IŞIK KİRLİLİĞİ AÇISINDAN KENT AYDINLATMASI VE TAKSİM

Transkript

IŞIK KİRLİLİĞİ AÇISINDAN
KENT AYDINLATMASI VE TAKSİM
MEYDANI ÖRNEĞİ
Hilal Dokuzcan
ŞUBAT 2006
T.C.
BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ
KENT AYDINLATMASI VE TAKSİM
MEYDANI ÖRNEĞİ
Hilal Dokuzcan
F.B.E. Mimarlık Anabilim Dalı
Çevre Tasarımı Programında Hazırlanan
Yüksek Lisans Tezi
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Selma Kurra
ŞUBAT 2006
ÖNSÖZ
Kent olgusu ve aydınlatma hem fen bilimleri hem de sosyal bilimler açısından
önemli değer taşımaktadır. Aydınlatma teknik bir konu olmakla birlikte, insan
üzerindeki genel etkileri dolayısıyla mimariden, psikolojiye, verimlilikten,
ekonomiye uzanan bir yelpaze içinde yer alıyor. Kent kavramı ise siyaset, ekonomi,
kültür, sağlık ve sanat ile bir bütün.
Kent ve aydınlatmanın birleştiği yer ise doğal olarak farklı disiplinlerin buluşma
noktası. Kent, kentlilik, kentleşme süreçleri birçok sorunu ve çözümsüzlüğü kendi
bünyesinde barındırıyor. Bu sorunların çözümü bir ölçüde farklı alanlarda
uzmanlaşmış kişilerin bir arada çalışmasından elde edilen bilgi ve deneyimlerin
paylaşılmasından geçiyor.
Elektrik Yüksek Mühendisi olarak başladığım, Yerel Yönetimler ve Kent Planlama
Çevre Tasarımı Yüksek Lisans Programı’nda, aldığım eğitim süresince hukuktan,
yerel yönetimlere, mimariden, planlamaya kadar edindiğim bilgi ve deneyim
sürecinin bana çok şey kattığını düşünüyorum.
Bu programa katılmamda öncülük eden sevgili hocam Prof. Dr. Semih Eryıldız’a
programı hazırlayan akademisyen kadro ve emeği geçen herkese, bu tezi hazırlamam
konusunda desteğini benden esirgemeyen tez danışmanım, hocam Prof. Dr. Selma
KURRA’ya, Prof. Dr. Rengin Ünver’e, Yrd. Doç. Dr. Emine Ümran Topçu’ya,
Doç.Dr. Hülya Sirel’e, Y. Mimar Araş. Gör. B. Onur Turan’a, Y. Mimar Araş. Gör.
Ebru Ergöz Karahan’a, İ.B.B. Yapı İşleri Müdürü Abdurrahman Atmaca’ya, İ.B.B.
Elektrik Mühendisi Sami Uysal’a, Ulaşım A.Ş Halkla İlişkiler’den Mustafa Bilgin’e,
Siteco Aydınlatma’dan Mimar Yeşim Betin’e, tez çalışmalarım esnasında mesleki
deneyimleriyle her konuda yardımcı olan arkadaşlarım, Total Aydınlatma’dan
Yük.Mimar Nergiz Arifoğlu’na, Çevre Müh. Araş. Gör. İlkay Öztürk’e, İnşaat Yük.
Müh. Şebnem Tiryakioğlu’na , Berat Gümüş’e, İnşaat Mühendisi Nazan Çeliker’e,
Peyzaj Mimar’ı Gülay Odabaş’a, Deniz Gümüş’e, Eda Aydoğdu’ya, Zafer Berkol’a,
Güler Ülgen’e, ayrıca kızım Eylül ve annemle babama sonsuz teşekkür ediyorum.
Hilal DOKUZCAN
ÖZET
IŞIK KİRLİLİĞİ AÇISINDAN KENT AYDINLATMASI VE TAKSİM MEYDANI
ÖRNEĞİ
Dokuzcan, Hilal
Yüksek Lisans Çevre Tasarımı Bölümü
Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Selma Kura
Şubat 2006, 121 sayfa
20. yüzyılın ikinci yarısında bilim ve teknolojideki gelişmelerle orantılı olarak
kentleşme ve kent aydınlatması konuları yeni yaklaşımlarla karşı karşıya kalmıştır.
Her geçen gün yeni ürünlerin ortaya çıkması ve kentlerin büyümesi kent
aydınlatmasında farklı seçeneklerle birlikte farklı sorunların da ortaya çıkmasına yol
açmıştır.
Ülkemizde kent aydınlatma uygulamaları genellikle doğru yapılmamaktadır. Kent
aydınlatması, gece koşullarında fiziksel parametrelerin istenilen değerlerini
sağlamasının yanı sıra kent kimliğini ortaya çıkaran ve görsel açıdan estetik değer
taşıma gibi diğer kriterleri de sağlamalıdır. Ancak yapılan uygulamalarda bu
kriterlerin sağlanamaması; günümüzde yeni bir kavram olan ”ışık kirliliği “ sorununu
ortaya çıkarmıştır.
Bu çalışmada kent aydınlatması ayrıntılı biçimde ele alınmış ışık kirliliğini oluşturan
faktörler incelenmiştir. Daha sonra bir uygulama örneği olarak; Taksim Meydanı ve
çevresi ışık kirliliği açısından değerlendirilmiştir. Bu amaçla aydınlık düzeyi
ölçümleri yapılmış ve bilgisayar programı yardımıyla yapılan hesaplamalara dayalı
ışık dağılım haritası elde edilmiştir. Sonuçlar değerlendirildikten sonra öneriler
belirtilmiştir.
Anahtar sözcükler: Dış Aydınlatma, Kent Aydınlatması, Işık Kirliliği, Taksim
Meydanı Aydınlatması
ABSTRACT
CITY LIGHTING WITH REGARD TO LIGHT POLLUTION
AND TAKSİM SQUARE AS AN EXAMPLE
Dokuzcan, Hilal
Environment Desing, Masters Degree Program
Supervisor: Prof. Dr. Selma Kura
February 2006, 121 pages
Beginning from the second half of the 20th century, in parallel with the new
developments in science and technology, urbanization and city lighting issues face
new approaches.
Every day beside the introduction of a new product, the growth of the cities and new
alternatives in city lighting arise new problems.
The lighting systems used nowadays unfortunately contain many wrong applications.
City lighting meets the need of outside lighting in the cities but also poses the city
identity and has a visual aesthetics value.
In this study city lighting issues are explained in detail and its relation with regard
to light pollution is examined. As an example Taksim Square and its perimeter is
examined and by using a computer program, the illuminance values are obtained.
Key words: Light pollution, outdoor lighting, city lighting, Illumination of Taksim
Square.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ.......................................................................................................................... i
ÖZET........................................................................................................................... .ii
SUMMARY ................................................................................................................ iii
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... iv
ŞEKİL LİSTESİ........................................................................................................ vi
TABLO LİSTESİ ..................................................................................................... vii
FOTOĞRAF LİSTESİ ........................................................................................... viii
HARİTA LİSTESİ .................................................................................................... ix
EK LİSTESİ ................................................................................................................ x
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
BÖLÜM 1
AYDINLATMA VE IŞIK KİRLİLİĞİ ................................................................3
1.1. Işık ve Görme Olayı ...........................................................................................4
1.2. Aydınlatma Tanım ve İlkeleri ...........................................................................8
1.2.1 Işık ve Aydınlanma ile İlgili Teknik Tanımlar....................................11
1.2.2. Aydınlatma Türleri ................................................................................13
1.2.2.1. Doğal Aydınlatma ......................................................................14
1.2.2.2. Yapay Aydınlatma ......................................................................14
1.2.2.3. İç Aydınlatma .............................................................................15
1.2.2.4. Dış Aydınlatma ...........................................................................15
1.3. Işık Kirliliği.......................................................................................................16
1.4. Işık Kirliliği Kaynakları ..................................................................................17
1.5. Işık Kirliliğinin Oluşturan Nedenler ve Sonuçları........................................18
1.6. Işık Kirliliğinin Etkileri ...................................................................................29
1.6.1. Işık Kirliliğinin İnsan Üzerindeki Etkisi..............................................29
1.6.2. Işık Kirliliğinin Gökbilimine Etkisi......................................................29
1.6.2.1. Kent Aydınlatmasıyla Oluşan Gök Parlaklığının
Hesaplanması.............................................................................29
1.6.3. Işık Kirliliğinin Ekonomiye Etkisi........................................................30
1.6.4. Işık Kirliliğinin Doğal Yaşama Etkisi ..................................................31
BÖLÜM 2
KENTSEL AYDINLATMA KRİTERLERİ VE IŞIK KİRLİLİĞİNİN
ÖNLENMESİ ..........................................................................................................33
2.1. Kentsel Aydınlatma Kriterleri ........................................................................34
2.1.1. Kentsel Değer Aydınlatması..................................................................35
2.1.2. Kentsel Değer Dışı Aydınlatma.............................................................35
2.2. Kent İçi Aydınlatmada Kullanılan Elemanlar ve Işık Kirliliği Açısından
Özelikleri..........................................................................................................36
2.2.1. Işık Kaynakları (Lambalar) ve Balastlar............................................36
2.2.2.Aydınlatma Armatürü Sınıflandırması ...............................................41
2.2.3.Dış Aydınlatma Armatürlerinin Seçimi ve Uygulamasına Yönelik
İlkeler ......................................................................................................45
2.3. Kent Aydınlatma Tekniğine İlişkin Temel Kurallar ...................................51
2.3.1.Yapıların Dış Yüzeylerinin Aydınlatılması..........................................51
2.3.2. Yapıların Dışındaki Kentsel Değerlerin Aydınlatılması....................57
2.4. Emniyet ve Güvenlik Aydınlatması Tasarımı ..............................................69
2.5. Yol Aydınlatması.............................................................................................70
2.6. Işık Kirliliği Kontrolü .....................................................................................75
2.6.1. Kirliliğe Neden Olan Aydınlatma Sistemleri......................................76
2.6.2. Kirliliği Engelleyen Aydınlatma Sistemleri ........................................77
2.7. Topluma Duyarlı Tasarım..............................................................................78
BÖLÜM 3
TAKSİM MEYDANI VE YAKIN ÇEVRESİNİN IŞIK KİRLİLİĞİ
AÇISINDAN İNCELENMESİ......................................................................82
3.1. Alanda Mevcut Olan Aydınlatma Sistemleri................................................83
3.2. Alanda Ölçüm Çalışmaları.............................................................................88
3.2.1. Ölçümde Kullanılan Cihaz...................................................................88
3.2.2. Uygulanan Ölçme Tekniği....................................................................88
3.2.3. Ölçüm Noktaları....................................................................................88
3.2.4. Ölçüm Sonuçları....................................................................................94
3.3. Bilgisayar Destekli Aydınlık Düzeyi Hesaplamaları....................................97
3.3.1. Uygulama Yöntemi ve Yazılımın Tanıtılması.....................................97
3.3.2. Çalışmanın Adımları.............................................................................98
3.4. Çalışmanın Sonuçları ve Değerlendirmeler..................................................98
3.5. Öneriler ..........................................................................................................111
BÖLÜM 4
SONUÇ .................................................................................................................114
KAYNAKLAR .........................................................................................................117
Şekil Listesi:
Şekil 1.
Elektromanyetik Tayf (Görünen Işık) ...................................................... 5
Şekil 2.
Aydınlatma Sistemleri Şeması................................................................ 10
Şekil 3.
Işık Akısı ve Aydınlık Düzeyi İlişkisi .................................................... 12
Şekil 4.
Direğe Monte Edilmiş Dış Aydınlatma Armatürü Örneği...................... 19
Şekil 5.
Doğru ve Yanlış Aydınlatma Yöntemleri ............................................... 19
Şekil 6.
Aydınlatma Yöntemleri .......................................................................... 21
Şekil 7.
Kötü ve İyi Aydınlatma Yöntemleri ....................................................... 23
Tablo Listesi:
Tablo 1.
Dış Aydınlatma Uygulamalarında Tavsiye Edilen Aydınlık Düzeyleri . 16
Tablo 2
Uzaklığın Gök Parlaklığına Etkisi .......................................................... 30
Tablo 3.
Uzaklık ve Nüfus Arasındaki İlişki ........................................................ 30
Tablo 4.
Işık Enerjisi Kaybı ................................................................................. 31
Tablo 5.
Cıva Buharlı Lamba Özellikleri.............................................................. 38
Tablo 6.
Metal Halojen Lamba Özellikleri .......................................................... 39
Tablo 7.
Yüksek Basınçlı Sodyum Lamba Özellikleri.......................................... 40
Tablo 8.
Düşük Basınç Sodyum Lamba Özellikleri ............................................. 41
Tablo 9.
Projektör Aydınlıkları ............................................................................. 45
Tablo 10. Çeşitli Gereçlerin Yansıtma Çarpanları .................................................. 56
Tablo 11. Farklı Yol Tipleri İçin Aydınlatma Sınıfları........................................... 70
Tablo 12. Farklı Sınıflamalar İçin Uygulanacak Yol Aydınlatması Kriterleri ...... 72
Tablo 13. Yaya Alanlarındaki Yol Tipleri İçin Ortalama Aydınlık Düzeyi ........... 73
Tablo 14. Yol Aydınlatmasında Kullanılan Lambaların Karakteristik Özellikleri. 74
Tablo 15. Farklı Lamba Tiplerinin Karşılaştırılması .............................................. 75
Tablo 16. Harita1’de Kullanılan Armatür Tiplerine İlişkin Semboller ve
Açıklamalar ............................................................................................. 90
Tablo 17. Taksim Meydanı ve Yakın Çevresi Ölçüm Tablosu............................... 94
Tablo 18. Aydınlık Düzeyi Ölçüm Sonuçlarının, Hesaplama Sonuçlarıyla
Karşılaştırılması .................................................................................... 103
Fotoğraf Listesi:
Fotoğraf 1. Türkiye’de Gece Parlaklığı .................................................................... 24
Fotoğraf 2. Kuzey Amerika’da Gece Parlaklığı......................................................... 24
Fotoğraf 3. İstanbul’da Gece Parlaklığı Görüntüleri ................................................. 29
Fotoğraf 6. Lucerne - İsviçre ..................................................................................... 79
Fotoğraf 7. Berlin Branderburg Kapı Aydınlatma Örneği......................................... 80
Fotoğraf 8. Berlin Branderburg Kapı Aydınlatma Örneği......................................... 80
Fotoğraf 9. Rue de Grand Aydınlatma Örneği .......................................................... 80
Fotoğraf 10. City Hall Valladolid - İspanya .............................................................. 80
Fotoğraf 11.Toledo Sokakları .................................................................................... 80
Fotoğraf 12.Taksim Meydanı Genel Aydınlatma ...................................................... 84
Fotoğraf 13.Taksim Meydanı Genel Aydınlatma ...................................................... 84
Fotoğraf 14.Meydan Aydınlatması ............................................................................ 85
Fotoğraf 15.Anıt Aydınlatması .................................................................................. 85
Fotoğraf 16.İstiklal Caddesi Aydınlatması, Kataner Sistem...................................... 86
Fotoğraf 17.Yol ve Kaldırım Aydınlatması ............................................................... 86
Fotoğraf 18.Yaya Alanı Aydınlatması ....................................................................... 86
Fotoğraf 19.Metro Girişi Aydınlatması ..................................................................... 87
Fotoğraf 20.Kaldırım aydınlatması ............................................................................ 87
Fotoğraf 21.Dışarı Kaçan Işık ve Parlama ............................................................... 104
Fotoğraf 24.Işığın Her Yöne Doğru Yayılımı.......................................................... 106
Fotoğraf 25.Reklam Panosu Aydınlatması .............................................................. 107
Fotoğraf 26.Taksim Anıtı Aydınlatması .................................................................. 108
Fotoğraf 29.Sular İdaresi Duvarı ............................................................................. 109
Fotoğraf 30.Çeşme .................................................................................................. 109
Fotoğraf 31.Büfe Aydınlatması ve Arka Planda Çeşme .......................................... 110
Fotoğraf 32.Cephe Aydınlatması ............................................................................. 110
Fotoğraf 33.Meydanın Köşesinde Yer Alan Çiçekçiler ve Taksim Anıtı................ 111
Harita Listesi
Harita 1.
Genel Çalışma Paftası. Taksim Meydanı ve Yakın Çevresi Aydınlatma
Elemanları ve Ölçüm Noktaları .............................................................. 89
Harita 2.
Cumhuriyet Cad. Tarafı Armatür Yerleşim Planı ve Ölçüm Noktaları .. 91
Harita 3.
Meydan Armatür Yerleşim Planı ve Ölçüm Noktaları ........................... 92
Harita 4.
İstiklal Caddesi Armatür Yerleşim Planı ve Ölçüm Noktaları ............... 93
Harita 5.
Aydınlık Düzeyi Dağılımı Haritası....................................................... 101
Harita 6.
Genel Aydınlama Sisteminin İzometrik Görünüşü.............................. 101
Harita 7.
Taksim Meydanı ve Yakın Çevresi Aydınlık Düzeyi Dağılımı............ 102
Ek Listesi:
Ek 1: Genel Çalışma Paftası. Taksim Meydanı ve Yakın Çevresi Aydınlatma
Elemanları ve Ölçüm Noktaları.
Ek 2: Taksim Meydanı ve Yakın Çevresi Aydınlık Düzeyi Dağılım Haritası.
Ek 3: Metro Girişi Aydınlık Düzeyi Dağılımı ve Hesapları.
GİRİŞ
Yirminci yüzyılda teknolojinin gelişimi ve kentleşmenin artışı, kentleşme olgusuyla
birlikte aydınlatma konusunda da yeni arayışların ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Kent içinde yol, cadde, sokak aydınlatmaları, reklam ve ilan panoları aydınlatmaları,
güvenlik amaçlı aydınlatmalar gibi dış aydınlatma konularının içinde yer alan ve bir
kent içinde olması gereken aydınlatma konularının yanı sıra, planlama ve görsellik
açısından da kent aydınlatması büyük bir önem taşımaktadır. Hem kullanım hem de
görsel açıdan kente ait kültürel, tarihi ve estetik değerlerin ortaya çıkarılması ihtiyacı,
kentsel aydınlatma konusunu ortaya çıkarmıştır. Kenti kent yapan kavramlardan biri
olarak kentsel aydınlatma, kent kimliğini öne çıkarmada belirleyici role sahiptir ve
sadece aydınlatma ihtiyacı ve aydınlatma tekniği ile ilgili bir konu olmayıp estetik,
ekonomi, verimlilik, mimari ve sanat ile doğrudan ilgilidir. Bir kent içinde yer alan
tarihi yapılar, anıtlar, kalıntılar, alışveriş merkezleri, sosyal ve kültürel alanlar,
peyzaj alanları, meydanlar, parklar, bahçeler, gezinti yerleri, doğal güzellikler,
çağdaş yapılar ve benzerlerinin aydınlatılması kent aydınlatması konularının
içindedir. Ancak aydınlatma ilkelerinin doğru uygulanmaması, aydınlatma
sistemlerinin
yanlış
tasarımı
ve
gelişen
aydınlatma
teknolojisinin
doğru
kullanılmaması günümüzde önemli bir kirlilik çeşidi olan ışık kirliliği kavramını
ortaya çıkarmıştır. “Işık kirliliği “ kısaca; yanlış yerde, yanlış şekilde ve yanlış
miktarda ışık kullanılması olarak tanılanmaktadır. Işığın yanlış kullanımı;
gereksinimi sağlayamayan aydınlatma sistemlerinden dolayı boşa enerji kaybı
demektir.
Günümüzde, kentlerde sadece sokak aydınlatmaları için harcanan enerji kentin
toplam harcadığı enerjinin %4 ile %6’sına karşılık gelmektedir. Reklam amaçlı
aydınlatmalar ve bina cephelerinin aydınlatılmasının oluşturduğu aydınlatmaların bu
orana eklenmesi %10’lara varan bir sonuç doğurduğu ve bu tür aydınlatmalarda
Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliğinin yaptığı araştırmaya göre, kullanılan
enerjinin %30’unun boşa gittiği ifade edilmektedir (Çetin F. Demet, Gümüş Bilal,
Özbudak Berivan, Işık Kirliliği Problemi ve Diyarbakır Ölçeğinde İncelenmesi,
Dicle Ünv. EMO Dergi, Sayı 420).
Kasım 2001 yılı itibariyle ülkemizden, uzaya kaçan ışığın maliyeti yaklaşık 13
trilyon TL/yıl olduğu saptanmıştır (Aslan Zeki, Işık Kirliliği, Akdeniz Ünv. Ve
1
Tübitak Ulusal Gözlemevi, Işık Kirliliği ve Karanlık Gökyüzü Toplantısı,16 Kasım
2001, Antalya).
Bunun yanı sıra, yapılan bazı araştırmalara göre nüfusun %25’inin gökyüzü ve
yıldızları tanımadığı ve samanyolunu hiç görmediği belitilmektedir. Toplumsal
bilinç, yasalar ve yönetmelikler ışık kirliliğinin önlenmesinde temel unsurlardır. Işık
kirliliğinin ekonomi, doğal çevre ve kültüre etkisinin gittikce artabileceği ön
görülebilir. Işık kirliliğinin nasıl engellenebileceği, aydınlatmada ne tür armatürlerin
kullanılabileceği, aydınlatmanın temel amacından sapmadan doğru ve yerinde
uygulamaların
nasıl
yapılacağı
yeni
yönetmeliklerin
hazırlanmasından,
tasarımcıların, uygulayıcıların ve kullanılacıların bu konuda duyarlı davranmasından
geçmektedir. Bugün dünya üzerinde ışık kirliliğinin önlenmesi açısından pek çok
komite ve dernek kurulmuştur. Amerika’da OLPAC (Ohio Light Pollution Advisory
Commitee), İngitere’de NELPAC (New England Light Pollution Advisory Group)
ışık kirliliği üzerine çalışan gruplardan bazılarıdır. IDA (International Dark-Sky
Association) 1988 yılından beri dünya genelinde bu konuyla ilgilenmektedir. Yerel
yönetimlerin birçoğu bu anlamda özel yasalar çıkartmıştır. ABD’de 16 eyalette 74
yerel yönetim (belediyeler ya da eyalet) dış aydınlatma yönetmeliği çıkarmış, Los
Angeles’da 240.000 lambanın 1/3’ü yeni kavram lambalarla değiştirilmiştir (Aslan
Zeki, Işık Kirliliği, Diğer Ülkeler neler Yapıyor?,TUG).
Ülkemizde de bu alanda çalışmalar yapılmaktadır. Sorunun önlenmesinde
mühendisler, mimarlar, çevreciler, armatür üreticileri ve yönetimler birlikte çalışmak
zorundadırlar.
Bu tez çalışmasında öncelile genel aydınlatma ilkeleri ve sistemleri incelenmiş; ışık
kirliliği kavramı tanıtılmıştır. Örnek bir alan ( Taksim meydanı ve çevresi) seçilerek
sorun incelenmiş, sonuçları değerlendirilmiş ve önerilerde bulunulmuştur.
2
BÖLÜM 1
AYDINLATMA VE IŞIK KİRLİLİĞİ
3
1. AYDINLATMA VE IŞIK KİRLİLİĞİ
Bu bölümde genel aydınlatma parametreleri ve ışık kirliliğini yaratan koşullar
incelenmiştir.
1.1. IŞIK VE GÖRME OLAYI
Aydınlatma konusu içinde ışık; göz, nesne ve insan ilişkisi içinde en belirleyici
unsurdur. Çevremizdeki her şeyi görmemizi sağlayan şey ışıktır.
Işık, CIE (Uluslararası Aydınlatma Komsiyonu) tarafından,
1. Görme organına bağlı ya da görme organı aracılığı ile olan bütün duyulama
ve algıların vergisi
2. Görme organı uyarabilen ışınım
olarak tanımlanmaktadır ve görsel algılama, görme ve ışık aracılığı ile oluşur (Ünver
Rengin, Yapıların İçinde Işık- Renk İlişkisi, Yıldız Ünv. Doktora Tezi, 1984 ).
Güneş, yıldızlar ve lambalar ışık kaynağıdır. Bunların dışındaki nesnelerin
görünebilir olması için ışık kaynaklarından yeterli ışığı almaları gerekir. Işık
yaymayan bir cisim belli koşullar oluşturularak; örneğin lambalarda olduğu gibi ışık
kaynağı haline getirilebilir. Işık bu kaynakların verdiği bir enerji türüdür ve doğrusal
yolla yayılır.
Dalga teorisine göre ışık, elektromanyetik ışınlanma enerjisinin gözle görülebilen bir
şeklidir, foton adı verilen küçük enerjili parçacıklardan oluşmuştur ve belli bir
yayılma hızına, frekansa ve dalga boyuna sahiptir. Işığın saniyede ki hızı 300 bin
kilometredir.
İnsan elektromanyetik tayf içinde sadece dalga boyu 380nm ile 780nm arasında
değişen ve renk olarak tanımlanan kısmını görebilmektedir (Şekil 1).
4
Şekil 1 : Elektromanyetik tayf, görünen ışık (www. zamandayolculuk.
com/cetinbal/spektrum.htm).
İnsan elektromanyetik spektrumun içinde çok küçük bölümünü görebilir. Bu
bölümde mor ile başlayan ve kırmızıyla biten renkler vardır. Dalga uzunluklarına
bağlı olan ışık renklerinden kırmızı en uzun dalga boyuna, mavi ve mor en kısa dalga
boyuna karşılık gelir. Renk, farklı dalga boylarındaki ışığın insan beyninde yaptığı
çağrışımlardır.” Renk ve Işık bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Görsel
algılamanın ana öğelerini, ışık, nesneler ve görsel algılamayı gerçekleştiren görme
organı olan göz oluşturur” (Ünver Rengin, Yapıların İçinde Işık- Renk İlişkisi, Yıldız
Ünv. Doktora Tezi, 1984 ).
Bir ışık demetinin rengini tayfsal özellikleri belirler. İnsan gözünün görünen ışık
bölgesindeki, yedi farklı rengi görmesine karşılık, bazı hayvanlar; örneğin bir baykuş
kırmızı ışığın ötesindeki kızıl ötesi ışığı, bir ara mor ötesi ışığı da görebilir. Kedi ve
köpekler ise siyah ve beyazın dışında başka bir renk göremezler. Üzerine düşen
ışığın tam dalga boylarını yansıtan cisim beyaz, tüm dalga boylarını yutan ve
yansıtmayan cisim ise siyahtır. Yani beyaz ve siyah renk değildir. Renklerin dalga
boyları;
Ultraviyole
100-380nm
Mor
380-436nm
Mavi
436-495nm
Yeşil
495-566nm
Sarı
566-589nm
Turuncu
589-627nm
5
Kırmızı
627-780nm
Kızılötesi
780-10.000nm
arasındadır.
Işıkla birlikte göze gelen biçim aynı zamanda o cismin rengini de taşırlar. Bir cismin
algılanmasını renk, form, doku, gölge, hareket ve anlam açısından değerlendirmek
mümkündür. Renk aydınlatmanın parçasıdır ve ışığın önemli bir öğesidir. Renk ve
ışık arasındaki uyum aydınlatma kalitesini de etkileyecektir.
Renklerin görsel, psikolojik ve simgesel etkileri vardır. Aydınlatma bu etkileride göz
önünde bulundurmalıdır (Çelek Tülay, Renk, Fotografya, Sayı 15) .
Renk ve ışık arasında ki uyum aydınlatma kalitesini de etkileyecektir. Renk
algılaması ve uyumu söz konusu olduğunda şu kriterlere dikkat edilmelidir.
•
Renk kontrastı;
Açıklık –koyuluk kontrastı
Doygunluk kontrastı
Sıcak-soğuk kontrastı
•
Komşuluk kontrastı
•
Tamamlayıcı kontrast
•
Alan genişliği kontrastı.
Kontrast; algılanması istenilen hedef eleman veya yüzey ile arka plan arasındaki
ayrımların büyüklüğünü gösterir.
Kontrast; görülebilirliği etkiler, psikolojik etki oluşturur, kamaşma dolayısıyla
konforsuzluk ve göz yorgunluğu yaratabilir.
Işık Rengi: Işık rengi (renksel özellikleri) üç ayrı biçimde tanımlanabilir.
•
Sıcak-soğuk (mavimsi beyaz ışıklar soğuk, kırmızı pembesi
ışıklar sıcak
olarak nitelendirilir.)
•
Renk sıcaklığı
•
Renksel geriverim
Renk Sıcaklığı: Birim, Kelvin (K): Bir ışık kaynağının renk sıcaklığı, “kara cisim”
ile tanımlanır ve “Planck’ın geometrik yeri ile” gösterilir. Kara cismin sıcaklığı
6
arttığında, mavi rengin tayf içerisindeki payı büyür, kırmızının payı azalır. Sıcak
beyaz bir ışığa sahip bir akkor lamba örneğin 2700K değere sahipken, aynı değer
flüoresan lambalarda 6000K olabilir.
Işık rengi, renk sıcaklığı ile de tarif edilmektedir. Burada üç ana grup bulunmaktadır:
* Sıcak beyaz < 3300 K (ww)
* Doğal beyaz 3300-5000 K (nw)
* Gün ışığı beyazı > 5000 K. (tw)
Aynı ışık rengine rağmen, lambalar, ışıklarının tayfsal bileşimleri nedeniyle çok
farklı renksel geriverim özelliklerine sahiptirler.
