›k Kemal, Abdülhak Hamit, Faruk Nafiz dramatik fliirin örneklerini verirler.
Dramatik sözcü¤ü
“drama”dan türemifltir.
Drama hareket halinde oyun
demektir.
118
Türk Dili-II
Bu türe örnek olarak afla¤›da Faruk Nafiz Çaml›bel’in Han Duvarlar› adl› fliirinden ve Azra Erhat’›n çevirisiyle Elektra’dan k›sa bir bölüm yer almaktad›r.
Faruk Nafiz
Çaml›bel
Han Duvarlar›
(...)
Bir sars›nt›... Uyand›m uzun süren uykudan;
Geçiyordu araba yola benzer bir sudan.
Karfl›da hisar gibi Ni¤de yükseliyordu,
Sa¤ taraftan ç›ng›rak sesleri geliyordu.
A¤›r a¤›r önümden geçti deve kervan›,
Bir kenarda göründü beldenin viran han›...
Alaca bir karanl›k sarmadayken her yeri,
Atlar›m›z çözüldü; girdik handan içeri.
Bir deva bulmak için ba¤r›ndaki yaraya,
Toplanm›flt› garipler flimdi kervansaraya.
Bir noktada birleflmifl vatan›n dört buca¤›,
Gurbet çeken gönüller kuflatm›flt› oca¤›...
Bir par›lt› gördü mü, gözler hemen dal›yor,
Gö¤üsler çekilerek nefesler daral›yor.
fiiflesi is ba¤lam›fl bir lamban›n ›fl›¤›
Her yüze çiziyordu bir hüzün k›r›fl›¤›.
Gitgide birer ayet gibi derinlefltiler,
Yüzlerdeki çizgiler, gözlerdeki çizgiler...
Yata¤›m›n yan›nda esmer bir duvar vard›,
Üstünde yaz›larla hatlar kar›flm›fllard›...
Fani bir iz b›rakm›fl burda yatm›flsa kimler,
Ayg›n bayg›n maniler, aç›k saç›k resimler...
Uykuya dalmak için bu hazin günde erken
Kapanmayan gözlerim, duvarlarda gezerken,
Birdenbire k›pk›z›l birkaç sat›rla yand›;
Bu dört m›sra de¤il, sanki dört damla kand›:
Ben, garip çizgilere u¤rafl›rken baflbafla,
Raslam›flt›m duvarda bir flair arkadafla:
“On y›l var ayr›y›m K›na da¤›ndan.
Baba oca¤›ndan, yar kuca¤›ndan,
Bir çiçek dermeden sevgi ba¤›ndan
Huduttan hududa at›lm›fl›m ben!”
(...)
Faruk Nafiz Çaml›bel
119
Elektra’dan
Koro
Ey talihsiz bir baban›n evlâd›, Elektra!
Kurnaz anan›n dinsizce
kurdu¤u tuza¤a düflen Agamemnon’a
ne bitmez tükenmez gözyafllar›yla a¤l›yorsun?
Elektra
Ey soylu ailelerin k›zlar›!
Ac›m› avutmak için buraya geldiniz;
biliyorum, anl›yorum, gözümden
bir fley kaçm›yor, ama vazgeçemiyorum.
Zavall› babama a¤lamaktan kendimi alam›yorum.
Koro
Fakat hiçbir zaman
hepimizi bekleyen Hades batakl›¤›ndan
ne gözyafllar›, ne de yalvarmalarla
babam› yukar›ya alamayacaks›n.
Oysa sen kendini b›rak›yor,
çaresiz dertlere do¤ru gidiyorsun,
Sonsuz iniltilerle periflan oluyorsun.
Dertlerinden böyle kurtulamazs›n.
Ac›dan haz m› duyuyorsun?
Elektra
Azra Erhat
Gafil! Babam›n ac›kl› ölümünü
unutuyor musun?
Sophokles (Çeviren: Azra Erhat)
Satirik fiiir
Bir kimseyi, bir düflünceyi, bir durumu aç›k ya da kapal› biçimde, i¤neli bir dille,
elefltirme yönü a¤›r basan fliirlere satirik fliir denir. Yergide de bir uyar› oldu¤u
için didaktik (ö¤retici) bir yan› da bulunur. Tarihin her döneminde satirik fliire rastSIRA S‹ZDE
lan›r. Eski Yunan’da Diogenes, 18. yüzy›lda Bat›’da Voltaire; Türk edebiyat›nda Divan edebiyat›nda Nef’î, halk edebiyat›nda Seyrani, Pir Sultan Abdal, Tanzimat döneminde Ziya Pafla, fiair Eflref, yeni Türk edebiyat›nda NeyzenD ÜTevfik,
fi Ü N E L ‹ MOrhan Veli
Abdurrahim Karakoç satirik fliir örnekleri veren flairler aras›nda say›labilir.
Afla¤›da Neyzen Tevfik’in Felek adl› fliirinden bir dörtlük yer almaktad›r.
Bar›flmad› gönlüm merd ile zenle,
Ne bir ifl bilenle, ne bofl gezenle,
Hicran köflesinde bozuk düzenle,
Neyzen’e her telden çald›rd›n felek!
Neyzen Tevfik
Dilimize Frans›zcadan geçen
satirik terimi için halk
edebiyat›nda tafllama, divan
edebiyat›nda hiciv ve
SIRA S‹ZDE
günümüz edebiyat›nda
da
yergi sözcükleri
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
Abdurrahim
Karakoç
Kaynak: Alpay Kabacal› (2003). Çeflitli Yönleriyle Neyzen Tevfik
Hayat›, KifliAMAÇLARIMIZ
li¤i, fiiirleri, Özgür Yay›nlar›, s.166.
AMAÇLARIMIZ
Yergi fliirleri ilginizi çekiyorsa Eray Canberk taraf›ndan derlenen farkl›
ait Türk
K ‹ T flairlere
A P
Yaz›n›ndan Seçilmifl Yergi fiiirleri adl› seçkiyi okuyabilirsiniz. (‹stanbul: Adam Yay›nlar›, 1993)
K ‹ T A P
Öykü
TELEV‹ZYON
Anlatmak, insanl›k tarihi kadar eskidir. Günlük yaflamda insano¤lu, bafl›ndan geçen bir olay›, gördü¤ü, duydu¤u bir olay› ya da hayalini kurdu¤u bir durumu söz‹ N T E R N Ebir
T bütünlük
lü ya da yaz›l› olarak anlatma gereksinimi duyar. Ne ki bu anlat›m
içinde anlat›lsa da sanatsal bir anlat›m olarak nitelendirilemez. Sanatsal anlat› türleri içinde önemli bir yeri olan öykü için yap›lan tan›mlar›n çeflitlili¤i, toplumsal
de¤iflim ve geliflim do¤rultusunda çeflitlilik göstermekle birlikte yayg›n olarak öykü, yaflanm›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durumlar› bir kurgu biçiminde anla-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
120
Türk Dili-II
Hüseyin Rahmi
Gürp›nar
Orhan Kemal
tan yaz›nsal bir tür olarak tan›mlanmaktad›r (Özdemir, 2008:267). Bu tan›m bütün
öyküleri kuflatmad›¤› için kesin ve de¤iflmez bir tan›m de¤ildir.
Tan›m› gibi ad› ile ilgili de farkl› görüfller bulunmaktad›r. Tanzimat döneminde edebiyat›m›za girdi¤inde roman da hikâye olarak ifade ediliyordu. Hikâye
sözcü¤ünün anlat› ve hat›rda kalanlar›n anlat›lmas› karfl›l›¤›nda da kullan›lmas›
kendine özgü nitelikleri olan bu türü ay›rt etmek için 1960’lardan sonra “öykü”
sözcü¤ünün önerilmesine yol açt› (Arslan, 2009:180). Ancak günümüzde efl anlaml› olarak hikâye de öykü de kullan›lmaktad›r.
Günümüzdeki anlam› ile öykü, Bat› edebiyat›nda do¤up geliflen sanatsal anlat› türlerinden biridir. Öykü, Avrupa’da 14. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹talyan yazar Boccacio’nun Decameron adl› kitab› ile ortaya ç›km›flt›r. Kitapta kullan›lan genel hikâye tekni¤inin Do¤u kaynakl› oldu¤u belirtilir. Bu kitap hem ‹talya’da hem de di¤er
Avrupa ülkelerinde çok etkili olmufltur. 19. yüzy›la gelindi¤inde öykü, pek çok büyük romanc›n›n ilgi gösterdi¤i bir tür olmufltur. Victor Hugo’dan Stendhal’e, Balzac’tan Flaubert’e, A. de Musset’ten E. Zola’ya, Tolstoy’dan Dostoyevski’ye ve Çehov’a pek çok ünlü yazar, öykü türünde eser vermifltir. 20. yüzy›lda öykü türleri
çeflitlenmifltir. Yüzy›l›n sonuna do¤ru k›salma e¤ilimi gösteren öykü türü, k›sa öykü (short-story) olarak adland›r›lm›flt›r. Bu tür öykülerde daha yal›n ve daha öz bir
anlat›m tercih edilmifltir (Arslan, 2009:180).
Türk edebiyat›nda anlatma gelene¤inin destanlarda boy att›¤›, de¤iflen zamanla birlikte bu gelene¤in de zenginleflti¤i görülür. ‹slamiyete geçifl s›ras›nda ortaya
ç›kan Dede Korkut Hikâyeleri’nden sonra Arap ve Fars edebiyat›ndan beslenen
Türk hikâyecili¤i, Bin Bir Gece ve Bin Bir Gündüz Masallar›’n›, Kelile ve Dimne’yi
tan›m›flt›r. Türk edebiyat›nda k›ssalar, efsaneler, mesneviler anlat› gelene¤inin
farkl› biçimleri olarak karfl›m›za ç›kar. 19. yüzy›la gelindi¤inde Bat›’dan örnek al›nan türlerin bafl›nda gelir öykü. Zengin bir anlat› gelene¤ine sahip olan öykü türü,
daha somut, daha pozitivist bir bak›fl aç›s›yla yeni bir tür olarak görülür. Bu dönemde Sami Paflazade Sezaî , Nabizade Naz›m, Halit Ziya Uflakl›gil, Mehmet Rauf,
Hüseyin Rahmi Gürp›nar ile Bat›l› hikâyecili¤in ilk evresi bafllar.
20. yüzy›la Türk öykücülü¤üne damgas›n› vuran Ömer Seyfettin ile girilir. Ard›ndan tamamen yerli ve özgün öyküler yazan Refik Halit Karay, Aka Gündüz, Yakup Kadri Karaosmano¤lu gelir. Cumhuriyetin ilk y›llar›ndan beri Türk öykücülü¤ü geliflip serpilerek ilerlemektedir. Türk öykücülü¤ünde günümüze kadar farkl›
tarzlarda öyküler yazan yazarlardan baz›lar› flöyledir: Memduh fievket Esendal, Sait
Faik Abas›yan›k, Sabahattin Ali, Halikarnas Bal›kç›s›, Kemal Tahir, Orhan Kemal,
Sabahattin Kudret Aksal, Necati Cumal›, Haldun Taner, Ta¤r›k Bu¤ra, R›fat Ilgaz,
Fakir Baykurt, Tar›k Dursun K., Ferit Edgü, Yusuf At›lgan, Sevgi Soysal, Nezihe
Meriç, Fürüzan, Osman fiahin, Selim ‹leri, Mustafa Kutlu, Nazl› Eray, Ümit Kaftanc›o¤lu, Tezer Özlü, Hasan Ali Toptafl, Sevinç Çokum, Ayla Kutlu.
Öykünün Ögeleri
Hasan Ali Toptafl
Okura yaflamdan kurgusal bir kesit sunan öykünün dört ögesi vard›r: Olay ya da
durum, kifliler, yer ve zaman.
Olay ya da durum: ‹nsan›n bafl›ndan geçebilecek her türlü olay ya da insan›n
karfl›laflabilece¤i her durum öykünün konusu olabilir. Buna göre, olay ya da durum öykünün konusu olarak düflünülebilir. Öyküler, olaya dayal› anlat› türü oldu¤u için olaylar›n geliflimi ve birbirine ba¤lan›fl› hareket ögesiyle gerçekleflir. Öyküde olay plan› üç bölümdür: Serim, dü¤üm, çözüm. Serim, öyküdeki kahramanlar›n
121
tan›t›ld›¤›, olaya girifl paragraf› ya da paragraflar›d›r. Dü¤üm, öykünün geliflme bölümüdür. Betimlemeler, duygular, duygu çat›flmalar›, çözümlemeler, ana olay, ona
ba¤l› yan olaylar ile karfl›l›kl› konuflmalar›n bulundu¤u paragraflar hep bu bölümdedir. Çözüm, öykünün sonuç bölümüdür. Bu bölümde öyküdeki çat›flmalar, çözümlemeler yazar›n istedi¤i sona ba¤lan›r. Bu bölüm öyküdeki ana olay ya da duruma göre birkaç paragraf olabilir.
Kifliler: Öyküdeki olay ya da durumun kahramanlar›d›r. Öyküdeki olay ya da
durum bu kahramanlar›n bafl›ndan geçer. Öyküdeki kifli say›s› s›n›rl›d›r. Ancak,
her öyküde olaydan do¤rudan etkilenen kifliler oldu¤u gibi ikinci derecede etkilenen kifliler de bulunur. Öykülerin kahraman› insan d›fl›nda canl›lar ya da nesneler
olabilir. Öykülerin k›sa olmas› nedeniyle, kifliler genellikle çok derinlemesine betimlenmez ve derinlemesine duygu çözümlemelerine yer verilmez. Öykülerde anlat›m bazen öykünün bir kahraman› taraf›ndan yap›l›r. Öykü kahraman›n›n anlat›c› oldu¤u öykülerde gerçek, içerden bir bak›fl ile anlat›l›r.
Yer ve zaman: Öyküde olay›n geçti¤i, yafland›¤› çevre, yerdir. Yer olaya göre
de¤iflebilir. Zaman ise öykünün bafllang›ç, geliflme ve bitiflini kapsayan süredir.
Öyküde zaman, okura yazar›n istedi¤i gibi verilir. Bazen kronolojik zaman denilen
olay ya da durumun bafllad›¤›, geliflti¤i, sonuçland›¤› zamana ba¤l› kal›r. Bazen de
okur, kendini olay›n en çözülmez dü¤ümlü bölümü içinde buluverir. Kimi zaman
ise yazar olay› sonuçtan bafllatarak bafla do¤ru bir s›ra ile geriye do¤ru anlat›r. Kimi zaman da yazar zaman› düzensiz kullan›r ve öykünün kimi yerinde geçmifle döner, kimi yerinde flimdiyi anlat›r.
Öykü Türleri
Öyküler kurulufl biçimlerine göre olay öyküsü ya da durum öyküsü olarak ikiye
ayr›l›r.
Olay öyküsü: Olay öyküsü ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi olay a¤›rl›kl›d›r. Olay
öykülerinde serim, dü¤üm ve çözüm aflamal›l›¤› vard›r. Giriflte kifli, olay, zaman ve
yer gibi ö¤eler k›saca okura tan›t›l›r. Geliflme bölümünde olay ya da olaylar okuSIRA S‹ZDE
run merak duygusunu canl› tutacak biçimde aktar›l›r, ayr›nt›lar
üzerinde durulur.
Sonuç bölümünde ise dü¤üm çözülür, olay bir sona ba¤lan›r (Özdemir, 2002:232).
Olay öyküleri konusunu tarihten, ulusal duygulardan ya da toplumsal
D Ü fi Ü N E L ‹ M gerçeklerden al›r. Olay öykülerinde kifliler, belirgin özellikleri olan ya da üstün nitelikleri
olanlard›r. Türk edebiyat›nda Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay, Yakup Kadri, OrS O R U
han Kemal, Necati Cumal› bu türde eser vermifl yazarlar›m›zdand›r.
SIRA S‹ZDE
Yakup Kadri
S O R U
Karaosmano¤lu
D ‹ K KGuy
A T de MappusOlay öyküsü, klasik öykü ya da bu türün kurucusu say›lan Frans›z yazar
sant’›n ad›ndan dolay› Mappussant tarz› öykü olarak da bilinir.
SIRA S‹ZDE
N N
Durum öyküsü: Yaflamdan bir kesit sunan ya da belli bir insanl›k durumunu
belli bir ortam içinde veren öykü biçimidir. Durum öyküleri olay a¤›rl›kl› de¤ildir.
Durum öykülerinde okur, günlük yaflamdan seçilmifl, de¤iflik AMAÇLARIMIZ
durumlarla karfl›lafl›r.
Olay ya da gerilimin yerini belli bir ortamdan kaynaklanan izlenimler, ça¤r›fl›mlar
al›r (Özdemir, 2002:237). Bir durumu yans›tma amac› tafl›d›¤› için serim ipuçlar›na
‹ T Asonuç
P
rastlanmaz. Öykünün bir sonucu, bir çözümü de olmayabilir. KÖykü
istemeyecek biçimde sonland›¤› için okur, öykünün bitmedi¤ini düflünebilir. Durum öyküsünde yazar, s›radan insanlar›n öykülerini anlat›r ve bunun içinde gündelik koT E L E V ‹ Zyoktur
YON
nuflma dilinde yazar. Olay öyküsündeki gibi entrikalar, çat›flmalar
durum
öyküsünde. Gözlemci ve betimleyici gerçekçilik belirgin özelliklerindendir. Türk
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Memduh
T E Lfievket
EV‹ZYON
Esendal
‹NTERNET
122
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
edebiyat›nda Memduh fievket Esendal bu türün öncüsüdür. Sait Faik de bu türü
deneyen yazarlar›m›zdand›r.
Günümüz edebiyat›nda öyküleri kesin s›n›rlarla birbirinden ay›rmak çok zordur. Kimi öykülerde olayla durum iç içelik gösterir. Günümüz öyküsünü, anlat›lan
R U
olaydan çok,S Oyazar›n
kendine özgü anlat›fl biçimi daha önemli k›lmaktad›r.
S O R U
Durum öyküsüne
D ‹ K K kesit
A T öyküsü, modern öykü ya da bu öykü türünün kurucusu say›lan Rus
yazar Çehov’un ad›ndan dolay› Çehov tarz› öykü de denilmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
2
Afla¤›daAMAÇLARIMIZ
Necati Cumal›’n›n yazm›fl oldu¤u “Akl›m Arkada Kalacak” adl› öyküD
Ü
fi Ü N E L ‹ M
den baz› bölümler
yer almaktad›r.
K S‹ OT RA U P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K S‹ OT R AU P
Akl›m Arkada Kalacak
Evimiz soka¤›n alt bafl›nda. Yat›p kalkt›¤›m odan›n penceresinden bak›nca, bir bafltan bir bafla bütün soka¤› görüyorum. Bir saat sonra yola ç›kaca¤›m. Odamda öteD‹KKAT
T E L E Vbavuluma
‹ZYON
beri eflyam›
yerlefltirmifl do¤ruluyorum ki, sokaktan gelen bir çocuk a¤lamas› beni pencerenin önüne çekti.
SIRA S‹ZDE
Çocuklar›n
a¤lamas›na dayanamam. Bir fena olurum duydum mu. Çocuklar
bofl yer a¤lamaz. fiu dünyada çocuklar›n a¤lamas› ne kadar azal›rsa, bilin ki kötü‹NTERNET
lükler o kadar azalm›flt›r. A¤layan bir çocuk sesi duyar da ilgilenirseniz, bilin ki flu
AMAÇLARIMIZ
bozuk düzenin sizi üzecek bir olay›yla karfl›lafl›rs›n›z.
Pencerenin önüne bakt›m; karfl› komflumuz Boflnak Nuri’nin büyük o¤lu, yal›nayak, donsuz,
önüne yüzükoyun düflmüfl a¤l›yor.
K ‹ Tkap›lar›n›n
A P
Demedim mi çocuklar bofl yere a¤lamaz diye? Çocukca¤›z üç yafl›nda var yok. Anas› hoppa m› hoppa, f›k›r f›k›r bir kad›nd› benim bildi¤im. Nuri’den çok gençti. Nuri
rençber.T EGününü
tarlada geçirir. Perçemi kafl› üstüne düflen, ceketi omuzunL E V ‹ Z Y O k›rda
N
da bir Hakk› vard›. Nuri evden ç›kt› m› Hakk› eve damlard›. Hakk› için kad›n›n dostu diye laf ç›karm›fllard› konu komflu (...) Sonra iki y›l kadar önce kad›n, üç çocu¤unu da Nuri’yi de, Hakk›’y› da b›rak›p kaçt›. Türlü laflar uyduk arkas›ndan. fiimdi
‹ N Tsözüm
E R N E T ona Nuri’nin büyük k›z› bakar. Konu komflu çocuklara eskilerini
çocuklara,
verirler, arada birer kap yemek gönderirler, flöyle böyle yard›mda bulunurlar ama,
anal›k edemezler. (...)
Ne tuhaf! ‹nsan kap› komflusu hakk›nda bile bazan bir fley bilmiyor. Nuri’yi desen, onu da ancak o kadar tan›yorum. Sabah, omuzunda kazma, arkas›nda keçisi
evden ç›kar; akflam omuzunda kazma, koltu¤unun alt›nda bir demet ot, arkas›nda
keçisi eve dönerdi. Arada bir karfl›lafl›rsak “Ne var, ne yok bey?” derdi. “ Ne yaz›yor
gazete?” eline hiç gazete almam›fl, okuma yazma bilmeyen biri size gazetede ne yaz›yor diye sorarsa ne anlat›rs›n›z önce ona? Bulup seçemezdim söyleyece¤imi, “flundan bundan” derdim k›saca. Gayet ciddi bafl›n› iki yana sallard›. “Acayip?..” derdi
o Boflnak flivesiyle. “Muharebe var m›” “Muharebe yok” derdim. “Yeni bir muharebe
yok. Habeflistan’da vard›. Bitti.” Hayreti büsbütün büyürdü. Alt duda¤› uzar, bafl›n›
iki yana sallard› gene. “Acayip?” diye tekrarlard›. “Vard›r muharebe. Dünyada olmaz muharebesiz.” (...)
Nuri’den de bütün hat›rlad›¤›m bu iflte!
Sadece Nuri ile kar›s› m› böyle yar›m yamalak hat›rlad›¤›m? Sahi. Kimler gelip
geçti bizim flu sokaktan... Hiç unutmam, ben befl alt› yafl›nda çocuktum. Soka¤›n ba-
N N
Necati Cumal›
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
Olay öyküleri
ile S‹ZDE
durum öykülerinin benzerliklerini ve farkl›l›klar›n› belirleyiniz.
SIRA
123
fl›ndaki iki katl› yap›da elektrik fabrikas›n›n makinisti Halit otururdu. Yap›n›n alt
kat› Makinist Halit’in atölyesiydi. Üst kat evi. (...)
Halit Usta ilk zamanlar bekârd›. Yaln›zd›. Sonra günün birinde evinin penceresinde esmer bir kad›n bafl› göründü. Mahallenin kad›nlar›n›n, oturma odas›nda
topland›¤› uzun k›fl geceleri, hat›rlar›m, kad›nlar, önlerinde kuru yemifl tabaklar›,
fincan oynar, ç›¤l›klar, kahkahalar atarlard›. (...)
Kasaban›n elektrikleri saat on ikide sönerdi. Saat on ikiye do¤ru elektrikler arkas› arkas›na üç defa çabuk çabuk yan›p sönerdi. Bütün kad›nlar atarlard› kahkahay›. “Mualla Han›m, Halit Bey seni ça¤›r›yor!” Hafif omuz silkelerdi o, “ Beklesin biraz. Kaçmad›m ya!” (...)
Daha afla¤›da, pancurlar› aç›k maviye boyal›, o beyaz badanal› evde Melahat
Ablalar otururdu. Yafll› anas›n›n babas›n›n biricik k›z› Melahat Abla. (...)
Bizim tenha soka¤›n öteki komflular›ndan da buna benzer k›sa karfl›laflmalar kalm›fl
hat›r›mda. Ne fena! Afla¤› yukar› bizim soka¤›n insanlar›ndan benim bütün bildi¤im bu kadar. Hikâye mi ar›yorsun dünyada? Al, iflte! Burnunun dibinde. fiu soka¤›n içinden gözüne ilk iliflen evi seç. Yeter ki, gönlünde o evin insanlar›n› tan›mak
isteyecek merak›n olsun! Ne iflin var uzaklarda? (...)
Bir saat sonra yola ç›kaca¤›m. Neredeyse afla¤›dan bizimkiler seslenecekler. Bu
geliflimde baba evimde bir ay ancak kalabildim. O da nas›l geçti. Yeni makinisti, Melahat ablalar›n evini sat›n alanlar›, Hatice Nine’nin o¤lu ile gelinini, öteki komflular›m›z›, hiç de¤ilse dört befl ay daha kalabilseydim, biraz olsun tan›yabilecektim. Bizim sokak durgun, s›k›c› gibi görünür tan›mayana. Eminim, benim can›m hiç s›k›lmazd›. Hem o vakit böyle yola ç›karken, hiç olmazsa akl›m arkada kalmazd›!...
Kaynak: Necati Cumal› (1994). “Akl›m Arkada Kalacak”, Tanzimattan Günümüze Türk Öykü Antolojisi. (Haz›rlayanlar: Yaflar Nabi Nay›r, Enver Ercan). Varl›k
Yay›nlar›, s. 141-147.
Roman
Yöntem olarak öyküyle benzerlik gösteren roman›n, tan›m› da benzerdir. Roman,
yaflanm›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durumlar› kurmacaya dayal› olarak anlatan düz yaz› türüdür. Roman›n konusu da insan ve yaflam›n kendisidir. Ünlü yazar
Heinrich Mann (1871 -1950) bu durumu flöyle ifade eder: “Bütün romanlar›n ve
hikâyelerin amac› kim oldu¤umuzu bilmektir. Edebiyat›n önemli bir konuma sahip olmas›n›n nedeni, sadece do¤an›n ve insanlar âleminin ayr›nt›lar›n› tek tek
aç›klamas›nda ve keflfetmesinde de¤il, insanlar› hep yeni bafltan keflfetmesidir.”
Öykü ile ögeleri de ayn› olan romanda olay ya da durum, kifliler, yer ve zaman genifl bir plan içinde ifllenir. Roman, iç içe geçmifl birçok öyküden kurulmufl gibidir.
(Özdemir, 2002:304). Bu yönüyle öyküden daha karmafl›k bir olay örgüsü vard›r.
Sanatsal yaz›lar›n temel niteli¤i olan kurmaca ve öznel anlat›m roman için de geçerlidir. Roman›n insan›n, toplumun ve çevrenin de¤iflimlerine kendini uyduracak
esnek yap›s›, en temel niteli¤idir (Arslan, 2009:190).
Sanatsal yaz› türlerinden roman› öykü ile karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
Romanlar içeriklerine (konusuna) göre, yazar›n sanat ve edebiyat anlay›fl›na
göre, okur toplulu¤una göre kendi içinde de çeflitli türlere ayr›l›r.
Bu türler kiflilere ve bak›fl aç›lar›na göre farkl› adlar alt›nda kümelendirilebilmektedir. Yayg›n olaO R U
rak içeriklerine göre romanlar; serüven roman›, tarihsel roman,Sbiyografik
roman,
Roman terimi, Latince
(romanus) Roma
imparatorlu¤u içindeki
halklar›n kulland›klar›
Latinceye verilen add›r.
Latinceden türeyen bu
dillere Roman dilleri ve
Roman dilleriyle yaz›lan ilk
destan ve halk hikâyelerine
de roman denmifl; bu terim
zamanla tür ad› olmufltur.
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
124
Türk Dili-II
polisiye roman, sosyal roman, töre roman›, egzotik roman vb. ayr›l›r. Yazar›n saSIRA S‹ZDE
nat ve edebiyat
anlay›fl›na göre de romanlar; romantik roman, gerçekçi roman, natüralist (do¤ac›) roman, izlenimci roman, yeni roman vb. türlere ayr›labilir. Okur
toplulu¤una
göre romanlar; çocuk roman›, gençlik roman›, popüler roman vb. türD Ü fi Ü N E L ‹ M
lere ayr›labilir. Roman›n di¤er türlerde görülmeyen bu kadar çok çeflitlilikte olmas›, edebî türler içerisinde her zaman okurun en çok ilgisini çeken ayr›cal›kl› anlat›
S O R U
türlerinden biri
olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Roman› kendi
D ‹içinde
K K A T türlere ay›rmada ortak bir görüfl yoktur. Yukar›daki s›n›fland›rmadan baflka s›n›fland›rmalar da bulunmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Destan, bir milletin ortak
tarihinde önemli izler
b›rakan savafl, do¤al afet,
AMAÇLARIMIZ
türeyifl, ölüm, büyük baflar›
ya da yenilgileri ve bu
olaylarda önemli rol oynam›fl
büyük kahramanlar›n
K ‹ T A manzum
P
hayatlar›n›
hikâyeler hâlinde anlatan
metinlerdir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Cervantes
Stendhal
SIRA S‹ZDE
Bat›da, “roman” sözcü¤ü ilk önceleri destan türüne karfl›l›k olarak ele al›nm›flt›r. Destan, ço¤unlukla bir toplulu¤un, roman ise kiflilerin serüvenlerini dile getirmeyi ye¤ler.
Destan toplulu¤a, roman ise kifliye öncelik veren bir tutum sergiler.
AMAÇLARIMIZ
Bu ba¤lamda ele al›nd›¤›nda roman›n Bat› edebiyat›na özgü oldu¤u söylenebilir.
Bat›’da baz› görüfllere göre, roman›n kurgusal anlat›m olarak kaynaklar› ‹lk
K ‹ Bir
T A tür
P olarak ba¤›ms›zlaflmas› ise Rönesans’la bafllar ve gerçek anÇa¤’a uzan›r.
lamda ilk olgun örne¤i 17. yüzy›l›n bafllar›nda Cervantes’in Don Quijote (Don Kiflot) adl› eserinde görülür. Roman alan›nda H.d’Urfé’nin Astrée (1607) adl› eseri ile
T E LLa
E V ‹Fayette’in
ZYON
Madame de
La Princesse de Cleves adl› eseri roman alan›nda dikkat
çeken iki önemli eserdir. 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, roman yol boyunca gezdirilen bir ayna olarak tan›mlan›r.
Roman 18. yüzy›lda Ayd›nlanma felsefesinin etkisiyle Frans›z edebiyat›nda
‹NTERNET
Montesqueu, Diderot, Voltaire ve Jean-Jacques Rousseau gibi birçok ünlü yazar taraf›ndan felsefi görüfllerin dile getirilmesinde tercih edilen bir tür olmufltur. Sanatsal bir tür olarak roman›n Frans›z ‹htilali’ne fikirlerin kitlelere ulaflt›r›lmas› bak›m›ndan yads›namaz bir katk›s› oldu¤u söylenebilir. ‹ngiltere’de ise roman, sanayileflen
toplumda yaln›z kalan bireyin maceras›n› anlatan, gerçekçi bir tür niteli¤indedir.
18. yüzy›l›n sonunda Almanya’da Goethe, Genç Werther’in Ac›lar›, adl› eseriyle romantizmin habercisi niteli¤indedir.
19. yüzy›la geldi¤imizde roman bir ayna olarak gezdirildi¤i yol boyunu de¤il,
merkezine yerlefltirildi¤i toplumu ve ça¤›n› yans›tmay› üstlenir. Roman bu yüzy›lda romantizm ve realizm ak›mlar›yla alt›n ça¤›n› yaflam›flt›r. Frans›z edebiyat›nda
roman alan›nda üç büyük gerçekçi yazar dendi¤inde ilk an›msanacak isimler; Balzac, Stendhal ve Flaubert olacakt›r. Victor Hugo ve Lamartine de romantizm ak›m›n›n öncüleri olmufltur (‹fller ve Türky›lmaz, 1997: 105). Ayn› yüzy›lda romanda natüralizm ak›m› da Emile Zola’n›n eserlerinde temsil edilmifltir. ‹ngiltere’de Charles
Dickens, Jane Austen; ‹talya’da Manzoni roman türünde önemli eserler vermifllerdir. Rus edebiyat›nda da bu yüzy›lda Puflkin, Gogol, Dostoyevski, Tolstoy gibi
isimlerle roman türünün ölmez eserleri verilmifltir. Amerikan roman›nda 19. yüzy›lda romantizm ve realizm kaynaflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Herman Melville ve N.
Hawthorne önemli temsilcileridir (Arslan, 2009:190).
20. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren özellikle I. Dünya Savafl› sonras›nda, roman›n
biçimi ve içeri¤i baz› yazarlar taraf›ndan yeniden sorgulanm›flt›r. Roman, Nihilizm,
Varoluflçuluk, Sezgicilik gibi ak›mlarla ça¤›n›n bunal›mlar›n› yans›tan bir tür olmufltur. Baflta Gide, Sartre, Camus ve Proust olmak üzere baz› yazarlar insan› yeni
bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirmeye koyulmufllard›r. Buna göre, insan yaflam› kesin
ve basmakal›p de¤il; belirsiz ve oldukça karmafl›kt›r. Romanc›, yaflam›n karmafl›k
ve belirsiz oldu¤u gerçe¤ini kabullenmelidir. Aksi durumda, insan›n ve yaflam›n
125
gerçekli¤inden uzaklafl›r. Bu anlay›fltan yola ç›karak, dönemin yazarlar›, yap›tlar›nda insan ve yaflam› yeniden ele alm›fllar, roman›n anlat›m biçimiyle ilgili köklü de¤iflimlere öncülük yapm›fllard›r. Bu yazarlar›n romanlar›nda birer bafllang›ç olmas›na karfl›n gerçek anlam›yla bir son yok gibidir (‹fller ve Türky›lmaz, 1997: 105).
20. yüzy›lda ‹ngiliz edebiyat›nda ‹rlandal› yazar James Joyce, Virgiana Woolf; Alman edebiyat›nda Thomas Mann, Herman Hesse; Amerikan edebiyat›nda Mark
Twain, John Steinbeck, Jack London, Ernest Hemingway ve William Faulkner dünya roman›na yön veren isimler olmufltur (Arslan, 2009:190).
20. yüzy›l›n ortalar›nda, II. Dünya Savafl› sonras›, Fransa’da romanda 19. yüzy›l
ya da Balzac roman› diye adland›r›lan geleneksel romana alternatif olarak ortaya
ç›kan yeni roman ak›m› pek çok yazar› etkilemifltir. 20. yüzy›l›n son çeyre¤ine
post modern bir anlay›flla giren roman, dünya genelinde daha yayg›n bir tür olmakla birlikte okuru da aktif olarak yaz›n›n içine çeken, donan›ml› okura ihtiyaç
duyan bir görünüm sunar. G.G. Marquez, Vascancelos, Milan Kundera, Umberto
Eco, Paul Auster, Amin Maalouf, Paulo Coelho ça¤dafl roman›n ünlü isimlerinden
baz›lar›d›r.
Türk edebiyat›na bakt›¤›m›zda Türk roman›n›n ortaya ç›k›fl› belirli bir ça¤›n
özelli¤i olan bir d›flavurum kapsam›nda anlafl›labilir ve aç›klanabilir. Türk roman›n›n öncelikleri Tanzimat Dönemi’nde getirilen yeniliklerde aranmal›d›r. Tanzimat
döneminde yani 1860’l› y›llarda gazetecilik ve tercüme alan›nda yürütülen çal›flmalar, Türk roman›n›n ortaya ç›k›fl›nda etkili olmufltur. ‹lk Türkçe roman fiemsettin
Sami’nin Taaflfluk-› Talat ve Fitnat (Talat ve Fitnat’›n Aflklar›) adl› eseridir. Türk roman› Nam›k Kemal ile sosyal konular› ele almaya bafllam›flt›r. Ahmet Mithat romanlar›nda ele ald›¤› her toplumsal sorunun ard›ndan k›ssadan hisse vererek hem
geleneksel sahne sanatlar›n› hem de modern roman›n teknik özelliklerini birlefltirmeye çal›flm›flt›r.
Türk edebiyat›n›n Tanzimat’tan itibaren geçirdi¤i köklü de¤iflim süreci, edebî
anlamda Bat›l›laflma süreci olarak da görülür. Roman, Türk edebiyat›nda, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bat›l›laflma hareketi içinde, büyük ölçüde bat›dan esinlenerek
SIRA S‹ZDE biçimlenama yerli gelenekten de yararlanarak, yerli toplum ve ahlak de¤erlerinin
dirdi¤i bir ortamda beslenerek ortaya ç›k›p geliflmifl, geçen y›llar içinde yerleflik bir
edebî tür hâline gelmifltir.
Sami Paflazade Sezai’nin Sergüzeflt ve Nabizade Naz›m›’›n Karabibik ve Zehra
adl› romanlar›ndan sonra Halit Ziya Uflakl›gil’in Mai ve Siyah, Aflk-› Memnu; MehS O R U verilmifltir.
met Rauf’un Eylül adl› romanlar›yla farkl› roman türlerinin örnekleri
Hüseyin Rahmi Gürp›nar bu dönemde pek çok eser vermifltir. Meflrutiyet Devri
Türk roman› Balkan savafllar›, Trablusgarp Harbi, Birinci Dünya
D ‹ Savafl›
K K A T ve ‹stiklâl
Harbi gibi bir zaman süresini kapsayan dönemin roman›d›r. II. Meflrutiyet Dönemi
romanc›lar›, bat›l›laflma ve kaybolan millî de¤erlerle ilgili izlekler çevresinde çal›flSIRA S‹ZDE
malar›n› sürdürmüfllerdir. Bu dönemde Halide Edip Ad›var, Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Refik Halit Karay ve Halit Ziya Uflakl›gil gibi yazarlar Cumhuriyetin ilan›ndan öncesinde ve sonras›nda eser vermifl sanatç›lar olarakAMAÇLARIMIZ
Türk roman›nda yerlerini alm›fllard›r.
Amin Maalouf
Yeni roman ak›m›, özünde,
roman türünde yap›sal bir
de¤iflim ve dönüflümle,
gerçekli¤i farkl› bir biçimde
oluflturmay› deneyen, neyin
anlat›ld›¤›ndan çok,
anlat›m›n flekline, tekni¤e
önem veren edebî harekettir.
SIRA S‹ZDE
N N
‹ T A koflullar
P
Türkiye’de ve Avrupa’da roman›n tarihsel geliflimi ve roman› ortaya Kç›karan
hakk›nda daha kapsaml› bilgi için Don Kiflot’tan Bugüne Roman adl› eseri okuyabilirsiniz.
(Jale Parla, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2000)
S O R U
Halide Edip Ad›var
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
126
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
SIRA
D Ü fi ÜS‹ZDE
NEL‹M
D ÜS fiOÜ NRNuri
EUL ‹ M Güntekin
Reflat
SD ‹OK RK AU T
SIRA S‹ZDE
N N
N N
D‹KKAT
Modernizm, ayd›nlanma ça¤›
ile gelen zihinsel
dönüflümün
ortaya ç›kard›¤›
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ideoloji ve yaflam biçimidir.
Modernist roman bireyleflen
insana ve onun iç dünyas›n›
yans›tmaya yönelmifltir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Cumhuriyet dönemine gelindi¤inde roman, karfl›m›za önceki y›llara göre daha
da oturmufl bir tür olarak ç›kar. Cumhuriyet döneminde hem içerikte hem de biSIRA S‹ZDE
çimde ilk denemelerde görülmeyen çok seslilik görülür. Cumhuriyet sonras›nda
yazarlar, roman› yeni aray›fllara, yeni tekniklere ve bunun sonucu olarak da yeni
gruplaflmalara
Ulus olma sürecinin yafland›¤› Cumhuriyet’in kurulufl y›lDSIRA
Ü fi Ü götürür.
NS‹ZDE
EL‹M
lar›nda roman, her alanda köklü de¤iflimler getiren bir iletiflim arac› olarak kullan›lm›flt›r. BuS dönem
Türk roman›, genellikle Cumhuriyet ideolojisi çevresinde fleD Ü fiOÜ NRE UL ‹ M
killenmifltir. Cumhuriyet’in kurulufluna tan›k olmufl romanc›lar, dönemin koflullar› gere¤i yeni kurulan devletin prensiplerini destekleyen romantik eserler yazm›flDS ‹OK RK AUT birçok usta roman yazar› yan›nda, Yakup Kadri Karaosmalard›r. Bu dönemde
no¤lu, Halide Edip Ad›var, Reflat Nuri Güntekin, Sabahattin Ali gibi usta romanc›lar yetiflmifltir.
SIRA
D ‹ K S‹ZDE
KAT
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda kad›n sorunlar› ve feminizm, bilgisizlik, k›zlar›n
okutulmamas›, yozlaflma, bat›l›laflma, modernizm gibi Tanzimat’tan beri süregeSIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
len temalar,
yerini daha güncel ve Cumhuriyet ideolojisiyle uzlaflan yeni insana özgü de¤erlere b›rakm›flt›r. Refik Halit Karay, Aka Gündüz, Mahmut Yesari, Ercüment Ekrem
Tâlu, Sadri Ertem, Memduh fievket Esendal, Midhat Cemal Kuntay
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
farkl› e¤ilimlere göre geliflen Türk roman›n›n yazarlar› aras›nda say›labilir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Ahmet Hamdi
Tanp›nar
Postmodern, modernist
aray›fl›n canl›l›¤›n›
kaybetmesinden sonra 20.
yüzy›l›n ikinci yar›s›nda
ortaya ç›kan çeflitli üslup ve
yönelifllerin ad›d›r. Post
modernist romanda metnin
kendi gerçekli¤i öncelik
kazan›r ve neden sonuç
iliflkisi ortadan kald›r›larak
sonuca ulafl›lamayan
kendine dönük anlat›lar
oluflturulur.
Cumhuriyet Kdönemi
ile ilgili daha kapsaml› bilgi için Sosyal ve Siyasal De¤iflme‹ T A roman›
P
TELEV‹ZYON
ler Aç›s›ndan Cumhuriyet Dönemi Türk Roman› adl› çal›flmaya bakabilirsiniz. (Yalç›n,
A., Ankara: Günce Yay›nc›l›k, 2000)
TELEV‹ZYON
Romanda modernizmin
etkileri hakk›nda ayr›nt›l› bilgi edinmek için http://gefad.ga‹NTERNET
zi.edu.tr/window/dosyapdf/2008/1/2008-1-187-202-10+.pdf adresindeki Hasan Yürek’in
Türk Roman›nda Modernist Etkinin Boyutlar› adl› çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.
‹NTERNET
Ahmet Hamdi Tanp›nar, Peyami Safa ve Abdülhak fiinasi Hisar 1950 öncesi
Türk roman›nda medeniyet meselesine e¤ilen romanc›lar›m›zd›r. Peyami Safa,
Türk roman›nda tahlil roman›n›n en büyük ustalar›ndand›r. 1940’tan sonraki y›llarda Memduh fievket Esendal, Refik Halit Karay, Falih R›fk› Atay ve Cevat fiakir Kabaa¤açl›, R›fat Ilgaz, Orhan Kemal, Ta¤r›k Bu¤ra, Tar›k Dursun K., Aziz Nesin, Nezihe Meriç, Peride Celal, Yusuf At›lgan farkl› konularda yazan önemli yazarlardan
baz›lar›d›r. 1950’lerde Köy Enstitüleri’nin kuruluflunu izleyen dönemde, “köy edebiyat›” geliflmifltir. Mahmut Makal, Talip Apayd›n, Fakir Baykurt gibi isimler bu çerçevede roman yazanlar aras›nda say›labilir.
1960 ve sonras›nda sosyal gerçekçi romana yönelim bafllam›flt›r. 1970’li y›llarda
ideolojik boyutu a¤›r basan romanlar›n çoklu¤u dikkat çeker. Bu dönemde hem
roman yazma tekni¤inde geliflme hem de romanc› say›s›nda bir art›fl gözlenir. Abbas Sayar, Bekir Y›ld›z, Muzaffer ‹zgü, O¤uz Atay, Ümit Kaftanc›o¤lu, Selim ‹leri,
Ferit Edgü, Melih Cevdet Anday, Necati Tosuner, Adalet A¤ao¤lu, Sevgi Soysal, Yaflar Kemal, P›nar Kür bu y›llar›n dikkat çeken yazarlar›ndan baz›lar›d›r.
1980’lerden sonraki toplumsal ve siyasal hayattaki de¤iflimlerin yan› s›ra dünya edebiyat›ndaki post modern e¤ilimler Türk roman›n› da etkilemifltir. 1980-90
y›llar› aras›nda, dönemin en çok dikkati çeken adlar›ndan biri 2006 Nobel ödüllü
yazar Orhan Pamuk’tur. Orhan Pamuk klasik biçimde kaleme ald›¤› Cevdet Bey ve
O¤ullar› adl› eserinde bir aileden hareket ederek, 1900’lerden bafllayan genifl bir
zaman dilimi içinde, Türkiye’nin toplumsal yaflam›ndan kesitler verir. Modernizmin izlerini tafl›yan Sessiz Ev adl› roman›nda de¤iflik karakterde üç kardeflin baba-
127
annelerinin evinde geçirdikleri bir haftada yaflanan olaylar anlat›l›rken, kiflilerden
hareket edilerek Tanzimat dönemine de¤in geri dönülmüfltür. Kara Kitap, Yeni
Hayat ve Masumiyet Müzesi adl› romanlar› ise post modern ak›ma örnek olabilecek tarzdad›r. Bu dönemin di¤er önemli yazarlar› aras›nda Mehmet Ero¤lu, Ahmet
Altan, Ayla Kutlu, Bilge Karasu, Latife Tekin, Elif fiafak, Ahmet Ümit, Hasan Ali
Toptafl say›labilir.
Ahmet Yurdakul, Buket Uzuner, Tezel Özlü K›ral, Turgut Özakman, Öner Ya¤c›, Tahsin Yücel, Alev Alatl›, ‹nci Aral, H›fz› Topuz, Ayfle Kulin, Nazan Bekiro¤lu
1980- 2000 y›llar› aras›nda Türk roman›n› konu çeflitlili¤i ve kurgu de¤iflikli¤i yönünden zenginlefltiren roman yazarlar›ndan baz›lar›d›r. Son dönemin ilgi çeken yazarlar› aras›ndaysa Elif fiafak, Ahmet Ümit, ‹hsan Oktay Anar, ‹skender Pala say›labilir.
Serüven, tarihsel, biyografik, sosyal, köy, psikolojik, egzotik roman SIRA
türlerini
S‹ZDEve Türk edebiyat›nda bu konularda yazan yazarlar› araflt›r›n›z.
‹hsan Oktay Anar
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Afla¤›da Orhan Pamuk’un Masumiyet Müzesi adl› roman›ndan bir bölüm yer almaktad›r.
2. fiANZEL‹ZE BUT‹K
Bütün hayat›m› de¤ifltirecek olaylar ve rastlant›lar, bir ay önce, yani 27 Nisan
‹KKAT
1975’te ünlü Jenny Colon marka bir çantay› Sibel ile bir vitrindeDgörmemizle
bafllad›. Yak›nda niflanlanaca¤›m Sibel ile Valikona¤› Caddesi’nde serin bahar akflam›n›n tad›n› ç›kararak yürürken, hafifçe sarhofltuk ve çok mutluyduk.
SIRA S‹ZDENiflantafl›’nda yeni aç›lan fl›k lokanta Fuaye’de yedi¤imiz akflam yeme¤inde, annem ve
babama niflan törenimizin haz›rl›klar›ndan uzun uzun bahsetmifltik: Sibel’in
AMAÇLARIMIZ
Dame de Sion Lisesi’nden ve Paris y›llar›ndan arkadafl› Nurcihan
törene Paris’ten
gelebilsin diye niflan Haziran’›n ortas›nda yap›lacakt›. Sibel, o günlerde ‹stanbul’un en gözde ve pahal› terzisi olan ‹pek ‹smet’e niflan elbisesini uzun zaman
‹ T A P
önce siparifl etmiflti. Annemin elbiseye verece¤i incilerin nas›lKifllenece¤ini,
Sibel
ile ilk defa o akflam tart›flm›fllard›. Müstakbel kay›npederim, tek çocu¤u olan k›z›
için nikâh kadar flatafatl› bir niflan yapt›rmak istiyor, bu da annemin hofluna gidiyordu. Sorbonne’da okumufl -o zamanlar ‹stanbul burjuvalar›
T E LParis’te
E V ‹ Z Y O Nbirfleyler
okuyan bütün k›zlara “Sorbonne’da okudu,” derlerdi- Sibel gibi bir gelini olaca¤›
için babam da mutluydu.
Yemekten sonra Sibel’i evine götürürken, elimi onun sa¤lam omzuna aflkla at›p
‹ N T Eki,
R N“A,
E T o ne güsar›lm›fl, ne kadar mutlu ve talihli oldu¤umu gururla düflünmüfltüm
zel çanta öyle!” demiflti Sibel. fiarapla bafl›m iyice dumanl› olmas›na ra¤men vitrindeki çantay› ve dükkân› hemen mimlemifl, ertesi ö¤le hemen çantay› almaya gitmifltim. Asl›nda kad›nlara sürekli hediyeler alan, çiçek yollamak için uygun bahaneler
bulan, do¤ufltan ince, nazik, çapk›n erkeklerden de¤ildim; belki öyle birisi olmak isliyordum. O zamanlar fiiflli, Niflantafl›, Bebek gibi semtlerdeki evlerinde canlar› s›k›lan Bat›l›laflm›fl ‹stanbullu zengin ev kad›nlar› “sanat galerisi” de¤il, “butik” açar,
Elle, Vogue gibi ithal dergilerden kopya edip diktirdikleri “moda” elbiselerle, Paris ve
Milano’dan bavullar içinde getirdikleri k›yafetleri, kaçak ›v›r z›v›r ve tak›lar›, kendileri gibi can› s›k›lan di¤er zengin ev kad›nlar›na saçma denilecek kadar yüksek fiyatlarla satmaya çal›fl›rlard›. fianzelize Butik’in sahibi fienay Han›m, y›llar sonra
onu buldu¤um zaman, kendisinin de t›pk› Füsun gibi, anne taraf›ndan çok uzak bir
h›sm›m›z oldu¤unu hat›rlatt› bana. Y›llar sonra fienay Han›m’›n, kap›n›n üzerine
as›l› levha dahil fianzelize Butik ve Füsun ile ilgili her türlü eski eflyaya gösterdi¤im
afl›r› ilginin nedenlerini hiç sormadan bana elindekileri vermesi, yaflad›¤›m›z hikâ-
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹ T A P
Orhan KPamuk
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
128
Türk Dili-II
yenin baz› tuhaf anlar›n›n bile yaln›z onun taraf›ndan de¤il, sand›¤›mdan da genifl bir kalabal›k taraf›ndan bilindi¤ini hissettirmiflti bana.
Ertesi gün saat yar›ma do¤ru kap›ya ba¤l› içi çift tokmakl›, küçük bronz deve
çan, ben fianzelize Butik’e girince, flimdi hâlâ kalbimi h›zland›ran bir sesle ç›nlad›.
Bahar vakti, ö¤le s›ca¤›nda dükkân›n içi lofl ve serindi, ilk anda içeride kimse yok
sand›m. Füsun’u sonra gördüm. Ö¤le güneflinden sonra gözlerim hâlâ dükkân›n karanl›¤›na al›flmaya çal›fl›yordu; ama yüre¤im, nedense, sahile vurmak üzere olan
koskocaman bir dalga gibi a¤z›m›n içinde kabarm›flt›.
“Vitrindeki mankenin üzerindeki çantay› almak istiyorum,” dedim.
Çok güzel, diye düflündüm, çok çekici.
“Krem rengi, Jenny Colon çanta m›?”
Göz göze gelince, onun kim oldu¤unu hat›rlad›m hemen.
“Vitrindeki mankenin üzerinde,” diye f›s›ldad›m bir rüyadaki gibi.
“Anlad›m,” dedi, vitrine yürüdü. Bir hamlede sol aya¤›ndaki yüksek topuklu sar›
ayakkab›y› ç›kard› ve t›rnaklar› özenle k›rm›z›ya boyanm›fl ç›plak aya¤›yla, vitrinin
zeminine bas›p mankene do¤ru uzand›. Önce bofl ayakkab›ya bakt›m, sonra uzun,
çok güzel bacaklar›na. May›s gelmeden, flimdiden güneflten yanm›fllard›.
Dantelli ve çiçekli sar› ete¤i, bacaklar›n›n uzunlu¤u yüzünden daha da k›sa duruyordu. Çantay› ald›, tezgâh›n arkas›na geçti ve çantan›n fermuarl› gözünü (içinden krem rengi pelür kâ¤›t topaklar› ç›kt›), iki küçük bölmesini (bofltu bunlar) ve
içinden üzerinde Jenny Colon yazan bir kâ¤›t ve bak›m k›lavuzu ç›kan gizli bölmeyi becerikli ve uzun parmaklar›yla aç›p bana çok mahrem bir fley gösteriyormufl gibi
esrarl› ve afl›r› ciddi bir havayla gösterdi. Bir an göz göze geldik.
“Merhaba Füsun. Ne kadar büyümüflsün. Beni tan›mad›n galiba.”
“Yok Kemal A¤abey, hemen tan›d›m ama siz tan›may›nca, ben de rahats›z etmeyeyim dedim.”
Bir sessizlik oldu. Az önce çantada iflaret etti¤i yere bakt›m. Güzelli¤i, o zamana göre afl›r› k›sa ete¤i ya da baflka bir fley huzursuz etmiflti beni, tabiî davranam›yordum.
“Ee, neler yap›yorsun?”
