Tarihi ve Etimolojik T ĵrkiye T ĵrk §esi Lugat kinci Cilt FJ

!
"#
$%&
'()
kinci cildin hazrlanmasnda emei geçenler:
Mitarbeiterinnen und Mitarbeiter am zweiten Band:
Ben TIETZE 1992 – 2003
Sena DOAN 1994-95, 1997 – 2003, 2008
Helga ANETSHOFER 1995 – 2003
Kerstin TOMENENDAL 1995 – 2003
Diana KARABINOVA 1995 – 1999
nanç ATILGAN 1995 – 2000
Hakan T. KARATEKE 1998 – 2001
Walter POSCH 2000, 2002
Sevim YILMAZ-ÖNDER (editör, Boaziçi Üni.) 2001 – 2003
Kendilerine mektupla yöneltilen sorulara cevap vererek katk koyanlar:
Brieiche Auskünfte von:
Marcel ERDAL
Ingeborg HAUENSCHILD
Christos TZITZILIS
ve
Uwe BLÄSING
!
"#
$%&
'()
Andreas TIETZE
1914 – 2003
!
"
#$%&&$&'()*'(+&,(&)
&*.&$$&*&
'(
*($
/.01!2321
24 123
5%6(7 0*6
8&'(&'(9$:&&&'($)
:
$;$6<
$"=$
$$$9
.>
"'9-.<#$9)-.$%&
(%<??($$'$?4 123
(%<??
$$$'$
5
İçindekiler
Ön İzahat
7
Hurufat
8
Transkripsiyon işaretleri
9
İlave toplu bakış maddeleri
13
Genel kısaltmalar
17
Bibliyografik kısaltmalar
19
İlave bibliyografya
20
F
27
G
90
H
220
I
344
İ
361
J
436
Birinci cilde ait bir hata listesi
440
Sözlük
6
TEŞEKKÜR
İkinci cildin basımının Sena Doğan’ın (Andreas Tietze’nin asistanı) içerik, dizgi ve görünüm üzerinde sürdürdüğü
zorlu çalışması, Harald Maukner’in dizgi ve görünüm konusundaki katkıları ve nihayet Prof. Claudia Römer’in
kişisel çabaları sayesinde gerçekleşebildiğini belirtmeyi bir borç biliriz. Andreas Tietze’nin büyük eserini devam
ettirmek için hep birlikte bir yol arıyoruz.
Andreas Tietze’nin çocuk ve torunları
DANKSAGUNG
Es ist uns ein großes Anliegen darauf hinzuweisen, dass der Druck des zweiten Bandes nur zustande kommen
konnte durch die aufwändige Weiterarbeit von Sena Doğan (Assistentin von Andreas Tietze) an Inhalt, Satz und
Layout, durch die Unterstützung von Harald Maukner an Satz und Layout, und letztendlich durch das Engagement
von Univ. Prof. Claudia Römer. Gemeinsam suchen wir einen Weg Andreas Tietzes Lebenswerk fortzuführen.
Nachkommen von Andreas Tietze
7
Ön İzahat
Bu cilt Andreas Tietze hayattayken hazırlandı fakat ölümünden sonra basıldığından dolayı birinci ciltteki ön
izahata sadık kalınarak küçük değişikliklerle sunuldu.
Bu cildin hazırlanması Avusturya İlimler Akademisi’nin
ve Avusturya Bilimsel Çalışmaları Destekleme Fonu’nun
yaptıkları maddî yardımlarıla sağlanmıştır.
Ermenice bir transkripsiyon tablosu eklendi. Sözlügün
son kısmına Andreas Tietze’nin birinci cildin genel düzeltmeleri kondu.
Türk dilleri arasında 14. asırdan beri mühim bir mevkie
sahip olan Türkiye Türkçe‘sini bu eserde eski ve yeni
standart Türkçe, diyalektler, argolar olarak elimizden
geldiği ve kaynaklarımızın müsaade ettiği ölçüde bir
bütün sayıyoruz. Bu bütünlükten, daha evvel bir makalede sebeplerini izah ettiğimiz gibi (b. A. Tietze
1995/96), son yarım asırda vuku bulan inkişafları umumiyetle ayrı tutuyoruz.
Lugatimizde Türkçe’nin her kelimesini bulamayacaksınız. Sadece şeklinde veya mâna gelişiminde açıklanacak
bir husus veya hususlar bulunan kelimeler alınmıştır.
