Bölüm 1 - Köksal Çiftçi

MAĞARA RESİMLERİNİ
KADINLAR,
KAYA RESİMLERİNİ
ERKEKLER YAPMIŞTIR
Köksal ÇİFTÇİ*
Giriş
Düşüncelerini yakından tanıdığınız Charles Darwin’in yaşadığı
şu sorunu bilir misiniz? Eğer arkadaşları değerbilir davranıp kuramının bir özetini Alfred Russel Wallace’ın yazısıyla birlikte dergiye
koymasalardı, uğruna kaptığı ölümcül hastalıkla boğuşarak oluşturduğu o eşsiz kuramı, sırf yazısını
geç yayımladı diye kopya sayılacak ve
Darwin, kalan ömrünü sıradan bir insan
olarak geçirecekti.
Ünlü biliminsanı, Türlerin Kökeni
adlı eserinin giriş bölümünde öyküye,
‘Majestelerinin gemisi Beagle’da bir
doğa bilgini olarak bulunduğum sırada, Güney Amerika’da yaşayan organik
varlıkların dağılımındaki ve o kıtanın
bugünkü ve geçmişteki canlıların yerbilimsel ilişkilerindeki belirli olgular gözüme pek çarpmıştı. Bu olgular ..“türlerin kökeni”ne ışık tutacağa benziyordu.
solda Charles Darwin, sağda Alfred Russel
..Ancak beş yıllık bir çalışmadan sonra Üstte
Wallace, altta ise majestelerinin gemisi Beagle.
bu konuda kurguda bulunmaya (speculation) başladım ve kısa bazı notlar aldım; 1844’te bunları genişleterek bana olası (probable) görünen sonucun taslağını elde ettim.’1
diye başlar ve devamını şöyle aktarır:
‘..Benim türlerin kökeni konusunda vardığım genel sonucun he* Tektanrılı Dinlerde Resim ve Heykel Sorunu kitabının yazarı
1- Darwin, Charles; Türlerin Kökeni, s. 19, Onur Yayınları, 1984
men hemen aynısına varmış (olan kç) ...Bay Wallace, bana daha sonra Sir Charles C. Lyell’e vermem dileğiyle bu konudaki bir yazısını
gönderdi. Sir Charles C. Lyell’in Linnean Society’ye gönderdiği bu
yazı, derneğin dergisinin üçüncü cildinde yayımlandı. Benim çalışmamı bilen Sir Charles C. Lyell ile Dr. Hooker -1844’te elimdeki
taslağı okumuşlardı- yazdıklarımdan çıkarılmış kısa bir özeti Bay
Vallace’ın değerli yazısıyla birlikte yayımlamayı uygun görerek bana şeref
verdiler.’2
Bu sıkıntılı gelişme onu dehşete düşürmüş olmalıdır.
Sanırdık ki böylesi olaylar Darwin
gibi büyük insanların başına gelir de
bizim başımıza gelmez.
Bizi ürküten, 7 Temmuz 2009 tarihli
Milliyet Gazetesi’nin arka sayfasında
yer alan bir haberdir.
Haberde ‘Mağara resimlerini “dişi
kuş”lar yapmış’ başlığı altında okura şu
bilgiler aktarılıyordu:
Üstte solda Pech Merle, sağda Gargas mağaralarının
‘ABD’deki Pennsylvania Üniveriç duvarına işlenmiş buzul dönemi el izleri.
Altta, Pech Merle’deki sözü edilen benekli atlar.
sitesi arkeologlarından Profesör Dean
Snow’un Fransa’daki Pech Merle ve Gargas mağaralarının duvarlarında bulunan el izleri üzerinde yaptığı analizler, bu izlerin pek
çoğunun kadınlara ait olduğunu ortaya koydu. Tarih öncesi kadın
sanatçıların, aynı zamanda ünlü “Benekli Atlar” adlı mağara resimlerinin yapımına da yardım ettikleri belirtildi.’
Prof. Snow’un uyguladığı yöntem de şöyle özetlenmişti:
‘Günümüz insanının el oranları ile mağara duvarlarında yer alan el
izlerinin oranlarını karşılaştıran Profesör Dean Snow, tarih öncesi devirlerde kadının toplum içindeki rolünün zannedildiğinden çok daha
büyük olduğunu belirtti. National Geographic’e konuşan Snow, “Geç
taş devrinde sanatçıların toplumdaki rolünü bilmiyoruz. Ancak genel
olarak çoğunluğu kadınların oluşturduğunu söyleyebiliriz” dedi.’3
2- Darwin, Charles; Türlerin Kökeni, s. 20, Onur Yayınları, 1984
3- Milliyet, 7 Temmuz 2009, Salı, Arka sayfa
2006’dan bu yana biz de aynı konu üzerinde çalışmış ve mağara
resimlerini ağırlıklı olarak kadınların yaptığı sonucuna ulaşmıştık.