“Üniversite s›nav›na haz›rlan›yorum. Buraya da her gün geliyorum. Yeni insanlar tan›yorum dükkânda.”
“Çok güzel. Ne kadar flimdi bu çanta?”
Kafllar›n› çatarak “Bin befl yüz lira,” diye çantan›n alt›ndaki üzeri elle yaz›lm›fl
küçük etiketi okudu. (Bu para, o zamanlar genç bir memurun alt› ayl›k maafl›na
denkti.) “Ama fienay Han›m eminim sizin için bir fley yapar. Ö¤le yeme¤i için eve gitti, uyuyordur, telefon edip soramam. Ama akflamüstü bir u¤rarsan›z...”
“Önemli de¤il” dedim ve daha sonra gizli buluflma yerimizde Füsunun pek çok
kereler abart›l› bir flekilde taklidini yapaca¤› bir hareketle, arka cebimden cüzdan›m› ç›kar›p nemli kâ¤›t paralar› sayd›m. Füsun çantay› bir kâ¤›da dikkatle ama acemice sard›, bir plastik torbaya koydu. Bütün bu sessizlikte bal renkli uzun kollar›n›,
çabuk ve zarif hareketlerini seyretti¤imi biliyordu. Çantay› kibarca bana uzat›nca
teflekkür ettim. “Nesibe Hala’ya, babana (Tar›k Beyin ad› bir an akl›ma gelmemiflti)
hürmetler,” dedim. Bir an duraklad›m: ‹çimden hayaletim ç›km›fl, bir cennet köflede
Füsun’u kucaklam›fl öpüyordu. H›zla kap›ya yürüdüm. Bu saçma bir hayaldi, üstelik Füsun asl›nda öyle çok güzel de de¤ildi. Kap›n›n çan› fl›ng›rdad›, bir kanaryan›n
flak›maya bafllad›¤›n› iflittim. Soka¤a ç›kt›m, s›cak hofluma gitti. Hediyemden memnundum, Sibel’i çok seviyordum. Dükkân›, Füsun’u unutmaya karar verdim.
Kaynak: Orhan Pamuk (2008). Masumiyet Müzesi (1. bask›), ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nc›l›k, s. 13-16.
129
Tiyatro
Bütün edebî türlerde oldu¤u gibi tiyatro eseri de insan›, insana kurmaca olarak anlatan bir türdür. ‹nsano¤lunun en eski sanatsal yarat›lar›ndan biri olan tiyatro, yaz›nsal bir tür olarak, sahnede canland›r›lmak üzere yaz›lm›fl eserlerin ortak ad›d›r.
Bat›l›lar taraf›ndan, tiyatronun kayna¤› ‹Ö 7. ve 6. yüzy›llarda bolluk ve bereketi
kutlamak için flarap ve bereket tanr›s› Tanr› Dionysos ad›na düzenlenen flenliklere ba¤lan›r (Özdemir, 2002:345). Tiyatro, ba¤ bozumu flenliklerinde dinsel bir ayin
olarak do¤mufl ve bugüne kadar geliflerek varl›¤›n› sürdürmüfltür. Tiyatronun ilk
olarak bu törenlerde ortaya ç›k›fl› ve bundan sonra da uzun süre varl›¤›n› sürdürmesi manzum olarak gerçekleflmifltir. 17. yüzy›ldan itibaren tiyatro sadece manzum bir edebî tür olmaktan ç›karak düz yaz›ya (mensur) do¤ru geliflme göstermifltir. Bu geliflmede Bat›’da Shakespeare’in önemli bir rolü ve katk›s› olmufltur.
Tiyatro eseri de roman ve öykü gibi insan›n kendisiyle ve çevresiyle ya da do¤ayla etkilefliminden kaynaklanan olaylar› anlat›r. Ancak roman ve öykünün okura yönelik olmas›na karfl›n tiyatro sahnede canland›r›lmak üzere kurguland›¤› için
seyirciye yöneliktir. Göze, kula¤a seslenmesi yönünden di¤er sanatsal yaz› türlerinden farkl›d›r. Anlat›m›nda hareket olmas› yönüyle öykü ve romanla benzerlik
gösterirken tiyatro eserinde, öykü ve romandaki betimlemelerin yerini gösterme
al›r. Tiyatro eseri; yazar, oyuncu, sahne, izleyici dörtgenine göre yaz›l›r. Bunun için
tiyatro eserleri hem söz hem eylem sanat›d›r.
Tiyatro eseri perdeler ve sahnelerden oluflur. Perde, eserin ana bölümleri, sahne ise perde içinde kiflilerin girip ç›kmas›yla de¤iflen küçük bölümlerdir. TiyatroSIRA S‹ZDE
nun ögelerini, öykü ve roman›n ögeleriyle karfl›laflt›rd›¤›m›zda,
tiyatro eseri de
olay ya da olaylar zinciri, kifliler, olay›n geçti¤i yer ve zaman olmak üzere dört temel öge üzerine kuruludur. Tiyatro eserinde olay ya da olaylar
zinciri bir eylem
halinde yans›t›larak çat›flma yaratan ögelerin farkl› yönleri okura ya da izleyiciye
fark ettirilmeye çal›fl›l›r.
O R U
Tiyatro eserinin izleyiciye seslenme amac› düflünüldü¤ündeS tiyatronun
dilinin
di¤er anlat› türlerinden farkl› olmas› gerekti¤i görülür. Tiyatro eserinde, s›radan ve
günlük bir konuflma bile eserin temelindeki hareketi yans›tman›n
olabilir.
D ‹ Kbir
K Aarac›
T
Bu nedenle tiyatro eserinin temel anlat›m biçimi konuflmad›r. Konuflma, bazen tek
bafl›na, kendi kendine konuflma (monolog) biçimindedir, bazen de karfl›l›kl› koSIRA S‹ZDE
nuflma (diyalog) biçimindedir. Konuflma biçimi her nas›l olursa olsun tiyatro eserinde konuflma, amaçl› ve ifllevseldir. Konuflman›n d›fl›nda betimlemelerden de yararlan›l›r. Betimlemeler, tiyatro eserinde yeri ya da kiflileri k›saca
tan›tmak amac›yAMAÇLARIMIZ
la yap›l›r.
Manzum, dizeler halinde
yaz›lan fliir biçiminde
anlat›d›r.
N N
K ‹ T adl›
A P çal›flmadan
Tiyatronun tarihsel geliflimi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için Türk Tiyatrosu
yararlanabilirsiniz. (Erkek, H. ve Buttanr›, M. (ed.), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 2013)
TELEV‹ZYON
Türk toplumuna özgü musiki, raks ve edebiyat anlay›fl› ile Bat›l› sanat anlay›fl›n›n ortaya ç›kard›¤› tiyatro birbiriyle ba¤daflamam›fl ve bu tür Tanzimat dönemine
kadar geliflememifltir. Bu döneme kadar Anadolu co¤rafyas›nda geliflmifl köy tiyat‹NTERNET
rosu (Köy Seyirlik Oyunlar›), halk tiyatrosu gelene¤i (Meddah, Karagöz, Ortaoyunu, Kukla), kimi zaman halk tiyatrosu gelene¤ini benimseyen, kimi zaman da Bat› tarz› tiyatro etkinliklerinin yap›ld›¤› saray tiyatrosu modern Türk tiyatrosunu besleyen kaynaklar olmufltur (Tekerek, 2003:35).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
130
Türk Dili-II
Cevat Fehmi Baflkut
Recep Bilginer
Bat›l› anlamda tiyatro ile Tanzimat ile bafllayan tan›flma süreci, daha sonralar›
bu türde eserler verilmesiyle önemli ölçüde geliflme göstermifltir. Bu dönemde
topluma giren Bat› kaynakl› yeni düflünce ve anlay›fllar, dönemin yazar ve flairleri
taraf›ndan halka anlat›lmak istenmifl ve bu amaçla yeni edebî türleri kullanma ihtiyac› do¤mufltur. Roman, hikâye, deneme, elefltiri gibi düz yaz› türlerinden biri de
tiyatro olmufltur. Tiyatro, halk› ayd›nlatma ve bilinçlendirme çabas›nda en önemli
e¤itim arac› olarak görülmüfltür. ‹lk Osmanl› tiyatrosunun Güllü Agop taraf›ndan
1870’te kurulmas›yla birlikte tiyatro eserleri yabanc› dillerden çevrilmeye ya da
adapte edilmeye bafllanmas›n›n da türün gelifliminde çok etkisi olmufltur.
Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda tiyatro eseri yazarlar› daha çok tarihe ve efsanelere yönelerek ulusçulu¤u afl›layan düflünceler üzerinde durmufllard›r. Bu dönemde toplumsal sorunlar›, de¤er yarg›lar›n›n de¤iflmesini ve ruhsal çeliflkileri konu
edinmifllerdir. Yaflar Nabi’nin Mete; Behçet Kemal’in Çoban ve Atilla; Necip Faz›l’›n Sab›r Tafl› adl› oyunlar› Türklerin erdemleri ve uygarl›¤›n› yans›tmak amac›n› tafl›rlar.
1950’li y›llar›n tiyatrosunda köy sorunlar›na e¤ilme görülür. Ayn› dönemde kimi yazarlar bireyden toplum sorunlar›na geçerken, kimileri olaydan ve durumlardan hareket ederek toplumsal sorunlara yönelmifllerdir. Turgut Özakman, Haldun
Taner, Orhan Asena, Refik Erduran bireylerden olaylara geçerken; Orhan Kemal,
Cevat Fehmi Baflkut, Oktay Rifat, R›fat Ilgaz, Recep Bilginer olaydan hareket eden
yazarlar olarak yer al›rlar.
1970’ten sonra 12 Mart olay› ve buna ba¤l› olarak Türk tarihini yeniden gözden geçirme, iflçi sorunlar›, Almanya’ya gidenlerin kültür çat›flmalar›, Almanya’da
yetiflmekte olan birinci, ikinci kufla¤›n sorunlar› ifllenir. Erol Toy, Adalet A¤ao¤lu,
Necati Cumal›, A. Turan Oflazo¤lu, Orhan Asena bu dönemin oyun yazarlar›ndan
baz›lar›d›r.
Tiyatro Türleri
Üç birlik kural›, bir olay›n
belirli bir yerde (yer), belirli
bir zaman (zaman)
içerisinde ve belirli bir olay
çat›s› (olay) alt›nda
gerçekleflmesidir.
Konuyu iflleyifli bak›m›ndan, Bat›l› anlamda üç türlü tiyatrodan söz edilebilir. Bu
türlerden trajedi ve komedi ana tür, drama ve di¤er türler ise bu iki türün birleflmesi ya da de¤iflmesiyle ortaya ç›kan türlerdir.
Tragedya (Trajedi, A¤lat›): Ça¤lar boyunca tragedya, gerek öz gerek biçim
bak›m›ndan zaman içinde de¤iflime u¤rasa da genel olarak, okurda ya da izleyicide korku ve ac›maya yönelik hisler uyand›rmay› amaçlayan, kurall› bir anlat›m›
olan tiyatro türüdür. Tragedyan›n bafll›ca nitelikleri; konusunu tarihten ve mitolojiden almas›, erdemin ve ahlaksal de¤erlerin ele al›nmas›, kahramanlar›n›n s›radan
insanlar yerine seçkin ya da ola¤anüstü kifliler olmas›, kanl›, çirkin, korkunç sahnelere, kaba say›labilecek sözlere yer verilmemesi, klasik bir dil ve üslup anlay›fl›yla yaz›lmas›, yaz›m›nda üç birlik kural›na uyulmas›d›r. Üç birlik kural›n›n temel amac›, oyunu izleyenlerin olay çizgisini ve temel sorunu gözden kaç›rmamalar›n›, eseri bütün olarak alg›layabilmelerini sa¤lamakt›r. Eski Yunan tiyatrolar›n›n
tamam›na yak›n› manzum olarak tragedya türünde yaz›lm›flt›r. Latin edebiyat› döneminde Shakespeare’in Romeo ve Juliet, Hamlet, Kral Lear adl› eserleri ve Klasik
dönemde (17. yüzy›lda) Corneille’nin Le Cid ve Horace adl› eserleri ile Racine’nin
Andromak, Phedre adl› eserleri tragedya türünün önemli eserleridir. Türk edebiyat›nda tragedya türünde eser veren sanatç› say›s› azd›r. Bunda, Türk tiyatro gelene¤inin güldürü temelli olmas›, tiyatronun Türk edebiyat›na girdi¤i dönemde tragedyan›n geçirdi¤i de¤iflim, konular›n mitoloji ve din kaynakl› olmas› gibi nedenlerin
etkili oldu¤u söylenebilir.
131
Komedi (Komedya, Güldürü): Tiyatro ile ilgili kaynaklarda komedi; insanlar›n, olaylar›n ya da durumlar›n gülünç yönlerini genellikle elefltirel bir bak›fl aç›s›
ile ele al›p iflleyen tiyatro türü olarak aç›klanmaktad›r. Komedide insanlar› gülünç
duruma düflürmeden, zay›f taraflar› kaba ve alayl› olmayan bir biçimde ele al›n›r.
Komedinin de kökeninin tragedya gibi eski Yunan’da Dionysos flenliklerindeki
toplu danslara ve türkülere dayand›¤› belirtilir. Klasik komedyada da klasik tragedyada oldu¤u gibi üç birlik kural›na uyulur. Komedinin temelinde e¤lence, kalabal›k, keyif ve yaflam›n do¤al döngüsü vard›r. Komediler, konular›n› günlük yaflamdan al›r. Güncel sorunlar› ele alan komedilerin kahramanlar› da s›radan, yaflam›n
içinden insanlard›r. Komediler toplumda, günlük yaflamda, siyasette bozuk ya da
garip olan› elefltirerek izleyicilerin bunun üzerinde düflünmesini sa¤lama e¤ilimindedir (Gökalp Alpaslan, 2009:206). Komedi türünde yaz›lan eserlerde, iyimser tavr›n do¤al bir sonucu olarak oyun mutlu sonla biter.
‹lk büyük komedi flairi Aristophanes’tir. Komedilerinde devrin tan›nm›fl kiflilerini ve baz› toplumsal olaylar› yermifltir. En önemli komedileri Eflekar›lar›, Kurba¤alar’d›r. 17. yüzy›l Frans›z yazar› Moliere, devrinin güldürmeyi amaç edinen komedilerine karfl›l›k, güldürerek düflündüren bir komedi ç›¤›r› açm›flt›r. Komedilerinde özellikle gülünç âdet ve karakterler üzerinde durmufltur. Gülünç Kibarlar,
Cimri, Hastal›k Hastas› en ünlü eserleridir.
Komediler yo¤unlaflt›klar› konulara göre farkl› adland›r›l›rlar. Örne¤in, insan
karakterinin gülünç ve aksak yanlar›n› konu al›yorsa karakter komedileri (Moliere’in Cimri, Hastal›k Hastas›); içinde bulundu¤u toplumun gülünç ve aksak yönlerini ele al›yorsa töre komedileri (fiinasi’nin fiair Evlenmesi); iç içe geçmifl olaylar› flafl›rt›c› yönleriyle ele al›yor ve genellikle sadece güldürme amaçlan›yorsa entrika komedileri (Ahmet Vefik Pafla’n›n Ayyar Hamza) olarak adland›r›l›r.
Türk edebiyat›nda komedi, Tanzimat’tan sonra özellikle Molier’in örnek al›nmas›yla tiyatro dünyas›na girmifltir. Geleneksel mizah anlay›fl›n›n da etkili oldu¤u
bu dönemde fiinasi’nin kaleme ald›¤› fiair Evlenmesi bu etkilenmenin bir ürünü
olarak görülmüfltür (fiengül, 2001:28). Komedi o dönem yazarlar› için yenilik hareketleri ve ahlaki anlay›fl›n halka anlat›lmas›nda önemli bir f›rsat olarak de¤erlendirilmifltir. Cumhuriyet döneminde de ayn› anlay›flla Osmanl› dönemine yönelik
eserler yaz›lm›flt›r. Modern Türk tiyatrosunda komedi Aziz Nesin’in ve Haldun Taner’in tiyatro eserlerinde elefltirel söylemle bütünleflmifltir.
Tragedya ile komedinin temel farklar›n› araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
Haldun Taner
Aziz Nesin
5
Dram: ‹nsan› do¤al ve toplumsal çevresinden soyutlamadan, yaflam›n ac›kl›
yanlar›yla gülünç yanlar›n› bir arada yans›tan tiyatro türüdür (Özdemir, 2002:366).
Dram›n do¤uflu Shakespear’in oyunlar›na dayansa da as›l ç›k›fl›n› 19. yüzy›lda
S O R U de dram tarFrans›z edebiyat›nda Victor Hugo ile gerçeklefltirir. Schiller ve Goethe
z›nda tiyatro eserleri ile bu türün gelifliminde etkili olmufl isimlerdir.
Dram türüyle birlikte tiyatro, tragedyada ve komedideki kesin
ve de¤iflmez kuD‹KKAT
rallardan kurtulur. Yaflam bir yönüyle de¤il, daha gerçekçi bir biçimde her yönüyle ele al›n›r (Gökalp Alpslan, 2009: 210). Konusu günlük hayattan ve kahramanlaSIRA S‹ZDE
r› her s›n›ftan insan olabilir. Dramda üç birlik kural› ve befl perdeden oluflma zorunlulu¤u ortadan kalkar. Sahnede korkunç ve ac› verici olaylar gösterilebilir. Bütün bu de¤iflimler tiyatronun bu türüyle birlikte daha esnek daha
özgür bir yaz›nAMAÇLARIMIZ
sal tür olmas›n› sa¤lam›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
132
Türk Dili-II
Günümüzde ça¤dafl tiyatro denilince yukar›da genel olarak aç›klanan türlerin
d›fl›nda da pek çok tür bulundu¤u görülmektedir. 20. yüzy›lda yaflanan h›zl› de¤iflim sürecinde tiyatro da di¤er yaz›nsal türler gibi bu de¤iflimden etkilenmifl ve yeni aray›fllara yönelmifltir. Bu çeflitlilik içinde d›flavurumcu tiyatro, gerçeküstücü tiyatro, absürd tiyatro, varoluflçu tiyatro, diyalektik tiyatro, deneysel tiyatro, bulvar
tiyatrosu, epik tiyatro gibi türler bulunmaktad›r (Kavcar, O¤uzkan ve Aksoy, 2009:
309-316). Günümüz ça¤dafl tiyatrosunda bütün geleneklere bafl kald›rma, kurallara yani ölçüye, aç›k ve düz anlat›ya karfl› gelifl söz konusudur. Günümüzde aflk,
para, aile, toplum, politika, ekonomik hayat, psikolojik hayat gibi insan› ilgilendiren her konu tiyatronun konusu olabilmektedir.
Afla¤›da Turan Oflazo¤lu’nun kaleme ald›¤› Cem Sultan adl› eserden bir bölümü tragedyan›n özelliklerini düflünerek okuyabilirsiniz.
Turan Oflazo¤lu
Cem Sultan
II. Perde
(Roma. Vatikan Saray› Cem’i olabildi¤ince görkemli bir törenle, flenlikle karfl›lamakta: taht›nda oturan, tac› bafl›nda Papa (Dünya), kardinaller, ülkelerin elçileri, ‹talyan soylular› vb. Birden konuflmalar:
-Bizans’› y›kan adam›n varisi!
-Büyük Kartal’›n o¤lu!
-Tutsak gibi de¤il de fatih gibi geliyor!
-Babas› Bizans’a böyle girmiflti herhalde.
-Roma’ya da girse böyle girerdi.
Cem, adamlar› ve Blanchefort’la gelirken Papa aya¤a kalkar.)
BLANCHEFORT (Cem’e):
Papa Sen Piyer’in vekilidir, o da ‹sa’n›n vekiliydi;
‹sa Tanr›’n›n o¤lu oldu¤una göre, Papa
Tanr›n›n da vekilidir yeryüzünde. Demek ki
Tanr›dan biraz küçük, fakat insanlardan çok,
Ölçülemeyecek kadar büyüktür Papa hazretleri.
‹ki k›l›ç vard›r: ruhanî k›l›ç, cismanî k›l›ç.
Gerçi ikinci k›l›ç k›rallarla imparatorlar›n elindedir,
Ama ancak Papa’n›n izniyle, ancak
Onun gösterdi¤i yolda kullan›rlar o k›l›c›. Bunun için
K›rallar, imparatorlar Papa’n›n önünde e¤ilirler,
Aya¤›n› öperler hatta.
CEM:
Ben ömrümde ancak bir kez e¤ildim,
Dünyaya bafl e¤diren pederimin,
Fatih Sultan Mehmet’in önünde.
BLANCHEFORT:
Hiç de¤ilse dizini öpseniz?
CEM:
Papa hazretlerini ayakta bekletmiyelim.
BLANCHEFORT:
Elini öpün bari.
CEM:
Ben ancak pederimin, bir de
Validemin elini öptüm bugüne dek.
BLANCHEFORT:
Önünde birazc›k e¤ilmekten ne ç›kar?
CEM:
Benim burda e¤ilmem babam›n, atalar›m›n,
Ulusumun, bütün ‹slâm›n e¤ilmesi olur.
BLANCHEFORT:
E¤ilmeniz gerekiyor, prens!
CEM:
Ben kendimi Osmanl› hakan› sayd›¤›m için
Karfl› geldim a¤abeyime, bugün dünyan›n
En büyük, en güçlü hükümdar›na;
Onun dahi önünde e¤ilmedim ben.
(Tam ilerlerken, M›s›r elçisi Cem’in önüne kapan›p
Ayaklar›n› öper. Cem flafl›rm›fl, “Kim bu?” gibisinden
Bakar Sinan’a.)
S‹NAN (e¤ilerek):
M›s›r Sultan Kay›tbay’›n elçisi hünkâr›m!
(Cem elçiyi flefkatle kald›r›p Papa’ya do¤ru yürür,
Durup bafl›yla selâmlar.)
PAPA:
Siz büyük, flanl› bir konu¤umuzsunuz bizim,
Dünyan›n merkezi Roma’ya gelifliniz
Günlerce üren flenliklerle kutlanacak. Nas›ls›n›z?
CEM:
Yorgun, Papa hazretleri.
PAPA (Cem’in az önceki davran›fl›n› hat›rlat›rcas›na gülerek):
Yorgun haliniz buysa, prens...
S‹NAN (seslenerek):
Sultan!
PAPA (gülümseyerek bafl›yla onaylar):
Sultan Cem’in hakk›n› almas›na yard›m etsek?
CEM: Nas›l, hangi güçle?
PAPA:
Bütün Avrupa’n›n gücüyle.
133
134
Türk Dili-II
CEM:
H›ristiyan âleminin bir silah› m› olaca¤›m ben
Kendi dünyama karfl›? De¤il Osmanl› taht›
Bütün yeryüzü saltanat› verilse, olmaz.
Utanc›m yeterince büyük zaten.
Gerçi Tanr›’n›n aff› sonsuzdur,
Bütün günahlar› örtecek kadar büyüktür,
Ama Tanr›’n›n sabr›n› kötüye kullanamam.
Tek dile¤im Kahire’ye gitmek; validemin,
Haremimin ve sa¤ kalan çocuklar›m›n yan›na.
Kaynak: A. Turan Oflazo¤lu (1991). Cem Sultan, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Yay›nlar›, s. 63-69.
135
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
N
AMAÇ
3
Sanatsal yaz›lar›n genel özelliklerini s›ralayabilmek
‹nsan› insana estetik bir duyarl›kla ve bir kurgu
içinde anlatan yaz›lara sanatsal yaz›lar denir. Sanatsal yaz›lar, duygu a¤›rl›kl›d›r. Toplumu; bilimsel, siyasal, sanatsal ya da sosyal bir konu üzerinde düflündürme amac› gütmezler. Sanatsal yaz›lardan, düflünce yaz›lar›ndaki gibi nesnellik beklenmez. Bu tür yaz›larda bir düflüncenin ya da
duygunun anlat›m›nda yaratma, yeniden oluflturma söz konusudur. Sanatsal yaz›lar kurguya dayal› olmalar› nedeniyle gerçek oldu¤u gibi aktar›lmak yerine yazar›n süzgecinden geçirilerek ve yeniden kurgulanarak, yeni bir gerçeklik olarak aktar›l›r. Bu gerçeklikte estetik de¤er önemli bir ölçüttür. Sanatsal yaz›larda betimleyici ve öyküleyici anlat›mdan daha fazla yararlan›l›r. Sanatsal yaz›larda sözcüklere gerçek anlamlar›n›n ötesinde
yeni anlamlar yüklenebilir. Sanatsal yaz›larda ileti,
yaflamla çok yönlü ba¤lant›lar› olan, okurun kendine göre yorumlayaca¤› çok anlaml› bir ça¤r›fl›md›r. Bu yönüyle okurun donan›ml› olmas›n›, yaz›nsal sanatlar› anlamland›rabilmesini gerektirir.
Sanatsal yaz› türlerini s›ralayabilmek
Yaz›lar›n türlerini, konular›ndan çok; konular›n
ele al›n›fl biçimi belirler. Her birinin kendi içinde
belirleyici özelliklerinin bulundu¤u sanatsal yaz›lar genel olarak; fliir, öykü, roman, tiyatro ve
masal biçiminde s›ralanabilir.
Sanatsal yaz›lar›n türlerini ay›rt edebilmek
Sanatsal yaz›lar fliirle ya da düz yaz›yla olmak
üzere iki türlü yaz›labilir. fiiir, ortak bir tan›ma
ulafl›lamayan türlerden biridir. Zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullan›m›yla ortaya ç›kan, hece ve durak bak›m›ndan denk
ve kendi bafl›na bir bütün olan edebî anlat›m biçimi (manzume, naz›m, kofluk) olarak tan›mlanmaktad›r. fiiirde ça¤r›fl›m, imge, duyular, sezgi,
duygular önemli bir yer tutmaktad›r. Anlat›m ise
düz yaz› türlerine göre daha kapal›, söyleyifl daha ritmik ve alg›lar daha ön plandad›r. fiiirde dizelerin kümelenifli, uzunluk k›sal›k durumu ve
uyak dizilifli gibi yap›sal özelliklerdeki farkl›l›k
da büyük önem tafl›r. fiiirler içerdikleri konulara
göre; lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dramatik fliir olmak üzere alt› türe ayr›lmaktad›r.
Toplumsal de¤iflim ve geliflim do¤rultusunda çeflitlilik göstermekle birlikte yayg›n olarak öykü,
yaflanm›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durumlar› bir kurgu biçiminde anlatan yaz›nsal bir tür
olarak tan›mlanmaktad›r. Okura yaflamdan kurgusal bir kesit sunan öykünün dört ögesi vard›r:
Olay ya da durum, kifliler, yer ve zaman. ‹nsan›n
bafl›ndan geçebilecek her türlü olay ya da insan›n
karfl›laflabilece¤i her durum öykünün konusu olabilir. Öyküde olay plan› serim, dü¤üm, çözüm olmak üzere üç bölümdür. Öykülerin kahraman›
insan d›fl›nda canl›lar ya da nesneler olabilir. Her
öyküde olaydan do¤rudan etkilenen kifliler oldu¤u gibi ikinci derecede etkilenen kifliler de bulunur. Öyküde olay›n geçti¤i, yafland›¤› çevre, yerdir. Yer olaya göre de¤iflebilir. Zaman ise öykünün bafllang›ç, geliflme ve bitiflini kapsayan süredir. Öyküler kurulufl biçimlerine göre olay öyküsü ya da durum öyküsü olarak ikiye ayr›l›r.
Roman, yöntem olarak öyküye benzer ve yaflanm›fl ya da yaflanmas› olas› olaylar›, durumlar› kurmacaya dayal› olarak anlatan düz yaz› türü olarak
bilinir. Öykü ile ögeleri de ayn› olan romanda olay
ya da durum, kifliler, yer ve zaman genifl bir plan
içinde ifllenir. Roman, iç içe geçmifl birçok öyküden kurulmufl gibidir. Bu yönüyle öyküden daha
karmafl›k bir olay örgüsü vard›r. Kurmaca ve öznel
anlat›m di¤er sanatsal yaz›larda oldu¤u gibi roman
için de geçerlidir. Roman›n insan›n, toplumun ve
çevrenin de¤iflimlerine kendini uyduracak esnek
yap›s› en temel türsel niteli¤idir. Romanlar içeriklerine göre, yazar›n sanat ve edebiyat anlay›fl›na
göre, okur toplulu¤una göre çeflitli türlere ayr›l›r.
Tiyatro, insano¤lunun en eski sanatsal yarat›lar›ndan biridir. Yaz›nsal bir tür olarak tiyatro sahnede
canland›r›lmak üzere yaz›lm›fl eserlerin ortak ad›d›r. Tiyatro eseri de roman ve öykü gibi insan›n
kendisiyle ve çevresiyle ya da do¤ayla etkilefliminden kaynaklanan olaylar› anlat›r. Ancak tiyatro sahnede canland›r›lmak üzere kurguland›¤› için seyirciye yöneliktir. Göze, kula¤a seslenmesi yönünden di¤er sanatsal yaz› türlerinden farkl›d›r. Tiyatro eserinde, öykü ve romandaki betimlemelerin
yerini gösterme al›r. Tiyatro eseri; yazar, oyuncu,
sahne, izleyici dörtgenine göre yaz›l›r. Bunun için
tiyatro eserleri hem söz hem eylem sanat›d›r. Tiyatro eseri perdeler ve sahnelerden oluflur. Tiyatro
olay ya da olaylar zinciri, kifliler, olay›n geçti¤i yer
ve zaman olmak üzere dört temel öge üzerine kuruludur. Tiyatro eserinde olay ya da olaylar zinciri
bir eylem halinde yans›t›larak çat›flma yaratan ögelerin farkl› yönleri okura ya da izleyiciye sezdirilmeye çal›fl›l›r. Tiyatro eserinin temel anlat›m biçimi konuflmad›r. Konuflman›n d›fl›nda betimlemelerden de yararlan›l›r. Betimlemeler, tiyatro eserinde yeri ya da kiflileri k›saca tan›tmak amac›yla yap›l›r. Konuyu iflleyifli bak›m›ndan, Bat›l› anlamda
üç türlü tiyatrodan söz edilebilir. Bu türlerden trajedi ve komedi ana tür, drama ve di¤er türler ise
bu iki türün birleflmesi ya da de¤iflmesiyle ortaya
ç›kan türlerdir. Günümüzde bunlar›n d›fl›nda farkl› türlerde de tiyatro eserleri yaz›lmaktad›r.
136
Türk Dili-II
1. Afla¤›dakilerden hangisi sanatsal yaz›lar›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Sezdirmek, hissettirmek, bunlar›n çerçevesinde
düflündürmek esast›r.
b. Anlam birimleri, somut anlam düzeyinde gerçek
yaflamda karfl›l›klar›n› bulurlar.
c. Dil yan anlam, mecaz anlamla örülü olabilir.
d. Sanatsal yaz›larda kullan›lan dil nesnel de¤ildir.
e. Sanatsal yaz›larda sözcükler soyut anlamda kullan›labilir.
2. “fiiir öylesine bir dilsel düzenlemedir ki sözcüklerinden biri ç›kar›l›r ya da birinin yeri de¤ifltirilirse fliirin tüm
büyüsü bozulur.” cümlesinde anlat›lmak istenenle afla¤›dakilerden hangisi aras›nda anlamca bir yak›nl›k yoktur?
a. fiiirde her sözcük, bulundu¤u yerde güzeldir.
b. Sözcük, fliirin en önemli ö¤esidir.
c. fiiirde dil, kendine özgü bir biçimde kullan›l›r,
d. fiiirin dili, seçilen imgelerin çeflitlili¤iyle zenginleflir.
e. fiiirin güzelli¤i, sözcüklerin birbiriyle uyumundan gelir.
3. “Bir kimseyi, bir düflünceyi, bir durumu aç›k ya da
kapal› biçimde, i¤neli bir dille, elefltirmek amac›yla yaz›lan fliirlere ......... denir.” Tan›mda bofl b›rak›lan yere
afla¤›dakilerden hangisi getirilmelidir?
a. Lirik fliir
b. Pastoral fliir
c. Satirik fliir
d. Didaktik fliir
e. Dramatik fliir
4. Afla¤›dakilerden hangisi öykü türünün özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Özgün söyleyifllere yer verilir.
b. ‹roniden genifl ölçüde yararlan›l›r.
c. Anlat›lanlar iç konuflma tekni¤iyle verilir.
d. Senli benli ve içtenlikli bir dil kullan›l›r.
e. Düflünceler kesin yarg›lara ba¤lanmaya çal›fl›l›r.
5. Afla¤›dakilerden hangisinde durum öyküsünün özelliklerinden biri yer almaktad›r?
a. Serim, dü¤üm ve çözüm aflamal›l›¤› vard›r.
b. Konusunu tarihten, ulusal duygulardan ya a toplumsal gerçeklerden al›r.
c. Kifliler, belirgin özellikleri olan ya da üstün niteliklidir.
d. Sonuç istemeyecek biçimde sonlanabilir.
e. Okurun merak duygusu canl› tutulmaya çal›fl›l›r.
I. Yaflanm›fl ya da yaflanabilir izlenimi veren olaylar›
anlat›r.
II. Kifli zaman, yer ögelerini içerir.
III. Yaflam›n bir kesitini ya da tümünü anlat›r.
6. Yukar›da özelliklerinden baz›lar›n›n yer ald›¤› ebedî
tür afla¤›dakilerinden hangisidir?
a. fiiir
b. Roman
c. Tiyatro
d. Dram
e. Masal
7. Afla¤›dakilerden hangisi ilk Türkçe roman olarak kabul edilmektedir?
a. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat
b. Karabibik
c. Aflk-› Memnu
d. Sergüzeflt
e. Eylül
8. Afla¤›dakilerden hangisi söz ve eyleme dayal› yaz›nsal anlat› türüdür?
a. Roman
b. Öykü
c. An›
d. Tiyatro
e. Günlük
9. Afla¤›daki sanatç›lardan hangisi Türk edebiyat›nda
ilk tiyatro eseri veren yazard›r?
a. Ziya Pafla
b. Nam›k Kemal
c. fiinasi
d. Tevfik Fikret
e. Muallim Naci
10. Afla¤›dakilerden hangisi geleneksel Türk tiyatro türlerinden biri de¤ildir?
a. Orta oyunu
b. Meddah
c. Köy seyirlik oyunu
d. Ba¤ bozumu flenlikleri
e. Karagöz
“
137
“K›rk Sat›r Okumadan Bir Sat›r Yazmak”
Genç yazar, çevresini hiç bofl b›rakmayan fleytan›n›n,
kula¤›na sürekli bir fleyler f›s›ldad›¤›n› bilir ve ço¤u kez
de o f›s›lt›n›n büyüsüne uyar. O fleytan, arkaik bir böcek gibi sokulup i¤nesini deriye soktu¤unda hem beslenir hem de mikrobunu damarlara verir ki roman yazar›n› herkesten çok sevdi¤i bellidir. Korunmak için
dünyan›n bütün kocakar› ilaçlar› yarars›zd›r art›k; ortam› fleytanlardan temizlemek gerekir, ama bu da genç
yazar›n ifli say›lmaz.
fieytana uyanlar aras›nda, say›lar› az da olsa, öykücüler
de var. Öykücünün ak›ll›s› ünlü olmay› geçirmez akl›ndan; ruh sa¤l›¤›n› düflüneni üne ve çok satmaya gönül
indirmez ki karfl›l›¤› da yoktur. Bazen yazd›klar›n›n büyüsü aldatabilir onu. Her yazd›¤›n› be¤enir, çevresindekiler de tükenmeyen övgülerini esirgemezlerse, yaz›lanlar›n önce dergilere, sonra kitaplara durmaks›z›n tafl›nmas› kal›r, o da hemen yap›l›r. Sonra bir gün geriye
dönüp bak›l›r ki, neler y›¤›lm›flt›r arkada.
Edebiyat› ciddiye alan yazar, eleme yapmakla bafllar her
fleye. Kendi kurup çatt›¤› süzgecini önce kendi yazd›klar›na tutunca iri lokmalar üstte kal›p incelikli olanlar süzülür. Bunun nas›l etkin, yararl›, kal›c› bir elefltiri, daha
do¤rusu özelefltiri süzgeci oldu¤unu erken anlayan nas›l uzun kal›rsa, geç anlayan›n ifli o denli zorlafl›r.
(...) Edebiyat›n bizim d›fl›m›zdaki dünyay› nas›l doldurdu¤unu düflününce, onun parças› olma ya da kendi küçük dünyam›zla yetinme ikilemiyle bafl bafla kal›veririz.
Küçük dünyalarla mutluluk gündelik hayat› anlat›rsa da
edebiyatta kal›c› anlam tafl›maz. Bugünün yazar›, edebiyat› kitaplar›n de¤il de onun d›fl›ndaki etkin güçlerin
oluflturdu¤unu san›yor ya da öyle görünüyor.
Yazd›¤› öykülerin kaynaklar›n› baflka kitaplarda görmeyen yazar, ister istemez yarat›c› yaz›n›n de¤il, gündelik
hayat›n verdi¤i arma¤anlarla oyalan›r. Orada günümüz
yazarlar›n› okumak, onlar›n hayat›n› ve çevresindeki
haleleri okumak gibidir. Oysa yazd›klar›yla bunlar birbirinden ayr› dünyalard›r ve bir yazar›, sözgelimi Cortazar ya da cetvelin öteki ucunda anlay›flla bekleyen Bruno Schulz’u okurken kitaplar›n içinde yaflamay› baflaramayanlar›n yazarl›k hevesleri, ne yap›l›rsa yap›ls›n, kuruyacakt›r. Hiçbir zaman kitaplar›n içinden bafllar›n›
kald›r›p hayat›n nimetlerine yüz sürmemifl Vüs’at O.
Bener ve Bilge Karasu, bize asl›nda Borgesgil bir edebiyat anlay›fl›n›n nas›l yaflanaca¤›n› da yan› bafl›m›zda
gösteren iki canl› örnekti. Kim anlayabildi onlar›? Anla-
sayd›k, son zamanlarda yaz›lan basit romanlar› edebiyat›n kendi diye yutturmaya kalk›flabilirler miydi?
Öykü yazar›n›n bazen yazd›klar›n›n üstesinden bir türlü gelemedi¤i olur. Bu yüzden son zamanlarda yüzeysel, öykücülü¤ümüzün son on y›lda ulaflt›¤› düzeyin alt›nda durmaya gönül indirmifl kitaplar okumaya bafllad›k. Bazen, yazar›n›n yazabildi¤i o kadar, ne denir o
durumda? Bazen de her yaz›lan öykü oldu bitti san›yor
ki, o zaman da çok fley demek gerekiyor. K›rk sat›r okumadan bir sat›r yazmamak gerekti¤ini bafllarken ö¤renmifltim. Bu yüzden geciktim. Oysa flimdi ilk kitab›ndan
kuflku duymayan yazarlar ça¤› geldi, daha iyisini nas›l
yazaca¤›n› -bilmemek ay›p de¤il- ö¤renmeye çal›flmayan, daha iyisini yazacakken beklemeyen yazarlar.
Oysa yaln›zca baflka kitaplar›n de¤il, yazara kendi yazd›¤› kitaplar›n da f›s›ldad›¤› s›rlar vard›r. Bafltan fark
edilmeyen bu s›rlar›n ördü¤ü sözcüklerin ›s›s›yla üreyen yarat›c›l›k mikrobu, panzehir gibi ifller yazara da,
onun oluflmas›n› beklemeyenler korunmas›z kal›r. (...)
”
Kaynak: Semih Gümüfl (2006). ‹mge Öyküler, ‹ki Ayl›k Öykü ve Elefltiri Dergisi, (2), 7.
1. b
2. a
3. c
4. e
5. e
6. b
7. a
8. d
9. c
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanatsal Yaz›lar” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiiir” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiiir” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öykü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öykü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roman” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roman” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tiyatro” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
138
Türk Dili-II
S›ra Sizde 1
Düflünce yaz›lar› insanlar›, farkl› alanlardaki bir konu
üzerinde düflündürmeyi, tart›flt›rmay›, bu yolla gerçeklere ulaflt›rmay›, amaçlarken; sanatsal yaz›larda amaç
okurda estetik bir duyufl yaratmakt›r. Düflünce yaz›lar›
bir gözlem, deneyim ya da araflt›rmaya dayal› yaz›lard›r
ve sözcükler gerçek anlamlar›yla kullan›l›r. Oysa sanat
yaz›lar› kurguya dayal›d›r ve bu türde insanlara duyarl›k kazand›rma ön planda oldu¤u için sözcüklerin anlamland›r›lmas›nda söz sanatlar›ndan yararlan›l›r ve
okurun anlam ç›karmas› beklenir. Düflünce yaz›lar›nda
genellikle aç›klay›c›, kan›tlay›c› ve zaman zaman da betimleyici anlat›m biçiminden yararlan›l›rken sanatsal yaz›larda öyküleyici ve betimleyici anlat›m a¤›r basar. Sanatsal yaz› türleri içinde ele al›nan fliir hem düflünce yaz›lar›ndan hem de sanatsal düz yaz› türlerinden farkl›l›k
gösterir. Kurmacaya dayal› olmas› yönüyle sanatsal düz
yaz› türüyle benzerlik gösterse de fliirin kurgusu düz
yaz›dan farkl›d›r. fiiirde biçim ve anlam bütünlü¤ü aran›r, imgeler ve ça¤r›fl›mlar sözcüklere yeni boyutlar kazand›r›r.
S›ra Sizde 2
Olay öykülerinde girifl, geliflme ve sonuç bölümleri vard›r ve öykü bir olay etraf›nda örgütlenerek anlat›l›r. Durum öykülerinde klasik bölümler yoktur, okur öykünün
bitmedi¤ini zanneder, ama öykü çok defa sonuç istemeyecek biçimde sonlanm›flt›r. Durum öykülerinde ise
yazar, yaflam›n içinden bir kesiti, bir an› anlat›r. Yazar
durum öyküsünde istedi¤i bir yerde anlatt›klar›n› keser.
Olay öykülerinde okurun merak duygusunu canl› tutmak çok önemliyken durum öykülerinde böyle bir kayg› yoktur. Olay öykülerinin kahramanlar› ideal insan
tipleriyken durum öykülerinin kahramanlar› s›radan insanlard›r. Buna ba¤l› olarak da durum öykülerinde konuflma daha içten daha yal›nd›r.
S›ra Sizde 3
Her ikisi de kurgusal anlat›ya dayal› bu iki tür aras›nda
benzer ve farkl›l›klar vard›r. Temel benzerlikleri flunlard›r: Her ikisinde de anlat›lanlar gerçe¤e uygunluk tafl›r,
olaylar bir yer ve zaman içinde geçer. Her ikisinin anlat›m›nda da öznellik hâkimdir. Farkl›l›klar› ise flöyledir:
öyküde olay tek, romanda birbirine ba¤l› birden çok
olay bulunur. Öyküde kifli ya da kahraman say›s› az,
romanda fazlad›r. Öykü k›sa anlat›l›r, roman ayr›nt›lara
iner.
S›ra Sizde 4
Serüven romanlar›, okuru heyecanland›rmak amac›yla
ola¤anüstü kifli ve serüvenlerin anlat›ld›¤› romanlard›r.
Türk edebiyat›nda bu türe, Yaflar Kemal’in ‹nce Memed
adl› roman› örnek gösterilebilir. Tarihsel romanlar, konular›n› tarihi konulardan alan romanlard›r. Türk edebiyat›nda, Kemal Tahir’in Devlet Ana ve Tar›k Bu¤ra’n›n Küçük A¤a adl› romanlar› bu türde yaz›lm›flt›r.
Biyografik roman, alan›nda tan›nm›fl birinin yaflam›n›n
anlat›ld›¤› romanlard›r. Türk edebiyat›nda bu tür için
O¤uz Atay’›n Bir Bilim Adam›n›n Roman› adl› roman›
örnek gösterilebilir. Sosyal roman, toplumsal sorunlar›
ele alan romanlard›r. Türk edebiyat›nda Yakup Kadri’nin Kiral›k Konak ve Reflat Nuri Güntekin’in Yaprak
Dökümü adl› romanlar› bu türdedir. Köy roman›, köy
yaflam›n› anlatan romanlard›r. Fakir Baykurt’un Y›lanlar›n Öcü ve Mahmut Makal’›n Onuncu Köy adl› romanlar› köy romanlar› olarak örnekledirilebilir. Psikolojik roman, derinlemesine ruhsal çözümlemeleri içeren romanlard›r. Bu türün ilk örne¤i Mehmet Rauf’un
Eylül adl› roman›d›r. Peyami Safa’n›n Dokuzuncu Hariciye Ko¤uflu adl› roman› da bu türdedir. Egzotik roman, yabanc› ülkelerin do¤a ve insan›n› anlatan romand›r. Refik Halid Karay’›n Nilgün adl› roman› bu türün özelliklerini yans›t›r.
S›ra Sizde 5
Tragedya konusunu tarihten ya da mitolojiden ald›¤›
halde komedya konusunu günlük yaflant›dan al›r. Tragedya kiflileri bilinen tan›nm›fl insanlard›r, komedyada
ise s›radan kifliler bulunur. Tragedyan›n öyküsü mutlu
bafllay›p y›k›mla sonuçlan›r. Oysa komedyada olaylar
bunun tersi yönde geliflir, kar›fl›k bafllayan öykü mutlulukla biter. Tragedya oyun kiflilerinin soylu ve erdemli
olmas›na karfl›n, komedya ortalamadan afla¤› kiflileri,
kusurlu ve eksik olanlar› ele al›r. Tragedya seyircide
korku ve merhamet duygular› uyand›rarak seyirciyi bu
duygulardan ar›t›r, oysa komedya kusurlara güldürerek, seyircinin bu gibi kusurlardan kaç›nmas›n› sa¤lar.
139
Arslan, N. (2009). “Öykü”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü
Anlat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara: Nobel Yay›nevi, 179-188.
_______ (2009). “Roman”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü
Anlat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara: Nobel Yay›nevi, 189-200.
Birinci, N. (2009). “fiiir”, Türk Dili ve Kompozisyon
içinde (Ed: Z. Korkmaz vd.). Bursa: Ekin Yay›nevi.
Eyübo¤lu, S. (1997). Sanat Üzerine Denemeler ve
Elefltiriler. ‹stanbul: Cem Yay›nevi.
Gökalp Alpaslan, G. G. (2009). “fiiir”, Türk Dili Yaz›l›
ve Sözlü Anlat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara: Nobel Yay›nevi, 173-178.
______ (2009). “Tiyatro”, Türk Dili Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m içinde. (Ed. N. Demir ve E. Y›lmaz). Ankara:
‹fller, E. ve Türky›lmaz, Ü. (1997). “Geleneksel Roman’dan Ça¤dafl Roman’a “Kifliler”in Anlat›daki Konumu”, Pamukkale Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi. (3), 102-107.
Kavcar, C., O¤uzkan F., Aksoy, Ö. (2007). Yaz›l› ve
Sözlü Anlat›m. Ankara: An› Yay›nc›l›k.
Özdemir, E. (2000). Elefltirel Okuma. Ankara: Bilgi
Yay›nevi.
_______ (2002). Yaz›nsal Türler. 5. bask›. Ankara: Bilgi Yay›nevi.
_______ (2008). Sözlü- Yaz›l› Anlat›m Sanat›: Kompozisyon. 15. Bas›m, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
fiengül, A. (2001). Türk Drama Gelene¤i ve Tarihî
Oyunlar›m›z. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi
Yay›nlar›.
Tekerek, N. (2003). “Tiyatromuzun Modern Tiyatroyla
Kesiflmesi Yolunda Gelenekselin Önemi ve Baltac›o¤lu’ndan Bir Deneme: Kafa Tamircisi”, Tiyatro
Araflt›rmalar› Dergisi. (17), 35-49.
Hece. Türk fiiiri Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Dergisi,
Say›:53/54/55, Ankara, Hece Yay›nlar›, May›s/Haziran/Temmuz 2001.
Hece. Türk Roman› Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat Dergisi, Say›:65/66/67, Ankara, Hece Yay›nlar›, May›s/Haziran/Temmuz 2002.
Hece. Türk Öykücülü¤ü Özel Say›s›, Ayl›k Edebiyat
Dergisi, Say›:46/47, Ankara, Hece Yay›nlar›, 2000.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili Roman Özel Say›s› I, Ayl›k Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 154, Ankara, Temmuz 1964.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili fiiir Özel Say›s›, Ayl›k Dil
ve Edebiyat Dergisi, Say›: 409, Ankara, Ocak 1986.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili Tiyatro Özel Say›s›, Ayl›k
Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 178, Ankara, Temmuz
1966.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili Türk K›sa Oyunlar› Özel
Say›s›, Ayl›k Dil ve Edebiyat Dergisi, Say›: 214, Ankara, Temmuz 1969.
Türk Dil Kurumu. Türk Dili Türk Öykücülü¤ü Özel
Say›s›, Ayl›k Dil ve Edebiyat Dergisi. Say›: 286, Ankara, Ekim/Kas›m 1975.
6
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bilimsel yaz›lar›n farkl›l›¤›n› aç›klayabilecek,
Bilimsel araflt›rma sürecini ve bilimsel üslubu betimleyebilecek,
Bilimsel bir yaz›da kaynak gösterimi ve kaynakça yaz›m›n› de¤erlendirebilecek,
Yaz›flma türlerini örneklendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
Bilimsel yaz›
Bilimsel araflt›rma
Bilimsel araflt›rma süreci
Yaz›flma türleri
Resmî yaz›flmalar
Dilekçe
Tutanak
Karar
•
•
•
•
•
•
•
Rapor
Öz geçmifl
Özel yaz›flmalar
Özel mektup
‹fl mektubu
Resmî mektup
Aç›k mektup
‹çindekiler
Türk Dili-II
Bilimsel Yaz›lar ve
Yaz›flma Türleri
• B‹L‹MSEL YAZILAR
• YAZIfiMA TÜRLER‹
Bilimsel Yaz›lar ve
Yaz›flma Türleri
B‹L‹MSEL YAZILAR
Araflt›rma, bilginin bulunmas›, gelifltirilmesi ve gerçe¤e uygun olup olmad›¤›n›n
kontrol edilmesi için harcanan çabad›r (Arslantürk, 1995: 24). Bu çaban›n bilimsel
bir düzlemde alg›lanabilmesi de ancak belli yöntem ve tekniklerle yürütülmesi ile
mümkün olabilir. Yap›lacak bir iflin önce yolunu, yöntemini ve tekni¤ini ö¤renmek, sonras›nda da bu yöntem ve teknikleri tam olarak uygulayarak ifli yürütmek
ve sonuçland›rmak gerekir. Herhangi bir bilgi alan›n› ‘bilim’ yapan fley, onun kulland›¤› yöntemler ve bu yöntemlerin sa¤laml›¤›d›r (Binbafl›o¤lu, 1988: 19). Yöntem, araflt›rman›n amac›n› gerçeklefltirebilmek için kullan›lan genel yaklafl›md›r;
araflt›rma tekni¤i ise araflt›rma yönteminin gerçeklefltirilebilmesi için kullan›lan bilgi toplama arac›d›r (Akt: Cebeci, 1997: 5). Böyle bir çaban›n üretim olarak ortaya
konmas› da bilimsel yaz› olarak adland›r›l›r.
Bilimsel bir yaz›, içeri¤i nedeniyle deneme, f›kra, gazete yaz›s› gibi yazar›n sadece kendisiyle bafl bafla kalarak ve kendi düflünce ve yorumlar›yla oluflturdu¤u
türlerin aksine, yazar›n konu ile ilgili baflka kaynaklara göndermede bulunmas›n›, araflt›rma sürecini ve anlat›m tarz› ile de özenle oluflturulmas›n› gerektiren bir
yaz› türüdür. Yani bilimsel bir araflt›rma yazar›, konusuyla ilgili kaynak araflt›rmas› yapmak, bu kaynaklar›n hangilerini yaz›s›nda kullanaca¤›n› belirlemek, kullanaca¤› al›nt›lar› yaz›da hangi yaz›m standard›na uygun olarak verece¤ini düflünmek, düflüncelerini hangi kelimelerle ifade edece¤ine karar vermek gibi konularda belirleyici olmak durumundad›r. Böyle bir yaz› ortaya koyabilmek bir araflt›rma ve yazma safhas›n› içeren, ortaya konacak yaz›n›n uzunlu¤una göre de¤iflen,
zaman alacak bir süreç gerektirmektedir. Böyle bir süreç de bilimsel araflt›rma
olarak adland›r›lmaktad›r. Bilimsel araflt›rma, bilimsel yöntemlerle ve bilimsel
amaçla ortaya konan çabalar›n bütünüdür. Bilimsel yöntemlerle oluflturulan bir
yaz›, belirli bir süreç gerektirmektedir. Bilimsel araflt›rma sürecinin ö¤renciler/araflt›r›c›lar taraf›ndan kazan›lmas›, onlar›n sonraki y›llarda yapacaklar› çal›flmalarda
kolayl›k sa¤layacakt›r.
Bilimsel bir araflt›rmaya dayal› yaz›lar›n di¤er yaz› türlerinden ayr›lan yönleri nelerdir?
Bilimsel Araflt›rma Süreci
Bilim insan›n›n amac›, bilgileri toplamak ve bu bilgileri biriktirip sunmak de¤ildir.
