Dökümanı İndir

Transkript

Dökümanı İndir

T.C.
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ
DİL VE EDEBİYAT
TÜRK EDEBİYATI
YENİ TÜRK EDEBİYATI
TANZİMAT EDEBİYATI
Doç. Dr. Gıyasettin AYTAŞ
ARALIK- 2009
ANKARA
2.4.1.TANZİMAT EDEBİYATI
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Tanzimat Edebiyatı.
Üç kıta üzerinde yüzlerce yıl köklü bir medeniyet kuran Osmanlı Devleti, XIX. Yüzyılda
büyük devletlerin saldırılarıyla karşı karşıya kalmıştır. Dünyanın bu en önemli bölgesindeki
devletin topraklarını paylaşmak isteyen devletlerarasında çıkar çatışmaları sürüp gitmektedir.
Osmanlı devlet adamları gelişmelere ayak uydurabilmek için gelişmiş Batı ülkelerinin
kurumlarını aynen almak gerektiği görüşüne varmışlardır. Böylece Batı ülkelerinin askerlik,
eğitim, bürokrasi, sağlık ve kültürle ilgili kurumlarının benzerleri hızla kurulmaya başlamıştır.
3 Kasım 1839 yılında ilân edilen Tanzimat Fermanı değişme ve batılılaşmanın dönüm noktası
sayılmıştır. Batı tarzı okullar, resmî kurumların yeniden düzenlenmesi, ordunun ıslahı, ev ve
aile hayatındaki hızlı değişme hep bu batılılaşma hareketinin Osmanlı sosyal hayatına
yansımasıdır. Batı tarzı değişmenin kültür hayatımızda da hızla kendisini gösterdiğini
söyleyebiliriz. Batıda yayınlanan önemli kitapların çevirisi için yapılan çalışmalar, gazete ve
dergi yayınının hızlanması, edebiyat çevrelerinde de bir canlılık ve yenileşmeyi ortaya
çıkarmıştır. Yusuf Kâmil Paşa'nın Telemaque (Telemak) tercümesi, Sadık Rıfat Paşa'nın ve
Mustafa Sami Efendi'nin Avrupa'daki gözlemlerini anlatan risaleleri Batı kültür ve edebiyat
hareketlerinin ülkemize girişinin ilk işaretleridir. Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa'nın
eserleri de Tanzimat devri edebiyatının birinci dönemini başlatan önemli örneklerdir.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında, klâsik edebiyatımız varlığını sürdürürken, bazı şairlerimiz de
yeni arayışlar içine girmişlerdir. Bu şairler özellikle Batıdan öğrenerek benimsedikleri
hürriyet, demokrasi gibi yeni düşünceleri edebî eserlerinde kullanmak istemişlerdir. Şiirde
şekil özelliklerine bağlı kalmakla birlikte, konu, tema ve kavramlarda köklü değişiklikler
yapmaya başladılar. Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal makalelerinde bu değişiklik isteklerini
sık sık dile getirmişlerdir. Tanzimat döneminin bir başka özelliği de Batı şiirinden yapılan
çevirilerdir. Bu çeviriler insanı birtakım sembollerle ve kendine has kavramlarla işleyen
klâsik şiirimizin anlayışlarının değişmesinde büyük etkiler yapmıştır. Tanzimat şiirinin
özelliklerini maddeler hâlinde sıralayalım:
1. Şekil ve muhteva özellikleri bakımından klâsik şiir geleneğine bağlı olan şiirlerin
yazıldığını görüyoruz.
2.Batıdan yapılan şiir çevirileri yavaş yavaş dergilerde yer almaya başlar.
3. Şekil bakımından klâsik şiir geleneğine bağlı, konusu bakımından yeni şiirler de yazılır.
4. Şekil bakımından klâsik şiir kalıplarına kısmen bağlı olmakla beraber konu bakımından
yeni olan şiirler de yazılır.
Kaynak (Source):
Ahmed Rasim, Osmanlı Tarihi (Seçmeler), Hazırlayan: İsmet Parmaksızoğlu, 2. bs., Millî
Eğitim Yayınları, İstanbul, 1994
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi I, Akçağ Yayınları, Ankara, 1996
Akyüz, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, 1953
Alangu, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman II, İstanbul Matbaası, İstanbul,
1965.
Altar, Cevat Memduh 15.Yüzyıldan Bu Yana Türk ve Batı’ Kültürlerinin Karşılıklı
Etkileme Güçleri Üstüne Bir İnceleme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1980.
2
And, Metin, A History of Theatre and Popular Entertaintment in Turkey, Forum Yay.,
Ankara, 1963 - 64.
And, Metin Türk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi., Ankara, 1983
Banarlı, Nihad Sâmi Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. I-c.II, Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul, 1971.
Behramoğlu, Ataol, Büyük Türk Şiiri Antolojisi I, II., 1987
Berkes, Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yay., İstanbul, 1979
Birand, Kâmuran Aydınlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimata Tesirleri, A.Ü.
İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara, 1955.
Kabacalı, A. Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür Yay.,
İstanbul, 2000.
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara, 1984.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul,
1988.
Türköne, Mümtazer, “Tanzimat Fermanı ve Mehmet Sadık Rıf’at Paşa”, Yeni Türkiye, s. 33,
s. 188-199, 2000, Ankara.
Uçman, Abdullah (haz.), Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi'nin Sefâretnâmesi, Tercüman
1001 Temel Eser, y.t.y.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.2, Türk Tarih Kurumu Yay.,Ankara,1995.
Ünal, Tahsin (1978) Türk Siyasi Tarihi, Emel Yay.,S.bs. Ank..say.326-395
Yalçın, Hüseyin Cahit, “Bir Anket Münasebetiyle”, Yedigün, C.7, s.172 (Haziran), s. 5.,1936.
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.)
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü
ortamda umuma arz yetkisi sınırsız süreyle Kültür Turizm Bakanlığına
devredilmiştir. Bakanlık sonraki zamanlarda hazırlanan içerikle ilgili düzeltme,
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir.
Kaynağı Hazırlayan
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Doç. Dr. Gıyasettin
Prof. Dr. Ahmet
AYTAŞ
MERMER
3
2.4.1.1. XIX yy’ın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti (Genel Değerlendirme)
XIX. yüzyılın ikinci devresine Osmanlı Devleti, çeşitli karışıklıklar içinde girmiştir.
1768/1774 Osmanlı-Rus harbinde uğranılan ağır mağlubiyet, bu çalışmaların orduda fazla bir
şey değiştirmediğini açıkça ortaya koymuştur. KÜÇÜK KAYNARCA ANTLAŞMASI’NI
müteakip 1783 yılında Müslümanlarla ait ilk toprak parçası olan KIRIM’IN ELDEN
ÇIKMASI, İslâm âleminde büyük bir üzüntü ve endişeye sebebiyet verdiği gibi Osmanlı
devlet adamlarını ciddi tedbirler aramaya sevk etti. I. Abdülhamit’in 1789 Nisan’ında ölümü
üzerine tahta çıkan III. Selim, bu tedbirlerin başında Batı müesseselerinin alınmasını
görüyordu.
Sultan III. Selim tahta çıkışına müteakip Avrupa’yı iyice tanımak amacıyla Ebubekir Ratıp
Efendi’yi 1791’de elçi olarak Viyana’ya gönderdi. Ratıp Efendi’nin sekiz yıllık
gözlemlerinin sonunda padişaha sunduğu Sefaretname’sinin, Sultanın uyguladığı reformlar
üzerinde büyük etkisi olmuştur. Sultan III. Selim’in ıslahatları, askerî ağırlıklı kısmı müessese
reformları olmaktan öteye gidemedi.
Bu dönemde Avrupa’ya gönderilen elçiler gittikleri ülkeleri yakından tanıma fırsatı bulmuş,
memlekete dönüşlerinde yenilik hareketlerinin gerçekleşmesinde değerli hizmetler ifa
etmişlerdir. Ne var ki III. Selim’in başlattığı ıslahatlar hedefine ulaşamadı. Gerek iç ve dış
politikadaki istikrazsızlıklar, gerekse inanmış bir ıslahat ekibinin kurulamaması, fakat
bunlardan da önemli olarak yeniçeri, ulema ve âyanların başlangıçtan beri ıslahatlara karşı
sürdürdükleri düşmanlık ve kışkırtmalar, Sultan III. Selim’in hayatına mal olduğu gibi, onun
başlattığı reformların da sonu oldu. Nizâm-ı Cedîd ordusu dağıtıldı. Islahat taraftarları
sürgüne gönderildi.
II. Mahmut zamanı, garplılaşma tarihinde tamamıyla ayrı ve yeni bir devrin başlangıcıdır. II.
Mahmut yeniçerileri ortadan kaldırarak, Anadolu ve Rumeli’deki merkezi idareyi büyük bir
nispette kuvvetlendirmiş oluyordu. Ortadan kaldırılan Yeniçerilerin yerine Asakir-i
Mansure-i Muhammediye adıyla yeni talimli bir ordu kurulur.
Ayrıca bu dönemde birçok yeni okul açılır. İlköğretim mecburiyetini koyan meşhur ferman da
bu devirde neşredilmiştir. Yine bu devirde Avrupa’ya eğitim için 150 kadar öğrenci
gönderilir. Takvimi Vakayi adıyla bir gazete çıkarılır.
Devlet teşkilatı yeni baştan tanzim edilir. Böylece Avrupa’daki emsaline benzeyen yeni tarzda
bir kabine teşkiline doğru ilk adım atılmış olur. Aynı zamanda önemli devlet kurumlarını
müzakere ve halletmek maksadıyla "Ahkâm-ı Adliye" ve "Dar-ı Şüray-i Bab-ı Âli" adiyle iki
meclis kurulur.
III. Ahmet devrinde Batının askeri eğitimi ve teknolojisi konusundaki bilgilere imparatorlukta
önem verilmeye başlanmıştır. Yine bu yıllarda Yirmisekizinci Mehmet Çelebi, Nişli Mehmet
Ağa gibi devlet katında görevli kimseler Avrupa’nın "ahvali"ni öğrenmesi için çeşitli
başkentlere elçi olarak görevlendirilmiştir.
Batının askeri kuruluşlarından örnek alma çabaları I. Mahmut (730-1754), I Abdülhamit ve
özellikle III. Selim zamanında (1789-1807) hızlanmış fakat geleneksel Osmanlı kültürün
tepkisi ve geçimleri tehlikeye girerlerin birleşen akımlarıyla bir daha sekteye uğratılmıştır.
4
Batıda sürekli Osmanlı elçiliklerinin kurulması bu devreye rastlar. Osmanlı İmparatorluğu
için Batının genel bir "model" olarak kullanılmasına dayanan Tanzimat teklifleri de buradan
kaynaklanmıştır.
Kaynak (Source):
1965.
Ankara, 1963 - 64.
And, Metin Türk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi., Ankara, 1983
İstanbul, 1971.
Kabacalı, A. Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür Yay.,
İstanbul, 2000.
1988.
Türköne, Mümtazer, “Tanzimat Fermanı ve Mehmet Sadık Rıf’at Paşa”, Yeni Türkiye, s. 33,
s. 188-199, 2000, Ankara.
Ünal, Tahsin (1978) Türk Siyasi Tarihi, Emel Yay.,S.bs. Ank..say.326-395
Yalçın, Hüseyin Cahit, “Bir Anket Münasebetiyle”, Yedigün, C.7, s.172 (Haziran), s. 5.,1936.
5
ortamda umuma arz yetkisi sınırsız süreyle Kültür Turizm Bakanlığına devredilmiştir.
Bakanlık sonraki zamanlarda hazırlanan içerikle ilgili düzeltme, ekleme, silme veya
yayından kaldırma hakkına sahiptir.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Prof. Dr. Ahmet MERMER
2.4.1.2.Tanzimat ve Gazetecilik
Türkiye’de basın hayatı 1831’de Takvim-i Vekayi ile başlamıştır. Bu resmî bir gazetedir.
Devlet eliyle çıkardı, bir taraftan devletin siyasî ve idarî icraatını hem halka hem de
başkalarına tanıtmak; bir taraftan da tarihçilerin kaydettiği vakaları günü gününe neşretmek
görevini yapardı.
Takvim-i Vakayi’nin resmi gazete olması dolayısı ile dünya ölçüsünde haberler vermediği
öne sürülerek siyasî bir baskı neticesinde William Churchill tarafından 1840’ta Ceride-i
Havadis adlı gazete çıkarılır.
Ceride-i Havadis ilim, ahlak hatta edebiyat üzerine makaleler yanında 1842’den sonra piyes
hülasaları neşretmekle konularını genişletmiştir. Londra’daki bir tiyatro binası hakkındaki
yazı, Çince bir şiirin tercümesi, roman hülasaları, Avrupa gazetelerinden iktibaslar bu
gazetenin münderecatı içerisindedir. Devirle ilgili makaleler Türk okuyucusunun Dünya
hareketlerine alakasını ve merakını uyandırmıştır.
Ceride-i Havadisin rolü başta geniş manası ile vatan mevhumunu koymak şartı ile bu
saydıklarımızın yanında Türkçe’nin sadeleşmesi zaruretini hissettirmiştir. Buna rağmen bu
yıllarda matbuat kuvvetinden istifade edilmesi layığı ile düşünülmemiş ancak harice karşı
kullanılan bir silah olarak görülmüştür. Gazetecilik 1860’tan sonra mühim akisler uyandırmış
ve nihayet Tercüman-ı Ahval mukaddimesinde gazeteciliğin hedef ve gayesi Şinasi’nin
kaleminde tespit edilmiştir.
1861 yılına kadar yenilik hareketlerini Takvim-i Vakayi, Ceride-i Havadis, yeni açılan
okullar, Encümen-i Danış etrafındaki faaliyetler ve tercümeler idare ettiği halde, Tercümanı
Ahval’den sonra bu yenilik hareketlerini gazete hemen hemen yalnız başına idare eder. 19.
asrın görüş ve ideolojilerini toplayan bir belge halini alır. Bu suretle bir yandan günlük
hayatımızın olaylarını göz önüne sererken bir yandan da devrin toplum hayatını ilgilendiren
Osmanlıcılık, İslam birliği, vatan sevgisi, hürriyet aşkı, fert hürriyeti, fikir hürriyeti, hak ve
adalet, medeniyet ve prensipleri, devlet ve halk münasebeti, din ve dünya işleri, eğitim ve
öğretim ile ilgili görüşler, düşünceler, okuryazarlar ve aydınlar arasında gazete vasıtasıyla
yayılmaya başlar.
Fikir gazete ile yapıcı bir unsur olarak hayata girer, cemiyetimiz artık hayatın hakiki çehresi
olan meselelerle karşı karşıyadır. Getirdiği düşünce ve teklifler etrafında yavaş yavaş
insanımızın çehresi teşekkül eder.
6
II. Mahmut devrinde kamuoyunun siyaset ve idaredeki önemi anlaşıldığı için dilin sadeliği
üzerinde durulmuştur. Bir yandan da halkın eğitim ve öğretiminin bir problem sayılması
devrin ileri gelenlerini dil ve dil meseleleri üzerine eğilmeye zorlar böylece halka hitap
düşüncesi gazetede dili kontrol altına alır. Yeni Türkçe Tercüman-ı Ahval gazetesi etrafında
kendini bulur.
O zamana kadar şairler tek başına yakaladığı okuyucu ile arasında geçen konuşma yavaş
yavaş kitle arasında bir konuşma, bir nutuk mahiyetini alır. Artık şair bir kalabalığın
huzurunda hissederek şiir yazmaya başlar.
Gazete ayrıca yeni nevilerin edebiyatımıza girmelerine yardım eder. Tiyatro, tercüme, telif
roman ilk ürünlerini gazete ile verir. Bunların yanı başında makale, tenkit, deneme gibi
bünyesine dahil türleri de kendiliğinden getirmiş olur. Buna bağlı olarak da makale, hayat ve
politika meselesini; tenkit ve deneme ise edebiyat meselelerini günlük hadiselerin arasına
sokar. Böylece toplumun düşünce sahası gelişir. Yeni neviler (türler) ile memlekette eskiden
farklı olarak bir cemiyet görüşü belirir. Bu yeni görüşler cemiyet içerisinde yeni bir zümrenin
doğmasını hazırlar. Bunun neticesi olarak da yeni bir edebiyat teşekküle başlar ki işte bu
Avrupai Türk edebiyatıdır.
Kaynak (Source):
Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1970.
Akyüz, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, 1953.
Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İnkılap Yay.,İstanbul, 1995.
Aytaş, Gıyasettin ,Tanzimat’ta Tiyatro Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay., Ankara, 2002.
Banarlı, Nihad Sâmi, Resimli
Basımevi.,İstanbul, 1971.
Türk
Edebiyatı
Tarihi,
c.I-c.II,
Milli
Eğitim
Berkes, Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yay.,İstanbul, 1979.
Fuad, Mehmet, Başlangıcından Bugüne Türk ve Dünya Tiyatro Tarihi, Varlık Yay.,
İstanbul, 1961.
Kaplan, Mehmet Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, Dergâh Yay., İstanbul, 1976.
Ortaylı, İlber, “Osmanlı’da 18. Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar”, Tanzimat ve
Meşrutiyet Birikimi, Ed. Mehmet Ö. Alkan, İletişim Yay., s.37-42, İstanbul, 2001.
İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlı Medeniyeti Tarihi I, IRCICA İslam, Tarih, Sanat ve Kütür
Araştırma Mer., İstanbul,1999
1988.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.2, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1995.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yay., İstanbul, 1979.
7
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.1.3. Yeni dönemde tercüme faaliyeti
Tanzimat’tan sonra Batı’da gelişen her türlü yeniliği yayma çabası, devlet adamlarının önemli
amaçlarından biri olmuştur. Bu hedef doğrultusunda, 1865’te Tercüme Cemiyeti, 1879’da
Telif ve Tercüme Dairesi ve 1881’de Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti kurulur.
Batılı düşüncenin ülkeye girmesinde tercümenin etkisi sınırlı da olsa önemlidir. Bu dönemde
tercümenin asıl etkisi, şahısların yaptıkları tercümeler yoluyla olmuştur. Tercüme edilen Batılı
yazarların eserleri, Osmanlı vatandaşları arasında yayılmasında önemli rol oynamıştır.
Tanzimat döneminde Batı felsefesi ve felsefecileriyle ilgili on beş tercüme eser vardır. Bu
tercümeler içinde dikkati çeken önemli bir nokta, Fransız rasyonalist ve pozitivistlerine ait
eserlerin çoğunlukta oluşudur.
Batı felsefesi ve filozoflarıyla ilgili basılmış kitaplar şunlardır:
1.
Münif Paşa, Muhaverât-ı Hikemiyye, 1859, (Voltaire, Féneleon ve Fontenele’den bazı
diyaloglar)
2.
Ahmet Vefik Paşa, Hikâye-i Feylesofiyye-i Mikromega, (Voltaire’den çeviri).
3.
Âli Bey, Hikâye-i Hikemiyye-i Mikromega, 1871 (Voltaire’den çeviri).
4.
Voltaire’den bir çeviri ancak çevireni bilinmiyor: Alzir.
5.
K. Şükrü Yanyalı, Meşâhir-i Kudema-yı Felâsifenin Mücmelen Tercüme-i Halleri,
6.
1876, (Fenelon’dan çeviri).
Kemalpaşazâde Said, Fezâil-i Ahlâkıyye ve Kemalât-ı İlmiye, 1882
7.
(Rousseau’dan çeviri).
Ahmet Midhat, Volter Yirmi Yaşında, 1884.
8.
Ebüzziya Tevfik, Jan Jak Ruso, 1886.
9.
Beşir Fuad, Volter,1887.
10.
Ahmet Midhat, Şopenhavr’ın Hikmet-i Cedidesi, 1887.
11.
Faik Reşad, Hikâye-i Aristonoüs, 1889 (Fenelon’dan çeviri).
8
12.
İbnü’l-Kâmil, Küremizde seyahat, 1891 (Voltaire’den çeviri).
13.
Ahmet Midhat, Ben Neyim? Hikmet-i Maddiyyeye Müdafaa, 1891.
14.
İbrahim Edhem b. Mesud, Usûl Hakkında Nutuk, 1893 (Descartes’tan çeviri).
Batı’dan ilk tercüme eser, Cricor Chumarian adlı bir Ermeni yapmıştır. Batılı bir eseri
tercüme eden ilk Türk ise Münif Paşa’dır. Paşa, Rousseaeu’nun Emile adlı eserini de tercüme
etmeye başlamış, ancak tamamlayamamıştır. Yusuf Kamil Paşa, Fenelon’un Telemaque adlı
eserini 1859’da tercüme etmiş, yazma nüshası birkaç yıl elden ele dolaşarak okunduktan sonra
1862’de Terceme-i Telemak adı ile yayınlamıştır.
Ahmet Vefik Paşa, Voltaire’in Micromegas adlı eserini, daha önce Yusuf Kamil Paşa’nın
tercüme ettiği Fenelon’un Telemaque adlı eserini tercüme eder. Ethem Pertev Paşa, Rousseau
ve Lord Edvard’ın intihar hakkındaki iki uzun mektubunu tercüme eder. Paşa, Rousseau’dan
çevirdiği Bekâ-yı Hayat adlı tercümesini yayımlamıştır. Namık Kemal, Montesquieu’nun
Dissertation sur la des Romains adlı eserini, Roma’nın Esbab-ı İkbal ve Zevali adı ile
tercüme ederek yayımlar.
Bu devirde tercüme faaliyetlerinin bilinçli bir şekilde sürdürüldüğünü söylemek mümkün
değildir. Yapılan tercümelerin büyük bir kısmının ilgi ve merak duygusu ile yapıldığı
anlaşılmaktadır.
Kaynak (Source):
Akıncı, Gündüz,Türk-Fransız Kültür İlişkileri, Atatürk Üniversitesi Yay.,Ankara, 1973.
And, Metin, 100 Soruda Türk Tiyatro Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1970.
Balcı Yunus, “Batılılaşma Açısından Roman”, “Aydın İlişkisi ve İlk Dönem Romanlarımızda
Aydınlar”, Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Cilt 20, Sayı 153-154, 2000.
Banarlı, Nihad Sâmi Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c.I-c.II, Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul, 1971.
Bilgegil, M. Kaya, Harâbât Karşısında Nâmık Kemâl- Nâmık Kemâl'in Eski Edebiyata
İtirazları, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1972.
Enginün, İnci, Tanzimat Devrinde Shakespeare Tercümeleri ve Tesiri, İ.Ü. Edebiyat
Fakültesi Yay., İstanbul, 1979.
Enginün, İnci, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yay., İstanbul, 1983.
Ercilasun, Bilge, Yeni Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler I, Akçağ Yay., Ankara, 1997.
Finn, Robert P., Türk Romanı (İlk Dönem 1872-1900), Bilgi Yayınevi,Ankara,1984.
9
İstanbul, 1961.
Gürsel, Nedim, “Hikâye”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, s. 620630,İstanbul, 1983.
Hacımüftüoğlu, Nasrullah, "Ahmet Cevdet Paşa'nın Belâgat-ı Osmaniye'si ve Yankıları",
Ahmet Cevdet Paşa Vefatının 100. Yılına Armağan, TDV yay.,Ankara, 1997.
İbnülemin Mahmut Kemâl İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar C.II, MEB yay.,
İstanbul, 1964.
İbnülemin Mahmut Kemâl İnal, Son Asır Türk Şairleri, C.I, Dergah yay., İstanbul, 1988.
İnalcık, Halil, “Reis-ül Küttap”, İslam Ansiklopedisi, C.9,Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,
s. 671-683, İstanbul, 1964.
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, C. I, Türkiye Yayınevi, 2. Baskı., İstanbul, 1967.
Kaplan, Mehmet, Tevfik Fikret Devir-Şahsiyet-Eser, Dergâh Yayınları, 2. bs.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar II, Dergâh Yay., İstanbul, 1987.
Karal, Enver Ziya,Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1797-1802), İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul, 1938.
Koçu, Reşat Ekrem, Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar, Muallim Halit Kitabevi,
İstanbul, 1934.
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul, 1980.
Kuntay, Mithat Cemal, Nâmık Kemâl Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında, c. I, Maarif
Matbaası, İstanbul, 1944.
Kuntay, Mithat Cemal, Nâmık Kemâl Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında, c. II Kısım
I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1949.
Kurdakul, Şükran, Çağdaş Türk Edebiyatı, 2 c., İstanbul, 1986.
Lekesiz, Ömer, Yeni Türk Edebiyatında Öykü, Öykücüler ve Öykü Anlayışları ve Öyküleri
ve Çözümlemeleri, 5 c., İstanbul.
Levend, Agâh Sırrı Türk Dilinin Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yay.,Ankara, 1972.
Lewis, Bernard, “Serbestiyet”, Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, İstanbul Üniversitesi İktisat
Fakültesi Yayınları, ss. 47-65, İstanbul, 1984.
Necatigil, Behcet, Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü, Varlık Yayınları, 2. bs., İstanbul, 1979.
Necatigil, Behçet, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, (Yayına haz. Hilmi Yavuz-Enver
Ercan), İstanbul: 19. baskı., İstanbul, 2000.
Orhonlu, Cengiz, “Osmanlı Devletinde Tercümanlık”, Atatürk Konferansları, C.5, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, s. 13-25, Ankara, 1975.
Ortaylı, İlber, “Joseph Hammer ve Osmanlı Tarihçiliği”, Gelenekten Geleceğe, Hil Yay., s.
55-63, İstanbul, 1982.
Ortaylı, İlber, “Osmanlı Kimliği”, Cogito; Osmanlı Özel Sayısı, Yapı Kredi Yayınları, s.7785, İstanbul, 1999.
Ortaylı, İlber, “Osmanlı’da 18. Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar”, Tanzimat ve
Özkan, Nevzat, Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa Kavâ'id-i Osmaniyye, TDK Yay., Ankara,
2000.
Özkan, Nevzat, Ahmet Cevdet Paşa Medhal-i Kavâ'id, TDK Yay., Ankara, 2000.
Parla, Jale, Babalar ve Oğullar Tanzimat Romanının Epistomolojik Temelleri, İletişim Yay.,
İstanbul, 1993.
Tanpınar, A. Hamdi, Edebiyat Üzerine Makaleler, İstanbul, 1969.
1988.
10
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 8 c., İstanbul 1977-1998.
Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, Hece, nr. 46-47, Ekim-Kasım 2000.
Türk Romanı Özel Sayısı, Hece, nr. 65-67, Mayıs-Temmuz 2002.
Türk Şiiri Özel Sayısı IV. Çağdaş Türk Şiiri, Türk Dili, nr. 481-482, Ocak-Şubat 1992.
Türk Şiiri Özel Sayısı, Hece, nr. 53-55, Mayıs-Temmuz 2001. Varlık Yıllığı 1961-1987.
Türk Romanı Özel Sayısı, Türk Yurdu, c;20, s, 154, Ankara, 2000
Türköne, Mümtazer, “Tanzimat Fermanı ve Mehmet Sadık Rıf’at Paşa”, Yeni Türkiye, s.33,
s. 188-199, Ankara, 2000.
Unat, Reşit Faik, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara,
1987.
Uşaklıgil, Halid Ziya, Saray ve Ötesi, İnkılap ve Aka Kitapevi, İstanbul, 1965.
Ünal, Tahsin, Türk Siyasi Tarihi, Emel Yay., Ankara, 1978.
Yalçın, Alemdar, "Düşünce Açısından Tiyatromuz", Yeni Sanat, S.5, Nisan 1974.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Doç. Dr. Gıyasettin
Prof. Dr. Ahmet
AYTAŞ
MERMER
11
2.4.1.4.Yeni Dönemde Tarihe Duyulan İhtiyaç
II. Mahmut’tan önce eğitim hayatında temel bir sistemin olmayışı, birçok alanda olduğu gibi
tarih eğitiminde de sistematik bir yaklaşımdan söz edilemez. Tarihe ait bilgiler, daha çok
menkıbevi bir tarzda ve çoğunlukla masalsı unsurlarla süslenmiş olarak verilmekteydi.
Enderun mektebinde, tarihe ait bilgilere yer veriliyor, burada verilen tarihi bilgiler ise,
Osmanlı yönetimi ve kuruluşu ile sınırlı kalıyordu. Daha öncesi ile ilgili bilgilere hiç yer
verilmiyordu. Sözgelimi Beylikler, Selçuklular, Orta Asya tarihi, dünya tarihi ile ilgili bilgiler
kesinlikle yer almıyordu. Osmanlı tarihinin dışında Müslümanlık dolayısıyla İslam tarihine
ilgi duyuluyordu. Bu bölümde ise, peygamberler tarihi, peygamberin hayatı ve Hulefa-yı
Raşidin döneminin dışına pek çıkılmıyordu.
Tanzimat yıllarındaki Türk milliyetçiliği Avrupa’daki Türkoloji hareketlerinin bilinmesiyle
başlar. 18.,19. yüzyıllarda Avrupa da bir taraftan pozitif bilimlerin gelişmesi, bir taraftan milli
tarih sevgileri bu ülkelerde tarih araştırmalarına büyük önem kazandırmıştır. Tarihçilik
insanlık tarihinin o çağlara kadar görmediği ciddi bir araştırma konusu oldu. Tarih Avrupa
kavimlerinin Asyalılarla olan münasebetlerini daha çok aydınlatınca Avrupa milletinin
mazisini araştıran tarihçilerin gözü dikkatle Asya ya çevrildi. Bir kısım Avrupalı bilginler
Türk kavimlerinin dil, tarih, edebiyat ve folkloru üzerinde ciddi incelemeler yaptılar. Ortaya
konulan zengin ve meraklı eserler Türkoloji araştırmalarının büyük bir hızla gelişmesini
sağladı. Türklerin Osmanlılardan önceki eski ve zengin medeniyetleri meydana çıkarıldı. Bu
araştırmalara Alman, Danimarka, Rus, Fransız ve başka Avrupalı alimler katıldılar. Türk
aydınları uzun zaman bu araştırmalardan habersiz kendi milli tarihlerine yabancı kalmışlardır.
19. yüzyıl ortalarında lise tahsillini Fransa da yapan Ahmet Vefik Paşa batı ülkelerindeki bu
çalışmaları yakından gördü. Bu araştırmalara derin ilgi duyar, kendisi de Türk dili ve tarihi
üzerinde incelemeler yaptı. Onu Süleyman Paşa, Ali Suavi, Şemsettin Sami gibi bir kısım
yazarlar da takip etti. Böylece Türkiye de 19. yüzyılın ikinci yarısında ilmi bir Türkçülük
hareketi başladı. Tanzimat devrinin bu ilmi Türkçülük akımından Namık Kemal gibi büyük
şairlerinde haberi vardı. Fakat başta Osmanlı İmparatorluğunun bütünlüğünü korumak gibi bir
takım siyasi ve sosyal sebeplerle bu devrin milliyetçiliği pek kendini göstermedi. Doğrudan
doğruya bu konu ve heyecanla şiirler yazılıp eserler verilmedi.
Tanzimat’tan sonra başlayan Batıya açılmayla birlikte, bilimsel tarihçiliğe adım atıldığını
görüyoruz. Dönemin büyük tarihçisi, 12 ciltlik Tarih-i Cevdet’in yazarı, Cevdet Paşa’dır. İlk
cilt 1850’lerde, 12. cilt 1884’te ortaya çıktı. Onunla birlikte Namık Kemal, Ahmet Vefik,
Süleyman Paşa, Mustafa Nuri Paşa gibi tarih meraklılarını da sayabiliriz. Bu teşebbüsler,
modern tarihçiliği teşvik eden ilk çalışmalar olarak değerlendirilebilinir.
Kaynak (Source):
Ahmet Cevdet, Tertîb-i Cedîd Kavâ'id-i Osmâniyye, Dersaadet, İstanbul,1311.
Akıncı, Gündüz,Türk-Fransız Kültür İlişkileri, Atatürk Üniversitesi Yay.,Ankara, 1973.
Aytaş, Gıyasettin ,Tanzimat’ta Tiyatro Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay., Ankara, 2002
12
İstanbul, 1971
İstanbul, 1964.
İstanbul, 1964.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar II, Dergâh Yay., İstanbul, 1987
Koçu, Reşat Ekrem, Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar, Muallim Halit Kitabevi,
İstanbul, 1934.
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul, 1980.
Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kurulması ve İlk Elçiliklerin
Siyasi Faaliyetleri, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara, 1968.
Yayınları, Ankara, 1984
Namık Kemal: "Mukaddime-i Celâl", Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II, Hazırlayan:
M.Kaplan, B. Emil, İ. Enginün, İstanbul, 1993.
Tarih Kurumu Yayınları, s. 13-25, Ankara, 1975.
Ortaylı, İlber, “Joseph Hammer ve Osmanlı Tarihçiliği”, Gelenekten Geleceğe, Hil Yay., s.
55-63, İstanbul, 1982.
Ortaylı, İlber, “Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü”, Tanzimattan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, s. 278-280, İstanbul, 1985.
Ortaylı, İlber, “Osmanlı Kimliği”, Cogito; Osmanlı Özel Sayısı, Yapı Kredi Yayınları, s.7785, İstanbul, 1999.
Ortaylı, İlber “Osmanlı’da 18. Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar”, Tanzimat ve
Özkan, Nevzat, Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa Kavâ'id-i Osmaniyye, TDK Yay., Ankara,
2000.
Özkan, Nevzat, Ahmet Cevdet Paşa Medhal-i Kavâ'id, TDK Yay., Ankara, 2000.
13
1988.
Türk Romanı Özel Sayısı, Türk Yurdu, c;20, Ankara, 2000
Türköne, Mümtazer, “Tanzimat Fermanı ve Mehmet Sadık Rıf’at Paşa”, Yeni Türkiye,
Ankara, 2000.
Unat, Reşit Faik, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara,
1987.
Ünal, Tahsin, Türk Siyasi Tarihi, Emel Yay., Ankara, 1978.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
14
2.4.1.5 Tanzimat Döneminde Tiyatro
Türk seyircisi Tanzimat’a kadar onun canlı şekli olan orta oyunu ile sahneyi tanıyor ise de
bunun batılı manada tiyatro ile bir alakası yoktur. Bu nevi memleketimize Tanzimat ile
girmiştir. Tiyatro edebiyatı bizde Şinasi ile başlamıştır. Ancak Şinasiden evvel yazdıkları
anlaşılan iki tiyatro (Vekayi-i Acibe ve Havadis-i Garibe Kefşger Ahmet, Hikaye-i İbrahim
Paşa ve İbrahim-i Gülşeni) tecrübeleri tamamıyla gizli kaldıkları için, tiyatro edebiyatımız
üzerinde herhangi bir tesir uyandırmamışlardır.
1863-1864 yılında Mannac’ın kumpanyasının teşekkülüne kadar, halkımız yabancı dilde
trajedi, dram, komedi, opera ve operet seyreder ancak Türk seyircisi 20 sene sonra ilk defa
Hacenin Telaşı ve Odun Kılıç komedisi ile Türkçe eserle karşılaşır.
Tanzimat’ın daha ilk yıllarında İstanbul da tiyatro binaları yapılmaya başlanmış ve yabancı
tiyatro toplulukları zamanla yerlerini yerli topluluklara bırakmışlardır. Ancak bu gelişme 30
yıl içinde olabilmiştir.
Hacı Laup, Hasköy,Ş ark ve Ortaköy tiyatrolarından sonra 1867 de Gedikpaşa’da Güllü Agop
tarafından kurularak, yarı resmi bir himaye görmüş ilk ciddi Türk tiyatrosu Osmanlı
tiyatrosudur (Tiyatro-i Osmani). Türkçe olarak tercüme, telif, opera, operet, komedi, trajedi
hülasa zengin bir repertuarla işe başlar. Ahmet Vefik Paşanın eserlerinin bir kısmı, Teodor
Kasab’ın eserleri, Ali Beyin eserleri, Ahmet Mithat’ın Eyvah’ı, Şemsettin Sami’nin Besa’sı,
Ebu Ziya’nın Eceli Kaza’sı, Abdülhak Hamit’in ilk piyesleri tiyatronun gelişimi için edebi bir
heyetin teşebbüslerinin mahsulü olur.
1860-1880 arasında çok sayıda tiyatro eseri yazılır. 1880’den sonra tiyatro eseri yazmaya
karşı duyulan rağbeti azaltır. Ancak bu devirde yazılan birkaç eser sahnede oynanmak için
değil okunmak için kaleme alınmıştır.
1884’de II. Abdülhamit tarafından A. Mithat’ın Çerkez Özdenler adlı dramın oynanmasından
sonra hürriyet duygularının aşılandığı bahanesiyle tiyatro binası yıkılır ve devrin içinde
bulunduğu nazik durum dikkate alınarak sahne faaliyeti bir müddet durdurulur.
Tanzimat devrinde tiyatro türünün asıl verimli yılları 1870-1880 arasıdır. Bu yıllarda Tiyatro-i
Osmani ciddi çalışmalarını devam ettirirken Türk yazarlarının da piyes yazma hevesleri
günden güne artmıştır. Genç yazarların bir kısmı Osmanlı Tiyatrosunun edebi heyetine
girerek çalışmaları daha ciddi bir kontrol altına aldılar. Bunlardan Ali Bey “Kokana Yatıyor
(1870), Geveze Berber” isimli komediler yazmıştır. 1870 den sonra piyes yazmayı
deneyenlerden biri de Recaizade Ekrem Beydir. Afife Angelik(1870), Vuslat (1874), Atala
(1872-tercüme) adlı eserleri yazmıştır. Namık Kemal 1872’de Vatan Yahut Silistre’yi yazdı.
Gülnihal, Zavallı Çocuk, Akif Bey, Celalettin Harzemşah adlı eserleri, 1872-1885 arası
mahsulleridir. Ahmet Mithat Efendi Eyvah isimli dramında evlenmedeki eski adetlerin
tenkidini yapar. Abdülhak Hamit’in bu sahada Tark, İçli Kız, Duhteri Hindu adlı eserleri
tanınmış eserleridir. Tanzimat devrinde tiyatro yazanlardan birisi de Şemsettin Sami Bey’dir.
Besa yahut Ahde Vefa (1875), Seydi Yahya (1875), Gave (1878) adlı tiyatro eserleri vardır.
Ayrıca bu devirde Manastırlı Rıfat’ın “Osman Gazi (1873), Görenek, Ya Gazi Ya Şehit
(1874)”, Hasan Bedrettin Paşanın “Iskad-ı Cenin, İkbal”, Ebu Ziya Tevfik’in “Eceli Kaza”,
Şemsettin Sami’nin “Şir”, Muallim Naci’nin “Heder (1910)”, Feraizcizade Mehmet Şakir’in
“İnatçı yahut Çöpçatan (1885), Teheül yahut İlk Gözağrısı(1886)” isimli eserler dikkati çeker.
15
Kaynak (Source):
İstanbul, 1971.
İstanbul, 1961.
İstanbul, 1964.
İstanbul, 1964.
Nisan, Hikmet: "İstanbul'da İlk Tiyatro ve Sultan Hamit Devri -Güllü Agop- Bir Gecede
Yıkılan Tiyatro", İkdam, 3 Nisan 1941.
Nutku, Hülya, "Tarihsel Dram Kavramı Üzerine", Güneşe Tırmanamazsan Ayı
Göremezsin, İleri Kitabevi, İzmir, 1992.
Nutku, Özdemir, Dünya Tiyatrosu Tarihi, c. 1-2, Remzi Kitabevi İstanbul, 1985.
Okay, Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Midhat Efendi, M.E.B. Yay., İstanbul,
1989.
Parlatır, İsmail, Recaî-zade Mahmut Ekrem Hayatı-Eserleri-Sanatı, 2. bs., Ankara, 1995.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi,İstanbul,1988.
Tolun, Atila, "Ahmet Vefik Paşa'nın Moliere Çevirilerinde Anlatım Nitelikleri", Tiyatro
Araştırmaları Dergisi, Moliere Özel Sayısı, 1974.
16
Türk Romanı Özel Sayısı, Türk Yurdu, c;20, s, 154, Ankara, 2000
Yalçın, Alemdar, II. Meşrutiyette Tiyatro Edebiyatı Tarihi, Gazi Üniversitesi Yay. Ankara,
1985.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
17
2.4.1.6 Şiirdeki Yeni Açılım
Tanzimat şiiri hiçbir zaman belirli bir sınıfın şiiri olmamıştır. Ortak oluşu ve ortak düşünceyi
birinci plana getirmiştir. Bunu da gösterişli bir Avrupa etkisiyle yapmıştır. Şiirle faydalı,
ülkücü ve inkilapçı heyecanlar millete aşılanmaya çalışıldı. Bu yüzden eskiye göre, şiirin
içeriğinde önemli değişiklikler meydana geldi. Divan şiirinin konuları yerini yeni konulara
bıraktı. Tanzimat devrinde Avrupa edebiyatından birçok eser dilimize çevrildi. Bu tercümeler
sayesinde ölüm felsefesi doyasıya tabiat tasvirleri varlıklar ve olaylar karşısındaki insan
tavırlarının değişik ifadeleri gibi konular Türk şiirine girdi.
Türk şiirinin başka bir konusu olan hakiki kadın aşkı Türk zevkine ve Türk ahlakına uygun
olarak Türk şiirinde kendine layık olan yeri bu dönemde buldu. Özellikle o döneme kadar
hemen hemen hiç kullanılmayan hürriyet ve vatan temaları da bu dönemde şiire girdi.
Tanzimat şiirinin ilk zamanlarında şiir cümlesi mısra ve beyit ölçüleriyle söylenmekle
beraber, giderek şiirde toplu güzellik anlayışına önem verildi. Bu durum Tanzimat şiirinde bir
musiki yönünün eksik kalmasına neden oldu. Tanzimat nazmı Muallim Naci zamanında ve
Servet-i Fünun şiirine kadar genellikle ihmal edilmiş seslerle söylenmiştir. Ancak Namık
Kemal ve Hamit bu ses noksanını mısralara verdikleri heyecan ve yücelikle
gizleyebilmişlerdir.
Tanzimat şiiri divan şiirinden tamamen kopamamıştır. Divan şiirinde en çok bağlı kaldığı
unsurlar teknik unsurlardır. Bu devirde hece veznine olan ilgi biraz artmışsa da aruz eski
hâkimiyetin devam ettirmiştir. Divan nazmının şekilleri ve sanatları da tamamıyla
atılamamıştır. Bu nedenle Tanzimat devrinde nazım şekillerinde bir bütünlük görülmez.
Tanzimat şiirinin gelişmesinde tercüme şiirin büyük etkisi vardır. Bu yüzden, şiirin eski
hâkimiyetine son verilerek eserler daha çok Avrupa'dan esinlenen düşüncelerden ilhamını
aldı. Şinasi'nin Tercüme-i Manzumesi'ndeki şiirlerinde başka Ethem Pertev Paşa'nın Sadullah
Paşa'nın Recaizade ve Muallim Naci'nin şiir tercümeleri Türk şiirinde yeni bir zevkin ve yeni
bir anlayışın ifadeleridir.
Yeni şiire Avrupai şekli ve kafiye tarzını veren ilk şair
Hamid'dir. Şairin Duhter-i Hindu (Hindu kızı) eklediği Avrupai tarzı kafiyelendirilmiş bir
manzumesi yeni Türk nazmında Avrupai şeklin ilk te'lif örneği sayılmaktadır.
Şiirin konusu genişletilmiş günlük hayat ile her türlü olay, duygu ve düşünce şiire konu
olmuştur. İlk zamanlarda divan edebiyatı nazım şekillerinin dışına pek çıkılmamış yeni
düşünceler eski şekiller içerisinde söylenmiştir. Sonraları yeni fikirler yeni şekillerle ifade
edilmeye başlanmıştır. Yeni nazım şekilleri önce Fransızca'dan yapılan manzum tercümelerde
görülmüş telif şiirlerde çok sonra kullanılmıştır.
