istanbul deniz müzesi komutanlığı

TEMA–5:SEYİR YARDIMCI ALETLERİ VE GELİŞİMLER
En temel seyir yardımcı aletleri, yön bulmamızı sağlayan pusula, haritadaki boylam
noktalarını öğrenmek için kronometre ve enlemleri öğrenmek için de "sekstant"tır. Açık
denizde yerimizi belirlemek ancak bu üçünün birlikte ve olabildiğince az hata payıyla
kullanılması ile mümkündür.
Pusulanın İcadı
Dünya'nın neresinde durursanız durun, elinizde bir pusula varsa size kuzey kutbunu gösterir.
Okyanusun ortasında olduğunuzu düşleyin; her taraf sularla çevrili, hava da bulutlu ve güneş
görünmüyor. Elinizde bir pusulanız yoksa yönünüzü nasıl tayin edeceksiniz? GPS uyduları ve
diğer ileri teknoloji seyir aletleri icat edilmeden önce insanoğlunun en kolay ve en ucuz
yönlendirme aleti pusulalardı.
Pusulayı MS 100 yılında Çinliler icat etti. Manyetik bir ortamda serbest bırakılan bir objenin
kuzeye yöneleceği prensibinden hareketle pusulanın keşfi gerçekleşti. Pusula (İtalyanca’dan
Bussola), yön gösteren, kerteriz alıp mevki bulmaya yardım eden mıknatıslı veya cayro ile
çalışan seyir aletidir. Fransa’da pusuladan ilk olarak 1200′de söz edilmeye başlandı. Bunu,
1207′de İngiltere ve 1213′te İzlanda izledi. Pusulanın ilkel bir yapısı vardı o zamanlar. İlk
önemli gelişmeyi gerçekleştiren Pierre de Maricourt oldu (1269). İğneyi bir mile geçirdikten
sonra, bunu bir yanı saydam ve derecelenmiş bir kutunun içine yerleştirdi. Böylece
gemicilerin pergeli halini alan bu gereç, artık onlara etkili bir rehber olabilecek; bilinmeyen
denizlere açılmalarını ve büyük keşifler çağını açmalarını sağlayacaktı.
Kronometrenin İcadı
Belirli bir zaman diliminde yapılan işin hassas olarak ölçülmesi gereksinimini ilk duyan
denizciler olmuştur. Bütün dalgaları birbirine benzeyen denizlerde yaşamlarını
sürdürebilmeleri hangi konumda olduklarını bilmelerine bağlı olduğundan, bu amaçla özel
yöntemler geliştirmişlerdir. Her otuz saniyede bir altüst ettikleri kum saatlerini kullanarak,
belirli aralıklarla düğümledikleri halatlarını suya bırakıp küpeşteden geçen düğümleri sayarak
hızlarını bulmuşlar, her dört saatte bir altüst ettikleri kum saatleriyle de toplam seyir sürelerini
belirleyip, konumlarını hesaplamışlardır. Saatte yapılan deniz milinin ölçüsü olarak Knot
(düğüm), günümüzde denize halat bırakmak yerine GPS kullanılarak ölçülse de adını hala
korumakta, insan hayatı ile ilgili zamana bağlı bilgi birikiminin değerini yitirmediğini
göstermektedir. Okyanuslara açılan denizcilerin, keşfettiği dünyanın ayrıntısı, kum saatiyle
ölçülemeyecek kadar fazla olduğundan, taşınabilir en hassas mekanik saati icat edecek olana
18. yüzyılın en büyük teknoloji ödülü vaad edilmiş, 1773’te bu ödül günde saniyenin üçte biri
kadar hata yapan saati icat eden John Harrison’a verilmiştir. Büyük keşif çağı boyunca
denizciler okyanuslarda bulundukları boylamı hesaplayabilecekleri herhangi bir araç olmadan
dolaştılar. Pek çok bilim adamı boylam sorununun gökyüzündeki yıldızların düzenli olarak
gözlenmesiyle çözüleceğini düşünür ve bu yolda araştırmalar yaparken, John Harrison adında
bu adam inanılmazı yaptı: Bugün kronometre dediğimiz, denizde zamanı kesin olarak bilmeye
yarayan saati. Üç boyutlu dünyamızda dördüncü boyutu -zamanı- kullanarak çeşitli noktaları
birbirleriyle ilişkilendirdi. Dünyada rota belirleme işini yıldızların elinden aldı ve bu sırrı bir
cep saatinin içine kilitledi. ve yaklaşık 200 yıl radyo sinyalleri ile mevkii bulma icat edilene
kadar bu sistem kulanıldı
Enlem ve Boylam Denizciler İçin Neden Önemlidir? Dünya, iki ucundan, yani kutuplardan
hafifçe basık bir küre biçimindedir. Bu küre üzerindeki herhangi bir yerin konumunu
belirlemek için, kürenin paralel ve meridyen denilen çemberlerle hayali olarak bölünmesi
düşünüldü: bu çemberlerin kesişme noktaları yer tayininde büyük rol oynar. Ekvator
Dünya’yı, Güney Yarımküre ve Kuzey Yarımküre olmak üzere iki eşit bölüme ayıran hayali
bir dairedir. Paraleller, ekvator düzlemine «paralel» dairelerdir. Paralel dairelerin birbirine
uzaklığı 111 kilometredir, uzunlukları ise, Dünya küre biçiminde olduğundan eşit değildir. Bu
paralellerin en büyüğü olan ekvatorun uzunluğu 40076 kilometredir, kutuplarda ise paraleller
sıfıra indirgenmiş birer noktadır. Kuzeye doğru 90, güneye doğru 90 paralel vardır. Bunlar
ekvatorda sıfır ve kutuplarda 90 derece olmak üzere enlemi ölçmeğe yarar. Örneğin 42 derece
kuzey enleminde bulunan Sinop ekvator ile Kuzey Kutbu arasında aşağı yukarı yarı yoldadır.