Renksel Geriverim: Kulanılan yere ve görüş amacına bağlı olarak, yapay ışığın,
renk algılamasının olabildiğince hassas gerçekleştirmesinin (gün ışığında olduğu
gibi) sağlanması gerekir. Bunun için ölçüt, bir ışık kaynağının renksel geriverim
özellikleridir. Bu özellikler “ Genel Renksel Geriverim Endeksi”nde Rа olarak ifade
edilirler.
Ra = 100 değerine sahip bir ışık kaynağı tüm renkleri, referans ışık kaynağı altındaki
gibi optimal gösterir.
Ra değeri azaldıkça renklerin doğru olarak yansıması da giderek azalacaktır.
Görme duyusu; ışık, şekil, renk, hareket ve derinlik gibi çok çeşitli özelliklerin
toplamıdır. Gözün kamera gibi çalışmasının yanı sıra çoğu zaman göz ardı edilen
diğer bir yanı organizma ve sinir sistemi ile olan bağlantısıdır. Çevreden gelen ışık
etkileri organizmayı etkilemekte, psikolojik boyuta taşımaktadır (Elibal İbrahim, Göz
ve Görme, Körler Fedarasyonu İnternet Sitesi Yayını). Göz duyusu ışık, şekil, renk,
hareket ve derinlik gibi çok çeşitli özelliklerin toplamıdır.
Bir cismin görülmesi o cismin gözün ağ tabakasında meydana getirdiği görüntünün
aydınlık düzyine ve cismin farklı noktalarının ışıklılıklarına bağlıdır. Görme olayının
gerçekleşmesi için ortamda ışığın bulunması ve belli sınırlar içinde olması gerekir.
Gözün uyarılmasını sağlayan alt sınır ve kamaşmaya başladığı bir üst sınır vardır.
7
Gözün uyarılmaya başladığı en küçük ışıklılık değeri apostilb (asb) olarak belirtilen
ışık uyarımıdır.
Gözdeki ağ tabakasında koni ve çubuklar bulunur ve bunlar ışık uyarımlarına aynı
derecede duyarlı değillerdir. Tamamen karanlıkta bulunan göz için 10-5 asb’de
uyartım başlar ve bu durumda çomaklar çalışmaya başlar. Bu eşik değeri 10-2 asb’ye
ulaştığında renk duyarlılığı başlar ve bu değer koniler için alt eşik değeridir. 10-2 asb
ile 10 asb arası değerler için koni ve çubuklar beraber çalışır ve buna karma görme
denir. 10 asb’nin üstündeki parıltılarda yalnız koniler çalışır ve gündüz görmesi
olarak tanımlanır. Bütün bu verileri değerlendirirsek 3 çeşit görme vardır:
•
Gece Görmesi (10-5 asb -10-2 asb)
•
Karma Görme (10-2 asb -10 asb)
•
Gündüz Görmesi (10 asb ve üzeri)
( Ünver Rengin, Yapıların İçinde Işık- Renk İlişkisi, Yıldız Ünv. Doktora Tezi, 1984,
Ünal Adem, Özenç Serhat, Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları Birsen
Yayınevi )
Başka bir ifadeyle açık alanda insan gözünün görme etkinliği fotopik, skotopik ve
mezopik olmak üzere üç kategoriye ayrılır. Bu kategoriler çubuk ve koni foto
alıcıların uyarlama durumuyla ilgilidir. Fotopik ve skotopik koşulların arasında,
mezopik koşullarda hem çubuklar hem koniler aktiftir. Açık alan aydınlatma
konularının büyük çoğunluğu mezopiktir (IESNA Lighting Hanbook, chapter 21,
The Operating State of the Visual System). Işığın önemi, göz sağlığından
aydınlatılan ortamda verimliliğin artmasına kadar geniş bir çerçevede ortaya çıkar.
Işık yönü ve gölgelendirme, ışık dağılımı, ışığın rengi ve yansıması, ışıktan nasıl
yararlanıldığı aydınlatmanın kalitesini ve doğru aydınlatmayı belirler. Işık kirliliğinin
oluştuğu nokta, ışığın yanlış kullanımı ile ilgilidir.
1.2. AYDINLATMA TANIM VE İLKELERİ
İnsanlık varoluşundan beri ışığa ihtiyaç duymuştur. Güneş ve ay ışığının yetmeyişi
insanlığı
bilimin
ve
teknolojinin
gelişimiyle
birlikte
yapay aydınlatmaya
yönlendirmiştir. 19. yüzyıla kadar mum, kandil, çıra ve yağ lambaları aydınlatma
8
araçları olarak kullanılmıştır. T.A. Edison'un 1879'da akkor telli lambayı yeniden icat
etmesiyle (“Akkor telli lamba 1845 yılında H. Goebel tarafından icat edilmiş ancak
yeterli derecede kuvvetli elektrik kaynağının olmayışı icat'ın sürekliliğini
getirmemiştir”( Özkaya Muzaffer, Aydınlatma Tekniği, Birsen Yayınevi , 2004)
aydınlatma farklı bir boyut kazanmıştır. Zaman içinde osmiyum, tantal ve tungsten
tellerine geçiş ve deşarj lambalarındaki gelişim ile flüerosan lambaların yayılması
aydınlatma konusunu bugünkü noktasına ulaştırmıştır. Gündüzleri güneş ışığı ile
yaratılan görme koşulları geceleri farklı bir ihtiyaca cevap verecek aydınlatmaların
düzenlenmesine yol açmıştır.
Aydınlatmada temel amaç, Uluslararası Aydınlatma Komisyonun’ca benimsenmiş
tanıma göre, “nesnelerin ve çevrenin gereği gibi görülebilmesini sağlamak amacı ile
ışık uygulamak ” tır. Aydınlatmada amaç yukarıdaki tanımda olduğu gibi herhangi
bir nesnenin veya çevrenin görsel olarak algılanmasını sağlamaktır. Aydınlatma
tasarımlarında dikkat edilmesi gereken temel ölçütler; aydınlığın niceliği, aydınlığın
niteliği, ışıklılık ve yüzey özellikleridir. Aydınlığın niceliği, aydınlık düzeyi ile ilgili
bir kavramdır. Aydınlığın niteliği ise aydınlık düzeyi dağılımı, ışığın doğrultusu
aydınlıkta oluşan gölgeler ve ışığın rengi
ile ilgilidir (Sirel Şazi, Aydınlatma
Tasarımında Temel Kurallar, Yapı Fiziği Uzmanlık Enstitüsü, Kitapçık No:7, Ünal
Adem, Özenç Serhat, Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları, Birsen Yayınevi,
2004).
Aydınlatma yapılacak alanın ne olduğu, nasıl bir aydınlatmanın uygulanacağı,
nesnenin veya çevrenin fiziksel özellikleri, renkleri, dokuları, hareketli veya
hareketsiz oluşları, mekanın iç veya dış yüzeyi, mimarisi, küçüklüğü veya büyüklüğü
aydınlatmanın niceliğini, dolayısıyla niteliğini de belirler.
"Aydınlatma tekniği, işte bütün bu değişkenleri dikkate alarak, aydınlatmanın nasıl
yapılması gerektiğini belirleyen tekniktir. Aydınlatma tekniği böylece, bir yandan
görsel algılamanın en iyi koşullarda gerçekleşmesini sağlarken, öte yandan, bunun,
ilk yapım giderleri ve kullanma harcamaları bakımından en ekonomik bir çözümle
elde edilmesini, insan doğasına uygunluğunu ve sonucun estetik değerler ve
mimariye uyum bakımından da doyurucu olmasını sağlar" (Sirel Şazi, Sistem Dekor
Dergisi, Ocak 1991, Sayı 1, sayfa 12, www.yfu.com).
9
Aydınlatmanın yapılışı, aydınlatma amacı, aydınlatma kaynağı, aydınlatma alanı ve
aydınlatma karakteristiklerine göre sınıflandırılabilir. Şekil 2 de aydınlatma sistemi
şeması verilmiştir.
Aydınlatma
Sınflandırması
Aydınlatma
Amacına
Göre
Psikolojik
Aydınlatma
İlgi Çekici
Aydınlatma
Aydınlatma
Kaynağına
Göre
Dekoratif
Aydınlatma
Aydınlatma
Alanına
Göre
Doğal
Aydınlatma
Aydınlatma
Karakteristiğine
Göre
İç
Aydınlatma
Dolaysız
Aydınlatma
Yarı Dolaysız
Ayınlatma
Reklam
Amaçlı
Aydınlatma
Yapay
Aydınlatma
Sahne
Aydınlatması
Bütünleşik
Aydınlatma
Dış
Aydınlatma
Dolaylı
Aydınlatma
Yarı Dolaylı
Aydınlatma
Yayınık
Aydınlatma
Tarihi Yapı
Aydınlatması
Şekil 2: Aydınlatma sistemleri şeması (İ.T.Ü. Fiziksel Çevre Kontrolü Ders Notu)
Kısaca aydınlatmanın temel konuları; ışık, ışığın üretimi, dağıtımı, ekonomisi,
verimliliği, ölçülmesi ve insan üzerindeki etkilerinden oluşur. Bu etkiler ışık
kirliliğinin oluşması açısından da belirliyicidir. İyi ve kaliteli bir aydınlatma,
10
aydınlatılması gereken alana gereksinim duyulan kadar ışık göndermekle
mümkündür.
Kullanılmayacak
alanların
aydınlatılması,
kullanılan
alanların
gereğinden fazla aydınlatılması enerjinin boşa kullanılmasına yol açtığı gibi yetersiz
yapılan aydınlatma da güvenlik ve konfor açısından önemli sorunlara yol açacaktır.
İyi bir aydınlatma ile özet olarak aşağıdaki yararlar sağlanır.
•
Gözün görme yeteneği artar
•
Göz sağlığı korunur
•
Kazalar azalır
•
Yapılan işin verimi yükselir
•
Ticarette iş hacmi büyür
•
Ekonomik potansiyel artar
•
Güvenlik sağlanır
•
Estetik ve konfor gereksinimine yanıt verilir (Özkaya Muzaffer, Aydınlatma
Tekniği, Birsen Yayınevi, 2004).
Işık ve renk, ışık kaynakları, yüzeylerin ve gereçlerin ışık yansıtma ve geçirme
özellikleri, estetik, mimari, ölçme teknikleri, hesap biçimleri, insan ve görme
bağlantıları içinde aydınlatma konusunu temel amacın ışık olduğu alandan,
aydınlatma için doğru seçimlere yönelmeye, oradan da görsel algılamada ışığın
çokluğunun değil niteliğinin daha önemli olduğu anlayışına doğru hızla yol almasına
yol açmıştır. Işık ve insan arasındaki bağlantı ve gelişen teknoloji psikolojik,
ekonomik ve sosyal boyutuyla kent içi aydınlatma konusunda da temel amacın
değişmesine yol açacaktır.
1.2.1. IŞIK VE AYDINLATMA İLE İLGİLİ TEKNİK TANIMLAR
a) Işık ve Işınım: Işık, insan gözünde duyulanma uyandıran, yani görülebilen,
elektromanyetik ışınımın adıdır. 360 ile 830 nm arasındaki elektromanyetik ışınımlar
ışık olarak adlandırılır.
b) Işık akısı Φ, Birim: Lümen (lm): Işık akısı (Φ) olarak, ışık kaynağından verilen
ve tayfsal göz hassasiyeti ile değerlendirilen ışıyan güç olarak adlandırılır.
11
c) Işık Şiddeti I, Birim, Candela (cd): Bir ışık kaynağı, ışıksal akısını (Φ) genelde
çeşitli yönlere ve değişik şiddette yayar. Belli bir yönde yayılan ışığın yoğunluğu,
ışık şiddeti I olarak adlandırılır.
d) Aydınlık Düzeyi E, Birim, Lux (lx): Aydınlık düzeyi E, düşen ışıksal akının
aydınlatılacak yüzeye olan oranını bildirir. Aydınlık düzeyi, 1Lm değerindeki ışık
akısının 1m² yüzeye eşit yayılmış şekilde düştüğü durumda 1lx değerindedir.
e) Işıksal Parıltı L, Birim, Beher m² için Candela [cd/m²]: Bir ışık kaynağının veya
aydınlatılan bir yüzeyin aydınlatma yoğunluğu L, algılanan aydınlık etkisi için
esastır.
Şekil 3: Işık akısı ve aydınlık düzeyi ilişkisi ( Mechanical and Electrical Equipment
for Building, Stein Benjamin, Reynolds John S., Ninth Edition, 2000, sayfa1053).
Aydınlatma tekniğinde kullanılan bağıntılar:
Işık Yeğinliği (I) cd = Hacim açısından ışık akısı Ф /Hacim açısı Ω [sr]
Aydınlık Seviyesi (E) Lx = Düşen ışık akısı (lm)/Aydınlatılan yüzey (m²)
Aydınlık Seviyesi (E) Lx = Işıksal yeğinlik (cd)/Metre olarak mesafe (m²)
Işıklılık (L) cd/m² = Işık Şiddeti (cd)/Görülen aydınlatma yüzeyi (m²)
12
f) Işık Dağılım (Polar Fotometri) Eğrisi: Noktasal bir ışık kaynağından geçen
düzlem üzerinde, kaynağın çeşitli doğrultulardaki ışık şiddetlerinin uç noktalarının
geometrik yeridir.
g) Armatür Verimi (h ) : Bir aydınlatma armatüründen çıkan ışık akısının armatür
içindeki lambanın ürettiği ışık akısına oranıdır.
h) Bir armatürün işletimdeki geriverimi: Bir armatürün işletimdeki geriverimi,
ekonomik açısından sınıflandırılmasında önemli bir kriterdir. Bu değer armatürden
çıkan ışık akısının, armatür içerisinde takılmış olan lambanın ışık akısına olan
oranını ifade eder.
ı) Alt Yarı Uzay Işık Akısı Oranı (DLOR) : Armatürün alt yarı uzaya yaydığı ışık
akısının, içindeki lambanın ürettiği ışık akısına oranıdır.
i) Üst Yarı Uzay Işık Akısı Oranı (ULOR) : Armatürün üst yarı uzaya yaydığı ışık
akısının, içindeki lambanın ürettiği ışık akısına oranıdır.
j) Işıksal Verim (η): Birimi, Beher Watt için Lümen [Im/W]: Işıksal verim η,
kullanılan elektrik gücünün, hangi ekonomik düzeyde ışığa dönüştüğünü bildirir.
k) Koruma Derecesi : Aydınlatma armatürlerinin toza, katı cisimlere ve suya, neme
karşı dayanıklıklarının göstergesidir. Uluslararası kabullere göre IPX1X2 kodları ile
gösterilir. Koruma derecesindeki ilk rakam (X1) katı cisimlere, ikinci rakam (X2) ise
suya karşı koruma derecesini gösterir ( TS 3033 )( Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği, Teknik terimlerle ilgili bilgi aşağıdaki
adresten alınmıştır. www.emo.org.tr/modules.php?op=modload&name= Downloads
&file=index&req=getit&lid=).
1.2.2. AYDINLATMA TÜRLERİ
Aydınlatmada kullanılan ışığın kökenine ve aydınlatılacak yerin özelliklerine göre
farklı aydınlatma türleri vardır. Kullanılan ışığın kökenine uygun olarak doğal ve
yapay aydınlatma, aydınlatılacak yere göre de iç aydınlatma ve dış aydınlatma
kavramları ortayaçıkar. Tez konusu gereği incelenen kentsel aydınlatma ve ışık
kirliliği mekan ve yer açısından dış aydınlatma ve yapay aydınlatma türleriyle
doğrudan bağlantılıdır. Kentsel aydınlatma sisemlerinin tasarımı dış aydınlatmadan
13
daha farklı özelliklere sahip olduğu için bu çalışmada daha geniş olarak işlenmiş;
doğal aydınlatma ve iç aydınlatma üzerinde durulmamıştır.
1.2.2.1. DOĞAL AYDINLATMA
Doğal aydınlatmada temel kaynak güneştir. Dolayısıyla bu tür aydınlatmada temel
amaç doğal ışığın en uygun şekilde kullanılmasıdır. Ekonomi ve mimarlık açısından
doğal ışığın aynı zamanda yapay ışıkla birlikte kullanılması ve verimliliğin
sağlanmasında projelendirme doğal aydınlatma konuları içindedir. Gün ışığı
kullanımında temel yaklaşım ışığın yönü ve yeğinliğinin dikkate alınmasıdır.
Özellikle iç mekan aydınlatmalarında gün ışığı söz konusu olduğunda, ışığın parlama
yapmamasına ve ışığın göze doğrudan gelmemesine dikkat edilmelidir. Aydınlatma
ihtiyacına göre mekan içinde farklı düzenlemeler yapılarak çeşitli sorunlar ortadan
kaldırılabilir.Aydınlığın niteliğine göre günışığının özelikleri; ışık rengi açısından,
aydınlık düzeylerinin dağılımı açısından, ışık akısının doğrusal yapısı ve gölge
niteliği açısından açısından değerlendirilebilir. Günışığı,
kentin doğal renginde
algılanmasını sağlar. Günışığı aydınlık düzeyi güneşe bağlı olduğundan denetlemez,
çevrede bulunan yapıların yükseklikleri, uzaklıkları ve yansıtma çarpanları
denetlenebilir tek etkendir (Ünver Rengin, İç Aydınlık Düzeyinin Değişimine
Pencere İle Engel Arasındaki Uzaklık, Pencere ve Engel Boyutlarının Etkisi, İTÜ
Mim.Fak. M.M.L.S. Tezi).
1.2.2.2. YAPAY AYDINLATMA
Yapay aydınlatmada kullanılan ışık kaynağı, elektrikli ışık kaynaklarıdır.
Kullanılacak ışık kaynağının türüne göre farklı alt türlere ayrılabilir;
•
Akkor telli lambalar
•
Deşarj lambalar
•
Floresan lambalar
Burada belirleyici olan lambaların türüdür. Farklı armatürlerin kullanımı verimlilik
ve maliyet açısından önemlidir.
14
1.2.2.3. İÇ AYDINLATMA
İç aydınlatmada temel alan kapalı mekanların aydınlatılmasıdır. Ev, okul, sinema,
hastane, tiyatro, fabrika gibi alanların aydınlatılması iç aydınlatma konularıdır. Bu
aydınlatma türü kullanılan ışığın aydınlatılacak yere gelişine göre kendi içinde direkt,
yarı direkt, karma, endirekt ve yarı endirekt olarak ayrılır. Burada belirleyici olan
aydınlatma aracının türüdür.
1.2.2.4. DIŞ AYDINLATMA
Dış aydınlatmanın konusu dış yani açık alanlar olup yollar, park ve bahçeler,
meydanlar, otoparklar, iskeleler, duraklar ve benzerleri bu aydınlatma türünün temel
alanlarıdır. Dış mekan ve iç mekan aydınlatmaları birbirinden farklıdır. Gündüzleri
evrensel standart güneş ve gökyüzüdür. Geceleri ise farklı aydınlatma gereksinimleri
ortaya çıkar. Gece yapılan aydınlatma insanın hem gözlerini hem de duygularını
farklı şekilde etkiler. Aydınlatma ihtiyacında da farklılıklar oluşur.
Dış aydınlatma tasarımları karmaşık bir yapıya sahiptir ve tasarımlarda göz
kamaşması, görülebilirlik, renk, aydınlık ve parlaklık gibi teknik faktörlerin göz
önünde bulundurulması gerekir.
Aşağıda yer alan Tablo 1 de dış aydınlatma uygulamalarında tavsiye edilen aydınlık
düzeyleri belirtilmiştir. Anıtlar ve yol aydınlatmaları için tavsiye edilen aydınlık
düzeyleri 2. bölümde ayrıca yer almıştır (Bakınız Tablo 9, 10, 11, 12, 13, 14).
Dış aydınlatma ve uygulamaları 2. Bölümde ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir.
15
Tablo 1: Dış aydınlama uygulamalarında tavsiye edilen aydınlık düzeyleri (IES
Lighting Handbook 1987 Application Volume ).
Alan Tanımı
İnşaatlar
Genel Yapı
Kazı Alanları
Bina Dışı Alanlar
Girişler
Aktif
Pasif
Yaşamsal Değere Sahip Yerler
Bina Çevresi
Anıt ve Yapılar
Parlak Çevre
Aydınlık Yüzey
Orta AydınlıkYüzey
Orta Karanlık Yüzey
Karanlık Yüzey
Karanlık Çevre
Aydınlık Yüzey
Orta Aydınlık Yüzey
Orta Karanlık Yüzey
Karanlık Yüzey
Reklam ve İlan Panoları
Parlak Çevre
Aydınlık Yüzey
Karanlık Yüzey
Karanlık Çevre
Aydınlık Yüzey
Karanlık Yüzey
Bahçeler
Genel Aydınlatma
Yaya Yolu Basamaklar
Çitler, Parmalıklar, Duvarlar (Arka Plan)
Çiçek Yatakları, Kaya Bahçeleri
Vurgulanmak İstenen Ağaç ve Çalılıklar
Toplanma Noktaları ( Büyük)
Toplanma Noktaları ( Küçük)
Lüks (lx)
Lümen
100
20
10
2
50
10
50
10
5
1
5
1
150
200
300
500
15
20
30
50
50
100
150
200
5
10
15
20
500
1000
50
100
200
500
20
50
5
10
20
50
50
100
200
0.5
1
2
5
5
10
20
1.3. IŞIK KİRLİLİĞİ
Işık kirliliği ışığın, enerji savurganlığına neden olacak, astronomi gözlemlerini
engelleyecek ve doğal hayatı bozucu etkiler oluşturacak şekilde, yanlış yerde, yanlış
miktarda, yanlış yönde ve yanlış zamanda kullanılması olarak ifade edilmektedir.
16
Toz, su buharı ve diğer parçacıklar atmosfere yayılan ışığı yansıtır ve dağıtır. Sonuç
gökyüzünde kentsel alanlar üzerindeki parlaklıktır ve bu bazen atmosferik veya
astronomik ışık kirlenmesi olarak adlandırılır (Çetegen Duygu, Batman Alp, Işık
Kirliliği, İTÜ Elektrik-Elektronik Fakültesi, Elektrik Mühendisliği Bölümü).
Aydınlatmada ışığın aydınlatılacak yüzeyin dışına taşarak oluşturduğu etkiye ışık
kirliliği denir. Işık kirliliği kötü aydınlatma sonucu oluşur ve yeni bir kirlilik
çeşididir. Hem ülkemizde hem de dünyada çok kötü gece aydınlatması uygulamaları
yapılmıştır ve kaynakların yanlış kullanımı sonucu büyük enerji kayıpları ortaya
çıkmaktadır.
Görme olayının gerçekleşmesi için sadece aydınlık düzeyine dayalı ışık
düzenlemeleri, gerekli görme koşullarının oluşması için yeterli olmamaktadır. Kent
içi aydınlatmada bu tarz yaklaşım ciddi bir ışık kirliliğinin oluşmasına yol
açmaktadır. Kentsel aydınlatma içinde mimari tasarıma benzeyen bir aydınlatma
tasarımına yönelme, tasarım ve planlama konusunda uzmanlaşma ve çevre ile uyum
sağlıklı bir kent aydınlatması için zorunluluktur. Yapılacak doğru aydınlatma ışık
kirliliğini önleyecek en önemli faktördür.başlıcaları şunlardır:
1.4. IŞIK KİRLİLİĞİ KAYNAKLARI
Günümüzde doğru aydınlatma sistemlerini görebilmek ne yazık ki mümkün
olmamaktadır. Bilinçsizce yapılan aydınlatmalarla ışık kirliliği oluşmakta, ekolojik
denge zarar görmekte ve enerji kaybı ortaya çıkmaktadır. Işık kirliliği kaynakları;
•
Yol, cadde ve sokak aydınlatmaları,
•
Park, bahçe aydınlatmaları
•
Otopark ve spor alanlarının aydınlatmaları
•
Turistik tesislerin aydınlatılması
•
Binaların dış cephe aydınlatmaları
•
Reklam panoları
•
Evlerden, binalardan taşan ışıklar
17
•
Güvenlik amaçlı aydınlatmalar
ile ortaya çıkmaktadır.
(Guidance Notes For The Reduction of Light Pollution, Instution of Lighting
Engineers, ILE copright 2000)
1.5. IŞIK KİRLİLİĞİNİ OLUŞTURAN NEDENLER ve SONUÇLARI
Işık gerektiğinden fazla ya da yanlış bir biçimde kullanıldığında rahatsızlık
oluşturduğu için gürültü kirliliğinde olduğu gibi bir kirlilik türü olarak
tanımlanmaktadır.
Aydınlığın niceliği ve niteliği bakımından aydınlatma ilkelerine uymayan her türlü
tasarım ışık kirliliğine yol açabilir. Bu nedenle ışık kirliliğini oluşturan nedenlerin
başında;
•
Aydınlatma amacı ve aydınlatma ilkelerine uygun olmayan armatür ve lamba
seçimi
•
Hedeflenen aydınlatma alanın dışında taşma oluşturacak şekilde yapılan
yanlış montaj, ışığın yanlış yönlendirilmesi (doğrultusal yapısı)
•
Gereğinden fazla ışık kullanımı
gelmektedir.
Şekil 4 de dış aydınlatma da kullanılan direğe monte edilmiş bir armatürün
oluşturduğu ışık kirliliği ve aydınlatılmak istenen alan gözükmektedir. Sarı ile
gösterilen alan aydınlatılmak istenilen alanı belirtirken dışarı kaçan ışık ve kamaşma
beyazla gösterilmiştir.
18
Şekil 4: Direğe monte edilmiş tipik bir dış aydınlatma armatürü örneği (What is the
Light Pollution, Lighting Research Center, ILE’den (Institution of Lighting
Engineers)uyarlama. www.lrc.rpi.edu/programs/nlpip/lightinganswers/lightpollution)
Şekil 4 de görüldüğü gibi aydınlatma hedefinden sapmış ve istenmeyen sonuçlara yol
açmıştır. Armatür değişikliği, montaj yüksekliği ve açı ayarı ile bu sorunlar
giderilebilir. Bu durum aynı zamanda ışık kirliliği konusuna yeterince önem
verilmemesi ve bilgi eksikliği ile doğrudan bağlantılıdır. Işık kirliliğinin önlemesinde
armatür ve lamba seçimi çok önemlidir. Aydınlatma amacına uygun armatür
seçilmeli ve doğru şekilde yönlendirilmelidir. Şekil 4 de sokak, duvar ve pano
aydınlatmasında ışığın yönlendirilmesi ile ilgili doğru ve yanlış uygulamalar yer
almaktadır.
Şekil 5: Doğru ve yanlış
aydınlatma (Yazgan Sibel, Işık kirliliği ve Enerji
Tasarrufu)
19
Şekil 5 ve şekil 6 da farklı armatürlerin kulanımı ile ilgili doğru ve yanlış seçimler ve
uygulamalar gösterilmiştir. Korumalı ve reflektörlü armatürler, ışığın gökyüzüne
doğru yönelimini engellemektedir.
Yanlış tasarım yada yanlış uygulamalarla oluşan ışık kirliliği sonucunda, üç temel
sorunun ortaya çıktığı ifade edilmektedir. Bunlar;
•
Gökyüzü parlaklığı
•
Işığın aydınlatılacak bölge sınırlarının dışına taşması
•
Kamaşmadır.
(International Dark Sky Association (IDA), http://www.darksky.org , Çetegen
Duygu, Batman Alp, Işık Kirliliği, İTÜ Elektrik-Elektronik Fakültesi, Elektrik
Mühendisliği Bölümü).
Gökyüzü Parlaklığı:
Işık kirliliğinin temel bileşenlerinden biri gece oluşan gökyüzü parlaklığıdır.
Özellikle kentlerde oluşan gökyüzü parklaklığının bir çok nedeni vardır. Çevre
kirliliği, atmosferde yer alan toz ve gaz miktarı, gökyüzüne yansıyan ışık yoğunluğu
en belirginleridir.
Kötü yapılmış aydınlatma gökyüzü parlaklığını arttırır. Aydınlatmanın bütünü bir
yoğunluk sağlayabileceği gibi, armatürlerden yayılan ışığın açısal dağılımı,
zeminden ve cephelerden yansıyan ışığın dağılımı önemli hale gelir. Şekil 4-5 ve 6
yanlış uygulamaların gece parlaklığına katkısı açıkca gözükmektedir.
Fotoğraf 1 ve fotoğraf 2 de yer alan uydu fotoğraflarında Türkiye ve ABD genelinde
gece parlıklığı dağılımı görülmektedir. Özellikle büyük şehirler yoğun ışık
yaymaktadır. Fotoğraf 3-4 ve 5 de İstanbul’da oluşan gece parlaklığı ile ilgili
görüntüler yer almaktadır.
20
Şekil 6. Aydınlatma yöntemleri (Murat Efendi, Işık Kirliliği, Ankara Ünv. Fen Fak.
Astronomi ve Uzay Bilimleri Ens. 2001).
Işığın Aydınlatılacak Bölge Sınırlarının Dışına Taşması:
Işığın istenmeyen ya da gerekmeyen yeri aydınlatması ile oluşur. Yer seviyesinde
istenilen bir bölgeyi aydınlatmak amacıyla kullanılan aydınlatma armatüründan çıkan
ışık yatay düzlemi aşarak gökyüzüne yayılır. Bu şekilde yayılan ışık Şekil 2 de
olduğu gibi konutlara ve diğer alanlara da yayılarak kirlilik oluşturur (IESNA
Lighting Handbook 2001).
