“tarladan sofraya” gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği konusunda

ĠLKÖĞRETĠM 6.SINIF ÖĞRENCĠLERĠNĠN “TARLADAN
SOFRAYA” GIDA ZĠNCĠRĠ VE GIDA ĠZLENEBĠLĠRLĠĞĠ
KONUSUNDA BĠLĠNÇLENDĠRĠLMESĠ
Rabia KULLAPCI
MEB, Muğla Merkez Çiftlik Ġlköğretim Okulu
ÖZET: Besinlerin tarladan sofraya gelinceye kadar güvenli bir yol izlemesi, insan ve çevre sağlığının
korunması için gereklidir. Bu çalışma, ilköğretim 6.sınıf öğrencilerinin “tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda
izlenebilirliği” konularında bilinçlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Araştırma, 2011-2012 eğitimöğretim yılı birinci yarıyılında, Muğla Merkez Çiftlik İlköğretim Okulu öğrencileriyle zayıf deneysel desene
dayalı olarak yürütülmüştür. Örneklem olarak araştırmaya 6/A ve 6/B sınıflarından toplam 27 öğrenci seçilmiştir.
Öğrencilere bir haftalık süreç içinde toplam 4 ders saati boyunca uygulama yapılmıştır. Verilerin toplanması,
çözümlenmesi ve yorumlanmasında nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Veriler ilgili uzman görüşleri
doğrultusunda araştırmacı tarafından geliştirilen ”gıda zinciri ve izlenebilirlik” ölçeğiyle toplanmıştır. Veriler
betimsel yolla analiz edilmiştir. Araştırma sonucunda, öğrencilerin tarladan sofraya gıda izlenebilirliğine yönelik
farkındalıklarının, gıda zincirindeki bozulmalardan dolayı kaygılarının ve gıda tüketirken bilinçli davranış
eğilimlerinin arttığı belirlenmiştir. Bu bağlamda, 6.sınıf Fen ve Teknoloji Dersi birinci ünitesinde yer alan
organik tarım konusunun hemen ardından “tarladan sofraya gıda zinciri ve izlenebilirliği” konusunun
eklenmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir.
Anahtar sözcükler: Gıda zinciri, gıda izlenebilirliği, gıda güvenliği, tarladan sofraya, tüketici, tüketici
seçiciliği
1. GĠRĠġ
İnsanların sağlıklı bir şekilde yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli şartlardan biri
beslenmedir. Yeterli ve dengeli miktarda gıda alabilmek ve bu gıdaların sağlıklı ve güvenli
olması her bireyin en temel hakkıdır. Dünya nüfusunun hızla artmasıyla beraber gıda
kaynaklarındaki azalma gibi nedenlerin yanında; teknolojinin gelişmesiyle birlikte
küreselleşmeye bağlı olarak yabancı yatırımların artması, tüketici güvenliğinin sağlanması
,çevre sorunları ve sosyal sorumluluklar gibi nedenler gıda sektöründe bir standardın
sağlanmasını gerektirmektedir (Balçık Mısır ve Gülsüm, 2008).
Dünya nüfusunun
beslenmesi için yeterli gıda bulunamaması önemli bir sorun olmakla birlikte, var olan
gıdanın güvenilir olmaması da önemli bir sorun olmaya başlamıştır(Uygun ve Köksel, 2010).