Kutuplardan geçen daireler ise meridyenleri meydana getirir. Bunların uzunluğu değişmez ve
ekvator çevresiyle hemen hemen eşittir. Aralarındaki uzaklık ekvatorda ve kutuplar yakınında
farklıdır. Meridyenler, boylamı ölçmeğe yarar. Bunun için, İngiltere’de, ünlü gözlemevinin
bulunduğu Greenwich’ten geçen meridyen başlangıç alınmıştır. Greenwich meridyeni üzerinde boylam sıfır derecedir. Öteki meridyenlere de batıya doğru 0′dan 180′e ve doğuya doğru da
gene 0′dan 180′e kadar numara verilmiştir. Okyanusun ortasında bulunan bir gemici hangi
noktada bulunduğunu anlamak için bir yer belirlemesi yapar. Bir sekstant yardımıyla, öğleyin,
Güneş’in ufuk üzerindeki yüksekliğini ölçmekle bulunduğu enlemi saptayabilir. Boylamı
bulmak içinse gene öğleyin, esas olarak meridyen saatine göre ayarlanmış bir kronometreye
bakar. Bir saatlik fark 15 derece anlamına gelir. Sözgelimi eğer hesaplar 40 derece kuzey
enlemi ve 20 derece doğu boylamı gösteriyorsa, gemici Atlas Okyanusu’nda Portekiz
açıklarında, kıyıdan 900 kilometre kadar uzakta bulunduğunu öğrenmiş olur. Bu teknik,
günümüzde yerini daha yaygın olarak radyoelektrik ölçü yöntemlerine bırakmıştır.
Sekstant Denizlerde gemicilerin, bulundukları yerin mevkiini anlayabilmeleri için, güneşle
ufuk düzlemi arasındaki açısal mesafeyi ölçen optik seyir cihazı. Dairenin altıda biri
büyüklüğünde bir açıya sahip olduğu için, sekstant ismini almıştır. Sekstant aynı zamanda
gemiden veya uçaktan herhangi bir gök cisminin yüksekliğini ölçmeye de yarar. Bunlardan en
basiti kuzey yarım kürede kutup yıldızının açısal yüksekliğini bulmaktır. Sekstantla en hassas
mevki tayini, güneşin en yüksek noktasına ulaştığı öğlen vakti yapılır. Bu en yüksek noktaya
güneşin üst yücelim noktası denir.
Sekstantla açı ölçmek için, sekstant dürbününden gemici, ufuk hattına bakar. Gemici, gemi
güvertesinde dik olarak durduğu ve gemiyle beraber sallandığı için ölçülecek açı hiç
değişmez. Güneşin aynalardan yansıyan görüntüsü de tam ufuk hattına çakıştığı an sekstant
açısı okunur. Açının okunduğu yerel saat da tablolarda kullanılmak üzere hassas olarak tespit
edilir.
Günümüz teknolojisi: Günümüzde uydularla bağlantılı olarak çalışan, GPS (Küresel
Konumlandırma Sistemi) aletleri kullanılarak kolaylıkla koordinat bilgilerine ulaşılmaktadır.(
Yerden 36000 km uzakta uzayda bulunan bir çeşit ayna görevi gören yerden aldığı sinyalleri
tekrar daha geniş alanı kapsayarak aynı sinyali dünyaya gönderen cihaza uydu denir.) İleri
teknoloji ürünü radar ve sonar cihazları gelişmiş iletişim araçları günümüz seyir yardımcı
aletlerinin vardığı noktayı göstermektedir. Teknoloji ve bilimdeki gelişmelerin hızı oranında
bu cihazlar da gelişim gösterecektir.