Kamaşma:
Parıltı olarak tanımlanan cd/m² değerinin aşırı derecede yüksek olmasına veya ışık
kaynağından yayılan ışınımların direkt olarak göz tarafından rahatsız edici olarak
21
algılanmasına kamaşma denir. Kamaşmayı otaya çıkaran faktörler; ışık kaynağının
ışıklılığı, arka planın ışıklıklığı, ışık kaynağının boyutları ve konumudur (Ünver
Rengin, Parıltı ve Işıklılık Terimlerinde Tarihsel Gelişme ve Bugünkü Tanımlar,
Yapı Fiziği Kürsüsü Yayınları, İDMMA).
Göz kamaştırıcı ışık rahatsızlığa neden olur. Geceleyin sokak lambalarından gelen
ışığı yansıtan ıslak yol yüzeyleri ve trafik akışı gece sürüşünü oldukça zorlayan
parıltılara ve göz kamaşmalarına neden olur. Görmeye engelleyen göz kamaşması
gözün içinde dağılarak retinal görüntünün kontrastını azaltan yayılmış ışık nedeniyle
oluşur. Sokak lambaları, kaldırım lambaları, aydınlatma projektörleri, peyzaj
lambaları, parlak reflektörler ve çeşitli yansıtıcılar görmeyi engelleyen göz
kamaşmasına neden olurlar. Rahatsız edici göz kamaşması görüş alanındaki yüksek
kontrast veya görüş alanındaki doğrusal olmayan aydınlık dağılımı, kamaşmaya yol
açan kaynağın konumu nedeniyle oluşur.
Kamaşma türleri;
1. Konforsuzluk Kamaşması: Görsel algılamayı etkilemeden, kişide rahatsızlık
yaratan kamaşmadır.
2. Yetersizlik Kamaşması: Görsel algılamayı bozan ve ayrıntıların seçimini
zorlaştıran kamaşmadır. Bu durumda kişi rahatsız olmayabilir.
3. Köreltici Kamaşma: Belirli bir süre görmeyi engelleyen kamaşma türüdü.
Zararlı göz kamaşması sayısal olarak ölçülmemiştir ancak araştırmalar sürmektedir.
Esas itibariyle zararlı göz kamaşması, ışığın ait olmadığı yerde bulunması sonucu
ortaya çıkar. Herhangi bir yansıtıcı yüzeyden parlayan ışık, örneğin pencerelerde
parlayan ışık zararlı göz kamaşması olarak ifade edilebilir (IESNA Lighting
Handbook 2001).
Rahatsız edici göz kamaşması, ışık kaynağının ışıklılığının azaltılmasıyla, ışık
kaynağı etrafındaki arka zemin ışıklılığının arttırılması veya hedef açının
ayarlanması ile azaltılabilir ( Mechanical and Electrical Equipment for Building,
Stein Benjamin, Reynolds John S., Ninth Edition, 2000).
22
Şekil 7. Kötü ve iyi aydınlatma yöntemleri (Efendi Murat, Işık Kirliliği, Ankara Ünv.
Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri Ens. 2001, Özen Şükrü, Çömlekçi Selçuk,
Çolak Ö. Halil, Yeni Bir Çevresel Sorun Olarak Işık Kirliliği, Önemi ve Aydınlatma
Mühendisliği, 3. Ulusal Aydınlatma Kongresi, 2000, İTÜ, Taşkışla).
23
Fotograf 1: 9 Şubat 1997’de Türkiye’de gece parlaklığı dağılımı (Aslan Zeki,
Akdeniz Üniversitesi ve TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi, Türkiye’den Uzaya Kaçan
Şehir Işıkları).
Fotograf 2: Kuzey Amerika’da gece parlaklığı uydu fotoğrafı
(www.darksky.org/images/slide-set-a1.html).
24
Işık kirliliğinin oluşumu ve sonuçları ile ilgili göz önüne alınması gereken konular ve
yapılması gerekenler aşağıda özetlenmiştir.
Aydınlık, Işıklılık ve Parıltı İlişkileri:
Lüx birimiyle ölçülen aydınlık, bir yüzeye gelen akı yoğunluğunun ölçüsüdür.
Çoğunlukla açık alan aydınlatması proje ve tasarımlarında kullanılan metrik
aydınlıktır. Işıklılık ve parıltı ifadeleri her ne kadar birbirlerine çok yakın kavramlar
olarak gözükse de anlamları farklıdır. Bir kaynak veya yüzeyin ışıklılığı, o kaynak ve
yüzeyin bir gözlemcinin yönündeki yoğunluğudur. Geniş anlamda parıltı ise, kaynak
veya yüzeyin ışıklılığı sonucu bireyin gördüğü veya algıladığıdır (Ünver Rengin,
Parıltı ve Işıklılık Terimlerinde Tarihsel Gelişme ve Bugünkü Tanımlar, Yapı Fiziği
Kürsüsü Yayınları, İDMMA).
Kaynak boyutları, zaman frekansı (parıltı veya titreme) ve tayfsal güç dağılımı (renk)
da algılanan parıltıyı etkiler. Parlaklık aydınlatma gerecinin bulunduğu çevreden
etkilenir. Bir ortamın arka plan ışıklılığı arttıkça, aydınlatma armatürünün parlaklığı
azalır. Gündüz yakılan araç farları yüksek ışıklılık fakat düşük parlaklık oluşturan
durumlara iyi bir örnektir. Ayrıca bir aydınlatma düzeninin öznel doğası nedeniyle
herhangi biri aydınlatma armatürünü parlak bulurken diğeri bulmayabilir.
Yüzey Işıklılığı ve Kaynak Işıklılığı:
Yüzey ışıklılığı ve kaynak ışıklılığı açık alan aydınlatmalarında karşımıza çıkan
diğer önemli faktörlerdir. Karayolları, bisiklet yolları, kaldırımlar ve otoparklar yatay
yüzey aydınlatma örnekleridir. Düşey ışıklandırılmış yüzeyler, insanın yüz ve
bedenini, yapıların cephelerini, çeşitli yapıları, heykel ve ağaç gibi peyzaj
elemanlarını içerir (IESNA Lighting Handbook 2001).
Yüzey ışıklılığı açık alan düzenlemelerine ilginçlik ve derinlik katar. Ayrıca dış
aydınlatmada bazı alanların iyi görünürlüğü güvenlik açısından da çok önemlidir.
Önemli olan aydınlatmanın kaynağını görmek değil, etkisini görmektir.
Bir aydınlatma armatürünün ışıklılığı sadece kullanılan lambanın değil armatürün
reflektörünün, lensinin, ızgarasının da sonucudur. Parıltıyı en aza indirmek için
aydınlanma aygıtının görüş yönündeki ışıklılığının en az olması gerekir. Tipik görüş
açıları 45° ile 85° arasındadır. Işıklılık verileri bazı açık alan aydınlatma gereçlerinin
25
parıltısını gösterir. Peyzaj elemanlarının ışıklarının, projektörlerin, yol kenarlarında
yer alan babaların dikkat dağıtmayacak ve az dikkat çekecek şekilde düşük oranlarda
seçilmesine özen gösterilmelidir.
Yüksek açı (80° lik düşey açı) ışığı üreten aydınlatma gereçleri insanlara, yapılara ve
çevreye yoğun düşey aydınlığı ileterek, görünürlüğü iyileştirebilir ve güvenlik
duygusu hissedilmesini sağlar. Daha yüksek açılı ışık da geniş bir alanı etkileyerek
daha az direk ve
daha az armatür ile ekonomik bir çözüm oluşturur. Bununla
birlikte, bu yöntem alçak montaj yükseklikleri ve yüksek lümen değerleriyle parıltıyı
artırır (IESNA Lighting Handbook 2001).
Işıklılık Oranları:
Görüş alanı içersinde bulunan alanlar veya yüzeyler arasındaki aşırı ışıklılık farkları
görmeyi engelleyebilir, güvenlik bakımından tehlike yaratabilir, rahatsızlığa neden
olabilir.
Açık alan aydınlatma projelerinde güvenlik, görünürlük, rahatsızlık yaratmama ve
toplum için uygunluğu göz önüne alınarak, ışıklandırılacak alanın ve ışıklılık
oranlarının kriterlerinin belirlenmesi çok önemlidir. Bu oranlar aydınlatılan alan ile o
alanın görülebildiği diğer alanlar arasında en büyük izin verilebilir ışıklılık
seviyelerini düzenlemelidir. Genel bir kural olarak ışıklılık oranları 20:1’i
aşmamalıdır. Obje ile çevre arasında ki 3:1 ışıklılık oranı fark edilmeyi sağlar ancak
ilgi çekmez, 10:1 ışıklılık oranında ortada ilginç bir şey varsa ilgi çekebilir, 50:1
veya daha yüksek oranlarda obje çevredeki bütün elemanlardan daha çok fark edilir
( Mechanical and Electrical Equipment for Building, Stein Benjamin, Reynolds John
S., Ninth Edition, 2000).
Çeşitli durumlarda esneklik olabilir. Örneğin, bir mahallede daha düşük kapsamlı
aydınlatma seviyelerini korumak için daha küçük veya daha büyük ışıklılık
oranlarına karar verilebilir. Bir kent içerisinde (mahalle veya siteler) reklam
aydınlatması veya cephe aydınlatmasında esneklik sağlanması için daha yüksek
ışıklılık oranları seçilebilir. Işıklandırılacak alanın arka plan ışıklılığı, ışıklı
çevrelerden, mahallelerden daha karanlık çevrelere ve en karanlık çevrelere
değiştikçe aydınlatma gereci ışıklılığı daha önemli hale gelir. Örneğin şehir
merkezinden kenar mahallelere geçiş gibi komşu görüş alanındaki bağlantılar aynı
26
zamanda aydınlatma araçları açısından da önemlidir (IESNA Lighting Handbook
2001).
Işığın İzinsiz Yayılımı:
Işığın izinsiz yayılımı öznel bir konudur, çünkü ölçülemeyen ve tanımlanamayan
faktörlerle ilgilidir. Bunun en tipik örneği “Işık penceremde parlıyor”, örneğidir. Bu
probleme basit çözüm, rahatsızlık yaratan aydınlatma armatürünün bir şekilde
kamufle edilmesidir. Böylece ışıklılık şikayet eden kişiye doğrultulmamış olur. Işığın
izinsiz yayılımı, bitişik mahallerden gelen istenmeyen ışık ve görüş alanında oluşan
fazla parıltıyla oluşur. Bu olayın kontrol edilmesi için aşağıdaki önerileri dikkate
almak gerekir:
•
Aydınlatma projesi alanına komşu alanların araştırılması ve yerleşim
alanlarını, yolları, hava alanlarını ilgilendiren herhangi bir potansiyel problem olup
olmadığının tanımlanması ve göz önünde bulundurulması.
•
Yansıtıcılar ve reflektörler kullanarak yoğunluk dağılımı kontrolu olan
armatürlerin seçilmesi.
•
Proje alanındaki aydınlatma armatürlerinin seçimi ve yerleşimlerinin
dikkatlice yapılması.
•
İyi korunaklı aydınlatma armatürlerinin seçilmesi. Montajdan sonra
potansiyel bir problem çıkma olasılığını göz önünde tutarak, korunaklı hale
getirilebilen donatıların seçilmesi önemlidir.
Aşağıda yer alan fotograflar da İstanbul’da gece parlaklığı ile ilgili örnekler yer
almaktadır.
27
Fotoğraf 3-4-5: İstanbul’da gece parlaklığı görüntüleri (Yazgan Sibel, Işık kirliliği
ve Enerji Tasarrufu).
28
1.6. IŞIK KİRLİLİĞİNİN ETKİLERİ
Işık kirliliği birçok alanda etkisini göstermektedir. Aşağıda ışık kirliliğinin farklı
alanlardaki etkileri incelenmiştir.
1.6.1. IŞIK KİRLİLİĞİNİN İNSAN ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
Işık kirliliğinin çevre ve ekonomi üzerinde yarattığı sonuçların insan üzerindeki
etkileri dışında başka etkileri de vardır. Kamaşma, yansıma gibi durumlar dikkat
dağıtabilir ve kazalara yol açabilir.
Emniyet ve güven duygusu aydınlatma ile
doğrudan ilgilidir.
1.6.2. IŞIK KİRLİLİĞİNİN GÖKBİLİME ETKİSİ
Uzayla ilgili araştırmalarda, gece gökyüzünün karanlık olması gerekir. En iyi gözlem
zamanı, ay gökyüzünde olmadığında; akşam karanlığı ile sabah karanlığı arasında
kalan “geç gece” denilen zaman aralığıdır. Işık kirliliği istenmeyen ya da
gerekmeyen yerin aydınlatılması sonucu gökyüzüne boşa ışık yayılımıdır. Bu ışıklar
göğün parlamasına neden olur. Oluşan yapay gök parlaklığı gözlem evlerini olumsuz
etkilemektedir ve gözlem yapılan zaman olan geç gece süresini de azaltmıştır.
Önceleri kentlerin uzağında olan gözlem evleri kentlerin büyümesiyle ışık kirliliğinin
ortasında kalmıştır. Birçok ülke bu nedenle gözlem evlerini başka yerlere taşımak
zorunda kalmıştır.
Işık kirliliğinin olmadığı bir yerde (bulutsuz ve mehtapsız) gece, çıplak gözle beş altı
bin yıldız görülebilir. Ancak ışık kirliliğinin büyümesi yıldızların gökyüzünde
farkedilebilmesini çok güçleştirmiştir.
1.6.2.1. KENT AYDINLATMASIYLA OLUŞAN GÖK PARLAKLIĞININ
HESAPLANMASI
Kent içinde cadde, sokak aydınlatmaları, işyeri ve evlerin güvenlik aydınlatmaları ve
reklam aydınlatmalarından oluşan parlaklığa kentsel gök parlaklığı adı verilir.
Walkers Yasası olarak bilinen bu formül,
I= 0.01*P*d-2.5
şeklindedir. Bu formülde
29
I, Doğal arka fon gök parlaklığı üzerindeki artma miktarını,
P, Kent nüfusunu,
d, kilometre biriminde kent merkezinden olan uzaklığı ifade eder.
Aynı zamanda gök parlaklığı ile nüfus arasında ilişki vardır. Örneğin, gözlem
yerinden yüz kilometre uzakta bulunan ve nüfusu bir milyon olan kent formülün
verdiği değerden %10 kadar daha fazla ışık parlaklığı oluşturabilir.
Tablo 2: Uzaklığın gök parlaklığına etkisi (Efendi Murat, Işık Kirliliği, Ankara Ünv.
Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri Ens. 2001).
Uzaklık (d) km
10
20
30
40
50
60
80
100
Işık düzeyi
316
56
20
10
6
4
2
1
Tablo 3: Uzaklık ve nüfus arasındaki ilişki (Efendi Murat, Işık Kirliliği, Ankara Ünv.
Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri Ens. 2001).
Uzaklık (d) km
Nüfus (P)
10
25
50
100
200
3160
31250
177000
1000000
5660000
1.6.3. IŞIK KİRLİLİĞİNİN EKONOMİYE ETKİSİ
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de enerji gereksinimi hızla artmaktadır. Gelişen
teknoloji, nüfus artışı, tüketim gibi faktörler dış aydınlatmanın elektrik tüketimindeki
payını her geçen gün büyütmektedir. “1999 yılı istatistiksel verilerine göre ülkemizde
tüketilen 91222 Gwh’lik elektrik enerjisinin %4.7’si genel aydınlatma amacı ile
kullanılmıştır”(Selçuk N., Arabul H., Elektrik Enerjisinde Ulusal Politika, Ekim
2000).
Bu tüketimin büyük bir bölümü yol, park ve bahçe aydınlatmalarında
harcanmaktadır. İyi bir aydınlatma tesisatından ihtiyaca göre ışık göndermesi
beklenir. Kullanılmayan alanların aydınlatılması, kullanılan alanlarda gereğinden
fazla aydınlatma yapılması enerji savurganlığına yol açarak maliyetleri arttıracaktır.
Işığın üretim maliyeti yüksektir. Yapılan yanlış uygulamalarla dış aydınlatmada
ışığın %30 kadarı boşa gitmektedir. Böylelikle maliyet daha da yükselmektedir.
Tablo 4’de kaybolan enerji çok açık bir şekilde gözükmektedir.
30
Tablo 4’ü incelediğimizde enerji kaybı değerleriyle her yıl boşa harcanan para
hesaplanabilir. Bu miktar 1997 yılı itibariyle, İstanbul için yılda yaklaşık 600 milyar
Lira, Ankara için 300 milyar Lira ve İzmir için 150 milyar Liradır. Kişi başına göğe
giden enerji Tablo 4’deki kentler için 1,6 ile 2,3 kwh/yıl arasındadır. Bu kentler için
verilen ortalamayı Türkiye ortalaması olarak kabul edersek; Türkiye’den uzaya
kaçan elektrik enerjisinin parasal karşılığı 6 trilyon Liradan fazladır.Buna kentler
arası yol aydınlatması dahil değildir.
Yanlış aydınlatmanın ABD’de ki maliyeti yaklaşık 2 milyar Dolar, İngiltere’de ki
maliyeti ise 50 milyon Sterlin civarındadır.
Tablo 4: 9 Şubat 1997’de DMSP tarafından algılanan enerji ve bundan hesaplanan
ışık enerjisi kaybı (Defence Meteorological Satellite Program) (Aslan Zeki, Türkiye
den Uzaya Kaçan Şehir Işıkları, Akdeniz Ünv. ve Tübitak Ulusal Gözlemevi, 3.
Ulusal Aydınlatma Kongresi, 2000, İTÜ, Taşkışla).
Gözlenen Değer
Işık Enerji Kaybı
Alan
Enerji kaybı/alan
10-8 Watt/cm²/st/µm
106 kwh/yıl
km2
106 kwh/yıl/km2
İstanbul
2,27 10³
13,6
2808
4,85 10 -3
İzmir
5,58 10 2
3,34
1086
3,08 10 -3
Bursa
2,92 10 2
1,75
739
2,37 10 -3
Ankara
1,13 10³
6,77
1745
3,88 10 -3
Londra
6,01 10³
36,0
3210
1,12 10 -3
Belfast
2,10 10 2
1,26
774
1,62 10 -3
Paris
8,08 10³
48,4
4521
1,07 10 -2
New
2,26 10 4
136
9095
1,50 10 -2
1,20 10³
7,19
1080
6,66 10 -3
York
Viyana
1.6.4. IŞIK KİRLİLİĞİNİN DOĞAL YAŞAMA ETKİSİ
Işık kirliliği insanlar kadar doğal yaşamı da olumsuz yönde etkilemektedir. Kuşlar
yön bulurken ışık kirliliğinin oluşturduğu birtakım olumsuzluklardan etkilenmekte ve
31
binlerce kuş ölüm tehlikesiyle yüz yüze gelmektedir. Kuşların doğal denge
üzerindeki
etkisi
yadsınamayacak
derecede
önemlidir,
kuşlar
zararlıların
dengelenmesi ve bitki tohumlarının yayılmasında önemli rol oynar. Bu durum kısa
vadede çok tehlikeli algılanmasa da ekolojik denge açısından uzun vadede oldukça
geniş çaplı bir tahribat oluşmasına yol açacaktır. Kuşlar takımyıldızlar’ından
yararlanarak yön bulur, ışık kirliliği yön bulmalarını zorlaştırmaktadır. Aynı şekilde
deniz hayvanları açısından da ışık kirliliği tehlike oluşturmaktadır. Örneğin
kaplumbağalar yumurtalarından çıktıktan sonra denize ulaşamamakta ve nesillerinin
tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır. Mercanlar üzerlerine düşen aşırı
ışık yüzünden, kendilerine renklerini veren mikroskobik bitkileri reddetmektedir.
Bütün bunların yanı sıra ışık kirliliğinin ortadan kaldırılması noktasında yapılacak
önlemlerle, enerji tüketiminin azalması, nükleer, termik veya elektrik santrallerinin
sayısının azaltılması sağlanabilir. Doğal kaynakların boşa harcanmaması temiz bir
çevre ve ekolojik denge açısından oldukça önemlidir.
32
BÖLÜM 2
KENTSEL AYDINLATMA KRİTERLERİ VE IŞIK KİRLİLİĞİNİN
ÖNLENMESİ
33
2. KENTSEL AYDINLATMA KRİTERLERİ VE IŞIK KİRLİLİĞİNİN
ÖNLENMESİ
Bu bölümde kentsel aydınlatma kiterleri
ve aydınlatma sistemleri ışık kirliliği
açısından incelenmiştir.
2.1. KENTSEL AYDINLATMA KRİTERLERİ
Yirminci Yüzyılda teknolojinin gelişimi ve kentleşmenin artışı, kentleşme
kavramıyla birlikte aydınlatma konusunda da yeni arayışların ortaya çıkmasına yol
açmıştır. Bir önceki bölümde incelenen dış aydınlatma konularının içinde yer alan ve
bir kent içinde olması gereken aydınlatma konularının yanı sıra planlama ve görsellik
açısından kent aydınlatması büyük bir önem taşımaktadır. Hem kullanım hem de
görsel açıdan kente ait kültürel, tarihi ve estetik değerlerin ortaya çıkarılması ihtiyacı
kentsel aydınlatma kavramını ortaya çıkarmıştır ve kentsel aydınlatma, kent
kimliğini öne çıkarmada belirleyici bir role sahiptir. Sadece aydınlatma ihtiyacı ve
aydınlatma tekniği ile ilgili bir konu olmayıp estetik, verimlilik, mimari ve sanat ile
doğrudan ilgilidir. Bir kent içinde var olan aydınlatmayı kentsel aydınlatma ve dış
aydınlatma konuları içinde ikiye ayırdığımızda iki alan karşımıza çıkar. Bunlar,
•
Kentsel değer aydınlatması
•
Kentsel değer dışı aydınlatmadır.
Dış aydınlatmanın kentsel aydınlatma konularının dışında kalan aydınlatmalarında
esas yaklaşım belli bir aydınlık düzeyi oluşturmaya dayalıdır. Dış aydınlatmada
temel amaç bir yüzey parçası üzerindeki aydınlığın değişmeden düzgün bir biçimde
yayılmasını sağlamaktır. Kent aydınlatmasında ise amaç sadece aydınlığın düzgün
yayılımı olmayıp aydınlatılması amaçlanan mekanın kentsel, sanatsal, estetik ve
mimari özelliklerinin de en iyi şekilde ortaya çıkmasını sağlayacak bir aydınlatmanın
oluşturulmasıdır. Burada mimari yaklaşım özel bir önem taşır.
Bu tez çalışmasının 1. ve 2. Bölümün’de yer alan konular ve sorunların çözümü
noktasında; belli elektriksel bilgiler, hesaplamalar, ölçmeler kadar yüzey, boyut, yapı
özellikleri noktalarında da verimli bir kentsel aydınlatma tasarımı ve uygulaması
mühendis ve mimarların ortaklaşa çalışması ile mümkün olacaktır.
34
2.1.1. KENTSEL DEĞER AYDINLATMASI
Kent aydınlatmasının konusu, “ insanların gelip geçtikleri ya da belli bir süre içinde
yaşadıkları dış mekanlarda bulunan ya da bunların çevrelerinde yer alan kentsel ve
sanatsal değerlerdir ”( Dokuzer Öztürk Leyla, Kent Aydınlatma İlkeleri, YTÜ).
Bir kent içinde yer alan,
•
Tarihi Yapılar
•
Anıtlar
•
Kalıntılar
•
Alışveriş Merkezleri
•
Sosyal ve Kültürel Alanlar
•
Çocuk Oyun Alanları
•
Dinlenme Terasları
•
Süs Havuzları, Şelaleler
•
Meydanlar
•
Parklar
•
Bahçeler
•
Gezinti Yerleri
•
Doğal Güzellikler
•
Çağdaş yapılar
ve benzerlerinin aydınlatılması kent aydınlatması konuları içine girer.
2.1.2. KENTSEL DEĞER DIŞI AYDINLATMA
Bir kent içinde temel dış aydınlatma konuları,
•
Yollar
•
Demiryolu
•
Tünel
35
•
Köprü , Alt Geçit
•
Spor Alanları
•
Havalanı, otogar
v.b. mekanların aydınlatmalarıdır.
2.2. KENT İÇİ AYDINLATMADA KULLANILAN ELEMANLAR VE IŞIK
KİRLİLİĞİ AÇISINDAN ÖZELLİKLERİ
Işık kirliğinin etkilerini azaltmak için öncelikle yapılması gereken dış aydınlatma
elemanlarının özelliklerinin iyi bilinmesidir. Aydınlatma elemanlarının olumlu ve
olumsuz yanları iyi değerlendirilmelidir. Bazı elemanlar enerji tasarrufuna katkı
sunar, ışığı doğru yere yönlendirir, bazıları ise ışığı farklı yönlere saçar ve fazla
enerji tüketimine neden olurlar.
2.2.1. IŞIK KAYNAKLARI (LAMBALAR) VE BALASTLAR
Dış aydınlatmada ışık kaynakları uygulamalara göre seçilmelidir. Eğer ışığın rengi
ön planda olacaksa o zaman yüksek renksel geriverim hizmeti ve uygun bağıntılı
renk sıcaklığı önem kazanır. Aydınlatma tesisatının işlevi ile aynı ölçüde kullanma
ömrü, lamba değiştirme zorluk derecesi ve lamba bakım tarifesi olan lambaların
seçimi önemlidir. Örneğin yüksek oranda suç işlenebilecek alanlarda renk hizmeti,
lamba ömrü ve bakımı önem kazanır.
Uygun balast seçimi çok önemlidir. Lambaya uyan balastlar seçilmelidir ve
belirtilmelidir. Kullanılacak alan için balastın başlangıç sıcaklığının en düşük kış
sıcaklığında veya daha düşük sıcaklıkta olmasından emin olunması gerekir (IESNA
Lighting Hanbook, chapter 21, Light Source and Ballats).
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Dış Aydınlatma Yönetmeliğine göre, lambalar
ve özellikleri ile bilgiler aşağıda ayrıca belirtilmiştir.
36
Akkor Telli (Incandescent)Lambalar:
Etkinlik faktörleri çok düşük (~ 15 lm/W), ömürleri kısa, fakat renksel özellikleri
mükemmel olan bu ışık kaynakları (lambalar) dış aydınlatma amacına uygun
değildir. Bu yüzden dış aydınlatma da kullanılmamaları uygun olur.
Bu lambalar sadece kısa süreler için gerçekleştirilen eğlence, reklam amaçlı
aydınlatmalarda çok iyi ekranlanmış armatürler içinde kullanılabilir (Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği).
Kompakt Flüoresan Lambalar:
Akkor telli lambaların alternatifi olarak üretilen bu ışık kaynaklarının (lambaların)
etkinlik faktörleri (~ 60 lm/W) akkor telli lambalardan daha yüksek ve ömürleri daha
uzundur. Park, bahçe, kapı önü aydınlatması amaçlı kullanılan bu lambaların,
çalışma karakteristikleri ortam sıcaklığına bağlı olarak değişmektedir.
Bu nedenle kompakt flüoresan lambalı dış aydınlatma tesislerinde kullanılan
lambalar dış ortam koşullarına uygun tiplerden seçilmeli ve çok iyi korumalı
armatürler içine yerleştirilmelidir. Balastın lambanın içinde yer almadığı durumlarda,
standartlara uygun elektronik balastlar kullanılmalıdır. (Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği).
Tüp Flüoresan Lambalar:
Etkinlik faktörleri 80 lm/W civarında olan uzun ömürlü bu ışık kaynaklarının
(lambaların) da çalışma karakteristikleri ortam sıcaklığından çok etkilenmektedir.
Verimli bir aydınlatma yaratılabilmesi için bu lambalar da yine dış ortam koşullarına
uygun olan tiplerden seçilmeli ve iyi korumalı armatürler içine yerleştirilmelidir.
Standartlara uygun elektronik balastlar kullanılmalıdır. Lambalar kesinlikle
armatürsüz, çıplak olarak kullanılmamalıdır. Işıkları uygun armatürler ile tamamen
aydınlatılan yüzeye yönlendirilmiş olmalıdır. Parıltıları oldukça düşük olan ve çıplak
gözle bakılabilen bu lambalar sadece reklam ve seyir amaçlı aydınlatmalarda uygun
düzeneklerle görünür şekilde kullanılabilir.
37
Tüp flüoresan lambalar kesinlikle yol, cadde, sokak, meydan aydınlatması amaçlı
kullanılmamalıdır (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Dış Aydınlatma
Yönetmeliği).
Yüksek Basınçlı Civa Buharlı Lambalar:
Etkinlik faktörleri 50 lm/W civarında olan beyaz ışıklı bu lambalar sadece park ve
bahçe aydınlatması için kullanılmalıdır. Lambalar üst yarı uzaya hiç ışık
göndermeyecek şekilde tasarlanmış ekranlı armatürler içine yerleştirilmelidir (Enerji
ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği).
Tablo5. Civa buharlı lamba çalışma durumu ve ekonomik getirileri (Efendi Murat,
Işık Kirliliği, Ankara Ünv. Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri Ens. 2001).
