ibn bl-vbrdinin «xbridbt bl-bcaib vb fbridbt bl-qbraib

Transkript

ibn bl-vbrdinin «xbridbt bl-bcaib vb fbridbt bl-qbraib
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
ИБН ЯЛ-ВЯРДИНИН
«ХЯРИДЯТ ЯЛ-ЯCАИБ ВЯ ФЯРИДЯТ ЯЛ-ГЯРАИБ»
ЯСЯРИ
(Ibn Al-Vardi’s “Al-Adjaib Va Faridat Al-Qaraib” Poem)
Аббас ИБРАЩИМОВ∗
Юзет
Бу макале ХВ. йцзйылын мешщур Aраб алими, дилcиси Сираъеддин Ебу Щебс
Юмер ибн Ел-Вердинин тарихи-ъоьрафйайа щаср едилмиш, «Щаридат ел-аъаиб ве
феридет ел-караиб» есеринин арашдырылмасына щаср едилмишдир. « Щаридат ел-аъаиб
ве феридет ел-караиб» есери елмин мuщтелиф сащaлaрıнı, о ъцмледен бедии
едебийатын назıм ве нesir формаларыны, тарищи-ъоьрафйасыны, биоложиsiни, зооложиsiни, минераложиsiни ve тыббыnы kapsar. Мaкаледе есер щер тaрaфлı арашдырылмыштыр.
Anahtar Kelimeler: бедии едебийат, дилcилик, едеби поезийа, минеролоэийа,
зоолоэийа, тарищи-ъоьрафи, тыббы.
Abstract
This article was dedicate the investigation of literary work of Arabian scientist,
literary man, linquist of 15 century Siradjeddin Abu Havs Omar ibn el-Vardi
“Xaridat el-Adjaib ve Feridat el-Garaib”, dedicated history and geography. The
literary work “Xaridat el-Adjaib ve Feridat el-Garaib” envelop different areas of
science, including and forms of literature-poetry and prose, history-geography,
biology, zoology, mineralogy, medicine and etc. In this article is investigated every
parts the work and is shown consider its maintenance and areas of science.
Key Words: belles-lettres, linguistics, literature-poetry, mineralogy, zoology,
history-geography, medicine.
∗
Др., Азербайъан Елйазмалар Енститису
61
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
Эириш:
Ибн ял-Вярди кичик йашларындан етибарян елмя вя ядябиййата бюйцк щявяс
эюстярян Ибн ял-Вярди илк тящсилини доьма шящяри Мяяррят ян-Нуманда алмыш,
сонра ися тящсилини давам етдиряряк, Щямада гази Шярафяддин ял-Бярзидян, даща
сонра ися Щяляб шящяриндя Хятиб ял-Фяхрдян фигщ елминя мцкяммял
йийялянмишдир. Кяскин зякасы олан Ибн ял-Вярди аз бир заман кясийиндя елмляря
дяриндян йийяляня билмиш вя мяшщурлашмышдыр. Щяля эянъ йашларында Щяляб газиси
Шямсяддин ибн ян-Нагибин мцшавири вязифясиня тяйин едилмишдир. О, гази
мцшавирлийиндян сонра бир мцддят Мянъаб газиси вязифясиндя ишлямишдир. О,
дюврцнцн танынмыш, йцксяк сявиййяли фягищляриндян бири олмушдур. Буна сцбут
олараг Таъяддин яс-Сцбки йазыр ки, шейх бин ял-Вярди Шам шящяриня эяляркян
онун мяишяти аьыр олдуьундан онун палтары кющнялмиш вя хариъи эюрцнцшц пис
иди. Ону таныйан шащидлярин тякиди иля Ибн ял-Вярди гази Няъмяддин бин
Сясяринин мяълисиня эялир. Ону мяълисин бир кцнъцндя отурдурлар. Щямин эцн
алгы-сатгы иля баьлы бир мцлк мцштяриси эялир. Мяълис иштиракчыларындан бязиси
кинайя иля эцлцмсяйяряк дейирляр ки, гой бу алгы-сатгы мцгавилясини ял-Мяярри
йазсын. Шейх Ибн ял-Вярди сорушур ки, мцгавиляни нясрля, йахуд нязмлями
йазым? Бу заман мяълис иштиракчыларынын истещзалы тябяссцмляри даща да чохалыр
вя дейирляр ки, нязмля йаз. Шейх Ибн ял-Вярди гялям, каьыз эютцряряк, нязмля
эюзял бир мцгавиля йазыр. О, он сяккиз бейтдян ибарят, сцрятля йаздыьы мянзум
мцгавиляни мяълис иштиракчыларына тягдим едир. Онлар бу мянзумяйя бахдыгдан
сонра, Ибн ял-Вярдидян истещзаларына эюря цзр истядиляр вя онун ялини юпяряк,
юзляриндян даща фязилятли олдуьуну етираф етдиляр (4, Ы, 282).