Ancak bizim çıkarımımızın gerekçeleri -değerli kazıbilimcinin tersine- kazıbilim, toplumbilim, insanbilim verilerine dayanıyor. Bu konuyu yazmayı ve yayınlamayı ‘nasılsa
kimse bunlarla ilgilenmiyor’ rahatlığı içinde -konferanslar hariç- bir iki
yıl geriye ertelemiştik. Haberi görünce, onca araştırma, not alma, görsel belge toplama ve kafa yormamız
bir fiskede çöpe atılmış gibi oldu.
Açıkçası, Darwin’in acısını biz de
Solda Dürer’e, sağda Dino’ya ait birer çalışma.
içimizde duyumsadık.
Dürer (söylendiği gibi kardeşinin değil) annesinin, dino
Haberde adı geçen biliminsanları- ise bir emekçi erkeğin elini çizmiş. Cinsler arasındaki
yapısal fark, çıplak gözle bile görülmektedir.
nın -kapsamı bununla sınırlı tutmuşlarsa eğer- işi yeterince ciddiye almadıklarını düşünüyoruz. Sıradan
insanın basit akıl yürütme ve çıplak gözle ulaşacağı bir çalışma yöntemi izlemişler. Bu, yüreğimize bir miktar su serpti. Çünkü el betimlerine bakarak söz konusu sonuca ulaşmak olası değildir.
Şöyle ki: Mağaralardaki el izi kalıntıları ince kemikli ve narin yapılı insanlara aittir, ince kemikli ve narin yapılı el ise insanlık tarihi
boyunca cinsler içinde çoğunlukla kadınlara özgü olmuştur, kabul,
fakat bu süre içinde hiç kadın benzeri narin elli erkeğe rastlanmamış
mıdır? Mağara duvarındaki narin yapılı el izi pekala narin yapılı bir
erkeğe de ait olabilir; bunu diğerlerinden nasıl ayıracağız?
Düz mantık yetmez, bu tür olayları çözmek için daha nesnel verilere gereksinim vardır. Gelin şimdi bir de o yolu deneyelim.
1
Vahşet Dönemi* ve İnsan
a- ‘Artık-Besin’le Beslenme Dönemi
Roger Lewin, Modern İnsanın Kökeni adlı eserinde diyor ki:
‘Yaklaşık 7.5 milyon yıl önce orman örtüsünün seyrelmesine bağ* Vahşet Dönemi: Bunu ilk kez L. H. Morgan ‘Yabanıllık Dönemi’ olarak tasarlar (Eski Toplum I, s.68),
F. Engels de bunu tartışmasız kabul eder (Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni.36).
lı olarak değişen çevre koşullarının baskısı altında ortaya çıkan insansı maymun benzeri bir yaratık iki ayak üstünde
yürüme yetisi diyebileceğimiz yeni bir
devinim biçimi geliştirdi.’4
Kuşkusuz bu insansıların bizim gerçek atalarımız olması için çok uzun bir
yol katetmesi gerekecekti. Bizi bu alıntıda ilgilendiren, insansının neden iki
ayak üstüne kalkma gereksinimi duyduğudur. Bunu doğru çözersek sanırız süreç sonunda mağaradaki resimleri insan
Solda insansı, sağda insan iskeleti. İnsanın bacaksoyunun hangi cinsinin ürettiğini bulaları kollarına oranla daha uzun olduğu halde, insanbiliriz.
sıda durum tersinedir. İnsansının leğen kesimi uzun
ve dar olmasına karşın insanınki kısa ve geniştir.
Lewin ayrıca şu bilgiyi de veriyor:
‘..Bizler, aynı uzaklığı katetmek için, bir köpeğin yaktığından daha
çok kalori yakarız, ama bizim en yüksek hızımız daha yavaştır.’5
Bu, insanın iki ayak üstüne kalkışının, kalori yakma açısından bir
kötü olgu olduğu anlamına geliyor. O dönemlerde kalori, insansı için
yaşamsal öneme sahip. Çünkü en az kalori yakan en çok yaşıyor.
Peki insansılar 7.5 milyon yıl önce nasıl besleniyordu?