Civa buharlı
1000 W
700 W
400 W
250 W
175 W
100 W
Başlangıç lümeni
55000
36400
20500
11850
7850
4100
Orta lümen
46200
29850
18570
10540
7140
3230
Lamba gücü(W)
1000
700
400
250
175
100
Devre gücü(W)
1090
765
455
285
205
135
50
48
45
42
38
30
Orta lümen/güç
42
39
41
37
35
24
Yıllık kullanım
4469
3137
1866
1169
841
554
357. 52
250. 92
149. 24
93. 48
Başlangıç
lümen/güç
(kwh)
Yıllık çalışma
67. 24 44. 28
bedeli($)
Metal Halojen Lambalar:
Etkinlik faktörleri 80 lm/W civarında ve renk özellikleri iyi olan bu lamba grubu özel
aydınlatmalar için uygundur. Ekonomik ömürleri kısa olan bu lambalar sadece renkli
38
TV çekimlerinin yapılacağı açık hava spor sahalarında ve beyaz rengin vurgulanmak
istendiği bina dış cephe aydınlatmalarında, çok iyi ekranlanmış armatürler içinde
kullanılır (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği).
Tablo 6. Metal halojen lamba çalışma durumu ve ekonomik getirileri (Efendi Murat,
Işık Kirliliği, Ankara Ünv. Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri Ens. 2001).
Metal halojen
1000 W 400 W
250 W 175 W 300 W 200 W 150 W
Başlangıç
110000
34000
19500
14000
6360
4000
2880
Orta lümen
88000
25600
17000
10800
6360
4000
2880
Lamba gücü
1000
400
250
175
300
200
150
1140
465
295
220
300
200
150
96
73
66
64
21
20
19
77
55
58
49
21
20
19
4674
1907
1210
902
1230
820
615
373. 92 152. 52
96. 76
72. 16
98. 40
65. 60
49. 20
lümeni
(W)
Devre gücü
(W)
Başlangıç
lümen/güç
Orta
lümen/güç
Yıllık (kwh)
Yıllık çalışma
bedeli($)
Yüksek Basınçlı Sodyum Buharlı Lambalar:
Bu lambalar en uzun ömürlü ışık kaynakları (lambalar) olup, şeffaf cam tüplü
olanlarının etkinlik faktörleri 130 lm/W civarındadır. Şehir içi yol, cadde, sokak ve
39
meydan aydınlatmalarının tamamında parlak beyaz-sarı renkte ışık yayan bu
lambaların en verimli tipi olan şeffaf cam tüplüleri kullanılmalıdır. Daha önce enerji
tasarrufu elde edebilmek amacıyla kullanılmış olan yüksek basınçlı sodyum buharlı
lambaların ateşleyicisiz tipi yeni tesislerde kesinlikle kullanılmamalıdır (Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği).
Tablo 7. Yüksek basınçlı sodyum lamba çalışma durumu ve ekonomik getirileri
(Efendi Murat, Işık Kirliliği, Ankara Ünv. Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri
Ens. 2001).
Y.B.S
400 W
250 W
200 W
150 W
100 W
70 W
50 W
Başlangıç lüm.
50000
27500
22000
16000
9500
6000
4000
Orta lümen
45000
24750
19800
14400
8550
5500
3600
Lamba gücü(W)
400
250
200
150
100
70
50
Devre gücü(W)
465
294
246
193
130
100
66
Başlangıç
108
94
89
83
73
60
51
Orta lümen/güç
97
84
80
75
66
55
55
Yıllık kullanım
1907
1205
1009
791
533
410
271
32. 80
21. 65
lümen/güç
(kwh)
Yıllık çalışma
152. 52
96. 43
80. 69
63. 30
42. 64
bedeli($)
Alçak Basınçlı Sodyum Buharlı Lambalar:
Renk ayırımının önemli olmadığı tüm tesislerde kullanılabilecek en yüksek etkinlik
faktörlü ışık kaynağıdır. Ekspres yollar, limanlar, yükleme boşaltma alanları ve
güvenlik aydınlatması için uygun lambalardır. Işık kirliliğinin önlenmesinin birinci
derecede önem taşıdığı doğal hayatın korunması gereken alanlardaki ve astronomi
40
gözlemevleri etrafındaki yol, sokak, meydan, alan aydınlatmalarında sadece alçak
basınçlı sodyum buharlı lambalar kullanılmalıdır (Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği).
Tablo 8. Düşük basınçlı sodyum lamba çalışma durumu ve ekonomik getirileri
(Efendi Murat, Işık Kirliliği, Ankara Ünv. Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri
Ens. 2001).
Alçak basınçlı
180 W
135 W
90 W
55 W
35 W
18 W
sodyum
Başlangıç lümeni
33000
22500
13500
8000
4800
1800
Orta lümen
33000
22500
13500
8000
4800
1800
Lamba gücü
180
135
90
55
35
18
Devre gücü
220
180
125
80
60
30
Başlangıç lümen/güç
150
125
108
100
80
60
Orta lümen/güç
150
125
108
100
80
60
Yıllık kullanılan
902
738
513
328
246
123
72. 16$
59. 04$
41$
26. 24$
19. 68$
9. 84$
(kwh)
Yıllık çalışma.bedeli
2. 2. 2 AYDINLATMA ARMATÜRÜ SINIFLANDIRMASI
Dış aydınlatma armatürleri, monte ediliş şekline ve yaydıkları yoğunluk dağılımına
göre, projektörler ise ışın modellerine göre sınıflandırılırlar.
Direğe Monte Edilen Aydınlatma Armatürleri:
Direğe monte edilen aydınlatma armatürleri genelde karayollarında ve araç
parklarında kullanılır. Yoğunluk dağılımına göre karayolu aydınlatma sınıflandırması
Tip I, II, III, IV, ve V dir (Dış Aydınlatma Yönetmeliği). Cut off dereceleri, tam
41
cutoff, yarı cutoff, ve cutoff olmayandır. Karayolu uygulamalarında kullanılan en
bilinen armatür ovalimsi refraktördür (ışık kıran).
Bu armatürlar geniş direk aralıkları sağlayan geniş ışık yoğunluğu verir. Bir çok
durumda, ortalama yatay aydınlık ve düzgün yayılı yatay aydınlık en önemli proje
kriterleri arasındadır ve bu yüzden kullanılan armatür yoğunluk dağılımları ayak
ucunun üstünde dik açıda en yüksek değerleri verirler (tipik olarak 67-70o).
Bu
armatürler
düşey
destek
direklerindeki
kılavuzlara
monte
edilmiştir.
Görünümleriyle kobra yılanı başı şeklinde tanınır. Trafikte karışıklığı önlemek için
yol kenarının arkasından monte edilir. Aşırı parıltının önlenmesine dikkat
edilmelidir. Daha iyi optik kontrol sağlanması için cut off kobra başı armatürler
alternatif armatürlerdir. Araç park alanları ışıklandırılmasında düşük lensli cut off
armatürler kullanılır. Dropped lens (düşük lens) genelde biraz daha verimli bir optik
sistem olmasına karşın, daha fazla göz kamaşması oluşturur. Bu aydınlatma
armatürleri kısa kollara monte edilmiştir ve tek, çift veya dörtlü şeklinde
düzenlenebilir. Park alanlarında direk dikiminde esneklik sağlanması için simetrik ve
asimetrik dağılımlar ve montaj şemaları kullanılır. Kısa direklere monte edilmiş ufak
aydınlatma armatürleri yürüyüş yollarını ve zemini aydınlatmada kullanılabilir; hem
fonksiyonel hem de estetik gereksinimleri karşılarlar ve bazen post-top aydınlatma
armatürüolarak isimlendirilirler (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Yüzeye Monte Edilen Aydınlatma Armatürleri:
Duvara monte aydınlatma armatürleri (aydınlatıcılar) sıklıkla küçük araç park
alanları, binaya bitişik yürüyüş yolları veya park yapılarının içinde kullanılır. Bu
armatürlerin dağılımı, bitişik alanların aydınlatılma gereksiniminden ötürü genellikle
asimetriktir.
Yüzeye monte armatürler duvarlara veya park yapılarının tavnlarına monte edilmiştir
ve ışık performansları yapı içinde iç yansımayla yükselir. Duvara ve tavana monte
aydınlatıcılarda dikkat edilecek husus yüzeye dağılan sürücülere ve yayalara parıltı
yansıtmamasıdır (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Aydınlatma Babaları:
Yürüyüş yolları ve zemin (taban) aydınlatması aydınlatma babalarıyla sağlanır. Bu
42
aydınlatıcılar gemi ve iskelelerde bulunanların benzeri oldukları (kısa ve kalın
yapıda) için “baba” olarak isimlendirilir. Optik donatı genellikle üst kısma monte
edilmiştir. Yakın alanda aydınlatma sağlar. Bu nedenle lokal aydınlatmada kullanılır.
Çünkü boyutları yürüyüş yollarının ve
yayalara ayrılan diğer alanların mimari
ölçeklerine uygundur. İnsan yüzü gibi daha yüksek düşey yüzeylerde aydınlık
sağlamadığı için aydınlatmanın tek kaynağı olarak tatmin edici değildir (IESNA
Lighting Handbook, Chapter 21).
Projektörler:
Projektörle Aydınlatma Esasları: Projektör aydınlatma teknikleri sayıca az ve basittir.
Doğru kullanıldığı zaman tasarımcıların en dramatik ve heyecanlı etkiden en hafif
etkiye kadar istedikleri her türlü atmosferi yaratmalarını sağlar.Projektör doğrudan
yüzeye işaretlendiği zaman, gölge oluşmaz; detaylar baskılanır ve detayların
görülmesi zorlaşır. Oluşan etki kapalı havadaki gün ışığı etkisine benzer. Bu
durumun aksi olarak bir projektör ışıldak ışını bir yüzeyi sıyırarak geçerse, tüm
yüzey düzensizlikleri belirgin hale gelir ve uzar. Işık yönüne hemen hemen dik
düzlemler ya kuvvetli ışıklandırılmış veya oldukça gölgelenmiş hale gelir (IESNA
Yapıların dış cephelerinin ışıklandırılmasında, spor için aydınlatmada ve diğer özel
uygulamalarda sıklıkla projektör kullanılır. Gömme dikdörtgensel, gömme dairesel,
muhafazalı ve reflektörize lambalar bazı projektör türleridir.
Bu uygulamaların, aydınlatılan nesnenin açısal boyutuna ve istenilen etkiye bağlı
olarak geniş aralıklı ışık dağıtım özellikleri (dardan çok genişe) vardır. Projektör
dağıtım şiddetleri genellikle simetrik değildir. Projektörlerin ışık tecavüzünü ve ışık
kirlenmesini önlemek için parıltı önleyici muhafazaları (iç ve dış muhafazalar)
olmalıdır.
Yapı cephe aydınlatmasında dar ve geniş dağıtımlı aydınlatıcılar kullanılır, bu da
yapının hangi bölümünün aydınlatılacağına ve aydınlatıcının monte edildiği yere
olan uzaklığa bağlıdır. Kolon aydınlatması, vurgu yapılmak amacıyla aydınlatma ve
mesafeli montaj noktaları tümü dar dağıtım gerektirir. Geniş alanları yakın
noktalardan aydınlatmak için çok geniş dağıtım gereklidir. Bu gibi durumlarda,
seçilen aydınlatıcının sıklıkla kare veya dikdörtgen aydınlatma modeli üreten şiddet
43
dağıtımı vardır. Spor aydınlatmasında sıklıkla oyun alanının kenarına monte edilen
dar dağıtım şiddetli aydınlatıcılar kullanılır ve orta dağıtım şiddetli aydınlatıcılar da
oyun alanının üzerine monte edilir.
Cam, mermer, sırlı karo, sırlı tuğla, porselen sır ve bazı metal yüzeyler gibi çok
parlak yüzeyler ışık kaynağının görüntüsünü yansıtırlar. Kaynak konumuna ve
gözlemcinin pozisyonuna bağlı olarak bu görüntü ışıklandırılmış alanın içinde ve
oldukça rahatsız edici veya çok daha az rahatsız edici olabilir. Bu tür yansıtıcı
yüzeyleri doğrudan aydınlatmaktan sakınılmalı ve uygun koruma sağlayarak ışık
kaynağının normal izleme açılarından bütünüyle görünmez kılınması sağlanmalıdır
(IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Düşey ve yatay aydınlık seviyelerini ve tek biçimlikleri düzeltmek için proje
sırasında da dağıtımlı ve şiddetli armatürlerin kullanımında her zaman dikkatli
hesaplamalar yapmak gerekir. Aydınlatıcı boyutu ve sayısı ciddi şekilde bir projektör
aydınlatması projesinin sonuçlarını etkileyebilir. Çok az sayıda birim olması
boşluklara neden olur ve detayı ihmal eder. Çok fazla sayıda birim olması
istenmeyen parlaklığa neden olabilir ve gereksiz harcama getirir. Bir projeye
başlarken, projektör sayısı, konumu, ışın dağılımı ve verimi göz önüne
alınmalıdır.Tahmini hesaplar tamamlandıktan sonra, bir bilgisayar hesabı projenin
rafine edilmesine yardımcı olacaktır.
Projektör ışıldak montaj düzeneği, işaretlemeye izin veren mekanik bir sistem içerir.
Bu tür aydınlatıcılar sıralar halinde gruplanır. Her aydınlatıcı bağımsız olarak
işaretlenir. Hem spor alanları, hem yapı cepheleri projektör ışıldakları montaj
sırasında dikkatli işaretleme gerektirir ve işaretlemeyi sabit tutmak için tüm hareket
edebilir donanımlar kilitlenmelidir (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Tablo 9 da yapılar ve anıtlar için tavsiye edilen aydınlık düzeyleri verilmiştir.
44
Tablo 9 . Yapılar ve anıtlar için projektör aydınlıkları (IESNA Lighting Handbook,
Chapter 21).
Alan Tanımı
Ortalama Hedef Aydınlatma (düşey)
(lx/ lümen)
Parlak çevre ve aydınlık yüzeyler
50/5
Parlak çevre ve orta aydınlık yüzeyler
70/7
Parlak çevre ve orta karanlık yüzeyler
100/10
Parlak çevre ve karanlık yüzeyler
150/15
Karanlık çevre ve aydınlık yüzeyler
20/2
Karanlık çevre ve orta aydınlık yüzeyler
30/3
Karanlık çevre ve orta karanlık yüzeyler
40/4
Karanlık çevre ve karanlık yüzeyler
50/5
.
2.2.3. DIŞ AYDINLATMA ARMATÜRLERİNİN SEÇİMİ VE
UYGULAMASINA YÖNELİK İLKELER
Aydınlatma armatürlerini belirlerken, uygulamaya uygun ve sağlam olanları, çevreye
uyanları ve uzun yıllar işlev görecek olanları seçmek gerekir. Bir örnek olarak,
aydınlatıcı açma düzenleri, lensleri veya fanusları söz konusu olduğunda, birçok kez
lamba değiştirildikten sonra da kilit ve güvenlik mekanizmaları düzgün bir şekilde
kapatılabilir özellikte olmalıdır. Hava-filtre donanımlı aydınlatıcılar kirli çevrelere
rağmen temiz optik hücreler sağlar. İç optik yüzeylerde böcek birikimi kaçınılmazdır
ama iyi tasarlanmış bir kilit mekanizması ve sürekli sızdırmazlık conta sistemi bu
problemi büyük ölçüde azaltır. Mümkün olduğu hallerde, aydınlatıcı bileşenleri sabit
olmalıdır. Camlar, çerçeveler, somun ve cıvatalar merdiven üstündeki veya kovalı
kamyonlardaki lamba değiştiriciler için çok büyük bir yük oluşturur.
Tahribat olasılığının yüksek olduğu alanlar için seçilen aydınlatıcılar fiziksel darbeye
dayanıklı olmalı veya zarar görmeyecek şekilde monte edilmelidir. Deniz kıyılarına
45
monte edilecek aydınlatıcılar tuzun zararlarına karşı dayanıklı olmalıdır. Yüksek
kaliteli armatürlerin seçimi yüksek başlangıç maliyeti getirse de, yatırım düşük
bakım giderleri ve güvenirlik olarak geri kazanılır.
Su altına monte edilen aydınlatma donatılarının bakım taahhüdü olmalıdır. Çünkü bu
hizmet ayrıntılıdır.
Yüzme havuzlarında, yapı cephelerinde, işaret sistemlerinde ve artan sayıdaki diğer
uygulamalarda fiber optikler uygun ışık kaynağı yerleşimleri, düşük bakım maliyeti
ve artan güvenirlik sağlayabilir (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Enerji Konumu ve Bakım Konuları:
Çok mükemmel tasarlanmış ve monte edilmiş dış aydınlatma donatıları bile sürekli
olarak
projelendirilmiş
aydınlatma
seviyelerini
sağlamazlar.
Lambalar
verimliliklerini kaybeder ve sonunda çalışmaz. Işık kaynaklarında böcekler ve toz
birikir. İlave olarak aydınlatıcı işaretlemesi titreşim, direk temel oturması, araç
çarpması ve rutin bakım sırasında zarar görebilir. Bazen büyüyen bitkiler bir
aydınlatıcının hedeflenen dağıtımını bloke edebilir.
Bakımı düzgün yapılan donatılar harcanan güçten, hiza dışı aydınlatıcılardan,
bozulmuş lambalardan az etkilenen fonksiyonel bir aydınlatma sistemini sağlar. Dış
aydınlatma sistemi tasarlandığı gibi çalıştığı zaman süreklilik sağlanmış olur ve kent
yönetimini başarıya götürür (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Planlı Elde Edilebilirlik:
İyi bir bakım projelendirme aşamasında başlar ve sadece armatürlerin temiz ve
lambaları takılı olma halinden daha fazlasını gerektirir. Bakımı etkileyen önemli
kararlar, uygun aydınlatıcı, lamba ve diğer sistem donatılarının seçimi, aydınlatıcı
temini ve uygulanacak sistemin bakım seviyesinin göz önünde bulundurulmasıdır.
Aydınlatma
Sistemleri
Projelerinde;
lamba
ve
aydınlatıcı
lümen
bakım
karakteristiklerine, ortam koşullarına (işletme sıcaklıkları, havayla giren malzemeler)
ve önerilen lamba değiştirme ve aydınlatma temizliği programlarına uygun bakım
faktörleri bütün koşullar göz önüne alınarak gerçekçi bir şekilde seçilmelidir.
(IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
46
Direk Montajı.
Direk yerlerini plana göre düzenlerken özellikle alüminyum direkler bir tabana
oturtulmalı veya araç trafiğinden uzağa yerleştirilmelidir. Karayollarına bitişik
(konumlandırılacak) direkler için her zaman yerel ulaştırma kurumunun geriye alma
gereksinimleri kontrol edilmelidir. Ayrılabilen tabanlar yaya trafiği yanında
kullanılmamalıdır.
Çünkü
direğin
düşmesi
halinde
hasara
ve
insanların
yaralanmasına neden olabilir. Diğer yerlerde, araçların çarpması nedeniyle oluşacak
hasarları en aza indirmek için direk tabanlarının yüksekliği 760mm olabilir. Zemin
şartlarına uygun direk ve aydınlatıcı görünümü bakımından ve buz ve rüzgar
yüklerini taşıyabilecek şekilde; uygun boyutlarda temel ve payandaların belirtilmesi
çok önemlidir. Çünkü, devrilen direklerin yenilenmesi oldukça pahalıdır ve tabii ki
devrilen bir direk aydınlatma görevini göremez. Eğer direğe bir araç hafifçe çarparsa
direk hizanın dışına çıkabilir. Hiza dışına çıkmış direkler ışığı ilgili yere veremez ve
istenmeyen ışık dağılımına neden olur (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Diğer Montaj Sistemleri:
Işıklı babalar (bollards) eğer uygun bir şekilde yerleştirilmezlerse, kar temizleme
araçlarından, çim bakımı ekipmanlarından, bisiklet ve golf arabaları gibi araçlardan
zarar görebilir. Babalar alçak tabanlar üzerine monte edilmeli veya çim bakımı
ekipmanları veya kar küreyicilerle temas etmemesi için etrafı çerçeveli olmalı veya
saman ve kuru yaprak örtüsü ile çevrili olmalıdır. Babalar alçağa monte edildikleri
için insanlar zarar verebilir. Kamusal alan düzenlemelerinde çok sağlam, insanların
zarar veremeyeceği cins armatürlerin seçilmesine dikkat edilmelidir.
Basamak ışıkları eğer düzgün belirtilmemişse ve bakılmamışsa zamanla işe yaramaz
hale gelir ve güvenlik fonksiyonunu yerine getiremez. Kamusal alanlardaki basamak
ışıklarına kolaylıkla erişilebildiği için malzeme kullanımı belirtilmelidir. Basamak
ışıklarının yapıları ve sonuç görüntüleri uygulamaya uygun olmalıdır (Örneğin;
paslanmaya karşı dirençli, yüzleri kuvvetlendirilmiş cam olan gibi). Basamak
ışıklarını basamak yüzeyine değil de, rıhtın yan yüzeylerine yerleştirmek fiziksel
hasarın en aza indirilmesine olanak sağlar (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Havayı aydınlatan ışıklar, özellikle zemine gömülü olduğu zaman bakım açısından
47
çok zor olan bir durum ortaya çıkar. Düşen yapraklar, çamur sıçraması ve diğer
biriken çöpler kısa sürede düzeneğin etkinliğini azaltır. Düşen, yayılan yapraklar
toplanmalı ve sıçramasını önlemek için etrafı uygun malzemeyle çevrelenmelidir. Bir
kaldırıma ankastre olarak yerleştirilmiş armatürün lensi çok çabuk çizilebilir ve ışık
verimi azalır. Işığa gelen böcekler çabucak kalın bir tabaka oluşturur, ışık verimini
bloke eder ve ısıyı tutar. Bu aydınlatıcılar için yeterli muhafazalama gerekir. Bataklık
alanlarda sistem kurmak için yüzen, batmayan düzenekler gerekir. Armatürün
yuvalarının toprağın asitliği (veya alkalikliği), paslanma etkileri ve nem gibi yerel
koşulları engelleyecek şekilde sızdırmaz olmaları gerektiği unutulmamalıdır (IESNA
Bakımı Tamamlayan Düzenekler:
Gelecekteki bakım sürecini kolaylaştırmak için bazı önlemler alınabilir:
Zemine monte edilen donatı (teçhizat) kolay kontrol edilecek ve bakımı kolay
yapılacak şekilde konumlandırılmalıdır.
Devreler ve devrelerin kontrol ettiği teçhizatla ilgili olan tüm değiştirme
tertibatının (anahtar, evre kesici gibi) açık bir şekilde etiketlenmesi gerekir.
Ender durumlar haricinde, yeraltındaki aydınlatıcı beslemenin boru içinden
geçirilmesi gerekir. Yüksekten elektrik teli geçirmekten sakınılmalıdır.
Tüm aydınlatıcı bileşenleri ve işaretleme teçhizatı sıkıca ve güvenli bir
şekilde sabitlenmelidir.
Malzemenin belirtildiği gibi çalıştığından emin olmak için baştan aşağı ayrıntılı
olarak test edilmelidir (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Bakım Sistemi İşletmesi:
Proje ve montaj sırasında önceki basamakların takip edilmesiyle, bileşenlerin ve
planların kullanılmasıyla düzenli bakımın kolaylaştığı bir aydınlatma tesisatının
gerçekleştirilmesi sağlanır. Yapının, normal çalışma koşullarında, işletme tesisatının
orijinal proje kriterlerine uygun olarak çalışmasının sürekliliğini güvenceye alan bir
bakım programı eşlik etmelidir.
48
Bakım Programı Seçimleri:
Periyodik bir lamba değiştirme ve temizlik programı oluşturmalıdır ve bakımın
kimin tarfından yapılacağına karar verilmelidir. Yükseğe monte edilmiş lambalara
ulaşacak ve arızalı parçaları değiştirecek şekilde yeterli deneyim ve ekipmana ihtiyaç
vardır.
Hem spot, hem grup olarak lamba değiştirme programlarına önem verilmelidir. Spot
lamba değişimi, her bir yanan lambanın yerine yenisinin takılmasıdır. Lamba
gruplarında tüm lambalar önceden saptanan bir süre sonunda değiştirilir veya tüm
lambalar önceden saptanan bir yüzde kadar lamba bozulduğunda değiştirilir.
Lamba değiştirme programı yaparken lambalardaki lümen azalmasına da önem
verilmelidir. Uzun vadede; her seferinde merdiven dayamak, kovalı kamyonu
getirmek veya her bir lamba patladığında müteahhidi çağırmak yerine; kombine bir
lamba değiştirme ve aydınlatıcı temizlik programı daha düşük maliyetin elde
edilmesini sağlar. Planlı periyodik bakım, armatürlerin projeye uygun aydınlatma
güçleriyle verimli çalışmalarını temin eder ve patlamaları önleyerek aydınlatma
tesisatında karanlık lekeler oluşmasını engeller. Karanlık lekeler emniyet ve güvenlik
problemleri yaratabilir. Cıva buharı lambaları gibi bazı lamba türleri değiştirilmeleri
gereken süreden sonra da bir miktar ışık yaymaya devam eder. Yüksek basınçlı
sodyum balastları sürekli olarak bozuk lambaları yeniden ateşler. Bu duruma göz
yumulursa, yeniden ateşleme balastları bozar. Aydınlık proje seviyesinin altına
düştüğü zaman, lambaların patlamaları, bozulmaları beklenmeden değiştirilmeleri
gerekir (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Optimum Lamba Değişimi:
Lamba değişimi planına bakmaksızın bazı önlemlerin alınması gerekir. Lamba
üreticileri ürettikleri lambalarla ilgili çalışma ve bakım konularında belirli uyarılarda
bulunurlar ve bu uyarılara dikkat edilmesi gerekir.
Lambalar arasında, lambanın aydınlatıcıdaki yeri gibi belirgin farklılıklar vardır ve
bu durum aydınlatıcının çalışmasını belirgin olarak etkiler.
Her zaman yeni takılacak lambanın eskisi ile kaplama karakteristikleri dahil aynı
katalogdan seçilmiş olduğundan emin olunmalıdır. Orijinal lamba karakteristiklerini
49
taşıyan bir lambanın kullanılmaması lamba ömrünün kısalmasına, daha az ışık
vermesine, ciddi lamba ve balast bozulmalarına yol açabilir.
Standart tungsten-halojen lambaların ve bazı yüksek basınçlı lambaların özellikle cilt
yağlarından pislenerek zarar görebileceğini göz önünde bulundurulmalıdır. Bu lamba
değiştirme sırasında lambanın çıplak elle temas etmemesinin gerektiği anlamına
gelmektedir. Aksi takdirde lamba ömrü azalabilir.
Eski bir lamba değiştirildikten sonra aydınlatıcının sızdırmazlık contalarının yerine
yerleştirilmiş olmasına, tüm bağlayıcı parçaların düzgün bağlanmış olmasına dikkat
edilmelidir. Böylelikle yabancı malzemeler aydınlatıcının içine giremez ve rüzgar
titreşim optik parçaları, globları yerinden oynatamaz. Ayrıca monte edilmiş tüm
hırdavatın (vida, cıvata v.s.) yerinde durduğunu ve işaretleme gereçlerinin hizada
oldukları kontrol edilmelidir (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Otomatik Değiştirme Tertibatı:
Fotokontrollar, zaman saatleri ve hareket detektörleri aydınlatıcıları sadece gerekli
oldukları sürelerde çalıştırarak aydınlatma sisteminin ömrünün uzamasına katkı
sağlar. Ekonomiye ve ışık kirliliğinin önlenmesine katkı sunar.
Yalnız bu armatürlerin de bakımının yapılması gerekir. Bu armatürlerin arızalanması
nedeniyle aydınlatma tesisatı gündüz açık kalabilir veya karanlık saatlerde kapalı
kalabilir; böylece hedeflenen enerji tasarrufu gerçekleştirilememiş olur; ışık kirliliği
de azaltılamamış olur. Tüm otomatik değiştirmenin (switching) düzgün çalıştığı
düzenli olarak kontrol edilmelidir ve buna göre ayarı, tamiri ve değiştirmesi
yapılmalıdır (IESNA Lighting Hanbook, chapter 21).
50
2. 3. KENT AYDINLATMA TEKNİĞİNE İLİŞKİN TEMEL KURALLAR
Kentsel değer aydınlatması içinde yer alan kente ait bölümler kentsel değer dışı
aydınlatmadan farklı olarak o kentin kimliğini ve ruhunu belirler. Bu yüzden de
kent’e ait değerlerin öne çıkmasında ayrı bir rol oynar. Yukarıda kentsel aydınlatma
konuları arasında sıralanan alanlar kentin bütünlüğüne uygun şekilde tasarlandığında,
kent kültürü, kent kimliği ve kent karakteri arasında bir uyum sağlamak mümkün
olur.
Kentsel değerlerin aydınlatılması
•
Yapı dış yüzeylerinin aydınlatılması
•
Yapılar dışındaki kentsel değerlerin aydınlatılması
olarak ikiye ayrılabilir.
2. 3. 1. YAPILARIN DIŞ YÜZEYLERİNİN AYDINLATILMASI
Temel amaçlar:
•
Yapının ana özelliklerinin öne çıkarılması ve vurgulanması
•
Yapının güvenliğinin sağlanması
•
Yapının kentsel değeri açısından etkin olmasının sağlanması
•
Gece ortamında yapıların daha çekici ve güzel görünmesi
Dış yüzey aydınlatmasında gözönünde bulundurulacak faktörler şunlardır.