Besinler üretildikten tüketilinceye kadar her aşamada (çiftlikten çatala) güvenirliklerini
bozacak etkenlerle karşı karşıya kalabilmektedir (Ayaz ve Yurttagül, 2008). Üretim sırasında
tarımda ve çevrede kullanılan kimyasallar, hayvan sağlığı için kullanılan ilaçlar ve gıda
katkı maddeleri insan sağlığı açısından önemli tehlikeler oluşturabilmektedir. Güvenli
gıdalarla yapılan yeterli ve dengeli beslenme koruyucu sağlık hizmetlerinin temelidir (Ayaz
ve Yurttagül, 2008). Bu bağlamda 2000 yılında Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi EFSA'nın
başlattığı "tarladan çatala gıda güvenliği" yaklaşımı, gıdaların sofraya gelinceye kadarki tüm
aşamalarındaki
işlemleri,
tüketiciler
tarafından
izlenebilirliği
büyük
önem
taşımaktadır(Uygun, Köksel, 2010). Ülkemiz Avrupa Birliği ülkeleri ile karşılaştırıldığında
; nüfus ve yüzölçüm olarak büyük bir ülke olması, daha sıcak bir iklime sahip olması, gıda
denetimlerinin yeterince yapılmaması, kayıt dışı gıda üretimi, toplumumuzda güvenli gıda
seçimine yeterli önemin verilmemesi, ekonomik ve sosyal açıdan AB ülkelerine göre daha
yetersiz
olması
gıda
güvenligini
etkileyen
olumsuzluklar
taşımaktadır
(tarimsurasi.tarim.gov.tr., 2009). Özetle; gıdalarla ilgili olarak dünyada iki önemli sorun
bulunmaktadır. Bu sorunlardan birincisi gıda güvencesizliği , diğeri gıda güvenliliğinin
sağlanamamasıdır. Gıda güvencesi, insanların sağlıklı yaşayabilmeleri için yeterli ve
güvenli besinlere ulaşabilmelerini ifade etmektedir. Gıda güvenliği ise sağlıklı bir gıda elde
edebilmek için gıdaların üretimden tüketime kadar tüm aşamalarında gerekli kurallara
uyulması, önlemlerin alınması olarak tanımlanmaktadır(Giray, Hatice ve Soysal, Ahmet,
2007).
Son zamanlarda tartışılan ve öne çıkan iki kavram gıda güvenliği ve gıda
izlenebilirliğidir. Gıda güvenliği, her türlü gıda maddelerinin yetiştirilme, hasat, depolanma,
paketleme, dağıtım ve satış aşamalarında insan sağlığına zararlı olabilecek her türlü
etkenlerden korunması için planlanmış işlemler ve uygulamalardan oluşan bir bütündür
(Cebeci ve Zeynel, 2006). Bir gıda maddesi içerik, satışa sunum ve tüketiciye ulaştırılma
şekli açısından standartlara uygun ise “güvenilir gıda” olarak tanımlanabilir (Giray, Akın,
Dölekoğlu ve Gün, 2006). Güvenli olmayan gıda ise; insan sağlığına tehlikeli birçok
kimyasal maddenin gıdaya geçmesidir. Bu kimyasal geçiş tarladaki üretimden başlayarak,
işlemeden, taşımadan, depolanmadan, satıştan hatta evdeki hazırlanış şekline kadar her
aşamada gıdaya bulaşabilir ya da gıdada oluşabilir. Gıda zincirindeki bu kimyasal kirlenmeyi
tümüyle engellemek mümkün görülmemektedir. Bu nedenle gıdaya karışan kimyasal
maddenin kaynağının bilinmesi büyük önem taşımaktadır (Uygun ve Köksel, 2010). Gıda
izlenebilirliği ise, gıdaların üretimden pazarlamaya kadar tüm aşamalarda gıda maddesinin
araştırılması, istenmeyen veya planlanmayan bir durum oluştuğunda geriye dönük izlenerek
sorunun kaynağına ulaşılması veya ileriye dönük toplatılması için bir gıda maddesinin
izlenmesi olarak tanımlanabilir. İzlenebilirlik; ürün, süreç, girdi, genetik, hastalık ve kalıntı,
ölçü/ölçme izlenebilirliği olarak gruplandırılabilir. (Cebeci, Zeynel, 2006). Sonuç olarak;
izlenebilirlik için gerekli donanımların kurulması etkin ve sürdürülebilir bir gıda güvenliği
için temel araçlardan biridir. Gıdalarda hijyen koşullarının sağlanması, gıda ile bulaşan
hastalıkların önlenmesi ve gıda zincirinin tarladan sofraya dek izlenmesi ve denetlenmesi
gıda izlenebilirliğine bağlıdır (Yeşil, 2008). Gıda güvenliği ve izlenebilirliğinin önemini
anlayan birçok ülke yaptığı yasal düzenlemelerle, tarladan sofraya gıdaların izlenebilir
olmasını, geriye yönelik bir sorun oluştuğunda izlenebilirlik kayıtlarına bakılarak sorunun
orjinini tespit edilmesini ya da ileriye yönelik gıdaların toplatılmasını amaçlamaktadır. Her
ne kadar yasalar düzenlemeler yapsa da tüketicinin kontrol mekanizmasının da izlenebilirliğe
dahil edilmesi gerekir. Tüketiciler aldıkları ürünle ilgili bilgilendirilmesi daha bilinçli,
çevreci tüketiciler oluşmasına katkı sağlayacak ve daha ideal izlenebilirliğin oluşmasına
zemin hazırlayacaktır (Cebeci ve Boğa,2009).