Beyitlerin başlı başına bir bütün olmasıyla yetinilmeyip bütün mısralar arasında bir anlam
bağı bulunmasına dikkat edilmiştir. Divan şiirindeki parça güzelliği anlayışı yerine bütün
güzelliğine önem verilir. Şiirin başından sonuna kadar belirli bir düşünce etrafında
gelişmesine ve konu birliğinin sağlanmasına çalışılır.
Tanzimat şiirinin temaları divandan çok farklıdır. Aşk, rindlik, tevekkül, fanilik, kötümserlik,
duyguları burada hemen hemen şiirin dışına atılmış, en çok sosyal temalar işlenmiştir. Vatan
sevgisi, milletin yükselmesi, hürriyet aşkı, haksızlık ile savaş, yüce ülküler için ölmek,
fedakârlık, Osmancılık, ümmetçilik görüşleri... tabiat, fen, teknik, terakki, birlik, ilerilik,
adelet fikirleri Tanzimat şiirlerini başlıca temalarıdır. Tanzimat’ın ikinci dönem şiirlerinde
yine bu temalar ile birlikte aşk, ölüm vs, gibi fendi temalar ve felsefi düşünüşün ağır bastığı
görülmektedir.
18
Kaynak (Source):
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi II, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998
Akyüz, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, 1970, Ankara.
İstanbul, 1971.
Beyatlı, Yahya Kemal, Edebiyata Dâir, İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., İstanbul, 1984.
İstanbul, 1964.
Kaplan, Mehmet, Nesillerin Ruhu, 4. bs., Dergâh Yay., İstanbul, 1978.
Kaplan, Mehmet, Tevfik Fikret Devir-Şahsiyet-Eser, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1978.
Kaplan, Mehmet, Şiir Tahlilleri I-II, İstanbul, 1981-2000.
Namık
Kemal:
"Mukaddime-i
Celâl",
Yeni
Türk
Edebiyatı
Antolojisi
II,Hazırlayan:M.Kaplan, B. Emil, İ. Enginün, İstanbul, 1993.
Ercan), 19. baskı., İstanbul, 2000.
1989.
Özdemir, Emin, Türk ve Dünya Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yay.,Ankara, 1994.
Toros, Taha, Şair Ziya Paşa'nın Adana Valiliği, Yeni Adana Basımevi, Adana, 1940.
Turtural, Sadık Kemal, Zamanın Elinden Tutmak, Ecdâd Yay. 2. Baskı., Ankara, 1991.
19
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.1.7. Tanzimat Döneminde Roman
Hikaye ve roman meraklı vakaları anlamak, meraklı vakalar dinlemek ve sebeplerini
araştırmak gibi eski beşeri bir ihtiyaca cevap vererekten doğmuştur. Zamanla gelişerek edebi
bir tür haline gelmiştir.
Türk edebiyatında batılı roman 1861 den sonra başlar. Önce tanınmış Fransız romanlarından
çevrilmiş örnekler görülür. Kısa bir zaman sonra bunları yerli romanlar takip eder, bize ilk
romanı tercüme yolu ile Yusuf Kamil Paşa tanıtır (Fenelon’un Telemak’ı) 1859 tarihinde
yapmıştır. Daha sonra Ahmet Lütfü Efendi Arapça tercümesinden Robenson Crouseu, Teodor
Kasab 1871 de Monte Cristeu’yu, Recaizade M. Ekrem Topal Şeytan’ı, Şatobiryan Atalayı
Bernadi de Saif Pierden Poul ve Virgine Paul, Ahmet Vefik Paşa Voltaire’den Hikaye-i
Feylesofiye-i mikro megayı tercüme ederek Türk aydınları üzerinde geniş tesirler yaptılar.
Bu devirde eserleri en çok çevrilen romancılar arasında; La Martin, Aleksandır Huma, Oktav
Föye, Pol de Coc, Öjen Süeu, Tohnson de Teray, Frederik Sülye, Joul Verne gelmektedir.
Garp hikayeleri tarzında eserler ise; Ahmet Mithat efendinin Kıssadan Hisse (1870), Letaifi
Rifayetin ilk beş cüzü, Emin Nihat Beyin Müsameretname, Şemsettin Sami Beyin Taaşuk-ı
Talat-u Fıtnat’ı (1875), Namık Kemal’in İntibah (1876), Recaizade’nin Araba Sevdası (1889),
Namık Kemal’in Cezmi, Sami Paşazade’nin Sergüzeşt ve Küçük Şeyler, Nabizade’nin
Karabibik ve Zehra, H. Ziya Uşaklıgil’in Nedime gibi eserleridir.
İlk yerli hikâye Ahmet Mithat Efendinin Kıssadan Hisse (1870) adlı eseriyle edebiyatımızda
görülür. Letaif-i Rivayet Türk halkını okumaya alıştırmanın bir denemesidir.
Tanzimat devrinin Ahmet Mithat’tan sonra İkinci büyük romancısı da Namık Kemal’dir.
Edebiyatı sosyal fayda sağlamak için bir vasıta saydığından İntibah’ın ön sözünde insanın
eğlenirken de fayda göreceği bir takım şeylerle karşılaşabileceğini söyler. Bunun yanında
Türk hikayeciliği insan ruhunu tahlile çalışmalıdır görüşündedir. Vakaların gerçek ya da
gerçeğe yakın olmasını ister ve aynı zamanda vakanın içini bir cemiyetin yaşayış, düşünüş
tarzları ile doldurulması gerektiğini söyler.
Bu devirde esirlik müessesesi hayatın özelliğidir. Uzun zaman şark hikayesini besleyen bu
zengin kaynak hala mevcuttur. Hayatın bu kadar belirgin vasfını ilk muharrirlerimiz gözden
kaçırmamışlardır.
20
Recaizade Araba Sevdası adlı romanını ve Ahmet Mithat’ın Felatun Bey ile Rakım Efendi
romanı, ile örf ve adet mücadelesi edebiyatımızda akis bulur. Aynı konu İntibahta hissi
terbiyenin neticeleri şeklinde ele alınır.
Yeni nesirle ve yeni türlere açılmaya çalıştığımız dış âlemde Namık Kemal tabiatı, A. Mithat
Efendi hayatı vermeye çalışırlar. Cezmi tarihten ve şark şiirinin unsurlarından yararlanmaya
çalışmasına rağmen bazı tasvir ve portreleri ile garba yaklaşır. Sergüzeştte görülen tasvirlerde
bazı acemi haller göze çarpar. Tanzimat’ın son yıllarında kendisini göstermeye başlayan
natüralist ve realist eğilimin temsilcilerinden biri de Nabizade Nazım’dır. Zaman zaman devre
hakim romantizm atmosferinden kurtulamamışsa da Zehra ve Karabibik ile batı anlamındaki
realizme çok yaklaşmıştır. Hatta Karabibik’in ön sözünde realizm ve natüralizm hakkında
bilgiler bile vermiştir. Karabibik köyün bütün hayatını tam bir realizmle aksettirir. Realiteye
sadakat düşüncesi ile köylülerin şivesini aynen vermişti; fakat asıl başarısını Zehra’da
gösterir. Vakanın anlatılmasında, olayların geçtiği çevrelerin tasvirinde, karakter tahlilinde
tam bir realizm hâkimdir.
Kaynak (Source):
Balcı Yunus, Batılılaşma Açısından Roman, Aydın İlişkisi ve İlk Dönem Romanlarımızda
Aydınlar, Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, C.20, Sayı 153-154, Mayıs Haziran
2000.
İstanbul, 1971.
Birinci, Necat, “Ahmet Mithat Efendi'nin Önemli Bir Romanı: Müşahedat”, Kubbealtı
Akademi Mecmuası, Yıl:9, no;2, s.58 (Aktaran BALCI)
Finn, Robert P. ,Türk Romanı (İlk Dönem 1872-1900), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1984.
Gürsel, Nedim, “Hikâye”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, İstanbul,
1983
Ahmet Cevdet Paşa Vefatının 100. Yılına Armağan, TDV Yay.,Ankara, 1997.
Türk Romanı Özel Sayısı, Hece, 30.4.2002
İstanbul, 1964.
Kaplan, Mehmet, Hikâye Tahlilleri, Dergah Yayınları, İstanbul, 1979.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 2, Dergâh Yay., İstanbul, 1987.
Kaplan, Mehmet, Kültür ve Dil, Dergâh Yay., İstanbul, 1986.
Karpat, Kemal, Türk Romanında Sosyal Konular, Varlık Yayınları, İstanbul,1971.
Kaya, Muharrem, Türk Romanında Destan Etkisi, Kültür Bakanlığı, Ankara, 2004.
21
Kuntay, Mithat Cemal, Nâmık Kemâl Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında, c. II Kısım I,
Milli Eğitim Basımevi İstanbul, 1949.
Kurdakul, Şükran, Çağdaş Türk Edebiyatı, 2 c., İstanbul, 1986
Lekesiz, Ömer,“Yeni Türk Edebiyatında Öykü”, Öykücüler ve Öykü Anlayışları ve
Öyküleri ve Çözümlemeleri, 5 c., İstanbul, 1997-2001.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, 3 c., İstanbul, 1994.
1989.
Tarih Kurumu Yay. Ankara, 1975.
Özdemir, Emin, Türk ve Dünya Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1994.
Parla, Jale, Babalar ve Oğullar Tanzimat Romanının Epistomolojik Temelleri, İletişim
Yayınları, 2. Baskı., İstanbul, 1993.
Parlatır, İsmail, Tanzimat Edebiyatında Kölelik, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,
1987.
Türk Dil Kurumu, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK
Türkiye Kültür ve Sanat Yıllığı 1983-1997.
Yalçın, Alemdar, Sosyal ve Siyasal Değişimler Açısından Cumhuriyet Dönemi Türk
Romanı 1920-1946, Günce Yay., Ankara, 1992.
Romanı 1946-2000, Akçağ Yay.,Ankara, 2003.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
22
2.4.1.8. Eski Eleştiriden Yeni Eleştiriye
Tanzimat döneminin getirdiği en önemli yeniliklerden biri de tenkitte yapılan hamlelerdir.
Klasik ve tek yanlı tenkit anlayışı yerini, yavaş yavaş mukayeseli ve analitik tenkide
bırakmaya başlar. 1860'tan sonra batı kültürünün etkisinde kalan ve Türk edebiyatını
yenileştirmeye çalışan yazar ve şairler, Divân edebiyatının etkisiz hale getirilmesi
düşüncesinde birleşirler. Tanzimat edebiyatının ilk dönemindeki tenkitler Divân edebiyatının
esasları ve özellikleri üzerinde toplanır. Ziya Paşa ile Namık Kemal bu tenkitlere öncülük
eder.
Ziya Paşa, Hürriyet gazetesinde çıkan "Şiir ve İnşa" (1868) makalesinde Divân edebiyatına
hücum eder. Asıl Türk edebiyatının Halk edebiyatı olduğunu iddia eder. "Gayrı milli ve suni"
olmakla suçladığı Divân edebiyatını, daha sonra 1874'te kaleme aldığı "Hârâbat
Mukaddimesi"nde tekrar savunmak durumunda kalınca kendisiyle çelişkiye düşer.
Namık Kemal, 1866'da Tasvir-i Efkâr'da çıkan "Lisân-ı Osmanî'nin Edebiyatı Hakkında
Bazı Mülâhazatı Şâmildir" adlı makalesinde, Divân edebiyatına sistemli bir şekilde hücum
eder. Ziya Paşa'nın "Hârâbat" adlı eserinin mukaddimesindeki görüşlerini "Tahrib-i
Hârâbat" ve "Ta’kib" adlı eserlerinde tenkit eder.
Tanzimat döneminde tenkit edilen konulardan biri de yeni edebiyatın dilidir. Şinasi,
"Tercümân-ı Ahval" ve "Tasvir-i Efkâr" gazetelerinin ilk sayılarının ön sözlerinde bu
konulara değinir. Dil konusundaki en ateşli tartışmalar Recaizade Mahmut Ekrem ile
Muallim Naci arasında geçer.
Recaizade Mahmut Ekrem; Ta'lim-i Edebiyat ve Zemzeme ön sözünde, Takdir-i Elhan ile
Pejmürde adlı eserlerinde hem eski edebiyatı hem de Muallim Naci'nin eski edebiyat
hakkındaki görüşlerini tenkit eder. Muallim Naci de bu yazılara "Saadet" gazetesinde cevap
verir. Muallim Naci bu yazıları Demdeme (1886) adı altında yayımlamıştır.
1880-1886 yıllan, Batı kökenli edebi tür ve akımlarla ilgili tartışmalar bakımından çok
hareketlidir. A. Mithat, İsmail Hakkı, Beşir Fuat ve Nâbizade Nâzım arasında roman
üzerine yapılan tartışmalar ayrı bir değer taşır. Bu dönemde yapılan tartışmalar, Doğu-Batı
edebiyatlarının mücadelesi çerçevesinde olmuştur. Bu dönem, Divan edebiyatı için yıkıcı;
Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatı için yapıcı bir özellik gösterir.
Kaynak (Source):
Balcı Yunus, Batılılaşma Açısından Roman, Aydın İlişkisi ve İlk Dönem Romanlarımızda
Aydınlar, Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Cilt 20, Sayı 153-154, Mayıs Haziran
2000
23
İstanbul, 1971
Ercilasun, Bilge, İkinci Meşrutiyet Devrinde Tenkit, Türk Kültürü Araştırma.
Finn, Robert P., Türk Romanı (İlk Dönem 1872-1900), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1984.
1983
İstanbul, 1964.
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, C. I, Türkiye Yayınevi, 2. Baskı., İstanbul, 1967
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, Dergâh Yay., İstanbul, 1976.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar II, Dergâh Yay., İstanbul, 1987
Karpat, Kemal, Türk Romanında Sosyal Konular, Varlık Yayınları, İstanbul,1971.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, 3 c., İstanbul, 1994.
1989.
Oktay, Ahmet, “Eleştiri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, Ankara: 1983
Yayınları., İstanbul, 1993.
24
Türk Romanı Özel Sayısı, Türk Yurdu, c;20, , Ankara, 2000
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
25
2.4.1.9. Dil ve Sözcük alanında büyük eserler dönemi
Türk dili ve edebiyatı alanında yapılan çalışmaların tarihi oldukça eskidir. İlk sözlük çalışması
olarak kabul edilen Kaşgarlı Mahmud’un “Divan ü Lügat-it Türk” (1072-1074). Adlı eseridir.
Türk dünyasında hazırlanan Kıpçakça sözlükler, Çağatayca sözlükler ve Osmanlıca sözlükler
olmak üzeri üç bölümde incelenmektedir.
Osmanlı‘da manzum sözlükler de hazırlanmıştır. Bunlar arasında Sünbülzade Vehbi’nin
“Tuhfe-i Vehbi”si, uzun yıllar okullarda ders kitabı olarak okutulmuştur. 18 yüzyıl’a kadar
Türkçe söz varlığını esas alan çalışmalara pek rastlanmamaktadır. Bu yüzyıl’da Esat Mehmet
Efendi’nin, “Lehçet-ül Lugat”, Tebrizli Hüseyin Bin Halefi’in “Burhan-ı Katı” adlı sözlükleri
de bulunmaktadır. Mütercim Asım’ın ikinci önemli çevirisi de kısaca “Kamus Tercümesi”
adıyla anılır. Muhammed Firuze BADİ’nin arapça “kamus-ül muhit” adlı sözlüğüde mütercim
ASIM tarafından, üç çilt olarak 1810 yılında “El-okyanus-ül-basit fi tercemet-il-kamus-ül
muhit” adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir.
Bu dönemde hazırlanan sözlüklerin hemen tümü Osmanlı Türkçe’sinin sözvarlığını saptamayı
amaçlamaktadır. Ahmet Vefik Paşa’ nın iki cilt olan “Lehçe-i Osmani” (1876) adlı eseri o
dönemin Türkçe’sinin sözvarlığını Arap alfabe sistemi içindeki tanımlarıyla ve örnek
cümleleriyle vermektedir. Sir James Wiliam’ın “Redhause” sözlüğü ve iki ciltten oluşan
“kitab-ı maani-ül-lehçe” adlı Türkçeden-İngilizceye sözlüğünde, Arapça ve Farsça sözcükleri’
de derlemiştir. Muallim Naci’nin “Lugati Naci” adlı eseri ise Osmanlıca bir sözlüktür. Bu
sözlük Osmanlıca’daki Arapça ve Farsça sözcüklerin tanım ve karşılıklarını içerir. Dönemin
en başarılı sözlüğünü Şemsettin Sami hazırlamıştır. Bu başarılı eser “Kamus-ı Türki” dir.
Daha sonra bu eser iki kez “Hayat-Büyük Türk Sözlüğü” (1969-1971) ve üç cilt olan “Temel
Türkçe Sözlük kamus-ı Türki” (1985) adlı sözlüğü’ de kimi ekleme ve değiştirmelerle
yalınlaştırılarak yayınlanmıştır. Şemsettin Sami’ de o dönemin Türkçe’sindeki yerli ve
yabancı sözcükleri tanımlarıyla ve bazen de örnek tümceleriyle vermektedir. Bu sözlüğün
sözü edilmesi gereken bir yönünde bir takım önerilerde bulunmasıdır. Şemsettin Sami kimi
maddelerde yabancı bir sözcüğün yerine yaygın olmayan Türkçe’sinin kullanılmasını
önermektedir. Ali Nazima’de yüksek okullar için hazırladığı “Mükemmel Osmanlı
lügatı”(1902) adlı kitabında Arapça ve Türkçe sözcüklerin tanımlarını ve öztürkçe
karşılıklarını vermektedir. Ali Seydi’nin hazırladığı resimli “Kamus-ı Osmani” de Osmanlıca
sözcüklerin yanı sıra Türkçe sözcükler de vardır. Meşrutiyet döneminde de dil ve sözlük
konusunda çalışmalar yapılmıştır. Maarif Nezareti tarafından kurulan Tedkikal-ı Lisaniye
Heyetince, geniş bir Osmanlıca sözlük hazırlanması kararlaştırılmış, ama ne yazık ki bu tasarı
bir türlü gerçekleştirilememiştir.
Kaynak (Source):
Altar, Cevat Memduh, 15.Yüzyıldan Bu Yana Türk ve Batı Kültürlerinin Karşılıklı
Balcı, Yunus, Batılılaşma Açısından Roman, Aydın İlişkisi ve İlk Dönem Romanlarımızda
Aydınlar, Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Cilt 20, Sayı 153-154, Mayıs Haziran
26
2000
İstanbul, 1971.
İstanbul, 1971
Beyatlı, Yahya Kemal, Edebiyata Dâir, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1984.
Birand, Kâmuran Aydınlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimata Tesirleri, A.Ü. İla
hiyat Fakültesi Yay., Ankara, 1955.
Ercilasun, Bilge, İkinci Meşrutiyet Devrinde Tenkit (1. Türkçü Tenkit), Türk Kültürü
Araştırma
Finn, Robert P.,Türk Romanı (İlk Dönem 1872-1900), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1984.
1983.
İbnülemin Mahmut Kemâl İnal, Son Asır Türk Şairleri, C.I, Dergah yay., İstanbul, 1988
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, Dergâh Yayınları, 2. bs.,1976.
Karpat, Kemal, Türk Romanında Sosyal Konular, Varlık Yayınları, İstanbul, 1971.
Levend, Agâh Sırrı Türk Dilinin Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yay.,Ankara, 1972
1989.
Oktay, Ahmet, “Eleştiri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, Ankara: 1983
Yayınları., İstanbul, 1993.
27
Türk Romanı Özel Sayısı, Türk Yurdu, c.20, Ankara, 2000
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
28
T.C.
DİL VE EDEBİYAT
TÜRK EDEBİYATI
SERVET-İ FÜNUN EDEBİYATI (1896-1901)
EKİM - 2009
ANKARA
29
2.4.2. Servet-i Fünun Edebiyatı (1896-1901)
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Servet-i Fünûn Edebiyatı
Tanzîmat’ın ilânı ile Batı’ya yönelişi resmî hüviyet kazanmış olan Osmanlı Devleti’nin
edebiyatı da Batı edebiyatına yönünü çevirmiş bulunmaktadır. Servet-i Fünûn Edebiyatı ya da
Edebiyât-ı Cedîde dediğimiz edebî safha, Tanzîmat’la başlayan yenilenme sürecinin nazım ve
nesirde bilinçli ve başarılı bir safhasıdır.
Servet-i Fünûn Edebiyatı, Servet-i Fünûn dergisinde bir grup edebiyat sevdalısı gencin
1896’da bir araya gelmesiyle ortaya çıkar. Derginin başına Recâizâde Mahmud Ekrem’in
tavsiyesiyle getirilen Tevfik Fikret, toplaşmanın merkezindeki isimdir. Dergiye devam eden
isimler şunlardır: Cenâb Şehâbeddin, Hüseyin Suad, Ali Ekrem, Hüseyin Sîret, Mehmed
Rauf, Fâik Âli, Süleyman Nazif, Hâlid Ziyâ Uşaklıgil, Hüseyin Câhid, Müftüoğlu Ahmet
Hikmet, Saffet-i Ziyâ, Ahmed Şuayb.
Topluluğun gençlerinin tamamı önceki kuşaktan Abdülhak Hâmid’i ve Recâizâde Mahmud
Ekrem’i şiirde; Sami Paşazâde Sezâi’yi ise nesirde rehber kabul ederler. Türk edebiyatına
yeni bir zevkin kapılarını aralayan gençler, çoğunca birbirlerinden ilhamla yeni hamleler
geliştirmeye çalışırlar. Şiirde rehber Tevfik Fikret ve Cenab Şehâbeddin; romanda rehber ise
Hâlid Ziya ve Mehmed Rauf olur. Servet-i Fünûn dergisinin “yeni edebiyat”a kapılarını
aralayan tavrı karşısında “eski edebiyat”ı benimseyen ve savunan Mâlumât adlı derginin
tavrının keskinleşmesi, grubun topluluk ruhunu kuvvetlendirmiş, eskiler-yeniler mantığı
birçok polemiğin kaynağını oluşturmuştur. Mâlumât’ın yazı kadrosu da adeta edebiyatta arzu
edilen yenilik hamlelerine karşı olan zümreyi temsil etmiştir. Muallim Nâci başta olmak üzere
Müstecâbîzâde İsmet, Mehmed Celâl, Ahmed Râsim diğer bazı muhalif isimlerdir. Muallim
Nâci, dikkatle incelendiğinde yeni şiir karşıtı olmadığı anlaşılacaktır; ancak, süreç duygusal
bir karşıtlık algısı doğurmuştur.
Muhalif grubun yeniliklere yönelik itirazları ile kendilerini ifade eden Servet-i Fünûn şâir ve
nâsirleri, bilhassa Ahmed Midhat Efendi’nin “dekadanlık” suçlaması ardından ateşli
savunmalara girişirler. Üç yıl kadar süren polemikler ardından karşı grup üzerinde mutlak
zafer kazanan topluluk; eleştiriler, desteğe ve kabule dönüşünce önemli bir varlık sebebini
yitirdiğinden bocalar.
Dışarıya karşı topluluğu koruma kastıyla hareket eden Servet-i Fünûncular, bu durum ortadan
kalkınca bir müddet sonra kendi içlerinde ayrılıklara düşerler. İlk iç tenkit Ahmed Şuayb’ten
gelir. Edebiyatlarının hep ferdî duygular ve aşkı incelemesinin ileride kısırlaşmaya yol
açacağını söyleyen Ahmed Şuayb’i, Ali Ekrem’in şiir kusurlarından söz eden yazısı takip
eder. Ali Ekrem’in topluluktan ayrılması ve 1901’de Tevfik Fikret’in yazı işleri müdürlüğünü
bırakması dağılma sürecinin başladığının işaretleridir. Hüseyin Câhid’in “Edebiyat ve Hukuk”
adlı tercüme bir yazısının tehlikeli bulunarak derginin altı hafta kapatılması, topluluktan bazı
isimlerin İstanbul’dan uzaklaştırılması topluluğun dağılma sürecini hızlandırır.
Servet-i Fünûn Edebiyatı 1896’da dergi etrafında toplanan bir grup genç edip ile başlamış,
1901’de yine dergi çevresinden topluluğun dağılmasıyla nihayet bulmuştur.
30
Kaynak (Source):
Akay, Hasan, Servet-i Fünûn’da Şiir Estetiği, Kitabevi, İst.1998.
Aktaş, Şerif, Yeni Türk Şiiri ve Antolojisi 1-2, Akçağ Yay., Ank.1998.
Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İnkılâp Yay.,Ank. 1990.
Ercilasun, Bilge, Servet-i Fünûn’da Edebî Tenkit, KB.yay., Ank.1981.
Ercilasun, Bilge, Ahmet İhsan Tokgöz, “Servet-i Fünûn Dergisinin Tarihçesi”, Ank.1996.
Ercilasun Bilge, “Servet-i Fünûn Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C.3, Ank.1992.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, Dergâh Yay., İst.1998.
Kaplan Mehmet, Tevfik Fikret, Devir-Şahsiyet-Eser, Dergâh Yay., İst.1990.
Kerman, Zeynep, Yeni Türk Edebiyatı İncelemeleri, Akçağ Yay., Ank.1998.
Kolcu, Ali İhsan, Servet-i Fünûn Edebiyatı, Salkımsöğüt Yay., Erzurum 2008.
Mehmet Rauf, Edebî Hatıralar, (Hz. Mehmet Törenek), Kitabevi, İst.1997.
Okay, Orhan, Servet-i Fünûn Şiiri, Atatürk Ün. Fen Edb. Fak., Erzurum 1992.
Özgül, M. Kayahan, Müftüoğlu Ahmed Hikmet’in mektup, Şiir ve Günlükleri, MEB.Yay.,
Ank.1996.
Özön, Mustafa Nihad, Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İst. 1941.
Sevük, İsmail Habib, Avrupa Edebiyatı ve Biz 1-2, Remzi Kitabevi, İst.1940.
Sevük, İsmail Habib, Edebî Yeniliğimiz, İst.1932.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, Edebiyat Üzerine Makaleler, Dergâh Yay., İst. 1996.
Törenek, Mehmed, Servet-i Fünûn Şiiri, Atatürk Ünv. Yay., Erzurum 2001.
Uşaklıgil, Hâlid Ziya, Kırk Yıl, İnkılâp ve Aka Yay., İst.1969.
Ünaydın, Ruşen Eşref, Diyorlar ki, İst.1972.
Yalçın, Hüseyin Câhid, Edebiyat Anıları, İş Bankası Yay., İst.1975.
Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ank.2004.
Kaynağı Hazırlayan/Emeği
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Yrd. Doç. Dr. Nesime Ceyhan
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
31
2.4.2.1. Edebiyatımızda İlk Grup Hareketi, Akımı
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Servet-i Fünûn Edebiyatı, Edebî
Akım.
Yirmi otuz yaşlar arasında başka başka mekânlarda yetişmiş, orta halli ailelerin iyi tahsil
görmüş bir grup genci, İstanbul’da 1896 yılında buluşacaktır. Doğumları 1870’li yıllara
rastlayan bu gençler dünyanın ve yaşadıkları ülkenin süratle değiştiği bir devrin insanlarıdır.
Osmanlı alenî bir çöküşü yaşamaktadır: Tunus, Mısır, Girit işgal edilmiş, Rusya ile savaş
başlamış, İstanbul, korku, panik ve ciddi bir fakirlikle yüz yüze gelmiştir. Burada sultan
Abdülhamid devrinin şüpheci idaresi de anılmalıdır.
Çoğu orta halli memur çocuğu olan bu nesil, Batı dilleri ve sanatı ile erkenden tanışmış ve
Batı edebiyatının o dönemi saran bireysel romantizmine sığınmayı tercih etmişlerdir. Bu
tercihe sebep iki unsurdan biri, mizaçları; ikincisi ise, uzaklaşmaya (atılmaya) razı
olamayacakları devlet memuriyetleridir.
Servet-i Fünûn dergisi, bir beyanname ile ortaya çıkmadığı gibi, her hafta Tevfik Fikret’in
evinde ya da dergi bürosunda toplanan edîblerin, edebiyatı şekillendirmek için özel bir
gayretleri de olmamıştır; ancak bu tabii buluşma, Türk edebiyatının ilk grup hareketi olarak
edebiyat tarihlerinde yerini almıştır. Bu durumu Halid Ziya, Kırk Yıl’da şöyle ifade eder :
“Bu söyleşme- konuşmalarının arasında Edebiyât-ı Cedîde ileri gelenlerinin kendi görüş ve
inançlarına, sanat anlayışlarına, nazımda, düzyazıda sözün kısası dile ilişkin her konuda görüş
alışverişi ettiklerine, sanki bu alanda özel bir bağlaşmanın koşullarını ve temel ilkelerini
saptadıklarına olasılık verenler olmuştur. Ne bu bir araya gelişlerde, ne de nerede olursa olsun
ikisinin dördünün bir buluşmalarında bu türden bir anlaşma olduğuna inanmak, çocukça
sanma olur. (...) Edebiyât-ı Cedîde denen edebiyat hareketinde onları birleştiren yalnız bir şey
vardı ve ancak o şey, yazdıklarına egemen olan bağı meydana getirirdi: Zevk...
Onlar sadece sanattan alınan zevkte birliktiler. Aynı şeyleri beğenirler, aynı şeylerden uzak
kalırlardı.(...) Batılıların “Birbirine benzeyenler, buluşurlar.” Sözünü tersine çevirerek
“Birbiriyle buluşanlar, benzeşirler.” Biçimine dönüştürürsek, aynı güçte bir gerçeği dile
getirmiş oluruz.”(s.498)
Bir kez toplandıktan ve muhaliflere karşı kendilerini cephe gibi düşündükten sonra, “bizden”
ve “onlardan” anlayışı ile “Edebiyât-ı Cedîde” yanlıları ve karşıtları netleşmiş, edebî
meseleleri ve denenen/benimsenen yenilikleri izah eden kalemler, topluluğun felsefesini de
izah etmiş konumuna geçmişlerdir.
1896-1901 yıllarında hararetli edebî tartışmalarla bir devrin edebiyat dünyasını şekillendiren
bu gençler, edebiyatın Batılılaşması yolunda fikirden, başarılı icraya geçişi de temsil ederler.
Kaynak (Source):
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
33
2.4.2.2. Akımın Özellikleri
Anahtar Kelimeler: Yeni Türk Edebiyatı, Servet-i Fünûn, Akımın Özellikleri
Servet-i Fünûn dergisi etrafında buluşan edebiyatçıların edebiyatı yenileştirme gayretleri
ağırlıklı olarak şiir etrafında gerçekleşir. Bunda Cenab Şehâbeddin’in etkisi büyüktür. Grup,
bir önceki nesilde Abdülhak Hâmid’in şiirin şeklinde gerçekleştirdiği yenilikleri, Fransız
şiirinden “sone”, “terzarima” gibi nazım türlerini getirerek genişletirler. Yaygın vezinleri terk
ederler; vezni parçalayarak “müstezat” aracılığıyla serbest şiir denemeleri yaparlar. Aruz
vezni kullanımına devam edilir; ancak konuya göre vezin seçme, aynı şiirde farklı vezinler
kullanma yaygınlaşır.
Kafiye meselesinde göz için değil, kulak için kafiye uygun bulunur. Şiirin iç âhengi
aliterasyonlarla yakalanmaya çalışılmıştır. Şiirde parça güzelliğinden ziyade bütün güzelliği
esas alınır. Anjambmanlarla şiir, nesre yaklaştırılmaya çalışılır.
Şiirin konusu da genişler. Ferdî his ve hayallerin yanında, hayal-hakikat çatışması, aşk, tabiat
ve aile, başlıca temalar arasındadır. Parnasizm ve Sembolizm tesiri ile şiire müzik ve resim
dahil olur. Şiirde iç mûsikînin önemi sıkça dile getirilir. Tevfik Fikret ve Cenab Şehâbeddin,
bu meselede de öncü isimlerdir.
Şiir dili Arapça ve Farsça kelime ve hayallere teslim edilir. Hatta yeni terkipler icad
edebilmek için şâirler sözlük karıştırmaya kadar varırlar. Keşfedilen hayâl Batılı, onu
karşılayacak terkip ise Doğuludur: Saat-i semen-fâm (yasemin renkli saat), berf-i zerrîn (altın
renkli kar), havf-ı siyâh (siyah korku) gibi. Şiirdeki yeni imgeler, onların “Dekadanlık”la
suçlanmalarına yol açmıştır. Bu tavır, topluluğu Tanzîmat edebiyatçılarının dilde sadeliğe
yönelik çabalarının tam tersi bir istikamete sürüklemiştir.
Servet-i Fünûn edebiyatının “Sanat, sanat içindir.” düsturundan hareketle ortaya koyduğu
ferdî edebiyat; nesirde, melankolinin ağır bastığı, soyut meselelerin ve rûhî sıkıntıların öne
çıktığı, dili ağır bir yapıyı ortaya çıkarmıştır. Bunu, bütünüyle devrin siyasal atmosferine
bağlamak gerçekçi değildir.
Bilhassa şiirlerde ve mensur şiirlerde karşılaştığımız kaçış psikolojisi ile tabiatı yeniden
yorumlama ve esere dahil etme, dönemin ayırt edici özelliklerindendir. Bir önceki neslin
“güzel olan her şey” şiire konu olabilir felsefesi, bu dönemde “her şey” şiire konu olabilir
düsturuna dönüşmüştür. Küçük şeyler, şiire konu olmuştur.
Kısa hikâyenin bir tür olarak edebiyatımızda yerini alması bu dönemdedir. Hâlid Ziya, devrin
kısa hikâyesinde önemli bir yapı taşıdır. Mensur şiir de bu dönemde ilgi görmüş bir türdür.
Batılı mânâda ilk başarılı romanlarımız bu dönemde kaleme alınmıştır. Roman tekniği bu
dönemde oturmuş, kahramanların konuşturulmasında bir önceki dönemde yaygın olan
kusurlar ortadan kalkmıştır. Romanda romantizmden realizme yöneliş vardır. Eylül’le birlikte
Türk edebiyatının ilk psikolojik romanı da yazılmış olur. Aşk-ı Memnu’, devrin sosyal
hayatına örtülü bir dikkati temsil eder. Bu iki roman, “kadın”ın psikolojisi ve var oluş
meselesi ile ilgili de önemli iki eserdir. Romanların en büyük kusuru dillerinin sanatlı
söyleyişe yenik düşmesidir; ayrıca hem şiirde hem hikâye ve romanda Fransız sentaksı
Türkçeye bu dönemde yoğun bir biçimde dahil olmuştur. Ah, oh, of gibi ünlemler yoğun
olarak kullanılmıştır.
34
Kaynak (Source):
Akay, Hasan, Cenâb Şehâbeddin’in Şiirleri Üzerine Stilistik Bir Araştırma, Kitabevi,
İst.1998.
Korkmaz, Ramazan, “Servet-i Fünûn Topluluğu (1896-1901)”, Türk Edebiyatı Tarihi, KB
Yay., İst. 2006.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İletişim Yay., İst.1983.
Okay, Orhan, Sanat ve Edebiyat Yazıları, Dergâh Yay., İst.1990.
Özgül, M. Kayahan, Resmin Gölgesi Şiire Düştü, YKY, İst.1997.
Özgül, M. Kayahan, Müftüoğlu Ahmed Hikmet’in mektup, Şiir ve Günlükleri, MEB.Yay.,
Ank.1996.
Özön, Mustafa Nihad, Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İst. 1941.
Sevük, İsmail Habib, Avrupa Edebiyatı ve Biz 1-2, Remzi Kitabevi, İst.1940.
Sevük, İsmail Habib, Edebî Yeniliğimiz, İst.1932.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
35
2.4.2.3. Servet-i Fünun’un İki Büyük Şairi
Tevfik Fikret
Anahtar Kelimeler: Yeni Edebiyat, Servet-i Fünûn Şiiri, Tevfik Fikret
1867 yılında İstanbul’da dünyaya gelir. Küçük yaşta annesini kaybeden Fikret, ananesi ve
yengesi tarafından büyütülür. Dokuz yaşında Galatasaray Sultanisi’ne başlar. Lisede edebiyatı
Muallim Naci, Muallim Feyzi ve Recâizâde Mahmud Ekrem’den öğrenir. Edebiyat
karşısındaki tercihlerinin netleşmesinde bu zıt mizaçlı hocalarının tesiri büyüktür.
Galatasaray Sultanisi’ni birincilikle bitiren Fikret, önce Hâriciye Nezareti’nde işe başlar,
ardından Sadaret Mektûbi Kalemine, ardından tekrar Hariciye Nezareti’ne geçer.
İlk şöhretini 1891’de Mirsad dergisinde açılan iki yarışmada,“Tevhid” ve “Padişaha övgü”
konulu eserleriyle aldığı birincilikle elde eder. Edebî faaliyetlerinde yoğunlaşması bu
hadiseden sonradır.
Recâizâde Mahmud Ekrem’in Fikret’i Servet-i Fünûn dergisinin başına tavsiye etmesi, Fikret
için de bu dergi etrafında teşekkül edecek edebî toplaşma için de önemli bir eşiktir. Fikret’in
Robert Kolej’deki edebiyat hocalığı da bu tarihte başlar.
Fikret, muhalif ve huzursuz bir mizaçtır. Bunda fizyolojik rahatsızlıklarının da etkisi vardır.
II.Abdülhamid devrinin kapanması için şiddetle arzuladığı II. Meşrûtiyet’in ilânı ile kısmen
durulsa da yeni İttihatçı idare ile de uyuşamaz. Tüm yalnızlığı ve ıstırabıyla 1915’te vefat
eder. Rübâb-ı Şikeste (1900), Haluk’un Defteri (1911) ve Şermin (1915) hayattayken
batırdığı kitaplarıdır.
Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret’in şiirini hayatının iki evresine göre tanzim etmiştir: İlk evre,
Muallim Nâci ve Muallim Feyzi tesiriyle Dîvan şiiri kaideleri ve âhengine bağlı “Gençlik
Devresi (1880-1896)”; ikinci evre ise Recâizâde Mahmud Ekrem’in açtığı yolda, daha
sonraları da kendi gayretiyle ilerlediği, Batı şiirinin rehberliğinde gelişen “Olgunluk Devresi
(1896-1915)”.
Şiir zevkinin oluştuğu Gençlik Devresinde Fikret, Batılı şiiri ve şâirleri de tanımaya
çalışmıştır. Hatta şiir tercümeleriyle meşgul olduğu bilinmektedir.
Olgunluk Devresinin ilk safhası Servet-i Fünûn dergisi etrafında gelişir. Burada Fikret, “Sanat
için sanat.” ilkesine bağlı fediyetçi bir anlayışla hareket eder. Hayâl, aşk, sanat, aile, fakirlik
ve bilhassa merhamet konulu şiirlere yönelir. Aynı zamanda ressam olan Fikret’in tablo altı
şiir yahut bir tablodan hareketle yazdığı şiirler, şiirde tabiat algısının da yenilendiğine
işarettir. Tabiatı kendi ruh hâlinin şerhi için aracı kılma da Fikret’in metotlarından biri
olmuştur. Bu neslin topyekûn yaşadığı kaçış, uzak ve huzurlu iklimlere gitme psikolojisi
Fikret ve eserleri için de söz konusudur. Olgunluk devresinin ikinci kısmı, derginin
dağılmasından sonraki süreci kapsar. Fikret’in eleştirel bakışı ve duyarlı aydın psikolojisi
zamanla hırçınlığa ve kötümserliğe dönüşür; ayrıca 1908 II. Meşrûtiyet’i ile beklediklerini
bulamaması da hayâl kırıklığını derinleştirecektir. Sosyal meselelere dair dikkatinin
yoğunlaşması, eleştirel şiirlerinin artması, bu evrededir.
Şiirlerinde tematik yoğunluk, aşk (Tesadüf), aile (Hemşirem İçin), tabiat (Beyaz yelken),
sanat (Peri-i Şi’rime), gündelik hayatın aksi (Sarhoş), vatan sevgisi (Hasan’ın Gazası), felsefî
36
ve dînî konular (Tefekkür, Sabah Ezanında), meşhurların portreleri (Timsâl-i Cehâlet) ve
çocuk şiirleri (Şermin) etrafındadır.
Fikret, nazım şekilleri olarak eski şiirin nazım şekillerini kullanmakla beraber, yenilik olarak
serbest müstezadın kullanım alanını genişletmiştir. Şiirlerinde bend kullanımı yanında
sonnet’i tercihi de vurgulanmalıdır. Kulak için kafiyeden yana olan Fikret şiir içi musikiyi
önemsemiş ve başarılı uygulamalar yapmıştır. Bunda aruz vezninin farklı kalıplarını aynı
şiirde denemesi yanında konuya uygun vezin seçimi de etkili olmuştur.
Kaynak (Source):
Özgül, M. Kayahan, Ali Ekrem Bolayır’ın Hatıraları, Ank. 1991.
Parlatır, İsmail, Recâizâde Mahmud Ekrem (Hayatı-Sanatı-Eserleri), AKM Yay.,
Ank.1995.
Parlatır, İsmail, Ali Ekrem Bolayır, KB Yay., Ank.1987.
Perin, Cevdet, Tanzimat Edebiyatında Fransız Tesiri, İst. 1946.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
37
2.4.2.3. Servet-i Fünun’un İki Büyük Şairi
Cenap Şehabeddin
Anahtar Kelimeler: Yeni Edebiyat, Servet-i Fünûn Şiiri, Cenâb Şehâbeddin
1870’te Manastır’da doğdu. Gülhane Askerî Rüşdiyesi’nin, ardından Askerî Tıbbiye’yi
bitirdi. Edebiyata yakınlığı öğrencilik yıllarına dayanır. Şeyh Vasfi arcılığıyla Muallim Nâci
ile tanışır. İlk şiirlerinde bu iki ismin etkisi büyüktür.
Tıbbiyeyi bitirdikten sonra ihtisas için gönderildiği Paris’te Batı edebiyatını yakından
tanıyacaktır. Devrin şöhretli Fransız şâirlerini tanıma fırsatı bulacak, bilhassa Verlaine’i ve
Sembolistleri beğenecektir.
İstanbul’a dönüşü ardından Mersin ve Rodos’a karantina doktorluğu görevine atanır. Bu arada
Hazîne-i Fünûn, Mâlûmat, Maarif ve Mekteb dergilerinde şiirler yayımlamaktadır. Tevfik
Fikret’in onun şiirlerini öven bir yazısından sonra devrin ve Servet-i Fünûn’un önemli şâirleri
arasında yerini alır.
Ahmed Midhat Efendi’nin Servet-i Fünûnculara yönelttiği “Dakadanlar” suçlamasının
kaynağı şâirin “Terâne-i Mehtâb” adlı şirindeki “saat-i semen-fâm” (yasemin renkli saatler)
terkibi olmuştur. Cenab Şehâbeddin, bu suçlama ardından “Sembolizm nedir?” adlı yazıyla,
dergi edibleri de diğer başka yazılarla suçlamaya cevap verirler. Yeni şiir yanlıları, bu
tartışmanın ardından uzun süre, suçlamalardan hareketle kendilerini ifade etme imkânı
bulacaklardır.
Aldığı eğitimle paralel olarak Cidde’de, Suriye’de ve İstanbul’da Sıhhiye Nezaretine bağlı
olarak görevler yapar. Bir ara siyasete atılır. Çeşitli dergilerde şiir, makale, gezi yazısı ve
mizahi yazılar yazmaya devam eder.
Yeni Lisan Hareketi’nin (1911) dilde sadeleşme hareketine karşı çıkar. 1914’te Darülfünûn
Edebiyat Fakültesi Fransızca tercüme hocalığına atanan Cenab, kısa zaman sonra Batı
edebiyatı profesörlüğüne getirilir.1919’da Darülfünûn Osmanlı Edebiyatı Tarihi müderrisi
olur. Millî Mücadele’ye muhalif tavrı büyük tepki toplayan şâir, Cumhuriyet’in ilânından
sonra köşesine çekilir. 1934’te vefat eder.