Bazı nadir kullanılan veya diyalektlere ait kelimelerin
edebî dile girmiş olduklarını, yeni yazarların eserlerinden bunlara dair misaller vererek, mümkün olduğunca
ispatlamaya çaba gösterdik.
Kelimelerin aynı kökten gelen varyantları aynı madde
altında verilmiştir. Bir kelimenin en eski kullanım şeklini ilk önce gösterdiğimiz için, herhangi bir kelimenin
bugünkü standart Türkçe’de kullanılan şekli çok defa
varyantlar dizisinin en sonunda bulunmaktadır. Fakat
kelimeleri bulmada kolaylık sağlamak için her bir varyantta kelimenin açıklandığı maddeye göndermeler bulunmaktadır.
Lemmata şu şekilde düzenlenmiştir: İlk önce rastlanılabilen en eski kayıttan bugünkü şekline kadar kelimenin varyantları, mânası veya mânaları verilmiştir.
Bu arada belirtmek lâzımdır ki, kelimelerin bütün varyantları her zaman alt alta sıralanmamış, onun yerine
zaman zaman Derleme Sözlüğü’ne gönderme yapılmakla yetinilmiştir. Daha sonra eğer varsa Türkiye Türkçesi’nden önceki şekil ve mânası (ET.) veya kelime yabancı bir dilden alınmışsa kaynak dildeki şekil ve mânası kaydedilmiştir. Kelimelerin etimolojilerinde Eski
Türkçe’nin ötesine gitmiyoruz. Zaman zaman kelimelerin diğer Türk dillerindeki varyantlarına değinilmişse de, Türkçe’den hangi dillere (ms. Balkan dillerine
vs.) alıntılandığı konusu incelenmemiştir. Bütün bunları eski ve yeni kaynaklardan alınmış misaller ve ardından icabederse kelimenin idiomatik terkipler ve ekler
ile kullanımları takip etmektedir. Eskiden beri kullanılagelen kelimeler için örnekler, —kaynakların elverdiği
nispette— en eski Osmanlıca’dan günümüz Türkçe’sine
kadar geniş bir zaman dilimine ait edebî eserlerden seçilmeye çalışılmıştır.
Lugatımızın bir başka hususiyeti ”toplu bakış maddeleri” dediğimiz ve izaha muhtaç kelimelerin arkasından gelen maddelerdir. Bu maddeleri iki çizginin arasında bulunuyor. Bu paragraflardaki genel izahatlar başka
kelimeler için de geçerli olabildiği için, bunlardan öteki kelimelere atıflar vardır. Sadece bazı paragraflarda
açıklaması yapılan fenomene örnek olarak lugatta çok
fazla sayıda kelime var ise, bunların hepsinin alt alta
sayılmasından kaçınılmıştır. Aynı şekilde açıklama isteyen kelimelerden de ilgili oldukları paragraflara birer
gönderme bulunmaktadır. Ayrıca cildin başında bütün
toplu bakış maddelerinin birincisi alfabetik, ikincisi
takılara göre ve üçüncüsü konulara göre olmak üzere
üç listesi bulunmaktadır. Bu söylediğimiz noktalardan
başka lugatımızda her şey benzer dil tarihi ve etimoloji
lugatlerinde alışılmış olduğu şekildedir.
Her etimolojik lugatte olduğu gibi birçok kelimenin kökü (bazen de ifade ettiği mâna) tespit edilemediği için
kitaptaki çift soru işaretlerinin sayısı bir hayli dolgundur. Önce bu gibi şüpheli kelimeleri lugate hiç koymamayı düşündük, fakat sonra cevabını bilmediğimiz
sorular sormanın da faydası olabileceği düşüncesiyle
bundan vazgeçtik. Bu soru işaretleri, kitabımızı tenkid
etmek niyetiyle okuyanlara üstün bilgilerini göstermek
için fırsat versin dedik.
8
Hurufat
Kitabımıza esas olan bugünkü standart Türkiye Türkçesi (BSTT.) olduğu için, transkripsiyonda kullanılan
harfler de mümkün olduğunca BSTT.’de geçerli hurufattan seçilmiştir. Mesela “cīm“ harfi için Arap dili çalışmalarında yaygın olduğu şekliyle “ǧ“ değil “c“ harfi
kullanılmıştır. Lâtin alfabesini kullanmayan dillerdeki
kelimeler (mesela Slâv dillerinden alınan kelimeler)
transliterasyonla Türk harflerine aktarılmış ve icab
ederse telaffuzları fonetik işaretlerle gösterilmiştir.