Sonuç olarak ; gıda zincirinin güvenliği için gıda izlenebilirligi şarttır ve aralarındaki
bu ilişki gıda güvenlik sistemlerinde “tarladan sofraya” terimi ile açıklanmakta ve
uygulanmaktadır (Çopur,Yonak ve Şenkoyuncu, 2010). AB Gıda Kanunu, “tarladan
sofraya” yaklaşımını uygulamaya geçirmiş ve buna göre; gıdanın tarladan sofraya gelinceye
kadar ki tüm süreci izlenerek, gıdanın geçtiği her bölümden o birim sorumlu tutulmuştur
(Yeşil, 2008).
Tüketicilerin gıda zincirini yeterince tanımamaları ve izleyememeleri ciddi bir risk
oluşturmaktadır. Bu da, “tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği” eğitiminin
gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak, halen ülkemizde etkili bir şekilde tüketici
eğitimi ve gıda eğitimi verilmemektedir (Özdemir, Güneş ve Demir, 2010 ) Bu durum,
ülkemizde tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği eğitiminin yerleşmesine dönük
kuramsal ve uygulamalı çalışmalara ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir.
Tüketicilerin bilgi ve eğilimleri üzerinde yapılan araştırmalarda tüketicilerin gıda
zincirini tanımadıklarını belirlenmiştir. Ancak, tüketiciler üzerinde yapılan bu araştırmalar
(Özdemir, Güneş ve Demir, 2010 ) ilköğretim öğrencileri üzerinde yapılmamıştır. Buradan
hareketle, planlanan araştırma, İlköğretim 6. sınıf öğrencilerinin sürdürülebilir beslenme
kavrayışına dayalı olarak “tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği” konularına
yönelik algılarının belirlenmesi, bu konularda farkındalıklarının oluşturulması ve
bilinçlendirilmesi
amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmadan sonra İlköğretim
öğrencilerinin beslenme alışkanlıklarının güvenli gıdaları tercih etme doğrultusunda
değişmesi, bilinçli tüketimin önemini kavramaları ve doğru seçim yapmaları açısından önem
taşımaktadır. Buna bağlı olarak bu araştırmadan çıkacak sonuçlarla İlköğretim müfredatında
bilinçli tüketim ve sürdürülebilir beslenmeye yönelik konuların eklenmesine katkı
sağlayacağı beklenmektedir.
1.1. AraĢtırmanın Amacı
Bu çalışma, ilköğretim öğrencilerinin tarladan sofraya gıda zinciri ve izlenebilirliği
konusunda bilinçlendirilmesini amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, ilköğretim öğrencilerinin
edinecekleri “tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği” eğitimi ile ilişkili olarak
güvenli gıdaların tüketilmesinden hareketle gıda seçimlerinin doğal çevrede, ekonomik ve
sosyo-kültürel alanlarda yol açabileceği sonuçları öngörebilmeleri ve sürdürülebilir yaşama
uygun düşecek tüketim davranışlarını kazanmaları beklenmektedir. Araştırma sonucunda,
uygulama çıktıları doğrultusunda ülkemizde tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda
izlenebilirliği uygulamalarına yol gösterecek işlevsel bir öğretim modelinin geliştirilmesi
hedeflenmektedir.
1.2. AraĢtırma Soruları
Öğrencilerin tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği eğitimine dayalı
olarak, gıda seçimlerinin konusunda bilinçlenmelerinin ve sürdürülebilir tüketim tercihleri
edinmelerinin hedeflendiği planlanan çalışmada aşağıdaki soruların yanıtları araştırılmıştır.
1. İlköğretim öğrencileri “tarladan sofraya” şeklindeki “gıda zincirini” ne kadar
tanımaktadırlar?
2. İlköğretim öğrencileri tarladan sofraya gıda zincirinin izlenebilirliğinin ne kadar
farkındadır?
3. İlköğretim öğrencileri “gıdaların işlenmesi sırasında ne tür işlemlerden geçtiğini”
ne kadar bilmektedirler?
4. İlköğretim öğrencileri, gıda zincirinin uzamasının, katkılı ve işlenmiş gıdaların
kullanılmasının insan ve çevre üzerindeki etkilerinin ne kadar farkındadır ?