Radar, uzaktaki hedefleri mikrodalga yansıtma metodu ile tespit eden cihazdır. Radar, "Radio
Detecting And Ranging" kelimelerinin baş harfleri alınarak kullanılmaktadır. Radarın çalışma
prensibi ses dalgası yansıma prensibine çok benzer. Sesi yansıtan bir nesneye doğru
bağırılması halinde (örneğin bir kayalık vadide veya mağarada) bir yankı işitilir. Eğer sesin
havada yayılma hızı biliniyorsa nesnenin mesafesini ve genel yönü hesaplanabilir. Dönüş
yankısı için geçecek süre, ses hızı biliniyorsa kabaca hesaplanabilir. Radyo frekans enerjisi
nesneye ulaşır ve tekrar nesneden yansıyarak geri döner. Enerjinin buradan küçük bir kısmı
yansır ve radara geri gelir. Dönen bu bölüme aynen ses terminolojisinde olduğu gibi "yankı"
adı verilir. Radar seti yankıyı yansıtan nesnenin yön ve mesafesini tespit etmek için kullanır.
Radar cihazını Alman mühendis Christian Hülsmeyer icat etmiştir. Elektromanyetik dalgalar
ile gemilerin yerini belirlemekte kullanılabilen icadını 1904 yılında tescil ettirmiştir.
Sonar Sonar (Sound Navigation And Ranging); ses dalgalarını kullanarak cismin boyutunu,
uzaklığını ve diğer verileri almamızı sağlayan alettir. Yarasanın görme yeteneğinden
faydalanılarak geliştirilmiştir. Su altında ses dalgası gönderilerek karşı tarafa geliş gidiş süresi
ile cismin boyutu ve uzaklığı tespit edilmektedir. Sonarlar; askeri amaçlı olarak,
denizaltıların, sualtı mayınlarının yerlerinin tespitinde; maden, arkeolojik kalıntı ve batıkların
bulunmasında, sismik araştırmalarda ve de balıkçılıkta kullanılmaktadır.
MÜZE OBJELERİ
USTURLAB- Yapıldığı dönem göz önüne alındığında, gelişen teknoloji karşısında
geçerliliğini hala koruyan, dünyanın en eski astronomi aletlerinden biri olan, 1222 yılında
Eyyübi Sultanı için, Şam şehri koordinatlarına göre hesap edilerek yapılmış bir usturlabtır.
Üzerinde bulunan 12 burcun simgesi, gümüş kakmadır. Bilimsel bir gelenek, gözlem pratiği
ve teorik görüşlere dayanarak hesaplanmış olan bu usturlab; yıldızların yüksekliğini,
güneşten, gezegenlerden ve aydan olan uzaklıklarını, ufuktaki değişken yerlerini, yerküre
üzerindeki nesneler arası mesafeleri, güneşe dayanarak zamanın ve mevsimlerin
saptanmasında kullanılmaktaydı. Baalbekli Abdurrahman ibn Sinan El-Nacar tarafından
pirinçten yapılmıştır.(0264-Lodos Salonu)
PUSULA- 1869 yılında Tersane-i Amire'de yapılmıştır. Yön
gösteren, optik seyir aletidir. (Lodos Salonu–0279)
PUSULA-1900 yılında Tersane-i Amire'de Mülazım İhsan Efendi
tarafından yapılmıştır. Ahşap kutu içinde olup, pusula kartı kâğıttandır. Yön gösteren, optik
seyir aletidir.(Lodos Salonu–0243)
KRONOMETRE- Peyki Şeref Korveti'nin kronometresi, 19. yüzyıl
sonuna aittir. Kadranı sedefli olup, içinde ve kutusunda eski Türkçe ile "Peyki Şeref"
yazılıdır. Ahşap kutusu, ajurlu metal süslemelidir. Hata etkenleri en aza indirilmiş, hassas
saattir.(Lodos Salonu–1047)
SEKSTANT- Gök cisimlerinin ufuktan yüksekliklerini, dairenin
altıda biri oranında ölçerek denizde mevki bulmaya yarayan alettir. İngiltere yapımı, 20.
yüzyıla aittir. İki aynalı, altı mercekli, bir açı ölçerden ve bir dürbünden oluşur.Ahşap, metal
ve plastikten yapılmıştır.(Lodos Salonu-3881)
SEKSTANT- Gök cisimlerinin ufuktan yüksekliklerini, dairenin
altıda biri oranında ölçerek denizde mevki bulmaya yarayan alettir. ABD yapımı olup, 20.