Yunanca kelimeler orjinal imlaları ile tespit edilmiş ve
ardından telaffuzları Türk harfleriyle gösterilmiştir.
Klasik Yunanca ve Yeni Yunanca kelimelerde bu dillere
ait bilim dallarında yaygın olarak kullanılan telaffuz
şekilleri kaydedilmiş, nadiren her iki telaffuz şekli de
verilmiştir.
Arap hurufatlı dillere, yani Arapça, Farsça, Kürtçe ve
Osmanlıcaya, ait kelimelerde Türkiye’de yaygın olan
transkripsiyon sistemi uygulanmıştır. Mesela AngloSakson sisteminde ligaturla /sh/ ve Deutsche Morgenländische Gesellschaft’ın sisteminde köşeli ters şapka
(haček) ile /š/ transkribe edilen harfi biz /ş/ ile gösterdik. Diğer harfler için aşağıdaki listeye bakınız.
Ermenice, bu eserde Ermenice’nin Anadolu şivesi anlamında kullanılmaktadır.
Ermenice’den Türkiye Türkçesi’ne geçen kelimeler genellikle şivelerden kaynaklandığı için Türkçe’de bu dialekterlin telaffuzunu muhafaza etmişlerdir.
Batı ve Doğu Ermeniceleri Eski Ermenice’den (Klasik
Ermenice) gramer bakımından farklıdır. Bununla beraber Batı Ermenicesi diğer şivelerden telaffuzda ayrılır;
ms. tenues yerine media okunur (/ b / yerine /p /, /c / yerine /ç / vs.), aspirata aynen okunur. Ama Batı ve doğu
Ermenicesi arasındaki fark en çok edebî dilde görülür.
Şiveler bu ayrımı bütün noktalarda açık bir biçimde
ortaya koymuyorlar, yani Ermenice’nin Anadolu şiveleri hepsi Batı Ermenice’ye ait değil. Örneğin Van’da
konuşulan Ermenice en azından fonetik olarak Doğu
Ermenice’ye denk düşmektedir. Bunların dışında öbür
dialektler de Batı/Doğu ayrımı kurallarına uymuyorlar. Bu nedenle biz dialektlerin konuşulduğu yerleri de
gösteriyoruz: Erm. (dial. Van).
Burada Ermenice kelimeler transliterasyonla aktarılırken kısmen Erm.’nin milletlerarası transkripsyon sistemine uymayan kullanımlar yaptık (ms. /j / harfi yerine
/dz/ kullanılması vs.). Bu kitapta aspirata bir apostrof
ile gösterilmiştir (ms. /p‘/, / k‘/, /ç‘/, /t‘/, /ts‘/). Ermenice
tenues ve aspirata Türkiye Türkçesi’ne tenues olarak
yansır, yâni /p / ve /p‘/: /p /; /ç /, /ç‘/, /ts / ve /ts‘/: /ç /; / k / ve
/ k‘/: / k /; /t / ve /t‘/: /t /).