Мятн:
Ибн ял-Вярди йалныз фигщ сащясиндя дейил, ейни заманда дилчилик вя ядябиййат
сащясиндя дя дюврцнцн мяшщур шяхсиййятляри арасында юзцня хас лайигли бир йер
тутмушдур. Таъяддин яс-Сцбки онун поезийасы щаггында беля йазыр: «Онун
тямизлянмиш, шякярдян ширин вя гиймятли даш-гашдан дяйярли поезийасы вардыр» (4,
Ы, 282).
Ибн Яййяс юз тарихи ясяриндя гейд едир ки, Ибн ял-Вярдинин гярибя щекайяляри
вардыр (4, Ы, 282). Ибн ял-Вярди эюрдцйц бир йухудан сонра газилик вязифясиндян
айрылыб ибадят, бядии вя елми йарадыъылыгла мяшьул олмаьа башламышдыр. О,
мящсулдар арашдырмалар апарараг дилчилик, тарих, фигщ вя тясяввцфя даир бир чох
дяйярли ясярляр йазмышдыр.
Сираъяддин Ибн ял-Вярдинин «Хяридят ял-яъаиб вя фяридят ял-гяраиб» ясяри тядгигатчыларын даща чох диггятини ъялб етмиш вя дцнйада даща чох йайылмышдыр.
Тарихи-ъоьрафийайа щяср олунмуш бу бюйцк щяъмли дяйярли абидя узун мцддят
мцсялман Шярги алимляри иля йанашы Авропа тядгигатчыларынын диггят мяркязиндя
олмуш, дяфялярля тцрк вя фарс дилляриня, еляъя дя щиссялярля Авропа дилляриня
тяръцмя олунмушдур (1, ЫВ, 390-396).
62
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Ялйазмалар Институтунда бу ясярин
ХВЫЫ-ХЫХ ясрлярдя айры-айры йерлярдя цзц кючцрцлмцш дюрд ялйазма нцсхяси вя
яски Мисир чапы сахланылыр.
Апарылан арашдырмалар эюстярир ки, Ибн ял-Вярдинин «Хяридят ял-яъаиб вя фяридят ял-гяраиб» ясяри бязи ялйазма нцсхяляриндя 14 фясиля, бязиляриндя ися 15 фясиля
бюлцндцйц мцшащидя олунур. Бу ясярин мязмунуну, йахуд щяъмини дяйишмир.
Лакин ясярин айры-айры дюврлярдя цзц кючцрцлмцш нцсхяляриндя мцяллифя мяхсус
олмайан мцхтялиф ялавяляр едилмишдир. Абидянин щиъри 1324 (1906-1907)-ъц илдя
Мисир няшриндя ися ясярин мятни 17 фясиля бюлцнмцшдцр. Бунунла бярабяр ясярин
дахилиндя бу фясиллярин юзляри дя айры-айры фясилляря бюлцнмцшдцр. Мясялян, Хязяр
дянизи щаггында мялуматлар, щекайят вя рявайятляр айрыъа бир фясилдя
верилмишдир. Одур ки, ясярин фясилляринин сайы 24 ядядя чатмышдыр (2, 105-107).
«Хяридят ял-яъаиб вя фяридят ял-гяраиб» ясяринин биринъи фясли онун ян бюйцк
фясилляриндян олуб, абидянин демяк олар ки, 1/3 щиссясини ящатя едир. Бу фясилдя
айры-айры юлкяляр, вилайятляр вя онларын ян бюйцк вя гядим мядяниййят
мяркязляри олан шящярляр щаггында билэиляр верилир. Икинъи фясил дяниз вя
кюрфязляря, цчцнъц фясил адалара, дюрдцнъц фясил инсанлары юйрятмяк цчцн
гярибяликляря, бешинъи фясил мяшщур чайлара, алтынъы фясил су мянбяляриня вя
гуйулара, йеддинъи фясил йцксяк бюйцк даьлара, сяккизинъи фясил дашларын
хцсусиййятляри вя онларын мянфяятиня, доггузунъу фясил мядянляря, ъаващират вя
онларын хцсусиййятляриня, онунъу фясил нябатат, мейвяляр вя онларын
хцсусиййятляриня, он биринъи фясил тохумлар вя онларын хцсусиййятляриня, он икинъи
фясил тярявязя, он цчцнъц фясил мцхтялиф отлара вя онларын хцсусиййятляриня, он
дюрдцнъц фясил тохумлара, он бешинъи фясил щейванлара вя гушлара щяср
олунмушдур. Ясяр сонлугла баша чатыр.