Sorunlar›n neler oldu¤unu ve nas›l çözüme kavuflturulabileceklerini ortaya ç›kar-
1
142
Türk Dili-II
makt›r. Yani, araflt›rma, bir soruna çözüm bulmak için gerekli verilerin planl› ve
sistemli bir biçimde toplanmas›, s›n›fland›r›lmas›, çözümlenmesi, aç›klanmas› ve
yorumlanmas› sürecidir. Bu sürecin bir de sunufl flekli vard›r. Bu sunufl, bilimsel
ak›l yürütme flekline uygun olarak aflamal› bir süreci kapsar (‹slamo¤lu, 2003: 29).
Bilimsel araflt›rma süreci, çal›fl›lacak konuya karar verilmesi ile bafllar. Seçilecek
konu, çözümüne ihtiyaç duyulan bir problem olmal›d›r. Araflt›rmac›, problemle ilgili hipotezler kurabilmeli, sorular sorabilmelidir. Dolay›s›yla seçilecek konu araflt›r›labilir olmal›d›r.
Araflt›rma konusu seçilirken konunun yeni ve orijinal olmas›na, güncel bir sorun olmas›na, daha önce yap›lm›fl bir çal›flman›n tekrar› olmamas›na, araflt›r›labilirlik durumuna, sonucun bir anlaml›l›k tafl›mas›na, sonuçlar›n geçerli ve genellenebilirlik özelli¤ine, maliyetine, zamana, araflt›rmac›n›n yetenek ve ilgi alan›na, bilgi düzeyine ve karakterine, yararlanabilece¤i teknik olanaklara, araflt›rman›n sonuçta getirmesi olas› riske, desteklenme ve
yard›m görme olas›l›klar›na dikkat edilmelidir.
N N
Konunun belirlenmesinde kaynaklar da önemlidir. Seçilen konuyla ilgili yeterli kaynak ve malzemenin varl›¤› veya elde edilebilecek durumda oldu¤u bilinmelidir. Aksi takdirde kaynak ve malzeme yetersizli¤i araflt›rmay› ç›kmaza sokabilir.
Zaman kayb›n› önlemek aç›s›ndan araflt›rmaya bafllamadan önce konu ile ilgili bir
haz›rl›k yapmak gereklidir. Bilim dünyas›na, topluma, çevreye, insanl›¤a yarar› olmayan bir konu seçilmemelidir. “Bir konunun önemi, onun yeni oluflu, zamanl›
olmas› ve akademik oldu¤u kadar pratik bir de¤er tafl›mas› ile belli olur.” (Arslantürk, 1995: 26). Araflt›rma konusunun boyutlar› s›n›rl›, çerçevesi dar olmal›d›r. Genel bir bafll›k ile çal›flmaya bafllayan araflt›rmac›, süreç ilerledikçe konusunu daha
derinlikli bir s›n›rlama içine sokmal›d›r. Aksi halde ortaya ç›kan çal›flma ya çok yüzeysel ve da¤›n›k ya da bafll›¤› ile kapsam› aras›nda zor iliflki kurulan bir “deneme”
olur (Goode ve Hatt, 1973: 470). Bu durumda konuyla ilgili verilen genel hükümler yüzeysel kal›r, bilimsel yaz›n›n mant›¤› ile uyuflmaz. Örne¤in “Reflat Nuri Güntekin’in Romanlar›nda Aile” gibi bir bafll›k belirlemek, yazar›n bütün romanlar›n›
incelemeyi gerektirmektedir. Ancak bunu yazar›n bir roman› ile s›n›rlayan araflt›rmac›, hem araflt›rmas›n› daraltm›fl hem de konu ile ilgili genel hükümlerden kurtulup daha çok fley söyleyebilece¤i bir s›n›rlama yapm›fl olur.
Her araflt›rman›n bir tezi olmal›d›r. Tez, araflt›r›lmak üzere belirlenen soruna verilen bir ön yan›t veya ona karfl› önerilen bir ilk çözüm niteli¤indedir. Çal›flman›n
ilk aflamalar›nda oluflturulan tez nihai bir görüfl olmay›p bir tür geçici çözüm niteli¤indedir. Araflt›rma derinlefltirildikçe edinilen yeni bilgilerin ›fl›¤›nda tezin de¤ifltirilmesi veya araflt›rman›n sonuçlar›na uyacak biçimde gelifltirilmesi gerekebilir
(Seyido¤lu, 2003: 55-56). Örne¤in Reflat Nuri Güntekin’in romanlar›nda ele ald›¤›
aile meselesi, ça¤dafl› olan romanc›lardan farkl› bir mesaj içerebilir. Bu durumda
araflt›r›c›n›n tezi, yazar›n yaklafl›m›n›n böyle olup olmad›¤›n› incelemek olmal›d›r.
Bunu yaparken baflka romanlara da göndermede bulunabilir. Seçilen çal›flma konusu okuyucuda merak uyand›rmal› ve ilgilenenler taraf›ndan söz konusu çal›flmay› okumak için vakit ay›rmaya de¤er bulunmal›d›r. O nedenle de tez cümlesi sa¤lam ve ilgi çekici nitelikte olmal›d›r.
Araflt›r›labilir bir konu belirledikten sonra yap›lacak ilk ifl konuyla ilgili daha
önce yap›lm›fl çal›flmalar› belirleyip incelemektir. Araflt›rmac›n›n seçti¤i konuyla ilgili daha önce yap›lm›fl çal›flmalar varsa onlar› incelemesi ve kendisinin o çal›flmalardan farkl› olarak ne ortaya koyaca¤›n› aç›kça belirtmesi gerekir. Kaynak tarama-
143
6. Ünite - Bilimsel Yaz›lar ve Yaz›flma Türleri
s›, araflt›rmac›y› daha önce yap›lm›fl bir çal›flmay› aynen tekrarlamaktan al›koyar.
Böylece araflt›r›c› zaman kazanm›fl olur. Bu noktada araflt›r›c›n›n dikkat etmesi gereken fley, kaynak taramas› yaparken sadece kendi konusuna ve bu konuyu kendi çal›flaca¤› yöntemle inceleyen kaynaklara bakmak olmamal›d›r. Konu ile ilgili
taranmas› gereken çal›flmalar flöyle s›ralanabilir: Konunun bir yönünü ele alan çal›flmalar; ayn› konuyu farkl› amaçla, farkl› aç›dan ele alan çal›flmalar; konu farkl› olmas›na ra¤men ayn› yöntemi kullanan çal›flmalar; farkl› konular› ayn› amaçlarla ele
alan çal›flmalar; benzer konular› benzer amaçlarla ele alan çal›flmalar (Cebeci,
1997: 30).
Araflt›r›c›n›n yazmaya bafllamadan önce elde etti¤i malzemeyi elemeden geçirmesi, hangi kaynaklara çal›flmas›nda yer verece¤ine karar vermesi gereklidir. Bunun için araflt›r›lan kaynaklardan elde edilen konuyla ilgili bilgilerin özetlenmesi,
not al›nmas› gibi, çal›flmay› yaz›ya dökerken araflt›rmac›n›n iflini kolaylaflt›racak
yöntemler söz konusudur. Son y›llarda teknolojik imkanlar›n yayg›nlaflmas› ve fiflleme yönteminin bilgisayar programlar›nda oluflturulmas› sonucu, art›k kaynak
toplama iflinin elektronik ortamda yap›lmas› daha çok tercih edilmektedir. Özellikle fen bilimleri a¤›rl›kl› bölümlerde kaynak olarak kitap, makale, ansiklopedi d›fl›nda deneysel yöntemler, ölçme ve de¤erlendirmeye dayal› gözlemler, anket yöntemi gibi uygulamalar da yer almaktad›r.
N N
Kaynakçada yer alan kitaplarla birlikte Suat Cebeci’nin Bilimsel Araflt›rma ve Yazma
Teknikleri adl› kitab›ndan bilimsel araflt›rma sürecine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. (‹stanbul: Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m, 2010)
Bilimsel Yaz›n›n ‹çeri¤i
Bilimsel bir yaz›n›n kendisi kadar bafll›¤› da içeri¤i yans›tmas› aç›s›ndan özenle seçilmelidir. ‹çeri¤i özetle yans›tan özgün bir isim, bafll›k olarak seçilmelidir. Araflt›rma bafll›¤›, çok genel, çok k›sa ya da çok uzun ifadeler ve sözdizimi hatas› içermemelidir. Bafll›kta k›saltma kullan›lmamal›d›r. Örne¤in “Peyami Safa’n›n Fatih-Harbiye Roman›nda Simgesel De¤erler” bafll›¤›, içeri¤inde ne yazd›¤›n› aç›kça anlatan
uygun bir araflt›rma yaz›s› bafll›¤›d›r. Ancak “Türkiye Türkçesinde Dolayl› Tümleç”
gibi bir bafll›k, çok genel ve içerik hakk›nda pek fikir vermemektedir. Bilimsel yaz›larda amaç bir fleyi incelemek ve yaz›ya dökmek ise bafll›k da daha çok yaz›da
ne tür bilgi verilece¤ini düflündürmektedir.
Konuyla ilgili toplad›¤› kaynaklar› ve bilgileri, yaz›ya dönüfltürmeye art›k haz›r
olan araflt›rmac›, yaz›n›n girifl bölümünde araflt›rman›n amac›n› aç›kça ifade etmelidir. Araflt›rman›n önemi, araflt›rman›n ilgili bilim dal›na yapt›¤› katk›d›r. Katk›
kuramsal veya uygulamal› olabilir.
Girifl bölümünde ayn› zamanda çal›flman›n çerçevesi çizilir. Araflt›rmac›n›n konuyu nas›l s›n›rlad›¤› ve ne çerçevede, hangi yöntemle ele alaca¤› mutlaka belirtilmelidir. Böylece araflt›rmac›, haz›rlayaca¤› yaz›n›n küçük bir haritas›n› ç›karm›fl
olur. Bu harita, yaz›n›n geneli hakk›nda bilgi verece¤inden, hem yaz› boyunca
kendisine, hem de okuyucuya yol gösterecektir. Ayr›ca araflt›rman›n amac›n›n yan›nda, konuya iliflkin daha önce yap›lm›fl çal›flmalar da giriflte özetlenmelidir. Yazar bütün bunlardan baflka, bu bölümde çal›flmas›yla hangi sonuçlara ulaflmay› hedefledi¤ini de belirtebilir. Bu bölümde konu ile ilgili kavramlara, terimlere yer verilir ve araflt›rma probleminin niteli¤i, içeri¤i, önemi ve geçmifli belirlenmeye çal›fl›l›r. Bir araflt›rmada sorunun geçmifli, onun nas›l bir geliflim gösterdi¤ini, ortaya
ç›kmas›nda hangi de¤iflkenlerin rol oynad›¤›n›, o olay›n hangi sonuçlar› do¤urdu-
Bilimsel bir çal›flmada girifl
bölümü, çal›flman›n
amac›n›n, konusunun,
bilimsel çal›flmalara ne
kazand›r›laca¤›n›n,
dolay›s›yla özgünlü¤ünün
ifade edildi¤i bölümdür.
Çal›flman›n çok genel
cümlelerle özetlendi¤i bölüm
olarak tan›mlanabilir. Bu
bölümde genel olarak amaç,
kaynak taramas›, önem,
araflt›rma sorular› yer al›r.
144
Türk Dili-II
¤unu anlamak bak›m›ndan son derece yararl›d›r. Olay üzerinde etkili olan de¤iflkenler, o olay›n gösterdi¤i geliflim ve do¤urdu¤u sonuçlar araflt›rmac›ya oldukça
kullan›fll› ipuçlar› verir (‹slamo¤lu, 2003: 36-37).
Girifl bölümünde kaynaklar, araflt›rma amac› ile en az iliflkili olandan en çok iliflkili olana
do¤ru, yani genelden özele do¤ru s›ralanmal›d›r.
N N
Girifl bölümünün ard›ndan araflt›rmac›, yaz›s›na bafllar ve giriflte izleyece¤ini
belirtti¤i yöntemle, s›n›rlad›¤› konu ve sordu¤u sorular çerçevesinde yaz›s›n›
oluflturur. Çal›flman›n ana bölümü giriflte ifade edilen özet bilgilerin aç›k ve net
bir flekilde belirtilmesini içerir. Yazar, çal›flman›n tezini/ düflüncesini konu ile ilgili kaynaklara at›fta bulunarak ifade eder. Bilimsel çal›flmalarda, konu ile ilgili
yararlan›lan kaynaklara göndermede bulunmak dikkat edilmesi gereken en
önemli noktad›r. Bilim ahlak›, çal›flman›n do¤rulu¤u ve inan›l›rl›¤› aç›s›ndan,
baflkalar›na ait ve özgünlü¤e sahip olan fikirlerin al›nd›klar› kayna¤›n mutlaka
gösterilmesi gerekir. Bilimsel çal›flmalarda konu ile ilgili baflka çal›flmalara at›fta
bulunmak, kendi görüflümüzün nerede durdu¤unu vurgulamak, çal›flmaya var
olan bilgilerin d›fl›nda katk›m›z›n ne oldu¤unu ortaya koymak ve konu ile ilgili
araflt›rma yapanlara çal›fl›lan konu ile ilgili bir çerçeve sunmak aç›lar›ndan önemlidir. Araflt›rmac›n›n, girifl bölümünde yapaca¤›n› vaat etti¤i her fleye yaz›s›nda
yer vermesi gerekir. Örne¤in giriflte a, b ve c maddelerinden söz edece¤ini belirten araflt›rmac›, yaz›s›nda a, b ve c maddelerini ayr› ayr› incelemelidir. Ayn› flekilde yaz›s›n›n sonuç paragraf›nda da a, b ve c maddelerini inceledi¤ini bir kez
daha belirtmelidir. Böyle bir sistem, yaz›n›n amac›ndan ç›kmas›n› engeller ve
kendi içinde tutarl› olmas›n› sa¤lar.
N N
Nitel, nicel ve elefltirel kuram araflt›rmalar›nda veri toplama tekniklerini daha yak›ndan
tan›mak için Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri adl› kitaba bakabilirsiniz. (Ekiz, D., Ankara:
An› Yay›nc›l›k, 2009)
IMRAD, bilimsel yaz›da yer
alan temel bölümler olan
Introduction (Girifl), Material
(Yöntem, Veri Toplama),
Results (Bulgular ve
Analizler), And (ve),
Discussion (Tart›flma) ana
bölümlerinin bafl
harflerinden oluflan bir
yaz›m tarz› k›saltmas›d›r.
Çal›flman›n sonuç bölümünde ise yazar, girifl bölümünde ulaflmay› hedefledi¤i
sonucun gerçekleflip gerçekleflmedi¤ini ortaya koyarak konu ile ilgili kendi yorumlar›n› içeren ifadelere yer verir. Araflt›rman›n en etkin ve en önemli bölümü
olan sonuç, bir anlamda araflt›rman›n neden yap›ld›¤›n›n da aç›kland›¤› bölümdür.
Yazar›n kendi yorumlar›, sonuç bölümünde mu¤lak olmamal›, kesin ve net ifadeler ortaya konmal›d›r. Bu bölümün, çal›flman›n özünü ve genel niteliklerini verdi¤i ve çal›flma boyunca yap›lan aç›klamalar›n burada özetlendi¤i unutulmamal›d›r.
Örne¤in, “bir mal›n gelir-tüketim esnekli¤i, analiz sonucunda 0,60 bulunmufl ise
bu sonucun yorumlanmadan böylece b›rak›lmas› bir eksikliktir. Bu de¤er, hangi
koflullar›n sonucudur ve hangi s›n›rlar içerisinde do¤rudur? Hiç de¤iflme göstermeyecek midir? De¤iflme gösterecekse, hangi faktörlere ba¤›ml› olacakt›r sorular›na aç›kl›k getirmelidir.” (Ar›kan, 2004: 65).
Bilimsel yaz› yaz›m stili IMRAD format›nda olmal›d›r. IMRAD format›nda yaz›lacak bir yaz›n›n sunaca¤› bilgiler, anlatt›klar› temalara göre temel bafll›klar›n içinde ait olduklar› alt bölümlerde yer alacak biçimde düzenlenmifltir. Her temel bölümün hangi içerikte haz›rlanmas› gerekti¤i belirlenmifltir. Her temel bölüm kendi
içinde alt bafll›klara izin verebilir, ancak bu genifllemelerin genel yaklafl›m› bozmayacak biçimde tasarlanmas› gerekir (Özdamar, 2003: 232-233).
145
Bilimsel Araflt›rmada Dil ve Anlat›m
Bilimsel araflt›rmalarda düflüncelerin hangi kelimelerle ifade edilece¤i önemli bir
konudur. Akademik üslup, bilimsel araflt›rmalarda tercih edilmesi gereken bir üsluptur. Yazar, bu üslup çerçevesinde, kiflisel ifadelerden ve günlük konuflma dilinde tercih edilen polemik üslubundan kaç›nmal›d›r. Ayn› zamanda genelleyici ve
belirsiz ifadeler ve kan›tlanamayacak düflüncelerin de akademik üslupta yeri yoktur. Bu durumu Kaptan (1977: 226-227) flöye ifade etmektedir:
Araflt›rma bir edebiyat yaz›s› de¤ildir. Anlat›fl›n parlak ve çekici olmas›ndan çok,
aç›k ve anlafl›l›r olmas› tercih edilmelidir. Bir araflt›rma yaz›s›nda aranacak en
önemli özellikler sadelik, aç›kl›k, ak›c›l›k ve söylenmek istenen fleyin dolays›z olarak
söylenmifl olmas›d›r. Her fley tam olarak söylenmeli, hiçbir noktan›n tamamlanmas›
okuyucunun hayaline b›rak›lmamal›d›r. Bu sa¤lanmad›¤› takdirde çal›flmalar hakk›nda yanl›fl anlamalara yol aç›lmas› olas›l›¤› büyüktür.
Akademik üslubun en baflta gelen özelli¤i, “kelime ekonomisi” olarak tan›mlanan, anlat›lmak istenen fleyi en aç›k ve en az kelime ile ifade etme anlam›ndaki
yöntemdir. Araflt›rma sonuçlar›na dair hükümlerde e¤er deney sonucu kan›tlanm›fl
hükümler de¤ilse, kesin ifadeler kullanmaktan kaç›nmak gerekir. Düflüncelerin
devrik cümle yap›s›yla ve fiilsiz cümlelerle ifadesinden kaç›n›lmal›d›r. Her bilim
dal›n›n kendine özgü terimleri vard›r. Bu sebeple bilimsel yaz›larda ilgili terimlerin
kullan›lmas›na özen gösterilmelidir. Anlat›mda zenginlik bak›m›ndan dikkat edilmesi gereken bir nokta da sözcük tekrar›ndan kaç›nmakt›r. Tekrara düflmemek
için sözcüklerin eflanlaml›lar› kullan›labilir. Kavramlar ve terimler ise her defas›nda ayn› biçimde kullan›lmal›d›r. Bilimsel bir yaz›da üçüncü tekil ve edilgen yap›
kullan›lmal›d›r. Örne¤in yapt›¤›m çal›flma yerine yap›lan çal›flma; tabloda gösterdi¤im yerine tabloda görüldü¤ü gibi vb.
Bilimsel araflt›rman›n dil ve anlat›m› nas›l olmal›d›r?
2
Yaz›mda Standartlaflma
Araflt›rman›n en temel sonucu, elde edilen sonuçlar›n bilimsel yaz› halinde (makale, tez, bildiri, rapor) yay›nlanmas›d›r. Yay›nlanmayan araflt›rma yar›m kalm›fl demektir. Bilimsel yaz›lar, araflt›rma sonuçlar›n›n ilgili bilim insanlar›na, yararlanacak
kurum ve kurulufllara, bilimsel dergilerde yay›nlanarak, rapor halinde, kongre ve
sempozyumlarda bildiri/poster halinde ya da bilim uzmanl›¤›/doktora/t›pta uzmanl›k biçiminde haz›rlanarak sunulmas›na hizmet eden özgün yaz›lard›r. Bu nitelikteki yaz›lar›n özgün yaz›m kurallar›na uymas› da beklenmektedir (Özdamar,
2003: 229)
Yaz›mda standartlaflma, bilgiye kolay eriflimi ve geliflmifl araflt›rmalar›n planlanarak uygulanmas›n› sa¤layacakt›r. Evrensel birikime katk› sa¤laman›n en
önemli üretimi olan bilimsel yaz›, ancak konu ile ilgili baflka bilimsel çal›flmalar›n ilgi alan›na dâhil edilmesiyle amac›na ulaflabilir. Hem içerdi¤i bilimsel araflt›rma bilgileri hem de kullan›lan yaz›m stilleri aç›s›ndan standartlara uyan bir bilimsel yaz›da okuyucu, do¤rudan ilgi alan›na giren bölümlere baflvurarak h›zl›
ve kolay bilgi ak›fl›n› sa¤layacakt›r. Böylece bilgi üretiminde zaman kayb› önlenmifl olacakt›r.
N N
146
Türk Dili-II
Dünyada Kabul Gören Yaz›m Stilleri
Bilimsel yaz› ölçütlerini standart hale getirmek amac›yla uluslararas› yay›n ve bilim
kurulufllar›, genel kabul gören birtak›m yaz›m tarzlar› belirlemifllerdir. Bu kurallar,
bilimsel yaz›lar›n güvenilirli¤ini, yaz›m tekdüzeli¤ini ve al›nt›lar›n düzenlili¤ini sa¤lay›c› özellikler içermektedir. Daha çok psikoloji, e¤itim ve di¤er sosyal bilimlerdeki bilimsel yaz›lar›n haz›rlanmas›nda tercih edilen bir yaz›m stili olan APA: Amerikan Psikoloji Birli¤i (American Psychological Association); t›p, sa¤l›k bilimleri ve biyolojik bilimler, alan›ndaki bilimsel yaz›lar›n haz›rlanmas›nda tercih edilen
bir yaz›m stili olan AMA: Amerikan T›p Birli¤i (American Medical Association); medikal denemelerin (RCT) sonuçlar›n›n bildirilmesi ile ilgili yaz›m tarz›n› içeren CONSORT: (Consolidated Standarts of Reporting Trials Group); istatistik,
t›p, biyolojik bilimler, psikoloji ve di¤er bilimsel yaz›lar haz›rlan›rken istatistiksel sonuçlar›n gösteriminde uyulmas› gereken kurallar› içeren ASA: Amerikan ‹statistikçiler Birli¤i (American Statistical Association); ekonomik, politik ve sosyopolitik bilimler alan›ndaki bilimsel yaz›lar›n yaz›lmas›nda yararlan›lan bir stil olan
APSA: Amerikan Politik Bilimler Birli¤i (American Political Science Association); edebiyat, sanat, yaz›n, dil ve tarih bilimlerindeki bilimsel yaz›lar›n haz›rlanmas›nda tercih edilen bir yaz›m stili olan MLA: Modern Dil Birli¤i (Modern Language Association); gerçek yaflamda tüm konularda haz›rlanm›fl olan kitap, magazin, gazete ve di¤er bilimsel alan d›fl› yay›nlarda tercih edilen bir yaz›m stili olan
CHICAGO, bilimsel alanlar›n niteli¤ine göre genel kabul gören yaz›m stilleridir.
Araflt›rma raporlar›nda yayg›n olarak kullan›lan yaz› karakteri Times New Roman, yaz› büyüklü¤ü ise 12 punto ve genel olarak bir buçuk sat›r aral›¤›d›r. Paragraf bafllar›nda tab verildi¤inde, paragraf aralar›nda boflluk b›rak›lmamas›, paragraf bafllar›nda tab verilmedi¤inde ise birer sat›r boflluk b›rak›lmas› önerilmektedir. Ana bölümlerin her birinin de yeni bir sayfadan bafllanarak yaz›lmas› gerekmektedir.
N N
Türkiye’de bu konuda bir yaz› disiplini oldu¤unu söylemek ne yaz›k ki çok
zordur. Türkiye’de resmî ya da özel kurulufllar, bu kurallar›n birini tercih etmekte
ya da kendi özel kullan›mlar›n› ortaya koymaktad›rlar. Bu iflin en k›sa zamanda
standart bir sisteme oturmas›, bilimsel araflt›rmalara ve bilgi üretimine ulafl›labilirli¤i kolaylaflt›racakt›r.
Kaynak Gösterme
Bilimsel bir yaz› haz›rlarken iyi bir konu seçimi ve faydal› bir kaynak araflt›rmas›n›n ard›ndan, yaz›ya geçifl sürecinde söz konusu kaynaklardan elde edilen bilgilerin metinde nas›l gösterilece¤i sorusu da gündeme gelmektedir. Bilimsel bir çal›flmada kaynak göstermenin gereklili¤ini Karasar (2004:53) flöyle belirtir:
Yararlan›lan kaynaklar›n yazarlar›na kredi vererek, ahlaki ve yasal kurallara uymak;
okuyucuya al›nt›lar›n as›l kayna¤a uygunlu¤unu denetleme imkan› vermek; araflt›rmada ileri sürülen görüfl ve olgular›, varsa destekleyen ve desteklemeyen görüfl ve olgular›n varl›¤›n› belirterek, araflt›rmac›n›n, bunlar› göz önüne ald›¤›n› kan›tlamak ve
okuyucuya ayn› konuda, yararlanabilece¤i öteki önemli kaynaklar› tan›tmakt›r.
Yazar, çal›flmas›nda yapt›¤› al›nt›lar konusunda ölçülü olmal›d›r. Her fleyden
önce araflt›rma amac›na uygun nitelikteki kaynaklar tercih edilmelidir. Ayn› zamanda çal›flmada yazar›n görüflleri, yapt›¤› katk›lardan daha fazla yer almal›d›r.
Unutulmamal› ki ortaya ç›kan eser, haz›rlayana ait özgün bir çal›flma olmak duru-
147
mundad›r. S›k s›k al›nt› yapmak ve birbirinin benzeri ifadelere yer vermek, yaz›n›n
ak›c›l›¤›n› ve süreklili¤ini bozacakt›r. Dolay›s›yla araflt›rmaya katk› sa¤layaca¤›n›n
düflünüldü¤ü fikirlerin al›nt›lanmas› daha uygundur.
Al›nt› yap›lan ifade/cümle ya da paragraf›n, uzunlu¤u ne olursa olsun kayna¤›n› belirtmek
gereklidir. Bilimsel çal›flmalarda, metinde hangi düflüncenin kime ait oldu¤u aç›k ve kesin
belli olacak flekilde yaz›lmal›d›r.
N N
Kaynak gösterirken bazen uzun bir paragraf›n sonunda görünen bir sayfa numaras› yazar›n tüm paragraf için mi yoksa paragraf›n bir bölümü için mi al›nt› yapt›¤› sorusunu belirsiz k›lmaktad›r. Dolay›s›yla yazar›n düflünceleri ile al›nt› yapt›¤›
çal›flmalardaki düflünceler birbirine kar›flm›fl görünmektedir. Bazen de yazar metnin sonundaki kaynakça listesinde kayna¤a yer verece¤ini düflünerek metnin içinde kayna¤a iflaret etmez. Halbuki metnin içinde hangi düflüncenin listede verilen
esere ait oldu¤unu tahmin etmek çok zordur. Metinde kayna¤› konusunda kuflku
uyanan hiçbir cümle yer almamal›d›r. Bütün bu belirsizlikler, belki de içeri¤i özenle haz›rlanm›fl bir metni olumsuz etkileyebilir. Baflkalar›n›n bilimsel üretimlerini
at›fta bulunmaks›z›n kullanmak; bilim, araflt›rma ve yay›n etik kurallar›na ayk›r›d›r.
Yazar, metin aktar›m›n› do¤rudan ve dolayl› aktar›m olarak nitelenebilecek
iki yolla yapar. Konunun anlafl›lmas›n› güçlefltirece¤i düflüncesiyle çok uzun aktar›mlardan her durumda kaç›nmak ve al›nt› yap›lan kayna¤› belirtmek gerekir.
MLA gibi sosyal bilimler alan›nda tercih edilen baz› yaz›m stillerinde al›nt› dört sat›rdan
daha az ise metinde özel bir aral›k b›rak›lmadan t›rnak iflareti ile belirtilir. Dört sat›r› geçen uzun al›nt›larda ise hem al›nt› oldu¤unun anlafl›lmas› hem de kolayl›kla okunabilmesi için al›nt›y› sol köfleden iki paragraf bofllu¤u oluflturacak flekilde içeriden yazmak gerekir. Bu durumda t›rnak iflareti kullanmaya gerek olmaz. Dergilerde yay›mlanan araflt›rma
yaz›lar›nda ise uzun al›nt›lar›n ço¤u zaman paragraf içinden yaz›ld›¤› ve yaz›n›n puntosundan daha küçük bir punto tercih edildi¤i görülmektedir.
Do¤rudan aktar›mda yazar,
konusuyla ilgili herhangi bir
cümleyi/ paragraf›/fikri
kaynakta yer ald›¤› flekliyle
hiçbir müdahalede
bulunmadan t›rnak içinde
al›nt›lar.
Dolayl› aktar›mda yazar,
metinde yer verece¤i
kaynakta okudu¤u bilgileri
kendi anlat›m› ile ifade eder.
N N
Araflt›r›c›n›n, al›nt› yaparken belirtmesi gerekli olan künye bilgileri genellikle
iki yolla olmaktad›r. ‹lki geleneksel bir kaynak gösterme yöntemi olan dipnotta
kayna¤a ait bilgileri verme yöntemi, di¤eri ise kayna¤a ait tan›t›c› bilgileri al›nt›n›n
hemen ard›ndan parantez içinde kaynak vermeyi tercih eden yöntemdir.
Dipnotlu Kaynak Gösterme Yöntemi
Kitap ya da makale gibi bas›l› kaynaklarda tercihe ba¤l› olarak, istenilen kaynak
gösterme yöntemi kullan›l›r. Ancak dipnotlu kaynak gösterme, kitap veya benzer
nitelikli hacimli çal›flmalarda daha yayg›n olarak kullan›lmaktayken paragraf içi
kaynak gösterme yöntemi k›sa araflt›rmalar ve bilimsel makaleler için daha çok tercih edilir. Bu yöntemde her sayfada baflvurulan kaynak, numara s›ras›na göre o
sayfan›n alt›nda bir çizgi çekilerek s›rayla aç›klan›r. Dipnotu göstermek için kullan›lan rakamlar, metinde ilgili kelimenin üzerine yaz›l›r. Ancak bilgisayarla yaz›mda dipnotun yaz›m› ve yerlefltirilmesi otomatik biçimde yap›l›r. Dipnotlar, çal›flma
boyunca bafltan sona sürecek biçimde numaraland›r›l›r. Bu tür kaynak göstermede, birden fazla dipnot numaras› yan yana konulmamal›d›r.
Bir kitab› dipnotta ilk kez tan›t›rken verilecek ilk bilgi yazar ad›d›r. Yazar›n önce ad› sonra soyad› yaz›l›r ki bu, bibliyografyada kaynak göstermeden farkl›d›r.
‹simlerin yaln›zca bafl harfleri büyük olmal›d›r, unvan belirtmeye gerek yoktur.
148
Türk Dili-II
Dipnotta kitap bafll›¤› italik ve ba¤laçlar d›fl›nda kelimelerin yaln›zca bafl harfleri
büyük harfle yaz›lmal›d›r. Kitab›n bask› say›s›n›n, özellikle de gözden geçirilmifl
bask›lar›n mutlaka belirtilmesi gerekir. Kitap bafll›¤›ndan sonra yay›m bilgilerine
yer verilir. Yay›m bilgileri bas›m yeri, yay›nevi ve yay›m tarihinden oluflur. Bas›m
yeri bilinmeyen kaynaklar için bazen [y.y] k›saltmas› kullan›l›r. Yay›n tarihi için yaln›zca y›l› yazmak yeterlidir. E¤er yay›n tarihi yoksa köfleli ayraç içinde “tarih yok”
anlam›nda [t.y] yaz›labilir.
Kayna¤› tan›t›c› bilgilerden sonra sayfa numaras› yaz›l›r. Birden fazla sayfaya
iflaret edilecek ise, bilgilerin geçti¤i ilk ve son sayfalar›n numaralar› aralar›na çizgi
konarak gösterilir. Afla¤›daki örneklerde alt› çizili yerleri karfl›laflt›r›n›z.
ÖRNEK
• Yalç›n Arma¤an, ‹mkans›z Özerklik: Türk fiiirinde Modernizm, ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nlar›, 2011, s.45.
• Yalç›n Arma¤an, ‹mkans›z Özerklik: Türk fiiirinde Modernizm, ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nlar›, 2011, s.60-75.
Yararlan›lan kaynak dergide yer alan bir makale ise, makalenin bafll›¤› t›rnak
içinde verilir. Derginin ad›n›n belirtilmesinin ard›ndan makalenin hangi ciltte ve
derginin hangi say›s›nda yer ald›¤› ve sayfa aral›¤› numaralar› s›ras›yla verilmelidir.
Afla¤›daki örne¤i inceleyiniz.
ÖRNEK
• Süer Eker, “Avrupa Birli¤inin Yeni Mottosu ‘Farkl›l›kta Birlik’ ve Türkçenin ‘Farkl›l›kta Birlik’teki Yeri”, Bilig, 49 (Güz 2009) , s. 35-58.
‹lk kez dipnotta geçen bir kayna¤a yeniden baflvuru yap›ld›¤›nda, o kaynak
hakk›ndaki tüm bilgiler yinelenmez. ‹kinci ve daha sonraki baflvurularda, yaln›zca
yazar›n soyad› ile sayfa numaras›n› göstermek yeterlidir. Bir yazar›n birden fazla
çal›flmas› kaynak gösteriliyorsa kar›fl›kl›k olmamas› aç›s›ndan, yazar soyad›ndan
sonra çal›flman›n bafll›¤› da k›saca yaz›labilir. Ayn› soyad› tafl›yan iki ayr› yazardan
söz ediliyorsa yine kar›fl›kl›¤› önlemesi aç›s›ndan, ikinci baflvuruda yazarlar›n ilk
adlar› da yaz›labilir. Yazar, kayna¤›n› dipnotta gösterdi¤i bir yay›na, arada yeni bir
kaynak göstermedi¤i durumda, tekrar gönderme yaparsa bu durumda ad› geçen
eser ya da ad› geçen makale karfl›l›¤›nda “a.g.e.” ve “a.g.m.” ya da “a.g.y” gibi k›saltmalar kullanarak sayfa numaras› belirtebilir. Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.
ÖRNEK
• Y›ld›z Ecevit, Türk Roman›nda Postmodernist Aç›l›mlar, 7. bas›m, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2011, s.48 (Y›ld›z Ecevit’in kitab›na ilk kez baflvuru yap›l›yor)
• Ecevit, s. 55. ya da a.g.e., s.55 (Y›ld›z Ecevit’in kitab›na yeniden baflvuruluyor.)
Bazen Latince k›salt›lm›fl sözcükler de kullan›l›r: “ibidem”in k›salt›lmas› olan
ibid, “ayn› yerde” anlam›na gelir. Yukar›da ifade edilen ad› geçen eser/ makale/
yay›n düzeni ibid için de tekrarlan›r. Yazar, bir kayna¤a baflvuru yapt›ktan sonra,
araya baflka bir dipnotu girmeden o esere yeniden baflvurursa “ibid”. ifadesinden
sonra sayfa numaras› vermesi yeterlidir. “opere citation” ifadesinin k›salt›lmas› olan
Op. Cit. “yukar›da de¤inilen çal›flma” anlam›na gelir. Araya baflka kaynaklar girdikten sonra, önceki bir kayna¤›n de¤iflik sayfas›na baflvuru yap›ld›¤›nda kullan›l›r.
Yazar soyad›ndan sonra yaz›l›r ve sayfa no onu izler. Loc. Cit., Latince “loco citato” dan gelir ve “yukar›da belirtilen yer” anlam›ndad›r. Araya baflka kaynaklar gir-
149
dikten sonra bir çal›flmaya yeniden baflvuru yap›ld›¤› durumlarda tercih edilir. Fakat baflvuru bir önceki ile ayn› sayfaya olmaktad›r. Op.cit.te ikinci kez de¤iflik bir
sayfaya baflvurulmakta ancak loc. cit. k›saltmas› yazar soyad›ndan sonra yaz›l›r ve
sayfa numaras›n›n belirtilmesi gerekmez. Bu tür Latince k›saltmalar, sosyal bilimler
alan›ndaki kullan›mlarda tercih edilmemekle birlikte, daha çok fen bilimleri alan›nda kullan›lmaktad›r. Verilen bilgiler ›fl›¤›nda afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.
• Ayd›n Türkbal, Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri ve Yazma Teknikleri, Ankara: Aktif Yay›nlar›, 2003, s.52 (Ayd›n Türkbal’›n kitab›na ilk kez baflvuru yap›l›yor)
ÖRNEK
• Ibid. (Araya baflka kaynak girmeden Türkbal’in kitab›n›n ayn› sayfas›na yeniden
baflvuru yap›l›yor.)
• Ibid., s. 62. (Araya baflka kaynak girmeden Türkbal’in kitab›n›n de¤iflik bir sayfas›na yeniden baflvuru yap›l›yor.)
• Niyazi Karasar, Araflt›rmalarda Rapor Haz›rlama, 12. bas›m, Ankara: Nobel Yay›nlar›, 2004, s.48
• Türkbal, op.cit., s.85. (Araya baflka kaynak girdikten sonra de¤iflik bir sayfaya baflvuru)
• Ahmet Y›ld›r›m, Bilginin Serüveni, Gelifltirilmifl 9. bask›, ‹stanbul: ‹rtem Yay›nevi, 2007, s.35.
• Karasar, loc.cit. (Karasar’›n önceki eserinin ayn› sayfas›na, araya baflka kaynak
girdikten sonra yeniden baflvuru)
Dipnotla kaynak gösterme yönteminin okuyucu ve yazar aç›s›ndan baz› sak›ncalar›n›n oldu¤u söylenebilir. Konu ile ilgili kaynak için sayfan›n alt›na bak›l›p tekrar metne dönülmesi ve her seferinde bunun tekrarlanmas›, okuyucunun metne hakimiyetini zay›flatacakt›r. Ayr›ca bu yöntemde kaynaklar, araflt›rman›n sonunda yer alan bibliyografyada da tekrar edilece¤inden araflt›rmada iki kez sunulmufl olmaktad›r.
N N
Yazar›n, bazen metinde geçen bir konu hakk›nda ayr›nt›l› bilgi vermek istedi¤i
durumlar olabilir, bunlar metinde verildi¤inde ak›c›l›¤› bozabilen ancak konunun
daha iyi anlafl›lmas› için gerekli olan bilgiler olabilir. Yazar›n bazen dipnotlara bu
sebeple gere¤inden fazla yer vermesi, yazar› konunun amac›ndan uzaklaflt›rarak,
konunun bütünlük ve süreklili¤ini bozabilir. Bu sebeplerden dolay› yazar›n dipnot
sistemini, kaynak göstermek yerine, bütünlü¤ü bozmayaca¤›n› düflündü¤ü ek bilgiler ve özel aç›klamalar yapmak için tercih etmesi daha do¤ru görünmektedir.
Afla¤›daki örnekte yazar, Azerbaycan’da bir kimlik meselesi olarak alfabe de¤iflikliklerini ele ald›¤› yaz›s›nda, konuyla ilgili baflka çal›flmalar›n yap›ld›¤› bilgisini vermekte ve bir dipnot numaras› göstermektedir. Dipnotta ise bu konu ile ilgili aç›klay›c› bilgi vermektedir:
Türkiye’de Cumhuriyet döneminde alfabe de¤ifliklikleri ve dil politikalar›na iliflkin
tart›flmalar için bak›n›z Nurettin Demir (2010). “1923-1938 Aras›nda Türk Dili”.
Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü, Atatürk Dönemi. Ed. Osman Horata vd. Cilt 2.
Ankara: AKM. sf. 878-883; ‹lker Aytürk (2008). “The First Episode of Language Reform in Republican Turkey: The Language Council From 1926-1931”. Journal of
the Royal Asiatic Society. 18: s. 275-293.
ÖRNEK
150
Türk Dili-II
N N
Paragraf ‹çi Kaynak Gösterme Yöntemi
Son y›llardaki yay›nlarda tercih edilen bir yöntem de paragraf içinde kaynak gösterme yöntemidir. Bu sistemde kaynaklar›n tam künyesi sadece metnin sonundaki
bibliyografya bölümünde gösterilir, dipnotlu sistemdeki gibi metinde iki sefer tekrarlanmaz. Metinde yap›lan al›nt›n›n ya da dolayl› olarak al›nan bilginin hemen devam›na parantez içinde bibliyografyadaki kayna¤› tan›tacak kaynakla ilgili k›sa bilgiler konulur. Bu yöntemin tercihe göre de¤iflen uygulamalar› vard›r. Kimi yazar ya
da kurumlar/ dergiler, metin içinde gösterilen kaynakçaya yazar›n soyad›, yay›m tarihini eklerken (APA bu sistemi tercih etmektedir), baz›lar› da MLA’n›n önerdi¤i bir
sistem olan yazar›n soyad› ve sayfa numaras› s›ralamas›n› dikkate almaktad›rlar.
APA stili ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için www.apastyle.org ve MLA stili için de www.mla.org
adreslerine bakabilirsiniz.
Yararlan›lan kaynak tek yazarl› ise parantez içinde yazar›n soyad›, eserin yay›m tarihi ve al›nt›n›n yap›ld›¤› sayfa numaras› verilir.
ÖRNEK
• “Bu imgeler/zirve flahsiyetler sayesinde yabanc› kültürel deneyim avc›lar› yöreye
çekilir. Böylelikle ilgili ülke ve yerleflim birimindeki yan/öteki de¤erlerin/yan imgelerin tan›t›lmas› için gerekli f›rsat ve ortam yarat›lm›fl olur.” (Özdemir, 2012: 200)
Yazar ismine metin içinde göndermede bulunuluyorsa, parantez içinde soyad›n› tekrarlamaya gerek olmaz.
ÖRNEK
• Özdemir’e göre, “Bu imgeler/zirve flahsiyetler sayesinde yabanc› kültürel deneyim
avc›lar› yöreye çekilir. Böylelikle ilgili ülke ve yerleflim birimindeki yan/öteki de¤erlerin/yan imgelerin tan›t›lmas› için gerekli f›rsat ve ortam yarat›lm›fl olur.” (2012: 200)
Yararlan›lan bir al›nt›n›n sonuna metin içinde yazar›n soyad›, eserin yay›m tarihi ve al›nt›n›n sayfa numaras›n› vermek yeterlidir, kayna¤›n uzun ve aç›k hali kaynakçada verilecektir. Kaynakçada verilece¤i için metinde yazara iflaret etmeye gerek olmad›¤› düflüncesi kesinlikle yanl›flt›r.
Kitab›n iki yazarl› olmas› durumunda her iki yazar›n soyad›na da yer verilir;
ikiden fazla yazar olmas› durumunda ise sadece kitapta ismi ilk s›rada yer alan yazar›n soyad› yaz›l›r ve yan›na ve di¤erleri anlam›na gelen “vd.” k›saltmas› konulur.
Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.
ÖRNEK
• “Tolman hayvan davran›fllar›, Lewin insan davran›fllar› üzerinde yapt›klar› çal›flmalarla, organizmalar›n çevre ile etkileflim kurarken gelece¤e iliflkin bilinçli kararlar ald›klar› yarg›s›nda mutab›k kalm›fllard›r.” (Steers ve Porter, 1987: 12)
• “Bütün Sibirya Türkleri gibi Sahalar aras›nda da atefli doyurmak, ona yiyecek
sunmak oldukça önemlidir. Onlara göre yeni bir yere geldiklerinde veya iyi bir yeme¤e bafllamadan önce uot iççi ad› verilen atefl iyesine yiyecek verilmelidir.” (Grigoriyev vd., 1974: 102)
Paragraf içinde geçen kaynaklar, kaynakçada yazar soyad›na göre alfabetik olarak s›ralan›r ve okuyucu metin içinde yazar›n soyad›, tarih ve sayfa numaras› verilen kayna¤›n tam
ismi, yay›m yeri, bask› say›s› gibi bilgileri buradan ö¤renebilir.
N N
151
Metnin sonunda kaynak gösterimi yukar›da ifade edilen sistemlere göre de¤ifliklik göstermektedir. Yazar-tarih yönteminde yazar›n soyad› ve ad›n›n belirtilmesinden sonra parantez içinde eserin yay›m tarihi verilirken; yazar-sayfa numaras› sisteminde ise bas›m tarihi, yazar›n soyad›, ad›, kitab›n ad›, bask› say›s›, bas›m yeri ve yay›nevi bilgilerinden sonra s›ralan›r. Her iki durumda da yazar›n unvan› belirtilmez.
Metin içinde yazar ve tarih bilgisini veren APA, Amerikan Psikoloji Derne¤i’nin
benimsedi¤i bir yöntemdir. Bu stil daha çok, ekonomi, iflletme, e¤itim, sosyoloji,
psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi ve biyoloji alanlar›nda tercih edilir. MLA ise, metin içinde yazar ve sayfa numaras› bilgisini önermektedir. Bu stil daha çok edebiyat,
tarih, felsefe, modern ve klasik diller gibi befleri bilimler dallar›nda kullan›l›r. Üçüncü bir metin içi yöntem olan numaral› sistem ise ço¤unlukla kimya, bilgisayar, matematik ve fizik gibi uygulamal› bilimlerle t›p bilimleri alan›nda geçerlidir. Bu yöntemde metinde kaynaklar parantez içinde s›ras›yla belirtildikten sonra ayn› s›raya
göre sondaki referanslar listesinde tan›t›l›r (Seyido¤lu, 2003: 232). AMA, CONSORT
gibi yaz›m stilleri bu uygulamay› tercih etmektedirler. Örne¤in; “her türlü bilimsel
araflt›rman›n sonucu bu çal›flmada kaydedilmifltir” (32), cümlesi metnin içinde geçmekte ve iflaret edilen kaynak da parantez içinde belirtilmektedir. Bu sistemde metnin içinde kayna¤a ait tan›t›c› bilgileri vermeye gerek duyulmaz. Metinde parantez
içinde geçen 32 rakam›, metnin sonundaki kaynakça listesinde 32 nolu kayna¤a iflaret etmektedir. Bu yöntem, di¤er yöntemlere göre kolayl›¤› aç›s›ndan tercih edilmektedir. Ayn› kaynak metnin içinde tekrar tekrar geçse bile, de¤iflmeyen ayn› numara her defas›nda parantez içerisinde verilmektedir. Bu durumda kaynakça listesinde kaynaklar alfabetik olarak s›ralanmaz, metinde at›f yap›lan s›raya göre yaz›l›r.
Araflt›rmac›, alan›nda yayg›n
olarak kabul gören bir
kaynak gösterme biçimini
izleyebilir.
Kaynakça Yaz›m›
Gerek dipnotlu kaynak gösterme gerekse de paragraf içi kaynak gösterme yöntemlerinde, çal›flman›n sonunda gönderme yap›lan kaynaklar›n tam künyelerinin
yer ald›¤› bir kaynakça listesi sunulmal›d›r. Metnin içinde k›saltma ifadelerle eksik
yer alan bilgilerin tamam›, ayr›nt›l› olarak bu bölümde verilir.
Kaynakça listesinde yer alacak eserler konusunda iki görüfl mevcuttur: Birinci
görüfle göre, daha önce metin içerisinde herhangi bir flekilde ad› geçen, kendisine
at›f yap›lan, al›nt› yap›lan, yararland›¤› dipnotu, numaralama, yazar ad›, tarih vb.
gibi yöntemlerle belirtilmifl olan eserler kaynakçada yer almal›d›r. Bunun d›fl›ndaki eser adlar›na kaynakçada yer vermeye gerek yoktur. ‹kinci görüfle göre ise yukar›daki eserlere ek olarak, konuyla ilgili tüm kaynaklar›n listede yer almas›nda bir
sak›nca yoktur. Böylece arzu eden okuyucu ve araflt›rmac›lara daha genifl bir kaynak listesi sunulmufl olmaktad›r (Ar›kan, 2004: 335).
Kaynaklar yazar soyad›na göre ayr›nt›l› olarak s›ralan›r. Kayna¤›n bulunmas›n› kolaylaflt›rmak için her maddenin ilk sat›r› sayfan›n soluna bitiflmelidir, ikinci ya da daha sonraki
sat›rlar da bir paragraf girintisi kadar içeriden yaz›lmal›d›r.
N N
Yazar ad›: Yazar ad›, ilgili kayna¤› yazan, haz›rlayan ya da derleyen kiflinin ad›
ve soyad›d›r. Kaynakça listesinde yer alacak olan eser tek yazarl› ise ve ad› ve soyad› tam olarak biliniyorsa önce soyad› yer alacak flekilde yaz›l›r. Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.
Yazarla ilgili bilgilerde yazar›n unvan›n› belirtmeye gerek yoktur.
N N
152
ÖRNEK
Türk Dili-II
• Özdemir, Nebi (2012). Kültür Ekonomisi ve Yönetimi. Ankara: Hacettepe Yay›nlar›.
Yukar›daki örnekte oldu¤u gibi bazen künye bilgilerinin aras›na virgül yerine
nokta konmas› tercih edilmektedir. Bazen ay›r›c› olmas› bak›m›ndan soyad›n›n tamam›n›n büyük harflerle yaz›ld›¤› da görülmektedir.
ÖRNEK
• ÖZDEM‹R, Nebi (2012), Kültür Ekonomisi ve Yönetimi, Ankara: Hacettepe Yay›nlar›.
Eserin iki yazarl› olmas› durumunda kaynakçada her ikisinin ismine de yer verilebilir, ancak önce yaz›lan yazar›n soyad› yaz›lmakla birlikte, devam›nda ikinci
yazar›n önce ismi yaz›l›r.
ÖRNEK
• Buran, Ahmet ve fierife O¤rafl (2003), Elaz›¤ ‹li A¤›zlar›, Elaz›¤: Aktan Yay›nlar›.
‹kiden çok yazarl› eserlerde ise eserde yer alan ilk isim belirtilerek devam›na ve
di¤erleri ve di¤er ya da bu ifadelerin k›saltmas› olan vd. ibaresi konulur.
ÖRNEK
• ‹sen, Mustafa vd. (2002), Eski Türk Edebiyat› El Kitab›, Ankara: Grafiker Yay›nlar›.
Baz› durumlarda ise baz› yazarlar›n soyadlar›n› kullanmay› tercih etmediklerini
görüyoruz. Bu tür durumlarda yazar›n kullanmay› tercih etti¤i özel ad s›ralamada
yer almal› ve orijinal isim devam›nda parantez içinde belirtilmelidir.
ÖRNEK
• Halikarnas Bal›kç›s› (Cevat fiakir Kabaa¤açl›) (1999), Aganta Burina Burinata,
Ankara: Bilgi Yay›nevi.
Yay›m y›l›: Yay›m tarihi, yaz›m stillerine göre, kaynakça bilgilerinin düzenleniflinde farkl› yerlerde yer almaktad›r. Yazar ad›ndan sonra olabildi¤i gibi, yay›m
yeri bilgisinden sonra da yaz›labilmektedir.
Eserin yay›m y›l›, baflka bask›lar› da olabilece¤i dikkate al›narak yap›lan al›nt›n›n
güvenilirli¤i aç›s›ndan mutlaka belirtilmelidir. Eserde tarih belirtilmiyorsa, tarih yok
anlam›na gelen ty. ibaresi kullan›labilir. Bir yazar›n ayn› y›l içinde yay›mlanan birden
fazla çal›flmas› varsa, çal›flmalar›n› kaynakçada birbirinden ay›rmak için tarih bilgisinin yan›na a,b,c... gibi harfler konabilir. Bu durumda metin içinde gösterilen kaynak
bilgilerine de ayn› harf uygulamas›n› koymak gerekir. Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.
ÖRNEK
• Genç, Giray (1998a), Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Medreseler, ‹stanbul: Ötüken
Yay›nlar›.
• Genç, Giray (1998b), “Medrese”, ‹slam Ansiklopedisi, c. 22, ‹stanbul: Diyanet
Vakf› Yay›nlar›: 200-215.
Eser ad›: Eser ad›, eserin ayr›nt›l› bafll›¤›d›r. Kapakta ana ve alt bafll›klar yer al›yorsa hepsi künye yaz›m›nda belirtilmelidir. Eser, bir kitap ya da dergi ise italik yaz›lmal›d›r, makaleler t›rnak içinde belirtilir. Eser ad›n›n bold (koyu) yaz›ld›¤› ör
neklere de rastlanmaktad›r. Afla¤›daki örne¤i inceleyiniz.
ÖRNEK
• K›l›ç, Levend (2012), Foto¤raf Kültürü, (ed. Müjgan Bozkaya), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›.
153
Dergi makaleleri kaynak gösterilirken, yazar›n soyad›, ad› ve parantez içinde
tarih belirtilmesinin ard›ndan t›rnak içinde makalenin tam ismi, makalenin yer ald›¤› derginin ismi, cilt numaras› ve makalenin dergideki sayfa aral›¤› yaz›l›r.
• Timurtafl, F. Kadri (1951), “Fatih Devri fiairlerinden Cemâlî ve Eserleri”, ‹Ü Türk
Dili ve Edebiyat› Dergisi, IV (3): 189-213.
ÖRNEK
Yazar, kaynak olarak bas›lmam›fl yüksek lisans veya doktora tezlerinden yararlan›yorsa kaynakça listesinde tezin bas›lmam›fl oldu¤unu ve hangi üniversitede haz›rland›¤›n› mutlaka belirtmelidir.
• ‹sen, Tuba Ifl›nsu (2002), “Divan fiiirinde Fahriye”, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi.