Yukarıdaki şema, ilk atamızın Avustralopithecus olduğunu
gösteriyor. 2.8 milyon yıl önce bir yol ayrımı yaşanıyor ve
africanus bizden ayrılıyor. Homo habilis kolundan gelen Homo
sapiens bizim gerçek atamız. Homo Neandertal de sanki Homo
erectus’tan ayrılarak Homo sapiens’le aynı dönemi paylaşmış
gibi. Kazıbilim verileri bunu böyle gösterir yöndedir.
a1- İki Ayak Üstünde Besin Taşımak Daha Kolay
Sırasıyla Avustralopithecus africanus, Homo habilis, Homo erectus ve Homo sapiens atalarımız6
hep ‘artık-besin’le beslendiler.
Günümüzden yaklaşık 7.5 milyon
yıl öncesiyle günümüzden yakla-
4- Lewin, Roger; Modern İnsanın Kökeni, s. 26, Tübitak, 2004
5- Lewin, Roger; Modern İnsanın Kökeni, s. 28, Tübitak, 2004
6- Lewin, Roger; Modern İnsanın Kökeni, s. 38, Tübitak, 2004. Ayrıca bakınız:
Diamond. Jared: ‘..Bu ön insanları Avustralopithecus africanus, Homo habilis, Homo erectus olarak biliyoruz ve bunlar bu sırayla evrimleşip bir sonraki türü meydana getirmişlerdi. 1.7 milyon yıl
önce ulaşılmış evredeki Homo erectus, gövde büyüklüğü olarak bugünkü insana çok yakın olmasına
karşın beyninin büyüklüğü hala bizimkinin ancak yarısı kadardı.’
Tüfek, Mikrop ve Çelik, s. 30-31, Tübitak, 2003
şık 25-20 bin yıl öncesine dek
bu böyle sürdü.
İnsan buna zorunluydu, çünkü diğer canlılarda olduğu gibi
bedenine yapışık silahları yoktu.7 Örneğin pençelere, kesici
dişlere sahip değildi, iyi koşamıyordu, koku alma duyusu
zayıftı.8 Bu olumsuzluklar yüzünden avlanamıyor, topladığı
yiyecekleri elinde tutamıyordu.
Bu nedenle insansının ve homo- Üst sırada iki insan ve iki yırtıcı dişi görülüyor.. insan dişleri
orta yaşta dökülmüş. Yırtıcıların dişleri ise ömürlerinin son
nun tek besin kaynağı, avlanma
yıllarına dek durur. Altta, safari sırasında aslan saldırısına
uğramış bir insan var. Yırtıcı karşısında nasıl da çaresizler.
ve toplayıcılık yapan canlıların
artıklarıydı.9 Yırtıcı ve toplayıcılar, besinlerin beğenmedikleri kısımlarından insanların yararlanmasına izin veriyorlardı.
İnsanlar önemli bir şeyi daha,
beyinleri büyük olduğu için çok
erken farketmişlerdi: Yardımlaşma.10 Diğer canlılardan farklı
olarak buldukları besinleri paylaşıyorlardı. Bu, onların nesil
sürdürmelerinde temel etken olmuştur.
İki ayak üstüne kalkışlarının
da ilk nedeni bu olmalıdır:
Çünkü insanın, bulduğu ‘artık-besin’i yuvada, mağarada Görüntüdeki hırsız maymunun ve üreticinin daha fazla muz
taşıyabilmek için iki ayak üstünde devinmeleri kaçınılmazdır.
bekleyen çocukları ve diğer aç
hemcinsleri için taşıması gerekmektedir. Dört ayak üstündeyken bunun zorluğu ortada; homomuz iki ayak üstündeyken daha çok mik7- Child, Gordon; Tarihte neler oldu?, s. 20, Çev. A. Şenel-M. Tuntay, Kırmızı Yayınları, 2006
8- Darwin, Charles: ‘İnsanın gücünün ve hızının pek fazla olmaması, doğal silahlardan yoksun bulunması vb., ..zeka yeteneklerini ..geliştirmiştir.’ İnsanın Türeyişi, s. 93, Onur Yayınları, 1995
9- ���������������������������������������������������������������
Lewin, Roger; Modern İnsanın Kökeni, s. 42-43-44, Tübitak, 2004
10- Darwin, Charles: ‘..her insan başkalarına yardım ettiği zaman genel olarak karşılığında onlardan da
yardım göreceğini kısa sürede öğrendi.’ İnsanın Türeyişi, s. 185, Onur Yayınları, 1995
tarda besin taşıyabileceğini farketmiş olmalıdır.
Bir başka neden de primat ailesinin en yavaş koşan11 üyesi olmasıydı. Sürüye yırtıcı saldırdığında en arkada homo türü kalıyordu.
Bu da yırtıcılar tarafından avlananların çoğunlukla insansılar olduğu anlamına gelir. Eğer durum böyle sürseydi, daha 7 milyon yıl
öncesinde neslimiz tükenmiş
olurdu.