9
Arap harfleri için transkripsiyon işaretleri
transkripsiyon
harf
‫ء‬
‫ا‬
‫ب‬
‫پ‬
‫ت‬
‫ث‬
‫ج‬
‫چ‬
‫ح‬
‫خ‬
‫د‬
‫ذ‬
‫ﺭ‬
‫ﺯ‬
‫ژ‬
‫س‬
‫ش‬
‫ص‬
‫ض‬
‫ط‬
‫ظ‬
‫ع‬
‫غ‬
‫ف‬
‫ق‬
‫ك‬
‫گ‬
‫ل‬
‫م‬
‫ن‬
‫ﻫ‬
‫و‬
‫ى‬
adı
hamza
alif
bâ
pâ
tâ
tâ
ǧîm
čîm
ḥâ
ḫâ
dâl
ḏâl
râ
zâi
že
sîn
şîn
ṣâd
ḍâd
ṭâ
zâḍ
ʿain
ġain
fâ
qâf
kâf
gâf
lâm
mîm
nûn
hâ
wâw
yâ
DMG’ye
göre
ʾ
ā
b
p
t
ṯ
ǧ
č
ḥ
ḫ
d
ḏ
r
z
ž
s
ş
ṣ
ḍ, ż
ṭ
ẓ
ʿ
ġ
f
q
k
g
l
m
n
h
w,u
y,ī
Arapça
sözlükte
kullandığımız
ʾ
a, ā
b
p
t
ṯ
c
ç
ḥ
ḫ
d
ḏ
r
z
j
s
ş
ṣ
ḍ
ṭ
ẓ
ʿ
ġ
f
ḳ
k
g
l
m
n
h
v,w,ū
y,ī
Ar. telaffuz
hafif kesme
/a/ ile /e/ arası
/b/
—
/t/
İng. bath gibi
/c/
—
aspirasyon ile çıkan kuvvetli /h/
kuvvetli ve frikatif /h/, Alm. doch gibi
/d/
İng. there gibi
/r/
/z/
—
/s/
/ş/
kalın /s/
/d/ ile /z/ arası
kalın /t/
kalın /z/
sert kesme
arka damağa yakın, kalın /g/
/f/
sert /k/
yumuşak /k/
—
/l/
/m/
/n/
/h/
İng. why gibi; uzun /u/,/v/
/y/, uzun /i/
* ∼ işareti telaffuzun Farsça’da aynı olduğunu gösterir.
* — işareti harfin Arapça’da bulunmadığını gösterir.
* Farsça alfabe’de he harfi vav harfinden sonra gelmektedir.
Farsça
Fa.
telaffuz
~
~
~
/p/
~
/s/
~
/ç/
/h/
~
~
/z/
~
~
/j/
~
~
~
/z/
~
/z/
~
~
~
~
~
/g/
~
~
~
~
~
~
10
Osmanlıca
harfler
‫ا‬/‫آ‬
‫ء‬
‫ع‬
‫ب‬
‫ج‬
‫چ‬
‫د‬
‫ذ‬
‫ف‬
‫گ‬
‫غ‬
‫ﻫ‬
‫ح‬
‫خ‬
‫ژ‬
‫ك‬
‫ق‬
‫ل‬
‫م‬
‫ن‬
‫و‬
‫ك‬
‫پ‬
‫ﺭ‬
‫س‬
‫ص‬
‫ث‬
‫ش‬
‫ت‬
‫ط‬
‫ى‬
‫ﺯ‬
‫ذ‬
‫ظ‬
‫ض‬
transkripsiyon
ā, a
ʾ
ʿ
b
c
ç
d
ẕ
e
ė
f
g
ġ
h
ḥ
ḫ
j
k
ḳ
l
m
n
v, ō, ū, o, u, ö, ü
ŋ
p
r
s
ṣ
s̱
ş
t
ṭ
y, ī, i, ı
z
ẕ
ẓ
ż
telaffuz
uzun /a/, /a/
hafif kesme
sert kesme
/b/
/c/
/ç/
/d/
sert /d/
/e/
EO. ve Az.‘de /i/ sesine yakındır
/f/
/g/
arka damağa yakın, kalın /g/
/h/
/h/
sert /h/
/j/
/k/
sert /k/
/l/
/m/
/n/
/v/, uzun /o/, uzun /u/,/o/,/u/,/ö/,/ü/
genizden gelen /n/
/p/
/r/
/s/
kalın /s/
/s/
/ş/
/t/
sert /t/, velar ünlülü Tk kelimelerde kalın /d/ veya /t/ ms. daġ
/y/, uzun /i/, /i/, /ı/
/z/
/z/
sert /z/
sert /z/
* 19. asır metinlerinde ünlüler için bugünkü Türkiye Türkçesi’ndeki harfler kullanılmış, ünsüzler ise metinde bulundukları gibi aktarılmışlardır. Bu kurala yalnızca bir kaç kelime istisna oluşturmaktadır (ms. alub, içün gibi).
* Osmanlıca kelime ve metinlerin transkripsiyonunda 19. asrın başına kadar iki ünlü arasındaki /ġ/ ve /k/ harfleri /g/
ile, 19. asırdan sonra ise /ğ/ ile gösterilmiştir. (degil > değil gibi)
* Azerice açık /e/ harfi, /ä/ ile gösterilmiştir. Ferec baʿd eş-şidde’nin Budapeşte nüshasındaki özel yazım ve transkripsiyon biçimleri için b. â ≑.