ÖRNEK
Bir eseri yay›ma haz›rlayan, derleyen, çeviren ya da esere editörlük yapanlar›n
kaynakçada mutlaka vurgulanmas› gerekir. Çeviri bir eserin orijinal yazar›, yazar
ad ve soyad› bilgileri içerisinde yer al›rken, eseri çeviren kifli, eserin ad› belirtildikten sonra çev. ibaresi ile yer almal›d›r. Eser editörlü¤ü ya da derlemesi ed. haz. ya
da der. ibareleri ile belirtilmelidir. Kaynak gösterirken eserin bu konudaki niteli¤ini vurgulamak önemlidir.
• Eagleton, Terry (2011), Kötülük Üzerine Bir Deneme, (çev. fienol Bezci), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
ÖRNEK
Ayn› yazara ait birden fazla yap›t kaynakçada gösterilecekse bu durumda, ilk
esere yer verildikten sonra ayn› yazar›n di¤er eserleri için ad ve soyad› düzenini
yinelemek gerekmez; bunun yerine ad ve soyad› bilgisi yerine bir uzun çizgi konabilir. Ayn› yazara ait birden fazla eserin kaynakçadaki s›ralamas›, soyad› alfabetik bir ayarlamaya müsait olmad›¤› için, eserlerin alfabetik s›ras›na göre yap›l›r.
• Develi, Hayati (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzy›l Osmanl›
Türkçesinde Ses Benzeflmesi ve Uyumlar, Ankara: TDK Yay›nlar›.
ÖRNEK
• _______ (1998), XVIII. Yüzy›l ‹stanbul Hayat›na Dair Risâle-i Garîbe, ‹stanbul:
Kitabevi.
Son y›llarda yaz›m stillerinde genellikle eser ad› italik formu ile yaz›lmaktad›r.
Ancak eser ad›n›n alt›n›n çizildi¤i örneklerle de karfl›lafl›labilir.
Eagleton, Terry (2011), Kötülük Üzerine Bir Deneme, (çev. fienol Bezci), ‹stanbul:
‹letiflim Yay›nlar›.
ÖRNEK
Bask› say›s›: Eserin kapa¤›nda gelifltirilmifl ya da düzenlenmifl yeni bask› ifadesi yer al›yorsa, kaynak gösterirken mutlaka bask› say›s›na da yer vermek gereklidir. Çünkü bu ifadeler, esere yeni katk›lar›n oldu¤u anlam›na gelir, dolay›s›yla verilen sayfa numaras›nda da daha önceki bask›lara göre farkl›l›k oluflabilir.
• Güven, Ahmet vd. (2005), Türk Dünyas› Üzerine Bir ‹nceleme, Geniflletilmifl 3.
bask›, Ankara: Pelikan Yay›nlar›.
ÖRNEK
154
Türk Dili-II
Yay›m yeri: Kullan›lan kaynakta eserin yay›m yeri belirtiliyorsa yaz›lmal›d›r,
belirtilmiyorsa yay›m yeri yoktur anlam›ndaki yyy. ibaresi kullan›labilir. Benzer flekilde yay›mc› ya da yay›nevinin ismi de kullan›lan kaynakta yer alm›yorsa yy (yay›mc›/yay›nevi yok) ibaresi konabilir. Bunun ‹ngilizce karfl›l›¤› “no place” anlam›nda “n.p.” k›saltmas›d›r.
ÖRNEK
• Küçüker, Ahmet (2004), ‹letiflimsizlik, Ankara: yy.
Sayfa numaralar›: Kaynakça listesinde kitap yay›n›n› gösterirken sayfa numaras› belirtmek gerekmez, ancak makale yay›n›n› kaynak gösterirken makalenin yer
ald›¤› sayfa aral›¤›n›n mutlaka belirtilmesi gereklidir.
ÖRNEK
• Tekin, F. Ziya (1951), “Nedim’in fiiirlerinde ‹stanbul”, ‹Ü Türk Dili ve Edebiyat›
Dergisi, V (4): 152-161.
‹nternet belgelerine ve elektronik kaynaklara baflvuru yönteminde, yazar soyad›, ad›, belge tarihi, belge bafll›¤› ve protokol ve eriflim adresinin yaz›lmas› gerekir.
ÖRNEK
• Durmufl, Ali (2002), “Yaflar Kemal’in Edebiyat Serüveni”, http://www.kultursanat.com.tr.
Kuflkusuz gösterilecek kaynaklar sadece kitap, makale gibi yayg›n olarak baflvurulan türlerden de¤ildir. Arfliv belgeleri, yaz›flma, görüflme ve demeçler, yay›mlanmam›fl tez rapor ve bildiriler, gazeteler, anayasa maddeleri, röportajlar gibi türleri çal›flmaya kaynak göstermek ve di¤er ayr›nt›lar için yaz›n›n haz›rland›ktan sonra sunulaca¤› kurumun belirledi¤i yaz›m stilinin kurallar›na bak›lmal›d›r. Her durumda verilecek bilgiler ayn›d›r, ancak bu bilgilerin hangi s›rayla sunulaca¤› yaz›m
stillerinin tercihine göre de¤iflmektedir. Ortaya konan bilimsel yaz›n›n kendi içinde bir tutarl›l›¤›n›n olmas› her durumda gereklidir.
YAZIfiMA TÜRLER‹
Resmî Yaz›flmalar
Resmî yaz›flmalarda estetik
kayg›, üslup özelli¤i,
kurgusall›k ve düflünce
aktar›m› aranmaz. Edebî ve
estetik de¤erleri
olmamas›na ra¤men
belgesel önem tafl›rlar.
Günümüzde bu tür yaz›lar
ço¤unlukla elektronik
ortamda yaz›lmaktad›r.
Resmî yaz›, devlet kurumlar›n›n kendi aralar›nda veya kifli ve özel kurulufllarla
iletiflimlerini sa¤lamak amac›yla yaz›lan yaz›lard›r. Bilimsel yaz›larda oldu¤u gibi
bu tür yaz›larda da, uzun anlat›ma dayal› edebiyat türlerinden farkl› olarak konuyu do¤rudan ifade etmek amaçlan›r. Resmî yaz›flmalar kurumlar aras›nda
olabilece¤i gibi kurumdan kifliye, kifliden kuruma ya da kifliden kifliye de olabilir. Burada en çok gereksinim duyulan resmî yaz›flma türleri ve bu türlerin örneklerine yer verilmifltir.
N N
Yaz›flma tekniklerine iliflkin ayr›nt›l› bilgi için Yaz›flma Teknikleri- Örnekler ve Uygulamalar adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Koç, H. ve Tarhan Öztoprak, M. Ankara: Seçkin
Yay›nc›l›k, 2012)
155
Dilekçe
Resmî ya da özel kurulufllara, gerçek ya da tüzel kiflilere yaz›lan, bir dile¤i, iste¤i,
ihbar ve flikayeti bildirmek üzere veya herhangi bir konuda bilgi sormak amac›yla
yaz›lan resmî mektup türlerinden en yayg›n› dilekçedir. Dilekçelerin yaz›m›nda
uyulmas› gereken noktalar flöyledir:
1. Dilekçe ka¤›d›n›n üst kenar›ndan bir miktar boflluk b›rak›ld›ktan sonra iste¤in iletildi¤i makam ad› yaz›l›r ve alt sat›ra geçilerek makam›n bulundu¤u
yer ad› yaz›l›r.
2. Metin bölümü birkaç maddeden oluflmuyorsa paragraf bafl› kadar boflluk b›rak›larak yaz›ya bafllan›r. Dilek, hiçbir yanl›fl anlamaya yer vermeyecek, aç›k
ve anlafl›l›r bir ifade ile bildirilir. Anlat›lmak istenen her fley k›sa ve öz biçimde yaz›lmal›d›r.
3. Dilekçenin metin bölümü “arz ederim” ifadesiyle sonland›r›lmal›d›r.
4. Metin bölümünün sonuna sa¤ alta tarih yaz›l›r. Tarihin alt›na imza at›l›r. ‹mzan›n alt›na da ad ve soyad yaz›l›r.
5. ‹mza bölümünden sonra kâ¤›d›n sol alt taraf›na adres ve iletiflim bilgileri
yaz›l›r.
6. Dilekçede ek belge varsa ka¤›d›n sol alt taraf›na adres ve iletiflim bilgilerinin alt›na s›ralan›r.
Dilekçeler daima bir üst makama yaz›l›r. Konusuna ve usulüne uygun olmak kofluluyla ilgili makam, verilen dilekçeyi kabul etmek zorundad›r. Dilekçeyle ilgili bir belge, evrak
varsa dilekçeye ek olarak verilebilir. Dilekçenin genel çizgileri olmas›na ra¤men farkl› kurumlarda kullan›lan dilekçe örnekleri de¤ifliklik gösterebilmektedir.
Anadolu Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dekanl›¤›na,
ESK‹fiEH‹R
Fakülteniz Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü 2. S›n›f 223765 numaral› ö¤rencisiyim. 23.
05. 2011 tarihinde yap›lan Edebiyat Bilgi ve Teorileri dersi final s›nav›na rahats›zl›¤›m nedeniyle kat›lamad›m.
Anadolu Üniversitesi Hastanesinden alm›fl oldu¤um 2 (iki) günlük istirahat raporu iliflikte sunulmufltur.
Gere¤ini sayg›lar›mla arz ederim.
25. 05. 2011
(‹mza)
Ahmet Durmaz
Ekler:
EK-1 (1 adet sa¤l›k raporu)
Dilekçelerde ad, soyad, tarih
ve imza mutlaka
bulunmal›d›r.
N N
Örnek 6.1: Do¤ru Haz›rlanm›fl Bir Dilekçe Örne¤i
Adres:
Ifl›klar Mahallesi
Ecegül Sokak 19/3
26470 Tepebafl›, Eskiflehir
Eskiden arzuhal ya da istida
diye de adland›r›lan bu tür,
ço¤unlukla çizgisiz dosya
kâ¤›d›na yaz›l›r.
156
Türk Dili-II
Tutanak
Herhangi bir olay›n
gerçekleflmesi durumunda,
olay› kay›t alt›na almak
amac›yla haz›r bulunanlar›n
onay› ve imzas› al›narak
yaz›lan yaz›lara da tutanak
denmektedir.
Tutanaklarda elde edilen
haz›r durum anlat›lmal›,
yoruma veya kiflisel
görüfllere yer verilmemelidir.
Meclis, kurul, toplant›, mahkeme gibi yerlerde söylenen sözlerin, tespit edildi¤i anda aynen yaz›ya geçirilmesiyle oluflturulan yaz›lara tutanak ad› verilir. Toplant› tutana¤›n›n konusunu, meclis, mahkeme, kulüp, siyasi parti ve kongre toplant›lar›,
apartman yönetimi toplant›lar› vb. yerlerde yap›lan toplant›lardaki konuflmalar ve
görüflmeler oluflturur. Olay tutana¤›, kavga, çat›flma, h›rs›zl›k, ifl kazas› gibi konular› içerir. Olay tutana¤›, yaln›zca konuyla ilgili kiflilerce düzenlenir. Olay tutana¤›
olaydan hemen sonra, toplant› tutana¤› ise görüflmelerin bafllad›¤› andan itibaren
düzenlenmelidir. Yaz›l› ve yasal bir belge olan tutanak, yaln›zca yetkili ve sorumlu kiflilerce düzenlenir. Bu niteli¤e sahip olmayan kiflilerce düzenlenen tutanaklar›n hiçbir yasal de¤eri ve geçerlili¤i yoktur.
Tutanak, eskiden zab›t olarak adland›r›l›yordu. Tutana¤› düzenleyen kifliye de zab›t kâtibi deniyordu.
N N
Örnek 6.2: Olay Tutana¤› Örne¤i
TUTANAK
23. 05. 2011 tarihinde saat 16.00 da Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 10 nolu
derslikte yap›lmakta olan Türk Dili dersi final s›nav›nda ........isimli ve ..........numaral› ö¤rencinin kopya çekmeye teflebbüs etti¤i saptanm›flt›r.
S›nav ka¤›d›na ve kopya malzemelerine el konan ö¤renci s›n›ftan ç›kar›lm›flt›r. Sözü
edilen kopya malzemeleri ekte sunulmufltur.
‹flbu tutanak taraf›m›zdan düzenlenmifltir.
23. 05. 2011
Gözetmen
Türk Dili dersinin sorumlusu
Ali Kaya
Nezihe Türkan
(‹mza)
(‹mza)
EK-1: S›nav kâ¤›d› ve kopya malzemeleri
Karar
Resmî bir yaz› niteli¤i
tafl›yan karar yaz›lar›,
taraflar aras›nda
ba¤lay›c›d›r.
Baz› resmî kurulufllar›n veya tüzel kiflilerin bir konu üzerine yapt›klar› toplant› veya oturumlardan sonra oluflan görüflleri, komisyonlar›n gerçeklefltirdikleri çal›flma
ve araflt›rma sonuçlar›n›n onanm›fl deftere yaz›lmas›na karar ad› verilir. Toplant›lardan sonra var›lan sonuçlar, bir karar olarak karar defterine geçirilir. Kararlar,
toplant›ya kat›lanlar›n oylar›yla belirlenir. Bir karar yaz›l›rken flu noktalara dikkat
edilmesi gerekir:
1. Karar yaz›s›n›n bafl›na s›ras›yla karar tarihi ve günü, karar numaras›, oturum
yeri ve saati yaz›l›r.
2. Girifl bölümünde toplant›n›n gündemi ya da konusu belirtilir.
3. Üyelerin konuya iliflkin görüflleri ve tart›flma sonuçlar› maddeler halinde
yaz›l›r.
4. Karar yaz›s› “oy birli¤iyle karar verildi” veya “oy çoklu¤uyla karar verildi”
ifadesiyle sonland›r›l›r.
5. Karar yaz›s›n›n en alt›na toplant› baflkan› ve üyelerinin adlar›, soyadlar› yaz›l›r ve bu kifliler karar› imzalarlar. Kararlar ya karar defterine elle okunakl›
ve düzenli bir biçimde yaz›l›r, ya da bilgisayarla yaz›ld›ktan sonra baflkan ve
üyelerce imzaland›ktan sonra karar defterine yap›flt›r›l›r.
157
Örnek 6.3: Yönetim Kurulu Toplant› Örne¤i
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
EDEB‹YAT FAKÜLTES‹
FAKÜLTE YÖNET‹M KURULU TOPLANTISI
Toplant› Tarihi: 13.09.2012
Toplant› No: FYK-2012-08
Fakülte Yönetim Kurulu 13 Eylül 2012 günü saat 10.00’da afla¤›daki gündemle toplanm›fl ve afla¤›da belirtilen kararlar› alm›flt›r.
Gündem:
1. Aydan fiimflek’in atamas›n›n görüflülmesi.
2. Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü ö¤rencisi Özge Tekan’›n dilekçesinin görüflülmesi.
Kararlar
1. Aydan fiimflek’in Fakültemiz Sosyoloji Bölümüne ö¤retim görevlisi olarak atanma
baflvurusu ile ilgili dosyas› incelendi ve aday›n yaz›l› s›nav› yap›ld›. Aydan fiimflek’in belirtilen flartlar› sa¤lamas› ve yap›lan yaz›l› s›navda baflar›l› olmas›ndan dolay›, YÖK’ün 2547 say›l› kanun ile “Ö¤retim Üyesi D›fl›ndaki Ö¤retim Eleman› Kadrolar›na Naklen veya Aç›ktan Yap›lacak Atamalarda Uygulanacak Merkezi S›nav ile
Girifl S›navlar›na ‹liflkin Usul ve Esaslar Hakk›nda Yönetmelik” uyar›nca Anadolu
Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümüne ö¤retim görevlisi olarak atanmas› hususunun Rektörlük Makam›na arz›na,
2. Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü ö¤rencisi 221108005 numaral› Özge Tekan’›n 20112012 E¤itim Ö¤retim Y›l›, Bahar Döneminde alabilece¤i TDE 200 kodlu bölüm seçmeli dersleri aç›lmad›¤› için lisans yönetmeli¤inin 21. maddesi 5. bendine istinaden
bu dönem aç›lm›fl olan TDE 361 Yazarl›k I dersini almas›na,
oy birli¤iyle karar verilmifltir.
(imza)
(imza)
(imza)
(imza)
Rapor
Bir konu ya da olay›n incelenmesi sonucunda elde edilen veriler ›fl›¤›nda ortaya ç›kan görüfllerin sunuldu¤u yaz› türüne rapor ad› verilir. Rapor da tutanak gibi bilimsel yaz› türlerindendir. Ancak tutanakta olay oldu¤u ve görüldü¤ü gibi yaz›ya
aktar›l›rken, raporda kiflisel düflünce ve yorumlara yer verilir. Raporda öncelikle
mevcut durumu anlama, olay›n ayr›nt›lar›na hakim olma, bütün ayr›nt›lar›yla olay›
kan›tlar›yla birlikte yaz›l› hale getirme söz konusudur.
Raporlar; araflt›rma
raporlar›, uzman raporlar›,
durum raporlar› ve öneri
raporlar› gibi ifllevine göre
farkl› biçimlerde
adland›r›labilir.
Bilimsel araflt›rma raporlar›n› bu ba¤lamdan ayr› de¤erlendirmek gerekir.
Rapor, çok genifl bir yelpazede haz›rlanabilen bir yaz› türüdür. Deney raporu,
tez raporu, çal›flma raporu, hava raporu, ölüm raporu, y›ll›k faaliyet raporu, teknik
rapor vb. konularda rapor haz›rlanabilir. Raporu haz›rlayacak kiflinin konuyla ilgili uzmanl›¤›n›n olmas› önem arz eder. Bu bak›mdan rapor haz›rlama görevi konunun uzman› olan kiflilere verilmelidir.
N N
Resmî yaz›lar ve resmî yaz› türlerini örneklerle ele alan Mesleki Yaz›flmalar adl› kitaptan
ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. (Bahar, E., Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k, 2011)
Rapor haz›rlan›rken önce yaz›l› kaynaklara baflvurmak, konuyla ilgili yeterli
malzeme ve bilgi toplamak gerekir. E¤er gerekliyse konuyla ilgili kiflilerin görüfllerine müracaat edilerek onlarla mülakat yap›labilir. Raporu haz›rlayacak kiflide konu hakk›nda etrafl›ca bilgi sahibi oldu¤u kanaati uyan›ncaya kadar bilgi toplama
ifllemi devam etmelidir. Bu inceleme s›ras›nda gerekliyse kanun, yönetmelik, tü-
158
Türk Dili-II
zükler de incelenebilir. Rapor haz›rlaman›n son safhas›n› yazma oluflturur. Konuyla ilgili bütün veriler topland›ktan ve bir sonuca ulafl›ld›ktan sonra yazma ifllemine
geçilmelidir. Raporlar belli bir plan çerçevesinde haz›rlanmal›d›r. Daha önce benzer raporlar›n haz›rlanmas›nda oluflmufl ve genel kabul görmüfl bir rapor düzeni
varsa bu düzen içinde rapor yaz›labilir. E¤er böyle bir haz›r format yoksa konunun
durumuna göre, mant›ksal bir s›ra izlenmelidir. Raporun niteli¤i, incelenen konunun olumlu ve olumsuz yönleri, nedenleri, yans›malar› ve sonuçta var›lan yarg›
aç›kça belirtilmelidir. Oluflacak kanaat olumlu da olsa olumsuz da olsa duygusall›ktan uzak, aç›kça ifade edilmelidir. Raporda ileri sürülen olumlu veya olumsuz
görüfller kesin kan›tlarla somut bir biçimde aç›klanmal›d›r. Raporlar›n sonuç bölümü, raporu haz›rlayan›n görüflüne göre ifllem yap›laca¤›ndan, özellikle tek kifli taraf›ndan haz›rlanan raporlarda önem arz eder. Bu nedenle rapor haz›rlayan kifli
konuyla ilgili oluflan kanaatini tarafs›z bir flekilde ifade etmelidir. Bunlar daha çok
kiflisel raporlar olarak adland›r›l›r. Birden çok kiflinin haz›rlad›¤› ve ortak görüflü
yans›tan raporlar da ortak raporlar olarak adland›r›l›r. Bazen de bu raporlar periyodik aral›klarla günlük, ayl›k, y›ll›k vb. haz›rlanabilir. Baz› raporlarda konuyla ilgili belgeler bulunabilir. Bu belgelerin türü, say›s› ve kayna¤› rapor sayfas›nda belirtilir ve “Ekler” bafll›¤› alt›nda bu belgeler s›ralanabilir.
Raporu haz›rlayan kifli veya kiflilerin ad, soyad, unvan ve imzalar›n›n raporda mutlaka yer
almas› gerekir.
N N
Örnek 6.4: Rapor Örne¤i
“‹stiarenin Belâgat Kitaplar›ndaki Seyri ve Onu Yeniden Anlama ve Sunma Denemesi” adl› makale hakk›nda rapor
“‹stiarenin Belâgat Kitaplar›ndaki Seyri ve Onu Yeniden Anlama ve Sunma Denemesi” adl› makale, edebî sanatlardan biri olan istiarenin belâgat kitaplar›ndan günümüze kadar tan›mlamalar› ve tasniflerini elefltirel bir bak›fl aç›s› ile de¤erlendirmektedir.
Yazar, istiarenin edebî sanatlarla ilgili kitaplardaki baz› tan›mlama ve örneklerinin hatal›
oldu¤unu, edebi sanatlar›n geçmiflten günümüze nas›l aktar›ld›¤›n› ve aktar›l›rken ne gibi
hatalara düflüldü¤ünü belâgatla ilgili eserleri inceleyerek ortaya koymaktad›r.
Kendi içinde bir tutarl›l›¤›, düzeni ve en önemlisi de bir tezi olan bu makale, bilimsel bir
yaklafl›mla ele al›nm›fl, alanda bir bofllu¤u dolduran ve gözlem ve verilere dayanan özgün
bir çal›flma olarak de¤erlendirilebilir.
Bu haliyle yay›mlanabilir gibi görünen makale hakk›nda birkaç noktaya afla¤›da iflaret
edilmifltir:
1. Makalenin ilk cümlesi çok uzundur. Makalelerin ilk cümlelerinin okuyucuyu yaz›ya
ba¤lama düflüncesi dikkate al›nd›¤›nda, tek ve uzun bir cümlede çok fley söylenmek
istenmifl havas› uyand›rmak akademik üsluba ters düflmektedir. ‹lk paragraf için, birkaç cümleye bölünen daha uygun bir üslup tercih edilebilir.
2. Yazar, makalenin ilerleyen bölümlerinden birini “‹stiarenin Bat› Retori¤indeki Karfl›l›¤›” bafll›¤›na ay›rmakta ve istiarenin Bat› retori¤indeki karfl›l›¤›n›n “allusion” oldu¤unu
ve yanl›fl ifade edildi¤ini belirtmektedir. Yazar, sadece yanl›fl kullan›m›na iflaret etmekle kalmay›p öneri ortaya koysa böyle bir bafll›k makalenin bütünlü¤ü içinde anlam kazanacakt›r.
Bu çerçevede önerilen düzeltmeler yap›ld›ktan sonra makalenin yay›mlanmas› uygundur.
10. 03. 2009
Doç. Dr. Ayfle Begüm Y›lmaz
(‹mza)
159
Öz geçmifl, kamu veya özel kurulufllar›n ifl baflvurusu s›ras›nda kiflilerin niteliklerini k›saca anlatmalar›n› istedi¤i yaz› türüdür. Öz geçmifl, kurulufllar›n istedi¤i niteliklere sahip kifliyi tercih edebilmesine olanak sa¤lar. Bu flekilde kurulufllar, birçok
kifliyle birebir görüflmeden önce öz geçmifle bakarak eleme yapma flans›na sahip
olur. Öz geçmifl, uluslararas› bilimsel bir terim olarak “Curriculum Vitae (CV)” olarak adland›r›l›r. Öz geçmiflte yaz›lan bilgilerin do¤ru ve ispatlanabilir nitelikte olmas›na özen gösterilmelidir. Gerekli bilgiler tek sayfada en iyi biçimde ortaya konulmal›d›r. ‹yi haz›rlanm›fl bir öz geçmiflte aday›n kim oldu¤u, bugüne kadar neler yapt›¤›, becerilerinin neler oldu¤u, neleri bildi¤i ve aday›n gelecek hedefleri belgelenir.
Öz geçmifl, herhangi bir
kurum veya kurulufl
taraf›ndan özel amaçlarla
istenen ve kiflinin hayat›n›,
ö¤renimini, yetene¤ini,
deneyimini, ifl yapma
gücünü belirten, k›saca
kifliyi tüm özellikleri ile
tan›tan k›sa bir yaz› türüdür.
Öz Geçmifl
Örnek 6.5: Öz Geçmifl Formu Örne¤i
ÖZ GEÇM‹fi
Kiflisel Bilgiler:
Ad›, soyad›
Do¤um yeri ve tarihi
Medeni durumu
Askerlik durumu
Sürücü belgesi
:..................................
:..................................
:...................................
:...................................
:...................................
E¤itim Bilgileri:
Yer
‹lkö¤retim :...................................................
Lise : ............................................................
Üniversite : ..................................................
Yüksek Lisans: ............................................
Doktora : .....................................................
Mezuniyet Tarihi
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................
Yabanc› dil ve derecesi :..............................
Bilgisayar bilgisi
:..............................
‹fl Deneyimi:
Kurum veya Kurulufl Ad›
.........................................
.........................................
Görevi
...........
...........
Bafllama Tarihi
........................
........................
Nitelikler, Beceriler:
Sertifikalar:.......................................................
Gerçeklefltirilen projeler:.......................................
Yay›nlar: .........................................................
‹lgi Alanlar›:......................................................
Kiflisel Özellikler:................................................
Baflvurulan ‹fl:....................................................
Referans Olabilecek Kifliler:
1......................................................................
2. .....................................................................
Haberleflme:
1. ‹kametgah Adresi
2. Telefon
3. E-posta
4. Faks
:........................................
:........................................
:........................................
:........................................
Ayr›lma Tarihi
...........................
...........................
160
Türk Dili-II
Baz› kurumlar›n adaylarda arad›¤› bilgileri içeren haz›r formlar mevcuttur. E¤er
öz geçmifl isteyen kurumun belirli bir formu yoksa s›ralamaya ad, adres ve telefon
numaras›, medeni durum gibi kiflisel bilgiler vermekle bafllan›r. ‹lk iflten bafllayarak çal›fl›lan iflyerleri, yap›lan görevler, tafl›nan unvanlar belirtilir. E¤itimle ilgili bilgiler, ilkö¤retim sonras› alan ve düzeyleri de belirtilerek tarih s›ras› ile yaz›l›r. Sahip olunan beceriler, girmek istenen iflle ba¤lant›y› ortaya ç›karacak bir flekilde s›ralan›r. Al›nm›fl olan e¤itimler, özel kurslar, seminerler ve akademik çal›flmalar belirtilir. Kiflisel veya sosyal baflar›lar, üye olunan kurulufllar, sosyal faaliyetler ve özel
ilgi alanlar› yaz›l›r. Öz geçmiflte referans yazmak zorunlulu¤u yoktur. Ancak istenildi¤i takdirde referans al›nabilecek kiflilerin adlar›, meslekleri ve ifl adresleri, telefonlar› verilmelidir. Baz› referanslar öz geçmifl sayfas›ndan ayr› olarak mektup biçiminde oluflturulabilir.
Öz geçmifl beyaz, düz bir kâ¤›da yaz›l›r. Öz geçmiflin el yaz›s› ile yaz›lmas› tercih edilmedi¤inden daktilo veya bilgisayar ile yaz›lmal›d›r. Haberleflmek için aç›k
adres yaz›lmal›, e-posta adresi olarak kiflinin ad› ve soyad› veya k›salt›lm›fl biçimi
kullan›lmal›, sanal ve takma adlar kullan›lmamal›d›r.
Özel Yaz›flmalar
Özel yaz›flmalar, kifliler aras›nda yap›lan ve genellikle özel konular› içeren yaz›flmalard›r. Özel yaz›flmalar, amaçlar›na ve yaz›m biçimlerine göre farkl›l›k gösterir.
Afla¤›da özel yaz›flma türlerine yer verilmifltir.
Mektup
Mektup, bir yak›na bir dile¤i, iste¤i ya da arzuyu iletmek amac›yla yaz›lan yaz›lara denir. Kifli veya kurumlar aras›nda özel veya resmî iletiflimi sa¤layan bir yaz› türü olan mektup, geçmiflte en çok kullan›lan iletiflim arac› olmas›na karfl›n günümüzde kullan›m s›kl›¤›n› yitirmifl bir türdür. Mektuplar genellikle çizgisiz, beyaz
ka¤›da yaz›l›r. Özel ve edebî mektuba bir hitap ile bafllan›r. Bu hitap, mektup yaz›lan kiflinin yak›nl›¤›na ve samimiyet derecesine göre farkl›l›k arz edebilir. Mektubun tarihi, kâ¤›d›n sa¤ üst kenar›na yaz›l›r. Mektuplar, iflledikleri konuya göre özel
mektup, edebî mektup, ifl mektuplar›, resmî mektuplar ve aç›k mektup olmak üzere olmak üzere befl gruba ayr›l›r.
Resmî yaz›flmalar ve özel yaz›flmalar aras›nda ne gibi farklar vard›r?
3
Özellikle duygu ve
düflüncelerin anlat›m arac›
olarak kullan›lan özel
mektup, günümüzde
teknolojinin geliflmesiyle
birlikte gölgede kalm›fl bir
yaz› türüdür.
Özel Mektup
Yak›n akrabalar ve arkadafllar aras›nda yaz›lan, özel konular› içeren mektuplard›r.
Bu türden mektuplar sadece yazan› ve kendisine yaz›lan› ilgilendirir. Bu tür mektuplarda yak›nlar›ndan haber almak, kendisi ve çevresiyle ilgili yeni haberleri de
karfl› tarafa iletmek amaçlan›r. Özel mektubun di¤er bir özelli¤iyse insanlar›n duygu dünyalar›n› yans›tmas›d›r. Mektubu özel k›lan da mektubun bu yönüdür. Bu
mektuplar›n efle dosta, akrabalara yaz›lanlar›na sa¤l›k mektuplar›; görülen yard›m,
iyilik, anlay›fl üzerine yaz›lanlara tebrik mektuplar›; niflan, nikah, dü¤ün, aç›l›fl ça¤r›s› ifade edenlere davet mektuplar› denmektedir.
Özel mektup, hitap cümlesiyle bafllar. Mektubun metin bölümü yaz›l›fl amac›na uygun olarak düzenlenir. Metin bölümünün sonunda selam, sayg› ve iyilik
bildiren ifadeler yer al›r. Yaz›n›n sa¤ alt›na imza at›ld›ktan sonra ad ve soyad yaz›l›r. Afla¤›da Behçet Necatigil’in ailesine yazd›¤› mektubu özel mektup örne¤i
olarak okuyabilirsiniz.
N N
Örnek 6.6: Özel Mektup Örne¤i
Knokke-Le Zoute, 30 A¤ustos 1974, Cuma
Sevgili Huriye, Selma, Ayfle,
Saat ö¤leden sonra dördü çeyrek geçiyor. Evvelki gün ö¤le üstü Brüksel’e gelmifltik.
Binbir telâfl içinde, sora sorufltura gidece¤imiz yeri ö¤rendik. Valizleri hava alan›nda emanetçiye b›rakm›flt›k, orta halli bir lokantada 200 franga bir kap yemekle iki bardak bira içerek gene havaalan›na döndük trenle. Bavullar› al›p tekrar Brüksel. Oradan baflka trene binip Knokke-Le Zoute denilen yere geldik. Bize ayr›lan oteli bulduk. Ayr› odalara yerlefltik. Gece dokuz buçu¤a geliyordu. Sokaklar› taray›p lokanta vitrinlerindeki yemek fiyat
listelerine bakarak, en ehvenini seçip karn›m›z› doyurduk. /…/
fiiir toplant›lar› bu sabah onda bafllad›. Aç›fl konuflmalar› saat 12:00’ye kadar sürdü. Saat 3’te tekrar toplan›lmak üzere ö¤len tatili yap›ld›. Konuflmalar Frans›zca. Ben hep Avusturya heyetine bak›nd›m, gece bulamam›flt›m kimseyi, ö¤le üzeri yakalara baka baka, on
sene kadar önce birkaç fliirini çevirip Türk Dili dergisinde bast›rd›¤›m Ernst Jandl’› yakalad›m, iki de arkadafl› vard›. Tan›tt›m kendimi. Me¤er onlar da Frans›zca bilmezlermifl. Bunu ö¤renince içim rahat etti. (…)
fiurda cumartesi, pazar, pazartesi, üç gün kald›. O da geçer. 4 Eylül çarflamba günü
Brüksel’den ‹stanbul’a uçaca¤›z herhalde. Belçika müthifl pahal›. Tahsin’le vitrinlere bak›yoruz hep. Tahsin mukayeseler yap›yor. Fransa’dan sonra en pahal› yeriymifl Avrupa’n›n.
3170 franktan 1200 frank kald› üç gün içinde. Ortada al›nm›fl birfley yok. Gideriz, ederiz,
Paris, Londra deyip duruyorduk. fiimdi arpac› kumrusu gibi düflünüyoruz. Tahsin önce
flöyle flöyle diyor, sonunda benim dedi¤ime geliyor, düflünmeye bafll›yor. Hiç de¤ilse ben
her gece gömlek y›k›yorum, Tahsin onu bile yapm›yor. Has›l› bofla koyuyoruz dolmuyor,
doluya koyuyoruz alm›yor.
Dur bakal›m!..
Gene yazar›m.
Kimseye kart gönderemedim, üfleniyorum, içimden gelmiyor.
Her fley önce iç rahatl›¤›na ba¤l›. Siz benim için Befliktafl’a kapanmay›n, benim ne zaman dönece¤im belli de¤il. Kumburgaz’da da bulurum sizi.
Gene yazar›m. Gün ola, hayrola! Gözlerinizden öperim.
B. Necatigil
Baz› kaynaklarda anlat›m özelliklerindeki benzerlikten dolay› özel mektuplar
içinde de¤erlendirilen edebî mektuplar, edebiyat dünyas› içindeki kiflilerin yazd›klar› mektuplard›r. Bu mektuplar›n sanatsal yönü daha a¤›r basmakta ve genellikle
sonraki y›llarda edebiyat araflt›rmac›lar› taraf›ndan yay›mlanmaktad›r. Afla¤›da Rilke’nin yazd›¤› mektubu edebî mektup örne¤i olarak okuyabilirsiniz.
N N
Bir yaz›l› anlat›m türü olarak edebî mektuplar› içeren mektup ile ilgili ayr›nt›l› bilgi edinmek isterseniz Hece Dergisi Mektup Özel Say›s›n› inceleyebilirsiniz. (Ankara, Hece Yay›nlar›, Say›: 114 / 115 / 116, 2006)
161
162
Türk Dili-II
Örnek 6.7: Edebî Mektup Örne¤i
(... ) fiiirlerinizin iyi olup olmad›¤›n› soruyorsunuz. Bana yöneltiyorsunuz bu soruyu.
Daha önce de baflkalar›na yönelttiniz. Dergilere yolluyorsunuz fliirlerinizi. Onlar› baflka fliirlerle karfl›laflt›r›yorsunuz ve kimi dergilerin yaz› iflleri kurullar›n›n fliirlerinizi geri çevirmeleri sizi tedirgin ediyor. Mademki bir ö¤üt için baflvurdunuz bana, size bu tür giriflimlerden tümüyle el çekmenizi sal›k verece¤im. Gözlerinizi d›flar› çevirmiflsiniz; ama iflte en
baflta vazgeçmeniz gereken fley. Kimse ak›l veremez, yard›m elini uzatamaz size, hiç kimse. Tek ç›kar yol gözlerinizi kendi üzerinize çevirmenizdir. Size yazman›z› buyuran nedeni araflt›r›p ele geçirmeye bak›n›z. Yüre¤inizin tâ en dip köflesinde kök sal›p salmad›¤›n›
araflt›r›n›z bu nedenin. Yazman›z diyelim yasakland›, ölür müydünüz o zaman ya da yaflar m›yd›n›z eskisi gibi, bunu aç›klay›n kendi kendinize. Özellikle flunu yap›n: Gecelerinizin en kuytu saatinde kendinize flu soruyu yöneltin: ‹lle de yazmam gerekiyor mu? Deflin içinizi, diplere inin, derinlerden bir yan›t ele geçirmeye çal›fl›n. Ve bu yan›t onaylay›c› nitelik tafl›yorsa sordu¤unuz sorunun karfl›s›na, “evet yazmam gerekiyor” gibi güçlü ve
yal›n bir yan›tla ç›kabiliyorsan›z o zaman bu zorunlulu¤a göre kurun yaflaman›z›; en sudan, en de¤ersiz saatine dek yaflam›n›z› bu içsel dürtünün simgesi ve kan›t› yap›n. O zaman yeryüzündeki ilk insan sizmiflsiniz gibi gördü¤ünüz ve yaflad›¤›n›z, sevdi¤iniz ve yitirdi¤iniz ne varsa dile getirmeye çal›fl›n. Aflk fliirleri yazmaya özenmeyin, herkesin pek
aflina oldu¤u, pek al›fl›lm›fl biçimlerden kaç›n, hepsinden zordur bunlar çünkü, geçmiflten
eli yüzü düzgün, hatta kimisi nefis denecek y›¤›nla fliirin elde bulundu¤u bir alanda özgün eserler yaratabilmek büyük bir gücü, olgun bir beceriyi gerektirir. Dolay›s›yla, genel
temalardan kurtulup kendi günlük yaflam›n›z›n temalar›na s›¤›n›n›z; hüzünlerinizi, isteklerinizi, geçici düflüncelerinizi, herhangi bir güzelli¤e karfl› duydu¤unuz inanc› anlat›n; içten, ç›¤›rtkanl›ktan uzak, alçak gönüllü bir yüreklilikle anlat›n bütün bunlar›; ruhunuzdakileri d›fla vurabilmek için çevrenizdeki nesnelerden, düfllerinizdeki imgelerden, an›msamalar›n›zdaki görüntülerden yararlan›n. Günlük yaflam›n›z size yoksul görünüyorsa suçlamay›n onu; kendi kendinizi suçlama konusu yap›n, günlük yaflam›n zenginliklerini sahneye davet edebilecek kadar flair say›lamayaca¤›n›z› söyleyin kendinize; çünkü yarat›c› kifliler için sefalet diye bir fleyin, sefil ve üzerinde durulmaya de¤mez bir fleyin sözü edilemez. Diyelim bir tutukevindesiniz de duvarlar d›fl dünyan›n seslerinden hiçbirini içeri
koyvermiyor, duygular›n›z taraf›ndan alg›lanmas›n› önlüyor bunun. Böyle bir durumda bile çocuklu¤unuz, bu ola¤anüstü, bu krallara yarafl›r zenginlik, bu an›msamalar›n hazinesi
hâlâ sizin içinizde de¤il midir? Dikkatinizi bu hazineye yöneltin. Geçmiflin derinliklerine
gömülmüfl uzak duyumsamalar› içinizden çekip ç›kar›n gün ›fl›¤›na; böylelikle kiflili¤iniz
sa¤lamlaflacak, yaln›zl›¤›n›z aç›l›p yay›larak lofl bir eve dönüflecek ve baflkalar›n›n flamatas› bu evin uza¤›ndan geçip gidecektir. (...)
Rilke, Rainer Maria, Genç Bir fiaire Mektuplar, (çev. Kâmuran fiipal), ‹stanbul, 2001.
‹fl Mektubu
Birden fazla istek, bir ifl
mektubunda dile getirilmez,
her istek ayr› bir mektupta
ifade edilir. Kurumlar
aras›ndaki ifl mektuplar›,
kurumlar›n ad ve adreslerini
belirten özel ka¤›tlara
yaz›l›r.
‹fl mektuplar›, iflle ilgili konularda ticari kurulufllar›n birbirleriyle ya da ticari kurulufllarla kiflilerin iletiflimlerinde kullan›lan mektuplard›r. Bu mektuplarda konusu
ne olursa olsun bir ifl veya hizmet söz konusudur. Bu mektup türünde k›sa, öz, anlafl›l›r ve kesin ifadeler kullan›l›r. Bir ifl mektubu hitap cümlesiyle bafllar. Ka¤›d›n
sa¤ taraf›na tarih yaz›l›r. Adres ve tarihten sonra uygun bir aral›k b›rak›l›r, paragraf
yap›larak do¤rudan istek yaz›l›r. Ard›ndan istek, ihtiyaç ya da mektup konusu olan
durum k›saca ele al›n›r. Bu bölümden sonra sayg› ifadesiyle mektup sona erer. Metin bölümünün sa¤ alt›na ad ve soyad yaz›larak üst k›sm› imzalan›r.
Örnek 6.8: ‹fl Mektubu Örne¤i
GRAF‹KER YAYINLARI ANON‹M fi‹RKET‹NE
1. Cadde, 33. Sokak No: 6, Balgat/ Ankara
12. 04. 2010
Yay›nevinizin 2002 y›l›nda basm›fl oldu¤u, Doç Dr. Ata Adem taraf›ndan haz›rlanan
“Türkçe Ö¤retiminde Ça¤dafl Yöntemler” bafll›kl› eseri çok aramama ra¤men bulamad›m.
Yay›nevinizde varsa bu eserden 5 adet göndermenizi istiyorum. Mevcudunun oldu¤unu
ve gönderebilece¤inizi bildirmeniz halinde banka hesab›n›za havale yapaca¤›m.
Sayg›lar›m› sunar, ilginiz için flimdiden teflekkür ederim.
(‹mza)
Bayram Tezcan
Adres: .....................
........................
Telefon ve e-posta:.......................
Resmî Mektup
Resmî dairelerin ve tüzel kiflilik tafl›yan kurulufllar›n birbirlerine yazd›klar› resmî
yaz›larla, bunlar›n vatandafllar›n baflvurular›na verdikleri yaz›l› cevaplara denir.
Resmî mektuplar ve ifl mektuplar› biçim ve içerik aç›s›ndan bak›ld›¤›nda dilekçe
yaz›m› ile benzerlik göstermektedir. Dilekçeden fark›, bu tür mektuplarda tarihle
birlikte mektubun s›ra numaras› ve konusunun belirtilmesidir. Cevap niteli¤inde
olan resmî mektuplarda ilgi hanesine cevab› oldu¤u mektubun say› ve tarihi, konu bafll›¤›na da k›saca maksat yaz›l›r. Bundan sonra iki ya da üç sat›r aral›¤› b›rak›larak mektup yaz›l›r.
Konu ile ilgili olarak dilekçe örne¤ine bakabilirsiniz.
Aç›k Mektup
N N
Herhangi bir düflüncenin, görüflün aç›klanmas› veya bir tezin savunulmas› ve halka duyurulmas› için yaz›lan ve gazete veya dergi arac›l›¤›yla yay›mlanan mektuplard›r. Toplumu ilgilendiren ya da bireysel bir konuda kamuoyunun da deste¤ini
almak maksad›yla etki art›rmak amaçl› yaz›lan mektup türüdür.
163
164
Türk Dili-II
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
Bilimsel yaz›lar›n farkl›l›¤›n› aç›klayabilmek
Bilimsel yaz›, yazar›n konu ile ilgili baflka kaynaklara göndermede bulunmas› sebebiyle araflt›rma süreci gerektiren ve anlat›m tarz› ile de
özenle oluflturulmas› gereken bir yaz› türüdür.
Yani bilimsel bir araflt›rma yazar›, konusuyla ilgili kaynak araflt›rmas› yapmak, bu kaynaklar›n
hangilerini yaz›s›nda kullanaca¤›n› belirlemek,
kullanaca¤› al›nt›lar› yaz›da hangi yaz›m standard›na uygun olarak verece¤ini düflünmek, düflüncelerini hangi kelimelerle ifade edece¤ine karar
vermek gibi konularda belirleyici olmak durumundad›r. Böyle bir yaz› ortaya koyabilmek bir
araflt›rma ve yazma safhas›n› içeren, ortaya konacak yaz›n›n uzunlu¤una göre de¤iflen, zaman
alacak bir süreç gerektirmektedir.
Bilimsel araflt›rma sürecini ve bilimsel üslubu betimleyebilmek
Bilimsel yöntemlerle oluflturulan bir yaz›, sadece
yazar›n duygu ve düflüncelerinin ifadesinin ötesinde, baflka bilimsel kaynaklar›n da incelenmesini ve bu kaynaklardan yararlan›lmas›n› zorunlu
k›lan bir yaz› olmas› sebebiyle bir süreç gerektirmektedir. Bu süreç, çal›fl›lacak konuya karar verilmesi ile bafllar. Seçilecek konu, çözümüne ihtiyaç duyulan bir problem olmal›d›r. Konu belirlendikten sonra yap›lacak ilk ifl konuyla ilgili daha önce yap›lm›fl çal›flmalar› belirleyip incelemektir. Böylece araflt›rmac›n›n konuya katk›s›n›n
ne olaca¤› daha da netlik kazanacakt›r. Konuyla
ilgili kaynaklar› ve bilgileri yaz›ya dönüfltürmeye
haz›r olan yazar, yaz›n›n girifl bölümünde araflt›rman›n amac›n› aç›kça ifade etmelidir. Girifl bölümünün ard›ndan araflt›rmac›, yaz›s›na bafllar ve
giriflte izleyece¤ini belirtti¤i yöntemle, s›n›rlad›¤›
konu ve sordu¤u sorular çerçevesinde yaz›s›n›
oluflturur.
Bilimsel araflt›rmalarda düflüncelerin hangi kelimelerle ifade edilece¤i önemli bir konudur. Bilimsel üslup, bu tür araflt›rmalarda tercih edilmesi gereken bir üsluptur. Yazar, bu üslup çerçevesinde kiflisel ve duygusal ifadelerden, günlük konuflma dilinden, polemikten kaç›nmal›d›r. Ayn›
zamanda genelleyici ve belirsiz ifadeler ve kan›tlanamayacak düflüncelerin de bilimsel üslupta
yeri yoktur. Bilimsel üslubun en baflta gelen özelli¤i “kelime ekonomisi” olarak tan›mlanan, anlat›lmak isten fleyi en aç›k ve en az kelime ile ifade etme anlam›ndaki yöntemdir.
N
AMAÇ
3
N
AMAÇ
4
Bilimsel bir yaz›da kaynak gösterimi ve kaynakça yaz›m›n› de¤erlendirebilmek
Bilimsel çal›flmalarda yararlan›lan kaynaklara
göndermede bulunmak, dikkat edilmesi gereken en önemli noktad›r. Kaynaklara at›f yapmak, kendi görüflümüzün nerede durdu¤unu
vurgulamak, konuya katk›m›z›n ne oldu¤unu ortaya koymak ve konu ile ilgili araflt›rma yapanlara çal›fl›lan konu ile ilgili bir çerçeve sunmak
aç›lar›ndan önemlidir.
Bilimsel yaz› ölçütlerini standart hale getirmek
amac›yla uluslar aras› yay›n ve bilim kurulufllar›
genel kabul gören birtak›m yaz›m tarzlar› belirlemifllerdir. Bu kurallar, bilimsel yaz›lar›n güvenilirli¤ini, yaz›m tekdüzeli¤ini ve al›nt›lar›n düzenlili¤ini sa¤lay›c› özellikler içermektedir. Makale gibi k›sa yaz› türlerinde al›nt› yapt›ktan sonra kayna¤› metnin içinde gösteren sistemlere
karfl›l›k kitap, tez gibi uzun yap›tlarda kayna¤›
dipnotta göstermek daha çok tercih edilmektedir. Her iki durumda da kaynaklar›n metnin sonundaki kaynakça bafll›¤› alt›nda verilmesi gerekmektedir.
Yaz›flma türlerini örneklendirebilmek
Yaz›flma türleri, resmî ve özel yaz›flmalar olmak
üzere iki gruba ayr›l›r. Resmî yaz›, devlet kurumlar›n›n kendi aralar›nda veya kifli ve özel kurulufllarla iletiflimlerini sa¤lamak amac›yla yaz›lan
yaz›lard›r ve bilimsel yaz›larda oldu¤u gibi bu tür
yaz›larda da, uzun anlat›ma dayal› edebiyat türlerinden farkl› olarak konuyu do¤rudan ifade etmek amaçlan›r. Dilekçe, tutanak, karar, rapor, öz
geçmifl resmî yaz› türleridir. Özel yaz›flmalar ise
daha kiflisel sebeplerle yaz›lan mektup türleridir.
Özel mektup, edebî mektup, resmî mektup, ifl
mektubu ve aç›k mektup olmak üzere befl grupta de¤erlendirilmektedir.
165
“Bilimsel bir araflt›rma yazar›, konusuyla ilgili kaynak
araflt›rmas› yapmak, bu kaynaklar›n hangilerini yaz›s›nda kullanaca¤›n› belirlemek, kullanaca¤› al›nt›lar›
yaz›da hangi yaz›m standart›na uygun olarak verece¤ini düflünmek, düflüncelerini hangi kelimelerle ifade
edece¤ine karar vermek gibi konularda belirleyici olmak durumundad›r.”
1. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bu özellikleri bar›nd›ran bir yaz› türüdür?
a. F›kra
b. Deneme
c. Makale
d. Köfle yaz›s›
e. Röportaj
2. Bilimsel üslup aç›s›ndan de¤erlendirirsek, söylenmek istenen fleyi do¤rudan ifade etmesi, kelime ekonomisi yöntemini uygulamas› bak›m›ndan afla¤›dakilerden
hangi iki yaz› türünü bir arada düflünmemiz gerekir?
a. Deneme-makale
b. Tutanak-hikâye
c. Roman-makale
d. Makale-dilekçe
e. Karar-köfle yaz›s›
3. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel bir araflt›rma yaz›s›n›n sürecini do¤ru göstermektedir?
a. Konuya karar vermek- yaz›n›n yöntemini ifade
etmek- konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incelemek- sonuca ulaflmak- ilgili kaynaklardan al›nt›lar yapmak.
b. Konuya karar vermek- konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incelemek- yaz›n›n yöntemini ifade etmek- ilgili kaynaklardan al›nt›lar yapmak- sonuca ulaflmak.
c. Konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incelemek- Konuya karar vermek- yaz›n›n yöntemini ifade etmek- ilgili kaynaklardan al›nt›lar yapmak- sonuca ulaflmak.
d. Konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incelemek- Konuya karar vermek- ilgili kaynaklardan al›nt›lar
yapmak- yaz›n›n yöntemini ifade etmek- sonuca
ulaflmak.
e. Yaz›n›n yöntemini ifade etmek- Konuya karar
vermek- konuyla ilgili yap›lan çal›flmalar› incelemek- ilgili kaynaklardan al›nt›lar yapmak- sonuca ulaflmak.
4. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel anlat›m›n
özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Kiflisel ve duygusal ifadeler yer almaz.
b. Düflüncelerin birbirine ba¤l› uzun cümlelerle ifadesi makbuldür.
c. Genelleyici ve mu¤lak ifadeler olmamal›d›r.
d. Kelime ekonomisi yöntemi tercih edilmelidir.
e. Kurals›z, devrik cümlelere yer verilmemelidir.
5. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel yaz›mda
standartlaflman›n önemini vurgulayan bir cevap de¤ildir?
a. Bilgiye kolay eriflimi sa¤lar.
b. Geliflmifl araflt›rmalar›n planlanarak uygulanmas›n› sa¤lar.
c. Zaman kayb›n› önler.
d. Araflt›rmalar›n uluslararas› bir düzey kazanmas›na yard›mc› olur.
e. Sonuca ulaflmaya yard›mc› olur.