İlk gençlik şiirlerini Tâmât (1887) adlı eserinde toplar. Diğer şiirlerini Evrâk-ı Leyâl adı
altında toplamayı istemişse de mümkün olmamış vefatı ardından tüm şiirleri toparlanarak
basılmıştır. Hac Yolunda önce tefrika olarak yayımlanmış (1909, Servet-i Fünûn), 1925’te
ayrıca basılmıştır. Sûriye Mektupları, Avrupa Mektupları, Evrâk-ı Eyyâm, Âfâk-ı Irak,
Nesr-i Harp, Nesr-i Sulh, Tiryâki Sözler, Cenâb’ın mektup, izlenim, makale ve özlü
sözlerini içeren eserleridir. Yalan, Körebe, Merdud Aile Küçük Beyler, piyes olarak
yazdığı eserlerdir.
Servet-i Fünûn şiiri estetiğinin mimarı sayabileceğimiz Cenab Şehâbeddin, bu devrin büyük
ismi olarak parlamış ve orada kalmıştır. Bunun sebebi büyük ölçüde şiir ve nesir dilinde aşırı
sanatlı söyleyişte direnmesi olarak görülebilir. Diğer yanda Millî Mücadele’ye karşı tavrı ile
sosyal olaylara paralel bir refleks olarak parlayan Millî Edebiyat’a muhalif cephede kalması,
edebiyatta “daha yeni”yi müdafa eden grup karşısında “eski” durumuna düşmesi, onu
edebiyat dünyasında yalnız bırakmıştır.
Şiirde ilhamdan daha fazla, gayretin gerekliliğine inanan şâir, sözcüğün ve söz kalıplarının
âhengini, şiirde ses’in temel meselesi olarak önemser. Fikret, bu noktada ilhâma yaslanan bir
38
şâirdir. Şiirde ses meselesine duyduğu hassasiyet, şiirde hiç kullanılmamış sözcüklerin Cenâb
tarafından şiire sokulmasına sebep olmuştur. Aynı hassasiyet aruza sıkı sıkıya yaslanmasını
sağlar. Cenâb, hece veznine şiddetle karşıdır. Şiiriyle resim yapma, zihinlerde tablo oluşturma
gayreti, Parnasyenlerden geçen ve Fikret’i de etkilemiş olan bir unsurdur. Şiirlerinde kapalı
mekân tasvirleri, insan tasvirleri, tabiat tasvirleri öne çıkmıştır.
Kaynak (Source):
İst.1998.
Enginün, İnci, Cenâb Şehâbeddin, KB Yay., Ank.1989.
Ank.1995.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, 19.Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İst.1988.
Tarakçı, Celâl, Cenâb Şehâbeddin’de Tenkid-Dil-Sanat ve Edebiyat Hakındaki
Görüşleri, Samsın 1986.
39
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
2.4.2.4. Akım İçinde Yer Alan Diğer Şairler
Anahtar Kelimeler: Yeni Edebiyat, Servet-i Fünûn Edebiyatı, Dönemin İkinci Derece
Şâirleri
Servet-i Fünûn hareketinin yenilik sıfatıyla ortaya koyduğu ve süratle netice aldığı en önemli
tür, şiirdir; çünkü topluluğa dahil görünen isimlerin birçoğu şâirdir. Tanzîmat
edebiyatçılarının bilhassa şiirin şekline dair tam olarak gerçekleştirmeyi başaramadıkları
değişiklikler bu devirde gerçekleştirilmiştir. “Her şey”in şiire konu olabileceği serbestisinden
hareketle şiirin konusu biraz daha genişlemiştir. Servet-i Fünûn şiiri dendiğinde Hüseyin
Sîret, Hüseyin Suat, Ali Ekrem, H. Nâzım (Ahmed Reşid Rey), Süleyman Nesib, Süleyman
Nazif, Fâik Âli ve Celâl Sâhir adları dergi etrafındaki gençler sıfatıyla anılmakla birlikte
dönemin şiirinde itici güç Tevfik Fikret ve Cenab Şehâbeddin’e aittir.
Hüseyin Sîret (1872-1959), siyasetle ilgisini sürekli sıcak tutmuş ve takibe uğramış olmasına
rağmen mizaç bakımından da şiirleri bakımından da derin bir lirizmin ve aşkın şâiri olarak
dönem içinde sevilmiştir. Şiirinde Tevfik Fikret’in tesiri açıkça gözlenir. Aşk, aile ve ferdî
ıstırap şiirlerinin genel atmosferine hakimdir. Cumhuriyet’ten sonra dilde sadeleşme yönünde
bir beis görmemiş, hece veznini kullanmayı yadırgamamıştır. İlk şiirlerini Leyâl-i Girîzân’da
(1919) toplamıştır.
Hüseyin Suat (1867-1942), şiirlerinde topluluğun benimsediği kaidelerden ayrılmamamıştır.
Devrin marazîleşmiş lirizmi ona da hakim görünür. Şiirlerini Lâne-i Melâl’de (1910) toplar.
Millî Edebiyat tesiri ile dilinde sadeleşme görülen şâirlerdendir, hece veznini de
benimsemiştir.
Ali Ekrem (1867-1937), Namık Kemâl’in oğludur. Şiirinde sadece ferdî duyguları esas
almamış, sosyal konuları da şiirine dahil etmiştir. Çok başarılı bir şâir olmamakla birlikte
40
bilhassa 1908’den sonra toplumu merkeze alan şiirleriyle tanınmıştır. Konuşma dili ve hece
vezni onun da şiirine dahil olmuştur. İlk şiirleri Zılâl-i İlham’da (1909) toplanmıştır.
Ordunun Defteri (1918) ve Ana Vatan (1921) harp yıllarının mahsulüdür.
H. Nâzım (Ahmed Reşid Rey) (1870-1955), başlangıçta Ekrem ve Hâmid tesirinde şiir
yazmış, Servet-i Fünûn topluluğuna dahil olduktan sonra topluluğun şiir anlayışına uymuştur.
H. Nâzım da hayâl ve lirizmde oldukça kısırdır.
Süleyman Nesib (1866-1917) de topluluğun şâirleri arasında anılır. Şiirlerinde merhamet ve
acıma duygusu ön plandadır. Dili özenlidir.
Süleyman Nazif (1869-1927) Dîvan şiiri etkisiyle şiire başlar. Namık Kemâl’in şiirlerini
tanıması onda ilk şiir değişimlerine sebep olur. Servet-i Fünûn’un tüm ferdî yapısına rağmen
o, sosyal temaları tercih eder; ancak dönem boyunca duygu ve hayallerini ifade etmekten de
geri durmaz. Dönem içerisinde topluluğun diline de uyum sağlar. Daha sonra onun da dilinin
sadeleşmeye başladığı görülür. 1908’den sonra şiirden ziyade nesirle meşgul olur.
Fâik Âli’nin (1876-1950), ilk şiirlerinde Ekrem, Kemâl ve Hâmid tesiri gözlenir. Topluluğa
dahil oluşu ardından, dil, şekil, üslûp ve hayâl bakımından tam bir intibak gözlenir. 1908’den
sonra Fecr-i Âtî’nin başına geçen şâir, bu tarihlerden sonra şiirinde vatan sevgisi ve sosyal
konulara da yönelir.
Celâl Sâhir (1883-1935), grubun en gencidir ve yeniliğe en açık şâirlerden biridir. Topluluğun
dağılması ardından o da Fecr-i Âtî bünyesinde göründü. Şiirinin başlıca konusu “kadın” olup,
bu sebeple eleştirildiği de olmuştur. Servet-i Fünûn duygu, hayâl ve tekniğinden Millî
Edebiyat’a yaklaşmakta en fazla güçlük çeken şâir o olmuştur.
Yukarıda adı anılan hemen hemen tüm şâirlerin zamanın getirdiği edebiyata adapte olması,
dilde ve muhtevada önce Fecr-i Âtî’ye yaklaşıp daha sonra Millî Edebiyat’ın getirdiklerini
benimsemelerine dikkat çekmemiz gerekmektedir. Bu isimler için Servet-i Fünûn hareketi
adeta bir gençlik rüzgârı olmuştur.
Kaynak (Source):
İst.1998.
Enginün, İnci, Cenâb Şehâbeddin, KB Yay., Ank.1989.
41
Karaca, Nesrin Tağızâde, Celâl Sâhir Erozan, KB Yay., Ank.1992.
Ank.1995.
Tarakçı, Celâl, Cenâb Şehâbeddin’de Tenkid-Dil-Sanat ve Edebiyat Hakındaki
Görüşleri, Samsın 1986.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
42
2.4.2.5. Servet-i Fünun’da Roman ve Hikaye
Anahtar Kelimeler: Yeni Türk Edebiyatı, Servet-i Fünûn, Hikâye, Roman
Servet-i Fünûn Dönemi, modernleşen Türk hikâye ve romanı için önemli bir evreye karşılık
gelir. Roman, bu dönemde Tanzîmat’ın roman türünde karşılaştığı acemiliklerden, kurgu, dil
ve üslûp hatalarından önemli ölçüde sıyrılmış, Batılı romanın psikolojik derinlik ve kurguda
çatışma esaslarına yaklaşmıştır. Artık romancı kahramanlarını konuşturmada da eskisi kadar
zorlanmaz. Söz diziminde Fransızcanın tesiri hissedilir. Kadın, kurgu içinde daha hayattan bir
unsur olarak belirir, devrin yazarları kadın’ı daha iyi ifade ederler. Devrin en önemli zaafı
roman ve hikâye dilinin ağır ve ağdalı oluşudur. Tanzîmat romanında gayret edilen dilin
sadeleşmesi ve halka yaklaştırılması gayreti burada kesintiye uğramıştır. Bir ayırt edici unsur
olarak mekânın İstanbul olması ve muhitte Batılılaşan zengin zümrelerin tercih edilmesi
gösterilebilir.
Devrin romanında karşımıza çıkan iki önemli isim, Hâlid Ziyâ Uşaklıgil ve Mehmed Rauf’tur.
Hâlid Ziyâ, bilhassa Mâi ve Siyah (1897) ile Aşk-ı Memnu’ (1900) romanları sayesinde
döneminde az rastlanır bir şöhrete kavuşmuştur. Mâi ve Siyah adlı romanın ile Servet-i
Fünûn edebiyatının adeta manifestosunu yazan romancı, tüm döneme tesir edecek hayalhakikat çatışması ile, melâl, hüzün, talihsizlik ve arzular karşısında başarısızlık hislerini
Ahmed Cemil etrafında birleştirmiştir. Ahmed Cemil, pasif Servet-i Fünûn münevveridir ve
çözemediği problemler karşısında kaçmayı tercih eder. Aşk-ı Memnu’, ile de realist çizgiler
yakalayan Hâlid Ziyâ; şiddetli aşk ve ihtiras hissi ile irsiyetin ziyan ettiği genç ve güzel bir
kadını, beraberinde mahvolan zengin ve ihtiyar kocayı anlatır. Hâlid Ziyâ’nın 1901’de tefrika
olarak yayımlanan Kırık Hayatlar adlı romanı da adından başlamak üzere tipik bir Servet-i
Fünûn romanıdır.
Hâlid Ziyâ, küçük hikâye türünde de önemli mesafe alınmasını sağlar. Yazarın ayrıca Hikâye
(1889) adlı Batı’da ve bizde roman serencâmını anlatan kuramsal bir eseri de mevcuttur.
Tanzîmat neslinden farklı olarak bu nesil Balzac’ın, Flaubert’in, Stendhal’in ve Goncourd
Kardeşler’in farkındadır.
Mehmed Rauf’un dönem içinde dikkat çekmesini temin eden en önemli eseri Eylül (1900)
adlı romanıdır. Bu roman Türk edebiyatının ilk psikolojik romanı olarak kabul görmüştür.
Hâlid Ziyâ’nın Aşk-ı Memnu’’unda olduğu gibi Boğaziçi’nden elit bir zümreyi romanıyla
anlatan yazar, dilinin ağırlığı ve uzun deniz tasvirleriyle eleştirilse de romanımızda psikolojik
derinliği yakalamasıyla önem kazanır.
Dönemin hikâyesinde genel eğilim Maupassant tarzı yönündedir. Vak’a hikâyesi olarak da
anılan bu tarz, aşk, hayâl kırıklığı, ihtiras, ümitsizlik, hastalıklı ruh hâlleri ile de beslenerek
döneme hâkim olmuştur. Şiirde de olduğu gibi iki yol gösterici edîbin ardından çoğu taklîde
dayalı ikinci, üçüncü sınıf ürünlerin bolluğunu ifade etmeliyiz. Hüseyin Câhid’i Hayât-ı
Hakikiye Sahneleri ile ayrı tutmakta fayda vardır. Bu eseri ile yazar, devri saran romantik
tavırdan realist hikâyeleriyle ayrılır. Sefvet-i Ziyâ, Salon Köşelerinde (1912) ile Hâlid
Ziyâ’ya yaklaşan salon edebiyatının bir ayağını oluşturur. Hanım Mektupları (1913) adlı
küçük hikâyeleri de devrinde ilgi görmüştür.
43
Kaynak (Source):
Finn, Robert P., Türk Romanı, Bilgi Yay., İst.1984.
Huyugüzel, Ömer Faruk, Hüseyin Câhid Yalçın’ın Hayatı, Hikâye ve Romanları Üzerine
Bir Araştırma, KTB Yay., Ank.1982.
Huyugüzel, Ömer Faruk, Halid Ziya Uşaklıgil, Akçağ Yay., Ank.2004.
Kavcar, Cahit, Batılılaşma Açısından Servet-i Fünûn Romanı, KTB Yay., Ank.1985.
Kerman, Zeynep, Halid Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Batılı Yaşayış Tarzı İle İlgili
Unsurlar, Ank.1995.
Tarım, Rahim, Mehmed Rauf (Hayatı-Sanatı-Eserleri), İ Bankası Yay., Ank.1998.
Törenek, Mehmet, Hikâye ve Romanlarıyla Mehmet Rauf, Kitabevi, İst.1999.
44
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
2.4.2.6. Serveti Fünun Akımına Katılmayanlar
Anahtar Kelimeler: Yeni Türk Edebiyatı, Servet-i Fünûn Edebiyatı, Bağımsız İsimler
Servet-i Fünûn dergisi etrafında şekillenen ve yine burada nihayet bulan Edebiyât-ı Cedîde
topluluğuna dahil olmayan; ancak 1896-1901 yılları arasında edebî faaliyetlerine bağımsız bir
şekilde devam eden isimler de mevcuttur.
Servet-i Fünûn şiirinin ferdiyetçi, ağır lisanlı şiirinin karşısında halkın anlayacağı bir dille,
konuşma üslûbunu yakalayan bir tarz o gün itibariyle büyük kitleleri yakalayacak sosyal
atmosfer bulunmamakla birlikte yazılmaktadır. Rıza Tevfik Bölükbaşı ve Mehmed Emin
Yurdakul aynı olmasa da benzer kanallardan şiirlerini sürdürmüşlerdir. Onların şiirlerinin
vakti adeta henüz gelmemiştir. Rıza Tevfik halk şiirine ve diline yaslanmaktadır. Mehmed
Emin, bu yıllarda da vatan sevgisi ve milliyetçilik temlerine vurgu yapar. Osmanlı Yunan
Harbinden (1897) ilham alan şiirler, devrin büyük şâirlerinden de övgü bulur. 1900 yılında
yayımladığı Türkçe Şiirler adlı kitabı Millî Edebiyat’ı haber veren eserlerdendir. Mehmet
Akif’i de burada anmakta fayda var. Dîvan şiiri tekniklerini sosyal muhteva ile birleştiren şâir,
dilde de konuşma üslûbunu Osmanlıca ifadelerle başarıyla buluşturur. İsmâil Safa ve Nigâr
Hanım, büyük ölçüde Dîvan şiiri geleneğine yaslanan isimlerdir.
Devrin en şöhretli romancılarından ilki Ahmed Midhat Efendi yolunun takipçilerinden
Hüseyin Rahmi’dir. Popüler roman furyasını doğurgan kalemiyle neredeyse tek başına uzun
yıllar besler. Kahramanlarını İstanbul’un basit semtlerinden, arka sokaklarından ve alelade
hayatlarından seçerek, sosyal gerçekçi bir gözlemle sunan yazar, bizde natüralist romanı da
eserleriyle temsil eder. Kuvvetli bir gözlemci, İstanbul’a ayna tutan pratik bir kalemdir. Şık
(1888), Mürebbiye (1897), Metres (1899), Tesadüf (1900), Nimet-Şinas (1901) bu yıllarda
kaleme alınmış ve yayımlanmış bazı romanlarıdır.
Devrin hikâye ve roman vadisinde eser vermiş diğer isimleri ise Ahmed Rasim, Mehmed
Celâl, Fatma Aliye ve Safvet Nezihi’dir.
Edebiyatın birçok türünde kalem oynatmış olan Ahmed Rasim, devrin tenkit edebiyatı için de
önemli bir isimdir. Hemen hepsi büyük birer hikâye sayılabilecek romanları, yazarının
edebiyatta yerlilik taraftarı olduğuna işaret eder.
45
Mehmed Celâl de uzun hikâye sayılabilecek eserler kaleme almıştır. Kadın ve aşk etrafında
şekillenen romanları konu itibariyle birbirine benzer. Umutsuz aşklar, aldatılan erkek ve
kadınlar, cinsî ahlâkta aşırılıklar gibi mevzular yazarı kolay okunur bir mevkie çekmiştir.
Kaynak (Source):
Bekiroğlu, Nazan, Şâir Nigâr Hanım, İletişim Yay., İst.1998.
Finn, Robert P., Türk Romanı, Bilgi Yay., İst.1984.
Huyugüzel, Ömer Faruk, Hüseyin Câhid Yalçın’ın Hayatı, Hikâye ve Romanları Üzerine
Bir Araştırma, KTB Yay., Ank.1982.
Tansel, Fevziye Abdullah, Mehmed Akif Hayatı ve Eserleri, Kanaat Kitabevi, İst.1945.
Yücebaş, Hilmi, Bütün Cepheleriyle Hüseyin Rahmi, İnkılâp ve Aka Kitabevi, İst.1964.
46
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Geçen
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
47
T.C.
DİL VE EDEBİYAT
TÜRK EDEBİYATI
MEŞRUTİYET’TEN MÜTÂREKE’YE EDEBİYAT(1908-1918)
EKİM - 2009
ANKARA
48
2. 4. 3. 1. Meşrutiyet’ten Mütâreke’ye Edebiyat (1908-1918)
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Meşrutiyet’ten Mütâreke’ye Türk
Edebiyatı
Meşrutiyet’ten Mütâreke’ye kadarki dönem; II. Meşrutiyet’in ilânıyla (23 Temmuz 1908)
başlar, Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasında 30 Ekim 1918’de imzalanan ve I.Dünya
Harbi’ni bitiren Mondros Mütâreke Antlaşması ile sona erer. Osmanlı Devleti’nin altı yüz
yıllık ömrü içinde çok kısa gibi görünen bu on yıl; siyasî, sosyal ve edebî açıdan son derece
hareketli ve yoğun bir şekilde geçmiştir.
Meşrutiyet öncesine baktığımızda; özellikle 1901-1908 arası siyasî atmosferin ağırlaşması
ülkede adeta fırtına öncesi sessizliğinin yaşanmasına neden olur. Bu yıllarda edebiyat ve fikir
hayatında bir suskunluk görülür; önceki yıllar ve Servet-i Fünûn Dönemi’ne ( 1896-1901 )
göre, basılan edebî eser sayısı oldukça azalır. Öte yandan, bu yıllarda Jön Türkler,
Meşrutiyet’in ilân edilmesi yönündeki faaliyetlerini ve baskılarını iyice artırırlar. Nihâyet
baskılara daha fazla dayanamayan Sultan II. Abdülhamid, 1878’de yürürlükten kaldırdığı
Kanûn-ı Esâsî (Anayasa)’yi pek de umulmadık bir tarihte tekrar yürürlüğe koyar ve böylece
II. Meşrutiyet dönemi başlamış olur.
II. Meşrutiyet’in ilânıyla oluşan hürriyet atmosferi hemen her alanda bir çeşit fırtına etkisi
meydana getirir. Seçimlerin yapılıp Meclis-i Mebusân’ın toplanması, 31 Mart Vak’ası,
ardından II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi(1909) hep bu atmosfer içinde gerçekleşir. İlk
yıllarda bir serbestlik olsa da Balkan Harbi’nden( 1912) sonra yönetimi iyice eline alan İttihat
ve Terakki, II. Abdülhamid dönemini aratırcasına bir sansür ve baskı yönetimi kurar. Bazı
aydınlar öldürülür (Ahmet Samim), bazıları sürgüne gönderilir ( Refik Hâlit), basına da sansür
uygulanır. Öyle ki, II.Abdülhamid döneminde olduğu gibi İttihat ve Terakki’nin
politikalarının özünde de parçalanmaya mani olma çabası vardır. Bununla beraber II.
Meşrutiyet’i müteakip Avusturya Macaristan İmparatorluğunun Bosna Hersek’i ilhaki,
Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilân etmesi, Girit’in Yunanistan’a bağlanması, İtalya’nın
Trablusgarb’ı işgali ( 1911 ), ardından Balkan Harbi’nin patlak vermesi (1912) ve bu savaşta
Rumeli topraklarının neredeyse tamamının kaybedilmesi, nihayet I.Dünya Harbi ( 1914-1918
), devleti adım adım sona yaklaştırır.
Bütün bu tablo karşısında dönemin siyasîlerinin ve aydınlarının temel kaygısı devletin
çöküşüne engel olmaktır. Bunun için daha II. Meşrutiyet’in ilânıyla beraber bazı fikirler ileri
sürülür ve reçeteler teklif edilir. Bunlar; Osmanlıcılık, Batıcılık, İslamcılık ve Türkçülük gibi
adlarla bilinmektedir. Dolayısıyla bu dönemde canlı bir fikir hayatından söz etmek
mümkündür.
Diğer yandan, II. Meşrutiyet’in ilânından sonra basın ve edebiyat hayatında da büyük bir
canlanma olur. Meşrutiyet’i takip eden yıllarda çıkan gazete ve dergi sayısı üç yüz
civarındadır. Bu gazete ve dergilerde ilk zamanlar II.Abdülhamid ve idaresini eleştiren siyasî
ve ideolojik içerikli, edebî değeri pek olmayan ürünler yayımlanır. Çeşitli türlerde basılan
kitaplar da bu özelliktedir. Ancak bir süre sonra ortamın yatışmasıyla beraber sanat ve
edebiyat endişesi güden arayışlar da kendini göstermeye başlar. İşte bunlardan ilki, sanatı
“muhterem” gören Fecr-Âtî (1909) topluluğudur. Zaman içinde yeni arayışlar, başka edebî
topluluk veya toplaşmaların da oluşmasına sebep olur. Genç Kalemler (1911), Nev-Yunânîlik
(1912), Şairler Derneği (1917) bunlardan bazılarıdır. Başta Fecr-i Âtî olmak üzere dönemin
49
edebî yönelişleri genel olarak estetik endişe taşısa da özellikle savaşların etkisi ile edebiyat
toplumcu bir çizgide gelişme gösterir. Gelişen olaylar karşısında millî duyarlılığın güçlenmesi
edebiyat hayatında da belirleyici olur ve dönemin edebî arayışları zamanla Milli Edebiyat
çatısı altında toplanır. Dolayısıyla II. Meşrutiyet Dönemi Türk edebiyatını Fecr-i Âtî ve Milli
Edebiyat Akımı oluşturur. Mütâreke’nin ilanıyla (1918) başlayan kendine özgü şartlar da
Mütâreke dönemi Türk edebiyatını meydana getirecektir.
Kaynak (Source):
Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İnkılap Kitabevi, 5.bsk., Ankara
1990.
Banarlı, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.2, MEB Yay., İstanbul 1971.
Bekiroğlu, Nazan, Halide Edib Adıvar, Şule Yay., İstanbul 1999.
Birinci, Necat, Edebiyat Üzerine Makaleler, Kitabevi Yay., İstanbul 2000.
Büyük Türk Klasikleri, C.10,11,12,13, Ötüken-Söğüt Yay., İstanbul 1900,1992, 2002.
Ceyhan, Nesîme, II. Meşrutiyet Dönemi Türk Hikâyesi(1908-1918), Selis Yay., İstanbul
2009.
Çakır, Ömer, "Devrin Edebiyatçılarının II.Meşrutiyet'in İlânı Hakkındaki Duygu ve
Düşünceleri", Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler
Dergisi, Sayı: 18, Yıl: 2008, s. 81-94.
Çetişli, İsmail, Nurullah Çetin, Abide Doğan, Alim Gür, Şenol Demir, Cengiz Karataş, II.
Meşrutiyet Dönemi Türk Edebiyatı, Akçağ Yay., Ankara 2007.
Enginün, İnci, Halide Edib Adıvar’ın Eserlerinde Doğu ve Batı Meselesi, MEb. Yay.,
İstanbul 1995.
Enginün, İnci, Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, Dergâh Yay., İstanbul
2006.
Ercilasun, Bilge, İkinci Meşrutiyet Döneminde Tenkit 1.Türkçü Tenkit, TKAE Yay.,
Ankara 1995.
Gürsoy, Ülkü, II. Meşrutiyet Dönemi Dergileri Üzerine Bir Araştırma, Gazi Ün. Sosyal
Bilm. Enst., (Basılmamış doktora tezi), Ankara 1991.
Karaosmanoğlu, Yakub Kadri, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, İletişim Yay., 2.bsk.,
İstanbul 1990.
Levend, Agâh Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yay., Ankara 1972.
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK., Yay., Ankara 1984.
Okay, Orhan, Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, Dergâh Yay., İstanbul 2005.
Öksüz, Yusuf Ziya, Türkçenin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi,
TDK Yay., Ankara 1995.
Şen, Cafer, Fecr-i Âtî Edebiyatı, Gazi Kitabevi Yay., Ankara 2006.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, Edebiyat Üzerine Makaleler, Dergâh Yay., İstanbul 1977.
Tural, Sadık, “II. Meşrutiyet Döneminde Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, TKAE
Yay., Ankara 1992.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C.1-8, Dergâh Yay., İstanbul 1978-1998.
Türk Edebiyatı Tarihi, C.3, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., İstanbul 2006.
Uçman, Abdullah, Rıza Tevfik’in Şiirleri ve Edebî Makaleleri Üzerinde Bir Araştırma,
Kitabevi Yay., İstanbul 2004.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yay., İstanbul 1994.
Yalçın, Alemdar, II. Meşrutiyette Tiyatro Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2002.
Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara 2005.
Yücel, Hasan Ali, Edebiyat Tarihimizden, İletişim Yay., İstanbul 1989.
Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Kültü Bakanlığı Yay., Ankara 1976.
50
Kaynağı Hazırlayan(Grup
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
Prof. Dr. Ahmet Mermer/
Yrd. Doç. Dr. Ömer
ÇAKIR
2.4.3.2. İkinci Meşrutiyet’te Fikrî/Siyasî Ekoller
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Meşrutiyet Dönemi Türk
Edebiyatı, İkinci Meşrutiyet’te Fikrî/Siyasî Ekoller
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra oluşan hürriyet havası içinde fikrî, siyasî ve sosyal meseleler
daha serbestçe ifade edilme, tartışılma imkanı bulur. Meşrutî idareye geçilmesi, partilerin
kurulması, seçimlerinin yapılıp Meclis-i Mebusan’ın toplanması halkın siyâsete olan ilgisini
artırır. Bunun yanında yeni dönemle beraber bazı sorunlar da ortaya çıkmaya başlar ki
bunların çözümü için çeşitli fikirler ileri sürülür. Fikir sahiplerinin bir kısmının edebiyatçı
olması devrin fikir hayatı ile edebiyat hayatını birleştirir. Dolayısıyla bu dönemde siyaset,
fikir ve edebiyatın iç içe olduğunu söylemek yanlış olmaz.
Meşrutiyet’in ilân edildiği günlerde hemen herkesin ağzında “hürriyet, uhuvvet, musavat”
sloganı vardır. Fransız İhtilâli’nden esinlenerek kullanılan bu kavramlardan maksat Osmanlı
devletini meydana getiren unsurların artık “hür”, “eşit” ve “kardeş” olduğudur. Ancak, ilk
aylarda eski idareye tepki, yeninin de sevinciyle bir “birlik” görüntüsü olsa da bu tablo,
Balkan milletleri arasında artan milliyetçi çalışmalarla kısa bir süre sonra değişmeye başlar.
Buna ilâve olarak yeni kurulan “İttihat ve Terakki”, “Hürriyet ve İtilaf” gibi partiler, henüz
çok partili hayata alışamamış halk ve askerler arasında siyasî kamplaşmayı da beraberinde
getirir. Kısaca, Meşrutiyet’in birleştirici, kaynaştırıcı olacağı umulurken olaylar tam aksi bir
istikamette gelişmeye başlar. Jön Türklere verilen dış destek, Sultan II. Abdülhamid’in tahttan
indirilmesine kadar sürmüş gibidir. Bundan sonra, adeta çekmecede tutulan planlar devreye
sokulurcasına Osmanlı Devleti art arda girilen savaşların girdabında toprak kaybetmeye ve
parçalanmaya başlar. İşte, oluşan problemler ve bunlar için teklif edilen çözümler dönemin
fikir hayatının temelini oluşturur. Bu fikirleri; Osmanlıcılık, Batıcılık, İslamcılık, Türkçülük
ve Adem-i Merkeziyetçilik şeklinde gruplandırmak mümkündür.
Osmanlıcılık; dil, din, ırk ayrımı gözetmeksizin Osmanlı Devleti’nde yaşayan herkesi
Osmanlı üst kimliği altında bir araya getirmeyi amaçlar. Bu fikrin ortaya çıkışı Sultan II.
Mahmud zamanına kadar uzanır. Tanzimat döneminde Namık Kemal, Ziya Paşa gibi aydınlar
tarafından benimsenmiştir. Bu fikir, Meşrutiyet’in ilanından sonraki ilk yıllarda da ilgi
51
görmüştür. Ancak Rumeli’deki farklı uluslardan oluşan Hıristiyanların Balkan Savaşları
(1912-1913) ile Osmanlı’dan kopmaları bu düşüncenin iflas etmesine sebep olur.
Osmanlı Devleti çoğunluğu Müslümanlardan oluşan bir ülke olmakla beraber uzun yıllar
İslamiyet’i siyasî anlamda bir araç olarak kullanmaz. Sultan II. Abdülhamid, Avrupa’nın
Hıristiyanları himaye bahanesiyle Osmanlı’nın iç işlerine karışmasına mani olmak için
İngilizlerin idaresindeki Hindistan Müslümanları ile bağları sıkı tutar. Böylece açıktan olmasa
da onun döneminde İslamcılığın desteklendiği söylenebilir. Meşrutiyet döneminde
Balkanlardaki Hıristiyan ulusların kopuşundan sonra hiç olmazsa Müslümanları bir arada
tutmak amacıyla İslamcılık ilgi görmeye başlar. Başta Mehmet Akif olmak üzere, Said Halim
Paşa, Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi, Eşref Edib gibi isimler bu düşünceyi savunur. Fakat,
Müslüman Arnavutların ve I.Dünya Savaşı’nda bazı Arapların kopuşuyla bu fikir de söner.
Yukarıda belirttiğimiz sebeplerle Osmanlıcılık ve İslamcılığın zayıflamasına paralel olarak
Türkçülük düşüncesi gelişmeye başlar. Osmanlıcılık ve İslamcılık önce siyasî alanda görülüp
oradan edebiyata aksetmişken Türkçülük tam tersine önce kültürel ve edebî çalışmalarda
kendini gösterir. Tanzimat’tan sonra Türk tarihi ve edebiyatı ile ilgili çalışmalar bu çerçevede
zikredilebilir. Meşrutiyet’ten sonra da önce çeşitli dernek (Türk Yurdu, 1911) ve yayınlar
vasıtasıyla (Genç Kalemler, 1911) kültürel hayatta başlayan Türkçülük, Balkan
Savaşları’ndan itibaren siyasî bir cereyan haline gelir. Mehmet Emin, Ziya Gökalp, Ömer
Seyfettin, “Türk milletini yükseltme”yi, “Türklüğün bütünlüğü”nü savunan bu düşüncenin
önde gelen isimlerindendir.
Batıcılık düşüncesinin ortaya çıkışı Tanzimat(1839)’ın ilanından sonradır. Amacı; siyasî,
sosyal ve edebî hemen her alanda Batı’ya yönelmektir. Meşrutiyet Dönemi’ndeki
savunucuları arasında Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet gibi isimler bulunur. Kısaca, Meşrutiyet
döneminde ağırlıklı olarak bu dört fikrî ekolden bahsedilebilir.
Kaynak (Source):
Meşrutiyet Dönemi Türk Edebiyatı, Akçağ Yay., Ank. 2007.
Kara, Mustafa, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi I, Risale Yay., İst. 1986.
Okay, Orhan, Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, Dergâh Yay., İst. 2005.
Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları, Ötüken Yay., İst.
1994.
Türk Edebiyatı Tarihi, C.3, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., İst. 2006.
Türköne, Mümtaz’er, Siyasî İdeolojik Olarak İslamcılığın Doğuşu, İletişim Yay., İst. 1991.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yay., İst. 1994.
Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ank. 2005.
Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Kültü Bakanlığı Yay., Ank. 1976.
52
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
ÇAKIR
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
2.4.3.3. Dârülfünûn, Döneminin Önemli Düşünürleri
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Meşrutiyet Dönemi Türk
Edebiyatı, İkinci Meşrutiyet Dönemi Düşünürleri
Türkiye’de “Üniversite”ye 1933 yılına kadar “Dârülfünûn”(Fenler evi) denilmiştir. Osmanlı
Devleti’nde ilk Dârülfünûn 1863 yılında kurulur; 1865’ten 1896’ya kadar birkaç kez
öğrenime ara verir, 1900 yılında II. Abdülhamid tarafından “Dârülfünûn-ı şâhâne” adıyla
kalıcı olarak yeniden açılır. II. Meşrutiyet’in başlarında ise “Dârülfünûn-ı Osmânî” adıyla
öğrenime devam eder. Bu dönemde üniversite bir hayli gelişir; araştırma enstitüleri, doktora
programları ve bilimsel çalışmalar, öğrenci ve hoca sayısındaki artışla artık bir yüksek okul
görünümünden çıkarak Batılı anlamda bir üniversite haline gelmeye başlar. Dönemin birçok
düşünürü üniversitede ders verir. Bunun yanında yayımladıkları çeşitli makale ve kitaplarla
türlü konularda düşünce üretmeye çalışırlar.
II. Meşrutiyet döneminin önemli düşünürleri olarak şu isimler zikredilebilir: Sâtı Bey (18841968) ve Emrullah Efendi (1858-1914), eğitim konusundaki düşünceleri ile öne çıkar. Sâtı
Bey, eğitim reformunun ilköğretimi düzenleyerek yapılması gerektiğini savunurken Emrullah
Efendi “Tuba Ağacı Modeli” ile işe üniversiteden başlama taraftarıdır. Ancak zamanla bu
düşüncesinden vazgeçerek önceliğin ilköğretimde olduğu fikrine katılmıştır. Eğitimle ilgili
hazırladığı raporlar önemlidir. Sâtı Bey, yeni eğitim yöntemleri uygular ve bu sistemi
öğretecek yayınlar yapar.
Jön Türklerin önemli isimlerinden olan Hoca Kadri (1860-1918), II. Abdülhamid’e karşı
olmakla beraber İttihatçıları da vadettikleri hürriyeti ve kardeşliği sağlayamadıkları için
eleştirmiş ve İstanbul’a dönmeyerek Fransa’da ölmüştür. Musa Akyiğit, iktisatla ilgili farklı
düşünceleriyle dikkat çekmiş; İttihatçıların serbest pazar ekonomisi anlayışına karşı çıkarak
himâyeciliği savunmuştur.
Baha Tevfik (1881-1914), Türkiye’de ilk felsefe dergisi olan “Felsefe”yi çıkarır (1912).
Osmanlı’da genel olarak Tanzimat’tan beri hem Doğu hem de Batı âlemine açık aydın tipi
varken Baha Tevfik, ilk kez tek cepheli bilgisiyle ilgisini sadece Batı’ya yönelten bir portre
olur. İslam kültürü ile ilgisi yoktur, materyalizmi savunur. Baha Tevfik gibi pozitivist bir
düşünür olan Abdullah Cevdet (1869-1931), pek çok konuda Batı düşünürlerinden Gustave
Le Bon’un tesirinde kalmıştır. Halk karşısında bireyin değerli ve üstün olduğu
53
düşüncesindedir. “Türk ırkının üstün bir ırkla karışması ve melezleşmesi” yönündeki
düşünceleri büyük tepkilere neden olmuştur.
Rıza Tevfik (1868-1951), felsefeci ve şair olarak bilinir. Meşrutiyet Dönemi’nde lise ve
üniversite seviyesinde felsefe dersleri vermiş olup Türkiye’de lisede felsefeyi öğretim haline
koyan ilk kişidir. Felsefî konularda daha çok “estetik” üzerinde durmuştur.
İsmayıl Hakkı İzmirli (1868-1946), mekteple medreseyi birleştirme çabasında olan modernist
İslamcılardan biri olarak değerlendirilmektedir. İzmirli, felsefî ve İslamî sorulara hem çağdaş
düşünce hem de İslam düşüncesi açısından cevap vermeye çalışmış; böylece Doğu ile Batı
arasında bir köprü olmuştur.
Şehbenderzâde Ahmet Hilmi (1865-1913), 1908’den sonra Dârülfünûn’da felsefe okutur,
Hikmet adlı bir gazete çıkarır, bir çok eserinin yanında felsefî kanaatlerini yansıttığı Âmâk-ı
Hayâl adlı felsefî romanı onun bu vadideki düşüncelerini özetler. Baha Tevfik, Celâl Nuri gibi
şahsiyetlerle ciddi tartışmalara giren Ahmet Hilmi, materyalizme karşı çıkmıştır. Dönemin bir
başka modernist İslam düşünürü İsmail Fenni Ertuğrul’dur (1855-1946). Şehbenderzâde ile
benzer meseleler üzerinde yoğunlaşan Ertuğrul’un Maddiyun Mezhebinin İzmihlâli (1928)
adlı kitabı en önemli eseri olarak kabul edilmektedir.
Ziya Gökalp (1876-1924), hem Meşrutiyet döneminde hem de Mütareke’den sonra fikirleri ile
etkili olmuş önemli bir düşünürdür. Darülfünûn’da sosyoloji dersleri veren Gökalp, temelde
Türkçülük düşüncesini savunmakla beraber Meşrutiyet döneminin önde gelen üç karşıt
düşüncesi (Batıcılık, İslamcılık ve Türkçülük) arasında bir uyum bulmaya gayret etmiştir.
Düşüncelerini Türkçülüğün Esasları(1923) isimli eserinde derli toplu bir şekilde ortaya koyan
yazar, bunların özünü de şöyle dile getirir: “Türk milletindenim, İslâm ümmetindenim, Garp
medeniyetindenim”.
Netice itibariyle, II. Meşrutiyet sonrası öne çıkan düşünürler aynı zamanda dönemin Batıcılık,
İslamcılık, Türkçülük gibi fikir akımlarının önemli temsilcilerindendir.
Kaynak (Source):
“Dârüfünûn”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergah Yay., C.2., İst. 1977.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, YKB Yay., İst. 2003.
Mardin Şerif, Türk Modernleşmesi, İletişim Yay., İst. 2008.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yay., İst. 1994.
Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, KB Yay., Ank. 1976.
Ziya Göklap, Türkçülüğün Esasları, KB Yay., Ank. 1976.
54
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
ÇAKIR
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
2.4.3.4. Dönemin Önemli Edebiyat Dergileri
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, II.Meşrutiyet Dönemi Türk
Edebiyatı, İkinci Meşrutiyet Dönemi Edebiyat Dergileri
II. Meşrutiyet’in ilânını müteakip sansürün kalkması ve oluşan özgür ortam sayesinde çok
sayıda gazete ve dergi yayım hayatına başlar. Zaman içinde sayıları üç yüzü bulan gazete ve
dergilerin bir kısmı kısa ömürlü olur, bir kısmı ise uzun süre yayımını sürdürür. Bu dönemde
çıkan gazete ve dergiler devrin oldukça hareketli olan fikir, siyaset ve edebiyat hayatı için
birer ifade zemini olmuşlardır. İçlerinde siyasî (Tanin, Sabah, İkdam, Tercüman-ı Hakîkat vs.)
ve mizahî (Kalem, Davul, Karagöz, Cingöz vs.) olanların yanında edebî dergiler de
bulunmaktadır. Edebî dergilerin birçoğu devrin fikir akımları ile iç içedir. Dönemin önemli
edebiyat dergilerinden belli başlıları şunlardır: Resimli Kitap (1908-1913), Genç Kalemler
(1911), Türk Yurdu (1911), Halka Doğru (1913-1914), Rübab (1912-1914), Servet-i Fünûn
(1891-1944), Şehbal (1909-1914), Kadınlık (1914), Sebilürreşad (1911), İctihad (1904-1932),
Yeni Mecmua (1917-1923) vs.
Genç Kalemler, Ali Canib ve Ömer Seyfettin’in önderliğinde 11 Nisan 1911’de
yayımlanmaya başlar. Ziya Gökalp’in de desteğini alan derginin amacı “dilde ve edebiyatta
millî benliğe dönüş” için çalışmaktır. Kısa süre içinde büyük bir ilgi gören Genç Kalemler,
kendi adıyla bir hareketin başlamasını sağlar. Ömer Seyfettin’in burada yayımlanan “Yeni
Lisan” hakkındaki makaleleri Millî Edebiyat Akımı’nın temel düşüncelerinden olur. Dergi,
“Türkçülük” hareketinden etkilenmiştir.
Türk Yurdu, Genç Kalemler gibi Türkçü ve milli edebiyat taraftarlarının çıkardığı dergilerden
biridir. 24 Kasım 1911’de çıkmaya başlamış; arada kesintiler olsa da hâlen hayatını sürdüren
uzun soluklu dergilerden biridir. Derginin şair ve yazar kadrosunda; Mehmet Emin, Ağaoğlu
Ahmet, Müftüoğlu Ahmet Hikmet, Ziya Gökalp gibi “Türkçülük” fikrinin önde gelen
şahsiyetleri bulunmaktadır.
Yeni Mecmua, Ziya Gökalp tarafından 11 Temmuz 1917’de çıkarılmaya başlanmıştır.
Yazarları arasında; Ömer Seyfettin, Faruk Nafiz, Yakub Kadri, Refik Halid, Halide Edib, Ali
Canib gibi isimler bulunan dergi, Mütareke öncesinde Millî Edebiyat taraftarlarının buluştuğu
bir mahfil olur.
55
İctihad, aşırı “batıcılık” düşüncesinin ifade vasıtalarından biri olup Abdullah Cevdet
tarafından çıkarılmıştır. Yayın hayatına 1904’te Avrupa’da başlayan dergi, bir ara Kahire’de
çıkmış, 1911’den sonra da (24. sayı) İstanbul’da yayımlanmıştır. İctihad, 328 sayı çıktıktan
sonra 1932’de kapanmıştır. Derginin yazarları arasında; Rıza Tevfik, Celal Nuri, İbrahim
Temo gibi isimler bulunmaktadır.
Sırat-ı Müstakim (1908) ve onun devamı olan Sebilürreşad (1911, 183. sayıdan itibaren),
dönemin önemli dergilerinden biridir. Mehmet Akif’in yazı ve şiirlerinin birçoğu Eşref
Edib’in çıkardığı bu dergide yayımlanmıştır. Derginin yazar kadrosunda; Ahmet Nâim, Musa
Kâzım, İzmirli İ.Hakkı, Ferid Kam, Tahirü’l-Mevlevî, Ispartalı Hakkı gibi isimler
bulunmaktadır. Söz konusu dergi “İslamcılık” düşüncesinin önde gelen yayım organı olarak
bilinmektedir. Cehaletle mücadele, eğitimin önemi, İslam ülkelerinin kalkınması vb. kısaca
İslâmî ve millî birçok mesele dergideki yazılarda ele alınmıştır.