11
Yunanca için transkripsiyon işaretleri
Klasik Yunanca
(EYun.)
Yeni Yunanca
(BizYun. ve Yun.)
α
a
a
β
b
v
γ
g
ġ (/e/ ve /i/ sesinden önce y)
δ
d
ḏ
e
ε
e
ζ
z
z
η
ē
i
θ
th
ṯ
ι
i
i
κ
k
k
λ
l
l
μ
m
m
ν
n
n
ξ
ks
ks
ο
o
o
π
p
p
ρ
r
r
σ,
kelime sonunda ς
s
s
t
τ
t
υ
u,ü
i
φ
ph
f
χ
kh
ḫ (ardından /e/ veya /i/ gelirse Alm. ich gibi)
ψ
ps
ps
ω
ō
o
ei/ē
i
e
Birleşik harfler
ει
αι
ai
αυ
au
av/af (sessiz ünsüzlerden önce)
ευ
eu
ev/ef (sessiz ünsüzlerden önce)
οι
oi
i
u
ου
ou/ū
μπ
mp
b/ mb
ντ
nt
d/ nd
γγ (γκ)
ng (nk)
g/ng
τζ
c
c
12
Ermenice için transkripsiyon işaretleri
harfler
Ա
Բ
Գ
Դ
Ե
Զ
Է
Ը
Թ
Ժ
Ի
Լ
Խ
Ծ
Կ
Հ
Ձ
Ղ
Ճ
Մ
Յ
Ն
Շ
Ո
Չ
Պ
Ջ
Ռ
Ս
Վ
Տ
Ր
Ց
Ւ
Փ
Ք
Օ
Ֆ
Doğu
Ermenice
ա
բ
գ
դ
ե
զ
է
ը
թ
ժ
ի
լ
խ
ծ
կ
հ
ձ
ղ
ճ
մ
յ
ն
շ
ո
չ
պ
ջ
ռ
ս
վ
տ
ր
ց
ւ
փ
ք
օ
ֆ
և
Batı Ermenice
Sözlükte kullandığımız
a
a
a
b
p
p (b)
g
k
k (g)
d
t
t (d)
e
e
e
z
z
z
ē
ē
ē
ä/ə
ä/ə
ä
t‘
t‘
t‘
ž
ž
j
i
i
i
l
l
l
x
x
h̬
c
j
dz (ts)
k
g
k (g)
h
h
h
j
c
ts (dz)
ł
ł
ğ
č
ǰ
c(ç)
m
m
m
y
y
y
n
n
n
š
š
ş
o
o
o
čʿ
čʿ
çʿ
p
b
p (b)
ǰ
č
ç (c)
ṙ
ṙ
ṙ
s
s
s
v
v
v
d(t)
t
d
r
r
r
cʿ
cʿ
tsʿ
w
w
w
p‘
p‘
p‘
k‘
k‘
k‘
ō
ō
ō
f
f
f
u
u
u
13
İlave toplu bakış maddeleri
Bu kısımda birinci cildin toplu bakış maddelerine f-j harflerindeki kelimeler ilave edilmiştir.
Maddelere göre
falyazen
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘(bir
müzik aleti) çalan, vuran, vurarak
yapan’ mânasındaki -zan.
gûşe / kûşe /
BSTT. köşe
Fa.’dan alınma kelimelerin baştaki
/gū/ veya /gu/’nun BSTT.’de /kü/
veya /kö/’ye dönüşmesi.
ferahnak
Fa. ‘-li’ mânasındaki isimden sıfat
yapan -nāk eki.
gülşen
Fa. bir nesnenin çokça mevcut olduğu yerleri belirten -şan eki.
feriştah I
Ar.ve Fa.’dan alınma kelimelerin
son hecesinde, kökte mevcut
olmayan bir /h/ sesini ortaya çıkması.
habazan
Kelime başındaki aspiration’un
kaybolması.
hadşinas
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘bilen’ mânasındaki -şinās.
hakendaz
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘atan,
fırlatan’ mânasındaki –andāz.
fîemanillahi
fitneengiz
fol I / hol
Ar. ‘içinde, arasında, bir şey hakkında’ mânasındaki fī- öntakısı
(praeposition).