6. Dünyada kabul gören genel yaz›m standartlar›na göre ekonomi, iflletme, e¤itim, sosyoloji, psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi ve biyoloji alanlar›nda tercih edilen stil ile edebiyat, tarih, felsefe, modern ve klasik diller gibi befleri bilimler dallar›nda kullan›lan yaz›m stilleri afla¤›daki hangi seçenekte do¤ru s›rayla verilmifltir?
a. APA-MLA
b. CONSORT-APA
c. MLA-APA
d. AMA-MLA
e. CHICAGO-MLA
7. Bilimsel bir yaz›n›n kaynakça listesini olufltururken afla¤›daki seçeneklerden hangisine dikkat etmek
gerekir?
a. Hangi kaynaktan daha çok yararlan›ld›ysa ona
göre bir s›ralama yapmak
b. Kaynaklar› yazarlar›n›n konuyla ilgili önemine
göre s›ralamak
c. Kaynaklar›n yazar soyad›na göre alfabetik olarak s›ralanmas›
d. Kaynaklar›n yazar ad›na göre alfabetik olarak
s›ralanmas›
e. Kaynaklar›n eser ad›na göre alfabetik olarak
s›ralamas›
166
Türk Dili-II
“
8. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bilimsel bir çal›flmada kaynak göstermenin gereklili¤ine dair bir gerekçe sunmaz?
a. Okuyucuya al›nt›lar›n as›l kayna¤a uygunlu¤unu denetleme imkân› vermek
b. Araflt›rmada ileri sürülen görüfl ve olgular›, varsa destekleyen ve desteklemeyen görüfl ve olgular›n varl›¤›n› belirterek, araflt›rmac›n›n, bunlar›
göz önüne ald›¤›n› kan›tlamak
c. Yaz›n›n sayfa say›s›n› art›rmaya yard›mc› olmak
d. Okuyucuya ayn› konuda, yararlanabilece¤i baflka önemli kaynaklar› tan›tmak
e. Yararlan›lan kaynaklar›n yazarlar›na kredi vererek, ahlaki ve yasal kurallara uymak
9. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi resmî yaz›flma türlerinden biri de¤ildir?
a. Dilekçe
b. Edebi mektup
c. Karar
d. Tutanak
e. Rapor
10. I. Baz› resmî kurulufllar›n veya tüzel kiflilerin bir
konu üzerine yapt›klar› toplant› veya oturumlardan sonra oluflan görüfllerin sonuçlar›n›n onanm›fl
deftere yaz›lmas› ile ortaya ç›kan yaz› türü
II. Resmî ya da özel kurulufllara, gerçek ya da tüzel
kiflilere yaz›lan, bir dile¤i, iste¤i, ihbar ve flikayeti
bildirmek üzere veya herhangi bir konuda bilgi sormak amac›yla yaz›lan resmî mektup
III. Meclis, kurul, toplant›, mahkeme gibi yerlerde
söylenen sözlerin, tespit edildi¤i anda aynen yaz›ya
geçirilmesiyle oluflturulan yaz› türü
Yukar›da tan›mlanan yaz› türleri s›ras›yla hangi seçenekte do¤ru olarak verilmifltir?
a. Dilekçe-öz geçmifl-tutanak
b. Karar-tutanak-dilekçe
c. Öz geçmifl-ifl mektubu-karar
d. Karar-dilekçe-tutanak
e. Rapor-tutanak-dilekçe
Dedektif ve ‹puçlar›
Atasözünde de¤inilen samanl›kta i¤ne arama çabas›n›n
eziyet verici yan›, i¤nenin orada oldu¤undan emin olmamam›zd›r. Alan s›n›rl›, nesne belli oldu¤una göre i¤nenin bulunmas› olas›d›r. Kuflkusuz yeterince özen ve
sab›r gösterildi¤inde bir çift göz ve bir çift elle kolayca
bulunabilir. Saplar balyalan›p büyük bir m›knat›sla taran›rsa çaban›z›n oyun haline dönüflebilecek kadar kolaylaflaca¤› kesindir.
Bu peri masal› problemi ile araflt›rmac›n›n gerçekleri
araflt›rmas› aras›nda benzerlik vard›r. Araflt›rmac›n›n
bulmaya çal›flt›¤› bilgi, büyük olas›l›kla bir kitaptad›r ve
bu kitap bir kütüphanededir; bunu bulmak için do¤ru
balyay› bulup (bir kitap veya dergi) i¤neye benzer bilgiyi çekip ç›karmak için manyetik zekas›n› kullanmas›
yeterlidir.
“Kütüphane” kay›tl› bilgilerin büyük bir k›sm›n›n topland›¤› bir hazinedir. Bat› Afrika konusundaki makalenin yazar›, “Fernando Po’ya düflen y›ll›k ya¤mur miktar›n›n 2.5. m oldu¤unu” kütüphanedeki bir kitaptan bularak yazm›flt›r. Ya¤mur oran›n›, kendisinin ölçmesi olanaks›zd›. Görgü tan›klar›ndan do¤rudan bilgi almak ya
da olay yerinde görüflmelerle araflt›rma yapmak d›fl›nda, laboratuvar ve aç›k alan çal›flmas› veya kal›nt›lar›n
incelenmesi çal›flmas›nda, bilgiye giden en k›sa yol, kütüphane araflt›rmas›d›r. (...) Kütüphane, araflt›rmac›n›n
u¤rayaca¤› ilk limand›r.
‹fle yeni bafllam›fl bir araflt›rmac›n›n yabanc› bir kütüphanede kendini flaflk›n, yaln›z ve kaybolmufl hissetmesi
do¤ald›r. “Kütüphaneyi” ö¤renmeye karar vererek bu
duygudan hemen kurtulabilirsiniz. Hangi büyüklükte
olursa olsun her kütüphanede, deneyimli bir araflt›rmac›n›n bir bak›flta kavrayaca¤› ortak özellikler vard›r. Bu
birkaç ortak noktay› keflfettikten sonra bir kütüphaneyi
iyi tan›man›n, hepsini tan›mak anlam›na gelece¤ini hemen kavrars›n›z.
”
Kaynak: Barzun, J. Ve Graff, H.F. (1997). Modern
Araflt›rmac›. (Çev. F. Dilber). Ankara: TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar›, 45-46.
167
1. c
S›ra Sizde 1
Bilimsel bir araflt›rma, yazar›n konu ile ilgili baflka kaynaklara göndermede bulunmas› sebebiyle araflt›rma süreci gerektiren ve anlat›m tarz› ile de özenle oluflturulmas› gereken bir yaz› türüdür. Yani bilimsel bir araflt›rma yazar›, konusuyla ilgili önce bir kaynak araflt›rmas›
yapmak durumundad›r. Daha sonra bu kaynaklar›n hangilerini yaz›s›nda kullanaca¤›n› belirlemek, kullanaca¤›
al›nt›lar› yaz›da hangi yaz›m standart›na uygun olarak
verece¤ini düflünmek, düflüncelerini hangi kelimelerle
ifade edece¤ine karar vermek gibi konularda belirleyici olmak durumundad›r. Böyle bir yaz› ortaya koyabilmek bir araflt›rma ve yazma safhas›n› içeren, ortaya konacak yaz›n›n uzunlu¤una göre de¤iflen, zaman alacak
bir süreç gerektirmektedir. Böyle bir süreç de bilimsel
araflt›rma olarak adland›r›lmaktad›r. Hikaye, deneme,
köfle yaz›s› gibi yaz› türlerinde böyle bir sürece gerek
yoktur. Bu türden yaz›lar, kiflinin kendisiyle bafl bafla
kalarak yazabilece¤i ilhama dayal› türlerdir.
2. d
3. b
4. b
5. e
6. a
7. c
8. c
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yaz›lar” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yaz›lar” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Araflt›rma Süreci “
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Araflt›rmada Dil ve
Anlat›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Kabul Gören Yaz›m Stilleri “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›mda Standartlaflma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kaynak Gösterme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kaynakça Yaz›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Resmî Yaz›flmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Resmî Yaz›flmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Bilimsel araflt›rmalarda tercih edilmesi gereken üslup
akademik üsluptur. Yazar, bu üslup çerçevesinde, kiflisel ifadelerden ve günlük konuflma dilinde tercih edilen polemik üslubundan kaç›nmal›d›r. Ayn› zamanda
genelleyici ve mu¤lak ifadeler ve kan›tlanamayacak düflüncelerin de akademik üslupta yeri yoktur. Akademik
üslubun en baflta gelen özelli¤i, “kelime ekonomisi”
olarak tan›mlanan, anlat›lmak istenen fleyi en aç›k ve
en az kelime ile ifade etme anlam›ndaki yöntemdir. Düflüncelerin kurals›z, devrik cümle yap›s›yla ve fiilsiz
cümlelerle ifadesinden kaç›n›lmal›d›r.
S›ra Sizde 3
Resmî yaz›, devlet kurumlar›n›n kendi aralar›nda veya kifli ve özel kurulufllarla iletiflimlerini sa¤lamak
amac›yla yaz›lan yaz›lard›r. Dilekçe, tutanak, karar gibi yaz› türleri bu gruba girer. Özel yaz›flmalar ise daha çok kiflisel konularla ilgili yaz›lan mektup formundaki yaz›lard›r. Resmî yaz›larda, uzun anlat›ma dayal›
edebiyat türlerinden farkl› olarak konuyu do¤rudan
ifade etmek amaçlan›r. Bu tür yaz›larda estetik kayg›,
üslup özelli¤i, kurgusall›k ve düflünce aktar›m› aranmaz. Özellikle edebî ve özel mektuplarda ise duygu
ve düflüncelerin herhangi bir forma ba¤l› kalmaks›z›n
aktar›m› söz konusudur.
168
Türk Dili-II
Ar›kan, R. (2004). Araflt›rma Teknikleri ve Rapor Haz›rlama. Ankara: Asil Yay.
Arl›, M., Hamil N. (2003). Bilimsel Araflt›rmaya Girifl.
Ankara: Gazi Yay.
Armay, U. (1998). Bilimsel Araflt›rma ve Yazma El
Kitab›. ‹stanbul: Der Yay.
Arslantürk, Z.(1995). Araflt›rma Metot ve Teknikleri.
‹stanbul: Marmara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi
Vakf› Yay.
Bailey, E. vd. (1994). Bilimsel Makaleleri Haz›rlama
ve Yazma Tekni¤i. Çev. Kaan Edis vd. ‹stanbul:
Birsen Yay.
Binbafl›o¤lu C. (1988). E¤itime Girifl. Ankara.
Booth, Wayne et al. (1995). The Craft of Research.
USA: University of Chicago Press.
Cebeci, S. (1994). Bilimsel Araflt›rma ve Yazma Teknikleri. ‹stanbul: Alfa Yay.
Durmufl, M. (Ed.) (2010). Üniversiteler ‹çin Türk Dili El Kitab›. Ankara: Grafiker Yay.
Ekiz, D. (2003). E¤itimde Araflt›rma Yöntem ve Metodlar›na Girifl. Ankara: An› Yay.
Goode William ve Paul Hatt (1973). Sosyal Bilimlerde
Araflt›rma Metotlar›. Çev. Ruflen Kelefl. Ankara:
Türkiye ve Ortado¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay.
‹slamo¤lu, A. H. (2003). Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri. ‹stanbul: Beta Yay.
Kaptan, S. (1977). Bilimsel Araflt›rma Teknikleri. Ankara: Tek›fl›k Matbaas›.
Karasar, N. (2004). Bilimsel Araflt›rma Yöntemi. Ankara: Nobel Yay.
__________. (2004). Araflt›rmalarda Rapor Haz›rlama. Ankara: Nobel Yay.
Korkmaz, Z.vd. (2007). Türk Dili ve Kompozisyon.
Ankara: Ekin Yay.
Northey, M. et al. (2009). Making Sense: A Student’s
Guide to Research and Writing. England: Oxford
University Press.
Özdamar, K. (2003). Modern Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri. Eskiflehir: Kaan Yay.
Saray, M. (2003). Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri El
Kitab›. ‹stanbul: Çantay Yay.
Seyido¤lu, H. (2003). Bilimsel Araflt›rma ve Yazma
El Kitab›. ‹stanbul: Güzem Can Yay.
Türkbal, A. (2003). Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri
ve Yazma Teknikleri. ‹stanbul: Aktif Yay.
Türkdo¤an, O. (2003). Bilimsel Araflt›rma Metodolojisi. ‹stanbul: Timafl Yay.
fiimflek, Ü. (1983). Araflt›rma Teknikleri. ‹stanbul: Yeni Asya Yay.
Üstdal, M. ve Kural, G. (1997). Bilimsel Araflt›rma Nas›l Yap›l›r Nas›l Yaz›l›r. ‹stanbul: Beta Yay.
Yak›c›, A. vd.(2010). Üniversiteler ‹çin Türk Dili ve
Kompozisyon Bilgileri. Ankara: Gazi Kitabevi.
Y›ld›r›m, C. (1997). Bilimsel Düflünme Yöntemi. Ankara: Bilgi Yay.
Arl›, M. ve Nazik, H. (2010). Bilimsel Araflt›rmaya Girifl. Ankara: Gazi Kitabevi.
Büyüköztürk, fi. vd. (2012). Bilimsel Araflt›rma Yöntemleri (11. Bask›). Ankara: Pegem Akademi Yay›nc›l›k.
Moles, A. (2001). Belirsizin Bilimleri. (çev. Nuri Bilgin). ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Kufl, E. (2003). Nicel -Nitel Araflt›rma Teknikleri. Ankara: An› Yay›nc›l›k
fiimflek, H. ve Y›ld›r›m, A. (2011). Sosyal Bilimlerde
Nitel Araflt›rma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k.
169
7
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
N
N
Okuman›n temel niteliklerini s›ralayabilecek,
Okudu¤unu anlama kavram›n› de¤erlendirebilecek,
Okuma al›flkanl›¤› kavram›n› irdeleyebilecek,
Okudu¤unu anlama stratejilerini s›ralayabilecek,
Elefltirel okuma kavram›n› aç›klayabilecek,
Dinlemenin temel niteliklerini s›ralayabilecek,
Dinleme sürecini etkileyen faktörleri de¤erlendirebilecek,
Dinleme türlerini s›ralayabilecek,
Okuma-dinleme iliflkisini betimleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Okuma
Okudu¤unu anlama
Okuma al›flkanl›¤›
Okudu¤unu anlama stratejisi
•
•
•
•
Elefltirel okuma
Dinleme
Dinleme süreci
Dinleme yöntemleri
‹çindekiler
Türk Dili-II
Okuma ve Dinleme
• OKUMA
• OKUDU⁄UNU ANLAMA
STRATEJ‹LER‹
• ELEfiT‹REL OKUMA
• D‹NLEME
• OKUMA-D‹NLEME ‹L‹fiK‹S‹
Okuma ve Dinleme
OKUMA
Temel dil becerileri, anlama ve anlatma olmak üzere iki temel bileflen üzerine kurulmufltur. Bu temel beceriler içinde flekil 7.1’de görüldü¤ü gibi okuma ve dinleme anlaman›n; konuflma ve yazma ise anlatman›n alt bileflenidir.
fiekil 7.1
Temel Dil Becerileri
ve Bileflenleri
TEMEL D‹L BECER‹LER‹
Anlama
Okuma
Anlatma
Dinleme
Konuflma
Yazma
Bir yaz›y›, bütün ö¤eleriyle alg›lama, anlama ve kavrama süreci olarak nitelendirilen ve çok karmafl›k bir süreç olan okuma ile ilgili de¤iflik tan›mlara rastlamak
mümkün. Yap›lan tan›mlara bak›ld›¤›nda okumayla ilgili mekanik ve anlamsal vurgular›n yo¤un oldu¤u dikkati çekmektedir. Ön bilgilerin kullan›lmas›, zihinde yap›land›rma, anlam kurma, analiz, sentez, iliflkilendirme, de¤erlendirme, örgütleme
gibi ifllemlerin bu süreçte gerçekleflti¤i düflünüldü¤ünde okuma sürecinin belle¤in
geliflimine önemli katk›lar› oldu¤u söylenebilir. Okuma ile ilgili tan›mlar bir araya
getirildi¤inde okuman›n ifllevlerini de içeren flöyle bir tan›ma ulafl›labilir:
Okuma; okurlar›n yaz›l› metinden “anlam” ç›kard›klar› ya da yorumlarda bulunduklar› (Tompkins, 1997: 250), ön bilgilerini kulland›klar›, yazar ve okur aras›ndaki etkili iletiflime dayal›, uygun bir yöntem ve amaç do¤rultusunda düzenli
bir ortamda gerçeklefltirilen anlam kurma süreci (Akyol, 2003), insanlar›n kendi
aralar›nda önceden kararlaflt›rd›klar› özel sembollerin duyu organlar› yoluyla alg›lan›p beyin taraf›ndan yorumlanarak de¤erlendirilmesi (Yalç›n, 2002: 47), yaz›ya
geçirilmifl bir metne bakarak bunu sessizce çözümleyip anlama, seslere çevirme
(TDK, 2009) bir yaz›daki sembolleri tan›ma ve anlamland›rma etkinli¤i (Yang›n,
1999: 68), yaz›l› bir metnin iletmek istedi¤ini alabilme, anlama (Özen, 2001: 91)
demektir.
172
Türk Dili-II
Yeni teknolojiler, insano¤lunun dünyay› alg›lama yollar›n› ve dünya ile etkileSIRA S‹ZDE
flimini de¤ifltirmifltir. 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra elektronik teknolojilerin
yayg›nl›k kazanmas›yla yeniliklerin ard› arkas› durmam›flt›r. Bu yenilikler insanlar›n okumaDal›flkanl›klar›n›
da do¤rudan etkiler duruma gelmifltir.
Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
1
D‹KKAT
S O S‹ZDE
R U
SIRA
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
S O R U
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Temel dil becerileri
ve alt bileflenleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
DDÜ fi‹ KÜ KN EA LT‹ M
Okuma eylemi
yaz›l› simgeleri anlamland›rma ile ilgili iken okudu¤unu anlama daha karmafl›k bir biliflsel süreci gerektiren anlamland›rma süreci olmas›na karfl›n okuma, okuduSveO okuma
R U
¤unu anlama
becerisi zaman zaman birbirinin yerine kullan›lan kavramlard›r.
SIRA
S‹ZDE
N N
Görme ve seslendirme yönleriyle fizyolojik, kavrama yönüyle de zihinsel faaliD‹KKAT
yet isteyenAMAÇLARIMIZ
okuma becerisi okulda, iflte, yaflam›m›z›n her an›nda pek çok amaç için
baflvurdu¤umuz temel araçt›r. Okuma eyleminin ana amac› yaz›l› metinden anlam
S‹ZDE olmaks›z›n okuma bofluna bir çabad›r. Bu konuda flunu söyç›karmakt›r.SIRA
Anlama
K ‹olmasa
T A P gerek. Bireylerin okudu¤unu anlama becerileri ne derece gelemek abart›
lifltirilirse yaflam
boyu yetkin okur yazar olma becerileri de o derece geliflir.
AMAÇLARIMIZ
N N
2
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
Z Yokuma
ON
En genifl anlam›yla
nedir?
K ‹ T A P
Okuma sürecinde dikkat edilmesi gereken okuman›n befl temel ilkesinden söz
edilebilir (Akyol,
4-7):
‹ N T E R N E2005:
T
1. Okuma
anlam
kurma
sürecidir. Hiçbir yaz›l› kaynak kendini ifade edici deTELEV‹ZYON
O R U
¤ildir.SOkuyucu
ön bilgilerini kullanarak onu çözmeye çal›fl›r. Anlam kurma
sürecinde karfl›laflt›rma, analiz ve sentez yaparak farkl› düflüncelere ulaflma
söz konusu
oldu¤undan okuyucu metindeki anlam› de¤ifltirirken kendisi de
D‹KKAT
‹NTERNET
de¤iflmektedir.
2. Okuma ak›c› olmal›d›r. Ak›c› okuma; noktalama iflaretleri, vurgu ve tonlaSIRA S‹ZDE
malara
dikkat edilen, geriye dönüfl ve kelime tekrar›na yer verilmeyen, heceleme ve gereksiz durufllar yap›lmayan, anlam ünitelerine dikkat edilerek,
konuflurcas›na
yap›lan okumaya denir. Okuyucular›n kelime tan›ma ve ay›rt
AMAÇLARIMIZ
etme iflini do¤ru ve çabuk yapmalar› zamandan tasarruf sa¤lamakta ve metni daha kolay çözmelerine katk›da bulunmaktad›r.
3. Okuma
olmal›d›r. Stratejik okuma; okuyucunun konuyla ilgili ön
K ‹ stratejik
T A P
bilgilerini harekete geçirmesi, okuma türüne en uygun amaç ve yöntemi
kullanarak okuma eylemini gerçeklefltirmesi, zaman ve enerjiden tasarruf
sa¤lamas›d›r.
TELEV‹ZYON
4. Kifli okumaya güdülenmelidir. Okuma eyleminde güdülenmenin önemli bir
yeri vard›r. Güdülenme bireysel farkl›l›klar gözetilerek çok çeflitli yollardan
yap›labilir. Yüksek içsel güdülenmeye sahip, ifle istekli ve kendi yetkinli¤i‹ N T E R N bireyler
ET
ne inanan
etkin ve baflar›l› okuyuculard›r. Birey, okuma aç›s›ndan
içsel güdülenmeye sahipse, yetenekli oldu¤una inan›yorsa o zaman zor metinleri okuma ve anlamada ›srarc› olacakt›r.
5. Okuma yaflam boyu devam etmelidir. Okuma yaflam boyu devam eden bir
etkinliktir. Günlük yaflam›n bir bölümü düzenli olarak okuma etkinli¤ine
ayr›lmal›d›r. Bunun bir al›flkanl›k haline getirilmesiyle ancak etkin ve iyi
okur olman›n temelleri at›labilir.
N N
7. Ünite - Okuma ve Dinleme
Okudu¤unu Anlama
‹ki ayr› kavram gibi görünen okuma ve anlama birbiriyle yak›ndan iliflkili iki kavramd›r. Okunan bir metnin anlafl›labilmesi iyi bir okuma becerisi, zihinsel süreçlerin aktif olarak kullan›lmas› ve dikkatli bir de¤erlendirme gerektirmektedir.
Okudu¤unu anlamayla ilgili temel ilkeler flöyle s›ralanabilir:
• Okuma bir anlam kurma sürecidir. Anlaman›n gerçekleflmedi¤i okuma, sadece mekanik bir eylemdir, kelimeleri seslendirmeden öteye gitmez.
• Okudu¤unu anlama süreci beynin aktif olmas›n› gerektiren çok boyutlu bir
süreçtir. Dolay›s›yla yo¤un bir zihinsel çabay› zorunlu k›lar.
• Okudu¤unu anlaman›n gerçekleflmesi ciddi bir dikkat gerektirir. Dikkat,
okudu¤unu anlaman›n temel ölçütlerinden biridir.
• Okudu¤unu anlama, ön bilgilerle iliflkiler kurmay›, dikkatli bir düflünmeyi,
yorumlama becerisini, analiz ve sentezi gerektirir.
• Okudu¤unu anlama, okunanlar›n ön bilgilerle ve ba¤lant›l› di¤er konularla
iliflkilendirilip zihinde yeniden yap›land›r›lmas›d›r.
• Okudu¤unu anlama, zengin bir kelime da¤arc›¤›n› gerektirir. Kelime da¤arc›¤›n›n k›s›tl› olmas› okudu¤unu anlamay› güçlefltirecek, buna ba¤l› olarak
ya anlama gerçekleflmeyecek ya da anlama h›z› yavafllayacakt›r.
• Okudu¤unu anlama genifl bir bilgi birikimini ve var olan bilgiler aras›nda
sa¤lam iliflkiler kurma becerisini gerektirir.
• Okudu¤unu anlama, metnin ana düflüncesini, konusunu, metinde sunulan
düflünceler a¤›n› bulma, kavrama, metinde iletilmek istenen mesaj ya da
mesajlar› do¤ru alg›lamad›r.
Okuma sürecinde metnin daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layacak, okudu¤unu anlamay› destekleyecek, anlama h›z›n› artt›racak baz› çal›flmalar yap›labilir. Bu çal›flmalar flu flekilde s›ralanabilir:
• Metnin ana ve ara bafll›klar› aras›nda iliflki kurmak
• Metnin paragraflar› aras›nda iliflki kurmak, iliflkiyi kavramak
• Okuma s›ras›nda önemli görülen yerleri not almak
• Metnin konusunu belirlemek
• Metindeki ana ve yard›mc› düflünceyi belirlemek
• Metin yazar›n›n bak›fl aç›s›n›, anlat›m tarz›n› belirlemek
• Metinde yer alan örnekleri dikkatle okumak ve konuyla iliflkilendirmek
• Metnin konusunu önceden bilinenlerle iliflkilendirmek
• Metinde ele al›nan konuyu zihinde yeniden yap›land›rmak, analiz ve senteze gitmek, yorumlamak
• Metinde geçen anlam› bilinmeyen kelime ve terimlere ba¤lama uygun anlamlar yüklemek
• Metinden hareketle ‘’ne, nerede, ne zaman, nas›l, neden ve kim” sorular›na
cevap bulmak
Okudu¤unu anlayabilmenin bafll›ca flartlar› flunlard›r (Moffet ve Wagler, 1976,
127-129):
Yo¤un dikkat: Metinde birbirini izleyen kelimelerin anlamlar›na yo¤unlaflma
konusunda dikkat yetene¤ini gelifltirebilmek için de¤iflik etkinlikler gerçeklefltirilebilir. Karfl›l›kl› tart›flmalar, metni oyunlaflt›rma, canland›rma ve metinle ilgili haz›rl›ks›z konuflmalar bu etkinlikler aras›nda yer almaktad›r.
Yeniden yap›land›rma: Metinden elde edilen bilgilerle, metnin konusuyla ilgili önceden sahip olunan bilgilerin iliflkilendirilmesi ve zihinde yap›land›r›lmas›d›r. Bilginin yeniden yap›land›r›lmas›, dikkat ve bilgiyi yeniden elde etmek için
harcanan çabayla yak›ndan iliflkilidir.
173
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
174
Türk Dili-II
D Ü ficanland›rma:
ÜNEL‹M
Zihinde
Düflünmenin gerçekleflmesi do¤rudan okumaya yo¤unlaflmak, okunanlar›n anlamlar› üzerinde düflünmek ve bunlar› zihinde canlanS O R U
d›rmakla iliflkilidir.
Ç›kar›mlarda bulunma: Ç›kar›mda bulunma metindeki sebep-sonuç iliflkilerinin, durumlar,
olaylar vb. aras›ndaki k›yaslama ve iliflkilerin belirlenmesini gerekD‹KKAT
tirmektedir.
Anlam› kavrama: Karmafl›k zihinsel etkinliklerin yer ald›¤› bu aflamada ipuçSIRA S‹ZDE
lar› ve kullan›lan kelimeler büyük önem tafl›maktad›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
3
Anlamay› gelifltirmek
SIRA S‹ZDEiçin okuma s›ras›nda yap›lacak etkinlikler nelerdir?
AMAÇLARIMIZ
K ‹ Ttaraf›ndan
A P
Bir metnin okur
nas›l anlamland›r›ld›¤›n› dil bilimsel bir bak›fl aç›s›yla irdeleyen Okuma U¤rafl› adl› kitap, okudu¤unu anlama sürecine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmeniS O R U
ze yard›mc› olabilir.(Göktürk,
A., ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2010)
TELEV‹ZYON
Okuma Al›flkanl›¤›
D‹KKAT
Temel dil becerilerinin do¤ru kazand›r›lmas› ve bir davran›fl haline getirilmesinde
okuma al›flkanl›¤›n›n pay› büyüktür. Sadece temel dil becerilerinin de¤il yaflama
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
bak›fl›n, yaflam› do¤ru alg›lay›fl›n da temelinde okuma al›flkanl›¤› yer almaktad›r.
Okuma al›flkanl›¤› ise iyi bir okur olmakla mümkündür.
OkumaAMAÇLARIMIZ
al›flkanl›¤›n› okuma kültürü olarak da adland›ran Sever (2007:108)’e
göre okuma kültürü “yaz›l› kültür ürünlerinin dünyas›yla tan›flm›fl; tan›flt›¤› bu
dünyan›n kendine sundu¤u iletileri paylaflma, s›nama, sorgulama yeterli¤ine
K ‹ T A sundu¤u
P
ulaflm›fl; bunlar›n
olanaklarla yaflamay› al›flkanl›k haline getirmifl bireylerin edinmifl oldu¤u kültürdür.” Okuma kültürü, birbiriyle iliflkili ve birbirini bütünleyen birçok beceriyi içeren bir süreçtir. Bu sürecin ilk basama¤› görsel okurT E L E V aflamas›
‹ZYON
yazarl›k, ikinci
okuma-yazma becerisi edinme, üçüncüsü de okuma al›flkanl›¤› becerisi kazanmad›r. Okuma kültürünün yap›lanmas› elefltirel okuma becerisinin edinilmesiyle mümkündür. Biliflim teknolojilerinden etkili bir flekilde yararlanma, günümüzde
‹ N T E R N E T okuma kültürünün uygulama alan› buldu¤u bir beceridir.
Bireysel anlamda sa¤l›kl› kifliliklerin gelifliminde okuma al›flkanl›¤›n›n önemli
pay› vard›r. Okumaya karfl› olumlu ilgi ve e¤ilimler içinde olma, sadece bireysel
de¤il toplumsal aç›dan da geliflmiflli¤in, ça¤dafll›¤›n bir ölçütü olarak görülmektedir. Ülkelerin geliflmiflli¤i, okumayan de¤il okuyan, özellikle de okumay› al›flkanl›k haline getiren kiflilerin çoklu¤u ile sa¤lanabilir. Okuma, toplumlar›n az geliflmifllik sorununu aflmalar›nda e¤itim, ekonomi ve kültür alanlar›nda göstermeleri
gereken çabalar›n bilefleni ve h›zland›r›c›s› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Düflünen,
yorumlayan, de¤erlendiren, paylaflan toplum olman›n ve uygarl›¤›n yolu okumay›
yaflam biçimi haline getiren etkin okurlardan geçmektedir.
Okuma eylemi çok çeflitli amaçlarla gerçeklefltirilir. Bireyler bilgi, iletiflim, teknoloji yüzy›l› denilen yüzy›la uyum sa¤layabilmek, bilgi edinmek, ö¤renmek, düflünce ufkunu, genel kültürünü geniflletmek, bofl zamanlar›n› de¤erlendirmek,
araflt›rma yapmak için okurlar. Ça¤›m›z bir de¤iflim ça¤›d›r. Her alanda oldu¤u gibi bilgide de h›zl› bir de¤iflim yaflanmaktad›r. Bilgili de¤il, bilgisini güncel tutan insan›n bu de¤iflime daha kolay ayak uyduraca¤› ve baflar›l› olaca¤› bir gerçektir. Sahip olunan bilgilerin önemli bir bölümünü okuma yoluyla elde etti¤imiz düflünce-
N N
175
sinden hareketle, denilebilir ki de¤iflen ça¤a ayak uydurabilecek birey olman›n yolu okumaktan geçmektedir. Okuma becerilerinin kal›c› olmas›, yaflam boyu devam
etmesi, al›flkanl›¤a dönüflmesi, ifllevsel ve elefltirel bir okur-yazarl›¤a geçifl, bireyin
okuma bilincine sahip olup olmamas›yla, ailenin, yak›n çevrenin ve ö¤retmenin
do¤ru yönlendirmesiyle ve model olmas›yla yak›ndan iliflkilidir.
Okuma Al›flkanl›¤› Edinmeyi Etkileyen Faktörler
Yaflam boyu devam etmesi gereken bir süreç olarak adland›r›lan okuma al›flkanl›¤›n› edinmede de¤iflik etkenlerin rol oynad›¤› bir gerçektir. Bu etkenler flu flekilde
s›ralanabilir:
Bireysel etkenler: Okuma al›flkanl›¤›n› edinmede d›fl etkenlerden çok kiflinin
içinden gelen istek ve yönelim etkilidir. Bireysel farkl›l›klar beraberinde okumaya
karfl› farkl› tutumlar›, yaklafl›mlar› da getirmektedir.
Çevre: Fiziksel ve sosyal çevrenin birey üzerinde flekillendirici etkisi vard›r.
Birey, do¤umundan itibaren çevrenin olumlu ya da olumsuz etkileriyle karfl› karfl›ya kalmaktad›r. Özellikle sosyal çevrenin bireyin okuma al›flkanl›¤› üzerindeki
etkisi çok aç›kt›r. Okumaya karfl› olumlu yaklafl›m içinde olan ya da okumaya karfl› isteksiz bir çevrede yetiflen bireylerin okumaya karfl› tutumlar›n›n ayn› olmas›
beklenemez.
Aile: Kiflili¤in oluflumunda ilk ad›mlar›n at›ld›¤›, kiflili¤in flekillendi¤i aile ortam›n›n okuma al›flkanl›¤›n›n yerleflmesinde önemli bir pay› vard›r. Anne baban›n
bu anlamda bilinçli olmas› ve okuma konusunda olumlu model davran›fl gelifltirmesi gerekmektedir.
Okul: Okuma al›flkanl›¤›n›n kazand›r›lmas›nda okulun özel bir önemi vard›r.
Bu nedenle okul sisteminin ö¤retmen, ö¤renci, ö¤retim programlar›, ders kitaplar›, ders materyalleri gibi bileflenlerinin okuma ilgisini pekifltirici, okumaya yönelik
güdüyü destekleyici yönde olmas› gerekmektedir.
Okuma al›flkanl›¤›n› edinmede rol oynayan etkenler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Okuma Türleri
4
Sesli Okuma
S O R U
Sesli okuma, gözle alg›lanarak zihinde anlamland›r›lan sözcüklerin
konuflma organlar›yla seslendirilmesidir. Sesli okumada amaç, okunan metinde geçen kelimelerin nas›l seslendirildi¤i ve hangi ba¤lamda kullan›ld›¤›n›n anlafl›lmas›n›
sa¤laD‹KKAT
makt›r. Sesli okuma sadece anlamay› de¤il, anlatmay› da kapsamaktad›r. Yani sessiz okumada okunan metnin anlafl›lmas› yeterli iken sesli okumada
metnin anlafl›lSIRA S‹ZDE
mas› yan›nda, anlat›lmak istenilenlerin dinleyicilere aktar›lmas› da gerekmektedir.
Sessiz Okuma
AMAÇLARIMIZ
N N
Sessiz okuma, gözle alg›lanan sözcüklerin zihinde anlamland›r›lmas›d›r. Sesli okumadan daha sonra kazan›lan bir beceri olmas›na ra¤men en çok kullan›lan okuma
K ‹ T A P
türüdür. Sessiz okumada amaç, bireyin ak›c› ve h›zl› okumas›n›
sa¤lamakt›r. Göz
hareketlerine ve beyinde meydana gelen okuma sürecine dayan›r. Sessiz okuma
daha h›zl› gerçekleflmektedir, bu nedenle de sesli okumaya göre daha fazla tercih
TELEV‹ZYON
edilen bir okuma türü konumundad›r.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
176
Türk Dili-II
Göz Atarak Okuma
Göz atarak okuma, metnin tamam› okunmadan, sözcükler üzerinde durulmadan yap›lan okumad›r. Genellikle bir kitap okunup anlafl›lmak istenildi¤i zaman de¤il de
bir konu hakk›nda genel bilgiler edinmek amac›yla yap›l›r. Göz atarak okumada
amaç, konunun ayr›nt›lar›na girilmeden ana hatlar›yla kavranmas›d›r. Bu tür okumalarda dikkat; tarihlere, yerlere, isimlere, grafik, tablo ve bölümlere çekilir. Normal
okumadan üç, dört kat daha h›zl› gerçekleflti¤i için bireylere zaman kazand›r›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Özetleme, bir metnin en
önemli ögelerini belirleyip
okuyan›n
D Ü fi Ü N Ekendi
L ‹ M cümleleri ile
k›saltmas› sürecidir.
Özetleme ayn› zamanda
önemli bir okudu¤unu
S O Rstratejisidir.
U
anlama
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Özetleyerek Okuma
Metinde anlat›lanlar›n
D Ü fi Ü N E L ‹ M genel olarak anlafl›lmas›, konunun ana hatlar›yla kavranmas› amac›yla yap›lan okumad›r. Gerekti¤i takdirde özetler yaz›ya da dökülebilir.
Özetleyerek yap›lan okuma metnin eksiksiz olarak anlafl›lmas›n› sa¤lama bak›m›nS O R U
dan yararl›d›r.
Özetleme metnin
göre farkl›l›k gösterir. Öyküleyici metinleri okurken öykünün
D ‹ K K Atürüne
T
ögelerinin tam olarak anlat›lmas› gerekirken, bilgi verici bir metnin özetinde önemli olaylar ve mant›ksal
belirlenmesi önem kazan›r.
SIRA s›ras›n›n
S‹ZDE
N N
‹flaretleyerek Okuma
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Metinde önemli
görülen yerlerin çeflitli iflaretler konularak okunmas›d›r. Daha sonra, önemli görülen yerler birlefltirilir ve anlama gerçeklefltirilir. ‹flaretleyerek okumada amaç, konuyu anlamaya yard›mc› olacak anahtar kelime ve kavramlar›n,
K ‹ T yerlerin
A P
önemli görülen
belirlenmesidir. Not almadan farkl› olarak, iflaretleyerek
okumada önemli görülen yerler not al›nmaz, sadece iflaretlemekle yetinilir.
E L E V ‹ Z Y OOkuma
N
Tahmin TEderek
Okuma s›ras›nda okuman›n kesilerek ya da metne bafllanmadan önce metnin görsellerinden, bafll›¤›ndan yola ç›k›larak metin hakk›nda yorumlar›n yap›lmas› fleklinde gerçekleflen okuma türüdür. Zihnin etkin k›l›nmas› aç›s›ndan yararl›d›r. Me‹NTERNET
tin yar›da kesilerek devam› hakk›nda yorumlar yap›l›r ya da metne hiç bafllanmadan metnin görsellerinden ve bafll›¤›ndan yola ç›k›larak tahminde bulunulur.
Soru Sorarak Okuma
Soru sormak düflünmenin
temelidir. Bir metni okurken
farkl› amaçlarla sorular
sorulur. Baz› sorular›n
yan›tlar› do¤rudan metnin
içinde bulunurken
baz›lar›n›n yan›tlar› okurun
ç›kar›m yapmas›n› ve
okuduklar› ile bildikleri
aras›nda ba¤ kurmas›n›
gerektirir.
Metnin sesli ya da sessiz okunmas› s›ras›nda/sonras›nda metne yönelik sorular oluflturulmas› yoluyla yap›lan okumad›r. Zihni etkin k›lmas› bak›m›ndan yararl›d›r. Bir
metnin okunmas› s›ras›nda yetkin bir okur okudu¤unu anlay›p anlamad›¤›n› kontrol
etmeye, okuduklar›nda önemli ögelerle ayr›nt›lar› ay›rt etmeye, bilmedi¤i sözcükleri
ya da anlamad›¤› yerleri anlamak için tekrar okuyarak ba¤lamdaki ipuçlar›ndan yararlanmaya ve ne kadar anlad›¤›n› belirlemek için soru sormaya gereksinim duyar.
Tart›flarak Okuma
Metnin sesli ya da sesiz okunmas›ndan sonra, metinde ele al›nan olay ya da düflüncelerin tart›fl›lmas› esas›na dayanan okumad›r. Tart›flarak okumada amaç, metinde ifllenen konuyla ilgili bilgi, duygu ve düflüncelerin baflkalar›yla paylafl›lmas›
ve baflkalar›n›n bilgi ve görüfllerinden yararlanarak farkl› bak›fl aç›lar› kazanmad›r.
Bireylerin kendilerini ifade etmelerine olanak tan›mas›, farkl› görüfl ve düflüncelere sayg› bilincini gelifltirmesi aç›lar›ndan yararl›d›r.
Afla¤›da Akflit Göktürk’ün okuryazarl›k kavram›n› irdeli¤i yaz›y› okuma ve okudu¤unu anlama kavramlar›n› düflünerek okuyabilirsiniz.
OKUMAYAN OKURYAZARLAR
Okuma, gündelik Türkçede çok de¤iflik anlamlarda karfl›m›za ç›kabilen bir
sözcük. “Onun okumas› yoktur.”, “çok okuyan çok bilir.”, “Bizim çocuk iyi
okuyor.”, “Oku da adam ol!” Bu tümcelerdeki de¤iflik anlamlar›n yan› s›ra,
bir fleyi ezberden söylemek, okumak, üflemek gibi edimleri de belirleyebiliyor
okuma. “Can›na okumak” dizisinden e¤retilemeli kullan›mlar›nda ise daha
baflka do¤rultuda anlamlar kazan›yor. Sözcü¤ün, yaz›l›, bas›l› metinlerden
anlam ç›karmaya de¤in gündelik kullan›mlar›n› birazc›k düflünmek, ça¤dafl yaflam›n bu önemli edimi konusundaki tutumunuzun olumlu olumsuz,
belirli belirsiz yönlerini bir ölçüde aç›klamaya yeter. Sözgelimi “Onun okumas› yoktur.” tümcesinde okuma, okuryazarl›k anlam›na geliyor. “Çok
okuyan çok bilir.” tümcesinde bireyin sürekli bir fleyler okuma al›flkanl›¤› belirtiliyor. “Bizim çocuk iyi okuyor.” tümcesinde okuma, ö¤renim görmek anlam›na geliyor. “Oku da adam ol.” ise yerine göre ya da söyleyenin öfkesine
göre bu üç anlamdan birini belirtiyor.
Okuryazarl›¤› ele alal›m önce. Nedir en yal›n anlam›yla okuryazar olmak?
Bireyin, kâ¤›t üzerindeki birtak›m imleri birbirine çatarak sesbirimler, sözcükler, sözcük dizilerinden, anlamlar ç›karabilme, kendi demek istediklerini de o imler arac›l›¤›yla kâ¤›t üstüne dökebilme becerisi. Okullardaki ö¤renimin, genifl bilgiye aç›lman›n ilk basama¤› olarak kazan›lmas› gereken beceridir bu. Ülke yönetimlerinin, toplumun bütün bireylerine kazand›rmay›
amaçlad›¤›, ad›na okuma-yazma seferberlikleri düzenledi¤i beceri. Okuryazarlar say›s›n›n toplumun bütününe oran› da, bir toplumun geliflmifllik
düzeyi yönünden önemli bir gösterge say›l›r. Okuryazar olmaman›n ça¤r›flt›rd›¤› anlamlar ise genellikle bilgisizlik, ö¤renimsizlik, görgüsüzlük türünden niteliklerdir. Gerçekten de okumas›z yazmas›z kimse kendi gündelik yaflam›yla ilgili en yal›n yaz›l› bilgilerle gözlemlere bile ulaflamaz, varsa kendi
bildiklerini de derli toplu anlatamaz. Toplum yaflam›ndaki en küçük yeniliklere bile, izleyemedi¤i için uyum sa¤layamaz. Bir bak›ma yaz› öncesi, yaz›n öncesi ça¤lar›n edilginli¤ini, kafa tembelli¤ini kendi bireysel varl›¤›nda
sürdürür. Dolay›s›yla okuryazarl›k, özellikle bizim yüzy›l›m›zda bir toplumsal ça¤dafllaflma sorunu say›lm›fl, sözgelifli UNESCO’nun öteden beri en çok
üzerinde durdu¤u konu olmufltur. Gündelik toplum yaflam›n›n en yal›n gerekliliklerine, h›zl› de¤iflikliklerine ayak uydurmak flöyle dursun, gazete bafll›klar›n› sökemeyen, iki sat›r› bir araya getirip bir dilekçe, bir mektup yazamayan, “elifi mertek sanan” yurttafllarla hangi ça¤dafl ülke övünebilir. Baflka deyimle, okuryazarl›k her fleyden önce, okumas› yazmas› olmayanlara
kapal› kolayl›klara, bilgi alanlar›na götürür bireyi. Özellikle okuma becerisinin pay› yazman›nkinden daha büyük olur burada. Nedeni de, televizyon
radyo gibi kitle iletiflim araçlar›n›n gitgide büyüyen etkisine karfl›n, ça¤dafl
toplumdaki de¤er dizgelerinin her fleyden önce bas›l› söze dayanmas›d›r.
177
178
Türk Dili-II
Bu noktada, okuman›n ikinci tümcedeki anlam›, sürekli okuma al›flkanl›¤›yla kar›flmaya bafll›yor. Okuryazar olan her bireyin okudu¤unu, bu
temel insanl›k becerisini sürekli de¤erlendirdi¤ini varsayamay›z. Neden?
Bu anlamda okuma, genç olsun, yafll› olsun bireyde temel okuma yazma
becerisinin ötesinde birçok koflulun yerine getirilmesini, belli anlamda
bir olgunlu¤u gerektiren bir etkinliktir de ondan. Nitekim bir okuma sanat›ndan s›k s›k söz edilmesi bofluna de¤ildir. Okuma yazma becerisini
kazanan kifli, kendi dilinin yaz›s›n›, imlerden sesler, sesbirimlerden sözcükler ç›karmay› ö¤renmifltir gerçi, ama bu temel beceri ancak sürekli iflletildi¤i, gelifltirildi¤i zaman bir de¤er tafl›r. Yoksa uygar bir dünyan›n
gündelik olaylar›n›, kültürel, politik, ekonomik geliflmelerini izlemeye
yetmez. Okuma yazma becerisi üstüne, bir okuma al›flkanl›¤›n›n kurulabilmesi için en önemli koflul ise temeli sa¤lam bir ana dili ö¤renimidir.
Böyle bir ö¤renimden geçmemifl kifli, yafl› ne olursa olsun, gerçek bir okur
etkinli¤i kazanamayacakt›r. Okuma yazma becerisini edinmifl olsa bile, eninde sonunda Bat› dillerinde “harf tan›maz diye adland›r›lan (FR.
Illetrê, ‹ng-literate) okumas›zlarla ayn› duruma düflecektir. Yaz›l› dilin
iletiflim olanaklar›n›, ana bilimsel dokusunu incelikleriyle tan›mayan
böyle bir kimse, hecelerini söktü¤ü herhangi bir metnin iletisini kolay kolay ne anlayabilir ne de anlatabilir. Oysa gerçek okuryazarl›k yetisi,
okudu¤unu kendi sözleriyle anlatabilmeyi de kapsar. Bu anlamda okuyan kimse baflkalar›na ba¤›ml› olmadan, kendi okuma deneyleriyle,
kendisi için bilgi edinmeye bafllar, dünyaya, olaylara, insanlara, insanlara bak›fl›n›, içgüdüsünü git gide derinlefltirir. (...)
Uygar toplumlarda bireyin kendi u¤rafl alan›nda ilerlemesi, önemli görevlere, yetkilere yükselmesi, geliflmifl bir okuma yetisi arac›l›¤›yla kazand›¤› bilgi birikiminin sonucudur. Herhangi bir bilgi alan›nda okumay› bir al›flkanl›k, kendi gündelik yaflant›s›n›n bir parças› yapm›fl kimse, bas›l› sözcüklerin tafl›d›¤› bilgiyi hiçbir zaman oldu¤u gibi benimsemez, okudu¤una kimi yönden kat›l›r, kimi yönden kat›lmaz; kitaplarda,
dergilerde karfl›laflt›¤› her yeni görüflle bir kez hesaplafl›r, böylece kendi
özgün, ba¤›ms›z düflüncesini oluflturur. Kulaktan dolma bilgiyle yetinmez. Bu tür bilginin de geçerlili¤ini, geçersizli¤ini, yaz›l› kaynaklar›n
tan›kl›¤›na baflvurarak denetler.
Kaynak: Akflit Göktürk (2002). Okuma U¤rafl›. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
179
OKUDU⁄UNU ANLAMA STRATEJ‹LER‹
Strateji genel olarak bir fleyi elde etmek için izlenen yol ya da amaca ulaflmak amaS‹ZDE
c›yla bir plan oluflturma, onu uygulama olarak ifade edilebilir.SIRA
Okudu¤unu
anlama stratejileri ise okudu¤unu anlamay› ve kavramay› kolaylaflt›rmak, bu süreçte
yaflanan sorunlar› çözmek amac›yla kullan›lan stratejilerdir. Genel
okuduD Ü fi Ü N olarak
EL‹M
¤unu anlama stratejileri; okuma öncesinde, okuma s›ras›nda ve okuma sonras›nda
kullan›lan stratejiler olarak grupland›r›lmaktad›r (Karatay, 2007). Afla¤›da gruplanS O R U
d›r›lm›fl bir biçimde bu stratejilerden baz›lar›na yer verilmektedir.
D ‹ anlama
K K A T stratejileAlan yaz›na bak›ld›¤›nda tekli ve çoklu olmak üzere farkl› okudu¤unu
rinin oldu¤u görülür. Bu ünitede ele al›nan okudu¤unu anlama stratejileri bunlardan
baz›lar›d›r.
SIRA S‹ZDE
Okuma Öncesinde Kullan›lan Stratejiler
Okudu¤unu anlama
SIRA S‹ZDE
stratejileri, okurlar›n
okuduklar›n› hat›rlamalar›na
ve anlamalar›na yard›m
eden kas›tl› planlar olarak
da nitelendirilebilir.
N N
AMAÇLARIMIZ
Bu stratejiler okuma sürecinin en önemli basama¤›n› olufltururlar.
Okuma amac›n›n ve metinden ne al›nmak istendi¤inin belirlendi¤i aflamad›r. Amaçs›z yap›lan
okumadan istenilen verimin al›nmas› beklenemez. Okuma amac›n› belirleme, metK ‹ T Abafll›k
P
nin yap›s› hakk›nda bilgi edinme, metinle ilgili ön bilgileri hat›rlama,
ve görsellerden hareket ederek konuyu tahmin etme, okuma s›ras›nda nelere dikkat edilece¤ine karar verme gibi stratejiler bu bölümde kullan›labilir (Birincio¤lu, 2006).
T E L Ekonuyla
V ‹ Z Y O N ilgili ön
Okuma öncesinde kullan›lan okuma stratejilerinin amaçlar›;
bilgileri harekete geçirmek, metni anlamak için ön haz›rl›k yapmak, metnin okunmas› konusunda istek ve motivasyon oluflturmak, anlam› bilinen ve bilinmeyen
kelimeler aras›nda anlamsal iliflkiler kurmak, bafll›¤a dikkat ‹çekmek
ve konuyu
NTERNET
tahmin etmek fleklinde özetlenebilir.
Okuma S›ras›nda Kullan›lan Stratejiler
Okuma öncesinde belirlenen amaçlar do¤rultusunda metnin okunmas›, de¤erlendirilmesi ve anlama düzeyinin kontrol edilmesidir. Bu amaçla not alma, okuma h›z›n› ayarlama, önemli bilgiyi iflaretleme, sözlük vb. baflvuru kaynaklar›n› kullanma,
okuma s›ras›nda geri dönüfllerde bulunma, metne yo¤unlaflma, sesli okuma, ba¤lama yönelik ipuçlar› kullanma, bilginin kal›c›l›¤›n› sa¤lamak amac›yla flemalaflt›rma, resimlefltirme, noktalama iflaretlerine, yaz›m kurallar›na dikkat etme, önce
okunanlar› kontrol etme, anlam› bilinmeyen kelimeleri metinden yola ç›karak tahmin etme ya da ek-köke dayal› olarak anlam› kestirme gibi stratejiler okuma eylemi devam ederken kullan›labilir (Birincio¤lu, 2006; Karatay, 2007).
Okuma s›ras›nda kullan›lan stratejilerin amaçlar›; yönlendirme ve sorular yoluyla metinle etkileflimi sa¤lamak, metnin yap› ve mant›ksal s›ras›n› kavramak, metnin
ba¤lam›n› aç›klamak, anlamak, ç›kar›m ve yarg›da bulunmay› kolaylaflt›rmak, anlam› bilinmeyen kelimelerin anlamlar›n›n ba¤lamdan ç›kar›labilmesi için ipuçlar› bulmak, paragraf ve metnin ana düflüncesini ç›karmada kolayl›k sa¤lamak, metin içinde özel bir bilgiyi aramak, metni okumaya bafllamadan önce verilen sorular›n cevaplar›n› bulmak, metinle ilgili olarak verilen flekilleri ya da haritalar› tamamlamak,
metinde verilen mesajla ilgili not almak fleklinde özetlenebilir (Gürses, 2002: 20).
Okuma Sonras›nda Kullan›lan Stratejiler
Sürecin de¤erlendirildi¤i aflama olarak da ifade edilen bu aflamada okuman›n
amaçlara uygun olarak gerçekleflip gerçekleflmedi¤i, metinde anlafl›lmayan bir yer
olup olmad›¤›, metinle ilgili tahminlerin ne derece do¤ru oldu¤u denetlenir. Oku-
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
180
Türk Dili-II
ma sonras› kullan›lan stratejiler aras›nda, metinle ilgili önceden yap›lan tahminlerin do¤ru olup olmad›¤›n› kontrol etme, özetleme, metindeki düflünceler aras›ndaki iliflkiyi görmek için metni yeniden gözden geçirme gibi stratejiler say›labilir.
Okuma sonras›nda kullan›lan okudu¤un anlama stratejilerinin amaçlar›; okuma deneyimini geniflletmek, metinde yer alan bilgilerle önceden sahip olunan bilgileri birlefltirmek, metnin daha derin analizini yapmak, metinden yap›lan ç›kar›mlar›n birlefltirilmesini sa¤lamak, ö¤renilenleri de¤erlendirmek, metinle ilgili sorulara cevap vermek,
metindeki önemli yerlerin alt›n› çizmek fleklinde s›ralanabilir (Gürses, 2002: 20).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
S‹ZDE
Okudu¤unu SIRA
anlama
stratejileri nedir? Kaç gruba ayr›l›r? Aç›klay›n›z.
ELEfiT‹REL OKUMA
Genel anlamda zihinsel bir süreç ya da etkinlik olarak tan›mlanan düflünme, beyinle do¤rudan iliflkili bir kavramd›r. Elefltirel okuma kavram›n› anlayabilmek için
O R U
bu kavramlaS yak›ndan
iliflkili olan elefltiri ve elefltirel düflünme kavramlar›n›n içerdi¤i anlamlara bakmak yararl› olacakt›r.
TDK Güncel
Sözlük (www.tdk.gov.tr.) elefltiriyi “1. Bir insan›, bir eseri,
D ‹ K K Türkçe
AT
bir konuyu do¤ru ve yanl›fl yanlar›n› bulup göstermek amac›yla inceleme ifli, tenkit 2. ed. Bir edebiyat veya sanat eserini her yönüyle de¤erlendirerek anlafl›lmas›SIRA S‹ZDE
n› sa¤lamak amac›yla yaz›lan yaz› türü, tenkit, kritik. 3. fel. Özellikle bilginin temellerini ve do¤ruluk durumunu inceleme, s›nama, yarg›lama” fleklinde aç›klamaktad›r. Bu
aç›klamalardan yola ç›karak elefltiriyi; bir fleyi nesnel aç›dan yarg›laAMAÇLARIMIZ
ma, yorumlama, analiz etme fleklinde tan›mlamak mümkündür.