•
Yapıların işlevi
•
Yakın çevre ve arka plan
•
Yapıların geometrik biçimleri
•
Yapıların yükseklikleri
•
Çatı biçimleri
51
•
Dış yüzeyleri mimari biçimlenişi
•
Dış yüzeylerde kullanılan gereçler
•
Aydınlatma armatürlerinin yerleştirileceği yerler
•
Su kıyısındaki yapılar
(Dokuzer Öztürk Leyla, Kent Aydınlatma İlkeleri, YTÜ )
Bu faktörler aşağıda açıklanmaktadır.
Yapıların İşlevi:
Her yapının kendine has özelikleri vardır. Kentsel aydınlatma için önemli olan
yapıların mimari özellikleri ve yapılış amacına uygun olarak yapının görünüşünü
daha anlamlı kılmaktır. Mimari anlatım ve yapılış amacıyla uyuşmayan bir
aydınlatma doğal olarak yapının işlevsel özelliklerini yansıtmayacaktır.
Yapı Aydınlatması:
Açık havalı günlerde yapılar göğün yayınık ışığının yanı sıra güneşten gelen dolaysız
ışık ile aydınlanır. Büyük yapıların doku detaylarından derin gölgeler oluşur. Gün
ilerledikçe yapının görüntüsü değişir, gün batımının kırmızılığında, ışığın
doğrultusuda
değişir. Havanın kapalı olduğu günlerde, gölgeler yayınık ışıktan
dolayı azalır. Gece yapılar gündüz görünümlerinden çok daha farklı görünürler.
Yoğun güneş ışığını ve gün ışığı etkilerini yaratmak mümkün değildir.
Elektrik ışığı gece sahnesine kendi özgün etkisini verir. Aydınlatma tasarımcısının
görevi yapının görünümünü tanımlamak, zenginleştirmek ve gece manzarasına
olumlu katkıda bulunmaktır.
Yapı aydınlatması birçok amaca hizmet eder. Prestij, emniyet, sembolizm ve tanınma
sağlar. Uygulama ne olursa olsun, ayırt edici, iyi tasarlanmış bir aydınlatma, küçük
bir yatırımla dikkati çekmenin ve izleyici üzerinde olumlu bir etki bırakmanın en iyi
yollarından biridir. Burada odak noktası yapı aydınlatmasının temel ilkeleridir
(IESNA Lighting Handbook, chapter 21).
52
Aydınlatma ve Mimari:
Gün ışığı etkisi mimarların her zaman ilk olarak göz önüne aldıkları etki olmuştur.
Ana kütleler, düzlemler ve detaylar arasındaki ilişki; enlem, mevsim, gün içindeki
zaman ve yerel hava koşullarına bağlı olarak yön ve kalitesi farklılık gösteren,
değişen gün ışığı koşullarına göre dikkatli bir şekilde incelenir.
Geceleri doğal gün ışığının dinamik görsel etkileri kaybolur. Yapısal kimlik sıklıkla
bozulur.
Işık,
optik kontrol
yolu
ile
yapının
mimari
karakteristiklerinin
kuvvetlendirilmesine hizmet eder. Temel elemanlar kuvvetlendirilir veya zayıflatılır.
Yapısal elemanların hiyerarşik bir şekilde aydınlatılması dahil birçok dinamik
olasılık vardır. İkinci derece detaylar güneşin konumuna bağlı kalmaksızın desen ve
doku oluşturmak için kuvvetlendirilebilir.
Mimari aydınlatmada projektör kullanımı, dış hat belirleme amaçlı aydınlatmayı ve
bu tekniklerin uygulanabilir kombinasyonlarını içerebilir. Yapı üzerine görüntü iz
düşürülmesi de diğer bir dramatik etkidir. Rekreasyon, alış veriş veya gezme gibi
gece etkinlikleri vurgulanacağı zaman aydınlatma mimari etkilerin yaratılmasına
olanak sağlar (IESNA Lighting Handbook, Chapter 21).
Yapı Aydınlatması ve Kentsel Tasarım:
Gece aydınlatması bir yapıyı çevreleyen alana ve ilgili yapı gruplarına uygulanabilir
ve belki de en önemlisi bir yaşam alanının bölümlerini birleştirebilir. Ana binalar
yüksek ışıklandırılarak odak noktaları oluşturulabilir ve ikincil yapılar daha az
ışıklandırılır. Dolaşım şekilleri kuvvetlendirilebilir ve tüm yaşam alanı sokak ve
peyzaj aydınlatmasıyla birleştirilir. İyi projelendirilmiş, modern gece aydınlatması
her bir kentsel tasarım projesine çok önemli bir katkı sağlayabilir (IESNA Lighting
Handbook, chapter 21).
Yakın Çevre ve Arka Plan:
Yapının dış yüzeylerinin ışıklılığı çok önemlidir. Yapı çevresiyle bir bütündür. Bu
bütünlük içinde arka plan ve çevre aydınlatması ile uyum yakalamak gerekir. Yapı
yüzeyi ışıklılığı ile yakın çevre ve arka plan arasında ışıklılık durumlarını gösteren üç
durum söz konusudur.
53
•
Yakın-çevre ve arka planın karanlık olması durumu
•
Yakın-çevre ya da arka planın aydınlık olması durumu
•
Yakın-çevre ve arka planın aydınlık olması durumu
Yapıların Geometrik Biçimleri:
Yapıların üç boyutlu algılanmasını sağlamak amacıyla geometrik biçimine göre
ışıklılık durumlarının ayarlanması sağlanmalı ve aydınlatma araçları uygun yerlere
yerleştirilmelidir. Armatürlerin yerleştirileceği yerler ise geometrik biçimlere göre
ayrım gösterir. Yapıların geometrik biçimlerini üçe ayırabiliriz.
•
Kare ve dikdörtgen
•
Silindirsel
•
Diğer geometrik biçimler
Yapıların Yükseklikleri:
İki ana gruba ayrılırlar
•
Çok katlı (dört kattan fazla)
•
Az katlı (dört kattan az)
Yapıların yüksekliklerine göre biçimlerinin ve önemli yüzeylerinin öne çıkarılması
temel amaçtır. Bu nedenle yerleştirilen armatürlerin yapıya olan uzaklıklarının, tepe
açılarının ve aygıt ekseni ile yatayla düşey düzlem arasındaki açının belirlenmesinde
yapıların yükseklikleri önemlidir.
Çatı Biçimleri:
Görme alanı içine girmeyen çatılarda aydınlatmaya gerek yoktur. Eğimli çatılarda
çatıların özelliğine göre armatürlerin uygun yerlere konularak çatı yüzeyinin de
aydınlatılması gereklidir. En üst katı geri çekilmiş olan bir yapının aydınlatılmasında
54
aydınlatma aygıtı mümkün olduğu kadar yapıdan uzağa konmalıdır. Böylece geri
çekilmiş olan katın yüzünde oluşan kara gölgeli alan da o kadar küçülmüş olur.
Yapıların Dış Yüzeylerinin Mimari Biçimlenişi:
Yapı yüzünün dokusunu. girinti ve çıkıntılarını öne çıkarmak ancak yapı yüzünde
ışıklı ve gölgeli alanlar yaratarak mümkün olur. Yapıların dış yüzeylerinin mimari
biçimlerini üç grupta toplayabiliriz.
•
Düz yapı yüzleri
•
Yatay ya da düşey çizgili yapı yüzleri
•
Girintili çıkıntılı yapı yüzleri
Düz yapı yüzleri, düzgün yayılmış bir aydınlatma ile daha iyi algılanırlar; ancak
pencere yüzeylerinin olması durumunda cam yüzeyleri vurgulamak canlı ve
devingen bir görünüş kazandırarak mimari anlatımı güçlendirir. Yatay ya da düşey
çizgili yapı yüzlerinde, yapı yüzünde bulunan düşey elemanların ayırt edilebilmesi
için ışığın yapı yüzüne düşey elemanların gölge atmasını sağlayacak bir doğrultudan
gelmesi gerekir. Saçak ve pervaz gibi elemanların oluşturduğu yatay çizgileri,
olabildiğince yüksek bir yere yerleştirilen aydınlatma armatürleri aracılığı ile
vurgulamak doğru olur. Girintili çıkıntılı yapı yüzlerinde vurgulanması istenilen yapı
yüzünün
bölümlerine
ışıklılık
karşıtlıkları
yaratarak
bu
bölümler
ortaya
çıkarılmalıdır, ancak çok sayıda ışıklılık karşıtlığı, karmaşaya neden olabilir.
Yapıların Dış Yüzlerinde Kullanılan Gereçler:
Yapıların dış yüzleri genellikle boyalı olmakla birlikte taş, mermer, granit, cam ve
benzeri malzemeyle kaplanabilir; hatta sıvanmadan çıplak tuğla ve beton olarak
bırakılabilir. Bir yapı yüzünün ışıklılığının istenilen büyüklükte olabilmesi için
öncelikle söz konusu yapı yüzü üzerine gelmesi gerekli olan ışık akısının niceliği
belirlenmelidir. Bu niceliği belirleyebilmek için yapı yüzünde kullanılan malzemenin
yansıtma çarpanlarının bilinmesi gerekir. Yapıların dış yüzeyinde kullanılan
malzemeler hava koşullarından etkilenmeyen, rengi zamanla değişmeyen ve su
geçirmeyen malzemeler arasından seçilmelidir. Ayrıca yapı yüzünde kullanılan
malzemenin yansıtma çarpanı ne kadar büyük olursa bu yapı yüzünün ışıklılığının
55
istenilen büyüklükte olabilmesi için harcanması gerekli olan enerji de o kadar az
olacaktır. ( Leyla Dokuzer Öztürk, Arş. Gör. Y. Mimar, Kent Aydınlatma İlkeleri,
YTÜ ).
Tablo10: Çeşitli gereçlerin yansıtma çarpanları (Dokuzer Öztürk Leyla, Kent
Aydınlatma İlkeleri, YTÜ ).
GEREÇ
DURUMU
Yansıtma Çarpanı (%)
Sarı tuğla yüzeyi
Temiz
35
Kırmızı tuğla yüzeyi
Temiz
25
Kırmızı tuğla yüzeyi
Kirli
5-10
Granit yüzeyi
Temiz
10-15
Açık renk beton ya da taş yüzeyi
Temiz
40-50
Koyu renk ya da taş yüzeyi
Temiz
25
Kirli
5-10
Yapay beton boya
Temiz
50
Beyaz mermer yüzeyi
Temiz
65-75
Su mermeri yüzeyi
Temiz
45-67
Açık sarı sıva
Temiz
50
Beyaz kireç badana
Temiz
80
Beyaz kireç badana
Kirli
60-70
Beyaz yağlı boya
Temiz
75-80
Normal 3mm cam
Temiz
7-8
Koyu renk beton ya da taş yüzeyi
56
Aydınlatma Armatürlerinin Yerleştirilebileceği Yerler:
Aydınlatma armatürlerinin yapı yüzündeki istenilen etkiyi verebilmesi için yapının
çevresindeki konumlanışlarının titizlikle yapılması gerekir. Yapıyı aydınlatan lamba
ve aydınlatma armatürleri görünmedikleri zaman yapının görünüşünün daha etkili
olduğu unutulmamalıdır.
Armatürlerin bakım ve temizlikleri de dikkate alınarak, yerleştirileceği yerlerin
bazıları aşağıda belirtilmiştir.
Aydınlatma armatürleri ,
•
Yolları aydınlatan armatürlerin asılı olduğu ya da armatürlerin yerleştirilmesine
olanak veren öteki düşey direklere
•
Yakın çevredeki yapıların çatılarına
•
Dolaşımın çok olmadığı yerlerde zemine, varsa uygun çiçek ve çalı aralarına
•
Yapı ile yapıyı izleyen insanlar arasında bulunan ağaç, yontu vb. engellerin
arkasına
yerleştirilebilir. Aydınlatma armatürleri su kıyısındaki yapılarda zemin üzerine ya da
zemine çok yakın yerlere yerleştirilmelidir, böylece su yüzeyinden yansıyan ışığın
yapı yüzüne gelmesi önlenmiş olur.
2.3.2. YAPILARIN DIŞINDAKİ KENTSEL DEĞERLERİN
AYDINLATILMASI
Yapıların dışında kalan kentsel değerlerin birbirinden farklı özelliklerinin ortaya
çıkarılması aydınlatma düzenine bağlıdır.
Amaca göre yapılacak aydınlatmaları şöyle sıralanabilir.
•
Meydan Aydınlatması
•
Peyzaj Aydınlatması
• Yaya alanı Aydınlatması
57
• Park ve bahçe aydınlatması
• Ağaç aydınlatması
• Havuz ve yapay göl aydınlatması
• Heykel, obje, tarihi bir duvar v.d.
Bu aydınlatma türleri aşağıda açıklanmaktadır (Dokuzer Öztürk Leyla, Kent
Aydınlatma İlkeleri, YTÜ).
MEYDAN AYDINLATMASI
Kent içinde pek çok meydan bulunur ve bunlar farklı amaçlara hizmet ederler.
Toplanma olanağı sağlayan, dinlenme fırsatı veren, çeşitli mekanlara giriş çıkışı
kolaylaştıran meydanlara ihtiyaç vardır. Ayrıca sosyal, kültürel, sanatsal olayların
gerçekleşmesi için de meydanlar gereklidir. Meydanlar belli bir sınırlayıcı çerçeve
içinde insanların ve-veya araçların bir arada olduğu alanlardır.
Meydanlar kendilerini sınırlayan yapıların düzenine göre dışbükey veya içbükey
plana sahip olabilirler. Dış bükey meydanlar itici, dışbükey meydanlar ise daha
toplayıcı ve çekicidirler. Dikdörtgen planlı, tarihi yapılarla çevrili bir meydan
aydınlatılırken geometrik yapısı derinliği ve sınırları vurgulanığında daha güzel bir
görüntü elde edilebilir.
Meydanların gece görüntüsü bütünlük ve çekicilik taşımalır. Meydanlarda
oluşturulacak aydınlığın niteliğini, meydan çevresinde yer alan yapıların işlevi ve
biçimlenişi belirler. Meydanlar büyük alanlardır ve mekan içinde kaybolmuşluk
hissinin mümkün olduğunca ortadan kaldırılması gereklidir. Meydanın sınırlarının
belirli olması insanı meydanla bütünleştirir, içine alır ve kayboluşluk hissini ortadan
kaldırır. Bundan dolayı meydanın biçimine ve derinliğine göre bir aydınlatma
düzeni kurulması önemlidir. Meydan içinde yer alan merdiven, fıskıye gibi öğeler
farklı tarzlarda aydınlatılarak vurgulanabilir.
Tarihi yapılarla çevreli bir meydanda, meydanı çevreleyen yapıları aydınlatmak
gerekir. Meydanlarda giriş ve çıkışlar çevreye göre daha yüksek düzeyde
aydınlatılmalıdır. Trafiğin olduğu alanlarda ise olabildiğince düzgün yayılmış bir
58
aydınlatmanın sağlanması yeterlidir. Meydanların içinde bulunan yaya yolları,
peyzaj elemanları, anıtlar ve diğer elemanlar için yapılan aydınlatma tasarımları
aşağıda belirtilmiştir.
YAYA YOLU AYDINLATMASI
Yaya yollarının aydınlatılmasında ana koşul yeterli aydınlığın sağlanmasıdır. Düzgün
yayılmış bir aydınlatma yerine, yer yer aydınlatma düzeyi daha yüksek aydınlatmalar
ile çeşitlilikler katılabilir. Yaya alanlarının da bulunan geçitler gerekli düzeyde
aydınlatılmalıdır.
PEYZAJ AYDINLATMASI
Peyzaj aydınlatması hem doğal, hem de yapay çevreler gibi çok geniş kapsamlı açık
alan aydınlamasını içerir. Projeler doğal çayırları veya ormanları, parkları, ilgili
ofisleri, otelleri, tematik parkları, golf sahalarını, konut bahçelerini veya bulvarları ve
giriş donatılarını kapsayabilir. Her düzenlemede aydınlatma estetik, güzellik
katabilir, kullanma saatlerini uzatabilir, emniyeti güçlendirir, güvenliği arttırır ve
arzu edilen bir görüntü oluşturur. Aydınlatma armatürü türleri, güçleri ve seçilen
aydınlatma teknikleri projenin boyutuna, kullanımına, gereksinmelere ve müşterinin
isteklerine göre değişir. Peyzaj aydınlatma tesisatında bitki malzemesi gereksinimleri
ve görüntüleride göz önüne alınmalıdır. Her koşulda aydınlatma tasarımcısının esas
görevi enerji-verimli bir sistem kullanarak emniyetli ve ilgi çekici bir gece çevresi
yaratmaktır.
Peyzaj Aydınlatma Sistemleri:
Peyzaj aydınlatması için hazırlanacak projelerde şu ilkeler göz önüne alınmalıdır.
Tasarım, önce ayrıntılı bir saha incelemesiyle başlamalıdır. Mevcut peyzaj donatıları
çok dikkatli incelenmelidir. Bu donatılar ağaçlar, çalılar, çiçekler ve diğer bitkisel
malzeme gibi yumuşak zemin donatıları ve kayalar, kayalıklar, kaldırımlar,
merdivenler, meydanlar, banklar, saksılar ve diğerleri gibi sert zemin donatıları ve
suyla ilgili donatılardır. Her durumda, her koşulda, tasarımcı bireysel donatıların
aydınlatması ile aydınlatmanın kalan bölümünün uyumlu olması için çevreyi (sahayı)
göz önüne almalıdır. Bundan sonra aşağıdaki adımlar uygulanmalıdır:
Sahanın kullanım amacı ve kullanıcı yapısı tespit edilmelidir.
59
Gündüz önemli olan bir alanın gece de aynı oranda önemli olmayabileceği
(ve önemli olmasının istenmeyeceği) göz önünde bulundurulmalıdır.
Esas ve ikincil odak noktaları tespit edilmelidir.
Aydınlatma armatürlerinin seçimi ve konumu aydınlatılacak ve aydınlatılmayacak
tüm bitki malzemesine bağlı olduğu için tasarımcının bitki karakteristikleri hakkında
bilgi sahibi olması gerekir.
Bitki karakteristikleriyle ilgili bilgi projenin peyzaj mimarından, yerel yönetimlerin
ziraat ofislerinden veya üniversitelerden elde edilebilir. Bitki karakteristikleri bitki
türü ve bölgeye göre değişir.
Aşağıdaki karakteristikler göz önünde bulundurulmalıdır.
Genel şekil, yükseklik, genişlik, büyüme, olgunlaşma ve tür
Yaprak dökme karakteri (şekil, renk yansıtma, doku şeffaflık ve yoğunluk)
Dal sürme şekli (açık, kapalı, yoğun, yukarı doğru, aşağı sarkan)
Gövde ve kabuk koşulları (şeritli, dikenli, soyulan cins, çatlaklı, çok renkli
veya ince tabakalı)
Kök derinliği, yayılımı
Büyüme hızı (süresi ve miktarı)
Her dem yeşil veya yapraklarını döken
Mevsimsel değişimler
(IESNA Lighting Handbook, chapter 21, Landscape Lighting)
Peyzaj Aydınlatmasında Armatür Seçimi ve Kulanımı:
Aydınlatma konusunda çalışan profesyoneller, mimari ve peyzaj aydınlatmasıyla
ilgili piyasada bulunan aydınlatıcılar ve kaynaklar konusunda bilgi sahibi
olmalıdırlar.
Peyzaj mimarlığı ve mimarlıkta kullanılan sekiz temel aydınlatma armatürü türü
vardır:
60
Yukarıya aydınlık veren aydınlatıcılar, panjurlu veya ızgaralı, açık ankastre
aydınlatıcılar, doğrudan gömme aydınlatıcılar, lensli contalı aydınlatıcılar,
kurşun tipi aydınlatıcılar,
Aşağıyı aydınlatan aydınlatıcılar
Aydınlatma projektörleri (nokta ve bol ışık sağlayan reflektörler kullanan)
Yol için olanlar
Dekoratif olanlar (aydınlatma fenerleri)
Aydınlatma babaları
Duvar tipleri
Direğe monte veya sonradan monte edilen alan aydınlatıcıları
Bu bölümün amacına uygun olarak aydınlatma armatürleri üç temel fonksiyona göre
gruplandırılmıştır: Yukarı aydınlatma, aşağıyı aydınlatma, genel veya alan
aydınlatmasıdır.
Yukarıyı
aydınlatanlar
bitkileri,
işaretleri,
heykelleri
veya
diğer
yapıları
tabanlarından yukarıya doğru aydınlatmak için kullanılır. Güneş ve ay tarafından
yayılan ışığın yarattığı doğal desenlerle, aydınlatılan yüzeyler ve gölgede kalan
alanların yarattığı görüntü farklı olduğu için, yukarıya doğru aydınlatma oldukça
dramatiktir.
Seçilen aydınlatıcı bir taban üzerine yerleştirilmelidir (Örneğin: Çimen, yer örtüsü,
beton v.b.) Kuyu ışıkları zemin örtüsünün yüksekliğine göre ayarlanabilir. Beton
tesisler için doğrudan gömme aydınlatıcılar daha uygundur. Aşağıya doğru
aydınlatan armatürler, zemin içine monte edilen birimlerden daha iyi yön kontrolü
sağlar ve kolaylıkla nesneler üzerine işaretlenebilir.
Aşağıya doğru olanlar bitki donatısını, nesneleri veya geçitleri aydınlatmak için
kullanılır. Ağaçlara veya yapılara monte edilebilir. Aşağıyı aydınlatan armatürlerin
yaydığı aydınlık yaya trafiğinin akışını kolaylaştırır, emniyet ve güvenlik açısından
yararlı olur. Bu tip armatürler bütün muhafazalarıyla aşağıyı aydınlatmanın tercih
edilen gereçleridir. İyi tasarlanmış, muhafazalı türleri ışık tecavüzünü tümüyle
engeller veya en aza indirir.
61
Diğer armatür türleri genel aydınlatma sağlamak ve sınırları belirlemek için
kullanılır. Tipik olarak yumuşak zemin yerine sert zemin uygulamalarında kullanılır.
Uygulama alanına bakılmaksızın aydınlatıcı seçimi önemlidir. Açık havada
kullanılan armatürlerde paslanma bir sorundur. Kötü çevre koşulları konut veya ticari
alan projeleri arasındaki farkı ayırt etmez. Alüminyum armatürler ucuzdur ve farklı
renklere boyanabilir, fakat paslanırlar. Sağlıklı bir kullanım için düşük,bakır
alüminyum alaşımı, polyester tozu kaplı ve anodlu finishing’i (son katı) olan
aydınlatıcılar seçilmelidir. Pirinç ve bronz gibi bakır alaşımları paslanmaya dirençli
fakat pahalıdır.
(IESNA Lighting Handbook, chapter 21).
Peyzaj Aydınlatması Işık Kaynakları:
Peyzaj alanında az sayıda genelleme geçerlidir. Bazı yapraklar (yeşillik) üzerinde
soğuk renkler (cıva buharlı ve bazı metal halojenürler) iyi görünür. Daha sıcak
renklerde olan akkor lambalar ve halojen lambalar ve bazı metal halojenür lambalar
birçok yeşillik, çiçek açan bitkiler, insanlar, yiyecek ve sert zemin üzerinde iyi
görüntü verir.
Kompakt floresan lambalar aydınlatılan nesne ile uyumlandırılabilir. Yüksek-basınç
sodyum ve alçak-basınç sodyum tipik olarak kullanılmaz, çünkü bitki görüntülerini
iyi vermez; bununla birlikte yüksek basınç sodyum lambalar bazı mimari donatılar
için uygundur.
Farklı kaynakların kullanılması derinlik ve doku oluşumu sağlar ve farklı
kaynakların yarattığı aykırılık ilginç alanlar oluşturur. Farklı renkler ayrıca farklı
hisler ve tutumlar yaratır. Birçok üretici mevcut renk skalasını daha da fazla
genişletmek için renk filtreleri sağlar. Renk konusu çok öznel bir konu olduğundan,
daha az renk kullanımı genellikle daha iyi sonuç verir.
Doğal olarak düşük-voltajlı lambaların kullanıldığı armatürler küçüktür ve kolay
gizlenir. Düşük-voltaj daha küçük alanlar ve bitki malzemelerinin sıklıkla bulunduğu
yerleşim uygulamalarında uygundur; bununla birlikte aydınlatıcılarla transformatör
arasındaki mesafede voltaj düşer.
62
Elektrik direncinden dolayı düşük voltaj, kablonun başında ölçülen voltajdan
farklıdır (bir deyişle transformatördeki). Bu fark voltaj düşmesi olarak bilinir.
Transformatöre yakın aydınlatıcılar kablonun sonundakilerden daha fazla ışık
üretirler, voltaj düşme etkisini en aza indirgemek için:
Daha kalın kablo kullanılmalıdır.
Kablo dolaşımı azaltılmalıdır.
Düşük sarfiyatlı lambalar kullanılmalıdır.
Birçok transformatör kullanılmalıdır.
Ağaç Aydınlatma Teknikleri:
Aydınlatma tesisatının etrafındaki ağaç ve çalıların büyümesi bir engel gibi ışığın
istenen alana ulaşmasını engeller. Eğer periyodik budama işlemleri yapılmazsa,
armatürler mükemmel olarak çalışsa da caddeler hatta kaldırımlar bile karanlıkta
kalabilir.
Bazen de bitkiler özellikle ışık tecavüzünü azaltmak veya tümden ortadan kaldırmak
için kullanılır. Bununla birlikte bitkiler sürekli değiştiği için; ağaç ve çalıların ölmesi,
mevsimlerin yaprak sayısını belirlemesi, dalların kopması ve nihayet büyüme,
aslında koruyucu bir kalkan görevi gören bitkilerin yapraklarının armatürlerin
üzerine çıkmasına neden olur. Dolayısıyla, proje safhasında bitkilerden ziyade uygun
aydınlatma gereci seçimi, yerleştirme, koruma ve noktalama ile ışık tecavüzünden
korunma yoluna gidilmelidir.
Aydınlatma projesine parıltı kontrol teçhizatı katmanın mümkün olmadığı
durumlarda ışık tecavüzünü engellemek için kullanılacak her bitki grubunun bakımı
dikkatlice yapılmalı ve ölen, ölmekte olan bitkiler değiştirilmelidir. Yaz ve kış
mevsimlerinde bitkilerin yaprak dökme davranışı göz önünde tutulmalıdır. Canlı
perdelemede çam ve diğer yapraklarını dökmeyen ağaçlar etkili olur (IESNA
Lighting Hanbook, chapter 21).
Ağaç aydınlatmasında dört temel yaklaşım vardır:
Yukarıyı aydınlatma, en temel peyzaj aydınlatma tekniğidir, aydınlatıcının
yerleştirildiği yere göre farklı etkiler yaratır.
63
Ön aydınlatma aydınlatıcının bitki/bitkilerden uzaklığına bağlı olarak şekilleri
gösterir veya şekiller yaratır, detay ve renkleri kuvvetli ışıklandırır, dokuyu
vurgular veya görünmez hale getirir(azaltır).
Arka aydınlatma sadece biçimi gösterir, arka plandan bitki/bitkileri ayırarak
derinlik katar, renk ve detayları yok ederek dramatik etki yaratır.
Yan aydınlatma bitki dokusunu vurgular ve alanları bir birine bağlamakta
kullanılan gölgeleri yaratır.
Belki de en önemli yukarıyı aydınlatma etkisi ağacın peyzaja bağlanması etkisidir.
Ağacı aydınlatırken; eğer gövde aydınlatmaya dahil edilmemişse, ağaç yapay bir
şekilde topraktan koparılmış gibi görünür. Aydınlatıcının monte edileceği nokta
ayrıca ağacın genel şekline, dal yapısına ve yaprak tipine bağlıdır.
Yayılan tip ağaçlarda, içeriden kuvvetli aydınlatma için gövde ağaç kubbesi
uzunluğunun yarısından itibaren, aydınlatma armatürlerin üçte bir mesafeye
yerleştirilmelidir. Geniş kubbeli ağaçlar için (meşe, söğüt gibi) projektör tipi
dağılım uygundur. Eğimli ışıksallar ve kesişmeli ışınlar derinliği ve dokuyu
kuvvetlendirir.
Düşey ağaçlarda aydınlatma armatürleri gövdeye yakın yerleştirilmelidir.
Palmiye, kavak gibi düşey tipli ağaçlarda dar dağılım uygundur.
Yoğun yayılan ağaçlarda aydınlatıcılar dal yapısının dışında yerleştirilmelidir.
Yapraklara yakın ve yukarıya işaretlenen aydınlatıcılar dokuyu vurgular.
Daha uzağa yerleştirilenler ise ağacın şeklini vurgular.
Aşağıyı aydınlatma, açık alanları, ağaçları veya bitkileri yukarıdan aydınlatma işidir.
Bir ağacın yaprakları ve dalları arasından aşağı doğru aydınlatılması zeminde
yumuşak gölge desenleri yaratır. Cıva buharı kullanıldığı zaman bu aydınlatmaya “ay
ışığı aydınlatması”da denir. Akkor lamba veya metal halojenürler gibi beyaz ışık
kaynağı kullanıldığında buna “benekli ışık” denir. Aydınlatıcılar ağaçlarda mümkün
olduğunca
yukarıya
yerleştirilmelidir.