Сираъяддин Ибн ял-Вярдинин «Хяридят ял-яъаиб вя фяридят ял-гяраиб» ясяри бюйцк бир мцгяддимя иля башлайыр. Мцяллиф мцгяддимядя гейд едир ки, бу ясяр Щяляб галасынын щюкмдары Шащин ял-Мцяййядин сифариши иля йазылмышдыр. Даща сонра
о, бу ясярин йазылмасында щансы мяхязлярдян истифадя вя мцталия етдийини гейд
едир. Бу мяхязляр сырасында Ибн ял-Вярди бир сыра мцяллифлярин ясярляринин, о
ъцмлядян Нясряддин Тусинин «Шярщ ят-тязкиря», Пталомейин «Ъяфр ял-янбийя»,
ял-Бяляхинин «Тягвим ял-булдян», ял-Мясудинин «Муруъ яз-зящяб», Ибн ял-Ясир
ял-Ъязяринин «Яъаиб ял-мяхлугят», ял-Мяррякушинин «ял-Мясалик вял-мямалик»,
«Китаб ял-ибтидя» кими орта яср абидяляринин адларыны чякир. Бу эириши баша
чатдырдыгдан сонра ися мцяллиф дцнйанын даиряви хяритясинин тясвирини верир.
«Ислам атласы» (1, ЫВ, 494) кими адландырылмыш бу хяритядя вя онунла баьлы
юлкялярин, вилайятлярин вя онлар арасындакы мясафяляр, океанлар, дянизляр, эюлляр,
кюрфязляр, ъящятляр, даьлар, о ъцмлядян Гаф даьы щаггында, халглар вя с.
щаггында мцхтялиф мялуматлар вя тясвирляр верилмишдир. Дцнйанын даиряви
хяритяси ясярин мцхтялиф ялйазмаларында бир-бириндян фярглянир. К.Миллер (7, 134139) апардыьы ясаслы арашдырмалар нятиъясиндя ясярин 20 ялйазмасындакы 17
хяритяни мцгайися едяркян щямин даиряви хяритяляр арасында ъидди фяргляр ашкар
етмишдир. О, щаглы олараг, айры-айры нцсхялярдя хяритялярин бири-бириндян фяргли
олмасынын щеч дя мцяллиф редаксийасы иля баьлы олмадыьыны сюйлямишдир. Хяритяляр
арасында мейдана эялян бу ихтилафлар ясярин айры-айры нцсхялярини кючцрмцш
63
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
катиблярин билик сявиййяси вя тяърцбяси иля баьлы олмушлар. Онларын щамысы эюрцнцр
хяритянин чякилмясиня мясулиййятля йанашмамышлар. Онларын бязиси хяритяйя бир
сыра ялавяляр етмишлярся, башгалары орада ихтисарлара йол вермишляр. Бу да ясярин
мцхтялиф ялйазма нцсхяляриндя хяритялярин бир-бириндян фярглянмясиня эятириб
чыхармышдыр. Бу фяргляр ясярин Мисир чапында (2, 39), Азярбайъан дилиня тяръцмясинин (10) вя ясярин Азярбайъан МЕА Ялйазмалар Институтунда сахланылан
ялйазмаларында да мцшащидя олунур. Бунунла бярабяр Ибн ял-Вярди ясяриндя
гиблянин хяритясини дя вермишдир. Ибадят заманы щямин хяритя айры-айры
юлкялярдян гиблянин истигамятини эюстярир.
Ясярин биринъи ян бюйцк фясли юлкяляря вя вилайятляря щяср олунмушдур. Китабын цчдя бир щиссясини ящатя едян бу фясилдя Авропа, Асийа, Африка гитяляриндяки
юлкяляр вя вилайятляр, орадакы мяркязи шящярляр щаггында мцхтясяр билэиляр, тябии
шяраити, биткиляри, мейвя аьаълары, чайлары, эюлляри, щейванлар алями, филизляри, ялван
металлары вя с. щаггында шярщляр верилмишдир. Шярщляр, юлкяляр вя башга
мювзуларла баьлы айры-айры щекайяляр вя мянзум парчалар да верилмишдир.