5. İlköğretim öğrencileri, gıda zincirinde katkılı ve işlenmiş gıdaların ne kadar
farkındadır?
6. İlköğretim öğrencileri sürdürülebilir beslenme tercihlerini ne düzeyde
yapabilmektedirler?
7. İlköğretim öğrencileri, ön test ve son test bilgi ve düşünceleri arasında ne tür bir
farklılaşma vardır?
2. YÖNTEM
1.1. Katılımcılar
Nitel çalışma olan bu araştırma, ilköğretim 6. sınıf öğrencileri (n:27) üzerinde
gerçekleştirilmiştir. Örneklem olarak 6. sınıf öğrencilerinin seçilmesinin nedeni, bu sınıfın
fen ve teknoloji dersi müfredatında yer alan organik tarım konusunun hemen ardından bu
çalışmanın uygulanmasının uygun görülmesidir.
1.2. Verilerin Toplanması:
Çalışmada veriler ilgili uzman görüşleri doğrultusunda araştırmacı tarafından
geliştirilen ”gıda zinciri ve izlenebilirlik” ölçeği ile toplanmıştır. Sözü edilen ölçek gıda
zinciri ve izlenebilirlikle ilgili açık uçlu 6 sorulardan oluşmaktadır. Ölçek ön test ve son test
şeklinde iki kez uygulanmış ve veriler toplanmıştır. Ön test uygulamasından hemen sonra
araştırmacı tarafından öğrencilerle gıda zinciri ve izlenebilirlikle ilgili etkinlikler
gerçekleştirilmiştir. Etkinliklerin sonunda aynı ölçek son test olarak uygulanmıştır.
1.3. Verilerin Analizi
Veriler, içerik analizi yoluyla toplanmıştır. Bu çerçevede bütün öğrencilerin ifadeleri
tek tek okunmuş ve araştırmanın amaçları doğrultusunda kodlanmıştır. Arkasından, benzer
ifadeler aynı kod altında toplanmıştır. Araştırmada, öğrencilerin ön test ve son test
uygulamasında verdikleri yanıtlara karşılık gelen kodların dağılımı tablolaştırılarak
sunulmuş ve yorumlanmıştır.
1.4. ĠĢlemler
Öğrencilere bir haftalık süreç içinde toplam 4 ders saati boyunca uygulama
yapılmıştır. Uygulama sırasında yapılan etkinlikler aşağıda listelenmiştir.
 Günlük hayatta tükettiğimiz gıdaların listesinin çıkarılması
 Grupların gıdaları işlenmiş işlenmemiş gıdalar olarak sınıflandırılması
 Sınıfa işlenmiş ve işlenmemiş gıdalar getirilip incelenmesi,
 İşlenmiş gıdaların (ketçap, ekmek, sosis, bisküvi, çikolata, cips, meyve suyu
vb.) etiketlerinin incelenmesi,
 Fırında ekmeğin yapılmasına dair bir video izlenmesi ve üzerinde tartışılması
 Sınıf ortamında ev ekmeğinin hamurunun hazırlanması
 Grupların gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği ile ilgili argümanlar geliştirmesi
 Grupların, argümanlarında ileri sürdükleri iddiaları delillendirmeleri ve bunu
sınıfa sunulup tartışılması
 Her öğrencinin “Tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği”
konusunda ilköğretim 5. sınıf öğrencilerine birer mektup yazmaları
3. BULGULAR
Araştırma sonunda ulaşılan bulgular aşağıda sunulmuştur:
Tablo 1: “Gıdalarımızın Soframıza Gelinceye Kadar Ġzlediği Yolu Biliyor Musunuz?”
Sorusuna Öğrencilerin Verdikleri Yanıtlara ĠliĢkin Ön-Son Test Sonuçları
Kod
İşleme
Ön Test
f
4
%
% 14.8
Katkı
Tarladan Direkt
Sofraya
TOPLAM
5
% 18.5
27
% 100
Kod
Son Test
f
%
İşleme
21
% 77.8
Katkı
4
% 14,8
11
% 40.7
27
% 100
Tarladan Direkt
Sofraya
Tablo1’e göre, uygulamadan önce öğrencilerin sadece küçük bir bölümü gıdaların
işlemden geçtiğini bilmekte (n:4) ve hiçbir öğrenci gıdalara katkı maddelerinin
kullanıldığını bilmemektedir. Bunun yanında, öğrencilerin küçük bir bölümü gıdaların
tarladan direkt sofraya ulaştığını düşünmektedir. Oysa uygulamadan sonra, öğrencilerin
büyük çoğunluğu (n: 21) gıdaların işlemden geçtiğini ve daha fazla miktarda öğrenci katkı
maddelerinin kullanıldığını ifade etmektedir. Bu durum, uygulamanın öğrencilerin gıdaların
soframıza ulaşması aşamasında işlemden geçtiği ve katkı maddelerinin kullanıldığı
konusunda farkındalıklarının belirgin şekilde arttığını göstermektedir.