Ağacın
ortasına
doğru
yerleştirilen
aydınlatıcılar genellikle daha çok gölge yaratırken, ağacın kenarlarına doğru
yerleştirilenler (daha az yaprak tarafından filtre edildiği için) daha kuvvetli ışık
yayar.
64
Etkili olmak açısından yüksek aydınlık seviyeleri gerekli değildir. Örneğin dolunay
“full moon” sadece 0.1 lüks aydınlatma düzeyi üretir. Genelde odak noktaları ve
çevreleri arasındaki ışıklılık oranları “the luminance ratios” 3:1’le 5:1 arasında veya
özel efekt için en fazla 10:1 olmalıdır.
Bu uygulamalar gerçekleşirken montaj aşamasında şu esaslara dikkat etmek gerekir.
Tüm tesisat şartnamelere uygun olmalıdır. Armatürler ıslak alanlar için uygun
olmalıdır. Yer seviyesinde monte edilen armatürler için yeterli drenaj sağlanmalıdır.
Aşağıyı aydınlatan armatürler yerden (zemin) 2.5m. yukarıya kadar; mekanik hasar
görmemesi için bir muhafaza ile koruma altına alınmalıdır. Kamaşma problemi
oluşabileceği için aşağıyı aydınlatan armatürler düşeyde 35°’den daha büyük açılara
işaretlenmemelidir. Kamaşma kontrolu için üreticilerin ürettiği farklı çeşitlerdeki
muhafazalardan yararlanılmalıdır. Her zaman ağacın büyümesini engellemeyecek bir
montaj teçhizatı kullanılmalıdır. Peyzaj mimarı veya peyzaj bakım müteahhidiyle bir
bakım ve budama programı planlanmalı ve koordine edilmelidir (IESNA Lighting
Handbook, Chapter 21).
SU DONATILARININ AYDINLATMA İLKELERİ
Işığın suyla etkileşimi üç farklı şekilde oluşur. Kırılma, yansıma ve dağılma. Işık
havadan suya veya sudan havaya geçince kırılır (yön değiştirir).
Su içindeki nesnenin görünen konumu bu nedenle değişebilir. Kırılma ayrıca su
damlalarında veya türbülans halindeki suda gökkuşağı ve parıltı oluşumuna neden
olur.
Işık, su yüzeyine çarptığında kırılmaya ek olarak yansıma da oluşur. Işık içinde yol
aldığı suya ve havaya geri yönlenir. Ayna örneğinde gelen açı yansıma açısına eşittir.
Bu durum teçhizatın konumunun saptanmasında göz önüne alınması gereken önemli
bir durumdur, çünkü bir havuzda aydınlatıcıları yansıyan görüntüler olarak görmek
mümkündür. Yansıma ayrıca ışıklandırılan yapının teşhirinde de rol oynar. Durgun
suda nesneler su altından ışıklandırıldığı zaman, gelen açı kritik açıdan daha büyükse
(48° civarında), toplam iç yansıma su yüzeyinde oluşur.
Su içinde asılı parçacıklar ve hava kabarcıklarına bağlı olarak bir miktar ışık
difüzyonu da meydana gelir. Bunun nedeni, ışığın suda yol alırken bu parçacıklara
65
veya kabarcıklara çarparak farklı bir yöne yansımasıdır. Oluşması istenilen etkiye
göre bu bir kolaylık veya engel olabilir. Örneğin, eğer tasarımcı bir çeşmenin
tabanındaki dekoratif karoları ışıklandırıyorsa, difüzyon suyu bulanıklaştırabilir, o
zaman karoların görüntüsü belirsizleşir (IESNA Lighting Hanbook, chapter 21).
Su donatıları hem doğal hem yapay çevreleri kapsar. Şelaleler, gölcükler, akarsular,
okyanus kıyıları doğal donatılardır. Tasarımcı peyzaj içersinde bulunan bu donatıları
değerlendirirken belirli bir doğal donatının odak noktası, geçiş alanı veya arka plan
olup olmayacağını saptamalıdır. Teçhizatın konumu saptanırken kritik açı, görme
açısı gibi açılar, ve teçhizatın suyun üstünde mi yoksa altında mı yer alacağı gibi
faktörler göz önünde tutulmalıdır. Teçhizat konumlarıyla ilgili olarak yerel yapı
kodları dikkatlice incelenmelidir. Teçhizatı yerleştirirken kaynağın yansıma ve
kırılma açıları nedeniyle doğrudan veya dolaylı olarak görülememesi için
armatürlerin
işaretlenmiş
olduğu
kontrol
edilmelidir.
Su
altına
teçhizat
yerleştirileceği zaman yaşayan organizmaların üzerindeki ışık ve ısı etkileri kontrol
edilmelidir. Su altında kullanılacak tüm teçhizat listelenmelidir ve su altı
aydınlatmasıyla ilgili bütün yasalara uyulmalıdır. Fiber optik kablolar bu konuyu
basite indirger, çünkü elektrik teçhizatının artık suyla teması kalmaz, sadece
çeşmeden su sızmasını ve fiber boyunca kapilariteyi engellemek için sızdırmazlık
contalarına ihtiyaç duyulur. Su altı teçhizatının normal ıslak koşullar için üretilen
açık hava teçhizatlarından üç veya beş kat daha pahalı olduğunu göz önünde
bulundurulmalıdır.
Suyun altına yerleştirilmeyen teçhizat ağaçların üzerine, yakındaki yapılara, çeşme
yapısı üzerine veya çeşmeyi çevreleyen zemine yerleştirilebilir. Bakım ve teçhizata
ulaşma konuları her zaman akılda tutulmalıdır. Yukarıda anlatılan yaklaşım su altına
yerleştirilen teçhizatın oluşturacağı görüntüden daha az dramatik bir görüntü
oluşturur ancak daha pratik ve ucuzdur.
Su altındaki armatürlerin işaret açılarının sabit kalabilmesi için kuvvetli kilitleme
mekanizmalarına ihtiyaç vardır.
Aşağıdaki yönerge spesifik su donatılarını kapsamaktadır:
Çeşmeler: Su veya yapı olarak çeşmenin hangi kısımlarının aydınlatılması
gerektiği belirlenmelidir. Görüntü geometrisini ve çeşmeyi çevreleyerek
66
aydınlatmanın türü seçilmelidir. Eğer renk isteniyorsa, diğer aydınlatmalar
renkli etkilerin üzerine geçmemeli veya renk etkilerini yok etmemelidir.
Şelaleler: Bir şelaleyi aydınlatmak için üzerinden suyun aktığı kenarın
(savakın) tipi saptanmalıdır. Savak girintili, çıkıntılı, pürüzlü ise su karışacak
ve hava alacaktır. Suyun yüzeye çarptığı noktanın doğrudan altına
yerleştirilen armatürler ışığın şelaleden yukarı doğru yol almasını sağlar, hava
kabarcıklarıyla etkileşir ve suya pırıltı verir. Su üzerine gelen ışığın rengini
alır. Savak pürüzsüz, düzgün ise, su tabakalar halinde akar. Bu tür şelaleler,
armatürler düşen suyun tüm yüksekliğini kapsayacak şekilde yeterince uzağa
yerleştirilerek önden aydınlatılmalıdır.
Akarsu ve Göletler: Bir peyzaj kompozisyonunda çok ender olarak en
önemli donatı sayılırlar ve genellikle dıştan aydınlatılmaları daha iyidir. İçten
aydınlatma öteki alanlara göre çok fazla dikkat çekmesine neden olur.
Deniz Kıyıları, Plajlar: Denizin aydınlatılabilecek kısmı yüzeyindeki
köpüktür. Denize çok fazla ışık gerekir. Çünkü ışığın çoğu yutulur. Deniz
kıyısı aydınlatması hatırı sayılır ışık kirlenmesi yaratacağı için sadece özel
etkinliklerde
kullanılmak
üzere
kısıtlandırılmalıdır.
Zaman
kontrolü
gereklidir. Su kaplumbağalarının yuvalarının bulunduğu alanlarda aydınlatma
tavsiye edilmez ve kıyı güvenliğinden izin alınması gerekir.
•
Diğer Donatılar: Gayzerler, kaya yüzeyleri ve sıklıkla ulusal parklarda
bulunan özel doğal donatıların aydınlatma tasarımları profesyonel kişilerce
yapılmalıdır. Anlatılan tüm tasarım ilkeleri uygulanmalıdır. Işık kirliliği,
çevre aydınlatması ve ışığın çevreye vereceği rahatsızlık da mutlaka
irdelenmelidir (IESNA Lighting Hanbook, chapter 21).
Yumuşak zemin ve su donatılarından başka, aydınlatma tasarımcısı çok geniş bir
yelpazede; heykeltıraşlıkla ilgili donatıların, heykellerin ve diğer mimari donatıların
(sert zemin, “hardscape”) aydınlatmasıyla da ilgilidir. Aşağıda açık alandaki
heykeltıraşlıkla ilgili donatılara, düşey gösterimlere açıklamalar yer almıştır.
67
AÇIK ALANDA SANAT ESERİ AYDINLATMASI
Şekil ve dokunun gösterilebilmesi için üç boyutlu bir heykel yeterli aydınlatma
düzeyinin sağlanması ve gölgeleri sağlayacak şekilde birden fazla yönde
aydınlatılması önemlidir. Bu aydınlatma farklı açılarda kullanılacak lambalarla, renk
filtreleriyle veya ışın desenleriyle sağlanabilir.
Örneğin patine bir bronz heykel ışık kaynağına bağlı olarak açık mavi, yeşil ve gri
renkli görünebilir. Yöneltilmiş aydınlatma derinlik vererek, bazı alanları kuvvetli
ışıklandırırken diğer alanların gölgede kalmasını sağlayarak heykelin daha hoş
görülmesini sağlarlar.
Gölgeler, önemli detayların görülmesini engelleyecek şekilde çok karanlık olmaması
koşuluyla yüzey formunun ve dokusunun göstergesidir. Kuvvetli aydınlatma da
yüzey karakteristikleriyle ilgili iyi görsel ipuçları verir. Ancak aydınlatma göz
kamaşmasına neden olmamalı ve rahatsız edici parıltı oluşturmamalıdır.
Eğer göz seviyesindeki veya daha düşük seviyedeki bir heykel tepeden tüm
kenarlarından ışıklandırılırsa, gözlemci (izleyici) açısından çok az problem çıkar.
Eğer heykel uzun ise, o zaman parıltı oluşabilir. Aşağıda bazı çözümler verilmiştir:
Eğer bir heykel bir direk yapısıyla veya bir ağaca monte edilmiş ışıklarla
üstten aydınlatılacaksa, armatürlerin keskin bir şekilde aşağıya doğru
açılandırılmasına dikkat etmek gerekir. Bu arada oluşan gölgeleri ortadan
kaldırmak için yansıtıcılık oranı kuvvetli bir heykel tabanlığı kullanılabilir.
Korumalı armatürler kullanarak ve doğru ışın dağıtımlı lambalar seçerek ışık
ışınlarını tümüyle teşhir edilen kütle içinde tutulabilir.
Heykelin görüntüsünü bozmuyor ise, heykelin alttan aydınlatılması daha
uygun olabilir .
Heykelin önemli kısımları üzerinde, dar açılarda yapılacak aydınlatmayla
bütünsel ve detay görünüm üzerine farklı efektler yaratılabilir.
Düşey Gösterimler: Geniş düşey gösterimleri sıklıkla düzgün yayılı olarak
aydınlatmak gerekir.
68
Düşey bir yüzeyden uzak monte edilen projektörler düşey gösterimin dokusunu
yumuşatır; yakına monte edilen projektörler dokuyu vurgular. Projektör seçimini
dikkatli yapılmalıdır. Gösterim üzerinde parlak noktalar oluşturmayacak projektörleri
seçin. Bazen gösterimin bir kısmının kuvvetli ışıklandırılması gerekebilir. Bu spot
aydınlatmayla sağlanabilir (IESNA Lighting Hanbook, chapter 21).
2. 4. EMNİYET VE GÜVENLİK AYDINLATMASI TASARIMI:
Yukarıda belirtilen sistemlerin dışında diğer önemli bir konu güvenlik amaçlı
aydınlatma sistemleridir. Emniyet tehlikeden kurtulmak olarak tanımlanabilirken,
güvenlik endişeden kurtulmaktır. Güvenlik sözcüğü emniyet sözcüğünün psikolojik
ifadesidir. Emniyet açısından tehlikeli olan alanlar tanımlanabilir ve aydınlatılabilir.
Fakat güvenlik insan psikolojisi ile ilgili olduğu için görsellikle birlikte dış
aydınlatmada çok daha zor bir proje tasarım kriteridir.
Genel olarak, aydınlatılmış bölgeleriyle rahat, iyi tanımlanmış dış alanlar, güvenli
çevreler olarak algılanır. Bu yaklaşım potansiyel olası tehlikelerden sakınmak veya
kaçmak için zamanın yeterli olacağı şeklinde bir duygunun oluşmasını sağlar.
İnsanlar genelde daha yüksek düzeyli aydınlatmayı veya daha büyük ışıklılığı
güvenli çevrelerle bağdaştırırlar. Yanlış yönlendirilmiş ışık görülebilirliği azaltabilir
böylece hem emniyet hem güvenlik azalmış olur.
Başarılı dış aydınlatmada ışık kademeleri kullanılır, kademeli aydınlatma tehlikelere,
ışığın gönderileceği yerlere, mimari donatılara vurgu yaparak minimal kuşatan
aydınlatma sağlar. Kaldırımlar, ağaçlar ve yapı cepheleri referans noktaları olarak ve
yaya geçitleri ve yollardaki kavşaklar veya basamaklar, yürüyüş yollarındaki kot
farklılıklarındaki
değişiklikler
gibi
önemli
donatılara
fon
olacak
şekilde
kullanılabilir. Toplanma alanları, meydanlar, köprüler, heykeller, bitki düzenlemeleri
gibi çeşitli donatılar üzerinde yüksek ışıklar da sağlanabilir. Kademeli aydınlatma
çevrenin üç boyutu özelliklerini tanımlar ve aksi takdirde gizlenme, saklanma alanı
vazifesi görecek karanlık alanların en aza indirgenmesine yardımcı olur.
Caddeler ve sokaklar gece aydınlatacak alanlardır. Yayaların ve araçların birbirine
karıştıkları yerlerde düşey yüzeylerin aydınlatılmasına özel önem verilmelidir. Düşey
yüzeylerden yansıyan ışık yolları araçlarla paylaşan yayaların aydınlatılmasına
yardımcı olur. Aynı teknik yaya parklarında ve patikalarda kullanışlıdır. Yayanın
69
güvenlik duygusu açısından yüz tanınması ve teşhis edilmesi çok önemlidir ve bunun
için düşey aydınlatma de gereklidir (IESNA Lighting Hanbook, chapter 21).
2.5.YOL AYDINLATMASI
Bir kent içinde dış aydınlatma konuları arasında en önemli alanlardan biri yol
aydınlatmasıdır. Yol aydınlatmasında en önemli faktör görsel algılamanın iyi
olmasıdır. Güvenli bir yol aydınlatması hem kazaların önlenmesinde hem de suç
oranının azalmasında önemli rol oynar.
Yol üzerindeki ışıklılığın yetersizliği sonucunda görsel algılama eksikliği oluşur bu
da kazalara yol açar.
Yola aydınlatmasında unutulmaması gereken noktalar
•
Standartlara uyulması,
•
Yolun tüm noktalarının eşit düzeyde algılanması,
•
Işıklılığın eşit düzeyde olması
•
Işıklılığın düzgün olması,
•
Yolun yakın çevresinin aydınlatılmış olması
•
Çeşitli nedenlerle oluşacak göz kamaşmalarının önlenmesidir.
Tablo 11 : Farklı yol tipleri çin aydınlatma sınıfları
(www.ikuk.tug.tubitak.gov.tr/kent_ici_aydınlatma.html, Onaylıgil Sermin).
Yolun Tanımı
Aydınlatma Sınıfı
Bölünmüş yollar, ekspres yollar, otoyollar (otoyola giriş ve
çıkışlar, bağlantı yolları, kavşaklar, ücret toplama alanları)
Trafik yoğunluğu ve yolun karmaşıklık düzeyi (not:1)
Yüksek………………………………………………
M1
Orta………………………………………………….
M2
70
Düşük……………………………………………….
M3
Devlet yolu ve il yolları (tek yönlü veya iki yönlü; kavşaklar
ve bağlantı noktaları ile şehir geçişleri ve çevre yolları dahil)
Trafik kontrolu (not 2) ve yol kullanıcılarının(not 3) tiplerine
göre ayrımı ( not 4)
Zayıf…………………………………………………
M1
İyi…………………………………………………….
M2
Şehir içi ana güzergahlar (bulvarlar ve caddeler), ring yolları,
dağıtıcı yollar
göre ayrımı (not 4)
Zayıf…………………………………………………
M2
İyi…………………………………………………….
M3
Şehir içi yollar (yerleşim alanlarına giriş çıkışın yapıldığı ana
yollar ve bağlantı yolları)
göre ayrımı (not 4)
Zayıf…………………………………………………
M4
İyi…………………………………………………….
M5
Not 1: Karmaşıklık: Yolun geometrik yapısını, trafik hareketlerini ve görsel çevreyi
içerir. Göz önünde bulundurulması gereken faktörler; şerit sayısı, yolun eğimim,
trafik ışık ve işaretleridir.
Not 2: Trafik Kontrolü: Yatay ve düşey işaretlemeler ve sinyalizasyon ile trafik
mevzuatının varlığı anlamında kullanılmıştır. Bunların olmadığı yerlerde trafik
kontrolü zayıf olarak adlandırılır.
71
Not 3: Kullanıcılar: Motorlu araçlar (kamyon, otobüs, otomobil, v.b.), bisiklet, yavaş
araçlar ve yayalar.
Not 4: Ayrım: tahsisli yol ( her bir trafik cinsinin kullanacağı şeridin kesin olarak
ayrıldığı yerler, örneğin otobüs yolu, bisiklet yolu v.b.).
Tablo 12: Farklı sınıflamalar için uygulanacak yol aydınlatması kriterleri (www.
ikuk.tug.tubitak.gov.tr/kent_ici_aydınlatma.html, Onaylıgil Sermin ).
Aydınlatma Sınıfı
Ortalama Parıltı
Uo
Ul
TI (%)
(cd/m²)
M1
2. 0
0. 4
0. 7
10
M2
1. 5
0. 4
0. 7
10
M3
1. 0
0. 4
0. 5
10
M4
0. 75
0. 4
-
15
M5
0. 5
0. 4
-
15
Uo : Ortalama Düzgünlük: Yolun sağ kenarından yol genişliğinin ¼ mesafesinde
bulunan bir gözlemciye göre kısmi alanların minimum parıltısının yolun ortalama
parıltısına oranıdır. (Uo = Lmin/ Lort).
Ul = Boyuna düzgünlük: Her yol şeridinin orta çizgisi üzerinde bulunan gözlemci
noktasına göre, bu çizgi boyunca uzanan kısmi alanlardaki minimum parıltının
maksimum parıltıya oranıdır. (Ul = Lmin/Lmax).
TI: Bağıl Eşik Artışı: Fizyolojik kamaşmanın neden olduğu görülebilirlik
azalmasının ölçüsüdür. Kamaşma koşullarındaki parıltı eşiği ∆Lk ile kamaşma
olmadığında ∆Le eşik farkının, ∆Le ‘ye oranı olarak ifade edilir.
( TI= {∆ Lk-∆Le}/∆Le)
72
Tabloda verilen parıltı, ortalama ve boyuna düzgünlük değerleri yol yüzeyinde
sağlanması gereken minimum değerlerdir. TI bağıl eşik artışının değeri tabloda
verilen değerleri aşmamalıdır.
Tablo 13: Yaya alanlarında ki değişik yol tipleri için ortalama aydınlık düzeyi (www.
ikuk.tug.tubitak.gov.tr/kent_ici_aydınlatma.html, Onaylıgil Sermin).
Yolun Tanımı
Ortalama Aydınlık
Düzeyi (lux)
Soysa-ekonomik ve kültürel önemi yüksek olan kalabalık
20.0
yaya yolları
Kalabalık yaya veya bisiklet yolları
10.0
Orta kalabalık yaya veya bisiklet yolları
7.5
Tenha yaya veya bisiklet yolları
5.0
Doğal çevrenim, tarihi ve kültürel yapının korunması gereken
3.0
alanlardaki tenha veya bisiklet yolları
Doğal çevrenin, tarihi ve kültürel yapının korunması gereken
1.5
alanlardaki çok tenha yaya ve bisiklet yolları
Dış aydınlatma konusunun bütün alanlarında olduğu gibi yol aydınlatmasında da en
önemli
faktörlerden
biri
kullanılan
armatürlerdir.
Lambaların
karakteristik
özelliklerini çok iyi dikkate almak gerekir. Bölüm 2.2.1. de lambaların karakteristik
özelliklerini belirtmiştik.
Doğru bir uygulama da ışığı gelişigüzel dağıtmayan aydınlatılmak istenen alana ışık
gönderen ve üst uzaya göndermeyen, dış ortam koşullarına uygun bir armatürün
seçimi gerekmektedir.
73
Yoğunluğun bulunduğu kent içi bölgelerde üst yarı uzaya %20 oranında ışık
gönderen armatürler tercih sebebiyken korunma gereken doğal çevreler ve gözlem
alanlarında bu yüzde oranı sıfır olmalıdır.
Tablo 14: Yol aydınlatmasında kullanılan lambaların karakteristik özellikleri (www.
Lamba
Balast
kaybı
(W)
Işık Akısı
(lm)
50-400
9-25
1800-22000
31-52
15000
110-350
15-35
8000-34000
64-88
7000
Sodyum Elips
150-400
20-40
14000-47000
82-107
18000
Buharlı Şeffaf Tüp
100-400
15-50
10000-55500
87-123
20000
Alçak Basınçlı
26-131
32-43
3500-25000
57-145
13500
70-400
19-60
5500-45000
62-98
6000-9000
Tipi
Yüksek Basınç
Gücü
(W)
Etkinlik
faktörü
(lm/W)*
Ekonomik
Ömür
(saat)**
Civa Buharlı
Yüksek Basınç
Ateşleyicisiz
Sodyum Buharlı
Metal Halojen
* Etkinlik faktörü balast kaybı dikkate alınarak hesaplanmıştır.
** Işık akısının % 30 değer kaybettiği ana kadar geçen süre
74
Tablo 15: Farklı lamba tiplerinin karşılaştırılması (www.
Lamba Tipi
Yüksek
Basınç Civa
Buharlı
YüksekBasınç
Sodyum
Ateşleyicisiz
Metal
Halojen
Yüksek
Basınç
Sodyum
Flu kaplı
Yüksek
Basınç
Sodyum
Şeffaf
Tüp
Alçak
Basınç
Sodyum
Buharlı
Lamba
250
210
150
150
100
131
Açıklık (m)
30
40
25
30
30
45
Yükseklik
10
10
10
10
10
14
1.10
1.07
1.13
1.10
1.08
1.0
9.04
6.03
6.97
5.78
3.9
3.96
Gücü (W)
(m)
Lort
(cd/m²)
Tüketim
(kW/km)
Tablodan da görüldüğü gibi civa buharlı lamba yerine yüksek basınçlı sodyum
buharlı lamba kullanarak %57 oranında enerji tasarrufu saglamak mümkündür.
2.6. IŞIK KİRLİLİĞİ KONTROLÜ
Işık kirliliği kontrolü açısından bölüm 1 ve 2 de verilen ilkeler doğrultusunda, iyi bir
aydınlatma için dikkat edilmesi gereken konular aşağıda özetlenmiştir.
•
Belli bir alanı aydınlatacak olan ışık doğru yönlendirilmeli ve göze direkt
gelişi engellenmelidir. Bu olmadığı takdir de göz hem yorulacak hem de
aydınlatmadan daha az yararlanılacaktır. Işığın göze direk olarak geldiği
koşullarda aydınlatılan yer olduğundan karanlık gözükecektir.
75
•
Bakılacak alan çevre aydınlatmasından daha aydınlık olmalıdır. Bu
aydınlatmalarda kontrastlar ve yüzey, doku aydınlatmaları daha önemli hale
gelir.
•
Aydınlatmada, aydınlatan ışığın rengi ile aydınlatılan nesnenin rengi arasında
uyum yakalanmalı, göz yorgunluğuna ya da eksik görme gibi yanlışlıklara
düşülmemelidir.
•
Parlamanın önlenmesi gerekir. Parlama aydınlatılmış yüzeylerden bir
bölümünün diğerlerine göre daha fazla ışık yansıtmasıdır. Aydınlatılacak alan
içinde
yapılacak
bazı
düzenlemeler
yada
ışık
kaynağının
yerinin
değiştirilmesi bu sorunu bir ölçüde giderebilir. Aydınlatma amacına göre,
aydınlatılacak alanın veya nesnenin parlak veya mat görünmesi sağlanabilir.
•
Aydınlatma projesi oluşturulurken bitişik komşu alanlar araştırılmalı ve konut
mahallerini (yerleşim alanlarını), yolları, havaalanlarını ilgilendiren herhangi
bir potansiyel problem olup olmadığını tanımlanmalı ve bu durum göz
önünde bulundurulmalıdır. Hedefsiz aydınlatma en aza indirilmelidir. Mimari
ve işaret aydınlatmaları gibi ışığı yukarı doğru yansıtan aydınlatma sistemleri
hedef alanı aydınlatmayan ışığın en az olmasını sağlayacak şekilde
tasarlanmalıdır.
Düşük kullanım süreçlerinde dış aydınlatma kapatılmalıdır. Tasarımcılar iş
sahipleriyle (müşterilerle, mal sahipleriyle), reklam ışıklarının, bina dış cephe
ışıklarının ve yüksek ofis binalarında bina içi ışıkları gibi ışıkların normal
çalışma saatleri dışında veya gece yarısından önce, emniyet ve güvenlik
açısında gerekmediği sürece, bazılarının veya tümünün kapatılması konusunu
görüşmelidirler.
2.6.1. KİRLİLİĞE NEDEN OLAN AYDINLATMA SİSTEMLERİ:
•
Karpuzlar ve benzerleri: Bu tarz elemanların içinde lamba bulunur, saydam
veya yarı saydam silindir veya küre biçimindedirler. Bu tarz elemanlar ışığı
belli bir doğrultuda değil genele yayarlar. Işığın yarısından fazlası yukarıya
doğru yayılır.
•
Civa buharlı lambalar: Bu tür lambalar, maliyetleri düşük olduğundan çok
fazla satılmaktadır ancak enerji tüketimi açısından verimli değildir bu
anlamda maliyeti yüksektir.
76
•
Duvara monte edilmiş ve direkt olmayan aydınlatma elemanları: Genelde
kapı üstlerine veya binaların kenarlarına monte edilir. Genellikle görüşü
arttırmak ve suçluluları caydırmak amacıyla kullanılır.
•
Kobra başlıklı elemanlar: Sokak boyunca her iki yöne de ışık yayarlar.
Mercek veya reflaktörü vardır. Kontrollü ışık yaymalarına rağmen çoğu
zaman geniş bir alana ışık yayarlar.
2.6.2. KİRLİLİĞİ ENGELLEYEN AYDINLATMA SİSTEMLERİ:
•
Tam engellenmiş elemanlar: Bu elemanlar ışıklarını aşağıya yönlendirirler ve
yukarı doğru ışık yaymazlar. Işık çıkışları elemanın içinde bulunan,
reflektörlerle kontrol edilir. Hemen hemen her türlü lambalarla kullanılabilir.
Enerji açısından verimli olan yüksek basınçlı sodyum veya metal halojen
lambalarının kullanımı daha uygundur.
•
Harekete duyarlı aydınlatma elemanları: Bu elemanlar kızıl ötesi sensörleri
ile harekete duyarlı olarak yanarlar, ışık çıkışını iyi kontrol edebilecek şekilde
yerleştirildiklerinde parlaklığa katkıda bulunmazlar. Enerji israfına neden
olmazlar.
•
Zaman
kontrollü
aydınlatma:
Aydınlatmanın
gerekmediği
zamanda
aydınlatma azaltılabilir ve görüş sağlanabilir. Buda büyük oranda enerji
tasarrufu sağlar. Park yeri ve reklam aydınlatmaları bu şekilde yapılabilir.
Fazla aydınlatma hiçbir zaman görünürlüğe katkı sunmaz, hatta gözü yorar.
Lambalarda enerji verimi açısından sıralandırma artıdan eksiye doğru, alçak basınçlı
sodyum, yüksek basınçlı sodyum, metal halojen ve yoğun floresan lamba
biçimindedir.