yüzyıla aittir. Sekstant, dürbün ve aynadan oluşmaktadır. (Lodos Salonu–3929)
TORPİDO DAYREKTÖRÜ- Torpidoları
hedef, rota ve süratine göre ayarlamakta kullanılan bir nişan aletidir.(Depo–0423)
geminin
USKURLU PARAKETE- 1901 yılında Tersane-i Amire'de
yapılmıştır. Sürat, mesafe ölçen alettir.(Lodos Salonu–0244)
YALPA MÜŞİRİ- Fethi Bülend Korveti'ne aittir. 1892 yılında
Osmanlı Bahriyesi'nde üretilmiştir. Pirinç göstergesinin üzerinde eski Türkçe ile "Fethi
Bülend" yazılıdır. Geminin yalpa açısını gösteren alettir.(Lodos Salonu–0214/C)
TEST–5:
1-Geçmişte denizciler bulundukları yeri hangi seyir yardımcı aletlerini kullanarak
belirliyordu? Boşluklara yazınız...................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
2-Pusula nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız.........................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
3-Kronometre nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
4-Sekstant nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız......................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
5-Radar cihazı nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız...............................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
6-Sonar cihazı nedir? Ne işe yarar? Boşluklara yazınız...............................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
ÖĞRENCİ ETKİNLİK ÖNERİLERİ
ETKİNLİK–12:Kendi pusulamızı yapalım
(Gezi Sonrası Etkinlik)
Gerekli Malzemeler: Bir iğne, ya da ince demir bir çubuk, hatta düzeltilmiş bir kâğıt atacı
bile olur. Bir mantar parçası, bir küçük köpük, bir parça plastik vb. İçinde 2,5 cm kadar su
olan 20–30 cm çapında, örneğin kek kalıbı gibi bir kap.
Yapılışı: İlk adım, iğneyi mıknatısa dönüştürmek. Bunun en kolay yolu, iğneyi, mıknatısa
10–20 kez sürtmek. Bir mıknatıs bulamıyorsanız, her evde bulunan bir konserve açacağını
kullanabilirsiniz. Yüzer parçayı, su dolu kabınızın ortasına yerleştirin. Manyetik iğnenizi tam
orta yerine yerleştirin. İşte size sürtünmesiz bir yatak. Çok yavaş bir şekilde dönerek kuzeyi
gösterecektir.
ETKİNLİK–13:Kendi güneş saatimizi yapalım
(Gezi Sonrası Etkinlik)
Gerekli Malzemeler: Bahçede yapılabilecek bir etkinliktir. Bir adet çubuk gereklidir.
Yapılışı: Sabah 06.00’da bahçenin uygun bir yerine bir çubuk dikilir. Çubuğun gölgesinin
düştüğü yer işaretlenir. Daha sonra saat 12.00’de ve 18.00’da gölgenin düştüğü yerler
işaretlenir.06.00 ile 18.00 arasındaki gölgenin düştüğü doğru bir dairenin çapı kabul edilir. Ve
12.00’deki gölgenin düştüğü nokta da içine alınarak bir yarım daire çizilir. Yarım daire 12 eşit
parçaya bölünür. Her bir parça 06.00’dan 18.00’a kadar bir saati gösterir.
ETKİNLİK–14:Pekiştirme çalışması
(Gezi Sonrası Sınıf İçi Etkinlik)
Gerekli Malzemeler: Tahta, tahta kalemi, post-it.
Yapılışı: Öğretmen sınıfı 5-6’şar kişilik gruplara ayırır. Her bir gruptan, Seyir yardımcı
aletleri temasına ilişkin, aklına gelen kavram, kelime veya tümceleri post-itlere kalın uçlu bir
kalemle yazmasını ister.10–15 dakika sonunda grup sözcüleri post-itleri tahtaya yapıştırır.
Daha sonra öğretmenin liderliğinde, tüm post-itler belirli başlıklar altında toplanır. Böylece
öğrenciler, müze gezisinden edindikleri bilgileri gruplamış ve etiketlemiş olurlar. Bu çalışma,
edinilen bilgilerin kalıcı olmasını sağlayacaktır.
ETKİNLİK–15:Beyin Fırtınası
(Gezi Sonrası Sınıf İçi Etkinlik)
Gerekli Malzemeler: Tahta, tahta kalemi.
Yapılışı: Sınıfta yapılacak bu etkinlikte öğretmen öğrencilerine Ölçü nedir? İnsanlar neleri
ölçme ihtiyacı duyarlar?(zamanı-ağırlığı-uzunluğu-alanı-hacmi vs.)Bunun için hangi aletleri
kullanırlar? Ölçü aletleri olmasaydı yaşamımız nasıl olurdu? Sorularını yöneltir. Hep birlikte
bu sorular cevaplandırılır. Seyir yardımcı aletlerinin de bir tür ölçü aletleri olduğu vurgusu
yapılır. Denizde bulunulan yeri belirleyecek ve zamanı ölçecek bir alet olmasaydı neler
olurdu? Sorusu tartışılır. Varılan sonuçlar tahtaya yazılır.