Beyninin büyük olması,
insanın akrabalarından daha
farklı davranabileceğini bir kez
daha gösterdi.
Sanırız o çetin yılların olaySoldaki kovalanan maymunla sağda silahsız yakalanmış insanın
ları şöyle gelişti:
yırtıcı aslan karşısında kaçarak yaşamda kalma şansı nedir?
Bir yırtıcı, primat sürüsüne saldırdığında herkes koşuşturmaya
başladı. İnsansı, kısa sürede enerjisini tükettiğinden ormanın geniş
gövdeli ağaçlarına sırtını dayayarak soluklanmayı denedi. Bu, onu
yırtıcının av hedefi olmaktan çıkardı.12 Yırtıcı, hareketli ava kilitlendiğinden ağaca yaslanmış insansının yanından hızla geçip gitti ve
koşmayı sürdüren primatlardan birini yakaladı.
Bu deneyim de insana iki ayak üstüne kalmanın yaşamsal, yararlı
bir davranış olduğu gerçeğini öğretmeye yetti.
a2- Pişmiş Besin İnsan Beynini Geliştirdi
‘Artık-besin’le beslenen insanın bir başka kazancı da ateşi evcilleştirmiş olmasıydı.
Ormana dönem dönem yıldırım düşüyor, ya da başka etkenlerden
yangın çıkıyor, kürkü olan tüm canlılar tutuşma korkusundan kaçışıyordu. Bedeni kıllı olmasına karşın ateşten kaçmayan tek canlı insandı. Çünkü o biliyordu ki yangın yerinde kurtulamayan ve pişerek
ölen canlı kalıntıları da vardır. Bu, besin demektir; hem de rahatsız
edilmeden tüketilecek bir besin.
Böylece insan ateşi evcilleştirdi ve pişmiş besin tüketmeye başla11- Darwin, Charles, İnsanın Türeyişi, s. 93, Çev. Sevim Belli, Onur Yayınları, 1995
12- Çocukluğumuz köyde geçti. Saldırgan köpek karşısında hemen yere çömelmemiz istenirdi. Bir
komşumuza köpek saldırmıştı ve o da söyleneni uygulayarak saldırıdan kurtulmuştu. Sanırız kö-
pek harekete kilitleniyor, çömelen insan da hedef olmaktan çıkıyor.
dı. Pişmiş besin, insan beynini geliştiren en önemli etkendi.13
Beyni hayli büyüyen insansı, artık homo olma aşamasına geldi.
Kıyas yapılabilmesi için verelim: Ortalama olarak, Homo
habilis’in beyni yarım, Homo
erectus’un beyni bir (900cc), bizim de yakın atamız olan Homo
sapiens’in beyni ise bir buçuk
(1350 cc) litreydi.14
Bir buçuk litre, yani günümüz insanınınkine denk bir beyne sahip olan Homo sapiens bile
günümüzden yaklaşık 25-20 bin
yıl öncesine dek ‘artık-besin’le
beslenmeyi sürdürdü. Hala avlanamıyor ve besin toplama sırasında ölümcül sorunlar yaşıilk evcilleştirilmesini anlatan temsili resim. Kuşkusuz
yordu. Gerçi bu tarihe gelinceye Ateşin
insanlar resimdeki gösterilenden çok daha sık kıllıydı.
dek taş bıçaklar, sopalar, kargılar, baltalar vb. üretmeyi başarmıştı ama bütün bunlar onu yırtıcının
saldırısından korumaktan uzaktı.
Yaklaşık 25-20 bin yıl öncesinde çok şey değişti.
Neydi o değişiklikler?
b- Toplayarak ve Avlanarak Beslenme Dönemi
Sözü edilen değişiklikleri başlatan olgu, insanların uzaktan fırlatılabilir aletler yaratmış olmasıydı. İnsanlar artık ok, yay ve mızrak
gibi silahlara sahipti.15 Bu dönem insanına uzmanlar Cro-Magnon
13- Mitropolsky, Y.: ‘Pişirilmiş ya da ateşte kızartılmış besinler daha besleyiciydi ve daha kolay sindiriliyordu; bu, aynı zamanda, ilkel insanlığın besin kaynaklarını zenginleştirmesine olanak sağlıyordu.’
Zubritski, Mitropolski, Kerov; İlkel Topluluk, Köleci Toplum, Feodal Toplum, s. 28, Sol Yay., 1979
14- Verilen rakamlar ortalamadır. Örneğin Homo Sapiens’in gerçek beyin büyüklüğü 1350 cc’dir.