77
2.7. TOPLUMA DUYARLI AYDINLATMA
Geleneksel olarak sokak aydınlatılması, kamusal açık alan aydınlatmasının temel
unsurudur. Kentsel yerleşimlerde geceleyin görsel çevreyi tanımlayan ve düzenleyen
aydınlatmalar, sokak aydınlatmaları, trafik ışıkları ve işaretleridir. Hem yayanın
güvenlik duygusu hem de trafik için görsel aydınlatmanın kalitesi çok önem
taşımaktadır. Kamu alanlarının aydınlatma sistemleri kentsel karakterin ve
görüntünün tanımlanmasına yardımcı olur. Bu aydınlatma sistemleri caddelerin,
sokakların, kaldırımların, açık hava pazarlarının, yayalara ayrılan yolların, bisiklet
yollarının, parkların, anıtların, yapıların, heykellerin, çeşmelerin ve peyzajın
aydınlatılması içindir. Kamusal aydınlatma kent görüntüsünün göreceli önem ve
karakterini gösterir ve bilgi verme değerini arttırır. Aydınlatma direklerinin
yükseklikleri, konumları, gereçlerin boyutları ve şekilleri aydınlatma sistemine katkı
sağlar. Kentsel aydınlatma içinde kente ait özel donatılarının güzel, çekici ve
önemlerini gösterecek şekilde aydınlatılması gerekmektedir. Görsel yönlendirme
sağlamak için yapılar ve anıtlar, tarihi yapılar referans noktaları olarak
değerlendirilebilir. Kentsel peyzaj donatıları görsel referans noktası görevi görürler
ve kent sakinleri için bir alandan diğer alana geçiş için belirleyici olurlar. Özel
donatılara uygulanan aydınlatmalar kamusal aydınlatma tasarımlarını kuvvetlendirir
ve toplumsal uyumu arttırır. Ayrıca sokak çevresi ve yaya alanları kent sakinleri
açısından bütünleyici olmalıdır. Gece kullanılan aydınlatma gereçleri gündüz
ortamıyla sorun yaratmayacak ve uyum içinde olacak şekilde projelendirilmelidir.
Toplumsal açıdan duyarlı (toplum-duyarlı) aydınlatma proje sürecinde yedi basamak
vardır. (IESNA RP-33)
1. Aydınlatma araçlarının saptanması: Estetik, güvenlik, suçu önleme, ışık kirliliği,
ışık izi, ışık tecavüzü, gereç yerleşimi, gereç görüntüsü, enerji etkinliği gibi konuların
toplumsal açıdan listelenmesi ve önem sırasına göre düzenlenmesini kapsar.
2. Aydınlatma temasının belirlenmesi: İstenilen aydınlatmanın stilinin; tarihi,
modern, etkin veya pasif gibi belirlenmesi sürecidir. Seçilen tema; alanın
mimarisiyle ilintili olmalıdır.
3. Aydınlatma armatürleri grubunu oluşturulması. Belirlenen temayla uygun
araçların seçilmesi sağlanır. Direk tipleri ve montaj yüksekliklerinin saptanır.
78
Uygulamaya göre aydınlatma armatürlerinin aşama sıraları belirlenir.
4. Düşük ışıklılık oranlarının görmeye ne şekilde tesir ettiğinin göz önünde
bulundurulması: Işıklılık oranları, asal odak noktasıyla genel çevre arasında 20:1’i
aşmamalıdır. Bitişik alanlar için (komşu alanlar) daha düşük oranlar kullanılabilir
(Örneğin; reklam panoları ve açık hava pazarları v.b.).
5. Aydınlatma armatürü ışıklılıklarının çevrenin algılanmasına nasıl etki yaptığının
saptanması: Görüş alanı içinde aydınlatma armatürlerindan gelen ışığın yüksek
ışıklılıkla yüzey ve alanlar arasındaki farklılıklar belirlenir. Bu farklılıklar dikkati
başka tarafa çekebilir, rahatsız edici olabilir hatta görmeyi engelleyebilir.
6. Proje rehberinin hazırlanması: Kamu, mal sahipleri, ve imar açısından kamusal ve
özel aydınlatma alanlarında planlamanın basamaklarını gösteren proje şartnameleri
ve kılavuzlarının hazırlanması önemlidir. Bu rehberler topluluğa ait temaları ve
hedefleri açıklamalı, seçilen farklı bölgelerde görsel düzenin sağlanması, inşaat ve
parıltı kontrolü standartlarının saptanması için aydınlatma armatür grubunu ve ilgili
araç gruplarını içermelidir.
7. Aydınlatma konusunda eğitim: Yönetmelikleri ve kuralları hazırlayanların eğitimi
ciddiye alınmalıdır. Işık kirliliği ve ışık tecavüzü konusunun toplum için önem arz
ettiği alanlarda bir aydınlatma kuralının konulması duyarlılığın arttırılması amacıyla
eğitimler düzenlenmelidir (IESNA Lighting Handbook 2001).
Aşağıda Avrupa’nın çeşitli kentlerinde gerçekleştirilmiş başarılı aydınlatma
uygulamaları görülmektedir.
Fotoğraf 6. Lucerne- İsviçre (www.lighting.philips.com).
Şehir merkezinde beyaz ışık ağırlıklı bir aydınlatma ile turistik bölgede çekici bir
atmosfer yaratılmıştır.
79
Fotograf 7-8. Berlin Brandenburg kapısı (www.lighting.philips.com).
Bu kapıda metal Halide lambalar kullanılarak (Master Colour CDM-T series) (35W,
70W and 150W, 3000K)) yumuşak bir aydınlatma sağlamıştır. Yapı belirgin bir
şekilde ortaya çıkarılmıştır gözü yoran bir aydınlatma söz konusu değildir. Aşırı
aydınlatma ve uzaya kaçan ışık yoktur.
Fotograf 9. Rue du Grand-Pont. Fotograf 10. Belediye sarayı, Valladolid İspanya
(www.lighting.philips.com).
Fotograf 11. Toledo da bir meydan (www.lighting.philips.com).
Vallodid de yapılan uygulamalarda hızla gelişen sistemler kullanılmıştır. Bu yeni
sistemde özellikle dış aydınlatma efektleri ve sanatsal efektler üzerinede çalışılmıştır.
Yüksek tavanlarda ki aydınlatma dikkat çekicidir. Elektronik kontrollü sistem ile
kontrol sağlanmıştır. Lambalar değiştirilmiş (HID-PV 150 MH/CDM armatür, EMC
150‘nin yerine kullanılmış) hem lamba ömrü uzatılmış hemde %20 oranında
verimlilik sağlanmıştır.
80
Toledo Avrupanın duvarlarla çevrili en büyük şehridir. Toledo sokaklarında beyaz
ışıkla yapılan aydınlatma ile taş binaların renk ve dokularının belirgin ama rahatsızlık
vermeyecek şekilde ortaya çıkması sağlanmıştır. İspanya ışık kirliliği konusunda en
fazla çalışma yapan ülkelerden biridir. Toledo’da 2000 yılında belediye meclisi, kent
içinde 125 W’lık lambalar yerine 150 W’lık lamba kullanılması kararını almış ve
1200 lamba değiştirilmiştir. Bu küçük değişiklik ile ışık kirliliği yaratmaksızın şehir
aydınlığı iki katına çıkarken, lamba ömrü uzatılmış, donatı alanları ve şehre
karakteristik özelliğini veren duvarlar ön plana çıkmıştır.
Yukarıda yer alan fotograflarda görüldüğü doğru, yerinde ve estetik bir aydınlatma
mümkündür.
81
BÖLÜM 3
TAKSİM MEYDANI VE YAKIN ÇEVRESİNİN
İNCELENMESİ
82
3. TAKSİM MEYDANI ve YAKIN ÇEVRESİNİN IŞIK KİRLİLİĞİ
AÇISINDAN İNCELENMESİ:
İstanbul’un en eski ve en renkli yerleşim yerlerinden biri olan Taksim ve yakın
çevresi kent aydınlatması açısından ayrı bir değere sahiptir. Neredeyse 24 saat
boyunca yaşayan bir mekan durumunda olan bölge aynı zamanda kültür, sanat,
ticaret, eğlence ve turizm merkezi olarak önemini ortaya koymaktadır. Gece ve
gündüz yaşayan bir bölge olması kent kimliğinin belirlenmesinde önemli bir
faktördür.
Meydanın kuzey aksında Cumhuriyet ve Tarlabaşı caddeleri, güney aksında
Sıraselviler caddesi, batı aksında Sular İdaresi duvarı ve İstiklal caddesi ve doğu
aksında metro giriş ve çıkışı bulunmaktadır (Bakınız Harita 1 ).
Tarlabaşı ve Cumhuriyet caddeleri üzerinde 6-9 katlı, Sıraselviler caddesinde 5-10
katlı, İstiklal caddesi girişinden Zambak sokağa kadar 1-5 katlı, İstiklal caddesinin
uzantısında ise 6-9 katlı yapılar yer almaktadır.
Taksim meydanı ve yakın çevresini kapsayan inceleme alanı yaklaşık 47.300 m² dir.
Bu çalışmada Taksim Meydanı genel aydınlatması, anıt aydınlatması ve İstiklal
caddesi girişi ele alınmış gerek ön analizler ve alan ölçümleri gerekse Lümen Micro
simulasyon programı yardımıyla hesaplamalar yapılarak mevcut durum analizi
gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Elde edilen sonuçlar ışık kirliliği açısından
değerlendirilip sorun noktaları belirlenmiş ve alınabilecek önlemler ortaya
konulmuştur.
3.1. ALANDA MEVCUT OLAN AYDINLATMA SİSTEMLERİ
Bölgenin gündüz ve gece boyunca yaşayan ve kişi başına yoğunluğun en fazla
olduğu bir yer olması birçok sorunu içinde barındırırken, diğer alanlarda olduğu gibi
aydınlatma konusunda da değişim ve yenilenme ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu
doğrultuda İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Talimhane projesi, Gezi Parkı ve Taksim
Meydanı'nın düzenlenmesi ve İstiklal Caddesi'nin ışıklandırılması projelerini 2004
yılı itibariyle hayata geçirmiştir. Aşağıda ön analizler verilmektedir. Bölgenin genel
aydınlatma sistemiyle ile bilgilerin (kullanılan armatürler ve direk yükseklikleri)
aydınlatma tasarımlarını yapan Siteco Aydınlatma ve İstanbul Büyükşehir
83
Belediyesinden sağlanmıştır. Fotoğraf 12 ve Fotoğraf 13 de Taksim Meydanının
genel aydınlatması görülmektedir.
Fotograf 12: Taksim Meydanı genel aydınlatma (İstiklal caddesi tarafından).
Fotograf 13 : Taksim Meydanı genel aydınlatma (Cumhuriyet caddesi tarafından).
84
Genel Aydınlatma Sistem Elemanları:
Taksim
meydanı
genel
aydınlatması,
30m
yükseklikteki
4
ana
direkle
gerçekleştirilmektedir. Direkler asansör tip direk olup ,her bir direkte 9 adet
1000W’lık YBS lambalı, IP 65 koruma sınıflı projektör bulunmaktadır(fotograf 1213-14). Fotograf 12 ve 13 de üç aydınlatma direği gözükmektedir. Dördüncü direk
AKM tarafındadır. Bu çalışmada daha çok anıtın bulunduğu alana yoğunlaşıldığı için
AKM tarafı incelemeye alınmamıştır (Fotoğraf 20).
Fotograf 14: Meydan aydınlatması
(9x1000W, Yüksek Basınç Sodyum)
Fotograf 15: Anıt aydınlatması
(2X400W, Metal Halide)
Taksim meydanının en önemli özelliklerinden biri Taksim Anıtıdır. Anıt
aydınlatması zemine monte edilmiş edilmiş 4 adet 2x 400 W’lık (Metal Halojen,
Siemens HQI/TS- Osram Power Star) armatürle yapılmaktadır (Bakınız, Fotograf
15).
İstiklal Caddesi aydınlatması kataner sistemi ile yapılmaktadır. Binaların
cephelerinde karşılıklı paslanmaz çelik gergi halatı montajı 7m yükseklik ve 20m ara
ile yapılmış bu paralel gergi hatlarının her birinde ikişer adet 250W'lık Metal Halojen
lamba kullanılmıştır. Catenery tipi IP 65 koruma sınıfı, alüminyum gövdeli, radyal
faset reflektör sistemli, özel gergi telli montaj aparatlı armatürler kullanılmaktadır
( DL-500 Serisi, Siteco).
85
Sıraselviler caddesi girişi aynı şekilde kataner sistemle aydınlatılmıştır. Tarlabaşı
caddesi girişinde 10m yüksekliğindeki direğin tepe noktasına 250W’lık YBS lamba
ile yol aydınlatması sağlanırken aynı direğin 5m yüksekliğine 70W’lık metal halojen
Fotograf 16: İstiklal Caddesi aydınlatması, “Kataner Sistem”.
lamba ile kaldırım aydınlatması, 65 koruma sınıfı, alüminyum gövdeli, radyal faset
reflektör sistemli, SQ200(Siteco) serisi ile gerçekleştirilmiştir. Cumhuriyet caddesi
girişi aynı biçimde DL-500 (Siteco) serisi ile aydınlatılmaktadır (Fotograf 17).
Fotograf 17: Yol ve kaldırım Aydınlatması. Fotograf 18: Yaya alanları aydınlatması.
Meydanın postane ve otobüs durakları tarafı yaya alanları ile Cumhuriyet ve
Tarlabaşı caddeleri orta refujları, 70W’lık metal halojen lamba ile IP 65 koruma
sınıflı,reflektörlü glaksi (Siteco) serisi ile gerçekleştirilmiştir. Direk yüksekliği 5m
86
dir. Yumuşak beyaz bir ışık sağlanmıştır (Fotograf 18).Bölgede metro giriş ve çıkışı
fotoğraf 13 de görüldüğü gibi 6 adet 150W’lık metal halojen projektör ve 2 adet
3X160 W’lık akkor telli lamba, dekoratif tip armatür ile aydınlatılmaktadır.
Projektörler 90cm yüksekliğindeki metro giriş ve çıkış yan duvarlarının üstüne
sırasıyla 150-100-90 cm’lik direkler üzerine 45 derecelik açıyla monte edilmişlerdir.
Dekoratif aydınlatma armatürünün yüksekliği yaklaşık 4m dir. Bu tarz aydınlatma
Taksim’e özgü olmayıp metro giriş çıkışlarında uygulanmaktadır.Fotoğraf 20 de, The
Marmara tarafında yapılan kaldırım aydınlatması yer almaktadır. Aydınlatmada
karpuz tipi dekoratif tarzda armatürler kullanılmıştır. Bu fotoğrafta fotoğrafın arka
planında genel aydınlatma amacıyla kullanılan 4.direk gözükmektedir.
Fotoğraf 19: Metro girişi aydınlatması
.
Fotoğraf 20: Kaldırım aydınlatması.
87
3.2. ALANDA ÖLÇÜM ÇALIŞMALARI
Bölgede var olan aydınlık düzeylerini saptamak amacıyla ölçümler yapılmış, elde
edilen değerler daha sonra bilgisayar programında elde edilen değerlerle
karşılaştırılmıştır.
3.2.1. Ölçümde Kullanılan Armatür:
Taksim meydanı ve yakın çevresinde yapılan ölçümlerde dijital tip, Optronik marka,
mini lüksmetre kullanılmıştır. Ölçümlerde zemin ve cephe yüzeylerinde 1.5 metre
yükseklikte varolan aydınlık düzeyi lx cinsinden elde edilmiştir.
3.2.2. Uygulanan Ölçme Tekniği:
Aydınlık düzeyi ölçmelerinde temel amaç , belli bir yüzey alanı üzerine düşen ışık
akısı büyüklüğü ile ilgili değerleri saptamaktır. Aydınlık düzeyinin ölçümü için ISO
(Uluslararası
Standardizasyon
Örgütü),
IEC
(Uluslararası
Elektro
Teknik
Komisyonu) standartlarına uygun olarak belli teknikler kullananılmaktadır. En
yaygın ölçüm tekniği, yatay bir düzlem üzerindeki aydınlık düzeyinin ölçülmesidir.
Bu çalışmada belirlenen bölge üzerinde çeşitli noktalarda, aydınlık düzeyi ölçümleri
yapılmıştır. Aydınlık düzeyi hesapları, ölçmeler sonucunda elde edilen verilerle
yapılabileceği gibi, aydınlık düzeyi hesabı yapan bilgisayar programları kullanılarak
da yapılabilir (Sirel Osman, Fotometrik Ölçmeler, Teknolüks Semineri, 16.09.2004).
3.2.3. Ölçüm Noktaları:
Harita 1 de çalışma paftasının genel görünüşü bulunmaktadır. Bu paftaya meydan ve
çevresinde bulunan armatürlerin yerleri, türleri, alanda yapılan ölçüm noktaları ve
ölçüm değerleri değerleri işlenmiştir. Ana pafta 3 bölüme ayrılarak 2-3 ve 4 nolu
haritalarda ayrı ayrı belirtilmiştir. Ölçüm noktaları, yerleri ve değerleri ayrıca tablo
17 de gösterilmiştir. Ölçümler 19.12.2005 tarihinde 18:00-19:30 saatleri arasında
yapılmıştır.
88
Harita 1: Genel çalışma paftası. Taksim Meydanı ve yakın çevresi ydınlatma
elemanları ve ölçüm noktaları (Bakınız Ek 1, Çalışma Paftası, Ölçek 1/500 )
89
Tablo 16: Harita1’de Kullanılan Armatür Tiplerine İlişkin Semboller ve Açıklamalar
90
Harita 2: Cumhuriyet caddesi tarafı armatür yerleşim planı ve ölçüm noktaları.
91
Harita 3: Meydan armatür yerleşim planı ve ölçüm noktaları
92
Harita 4: İstiklal Caddesi armatür yerleşim planı ve ölçüm noktaları.
93
3.2.4. Ölçüm Sonuçları:
Aşağıdaki Tabloda ölçüm yapılan yerler, ölçüm yükseklikleri ve ölçüm sonuçları yer
almıştır.
Tablo 17: Taksim Meydanı ve yakın çevresi ölçüm tablosu.
Ölçüm
Noktası
Ölçüm Notasının
Yeri
1
2
3
4
5
6
7
7a
8
8a
9
10
11
12
13
14
14a
15
15a
16
16a
17
18
19
20
21
21a
22
23
24
24a
25
25a
26
27
27a
Anıt çevresi
Anıt
Anıt
Anıt Çevresi
Anıt
Anıt
Sular İdaresi
Sular İdaresi
Sular İdaresi
Sular İdaresi
Orta Refüj
Yol
Direk Altı
Garanti Bank.
Garanti Bank.
Simit Sarayı
Simit Sarayı
Simit Sarayı
Simit Sarayı
S.S.Anayol
S.S.Arayol
Muhtar Cad.
Muhtar Cad.
Muhtar Cad.
Yapı Kredi Bank.
Yapı Kredi Bank.
Yapı Kredi Bank.
Yapı Kredi Bank.
Kaldırım (YKB)
Yapı Kredi Bank.
Yapı Kredi Bank.
T.Telekom
T.Telekom
Mercedes
Kaldırım
Kaldırım
Ölçüm
Noktasının
Yüksekliği
(m)
0
1.5
1.5
0
1.5
1.5
1.5
0
1.5
0
0
0
0
1.5
1.5
1.5
0
1.5
0
10
10
0
0
0
1.5
1.5
0
1.5
0
1.5
0
0
1.5
1.5
0
0
Aydınlık
Düzeyi (lx)
Açıklama
8,9
21
10,5
10.9
86.1
29
30.9
23.2
7.17
4.7
130.5
103.4
40.3
41.1
23.5
91.5
349
125.5
287
19.9
15.7
46.1
53.3
70.6
33.8
32.5
22.6
19.2
43
12.4
21
102.7
14.7
14.5
30
27.4
Yer (posta. Tar)
Anıt Yüzeyi
Anıt Yüzeyi
Yer
Anıt Yüzeyi
Anıt Yüzeyi
Duvar Yüzeyi
Yer
Duvar Yüzeyi
Yer
Yer
Yer
Yer
Bina Yüzeyi
Bina Yüzeyi
Bina Yüzeyi
Yer
Bina Yüzeyi
Yer
Yere Paralel
Yere Paralel
Yer
Yer
Yer
Bina Yüzeyi
Bina Yüzeyi
Yer
Bina Yüzeyi
Yer
Bina Yüzeyi
Yer
Yer
Bina Yüzeyi
Bina yüzeyi
Yer(direk altı)
Yer(direk altı)
94
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
37a
37b
38
39
40
41
42
43
44
45
45a
45b
46
47
48
49
50
51
51a
51b
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
Mercedes
Hamid Cad.
Hamid Cad.
Kaldırım(Tarlabaşı)
Kaldırım(Tarlabaşı)
Ana Cad. Refüj
Çiçekçiler
Çiçekçiler
Çiçekçiler
Çiçekçiler
Çiçekçiler
Çiçekçiler Köşe
Anıt Çevresi
Anıt Çevresi
Anıt Çevresi
Anıt Çevresi
Anıt Çevresi
Anıt Çevresi
Direk Altı
Metro Giriş
Sağ Taraf
Sol Taraf
Kaldırım
Kaldırım
Kaldırım
Kaldırım
Yeşil Alan
Metro Çıkış
Sağ Taraf
Sol Taraf
Kaldırım
Kaldırım
Otobüs Durağı
Merdivenler
Otobüs Durağı
Kaldırım
Garanti Ban.
Garanti Ban.
Yol (Osmanlı Sok.)
Goldaş Mağazası
Goldaş Mağazası
Goldaş Mağazası
Goldaş Mağazası
Goldaş Mağazası
Goldaş Mağazası
Taksim Hill
Taksim Hill
Bina
1.5
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
-1.5
-1.5
0
0
0
0
0
0
-1.5
-1.5
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1.5
0
0
0
0
0
1.5
1.5
13.2
16.1
44.4
77.9
85.5
13.3
600
542
736
606
2340
8.7
28.3
62.2
118.4
23.5
29.7
36.1
138
1073
151.7
99
35
20.3
12.8
9.5
9.63
169.9
78.6
96
8
24.9
13.5
8.7
37.3
14.4
62.5
14.47
57
609
128
438
688
40.7
30.1
75.9
9.4
21.4
Yüzey
Yer
Yer
Yer(direk altı)
Yer(direk altı)
Yer(direk altı)
Yer
Yer
Yer
Yer
Çiçeklerinüstü
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Metro giriş iniş
Yüzey
Yüzey
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yüzey
Yüzey
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yüzey
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yüzey
Yüzey
95
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
88a
88b
89
90
91
92
93
94
94a
95
96
97
98
99
100
101
102
102a
103
104
105
105a
106
106a
107
108
108a
109
Bina
Kaldırım
Saquare Otel
Kaldırım
Taner Palas
Kaldırım
Taksim Sahne
Taksim Sahne
Taksim Sahne
Bina
Yol (Sıraselviler)
Büfe Önü
Büfe Önü
Büfe Önü
İstiklal Cad.
Çeşme
Çeşme
Çeşme
Burger King
Burger King
Burger King
Simit Sarayı
Pehlivan Lok.
Pehlivan Lok.
Bina Önü
Yol Ortası
Fransız Kültür
Fransız Kültür
Fransız Kültür
Lacoste
Lacoste
Yol Ortası (İstiklal)
Lacoste
Swatch
Swatch
Bina
Bina Önü
Bina
Bina
Bina Önü
Bina
Bina Önü
Zambak Sokak
Akbank Sanat
Akbank Sanat
İşbankası
1.5
0
1.5
0
1.5
0
1.5
1.5
0
1.5
0
0
0
0
0
1.5
3
0
1.5
0
1.5
0
1.5
1.5
0
0
1.5
0
0
0
1.5
0
1.5
0
1.5
1.5
0
1.5
0
1.5
0
1.5
0
0
1.5
0
1.5
55.7
39.2
48.1
37.3
23.4
24.8
24.9
21.2
38.6
16.6
10.5
427
283
514
23.9
10.5
17.8
11.99
49.6
410
31.4
648
21
101
124
90
44.5
43.9
60.6
334
55.6
69.8
82.1
472
36.6
26.6
77.3
32.7
51.9
37.7
47.3
26.6
40.8
2.3
33.4
45.3
28.9
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
Yüzey
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yüzey
Yer
Yer
Yüzey
Yer
Yer
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
96
109a
110
111
111a
112
112a
113
114
115
116
117
118
119
İşbankası
Yol (İstiklal)
Beta
Beta
Collezion
Collezion
Yol
Piknik Köfte
Erol Giyim
Melek Sokak
Melek Sokak
0
0
1.5
0
1.5
0
0
1.50
0
0
0
0
0
29.5
42.5
51.4
153.8
130
78
64.5
196
43.4
54.5
41.7
3.3
26.4
Yer
Yer
Yüzey
Yer
Yüzey
Yer
Yer
Yüzey
Yer
Yer
Yer
Yer
Yer
3.3. BİLGİSAYAR DESTEKLİ AYDINLIK DÜZEYİ HESAPLAMALARI
Bilgisayar programı olarak LTI - Lumen Micro 2000 aydınlatma programı
kullanılmıştır (Micro Lümen 2000, Tutorial, www.lighting-technnologies.com).
Aydınlık
düzeyi
değerleri
ölçümlerle
elde
edilebileceği
gibi
bilgisayar
programlarıyla da elde edilebilir. Bu tür programlar ile hesap yapılabilmesi için,
ortamda standartlaşmış verilerin yer aldığı dosyaların bulunması gerekir. Bunlardan
en yaygın olanları IES, CIBSE ve EULAMAT formatlarıdır. Bu Programla yapılan
çalışma sonucunda bölgenin yatay yüzeyi üzerinde aydınlık düzeyi hesaplamaları
yapılmış, elde edilen sonuçlar, ölçüm sonuçları ile karşılaştırılmıştır.
3.3.1. Uygulama Yöntemi ve Yazılımın Tanıtılması:
Lümen Micro 2000 iç ve dış aydınlatma tasarımlarında kullanılan bir bilgisayar
programıdır. Bu programla, aydınlatma tasarımları ve simülasyonları yapmak
mümkündür.Ortalama aydınlık düzeyi hesapları kapalı hacimlerde “Zonal Cavity”
metoduna göre yapılmaktadır.Programın ileri düzey CAD özelliklerine sahip olması
iç mekan ve açık alanlarda modelleme yapmayı kolaylaştırmaktadır. Yapılan
çalışmalar isteğe göre renklendirilebilir ve gölgelendirilebilir.
Lümen Micro 2000, 70 üreticinin, yaklaşık 20000 ürününün fotometri dosyalarının,
fotograflarının ve özeliklerinin yer aldığı bir veri bankasına sahiptir.
Günışığı (daylighting, natural lighting) özelliği ile dünya üzerinde, herhangi bir yer
ve zamanda var olan gün ışığını hesaplar. Program aynı zamanda dış aydınlatma
uygulamalarında kullanılacak direklerin ve yol aydınlatması tasarımlarını yapmaya
97
olanak sağlamaktadır. Dış aydınlatma uygulamalarında çok kısa zamanda tasarım
değişiklikleri ve hesaplamaları yapılabilir. Program en ekonomik çözümün
saptanması için önerilen aydınlatma sisteminin hesaplanmasına yardımcı olur.
Hesaplamalar yatay ve düşey yüzeylerde yapılabilir.
Sonuçta çıkışlar, özet rapor, aydınlatma armatürleri listeleri, hesap sonuçları ve farklı
yönlerden görünüşler olarak elde edilebilir
3.3.2. Çalışmanın Adımları:
Öncelikle İstanbul Büyükşehir Belediyesinden elde edilen bölgeye ait planlardan
çalışma paftası belirlenerek DXF formatında bilgisayar programına girilmiştir.
Çalışma paftası üzerinde hesaplamaların yapılacağı alan tesbit edilmiş ve alanda var
olan genel aydınlatma armatürlerinin yerleri ve yükseklikleri programa bire bir
işlenmiştir. Kullanılan armatürler içinde IES, CIBSE ve EULAMAT formatlarında
fotometrik dosyalarına ulaşılabilen armatürler’e (DL 500, Glaksi) ilişkin veriler
bilgisayar programına yüklenmiş, fotometrik dosyalarına ulaşılamayan armatürler
program içinde yer alan veri bankasından benzerleri seçilerek çalışılmıştır.
Hesaplamalar sonucunda bölgenin zemin yüzeyinde aydınlatma değerleri lüks (lx)
cinsinden hesaplanmıştır.
3.4. ÇALIŞMANIN SONUÇLARI VE DEĞERLENDİRMELER
Alışveriş merkezleri, işyeri ve mağazaların yoğun olduğu bölgede, doğru bir
aydınlatma sağlamak zordur. Işık kirliliğini oluşturan temel kaynaklardan reklam
panoları, binaların dış cephe aydınlatmaları, güvenlik amaçlı aydınlatma ve
binalardan taşan ışıklar bölgede ışık kirliliğinin oluşmasının en önemli faktörleridir.
Yol ve cadde aydınlatmalarında yapılan değişiklikler belli bir düzenleme getirirken,
cephelerden gelen düzensiz ışıklar ve emniyet faktörünün ortaya çıkması aydınlık
seviyelerinin yükseltilmesine yol açmıştır.
Bölüm 2 de incelediğimiz dış aydınlatma armatürlerinin seçimi ve
dışındaki kentsel değerlerin aydınlatılması
yapıların
konularında yer alan temel ilkelere
uyulmaması ve ışık kirliliğine yol açan aydınlatma sistemlerinin kullanılışı bölgede
belli sorunların oluşmasına imkan tanımaktadır. Bunun sonucunda bölgede, ortaya
çıkan sorunlar;
98
•
Cephe aydınlatmalarında, hedef dışı yönlendirme nedeniyle oluşan kaçak
ışıklar
•
Bina iç aydınlatmalarından dışarı taşan ışıklar
•
Reklam panoları ve reklam amaçlı aydınlatma
•
Yanlış armatür ve lamba seçimi
•
Yanlış montaj
olarak sıralanabilir.