Öte yandan, II. Meşrutiyet’ten sonra herhangi bir siyasî veya fikrî akıma belirgin bir yakınlığı
olmayan edebiyat dergileri de yayımlanmıştır. Şehbal, Safahat-ı Şiir ve Fikir, Rübab,
Musavver Muhit gibi dergiler bu çerçevede zikredilebilir. Özellikle Rübab mecmuası
dönemin edebî basınının önemli bir yayın organı olur. Servet-i Fünûn, eski gücünü kaybetse
de sayfalarını Fecr-i Âtî sanatçılarına açar. Savaşlarla geçen 1908-1918 arası, “harp
edebiyatı”na ise en fazla Donanma ve Harp Mecmuası yer verir.
Kaynak (Source):
Ceyhan, Abdullah, Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad Mecmuaları Fihristi, TDVY. Yay.,
Ank. 1991.
Doğan, Erdal, Edebiyatımızda Dergiler, Bağlam Yay., İst. 1997.
Bilm. Enst., (Basılmamış doktora tezi), Ank. 1991.
Harp Mecmuası (Haz. Ali Fuat Bilkan-Ömer Çakır), Kaynak Kitaplığı, İst. 2004.
Levend, Agâh Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yay., Ank. 1972.
Parlatır, İsmail; Çetin, Nurullah, Genç Kalemler Dergisi, Türk Dil Kurumu Yay., Ank. 1999.
Polat, Nazım H., Rübab Mecmuası ve II. Meşrutiyet Dönemi Türk Kültür, Edebiyat
Hayatı, Akçağ Yay., Ank. 2005.
Tuncer, Hüseyin, Türk Yurdu Üzerine Bir İnceleme, Ank. 1990.
Turinay, Necmettin, “Resimli Kitap ve II. Meşrutiyet Yıllarında Dergiler”, Millî Kültür,
Nu.38, Şubat 1982.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
ÇAKIR
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
56
2.4.3.5.Meşrutiyet Döneminde Edebî Görüşler
Edebiyatı, İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Edebî Görüşleri
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra siyasî sahada olduğu gibi edebiyat hayatında da büyük bir
canlanma olur. Art arda çıkan gazete ve dergilerde çeşitli yazarlar, hem eser yayımlama hem
de edebî düşüncelerini ifade etme imkanı bulurlar. Döneminin sanat ve edebiyat hakkındaki
düşüncelerini Meşrutiyet sonrası oluşan edebî topluluk, toplaşma, arayış ve yönelişlerden
hareketle ortaya koymak mümkündür.
Meşrutiyet sonrası edebî arayışların ilk meyvesi olarak Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi
kurulur(25 Mart 1909). Encümene üye olanlar, dokuz ay sonra (25 Şubat 1910)
yayımladıkları bir beyanname ile ne yapmak istediklerini duyururlar. “Sanatı şahsî ve
muhterem” olarak değerlendiren Fecr-i Âtî Topluluğu genel olarak “sanat sanat içindir”
görüşünü benimsemiştir. Tamamıyla ferdiyetçi olan bu sanat anlayışı dil ve içerik bakımından
muhaliflerinin eleştirilerine sebep olmuştur.
Ömer Seyfettin’in öncülük ettiği Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Millî bir edebiyat
yaratmayı gaye edinir. Bunun için de önce edebî dilin millîleştirilmesine çabalar. Ömer
Seyfettin bu konudaki düşüncelerini Genç Kalemler’de çıkan “Yeni Lisan” makalelerinde dile
getirir. Yeni Lisan’in dil anlayışına göre; bazı istisnalar hariç, Arapça ve Farsça gramer
kaideleri ile bu dillere ait çoğul ekleri kullanılmamalı; ancak, Arapça ve Farsça’dan dilimize
geçmiş ve halk tarafından benimsenmiş kelimeler korunmalı, İstanbul Türkçesi yazı dili
olmalı, diğer Türk lehçelerinden kelime alınmamalı, unutulmuş Türkçe kelimeler diriltilmeye
çalışılmamalıdır. İşte bu düşünceler zaman içinde Milli Edebiyat Akımı’nın dildeki tavrını da
yönlendirir.
Dönemin bir başka edebî görüşü, Nev-Yunanîlik’tir. Yahya Kemal tarafından kısa bir süre de
olsa savunulan bu düşünceye göre, yeni Türk şiiri için klasik bir temel olarak tıpkı Batı
edebiyatlarında olduğu gibi eski Yunan sanatı esas alınmalıdır. Yakub Kadri’nin de
etkilendiği bu düşüncesinde fazla ısrar etmeyen Yahya Kemal, aradığı “öz şiir” için bir süre
sonra Divan edebiyatına yönelir ve şiir yelkenine eski şiirin rüzgârını doldurur.
Yeni Türk şiirine kaynak arayışı yönündeki düşüncelerden biri de Nâyiler adı altında belirir.
Fecr-i Âtî’nin dağılmakta olduğu bir zamanda (1912) bir grup edebiyatçı (Halid Fahri, Hıfzı
Tevfik, Orhan Seyfi vs. ) millî bir edebiyat için “millî geçmişe bağlanmak” gerektiği
görüşünü savunur. Mevlânâ, Yunus Emre gibi şahsiyetlerin eserlerindeki mistisizm ve lirizmi,
bugüne taşımak isteyen şair ve yazarlar için neyden mülhem Nâyiler denilmiştir.
Birinci Dünya Harbi’nin en çetin günleri yaşanırken edebiyat dünyasındaki “umûmî karışıklık
ve boşluğu” doldurmak isteyen bazı edebiyatçılar “ibdaî bir edebiyat” yapmak üzere Şairler
Derneğini kurarlar (1917). Aralarında Ömer Seyfettin, Hasan Zeki, Orhan Seyfi, Hakkı
Tahsin, Yahya Saim, Faruk Nafiz gibi isimlerin bulunduğu dernek mensupları sade dil ve
hece vezni konusunda Yeni Lisan anlayışını benimseyecek, muhtevada ise serbest
davranacaklardır.
Kısaca, Meşrutiyet’in akabinde Fecr-i Âtî ile başlayan “sanat sanat içindir” görüşü, başta
savaşlar olmak üzere türlü siyasî, sosyal faktörlerin tesiri ile “sanat toplum içindir” şeklinde
bir gelişme göstermiştir.
57
Kaynak (Source):
Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İnkılap Kitabevi, 5.bsk., Ank.
1990.
Ali Canib Yöntem’in Yeni Türk Edebiyatı Üzerine Makaleleri, (Haz. A.Sevgi-M.Özcan),
Star Ofset, Konya 1995.
Argunşah, Hülya, “Millî Edebiyat”, Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ank.
2005.
Emiroğlu, Öztürk, Türkiye’de Edebî Topluluklar, Akçağ Yay., 3.bsk., Ank. 2008.
Ercilasun, Bilge, “Eleştiri(1860-1923)”, Türk Edebiyatı Tarihi, C.3, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yay., İst. 2006.
Ercilasun, Bilge, İkinci Meşrutiyet Döneminde Tenkit 1.Türkçü Tenkit, TKAE Yay., Ank.
1995.
Genç Kalemler Dergisi (Haz. Parlatır, İsmail, Çetin, Nurullah), Türk Dil Kurumu Yay., Ank.
1999.
Kabadayı, Hayriye, Fecr-i Âtî Edebî Topluluğunun Dil ve Edebiyat Görüşleri, Ank., Ün.,
Sos., Bilm., Enst., (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ank. 1987.
Karaosmanoğlu, Yakub Kadri, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, İletişim Yay., 2.bsk., İst.
1990.
Kolcu, Hasan, Türk Edebiyatında Hece-Aruz Tartışmaları, Kültü Bakanlığı Yay., Ank.
1993.
Mehmet Akif Ersoy’un Makaleleri(Haz. Abdülkerim Abdülkadiroğlu-N.Abdülkadiroğlu),
KTB Yay., Ank. 1987.
Polat, N.Hikmet, “Yeni Nesil Tarafından Rübab Mecmuasında Fecr-i Âtî’ye Karşı Yürütülen
Mücadele”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:19, Ağustos 1982.
Tural, Sadık, “II. Meşrutiyet Döneminde Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C.3,
TKAE Yay., Ank. 1992.
Ünaydın, Ruşen Eşref, Diyorlar ki, KTB Yay., Ank. 1985.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
ÇAKIR
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
58
2.4.3.6.Meşrutiyet Döneminde Şiir
Edebiyatı, İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Şiir
Meşrutiyet’in ilânı siyasî bir hadisedir ve edebiyattaki ilk yansımaları da siyasî olur. İlânı
müteakip yayımlanan şiirlere bakıldığında genellikle önceki idareyi ağır bir şekilde eleştiren,
Meşrutiyeti yücelten siyasî manzûmeler olduğu görülür. Diğer türlerde de benzer özelliğin
hâkim olduğu bu eserlerin büyük bir kısmı edebî değerden yoksundur. Dolayısıyla ilk
zamanlar siyasî, ideolojik içerikli bir edebiyat oluşur.
Bu duruma Servet-i Fünûn Topluluğu’nun üstatlarından umulan tepki gösterilmeyince, adeta
gençler edebiyata sahip çıkmaya çalışır ve bir araya gelerek Fecr-i Âtî (Yarının Şafağı) adı
altında bir topluluk kurmaya karar verirler (25 Mart 1909). Yaklaşık bir yıl sonra 24 Şubat
1910 tarihli Servet-i Fünûn dergisinde bir beyanname ile düşüncelerini ifade eden topluluğun
temel amacı, estetik kaygı güderek Türk edebiyatının gelişmesi için çalışmaktır. İçlerinde
şiirle meşgul olanlar; Ahmet Haşim, Emin Bülend, Tahsin Nahid, Celâl Sahir, Handullah
Subhi, Ali Canib, Fazıl Ahmed, Mehmed Behçet ve Fuad Köprülü’dür.
Sanatı “şahsî ve muhterem” kabul etmeleri topluluğun en önemli prensibi olmuştur. Ne var ki,
görüşleri ve şiiriyle Servet-i Fünûn’un bir çeşit devamı olmaktan öteye gidemeyen Fecr-i Âtî
edebiyatçıları birkaç yıl sonra dağılmıştır (1912). Bir arada bulundukları yıllarda genellikle
aşk ve tabiat temalarını işlemişlerdir. Heceye ilgi göstermeyen Fecr-i Âtî şairleri, yaygın
olarak aruz veznini; nazım şekli olarak da tıpkı Servet-i Fünûn mensupları gibi Batı kaynaklı
şekilleri kullanmışlardır. Fecr-i Âtî şairleri, Ahmet Haşim hariç zaman içinde Millî Edebiyat
Akımı’na yönelmişlerdir. Bunda Balkan Savaşları sebebiyle toplum için sanat anlayışının
hâkim olmaya başlamasının payı büyüktür.
Fecr-i Âtî mensuplarının çoğunu çatısı altında toplayan ve dönemin en güçlü akımını
oluşturan Milli Edebiyat’ın kökleri Mehmet Emin’in 1897 Türk-Yunan Savaşı sırasında
yazdığı şiirlere uzanır. Sade dil, hece vezni ve millî heyecanın hâkim olduğu bu tarz şiirler art
arda girilen savaşlar sebebiyle II. Meşrutiyet döneminde ilgi görür. Millî Edebiyat Akımı bir
topluluk özelliğinden ziyâde birçok fikrî ve edebî eğilimin biraz da Balkan ve I. Dünya
Savaşı’nın tesiriyle bir araya geldiği geniş bir yelpazedir. Bu yelpazede; Yahya Kemal,
Mehmet Akif, Rıza Tevfik, Ziya Gökalp, Ali Canip, Ömer Seyfettin, Aka Gündüz, Enis
Behiç, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya, Faruk Nafiz gibi bir çok şair bulunmaktadır.
Millî Edebiyat şiirinde vezin, hecedir. Ancak yukarıda adı geçen şairlerden Mehmet Akif
tamamen aruzla, Yahya Kemal de bir şiiri (Ok) hariç şiirlerini aruz vezni ile yazmıştır. Diğer
şairler, Meşrutiyet’in ilk yıllarında aruzla yazmış olsalar da zamanla aruza veda edip heceyi
tercih etmişlerdir. Millî Edebiyat şiiri, genellikle sosyal içeriklidir. Bu bağlamda; fikrî, siyasî
ve ideolojik yönü ön planda olan şiirler, vatanî şiirler, Anadolu ve memleket şiirleri, fakirlik
ve yoksulluğun anlatıldığı şiirler, kadın, aile ve çocuklara dair şiirler, dinî-tasavvufî şiirler,
mizah ve hiciv şiirleri sosyal konulu şiirlerdir. Bunların yanında; aşk, gurbet, yalnızlık,
bedbinlik, ölüm, tabiat gibi ferdî konu ve temalı şiirler de bulunmaktadır.
Millî Edebiyat şiiri, Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âtî şiiri ile mukayese edildiğinde; yalın ve açık
bir Türkçe ile kaleme alındığı görülür. Bunda Ömer Seyfettin ve arkadaşlarının Yeni Lisan
hareketi (1911) ile sade ve sağlam dil bilinci oluşturma çabalarının etkisi olsa gerektir. Millî
Edebiyat şiirinde şekil açısından öncelikli kaynak Halk edebiyatı olmakla beraber Divan
59
edebiyatı nazım şekillerinin yanında Batılı (Sone, terza-rima vb.) nazım şekilleri de
kullanılmıştır.
Kaynak (Source):
Aktaş, Şerif, “XX.Yüzyılın Başlarında Türk Şiir”, Türkler, C.15, Yeni Türkiye Yay., Ank.
2002.
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi I, Akçağ Yay., Ank. 1996.
Akyüz, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, İnkılâp Kitabevi, İst. 1986.
1990.
2005.
Çakır, Ömer, Türk Şiirinde Çanakkale Muharebeleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
Yay., Ankara 2004.
Doğumunun 100. Yılında Yahya Kemal Beyatlı, Marmara Ün. Yay., İst. 1984.
Doğumunun Yüzüncü Yılında Ahmet Haşim, AKM. Yay., Ank. 1992.
Doğumunun Yüzüncü Yılında Yahya Kemal Beyatlı, AKM., Yay., Ank. 1994.
Gökçek, Fazıl, Mehmet Akif’in Şiir Dünyası, Dergâh Yay., İst. 2005.
Kaplan, Mehmet, Şiir Tahlilleri-1, Dergâh Yay., 11. bsk., İst. 1991.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar-1, Dergâh Yay., 2.bsk., İst. 1992.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar-2, Dergâh Yay., 2.bsk., İst. 1994.
Karaca, Nesrin Tagizade, Celal Sahir Erozan, KB. Yay., Ank. 1992.
Kolcu, Ali İhsan, Millî Edebiyat I Şiir, Salkımsöğüt Yay., 1.bsk., Konya 2007.
Mehmet Akif, Safahat, (Haz. M.Ertuğrul Düzdağ), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara 1987.
Okay, Orhan, Mehmed Âkif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yay., Ank. 1998.
Önal, Mehmet, Yusuf Ziya Ortaç, KTB Yay., Ank. 1986.
Özgül, M.Kayahan, Arayışlar Devri Türk Şiiri Antolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay.,
Ank. 2000.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, Dergâh Yay., İst. 1992.
Tansel, Fevziye Abdullah, Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri –I Şiirler, TTK Yay., Ank.
1989.
Tansel, Fevziye Abdullah, Ziya Gökalp Külliyatı-1 Şiirler ve Halk Masalları, TTK Yay.,
Ank. 1977.
Türk Dili, (Çağdaş Türk Şiiri Özel Sayısı), Sayı: 481-482, Ocak-Şubat 1992.
Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, MEB Yay., İst. 1992.
Yetiş, Kazım, Mehmet Âkif’in Sanat-Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Ank. 1992.
60
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
ÇAKIR
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
2.4.3.7.Meşrutiyet Döneminde Nesir
Edebiyatı, İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Nesir
Meşrutiyet’ten (1908) Mütâreke’ye kadarki (1918) zaman dilimine nesir açısından
baktığımızda; tıpkı şiirde olduğu gibi hikâye, roman, tiyatro, makale vs. türlerinde zengin bir
yazar ve eser kadrosundan söz etmek mümkündür. Zira, bu dönemde; Tanzimatçılardan
(Ahmet Midhat), Servet-i Fünûnculardan, Fecr-i Âtîcilerden, Millî Edebiyatçılardan ve
bağımsız isimlerden (Hüseyin Rahmi, Mehmet Celâl, Fatma Aliye ) bir çok sanatçı eser
yayımlar.
Fecr-i Âtî üyeleri, kullandıkları dil ve işledikleri ferdî temalar bakımından nesirde de Servet-i
Fünûn neslinin bir devamı görünümünde iken, Millî Edebiyat Akımı’na bağlı yazarlar,
konuşma dili ve üslubunun hâkim olduğu, sosyal içerikli yeni bir roman ve hikâye tarzını
ortaya koymaya çalışmışlardır. Bu sırada Halit Ziya ve Mehmed Rauf gibi isimler kendi
çizgilerini sürdürmüş; bağımsız şahsiyetler ise eskiden olduğu gibi herhangi bir edebî
topluluğa dahil olmamıştır.
Fecr-i Âtî mensubu hikayeci ve romancılarından Cemil Süleyman ve İzzet Melih öne çıkan
isimlerdir. Hikâyelerini Timsal-i Aşk (1910) ve Ukde (1912) adlı kitaplarda bir araya getiren
Cemil Süleyman’ın psikolojik tahlilleri ile dikkat çeken üç adet romanı bulunur: İnhizam
(1911), Siyah Gözler (1912), Kadın Ruhu (1914). İzzet Melih’in daha ziyade romantik aşkları
anlattığı, bu yıllarda yayımlanmış, Tezad(1912) romanı ile Sermed(1918) adlı hikâyesi vardır.
Fecr-i Âtî’de tiyatro ile daha çok Şahabeddin Süleyman ve Tahsin Nahid uğraşmıştır. Teknik
bakımdan zayıf olan tiyatrolarda genellikle bireysel konular işlenmiştir.
Millî Edebiyat Akımı’nın önde gelen hikâye ve romancıları ise şunlardır: Ömer Seyfettin,
Refik Halit, Memduh Şevket, Ahmet Hikmet Müftüoğlu, Yakub Kadir, Halide Edip, Reşat
Nuri, Aka Gündüz, Raif Necdet ve Müfide Ferid. Aslında bu isimlerden bazıları daha önce
Fecr-i Âti (Yakub Kadri) veya Servet-i Fünûn (Ahmet Hikmet) mensubu iken zamanla Millî
Edebiyat’a yönelmişlerdir.
Millî Edebiyat sanatçıları, eserlerinde hem Tanzimat’tan beri oluşan hikâye ve roman
birikiminin hem de Batı’nın etkisinde kalmışlardır. Özellikle hikâye türünde olay anlatımına
61
önem veren Maupassant tarzının benimsendiği görülür. Bu dönemde Ömer Seyfettin ve Refik
Halid’in kalemiyle hikâye türü teknik, içerik ve dil açısından önemli bir gelişme gösterir.
Devrin gazete ve dergilerinde çok sayıda hikâye yayımlanır. Aynı şekilde tefrika edilen veya
kitap halinde yayımlanan roman sayısında da ciddi artış olur. Öyle ki, 1908-1918 arası iki
yüzün üzerinde roman veya uzun hikâye/kısa roman neşredilir. Bunlar arasında popüler
özellikte olanlar olduğu gibi edebî değeri olan hikâye ve romanlar da bulunmaktadır.
Bu dönemde kitap halinde basılmış olan hikâyelere; Halide Edib’in Harab Mabedler (1911),
Yakub Kadri’nin Bir Serencam (1913), Ömer Seyfettin’in Eshâb-ı Kehfimiz (1918) ve Harem
(1918); Aka Gündüz’ün Türk’ün Kalbi (1913), Raif Necdet’in Ufûl (1913); romanlara da
Halide Edib’in Handan (1912), Yeni Turan(1913), Aka Gündüz’ün Zifaf Hatırası (1914),
Odalığın Defteri (1914) ve Müfîde Ferid’in Aydemir (1918) adlı eserleri örnek verilebilir.
Yakub Kadri ve Reşat Nuri’nin romanları ise 1918 sonrası yayımlanmıştır.
Mütarekeye kadar yayımlanan hikâye ve romanlarda ele alınan konular ana çizgileri ile şöyle
sıralanabilir: Sultan II. Abdülhamit ve dönemindeki uygulamaların eleştirisi, Meşrutiyet’e
övgü ve hürriyetten duyulan sevinç, yeni dönemden beklentiler, bu sırada ortaya çıkan fikir
akımları (Türkçülük, Osmanlıcılık vb.), savaşlar, bürokrasideki çarpıklıklar, kadın ve aile,
yanlış batılılaşma ve etkileri, eğitim, Anadolu insanının içinde bulunduğu durum vs.
Öte yandan, Meşrutiyet’in ilanından sonra tiyatro türündeki eserlerde de büyük bir artış olur.
Bir kısmı sahnelenme imkanı bulan tiyatroların konuları genelde hikâye ve romanda
işlenenlerle paralellik arz eder.
Kaynak (Source):
Akı, Niyazi, Yakub Kadri Karaosmanoğlu(İnsan-Fikir-Eser Üslup), İst. 1960.
Aktaş, Şerif, Refik Halit Karay, KTB Yay., Ank. 1986.
1990.
Andı, Fatih, Ömer Seyfettin, Şule Yay., İst. 1999.
2005.
Banarlı, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.2, MEB Yay., İst. 1971.
Büyük Türk Klasikleri, C.10-14, Ötüken yay., İst. 1990.
Ceyhan, Nesîme, II. Meşrutiyet Dönemi Türk Hikâyesi(1908-1918), Selis Yay., İst. 2009.
Çetişli, İsmail, Memduh Şevket Esendal, Akçağ Yay., Ank. 2004.
Gündüz, Osman, Meşrutiyet Romanında Yapı ve Tema, C.I-II, MEB Yay., Ank. 1997.
Kaplan, Mehmet, Hikâye Tahlilleri, Dergâh Yay., İst. 1979.
Kolcu, Ali İhsan, Millî Edebiyat II Nesir, Salkımsöğüt Yay., 1.bsk., Konya 2007.
Hece Dergisi (Türk Öykücülüğü Özel Sayısı), Sayı: 46-47, Ekim-Kasım 2000.
Hece Dergisi (Roman Özel Sayısı), Sayı: 65-67, Mayıs-Haziran-Temmuz 2002.
Kudret, Cevdet, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman, C.2, Varlık yay., İst. 1978.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I, İletişim Yay., İst. 1983.
62
Yalçın, Alemdar, II. Meşrutiyette Tiyatro Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay., Ank. 2002.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
ÇAKIR
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
3.4.3.8.Meşrutiyet Döneminde Eleştiri ve Edebiyat Tarihi
Edebiyatı, İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Eleştiri ve Edebiyat Tarihi
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra; edebî, fikrî, siyasî pek çok meselenin konuşulup tartışıldığı
bir ortam oluşur. Bu bağlamda söz konusu dönemde hareketli bir edebî eleştiri hayatından söz
etmek mümkündür. Bunun yanında, aynı dönemde Türk edebiyatı hakkında bilgi verici bazı
kitaplar basılmış ve yeni edebiyat tarihleri yazılmıştır.
Kurulduktan bir süre sonra Fecr-i Âti topluluğu üyeleri, kendilerine yöneltilen eleştirilere
cevap vermek amacıyla geniş bir tartışma içine girerler. Genç Kalemler’in millî bir dil ve
edebiyat yaratma çabası ile Fecr-i Âtî’nin dil ve edebiyat anlayışı pek uyuşmaz. Zira, dilde
sadeleşme fikrine Fecr-i Âtî üyeleri karşı çıkar. İşte bu durum, iki edebî hareketin birbirini
eleştirmesine sebep olur. Bunları; Servet-i Fünûn, Resimli Kitap ve Rübab dergilerinden
okumak mümkündür.
Diğer yandan, Servet-i Fünûn mensuplarından Cenab Şahabeddin de Milli Edebiyat
hareketine karşı çıkar ve Ali Canib’le şiddetli bir münakaşaya girer. İki edebiyatçı arasında
çeşitli gazete ve dergilerde cereyan eden bu eleştiri yazıları daha sonra kitap olarak da
basılmıştır (Millî Edebiyat Meselesi ve Cenab Bey’le Münakaşalarım, 1918).
Dönemin basını incelendiğinde; “tasfiye-i lisan”, “dünküler-bugünküler”, “hece-aruz”, “Ferc-i
Âti/Nesl-i Âti”, “yeni lisan” ve “Millî Edebiyat meselesi” gibi dil ve edebiyata dair birçok
konunun tartışıldığı görülür. Millî Edebiyat’a yöneltilen suçlamalara cevap vermeye çalışan
“Türkçü tenkit” devrin hâkim görüşünü yansıtır. Bunların yanında Mehmet Akif’in
“Safahat”ının ilk kitabı, Hüseyin Rahmi’nin “Cadı” romanı gibi çeşitli eserler üzerine yapılan
tartışmalar da bulunmaktadır. Ayrıca, çeşitli gazete ve dergilerde yayımlanmış; Hamdullah
63
Subhi, Yakub Kadri, Köprülüzâde Mehmet Fuad ve Şahabeddin Süleyman’a ait eleştiri
yazıları devrin edebî eleştirisi için önemlidir.
Balkan Savaşları sırasında başlayıp I. Dünya Harbi günlerinde tekrar gündeme gelen Türk
edebiyatında “harp edebiyatı” var mıdır, yok mudur şeklindeki münakaşa da dikkat çekicidir.
Öte yandan, bu dönemde edebî faaliyetlerin bir parçası olarak Türk edebiyatı hakkında çeşitli
kitapların yayımlandığı görülmektedir. Bunların bazısı eleştiri ( Şahabeddin Süleyman,
Tenkidât-ı Edebiye: Abdülhak Hâmid Hayatı ve Sanatkar, İst., 1913), bazısı edebî bilgiler
kitabı (Şahabeddin Süleyman-Köprülüzade Mehmed Fuad, Malûmât-ı Edebiyye, 1915;
Süleyman Fehmi, Edebiyat, 1909; Muhiddin, Yeni Edebiyat, 1914) bazısı da edebiyat tarihi
(Şahabeddin Süleyman, Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye, 1910) özelliği taşımaktadır.
Fuat Köprülü’nün “Türk Edebiyatı Tarihinde Usül” (Bilgi Mecmuası, Nu.1, Yıl: 1913) adlı
makalesi edebiyat tarihi yazımında metot meselesi açısından bir dönüm noktası olur. Artık,
Gustave Lanson’un düşüncelerinin tesiri altında edebiyat tarihi, medeniyet tarihinin bir
parçası olarak görülür. Böylece Türklüğü her alanda bir bütün olarak görme eğilimi
yaygınlaşır. Denilebilir ki, bu dönemde Türk edebiyatı tarihi yazıcılığı “olgunlaşmaya doğru”
önemli adımlar atar. Abdülhalim Memduh’un “tezkire”den “edebiyat tarihi”ne geçiş örneği
olarak bilinen Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye”sinden(1888) sonra adında “edebiyat tarihi”
ibaresi olan kitaplar bu yıllarda yayımlanır. Şahabeddin Süleyman’ın yukarıdaki kitabının
dışında Faik Reşat’ın Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye’si (1911), Köprülüzade Mehmet Fuat ve
Şahabettin Süleyman’ın Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı(1913), Köprülüzade Mehmet Fuat’ın
Türk Tarih-i Edebiyatı Dersleri-I (1913) ve Türk Tarih-i Edebiyatı Derslerinden-II (1913),
Mehmet Hayrettin’in, Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye Dersleri(1914) bu dönemde basılan
edebiyat tarihleridir.
Kaynak (Source):
1990.
Andı, Fatih, Edebiyat Araştırmaları-I, Kitabevi Yay., İst. 2000.
Çakır, Ömer, Türk Şiirinde Çanakkale Muharebeleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
Yay., Ankara 2004.
Ercilasun, Bilge, İkinci Meşrutiyet Döneminde Tenkit 1.Türkçü Tenkit, TKAE Yay., Ank.
1995.
Ercilasun, Bilge, “Eleştiri(1860-1923)”, Türk Edebiyatı Tarihi, C.3, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yay., İst. 2006.
Genç Kalemler Dergisi (Haz. Parlatır, İsmail, Çetin, Nurullah), Türk Dil Kurumu Yay., Ank.
1999.
Bilm. Enst., (Basılmamış doktora tezi), Ank. 1991.
Kolcu, Ali İhsan, Millî Edebiyat II Nesir, Salkımsöğüt Yay., 1.bsk., Konya 2007.
Kolcu, Hasan, Türk Edebiyatında Hece-Aruz Tartışmaları, Kültü Bakanlığı Yay., Ank.
1993.
Polat, Nazım Hikmet, “Türk Edebiyatı Tarihçiliği Çalışmalarının Neresindeyiz”, Beşinci
Türk Kültürü Uluslararası Bilgi Şöleni, 17 Aralık 2002, Atatürk Kültür Merkezi,
Ankara(http://turkoloji.cu.edu.tr )
64
Polat, Nazım H., Rübab Mecmuası ve II. Meşrutiyet Dönemi Türk Kültür, Edebiyat
Hayatı, Akçağ Yay., Ank. 2005.
Şen, Cafer, Fecr-i Âtî Edebiyatı, Gazi Kitabevi Yay., Ank. 2006.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
üyesi) /
Emeği Geçen
ÇAKIR
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
65
T.C.
DİL VE EDEBİYAT
TÜRK EDEBİYATI
MÜTAREKE DÖNEMİ EDEBİYATI
Doç. Dr. Şahmurat ARIK
ARALIK - 2009
ANKARA
66
2.4.4. MÜTAREKE DÖNEMİ EDEBİYATI
2.4.4.1. Mütareke dönemine ilişkin genel değerlendirme
Anahtar Kelimeler: I. Dünya Savaşı, Mondros, Millî Mücadele, Mustafa Kemal Paşa, Kazım
Karabekir, Lozan, Antlaşma, Mütareke dönemi.
Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup ayrılan Osmanlı İmparatorluğu, 1918 yılında
imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması’yla müttefikleri gibi silah bırakır. Bu antlaşma ile
birlikte İmparatorluğun birçok yeri İtilaf devletlerince işgal edilir. 13 Kasım 1918'de İtilaf
donanmalarına mensup bir filo Çanakkale ve İstanbul boğazlarındaki askeri tesisleri işgal
eder. Aralık 1918 ve Ocak 1919 aylarında Fransız ve İngiliz birlikleri; Antakya, İskenderun,
Adana, Tarsus, Kilis ve Antep'e girerler. Öte taraftan Batum, Ardahan, Kars vilayetlerinden
Türk ordusu çekilir. Bütün bunların yanında 1918’de İstanbul; 1919’da ise İzmir işgale uğrar.
Yunanların İzmir’de Türklere karşı yaptıkları mezalimle birlikte, Kuva-yı Milliye adı verilen
küçük silahlı gruplar direnişe geçmişlerdir. Bu yapılanma Mustafa Kemal Paşa idaresinde
şekillenecek Millî Mücadele’nin çekirdeğini oluşturacaktır.
1919’da toplanan Paris Barış Konferansı, Türklerle ilgili yapılacak olan barış antlaşmasının
belirsiz bir tarihe ertelemişti. Meclisin dağıtılması ve vekillerin Malta’ya sürgün edilmesi
milli birlik fikrini kuvvetlendirir. 23 Mayıs 1919’da Fatih ve Sultanahmet'te Türk siyasi
tarihinin en büyük kitle gösterileri düzenlenmiştir. Bütün bunlar; direniş fikrinin, İttihat ve
Terakki mensupları ve yandaşlarının görüşü olmaktan çıkarak tüm ülke sathına yayılmasını
sağlar.
Ordu müfettişi olarak Karadeniz’deki olayları incelemek için görevlendirilen Mustafa Kemal
Paşa, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkar. Amacı Anadolu’ya geçerek Millî Mücadele’yi
başlatmaktır. Mustafa Kemal; 21 Haziran 1919’da, 9. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir,
Refet ve Ali Fuat Paşalar ve Ege’de asayişi sağlamakla görevlendirilen Rauf Bey ile
Amasya'da buluşarak, Amasya Tamimi'ni yayımlar. Bildiri, ulusal bağımsızlığın ancak
ulusun "azim ve iradesi" ile sağlanacağını vurgulayarak, ülke çapında bir direniş hareketinin
işaretini verir. Kâzım Karabekir'in öncülüğünde Erzurum'da toplanan Doğu İlleri Müdafaayı Hukuk Cemiyeti Kongresi, askeri görevlerinden istifa eden Mustafa Kemal'i kongre
başkanı seçmiştir. Ayrıca kongrede, Doğu illerinin Ermeni işgaline uğramasına engel
olunacağı ve Amerikan mandasına karşı durulacağı kararı alınmıştır. Sivas Kongresiyle
birlikte de Osmanlı hükümetiyle bağların koparılması ve yurt genelinde örgütlenme
çalışmasını yürütmek amacıyla bir Heyet-i Temsiliye kurulması kararlaştırılmıştır. 1920’de
İstanbul’da tekrar açılan ve son Osmanlı Mebusan Meclisi kabul edilen meclis, tam
bağımsızlığı hedef göstererek, .Milli Mücadele’ye devam etme kararı alır. Rauf Orbay
başkanlığındaki meclis bu karar üzerine İngilizler tarafından kapatılır ve vekiller tutuklanır.
İstanbul’daki Meclis’in kapatılmasıyla birlikte 1920’de Ankara’da Büyük Millet Meclisi
açılır. Mustafa Kemal Paşa, meclis başkanı seçilir. Doğu cephesinde Ruslarla anlaşma
sağlanırken Güney cephesinde de Fransızlarla anlaşmaya varılır. Bu sırada iç isyanları
bastırmak için İstiklal Mahkemeleri kurulur. Londra Barış Konferansı’na İstanbul
Hükümetiyle birlikte davet edilen Ankara Hükümeti, Sevr Antlaşmasını kabul etmez. Bunun
üzerine Ankara’ya doğru harekete geçen Yunan ordusu Türk ordusunun direnişiyle karşılaşır.
1922’de savunmadan saldırıya geçen Türk ordusu Yunan ordusunu mağlup ederek İzmir’i
işgalden kurtarır. Eylül 1922’de imzalanan Mudanya Ateşkes Antlaşması’yla İngilizler
işgale son vermişlerdir. Böylelikle Büyük Millet Meclisi ülke çapında hâkimiyeti bütünüyle
eline almıştır. 1922’de Saltanat kaldırılır, ülkeyi terk eden VI. Mehmet Vâhdüddîn’in yerine
67
veliaht Abdülmecid Efendi halife ilan edilmiştir. 1923’te imzalanan Lozan Barış
Antlaşması’yla bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sınırları belirlenmiş, azınlıklarla ilgili
düzenlemeler yapılmıştır. 19 Ekim 1923 tarihinde ise, yeni kurulan devletin idare şekli
Cumhuriyet olarak ilan edilmiştir.
Mütareke dönemi olarak adlandırılan ve 1918-1923 yıllarını kapsayan bu dönem, Türk
milletinin yeniden doğduğu, kendi gücünü keşfettiği bir dönem olmuştur. Yurt geneline
yayılan direniş fikri Türk edebiyatının yetiştirdiği şair ve yazarların hayal ve ruh dünyalarına
da girmiştir. Mehmet Akif (Ersoy), Halide Edip (Adıvar), Midhat Cemal (Kuntay),
Halide Edib (Adıvar), Yakub Kadri (Karaosmanoğlu), Hamdullah Subhi (Tanrıöver),
Samih Rıfat, Müftüoğlu Ahmed Hikmet, Ali Ekrem (Bolayır), Celal Sahir (Erozan),
İzzet Ulvi, Enis Behiç (Koryürek), Celal Nuri (İleri), Ahmed Ağaoğlu, Ruşen Eşref
(Ünaydın), Halid Fahri (Ozansoy), Yusuf Ziya (Ortaç), Falih Rıfkı (Atay), Faruk Nafiz
(Çamlıbel), ibrahim Alâeddin (Gövsa), Halil Nihad (Bozte-pe), Orhan Seyfi (Orhon),
İsmail Sevük), Müfide Ferid (Tek), Şükûfe Nihal (Başar), Halide Nusret (Zorlutuna) gibi
isimler; yazılarıyla, eserleriyle buhranlı günlerde milletin yanında olmuşlar, istiklal
mücadelesinin haklılığını ortaya koymak için çabalamışlardır.
Kaynak (Source):
Akşin, Sina, Türkiye Tarihi, C: 4, Cem Yayınevi, İstanbul 2000.
Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri 1860-1923, İnkılap Kitabevi,
İstanbul 1995.
Cebesoy, Ali Fuad , Milli Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul 2000.
Polat, N. Hikmet, “XX. Asrın Şafağında Türkiye”, Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C:8,
AKMB Yay. Ankara 2007. s.1-56.
Safa, Peyami, Türk İnkılabına Bakışlar, Ötüken Yay., İstanbul 1990.
Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye`de Siyasal Gelişmeler 2 (1876-1938) Mütareke, Cumhuriyet
ve Atatürk Dönemi, İstanbul Bilgi Üniv. Yay., İstanbul 2009.
Kaynağı Hazırlayan / Emeği
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
68
2.4.4.2. Mütareke Döneminde Fikir ve Sanat Ortamı
Anahtar Kelimeler: Mütareke döneminde fikir ve sanat ortamı etrafında ortaya çıkan
tartışmalar ve dönemin farklı sanat görüşleri.
Mütareke döneminin fikir ve sanat ortamının temelleri Genç Kalemler dergisiyle atılmıştır.
Mütareke döneminde Türkçülük fikrinin edebiyatçılar arasında ağır bastığı görülür. Yeni
Mecmua, Büyük Mecmua, Nedim, Türk Derneği, Şair, Dergâh, gibi dergiler dönemin fikir
ve sanat ortamının oluşmasında önemli bir yere sahip olmuşlardır. Milli Edebiyat döneminin
ana tartışmalarından hece-aruz tartışmaları mütareke yıllarında da ön plandadır. Özellikle
Nedim ve Şair dergileri etrafında bu konuda önemli tartışmalar yaşanmıştır. Mütareke
yıllarının ilk önemli tartışması Ömer Seyfettin’in Tercüman gazetesinde neşrettiği Şiir
Başka alı makalesi üzerine Halit Fahri ve Yusuf Ziya arasında yaşanmıştır. Halit Fahri’nin
aruza dönmesini eleştiren Ömer Seyfettin’e, Halit Fahri; Şiire Karışmayın başlıklı
yazısıyla karşılık verir. Reşîd Süreyya da Halit Fahri’ye destek verir. Bu yazıya cevap
Yusuf Ziya’dan gelmiştir. Tahsin Nahid ve Hıfzı Tevfik de hece-aruz tartışmalarına
katılmadan bu konu hakkındaki görüşlerini dile getirmişlerdir. Cenap Şahabettin ise hece
veznine karşı bir tavır alarak bununla ilgili yazısını Edebî Mecmua’da kaleme almıştır. Bu
konudaki tartışmalar mizah sahasına da yansımıştır. Halit Fahri ve Aka Gündüz gibi isimler,
bu tartışmaya mizahî bir üslupla yaklaşanlar arasındadırlar. Mütareke döneminde hecenin
gittikçe aruz karşısında güçlendiği görülür.
Mütareke döneminin hece-aruz tartışması ekseninde sanat için farklı yollar arayan oluşumlar
varlığını sürdürmektedirler. 1914 yılında Rübab Mecmuası etrafında şairlerin oluşturdukları
Nâyîler adlı topluluk uzak geçmişe yönelir. Yunus Emre ve Mevlana gibi isimlerden hareket
eden şairler, şiirlerini millî değerler ve hassasiyetler etrafında oluşturmaya çalışırlar. Bu
topluluk Mütareke döneminin sonunda dağılır. Bu devirde sanat ve fikir alanında ortaya atılan
bir diğer hareket Nev-Yunanîlik’tir. Yahya Kemal’in yurt dışında aldığı eğitimin etkisiyle
ortaya koyduğu bu eğilim Yakup Kadri ve Salih Zeki Aktay tarafından da desteklenmiştir.
Bir havza medeniyeti fikrinden hareket eden Yahya Kemal, Yunan medeniyetini bu noktada
temel almıştır. Fakat kısa sürede bu görüşünden vazgeçerek, milli duyuş ve düşünüş tarzına
dönmüştür.
Savaş ortamının yaşandığı bu dönemin sanat anlayışı, Millî Edebiyat’ın devamı olan millîlikgayr-ı millîlik tartışmaları etrafında şekillenir.
Kaynak (Source):
Aktaş, Şerif, “Millî Edebiyat Dönemi: Hikâye”, Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C:8,
Aktaş, Şerif, “Millî Edebiyat Dönemi: Roman”, Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C:8,
İstanbul 1995.
Atalay, Ali, “Millî Edebiyat Döneminde Edebiyat Nazariyatı, Tenkit ve Edebiyat Tarihi”,
Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C:8, AKMB Yay. Ankara 2007. s.274-282.
Bayraktutan, Yusuf, Türk Fikir Tarihinde Modernleşme, Milliyetçilik ve Türk Ocakları
1912-1931, Kültür bakanlığı Yay., Ankara 1996.
Çelik, Yakup, “Roman1920-1960”, Türk Edebiyatı Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.,
İstanbul 2007, s. 217-382.
Enginün, İnci, Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, Dergah Yay, İstanbul
2006.
69
Enginün, İnci, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Dergah Yay. İstanbul 2004.
Enginün, İnci, “Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın Edebiyattaki İzdüşümü” Türk Edebiyatı Tarihi,
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. İstanbul 2007, s.383-392.
Ertaylan, İ. Hikmet, Türk Edebiyatı Tarihi, C. I. Bakü, Azer-Neşr.
Gariper, Cafer, “Yankısız Söyleyişler: Nev-Yunaniler ve Nayiler” Türk Edebiyatı Tarihi,
Kolcu, Ali İhsan, Milli Edebiyat (II. Meşrutiyet Sonrası Türk Edebiyatı Nesir),
Salkımsöğüt Yay., Erzurum 2008.
Kolcu, Ali İhsan, Milli Edebiyat (II. Meşrutiyet Sonrası Türk Edebiyatı Şiir), Salkımsöğüt
Yay., Erzurum 2008.
Kolcu, Hasan, Türk Edebiyatında Hece-Aruz Tartışmaları, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara
1993.
Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi, Makaleler IV, İletişim, İstanbul 1991.
Polat, N. Hikmet, “İslamcı Yayın Organları-Türkçü Dernek ve Yayın Organları”, Türk
Dünyası Edebiyatı Tarihi, C:8, AKMB Yay. Ankara 2007. s.293-336.
Özcan, Hidayet, “Millî Edebiyat Dönemi Edebî Münakaşalar”, Türk Dünyası Edebiyatı
Tarihi, C:8, AKMB Yay. Ankara 2007. s.347-351.
Özön, Mustafa Nihat, Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Maarif Mat., İstanbul 1941.
Ülken Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yay., İstanbul 1998.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.3. Edebiyatımızda Mütareke Döneminin Anlatımı
Anahtar Kelimeler: Mütareke döneminin olaylarının dönemin şairleri ve yazarları tarafından
eserlere yansıtılması
Mütareke dönemini konu alan şair ve yazarlar, bu dönem içinde gazete ve dergilerde
yayınladıkları yazılarla Millî Mücadele’ye dair düşünce ve duygularını dile getirmişlerdir. Bu
ediplerin başında Mehmet Âkif gelir. Yaşananlar karşısında Bülbül adlı şiirini kaleme alır.
Mehmet Emin Yurdakul, Millî Mücadele’yi günübirlik yazdığı manzumelerle anlatır.