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘heyecanlandırmak, üretmek, tahrik
etmek’ mânasındaki -angīz.
halk ağzında ve diyalektlerde
/ f/’nin / h/’ye ve /h/’nin /f/’ye dönüşmesi.
frigidaire
yabancı kelimelerin orijinal imlâsi
Tk.deki yazılışına tesiri göstermesi.
fur-
diyalektlerde başdaki /v/ sesinin
/ f/’ye dönüşmesi.
galiyasa /
galiyesa
isimlere eklenen Fa. -sā/-āsā/-sān/
-sār eki ‘gibi olma, benzeme’ mânaları yükler.
geber-
hayvanlar ve insanlar için farklı
fiilerin kullanılması.
gel– X
fiilzarfından (gerundium) sonraki
yardımcı fiil.
gevde
/ev/ → /öv/ → /öy/ → /ö/ labialisation’u.
gıybet
Ar ve Fa.’den alınma kelimelerdeki uzun /ī/’nin /ıy/’ya dönüşmesi.
Hakka/hakka klasik Fa.’daki vokativus eki -ā/-yā.
haracgüzar
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘icra
etme, geçirme, ödeme’ mânasındaki -guẕār.
hemşo
Kürtçe ve Zazaca vocativus eki -o.
hiç mi hiç
Zarf ve sıfatların anlamını soru
edatıyla ikilemeli pekiştirmesi.
hurdefüruş
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘satan, satıcı’ mânasındaki -furūş.
huriveş
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘benzerlik’ mânasındaki -vaş/-veş sontakı.
ınan– /
BSTT. inan–
kelime başındaki /ı/nın → /i/’ye dönüşmesi.
imparatoriçe Slâv dillerinden alınmış -iça/-içe
müennes ekiyle neologismleri yaratılması.
İsa / İsī
Ar.’da -ā olarak okunan, Fa.’da ve
O.’da -ī olarak okunan sondaki ya
harfı.
İstanbul
Yun.’dan alınma yerisimlerdeki
‘içine’ mânasındaki is/iz unsuru.
14
Takılara göre
Açıklama sonlarında bulunan parantez içindeki kelimeler ilgili paragrafın geçtiği maddeyi göstermektedir
-ā
-ā/-yā
Ar.’da son harfı yā ile yazılan fakat
-ā olarak okunan, Fa.’da ve O.’da -ī
olarak okunan kelimerler (İsa/İsī).
-ī-
klasik Fa. vokativus eki (Hakka/
-ī, b. -ā.
Ar. ve Fa.’den alınma kelimelerdeki
uzun /ī/’nin /ıy/’ya dönüşmesi (gıybet).
hakka).
-iça/-içe
Slâv dillerinden alınmış müennes
ekiyle neolojizmları yaratılması (imparatoriçe).
is/iz
Yun.’dan alınma yerisimlerdeki ‘içine’
mânasındaki is/iz unsuru (İstanbul).
/ku-/kü-/
← /gū-/gu-/
Fa.’dan alınma kelimerlerin baştaki
/gū/ veya /gu/ BSTT.’de /kü/ veya
/kö/’ye dönüşmesi.
-endâz
Fa. ‘atan, fırlatan’ mânasındaki fiil
unsuru (hakendaz).
-engīz
Fa. ‘heyecanlandırmak, üretmek, tahrik etmek’ mânasındaki fiil unsuru
(fitneengiz).
/f/⇄/h/
Halk ağzında ve diyalektlerde /f/’nin
/h/’ye ve /h/’nin /f/’ye dönüşmesi
(fol I / hol).
fī –
Ar. ‘içinde,arasında, bir şeyi hakkında’ mânasındaki fī– öntakısı (fîemanillahi).
-o
Kürtçe ve Zazaca vocativus eki
(hemşo).
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘satan,
satıcı’ mânasındaki fiil kipi (hurdefüruş).
-sā/-āsā/
-sān/-sār
isimlere eklenen Fa. bu ek ‘gibi olma,
benzeme’ mânaları yükler (galiyasa).
-nâk
-furūş
/f/←/v/
diyalektlerde başdaki /v/ sesinin
/f/’ye dönüşmesi (fur-).
/gū-/gu-/
→/ku/kü/
Fa.’dan alınma kelimerlerin baştaki
/gū/ veya /gu/ BSTT.’de /kü/ veya
/kö/’ye dönüşmesi (gûşe/kûşe).