Bölgede var olan özel ve genel aydınlama sistemleri ışık kirliliğinin temel sonuçları
olan;
•
Gökyüzü parlaklığına
•
Işığın aydınlatılacak yüzeyin dışına taşmasına
•
Kamaşmaya
büyük ölçüde katkı sağlamaktadır.
Ölçüm tablosunda (Tablo 17) yer alan değerler incelendiğinde bölgede en düşük
değerlere sahip yerler;
• Sular idaresi duvarı ve yakın çevresi
• Otobüs duraklarının yer aldığı alan
• Sokak araları
• Marmara Otel tarafı kaldırımlar
olarak tespit edilmiştir. Tablo 17’de verilen ölçüm sonuçları incelendiğinde; yukarıda
sıralanan yerlerde zemin yüzeyinde elde edilen değerler 2-20 lx arasında
değişmektedir. Genel çalışma alanında,
•
Düşey yüzeylerde; en düşük yüzey 7.17 lx değeri ile sular idaresi duvarında
elde edilirken, en yüksek oranlar ise bazı binaların cephe yüzeyleri ve mağaza
girişlerinde elde edilmiştir. Bina yüzeylerin de elde edilen en düşük değer
12.4 iken en yüksek değer 130 lx’e ulaşmaktadır. Ölçüm tablosunda yer alan
16 ve 16a numaralı ölçümler cephe aydınlatmasının çok yoğun olduğu bir
binada yaklaşık 10m yükseklikte yapılmıştır. Yere paralel olarak yapılan
ölçümde anayol’a bakan taraf ta 19.9 lüks, ara yol’a bakan tarafta15.7 lüks
99
değer elde edilmiştir. Bu gökyüzüne doğru yayılmanın bir belirtisidir. Kötü
yapılmış aydınlatma gökyüzü parlaklığının arttımasına ve kamaşmaya yol
açmaktadır.
•
Yatay yüzeyde (zeminde) yapılan ölçümlerde en düşük değer 2.3 lx ile
Zambak sokakta elde edilmiştir. Mağaza ve dükkan girişlerinde 700 lx’e
varan sonuçlara ulaşılmıştır. Yollarda elde edilen değerler ise 10 lx ile 100 lx
arasında değişmektedir.
•
Anıt yüzeyinde elde edilen değerler ise 10 lx ile 87 lx arasındadır.
Lümen Micro Programıya yapılan çalışma sonucuyla elde edilen genel aydınlık
düzeyi dağılımı Harita 5’de, “ ışık haritası” Harita 7’de yer almaktadır. Haritalarda
da görüldüğü gibi hesap sonuçları ölçümlerde elde edilen sonuçlarla benzerlik
göstererek karanlık ve az aydınlatılmış alanlar ortaya çıkmaktadır. İstiklal Caddesi,
Sıraselviler ve Talimane girişi bir bütünlük içinde aydınlatılmaktadır. Üç ana direğin
aydınlattığı alanlar açıkça gözükmektedir.
Bölgenin cephe ve reklam amaçlı aydınlatmaları dışında genel aydınlatma verileriyle
ve çalışma paftasının tamamında yapılan hesaplamalar da en yüksek 3165 lx en
düşük 0 lx değeri elde edilmiştir. Yapılan hesaplamalar sonucunda bölgenin ortalama
aydınlık düzeyi 8 lx, standart sapma 46.55 lx olarak elde edilmiştir. Tüm çalışma
alanını kapsayan bu hesaplamada standart sapmanın yüksek çıkması hesaplama
yapılan alanın büyük olması ve alanın bütününde karanlık ve aydınlık bölgelerin
birbirine yakın olmasından kaynaklanmaktadır. Bu yüzden bölge kendi içinde
bölünerek ayrı ayrı hesaplanmıştır. Metro giriş ve çıkışı, anıt, isiklal caddesinin
belirli yerleri için ayrıca yapılan bilgisayar hesaplamalarında elde edilen değerler,
ölçümlerle uyum sağlamıştır. Aydınlık düzeyinin en yüksek hesaplandığı yer metro
girişi merdivenlerdir ve hesaplamalar zemin yüzeyinde yapılmıştır. (Bakınız Ek 3,
Metro Girişi Aydınlık Düzeyi Dağılımı Haritası ).
100
Harita 5. Aydınlık düzeyi dağılımı haritası
0.1 lx
100 lx
0.5 lx
500 lx
2.5 lx
5 lx
(Bakınız Ek 2 Harita 2)
10 lx
15 lx
50 lx
Harita 6. Genel aydınlatma sisteminin izometrik görünümü.
101
Harita 7: Taksim Meydanı ve yakın çevresi aydınlık düzeyi dağılımı, “Işık Haritası”.
Tablo 18’de ölçümler sonucunda elde edilen değerler, bilgisayar hesaplamaları ile
karşılaştırılmıştır. Bu değerleri Tablo 1 ve Tablo 13 de yer alan aydınlık düzeyi
kriterleriyle karşılaştırdığımızda, bölgede; tablo 18’de görüldüğü gibi ortalama
aydınlık düzeylerinin üstüne çıkıldığı, anıt, meydanın bir bölümünün ve sokak
aralarının ise bölgenin özelliklerine göre karanlık kaldığı ortaya çıkmaktadır.
İstiklal caddesinin aydınlatması herhangi birtaraftan bakıldığında bütünlük
sağlayacak bir şekilde tasarlanmıştır. Bir taraftan güvenlik kaygısı diğer taraftan
cadde üzerinde bulunan mağazalardan gelen düzensiz ışıklar arasında görsel algılama
açısından bütünlük sağlamak standartların üstünde bir aydınlatma ile mümkündür.
Aydınlanma seviyelerinin yükselmesi tüketim ve maliyeti arttırmaktadır.
Aydınlık düzeyinin yükselmiş olması standartlara uygun olan yerlerin karanlık
görünmesine yol açmıştır. Yürüyüş yollarında uluslararası standartlara göre önerilen
102
yatay ve düşey aydınlık düzeyleri, örneğin kalabalık alanlarda; Eyatay= 10-20 lx,
Edüşey= 2-4 lx’tür.
Tablo
18:
Aydınlık
düzeyi
ölçüm
sonuçlarının,
hesaplama
sonuçlarıyla
karşılaştırılması.
Yer
Ölçüm No Aydınlık Düzeyi
Ölçüm Sonucu
(Lüks)
2
3
5
6
93
98
İstiklal Caddesi 104
110
113
116
Meydan
7
Çevresi
39
40
Zambak Sokak 107
Melek Sokak
118
Hamid Caddesi 29
30
Muhtar
17
Caddesi
19
Sıraselviler
78
Caddesi
Anıt Yüzeyi
21
10.5
86.1
29
90
68.8
51.9
42.5
64.5
54.5
23.2
62.2
118.4
2.3
3.3
16.1
44.4
46.1
70.6
38.6
Aydınlık
Düzeyi
Hesaplama
Sonucu (Lüks)
24.73
12.35
89.13
24.80
97
65.47
48.22
43.70
66.63
41.01
17
59
121
2.06
2.02
12
49.81
50.45
52.89
30.85
Tavsiye Edilen
Ortalama
Aydınlık
Düzeyi (Lüks)
100-150
50-20
30
10-20
10-20
10-20
10-20
10-20
10-20
10-20
Öte yandan bu tez kapsamında yapılan çalışmalar sırasında; bölgede, 2005 yılının
ekim, kasım ve aralık aylarında gündüz ve gece olmak üzere birçok fotoğraf çekilmiş
ve arşivlendirilmiştir. Konuyla ilgili en uygun örnekler tez çalışmasının 3.
bölümünde yer almıştır. Fotoğrafların incelenmesi sonucunda; ışığın aydınlatılacak
yüzeyin dışına taşması ve parlamayla ilgili olarak birçok örneğe rastlanmıştır.
Fotoğraf 21, 22 ve 23 de bu durum açıkça gözükmektedir. Fotoğraf 21’in çekildiği
noktada 1.5m yükseklikte yapılan ölçümde elde edilen değer 196 lüks’tür. Bu değer
ölçüm tablosun da 114 no da yer almıştır.
103
Fotograf 21: Dışarı kaçan ışık ve parlama.
Fotoğraf 22: Dışarı kaçan ışık ve parlama.
104
Fotoğraf 23: Dışarı kaçan ışık ve parlama.
Fotoğraf 21 ve 22 İstiklal caddesi üzerinde yer alan bir işyerinin iki ayrı açıdan
çekilmiş fotoğraflarıdır. Aydınlatma metal halojen lamba ile yapılmıştır. Fotoğraf 23
metro girişinde çekilmiştir.
Bölüm 2 de incelediğimiz gibi ışık kirliliğine en çok yol açan aydınlatma
elemanlarından biri karpuz tipli aydınlatma elemanlarıdır. Fotoğraf 24 de bu durum
gözükmektedir. Bu tarz elemanlar ışığın büyük bir bölümünü yukarı doğru yayarlar.
105
Fotoğraf 24: Işığın her yöne doğru yayılımı.
Diğer önemli bir konu reklam amaçlı aydınlatmalardır. Özellikle ilan panolarında var
olan iyi tasarlanmamış aydınlatma birçok sorunu da içinde barındırmaktadır.
Fotoğraf 25 de görüldüğü gibi pano yeteri kadar aydınlatılmamakta üst taraftan ışık
arkaya kaçmaktadır. Ufak bir bakım ve açı ayarı bu sorunu en aza indirecektir.
106
Fotograf 25: Reklam panosu aydınlatması.
Reklam panoları ile ilgili önemli bir konuda nereye yerleştirildiği ile ilgilidir.
Reklam amaçlı oldukları için dikkat çekiciliği ön planda olsa da özellikle sürücülerin
dikkatini dağıtmayacak şekilde yerleştirilmesi konusunda hassasiyet gösterilmelidir.
Taksim Meydanının en önemli özelliklerinden biri Taksim Anıtıdır. Anıt metal
halide lambanın yaydığı beyaz ışıkla aydınlatılmaktadır. Fotoğraf 26, 27 ve 28 de
farklı açılardan Taksim Anıtının görünüşü yer almaktadır. Arka planlarda yer alan
reklam panoları, bina ve cephe aydınlatmaları anıtın yeteri kadar görünmesine engel
olmaktadır. Anıt detayları fark edilmemektedir. Meydanın genel aydınlatmasını
gösteren fotoğraf 13’e tekrar bakarsak anıtın cephe ve reklam amaçlı aydınlatma
kargaşasında kaybolduğu açıkca gözükmektedir (Bakınız 2. Bölüm, Meydan
Aydınlatması). Anıtla sular idaresi duvarı arasında kalan bölge meydanın en karanlık
tarafıdır. Duvar üzerinde çeşmeler bulunmaktadır. Farklı aydınlatma tasarımlarına
açık olmasına rağmen herhangi bir aydınlatma yapılmamıştır. Anıtla uyum
sağlayacak bir düzenleme yapılabilir (fotoğraf 29).
107
Fotoğraf 26: Taksim anıtı aydınlatması.
Fotoğraf 27-28: Farklı açılardan Taksim Anıtının görünüşü.
108
Fotoğraf 29: Sular İdaresi duvarı.
Bölgede aydınlatılmayan yerlerden biri de İstiklal caddesi girişinde sağda yer alan
çeşmedir(fotoğraf 30). Çeşme, sular idaresi duvarı ve heykelle uyum sağlayacak bir
aydınlatma tasarımı, meydana çok farklı bir
atmosfer katacaktır. Sıraselviler caddesinin
olduğu tarafta çeşmenin karşı tarafında
büfeler yer almaktadır (fotoğraf 31). Büfe
aydınlatmaların da yapılan düzenleme ile
ışığın yukarı kaçışı engellenmiştir. Aynı
şekilde tarihi bina cepheleri üzerinde mimari
detayların öne çıkması ve bina derinliğinin
sağlanması
amacıyla
sıva
üstü
cephe
projektörleri kullanılmıştır. Fotoğraf 32 de
cephe de kullanılan projektör ve detayı
gösterilmiştir.
Fotoğraf 30: Çeşme (İstiklal caddesi girişinde sağ tarafta yer almaktadır ).
109
Fotoğraf 31 : Büfe aydınlatması ve arka planda çeşme.
Yukarıda yer alan fotoğraf da görüldüğü gibi saçak tarzı bir uygulama ve
armatürlerin uygun yerleştirilmesi ile ışığın istenmeyen şekilde yukarı ve farklı
yerlere kaçışı engellenmiştir. Arka planda yer
alan çeşmede herhangi bir aydınlatma mevcut
değildir. Çeşme farkedilememektedir.
Yandaki fotoğraf da kataner sistemde kullanılan
DL 500 serisi armatür ve cephede kullanılan
armatür gözükmektedir. Cephe projektörü bina
detayını gösterirken aydınlatma açısı ışığın yukarı
kaçışını engel olmaktadır. Cephe detayı için
yapılacak aydınlatmalarda binanın özelliğine göre
yukarıdan aşağıya veya yanlamasına yapılacak
montajla farklı efektler elde edilebilir.
Fotoğraf 32: Cephe aydınlatması (cephe projek.ve Kataner Sistem- DL 500 Serisi).
110
Fotoğraf 33: Meydanın köşesinde yer alan çiçekçiler ve arkada Taksim Anıtı.
Meydanın Tarlabaşı tarafında çiçekçiler bulunmaktadır. Aydınlatmayı flüoresan ve
metal halojen lambalarla sağlamaktadırlar. Kullanılan brandalar ışığın kaçmasına izin
vermemektedir. Arka planda meydanın bölgeye göre karanlıkda kalan kısmı ve
taksim anıtı gözükmektedir.
3.5. ÖNERİLER
Taksim meydanı ve yakın çevresi kültür, sanat, ticaret ve turizm bölgesidir. İstanbul
açısından önemi ve değeri büyüktür.
Farklı kültürlerin birleştiği bir kavşak ve kalabalıklara açık bir mekan olarak, kaliteli
bir aydınlatma yaratmak kadar güvenlik amaçlı aydınlatma yapmak ayrı bir önem
taşımaktadır. Dolayısıyla bu ve benzeri bölgelerde yapılacak aydınlatmalarda,
•
Kent kimliğinin oluşturulması açısından kültürel, sanatsal ve tarihi dokunun
ön plana çıkarılması
•
Bölgeye dair çeşitli özelliklerin belirginleşmesi ve güzelleştirilmesi
•
Emniyet ve güvenliğin oluşturulması
•
Verimlilik ve tasarrufun sağlanması
111
•
Aydınlatmanın bölgenin kentsel dokusu ile uyum içerisinde olması
•
Işık kirliliğinin önlenmesi
özellikle dikkat edilmesi gereken unsurlardır.
Bölge her yönüyle bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Planlama, tasarım ve
projelendirme aşamalarında ışık kirliliği konusu göz ardı edilmemelidir. Bu nokta da
Yerel Yönetimler’e büyük görevler düşmektedir. Meydan ve çevresinde yapılan
düzenlemelerle belli standartlara ulaşılmıştır. Bu olumlu bir gelişmedir. Örneğin
İstiklal caddesi aydınlatması belli sorunları çözmek amacıyla tasarlanmış ve
yapılmıştır. Çevrede bulunan işyerlerinde, reklam amaçlı aydınlatmalarda, cephe
aydınlatmalarında ise karmaşa devam etmektedir. Bu noktada toplumsal bir
duyarlılığın gelişmesi, ışık kirliliği konusunda bilinçlenme ve yasal düzenlemeler
büyük önem kazanmaktadır.
Dikkat edilmesi ve yapılması gerekenler şöyle özetlenebilir.
•
Çok fazla ışık iyi aydınlatma anlamına gelmemelidir.
•
Meydanda reklam amaçlı aydınlatma ön plandadır. Bu tarz aydınlatmaların
standartlara uygunluğu ve kontrolü yapılmalıdır. Özellikle kentin bir takım
değerlerinin ön planda olması gereken durumlarda tarihi bir esere, heykele
veya bölgeye ait özelliği olan bir objeye aydınlatma yapılırken arka plan ve
yan taraflarda yer alan bir pano, görüntü açısından kirliliğe yol açabilir. Bu
durum Taksim meydanında da yer almaktadır.
•
Meydan havası ortadan kalkmış durumdadır. Bunu ortaya çıkaracak bir
tasarıma ihtiyaç vardır.
•
Anıt ışık karmaşasında kaybolmuştur. Aydınlatma sistemi yenilenebilir.
Sularidaresi duvarı, çeşme, çiçekçiler ve anıt birbiriyle uyum içinde
aydınlatılabilir.
•
Varolan genel aydınlatmanın bakım ve kontrolünde belli periyotlara
uyulmalıdır.
•
Armatürlerin ve lambaların seçimine özel önem gösterilmeli, ışığın
yönlendirilmesine dikkat edilmelidir. Işığı direkt yukarı ve her yöne yayan
armatürlerden vazgeçilmelidir.Yanlış yönlendirilmiş armatürlerle yapılan
uygulamalar enerji israfıyla birlikte maliyeti de yükseltecektir. Yerleştirilen
112
armatürlerde yapılacak bir açı ayarı, ışığın taşmasını ve kamaşmayı
engelleyecektir.
•
Dış aydınlatma projelerinde aydınlık düzeyi hesapları yanında ışıklılık düzeyi
hesabı ve ölçmeleri değerlendirmeye alınabilir.
•
Toplumsal duyarlılığı arttırıcı çalışmalar yapılmalıdır.
113
BÖLÜM 4
SONUÇ
114
BÖLÜM 4
SONUÇ:
Işık kirliliği uzun bir süre çevre sorunu olarak görülmemiş hatta yaygın bir yaklaşıma
göre bir kent ne kadar çok aydınlatılırsa o kadar gelişmiş olarak kabul edilmiştir.
Ancak ışık kirliliği görmezden gelinecek bir sorun değildir. Önemli bir çevre
sorunudur ve sınırlı olan enerji kaynaklarının her geçen gün azalmasına katkıda
bulunan bir faktördür. Işık kirliliği sonucunda enerji boşa harcanmakta, büyük bir
ekonomik kayıp ortaya çıkmaktadır.
Bir kentin tarihi, sanatsal, kültürel ve doğal güzelliklerinin ortaya çıkartılmasında
kent aydınlatmasının rolü belirleyicidir. Bu yüzden tez çalışmasında İstanbul için
ayrı bir önem ve değere sahip bir bölge olarak Taksim Meydanı ve yakın çevresi ışık
kirliliği
açısından
incelenmiş,
ölçüm
ve
hesaplama
sonuçları
aktarılmış,
değerlendirme yapılıp öneriler belirtilmiştir. Bu örneğin meydanın iyileştirme
çalışmaları ve başka alanlar içinde yarar sağlayacağı düşünülmektedir.
Bu tez kapsamında 1. ve 2. bölümde yer alan temel konular ışığında Taksim Meydanı
ve yakın çevresinin icelenmesinde görüldüğü gibi, kent aydınlatmasında, genel
aydınlatma sistemlerinin bütünü kadar, armatürlerden yayılan ışığın açısal dağılımı,
zeminden ve cephelerden yansıyan ışığın dağılımı ve aydınlatma sistemlerinin
birbiriyle ilişkisi önemli hale gelmektedir. Bu yüzden cepheler, yüzeyler ve yansıtma
faktörleri, ışık kirliliği açısından aydınlatma tasarımı yapılırken daha da önem
kazanır. Bölgeye bu açıdan baktığımızda da karmaşık bir durum gözlenmektedir.
Tarihi binalar, modern binalar, farklı cepheler, farklı yüzeyler, her biri için farklı
aydınlatmalar birbirine karışmış durumda görsel bir keşmekeş yaratmaktadır. Bu
yüzden başarılı bir kent aydınlatması planlama ve tasarım süreçlerini içermelidir.
Burada önemli olan kent kimliğini oluştururken abartıdan, yanlış yerde, yanlış
şekilde yapılan aydınlatmadan kaçınmaktır. Doğal yapıyla bir bütün oluşturacak
aydınlatma anlayışı öne çıkmak zorundadır. Kent içinde birbirinden ayrı uygulamalar
yerine master planları hazırlanabilir.
Gece kenti aydınlatmak için kullanılan aydınlatma sistemlerinin gün içinde de birer
115
şehir
mobilyası
işlevi
gördüğü
unutulmamalıdır.
Aydınlatılacak
bölgenin
özellikleriyle uyum içinde olabilecek ve kent kimliğine katkı sunabilecek armatür ve
aydınlatma elemanlarının seçimi görsel ve estetik açıdan kentin güzelleştirilmesine
ayrıca katkı sunacaktır.
Teknolojideki yeni gelişmelere paralel olarak yeni ve ışık kirliliğini minimum
düzeye indirecek ürünlerin üretimi ve kullanımı desteklenmelidir. Teknolojinin
getirdiği olanakları, doğaya ve insana saygıyla birleştirdiğimizde bu sorunun çözümü
hiçte zor değildir. Özelikle astronomik gözlemler açısından alçak basınçlı sodyum
lambaların kullanımı özel bir önem taşımaktadır. Bu tarz lambaların ve ışığın
kontrolünü sağlayan sistemlerin kullanımı teşvik edilebilir.
Diğer önemli bir faktör bu konuda toplumsal duyarlılığın ve bilgi paylaşımının
eksikliğidir. Gece aydınlamasının doğal kaynağı aydır. İnsanlık bir taraftan aya
reklam verme projesini düşünüp doğal yaşama olan duyarlılıkla bundan vazgeçerken
diğer taraftan çok basit ancak bir o kadar yaygın uygulamalarla, gökyüzünün doğal
görünümü içinde yıldızların bile görünmesini engelleyecek çalışmalar yapmaktadır.
Bu yüzden ışık kirliliği konusunda toplumun bütün kesimlerine önemli görevler
düşmektedir. Bu konuda
dünya genelinde pek çok çalışma yapılmakta, yasalar
çıkarılmakta, dernekler kurulmaktadır. Yasalar kadar kişisel çaba ve toplumsal
duyarlılık bir o kadar önemlidir. Yerel yönetimler, üniversiteler, meslek odaları,
kullanıcılar, bu alanda hizmet veren kurum ve kuruluşlar kaliteli ve doğru
aydınlatmanın gereğini kabul edip birlikte çalışma kültürünü oluşturmalıdırlar.
“Geceyi aydınlatmak hayatı aydınlatmaktır, kuşkusuz yapılan doğru bir aydınlatma
ise”.
116
KAYNAKLAR:
•
Aslan, Z: Türkiye den Uzaya Kaçan Şehir Işıkları, Akdeniz Ünv. ve Tübitak
Ulusal Gözlemevi, 3. Ulusal Aydınlatma Kongresi, 2000, İTÜ, Taşkışla.
•
Aslan, Z: Işık Kirliliği, Akdeniz Ünv. ve Tübitak Ulusal Gözlemevi, Işık
Kirliliği ve Karanlık Gökyüzü Toplantısı,16 Kasım 2001, Antalya.
•
Betin, Y: İstiklal Caddesi, Professional Lighting Desing Türkiye, Sayı 1,
sayfa 54.
•
Çelek, T: Renk, Fotografya, Sayı 15.
•
Çetegen, D., Batman, A: Işık Kirliliği, İTÜ Elektrik-Elektronik Fakültesi,
Elektrik Mühendisliği Bölümü.
•
Çetin, F. D., Gümüş, B., Özbudak B: Işık Kirliliği Problemi ve Diyarbakır
Ölçeğinde İncelenmesi, Dicle Ünv. EMO Dergi, Sayı 420.
•
Dokuzer, L:
Kent Aydınlatma İlkeleri, Y.T.Ü. Yapı Fiziği Bilim Dalı
Yayını, 1992.
•
Efendi, M: Işık Kirliliği, Ankara Ünv. Fen Fak. Astronomi ve Uzay Bilimleri
Ens. 2001.
•
Elibal, İ: Göz ve Görme, Körler Fedarasyonu İnternet Sitesi Yayını, 2005.
•
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Dış Aydınlatma Yönetmeliği.
•
Guidance Notes For The Reduction of Light Pollution, Instution of
Lighting Engineers, ILE copright 2000.
•
Handbook IESNA Lighting, chapter 21-22-23, 2001.
•
IES Lighting Handbook Application Volume1987.
•
İ.T.Ü. Fiziksel Çevre Kontrolü Ders Notları.
•
Onaylığil, S: Kent İçi Aydınlatma, Işık Kirliliği ve Karanlık Gökyüzü
Sempozyumu, Antalya 2001.
117
•
Özen, Ş., Çömlekçi S., Çolak Ö. H: Yeni Bir Çevresel Sorun Olarak Işık
Kirliliği, Önemi ve Aydınlatma Mühendisliği, 3. Ulusal Aydınlatma Kongresi,
2000, İTÜ, Taşkışla.
•
Özkaya, M: Aydınlatma Tekniği,. Birsen Yayınevi, 2004.
•
Selçuk N., Arabul H: Elektrik Enerjisinde Ulusal Politika, Ekim 2000
•
Sirel, O: Fotometrik Ölçmeler, Teknolüks Semineri, 16.09.2004
•
Sirel, Ş: Sistem Dekor dergisi Ocak 1991, Sayı 1, sayfa 12.
•
Sirel Ş: Aydınlatma Tasarımında Temel Kurallar, Yapı Fiziği Uzmanlık
Enstitüsü . Kitapçık no:7.
•
Stein, B., Reynolds, J. S: Mechanical and Electrical Equipment for Buildigs,
Night Edition, John Wiley & Sons Inc., 2000.
•
Şerefhanoğlu, M., Ünver R: İstanbul Kentsel Tasarım Klavuzu, Bölüm 5,
Y.Ü. 1992.
•
Şerefhanoğlu Sözen, M: Aydınlatma ve Kent Güzelleştirme, 3. Ulusal
Aydınlatma Kongresi, 2000, İTÜ, Taşkışla.
•
Şen, Z: İstanbul Tarihi Yarımada Kentsel Değerlerin Aydınlatma Yönünden
İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, YTÜ, 1997.
•
Tuna, İ,.E: Sultanahmet Bölgesinin Kent Aydınlatma İlkeleri Yönünden
İncelenmesi, Yüksek Lisana Tezi, YTÜ, 1994.
•
Ünal, A., Özenç, S: Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları, Birsen
Yayınevi, 2004.
•
Ünver, R: Yapıların İçinde Işık- Renk İlişkisi, Yıldız Ünv. Doktora Tezi,
1984.
•
Ünver, R: Parıltı ve Işıklılık Terimlerinde Tarihsel Gelişme ve Bugünkü
Tanımlar, Yapı Fiziği Kürsüsü Yayınları, İDMMA.
118
•
Ünver, R: İç Aydınlık Düzeyinin Değişimine Pencere İle Engel Arasındaki
Uzaklık, Pencere ve Engel Boyutlarının Etkisi, İTÜ Mim.Fak. M.M.L.S. Tezi.
•
Yazgan, S: Işık Kirliliği ve Enerji Tasarrufu, 1999.
119
İnternet Kaynakları:
1. www.zamandayolculuk.com/cetinbal/spektrum.htm , (15.01.2005).
2. www.lrc.rpi.edu/programs/nlpip/lightinganswers/lightpollution/lightPollution
.asp, (12.11.2005).
3. www.yfu.com, (22.02.2005).
4. www.fotografya.gen.tr/issue-15/t_tasarim_15index.htm, (22.02.2005).
5. www.sunsite.bilkent.edu.tr/pub/korler/korler/gorkim7.htm ,(07.01.2005).
6. www.epson.com.tr/whatsnew/tecno/colore/cap1.htm, (07.01.2005).
7. www.ikuk.tug.tubitak.gov.tr/kirlilik.html, (11.02.2005).
8. www.tug.tubitak.gov.tr/isik/kirlilik.htm, (11.02.2005).
9. www.ibb.gov.tr, (19.09.2005).
10. www.siteco.com, (19.09.2005).
11. www.erco.com, (22.02.2005).
12. www.lighting-technologies.com, (22.02.2005).
13. www.spacecannon.com/gallery, (24.03.2005).
14. www.darksky.org, (14.01.2005).
15. www.iesna.org, (10.02.2005).
16. www.interscience.com, (10.02.2005).
17. www.isinet.com, (11.11.2005).
18. www.lighting.philips.com, (06.05.2005)
19. www.emo.org.tr , (19.09.2005)
20. www.pld-turkiyecom , (25.12.2005)
120
21. www.peyzajonline.com , (04.05.2005)
22. www.elektrokentperpadergisi.com/teknik/teknik3.htm (27.01.2005)
23. www.totalaydinlatma.com., (19.08.2005)
121

IŞIK KİRLİLİĞİ AÇISINDAN KENT AYDINLATMASI VE TAKSİM

Transkript

Benzer belgeler

Aytekin Şahin - İSTANBUL (1. Bölge)

devamını gör - gsmu.com.tr

archıtectural lıghtıng day ıstanbul

Lightworld Planlux Dogus Oto Teknoloji

Canpark Alışveriş Merkezi - Planlux Mimari Aydınlatma Tasarımı

Yenilikçi ürünlerimiz ve markamız Türkiye`nin en prestijli mimari