Yahya Kemal de Dergâh mecmuasında Kurtuluş Savaşıi’yla ilgili yazılarını yayımlar. İşgale
karşı Süleyman Nazif, açık sözlü tavrıyla yazılarını kaleme alır. Milli Mücadele’ye destek
verir. Hamdullah Suphi de kuvvetli söyleyişiyle istiklal mücadelesine destek veren yazılar
yayımlamıştır. Yazar bu yazılarını daha sonraki yıllarda Dağ Yolu adı altında iki cilt halinde
yayımlanır.
Mütareke döneminin edebî anlatılarda yer bulmaya başlaması Cumhuriyet’in ilanından sonra
sıklık kazanır. Millî Mücadele’ye destek veren yazarlar, Cumhuriyet sonrasında yazdıkları
70
eserlerle bu mücadeleyi destanlaştırırlar. Bu yazarlar arasında Halide Edip, Yakup Kadri,
Aka Gündüz ve Peyami Safa sayılabilir. Bu yazarlardan Halide Edip daha Mütareke
döneminde Millî Mücadele’yi konu alan Ateşten Gömlek’i yazar, İzmir’in işgalinden Büyük
Taarruz sonrasında Türk ordusunun İzmir’e girişine kadar geçen sürede yaşananları konu alan
Türk’ün Ateşle İmtihanı (1962) onun İstiklal Harbi’ni işlediği eserlerindendir. Yakup
Kadri, Milli Mücadele’yi anlatan bir diğer yazardır. Milli Mücadele Hikâyeleri savaş
dönemini konu alan hikâyeleri barındırır. Yaban’da (1932) Mütareke dönemi aydını ile halk
arasındaki kopukluğa dikkat çeker. Aka Gündüz ise, Millî Mücadele’nin ateşli bir
savunucusu olarak eserlerinde Mütareke döneminin ortamına sosyal bir tenkit getirir. Dikmen
Yıldızı (1928) ve Bir Şoförün Gizli Defteri (1928) gibi eserlerinde bu tenkit açıkça görülür.
Tango-Tango (1928) savaş sırasında İstanbul’dan Ankara’ya gelen insanların hayatlarını bir
amaç uğrunda harcamalarını konu alır. Yaldız (1930) Mondros Mütarekesi’nden başlayarak
Sakarya Meydan Muharebesi’ne kadar geçen sürede yaşananları roman kahramanları
etrafında anlatır. Cumhuriyet döneminin güçlü kalemlerinden Peyami Safa da konusunu
Mütareke döneminden alan eserler kaleme almıştır. Süngülerin Gölgesinde (1924) adlı uzun
hikâyesi ve Biz İnsanlar (1937) adlı romanı bu eserlerdendir.
Kaynak (Source):
AKMB Yay. Ankara 2007. s.175-224
İstanbul 1995.
İstanbul 2007, s. 217-382.
2006.
Kaplan Mehmet, Hikâye Tahlilleri, Dergah Yay. İstanbul 2004.
Kaplan Mehmet, Şiir Tahlilleri I, Dergah Yay., İstanbul 2004.
Kıymaz Ahmet, 1918-1928 Arası Romanda Millî Mücadele, Akçağ Yay., Ankara 1991.
Yay., Erzurum 2008.
Şen, Cafer, “Millî Edebiyat Dönemi: Şiir”, Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C:8, AKMB
Yay. Ankara 2007. s.57-143.
71
Töre, Enver, “Millî Edebiyat Dönemi: Tiyatro”, Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, C:8,
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.4. Dönemin Öne Çıkan Düşünceleri
Anahtar Kelimeler: Mütareke döneminde öne çıkan düşünceler ve Türkçülük hareketi
Edebiyatta Yeni Lisan hareketiyle başlayan milli duruş, Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali
Canip gibi isimlerin fikirleri ve eserleriyle devrin hâkim edebiyat anlayışını oluşturmuştur.
Bu edebî hareket Mütareke yıllarındaki edebî ortamda da etkisini sürdürmüştür. Özellikle
istiklal mücadelesinin başlamasıyla millî duyuş ve düşünüş tarzı hemen hemen dönemin bütün
şair ve yazarlarının benimsediği bir tavır haline gelmiştir. Ziya Gökalp’in temellerini ortaya
koyduğu Türkçülük hareketi Mustafa Kemal Paşa önderliğinde oluşan tam bağımsızlık
hareketiyle tamamen örtüşür. Bu dönemde basılan kitap ve makalele özü itibarıyla
Türkçülük anlayışına sahiptir. 1923 yılında Ziya Gökalp Türkçülük fikrinin en olgun
eserini verir ve Türkçülüğün Esasları’nı (1923) yayımlar. Öte yandan İslamcılık ideolojisinin
önde gelen ismi Mehmet Âkif, ülkenin düşmüş olduğu durum nedeniyle milli mücadele
saflarında yer alır. Mehmet Akif paralelinde bu dönemde Ziya Gökalp’in Türkçülük ve
İslamcılık ideolojilerinin ortak noktalarından hareket eden yazılar yazdığı dikkat çekmektedir.
Bu yazılar daha sonraki yıllarda Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak (1929) adlı
kitapta toplanmıştır. İmparatorluğun düştüğü acizlik içinde çözüm arayan aydınlar arasında
mandacılık fikrinin savunulduğu görülür. Bu düşünceyi savunan isimlerden biri Halide Edip
Adıvar’dır. Fakat Milli Mücadele’nin başlamasıyla Halide Edip bu fikrinden vazgeçer ve
halkı mücadeleye teşvik etmek için Anadolu’da çalışır. Mütareke döneminde Milli
Mücadele’ye karşı tavır almış ve bunu şiddetle sürdürmüş olan aydınlar da vardır. Bu
aydınların başında Ali Kemal gelir. Peyam gazetesinde çıkan yazılarıyla Mustafa Kemal ve
arkadaşlarına yüklenir.
Ziya Gökalp’in öğrencisi Mehmet İzzet sosyoloji çalışmalarıyla dikkat çeker ve milliyetçilik
anlayışına yeni açılımlar getirmeye çalışır. Milliyet Nazariyeleri (1923) adlı kitabıyla bu
konudaki fikirlerini dile getirir.
1920 yılına gelindiğinde felsefe, sosyoloji ve edebiyat sahalarındaki bazı düşünürlerin Batı’da
güçlenmeye başlayan sezgicilik anlayışından etkilendikleri görülür. Bergsoncu felsefe olarak
da bilinen bu düşünceden hareket eden düşünürler Dergâh Mecmuası etrafında
toplanmışlardır.
72
Kaynak (Source):
İstanbul 1995.
İstanbul 2007, s. 217-382.
2006.
Georgeon, G. François, Osmanlı-Türk Modernleşmesi, YKY Yay., İstanbul 2006.
Yay., Erzurum 2008.
1993.
Okay, Cüneyd, Türk Derneği, Akçağ Yay., Ankara 2006.
Özön, Mustafa Nihat, Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Maarif Mat., İstanbul 1941.
Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları, Ötüken Neşriyat,
İstanbul 2004.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
73
2.4.4.5. Mütareke Dönemi Dergileri
Anahtar Kelimeler: Mütareke döneminde faaliyet gösteren dergiler
Bu dönemde çıkarılan bazı dergilerin Yeni Lisan hareketinin ilkelerine sadık kalarak, bu
ilkeler doğrultusunda yayım yaptıkları ve Millî Mücadele’ye destek fikri ile hareket ettikleri
görülür. Bu dergilerden bazıları şunlardır.
Büyük Mecmua: M. Zekeriya tarafından 1919 yılında on yedi sayı çıkarılan dergi, amacını
“halka millet olma şuurunu verme” olarak açıklar. Dergide Halide Edip, Yakup Kadri ve
Fuat Köprülü gibi yazarların yazılarına yer verilmiştir.
Yeni Mecmua: 1917-1918 yılları arasında haftalık olarak yayımlanan dergi altmış sayı
yayımlanmıştır. Mehmet Tal’at tarafından çıkarılan dergi, Mondros Mütarekesi üzerine
kapatılmıştır. 1923 yılında tekrar açılan dergi Falih Rıfkı yönetiminde yirmi üç sayı
yayımlanmıştır. Yeni Mecmua’da ilmi yazılara yer verildiği gibi Beş Hececilerin eserleri de
burada yayımlanmış, bu dönemde süren hece-aruz tartışmalarına ait fikirler bu dergi
aracılığıyla yayımlanmıştır.
Ocak: 1917-1918 yıllarında Konya’da çıkarılan dergi Anadolu’daki kültür faaliyetlerinin
önemli bir örneğidir. Nâmdar Rahmi tarafından çıkarılan “ilmî, edebî risale” tanımlı dergi
amacını “Millî gayenin inkişâfına çalışır…” sözleriyle açıklar.
Ana Türk Yurdu: Türk Ocağı Giresun şubesi tarafından yayımlanan dergi, 1918 yılında
çıkarılmıştır.
Türk Dünyası Gazetesi: 1919-1920 yılları arasında günlük olarak yayımlanan dergi doksan
yedi sayı çıkarılmıştır. Gazetedeki baş yazılar Yeni Lisan hareketinde de yer alan Kâzım
Nabi’ye aittir. Bu dergide hem Atatürk ve Milli Mücadele; hem de Türk dünyası ile ilgili
yazılar yayımlanmıştır.
Dergâh: 1920 yılında kurulan bu derginin kadrosu Henry Bergson’un sezgicilik görüşünü
temel alan edebiyatçı ve sosyologlardan oluşmuştur. Yahya Kemal ve Ahmet Haşim gibi
isimler bu dergide yazılar yayımlamıştır.
Nedim ve Şair dergileri de bu dönemde yayın yapan dergiler arasındadır. Bu dergiler hece
aruz tartışmalarında önemli bir yere sahiptir.
Yukarıdaki Türkçü dergilerin yanında İslamcılık ideolojisi çerçevesinde yayın yapan dergiler
de mevcuttur. Ceride-i Sufiyye ve Hak Yolu bunlardandır.
Kaynak (Source):
İstanbul 1995.
Doğan, D. Mehmet, “Ceride-i Sufiyye” Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C:2, Degah
Yay., İstanbul 1977.
İstanbul 2007, s. 217-382.
2006.
74
Yay., Erzurum 2008.
1993.
Okay, Cüneyd, Türk Derneği, Akçağ Yay., Ankara 2006.
Öksüz, Yusuf Ziya, Türkçenin Sadeleşme Tarihi-Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi,
TDK Yay., Ankara 1995.
Yay. Ankara 2007. s.57-143.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.6. Mütareke Döneminde Şiir
Anahtar Kelimeler: Mütareke dönemi şiirinin farklı eğilimleri
Türk dilini ele alarak, edebiyat hayatına başlayan Genç Kalemler, aslında Mehmet Emin ile
başlayan Türkçe şiir; ya da hece vezniyle yazılmış şiir anlayışının yerleşmesinde önemli bir
yere sahip olmuşlardır. Ziya Gökalp’in Türk kültürüyle ilgili toplantılarda şiirin hece
vezniyle yazılmasını telkin etmesi sonucunda genç şairler bu hece veznini kullanmaya başlar.
Sonraları Beş Hececiler olarak anılacak olan Orhan Seyfi, Faruk Nafiz, Enis Behiç, Halit
Fahri, Celal Sahir bu toplantıların dinleyicilerindendir.
Mütareke dönemi şiirinin konu itibarıyla vezin tartışmalarına rağmen yaşanan savaşlar ve
sosyal olaylar nedeniyle aynı merkez etrafında toplandığı görülür. Milli tavır şiire hâkim olur.
Ziya Gökalp’in “şiir devrinde şuur; şuur devrinde şiir susar” sözü Mütareke döneminin şiir
anlayışını ortaya koymaktadır. Mehmet Âkif’in şiir anlayışı ise İslamî duyarlılıkla millî
hassasiyetleri birleştiren bir role sahiptir. Mehmet Âkif, Millî Mücadele’nin haklılığına
75
duyduğu inancı şiirlerine yansıtırken İslamcılık ideolojisini içeren şiirler de kaleme alır.
Mütareke döneminin Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla sonuçlanması, şiirin milliliğine
memleketçi bakış açısını kazandırmıştır. Diğer taraftan Yahya Kemal, Ahmet Haşim gibi
isimler Mütareke döneminin şartlarının doğurduğu şiir anlayışının dışında saf şiir arayışının
temsilcileri arasında yer almışlardır. Ahmet Haşim, kendi hayal dünyasının dışına çıkmadan
şiirini meydana getirir. Mütareke döneminin havası bile şiir hakkındaki düşüncelerini
değiştirememiştir. Yahya Kemal’in bireyin temsil ettiği kolektif şuurdan hareketle kültürtarih-medeniyet ekseninde şiirlerini oluşturmuştur. Bu senteze ulaşmadan önce Yahya
Kemal’in Nev-Yunânîlik fikriyle şiirlerini oluşturmaya çalıştığından da bahsetmek gerekir.
Türk medeniyetine dayanak arayan Yahya Kemal, Nev-Yunanîlik düşüncesi ile bu temeli
kurmaya çalışır. Anadolu’nun bir havza medeniyeti niteliğinde olduğunu savunan şair, bu
topraklardaki ilk ve önemli medeniyetlerden olan Yunan medeniyetini kültür senteziyle Türk
kültürüne bağlama amacı taşır. Fakat bu düşüncesinden kısa sürede dönmüştür. Millî edebiyat
dairesi içinde şiirlerini oluşturan şair, geleceğin mâzîye (geçmişe) bina edilmesi
düşüncesindedir.
1920 yılının başlarında Türk şiiri yeni anlayışlarla tanışmaya başlar. 1921’de kurulan Dergâh
mecmuası etrafında toplanan edebiyatçılar ve sosyoloji uzmanlarıyla birlikte şiirde yeni duyuş
ve düşünüş tarzı ortaya çıkar. Edebiyatçılar Henry Bergson’un sezgicilik anlayışı ile
tanışırlar.
Kaynak (Source):
Akyüz, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1985.
İstanbul 1995.
2006.
İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, Dergah Yay., İstanbul 1988.s
Kocahasanoğlu, Osman Selim, Millî Edebiyat Hareketi ve Beş Hececiler, Toker Yay.,
İstanbul 1987.
Yay., Erzurum 2008.
1993.
Necib Asım, Millî Aruz, Kanaat Matb., İstanbul 1329.
76
Yay. Ankara 2007. s.57-143.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.7. Şairler Derneği ve Beş Heceliler
Anahtar Kelimeler: Türk şiirinin hece ile buluşmasında önemli rolü olan beş hececilerin
tanıtılması ve Mütareke döneminde kurulan Şairler Derneği’nin faaliyetleri
Milli Edebiyat döneminde Türkçülük fikri etrafında pek çok derneğin faaliyet gösterdiği
görülür. Bunlardan ilki Türk Derneği’dir. Türk Bilgi Derneği, Türk Ocağı vb. gibi
dernekler de benzer bir biçimde kurulmuşlardır. Bu dernekler, bünyelerinde dergi faaliyetinde
bulunarak fikirlerini anlatmak istemişlerdir. Mütareke döneminde de dernek faaliyetlerinin
devam ettiği görülür. Bu dönemde Şairler Derneği, devrin diğer derneklerinden ayrı bir yere
sahiptir. 1917 yılında kurulan bu dernek Millî edebiyata bağlı şair ve yazarları bir çatı altında
toplama amacıyla yola çıkmıştır. Türk Ocağı’nda toplanan dernek üyeleri, yayın organı
olarak Servet-i Fünûn dergisini seçmişlerdir. Millî edebiyata bağlı olan edebiyatçılar, şahsi
sanat anlayışı ilkesiyle hareket etmişler ve bu nedenle ortak bir sanat anlayışı ortaya
koyamamışlardır. Bu sebeple Şairler Derneği kısa sürede dağılmıştır. Bu dernek üyeleri
şunlardır: Ömer Seyfettin, Orhan Seyfi, Salih Zeki, Hakkı Tahsin, Hasan Zeki, Yahya
Saim, Safi Necip, Faruk Nafiz, Yusuf Ziya, Selahattin Enis.
Beş Hececiler, Yeni Lisan hareketi ile başlayan hece veznini şiirde kullanma ilkesinden
hareket eden şairlere verilen bir isimdir. Ziya Gökalp’in hece veznine teşvikiyle şiirlerini
kaleme alan bu şairler şunlardır: Orhan Seyfi, Enis Behiç, Halit Fahri, Yusuf Ziya ve
Faruk Nafiz’dir.
Bu şairler içinde Halit Fahri Milli edebiyat döneminin ilk yıllarında hece vezninin
muhaliflerindendir. Bu konuda Ali Canip ile edebî münakaşaya girişmiştir. Fakat ilerleyen
yıllarda Ömer Seyfettin ve Ziya Gökalp’in yönlendirmesiyle hece vezniyle yazmaya
başlamıştır. Enis Behiç ise Balkan Savaşı sonrası hece vezniyle tanışır. Yusuf Ziya ise Rıza
Tevfik vasıtasıyla Ziya Gökalp’le tanışır. Beş Hececiler Mütareke döneminde faaliyet
gösteren Nedim, Yeni Mecmua, Büyük Mecmua gibi dergilerde yazmışlardır.
Cumhuriyet’ten sonra da edebî eserlerini Hayat, Güneş, Çınaraltı, Varlık gibi dergilerde
yayımlayan Beş Hececiler, Ömer Seyfettin’in hikâyede yaptığı dilde ve konuda
millileşmeyi, şiirde gerçekleştirmişlerdir.
77
Kaynak (Source):
İstanbul 1995.
2006.
İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, Dergah Yay., İstanbul 1988.
Kocahasanoğlu, Osman Selim, Millî Edebiyat Hareketi ve Beş Hececiler, Toker Yay.,
İstanbul 1987.
Yay., Erzurum 2008.
1993.
Yay. Ankara 2007. s.57-143.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
78
2.4.4.8. Mütareke Döneminin Öteki Şairleri
Anahtar Kelimeler: Mütareke dönemi şiirine yön veren diğer şairler
Mütareke döneminin şairleri arasında gösterilebilecek başka isimler de vardır. Eserleriyle
Türk şiirinin geçirdiği değişime hizmet eden bu şairler, hece veznini sürdürmüşlerdir.
Bunlardan İbrahim Alaaddin milli edebiyat hareketi içinde yer almış ve şiirinin konusunu
milli, epik ve sosyal bir zemine oturtmuştur. Rumeliye Destan-ı Harp (1913) Güft ü Gu
(1913), Çocuk Şiirleri (1913), Sulh ve Harp (1922), Çanakkale İzleri (1926) ve Acılar
(1941) şiir kitaplarıdır. Şükûfe Nihal Mütareke döneminin bir diğer şairidir. İlk şiirlerini
Fecr-i Âti etkisiyle yazan şair Millî edebiyatın anlatışı içine dahil olunca hece vezninde şiirler
ortaya koymuştur. Duygusal şiirlerinin yanı sıra şiire sosyal meseleleri de dâhil eden şair,
Cumhuriyet döneminde de şiir yazmaya devam eder. Şiirlerini; Yıldızlar ve Gölgeler
(1919), Hazan Rüzgârları (1928), Gayya (1930), Su (1933), Şile Yolları (1935), Sabah
Kuşları (1943), Yerden Göğe (1960) isimli kitaplarda toplamıştır. Salih Zeki, Mütareke
döneminin farklı şiir anlayışına sahip isimlerindendir. Şiire Mütareke yıllarında başlayan şair,
dönemin Türkçü dergilerinde şiirlerini yayımlamıştır. Bu yönüyle Türkçü bir düşünüşe
sahiptir. Fakat Yahya Kemal ve Yakup Kadri’nin etkisiyle Nev-Yunanîlik akımına dâhil
olmuş ve şiir anlayışını değiştirmiştir. Yahya Kemal ve Yakup Kadri’nin bu fikirden Millî
Edebiyat anlayışına dönmelerine rağmen Salih Zeki, Yunan medeniyetini şiirlerinde
işlemeye devam etmiştir. Şiir kitapları; Persefon (1930), Asya Şarkıları (1933), Pınar
(1936), Rüzgâr (1939), Titan (1966), Laton (1964,1967,1968)’dur. Romanlarının yanı sıra
şiirleri de bulunan Halide Nusret Anadolu konulu şiirleriyle tanınır. Bu eğilimi de; Kars,
Urfa, Karaman gibi Anadolu şehirlerinde illerde görev yapmasının da etkisi vardır. Geceden
Taşan Dertler (1930), Yayla Türküsü (1943), Yurdumun Dört Bucağı (1950), Ellerim
Bomboş (1967) şiir kitaplarıdır. Necmettin Halil Millî Edebiyat anlayışıyla heceyle tanışmış
ve bu eğilimini sürdürmüştür. Nedim, Dergâh, Servet-i Fünûn gibi dergilerde şiirlerini
yayımlayan şair bu şiirlerini 1919 yılında Çakıl Taşları adıyla yayımlamıştır. Bu eserin
ardından Bir Yudum Daha (1933) adlı şiir kitabını da yayımlamıştır. Ali Mümtaz, Milli
edebiyat anlayışına sahip olmakla birlikte Baudelaire’nin etkisi altında şiirler yansımıştır.
Bir Gemi Yelken Açtı (1926) ve Hayal İkliminden Dönen Diyor ki (1960) şairin şiir
kitaplarıdır.
Kaynak (Source):
İstanbul 1995.
Argunşah, Hülya, Bir Cumhuriyet Kadını: Şükûfe Nihal, Akçağ Yay., Ankara 2002.
2006.
İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, Dergah Yay., İstanbul 1988.
79
Yay., Erzurum 2008.
1993.
Yay. Ankara 2007. s.57-143.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.9. Dönemin Tahripkâr Mizah Dili ve Şiir
Anahtar Kelimeler: II: Meşrutiyet sonrası gelişme imkânı bulan mizah ve hiciv sahasının
Mütareke dönemindeki durumu.
Ara dönemde Ziya Paşa gibi şahsiyetler ve Diyojen gibi dergiler aracılığıyla mizah ve hiciv
türünün Türk Edebiyatında öne çıktığı görülür. II. Meşrutiyet’in ilanının ardından
serbestleşen fikir ortamı ile mizah ve hiciv gelişme gösterir. Karikatür kültürünün buna
eklenmesi muhtevanın zenginleşmesini de beraberinde getirmiştir. Mütareke döneminin
önemli temsilcilerinden olan Neyzen Tevfik, Mütareke dönemi ve sonrasında da nükteli
şiirleriyle edebiyat dünyasında yer almıştır. Siham-ı İlham (1921), Ayine-i Devran (1924),
ve Mehtap (1924) adlı eserlerini bu dönemde kitap hâline getirmiştir. Mütareke döneminde
gazete ve dergilerde mizahî içerikli eserler veren bir diğer isim Hamaizade İhsan’dır.
Şiirlerini Cumhuriyet döneminde kitaplaştırmıştır. Abdülbaki Fevzi ve Hüseyin Rifat de
mizah sahasında eser veren edebiyatçılardandır.
Bu dönemde mizah dilinin şair ve yazarlar arasında çok yaygın bir biçimde kullanıldığı dikkat
çekmektedir. Kendilerini Millî Edebiyat görüşü içerisinde gören ve hece vezniyle şiirler
kaleme alan Orhan Seyfi, Yusuf Ziya ve Faruk Nafiz gibi isimler mizahi şiirlerini ayrı
kitaplarda toplamışlardır. Orhan Seyfi Millî Edebiyat ve Mütareke döneminde yazdığı şiir
ve fıkralarını Fiskeler (1922), Asri Kerem (1943), ve Kulaktan Kulağa (1943) adlı
kitaplarda toplar. Yusuf Ziya Çimdik takma adıyla kaleme aldığı eserlerini Şen Kitap (1919),
Ocak (1943), Sarı Çizmeli Mehmed Ağa (1956) gibi kitaplarında toplamıştır. Faruk Nafiz
ise Tatlı Sert (1938) ismini verdiği kitabıyla mizahî yazılarını toplamıştır. Millî Mücadele’ye
karşı çıkan grup içinde yar alan Refik Halit de mizah sahasında eserler vermiştir. Bu
80
yazılarında “Kirpi” takma adını kullanan yazar, Kirpinin Dedikleri (1918), Sakın Aldanma,
İnanma, Kanma (1919), Agop Paşa’nın Hatıratı (1922) ve Guguklu Saat (1922) adlarıyla
mizahî yazılarını kitaplaştırmıştır.
Kaynak (Source):
İstanbul 1995.
Apaydın, Mustafa, “Tanzimat’tan Sonra Mizah ve Hiciv” Türk Edebiyatı Tarihi, Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yay. İstanbul 2007, s.323-338.
Çoruk, Ali Şükrü, Mizah Penceresinden Milli Mücadele, Kitabevi Yay., İstanbul 2008.
2006.
Yay., Erzurum 2008.
1993.
Yay. Ankara 2007. s.57-143.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
81
2.4.4.10. Mütareke Döneminde Nesir
Anahtar Kelimeler: Mütareke Dönemi, Millî Mücadele, Hamdullah Suphi, Halide Edip,
Süleyman Nazif, Yahya Kemal.
II. Meşrutiyet’in ilanından sonra yeniden hareketlenen basın-yayın faaliyetleri, nesir
örneklerinin çoğalması sonucunu doğurmuştur. Yeni Lisan hareketinin verdiği ilhamla bazı
yazarların nesir dilinde kuvvetli bir söyleyişe kavuştuğu dikkat çeker. Mizah ve hiciv dili de
bu gelişmeden nasibini alır. Mütareke dönemine gelindiğinde ise, yazarların savaş ortamında
toplumu buhrana sürükleyen olaylara; çekilen ıstıraplara daha çok değindiği görülür. Millî
Mücadele’nin başlamasıyla birlikte davanın haklılığını savunmak için pek çok yazı kaleme
alınmıştır.
Nesir sahasında güçlü isimlerden biri hitabetindeki kuvvetli söyleyişle tanınan Hamdullah
Suphi’dir. Millî Mücadele sürerken kaleme aldığı yazılarını Cumhuriyet döneminde Dağ
Yolu (1. C. 1928, 2. C. 1931) adlı kitapta toplamıştır. Güçlü kalemiyle tanınan bir diğer isim
Süleyman Nazif’tir. Onun Mütareke dönemine dâhil edilebilecek ilk kitabı Batarya ve Ateş
(1917)’te Türk düşmanlarına duyduğu kinin hararetli bir söyleyişle ifadesi görülür.
İstanbul’un işgali nedeniyle yazmış olduğu Kara Bir Gün başlıklı yazısı da önemli nesir
örneklerindendir. Süleyman Nazif, bu yazısı nedeniyle Malta’ya sürgün edilmiştir. Bursa’nın
Yunan işgaline uğradığı günlerde Türk millî vicdanında meydana gelen üzüntüyü Çal Çoban
Çal… (1923) isimli eserinde dile getirmiştir. Dönemin kuvvetli kalemlerinden Yahya Kemal,
Millî Mücedele’yi destekleyen pek çok yazı kaleme almıştır. Bu yazıları, ölümünün ardından
Eğil Dağlar (1966) adlı kitapta toplanmıştır. Millî Mücadele adına pek çok mitinge ve
toplantıya katılan Halide Edip’i de kuvvetli hitabeti nedeniyle burada anmak yerinde
olacaktır.
Kaynak (Source):
İstanbul 1995.
İstanbul 2007, s. 217-382.
2006.
82
Yay., Erzurum 2008.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.11. Mütareke Döneminde Roman ve Hikâye
Anahtar Kelimeler: Mütareke dönemi roman ve hikâyesinde verilen eserler ve işlenen
konular.
Roman ve hikâyelerde etkili olan Servet-i Fünûn dili Yeni Lisan hareketiyle birlikte yerini
yavaş yavaş konuşma diline terk eder. Dilde yaşanan bu değişim konuda da görülür. Mütareke
döneminin bir özelliği olarak bu dönem hikâye ve romanlarının karakterleri daha çok
Türklerdir. Edebiyat savaşın oluşturduğu ortam nedeniyle propaganda aracı olarak
kullanılmış; roman ve hikâye bu amaca hizmet etmiştir.
Savaş ortamı, roman ve hikâye yazarlarının konu seçimine de etki eder. Bu devirde Millî
Mücadele’yi konu alan roman ve hikâyelerin ortaya çıktığı görülür. Bunlardan biri Halide
Edip’in Ateşten Gömlek (1922) adlı romanıdır. Fakat bu konuyu işleyen roman ve
hikâyelerin çoğu, Cumhuriyet yıllarında kaleme alınmıştır. Mütareke dönemi romanlarında
Türkçülük ideolojisi etrafında kaleme alınmış romanların yayımlandığı görülür. Ahmet
Hikmet’in milliyetçi ideoloji içerisinde kaleme aldığı Gönül Hanım (1920) ve Türk birliği
idealine sahip bir kahramanı anlatan Müfide Ferit’in Aydemir (1918) romanı
bu türden romanlara örnek gösterilebilir. Dönemin sosyal hayatına dair konuların işlendiği
eserler Mütareke döneminde de yayımlanmıştır. Yakup Kadri’nin Türk aile hayatındaki
değişimi konu alan romanı Kiralık Konak (1922) ve yozlaşan din anlayışını konu aldığı Nur
Baba (1922) adlı romanı bu türden eserlerdir. Ömer Seyfettin’in roman denemesi olan Efruz
Bey (1919) ise, konusunu II. Meşrutiyet’in siyasî ortamındaki yozlaşmadan alır. Reşat
Nuri’nin Anadolu’ya giden genç bir öğretmenin yaşadıklarını konu edinen Çalıkuşu (1922),
adlı romanı Mütareke dönemi eserleri arasında Anadolu’ya yönelişin habercisi olarak
görülebilir.
83
Mütareke döneminde romanın konu bakımından sosyal olaylara olan eğilimi hikâyede de
görülür. Türk hikâyeciliğinin önemli ismi Ömer Seyfettin Mütareke döneminde de eser
vermeye devam eder. Millî şuuru uyandırma arzusuyla kaleme aldığı hikâyelerden Ashab-ı
Kehfimiz’i (1918) Mütareke döneminde kaleme alır. Zulme baş kaldırma konusunu Yalnız
Efe (1919) adlı hikâyesinde işleyen yazar edebiyatımızda eşkıya tipini ilk defa kullanan isim
olmuştur. Mütareke döneminin hikâye alanında eser veren isimlerinden bir diğeri, Refik
Halit’tir. Mütareke döneminde kaleme almış olduğu Memleket Hikâyeleri (1919), Anadolu
insanının sosyal yaşamına dair izleri taşıması bakımından önemlidir. Yatık Emine, Sus Payı,
Cer Hocası, Boz Eşek gibi hikâyeleri bu kitabında yer alır.
Kaynak (Source):
Aktaş Şerif, “Millî Edebiyat (1911-1920)” Türk Edebiyatı Tarihi, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yay. İstanbul 2007, s.183-168.
İstanbul 1995.
Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikîye ve Roman 1, İstanbul 1965.
Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman 2, İstanbul 1967.
İstanbul 2007, s. 217-382.
2006.
Gündüz, Osman, Meşrutiyet Romanında Yapı ve Tema 1, M.E.B. Yay., İstanbul 1997.
Gündüz, Osman, Meşrutiyet Romanında Yapı ve Tema 2, M.E.B. Yay., İstanbul 1997
Yay., Erzurum 2008.
Lekesiz, Ömer, Yeni Türk Edebiyatında Öykü, Kaknüs Yay., İstanbul 1997.
Törenek, Mehmet, Türk Romanında İşgal İstanbulu, Kitabevi Yay., İstanbul 2002.
Yakar, Aytekin, Türk Romanında Millî Mücadele, AÜ. DTCF Yay., Ankara 1973.
84
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.12. Mütareke Döneminde Darülbedayi
Anahtar Kelimeler: Milli edebiyat döneminde kurulmuş olan Darülbedayi adlı tiyatro
kurumunun Mütareke dönemindeki faaliyetleri ve bu dönemdeki tiyatro çalışmaları
1914 yılında Darülbedayi-i Osmanî adıyla kurulan tiyatro topluluğu, 1916 yılında ilk tiyatro
gösterisini sahnelemiştir. Sahnelenen ilk tiyatro oyunu, Çürük Temel adını taşımaktadır.
Darülbedayi aynı zamanda, Osmanlı’da Batılı anlamdaki ilk konservatuar olarak da
sayılabilir. Kurumun amaçları arasında sanatçı yetiştirmek ve Türk operasının temellerini
atmak için Darülelhan adlı müzik eğitimi bölümü kurmak yer alır. Dönemin şartlarından
kaynaklanan sıkıntılar sebebiyle faaliyetlerini güçlükle sürdürülebilen bu topluluk, Mütareke
döneminde de sahne almaya devam etmiştir. Fransa’dan getirtilen Andre Antoine,
Darülbedayi’de ders vermiştir. Fakat Birinci Dünya Savaşı nedeniyle ülkesine dönen
Fransız hoca’nın yerine Muhsin Ertuğrul ve ekibi gelmiştir. Mütareke döneminde
Darülbedayi sanatçılar tarafından bırakılan ve sonra geri dönülen bir kurum durumundadır.
Bu nedenle düzenli bir işlerliği olmamıştır. Muhsin Ertuğrul’un kurduğu Edebî Tiyatro
Heyeti ve Yeni Sahne gibi yapılanmalar kısa süreli olmuş ve buradan ayrılan tiyatrocular
Darülbedayi’ye tekrar geri dönmüşlerdir.
Darülbedayi’nin tüzüğü de Millî edebiyatın getirmiş olduğu anlayıştan izler taşır. Bu tüzüğe
göre yerli piyesler yazılması teşvik edilerek, Türk tiyatro edebiyatına hizmet edilecektir.
Darülbedayi’nin faaliyet gösterdiği yıllarda sadece tiyatro eserleriyle uğraşan iki isim vardır.
Bunlar İbnürrefik Ahmet Nuri ve Müsahibzâde Celâl’dir.
Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı’nın tiyatro oyunlarında konu edilmesi, savaşların
bu dönemdeki Türk tiyatrosunun biçimlenmesine tesir ettiğinin göstergesidir. Mütareke
dönemi boyunca da aynı eğilim devam etmiştir. Bu dönemde pek çok yazarın İtilaf
devletlerinin işgal politikası sonucu meydana gelen olaylara bir tepki olarak eserler kaleme
aldığı ve bu eserlerin oynandığı görülür. İzmir’in işgaline tepki gösteren Salih Zeki,
Öldüren Söz Öldürülemeyen Aşk piyesinde bu olaylı konu alır. Yine İzmir’in Yunan
işgaline direnen Türk köylüsünün anlatıldığı İzmir’in İşgali piyesi Rıza Suad tarafından
yazılır. Feyzullah Sacid, Yaradılışın Cilvesi isimli piyesinde Millî mMücadele’yi melekler
âlemindeki savaşla sembolize eder. Benzer bir biçimde Fuad Köprülü’nün de Türkün Duası
isimli manzum bir piyesi vardır..
85
Kaynak (Source):
And, Metin, Meşrutiyet Döneminde Türk Tiyatrosu, İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1971.
And, Metin, 100 Soruda Türk Tiyatrosu Tarihi, Gerçek Yay., İstanbul 1970.
İstanbul 1995.
2006.
Gerçek, S. Nüzhet, Tiyatro Tarihi, Türkiye Yay., İstanbul 1944.
Yay., Erzurum 2008.
Mehmet Fuad , Tiyatro Tarihi, Varlık Yay., İstanbul 1970.
Özdemir, Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, DTCF Yay., Ankara 1969.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.4.12. Mütareke Döneminde Darülbedayi
Anahtar Kelimeler: Milli edebiyat döneminde kurulmuş olan Darülbedayi adlı tiyatro
kurumunun Mütareke dönemindeki faaliyetleri ve bu dönemdeki tiyatro çalışmaları
Mütareke döneminde Edebiyat tarihçiliği ile ilgili ciddi çalışmalar ortaya konulmuştur.
Edebiyat tarihçiliğine dair pek çok görüş ve metot da dergilerde tartışılır. Bu dönemde metotla
ilgili fikirlerini dile getiren isimlerin başında M. Fuad gelir. Şahabettin Süleyman ile
birlikte deneme niteliğinde 1916 yılında Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı adlı eseri yazarlar.
Bu ilk örnek M. Fuad tarafından genişletilerek 1920-1921 yıllarında Türk Edebiyatı Tarihi
adıyla basılır. Bu eser ile Türk kültürünü bütüncül bir yaklaşımla ele almak fikri, uygulama
sahası bulmuş olur. Yine 1919 yılında Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eseriyle
Fuat Köprülü edebiyat tarihine önemli bir katkı sağlar.
86
Bu dönemde ortaya konulan edebiyat tarihçiliği anlayışı Türkiye Cumhuriyeti’nde daha da
gelişen edebiyat tarihçiliğinin temellerini atmıştır.
Yeni Lisan hareketiyle birlikte süreli yayınlar üzerinden edebî tartışmaların sürdürüldüğü
görülür. Türk Derneği, Türk Yurdu, Türk Sözü, Türk Dünyası Dergisi, Yeni Mecmua,
Halka Doğru gibi dergiler edebî tenkitle ilgili yazıların yayımlandığı yayınlardır. Bu
yayınların yanında tenkit alanına dâhil edilebilecek kitapların da basılmış olduğu görülür. Ali
Canib’in Millî Edebiyat konusunda Cenab Şahabettin ile yaptığı münakaşaları içeren kitabı
Millî Edebiyat Meselesi ve Cenab Bey’le Münakaşalarım, M. Fuat’ın Bugünkü Edebiyat
ve Ma’lumât-ı Edebiye’si; Raif Necdet’in Hayat-ı Edebîye adlı kitabında topladığı
tartışmalar bu kitaplar arasında sayılabilir.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
87
T.C.
DİL VE EDEBİYAT
TÜRK EDEBİYATI
CUMHURİYET DÖNEMİ EDEBİYATI (1923-1944)
ARALIK- 2009
ANKARA
88
2. 4. 5. CUMHURİYET DÖNEMİ EDEBİYATI (1923-1944)
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Cumhuriyet Edebiyatı.
İçerik: 1923 Türk tarihi açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Kurulan Türkiye Cumhuriyeti
Devleti, Türk varlığının tarih sahnesinde yaşamasının tescilidir. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte
aydınlarımız, devlet adamlarımız ve yazarlarımız, artık yeni bir dönemin başladığına
inanmışlardır.
Cumhuriyetin ilanından sonra edebiyatımızın, iki önemli hedefin etkisinde kaldığını
görmekteyiz. Bunlardan birincisi bilim, teknik ve sanatta hızla çağdaş medeniyetlerin üzerine
çıkarak, ülkemiz sürekli savaşarak insanını ve zenginliklerini tüketen bir toplum olmaktan
kurtarmak şeklinde özetlenebilir. Böylece barış ve huzur içinde, çalışan ve üreten bir toplum
olan ülkemizin insanları da dünya toplumları arasında saygın yerini almış olacaktır.
İkinci hedefi Cumhuriyetimizin kurucusu büyük önder Atatürk şöyle ifade etmiştir:
"Yıllarca aydınları ve yöneticileri tarafından savaşlara sürüklenen Anadolu insanının
karşısında aydının yeri ancak ona saygı göstermek ve hizmet etmek olabilir. Aydınlar halkın
arasına gidecek, onların arasında yaşayacak, onların acı ve sıkıntılarına çare arayacaktır.."
Bu düşünceler edebiyatçılarımız arasında da benimsenmiş, yazarlarımız bu düşünceyi
"mektepten memlekete" sözleriyle özetlemişlerdir. Sanatçılarımız, halk arasına girerek onun
kültür unsurlarını alacak ve ona çağdaş tekniklerle yeni biçimler vereceklerdir.
1923 yılından başlayarak 1940'lı yılların ortalarına kadar süren bu anlayışı maddeler hâlinde
şöyle özetleyebiliriz:
1. Hece veznini yerli bir şiir ölçüsü olarak kullanmak.
2. Halkın dertlerini, problemlerini ve Anadolu'nun güzelliklerini işlemek.
3. Anadolu'da yaşayan efsane, masal ve mitoloji unsurlarından yararlanmak.
4. Halk arasında yaşayan her tür kültür unsurunu, sanat eserlerinin de başlangıç noktası olarak
almak. Bunun için de hızla derleme çalışmalarına girilmiş, maniler, türküler, halk efsaneleri,
masallar, halk sanatlarının unsurları toplanmaya başlanmıştır. Bu malzemenin ilerde
işleyeceğimiz örneklerde yer aldığını göreceksiniz.
1940' a kadar Türk Edebiyatı içinde (Ahmet Haşim ve Yahya Kemal gibi) bazı şairlerin aruz
vezniyle ancak daha sade şiirler yazdıklarını görüyoruz. Bazı şairlerimiz de kendilerine "Yedi
Meşâle" ve "Beş Hececiler" gibi isimler vermişlerdir. Ancak dönemin yaygın özelliği halka,
Anadolu'ya Türk kültürünün kaynaklarına yöneliştir. Bu konudaki başlıca isimler arasında
Faruk Nafiz Çamlıbel, Ahmet Kutsi Tecer, Necip Fazıl Kısakürek, Ali Mümtaz Arolat, Ömer
Bedrettin Uşaklı, Ziya Osman Saba'yı sayabiliriz.
Aynı dönemde roman, hikâye, tiyatro, gezi ve hatırat türlerinde de bir sadeleşme, kültür
varlıklarımızdan yararlanma göze çarparken, roman ve hikâyede gerçekçilik akımının ön
plâna çıktığını görüyoruz.
Başlıca romancı ve hikâyecilerimiz arasında; Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Reşat Nuri
Güntekin, Halide Edip Adıvar, Refik Halit Karay, Memduh Şevket Esendal, Peyami Safa,
Osman Cemal Kaygılı gibi isimleri sayabiliriz.
1927 yılından sonra hızlanan Türk Dili ve Türk Tarihi araştırmaları, edebiyatımızda gerek
konu, gerekse anlatım bakımından yeni ufuklar açmıştır. Türk tarihinin eski dönemleri ile
ilgili piyeslerin de bu yıllar arasında yazıldığını görüyoruz.
Kaynak (Source):
Alangu, Tahir,Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman II, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1965
Alangu, Tahir,Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman III, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1965
And, Metin, Türk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi, Ankara, 1983
Başgöz, İ. and Wilson H.,Türkiye Cumhuriyetinde Milli Eğitim ve Atatürk, Ajans Türk
Matbaacılık, Ankara,1968
89
Berkes, Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul, 1979
Enginün, İnci, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2001
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, C:3, Türk Edebiyatı Yayınları, İstanbul,1978
Karpat, Kemal, Turkey’s Politics: The Transition to a Multi-Party System, Princeton
University Press, Princeton, 1959
Karpat, Kemal, Türk Romanında Sosyal Konular, Varlık Yayınları, İstanbul,1971
Kaygılı, O. C.,İstanbul’da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri, Burhanettin Basımevi,
İstanbul,1937
Kurdakul, Şükran, Çağdaş Türk Edebiyatı, 4 Cilt, İstanbul, 1992
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Ankara: Türk Tarih
Kurumu Yayınları, 1984
Mutluay, Rauf, 100 Soruda Çağdaş Türk Edebiyatı (1908-1972), İstanbul,1973
Oktay, Ahmet, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993
Önertoy, Olcay, Cumhuriyet Dönemi Türk Roman ve Öyküsü, İş Bankası Kültür Yayınları,
Ankara, 1984
Özdemir, Emin, Türk ve Dünya Edebiyatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.,1994
Özkırımlı, Atilla, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, 4. Cilt 1982, 4. Baskı., 1984
Öztürk, Serdar ,Cumhuriyetin İlk Yıllarında Halk Kitaplarını Modernleştirme Çabaları,
Kebikeç insan bilimleri için kaynak araştırmaları dergisi Sayı 21, ss. 47-72, 2006
Spies, O. Türk Halk Kitapları, Çev. Behçet Gönül, Eminönü Halkevi Neşriyatı, İstanbul,1941
Tonguç, İ.H.,Canlandırılacak Köy, Remzi Kitabevi, İstanbul,1939
Toprak, Z., “Türkiye’de Sol Faşizm Ya da Otoriter Modernizm 1923-1946”, Toplum ve
Bilim, S. 100, Bahar, s. 84-99., 2004
Türk Dil Kurumu, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK
Yayınları, Ankara, 2008
Ünal, Tahsin, Türk Siyasi Tarihi, Emel Yayınları, Ankara, 1978
Ünlü, Mahir, Ömer Özcan, Yirminci Yüzyıl Türk Edebiyatı I (1900-1923), 1987, II (19231949), III (1940-1960), 1990, IV (1940-1960), 1991.