Щямин щекайяляр «‫«( »ﻭ ﻴﺤﻜﻰ‬вя щекайят едилир»), йахуд «‫«( »ﻭ ﺤﻜﻰ‬вя щекайят
едилди») кими сюзлярля башлайыр.
Ибн ял-Вярди бу фясилдя тцрк халглары вя онларын юлкяляри, вилайятляри вя шящярляри щаггында да билэиляр вермишдир. О, Азярбайъанын Гязвин, Щямядан,
Бейляган, Мараьа, Ярдябил, Нахчыван вя башга шящярляри иля баьлы ясяриня
мцяййян мялуматлар дахил етмишдир. Мцяллиф Гязвин шящяри иля ялагядар беля
йазыр:
«О, тцрк торпаьыдыр, она Гязвин дейирляр» (2, 39).
Ясярин икинъи фясли дянизлярдян вя кюрфязлярдян бящс едир. Бу фясилдя мцяллиф
айры-айры дяниз вя кюрфязляр щаггында мялумат веряряк онларын адларыны, узунлуьуну вя енини, щансы дянизлярля бирляшдийини, сащилляриндя щансы юлкялярин, шящярлярин, даьларын вя онларын мювгелярини тяфсилаты иля охуcуйа чатдырмаьа
чалышмышдыр. Бу бахымдан мцяллифин Хязяр дянизи щаггында вердийи билэиляр
хцсуси мараг доьурур. Ибн ял-Вярди дяниз щаггында мцхтясяр мялуматлар
йаздыгдан сонра, айры-айры мцяллифлярин вя тарихи шяхсиййятлярин Хязяр дянизи
щаггында вердикляри билэиляри охуъуларын диггятиня чатдырыр. Инди ися Ибн ялВярдинин айрыъа бир фяслиндя Хязяр дянизи щаггында вердийи мялуматлара
мцраъият едяк. О, йазыр:
«О, тцрклярин дянизи олуб, Ъцръан вя Тябяристанын шимал-шяргиндя йерляшир.
Онун шималында Хязяр юлкяляри, гярбиндя ял-Лан вя ял-Габаг даьлары,
ъянубунда ися Дейлям даьыдыр. О эениш, дянизлярля ялагяси олмайан бир
дяниздир. Дяниз йоллары тящлцкяли, сцрятля щялак едян, шиддятли туфан вя дальалары
олан чятин бир дяниздир. Хязяр дянизиндя ня габарма, ня дя чякилмя вардыр.
Орада мирвари вя даш-гашлар йохдур» (2, 105).
Ибн ял-Вярди сонра сюзцня давам едяряк, яс-Сямяргяндинин китабында
Хязяр дянизи щаггында верилмиш мялумата мцраcият едир. О, яс-Сямяргяндинин
64
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
китабына ясасланараг йазыр ки, Зцлгярнейн бу дянизин сащиллярини юйрянмяк
мягсядиля дянизя бир груп адамла бир эями эюндярмишдир. Зцлгярнейн онлара
ямр едир ки, там бир ил дяниздя цзяряк, онун сащилляри иля баьлы она мялуматлар
эятирсинляр. Онлар там бир ил дяниздя цзяряк, суйун сятщиндян вя мави сямадан
башга щеч бир шей эюрмямишляр. Онлар эери гайытмаг истяйяркян, онларын бязиляри
даща бир ай дяниздя сяфярлярини давам етдирмяйи тяклиф едирляр ки, бялкя бир
мялумат юйряниб Зцлгярнейнин йанына бир хябярля гайытсынлар. Онлар даща бир
ай сяфярлярини давам етдирдиляр вя ичиндя адамлар олан бир эями иля растлашырлар.
Щяр ики эями бир-бири иля йахынлашараг эюрцшцрляр, лакин онлардан щеч бир кяс
диэяр эямидя оланларын данышыгларыны (дилини) баша дцшмядиляр. Зцлгярнейнин
адамлары диэяр эямидя оланлара бир гадын веряряк, явязиндя онлардан бир киши
эютцрцб, Искяндярин йанына гайыдыр вя ящвалаты она данышырлар. Искяндяр
эятирилян кишини юз ясэярляриндян олан бир гадынла евляндирир. Гадын валидейнлярин
дилини баша дцшян бир оьул доьур. Искяндяр щямин оьлана дейир ки, атандан
щарадан эялдийини соруш. Оьлан сорушур вя дейир ки, о тяряфдян эялмишдир. Она
дейилди ки, орада щюкумят вармы? Дейир ки, бяли, бу щюкумятдян дя бюйцк
дювлят вар. Ондан сорушурлар ки, ня гядяр мцддятдир ки, дяниздя цзцрдцнцз.