Lewin, Roger: ‘İnsanın 1350 cc’lik beynine karşılık, gorillerle şempanzelerin beyinleri 400 cc kadardır.’ Modern İnsanın Kökeni, s. 17-18, Çeviren: Nazım Özüaydın, Tübitak, 2004
15- Child, Gordon: ‘Yayın kullanılışı hakkında kesin kanıt, Kuzey Avrupa’nın mezolitik çağa ait ağaçtan yapılmış alet kalıntıları içindedir; fakat Schleswig-Holstein’da, rengeyiği avcılarının yaşadığı
bir yerde, ağaçtan yapılmış çentikli oklar, yaygın olasılıkla buzul devrinin sona ermesinden önce
kullanılmağa başladığına işarettir.’ Tarihte neler oldu?, dipnot, s. 51-52, Kırmızı Yayınları, 2006
insanı adını vermişlerdir.16 İnsanın artık avlayacağı canlının yakınına, kendi yaşamını tehlikeye atacak denli sokulmasına gerek kalmamıştı. Güvenli saydığı uzaklıktan okunu veya mızrağını
fırlatarak besin kaynağını vurup
öldürebilirdi.17
Öyle de yaptı ve ‘artıkbesin’le beslenmeye son verdi.
Cro-Magnon adamının günümüzden yaklaşık 30-20 bin yıl
Oysa o yıllarda 4. Büyük Buönce buzul çağında bulup kullandığı zıpkın, ok ve kargı uçları.
zul dönemi yaşanıyordu.18
Ok, yay ve mızrağın bulunuşunun itici gücü, buzulun erime sürecine girmiş olmasına bağlanabilir.19 Erime süreci, insana soluklanma
ve daha bol besin bulma fırsatı vermiş olmalı. Daha ılıman buzul,
daha çok av demekti. Öte yandan insan, alet yapımında ve ateş kullanımında20 oldukça yetkinleşmişti. Bütün bu olumlu etkenler birleşince yepyeni buluşların gelmesi kaçınılmaz oldu.
b1- Cinsler Arası İş Bölümü Başlıyor
Avlanarak ve toplayarak beslenme kısa sürede cinsler arasında iş
bölümünü getirdi.
Uzaktan fırlatılabilir silahlar bulunmuştu ama avlanmak o denli
kolay bir iş değildi. Hem av hayvanları iri ve saldırgandı, hem de av
aletleri çok ilkel ve etkisizdi. Bu nedenle ister istemez insan cinsleri
arasında iş bölümüne gidildi.21 Buna göre doğurgan olan kadın ba16- Cro-Magnon Adamı: Bu konuda farklı tarihlemeler vardır. Genellikle günümüzden 35-30 bin yıl
öncesi verilirken Tübitak’ın resmi sitesi ‘Cro-Magnon insanı: 90 000 yıl önce yaşamıştır’ ifadesini kullanır.. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/merak_ettikleriniz
17- Mitropolsky: ‘Bu döneme doğru (günümüzden yaklaşık 16 bin yıl öncesi) aynı şekilde, kemik uçlu kargılar, zıpkınlar ve gene kargıların ve mızrakların hareket hızını artırmaya yarayan ilk fırlatma
aygıtları görünmeye başlandı.’ İlkel Topluluk, Köleci Toplum, Feodal Toplum, s. 30, Sol, 1979
18- Ryan, William-Pitman, Walter; Nuh Tufanı s. 274-275-276-277, Arkadaş Yayınevi, 2003
19- Ryan, William-Pitman, Walter: ‘Yirmi bin yıl önce büyük buzul erimesi başladı.’ s. 275
Diamond, Jared: ‘Cro-Magnon ..silahlar arasında zıpkınlar, mızrak fırlatıcılar ve nihayet, tüfeklerin ve başka çok parçalı silahların öncüsü olan ok ile yaylar bulunuyor.’
Tüfek Mikrop ve Çelik, s. 35, Tübitak, 2003
20- Child, Gordon: ‘Bilinen en eski insan “barınağı” sayılan Pekin yakınlarındaki Çu-ku-tien mağarasındaki yakılmış kemikler (günümüzden yaklaşık 750 bin yıl önce), hatta o tek Sinantropos hominidinin bile ateşi denetlemekte ve kullanmakta olduğuna işarettir.’
Tarihte neler oldu?, s. 43, Kırmızı Yayınları, 2006
21- Child, Gordon: ‘Zamanımızın ilkel topluluklarından benzetmelerle cinslerin arasında bir işbölümü
bulunduğu sonucuna varabilir, fakat aileler arasında bir işbölümü yoktu. Aynı eser, s. 52