Yalçın, Alemdar, Sosyal ve Siyasal Değişimler Açısından Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı
1920-1946, Günce Yayıncılık, Ankara, 1992
Yalçın, Hüseyin Cahit, “Bir Anket Münasebetiyle”, Yedigün, C.7, S.172 (Haziran), s. 5.,1936
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
90
2.4.5.1. Savaş Sonrasında Türkiye (genel değerlendirme)
Kurtuluş Savaşı, şüphesiz yeniden var olma mücadelesi olarak Türk tarihinin en önemli
dönüm noktasıdır. Savaş sonrası dönem, sosyal ve siyasî değişmenin daha köklü olarak
toplumu da etkileyerek yaşandığı bir sürecin başlangıcıdır. Ancak art arda gelen savaşlar
nedeniyle Anadolu harap ve Anadolu halkı da yeniden kalkınmak üzere yaralarını
sarmaktadır. Savaşın hemen sonrası Atatürk’ün de dile getirdiği üzere eskiden bir ayrılışın ve
yeninin ikame edilişinin tohumlarını atmıştır. Onun önderliğinde yeni devletin, dünya
devletleri nezdinde hak ettiği yeri alması için inkılaplar başlatılır. Türk inkılabı rejim ve siyasî
yapı, ekonomi, eğitim, sosyal yaşam gibi pek çok alanda somut olarak başlatılır. Mücadele
öncesinde belirlenen temel ilke olan “tam bağımsızlık” her anlamda hayata geçirilir.
Savaş sonrasında ilk olarak 1 Kasım 1922 tarihinde saltanat kaldırılır. Bir yıl içerisinde yeni
devletin başkenti Ankara (13 Ekim 1923), rejimi cumhuriyet (29 Ekim 1923) olarak ilan
edilir. Yeni rejimin önündeki engellerden Halifelik (3 Mart 1924) lağvedilir.
Eğitim ve öğretimin Tevhid-i Tedrisat Kanun’uyla (3 Mart 1924) birleştirilmesi, medreselerin
kapatılması (1924), eğitimin yapılanmasına yönelik kanunun (1926) ve Latin kökenli Türk
alfabesinin kabülü (1928), Millet Mekteplerinin Açılması (1928) devletin eğitim alanındaki
gelişmesini hızlandırır. Sonraki yıllar tarih ve dil alanındaki çalışmaları da beraberinde
getirecektir.
Şeyhülislamlık, gibi eskiden kalan bazı kurumlar kaldırılır, Tekke ve zaviyeler kapatılır.
Şapka inkılâbı, miladi takvimin kabulü, kadınlara siyasî hakların verilişi gibi hem siyasi hem
de sosyal alanda yenilikler birbiri ardınca 15 yıllık bir süreçte gerçekleşir.
Devletin ekonomik dengesinin yeniden oluşması ve yükselişini gerçekleştirmek üzere
teşebbüsler somutlaştırılır. İzmir İktisat Kongresi (1923) toplanır, çitçiliğin geliştirilmesine
yönelik örnek çiftlikler kurulur, öşür vergisi kaldırılır, tarım kredi kooperatifleri kurulur,
akabinde Sanayi Teşvik Kanunu (192) ve toprak reformu (1929) gerçekleştirilir. Deniz
ticaretinin millî bir çizgide sürdürülmesi için Kabotaj Kanunu (1926) da çıkarılır. Ancak
belirtelim ki hem devlet hem de halk çok kısıtlı imkanlar içindedir. Bütün olumsuzluklara
rağmen Anadolu’nun imarı süreci hızla devam etmiştir.
Halkın kültürel ve sanat düzeyinin yükseltilmesi amacıyla bu gelişmelere paralel olarak sanat
alanında da önemli çalışmalar yapılmıştır.
Türk inkılabında devletin hukukî alt yapısı da ihmal edilmemiştir. Anayasa başta olmak üzere
medeni kanun ve ceza kanunu gibi pek gerekli düzenleme de hayata geçirilmiştir.
19. Yüzyılın başlarından itibaren özlenen bu değişim, dönemin aydın ve yazarlarına hem son
yüzyılın değerlendirmesini yapmak hem de yeni rejimin icraatlarını geniş kitlelere
benimsetmek görevini vermiştir.
Kaynak (Source):
Alangu, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman II, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1965.
Alangu, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman III, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1965.
And, Metin, Türk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi, Ankara, 1983.
Başgöz, İ. and Wilson H., Türkiye Cumhuriyetinde Milli Eğitim ve Atatürk, Ajans Türk
Matbaacılık, Ankara, 1968.
Berkes, Niyazi Türkiye'de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul, 1979.
Enginün, İnci, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2001.
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, C:3, Türk Edebiyatı Yayınları, İstanbul, 1978.
University Press, Princeton, 1959.
91
Kaygılı, O. C., İstanbul’da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri, Burhanettin Basımevi,
İstanbul, 1937.
Kurdakul, Şükran, Çağdaş Türk Edebiyatı, 4 Cilt, İstanbul, 1992.
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Türk Tarih Kurumu
Mutluay, Rauf , 100 Soruda Çağdaş Türk Edebiyatı (1908-1972), İstanbul, 1973.
Oktay, Ahmet, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993.
Ankara, 1984.
Özkırımlı, Atilla, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, 4. Cilt 1982, 4. Baskı, 1984.
Öztürk, Serdar, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Halk Kitaplarını Modernleştirme Çabaları,
Kebikeç insan bilimleri için kaynak araştırmaları dergisi Sayı 21, ss. 47-72, 2006.
Spies, O., Türk Halk Kitapları, Çev. Behçet Gönül, Eminönü Halkevi Neşriyatı, İstanbul,
1941.
Tonguç, İ.H., Canlandırılacak Köy, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1939.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, Ankara, TDK Yayınları,
2008.
Ünal, Tahsin, Türk Siyasi Tarihi, Emel Yayınları, Ankara, 1978.
Ünlü, Mahir, Ömer Özcan Yirminci Yüzyıl Türk Edebiyatı I (1900-1923), 1987, II (19231949), III (1940-1960), 1990, IV (1940-1960), 1991.
1920-1946, Günce Yayıncılık, Ankara, 1992.
Yalçın, Hüseyin Cahit “Bir Anket Münasebetiyle”, Yedigün, C.7, S.172 (Haziran), s. 5, 1936.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
92
2.4.5.2. Milli Mücadele Edebiyatından Örnekler
2.4.5.2.1. Mili Mücadelede ilk Şiir Örnekleri
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Cumhuriyet Edebiyatı
Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcından (1919) bitimine (1923) kadar geçen sürede yaşananlar,
elbette bu mücadeleye katılanların, şahit olanların eserlerine konu olarak taşınacaktır. Bu
dönemde eser veren şair ve yazarlar, Millî Edebiyat döneminde yer almış olanlardır. Bu
dönem eserleri millet sevgisi, vatan, kahramanlık gibi konuları işlemiştir. Eserlerin dili
sadedir. Özellikle makale, şiir, tiyatro, hikaye ve deneme türlerinde eserler verilmiştir.
Dönemin kayıtlarını günlük ya da haftalık tutan gazeteler Millî Mücadele’nin haklılığını dile
getiren yazılar makale veya günlük biçiminde yayımlamışlardır. Yahya Kemal, yazılarıyla bu
mücadelenin zemini hazırlayan yazılar kaleme almıştır. Mustafa Kemal de Hakimiyet-i
Milliye gazetesinde bu tür yazılar yazmıştır.
Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Halide Edip Adıvar, savaş yıllarında yaşananları
hikayelerinde resmetmişlerdir. Millî Mücadele boyunca dönemde yayınlanan tek roman,
Halide Edip’in Ateşten Gömlek (1922) adlı romanıdır. Bu dönemi konu alan diğer romanlar
Millî Mücadele’den sonra yazılmıştır.
Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Süleyman Nazif, Mehmet Akif Ersoy, Yahya Kemal
Beyatlı, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Falih Rıfkı Atay, Ruşen Eşref Ünaydın, Yusuf Ziya
Ortaç, Halide Nusret Zorlutuna, Faruk Nafız Çamlıbel, İsmail Habib Sevük, Süleyman Nazif
gibi şairler dönemin ruhunu şiirlerine aksettirmişlerdir.
Millî Mücadele’de Şiir Örnekleri
BIRAK BENİ HAYKIRAYIM
Ben en hakîr bir insanı kardeş sayan bir rûhum;
Bende esîr yaratmayan bir Tanrı'ya îman var;
Paçavralar altındaki yoksul beni yaralar;
Mazlumların intikamı olmak için doğmuşum.
Volkan söner, lâkin benim alevlerim eksilmez;
Bora geçer, lâkin benim köpüklerim kesilmez.
Bırak beni haykırayım, susarsam sen mâtem et;
Unutma ki şâirleri haykırmayan bir millet,
Sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir;
Zaman ona kan damlayan dişlerini gösterir,
Bu zavallı sürü için ne merhamet, ne hukuk;
Yalnız bir sert bakışlı göz, yalnız ağır bir yumruk!..
Mehmet Emin YURDAKUL
93
ÇOBAN ÇEŞMESİ
Derinden derine ırmaklar ağlar,
Uzaktan uzağa çoban çeşmesi,
Ey suyun sesinden anlıyan bağlar,
Ne söyler şu dağa çoban çeşmesi.
Göynünü Şirin'in aşkı sarınca
Yol almış hayatın ufuklarınca,
O hızla dağları Ferhat yarınca
Başlamış akmağa çoban çeşmesi...
O zaman başından aşkındı derdi,
Mermeri oyardı, taşı delerdi.
Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi.
Değdi kaç dudağa çoban çeşmesi.
Vefasız Aslı'ya yol gösteren bu,
Kerem'in sazına cevap veren bu,
Kuruyan gözlere yaş gönderen bu...
Sızmadı toprağa çoban çeşmesi.
Leyla gelin oldu, Mecnun mezarda,
Bir susuz yolcu yok şimdi dağlarda,
Ateşten kızaran bir gül arar da,
Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi,
Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar,
Tarihe karıştı eski sevdalar.
Beyhude seslenir, beyhude çağlar,
Bir sola, bir sağa çoban çeşmesi...
Faruk Nafiz ÇAMLIBEL
Kaynak (Source):
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi I, Ankara: Akçağ Yayınları, 1996.
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi II, Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
Ankara Halkevi, Ankara Halkevi Bir Yıl İçinde 475.651 Yurttaşı Çatısı Altında Topladı,
Ankara, 1937-1938.
Banarlı, Nihad Sâmi, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. I-c.II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,
1971.
Behramoğlu, Ataol, Büyük Türk Şiiri Antolojisi, I, II, İlk Baskı 1987, 4. Baskı 1997.
Ercilasun, Bilge, Yeni Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler 1, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997.
Kaplan, Mehmet, Şiir Tahlilleri I-II, İstanbul, 1981, 2000.
94
İstanbul, 1937.
Necatigil, Behcet, Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü, İstanbul: Varlık Yayınları, 2. bs., 1979.
Necatigil, Behçet, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, (Yayına haz. Hilmi Yavuz-Enver Ercan),
19. baskı, İstanbul, 2000.
Özkırımlı, Atilla, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, 4. Cilt, 4. Baskı, 1984.
SPİES, O., Türk Halk Kitapları, Çev. Behçet Gönül, Eminönü Halkevi Neşriyatı, İstanbul,
1941.
Tuncer, Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı I-II, Akademi Kitabevi, İstanbul, 1996.
Türk Şiiri Özel Sayısı, Hece, nr. 53-55, Mayıs-Temmuz 2001.
Ünlü, Mahir. Ömer, Özcan Yirminci Yüzyıl Türk Edebiyatı I (1900-1923), 1987, II (19231949), III (1940-1960), 1990, IV (1940-1960), 1991.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Prof. Dr. Ahmet ERMER
2.4.5.2.2.Milli Mücadele’de ilk Nesir Örnekleri
1919 ile 1923 yılları arasında topyekün verilen varolma mücadelesi etrafında şekillenen
eserler Milli Mücadele Edebiyatını oluşturmuştur. Bu eserlerde yaşananlar, yazarların gözüyle
değerlendirilmiş; özgürlük, bağımsızlık, kahramanlık, vatan ve milletseverlik gibi temalar
etrafında somutlaştırılmıştır. Bu dönem yazarları içerisinde eser verenler, Servet-i Fünun,
Fecr-i Ati ya da Milli Edebiyat akımı içerisinde de yer almış olan şair ve yazarlardır.
Kurtuluş mücadelesi sırasında yayımlanan özellikle Atatürk’ün yazılar kaleme aldığı
Hakimiyet-i Millîye gibi gazete ve dergilerde mücadele ile ilgili pek çok yazı yer almıştır.
Döneme şahit olan edebiyatçılarımızdan bir kısmı şiirler bir kısmı ise romanlarıyla
yaşananları anlatmıştır. Halide Edip Adıvar ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu bu dönemin
tanığı niteliğindeki sanatçılardır.
Halide Edip Adıvar’ın Handan (2005 Özgür Yay., İstanbul) adlı romanından:
“Daha koridordan Hüsnü Paşa’nın kuvvetli sesini işitiyordum. Tahkirâmız, müstehzi ve hadit
darbelerle sesi titriyordu.
95
—Bu akşam burada mı kalacaksınız? Peki tuhaf! Niçin acaba? Bilir misin, artık
kıskançlığından bıktım, Handan. Bir de seni budala Refik Cemal pürzamet ve lâkayık
görürken adam zanneder. Hele bir kere şu yüzüne bak. Saçların hala karma karışık.
Handan kesik, mütereddit, ne söylüyor, işitmiyordum.
—Bir erkek bir kadına münhasıran bağlansın nerede gördün, güzelim? Herhalde o erkek ben
değilim, Hanımefendi. Gidiyorum evet hem Juliette’e değil.
—Neme lâzım? Kiminle istersen. Gittikten sonra kıskanmak öylemi? Pek acayip bütün dünya
kadınları olsa kıskanmam.”
Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Yaban (2001 İletişim Yay., İstanbul) adlı romanından:
“Buraya gelişimin ilk haftaları, etrafıma yalnız korku ve kuşku veriyordum. Beni hükümet
tarafından gönderilmiş herhangi bir memur, bir tahsildar, bir öşürcü, bir jandarma yoksa bir
askerlik şubesi başkanı mı sandılar bilmem; fakat hepsinin yüzünde korku ve kuşku
belirtilerini açıkça görmüştüm.”(s. 20)
“Aklıma defterim geldi. Döndüm. Onu masanın üstünde, kitap, kâğıt ve gazete yığınları
arasından bulup çıkardım. Bütün uzunluğunca gömleğimin altına, göğsümün üzerine
yerleştirdim.”(a.g.e., 180) …“Bize yine yol, yalnız yol göründü. Bu defteri Emine ‘ye teslim
edip tek başıma yarı aç yarı çıplak ve böğrümde kanım sızarak bitmez tükenmez uzaklara
doğru yürüyeceğim.”(s. 198)
Kaynak (Source):
Hece, Türk Romanı Özel Sayısı, 30.4.2002
Kaplan, Ramazan, Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy, Akçağ Yayınları, Ankara,
1997.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış II İstanbul: İletişim Yayınları, 1997.
Önertoy, Olcay, Cumhuriyet Dönemi Türk Roman ve Öyküsü, Ankara: İş Bankası Kültür
Yayınları, 1984.
Özdemir, Emin, Türk ve Dünya Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara, 1994.
TÜRK Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Mayıs – Haziran 2000
Ünlü, Mahir ,Ömer Özcan, Yirminci Yüzyıl Türk Edebiyatı I (1900-1923), 1987, II (19231949), III (1940-1960), 1990, IV (1940-1960), 1991.
1920-1946, Günce Yayıncılık, Ankara,1992.
96
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
Prof. Dr. Ahmet
MERMER
2.4.5.2.3. Milli Mücadele’yi cepheden anlatan ilk eserler
Mustafa Kemal, Millî Mücadele yıllarında yaşananları kamuoyuna duyurmak, yapılanlar ve
yapılacaklar etrafında bir kamuoyu oluşturmak üç gazete çıkarmıştır: “Minber” (1918),
"İrade-i Milliye" (Sivas Kongresi’den sonra, 1919) ve "Hakimiyet-i Milliye" (Ankara’da,
1920) gazetelerini çıkarmıştır.
Bu gazetelerin dışında İleri, Tasvir-i Efkâr, Tevhid-i Efkâr, Vakit, Akşam, Tanin, Renin,
Hâdisât, Açık Söz, Yeni Gün, İzmir'e Doğru, Yeni Adana, Babalık, İstikbal, Dertli, Büyük
Mecmua, Genç Yolcular, Sebilürreşd, Servet-i Fünun, Dergah, Sehâ, Yarın, Ayine, Millî
Mecmua, Yeni Mecmua, Küçük Mec¬mua gibi gazeteler de yazar ve aydınlar bu dönemde
verilen mücadeleyi deneme niteliğindeki yazılarına taşımışlardır.
Bu yazılarda milletin ortak duyguları, Mustafa kemal, Kuva-yı Milliye ruhu, yapılan
çalışmalar ve mücadelenin kutsiyeti konu edilmiştir. Yahya Kemal, Ruşen Eşref Ünaydın,
Halide Edip, İsmail Habib Sevük, Hamdullah Suphi Tanrıöver öne çıkan yazarlardır.
Mücadele sırasında yaşananlar şiir, hikaye ve romanda da dile getirilmiştir. Dönemin şiirleri
geçmişin büyük zaferlerini, yaşananlar karşısında duyulan öfke ve ıstırabı, dirilişi ve
mücadele ruhunu dile getirmiştir. Bu dönem şiirinde Süleyman Na¬zif, Faruk Nafiz, Yusuf
Ziya, Hüseyin Suat ve Mehmet Akif gibi şairler göze çarpmaktadır.
Hikaye ve romanda ise Halide Edip ve Yakup Kadri ilk akla gelen isimlerdir. Bu iki yazar
dönemi canlı şahididir. Halide Edip Dağa Çıkan Kurt, Efenin Hikâyesi, Üzeyr'in Karısı,
Kırmızı Tepe, Dua Tepe, Seyit Onbaşı adlı hikayelerini kaleme almıştır. Enver Behnan
Şapolyo ve Aka Gündüz de hikayeler yazmıştır.
Millî Mücadele romanlarının ilki olarak kabul edilen Ateşten Gömlek, İzmir’in işgalinden
büyük taarruza kadar vatanın kurtarılma mücadelesinde yaşananları anlatır. Roman,
Peyami’nin vatan aşkı ile ferdi aşkı arasında kalışı üzerine kuruludur. İzmir’in işgaliyle eşini
ve çocuğunu kaybeden Ayşe’nin İstanbul’a gelmesiyle başlayan roman İstanbul’daki mitinge
arkadaşlarıyla katılışını ve Peyami’nin ve İhsan’ın Anadolu’ya geçişiyle devam eder. Peyami
her iki aşkı içinde mücadele etmek durumundadır. Ancak Ayşe, dönemin diğer kadın
kahramanları gibi vatanı için gerektiğinde canını da vatan uğruna feda etmiştir. Halide Edip’in
bu konuyu işleyen diğer romanları Zeyno’nun Oğlu ve Vurun Kahpeye’dir. Halide Edip
genellikle kadın kahramanlar üzerinden kurtuluş mücadelesini somutlaştırmıştır.
97
Kaynak (Source):
Hece, Türk Romanı Özel Sayısı, 30.4.2002.
1997.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış II İstanbul: İletişim Yayınları, 1997.
Mutluay, Rauf, 100 Soruda Çağdaş Türk Edebiyatı (1908-1972), İstanbul, 1973.
Oktay, Ahmet, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.
Önertoy, Olcay, Cumhuriyet Dönemi Türk Roman ve Öyküsü, Ankara: İş Bankası Kültür
Yayınları, 1984.
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, Ankara: TDK Yayınları,
2008.
TÜRK Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Mayıs – Haziran 2000.
Ünlü, Mahir. Ömer, Özcan,Yirminci Yüzyıl Türk Edebiyatı I (1900-1923), 1987, II (19231949), III (1940-1960), 1990, IV (1940-1960), 1991.
1920-1946, Ankara: Günce Yayıncılık, 1992.
İlişki (Relation): Tarih 3.4 Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi; Sanat Tarihi 9.
Türkiye Cumhuriyeti
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
98
2.4.5.2.4. Millî Mücadele’yi Konu alan Romanlar
Millî Mücadele, Cumhuriyet dönemi Türk romanında önemli bir konu olarak belirmektedir.
Bu dönemi konu alan romanların büyük bir kısmı, savaşın bitiminden, 1923’ten sonra
yayınlanmıştır. Hala bu dönemi konu alan romanlar yayınlanmaya devam etmektedir.
Millî Mücadele’yi savaş sırasında konu alan ilk roman olan Ateşten Gömlek’i Halide Edip
yazmıştır. Türk’ün Ateşle İmtihanı, Vurun Kahpeye yazarın diğer romanlarıdır. Bu dönemi
işleyen romancılardan biri Peyami Safa’dır. Sözde Kızlar adlı romanının kadın kahramanı
Mebrure savaşın kazanılacağına inananlardandır. Bir Akşamdı ve Biz İnsanlar adlı romanları
da bu dönemi yansıtmaktadır.
Yakup Kadri Karaosmanoğlu Yaban’da savaş yıllarında Anadolu insanının halini bir aydının
gözünden anlatır. Roman bir bakıma Anadolu ile aydının hesaplaşmasıdır. Yazar, mücadele
yıllarında Anadolu’nun bir köyünü olduğu gibi tüm gerçekliğiyle anlatma çabası içindedir.
Ahmet Celal, Anadolu köylüsüne yabancıdır. Bu iki yazarın romanlarında çağdaşlığı ve
ilerlemeyi temsil eden aydın bir kahraman vardır. Yakup Kadri’nin Sodom ve Gomore,
Ankara bu dönemi işlemektedir.
Tarık Buğra Küçük Ağa Millî Mücadeleyi anlatan romanlarımız içerisinde şüphesiz çok
önemli ve farklı bir yere sahiptir. Sıradan Anadolu insanın mücadele sırasında
kahramanlaşmasını anlatır. Bazı romancılar mücadele yıllarını içine alan romanlar da
yazmışlardır. Aka Gündüz’ün Dikmen Yıldızı, Burhan Cahit’in Yüzbaşı Celal, Nişanlılar ve
Gazinin Dört Süvarisi, Şukûfe Nihal’in Yalnız Dönüyorum, Reşat Nuri Güntekin’in Yeşil
Gece adlı romanları bu yılları da kapsamaktadır.
1950’lilerden günümüze Kemal Tahir, Samim Kocagöz, Talip Apaydın, Hasan İzzettin
Dinamo, İlhan Tarus, Attila İlhan, Turgut Özakman gibi romancılar eserlerine savaş yıllarını
konu edinmişlerdir.
Bu dönemi konu alan romanların bir kısmında Millî Mücadele fon olarak yer alırken, romanın
önemli bir kısmının cumhuriyet döneminde kaleme alınması nedeniyle Millî Mücadele, yeni
Cumhuriyet’in bakış açışıyla işlenmiştir.
Bu romanlarda roman kahramanları genellikle iki grupta göze çarpmaktadır: Millî
Mücadele’ye karşı olanlar (din adamları) ve mücadeleyi etkin katılan aydın (öğretmen, subay
gibi) kimlikler.
Olay eksenli bu romanlarda İstanbul önemli bir mekan olarak yer alır. Romancılar ya Millî
Mücadeleye buradan bakarlar ya buradan cepheye çıkarlar ya da buradaki ahlaksızlık gibi
sosyal ve siyasi durumu verirler.
Kaynak (Source):
1997.
Kurdakul, Şükran Çağdaş Türk Edebiyatı, 4 Cilt, İstanbul, 1992.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983.
99
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış II, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997.
Ankara, 1984.
Özkırımlı, Atilla, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, 4. Cilt, 4. Baskı., 1984.
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK Yayınları, Ankara,
2008.
Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Mayıs – Haziran 2000
1920-1946, Ankara: Günce Yayıncılık, 1992.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.3. SAVAŞ SONRASINDA EDEBİYATIN İKİ YÖNELİMİ
İçerik: Kurtuluş mücadelesinin bitimiyle birlikte aydınlar, özellikle İstanbul’da bulunanlar
Anadolu’yu hep büyük şehirlerin penceresinden görmüşlerdir. Anadolu, Kurtuluş Savaşı’nın
Anadolu’dan başlamış olması, mütareke döneminde İstanbul’un çirkinliklerinde bunalanların
Anadolu’ya kaçması, savaş sonrasında yüksek ideallerin buluştuğu bir yer olarak tanımlanır.
Devrin aydın ve yazarları Anadolu’yu yeniden tanıma, halka doğru gidişi ve Anadolu’nun
sorunları benimseme sürecini başlatmışlardır. Böylelikle Anadolu, bilim, düşünce ve
duygunun bütünleştiği bir merkez olarak kabul edilir. Özellikle Millî Edebiyat dönemi şair ve
yazarlarının öncülüğünde gelişen bu akım, sanat kaynağını Anadolu’dan aldığı için Anadolu
romantizmi olarak da değerlendirilmektedir. Anadolu bu dönemde tüm vatanın sembolü
olarak kabul edilmiş ve “mektepten memlekete” sloganıyla yeni bir anlayış aydınlar
100
tarafından benimsenmiştir. Bu anlayış memleket edebiyatı olarak da tanımlanmaktadır.
Anadolu, bu dönemde saflığın, samimiyetin ve bozulmamışlığın sembolüdür.
Bu dönemde Millî Edebiyat dönemi sanatçıları başta olmak üzere Beş Hececiler (Faruk Nafiz
Çamlıbel, Yusuf Ziya Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Halit Fahri Ozansoy ve Orhan Seyfi
Orhon), Yakup Kadri, Halide Edip, Reşat Nuri, Mithat Cemal Kuntay, Memduh Şevket
Esendal, Ömer Bedrettin Uşaklı, Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Kutsi Tecer, Kemalettin
Kamu, Necmettin Halil, Faruk Nafiz Çamlıbel gibi sanatçılar eser vermiştir.
Bu akım, etkisini 1940’lara sürdürmüştür. Şiir, roman, hikaye ve tiyatro alanında önemli
gelişmeler olmuştur.
Şiir alanında aruzdan vazgeçilmiş, millî ölçü olan hece vezni benimsenmiştir. Halka doğru
gidişin neticesi olarak günlük dil şiire hakim olmuştur. Beş Hececiler olarak tanımlanan
sanatçılar şiirlerini pürüzsüz bir Türkçe ile yazmışlardır. Anadolu coğrafyası, Anadolu insanı
ve şair bu dönem şiirinde bir araya gelmiştir. Ancak Anadolu coğrafyası diğerlerinden daha
fazla yer almıştır. Bu dönemde eser veren şairlerden Faruk Nafiz’in Sanat adlı şiiri dikkate
çekmektedir. Bir poetika niteliğindeki şiir bu dönemin anlayışını ortaya koyar; yerli ve millî
bir sanat anlayışının peşindedir. Yine Han Duvarları şiiri, Anadolu halkıyla İstanbullu aydının
kaynaşmasını dile getirir. Bunların yanı sıra roman ve hikayeye de Anadolu, Anadolu insanı,
Atatürk, köy konu olarak taşınmıştır.
Kaynak (Source):
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi I, Akçağ Yayınları, Ankara, 1996.
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi II, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
Alangu, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman III, İstanbul Matbaası, İstanbul,1965.
Banarlı, Nihad Sâmi, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. I-c.II, Milli Eğitim Basımevi, 1971.
Behramoğlu, Ataol, Büyük Türk Şiiri Antolojisi I, II., İstanbul, 1987.
Kabacalı, A., Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, İstanbul, Literatür
Yay., 2000.
Karpat, Kemal, Türk Romanında Sosyal Konular, İstanbul: Varlık Yayınları, 1971.
İstanbul, 1937.
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK Yayınları, Ankara
2008.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 8 c., İstanbul, 1977-1998.
101
Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Mayıs – Haziran 2000.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.3.1. Sınırlar içine çekilmiş yeni ruhun edebiyatı: Anadolu Romantizmi
Atatürk, Anadolu insanının üç kıtada kanı akıtıldığı; üstelik bunun karşılığı olarak da
horlandığı, küçük görüldüğü ve ona devletin imkânlarının sunulmadığı görüşündeydi. Bir
sohbet toplantısında “Anadolu insanı, ırmakları, kendi toprağında doğar, başka ülkelere akar.”
demiştir. Atatürk, sanatta da Anadolu insanının dertlerinin, problemlerinin, sevinçlerinin ve
üzüntülerinin anlatılması gerektiğini söylemiştir. Aydınların hep büyük şehirlerin
penceresinden gördükleri Anadolu, Kurtuluş Savaşı’nın Anadolu’dan başlamış olması,
mütareke döneminde İstanbul’un çirkinliklerinde bunalanların Anadolu’ya kaçması ve
Atatürk’ün direktifleri doğrultusunda yüksek ideallerin buluştuğu bir yer olarak tanımlanır.
Devrin aydın ve yazarları Anadolu’yu yeniden tanıma, halka doğru gidişi ve Anadolu’nun
sorunları benimseme sürecini başlatmışlardır. Böylelikle Anadolu, bilim, düşünce ve
duygunun bütünleştiği bir merkez olarak kabul edilir. Özellikle Millî Edebiyat dönemi şair ve
yazarlarının öncülüğünde gelişen bu akım, sanat kaynağını Anadolu’dan aldığı için Anadolu
romantizmi olarak da değerlendirilmektedir. Anadolu bu dönemde tüm vatanın sembolü
olarak kabul edilmiş ve “mektepten memlekete” sloganıyla yeni bir anlayış aydınlar
tarafından benimsenmiştir. Bu anlayış memleket edebiyatı olarak da tanımlanmaktadır.
Anadolu, bu dönemde saflığın, samimiyetin ve bozulmamışlığın sembolüdür.
Devrin şairleri şiirde biçim, duygu, düşünce ve ideolojilerini Anadolu ve Anadolu insanı
üzerine kurmuşlardır.
Bu dönemin önemli şairlerinden biri, Yahya Kemal Beyatlı’dır. Edebî sohbet ve yazılarıyla,
dönemin genç edebiyatçıları üzerinde etkili olan Beyatlı’nın Dergâh mecmuasının Nisan 1921
tarihli sayısında yayımladığı “Üç Tepe” isimli makalesi ile, İstanbul dışında yeni bir edebiyat
anlayışını işaret etmiştir. Bu düşüncelerine rağmen, Yahya Kemal Beyatlı, Memleket Şiir
Anlayışı’nın dışında kalır. Çünkü bu dönemde benimsenen şiir, hece şairlerinden Faruk Nafiz
102
Çamlıbel’in (1898-1973) öncülüğünü yaptığı, ilhamını halk edebiyatı geleneğinden alan
Memleket şiir anlayışıdır.
Faruk Nafiz, Türk Yurdu dergisinin Ocak 1925 tarihli sayısında yayımladığı “Han Duvarları”
isimli uzun manzumesi ile büyük bir sükse yapar. Hece vezni ile yazılan şiirde, Anadolu
manzaraları tablolaştırılarak gözler önüne serilir. Şiir, uzun yıllar unutulmuş, görmezlikten
gelinmiş bir coğrafyanın yeniden keşfedilmesinin hikâyesi gibidir.
1926-1929 yılları arasında yayımlanan Hayat mecmuası fikir ve sanat hayatında önemli bir rol
üstlenir. Atatürk tarafından da desteklenen dergi, genç Cumhuriyet’in fikri temellerinin
oluşturulmasında önemli bir işlevi yerine getirmekteydi. Dönemin bütün sanatçılarının çatısı
altında toplandığı dergi, Cumhuriyet’in nasıl bir edebiyat anlayışına sahip olması gerektiğinin
de çerçevesini belirliyordu. Bu edebiyatın genel adı Memleketçi edebiyat olarak
genelleştirildi. Hayat’ta Faruk Nafiz’in de “Sanat” başlıklı bir şiiri bu edebiyat anlayışının
bildirisi olarak kabul edildi.
Bu akım, etkisini 1940’lara sürdürmüştür. Şiir, roman, hikaye ve tiyatro alanında önemli
gelişmeler olmuştur. Roman ve hikayeye de Anadolu, Anadolu insanı, Atatürk, köy konu
olarak taşınmıştır.
Kaynak (Source):
Alangu, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman III, İstanbul Matbaası, İstanbul,1965.
Banarlı, Nihad Sâmi, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. I-c.II, Milli Eğitim Basımevi, 1971.
Behramoğlu, Ataol, Büyük Türk Şiiri Antolojisi I, II., İstanbul, 1987.
Kabacalı, A., Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, İstanbul, Literatür
Yay., 2000.
Karpat, Kemal, Türk Romanında Sosyal Konular, İstanbul: Varlık Yayınları, 1971.
İstanbul, 1937.
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK Yayınları, Ankara
2008.
103
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.3.2. İnkılâba yeni yorum denemeleri
1925–1946 yılları arasında yayımlanan sanat dergilerini gözden geçirdiğimizde, sanatçıların
devletin resmî politikasına uygun bir anlayışı benimsediklerini görüyoruz. Bu yıllarda
yayımlanan sanat ve edebiyat dergilerin büyük bir kısmı, devlet tarafından desteklenmekte,
dolayısıyla bu dergilerin yayın politikası da, kendilerine yapılan desteğin bir sonucu olarak,
devlet politikasına ters düşmeyecek ve bu politikaları destekleyecek bir anlayışa sahip
olmaktaydı. Bu dergilerden biri, Yakup Kadri’nin yönettiği "Kadro Dergisi"dir. Dönemin
önemli sanat dergilerinden olan Dergâh, Ahmet Hamdi, Yahya Kemal’le anlayış olarak
devletin desteklediği ve benimsediği bir çizgideydi.
Yine bu dönemde çıkan Yeni Mecmua, düşünce olarak Cumhuriyeti hazırlayan kişiler
tarafından çıkarılıyordu. Bu dönemin sanat ağırlıklı bir başka dergisi Hayat Mecmuası’dır.
Sanat anlayışı bakımından diğer dergilerden farklı değildi.
“Sanat sanat içindir.” tezini ısrarla sürdüren Servet-i Fünun Dergisinin 1923’ten sonraki
sayılarında sanatla ilgili yorumlar ikinci plana kaymış¬tır. Bu dönemde çıkan başlıca dergiler:
Varlık, Ülkü Halkevleri Dergisi, Oluş, Çığır’dır.
Sanat dergilerinin hemen tümünde imzalara siyasi ve kültürel görüş ayrılıklarına dikkat
edilmeden yer verildiğini görüyoruz. Örnek vermek gerekirse Varlık Dergisinin 1937 yılında
tamamlanan 4. cildinde şu imzaları görüyoruz: Behçet Kemal Çağlar, Yaşar Nabi, Suut Kemal
Yetkin, Cevdet Kudret (Soluk veya Aksal), Orhan Şaik Gökyay, Oktay Rıfat, Vasfî Mahir,
Orhan Veli Kanık, Baki Süha Ediboğlu, Ali Mümtaz Arolat, Necip Fazıl Kısakürek, Ziya
Osman Saba, Coşkun Ertepınar ve Cahit Sıtkı Tarancı. Bu isimlerden de anlaşılabileceği gibi
1946’dan sonra yazarlar kendi sanat ve estetik düşünceleri açısından değişik gruplara
ayrılmış¬lardır.
Fikir Hareketleri 1934 yılında çıkan 2.ciltte şu isimleri görüyoruz. Hüseyin Cahit (yö¬netici
başyazar), Ercüment Behzat Lav, Halide Nusret Zorlutuna, Sabahattin Ali, Cahit Sıtkı
Tarancı, Yakub Kadri. Burada da görüldüğü gibi değişik anlayışta yazarlar, bu dergilerde yer
alabiliyordu.
Hayat Dergisinin 1928 tarihli 5. cildinde yine derişik anlayışta imzalan, bir arada görüyoruz,
Bunlar arasında Nahit Sırrı (Orik), Faruk Nafiz (Çamlıbel), Necip Fazıl (Kısakürek), Sabri
104
Esat (Yedi Meş'ale) Kenan Hulusi (7. meşalecilerin hikâyecisi) Vasfi Mahir ( 7 Meşale) Yaşar
Nabi (7 Meşale) Mustafa Nihat, Peyami Safa, Hasan Alî (Yücel) ve Enis Behiç (Koryürek).
İstanbul’da Çınaraltı Laleli'de Hasıraltı, Küllük, Ankara caddesinde Meserret Pastanesi,
Beyoğlu'nda Asmalı Mescit ve Galatasaray’da Karmal bir pastanede toplanıyorlardı. Örnek
olarak gelenekçi yazarlardan Necip Fazıl'la yenilikçi yazarlardan Nazım Hikmet, Meserret
pasajında buluşuyor, tartışıyor ve arılıyorlardı. Yine gelenekçi yazanlardan Peyami Safa ile
ünlü ressam Bedri Rahmi Eyuboğlu, Beyoğlunda tuttukları bir apartman dairesinde beraber
oturuyorlardı. Çok partili dizene geçilince yavaş yavaş uğrak yerlerinin, sanat dergilerine ve
sanat anlayışlarının ayrıldığını görüyoruz. Bu yıldan sonra siyasi tartışmaların, sanat
dergilerine ve sanat anlayışlarına da yansıdığı görülmektedir.
Kaynak (Source):
1971.
Behramoğlu, Ataol, Büyük Türk Şiiri Antolojisi I, II, 1987.
Kabacalı, A., Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür Yay,
İstanbul, 2000.
İstanbul, 1937
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK Yayınları, Ankara,
2008.
105
Yalçın, Alemdar , Sosyal ve Siyasal Değişimler Açısından Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.4. 1930 Civarında Kültür – Sanat Düşünce Hayatına Etki Eden Önemli Gelişmeler
Atatürk güzel sanatları, gerçekleştirmek istediği eğitim, bilim ve kültür devriminin bir parçası
olarak görür. Sanatın gelişmesini özellikle resim ve heykel sanatının gelişmesini sağlamak
üzere Lâiklik ilkesini, kabul eder. Doğal olarak, bu dönemde sanat yaşamında gözlenen köklü
değişiklikler görülür.
Atatürk, “bu yüksek sanatkâr” dediği İbrahim Çallı ile, en sevdiği portresini yapan Mihri
Müşfik Hanım’a yakınlık göstermiştir. Türkiye’nin ilk resim galerisi de 20 Eylül 1937’de,
Atatürk’ün eliyle Dolmabahçe Sarayı’nda açılır. 1924 yılında Avrupaya eğitim için
gönderilen ressamların oluşturduğu 1930’larda resim ve heykel alanında modernliğin
sağlanması amacıyla Müstakil Ressamlar ve Heykeltraşlar Birliği, 1933’te “D Grubu”
kurulur. Ressamlar için yurt gezilerinin düzenlenir. 1930’larda, sanat alanındaki tüm
çalışmaların ulusal ülküye uygun olarak yürütülmesini ve ulusun bu yönden yetişmesini
sağlamak üzere Ar Genel Direktörlüğü’nün oluşturulur. Ankara ve İstanbul başta olmak üzere
ülkenin çeşitli şehirlerinde sergiler düzenlenir. Yurt dışından sanatçıların Türkiye’de resim
sergileri açılır. 1936 yılında Moskova’da ilk Türk Resim Sergisi açılır.
Atatürk’ün fikirleri doğrultusunda 25 Haziran 1934'te "Millî Mûsıkî ve Temsil Akademisi"
ulusal müziğimizi bilimsel olarak incelemek üzere kurulur. 1938 yılında hizmete açılan
Ankara Radyosu, sanatçı kadrosu, disiplinli öğretim ve eğitim sistemiyle yıllarca bir
konservatuar gibi çalışmış, çok sayıda sanatçı yetiştirmiştir. Al¬man bes¬te¬ci Pa¬ul
Hin¬de¬mith’in çalışmaları ve devlet desteğiyle 1936 yılında An¬ka¬ra Dev¬let
Kon¬ser¬va¬tu¬va¬rı hizmete girmiştir.
Halkın eğitimi üzerinde önemle durulan bir konudur. Bu nedenle 1932 yılından itibaren
halkevleri kurulur. Yine eğitim alanında, TBMM’de kurulmasıyla ilgili kanun kabul
edildikten bir yıl sonra 9 Ocak 1936’da Ankara’da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Atatürk’ün de katıldığı bir törenle açılır.
Tiyatro alanında 1927'de Darülbedayi'nin başına geçen Muhsin Ertuğrul oyunculuk, dekor ve
metin yazarlığı konusundaki çalışmalarıyla Türk tiyatrosunun temellerini atar. 1932-1934
yılları arasında operetler ve yerli oyunlar oynayan Darülbedayi, Şehir Tiyatrosu adıyla
faaliyetlerini sürdürür. 1930 yılında Ercüment Behzat Lav ve Ertuğrul Sadi Tek’in
Darülbedayi’den ayrılıp kurdukları Türk Akademi Tiyatrosu etkinliklerine başlar.
106
19 Şu¬bat 1932'de Hal¬kev¬le¬ri¬nin açılması pek çok yazar, şair ve sanatçı için millî
mo¬tif ve te-malardan yararlanma olanağı sağ¬lan¬mış¬tır. Etnografya ve folk¬lo¬r
ça¬lış¬ma¬la¬rı artırılmıştır
Bunların dışında bizzat Atatürk’ün takibinde dil ve tarih çalışmalarına hız verilir. 1932 yılında
Türk Dilini Tetkik Cemiyeti kurulur.
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
Ankara, 1937-1938.
1971.
Behramoğlu, Ataol, Büyük Türk Şiiri Antolojisi I, II., 1987.
Kabacalı, A., Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür Yay.,
İstanbul, 2000.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1976.
Kaplan, Mehmet, Enginün İ., Kerman Z., Birinci N., Uçman A., Atatürk Devri Türk Edebiyatı
I-II, Ankara, 1981-1982.
1997.
KAYA, Muharrem (2004) Türk Romanında Destan Etkisi, Ankara: Kültür Bakanlığı.
İstanbul, 1937.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış II ,İletişim Yayınları, İstanbul, 1997.
19. baskı., İstanbul, 2000.
Nutku, Özdemir, Dünya Tiyatrosu Tarihi c. 1-2, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1985.
107
Öztürk, Serdar, “Kazım Karabekir’in Sinema Projesi”, Toplumsal Tarih, S. 124 (Nisan), s. 6467, 2004.
1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
2008.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.5. Atatürk Dönemi Düşünce Hayatı
Yeni bir devletin kurumlarına, yeni bir rejimin olgunlaşmasına istikamet kazandıracak ve
gerekli görülen kültür değişiminin oluşmasını sağlayacak fikirler ve bu fikirleri yayan fikir
adamları elbette Atatürk döneminde de vardır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu fikir
temellidir. Fikrin ve fikre bağlı projelerin somutlaştırıcısı Atatürk’tür. Kendisini çağdaş
düşünce etrafında geliştiren Atatürk, yıllar süren savaşların ardından yeni devletin sağlam
fikirler temelinde yükselmesini hedeflemiş ve bunun çaba sarf etmiştir. Bu süreçte “Gençliğe
Hitabe”de de görüldüğü üzere öncelik cumhuriyetin varlığı ve muhafazası ancak insan
esaslıdır.