Elefltirel düflünme ile ilgili de çok çeflitli tan›mlar yap›lm›flt›r. Bu tan›mlar farkl›
gibi görünse
düflünmenin özü hakk›nda ortak kavramlar› içermektedir:
K de
‹ T elefltirel
A P
Kendi düflünce süreçlerimizin bilincinde olarak, baflkalar›n›n düflünce süreçlerini
göz önünde tutarak, ö¤rendiklerimizi uygulayarak kendimizi ve çevremizde yer
alan olaylar›
amaç edinen aktif ve organize bir zihinsel sürece eleflT E Lanlayabilmeyi
EV‹ZYON
tirel düflünme denir (Cüceloglu, 1996: 254).
En genel bak›fl aç›s›yla elefltirel düflünme; gözlem ve bilgiye dayanarak sonuçlara ulaflma olarak ifade edilebilir (Paul, 1991:125). Elefltirel düflünme, bilgi edin‹NTERNET
me sürecinde
irdeleyebilmeyi, çok yönlü sorgulayabilmeyi gerektiren, düflünme
süreçlerini etkili, tarafs›z ve disiplinli bir flekilde uygulayabilmeyi, yeni durum ve
ürünleri ölçütlere dayal› de¤erlendirmeyi ve gelifltirmeyi içeren zihinsel ve duyuflsal bir süreçtir (Ak›no¤lu, 2001: 20).
Elefltirel düflünmenin temelinde dikkat, nesnellik, genifl bir bak›fl aç›s› ve yorumlama becerisi yatmaktad›r.
Elefltirel düflünmenin temel özellikleri flöyledir:
• Elefltirel düflünme ön yarg›lardan uzak olmay› gerektirir.
• Elefltirel düflünme bir süreçtir.
• Zihinsel düflünme süreçlerinin aktif kullan›m› söz konusudur.
• Çok yönlü bak›fl aç›s›n› ve düflünmeyi zorunlu k›lar.
• Bilimsel bir yaklafl›m›, nesnel bak›fl aç›s›n› gerektirir.
• Elefltirel düflünmede neden-sonuç iliflkisinin önemli bir yeri vard›r.
• Elefltirel düflünmenin temelinde yo¤un bir dikkat vard›r. Olgu, olay ve durumlar› dikkatle ele al›p de¤erlendirmeyi, yorumlamay›, analiz ve sentez
yapma becerisini gerektirir.
N N
181
Elefltirel düflünme sürecinin içerdi¤i beceriler flunlard›r (Henderson, 1973):
• Tan›mlama
• Hipotez (Denence) kurma
• Bilgi toplama
• Yorumlama ve genelleme
• Ak›l yürütme
• De¤erlendirme
• Uygulama
Elefltirel okuma ise elefltirel düflünme yaklafl›m›n›n okuma eyleminde, metin
S‹ZDEbak›fl aç›s›üzerinde uygulanmas›d›r. Metnin konusunu, ana düflüncesini,SIRA
yazar›n
n› kavramak, metinde sunulanlar› önceden bilinenlerle ve konuyla ilgili sa¤lam
kaynaklardan al›nan bilgilerle iliflkilendirmek, ön yarg›lardan Duzak
Ü fi Ü N Ebir
L ‹ M flekilde zihinsel süreçlerden geçirerek yeniden yap›land›rmak, sorgulamak, yorumlamak ve
de¤erlendirmektir.
S O R U
Elefltirel okuma, okudu¤unu anlaman›n ötesinde çok daha yo¤un zihinsel ve
duyuflsal süreçleri içerir. Beynin sürekli aktif olmas›n› gerektirir. Bu süreçte hem
var olan bilgiler do¤ru kullan›lacak hem de konuyla ilgili güvenilir
D ‹ K Kve
A T do¤ru bilgilere ulafl›l›p süzgeçten geçirilecek, önceki bilinenlerle iliflkilendirilecek, dikkatli bir
analiz-sentezden sonra yoruma gidilecektir. Elefltirel okuma, SIRA
dili do¤ru
kullanma
S‹ZDE
becerisiyle de yak›ndan iliflkilidir. Sa¤lam bir dil ayn› zamanda zengin bir kelime
da¤arc›¤› ve terim bilgisi demektir. Bu da okunan metinlere daha h›zl› ve do¤ru
anlamlar yüklemeyi, kavramlar aras›nda iliflkiler kurabilmeyi,AMAÇLARIMIZ
sa¤l›kl› de¤erlendirme ve yorumlar yapabilmeyi beraberinde getirir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Metinde sunulan› oldu¤u
gibi kabul etmeyen, düflünce
dünyas›na kodlamayan okur,
D‹KKAT
kendi zihinsel süzgecinden,
zihinsel süreçlerden
geçirdikten sonra yorumlar
ve yeniden yap›land›r›r.
Bu
SIRA S‹ZDE
durum özgünlük ve elefltirel
okuman›n kesiflme noktas›
olarak gösterilebilir.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T Agiden
P
Elefltirel okumayla ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için okuryazarl›ktan okurlu¤a
yolu göstermek amac›yla kaleme al›nd›¤› belirtilen Emin Özdemir’in Elefltirel Okuma adl› kitab›n› okuyabilirsiniz. (Ankara: Bilgi Yay›nevi, 2007)
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Elefltirel okumada ön yarg›ya yer yoktur. Siyasi, sosyal, dini anlamda bütün ön
yarg›lardan uzaklaflmak, metinde yer alan olgu, olay ve durumlara nesnel yaklaflmak gerekir. Ön yarg›, zihinsel süreçleri t›kar, yanl›fl de¤erlendirmeleri beraberin‹NTERNET
de getirir. Ayn› zamanda elefltirel okuman›n önündeki önemli engellerden de biridir. Elefltirel okuma özgünlü¤e aç›lan kap›d›r.
Elefltirel okumada metnin türü (bilgilendirici/kurgulay›c›) belirleyicidir. OkuSIRA S‹ZDE
run metne yaklafl›m› metin türüne göre de¤ifliklik gösterir. Bilgilendirici metinde okur; bilginin niteli¤ini, günlük yaflamda geçerlili¤inin olup olmad›¤›n›, bilginin
dayand›¤› kaynaklar› ve güvenilirli¤ini sorgular. Bilgilerin sunulufl
bilgiler
D Ü fi Ü N E flekli,
L‹M
aras›nda kurulan iliflkiler, tutarl›l›klar, çeliflkiler, verilen örnekler dikkatle incelenir
ve de¤erlendirilir. Yazar›n metni haz›rlamadaki amac›, ele al›nan konu, ana ve yarS O R U
d›mc› düflünceler de zihinsel süreç içinde yorumlan›r ve yap›land›r›l›r.
Bir yaz›y› biçim, dil ve
anlat›m özellikleriyle
oluflturan bütüne metin
denir. Bir yaz›n›n
‹ N Tbiçimsel
E R N E Tve
içerikle ilgili özelliklerine
göre ayr›lmas›na da metin
türü denir.
SIRA bir
S‹ZDE
Bilgilendirici metin,
konu
hakk›nda bilgi vermeyi, o
konuyu aç›klamay›, konuya
iliflkin gözlemlerini ya da
izlenimlerini aktarmay›
amaçlayan metinlerdir.
S O R U
D‹KKAT
D ‹ K K durumlar,
AT
Bilgilendirici metinlerde anlat›lanlar gerçek yaflamdaki nesneler, varl›klar,
olaylar, olgularla ilgilidir. Bilgilendirici metinlerde hayal gücünden çok nesnellik ön plandad›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Kurgulay›c› metinlere okurun yaklafl›m› bilgilendirici metinden farkl›d›r. Kurgulay›c› metinlerde ö¤e çeflitlili¤i daha fazlad›r. Olay/olay örgüsü, flah›s/flah›s kadAMAÇLARIMIZ
rosu, zaman, mekân, yazar›n benimsedi¤i anlat›m tarz›, kullan›lan
dil mercek alt›na al›nan ö¤eler aras›nda yer al›r. Bunlar›n sunulufl, kullan›l›fl flekli, aralar›ndaki
iliflkiler, di¤er metinlerle ba¤lant›l› olarak de¤erlendirilir, sorgulan›r, yorumlan›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
Kurgulay›c› metin,
gerçek
SIRA
S‹ZDE
yaflam›n olgu ve nesnelerinin,
belli bir iletiyi aktarmak üzere,
yazar›n süzgecinden
AMAÇLARIMIZ
geçirilerek seçilmifl,
birlefltirilmifl, kurgulanm›fl,
yeni bir gerçekli¤e
dönüfltürülmüfl metinlerdir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
182
Türk Dili-II
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹ster bilgilendirici
kurgulay›c› olsun, metinde anlat›lanlar›n ikinci üçüncü kiD Ü fi Ü N E L isterse
‹M
flilerle paylafl›lmas›, üzerinde konuflulmas›, tart›fl›lmas›, farkl› bak›fl aç›lar›n› dikkaD Ü fi Ü N E L ‹ M
te alma, gözden kaçanlar› ortaya ç›karma aç›s›ndan oldukça önemlidir, elefltirel
S O R U
okuma aç›s›ndan de¤erlidir.
S O R U
S O R U
S O R U
Kurgulay›c› metinlerde
bilgi üretme ve ö¤retme amac› yoktur. Bu tür metinlerde yazar ö¤D‹KKAT
retmeyi de¤ilDokura
yazd›klar›yla
özdeflim kurdurmay› amaçlar.
‹KKAT
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N
N
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Metin üzerinde yap›lacak de¤erlendirmelerde do¤ru sonuçlara ulaflabilmek için
SIRA S‹ZDE
metin yazar› da mutlaka mercek alt›na al›nmal›, incelenmelidir. Metinlerin yazar›nAMAÇLARIMIZ
dan izler tafl›d›¤›
gerçe¤i göz ard› edilmemelidir. Elefltirel okuma, okunan metinle
ilgili yorumlar,
de¤erlendirmeler
yapabilmek, yazar›yla iletiflime geçebilmek, düAMAÇLARIMIZ
flünce dünyas›na girmek ve onu anlayabilmektir.
K ‹ T A P
Farkl› türdeki
elefltirel olarak okuma örneklerini görmek ve bu konuda ayr›nK ‹ metinlerin
T A P
t›l› bilgi için Oya Adal›’n›n Etkileflimli ve Elefltirel Okuma Teknikleri adl› kitab›ndan yaT E L E V ‹ Z(Toroslu
YON
rarlanabilirsiniz.
Kitapl›¤›, 2010)
TELEV‹ZYON
D‹NLEME
Anlama becerisinin ikinci bilefleni dinlemedir. Dinleme de okuma gibi yo¤un bir
‹NTERNET
zihinsel çabay›, dikkati gerektiren aktif bir süreçtir. Duyulan seslerin alg›lanmas›
‹NTERNET
olay› dinleme de¤ildir. Bu durum basit bir iflitmeden öteye geçmez. ‹flitme, yani
seslerin alg›lanmas› olay› dinleme eyleminin sadece ilk basama¤›, yani fizyolojik
olan boyutudur. Dinleme de okuma gibi bir anlam kurma sürecidir. Dinleme, en
genel anlam›yla kula¤a gelen seslerin do¤ru alg›lanmas›, anlamland›r›lmas› ve uygun tepkinin verilmesini içeren yo¤un bir zihinsel süreç olarak ifade edilebilir.
Dinleme, iflitilenlerin zihinde anlamland›r›ld›¤› bir süreçtir. Bu süreç iflitme, dikkate alma ve anlamland›rma, tepki verme gibi aflamalardan oluflmaktad›r. Di¤er beceri alanlar›nda oldu¤u gibi dinleme becerisi de e¤itim yoluyla gelifltirilebilir.
Dinleme etkinli¤inde fiekil 7.2’de görüldü¤ü gibi dört temel bileflen vard›r: Konuflan, ileti-mesaj, dinleyen, geri bildirim. Konuflmac› dinleme etkinli¤inde anahtar
konumdad›r. Ondan gelen iletilerin niteli¤i dinlemenin amac›na ulaflmas›nda ve
anlama etkinli¤inin sa¤l›kl› gerçekleflmesinde büyük önem tafl›maktad›r.
fiekil 7.2
Dinleme Süreci
Konuflan
(Kaynak)
‹leti-Mesaj
Geri Bildirim
Dinleyen
(Al›c›)
Dinlemenin temel özellikleri flöyle s›ralanabilir:
• Dinlemede konuflan ve dinleyen taraflar›n varl›¤› söz konusudur.
• Konuflan›n iletmek istedi¤i bir mesaj vard›r. Bu mesaj› düzgün, pürüzsüz,
yanl›fl anlafl›lmalara meydan vermeyecek flekilde, bir iletiflim engeline tak›lmadan iletmek durumundad›r.
183
• Dinleyici, do¤ru, pürüzsüz flekilde iletilen mesaj› al›r, zihinsel süreçten geçirdikten sonra anlamland›r›r ve buna uygun bir tepki verir.
• Al›nan mesaj›n zihinsel süreçte anlamland›r›lmas› yo¤un bir çabay› gerektirir. Mesaj›n ön bilgilerle ve ba¤lant›l› di¤er konularla iliflkilendirilmeden
do¤ru anlamland›r›lmas› ve uygun tepkide bulunulmas› çok zordur.
• Mesaj›n do¤ru alg›lanmas› yo¤un bir dikkati gerektirir. Dikkat, dinleme eyleminin temelidir.
• Dinleyicinin kelime da¤arc›¤›n›n zenginli¤i ve bilgi birikimi dinlemenin gerçekleflmesinde, anlam kurmay› kolaylaflt›rmada önemli bir etkenlerdir.
• Dinleyicinin konuflmac›dan gelen mesaj› ald›ktan ve zihinsel süreçten geçirip
yap›land›rd›ktan sonra sözlü ya da jest-mimiklerle geri bildirimde bulunmas›
sürecin sa¤l›kl› iflleyip ifllemedi¤i hakk›nda önemli bilgiler içermektedir.
Dinleme Sürecini Etkileyen Faktörler
Süreçte ortak bir dilin varl›¤› dinleme etkinli¤inin amac›na ulaflmas›nda temel olarak nitelendirilebilir. Ortak dil d›fl›nda dinleme sürecini etkileyen de¤iflik faktörler
vard›r. Bunlar; kaynak, al›c› ve çevre-ortam olarak s›ralanabilir.
Kaynak (Konuflmac›) Temelli Faktörler:
• Mesajda kullan›lan sözcükler, terimler, yanl›fl anlafl›lmaya yol açacak cümle
kurulufllar›, yanl›fl vurgu ve tonlamalar
• Konuflma bozukluklar›, konuflmay› etkileyen fiziksel etkenler
• Konuflma h›z›
• Ses tonu
• Jest ve mimikler
• Bilgi birikimi
• Konuyla ilgili yap›lan haz›rl›k
• Konunun sunulufl flekli
Al›c› (Dinleyici)Temelli Faktörler:
• Al›c›n›n zihinsel ve fizyolojik yetileri
• Dikkat
• ‹lgi, istek
• Kelime da¤arc›¤›
• Bilgi birikimi
• Ön yarg›
• Dinleme sürecinde uygun dinleme davran›fllar› gösterme (Dik oturma, konuflanla göz temas› kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uygun geri
bildirimlerde bulunma, vb.)
• Dinleme h›z›
Çevre-Ortam Temelli Faktörler:
• Is›
• Ses
• Ifl›k
• Fiziksel konfor
Konuflmac›n›n ve dinleyicinin dil ve yaflam deneyimi, empati düzeyi, jest ve mimiklerin yerinde kullan›lmas› ve bunlara do¤ru anlamlar›n yüklenmesi de dinleme
sürecini etkileyen faktörler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Dinleme sürecini etkileyen faktörler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
184
Türk Dili-II
Dinleme Türleri
Aktif Dinleme
Dinleyenin aktif oldu¤u dinleme yöntemidir. Konuflmac›ya dinlendi¤ini, söylediklerine de¤er verildi¤ini gösteren bir dinleme fleklidir. Bu tepki, sözler, jest ve mimiklerle gösterilebilir. Konuflmac›yla göz temas› kurmak, ona arada sorular yöneltmek, konuflmac›n›n sözlerini ve duygular›n› geri yans›tmak, duygu ve düflüncelerini özetlemek, yani geri bildirimde bulunmak aktif dinlemenin göstergeleri aras›nda yer almaktad›r. Geri bildirim sayesinde konuflan, gönderdi¤i mesajlar›n al›n›p
al›nmad›¤›n› ya da ne kadar›n›n al›nd›¤›n› dinleyicinin kendisine verdi¤i tepkilerden anlar, böylece karfl›l›kl› bir iletiflim gerçekleflir.
Pasif Dinleme
Pasif dinleme, dinleyicinin sözlü tepkide bulunmadan, sessizce dinleme etkinli¤inde bulunmas›d›r. Bu dinleme, konuflmac›ya söylediklerinin kabul edildi¤i duygusunu verir, duygu ve düflüncelerini daha çok dile getirme konusunda kifliyi cesaretlendirir. Bu dinlemede dinleyenin konuflulanlar› anlay›p anlamad›¤› konusunda
net bir bilgi yoktur.
Not Alarak Dinleme
Dinlenenlerin daha kolay anlafl›lmas›, hat›rlanmas› amac›yla önemli görülen bölümlerin k›sa notlar al›nmas› yoluyla yap›lan dinlemedir. Bu dinlemede dinleyici
ana düflünceyi, önemli bölümleri, dikkat çeken sözleri daha sonra kolay hat›rlamak amac›yla k›sa notlar alarak kaydeder.
Grup Halinde Dinleme
Anlat›lanlar› daha iyi kavramak amac›yla dinleyenlerin dinleme esnas›nda birbirleriyle etkileflim içinde olduklar›, birbirlerine soru sorduklar›, paylafl›mda bulunduklar› dinlemedir.
Empatik Dinleme
Bir kiflinin duygu ve düflüncelerini anlayabilmek için kendimizi onun yerine koyarak yapt›¤›m›z dinlemedir. Kifliyi anlamak amac›yla yap›lan aktif dinleme de
denilebilir.
Yarat›c› Dinleme
Dinleyicinin dinlediklerine anlam yükledikten sonra zihninde yap›land›rmas›, yorumlamas›, analiz ve senteze gittikten sonra bunlardan yeni fikirler üretmesi fleklinde geliflen bir dinleme türüdür.
Amaçl› Dinleme
Belli bir amaca odakl› olarak yap›lan dinlemedir. Bir dinleyici bilgi edinmek, dinlediklerini yorumlamak, dinledi¤i üzerinde elefltirel düflünmek amac›yla dinleyebilir. Bu tür dinlemeler a¤›rl›kl› olarak bilgi verici metinlerle ilgili dinlemelerdir. Ancak estetik dinlemeler de bu dinlemeyle yap›labilir. Bu tür dinlemelerin arac› ise
genelde hikâyeler, fliirler, tarihî romanlar gibi edebiyat ürünleridir. Amaçl› dinleme; bilgi edinmeye, yorumlamaya, elefltirmeye ve haz almaya (estetik) dayal› dinleme seklinde s›n›fland›r›l›r (Akyol, 2007: 6).
Sorgulay›c› Dinleme
Anlat›lanlar›n tutarl›l›¤›n›n sorguland›¤›, zihinsel süreçlerin yo¤un olarak kullan›ld›¤› bir dinleme türüdür. Bu süreçte konuflmac› taraf›ndan ileri sürülen düflüncelerin zihinde mant›ksal sorgusu yap›l›r, yorumlan›r, önceki bilinenlerle karfl›laflt›r›l›r,
de¤erlendirilir ve bir sonuca gidilir.
Seçici Dinleme
Dinlenenlerin içinden ilgi ve ihtiyaca yönelik olanlar›n seçilerek dinlenmesidir. Konuflulanlar›n içinden sadece ilgilenilen bölümleri dinlemek, o bölümlere dikkati yo¤unlaflt›rmak, di¤er bölümleri dinlememektir. Bilinçli ve amaç odakl› bir dinlemedir.
Elefltirel Dinleme
Dinlenenlerin çok yönlü bak›fl aç›s›yla tarafs›z bir flekilde ele al›nd›¤›, sorguland›¤›, de¤erlendirildi¤i, karfl›laflt›rmalar›n yap›ld›¤› bir dinlemedir. Sorgulay›c› dinlemede oldu¤u gibi zihinsel süreçlerin yo¤un olarak kullan›ld›¤›, dinleyicinin kendi
do¤rular›n› bulmaya çal›flt›¤› bir dinleme türüdür.
Dinleme s›ras›nda dinleyici flu sorulara cevap arar:
• Konuflmac›n›n amac› nedir?
• Konuflmac› konuyla ilgili yeterli bilgi ve birikime sahip mi?
• Verilen bilgiler güncel ve geçerli mi?
• Konu tarafs›z bir bak›fl aç›s›yla ele al›n›yor mu?
• Elefltiriler do¤ru mu?
• Alternatif çözüm önerileri sunuluyor mu?
• Çözüm önerileri bilimsel ve tutarl› m›?
Afla¤›daki metni iflitme ile dinlemenin farkl›l›¤›n› düflünerek okuyabilirsiniz,
‹fi‹TMEK VE D‹NLEMEK
Türlü nedenlerle iletiflimde meydana gelen kopukluklar, insan iliflkilerini olumsuz
yönde etkilemektedir. ‹letiflimde kopukluklara yol açan nedenlerin baz›s› fark›nda
olarak, baz›s› da fark›nda olmadan yapt›¤›m›z davran›fllar›n sonucudur.
S›k s›k gözlemlemiflimdir: Benim için önemli bir konuyu anlat›rken karfl›mdaki yüzüme bakmakta ve beni iflitmekte, ama asl›nda sözlerimi dinlememektedir. Bu bofl
ifade ve dinler gibi görünme karfl›s›nda, içimden karfl›mdakini sarsmak, onun ilgisini çekmek gelir. Ama ayn› fleyi ben yap›yorum, diyebilir miyim acaba?
Geçen gün ifllerimin üst üste ters gitti¤i bir zamanda, kafam borçlar›m› nas›l ödeyece¤imle meflgulken, kedisini kaybetmifl olan komflumla karfl›laflt›m. Kedisini bir daha
hiç bulamayaca¤›n› san›yordu. Ayr›l›rken bana bir soru sormufltu, ama neydi o, bir
türlü an›msayamad›m. Ertesi gün yan›na gitti¤imde çok sevinçliydi. Kediyi bizim
çocuklar bulmufllar ve getirmifller. Çocuklara benim söyledi¤imi, kedisini aratt›¤›m›
san›yordu. Bense bunu unutup gitmifltim. Besbelli ben ve komflum o gün karfl›laflt›¤›m›zda, sorunlar› iyice yo¤unlaflm›fl olan kendi ifl âlemimizden baz› sesler yans›tm›fl,
ama kendi dünyalar›m›z›n içinden ç›k›p birbirimizle ilgilenmemifltik.
Baz› okullarda “konuflma ve di¤er insanlar› etkileme” üzerine dersler verilir, ancak bunun bir parças› olan “karfl›m›zdakini anlayabilmek için dinleme” konusunda hiçbir
resmî ö¤renim, bilgi sa¤lamaz. Baflar›l› bir iletiflim aç›s›ndan gerekli olan “anlayabilmek için dinleme”, bu durumda kiflinin kendi kendisini e¤itmesine kalmakta ve baz› kiflilerde do¤al olan bu nitelik, pek ço¤umuz için gerçekten bir e¤itim gerektirmektedir.
Kaynak: Do¤an Cücelo¤lu (2011). Yeniden ‹nsan ‹nsana. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
185
186
Türk Dili-II
OKUMA-D‹NLEME ‹L‹fiK‹S‹
Okudu¤unu ve dinledi¤ini anlama birbirine çok benzeyen süreçlerdir. Okuma ve
dinleme aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Bu iliflki benzerlikler ve farkl›l›klar çerçevesinden ele al›nabilir.
Her ikisi de anlama becerisinin temel bileflenidir. Baflka bir deyiflle bir tür “al›c› dil etkinli¤i”dir. Nas›l duygu, düflünce, tasar›m ve yaflant›lar›m›z› kars›m›zdakilerle paylaflmak için söze ya da yaz›ya baflvuruyorsak, sözlü ve yaz›l› anlat›m yollar›n› kullan›yorsak; baflkalar›n›n duygu ve düflüncelerini, tasar›m ve yaflant›lar›n›
paylaflmak için de okumaya ve dinlemeye baflvururuz. Okuma ve dinlemenin her
ikisi de zihnin anlama süreciyle ilgilidir. Okudu¤unu anlama becerisi üst düzeyde
olan kiflinin, dinledi¤ini anlama becerisi de üst düzeyde olacakt›r. Bu yüzden okuma becerisinin, dinleme becerisini do¤rudan etkiledi¤ini söylemek mümkündür.
Her ikisinde de zihnin ve beynin aktif olmas› gerekir. Anlaman›n gerçekleflmesi için ortak bir dile, dilsel birikime gereksinim vard›r. Kaynakta (konuflmac›/ yaz›l› metin) kullan›lan dilin niteli¤i (pürüzsüz, yal›n, anlafl›l›r) anlaman›n gerçekleflmesinde önemli hatta belirleyicidir. Ortam›n özelli¤i, anlam›n oluflumu sürecinde
her iki bileflen için de çok önemlidir.
Okuma/dinleme öncesi, s›ras› ve sonras›ndaki davran›fllar her ikisi için de anlama sürecini etkilemektedir. Her ikisinde de anlaman›n gerçekleflip gerçekleflmedi¤i, anlama sürecinin aksad›¤› yönler al›nan geri bildirimler sayesinde anlafl›labilir. ‹lgi ve istekler de yine her iki bileflen aç›s›ndan anlama sürecini etkileyen ortak
birer faktör olarak ifade edilebilir.
187
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
Okuman›n temel niteliklerini s›ralayabilmek
Okuma anlam kurma sürecidir. Okuyucu ön bilgilerini kullanarak onu çözmeye çal›fl›r. Anlam
kurma sürecinde karfl›laflt›rma, analiz ve sentez
yaparak farkl› düflüncelere ulaflma söz konusu oldu¤undan okuyucu metindeki anlam› de¤ifltirirken kendisi de de¤iflmektedir. Okuma ak›c› olmal›d›r. Ak›c› okuma; noktalama iflaretleri, vurgu ve
tonlamalara dikkat edilen, geriye dönüfl ve kelime
tekrar›na yer verilmeyen, heceleme ve gereksiz
durufllar yap›lmayan, anlam ünitelerine dikkat edilerek, konuflurcas›na yap›lan okumaya denir.
Okuyucular›n kelime tan›ma ve ay›rt etme iflini
do¤ru ve çabuk yapmalar› zamandan tasarruf sa¤lamakta ve metni daha kolay çözmelerine katk›da
bulunmaktad›r. Okuma stratejik olmal›d›r. Stratejik okuma; okuyucunun konuyla ilgili ön bilgilerini harekete geçirmesi, okuma türüne en uygun
amaç ve yöntemi kullanarak okuma eylemini gerçeklefltirmesi, zaman ve enerjiden tasarruf sa¤lamas›d›r. Çocuk okumaya güdülenmelidir. Okuma
eyleminde güdülenmenin önemli bir yeri vard›r.
Güdülenme bireysel farkl›l›klar gözetilerek çok
çeflitli yollardan yap›labilir. Okuma yaflam boyu
devam etmelidir. Okuma yaflam boyu devam eden
bir etkinliktir. Günlük yaflam›n bir bölümü düzenli olarak okuma etkinli¤ine ayr›lmal›d›r. Bunun
bir al›flkanl›k haline getirilmesiyle ancak etkin ve
iyi okur olman›n temelleri at›labilir.
Okudu¤unu anlama kavram›n› de¤erlendirebilmek
Okuman›n temel amac›n›n anlamay› sa¤lamak
oldu¤u söylenebilir. Anlama ile sonuçlanmayan
bir okuma etkinli¤inin amac›na ulaflt›¤› söylenemez. Anlama, yaz›l› ve bas›l› iflaretlerin temsil etti¤i anlam›n kavranmas›yla mümkündür. Bu da
beraberinde bir dizi zihinsel ifllemi gerektirmektedir. Okumada anlam kelimelerde sakl›d›r. ‹yi
bir okuma, iletilmek istenen mesaj›n do¤ru anlafl›lmas›yla gerçeklefltirilebilir. Kelimeleri seslendirmek okuma de¤ildir. Anlama, metinde iletilmek isteneni do¤ru olarak alg›lamak ve yorumlamakt›r. Anlama gerçekleflmiflse okuma etkinli¤inin baflar›ya ulaflt›¤› söylenebilir. Dolay›s›yla
okuma, temel niteli¤i ile bir anlama surecidir.
N
AMAÇ
3
N
Okuma al›flkanl›¤› kavram›n› irdeleyebilmek
‹yi konuflmak ve yazmak için önce iyi bir okur
olmak gerekmektedir. Çünkü okuma al›flkanl›¤›
di¤er dil becerilerindeki baflar›y› etkileyecek flekilde insanlar›n görüfl ve düflünce ufuklar›n› geniflletmektedir. Anlayarak okumak, insan›n hayat› boyunca vazgeçemeyece¤i bir çal›flma fleklini oluflturur. Okul ça¤›yla bafllayan ve yaflam
boyu devam eden okuma etkinli¤i ö¤renmenin
temel arac›d›r. insan geliflimindeki önemi yads›namaz. Düflünen ve konuflan, paylaflan toplum
olman›n yolu, okuma-anlamadan; kitap okumaktan geçmektedir.
AMAÇ
4
Okudu¤unu anlama stratejilerini s›ralayabilmek
Strateji genel olarak bir fleyi elde etmek için izlenen yol, amaca ulaflmak için gelifltirilen plan›n uygulanmas›d›r. Okudu¤unu anlama stratejileri; okuyanlar›n bir ifllemi nas›l kavrad›klar›na, okuduklar›ndan nas›l anlam ç›kard›klar›na
ve okuduklar›n› anlamad›klar›nda ne yapt›klar›na iflaret ederler. Bu stratejiler okudu¤unu anlamay› gelifltirmek, kolay kavramay› gerçeklefltirmek için kullan›l›r. Genel olarak okudu¤unu
anlama stratejileri; okuma öncesi kullan›lan stratejiler (güdüleme, beyin f›rt›nas›, öngörüde bulunma vb.), okuma s›ras›nda kullan›lan stratejiler ( yordama, not alma, gözünde canland›rma
vb) ve okuma sonras›nda kullan›lan stratejiler
(özet yapma, sorular› cevaplama, resim çizme
vb.) olarak grupland›r›lmaktad›r.
188
N
AMAÇ
5
N
AMAÇ
6
N
AMAÇ
7
Türk Dili-II
Elefltirel okuma kavram›n› aç›klayabilmek
Elefltirel okuma; okunan herhangi bir metin üzerinde düflünme, do¤rular› ve yanl›fllar› üzerinde
kafa yorma ve konuyu yorumlama olarak ifade
edilebilir. Burada okuma eylemi yaln›zca anlam›fl olmakla s›n›rl› de¤il; ayn› zamanda okurun
metni okurken düflünmesi, konuyu yorumlamas›
ya da konuya elefltirel bir gözle bakmas›n› da
içermektedir. Elefltirel okuma, okunan metinle ilgili yorumlar, de¤erlendirmeler yapabilmek, metnin yazar›yla iletiflime geçebilmektir. Metinde sunulan bilgiyi oldu¤u gibi kabul etmemektir. Kiflinin bilgiyi kendi zihinsel süzgecinden geçirmesi,
önceden edindi¤i bilgilerle iliflkilendirmesi, sorgulamas›, kendi iradesiyle bir sonuca ulaflabilmesi, yorum yapabilmesidir. Ayr›ca elefltirel düflünceye odakl› bir eylem, zihinsel bir süreçtir.
Bu süreçte okurun önyarg›lardan uzak olmas› ve
do¤rudan metni anlamaya odaklanmas› gerekmektedir. Önyarg› ile elefltirel okuma birbirine
ters kavramlard›r, birinin oldu¤u yerde di¤erine
yer yoktur.
Dinlemenin temel niteliklerini s›ralayabilmek
Dinleme, konuflan ve dinleyen olmak üzere iki
uçlu bir süreçtir. Konuflan›n iletmek istedi¤i bir
mesaj›n dinleyiciye engele tak›lmadan ulaflmas›
önemlidir. Dinleyici, do¤ru, pürüzsüz flekilde iletilen mesaj› al›r, zihinsel süreçten geçirdikten
sonra anlamland›r›r ve buna uygun bir tepki verir. Al›nan mesaj›n zihinsel süreçte anlamland›r›lmas› yo¤un bir çabay› gerektirir. Mesaj›n do¤ru
alg›lanmas› yo¤un bir dikkati gerektirir. Dikkat,
dinleme eyleminin temelidir. Dinleyicinin kelime
da¤arc›¤›n›n zenginli¤i ve bilgi birikimi dinlemenin gerçekleflmesinde, anlam kurmay› kolaylaflt›rmada önemli etkenlerdir. Dinleyicinin konuflmac›dan gelen mesaj› ald›ktan ve zihinsel süreçten geçirip yap›land›rd›ktan sonra sözlü ya da
jest ve mimiklerle geri bildirimde bulunmas› sürecin sa¤l›kl› iflleyip ifllemedi¤i hakk›nda önemli
bilgiler içerir.
Dinleme sürecini etkileyen etkenleri de¤erlendirebilmek
Kaynak (Konuflmac›) Temelli Etkenler: Mesajda
kullan›lan sözcükler, terimler, yanl›fl anlafl›lmaya
yol açacak cümle kurulufllar›, yanl›fl vurgu ve
tonlamalar; konuflma bozukluklar›; konuflmay›
N
AMAÇ
8
N
AMAÇ
9
etkileyen fiziksel etkenler; konuflma h›z›; ses tonu; jest ve mimikler; bilgi birikimi; konuyla ilgili
haz›rl›¤› ve konuyu sunufl fleklidir. Al›c› (Dinleyici) Temelli Etkenler: Al›c›n›n zihinsel ve fizyolojik yetileri, dikkat ilgi, istek, kelime da¤arc›¤›,
bilgi birikimi, ön yarg›, dinleme sürecinde uygun
dinleme davran›fllar› gösterme (dik oturma, konuflanla göz temas› kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uygun geri bildirimlerde bulunma, vb.), dinleme h›z›d›r. Çevre-Ortam Temelli Etkenler: Is›, ses, ›fl›k, fiziksel konfordur.
Dinleme türlerini s›ralayabilmek
Aktif dinleme, pasif dinleme, not alarak dinleme,
grup halinde dinleme, empatik dinleme, yarat›c›
dinleme, amaçl› dinleme, sorgulay›c› dinleme,
seçici dinleme, elefltirel dinleme.
Okuma-dinleme iliflkisini betimleyebilmek
Okudu¤unu ve dinledi¤ini anlama birbirine çok
benzeyen süreçlerdir. Okuma ve dinleme aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Bu iliflki benzerlikler ve
farkl›l›klar çerçevesinden ele al›nabilir. Her ikisi
de anlama becerisinin temel bileflenidir. Baflka bir
deyiflle bir tür “al›c› dil etkinli¤i” dir. Okuma ve
dinlemenin her ikisi de zihnin anlama süreciyle ilgilidir. Okudu¤unu anlama becerisi üst düzeyde
olan bir kiflinin, dinledi¤ini anlama becerisi de üst
düzeyde olacakt›r. Bu yüzden okuma becerisinin,
dinleme becerisine do¤rudan etkiledi¤ini söylemek mümkündür. Zihnin ve beynin aktif olmas›n› gerektirir. Anlaman›n gerçekleflmesi için ortak
bir dile, dilsel birikime gereksinim vard›r. Kaynakta (konuflmac›/ yaz›l› metin) kullan›lan dilin niteli¤i (pürüzsüz, yal›n, anlafl›l›r) anlaman›n gerçekleflmesinde önemli hatta belirleyicidir.
Ortam›n özelli¤i, anlam›n oluflumu sürecinde her
iki bileflen için de çok önemlidir. Is›, ›fl›k, ses gibi fiziksel etkenler anlam kurma sürecini etkileyen önemli de¤iflkenler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Okuma/dinleme öncesi, s›ras› ve sonras›ndaki davran›fllar her ikisi için de anlama sürecini
etkilemektedir. Her ikisinde de anlaman›n gerçekleflip gerçekleflmedi¤i, anlama sürecinin aksad›¤› yönler al›nan geri bildirimler sayesinde
anlafl›labilir. ‹lgi ve istekler de yine her iki bileflen aç›s›ndan anlama sürecini etkileyen ortak birer etken olarak ifade edilebilir.
189
1. Afla¤›dakilerden hangisi temel dil becerilerinden biri de¤ildir?
a. Okuma
b. Yazma
c. Konuflma
d. Dinleme
e. Görme
6. ‘...............................’ okunan herhangi bir metin üzerinde düflünme, do¤rular› ve yanl›fllar› üzerinde kafa
yorma ve konuyu yorumlama olarak ifade edilebilir,
fleklindeki ifade uygun flekilde nas›l tamamlanabilir?
a. Elefltirel okuma
b. Sesli okuma
c. Tart›flarak okuma
d. Özetleme
e. Yazma
2. ‘..........’ bir yaz›y›, sözcükleri, cümleleri, noktalama
iflaretleri ve öteki ö¤eleriyle görme, alg›lama ve kavrama sürecidir, fleklindeki cümleyi tamamlayan ifade afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Okuma
b. Yazma
c. Dinleme
d. Konuflma
e. Duyma
7. Afla¤›dakilerden hangisi dinleme sürecinde yer almayan ögelerden biridir?
a. Konuflmac›
b. Dinleyici
c. Geri bildirim
d. Mesaj
e. Yazar
3. “Gözle alg›lanan sözcüklerin zihinde anlamland›r›lmas›” hangi tür okumay› tan›mlar?
a. Sesli okuma
b. Eflli okuma
c. Sessiz okuma
d. ‹flaretleyerek okuma
e. Göz atarak okuma
8. Afla¤›dakilerden hangisi dinleme sürecini etkileyen
konuflmac› temelli faktörler aras›nda yer almaz?
a. Konuflma h›z›
b. Is›
c. Ses tonu
d. Jest ve mimikler
e. Bilgi birikimi
4. Afla¤›dakilerden hangisi okudu¤unu anlaman›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Anlama
b. Etkin bir süreç
c. Ön bilgiler
d. Yazma süreci
e. Düflünme
9. “Dinlenenlerin daha kolay anlafl›lmas›, hat›rlanmas› amac›yla önemli görülen bölümlerin k›sa notlar
al›nmas› yoluyla yap›lan dinleme” afla¤›daki dinlemelerin hangisini iflaret etmektedir?
a. Not alarak dinleme
b. Aktif dinleme
c. Pasif dinleme
d. Empatik dinleme
e. Amaçl› dinleme
5. Afla¤›dakilerden hangisi okuma al›flkanl›¤› kazanma
sürecini etkilememektedir?
a. Bireysel etkenler
b. Akraba iliflkileri
c. Okul
d. Aile
e. Çevre
10. Afla¤›dakilerden hangisi dinleme türleri aras›nda
yer almaz?
a. Aktif dinleme
b. Pasif dinleme
c. Tutarl› dinleme
d. Not alarak dinleme
e. Elefltirel dinleme
190
“
Türk Dili-II
Dijital Ça¤da Okuma Al›flkanl›klar›
fiimdiye dek pek çok kifli elektronik kitaplar›n hayat›m›za girmesine karfl› görüfllerini dile getirdi. Buna karfl›n flimdiye kadar elektronik kitaplar› destekleyen yaz›lar aras›nda okudu¤um en iyi yaz›, geçenlerde The New
York Review of Books’un internet sitesinde yer ald›.
Roman yazar› Tim Parks, e-kitaplar›n kelimelerle “daha
sert ve daha do¤rudan bir iliflki” içine girmemizi sa¤lad›¤›n› öne sürüyordu. En ikna edici cümlesiyse fluydu:
“Bu, yetiflkinlere yönelik bir araç.” Ak›ll› telefonlardan
e-kitaplara, tabletlerden dizüstü bilgisayarlara, çeflitli
platformlarda okumalar yaparak bir yetiflkin gibi davranmaya çal›fl›yorum. Bu yüzden okumak için en iyi cihazlar›n hangisi oldu¤una kafa yorman›n vakti geldi.
Baz› metinler, bir platforma di¤erinden daha m› uygun?
Philip Larkin iPad’de, Lorrie Moore Kindle’da rahat edebiliyor mu? Kay Ryan’›n bir fliirini telefon melodim yapabilir miyim? Ayn Rand’›n “The Fountainhead” (Hayat›n Kayna¤›) kitab›n› severek okumam› sa¤layacak bir
cihaz var m›?
Ak›ll› telefonlar
Hiç flüphe yok ki ak›ll› telefonlar son y›llarda teknolojinin edebiyata en büyük arma¤an› oldu. Bunlardan birine sahip olmak, insano¤lunun en büyük korkusunu
yok ediyor: Okuyacak hiçbir fleyin olmad›¤› bir yerde
s›k›fl›p kalmak. Cep telefonumdan ço¤unlukla haberleri takip ediyorum. Baflka flehirlerde yay›mlanan gazetelere ve Twitter ve Facebook’ta gördü¤üm linklere göz
at›yorum. Ben Franklin avuç içi büyüklü¤ündeki bu cihazlar› eminim çok severdi. “Çok okuyun ama fazla kitap okumay›n” sözü ona aittir. Franklin’in otobiyografisi, cep telefonunuzda mutlaka olmas› gereken bir fley.
Kamu mal› oldu¤u için ücretsiz bir Kindle uygulamas›
bulunuyor. Tuhaf gelebilecek bir di¤er seçenek de
20’nci yüzy›l›n en göz ard› edilmifl edebi eserlerinden
biri olan John Cheever’›n “Journals” (Günceler) eseri.
Cheever’›n cümleleri k›sac›k ama derin. Ac›mas›z olmasa da insan›n can›n› ac›t›yor. iPhone’unuzda bir iki tane
de sesli kitap bulundurun. Köpe¤imizi düzenli olarak
uzun yürüyüfllere ç›kar›yorum ve bu yürüyüfllerde iPhone’um küçük hoparlörü yukar› bakacak flekilde gömle¤imin cebinde oluyor. Bu flekilde Saul Bellow’un “Herzog”unu dinledim. iPhone’u gömle¤in cebinden dinlemek, do¤ayla ba¤›n›z› kesen kulakl›klarla dinlemekten
daha iyi.
e-kitap okuyucular
Amazon’un Kindle’› bana göre bu cihazlar›n en kifliseli,
dolay›s›yla da en çekicisi. Metni ayd›nlatmal› ekranda
okuyorsan›z k›sa süre sonra gözleriniz zorlan›yor ve
eninde sonunda cihaz› kapat›yorsunuz. ‹nternette gezinmek veya e-posta okumak gibi dikkatinizi da¤›tacak
fleylere daha az yöneliyorsunuz. T›pk› aflk gibi, okumak da sadakat ister. Bu cihazlarda kitap kapaklar› yok.
Bu yüzden gençler baz› ebeveynlerin tasvip etmedi¤i
kitaplar› daha kolay okuyabiliyorlar. Çünkü art›k anne
babalar› onlar›n Angry Birds oynad›klar›n› düflünebiliyor. Ben, elektronik kitaplar› sevmedi¤ini her f›rsatta
dile getiren yetenekli roman yazar› Jonathan Franzen’in
hayran›y›m. Ama Franzen’in hayran› de¤ilseniz, onun
romanlar›n› nefret etti¤i bir cihaz olan Kindle’da okumak, tuhaf bir zevk verebilir.
iPad
iPad benim için h›zl›ca göz gezdirece¤im kal›n kitaplar› yükleyebilece¤im bir araç. Walter Isaacson’›n Steve
Jobs biyografisi ya da kültür-sanat elefltirmeni John Leonard’›n “Reading for My Life: Writings, 1958-2008” isimli kitab› buna örnek olabilir. Bu kitaplar›n baz›lar›n›n sizi do¤rudan bir kayna¤a götüren elektronik dipnotlar›
olmas› hofluma gidiyor. Bunlar bazen elinizde tuttu¤unuz kitaptan bile daha iyi olabiliyor. Örne¤in Jack Kerouac’›n “On the Road” kitab›n›n iPad uygulamas›nda,
yaz›l› metnin yan› s›ra haritalar, zaman çizelgeleri ve
baflka ö¤eler de var. Ço¤u ücretsiz olan sanat kitaplar›
da, iPad’in sundu¤u güzelliklerden biri. Netlik o kadar
yüksek ki, sanki gözünüzdeki bütün perdeler bir anda
kalkm›fl gibi hissediyorsunuz. Bu platformlar›n her birinde fliiri de denedim: Larkin, Dickinson, Philip Levine, Amy Clampitt. Sizi bilmem ama ben sevmedim. Ne
yeteri kadar beyaz alan var ne de sükûnet. Her fleye
ra¤men, e-kitaplar› küvette okuyamazs›n›z. Mark Twain’in yapt›¤› gibi, kediye f›rlatamazs›n›z veya odan›z›n
dekorasyonunda kullanamazs›n›z. Anna Quindlen
1991’de New York Times’ta yazd›¤› makalede, “Çocuklar›m büyüyünce dekorasyonun yeteri kadar kitap raf›
kurmaktan ibaret oldu¤unu sanan kiflilere dönüflürse,
çok mutlu olurum” diye yazm›flt›. Buna ben de kat›l›yorum. Ama önemli olan akl› dekore etmektir.
09.04.2012
DWIGHT GARNER
Kaynak: New York Times’tan Çeviri (Sabah Gazetesi)
”
191
1. e
2. a
3. c
4. d
5. b
6. a
7. e
8. b
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma Türleri” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okudu¤unu Anlama” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okuma Al›flkanl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirel Okuma” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme Sürecini Etkileyen
Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme Türleri” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinleme Türleri” konusunu
S›ra Sizde Sorular› Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Temel dil becerileri anlama ve anlatma olmak üzere
iki temel bileflen üzerine kurulmufltur. Bu temel becerilerin de kendi dört alt bilefleni vard›r. Okuma ve dinleme anlaman›n, konuflma ve yazma ise anlatman›n
alt bileflenidir.
S›ra Sizde 2
Okuma, okuyucular›n yaz›l› metinden “anlam” ç›kard›klar› ya da yorumlarda bulunduklar›, ön bilgilerin kullan›ld›¤›, yazar ve okuyucu aras›ndaki etkili iletiflime
dayal›, uygun bir yöntem ve amaç do¤rultusunda, düzenli bir ortamda gerçeklefltirilen anlam kurma süreci;
bas›l›, yaz›l› sözcükleri duyu organlar› yoluyla alg›lama,
anlamland›rma, kavrama ve yorumlama; insanlar›n kendi aralar›nda önceden kararlaflt›rd›klar› özel sembollerin duyu organlar› yoluyla alg›lan›p, beyin taraf›ndan
yorumlanarak de¤erlendirilmesi; yaz›ya geçirilmifl bir
metne bakarak bunu sessizce çözümleyip anlama, seslere çevirme; bir yaz›daki sembolleri tan›ma ve anlamland›rma etkinli¤i; yaz›l› bir metnin iletmek istedi¤ini
alabilme, anlama demektir.
S›ra Sizde 3
Anlamay› gelifltirmek için okuma s›ras›nda yap›lacak etkinlikler: Yaz›da ele al›nan konuyu belirlemek, anlam›
bilinmeyen sözcükleri, anlafl›lmayan cümle ve paragraflar› belirlemek, ana düflünceyi bulmak, yard›mc› düflünceleri incelemek, yaz›n›n genel düflüncesini ve anlat›m yap›s›n› ç›karmak, okuma h›z›n› ayarlamak.
S›ra Sizde 4
Yaflam boyu devam etmesi gereken bir süreç olarak adland›r›lan okuma al›flkanl›¤›n› edinmede de¤iflik etkenlerin rol oynad›¤› bir gerçektir. Bu etkenler flu flekilde
s›ralanabilir: Bireysel etkenler, çevre, aile, okul.
S›ra Sizde 5
Okuma stratejileri; okuyanlar›n bir ifllemi nas›l kavrad›klar›na, okuduklar›ndan nas›l anlam ç›kard›klar›na
ve okuduklar›n› anlamad›klar›nda ne yapt›klar›na iflaret ederler. Bu stratejiler okudu¤unu anlamay› gelifltirmek, kolay kavramay› gerçeklefltirmek için kullan›l›r.
Okuma stratejileri bir bak›ma metinleri anlama sürecinde yaflanan sorunlar› çözmek amac›yla kullan›lan
bir pland›r. Genel olarak okudu¤unu anlama stratejileri; okuma öncesi kullan›lan stratejiler (güdüleme, beyin f›rt›nas›, öngörüde bulunma vb.), okuma s›ras›nda
kullan›lan stratejiler ( yordama, not alma, gözünde canland›rma vb) ve okuma sonras›nda kullan›lan stratejiler
(özet yapma, sorular› cevaplama, resim çizme vb.) olarak grupland›r›lmaktad›r.
S›ra Sizde 6
Dinleme sürecini etkileyen faktörler flunlard›r:
Kaynak (Konuflmac›) Temelli Faktörler: Mesajda kullan›lan sözcükler, terimler, yanl›fl anlafl›lmaya yol açacak
cümle kurulufllar›, yanl›fl vurgu ve tonlamalar; konuflma
bozukluklar›; konuflmay› etkileyen fiziksel etkenler; konuflma h›z›; ses tonu; jest ve mimikler; bilgi birikimi;
konuyla ilgili haz›rl›¤› ve konuyu sunufl flekli.
Al›c› (Dinleyici) Temelli Faktörler: Al›c›n›n zihinsel ve
fizyolojik yetileri, dikkat ilgi, istek, kelime da¤arc›¤›,
bilgi birikimi, ön yarg›, dinleme sürecinde uygun dinleme davran›fllar› gösterme (dik oturma, konuflanla göz
temas› kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uygun geri bildirimlerde bulunma, vb.), dinleme h›z›.
Çevre-Ortam Temelli Faktörler: Is›, ses, ›fl›k, fiziksel
konfor.
192
Türk Dili-II
Ak›no¤lu, O. (2001). “Elefltirel Düflünme Becerilerini Temel Alan Fen Bilgisi Ö¤retiminin Ö¤renme Ürünlerine
Etkisi.” Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Akyol, H. (2003). Metinlerden Anlam Kurma. TÜBAR, 12, 49-58.
Akyol, H. (2005). Türkçe ‹lk Okuma Yazma Ö¤retimi. Ankara: PegemA Yay›nc›l›k.
Akyol, H. (2007). “Okuma” (Ed. A. K›rkk›l›ç ve H. Akyol), ‹lkö¤retimde Türkçe ö¤retimi (15-48). Ankara: PegemA Yay›nc›l›k.
Birincio¤lu, E. (2006). “Üniversitelerin Haz›rl›k S›n›flar›nda, Orta Düzeyde, Üç Aflamal› Yaklafl›m Modeli ‹çinde, Okuma Öncesi, Okuma Esnas› ve Okuma Sonras› Etkinliklerinin Önemi Üzerine Ö¤retmen ve Ö¤renci Görüflleri,” Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi.
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Cüceloglu, D. (1996). ‹yi Düflün Do¤ru Karar Ver.
(15. Bask›). ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k.
Gürses, T. (2002) “Reading Strategies Employed by ELT
Learners at Advanced Level” Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
Karatay, H. (2007). “‹lkö¤retim Türkçe Ö¤retmeni Adaylar›n›n Okudu¤unu Anlama Becerileri Üzerine Alan
Araflt›rmas›” Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi. Gazi
Üniversitesi E¤itim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Moffet, J. ve Wagler, B. J. (1976). Student Centred
Language Arts and Reading K13: A Handbook
for Teachers. (2nd edition). Boston.
Sever, S. (2007). “Okuma Kültürü Edinme Sürecinde
Türkçe Ö¤retiminin Sorumlulu¤u” Okuma Kültürü
ve Okullarda Uygulama Sorunlar› Toplant›s›.
Ankara: MEB, s.108-126.
Özen, F. (2001). Türkiye’de Okuma Al›flkanl›¤›. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Paul, R.W. (1991). “Staff Development For Critical Thinking: Lesson Plan Remodelling As The Strategy” (Ed.
A.L. Costa.). Developing Minds (A Reseource Book For Teaching Thinking). Revised Education,
Volume1, Alexandria, Virginia: ASCD.
TDK. (2009). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Bas›mevi.
Tompkins, Gail, E. (1997). Literacy for The TwentyFirst Century: A Balanced Approach. Merill, an
Imprint of Prentice Hall Upper Saddle River, New
Jersey, Colombus, Ohio.
Yalç›n, A. (2002). Türkçe Ö¤retim Yöntemleri Yeni
Yaklafl›mlar. Ankara: Akça¤ Bas›m-Yay›m.
Yang›n, B. (1999). ‹lkö¤retimde Türkçe Ö¤retimi.
Ankara: MEB Yay›nlar›.
Ayayd›n, K. (2003). Okuman›n Kanatlar›nda. ‹stanbul: Kaynak Yay›nlar›.
K›ran, A. Ve K›ran, Z. (2003).Yaz›nsal Okuma Süreçleri. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k.
Manguel, A. (2004). Okuman›n Tarihi. (Çev. F. Elio¤lu). ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Özbek, Y. (1996). Okumak, Anlamak, Yorumlamak.
Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Özdemir, E. (1983). Okuma Sanat›. ‹stanbul: ‹nk›lap
Kitabevi.
Robertson, A. K. ( 1999). Etkili Dinleme. (Çev. E. S.