Киши ъаваб верди ки, ики ил ики айдыр ки, дяниздяйик. Дейилди ки, бу дянизин чевряси
2500 фярсях, узунлуьу 800 фярсях вя ени 600 фярсяхдир. О, узунсов даиряви
шякилдядир. Бу дяниздя чохлу гярибя шейляр вардыр.
Бу щекайятдян сонра мцяллиф Хязяр дянизи иля баьлы башга щекайятляр вя рявайятляр веряряк, дяниздя тутулан нящянэ балыглар вя онун гярибяликляриндян
бящс едир (2, 105-107). Ибн ял-Вярди ясяринин башга бир йериндя ися ял-Ъявалигийя
истинад едяряк Хязяр дянизи иля баьлы ашаьыдакы билэиляри вермишдир:
«Ял-Ъявалиги гейд етмишдир ки, бу дянизин диби гаранлыгдыр. О, йерин алты иля
Нитиш дянизиня бирляшир. Бу дяниз гярб тяряфдя Азярбайъан юлкяси, ъянуб тяряфдян
Тябяристан юлкяси, шярг тяряфдян яряб торпаьы вя шимал тяряфдян Хязяр торпаьы иля
говушур» (2, 78).
Бу ясярдя Азярбайъанын чайлары вя даьлары иля ялагядар да мцяййян мялуматлар верилмишдир. Мцяллиф Азярбайъанда йерляшян даьлардан бири щаггында
ашаьыдакылары йазмышдыр:
«Сябялан (Савалан) даьы Азярбайъанын Ярдябил шящяринин йахынлыьындадыр.
О, дцнйа даьларынын ян бюйцйцдцр» (2, 127).
Ибн ял-Вярди Сябялан даьы иля ялагядар вердийи мялуматы давам етдиряряк
беля йазыр: «Аллащын Рясулу ялейщиссалам демишдир ки, сизлярдян ким эцнц ахшам
едяркян вя сящяри ачаркян, еляъя дя бир йеря чыхаркян «Сцбщан Аллащ» дейярся,
Аллащ она Сябялан даьына йаьан щяр гар тябягясинин мигдары гядяр саваб
йазар. Бу кяламлары дейяркян Пейьямбяр ялейщиссаламдан сорушурлар ки,
Сябялан даьы щарададыр, йа Рясул Аллащ? О, ъаваб верир ки, бу даь
Азярбайъандадыр. Ъяннят булагларындан бири вя пейьямбярлярдян биринин гябри
бу даьдадыр» (2, 127).
Ябу Щамид ял-Яндялуси Сябялан даьы иля баьлы беля демишдир ки, бу даьын
башында кифайят гядяр йцксякликдя бир бюйцк булаг вардыр. Онун суйу буздан
сойугдур, дады ися о гядяр ляззятлидир ки, санки балла гарышдырылмышдыр. Бу даьын
65
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
дюшцндян бир булаг чыхыр ки, онун суйунун щяраряти йумуртаны биширир. Инсанлар
бу булагдан юз мянафеляри цчцн истифадя етмяк мягсядиля орайа ъан атырлар. Бу
даьын ятяйиндя чохлу аьаълар вя тарлалар вардыр. Бурада бир нюв от вардыр ки,
ону ня щейван, ня дя инсан йемир, яэяр йейилярся, о саат юлдцрцр (2, 127).
Ял-Гязвини дейир: «Мян даьы эюрмцшям. Бу йердя щейван отарылыр. Щейванлар щямин ота йахынлашаркян щцркцр вя мяьлуб едилмиш говулан ясэярляр кими
гачырдылар. Бу даьын ятяйиндя бир шящяр вар. О шящярин газиси иля сющбят етдим.
Газинин ады Ябу ял-Фяряъ Ябдцррящман ял-Ярдябилидир. Мян бу отлар щаггында
ондан сорушдугда о, деди: Щямин отлары ъинляр щимайя едир. Гази ону да гейд
етди ки, о кянддя бир мясъид тикилирди. Бу заман дайаг цчцн бюйцк даш сцтунлар
лазым эялди. Сящяр олду, мясъидин гапысында бюйцк сяняткарлыгла, ян йахшы
шякилдя дашдан йонулмуш сцтунлар гойулдуьуну эюрдцляр» (2, 127-128).