108
Atatürk, insan düşüncesinin eseri olarak gördüğü gelişmeleri sağlayacak, Türk fikir
atmosferini besleyecek kurumlarını oluşturmuştur. Dönem dönem sofralarını, Türk yazar ve
fikir adamlarıyla ve onların düşünceleriyle renklendirmiştir.
Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin temelini kültür olarak belirler. Bu kültür, Türk kültürü ve
tarihidir. Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında görülen Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük
ve Batıcılık gibi fikir akımları cumhuriyetle birlikte “muasır medeniyet seviyesi”nin üstüne
çıkmak hedefinde kaybolurlar. Bu hedefe ulaşmada izlenecek yol Türk kültürüdür.
Çalışmalar, Türk dili ve edebiyatı, Türk tarihi, Türk sanatı, Türk sosyal yapısı, Türk
ekonomisi, Türk tarihi etrafında yoğunlaşmıştır.
Atatürk dönemi fikir hayatında geniş bir aydın kitlesi yer alır. Ziya Gökalp, Yusuf Akçura,
Hüseyin Cahit Yalçın, Falih Rıfkı Atay, Mehmet Emin Erişilgil, Ahmet Emin Yalman,
Hamdullah Suphi Tanrıöver, Ahmet Ağaoğlu gibi aydınlar batıyı da takip ederek Türk fikir
hayatına yeniden yön verirler. Devrin öne çıkan gazete ve dergilerinde görüşlerini kaleme
alırlar. Atatürk’ün belirlediği ilkeler olan milliyetçilik, cumhuriyetçilik, halkçılık, devletçilik,
laiklik ve inkılâpçılık çerçevesinde milliyetçilikle Batıcılığın ileri yönlerinin sentezi
savunulur. Bu durum eğitim, giyim-kuşam, yazı, seçme ve seçilme hakkı ve benzeri için
yapılan yeniliklerde de açıkça görülmektedir. Mustafa Kemâl Atatürk, olayları öyle bir
açıklık ve aydınlık içinde alarak, bunları en ince detayına varıncaya kadar gözden geçirerek
geleceğe yönelik hedefler gösteren bir lider olmasından ötürü, onun düşüncelere sadece kendi
dönemi ile sınırlı kalmamış, geleceğimize de ışık tutmuştur. Bu ışığın bir gereği olarak, onun
düşüncelere sanat ve edebiyat hayatını da etkilemiştir.
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
1971.
İstanbul, 2000.
I-II, Ankara, 1981-1982.
109
1997.
Karpat, Kemal, “The Republican People’s Party 1923-1945”, Political Parties and Democracy
in Turkey içinde, Metin Heper-Jacop M. Landau (ed.), London, s.42-64, 1991.
İstanbul, 1937.
1941.
TANPINAR, A. Hamdi (1969) Edebiyat Üzerine Makaleler, İstanbul.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
2008.
Türk Şiiri Özel Sayısı IV. Çağdaş Türk Şiiri, Türk Dili, nr. 481-482, Ocak-Şubat 1992. Türk
Şiiri Özel Sayısı, Hece, nr. 53-55, Mayıs-Temmuz 2001.
110
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.6. Cumhuriyet Döneminde Bazı Edebiyat – Sanat Aktiviteleri
Cumhuriyetinin döneminde sanat ve edebiyat aktivitelerinin doğru anlaşılabilmesi için
Atatürk’ün 10. Yıl Nutku’nda “Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürdür.” İfadesi önemli rol
oynamıştır. Atatürk’ün işaret ettiği bu ilke doğrultusunda Cumhuriyet’in ilk yıllarından
başlamak üzere, kültürümüzün önemli belirleyici unsurları arasında yer alan sanat ve edebiyat
aktiviteleri yoğunlaştırılmıştır. Atatürk, kültürün insan, toplum ve ulus hayatındaki rolünü
çok iyi bildiğinden hükümet programlarında sanata verilen yer ve millî eğitim şûralarında
sanat gibi konular üzerinde önemle durmuştur. Sanat konularıyla yakından ilgilenmiş,
devletin görevleri arasına bu konularla uğraşmayı devlet politikası hâline getirmiştir.
Cumhuriyet döneminde sanat ve edebiyat alanında ilk girişimlere sahne olmuştur. Yeni
devletin sosyal ve kültürel yapısı oluşturulmalıydı. Girişimlerin bir kısmı devlet eliyle
gerçekleşirken bir kısmı şahısların çabalarıyla başlatılır.
16 Ocak 1928 Cemal Reşit’in (Rey) 12 Chrants d’Anatolie (12 Anadolu Türküsü) adlı ses ve
piyano için yapıtı ilk kez seslendirildi. 30 Kasım 1930 Cumhuriyet gazetesinin düzenlediği
“Ses Kraliçesi” yarışmasını Hudadat Şakir Hanım kazandı.
Faaliyetlerden bir kısmı dil, edebiyat, tarih ve folklor çerçevesindedir. 27 Şubat 1926
tarihinde Bakû’da Türkiyat Kongresi düzenlenir, 1 Kasım 1927’de Folklor çalışmaları
yapmak üzere Ankara’da Anadolu Halk Bilgisi Derneği kurulur. 5 Aralık 1928 tarihinde
Ömer Seyfettin’in Mahçupluk İmtihanı ile Vedat Nedim Tör’ün Kör adlı oyunları
Darülbedayi’de sahneye konulur. 11 Ocak 1929’da Eski yazılı kitapları yeni harflere
çevirmek için Dil Encümeni bünyesinde bir komisyon kurulur. Dil Bayramı ilk kez 26 Eylül
1933 tarihinde kutlanır.
Bu dönemde sinema, müzik ve resim gibi sanatlarda faaliyetler düzenlenir. 29 Eylül 1929’da
Muhsin Ertuğrul’un yönettiği Ankara Postası adlı film İstanbul’da Melek Sinemasında
gösterilir. 1935 yılında Sovyet Rusya’dan Akademik Devlet Tiyatrosu orkestra şefi Lev
Steinberg, besteci Dimitri Şostakoviç, kemancı David Oyştrah, piyanist Lev Oborin ve ses
sanatçılarından oluşan topluluk, Ankara Halkevi ve Musiki Muallim Okulu salonlarında
konserler verir. 1 Mart 1926 tarihinde Ankara’da Devlet Resim Sergisi açılır ve 1935 yılında
Fütürist ressam Marinetti İstanbul’da sergi açıp bir konferans verir. Müzecilikle ilgili olarak
18 Temmuz 1930 tarihinde Ankara Etnoğrafya Müzesi ziyarete açılır.
111
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
1971.
İstanbul, 2000.
I-II, Ankara, 1981-1982.
1997.
İstanbul, 1937.
112
1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
2008.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.6.1. Mustafa Kemal’in Sofralarında Doğan Eser
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Ulu önder Atatürk, birçok alanda olduğu gibi, dil ve
edebiyat alanında da önemli katkılarda bulunmuş, bu alanda çalışmaların bizzat içinde
bulunarak teşvik etmiştir.
Millî birlik ve beraberliğin sağlanmasında dil ve edebiyatın ne kadar önemli olduğunu bilen
Atatürk, Cumhuriyetin kuruluşundan çok önce, daha 1907’de, Bulgar Türkoloğu İvan
Manolofa yazı değişikliğinin yapılması gerektiğini söylediğini, dil ve yazı konularında
düşüncelere sahip olduğunu biliyoruz.
Cumhuriyetin ilanından sonra Atatürk'ün çeşitli kültür kurumlarının açılmasını sağladığı,
hatta kimi kurumları bizzat kurduğunu biliyoruz. Bunların başında Türk dili, Türk tarihi ve
Türk kültürü konularında araştırma ve çalışma yapmak üzere kurdurduğu Türkiyat Enstitüsü
gelmektedir. Kendisi Fuat Köprülü’yü çağırarak: "Fuat Be, Cumhuriyet’i kurduk. Artık
cumhuriyeti ve devletimizi ilmi temeller üzerinde yükseltmek zamanı gelmiştir. Lütfen
İstanbul Darülfünun bünyesinde Türkiyat Enstitüsünü kurunuz." Köprülü, Atatürk'ten aldığı
talimatla işe girişir, İstanbul Dürülfünunun’da on aylık bir hazırlık çalışması sonucunda
113
enstitüyü kurar. Enstitü, Atatürk’ün daha sonra yapacağı dil ve tarih alanlarındaki çalışmalara
zemin hazırlar
Atatürk'ün dil ve kültür alanında gerçekleştirdiği en önemli hamlelerden biri de "harf
İnkılâbı”dır. Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılda tartışılmaya başlanan yazı konusu Atatürk'ün
kararlı ve isabetli uygulamasıyla sonuca ulaşmıştır. Yeni Türk yazısının halka öğretilmesinde
Atatürk bir öğretmen gibi davranmış ve öncü olmuştur.
Atatürk’ün dil ve edebiyata verdiği önem, Sadri Maksudi Arsal'ın Türk Dili İçin adlı kitabına
yazdığı sunuş yazısında dile getirir. Bu sunuş yazısında Atatürk şunları söylemektedir:
"Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olması, milli hissin
inkişafında başlıca müessirdir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil şuurla
işlensin. Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller
boyunduruğundan kurtarmalıdır."
Atatürk, dil birliğinin millet olma ve milli birliği sağlamadaki rolünü en iyi bilenlerden biri
olarak 1931 yılında Adana'da yaptığı konuşmada şöyle der: "Türk demek dil demektir.
Milliyetin çok bariz vasıflarından birisi dildir. Türk milletindenim diyen insanlar, her şeyden
önce ve behemehâl Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan Türk harsına
camiasına mensubiyetini iddia ederse buna inanmak doğru olmaz.”
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
1971.
İstanbul, 2000.
I-II, Ankara, 1981-1982.
1997.
114
İstanbul, 1937.
Nutku, Özdemir, Dünya Tiyatrosu Tarihi c. 1-2, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1985..
1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
2008.
Yalçın, Hüseyin Cahit, “Bir Anket Münasebetiyle”, Yedigün, C.7, S.172 (Haziran), s. 5, 1936.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
115
2.4.5.6.2. Onuncu Yıl Marşı
Fikirlerinin olgunlaşmasında Atatürk’ün etkisi olan Behçet Kemal Çağlar, dönemin anlayışına
uygun eserler vermiştir. Çok yönlü bir sanatçı olan Çağlar, eserlerinin çoğunun konusunu
Atatürk, vatan ve tarih oluşturmaktadır. Düzyazılarının yanı sıra Çoban, Attila adlı oyunları
ve pek çok şiiri vardır.
Cumhuriyet'in onuncu yıl kutlamaları için 1933'te düzenlenen marş yarışmasını, sözlerini
Behçet Kemal Çağlar’ın Faruk Nafiz Çamlıbel'le birlikte yazdığı Onuncu Yıl Marşı
kazanmıştır. Marşın bestesini Cemal Reşit Rey yapmıştır.
Marş, cumhuriyetinin ilanından itibaren yapılan çalışmaları, gelişmeleri ve başarıları
somutlaştırır. En değerli varlık olarak cumhuriyet ve ilerleme fikri şiirde vurgulanır. Eser
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk on yılının bir özeti gibidir.
Cumhuriyet'in 10. yıl kutlamaları için 1933'de bir marş yarışması düzenlenir. Bu yarışmaya
katılan Behçet Kemal Çağlar ve Faruk Nafiz Çamlıbel'in birlikte yazdıkları marş, birinci
olarak seçilir. Marşın bestesi Cemal Reşit Rey yapar. Cemal Reşit Rey bu besteyi yaparken,
herkesin coşku ve birlikte söyleyeceği bir marş olmasına özen gösterir. Öncelikle eser
Ankara'da kendisi tarafından seslendirilir. Marşı değerlendirecek olan heyetin içinde bulunan
dönemin Milli Eğitim Bakanı Cemal Bey'in "cumhuriyet" sözcüğünde majörden minöre
geçtiğini bunu da cumhuriyeti küçük düşürmek için yaptığını iddia eder ancak Cemal Reşit şu
örnekle durumu kurtarır: "Minör küçük anlamına gelir ama müzikte bu anlamda kullanılmaz.
Beethoven'in Napoleone'un kahramanlıkları için yazdığı Eroica'nın ikinci bölümü de do minör
tonundadır."
Jüride bulunan bir başkası ise bir kahramanlık öyküsü olan Marseillaise'in de minör tonundan
olduğunu söyleyince durum tatlıya bağlanır. Türkiye Cumhuriyeti'nin 10. Yıl Marşı böylece
ortaya çıkmış olur.
Onuncu Yıl Marşı
Çıktık açık alınla on yılda her savaştan,
On yılda on beş milyon genç yarattık her yaştan;
Başta bütün dünyanın saydığı Başkumandan;
Demir ağlarla ördük anayurdu dört baştan
Türk'üz, Cumhuriyet'in göğsümüz tunç siperi,
Türk'e durmak yaraşmaz, Türk önde, Türk ileri!
Bir hızla kötülüğü, geriliği boğarız;
Karanlığın üstüne güneş gibi doğarız,
Türk'üz, bütün başlardan üstün olan başlarız;
Tarihten önce vardık, tarihten sonra varız,
Türk'e durmak yaraşmaz, Türk önde, Türk ileri!...
Çizerek kanımızla öz yurdun haritasını,
Dindirdik memleketin yıllar süren yasını.
Bütünledik her yönden İstiklâl kavgasını;
Bütün dünya öğrendi Türklüğü saymasını.
116
Türk'e durmak yaraşmaz, Türk önde, Türk ileri!...
Örnektir milletlere açtığımız yeni iz;
İmtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitleyiz.
Uyduk görüşte bilgiye, gidişte ülküye biz;
Tersine dönse dünya yolumuzdan dönmeyiz.
Türk'e durmak yaraşmaz, Türk önde, Türk ileri!
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
1971.
I-II, Ankara, 1981-1982.
1997.
İstanbul, 1937.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
117
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.6.3. Atatürk’ün Doğrudan İlgilendiği, okuduğu veya yazdırdığı tiyatro eserleri
"Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli kültürdür" diyen Atatürk, güzel sanatlar alanındaki
çalışmaları takip etmiş, sanatçıların sorunlarını dinlemiş, çalışmaları bizzat yönlendirmiştir.
Atatürk tiyatroyla da yakından ilgilenmiştir. Yoğunluğuna karşın tiyatro oyunlarını seyretmiş,
sanatçılarla çeşitli vesilelerle görüşmüştür. Darülbedayi’nin ve diğer tiyatro topluluklarının
verdiği temsilleri seyreden ve onların faaliyetlerini tüm Anadolu’ya yaymalarını isteyen
Atatürk, Türkiye’nin ilk dramaturgudur.
Atatürk, devrin yazarlarına oyunlar ısmarlamış, konular önermiş ve yazılan metinleri
okumuştur. Yazdırdığı oyunlar üzerine eleştirilerini ve önerilerini sunmuştur. Hatta
provalarda hazır bulunarak istediği değişikliklerin gerçekleşmediğini de denetlemiştir. Bu
oyunların dili ve fikir yapısı üzerinde durmuştur. Ata¬türk, tarih konusunda Faruk Nafiz
Çamlıbel'e Akın, Öz Yurt ve Kahraman tiyatrolarını yazdırmış, Akın oyununun yazılışını
denet¬lemiş ve sonuna müdahale etmiştir. Akın'ın konusu şöyledir: Orta Asya'da kuraklığın
sona ermesi için yaşlı Hakan İstemi Han, kurban edilecektir. Gün, Batı ve Doğu Beyleri
sıranın kendilerine geleceği endişesiyle Han yerine kızı Suna'nın öldürülmesi için baş bakıcıyı
kandırırlar. Gün Başbuğu'nun oğlu Demir, Suna'yı sevmektedir, bu yüzden hileyi açığa
çıkarır. Halk üç başbuğu öldürür. Bunların oğulları Bumîn, Bayan ve Demir başbuğ olur ve
İstemi Han'ın akın ülküsünü gerçekleştir¬mek için boylarıyla birlikte üç yöne dağılırlar.
Atatürk, Münir Hayri Egeli'nin 1932 yı¬lında yazdığı Bay Önder, Bir Ülkü Yolu ve Taş
Bebek oyunlarının metinle¬rini de dramaturg gözüyle incelemiş, üzerinde gerekli gördüğü
düzeltmeleri yapmıştır.
Bay Önder, Atatürk’ün yaşamı örnek alınarak yazılmıştır ve 1934’te kitap olarak da
yayınlanmıştır. Bu oyunlardan Bay Önder'i Necil Kâzım Akses'e, Taş Bebek'i Ahmet Adnan
Saygun'a vererek opera olarak bestelenmesini istemiştir.
118
Atatürk, Abdülhak Hamit Tarhan'ın Hakan (1935) oyununu da okumuş bazı satırların altını
çizmiştir. Ayrıca Atatürk, İran devlet başkanın gelişi sebebiyle Türk-İran dostluğunu
vurgulayan konusunu kendisinin belirlediği Özsoy adında bir operayı Adnan Saygun’a
besteletmiştir. Bu çalışmalar Türk opera tarihi açısından önemlidir.
Ayrıca Atatürk, oyunlarda kadın kahramanın varlığını önemsemiştir. Faruk Nafiz Çamlıbel’in
Akın adlı oyunuyla bu açıdan ilgilenmiştir. Manzum bir destan niteliğindeki Akın’ın
provalarını da takip eden Atatürk, 4 Ocak 1932 gecesi Ankara Halkevi'nde sahneye
konuluşunda hazır bulunmuştur.
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
1971.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 2, Dergâh Yayınları, İstanbul,
I-II, Ankara, 1981-1982.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
119
2.4.5.6.4. Halk Hikâyelerini yeniden yazdırma projesi
Cumhuriyet Döneminde halk kitaplarını modernleştirme ve onlardan yararlanma projesi
kapsamında önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu konudaki en önemli projelerden birisi 1922’de
henüz Kurtuluş Savaşı’nın sürdüğü sıralarda Kazım Karabekir tarafından ortaya atılmıştır
Karabekir, halkın okuduğu kitapların arasına serpiştirilecek yeni bilgilerle, onların
geliştirilebileceğini dile getirir. Karabekir kısaca, kitaplarda eksik olduğuna inanılan bazı
unsurların ve fikirlerin kitaplara eklenmesi önerir.
1937 yılında İçişleri Bakanı olan Şükrü Kaya, dönemin önemli edebiyatçılarına birer mektup
göndererek, onları halk kitaplarını modernize etmeye davet eder. Öneri, şunlardan
oluşmaktaydı:
1Halk kitaplarının kahramanlıklarını halk seviyor. Bu kahramanlar aynen bırakılsın;
yalnız bunlar, rejimin ruhuna uygun, yüksek manalı, yeni vakalar içinde gösterilsin. Böylece
halka, sevdiği kitaplar vasıtasıyla telkin etme imkanı hazırlansın. “Nasıl ki Miki-Maus tipi
daima aynı kalmakla beraber, her filmde ayrı bir mevzuun, ayrı bir muhitin kahramanı
oluyorsa yukarıda, adları geçen ve halkın gayet iyi tanıdığı tipleri yen yepyeni mevzular
içinde kullanmak ve böylelikle halkın alışık olduğu kahramanları yeni Türk inkılap ve
medeniyet gayelerine uygun telkinler yapan maceralar içinde yaşatmak istiyoruz.
2Bu esasa göre ilk olarak şu kitaplar hazırlanacaktır: Aşık Garip, Köroğlu, Ferhad ile
Şirin, Leyla ile Mecnun, Yedi Alimler, Tahir ile Zühre, Arzu ile Kamber, Şahmaran, Kerem
ile Aslı, Nasrettin Hoca.
Genelgeye göre kasaba ve köy kahvehanelerinde “geniş halk yığınlarının okuma ihtiyacını
karşılamak” ve böylece onların “milli ve kültürel terbiyeleri üzerinde” etkili olmak amacıyla
yeni halk hikayeleri ve romanları yazılmalıydı. Hikâyelerin kahramanları korunacak, böylece
“halkın alışık olduğu kahramanlar yeni Türk inkılap ve medeniyet gayelerine uygun telkinler
yapan maceralar içinde yaşatılacaktı. Bu amaçla hazırlanacak her eser elli bin tane basılacak
ve her biri 4-5 formadan oluşacaktı. Edebiyatçıların Bakanlığa gönderdiği eserler, Maarif,
Parti ve Matbuat içinde yer alanlardan üç, güzel sanatlar alanında çalışan sanatçılardan iki
kişiden oluşan toplam beş kişilik jüri tarafından değerlendirilecekti. Basılmasına karar verilen
eser sahipleri forma başı elli lira ile ödüllendirilecekti.
Görüldüğü gibi, halk hikayelerini reforme etme yönelimli bu girişimin iki yönü vardı. Halk
hikayelerinde geri bir geçmişi, içerisinde büyünün, tılsımın, sihrin, mucizenin bulunduğu ve
modern, pozitif bir anlayışla çatışan dünyayı temizlemek, hareketin denetimsel yanı ağır
basan yönünü temsil ediyordu. İkinci yön olan “mucize” dünyasının yerine teknik ve rasyonel
olan dünyayı işlemek, yönetimin halk kültüründen yararlanarak iletilerini geniş kitlelere
yayma girişimi anlamına geliyordu. Bu iki amaç doğrultusundaki halk kültürü reformunun
Avrupa’da on yedinci ile on dokuzuncu yüzyıl arasındaki benzerlerinden farkı yoktu. Ama
oldukça önemli bir zamansal sapma vardı: Konunun Türkiye’de bir proje olarak siyasal
iktidarın gündemine gelmesi.
Cumhuriyetin kurulmasından 1937 yılına kadar olan dönemde siyasal iktidar halk kitaplarının
modernleştirilmesine yönelik kapsamlı bir proje üretmemesine rağmen, bazı aydınlar siyasal
otoritenin dışında kendiliklerinden bu işe soyunmuşlardır. Bu aydınlar, halk kitaplarında
“zararlı” olarak niteledikleri hususları ayıklamışlar, gerekli yerlerde okuyucuya uyarılarda
bulunuşlar, hatta yeni halk kitapları yazmışlardır.
120
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
1971.
I-II, Ankara, 1981-1982.
KAYA, Muharrem (2004) Türk Romanında Destan Etkisi, Ankara: Kültür Bakanlığı.
İstanbul, 1937.
1941.
121
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.6.5. Dönemin Kültür Sanat Edebiyat Dergileri (1923-1944)
Cumhuriyetin ilanının ardından millî mücadele yıllarında yayın hayatında olan bazı dergiler
varlıklarını sürdürürler. Türk Yurdu ve Dergah önemli iki dergidir. Ahmet Hamdi, Nurullah
Ataç, Kemalettin Kamu, Mustafa Nihat Özön, Necmettin Halil Onan, Ahmet Kutsi Tecer ilk
edebî yazılarını Dergah’ta yayımlarlar.
Bu dönemde felsefe, sosyoloji alanında dergiler yayınlanmıştır. Hayat (1926), Felsefe ve
İçtimaiyat (1927) dergilerinde Mehmet Emin Erişirgil, Mustafa Sekip Tunç, Necmeddin
Sadak, Servet Berkin, Hilmi Ziya Ülken, Ziyaettin Fahri Fmdıkoğlu gibi hocalar yazmıştır.
1928 yılında Meşale dergisi etrafında toplanan şairler Beş Hececilerin sanat anlayışını
benimsemeyerek yeni bir şiir anlayışı getirmeye çalışırlar. Yedi meşaleciler olarak anılan
şairler Kenan Hulusi Koray, Muammer Lutfi, Sabri Esat Siyavuşgil, Yaşar Nabi Nayır, Vasfi
Mahir Kocatürk, Cevdet Kudret ve Ziya Osman Saba “sanat sanat içindir” görüşüne bağlı
olarak şiirlerini kaleme almışlardır.
Cumhuriyet döneminin ilk basın kanunu 1931’de çıkar. Bu kanun çıkmasından itibaren sanat
ve edebiyat alanında önemli dergiler yayınlanır. Yakup Kadri, Şevket Süreyya, Vedat Nedim,
Burhan Asaf, İsmail Hüsrev “Kadro” (1932) dergisini yayınlarlar. Bu dergi etrafında toplanan
yazarlar Kadro Hareketini oluştururlar. Ahmed Hamdi Tanpınar Kooperatif (1932) dergisini
yayınlar. Halkevleri merkezinin yayınladığı Ülkü (1933) dergisinde halk şairleri ve folklor
alanlarında önemli çalışmalara yer vermiştir. Yaşar Nabi Nayır’ın uzun yıllar yayın hayatını
sürdüren Varlık (1933) dergisi önemli şair ve yazarların eserlerine kucak açmıştır.
Bu dergilerin ardından Hüseyin Cahit Yalçın Fikir Hareketleri’ni (1933), İsmail Hakkı
Baltacıoğlu Yeni Adam’ı (1933), Ziyaeddin Fındıkoğlu İş Mecmuası’nı (1934) dergisini
sonraki yıllarda Hilmi Ziya Ülken, İnsan (I938), Nurettin Topçu Hareket (1939) dergisini
yayımlamaya başlar.
Yücel (1933) dergisi ve pek çok halkevi dergisi gibi Atatürk’ün dil, edebiyat ve kültür
politikaları ve cumhuriyetin ilkeleri etrafında dergiler yayımlanmaya başlar.
Zekeriya ve Sabiha Sertel’in Resimli Ay (1924)’ı, Necip Fazıl'ın Ağaç (1936)’ı ve Büyük
Doğu (1943)’su, dönemler aşmış Servet-i Fünun (1880), Çınaraltı, Yurt ve Dünya (1941) ve
Yürüyüş (1941) dönemin diğer dergileridir. Nazım Hikmet’in çıkardığı Orak-Çekiç ve
Sadrettin Celal’in çıkardığı Aydınlık dergileri kısa sürede kapatılmıştır.
122
Kaynak (Source):
Ankara, 1937-1938.
1971.
İstanbul, 2000.
I-II, Ankara, 1981-1982.
2008.
123
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.6.6. Cumhuriyet Döneminde Şiir – Roman – Hikaye
1923-1940 yılları arasında çağdaş Türk şiirinin perdelerini aralayan döneme, sanatçılar,
Tanzimat, Servet-i Fünun, Fecr-i Ati ve Millî Edebiyat Akım ve dönemlerinin kazandırdığı
birikimlerle gelmişlerdir.
Yeninin arayışı sürmektedir. Cumhuriyet döneminin başlangıç yıllarında yeni arayışlara
yönelirler. Dönemin şiir anlayışına elbette, divan şiiri, halk şiiri ve batı şiiri kaynaklık
etmiştir.
Bu dönemde Fransız sembolistlerden etkilenen Ahmet Haşim saf şiiri savunurken, Yahya
Kemal de öz şiire yönelir. Cumhuriyet dönemi edebiyatında sanatçılarımızın Türkiye’nin
gerçeklerine daha yoğun olarak yöneldikleri görülür. Her türlü sosyal problem ve gelişme
edebiyata malzeme oldu. Dil alanında yapılan yenilikler de edebiyat aracılığı ile
genelleştirilerek yaygınlaştırıldı. Özellikle Cumhuriyet’in kuruluşunu esas alan eserlerin ilk
yıllarda daha yoğun bir şekilde yazıldı. Aydının halka yönelmesi, aydın halk çatışmaları gibi
konular, şiire, romana ve hikâyeye malzeme oldu. En etkili romanı ise köylü ve aydın
çatışmasını anlatan Yaban (1932) oldu.
Cumhuriyet’in ilk on yılında Kurtuluş Savaşı ve onun sonuçları tartışıldı. Özellikle bu
dönemde sıklıkla ele alınan konuların başında halk ve aydın çatışmasının yanında, yeni
döneme ayak uydurmaya çalışan çıkarcı tipler, çağdaşlaşmanın karşısında geleneksel
değerlerin tartışılması, batılılaşma ve çağdaşlığın yanlış anlaşılmasının getirdiği yıkıcı etkiler
edebiyatımızın ana konuları arasında yer aldı. Şevket Esendal’ın Ayaşlı ve Kiracıları (1934)
bu dönemin önemli bir analizi niteliğindedir. Sait Faik, Burgaz Adası’nın Rum balıkçılarından
yola çıkarak küçük insanlarını geniş bir pencereden değerlendirme yoluna gitti. Öte yandan
köy ve köy hayatına dair eserler de kaleme alınmaya başlandı. Sadri Ertem’in Çıkrıklar
Durunca’sı, .Sabahattin Ali’nin Kuyucaklı Yusuf’u bu türün ilk örnekleri olarak kabul edilir.
Daha sonra yazılan İnce Memed romanında 1930 yıllarında Toroslarında yaşayan insanların
dünyaları ele alınır. Yaşar Kemal bu romanında Çukurova’yı tarihsel kökleri, doğası, güncel
sorunlarıyla anlatarak önemli bir başarı elde etti. .Orhan Kemal, İstanbul’un yoksul
kesimlerinde yaşayanları, köyden kente göçü, ezilen çocukların, genç kızların serüvenini ele
aldı. Kemal Tahir’in köyü konu edinen romanlarında tarihsel ve sosyolojik analizlere girdi.
Samim Kocagöz, Necati Cumalı, Fakir Baykurt roman ve hikayeleri ile köy ve kasaba
hayatının izlerini yansıttılar. Bekir Yıldız, göç sorununu, Haldun Taner, toplumsal
bozuklukları, Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz da toplumsal bozukluklara ironik bir biçimde
124
yaklaştılar. Kurtuluş Savaşı’nın ve Cumhuriyet dönemini, toplumcu ve gerçekçi yazarlara
karşıt biçimde yorumlayan yazarlardan biri Tarık Buğra oldu.
Son dönem yazalramızı arasında Yusuf Atılgan, Bilge Karasu, Adnan Özyalçıner, Oğuz Atay
gibi yazarlarımız ruhsal çözümlemelere ve kara mizaha yöneldiler. Kadın romancı ve
öykücüler, ayrıntılara daha çok yer verdiler. Bunlar içerisinde Nezihe Meriç, Adalet Ağaoğlu,
Pınar Kür, Füruzan, Sevgi Soysal, Tomris Uyar’ı sayabiliriz. Eserlerinde, hızlı kentleşme,
sanayileşme olgularını ele alan, kenar mahalle insanlarının yaşadıklarından çok aydınların,
sanatçıların, siyasal eylemlere katılanlarını konu edinen bir edebiyat anlayışını Erhan Bener,
Demir Özlü, Selim İleri, Orhan Pamuk, Latife Tekin, Nedim Gürsel gibi yazarlar roman ve
hikayelerinde konu ettiler.
Şiirde Kemalettin Kamu, Ömer Bedrettin Uşaklı gibi şairler, Milli Edebiyat akımından hece
veznini esas alarak küçük duyarlılıkları, doğa ve yurt güzelliklerini konu edindiler. Ahmet
Kutsi Tecer gibi şairler de biçim yetkinliğine, arı şiire yöneldiler. Ahmet Muhip Dıranas,
simgelere, ya da günlük yaşamdan sahnelere, Cahit Sıtkı Tarancı da yaygın izlenimlere,
duyarlığa şiirlerinde yer verdi. Hece veznini kullanmada A.M.Dıranas, C.S.Tarancı’nın
yanında, insanın iç dünyasına yönelik şiirleri ile Necip Fazıl Kısakürek dikkat çeken
şairlerimiz arasında yer aldı. Nazım Hikmet Ran’ın geleneksel kalıpları kıran şiiri, toplumcu
şiirin öncüsü oldu. Garip hareketinin temsilcileri arasında yer alan Orhan Veli Kanık, Melih
Cevdet, Oktay Rıfat, şiirde süregelen aşırı duyarlığa, şairaneliğe karşı çıktılar.
Toplumsal konuları bireysel çıkarımlarla irdeleyen şairlerin başında, Atilla İlhan gelir. Bedri
Rahmi Eyüpoğlu, Behçet Necatigil, Cahit Külebi, Necati Cumalı, Doğa, aşk, yaşam, sevgi,
barış, özgürlük gibi konuları işleyen açık aydınlık şiirin temsilcisi oldular. Asaf Halet
Çelebi’nin şiirine eski uygarlıkların, tasavvufun, folklorun katkısı görüldü. Fazıl Hüsnü
Dağlarca, insanın tanrı, evren, tarih, gibi konuları ele alırken Garip şiirinin açık anlatımına
karşın İkinci Yeni adı verilen şiirin temsilcileri Edip Cansever, İlhan Berk, Cemal Süreya,
Turgut Uyar, Sezai Karakoç ve Ece Ayhan, çağdaş dünyanın karmaşası içinde bunalan
insanın tedirginliğini ele aldılar.
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
1971.
İstanbul, 2000.
I-II, Ankara, 1981-1982.
125
1997.
Karpat, Kemal “The Republican People’s Party 1923-1945”, Political Parties and Democracy
İstanbul, 1937.
1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
2008.
Yalçın, Hüseyin Cahit, “Bir Anket Münasebetiyle”, Yedigün, C.7, S.172 (Haziran), s. 5, 1936.
126
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.6.7. Cumhuriyet Döneminde Şiir: (1923 – 1944)
1923 Türk tarihi açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Kurulan Türkiye Cumhuriyeti
Devleti, Türk varlığının tarih sahnesinde yaşamasının tescilidir. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte
aydınlarımız, devlet adamlarımız ve yazarlarımız, artık yeni bir dönemin başladığına
inanmışlardır.
Cumhuriyetin ilanından sonra edebiyatımızın, iki önemli hedefin etkisinde kaldığını
görmekteyiz. Bunlardan birincisi bilim, teknik ve sanatta hızla çağdaş medeniyetlerin üzerine
çıkarak, ülkemiz sürekli savaşarak insanını ve zenginliklerini tüketen bir toplum olmaktan
kurtarmak şeklinde özetlenebilir. Böylece barış ve huzur içinde, çalışan ve üreten bir toplum
olan ülkemizin insanları da dünya toplumları arasında saygın yerini almış olacaktır.
1923 yılından başlayarak 1940'lı yılların ortalarına kadar süren bu anlayışı maddeler hâlinde
şöyle özetleyebiliriz:
1. Hece veznini yerli bir şiir ölçüsü olarak kullanmak.
2. Halkın dertlerini, problemlerini ve Anadolu'nun güzelliklerini işlemek.
3. Anadolu'da yaşayan efsane, masal ve mitoloji unsurlarından yararlanmak.
4. Halk arasında yaşayan her tür kültür unsurunu, sanat eserlerinin de başlangıç noktası olarak
almak. Bunun için de hızla derleme çalışmalarına girilmiş, maniler, türküler, halk efsaneleri,
masallar, halk sanatlarının unsurları toplanmaya başlanmıştır. Bu malzemenin ilerde
işleyeceğimiz örneklerde yer aldığını göreceksiniz.
1940' a kadar Türk Edebiyatı içinde (Ahmet Haşim ve Yahya Kemal gibi) bazı şairlerin aruz
vezniyle ancak daha sade şiirler yazdıklarını görüyoruz. Bazı şairlerimiz de kendilerine "Yedi
Meşâle" ve "Beş Hececiler" gibi isimler vermişlerdir. Ancak dönemin yaygın özelliği halka,
Anadolu'ya Türk kültürünün kaynaklarına yöneliştir. Bu konudaki başlıca isimler arasında
Faruk Nafiz Çamlıbel, Ahmet Kutsi Tecer, Necip Fazıl Kısakürek, Ali Mümtaz Arolat, Ömer
Bedrettin Uşaklı, Ziya Osman Saba'yı sayabiliriz.
a. Şiirle İlgili:
Türk şiirinde yeni bir akımın başlangıcı olarak kabul edilen Memleket Şiir anlayışı,
Cumhuriyet’in ilk yıllarında şiirimizin ana temasını oluşturur. Osmanlı Devleti'nin son
zamanlarında sanatçılarımızın Batı'nın güzellik kavramlarını benimsediklerini görüyoruz.
Bütün güzel sanat dallarında Avrupa’da yapılmış eserlerin güzel, bize ait olanlarınsa önemsiz
olduğu düşüncesi ön plâna çıkıyordu. l. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı yılları, kendimize
ait güzellikler ve değer yargılarının çok önemli olduğu gerçeğini bizlere bir kere daha anlattı.
Bu şiir anlayışında halka ve bize ait kültür unsurlarına yönelme dikkat çekmektedir.
Çamlıbel'in Sanatı sadece sanat olarak düşünen ve bunun ancak Batı'dan alınabileceğini
127
savunan kimselerin karşısına çıkan bu anlayış, Anadolu'nun, Anadolu halkının dert ve
güzelliklerini dile getirmeyi düşünen sanatçıları kastetmektedir.
Şiire aruz vezniyle başlayan şairin bu şiirinde hece ölçüsünü kullandığını görüyoruz. Bu, halk
edebiyatından yararlanmadır. Ancak bu tamamen halk şiirinin özelliklerini alma şeklinde
değildir. Çünkü incelediğimiz zaman da gördüğünüz gibi sarmal kafiye dediğimiz ikinci ve
üçüncü mısraların kendi arasında, birinci ve dördüncü mısraların da kendi arasında
kafiyeleşişine dayanmaktadır. Şair bu şekli şiirde anlattığı unsurları da güçlendirmek üzere
özellikle seçmiştir.
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
Ankara, 1937-1938.
Berkes, Niyazi ve Kirby, Fay (1962) Türkiye’de Köy Enstitüleri, Ankara.
Esenal, M., Geç Kalmış Kitap: 1940’lı Yıllarda Anadolu Köylerinden Araştırmalar ve
Yaşadığım Çevreden İzlenimler, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1999.
İstanbul, 2000.
1997.
İstanbul, 1937.
2008.
128
Ankara, 1984.
1941.
Tekin, Mehmet, Romancı Yönüyle Peyami Safa, İstanbul, 1999 .
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.5.6.8. Cumhuriyet Döneminde Roman (1923-1944)
Cumhuriyetin ilk yılları roman için yeni bir açılımın, sayı ve kalite olarak bir atılımın
başladığı yıllardır. Cumhuriyet döneminde roman yazarları geniş bir yelpazede eserlerini
verirler. Yazarlar, ülkenin geçirdiği siyasî ve toplumsal değişmelerle yakından ilgilenirler. Bir
yandan yakın devrin tarihiyle bir hesaplaşma içine girerken bir yandan da devrimlerle
şekillenen yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin çeşitli sorunlarına eğilirler.
Reşat Nuri Güntekin Yaprak Dökümü (1930); Falih Rıfkı Roman (1932); Memduh Şevket
Esendal Ayaşlı ve Kiracıları (1934) ve Yakup Kadri Ankara (1934) ile Atatürk’ün
129
gerçekleştirdiği inkılâplar çerçevesinde eskiden yeni yaşayış şekline geçişteki deği¬şik
safhaları işlerler.
Sosyal bir değişimin yaşandığı bu süreçte Batılılaşmanın yanlış anlaşılması üzerine romanlar
yazılır: Hüseyin Rahmi Gürpınar Meyhanede Hanımlar (1924), Kokotlar Mektebi (1929);
Selâhattin Enis Zâniyeler (1924), Sârâ (1926), Cehennem Yolcuları (1926); Yakup Kadri
Sodom ve Gomore (1928); Reşat Nuri Yaprak Dökümü (1930), Eski Hastalık (1938); Re¬şat
Enis Aygen Kanun Namı¬na (1932), Gong Vurdu (1933), Gece Ko¬nuştu (1935), Afrodit
Buhurdanında Bir Kadın (1937). Sermet Muhtar Alus Kıvırcık Pa¬şa (1933), Pembe Maşlahlı
Kadın (1933), Harp Zengininin Gelini (1934) adlı romanlarında eski İstanbul yaşamını anlatır.
Millî Mücadele edebiyatı dışında Halide Edip, yanlış batılılaşmayı ve doğu ve batı karşısında
takındığı tavırlarını kadın kahramanları ile yansıtan romanlar yazmıştır. Sinekli Bakkal
(1936)’da yanlış batılılaşmayı ve çözüm yollarını somutlaştırmaya çalışmıştır. Peyami Safa
Sözde Kızlar ve Fatih-Harbiye (1931)’de, doğu-batı karşıtlığı ve bu iki medeniyet arasında
oluşturulabilecek sentezleri araştıran romanlar yazmıştır.
Sadri Ertem ve Sabahattin Âli köy, kasaba hayatını ve işçi sorunlarını ele alan toplumcu
gerçekçi anlayışa uygun eserler verirler: Sadri Ertem Silindir Şapka Giyen Köylü (1933),
Çıkrıklar Durunca (1931); Mahmut Yesari Çulluk (1925).
1940 sonrası Türk romanı II. Dünya Savaşı, çok partili hayat ve ideolojik çekiş¬melerin
etkisinde kalır. Sos¬yal konulara dönük realist romanlar yazılır.
Cumhuriyet döneminde romanlar idealist, realist, natüralist ve sosyal gerçekçi çizgide
yazılmıştır. Geniş konu ve anlayışlar nedeniyle bu dönem romanın eski devrin tipleri, değişen
tipler, yeni devrin idealist tipleri ve Anadolu insanı yan yana bulunur.
Kaynak (Source):
Ankara, 1963-64.
Ankara, 1937-1938.
1971.
İstanbul, 2000.
I-II, Ankara, 1981-1982.
1997.
130
Kaya, Muharrem, Türk Romanında Destan Etkisi, Ankara: Kültür Bakanlığı, 2004.
İstanbul, 1937.
1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
2008.
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
131
2.4.5.6.9. Cumhuriyet Döneminde Hikâye
Çoğu roman yazarı olmakla birlikte bu dönemde eser veren yazarlar, hikayeyi ihmal
etmemişlerdir. Millî Mücadele’nin zorlu yılları cumhuriyet dönemi hikayesine de konu
olmuştur.
Savaş yıllarını yaşayan Halide Edip ve Yakup Kadri, Mücadele yıllarında yaşanan dramatik
olayları, Anadolu insanının durumunu hikayelerine taşımışlardır. Yakup Kadri, Milli Savaş
Hikayeleri’nde savaş yıllarını gözler önüne serer. Refik Halid, Memleket Hikâyeleri’nde
Anadolu halkına ve yolunda gitmeyen idari meseleleri mizahi bir iğnelemeyle işlemiştir. Bu
yazarlarımızdaki güçlü gözlem gerçekçi bakış açısıyla birleşmiştir. Halide Edip, Yakup Kadri
ve Refik Halid'te başlangıcı, düğüm noktası, sonu olan Maupassant tarzı hikayenin etkisi
açıkça görülmektedir.
Önceki dönemlerde Türk edebiyatında kabul gören gerçekçilik anlayışı, bu dönemde de
güçlenerek devam etmiştir. Sadri Ertem, Bekir Sıtkı Kunt ve Sabahattin Ali gerçekçilik
anlayışına dayalı olarak ideolojik bir zeminde gelişen "sosyal gerçekçilik" açısından eserler
kaleme alırlar. Sadri Ertem Silindir Şapka Giyen Köylü (1933), Bacayı İndir, Bacayı Kaldır
(1933); Sabahattin Ali Kağnı (hikâyeler, 1936), Ses (hikâ¬yeler, 1937). Köylünün
meselelerini ele alan eserler çok az yazıl¬mıştır.
Osman Cemal Kaygılı ve F. Cehalettin gibi yazarlar, konularını büyük şehrin kalabalıkları
arasından seçerek mizahî bir anlatımla işlemişlerdir. Mahmut Makal, Talip Apaydın, Muhtar
Körükçü gibi bazı yazarlar ise köye yönelip, köy yaşamını hikayeye taşımışlardır.
Çehov tarzı hikayeciliğimiz içerisinde Memduh Şevket Esendal’la ilk örneklerini verir.
Cemiyet içindeki ferdin ruh çözümlemesine bağlı olarak gelişen Çehov tarzı Esendal’dan
sonra Sait Faik Abasıyanık'ta da karşımıza çıkar. Bu hikayelerde günlük olaylarla birlikte
bireyin ruh çözümlemesine gidilir.
"Gerçekçi" ve "Sosyal Gerçekçi" anlayışların ihmal ettiği büyük şehrin kalabalığı arasında
unutulan insanın sorunları dile getirilmeye başlanır. Sait Faik, mutlu yaşamı arzulayan ferde
yönelir. Oktay Akbal, bu çizgide hikayeler yazar. Bireyin iç yaşamı verir.