Yarmal›). ‹stanbul: Hayat Yay›nlar›.
193
8
TÜRK D‹L‹-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada sesin fizyolojik niteli¤i ve niceli¤i ile ilgili
temel kavramlar› tan›mlayabilecek,
Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada olmas› gereken temel içerik özelliklerini
betimleyebilecek,
Sözlü iletiflimde beden dilinin önemini aç›klayabilecek,
Konuflma türlerini ay›rt edebilecek,
Baflar›l› bir sunum için dikkat edilmesi gereken temel ilke ve teknikleri de¤erlendirebilecek,
Türkçenin sözlü iletiflimde dikkate al›nmas› gereken söyleyifl özelliklerini
aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Konuflma
Sesin fizyolojisi
Güzel konuflma
Beden dili
• Konuflma türleri
• Sunum teknikleri
• Türkçenin söyleyifl özellikleri
‹çindekiler
Türk Dili-II
Sözlü Anlat›m
• G‹R‹fi
• KONUfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL
KAVRAMLAR
• DO⁄RU, GÜZEL VE ETK‹L‹
KONUfiMANIN TEMEL ‹LKELER‹
• BEDEN D‹L‹ VE SÖZLÜ
ANLATIMDAK‹ YER‹
• KONUfiMA TÜRLER‹
• BAfiARILI SUNUMUN ‹LKELER‹ VE
TEKN‹KLER‹
• SÖZLÜ ANLATIMDA BAZI
SÖYLEY‹fi ÖZELL‹KLER‹
Sözlü Anlat›m
G‹R‹fi
‹nsan›n karfl›s›ndakine dileklerini, duygular›n› sözlü olarak anlatmas› eylemine
sözlü anlat›m denir. Sözlü anlat›m›n temeli, yaz›l› anlat›mda oldu¤u gibi dildir. Sözlü anlat›mla ba¤lant›l› olarak kuflkusuz konuflma dili, yaz› dilinden daha eskidir.
Ana dilinde sözlü anlat›m›n anlama boyutunu dinleme, anlatma boyutunu ise konuflma oluflturur. Bu ünitede a¤›rl›kl› olarak sözlü anlat›m›n anlat›m boyutunda yer
alan konuflma üzerinde durulacakt›r.
KONUfiMA ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR
Sözlü anlat›mda düflüncelerin ve duygular›n karfl›m›zdakine do¤ru, etkili ve yeterli
bir biçimde aktar›m› önemlidir. ‹nsan için temel gereksinim olan konuflma, kiflinin
toplumsal iliflkilerinde de baflat de¤iflkenlerdendir. Konuflman›n, baflka deyiflle sözün etkisini Yunus Emre yüzy›llar öncesinden flöyle dile getirmektedir:
Sözünü bilen kiflinin
Yüzünü a¤ ede bir söz
Sözü piflirip diyenin
‹flini sa¤ ede bir söz
Söz ola kese savafl›
Söz ola yitüre bafl›
Söz ola a¤ulu afl›
Bal ile ya¤ ide bir söz
Kifli bile söz demini
Demeye sözün kemini
Bu cihan cehennemini
Sekiz uçma¤ ede bir söz
Öncelikli olarak sözlü aktar›m›n temel ögesi olan konuflman›n ve konuflma ile
ilgili temel kavramlar›n aç›klanmas›nda yarar görülmektedir. Afla¤›da konuflma ve
güzel konuflma ile ilgili temel kavramlar ele al›nmaktad›r.
196
Türk Dili-II
Konuflma
19. yüzy›lda ça¤dafl
dilbiliminin kurucusu olarak
bu ayr›m› ortaya koyan
Saussoure, insan dilinin
toplumsal yönünü ifade
eden dil (langue) ile bireysel
yönünü ifade eden söz
(parole) aras›ndaki farka ve
ayn› zamanda konuflan
(veya yazan) bireyin var olan
dili özgün kullan›m›na iflaret
etmektedir.
Konuflma, insan›n duygular›n›, düflüncelerini sese dayal› bir dizge halinde sunmas›, baflka bir deyiflle anlaml› parçalara dönüfltürülmüfl seslerden yararlanarak düflüncelerini ifade etmesidir. Kula¤a hitap eden konuflma; verilmek istenen mesaj›n
niteli¤ine uygun tonlama, vurgu gibi sese dayal› unsurlarla oldu¤u gibi jest ve mimik gibi bedene dayal› destekleyici unsurlarla birlikte bütünlenir.
‹nsan konuflan varl›kt›r. Bu hüküm, ç›kard›¤› anlaml› ses dizgelerinin yap›s› bak›m›ndan insan› di¤er varl›klardan ay›r›rken; di¤er taraftan insanlar aras›nda ortak,
birlefltirici bir özelli¤e iflaret etmektedir. ‹nsan›n sahip oldu¤u bu ola¤anüstü özellik, ayn› zamanda, insana dair temel bir gereksinime, duygular›n› ve düflüncelerini
konuflma araçlar›n›n yard›m›yla mesaja dönüfltürme gereksinimine de iflaret etmektedir.
Düflüncenin; resim, heykel, müzik gibi ifade araçlar› bir kenara b›rak›l›rsa dil olmadan gerçekleflemeyece¤i yarg›s›, dilbilimi çevrelerinde hâkimdir (Aksan, 2000: 5354). Öyleyse düflüncelerin düzenlenmesi ve iletilmek istenen mesaj›n en do¤ru ve etkin biçimde ortaya konulabilmesi için konuflman›n niteli¤i çok önemlidir. Düflünme
ve konuflma aras›ndaki bu s›k› iliflkide, di¤er taraftan, do¤ru, yerinde ve baflar›l› bir
konuflman›n da insan›n düflünme süreçlerine etkide bulundu¤u söylenebilir.
‹nsan için konuflma, temel gereksinim oluflunun yan› s›ra yine insan›n çevresiyle iliflkilerini kolaylaflt›ran veya zorlaflt›ran bir araçt›r. Konuflmada kullan›lan dilin
bir toplumsal bir de bireysel yönü vard›r. Ayn› dili kullanan flairlerin, hikâyecilerin, gazete yazarlar›n›n, televizyon yorumcular›n›n okuyucu veya dinleyici üzerinde oluflturduklar› etkinin birbirinden farkl› olmas› da dil ve söz aras›ndaki bu ayr›m
ile iliflkilidir. ‹nsanlar›n konuflmalar›nda tercih ettikleri sözcükler ve bu sözcükler
arac›l›¤›yla oluflturduklar› ifadelerin ard›nda flüphesiz birey olarak yetiflme ortamlar›, ald›klar› e¤itim, sosyolojik ve psikolojik koflullar› belirleyicidir (Aksan, 2000: 52).
Ses
Konuflma sesleri, akci¤erlerden bafllay›p a¤›z ve burunda sona eren solunum yollar›nda s›ralanm›fl organlara çarp›p veya sürtünüp seda haline geldikten sonra en
SIRA S‹ZDE
son olarak bir kal›ptan, engelden geçip a¤›zdan ç›kan titreflimlerdir (Ergin, 1990:
30). ‹lk olarak g›rtlakta oluflan ham sesin, sahip oldu¤u belirli bir renk ile baflkalar› taraf›ndan
D Ü fiduyulan
Ü N E L ‹ M son biçimini almas›; bo¤az, a¤›z ve burun boflluklar›nda gerçekleflir (Toklu, 2003: 35). Beyin taraf›ndan yönetilen konuflma süreçlerinde, insan
ses ayg›tlar›n›n 60 kadar farkl› sesi ç›karmaya ve iflitildi¤inde bunlar› ay›rt etmeye
S O R U
uygun oldu¤u görülmektedir (Erkman-Akerson, 2008: 121).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K Ks›kl›kla
AT
Harfler ve sesler
birbirine kar›flt›r›l›r. Harfler, seslerin yaz›da gösterilme biçimleri, sembolleri, iflaretleridir.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDEtelaffuz,
Bo¤umlanma;
artikülasyon, sesletim gibi
terimlerle de ifade
edilmektedir.
AMAÇLARIMIZ
Ünlü ve ünsüzler; dil, dudak,
damak, difl, g›rtlak gibi
konuflma organlar›n›n aç›l›p
K ‹ T A yaklafl›p
P
kapanma,
uzaklaflma, gerilip çözülme
gibi çeflitli devinimleriyle
bo¤umland›r›l›r.
SIRA S‹ZDE
Bo¤umlanma
Ci¤erlerden gönderilen havan›n a¤›z ve burun yolundaki ses ayg›tlar›n›n yard›m›yla a¤›zdanAMAÇLARIMIZ
ç›karken konuflma sesi biçimlerini almas›d›r. Seslerin do¤ru biçimde bo¤umlanmas› (sesletilmesi) etkili konuflman›n temel koflullar›ndan biridir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
8. Ünite - Sözlü Anlat›m
197
S›kl›k / Frekans
Titreflen her nesnenin 1 saniyedeki yal›n titreflimleridir. Ölçü birimi Hertz’dir. ‹nsanlar 20 ile 20 000 Hertz aras›ndaki ses dalgalar›n› alg›layabilirler. S›kl›kta meydana gelen de¤ifliklikler, kulaktaki seslerin tonunun alçak ve yüksek olarak alg›lanmas›na neden olur (Toklu, 2003: 35).
Ton / Tonlama
Titreflen, ses veren varl›¤›n titreflim say›s›n›n az ya da çok olufluna tonlama denir
(Toklu, 2003: 35). Tonlama, iletilmek istenen mesaj›n, duygunun do¤ru flekilde
dinleyiciye ulaflmas›na, dinleyici üzerindeki etkisinin artmas›na yard›mc› olur. Tonlama arac›l›¤›yla, konuflman›n içeri¤ine uygun coflkun, güçlü, kesin, yumuflak, hassas duygular dinleyiciye iletilir.
Tonlaman›n ifllevleri aras›nda heceler aras›ndaki vurgu farklar›na iflaret etmek,
dinleyenlere, yeni ve farkl› olan› kavrama, konuflman›n ak›fl›n› kestirme vb. bak›mlardan ipuçlar› vermek, konuflman›n dil bilgisini ve söz dizimsel yap›s›n› bu yolla
daha yetkin biçimde alg›layabilmek yer almaktad›r. Ayr›ca kesin yarg›l› bildirim
cümlelerinin alçalan tonda oldu¤u, cümle içerisinde ara sözlerin düz bir tonda belirtildi¤i, soru cümlelerinde yükselen, cevaplarda alçalan tonlama oldu¤u, ba¤lama
ve anlama göre kay›ts›z, alayc›, sinirli vb. tonlar›n bulundu¤u görülmektedir (Eker,
2005: 323).
Ezgi
Sözcük içerisinde hecelerin sesletiminde alçalan veya yükselen tona karfl›l›k, cümle düzeyinde sözcüklerin, sözcük gruplar›n›n da alçalan veya yükselen tonda sesletildi¤i görülür. ‹letilmek istenen mesaja, oluflturulmak istenen duygu de¤erine
ba¤l› olarak konuflmac›n›n cümle düzeyinde yapt›¤› tonlamalara ezgi denir (Toklu, 2003: 35).
Vurgu
Sözcüklerde ve sözcük öbeklerinde baz› hecelerin, cümlenin bütününde de baz›
sözcüklerin di¤erlerine göre daha yüksek tonda seslendirilmesidir.
Sözcük vurgusu ilk, orta veya son hecede görülebilir. Vurgunun yeri, anlam› ya
da anlam, vurgunun yerini belirleyebilir: (benim) çocu⁄UM, (ben) çoCU¤um,
(Hey!) ÇOcu¤um! (Eker, 2005: 317). Sözcük içerisinde vurgu, baz› durumlarda yaSIRA S‹ZDE
z›l›fl› ayn› fakat anlam› farkl› olan sözcükleri söyleyifl yoluyla ay›rmak
için kullan›l›r. Örne¤in ORdu, KURtulufl, BEbek yer adlar›nda vurgu ilk hece üzerindedir. Buna karfl›l›k orDU, kurtuLUfi, beBEK sözcüklerinde vurgu son hece
BaflD Ü fiüzerindedir.
ÜNEL‹M
ka örnekler olarak KAZma, Ç‹Zme, SARma eylem adlar›nda vurgu ilk hece üzerinSIRA S‹ZDE
deyken; kazMA (alet), çizME (ayakkab›), sarMA (yiyecek) nesne
adlar›nda vurgu
S O R U
son hece üzerindedir.
Türkçede sözcüklerin vurgusu genellikle son hecededir. Ancak tek heceli
vurguD ‹ K sözcükler
KAT
suzdur. Çok heceli yer adlar›nda da ikinci hecedeki ses say›s› birincidekinden çok ise vurS O R U
gu ikinci hecededir. Örne¤in; DeN‹Zli, MaLATya, AnTALya gibi
SIRA S‹ZDE
N N
“ki” ba¤lac›n›n kaynaflmas›yla oluflan “belki, sanki, mademki, halbuki...”
D ‹ K K AsözcüklerindeT
AMAÇLARIMIZ
ki “ki” vurgulanmaz.
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
198
Türk Dili-II
Öbek vurgusu, özellikle isim ve s›fat tamlamalar›nda tamlayan ögenin do¤al
SIRA
S‹ZDE sözcüklerde de yine öbe¤in bir unsuru vurgulu seslendirilir:
vurgusudur.
Birleflik
YÜZbafl›, ASTsubay, ö¤renC‹ alay›, oTUZ gün, fiÜKretmek gibi (Eker, 2005: 320).
Cümle vurgusu, cümledeki ögelerden birinin di¤erlerine göre daha yüksek tonD Ü fi Ü N E L ‹ M
da, daha bask›l› söylenmesidir. Cümlede dinleyici için yeni bilgi aktar›l›yor ve bu
bilgi cümlenin oda¤› haline geliyorsa söz konusu bilginin oda¤› olan öge vurgulaS O RS‹ZDE
U
SIRA
nabilir.
SIRA S‹ZDE
S O S‹ZDE
R U
SIRA
Türkçede normal
koflullarda cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Ancak cümledeki yeni
D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M
bilginin oda¤› olan sözcükler yükselen tonda seslendirilerek, yüklemin önünde kullan›larak soru eki, de ba¤lac›, yaln›z edat› gibi dil bilgisel unsurlardan yararlanarak vurgulaSIRA
S O RS‹ZDE
U
nabilir.
D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M
SIRA
S O S‹ZDE
R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
YüklemdenAMAÇLARIMIZ
uzak
özneler cümle vurgusu al›r. Örne¤in; Sait Faik, Hallaç adl› öyküD ‹ K Kkalan
AT
sünde, ilk kitab›n›n yay›nlanmas›ndan duydu¤u sevinci anlat›r.
N N
SIRA anlat›mda
S‹ZDE noktalama
Yaz›l›
Kiflaretleri,
‹ T A cümle
P içinde
durulmas› gereken yerleri
belirleyerek konuflma
AMAÇLARIMIZ
eylemindeki dura¤›n ifllevini
Tyerine
E L E Vgetirir.
‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
MAKALE
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹ T A P
Durak /KDuraklama
Özellikle vurgulanan bir yarg›n›n, mesaj›n, yüksek tonlu ifadenin veya bir sorunun
ard›ndan gelen
k›sa süreli sessizliktir. Cümlenin anlam›, mesaj›n de¤eri, konuflmaAMAÇLARIMIZ
da dura¤›n
yerini
T E L E V ‹ Z Y Ove
N süresini belirler. Duraklamalar; vurgulama tekniklerini çeflitlendirerek ifadeyi tekdüzelikten kurtarma olana¤› sa¤lad›¤› gibi, baz› durumlarda
K ‹ T Atekniklerinden
P
di¤er vurgulama
çok daha etkili ve kal›c› olabilir.
‹NTERNET
T›n› / Renk
Bir sesi baflka
ay›rmam›z› sa¤layan fiziksel niteli¤e t›n› ya da renk denir.
T E L E Vseslerden
‹ZYON
Bir sesin t›n›s›, sadece o sesi di¤er seslerden ay›rma noktas›nda de¤il, ayn› zamanMAKALE
da kiflinin sesine katt›¤› t›n› sayesinde konuflman›n içeri¤ine göre güzel, etkili, kal›c› izler b›rakmas›n› da sa¤lar.
‹NTERNET
Pes ve Tiz Ses
MAKALE
Seslerin, kula¤a kal›n veya ince, yavafl veya h›zl›, alçak veya yüksek ulaflmas›n› ifaMAKALE
de etmek için pes ve tiz terimleri kullan›l›r. Buna göre pes; kula¤a kal›n, yavafl, alçak gelen sesler için kullan›l›rken tiz; kula¤a ince, h›zl›, yüksek gelen sesler için
kullan›l›r. Bu ayr›m seslerin oluflturdu¤u titreflimlerin s›kl›¤›na göre belirlenir. Titreflimlerin s›kl›¤› azald›kça sesler pesleflir, s›kl›¤› artt›kça da sesler tizleflir.
Do¤ru, güzel, iyi bir sesin sahip olmas› gereken temel fiziksel özellikler flöyle
s›ralanabilir:
• ‹flitilebilirlik: Konuflman›n s›kl›¤›, tonu, ye¤inli¤i ve t›n›s› dinleyicinin rahatça iflitebilece¤i nitelikte olmal›d›r. Konuflmac›y› sa¤l›kl› bir flekilde iflitemeyen dinleyici, dikkatini konuflman›n içeri¤ine yo¤unlaflt›ramayabilir, sinirlenebilir; dolay›s›yla iletiflim sorunlar› yaflanabilir.
• Esneklik: Esneklik, ses hacminin de¤iflikli¤e ba¤l› olan ses tonunu ya da
perde de¤iflikli¤ini ifade eder. Konuflmay› ayn› tonda, tekdüze olmaktan ç›karan unsurlardan biri, ses hacminin ve perdelerinin kar›fl›k olarak kullan›lmas›d›r (Vural, 2003: 99). Konuflma s›ras›nda kifli, ses aral›¤›n› bilmeli ve sesinin pesli¤ini, tizli¤ini, tonunu bu ses aral›¤›na göre ayarlamal›d›r.
• Ak›c›l›k: Konuflma s›ras›nda sesin bo¤umlanarak sözcüklere dönüfltürülmesi ve bo¤umlanma h›z›, iletilmek istenen mesaj›n hedefe en do¤ru flekilde
ulaflmas› için iyi ayarlanmal›d›r. Konuflmada ak›c›l›¤›n sa¤lanmas›, ayr›ca
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
199
S O araya
R U
sözcüklerin art arda sesletim h›z› ve uyumlu bir flekilde bir
getirilmesine özen gösterilmesi ile mümkündür.
• Hoflagiderlik: Kifli do¤ru, güzel ve etkili iletiflim kurabilmek
ses aral›D ‹ K K Aiçin
T
¤›n›, perde geniflli¤ini, tonlamayla sesine katabilece¤i t›n›lar›, ifadesine katabilece¤i ezgiyi, sözcükleri söyleyifl h›z›n› öncelikle tan›mal› ard›ndan da
SIRA S‹ZDE
do¤ru flekillerde bunlardan yararlanmal›d›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
Do¤ru ve güzel konuflmada sesin oluflma ve sözcüklere dönüflme sürecinde
SIRA S‹ZDEdikkate al›nAMAÇLARIMIZ
mas› gereken fizyolojik özellikleri nelerdir?
1
‹ T A P adl› kitab›nKonuflmayla ilgili ayr›nt›l› bilgi edinmek için Suat Tafler’in KonuflmaK E¤itimi
dan yararlanabilirsiniz. ( Dost Kitabevi Yay›nlar›, 1987)
S O R U
DO⁄RU, GÜZEL VE ETK‹L‹ KONUfiMANIN
T E L ETEMEL
V‹ZYON
‹LKELER‹
D‹KKAT
Konuflman›n temel unsurlar› olarak yukar›da ele al›nan bafll›klar, sesin fizyolojik
niteli¤i ve niceli¤ine yönelik bilgileri içermektedir. Konuflman›n do¤ru, güzel ve
‹ N T E S‹ZDE
RNET
SIRA
etkili bir flekilde gerçekleflmesi için kiflinin konuflmayla ilgili olarak
dikkat etmesi
gereken baflka özellikler de bulunmaktad›r.
Aç›kl›k
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
N N
Aç›kl›k, konuflman›n hem fizyolojik hem de psikolojik yönüyle ilgilidir. Sesleri
do¤ru ç›karmak, yine o sesleri sözcüklere dönüfltürürken do¤ru
sözK ‹bo¤umlamak,
T A P
cükleri cümlelere dönüfltürürken iletilmek istenen mesaja göre do¤ru vurgular›
yapmak aç›k konuflman›n fizyolojik yönünü ilgilendirir ve baflar›l› bir konuflma
için gereklidir. Di¤er taraftan, iletilmek istenen mesaj›n anlam›
aç›k
T E L Ebak›m›ndan
V‹ZYON
konuflman›n psikolojik yönünü de dikkate almak gerekir. ‹yi konuflmac›lar anlafl›lmaz, karmafl›k sözcükler kullanmaktan kaç›n›r, en zor konular› bile aç›k ve anlafl›l›r biçimde sunar, dinleyicinin konuflman›n içeri¤ini, mesajlar› do¤ru biçimde anla‹NTERNET
d›¤›ndan emin olurlar (Kops ve Worth, 2000: 31).
Do¤all›k
A K A L E unsurlardan
Sözlü iletiflim s›ras›nda dinleyici üzerinde etkili olabilmek için Mgerekli
bir di¤eri konuflman›n do¤all›¤›d›r ve bu, konuflmac›n›n inand›r›c›l›¤› bak›m›ndan
çok önemlidir. ‹çten olmay› gerektiren do¤all›k, konuflmac›n›n yapmac›k sözcük
tercihleri ve vurgulara baflvurmadan iletmek istedi¤i mesaj› karfl›s›ndakilere ulaflt›rmas› ile mümkün olabilir.
‹nand›r›c›l›k
Konuflmac›n›n ortaya koyaca¤› fikirlerin dinleyici taraf›ndan inand›r›c› bulunabilmesi için bu fikirlere önce konuflmac›n›n inanm›fl görünmesi gerekir. Kararl› ifade
ve tav›rlar›, ortaya koyaca¤› deliller, seçece¤i örnekler hep konuflmac›n›n dinleyici taraf›ndan inand›r›c› bulunmas›na hizmet eder. ‹nand›r›c›l›¤›n› kaybetmifl bir konuflman›n dinleyici üzerinde etkili olmas› beklenemez.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
200
Türk Dili-II
‹lginçlik
Konuflman›n konusu her zaman ilgi çekici olmayabilir. Bu durumda dinleyicinin ilgisini konuflma üzerine çekebilmek için konuflmac›; içeri¤i ve mesaj› dinleyiciye
ulaflt›rmak, bunlar›n konuflma s›ras›nda takip edilmesini kolaylaflt›rmak, nihayetinde bunlar›n ak›lda kalmas›n› sa¤layarak dinleyici üzerinde etkili olmak için bu türden tekniklere, araçlara, bilgilere gereksinim duyabilir. Sözlü anlat›m s›ras›nda konuyla ba¤lant›l› bir hikayeyi, anekdotu anlatmak, bu hikaye veya anekdotlara göndermeler yapmak; e¤lenceli veya düflündürücü ifadelere yer vermek; grafik, resim,
ses kayd›, video kullanmak; vurgu ve tonlamalardan, jestler ve mimiklerden hatta
sessizlikten do¤ru yerlerde yararlanmak konuflmay› ilgi çekici hale getirebilir.
Konuflmac›n›n Bilgi ve Donan›m›
Konuflmac›n›n genellikle ilk ve temel amac› dinleyiciye mesaj, bilgi iletmektir. Bu
mesaj ve içeri¤indeki bilginin aktar›m›nda konuflmac›n›n sahip olmas› gereken en
önemli özelliklerden biri kültürel ve bilgisel donan›m›d›r. Konuflman›n yap›ld›¤›
koflullara göre, konuyla ilgili yeterli temel veya akademik birikime sahip olmayan
kiflilerin sözlü iletiflimlerinde baflar›l› olmas› söz konusu de¤ildir. Baflar›l› bir konuflmac›; içeri¤e uygun temel veya akademik bilgileri, belirli bir düzen ve sentez
ile do¤ru sözcüklerle, daha da önemlisi zengin söz da¤arc›¤› ile sunmaya çal›flmal›d›r. Bu noktada sözcüklerin çok anlaml›l›¤›, efl ve z›t anlaml›l›¤›, sanatl› kullan›m›
gibi özelliklerini bilmek ayr›ca önemlidir.
Ön Çal›flma
Baflar›l› bir konuflmac› dinleyici karfl›s›nda konuflmadan önce belirli haz›rl›k süreçlerini geçirmelidir. Bu süreç günlük, haz›rl›ks›z konuflmalarda düflüncelerini zihninde tasarlayarak, sentezleyerek k›sacas› mesaj›n›, konuflma içeri¤ini ak›l ve gönül süzgecinden geçirerek ortaya koymak suretiyle yap›lmal›d›r.
Yöntem ve Plan
Konuflman›n yöntemi ve plan›, konuflman›n nas›l yap›ld›¤› ile ilgilidir. Sesleri do¤ru ç›karan, bo¤umlayan, konuyu belirlemifl olan, konuyla ilgili gerekli temel bilgilere ve söz da¤arc›¤›na sahip olan bir kifli e¤er konuflma yöntem ve plan›n› amaca ve içeri¤e uygun belirleyip uygulamazsa baflar›l› olamaz. Haz›rl›kl› konuflmalarda hedef kitlenin niteliklerine, süreye, konuflmada yararlan›lacak araçlara göre içerik, mant›ksal bir düzende haz›rlanmal›, örnekler konuflmay› etkili k›lacak teknikler sunumda do¤ru yerlerde kullan›lmak üzere belirlenmelidir. ‹yi planlanm›fl bir
konuflma ile kifli, karfl›laflabilece¤i sorunlara önceden önlemler alabilir, süreyi etkin bir flekilde kullanabilir, sözlü iletiflimi oluflturan bütünü en do¤ru biçimde sa¤layabilir.
Konuflmay› Destekleyen Yard›mc› Unsurlar
Özellikle haz›rl›kl› konuflmalarda, ele al›nan konuyu etkili ve kal›c› bir flekilde dinleyiciye aktarmaya yard›m eden sözlü sunum araçlar› kullan›labilir. Bilgisayar arac›l›¤›yla projeksiyon cihaz› ve powerpoint kullanmak, belirli bir nesne üzerine çizimler yapmak, el notlar› (handout) da¤›tmak sözlü sunumlarda s›kça karfl›lafl›lan
konuflman›n yard›mc› unsurlar›ndand›r. Bu unsurlar›n, haz›rl›k sürecinde belirli bir
plan çerçevesinde konuflman›n uygun k›s›mlar›nda kullan›lmas› sözlü sunumu daha etkili k›lar. Bu yard›mc› araçlar›n sözlü sunumun içerisindeki oran›n› iyi ayarla-
201
mak gerekir. Bu unsurlar›n amaç de¤il araç oldu¤unu bilerek, bu unsurlar›n sunumun içeri¤inin önüne geçmesine olanak vermemek gerekir.
Üslup
Gerek do¤u edebiyatlar›nda belagat kitaplar›nda gerekse bat› edebiyatlar›ndaki retorik kitaplar›nda belirtildi¤i flekliyle dilde ve onun kullan›ma ç›kma flekli olan üslupta esas belirleyici, ifadenin konuya ve amaca uygun düzenlenmesidir. Kiflinin
konuya ve amaca göre seçece¤i üslup çeflitlerini Cosson ( Akt. Koç vd., 2008: 479480) flu flekilde s›ralar:
• Üslubu belirlemede etkili olan fikirlerin, haz›rl›¤›n hatta plan›n ve daha pek
çok fleyin konuflman›n ak›fl›na feda edildi¤i çenebaz üslup.
• Konuflmac›n›n s›kl›kla duraklamas›, bo¤az›n›n g›c›klanmas›, her cümlesinin
adeta kofludaki bir engel gibi önünde durmas› fleklinde kendisini gösteren
çekingen üslup.
• Baflkalar› üzerinde b›rakt›¤› etki tart›fl›lamayacak, bu flekilde konuflanlar›
içerisinde bulunduklar› gruplar›n bafl›na getiren, kiflinin kendisine duydu¤u
güvenin ve kendisine dair övgülerin dinleyicinin hürmetini kazanmaya engel oluflturmamas› gereken övünme üslubu.
• Sesin niteli¤i ve niceli¤i bak›m›ndan kuvvetsiz konuflman›n sonucu ortaya
ç›kan, bazen konuflmac›n›n mizac›n›n etkisiyle kendisini gösteren monoton
üslup.
• Cümlelerin genellikle uzun ve baz› belirli maddelere ayr›larak ortaya konuldu¤u, içeri¤inde hiç e¤lendirici unsur bulunmayan, a¤›r ve âlimane konuflmaya dayal› a¤›r üslup.
• Daha çok avukatlar›n, siyasîlerin, amele rehberlerinin kulland›¤›, makul,
mant›kî, kuvvetli, mücadeleye haz›r ve itham edici konuflmaya dayal› delil
üslubu.
• Bir yerden bir yere atlayan, çok defa mant›ks›z ve s›k›c› olan, genellikle sinirli, çekingen insanlar›n do¤al konuflmalar›na dayal› çözük, ayr›k üslup.
• Vaizlerin flark› söylüyor gibi uzata uzata bir makam tutturarak kulland›klar›,
buna uygun ortamlar d›fl›nda yad›rganabilecek vaiz üslubu.
• A¤›rl›kla duygulara yer veren hissî üslup.
• Kitle toplant›lar›nda halk› galeyana getirmek isteyenlerin, halk katiplerinin,
ink›lapç›lar›n tercih etti¤i, bazen çekingen ve azametli bazen birden bire
patlayan, ba¤›rtan ama genelde ard›nda coflkunluk saklayan keskin üslup.
• A¤›r bafll›, azametli, keskin, hiddetli, ne çok ciddi ne çok gergin olmayan,
meclislerde kendili¤inden oluflan, konuflmada e¤lenceli, nazik ve orijinal
özellikler tafl›maya dayal› ziyafet üslubu.
BEDEN D‹L‹ VE SÖZLÜ ANLATIMDAK‹ YER‹
Beden dili; iletiflim sürecinde dinleyicinin alg›s›n› etkileyen el, kol, bafl, yüzdeki
her bir uzuv ve di¤er vücut azalar›n›n hareketleridir. ‹nsanlar iletiflim s›ras›nda
a¤›z, çene, göz, kafl, dil, bafl, parmak, el, kol, ayak, bacak ve gövde arac›l›¤›yla isteyerek veya istemeden çeflitli mesajlar yayarlar. Beden, sözlü iletiflim sürecine jest
ve mimik arac›l›¤›yla kat›l›r.
Beden Dilinin Sözlü Anlat›mdaki Yeri
Konuflmac› söze dökmedi¤i düflüncelerini beden dili ile isteyerek veya istemeden
dinleyiciye aktarabilir. Sözlü iletiflimde konuflma ile uyumlu olarak gerçekleflen
Jest; belirli hislerin sonucu
olarak elde, kolda ve baflta
meydana gelen
hareketlerdir.
Mimik; belirli hislerin sonucu
olarak yüzde, yüzü oluflturan
organlarda meydana gelen
hareketlerdir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
202
Türk Dili-II
sözsüz hareketlerin,
D Ü fi Ü N E L ‹ M do¤al vücut hareketleri olarak ortaya konmufl olmalar› halinde dinleyici üzerinde istenen etkiyi sa¤lamas› mümkündür. Bu haliyle de¤erlendirildi¤inde beden dili, sözlü anlat›mda konuflmay› bütünleyen, konuflma yoluyla
S O R U
dinleyici üzerinde etki oluflturmaya yard›m eden bir araçt›r.
S O R U
‹ K K A T yönü en az konuflma kadar önemli olan tiyatro gibi alanlar d›fl›nda,
Beden dilini,D görsel
konuflman›n destekleyici ve yard›mc› ögesi olarak düflünmek gerekir. Bu noktada, beden
dili ne konuflman›n
SIRA S‹ZDEönüne geçecek flekilde abart›l› ne de konuflman›n gerektirdi¤i vücut
hareketlerden yoksun olmal›d›r. Kifli, sözlü iletiflim s›ras›nda vücut hareketlerini do¤ru
biçimde kontrol etmelidir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
KD Ü‹ fi TÜ NAE LP‹ M
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
AMAÇLARIMIZ
Sözlü iletiflim s›ras›nda beden ile sözler aras›nda uyumun en do¤ru ve etkili bir
biçimde sa¤lanabilmesi için kiflinin beden hareketleri ile bu hareketlerin anlam› ve
K ‹ T A P
dinleyici üzerinde
oluflturdu¤u alg› aras›ndaki iliflkiyi tan›mas› gerekir. Bu ba¤lamda, bafl›n afla¤›-yukar›, sa¤a-sola hareketleri, yine ellerin ve kollar›n her bir hareketinin iletiflimdeki karfl›l›¤›n› bilmek çok önemlidir.
ELEV‹ZYON
Vücut Thareketlerinin
baflkalar› taraf›ndan ortak biçimde alg›lanmas›nda kültürel
kal›plar çok önemlidir. Ayn› vücut hareketlerinin baflka kültür ortamlar›nda sergilenmeleri s›ras›nda ayn› tepkileri göremeyebilece¤ini dikkate almak, dolay›s›yla
konuflma öncesinde
‹ N T E R N E T dinleyiciyi bu özellikleri ile de tan›mak gerekir.
Bedenin belirli hislerin sonucunda ortaya koydu¤u hareketler, sözlü iletiflimin
etkili, ancak sesle do¤rudan ilgili olmayan yönüne iflaret etmektedir. ‹letiflimde etkili olan, ancak
M A K Ayine
L E iletiflimin sese dayal› unsurlar›ndan say›lmayan bir baflka nokta, konuflmac›n›n görünüflüdür. Konuflmac›n›n bak›m›, giyimi, genel tav›rlar› k›sacas› görünüflüSIRA
ile S‹ZDE
dinleyici üzerinde oluflturdu¤u alg›y› yine bu noktada önemle belirtmek gerekir. Hatta kiflinin daha konuflmaya bafllamadan, dinleyici üzerinde güvenilirlik, yeterlilik,
samimiyet, ciddiyet gibi özellikleriyle belirli ön kanaatler oluflD Ü fi Ü N E L ‹ M
turdu¤u düflünüldü¤ünde, görünüflün ne derece önemli oldu¤u daha iyi anlafl›l›r.
Bedenin ve her bir unsurunun ba¤›ms›z veya birlikte hareketlerinin yan› s›ra,
S O R U
sözlü iletiflim
s›ras›nda vücudun belirli durufl özellikleriyle de yine dinleyici üzerinde çeflitli alg›lar oluflturdu¤u görülmektedir. Dik, omuzlar› düflük halde, el(ler)
cepte veya bir
D ‹ Kyere
K A T yaslan›r vb. flekilde durmak aras›nda dinleyici üzerinde oluflan
kanaat fark› bulunur. Dolay›s›yla kararl›l›k, heyecan, haz›r olma, yeterlilik, ciddiyet, samimiyet
vb. bak›mlardan dinleyicinin konuflmac›yla ilgili olarak belirli kanaSIRA S‹ZDE
atler tafl›mas›nda vücudun duruflu, genel tavr› çok önemlidir.
N N
2
Jestlerin, mimiklerin,
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE genel tavr›n ve giyim kuflam›n sözlü iletiflimdeki yeri ana hatlar›yla
nelerdir?
DK Ü ‹fi ÜTN EAL ‹PM
‹letiflim ve özellikle
beden dili konusunda ayr›nt›l› bilgi edinmek için Etkili ‹letiflim ve
Beden Dili adl› kitab› okuyabilirsiniz. (Tayfun, R., Ankara: Nobel Yay›nevi, 2010)
S O R U
T E L E V ‹ Z YTÜRLER‹
ON
KONUfiMA
Sosyal yaflamdaki iliflkileri düzenleyen konuflma, haz›rlan›fl biçimine göre haz›rl›kD‹KKAT
s›z ve haz›rl›kl› konuflmalar olmak üzere iki farkl› biçimde s›n›fland›r›labilir.
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Haz›rl›ks›z
Konuflmalar / Günlük Konuflmalar
Haz›rl›ks›z, günlük konuflmalar, sözlü iletiflime konu olan günlük diyaloglarda belirli bir araflt›rmaya,
plana, programa gerek duyulmadan gerçekleflen konuflmalarAMAÇLARIMIZ
MAKALE
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
d›r. Toplumda bir arada yaflaman›n sonucu olarak ortaya ç›kan günlük, do¤al, bazen öngörülemeyen zamanlarda gerçekleflen bu tür konuflmalarda belirli kurallara
dikkat edildi¤i takdirde bireyler aras›nda sa¤l›kl› iletiflim kurulur. Bu da sa¤l›kl›
toplumsal iliflkilerin ve birlikte yaflama kültürünün sa¤lam temellerini oluflturur. Bireyin yak›n ve uzak çevresiyle veya karfl›laflt›¤› baflka bireylerle kurdu¤u bu türden
iletiflim biçimleri ayn› zamanda bireyin toplum içerisindeki sosyal rolleri ve sorumluklar› ile do¤rudan iliflkilidir.
Toplumda yaz›l› olmayan kurallar çerçevesinde uyuldu¤unda do¤ru, uyulmad›¤›nda yanl›fl olarak de¤erlendirilen davran›fl biçimleri bulunur. Selamlaflma, hat›r
sorma, tan›flma ve tan›flt›rma, kutlama, bafl sa¤l›¤›, özür dileme, adres sorma ve
söyleme gibi günlük hayat›n içinde pek çok kez karfl›lafl›lan durumlarda ortaya konan davran›fl biçimleri, bireyin çevresiyle kuraca¤› sa¤l›kl› iliflkilerde belirleyici olmaktad›r. Asl›nda hemen her tür sözlü iletiflim ortam›nda bireyin uymas› gereken
ortak kurallardan baz›lar› flunlard›r:
• Sözlü iletiflimin her aflamas›nda; sorulan sorularda veya sorulara verilen cevaplarda, üzüntünün veya mutlulu¤un paylafl›ld›¤› vb. durumlarda içten
olunmal›d›r.
• Konuflma s›ras›nda di¤er bireyleri küçümseyen, küçük düflüren söz ve davran›fllardan kaç›n›lmal›d›r.
• Di¤er bireylerin övgüye ve kutlamaya de¤er meziyetleri, baflar›lar›, abart›l›
olmayan, iyi niyete gölge düflürmeyecek düzeyde ifadeler ile ortaya konulmal›d›r.
• Konuflma s›ras›nda di¤er bireylerin yafl›, cinsiyeti, statüsü gözetilmeli, seçilen ifadelere, üsluba ve iletiflimde çok önemli yeri olan beden dilinin kullan›m›na özen gösterilmelidir.
• Konuflma s›ras›nda di¤er bireyleri daima ikna etmeye çal›flan, belirli bir düflünceye kat›lmaya zorlayan, di¤er bireyler üzerinde statüye, yafla, cinsiyete,
e¤itim düzeyine göre bask› kurmaya çal›flan söz ve davran›fllardan uzak durulmal›d›r.
• Di¤er bireylerin hatalar›n› gözeten ve her f›rsatta dile getiren, buna ba¤l›
olarak da di¤er bireyleri daima uyarma e¤ilimde olan söz ve davran›fllardan
kaç›n›lmal›d›r.
• Sözlü iletiflime dahil olan di¤er bireylerin konuflma hakk›na sayg› ve gere¤inden fazla konuflmamaya özen gösterilmeli, di¤er bireylerin konuflmalar›
sayg›yla ve dikkatle dinlenmeli, ayr›ca konuflman›n merkezine kendisini koyan, yerli yersiz flekilde kendisiyle ilgili meseleleri konu yapan bir konuflmac› izleniminden kaç›n›lmal›d›r.
Telefonla Konuflma
Günümüzde sözlü iletiflimin önemli bir k›sm› telefon arac›l›¤›yla gerçekleflmekte,
hatta pek çok insan ifllerinin büyük bir bölümünü telefon görüflmeleriyle yürütmektedir. Hat›r sormadan tan›flma ve tan›flt›rmaya, kutlamadan bafl sa¤l›¤›na kadar
sosyal iliflkilerini, günlük iletiflimini önemli ölçüde telefon marifetiyle yürüten insanlar›n hem telefon ile arayarak belirli mesajlar iletmek, belirli konularda bilgi almak, yard›m istemek durumunda kald›klar› kiflilerin iletiflim s›ras›ndaki beklentilerini gözetmeleri hem de bu tür bir iletiflim ile ulaflmak istedi¤i amac› gerçeklefltirebilmeleri için dikkat etmesi gereken hususlar vard›r:
• Telefonla konuflmaya uygun fiziksel koflullar gözetilmeli, her iki taraf›n da
görüflmenin sa¤l›kl› bir flekilde gerçekleflmesine engel oluflturacak bir du-
203
Haz›rl›ks›z konuflmalar
günlük hayatta en çok
karfl›lafl›lan, genellikle iki
kifli aras›nda geçen ve
karfl›l›kl› konuflma olarak da
adland›r›lan konuflmalard›r.
204
Türk Dili-II
rumda bulunmad›¤›ndan emin olunmal›d›r. Örne¤in araç kullan›rken telefon görüflmesi yap›lmamal›d›r.
• Arama yapan kifli, hedeflenen kifli ile görüfltü¤ünden emin olmak için selamlama ve kendisini tan›tmadan hemen sonra bunun için gerekli sorular›
sormal›d›r.
• Aranan kiflinin ço¤u zaman içerisinde bulundu¤u koflullar bilinemeden arama yap›ld›¤› için öncelikle karfl›daki kiflinin görüflme için uygun olup olmad›¤› sorulmal› ve emin olunduktan sonra konuya girilmeli, her durumda oldu¤u gibi görüflme süresi gere¤inden fazla uzat›lmamal›d›r.
• Görüflme s›ras›nda ihtiyaç duyulabilecek gereçler, bilgi ve belgeler önceden
haz›rlanmal›d›r.
Telefon konusunda görüflme esnas›nda dikkat edilmesi gereken hususlar oldu¤u gibi, telefonla görüflmenin yap›lamayaca¤› pek çok durum da gözetilmeli, telefonun sessiz konuma al›nmas›, tamamen kapat›lmas› gereken flartlarda da kapat›lmas› konusunda özen gösterilmelidir.
‹fl Görüflmesi
‹fl görüflmesi, bir ifle baflvurma sürecinde gerçekleflen konuflmalar için oldu¤u gibi, bir kiflinin mevcut ifli dolay›s›yla baflkalar›yla yapt›¤› görüflmeleri ifade için de
kullan›labilir. ‹fl görüflmesi s›ras›nda yap›lan konuflmalar ile ilgili belirli haz›rl›klar
yap›labilse de bu konuflmalar›n içeri¤i, tak›n›lan tutum bak›m›ndan standartlar›
olamayaca¤›ndan ifl görüflmelerini topluluk karfl›s›nda yap›lan haz›rl›kl› konuflmalardan ayr› ele almak gerekir. Bununla birlikte ifl görüflmesi öncesinde, s›ras›nda ve
sonras›nda yap›lmas› gerekenler, yap›ld›¤› takdirde ifl görüflmesinin baflar›l› olmas›n› sa¤layabilecek baz› temel noktalar flöyle s›ralanabilir:
• Görüflme her durumda bir programa, randevuya ba¤l› olarak gerçeklefltirilmeli ve görüflmenin yeri, saati, süresi teyit edilmeli, sonras›nda da görüflmenin saatine uyulmal›, mümkün ise çok k›sa bir süre önce belirlenen yerde
haz›r bulunulmal›, randevu saatini geçirmemeye özellikle dikkat edilmelidir.
• Görüflme için ayr›lan süre her iki taraf için de en etkin flekilde de¤erlendirilmeli, e¤er belirlenen sürenin d›fl›na ç›k›lacaksa bunu, uygunlu¤u ölçüsünde, önce randevu veren kifli belirlemelidir.
• Görüflme öncesinde taraflar hem birbirleri ile hem de görüflme konusu ile
ilgili gerekli bilgileri toplam›fl, haz›rl›klar›n› yapm›fl olmal›d›r.
• Görüflmede her iki taraf da not alabilmek için gerekli araç ve gereci haz›r
bulundurmal› ve önemli görülen hususlar› not almal›d›r.
• Görüflmeye kat›lanlar giyim kuflam, temizlik ve bak›m konular›nda hassas
olmal›d›r.
• Taraflar yapt›¤› ifl konusunda güven, ifle hâkimiyet, ciddiyet gibi konularda
birbirlerini tatmin etmeye yard›mc› olacak flekilde gerekli bilgi, belgeyi haz›r bulundurmal›, buna uygun tutum ve davran›fl içinde olmal›d›r.
• Görüflmede aç›k, anlafl›l›r bir dil kullan›lmal›d›r.
• Görüflmenin sonunda, öncelikle vakit ay›rd›¤› için e¤er istekte bulunulan konularda beklentiye uygun sonuçlar ortaya ç›kt›ysa ayr›ca bu durum için randevu veren kifliye teflekkür ederek oradan ayr›lmaya özen gösterilmelidir.
Haz›rl›kl› Konuflmalar / Topluluk Konuflmalar›
Haz›rl›kl› konuflma türlerinden söylev, konferans ve aç›fl konuflmas› tek bir kifli;
sempozyum, aç›k oturum, panel, forum, seminer, kurultay grup taraf›ndan ve be-
205
lirli bir topluluk karfl›s›nda gerçekleflen konuflmalard›r. Afla¤›daSIRA
bu S‹ZDE
türler hakk›nda
genel bilgiler yer almaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Nutuk / Söylev
Nutuk, bir düflünceyi belirli bir toplulu¤a aç›klamak veya afl›lamak amac›yla aç›k
O R U
veya kapal› alanlarda yap›lan topluluk konuflmalar›ndan biridir.S Kürsüye
ç›kan kiflinin, toplumun de¤iflik kesimlerinden oluflmufl topluluk karfl›s›nda etkili bir sunum yapabilmesi için konuflmas›nda ses tonu, vurgu, jest ve mimiklere
özellikle
D‹KKAT
dikkat etmesi gerekir. Konuflmaya coflkunluk katan bu özellikler, toplulu¤un iknas› ve bir amaca yönelik olarak harekete geçirilmesi için önemlidir. Nutukta içerik
SIRA S‹ZDE
siyasî, askerî, dinî, ekonomik, kültürel konulara göre oluflturulabilir. Bir toplulu¤u
belirli düflünceye veya duyguya yöneltmeyi amaç edinen nutukta, konuflmac›n›n
baflar›l› olabilmesi için ayr›ca hedef kitlenin psikolojik ve sosyolojik
özelliklerini
AMAÇLARIMIZ
çok iyi tan›mas› gerekir.
N N
K ‹ T A eseri
P
Bu konuda Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhuriyet tarihimizin en tan›nm›fl
olan Nutuk adl› eserini okuyabilirsiniz. (‹stanbul: Cumhuriyet Kitaplar›, 2011)
Konferans
TELEV‹ZYON
Konferans, haz›rl›kl› konuflmalar›n en önemli türlerinden biridir. Bu
öncelikle
D ‹ nedenle
KKAT
yaz›l› metne dayanmal› ve konuflmac›, konuflma kurallar› çerçevesinde konuflmas›n› gerçeklefltirmelidir. Konferans›n sunum süresi de bir saati geçmemelidir.
Aç›fl Konuflmas›
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Uzmanl›k gerektiren bir konuda, bu içeri¤i anlayabilecek ve sorular yöneltebilecek
dinleyici kitlesi karfl›s›nda yap›lan konuflmalard›r. Konunun uzman› bir kifli, bu
özellikteki dinleyici kitlesinin beklentilerine uygun olarak konuflmas›n› bilimsel
‹ N T E S‹ZDE
RNET
veriler, analizler ve yarg›lar ile sunar. Konferans›n içeri¤i do¤aSIRA
bilimlerinden sanata, edebiyattan teknik alanlara, e¤itimden siyasete kadar uzmanl›k gerektiren her
konuda olabilir. Konuflmac›n›n üslubu, içerik büyük ölçüde bilimsel oldu¤undan
DMÜ Afi ÜK NA EL LE‹ M
ve ayn› zamanda amaç, uzmanl›k gerektiren belirli bir konuda, düzeyi yüksek dinleyici kitlesi için yeni ve orijinal bilgiler sunmak oldu¤undan, daha çok akademik
S O R U
üslupta tercih edilen süssüz, aç›k ve anlafl›l›r nitelikler tafl›mal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
N N
Aç›fl konuflmas› bilim, sanat etkinliklerini veya daha genifl tabanl›
kat›l›mla gerçekAMAÇLARIMIZ
lefltirilen etkinlikleri bafllatmak, bunun yan› s›ra bir yerin aç›l›fl›n› gerçeklefltirmek
üzere düzenlenen programlarda yap›l›r. Genellikle bu konuflmalar›n içeri¤i semK ‹ T A dayal›
P
bolik anlam tafl›r. Bu konuflmalarda uzun ve yo¤un bilgi aktar›m›na
içerikten kaç›n›l›r. Aç›fl konuflmac›s› veya konuflmac›lar›n›n seçimi, genellikle protokolde haz›r bulunan kiflilere göre yap›l›r. Konuflmac›, dinleyici kitlesini, protokolde
haz›r bulunanlar›n makam›n› dikkate alarak selamlar ve uzunT Eolmayan
L E V ‹ Z Y O N konuflmas›nda, bilgisi ölçüsünde, aç›l›fla konu olan etkinlikle ilgili düflüncelerini, duygular›n› ifade eder. Konuflmas›n›n sonunda, etkinlikle ilgili iyi dileklerini, temennilerini
sunar ve dinleyici kitleyi selamlayarak konuflmas›n› bitirir.
‹NTERNET
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
D ÜMfi AÜ KN AE L ‹EM
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Aç›k Oturum
Önceden belirlenen bir konunun, o konuda uzman bir grup kifli taraf›ndan tart›fl›MAKALE
larak ele al›nd›¤› konuflmalard›r. Davet edilen 3 ile 5 konuflmac›, konunun genel
olarak veya sadece belirli bir yönüyle uzman› olabilir ve uzman› oldu¤u konuda
MAKALE
206
Türk Dili-II
Aç›k oturumda amaç, ortak
bir sonuca varmak de¤il;
önceden belirlenen konuyu
çok yönlü olarak ele
almakt›r. Aç›k oturumun
süresi, flartlara göre
de¤iflmekle birlikte,
genellikle iki saati
geçmeyecek flekilde
belirlenir.
görüfl bildirmek üzere söz alabilir. Aç›k oturumda ele al›nan konular, toplumun
gündemini oluflturan güncel meseleler olarak genifl bir yelpazeyle dinleyici karfl›s›na ç›kabilir. Aç›k oturumun konuflmac›lar›, ele al›nan konunun uzmanlar›ndan
oluflurken; dinleyici kitlesi için böyle durum söz konusu de¤ildir. Çünkü amaç, popüler veya evrensel herhangi bir meselenin; e¤itim durumlar›, yafl gruplar› ve konuyla ilgileri bak›m›ndan genifl bir dinleyici kitlesi karfl›s›nda tart›fl›lmas›d›r.
Aç›k oturumlar, belirli bir salonda ve haz›r bulunan dinleyici kitle karfl›s›nda
olabildi¤i gibi, televizyon veya radyoda hatta bilgisayar arac›l›¤›yla internet kullan›c›s› karfl›s›nda da gerçeklefltirilebilir. Birden fazla konuflmac› yer ald›¤›ndan aç›k
oturumun bir yöneticisi (baflkan›/moderatörü) olur. Konuflmac›lar›n, aç›k oturum
süresince, hem di¤er konuflmac›lara hem de izleme veya dinleme s›ras›nda program› takip edenlere karfl› sayg›l› olmas› çok önemlidir. Bu süreçte aç›k oturumun
yöneticisinin de konuflmac›lara her konuda eflit yaklaflmas›; izleyici/dinleyici kitlenin, ortaya ç›kan görüflleri ve sonuçlar› takip etmesini kolaylaflt›rmak üzere de
program içinde ve sonunda konuyu de¤erlendirmesi önemli ve gereklidir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Panel
Önceden belirlenen
bir konunun, o konuda uzman bir grup kifli taraf›ndan tart›fl›D Ü fi Ü N E L ‹ M
larak ele al›nd›¤› konuflmalardan bir baflkas› paneldir. Panel konuflmac›lar›na panelist denir. Bir yönetici eflli¤inde gerçekleflmesi, konuflmac› say›s› ve konuflmac›O R U
larda arananS nitelikler,
amac›, süresi ve mekân› bak›m›ndan aç›k oturuma benzer.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Baz› çal›flmalarda
ve aç›k oturumun ayn› tür olarak kabul edildi¤i görülür. Panelin
D ‹ K K Apanel
T
aç›k oturumdan fark›, s›rayla söz alan panelistlerin ard›ndan panelistlerin birbirlerine ve
izleyicilerin/dinleyicilerin
panelistlere sorular yöneltmeleridir.
SIRA S‹ZDE
N N
Forumu di¤er benzer
konuflma türlerinden ay›ran
AMAÇLARIMIZ
en önemli özelli¤i,
dinleyicilerin, forum
süresince yönetici
kontrolünde söz alarak soru
Kve görüfllerini
‹ T A P ifade
edebilmeleridir.