-guẕār.
Fa.’dan alınma kelimelerdeki ‘icra
etme, geçirme, ödeme’ mânasındaki
(haracgüzar).
-h
Ar. ve Fa.’dan alınma kelimelerin son
hecesinde kökte bulunmayan bir /h/
sesinin ortaya çkması (feriştah I).
Fa. ‘-li’ mânasındaki sıfat eki (ferahnak).
-sār, b. –sā.
–şan
Fa. bir nesnenin çokça mevcut
olduğu yerleri belirten -şan eki
(gülşen).
-şinās
Fa. ‘bilen’ mânasındaki fiil unsuru
(hadşinas).
-u + gel-
O.’da –u’la biten fiilzarfı (gerundium)
+ yardımcı fiil (gel– X).
/v/→/f/
diyalektlerde başdaki /v/ sesinin /f/’ye
dönüşmesi (fur-).
Fa.’dan alınma kelimelerde
‘benzerlik’ mânasındaki -vaş sontaki
(huriveş).
/h/⇄/f/
Halk ağzında ve diyalektlerde /f/’nin
/ h/’ye ve /h/’nin /f/’ye değişmesi
(fol I/hol).
-veş
-ıy-
Ar. ve Fa.’den alınma kelimelerdeki
uzun / ī/’nin /ıy/’ya dönüşmesi (gıybet).
-yā, b. –ā.
/ı/ → /i/
kelime başındaki /ı/’nın → /i/’ye
dönüşmesi (ınan-/BSTT. inan-).
-zan/-zen
Fa. ‘(bir müzik aleti) çalan, vuran,
vurarak yapan’ mânasındaki fiil unsuru (falyazen).
15
Konulara göre
Bu bölümde birinci cildin toplu bakış maddeleri de eklenmiştir.
ablativus adverbialis amandine
echoword
alay malay
akrabalık terimleri
ana II, anneanne, annemler
enversiyon
acı, alaşağı et-
Eski Türkçe
ad, buy-
alınma kelimerler
attarçı, buhurdanlık
figura etymologica
ad- (adım ad-)
alliteratif
çırlak çıplak
fiil →isim
alver, ayart, bastı
Argo
aban- II, alızla-, asıl- II,
dikiz geç-, çepakin
fiil unsuru
falyazen, ferahnak, fitneengiz, hadşinas, hakendaz, haracgüzar
backformation
aber-
balık isimleri
akya
fonksiyon zayıflaması açdur- / açtır- / açtırt- /
apart-
beynelmilel terminoloji adrenalin
fonoloji
ab I / âv¹, âbıru, acaib /
acayib¹, acaib / acayib²,
ad, ageh, al I, âl IV, ayıt- /
ayd- / eyit- / eyd-, buy-, cami
geçişlilik-geçişsizlik
aç- I
gemination
amman
halk dili
abdest II / aptes¹, aferim
abidik gubidik¹,², abuk
sabuk, afküf, ahım şahım,
ala bele, alaş dolaş
ol-, alavere (alavere
dalavere), alay malay,
algan- ve çalgan-, allem
et- kallem et-, apar topar,
çırlak, hiç mi hiç,
halk etimilojisi
atlu karaca / atlı karınca
ikilime
b. çift sözler ve
reduplication.
imlâ
â, arp / harp, frigidaire
internal object
diz (diz çök-)
çıplak, ahbab / ahbap,
acaib / acayip¹, annemler,
büyut, canan
isim-sıfat
baba I
isim tamlaması
abdülbatn
çocuk dili
adda git-
isim terkipleri
dativus adverbialis
aber yere
abudane, açıkgöz, adamakıllı, ahuçeşm, asudedil,
ataşemiliter, cer cehiz,
destiraz
degemination
akke / ake
İslamî terimler
abdest II / aptes²
diftong
beyhude
izafet
dissimilasyon
ahçı
abd¹, abd², abıhayat,
Der-i Sa’adet / Dersaadet
birleşik eylemler
b. mürekkep fiiler.
calque
ab I / âv³
coğrafya isimler
âbâdî kâğıt, Abanoz,
Abya, Alman, Ceneviz
consonant cluster
âbrîz / abiriz, acz / aciz,
blânko
çift sözler
çoğul