Tablo 2: “Buğday ve Domatesin en kısa ve en uzun yoldan soframıza taĢındığını
gösteren iki zincir hazırlayınız?” Sorusuna Öğrencilerin Verdikleri Yanıtlara ĠliĢkin
Ön-Son Test Sonuçları
Kod
Ön Test
f
İşleme
3
%
% 11.1
Katkı
Tarladan Direkt
Sofraya
TOPLAM
17
% 62.9
27
% 100
Kod
Son Test
f
%
İşleme
20
% 74,1
Katkı
3
% 11,1
Tarladan Direkt
Sofraya
23
% 85.2
27
% 100
Tablo 2’te görüldüğü gibi, uygulamadan önce öğrencilerin yarısından çoğu (n:17)
gıdaların işlenmeden tarladan direk sofraya geldiğini, çok az bir kısmı (n:3) gıdaların
işlenerek soframıza geldiğini düşünmektedir. Uygulamadan sonra ise öğrencilerin büyük
çoğunluğu (n:20) gıdaların işlemden geçtiğini ve daha fazla miktarda öğrenci katkı
maddelerinin kullanıldığını ifade etmektedir. Bu durum, uygulamanın öğrencilerin gıdaların
soframıza ulaşması aşamasında işlemden geçtiği ve katkı maddelerinin kullanıldığı
konusunda farkındalıklarının belirgin şekilde arttığını göstermektedir.
Tablo 3: “Buğdayın ekmek , domatesin ketçap gibi yiyeceklere dönüĢmesi sırasında
ne tür iĢlemler yapıldığını, hangi tür katkı maddelerinin kullanıldığını biliyor
musunuz?” Sorusuna
Öğrencilerin Verdikleri Yanıtlara ĠliĢkin Ön-Son Test
Sonuçları
Kod
Ön Test
f
Katkı
%
Kod
Son Test
f
%
Katkı
16
% 59,3
Renklendirici
Renklendirici
6
% 22.2
Tadlandırıcı
Tadlandırıcı
1
% 3,7
E’li Katkı Maddeleri
E’li Katkı Maddeleri
6
% 22,2
27
% 100
TOPLAM
2
27
% 7.4
% 100
Tablo 3’e bakıldığında, uygulamadan önce öğrencilerin çok küçük bir bölümü (n:2),
gıdaların işlenmesi sırasında katkı maddeleri katıldığını bilmektedir. Bunun yanında,
öğrencilerin hiçbirisinin gıdalara ne tür katkı maddesi katıldığını bilmemektedir.
Uygulamadan sonra ise, öğrencilerin büyük çoğunluğu (n: 16) gıdalara katkı maddesini
kullanıldığını bilmekte ve daha fazla miktarda öğrenci ne tür katkı maddesi kullanıldığını
ifade etmektedir. Bu durum, uygulamanın öğrencilerin gıdaların işlenmesi sırasında katkı
maddesi kullanıldığını ve katkı maddelerinin çeşitleri konusunda farkındalıklarının belirgin
şekilde arttığını göstermektedir.