TELEV‹ZYON
Forum
Forum daAMAÇLARIMIZ
aç›k oturum ve panelde oldu¤u gibi önceden belirlenen bir konunun, o
konuyla ilgili uzmanlarca tart›fl›ld›¤›, topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirilen konuflma
türlerindendir. Forum yine, bir yönetici eflli¤inde gerçekleflmesi, konuflmac› say›K ‹ T A P aranan nitelikler, amac›, süresi ve mekan› bak›m›ndan aç›k
s› ve konuflmac›larda
oturum ile panele benzer. Topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirilen di¤er iki konuflma
türünde oldu¤u gibi, yap›lan konuflmalar›n ard›ndan herkes taraf›ndan onaylanan
T E L E V ‹ Z Yvarmak
ON
ortak bir sonuca
amaçlanmaz.
Sempozyum / Bilgi fiöleni
‹NTERNET
MAKALE
Sempozyum, yaln›zca ülke
içinden konuflmac›lar›n
kat›l›m›yla gerçeklefliyorsa
ulusal, ülke d›fl›ndan
konuflmac›lara da yer
veriliyorsa uluslararas›
nitelik tafl›r. Sempozyumda
amaç, herhangi bir konuyu
tart›flmaktan çok konuya
aç›kl›k ya da çözüm
getirmektir.
Bilim ve sanat alanlar›nda genel veya belirli bir tema etraf›nda sunum yapmak üze‹NTERNET
re bir araya gelen alan uzmanlar›n›n topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirdikleri konuflma türlerinden biri de sempozyumdur. Sempozyumda, uzman konuflmac›lar›n
say›s›, topluluk karfl›s›nda gerçeklefltirilen di¤er konuflma türlerinden farkl› olarak
MAKALE
çok daha fazla olabilir. Bu durumda sempozyum program›, birbirine yak›n içerikte 2 ile 4 aras›nda konuflmadan oluflan oturumlara bölünebilir.
Her oturumda, oturumu yöneten kiflinin belirledi¤i flekilde dinleyicilerin sorular› ya her konuflman›n ard›ndan sunumu yapan uzmana yöneltilir ya da bütün konuflmac›lar›n sunumlar› tamamland›ktan sonra ilgili uzmana yöneltilerek bir çeflit
tart›flma bölümü oluflturulur. Bu noktada oturum yöneticisi, sorular ve verilen cevaplar›n amaca ve oturumun bafll›klar›n›n içeri¤iyle uygunlu¤una özen gösterir ve
di¤er tüm süreçlerin sa¤l›kl› ifllemesine gayret gösterir. Her bir konuflmac›ya sunum için ayr›lan süre 15-20 dakikad›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
207
S O R U
S O R U
Sempozyumlarda yap›lan sözlü sunumlar›n yan›nda ayr›ca görsel/poster
da yer
D ‹ Ksunumlara
KAT
verilebilir. Bu içerikteki yaz›l› ve görsel sunumlar, sözlü sunumlar›n d›fl›nda belirli bir
alanda sergilenir. Belirlenen özel saatler aras›nda bu yaz›l›/görsel sunum
sahipleri, haz›rSIRA S‹ZDE
lad›klar› çal›flman›n bafl›nda bulunarak, kendilerine yöneltilebilecek sorulara, orada cevaplar verirler.
AMAÇLARIMIZ
Kurultay
D‹KKAT
N N
Kurum ve kurulufllar›n amaçlar› ve beklentileri çerçevesinde belirledikleri temel
K ‹ T Agörüfllerini
P
konular› ele almak üzere seçilen uzman kiflilerin ve kat›l›mc›lar›n,
bu
toplant›larda paylaflt›klar› konuflma türlerindendir. Kurultay da sempozyum gibi,
SIRA S‹ZDE
konuflmac› say›s›na göre birden fazla oturumda gerçeklefltirilebilir
ve konuflmac›T
E
L
E
V
‹
Z Y O NKurultay›n
lar›n kat›ld›klar› ülkeye göre ulusal veya uluslararas› nitelikte olabilir.
kat›l›mc›lar›n›n, bu organizasyonu gerçeklefltiren kurum veyaDkurulufl
Ü fi Ü N E L ‹ Mile ba¤lar›n›n önemli olmas›, kurultay›n sonunda ortak kararlar›n al›nmas› ve bu kararlar›n
gerçekleflip gerçekleflmedi¤inin bir sonraki kurultayda de¤erlendirilmesi, söz ko‹ NSTOE RRNUE T
nusu konuflma türünü sempozyumdan ay›r›r.
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹ NST OE RRNUE T
D‹KKAT
MAKALE
MAKALE
SIRA S‹ZDE
N N
Çal›fl›lan konuyla ilgili elde edilen sonuçlar›n sunuldu¤u, bu çerçevede belirli bilgilerin aktar›ld›¤› ve elde edilen sonuçlar›n tart›fl›ld›¤› haz›rl›kl› konuflma türlerindendir. Sunumu yapan kifli veya kiflilerin, ayr›ca konu belirli AMAÇLARIMIZ
bir alana dair uzmanl›k gerektiren bilgiler içerdi¤inden dinleyicilerin nitelikleri bak›m›ndan seminerler,
temelde akademik özellik tafl›r. Belirli konuda uzman kiflilerin o konuyla ilgili bilK ‹ T Aizleyici/dinleP
gilerini, nitelikleri bak›m›ndan konuyu tart›flacak düzeyde olmayan
yici grubuna do¤rudan aktard›klar› topluluk konuflmalar›na; ayr›ca, yetiflkin ö¤rencilerin araflt›rma raporlar›n› uzman kiflilerin yönetiminde sunduklar› ve bu çerçeT E L E V ‹ Z Y O da
N seminer
vede bilgi ve bulgular›n› dinleyicilerle tart›flt›klar› grup çal›flmalar›na
ad› verilir.
Münazara
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Kurultay teriminin yerine kongre terimi de s›kl›kla kullan›lmaktad›r.D ‹ K K A T
Seminer
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Önceden belirlenen bir konuda karfl›t iki görüflün izleyiciler önünde tart›fl›ld›¤› konuflma türüdür. Kura sonucu seçtikleri görüflü araflt›r›p sunum yapan iki grubun
her birinde 3-5 konuflmac› yer al›r. Bir münazara yöneticisinin kontrolünde, s›rayMAKALE
la sunumunu yapan konuflmac›lar ayn› zamanda kendilerine yöneltilen sorulara da
cevap verirler. Daha önce belirlenen jüri üyelerinin de¤erlendirmeleri sonucunda
bir grubun üstünlü¤ü ile münazara sona erer. Bu süreçte jürinin de¤erlendirme ölçütleri; sunumun plan› ve içeri¤inin baflar›l› olmas›, karfl›t görüfllerin çürütülmesi
ve yöneltilen sorular›n yetkinlikle cevaplanmas›, ak›c› ve düzeyli bir dil kullan›larak etkin bir ifade becerisinin ortaya konulmas›na yöneliktir.
BAfiARILI SUNUMUN ‹LKELER‹ VE TEKN‹KLER‹
Haz›rl›kl› konuflmalarda belirli baz› teknikler, uygulama öncesi, s›ras› ve sonras›nda dikkate al›nacak baz› hususlar konuflmac›n›n iflini kolaylaflt›rd›¤› gibi etkili ve
kal›c› bir sunum yapmas›n› da sa¤layabilir. ‹çeri¤i temel veya yard›mc› konulara
göre iyi düzenlemek, bunlar›n ne zaman ve nerede kullan›laca¤›n›, süresini, birbirlerine mesafesini do¤ru flekilde belirlemek gerekir. Sözlü sunumun aç›k bir flekil-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Genellikle ilk ve orta dereceli
okullarda ö¤rencilerin
belirlenen bir konu veya
görüfle dair araflt›rma
MAKALE
yapmas›na, araflt›rma
sonuçlar›n› topluluk önünde
sunmas›na, tart›flmaya
kat›larak bu görüflleri
savunmas›na olanak
sa¤lamak suretiyle
münazaradan etkin bir
e¤itim uygulamas› olarak
yararlan›l›r. Münazara,
kiflilerde nitelikli tart›flma
kültürünün yerleflmesine
katk›s› bak›m›ndan çok
önemlidir.
208
Türk Dili-II
de anlafl›lmas›, kolayca takip edilebilmesi bak›mlar›ndan içerikle ilgili bu özellikler
dikkatle ele al›nmal›d›r.
Sözlü sunum ayn› ses tonunda, kiflinin yaln›zca aral›ks›z konuflmas›ndan oluflacak flekilde de¤il; içerik, ses, beden dili uyumuyla ve de çeflitli görsel yard›mc›larla zenginlefltirilmifl olarak dinamik bir yap›da gerçeklefltirilmelidir. Bütün bu bilgileri göz önünde bulunduran ve uygulayan donan›ml› konuflmac›, dinleyici üzerinde her iki taraf›n beklentilerine uygun flekilde etki oluflturabilir, onlara ilham verebilir, onlar› belirli düflünceler etraf›nda bir araya getirebilir ve bu düflünceler do¤rultusunda yine harekete geçirebilir.
Sunum öncesinde dinleyici kitlenin yafl, cinsiyet, e¤itim, sosyal rol ve statü ile
ilgili özellikleri hakk›nda bilgi al›nmal›; konuflman›n içeri¤i, üslubu, yeri ve süresi
bunlara göre belirlenmelidir. Bilgisayar destekli veya bas›l› görsel yard›mc›lardan
yararlanmak sözlü sunumu daha etkili ve kal›c› k›lar.
Sunum s›ras›nda, orada bulunanlar›n okuma yapmak üzere de¤il konuflma
dinlemek üzere gelmifl kifliler olduklar›n› bilerek sunum yap›lmal›d›r. Dolay›s›yla
konuflma metni ekrana yans›t›larak sunum yap›lmamal›d›r. E¤er konuflman›n ciddi ba¤lay›c›l›¤› varsa bu tür konular› metindeki ilgili k›sm› okuyarak sunmak daha
do¤ru olabilir.
Dinleyicilerin konsantrasyon e¤risine dair bilgiler, yirmi dakikadan sonra ciddi
oranda dikkat eksilmesi yafland›¤›n› göstermektedir. Buna göre önemli mesajlar,
dikkatin yo¤un oldu¤u bölümlerde, yani ilk yirmi dakikada, konuflman›n son bölümünde ya da dinleyicilerin dikkatini çekecek teknikler kullan›ld›ktan sonra ortaya konulmal›d›r. Gere¤inden fazla kuramsal bir sunum olmamas› için anekdot, örnek vb. yard›mc› unsurlardan yararlan›lmal›d›r. Sesletimi konuflmac› için zor olan
sözcükleri kullanmak, konuflmac›y› zor durumda b›rakabilir; bu tür sözcükler tercih edilmemelidir.
Sunumda aç›l›fl cümlelerini özellikle dikkatli seçmek gerekir. Aç›l›fl cümleleri,
konuya girifl cümleleri olmak zorunda de¤ildir. Dikkatin en yo¤un seviyede oldu¤u s›rada konuflmac›, dinleyici üzerinde etki oluflturmak için bundan özellikle yaSIRAÖzellikle
S‹ZDE
rarlanmal›d›r.
vurgulanmak istenen bir yarg›n›n, mesaj›n, yüksek tonlu ifadenin veya bir sorunun ard›ndan k›sa süre duraklanarak hem vurgulanmak istenen
içerik üzerinde hem de sunumun genelinde dinleyicinin dikkati canl› tutulabilir.
Sunum sonras›nda kapan›fl cümleleri s›ras›nda dikkatin yine yo¤un oldu¤u göz
önünde bulundurulmal› ve önemli mesajlar› iletmek için bundan yararlan›lmal›d›r.
O Rsunum
U
Bunun yan› Ss›ra
sonunda dinleyicilerle diyalog kurmaya uygun bir konuflma
türünde dinleyicilere yöneltilecek sorular önceden belirlenmeli, konuflmac› da kendisine yöneltilecek
D ‹ K K A T muhtemel sorulara verilecek cevaplar için önceden haz›rl›k yapmal›d›r. Böyle bir haz›rl›k; sorular› tahmin etmeyi, zor sorular› belirleyebilmeyi, konuflmac› taraf›ndan ortaya at›lan sav›n zay›f noktalar›n›n görülebilmesini, beklenSIRA S‹ZDE
medik sorulara karfl› haz›rl›kl› olmay› ve onlarla bafla ç›kabilmeyi sa¤lar.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
3
SIRA
S‹ZDE
Konuflmac›,AMAÇLARIMIZ
sunum
s›ras›nda nelere dikkat etmelidir?
Baflar›l› bir Ksunum
‹ T A için
P Demet Gürüz ve Ayfle Temel E¤inli’nin haz›rlad›¤› Etkili Sunum
Teknikleri adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Detay Yay›nc›l›k, 2010)
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
N N
‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
209
SÖZLÜ ANLATIMDA BAZI SÖYLEY‹fi ÖZELL‹KLER‹
Asalak Ses, Sözcük ve ‹fadelerin Kullan›m›
Konuflma s›ras›nda ifadelerin aralar›na tak›lan ve genellikle düflünülmeden kullan›lan baz› sesler, sözcükler veya ifadeler bulunur. Bu asalak sesler ve sözler konuflmadan ç›kar›ld›¤›nda büyük bir ço¤unlukla sözlü iletiflimde herhangi bir dilsel
boflluk oluflmaz. Aksine, konuflmac› taraf›ndan bu asalak seslerin ve sözlerin kullan›m›, dinleyici üzerinde konuflmac›n›n dikkat, bilgi ve fikir bak›m›ndan donaSIRA S‹ZDE
n›ms›zl›¤›na dair olumsuz kanaatlerin oluflmas›na yol açar. Söz da¤arc›¤› genifl
olan, konuflma s›ras›nda psikolojik koflullar›nda sorun yaflamayan, konuflmas› için
gerekli haz›rl›klar› yapm›fl olan kifliler bu türden sözlü anlat›m
D Ü fibozukluklar›ndan
ÜNEL‹M
uzak durabilirler. ››, h›, fley, yani, falan, evet, tamam m›, oldu, iflte, art›, dermiflim,
ondan sonra, neyse, efendime söyleyim, anlatabildim mi vb. asalak ses ve sözler
S O R U
konuflmac›n›n dikkat eksikli¤i ile çok yak›ndan iliflkilidir.
Asalak ses, sözcük ya da ifadeler, sözlü anlat›mda içeri¤in önüne geçebilir,
D ‹ K K A T bunun sonucunda da dinleyiciyi konuflman›n içeri¤inden uzaklaflt›rabilir. Bunlar içerisinde baz›lar›
konuflman›n ak›fl› içesinde az veya çok anlay›flla karfl›lanabilirken ››, h› vb. sesler ve özelSIRA S‹ZDE
likle de son y›llarda gençler aras›nda yayg›nlaflan art›, dermiflim vb. sözcükler dinleyici
üzerinde daha olumsuz etkilere neden olmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
Baz› Sözcüklerin Kullan›m›nda Dikkat Edilmesi Gereken
Özellikler
K ‹ T A P nedeniyle
Türkçede baz› sözcükler, söylenifllerinde ortaya ç›kan ses de¤iflimleri
yaz›mlar›ndan farkl› olarak kullan›l›rlar. Ses daralmas›, ses veya hece düflmesi örnekleri olarak ortaya ç›kan bu biçimler konuflma ile s›n›rl›d›r, yaz›da gösterilmez.
Günlük konuflmalarda s›kça rastlanan bu kullan›mlar, dinleyici
T E Lkarfl›s›nda
E V ‹ Z Y O N yap›lan
konuflmalarda daha az tercih edilir.
Söyleniflleri Yaz›mlar›ndan Farkl› Olan Sözcük Örnekleri
‹NTERNET
gelece¤im
gelicem
dinleyen
dinliyen
bekleyip
bekliyip
MAKALE
dinleyici
dinliyici
ça¤›rmak
ça:rmak
a¤›r
a:r
ya¤mur
ya:mur
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
ÖRNEK
‹NTERNET
MAKALE
Ünlü uzunlu¤unun veya inceli¤inin anlam ay›r›c› oldu¤u durumlarda yaz›da
baz› sözcüklerin ‘^’ iflareti kullan›larak birbirinden farkl› gösterildi¤i görülür. Bu
sözcükler aras›ndaki ayr›m, konuflma s›ras›nda da gözetilmeli; uzun veya ince söylenmesi gereken sözcükler buna göre do¤ru biçimde kullan›lmal›d›r.
Uzun veya ‹nce Söylenmesi Gereken Sözcük Örnekleri
adet (say›)
âdet (gelenek)
ala (kar›fl›k renkte)
âlâ (pekiyi)
ama (ba¤laç)
âmâ (görme özürlü)
afl›k (oyun)
âfl›k (seven)
dahi (ba¤laç, edat)
dâhi (deha sahibi)
hala (akraba)
hâlâ (edat)
yar (uçurum)
yâr (sevgili)
ÖRNEK
210
Türk Dili-II
Türkçeye baflka dillerden geçen ve ince s›radan ünlülerle söylenmesi gereken baz› sözcüklerin kal›n s›radan ünlülerle söylendi¤i görülmektedir. ‹nce t veya ince l ile
biten bu tür sözcüklerin büyük bir k›sm› Arapçadan Türkçeye geçen sözcüklerdir:
ÖRNEK
‹nce S›radan Ünlülerle Söylenmesi Gereken
dan Ünlülerle Söylendi¤i Sözcük Örnekleri
beraat
cemaat
dikkat
hakikat
istirahat
itaat
k›raat
liyakat
meflakkat
biyomedikal
dijital
ekol
faal
faul
federal
ithal
kabul
kontrol
liberal
mahsul
meflgul
sosyal
flarampol
termal
Baz› Sözcüklerin Kal›n S›rafesahat
kabahat
nasihat
emsal
festival
kristal
metal
terminal
Türkçeye baflka dillerden yap›lan anlam kopyalamalar›nda adlar, zaman zaman
verici dilin etkisi sonucu, yanl›fl yard›mc› eylemlerle birlikte kullan›ma ç›kmaktad›r. Bu flekilde yanl›fl kullan›lan sözcükleri, Türkçede do¤ru yard›mc› eylemlerle
veya eylem yap›m ekleriyle kullanmak gerekir.
ÖRNEK
Anlam Kopyalamalar›ndan Kaynaklanan Yanl›fl Yard›mc› Eylem Kullan›m› ve Do¤ru Kullan›m›
Do¤ru
Yanl›fl
aç›klama yapmak
aç›klamak
alk›fl almak
alk›fllanmak
be¤eni almak
be¤enilmek
bekleme yapmak
beklemek
dufl almak
y›kanmak
etki yapmak
etkilemek
içki almak
içki içmek
istek almak
istenmek
katk› yapmak
katk›da bulunmak
konuflma yapmak
konuflmak
panik yapmak
pani¤e kap›lmak
sahne almak
sahneye ç›kmak
Baflka dillerden geçen ve tarihî dönemlerde Türkçede kullan›lm›fl olan baz› dil
bilgisel yap›lar, art›k Türkçede yer almad›¤›ndan ve dolay›s›yla ça¤dafl Türkçe konuflurlar› için biliflsel düzeyde ifllevlerini yitirmifl bulunduklar›ndan, eski örneklerin kal›nt›s› olarak ne yaz›k ki yanl›fl biçimde kullan›lmaktad›r.
ÖRNEK
Baflka Dillerden Geçen Baz› Dil Bilgisel Yap›lar›n Yanl›fl Ve Do¤ru Kullan›m›na Örnekler
Yanl›fl
Do¤ru
birfiil
bilfiil
beynamaz
bî-namaz
gidiflat
gidifl
mürettebatlar
mürettebat
resmî geçit
resmigeçit (resm-i geçit, geçit resmi)
tadilatlar
tadilat
Baflka dillerden geçen baz› sözcükler Türkçede yanl›fl telaffuz edilmekte ve yaz›lmaktad›r.
211
ÖRNEK
Yanl›fl Sesletilen Sözcük Örnekleri
Yanl›fl
Do¤ru
acemî
acemi
adele
adale
afakan
hafakan
aferim
aferin
ahpap
ahbap
aksesuvar
aksesuar
alfâbe
alfabe
aliminyum
alüminyum
allerji
alerji
anfi
amfi
arabeks
arabesk
artis
artist
askerî ücret
asgari ücret
azâmi
azami
bâkiye
bakiye
bazan
bazen
Baflka dillerden geçen baz› sözcükler, Türkçede karfl›l›klar› olmas›na ra¤men
verici dildeki veya onlara yak›n biçimleriyle kullan›lmaktad›r. Kimi zaman statü
arac› olarak tercih edilen bu tür sözcüklerin Türkçe biçimlerini tercih etmek hem
daha do¤ru olacakt›r hem de bu sözcüklerin kullan›mlar› s›ras›nda ortaya ç›kabilecek yanl›fllara düflmekten konuflmac›y› kurtaracakt›r.
Türkçe Karfl›l›¤› Olmas›na Karfl›n Verici Dildeki Biçimi ile Kullan›lan Sözcük Örnekleri
Yabanc› sözcük Türkçedeki karfl›l›¤› Yabanc› sözcük
Türkçedeki karfl›l›¤›
absürt
saçma
adapte olmak
uyum sa¤lamak
aktif
etkin
alkol almak
içki içmek
anons etmek
duyurmak
antipatik
sevimsiz, itici
asistan
yard›mc›
bye bye
hoflça kal
data
veri
deklare etmek
bildirmek
SIRA S‹ZDE
dizayn
tasar›m
doküman
belge
dublaj
seslendirme
dubleks
iki katl›
global
küresel
illegal
yasad›fl›
D Ü fikuflak
ÜNEL‹M
izolasyon
yal›t›m
jenerasyon
nesil,
konsensus
uzlaflma
kriter
ölçüt
legal
yasal
link
ba¤lant›
S O R U
lokal
yerel
marjinal
ayk›r›
online
çevrimiçi
partner
efl
D‹KKAT
perspektif
bak›fl aç›s›
prezentasyon
sunum
printer
yaz›c›
provokasyon
k›flk›rtma
rasyonel
ak›lc›
revize etmek
gözden
geçirmek
SIRA S‹ZDE
sinerji
dayan›flma
slayt
yans›
star
y›ld›z
start almak
bafllamak
trend
e¤ilim
versiyon
sürüm
AMAÇLARIMIZ
vizyona girmek gösterime girmek
workshop
çal›fltay
N N
Sözlü anlat›mda yap›lan yanl›fllar ve çözüm önerilerine iliflkin Dil ve
Yaz›l› ve
K ‹Diksiyon,
T A P
Sözlü Anlat›m Bozukluklar› adl› kitaptan yararlanabilirsiniz. (Akbay›r, S.,Ankara: Akça¤
Yay›nlar›, 2011)
ÖRNEK
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
212
Türk Dili-II
Özet
N
AMAÇ
1
N
AMAÇ
2
Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada sesin fizyolojik
niteli¤i ve niceli¤i ile ilgili temel kavramlar› tan›mlayabilmek
Ses ayg›tlar›n›n yard›m›yla oluflan titreflimler,
duyma organlar› taraf›ndan alg›lanan fiziksel nicelikler olan konuflma seslerinin oluflumu ve konuflmaya dönüflmesi sürecinde önemli olan ve
tan›nmas› gereken baz› fizyolojik süreçler bulunmaktad›r. Sesin bo¤umlanmas›, s›kl›¤›, tonu, ezgisi, vurgusu, duraklar›, t›n›s›, ye¤inli¤i, pesli¤i
veya tizli¤i, iflitilebilirli¤i, esnekli¤i, ak›c›l›¤› ve
hoflagiderli¤i hep bu oluflum ve konuflmaya dönüflme süreçlerinin fizyolojik yönleri ile ilgilidir.
Sözlü iletiflimde bu fizyolojik özelliklerin yan› s›ra konuflman›n bir de içeri¤i ve sunumu ile ilgili
dikkate al›nmas› gereken özellikleri bulunmaktad›r.
Do¤ru, güzel ve etkili konuflmada olmas› gereken
temel içerik özelliklerini betimleyebilmek
Do¤ru ve güzel konuflmada sesin fizyolojik özelliklerinin yan› s›ra baflka özeliklere de sahip
olmay› gerektirir. Konuflman›n içeri¤i ile ilgili bu
özelliklere göre konuflmac›, konuyu ve içerikteki mesaj› dinleyiciye aç›k, büyük ölçüde dolays›z
bir flekilde ulaflt›rmal›, yapmac›k sözcüklerden
ve vurgulardan kaç›nmal›, dinleyicinin ilgisini
konuflma üzerine çekebilmek için baz› tekniklerden, araçlardan, bilgilerden yararlanmal›, anlataca¤› konuya önce kendi inanmal› sonra da kararl› ifade ve tav›rlar, ortaya koyaca¤› deliller, iyi seçilmifl örneklerle dinleyici üzerinde inand›r›c› olmal›, dinleyiciye mesaj›, bilgiyi en do¤ru ve etkili biçimde aktarabilmek için kültürel ve bilgisel
donan›ma sahip olmal›, ortaya koyaca¤› konuflma ile ilgili olarak gerekli ve yeterli ön çal›flmay›
yapmal›, özellikle dinleyici kitle karfl›s›nda gerçeklefltirilen sunumlarda içeri¤e uygun yöntem
ve plan belirlemeli, gerekli durumlarda konuflmay› destekleyecek bas›l› ve görsel yard›mc›
araçlardan yararlanmal›, içeri¤e, hedef kitlenin
niteliklerine göre uygun üslupla konuflmas›n›
yapmal›d›r.
N
AMAÇ
3
N
AMAÇ
4
Sözlü iletiflimde beden dilinin önemini aç›klayabilmek
Konuflma sürecinde ses, konuflma içeri¤i ve sunum araçlar›n›n kullan›m›n›n yan› s›ra el, kol,
bafl, yüzdeki her bir uzuv ve di¤er vücut azalar›n›n hareketleri de dinleyicinin alg›s›n› etkilemektedir. Bu hareketlerin dinleyici taraf›ndan belirli
flekillerde anlamland›r›ld›¤› görülür. Bütün olarak beden dili fleklinde ifade edilen vücudun bu
hareketlerinde, yüz ile ile ilgili olan mimikler ve
di¤er vücut hareketleri olan jestlerin do¤al halleri ve içerik ile uyum içinde ortaya ç›kmas› gerekir. Vücudun bu türden hareketleri ile konuflman›n uyumu dinleyici üzerinde oluflturulmak istenen etki için çok önemlidir ve bu anlamda konuflmay› bütünleyen bir özellik tafl›r. Beden dili
ile konuflma aras›ndaki uyumu, konuflmac›n›n
heyecan›, haz›rl›ks›zl›¤›, planlanan ancak do¤all›¤›n› kaybeden abart›l› hareketleri bozabilir. Konuflma d›fl› olan ancak konuflmayla uyumlu olmas› gereken bu vücut hareketlerinin belirli kültür ortamlar›nda ortak alg›lar oluflturmas› dolay›s›yla her hareketin bütün toplumlarda ayn› alg›y›
ortaya ç›karmayabilece¤i hesaba kat›lmal›d›r.
Konuflma türlerini ay›rt edebilmek
Sözlü anlat›mda konuflmac›n›n belirli bir haz›rl›k
yaparak yine belirli bir dinleyici kitlesine yönelik
gerçeklefltirdi¤i haz›rl›kl› konuflmalar›n yan› s›ra
belirli bir araflt›rmaya, plana, programa gerek
duymadan gerçeklefltirdi¤i günlük, haz›rl›ks›z konuflmalar vard›r. Günlük hayat›n içinde pek çok
kez yap›lan, genel olarak belirli bir araflt›rma, haz›rl›k ve plan çerçevesinde belirli bir dinleyici
kitle karfl›s›nda gerçeklefltirilmeyen selamlaflma,
hat›r sorma, tan›flma ve tan›flt›rma, kutlama, bafl
sa¤l›¤›, özür dileme, adres sorma ve söyleme gibi sosyal gerekçelerle ortaya konulan konuflmalar haz›rl›ks›z konuflmalard›r. Belirli bir dinleyici
kitlesine yönelik planl›, programl› flekilde gerçeklefltirilen konuflmalar ise haz›rl›kl› konuflmalard›r. Dinleyici kitle karfl›s›nda gerçeklefltirilen
bu konuflmalar›n baz›lar› tek bir konuflmac›, baz›lar› da bir grup konuflmac› taraf›ndan yap›lmaktad›r. Nutuk, konferans, aç›k oturum, panel,
forum, sempozyum, kurultay, seminer, münaza-
ra, röportaj, mülakat, aç›fl konuflmas› haz›rl›kl›
olarak yap›lan ve dinleyici kitle karfl›s›nda gerçeklefltirilen konuflmalard›r.
N
AMAÇ
5
Baflar›l› bir sunum için dikkat edilmesi gereken
temel ilke ve teknikleri de¤erlendirebilmek
Sunumla ilgili sürecin ilk aflamas› haz›rl›kt›r. Konuflma yapacak kifli bu aflamada sunumun içeri¤ini, ortam›n›, hedef kitlenin niteliklerini ve beklentilerini, sunumun yard›mc› araçlar›n› dikkate
alarak haz›rl›k sürecini tamamlamal›, sunum öncesinde bütün bunlarla ilgili son kontrollerini
yapmal›d›r. Sunum s›ras›nda konuflmac›, sesini
ortamda herkese sa¤l›kl› bir biçimde ulaflt›rd›¤›ndan emin olmal›, aç›k, anlafl›l›r ve hedef kitlenin
nitelikleri ile uyumlu bir üslupta sunumunu yapmal›, dinleyicinin dikkatini konuflma üzerinde
canl› tutabilmek için dikkat e¤risini gözeterek
gerekli durumlarda örnekler, anekdotlar, bas›l›
veya iflitsel-görsel yard›mc›lardan yararlanmal›,
yer yer sunumun o bölümüne kadarki k›s›mlar›na dair özetlemeler yapmal›d›r. Sunum sona ererken dinleyicinin dikkatinin yo¤un oldu¤unu hesaba katarak konuflman›n son bölümünü kararl›,
ak›lda kal›c›, varsa eylem talebini ifade ederek
ortaya koymal›, konuflman›n sona erece¤ini hat›rlatt›ktan sonra konuflmas›n› gereksiz yere uzatmamal›d›r. Soru cevap bölümü varsa öncelikle
konuflmac› buna yönelik haz›rl›k yapmal›, kendisine yöneltilebilecek sorular› belirlemeye ve bu
sorulara cevaplar verebilmeye çal›flmal›, soru-cevap bölümünde de soruyu do¤ru anlad›¤›ndan
emin olmal›, orada bulunanlar›n rahat soru sorabilmeleri için onlar› rahatlat›c› bir tav›r ve yaklafl›m içinde olmal›, sorunun önemli noktalar› ile
ilgili notlar almal›, sorulara aç›k biçimde cevaplar vermeli, cevap verirken sadece soruyu soran
kifliye de¤il orada bulunanlar›n tamam›na yönelik bir tav›r ve tutum içinde cevaplar vermeli,
karfl›l›kl› diyalo¤a dönüflen soru-cevaplardan kaç›nmal›d›r.
N
AMAÇ
6
213
Türkçenin sözlü iletiflimde dikkate al›nmas› gereken söyleyifl özelliklerini aç›klayabilmek
Konuflmac›n›n Türkçenin söyleyifl özelliklerini tan›mas›, gerek Türkçe gerekse baflka dillerden al›nan söz ve biçimlerin Türkçede nas›l söylendi¤ini bilmesi gerekir. Di¤er taraftan konuflman›n aralar›na s›k›flt›r›lan, kullan›lmad›¤›nda bir eksiklik
oluflturmad›¤› gibi kullan›ld›¤›nda konuflmac›n›n
donan›ms›zl›¤›ndan kaynakland›¤› kabul edilen,
konuflmac›n›n dikkat eksikli¤i ile de çok yak›ndan iliflkili oldu¤u bilinen ››, h›, fley, yani, falan,
evet, tamam m›, oldu, iflte, art›, dermiflim, ondan
sonra, neyse, efendime söyleyim, anlatabildim mi
vb. asalak ses ve sözlerden kaç›n›lmal›d›r.
214
Türk Dili-II
1. Afla¤›daki tan›mlamalardan hangisi yanl›flt›r?
a. Bo¤umlanma, ci¤erlerden gönderilen havan›n
a¤›z ve burun yolundaki ses ayg›tlar›n›n yard›m›yla a¤›zdan ç›karken konuflma sesi biçimlerini almas›d›r.
b. Vurgu, sözcüklerde ve sözcük öbeklerinde baz›
hecelerin, cümlenin bütününde de baz› sözcüklerin di¤erlerine göre daha yüksek tonda seslendirilmesidir.
c. Durak, özellikle vurgulanan bir yarg›n›n, mesaj›n, yüksek tonlu ifadenin veya bir sorunun ard›ndan gelen k›sa süre sessizliktir.
d. Ezgi, titreflen, ses veren varl›¤›n titreflim say›s›n›n az ya da çok olufluna denir.
e. T›n›, bir sesi baflka seslerden ay›rmam›z› sa¤layan niteli¤e denir.
2. Afla¤›dakilerden hangisi konuflman›n fizyolojik olmayan yönüyle ilgilidir?
a. ‹nand›r›c›l›k
b. Do¤all›k
c. Aç›kl›k
d. Hoflagiderlik
e. Tonlama
3. Afla¤›dakilerden hangisi sözlü iletiflimde beden dilinin kullan›m›yla ilgili dikkat edilmesi gereken özelliklerden de¤ildir?
a. Beden dili ne konuflman›n önüne geçecek flekilde abart›l› ne de konuflman›n gerektirdi¤i vücut
hareketlerinden yoksun olmal›.
b. Konuflmac›, bedenin hareketleri ile bu hareketlerin anlam›, dinleyici üzerinde oluflturdu¤u alg›
aras›ndaki iliflkiyi tan›mal›.
c. Konuflmac›; her konuflma türünde ve her dinleyici grubu karfl›s›nda ayn› davran›fl› ve görünüflü sergileyerek tutarl› olmal›.
d. Ayn› vücut hareketlerinin baflka kültür ortamlar›nda sergilenmeleri s›ras›nda ayn› tepkileri göremeyebilece¤i dikkate al›nmal›, dolay›s›yla konuflma öncesinde dinleyici bu özellikleri ile de
tan›nmal›.
e. Konuflmac›, bak›m›, giyimi, genel tav›rlar› k›sacas› görünüflü ile dinleyici üzerinde olumlu bir
alg› oluflturmal›.
4. Afla¤›dakilerden hangisi haz›rl›kl› konuflmay› gerektirir?
a. Selamlaflma
b. Tan›flma ve tan›flt›rma
c. Özür dileme
d. Adres sorma ve söyleme
e. Bilimsel bilgi aktarma
5. Afla¤›dakilerden hangisi ifl görüflmelerinde dikkat
edilmesi gereken hususlardan biri de¤ildir?
a. Görüflmede aç›k, anlafl›l›r bir dil yerine dolayl›
ve belirsiz ifadeler kullan›lmal›.
b. Görüflme için randevu veren kifli veya kurum,
görüflmenin sa¤l›kl› bir flekilde gerçekleflebilece¤i yer ve saat aral›¤›n› belirleyerek randevu
vermeli.
c. Görüflme, her durumda bir programa, randevuya ba¤l› olarak gerçeklefltirilmeli ve görüflmenin
yeri, saati, süresi teyit edilmeli.
d. Görüflme öncesinde taraflar hem birbirleri ile
hem de görüflme konusu ile ilgili gerekli bilgileri toplam›fl, haz›rl›klar›n› yapm›fl olmal›.
e. Görüflmeye kat›lanlar giyim kuflam, temizlik ve
bak›m konular›nda hassas olmal›.
6. “Do¤a bilimlerinden sanata, edebiyattan teknik
alanlara, e¤itimden siyasete kadar uzmanl›k gerektiren herhangi bir konuda, bu içeri¤i anlayabilecek ve
sorular yöneltebilecek dinleyici kitlesi karfl›s›nda yap›lan konuflmalardand›r. Konunun uzman› bir kifli, bu
özellikteki dinleyici kitlesinin beklentilerine uygun olarak konuflmas›n› bilimsel veriler, analizler ve yarg›lar
ile sunar. Bu konuflma türüne genellikle bilimsel faaliyet yürüten veya bu nitelikte faaliyetlere gereksinim duyan resmî veya özel kurum ve kurulufllar ev sahipli¤i
yapar; bu konuflma türünün sunum süresi genellikle
45 dakika-1 saat olarak tercih edilir.” Afla¤›dakilerden
hangisi bu özellikleri bar›nd›ran bir konuflma türüdür?
a. Aç›k Oturum
b. Panel
c. Konferans
d. Nutuk
e. Sempozyum
7. Afla¤›dakilerden hangisi haz›rl›kl› konuflmalar›n
özelliklerinden de¤ildir?
a. Bilimsel bilgi gerektiren konularda konuflmak
b. Öngörülemeyen zamanlarda ve belirli sosyal rollerin gere¤i olarak konuflmak
c. Konuflmay› bas›l›, iflitsel ve görsel yard›mc›larla
desteklemek
d. Konu ile ilgili bilgi almak üzere orada bulunan
dinleyiciye yönelik konuflmak
e. Belirli bir plan ve yöntem çerçevesinde konuflmak
8. Afla¤›dakilerden hangisi aç›k oturumla ilgili do¤ru
bir bilgidir?
a. Aç›k oturumlar bir konunun, bir grup kifli taraf›ndan tart›fl›larak ele al›nmas›d›r.
b. Aç›k oturumlarda konuflmalar› bir düzenleme
kurulu seçer.
c. Aç›k oturumlarda temel olarak soru cevap tekni¤inden yararlan›l›r.
d. Aç›k oturumlarda amaç, herhangi bir görüflün
do¤rulu¤unu ortaya ç›karmakt›r.
e. Aç›k oturumlar dinleyici kitlesinin olmad›¤› ortamlarda düzenlenir.
9. Afla¤›dakilerden hangisi sözlü sunum s›ras›nda dinleyicinin dikkatini çekmeye yönelik tekniklerden biri
olamaz?
a. K›saltmalar›n, jargonlar›n kullan›lmas›
b. Sunulan önerilerin dinleyicilere nas›l avantajlar
sa¤lad›¤›na de¤inilmesi
c. Dinleyicilere sunumla ilgili sorular›n sorulmas›
d. Beden dili anlafl›l›rl›¤a hizmet edecek flekilde etkin kullan›lmas›
e. Anlat›lanlar sözlü resimlere çevrilerek ifade edilmeye çal›fl›lmas›
10. Afla¤›daki sözcüklerden hangisinde ünlü uzunlu¤u
anlam› de¤ifltirmektedir?
a. Gönül
b. fiura
c. Engin
d. Sahip
e. Öykü
215
216
“
Türk Dili-II
Sonradan “Türk milleti” ifadesinin bafl›na “Büyük” s›fat›n› eklemifl, cümle içindeki “büyük gün”ü ise “kutlu
gün” fleklinde de¤ifltirmiflti.
Çankaya’da Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü belgeler arflivinde 7 beyaz sayfa...
Üzerinde tan›d›k bir el yaz›s›... Tan›d›k sözcükler...
Baz› sat›rlar›n üzeri çizilmifl, yenileri yaz›lm›fl.
Bu sayfalar› tan›yorsunuz; defalarca gördünüz:
O gün, yani 29 Ekim 1933 günü, Cumhuriyet’in 10. y›ldönümü kutlan›rken Ankara’da, Hipodrom’daki kürsüde konuflan liderin elindeydi o sayfalar...
“Gece çal›flt›m, yazd›m”
Kutlamalar yaklafl›rken yak›n›ndakilere “Onuncu y›ldönümünde ne söyleyece¤iz? Düflünüp bir fleyler haz›rlayal›m” demiflti.
O günden itibaren herkes 10. y›l nutku üzerine düflünmeye koyuldu. Hikmet Bayur, emri al›fllar›n›n ikinci günü, Atatürk’ün uyand›¤› haberini al›nca akl›nda baz› fikirlerle odas›na gitti.
Ama ondan önce Atatürk söze girdi:
“Gece çal›flt›m ve nutku yazd›m” dedi.
Bayur bu kâ¤›tlar› ald›, hemen okudu.
Temize çekilmemifl bir konuflma metniydi bu...
Atatürk, do¤rudan milletine hitap ediyor ve geçen 15
y›l›n muhasebesini yaparken, ilerde yapacaklar›n›n da
ipuçlar›n› veriyordu.
“Türk”ün bafl›na “Büyük” eklemifl
‹lk sayfa “Türk milleti” hitab›yla bafll›yordu.
“‹stiklâl Savafl›’na bafllad›¤›m›z›n 15’inci y›l›nday›z” cümlesinde “‹stiklâl”in üzerini çizip
“Kurtulufl” yapm›flt›. Sonra hâlâ kulaklar›m›zda ç›nlayan
o ünlü cümle geliyordu:
“Bugün Cumhuriyetimizin onuncu y›l›n› doldurdu¤u en
büyük bayramd›r. Kutlu olsun!”
Cümlenin devam›nda “Türk milletinin bir ferdi olarak
bu büyük güne kavuflman›n derin sevinç ve heyecan›
içindeyim” diyordu.
Mecburiyet yetmez, azim gerekir
Devam› flöyleydi: “Yurttafllar›m!
Az zamanda çok ve büyük ifller yapt›k...
Bu ifllerin bafl›ndaki en büyük yap›, temeli...”
Cümlenin buras›nda bir okla sayfan›n bafl›na gitmifl ve
flunu eklemiflti,
“...Türk kahramanl›¤› ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye Cumhuriyeti’dir. Bundaki muvaffakiyeti, milletin bir
ve beraber olarak azimkârane yürümesine borçluyuz.”
Cümlenin 2. sayfadaki devam›nda flu ifade vard›: “Fakat
yapt›klar›m›zdan asla memnun ve ma¤rur olamay›z.”
Sonra bu cümleyi flöyle düzeltmiflti:
“Fakat yapt›klar›m›z› asla kâfi göremeyiz. Çünkü daha
çok ve daha büyük ifller yapmak mecburiyeti karfl›s›nday›z.”
Bu son cümleyi de “mecburiyeti ve azmindeyiz” diye
düzeltmiflti sonra..
Milli kültür vurgusu
“Yurdumuzu dünyan›n en mamur ve en medeni memleketleri seviyesine ç›karaca¤›m›z›, milletimizi en genifl
refah, vas›ta ve kaynaklar›na sahip k›laca¤›m›z›” söyledikten sonra bir ek yapm›fl, ç›tay› daha da yükseltmiflti:
“Milli kültürümüzü muas›r medeniyet seviyesinin üzerine ç›karaca¤›z.”
Metin, 3. sayfada flöyle devam ediyordu:
“Bunun için bizce zaman ölçüsü geçmifl as›rlar›n gevflek zihniyetine göre de¤il, asr›m›z›n sürat ve hareket
mefhumuna göre düflünülmelidir. Geçen zamana nispetle daha az zamanda daha çok çal›flaca¤›z, daha büyük ifller baflaraca¤›z. Bunda muvaffak olaca¤›m›za flüphem yoktur. Çünkü Türk milletinin karakteri yüksektir.
Çünkü Türk milleti zekidir, zekâya hürmet eder. Ve
çünkü Türk milletinin yürütmekte oldu¤u terakki ve
medeniyet yolunda elinde ve kafas›nda tuttu¤u meflale
ilimdir.”
Ne mutlu Türküm diyene
4. sayfadan bir baflka paragraf:
“Büyük Türk milleti...
fiimdiye kadar (üstünü çiziyor) on befl y›ldan beri, beraber giriflti¤imiz ifllerde muvaffakiyet vaat eden çok
sözlerimi iflittiniz. Bahtiyar›m ki bu sözlerimin hiçbirinde milletimin, senin itimats›zl›¤›n›...” diye devam edecekken “itimats›zl›¤›n›” kelimesini çiziyor ve flöyle devam ediyor:
“...hakk›ndaki itimad›m› sarsacak bir isabetsizli¤e u¤ramad›m.
“Bugün ayn› iman ve katiyetle söylüyorum ki, milli ülküye sad›k... (“sad›k”›n üzeri çizilmifl) tam bir bütünlükle yürümekte olan Türk milleti, az zamanda bütün
medeni âleme büyük oldu¤unu ispat edecektir.” (“ispat
edecektir” silinmifl “bir kere daha tan›tacakt›r” diye yaz›lm›fl.)
Bu sayfan›n sonunda “Ne mutlu Türküm diyene” cümlesi var. Ancak sonradan bu cümlenin üzeri çizilmifl,
araya bir sayfa eklenmifl.
“Beni Hat›rlay›n›z!”
Atatürk’ün “5/1” diye numaralad›¤› devam sayfas›nda
çok ilginç bir bölüm var:
“Asla flüphem yoktur ki, Türklü¤ün unutulmufl büyük
medeni vasf› ve kabiliyeti bundan sonraki inkiflaf› ile
atinin yüksek medeniyet ufkundan yeni bir günefl gibi
do¤acakt›r.
Bu söylediklerim hakikat oldu¤u gün, senden ve bütün
medeni befleriyetten dile¤im fludur:
Beni hat›rlay›n›z!”
Sonradan bu son iki cümlenin yan›na iflaret koymufl ve
üzerlerini çizmifl.
Daha büyük flerefler
Ve son sayfa: “Türk milleti!
Ebediyete ak›p giden her on senede bu büyük millet
bayram›n›, daha büyük flerefler, saadetler, sulh ve (“sulh
ve”nin üzeri çizilmifl) huzur ve refah içinde kutlaman›
gönülden dilerim.
217
Ne mutlu Türküm diyene!”
Hikmet Bayur
“O hazin cümleyi kald›rmas›n› rica ettim, sildi!”
Hikmet Bayur, “Atatürk’ten An›lar” kitab›nda (Türk Tarih Kurumu Ankara, 1998) 10. y›l nutkunun ilk halini
okudu¤u günden flu an›y› aktar›yor:
“Son sayfaya gelince durdu. Duyguland›.
‘Bu söylediklerim hakikat oldu¤u gün, senden ve bütün medeni befleriyetten dile¤im fludur: Beni hat›rlay›n›z!’
Bu sözler bana çok hazin gelmiflti, adeta bir vedanâme
hissi veriyordu.
Bütün milletin o güne onunla eriflmeyi diledi¤ini ve düflündü¤ünü söyleyip bu cümleyi kald›rmas›n› rica ettim.
Cümlenin sonunda görülen iflareti koydu, sonra müsveddeyi gören hemen herkes ayn› fleyi tekrarlay›nca
cümleyi sildi.”
Kaynak: Can Dündar, Milliyet Gazetesi, 28 Ekim 2010
”
218
Türk Dili-II
1. d
S›ra Sizde 1
Do¤ru ve güzel konuflmada oluflma ve bo¤umlanarak
sözcüklere dönüflme sürecinde sesin; s›kl›¤›, tonlamas›,
ezgisi, vurgusu, duraklamas›, t›n›s›, ses ye¤inli¤i, pesli¤i veya tizli¤i, iflitilebilirli¤i, esnekli¤i, ak›c›l›¤›, hofla giderli¤i gibi fizyolojik özellikleri dikkate al›nmal›d›r. Bütün bu özellikler sesin mesaja dönüflmeden önceki yönüyle, dinleyiciye fizyolojik olarak ulaflmas›yla ilgilidir.
Seslerin sözcüklere dönüflmesinden sonra, sözlü iletiflimde konuflman›n içerik yönü, bir baflka ifadeyle mesaja dönüflme yönü ön plana ç›kmaktad›r.
2. e
3. c
4. e
5. a
6. c
7. b
8. a
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “lKonuflma ile ‹lgili Temel
Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤ru, Güzel ve Etkili Konuflman›n Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beden Dili ve Sözlü Anlat›mdaki Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konuflma Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konuflma Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baflar›l› Sunum ‹lkeleri ve
Teknikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözlü Anlat›mda Baz› Söyleyifl Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Jestler, mimikler ve genel tav›r sözlü iletiflim s›ras›nda
konuflmay› bütünleyen konuflma d›fl› unsurlard›r. Jestler, mimikler ve bütün bunlar›n ortak görüntüsü olan
tav›r; konuflman›n içeri¤ine ve konuflmac›n›n psikolojik
durumuna göre biçimlenir. Kiflinin konuflma s›ras›nda
genel olarak yüz ve vücut hareketlerini kontrol edebilmesi gerekir. Bunu sa¤larken de beden dili ile konuflman›n içeri¤i aras›ndaki do¤al uyumu gözetmelidir. Konuflmac›n›n dinleyici karfl›s›nda kurdu¤u sözlü iletiflimde bu uyumu tamamlayan bir baflka unsur konuflmac›n›n giyim kuflam› ve bak›m›d›r. Dinleyicinin konuflmac›yla ilgili belirli kanaatler tafl›mas›nda jestler, mimikler,
genel tav›r, bak›m ve giyim kuflam bir bütün halinde etkili olur.
Kifli do¤ru, güzel ve etkili bir konuflma yapmak istiyorsa yüzün, ellerin, vücudun hareketlerini kontrol etmeli;
bu hareketlerle konuflman›n içeri¤i aras›ndaki uyumu
gözetmeli; bunu yapabilmek için de bu hareketlerin
herbirinin anlam›n› ve dinleyici üzerindeki etkisini tan›mal›. Bu noktada konuflmac›, söz konusu hareketlerin
ortak alg›lar oluflturmas›nda belirleyici olan kültürel kal›plar› tan›mal›, kültür farkl›l›klar›nda dinleyicinin bu
hassasiyetlerini gözetmelidir.
219
S›ra Sizde 3
Konuflmac›n›n sunum s›ras›nda dikkat etmesi gereken
en genel husus, dinleyicinin konuflmayla ba¤›n› güçlü
tutmakt›r. Bunun için hem konuflman›n içeri¤i iyi düzenlenmifl olmal› hem de öne ç›kar›lmak istenen içerikle ilgili olarak k›sa süreli duraklama, alçalan ve yükselen tonlama gibi sese dayal› tekniklerle yer yer dinleyicinin dikkati konuflma üzerinde toplanmal›d›r. ‹çeri¤in
dinleyiciler için gereklili¤i ve önemine dair vurgulamalar yap›lmal›, dinleyicilere sorular yöneltilmeli, yer yer
dinleyicinin be¤enisine hitap eden güzel sözlere yer
verilmeli; dinleyici ile kurulacak ba¤larda güven ve samimiyetin sa¤lanmas›na özen gösterilmeli; dinleyiciye
karfl› bir üstünlük aray›fl›ndan kaç›n›lmal›; do¤ru ve yeterli nefes al›p verme sa¤lanmal›, dolay›s›yla konuflman›n ak›c›l›¤› bu yönüyle bozulmamal›; beden dilinin konuflman›n önüne geçmemesine ve içerikle uyumlu olmas›na dikkat edilmeli; bilgilerin aç›k ve hedef kitlenin
düzeyine göre oluflturulmas› sa¤lanmal›, çok özel akademik koflullar d›fl›nda, konuflma terimlere bo¤ulmamal›; yer yer kat edilen mesafelere dair hat›rlat›c› bilgiler aktar›lmal›.
A¤ca, H. (1999). Sözlü Anlat›m. Ankara: Gündüz E¤itim ve Yay›nc›l›k.
Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle
Dilbilim. Ankara: TDK Yay›nlar›.
Aktafl, fi., Gündüz, O. (2001). Yaz›l› ve Sözlü Anlat›m
Kompozisyon Sanat›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.
Eker, S. (2003). Ça¤dafl Türk Dili. Ankara: Grafiker
Yay›nlar›.
Ergin, M. (1993). Tük Dil Bilgisi. ‹stanbul: Bayrak Yay›nlar›.
Erkman Akerson, F. (2008). Dile Genel Bir Bak›fl. ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›.
Koç, S. (2008). Üniversiteler ‹çin Dil ve Anlat›m.
Konya: Tablet Yay›nlar›.
Kops, G.,Worth, R. (2000). Etkili ve Güzel Konuflma
Sanat›. Çev. Melih Üzmez. ‹stanbul: Gün Yay›nlar›.
Stuart, C. (2002). Baflar›ya Giden Yolda Etkili Konuflma Yöntemleri. Çev. Ebru K›l›ç. ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.
fienbay, N. (2004). Al›flt›rmal› Diksiyon Sanat›. ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.
Toklu, O. (2003). Dilbilime Girifl. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.
Vural, B.(2003). Uygulama ve Örneklerle Do¤ru ve
Güzel Konuflma. ‹stanbul: Hayat Yay›nlar›.
Yaman, E. (2006). Do¤ru, Güzel ve Etkili Konuflma
Sanat› Sözlü Anlat›m. Ankara: Gazi Kitabevi.
Zülfikar, H. (2008). Do¤ru Yazma ve Konuflma Bilgileri. Ankara: Zerpa Yay›nlar›.
Temizyürek, F. ve vd. (2007). Konuflma E¤itimi. Ankara: Öncü Kitap.
Topçuo¤lu, F. ve Özden, M. (2012). Diksiyon ve Konuflma E¤itimi. Ankara: Pegem Yay›nc›l›k.

TÜRK D‹L‹-II - Onlinedil.net

Transkript

Benzer belgeler

e-bülten - Eyüboğlu Eğitim Kurumları

7 SM58 - Spormeydani.org

50 dk - ENKA SPOR KULÜBÜ

Bülten 26 - Hindistan Gezi Rehberi

PDF ( 11 )