Gerek tarz ve gerekse anlatım bakımından Cumhuriyet hikayeciliği, otuz yıllık süre içerisinde
hızlı bir gelişme gösterir. Farklı anlatım biçimleri denenir ve tür yeni imkanlara açık tutulur.
Dilin yaygın kullanımı ve işlerlik kazanması türün bol örnekleriyle sağlanmıştır. Diğer
yandan, bu dönemde konuların özelliklerine uygun anlatıma gidilmiş, kahramanlar kendi
konuşma tarzlarıyla verilmiştir. Okuyucu, ile kahramanlar arasında bağ kurlur. Cumhuriyet
döneminde hikaye yazanlar, "dilin sadeleşmesi" ve "halka yönelme" bakımından,
kendilerinden sonraki yazarlar için zemin hazırlamışlardır.
Kaynak (Source):
Ankara, 1937-1938.
1971.
132
İstanbul, 2000.
I-II, Ankara, 1981-1982.
1997.
Kaya, Muharrem, Türk Romanında Destan Etkisi, Ankara: Kültür Bakanlığı, 2004.
İstanbul, 1937.
1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
2008.
133
Geçen
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
134
T.C.
DİL VE EDEBİYAT
TÜRK EDEBİYATI
ÇOK PARTİLİ DÖNEMDE EDEBİYAT
ARALIK - 2009
ANKARA
135
2.4.6.1. Savaş Sonrası Dönemin Genel Değerlendirmesi
II. Dünya Savaşı’nın neden olduğu sıkıntılardan Türk toplumu da payına düşeni almıştır.
Türkiye savaşa katılmamakla birlikte harcamaların büyük ölçüde askeri alana kaydırılması
özellikle ekonomide büyük ölçüde sıkıntı yaşanmasına neden olmuştur. Ülkede sanayi ve
kalkınma doğal olarak gerçekleştirilememiştir. Savaş sırasında varlık vergisi, tarım vergisi
gibi esnaf, tüccar, işçi ve çiftçi gibi toplumun geniş bir kesiminde olumsuzluk yaratmıştır.
Cumhuriyetin ilanından itibaren sürekli değişmekte ve gelişmekte olan Türk toplumunda
değerler ve düşünceler de değişmektedir. Okuma - yazma oranının artması, genç kuşakların
hem içeride hem de dünyada yaşanan siyaset, ekonomi, sosyal, edebiyat ve sanat alanındaki
gelişmeleri yakından izleyebilmelerini sağlamıştır.
Savaş sonrası dönem Türk siyasî hayatında çok partili hayata geçiş denemelerinin ve geçişin
yaşandığı yıllar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kentlerde yaşayan sabit gelirli çalışanların ve
tarımla geçinen kırsal kesimin ekonomik sıkıntı içine girmesi ve basının ekonomik
memnuniyetsizliği dile getirmesi tek parti iktidarına karşı oluşan olumsuz havanın zeminini
oluşturmuştur. İsmet İnönü, demokratik hayata geçiş için gerekli adımların atılacağını dile
getirmiştir. 1940’lı yıllarda partilerin kurulduğu görülmektedir. İlk olarak Millî Kalkınma
Partisi kurulur. CHP içinde oluşan muhalefet hareket Demokrat Parti çatısında somutlaşır.
1946’da yapılan ilk seçimler bir deneme olarak kalmıştır. 1950’de yapılan diğer seçimle
Demokrat Parti’nin galibiyetiyle tek parti iktidarı son bulmuştur.
Bu çalkantılı süreç Türk dış politikasını da etkilemiştir. Oluşan paktlar içinde Türkiye, yerini
belirlemeye çalışır. 1945 yılında Stalin yönetimindeki Sovyet Rusya’nın 1925 yılında
imzalanan anlaşmanın yenilenmeyeceğini bildirerek boğazlar ve Kars, Ardahan ve Artvin
üzerinde hak iddia ve talep etmesi Türkiye’nin politik olarak yalnızlaşmasına ve yüzünü
batıya daha net dönmesine neden olmuştur. Sovyet tehdidi ve etkisine karşı ABD tarafından
desteklenen Türkiye, Nato’ya üye olmuş böylelikle batıya bir adım daha yaklaşmıştır.
Bu dönem Türk edebiyatında da değişimler söz konusudur. Şair ve yazarlar ülke sorunlarıyla
iç içedir. Atatürk inkılaplarıyla yapılanan kurumlarda yetişen sanatçılar bu dönemde eserlerini
vermeye başlarlar. Anadolu kendi yetiştirdiği şair ve yazarlar tarafından kaleme alınır. Yazar
ve sanatçılar dünya görüşlerini eserlerine yansıtmaya başlarlar. Özellikle toplumcu
gerçekçilik anlayışının sanat eserlerinde daha fazla yer tuttuğu görülmektedir.
Kaynak (Source):
Akıncı, Gündüz, Türk-Fransız Kültür İlişkileri, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara,
1973.
Aktaş, Şerif, “Cumhuriyet Devri Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara,1992, s.
503-547.
1965.
Banarlı, Nihad Sâmi, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. I-c.II, Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul, 1971.
136
Berkes, Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul, 1979.
Enginün, İnci, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1983.
Kabacalı, A., Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür Yay,
İstanbul, 2000.
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, C:3, Türk Edebiyatı Yayınları, İstanbul,1978.
1976.
1987.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri, Dergâh Yayınları,
İstanbul,1985.
1997.
University Press, Princeton., 1959.
Karpat, Kemal, “The Republican People’s Party 1923-1945”, Political Parties and
Democracy in Turkey içinde, Metin Heper-Jacop M. Landau (ed.), London, 1991, s.42-64.
Yayınları, Ankara, 1984a.
Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1984b, ss. 47-65.
Mutluay, Rauf , 50 Yılın Türk Edebiyatı, İstanbul, 1973.
Nicolson, Harold, Diplomasi, Altın Yayınları, İstanbul, 1970
Oktay, Ahmet, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı (1923-1950), Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1993.
Oktay, Ahmet, “Eleştiri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, Ankara, 1983,
s. 639-648.
Özdemir, Emin, Türk ve Dünya Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yay, Ankara, 1994.
Özkırımlı, Atilla,Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, 4. Cilt 1982, 4. Baskı, 1984.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
Tuncer, Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı I, II., 1996.
Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, C;20,S,154, Ankara,2000
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul, 1979.
Romanı 1920-1946, Günce Yayıncılık, Ankara, 1992.
137
Romanı 1946-2000, Akçağ Yayıncılık, Ankara, 2003.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.6.2.Geçiş Dönemi ve Dönemin Önemli Göstergeleri
İkinci Dünya Savaşı’na Türkiye katılmamakla birlikte ülkenin savaş koşullarıyla yönetilmesi
hem savaş sırasında ve sonrasında ekonomik sıkıntılara neden olmuştur. Savaşı demokrasi
yanlısı devletlerin kazanmış olması Türk siyasî hayatında çok partili yaşama geçme eğilimi
artırır.
Türkiye’de, CHP dışında başka siyasal partilerin de kurulması gerektiği yolundaki ilk ciddi
açıklamayı Birleşmiş Milletler Örgütünün kuruluşu için San Fransisco’da bulunan Türk heyeti
yapmıştır. İsmet İnönü de demokratik hayata geçiş için gerekli desteği vermiştir. Bu dönemde
CHP iktidarına karşı kurulan ilk muhalefet partisi 18 Temmuz 1945'de Millî Kalkınma
Partisi’dir. Parti milliyetçi ve liberaldir. Parti yöneticileri CHP’yi Sovyet Rusya yanlısı olarak
tanımlamışladır. Parti, ekonomide devletçilik anlayışının yerine özel teşebbüse izin verilmesi
gerektiğini ve dış politikada İslam birliği projesini dile getirmiştir.
CHP’nin içindeki muhalefet hareketini oluşturan ve CHP’den ayrılan Fuat Köprülü, Adnan
Menderes, Celal Bayar, Refik Koraltan 7 Ocak 1946'da Demokrat Parti’yi kurarlar. Türkiye
Cumhuriyeti tarihinde birden fazla partinin katıldığı ilk seçim 21 Temmuz 1946 tarihinde
yapılır. DP’nin halk nezdinde yükselişi devam eder. Çok partili hayat benimsenir. 1950 yılına
kadar yirmiyi aşkın siyasî parti daha kurulur.
14 Mayıs 1950'de yapılan ikinci seçim sonucunda, Demokrat Parti, 24 yıllık Cumhuriyet Halk
Partisinin iktidarına son verir. Demokrat Parti iktidarı, 27 Mayıs 1960'da yapılan askerî darbe
ile sona erer. Demokrat Parti döneminde yabancı sermaye girişi ve borçlanmaya bağlı olarak
toplum hayatında saman alevi gibi yükselen bir sosyo-ekonomik canlanma görülür. Özellikle
dışarıdan sağlanan mali destekle (Marshall yardımı) Türkiye’de tarım alanında bir canlanma
yaşanır. Bunun yanı sıra Makine Kimya Endüstri Kurumu (1950), Denizcilik Bankası (1951),
Et ve Balık Kurumu (1952), Devlet malzeme Ofisi (1954), Türkiye Petrolleri Anonim
Ortaklığı (1954), Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları (1955) ve Ereğli Demir Çelik
Fabrikaları (1960) gibi devlet eliyle de birtakım işletmeler de kurulmuştur. 1960’lara doğru
dış desteğin sağlanamaması ekonomide bir daralmaya ve yatırımların azalmasına neden
138
olmuştur. İktidar, sosyal ve siyasî anlamda Atatürk’ün inkılaplarından ve politikalarından
uzaklaşmıştır.
Bu süreçte İsmet İnönü cumhurbaşkanlığından ayrılmış, yerine Celal Bayar cumhurbaşkanı
olmuştur.
Yönetime el koyan askeri güç 1961 yılında yeni bir anayasayı hayata geçirir. Bu anayasada
millet egemenliğinin kuvvetler ayrılığı prensibi ile gerçekleşeceği değişiklik olarak yer alır.
Bu dönemde "Millet Meclisi" ve "Cumhuriyet Senatosu"ndan oluşan "çift meclisli" bir yapı
oluşturulur ve "Anayasa Mahkemesi" kurulur.
Kaynak (Source):
1973.
1965.
Altar, Cevat Memduh, 15.Yüzyıldan Bu Yana Türk ve Batı’ Kültürlerinin Karşılıklı
Berkes, Niyazi ve Kirby, Fay, Türkiye’de Köy Enstitüleri, Ankara, 1962.
İstanbul, 2000.
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, C:3, Türk Edebiyatı Yayınları, İstanbul, 1978
1976.
1987.
İstanbul,1985.
1997.
Democracy in Turkey içinde, Metin Heper-Jacop M. Landau (ed.), London, 1991, s.42-64.
İstanbul, 1937.
Lekesiz, Ömer, Yeni Türk Edebiyatında Öykü, Öykücüler ve Öykü Anlayışları ve
139
Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1984b, ss. 47-65.
Mutluay, Rauf, 50 Yılın Türk Edebiyatı, İstanbul, 1973.
Nicolson, Harold, Diplomasi, Altın Yayınları, İstanbul, 1970.
Ankara, 1993.
Önertoy, Olcay, Cumhuriyet Dönemi Türk Roman ve Öyküsü, İş Bankası Kültür
Tekin, Mehmet, Romancı Yönüyle Peyami Safa, İstanbul, 1999.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
Tural, Sadık Kemal, Zamanın Elinden Tutmak, Ecdâd Yay. 2. Baskı, Ankara, 1991.
2008.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
140
2.4.6.3. Düşünce Hayatı
1950-1960 yılları arasında, bu tarihlerin öncesinde başlayan ideolojik arayış ve yönelimler
ekonomik, kültürel, sosyal ve sanatsal anlayışlarının birbirine karıştığı bir potada şekillenmiş
ve gerçekleşmiştir.
1940’lı yılların başında Türk düşünce hayatında hümanizm kendini gösterir. 1941 yılında
Tercüme Bürosu’nun kurulması ile Eski Yunan edebiyatından, Rus edebiyatından ve İngiliz
edebiyatından ve diğer doğu-batı edebiyatlarından pek çok eser Türkçeye çevrilir. Dönemin
yazar ve sanatçılarından bazıları Millî Eğitim Bakanlığı’nın bu konudaki girişimleri üzerinde
olumlu görüş bildirirken bazıları da hümanizmin devrin sol hareketleri tarafından
benimsendiğini ileri sürerler. Bu süreçte toplumcu düşünce hümanizmin içinde kendine yer
bulabilmiştir.
Dönemin en önemli eğitim kurumu olan ve 1940 yılında köy ve kasabalarda görev yapacak
öğretmenleri yetiştirmek üzere faaliyete geçen köy enstitüleri, Cumhuriyet Halk Partisi’nin
kafasındaki insan tipinin temsilcileri olarak uzun yıllar eğitim ve politikadaki etkinliklerini
devam ettirmişlerdir. 1954 yılında demokrat parti tarafından kapatılan köy enstitüleri, genel
olarak sosyalist çizgide mezunlar vermesine yol açmıştır. Bu okullardan mezun olan pek çok
yazar toplumcu gerçekçilik anlayışına uygun eserler vermişlerdir. Özellikle savaş yıllarında
ezilen insanlar, köy ve köylü, fabrika ve işçi, memur ve varoşlar eserlere taşınmıştır.
Atatürk döneminden sonra milliyetçilik, bir taraftan Türkçülük diğer taraftan memleketçi ve
halkçı çizgide varlığını devam ettirir. Nihal atsız önderliğinde Türkçülük hareketi sürdürülür.
Bu dönemin bir diğer akımı geriden geriye varlığını sürdüren İslamcılıktır. İslamcılık DP
iktidarında ılımlı bir ortam bulmuştur. Bunun nedeni ise siyasî kaygılarla laiklik ilkesinden
taviz verilmesidir.
Dönemin sosyal gerçekçi yazarları, Atatürk’ün belirlediği halkçılığı kendi söylemleri için bir
düzlem gibi kullanmışlardır. İkinci Dünya Savaşı’nın sonucu olarak dünyada sosyalizm ve
Marksizm, Nazizm ve faşizme karşı yükselme göstermiştir. Türkiye’de çok partili dönemde
ve sonrasında demokratik ortamla birlikte diğer ideolojiler gibi sosyalist ve Marksist ideoloji
de düşünce hayatında yerini almıştır. Komünist ve Marksist anlayış toplumculuk düşüncesi
etrafında varlık gösterebilmiştir. Behice Boran, Sabiha ve Ziya Sertel, Nazım Hikmet
toplumcu gerçekçiliğin temsilcileri olmuşlardır. Komünizm bir korku olarak karşılanmıştır.
Kaynak (Source):
Akı, Niyazi, Türk Tiyatro Edebiyatı Tarihi I, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1989.
1973.
Aktaş, Şerif, “Cumhuriyet Devri Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara,
1992, s. 503-547.
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi I, Akçağ Yayınları, Ankara,
1996.
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi II, Akçağ Yayınları, Ankara,
1998.
1965.
141
And, Metin, A History of Theatre and Popular Entertaintment in Turkey, Forum
Yay., Ankara, 1963-64.
İstanbul, 1971.
Berkes, Niyazi ve Kirby, Fay, Türkiye’de Köy Enstitüleri, Ankara, 1962.
Enginün, İnci, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul,1983.
Ercilasun, Bilge, Yeni Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler 1, Akçağ Yayınları, Ankara,
1997.
Fuad, Mehmet () Başlangıcından Bugüne Türk ve Dünya Tiyatro Tarihi, İstanbul:
Varlık Yayınevi, 1961.
Kabacalı, A., Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür
Yay., İstanbul, 2000.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1, İstanbul: Dergâh Yayınları,
1976.
1987.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri, Dergâh
Yayınları, İstanbul,1985.
Kaplan, Ramazan, Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy, Akçağ Yayınları,
Ankara, 1997.
Democracy in Turkey içinde, Metin Heper-Jacop M. Landau (ed.), London, 1991, s.4264.
İstanbul, 1937.
Lewis, Bernard, “Serbestiyet”, Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1984b, ss. 47-65
142
Nicolson, Harold, Diplomasi, İstanbul: Altın Yayınları, 1970.
Nutku, Hülya, "Tarihsel Dram Kavramı Üzerine", Güneşe Tırmanamazsan Ayı
Göremezsin, İleri Kitabevi, İzmir, 1992.
Ankara, 1993.
Oktay, Ahmet, “Eleştiri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, Ankara,
1983, s. 639-648.
Özdemir, Emin, Türk ve Dünya Edebiyatı,: Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1994.
Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Sayı 21 , 2006, ss. 47-72
Öztürk, Serdar, “Kazım Karabekir’in Sinema Projesi”, Toplumsal Tarih, S. 124 (Nisan),
2004, s. 64-67.
Spies, O., Türk Halk Kitapları, Çev. Behçet Gönül, Eminönü Halkevi Neşriyatı,
İstanbul, 1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK Yayınları,
Ankara, 2008.
Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, C;20,S,154, Ankara,2000.
Ünlü, Mahir, Ömer Özcan, Yirminci Yüzyıl Türk Edebiyatı I (1900-1923), 1987, II
(1923-1949), III (1940-1960), 1990, IV (1940-1960), 1991.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
143
2.4.6.4. Dönemin Öne Çıkan Dergileri (1944-1960)
Türk fikir, sosyal ve siyasî hayatında çeşitliliğin ortaya çıktığı bu dönemde bir hayli dergi
yayımlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı ve sonrasında yaşanan ekonomik sıkıntıların hafiflemesi
yayıncılar uygun bir ortam meydana getirmiştir.
1950’li yıllarda çok partili hayata geçişle birlikte siyasî koşulların değişmesi özel
yayınevlerinin sayısı artmıştır. Bir süre sonra sansür uygulamalarıyla süreli yayınlarda içe
kapanma dönemi yaşanmış; edebiyat, sanat konuları ön plana çıkarken siyasî yazılar ve
düşünce yazıları geri planda kalmıştır. Bu nedenle dergiler, sanat ve edebiyat alanında bir
görüşü veya ideolojiyi benimsetmek üzere yayın hayatına başlamışlardır. Belirtmek gerekir ki
basın hayatının merkezi genellikle İstanbul olmuştur.
Muhafazakâr, İslam merkezli, sosyal gerçekçi anlayışlara uygun dergiler yayınlanır. Ancak
çok azı uzun soluklu olarak basın hayatında kalabilmişlerdir. Kurumlaşabilmiş dergi sayısı
yok denecek kadar azdır. Çoğu derginin ömrü ilk çıkaranların çabalarıyla belirlenmiştir.
Birkaç dergi de baskılar nedeniyle kapanmıştır.
Muallimler Birliği’nin 1913 yılında İstanbul’da çıkardığı Bilgi aralıklarla yayın hayatını
sürmüştür. Özellikle Türk dili konusunda eleştirilerin yer aldığı dergi Türk Dil Kurumuna
muhalif çizgidedir. Dergide Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Ömer Faruk Toprak,
Ziya Fındıkoğlu gibi yazar yazmıştır.
Konya’da Feyzi Halıcı’nın çıkan Çağrı’da (1957) Arif Nihat Asya, Behçet Kemal Çağlar,
Enver Naci Gökşen, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Feyzi Halıcı, Hikmet Dizdaroğlu, Mehmet
Kaplan, Selahattin Batu, Ümit Yaşar Oğuzcan, Halide Nusret Zorlutuna gibi önemli isimler
yazar. Çağrı, edebiyatta geleneği önemseyen bir sanat anlayışını savunur.
Avni Dökmeci’nin çıkardığı Kaynak sadece şiir yayımlamak üzere 1948 yılında Ankara’da
yayın hayatına başlar. Derginin Ahmet Muhip Dranas, Attilâ İlhan, Behçet Necatigil, Cahit
Sıtkı Tarancı, Ceyhun Atuf Kansu, Edip Cansever, Ercüment Uçarı, Fakir Baykurt, Fethi
Naci, Mehmed Kemal, Nahit Ulvi Akgün, Nevzat Üstün, Osman Atilla, Ömer Faruk Toprak,
Özdemir Asaf, Tarık Dursun, Turgut Uyar, Ümit Yaşar Oğuzcan gibi kalabalık bir yazar
kadrosu vardır.
1950 yılında Mehmet Çınarlı’nın Ankara’da çıkardığı Hisar dergisi oluşturduğu Hisar
topluluğuyla önem kazanmıştır.
Seçilmiş Hikâyeler, 1947 yılında Ankara’da . Şevket Esendal’ın etkisiyle Salim Şengil
tarafından çıkarılır. Dergi Türk öykücülüğüne önemli katkıda bulunmuştur. Dergide Attilâ
İlhan, Bilge Karasu, Cevdet Kudret, Ceyhun Atuf Kansu, Fakir Baykurt, İlhan Berk, Melih
Cevdet Anday, Nezihe Meriç, Nurullah Ataç, Onat Kutlar, Tahsin Yücel ve Tarık Dursun K.
yazmıştır.
Türk Dil Kurumu’nun çıkardığı Türk Dili Ankara’da 1951 yılında yayın hayatına başlar. Türk
dilinin ve edebiyatının en uzun soluklu dergilerinden biridir.
144
Hamdullah Subhi ve Abdülhak Şinasi Hisar’ın çıkardığı Türk Yurdu 1911 yılında yayın
hayatına başlamış ve aralıklarla yayın hayatını günümüze kadar sürdürmüştür. Dergi felsefe,
ilahiyat, iktisat, tarih, edebiyat, fen, tıp gibi bir çok alanda yazılar yayımlamıştır.
Basın hayatımızın uzun soluklu dergilerinden olan Varlık, Sabri Esad Siyavuşgil ve Yaşar
Nabi Nayır’ın önderliğinde 1933 yılında yayın hayatına başlamış ve edebiyat tarihçileri, yeni
yetişen yazar ve şairler için önemli bir kaynak olmuştur.
Bu dönemde Peyami Safa Kültür Haftası (1936) ve Türk Düşüncesi (1953-60)’ni; Nurettin
Topçu Hareket (1939-43, 1947-49 ve 1957 yıllarında İzmir'de, 1966 İstanbul'da) dergisini;
Necip Fazıl Büyük Doğu (1943) dergisini; Sezai Karakoç Diriliş (1960)’i; Behice Boran Yurt
ve Dünya (1941) ve Adımlar (1945)’ı çıkarmıştır.
Göze çarpan diğer dergiler şunlardır: Aile (1947), Beş Sanat (1950), Doğu - Batı (1952),
Hisar (1948), Kaynak (1948), Mavi (1952), Türk Düşüncesi (1952), Varlık (1933), Orkun
(1952), Yeditepe.(1950), Ufuklar (1950).
Kaynak (Source):
Aktaş, Şerif, “Cumhuriyet Devri Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1992, s.
503-547.
Alangu, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman II, İstanbul: İstanbul Matbaası,
1965.
Ankara, 1963-64.
İstanbul, 1971.
1997.
1976.
1987.
1997.
145
Nicolson, Harold, Diplomasi, Altın Yayınları, İstanbul, 1970.
Ankara, 1993.
Oktay, Ahmet, “Eleştiri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, Ankara: 1983,
s. 639-648.
Yayınları, 1984, Ankara.
1941.
Bilim, S. 100, Bahar, 2004, s. 84-99.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
146
2.4.6.5. Çok Partili Dönemde Şiir (1944-1960)
Memleket şiiri anlayışı, bu dönemde de Ahmet Muhip Dranas, Zeki Ömer Defne, Cahit
Külebi gibi şairler tarafından sürdürülür. Halit Fahri Ozansoy, Arif Nihat Asya gibi şairler,
tarih konulu ve destansı şiirler yazarlar.
1940'lı yıllar "Garip" adıyla da bilinen "Birinci Yeni" şiir hareketinin ortaya çıktığı yıllardır.
Eski şiir anlayışı, şiiri şekil ve içerik yönünden kısıtlayan kurallar reddedilir. Şiir için
serbestlik temel ölçü olarak kabul edilir. 1941 yılında Orhan Veli Kanık, Oktay Rıfat Horozcu
ve Melih Cevdet Anday ile birlikte Garip adıyla ortak bir şiir kitabı yayımlarlar. Şiirde ölçü
ve uyak olmaksızın ahengin sağlanabileceği, günlük konuşma dilinin doğallığının şiir yazmak
için yeterli olduğu ve günlük yaşamın şiirin konusu olması gerektiği görüşlerine bağlanılır.
Garip hareketi, 1945 yılında Melih Cevdet Anday ve Oktay Rıfat’ın ayrılmasıyla, Orhan
Veli’ye bağlanır ve 1950'de onun ölümüyle sona erer.
1940’lı yıllarda bireysel çalışmalarını yayınlayan Bedri Rahmi Eyüboğlu, Cahit Külebi,
Necati Cumalı gibi şairler, kullandıkları dil ve anlatım özellikleri bakımından Garip şiirinin
etkisinde yazmışlardır. Yöresel dil ve anlatım özelliklerini, bireysel temaları, lirizmi
kullanarak Garip hareketinin dışında bir şiir yapısı oluşturmuşlardır. Bedri Rahmi
Eyüboğlu'nun şiirleri Yaradana Mektuplar, Karadut, Tuz, Üçü Birden, Dördü Birden, Karadut
69, Dol Karabakır Dol adlı kitaplarda; Cahit Külebi’nin şiirleri Sıkıntı ve Umut adlı kitapta
yayınlanmıştır. Necati Cumalı şiirlerini Denizin Yükselişi, Aşklar Yalnızlıklar (Toplu Şiirler
I), Kısmeti Kapalı Gençlik (Toplu Şiirler II) adlı kitaplarda bir araya toplamıştır.
Bu yıllarda köy gerçeğinin ve köylüyle ilgili temaları gerçekçi bir çizgide işleyen Mehmet
Başaran Ahlat Ağacı, Talip Apaydın Susuzluk ve Fazıl Hüsnü Dağlarca Toprak Ana adlı ilk
şiir kitaplarını yayımlarlar.
1950'li yıllar Türk şiirinde daha çok bağımsız şairlerin şiirlerini barındırır. Toplumcu gerçekçi
bir sanat anlayışıyla yazdığı şiirleri yanında, bireysel ve psikolojik temalı şiirleriyle Behçet
Necatigil, yine toplumcu çizgideki ve bireysel duyguları işleyen şiirleriyle Atilla İlhan ve
Selah Birsel bu dönemde göze çarpan şairlerdir.
Bu dönemin bir diğer topluluğu 1950 yılında çıkan Hisar dergisi etrafında toplanan şair ve
yazarlardan oluşan Hisarcılar’dır. Mehmet Çınarlı, İlhan Geçer, Munis Faik Ozansoy,
Gültekin Samanoğlu. Nüzhet Erman, Feyzi Halıcı, Coşkun Ertepınar, M, Necati Karaer daha
çok duygusal şiirler yazmakla birlikte şiirde geleneksel çizgiyi savunmuş ve millî değerleri ön
planda tutmuşlardır. Batının taklidine karşı çıkmışlardır.
1952- 1956 yılları arasında Attila İlhan’ın önderliğinde Mavi adlı dergide Özdemir Nutku,
Yılmaz Gruda, Ahmet Oktay, Demirtaş Ceyhun, Demir Özlü, Ece Ayhan ve Tahsin Yücel
toplumcu gerçekçi sanat anlayışını benimserler. Garip şiirinin karşısında yer alırlar.
1960’lara gelinirken İlhan Berk, Cemal Süreyya, Sezai Karakoç, Ece Ayhan, Ülkü Tamer,
Tevfik Akdağ ve Yılmaz Gruda İkinci Yeni hareketini başlatırlar. Bu harekete Birinci
Yeniler’den Oktay Rifat da katılmıştır. Bu hareket birinci Yeninin basitlik ve anlaşılırlık
eğilimine karşı çıkmışlardır. Muzaffer Erdost’un adlandırdığı İkinci Yeni Hareketi’nin
şiirlerinde özgür çağrışıma yer verilmiş, anlamdan uzaklaşılmıştır. Yine kapalılık, çevreden
147
kaçış, dilbilgisi kurallarını çiğneme ve düzgün anlatımdan kaçma bu dönem şiirinin belirgin
özellikleri arasındadır. İkinci yeni’ye yöneltilen eleştiriler bu şiir hareketinin Türk şiir
geleneğine karşı çıkışı nedeniyledir.
Kaynak (Source):
503-547.
Aktaş, Şerif, Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi II, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998
Akyüz, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiir Antolojisi, Doğuş matbaacılık, Ankara, 1970.
İstanbul, 1971.
1976.
1987.
Kaplan, Mehmet, Enginün İ., Kerman Z., Birinci N., Uçman A., Atatürk Devri Türk
Edebiyatı I-II, Ankara, 1981-1982.
1997.
İstanbul, 1937.
Ercan), 19. baskı, İstanbul, 2000.
Ankara, 1993.
Özel, İsmet, “Şiir”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Ankara, 1983, c. 13, s.
631-638.
TUNCER, Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı I, II., 1996.
148
Ünaydın, Ruşen Eşref, Diyorlar ki, Hazırlayan: Şemsettin Kutlu, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.6.6. Çok Partili Dönemde Roman (1944-1960)
Türkiye’nin bu çalkantılı sürecinde Reşat Nuri Güntekin, Halide Edip Adıvar, Yakup Kadri
Karaosmanoğlu, Refik Halit Karay, Peyami Safa, Sabahattin Ali gibi 1940 öncesinde eser
veren yazarlar, 1940 sonrasında da roman yazmaya devam ederler.
Bu süreçte Peyami Safa, ruhçuluğun etkisiyle romanlarında dönemin sosyal değişimlerinden
etkilenen bireyin iç dünyasını okuyucunun gözleri önüne sermiştir.
1940-1950 yılları arasında, Ahmet Hamdi Tanpınar, Abdülhak Şinasi Hisar, Samim Kocagöz,
Reşat Enis, Kemal Bilbaşar gibi yazarlar varlık gösterirler.
Ahmet Hamdi Tanpınar, batı ile doğu arasında sıkışmış aydını huzursuzluğuyla romana taşır.
Bu niteliğiyle Tanpınar’ın Huzur (1947) adlı romanı Türk romanında modernleşmenin önemli
basamaklarından biridir.
1950 sonrasında Türk romanında belirgin bir canlılık görülür. Bu dönemde sanayileşme, çok
partili sisteme geçiş, şehirleşme ve diğer olaylar 1940'tan önce de var olan "toplumsal
gerçekçilik" akımını daha da yaygınlaştırmıştır. Anadolu'da yetişen yazarlar, özellikle köy
enstitülü yazarlar, köyü ideolojik modellerine uygun bir anlayışla yazmışlardır. Kentleşmenin
etkisiyle köyden kente göç konusu da romanlara taşınmıştır. Edebiyatta köy konusunun
işlenmesi 1970’li yıllara kadar sürmüştür.
Bu dönemde eski ve yeni kuşaktan Reşat Enis, Orhan Hançerlioğlu, Samim Karagöz, Necati
Cumalı, İlhan Tarus, Kemal Bilbaşar, Sunullah Arısoy, Fakir Baykurt, Talip Apaydın, gibi
romanlarında da köyü konu alan yazarlar dikkat çekmektedir.
Yine bu dönemde Orhan Kemal, Kemal Tahir, Tarık Buğra, İlhan Torun, Rıfat Ilgaz, Aziz
Nesin, Oktay Akbal, Yaşar Kemal, Orhan Hançerlioğlu, Hasan izzettin Dinamo, Tarık Dursun
149
K., Nezihe Meriç gibi yazarlar, toplumcu gerçekçilik anlayışıyla sosyal konular üzerinde
dururlar.
Orhan Kemal’in romanlarında fabrika işçileri ile İstanbul'un kenar semtlerindeki insanları
görürüz. Kemal Tahir köyü anlatan romanlarının yanı sıra, yakın ve uzak tarihimize
yönelmiştir. Bu bağlamda Devlet Ana Osmanlı’nın kuruluşunu ele almaktadır. Tarık Buğra
gibi yazarlar Kurtuluş Savaşı yıllarını ve Mütareke dönemini konu alan tarihi romanlar
yazmıştır.
Yaşar Kemal, destansı bir anlatım tarzıyla Çukurova insanlarının sorunlarını, Fakir Baykurt
Ege Bölgesi köylerini, Talip Apaydın yine köyü ve köylüyü işleyen eserler kaleme
almışlardır. Nihal Atsız, Tarık Buğra gibi yazarlar da ülke sorunları, millî değerler etrafında
romanlar yazarlar.
Bu dönemde bireysel konulara eğilen yazarlar da yok değildir. Attilâ İlhan’ın Sokaktaki
Adam, Yusuf Atılgan’ın Aylak Adam romanlarıyla bireyi ve bireyin sorunlarını ele
almışlardır.
Tarih konulu romanlar, bu dönemde de kaleme alınmıştır. Murat Sertoğlu, Nahit Sırrı Örik,
Hüseyin Nihal Atsız tarihi roman yazarlarından bazılarıdır. Ayrıca bu dönemde aşk romanları
da yazılmıştır.
Bu dönemde göze çarpan yazar ve romanlarından bazıları şunlardır: Yaşar Kemal İnce
Memed (1955), Teneke (1955), Ortadirek (1960); Tarık Buğra Küçük Ağa (1965), Küçük Ağa
Ankara'da (1966); Fakir Baykurt Yılanların Öcü (1959); Sabahattin Ali Kuyucaklı Yusuf;
Peyami Safa Matmazel Noraliya’nın Koltuğu (1949), Yalnızız (1951) Biz İnsanlar (1959);
Refik Halit Karay Sürgün (1941), Anahtar (1947), Bu Bizim Hayatımız (1950), Nilgün 1, 2, 3
(1950,1952); Reşat Nuri Ateş Gecesi (1942), Değirmen (1944), Miskinler Tekkesi (1946) Kan
Davası (1960); Yakup Kadri Panorama I (1953), Panorama II (1944), hep O Şarkı (1956),
Halide Edip Sonsuz Panayır (1946), Döner Ayna (1954), Akile Hanım Sokağı (1958); Faik
Baysal Sarduran (1944); Reşat Enis Aygen Kara Toprak (1944); Talip Apaydın Sarı Traktör
(1958), Yarbükü (1959); Fahri Erdinç Alinin Biri (1958); Orhan Hancerlioğlu Ekilmemiş
Topraklar (1954); Kemal Tahir Rahmet Yolları Kesti (1957), Samim Kocagöz Yılan Hikayesi
(1954); M. Sunullah Arısoy Karapürçek (1958).
Kaynak (Source):
503-547.
1965.
İstanbul, 1971.
1997.
1983, s. 620-630.
150
1976.
1987.
İstanbul,1985.
1997.
Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998.
Ankara, 1993.
Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, Ankara: TDK Yayınları,
2008.
Romanı 1920-1946, Günce Yayıncılık, 1992, Ankara.
151
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
2.4.6.7. Çok Partili Dönemde Hikaye (1944-1960)
Çok partili döneme gelinirken sosyal, siyasî ve ekonomik hayattaki çalkantılar ve sanat
yönelimleri dönemin hikâye yazarlarını da etkilemiştir. Dönemin hikâyelerinde gerçekçiliğin
çeşitli yorumları yer almıştır. Gözler yine Anadolu üzerindedir.
Köy Enstitüsü mezunu ve ömürlerinin bir kısmını Anadolu köylerinde geçirmiş yazarlar
hikâyelerinde köy gerçeğini işlemişlerdir. Yaşar Kemal, Fakir Baykurt, Mehmet Başaran,
Talip Apaydın, Bekir Yıldız, Necati Cumalı, Orhan Kemal, Kemal Tahir ve Osman Şahin gibi
yazarlarımız köyü sosyal gerçekçi anlayışla hikâyelerine taşımıştır.
Çok partili döneme geçiş yıllarında sanayileşme paralel olarak fabrikaların sayısı artmıştır.
Orhan Kemal, bu fabrikalarda çalışan işçilerini öyküye taşımıştır. Öykülerinde, fabrikada
çalışmak için kırdan kentte göç eden, kentin eteklerinde tutunabilmek için amansız bir yaşam
savaşı veren yoksul insanı resmetmiştir.
Samim Karagöz, ilk öykülerinde köy ve kasaba insanlarının dünyasını, sorunlarını, gözleme
dayalı bir gerçekçilikle yansıtmıştır.
Toplumcu gerçekçi Sabahattin Ali, toplumsal bozuklukları, Anadolu yaşamında ezilen
insanların acılarını ve eşitsizlikleri işlemiştir. 1950’lilerin ikinci yarısından sonra hikâyede
toplumcu gerçekçilik anlayışı rağbetini kaybeder.
1960’lara doğru Vüsat O. Bener, Rıfat Ilgaz, Nezihe Meriç, Ferit Edgü, Onat Kutlar, Adnan
Özyalçıner, Yusuf Atılgan, Leyla Erbil, Demir Özlü, Erdal Öz, Bilge Karasu gibi yazarlar
gerçekçiliğe yeni bir yorum getirerek dış gözlemler yerine iç gözlemlerin geçtiği, olayların
değil durumların irdelendiği bir hikâye anlayışını benimsemişlerdir.
Bu dönemde bireyin ve bireyin iç dünyasının ön plana çıktığı, olayların değil durumların ele
alındığı bu hikâye anlayışı Sait Faik’in son dönem hikâyeleriyle başlamıştır. Sait Faik
öykülerine çocukluk anılarını, Adapazarı-Bursa gözlemlerini, Fransa yıllarını, İstanbul'un
kenar semtleri ve yoksul insanları, Adalar'da geçen günleri ve balıkçıları konu olarak
seçmiştir.
Bu dönemde Aziz Nesin toplum içindeki bireyin sorunlarını eleştirel bir tutumla ve mizahi bir
anlatımla öykülerine taşımıştır.
Haldun Taner, büyük kentin çeşitli kesimlerinden seçtiği değişik tipleri, davranış
tutarsızlıklarını,
çelişkileri
gerçekçi
ironik
bir
anlatımla
sergilemiştir.
152
Oktay Akbal, değişik bir öykü anlayışı geliştirmiştir. Toplumsal bir bunalım olan savaş
yıllarının umutsuz, yılgın, tedirgin, korkulu orta sınıf insanını işlemiştir.
Tarık Buğra ve Samet Ağaoğlu, 1940 sonrası Türk öykücülüğünde bireyin iç dünyasını
irdeleyen öyküleriyle tanınmışlardır.
Asıl adı olan Cevat Şakir Kabaağaçlı olan Halikarnas Balıkçısı, Bodrum (Halikarnas)’da
öykülerinin konularını deniz ve deniz insanları oluşturdu.
Ahmet Hamdi Tanpınar, psikolojik derinlikleri yansıtan öyküler yazmıştır.
Kemal Bilbaşar, ürünlerinde 2. Dünya Savaşı'nın yarattığı bunalımların etki alanına giren orta
tabaka insanını ele almıştır.
Memduh Şevket Esendal, çağdaşlarından farklı olarak öykülerini günlük yaşayışın yalın, silik
olayları ve kişileri üzerinde kurmuştur.
Kaynak (Source):
503-547.
1965.
1971.
1997.
Gürsel, Nedim, “Hikâye”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, İstanbul:
1983, s. 620-630.
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, C:3, Türk Edebiyatı Yayınları, 1978, İstanbul.
1976.
1987.
İstanbul,1985.
1997.
Lekesiz, Ömer,Yeni Türk Edebiyatında Öykü, Öykücüler ve Öykü Anlayışları ve
153
Ercan), 19. baskı., İstanbul, 2000.
Ankara, 1993.
2008.
Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, C;20,S,154, Ankara,2000.
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
154
2.4.6.8. Çok Partili Dönemde Eleştiri (1944-1960)
Cumhuriyetin bu döneminde dil, sanat, edebiyat, siyaset, tarih ve yaşam gibi pek çok konuda
eleştiri niteliğinde yazılar kaleme alınmıştır. Bu yıllarda eleştiri diğer türlere göre geri planda
kalmıştır.
Cumhuriyetin ilk yıllarında sanat ve edebiyat alanında eleştiri Yahya Kemal ve Ahmet
Haşim’le başlar. Çoğu eleştiri ve deneme yazarı, eleştirilerini sistematik bir yapıda kaleme
almamıştır. Türk edebiyatı açısından iki önemli araştırmacı İsmail Habip Sevük ve Ahmet
Hamdi Tanpınar eleştiriyi edebiyat tarihi içinde ele almışlardır.
Nurullah Ataç ve Suut Kemal Yetkin bireysel anlayışları etrafında eleştiriler yapmışlardır.
Sonraki yıllar Asım Bezirci, Hüseyin Cöntürk gibi Türk eleştirmenleri için sistematik
eleştirinin yolunu açmıştır.
İlerleyen yıllarda Mehmet Kaplan, Tahsin Yücel, Akşit Göktürk, Şara Sayın, Ünsal Oskay,
Murat Belge, Tahir Alangu, Memet Fuat, Mehmet Doğan, Bedrettin Cömert, Nihat Sami
Banarlı, Cemil Meriç, Melih Cevdet, Konur Ertop, Orhan Şaik Gökyay, Alpay Kabacalı,
Cevdet Kudret, Agah Sırrı, Rauf Mutluay, Yaşar Nabi ve Fuat Köprülü eleştiri yazanlar
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Sanat ve edebiyat konulu denemelerin çoğu sistematik olmayan ve daha çok deneme türüne
yaklaşan öznel birer eleştiri yazısı niteliğindedir. Belli başlı eleştiri yazılarının toplandığı
eserler şunlardır: Cemal Süreya Şapkam Dolu Çiçekle (1976); Ahmet Hamdi Tanpınar
Edebiyat Üzerine Makaleler (1969); Peyami Safa Sanat Edebiyat Tenkit (1970); Mehmet
Kaplan Büyük Türkiye Rüyası (1969); Cevdet Kudret Bir Bakıma (1977); Sezai Karakoç
Edebiyat Yazıları I (1982); Suut Kemal Yetkin Edebiyat Konuşmaları (1944), Edebiyat
Üzerine (1952), Günlerin Götürdüğü (1958); Fethi Naci İnsan Tükenmez (1956),
Siyasi gözlemleri ve eleştirileri dile getiren eserler şunlardır: Vedat Nedim Tör Kemalizmin
Dramı (1979); Nadir Nadi Atatürk İlkeleri Işığında Uyarmalar (1961), Olur Şey Değil (1981),
Ben Atatürkçü Değilim (1982).
Tarih, kültür, gündelik hayat, sanat ve diğer pek çok konuda yazılmış olan eleştirilerden
bazıları ve bu eleştirilerin yazarları şunlardır: Ahmet Hamdi Tanpınar Yaşadığım Gibi;
Selahattin Batu (1905-1973) İnsan ve Sanat (1945); Sabahattin Eyüboğlu Mavi ve Kara
(1961); Ruşen Eşref Ünaydın Ayrılıklar (1923); Yakup Kadri Karaoosmanoğlu Erenlerin
Bağından (1922), Okun Ucundan (1940), Ergenekon (1929), Alp Dağlarından (1942).
Kaynak (Source):
503-547.
1965.
İstanbul, 1971.
Ercilasun, Bilge,Yeni Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler 1, Akçağ Yayınları, Ankara,
1997.
1983, s. 620-630.
1976.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 2, Dergâh Yayınları, İstanbul,1987.
İstanbul,1985.
1997.
Ankara, 1993.
Oktay, Ahmet, “Eleştiri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 13, Ankara, 1983,
s. 639-648.
Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, TDK Yayınları, Ankara,
2008.
Türk Dili, Eleştiri Özel Sayısı, , Sayı 142, Ankara: TDK Yayınları, Temmuz 1963.
156
Konu Editörü
Proje Yöneticisi
157

Dökümanı İndir

Transkript

Benzer belgeler

İçindekiler - Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası İstanbul 7

Pdf Yazdır

hikmet23_mahmut_celik