Tablo 4: “Gıda zincirinin uzamasının ve katkı maddelerinin kullanılmasının
sağlığımız ve çevre üzerinde ne tür etkileri olabilir?” Sorusuna Öğrencilerin
Verdikleri Yanıtlara ĠliĢkin Ön-Son Test Sonuçları
Kod
Ön Test
f
%
Allerji
Kod
Son Test
f
%
Allerji
14
% 51,9
Obezite
4
% 14,8
Böbrek Taşı
Böbrek TaĢı
10
% 37
Astım
Astım
2
% 7,4
Zehirlenme
2
% 7,4
Kanser
5
% 18,5
Obezite
2
Zehirlenme
1
% 7,4
% 1,7
Kanser
Çevre Kirliliği
9
% 33,3
Çevre Kirliliği
15
% 55,6
Hayvanlara Zarar
6
% 22,2
Hayvanlara Zarar
4
% 14,8
Yurd dışından gelen
gıdaların taşınması
için yakıt kullanımı
Yurd dıĢından gelen
gıdaların taĢınması
için yakıt kullanımı
13
% 48,1
Ambalaj Atığı
Ambalaj Atığı
6
% 22,2
27
% 100
TOPLAM
27
% 100
Tablo 4 incelendiğinde, uygulamadan önce öğrencilerin gıda zincirinin uzamasının ve
katkı maddesinin kullanılmasının insan sağlığı üzerindeki etkilerini 3 öğrenci, çevre üzerine
etkisini ise 15 öğrenci bilmektedir. Oysa uygulamadan sonra, öğrencilerin büyük çoğunluğu
gıda zincirinin uzamasının ve katkı maddesi kullanılmasının insan sağlığı ve çevre
üzerindeki etkilerini bildikleri anlaşılmaktadır. Bu durum, uygulamanın öğrencilerin gıda
zincirinin uzamasının ve katkı maddesinin kullanılmasının insan sağlığı ve çevre üzerindeki
etkileri konusunda bilgilerinin önemli ölçüde arttığı görülmektedir.
Tablo 5: “Sizce tüketici olarak gıdaların soframıza gelinceye kadar geçirdiği
değiĢimleri (iĢlemleri) nasıl bilebiliriz?” Sorusuna Öğrencilerin Verdikleri Yanıtlara
ĠliĢkin Ön-Son Test Sonuçları
Kod
Gözlem
Ön Test
f
%
Kod
Son Test
f
%
Gözlem
2
% 14,8
İnternet
İnternet
17
% 62.9
Uzman Görüşü
Uzman Görüşü
7
% 25,9
5
% 18,5
Bilimsel Yayın
Bilimsel Yayın
7
% 25,9
Duyum
Duyum
1
% 1,7
Ansiklopedi
Ansiklopedi
13
% 48.1
Etiket
Etiket
2
% 14,8
Devlet Kuruluş
Devlet Kuruluş
4
% 14,8
Tarım ve Köy İşleri
Bakanlığı
Tarım ve Köy İşleri
Bakanlığı
3
% 11,1
Fabrika raporları
4
% 14,8
27
% 100
Fabrika raporları
TOPLAM
1
% 1,7
27
% 100
Tablo5’e göre, uygulamadan önce öğrencilerin sadece küçük bir bölümünün (n:6)
gıdaların soframıza gelinceye kadar geçirdiği değişimleri (işlemleri) nereden
öğrenileceğini bildiklerini göstermektedir. Oysa uygulamadan sonra, gıdaların soframıza
gelinceye kadar geçirdiği değişimleri öğrencilerin büyük çoğunluğu internetten(n: 17),
ansiklopedilerden(n:13), uzman görüşünden(n:7), bilimsel yayınlardan (n:7) ve daha fazla
miktarda öğrenci devlet kuruluşları, tarım ve köy işleri bakanlığı, fabrika raporları, etiket ve
gözlem yoluyla öğrenebileceklerini ifade etmektedir. Bu durum, öğrencilerin gıdaların
soframıza gelinceye kadar geçirdiği değişimleri (işlemleri) nereden öğrenileceği
konusunda bilinç kazandıklarını göstermektedir.
Tablo 6: “Sağlığımızı ve çevreyi koruyabilmek için hangi gıdaları
tüketmekten kaçınmalı ve hangilerini tercih etmeliyiz? ” Sorusuna Öğrencilerin
Verdikleri Yanıtlara ĠliĢkin Ön-Son Test Sonuçları
Kod
Ön Test
f
Hormonsuz
%
Kod
Son Test
f
%
Hormonsuz
1
% 1,7
İthal Olmayan
İthal Olmayan
8
%29.6
Paketlenmiş
Paketlenmiş
3
% 11,1
3
% 11,1
Katkısız
5
% 18,5
Katkısız
16
% 59,2
GDO’suz
3
% 11,1
GDO’suz
3
% 11,1
Organik
9
% 33.3
Organik
10
% 37
Kendi Yetiştirdiğimiz
3
% 11,1
Kendi Yetiştirdiğimiz
13
% 48.1
TSE damgalı
1
% 1,7
TSE damgalı
4
%14.8
Tarihi Geçmemiş
2
% 14,8
Tarihi Geçmemiş
2
% 14,8
27
% 100
TOPLAM
27
% 100
Tablo 6 incelendiğinde, uygulamadan önce, sağlığımızı ve çevremizi koruyabilmek
için tüketmekten kaçınılması ve tercih edilmesi gereken gıdaları öğrencilerin bir kısmı
organik(n:9), bir kısmı katkısız(n:5) ve küçük bir bölümü hormonsuz, GDO’ suz, kendi
yetiştirdiğimiz, tarihi geçmemiş ve TSE damgalı olarak belirtmekte ve hiçbir öğrenci ithal
olmayan veya paketlenmiş olarak belirtmemektedir. Oysa uygulamadan sonra, öğrencilerin
çoğunluğu katkısız(n: 16), kendi yetiştirdiğimiz (n:13), organik, ithal olmayan, TSE
damgalı, tarihi geçmemiş, GDO’ suz, paketlenmiş olarak tercih edeceklerini ifade
etmektedir. Bu durum, uygulamanın öğrencilerin sağlığımızı ve çevremizi koruyabilmek
için tüketmekten kaçınılması ve tercih edilmesi gereken gıdalar konusunda farkındalıklarının
belirgin şekilde arttığını göstermekte ve uygulama öncesi ve sonrası öğrencilerin gıda
seçimleri arasında önemli bir farklılık oluştuğu görülmektedir.
Sonuç olarak, kod kelimelerin kullanım oranının yüksek oranda artması ve tüm
sorularda son testteki doğru cevap sayısının ön teste göre artış göstermesi uygulamadan
sonra öğrencilerin, gıda zinciri ve izlenebilirliği konusunda bilincinin dikkate değer bir
şekilde arttığını göstermektedir.
4. YORUM/TARTIġMA
İlköğretim ikinci kademe öğrencilerinin, “Tarladan sofraya”, “gıda zinciri”, “gıda
izlenebilirliği” konularında bilinçlendirilmesini amaçlayan bu çalışmadan elde edilen
bulgular ışığında şu değerlendirmeler yapılabilir:
Gıda zinciri ve izlenebilirliği ölçeğinin uygulama başında ve sonunda iki kez
uygulanmasından elde edilen verilere göre, uygulamaya katılan öğrencilerin “tarladan
sofraya gıda izlenebilirliğine yönelik farkındalıklarının” geliştiği, “gıda zincirindeki
bozulmalardan dolayı kaygılarının” ve “gıda tüketirken bilinçli davranış eğilimlerinin”
anlamlı ölçüde artış gösterdiği görülmektedir. Buradan hareketle tarladan sofraya gıda zinciri
ve gıda izlenebilirliği ile ilgili olarak sınıf içinde yapılan etkinliklerin öğrencilerin bu
konudaki bilincinin artırdığı söylenebilir. Buna bağlı olarak, uygulamadan sonra
öğrencilerin tükettiği gıdaların izlenebilirliğinin avantajlarının farkına vardıkları,
bilinçlenmeleri ile gıdaların risklerinden korunabilecekleri yönünde düşünceye ulaştıkları
belirlenmiştir.
Öte yandan, araştırmanın öğrencilerin gıdaların soframıza ulaşması aşamasında
işlemden geçtiği ve katkı maddelerinin kullanılmasına ilişkin bilgilerinin arttığı, öğrencilerin
gıda zincirinin uzamasının ve katkı maddesinin kullanılmasının insan sağlığı ve çevre
üzerindeki ne tür etkilerinin olabileceği konusunda bilinçlendikleri görülmektedir. Ayrıca
araştırma bulguları, öğrencilerin gıdaların soframıza gelinceye kadar geçirdiği değişimleri
(işlemleri) nereden öğrenileceği konusunda bilinç kazandıklarını, sağlığımızı ve çevremizi
koruyabilmek için tüketmekten kaçınılması ve tercih edilmesi gereken gıdalar konusunda
farkındalıklarının belirgin şekilde arttığını göstermektedir.
5. SONUÇ ve ÖNERĠLER
Gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği konusunda bilinç, ancak eğitimle artırılabilir.
İlköğretim programlarına bakıldığında bu konuya yeterince yer ayrılmadığı görülmektedir.
Araştırma sonuçları, ilköğretim öğrencilerini sürdürülebilir beslenme alışkanlıkları
edinebilmelerini sağlayabilecek müfredat düzenlemesinin gereğini ortaya koymaktadır.
Buradan hareketle, öneri olarak ilköğretim aşamasında yürütülen gıda eğitiminin etkililiğini
artırabilmek için; ilköğretim 6. sınıfta yer alan organik tarım konusunun hemen arkasından
“tarladan sofraya gıda zinciri ve gıda izlenebilirliği” konusu işlenerek bu iki konu
etkinliklerle bütünleştirilebilir.
Daha sonraki araştırmalarda, kırsal bir köyde uygulanan bu çalışmayı merkezi bir
yerleşim yerinde uygulanarak araştırma sonuçlarını karşılaştırabilir. Farklı yerleşim
birimlerindeki ve farklı yaş gruplarındaki öğrencilerin “besinlerin tarladan sofraya gelene
kadar güvenli yol izlemesi, güvenli gıda seçimi, gıda zinciri, gıda izlenebilirliği ve
sürdürülebilir beslenmeye nasıl baktıkları” incelenebilir.
KAYNAKLAR
Ayaz, Y. (2008). Besinlerdeki Toksik Öğeler.
www.saglik.gov.tr/HM/dosya/1-36508/h/b9besintoksik1.pdf adresinden 14 Aralık 2011´de erişildi.
Cebeci, Zeynel (2006) “Gıda _zlenebilirliginde Bilgi Teknolojileri”
http://traglor.cu.edu.tr/objects/pdf/gida_izlenebilirlik_2007_10_25.pdf (04.10.2009).
Cebeci, Z., Boğa, M. (2009). Piliç Eti Zincirinde Bir Coğrafi İzlenebilirlik Uygulaması.
http://ab.org.tr/ab09/bildiri/45.pdf adresinden 12 Aralık 2011´de erişildi.
Çopur , Ö. U., Yonak, S., Şenkoyuncu, A. (2010). Gıda Güvenliği ve Denetim Sistemi, Ziraat Mühendisliği
VII. Teknik Kongresi, 11-15 Ocak 2010.
Giray, F.H., Akın, A., Dölekoğlu C., Gün S. (2006) Gıda Güvenliği ve AB Uyum
Sürecinde Türkiye’de Yaşanan Gelişmeler, Türkiye VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, 2006, Antalya.
Giray, Hatice ve Soysal, Ahmet (2007) “Türkiye’de Gıda Güvenliği ve Mevzuatı”
http://www.korhek.org/makale.php?drm=ozet&mno=225 (04.12.2009).
Halweil, Brian ve Nierenberg, Danielle (2004). "Yediklerimize Dikkat Edelim" Dünyanın Durumu 2004.
Özel Konu: Tüketim Toplumu."Sürdürülebilir Toplum İçin Worldwatch Enstitüsü Raporu" Çeviri: Ayşe
Başcuı Sander.Sayfa: 75-95; Safa Tanıtım ve Matbaacılık, İstanbul
Özçandır, S., Yeti, H.(2010) Akıllı Ambalajlama Teknolojisi ve Gıdalarda İzlenebilirlik Gıda Teknolojileri
Elektronik Dergisi, Cilt: 5, No: 1, 2010 (1-11)
Özdemir, O.; H. Güneş, S. Demir (2010). Üniversite öğrencilerinin genetiği değiştirilmiş organizmalara
(GDO’’lara) yönelik bilgi düzeyleri - tutumları ve sürdürülebilir tüketim eğitimi açısından
değerlendirilmesi. OMU Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:29, Sayı:1, 53-68.
Mısır, G.B. (2008). HACCP, Gıda Güvenliği ve Risk Yönetim Sistemi.
http://www.yunus.sumae.gov.tr/2008/03/03.pdf adresinden 14 Aralık 2011´de erişildi.
Uygun U., Köksal H.,2010 Gıda Güvenliğini Tehdit Eden Kimyasallar
http://yunus.hacettepe.edu.tr/~gdhszr09/odevler/word1.pdf adresinden 14 Aralık 2011´ de erişildi.
Yeşil, E.A. (2008). Avrupa Birliği´nde Gıda Güvenliği Kapsamında Gıda Etiketleme Mevzuatı ve
Türkiye´nin Uyumu. http://diabk.tarim.gov.tr/Ezgi%20Aktas%20Yesil%20TEZ.pdf adresinden 13
Aralık 2011´de erişildi.
(http://tarimsurasi.tarim.gov.tr/PDFLER/X.Komisyon.pdf, 02.12.2009)