Ибн ял-Вярдинин Савалан даьы щаггында вердийи мялуматлары Шямсяддин Саминин йаздыьы билэиляр дя тясдиг едир. Ш.Сами йазыр ки, «Азярбайъанда Ярдябил
йахынлыьында, бир даь вардыр ки, зирвяси йайда вя гышда щямишя гарла юртцлц олур.
Вулкан пцскцрмяси нятиъясиндя йаранмыш вя 4844 метр щцндцрлцйц олан бу
даьда, ятрафда йашайан инсанларын язиз тутдуглары бязи мюминлярин гябри вардыр.
Даьын ятякляриндян бир хейли исти минерал сулар чыхыр» (3, ЫВ, 2534).
Ибн ял-Вярди Азярбайъанын Кцр, Араз вя башга чайлары щаггында да мялуматлар вермишдир (2, 107-105). Мцяллиф су мянбяляри, гуйулар вя онларын гярибяликляриня айырдыьы фясли Азярбайъанын су мянбяляри иля башлайыр. О, «Тющфят ял-гяраиб» ясяриня сюйкяняряк «Айн Азярбайъан» («Азярбайъан булаьы»)
адландырдыьы су мянбяйиндян тикинти цчцн дцзялдилмиш кярпиълярин
мющкямляндирилмясиндя истифадя едилмяси щаггында йазыр. Сонра ися Гязвин
йахынлыьындакы Бядихани адлы булагдан йазараг гейд едир ки, инсан онун
суйундан ичярся мющкям гарын аьрысына (исщял) дцшяр. Йцнэцллцйцня вя
сафлыьына эюря инсан онун суйундан 10 ратл (4492,8 г) ичя биляр. Яэяр бу булаьын
суйу щямин кяндин кянарына чыхарыларса юз хцсусиййятини итиряр (10, 136а).
Ибн ял-Вярди юзцнцн бу ясяринин адында «мюъцзяляр» вя «гярибяликляр» сюзлярини хцсусиля вурьуламагла ясяря гаршы охуъуларда бюйцк мараг
доьурмушдур. Тясадцфи дейилдир ки, онун космографийайа даир йазылмыш бу
ясяри истяр мцсялман шяргиндя, истярся дя Авропада хцсуси шющрят тапмыш, ясярин
орта яср ялйазмалары реэионларда эениш йайылмыш, алимлярин вя тядгигатчыларын
диггятини юзцня ъялб етмишдир. Щяля яряб мядяниййятинин вя ядябиййатынын илк
дюврляриндян башлайараг равилярин сюйлядикляри щекайятляр (гиссяляр) эениш халг
кцтляляри дахилиндя, еляъя дя сарай мяълисляриндя хцсуси дябдя олдуьундан вя
эениш йайылдыьындан вя Ибн ял-Вярдинин юз ясяриндя тарихи вя ъоьрафи билэилярля
йанашы беля мюъцзяли щекайятляря вя тямсилляря эениш йер вермяси охуъуларда
ясяря гаршы бюйцк мараг ойатмышдыр. Ясярин ясас щиссясини дя мящз бу гябилдян
олан мюъцзяли вя гярибя щекайятляр тяшкил едир.
Бунунла йанашы йухарыда гейд едилдийи кими ясярин ящямиййятли ъящятляри аз
дейилдир. Ибн ял-Вярдинин «Хяридят ял-яъаиб вя фяридят ял-гяраиб» ясяринин Авропа
юлкяляриндя йайылмыш чохсайлы орта яср ялйазмалары бу юлкялярин алим вя тядгигатчыларынын диггятини юзцня ъялб етмишдир. Онлары юзцня ъялб едян ясярин ясасян
66
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
ботаникайа даир фясилляри олмуш вя бу фясиллярдян истифадя едяряк, диссертасийалар
йазылмыш, онун айры-айры щиссяляри мцхтялиф Авропа дилляриня тяръцмя
олунмушдур. 1752-ъи илдя Ауривиллиус ясярин палма щаггында олан щиссясини чап
етдирдикдян сонра (1, ЫВ, 495), А.Щйуландер (1784-1823) (6), Торнберг (18351839) (9) вя башгалары ясярин айры-айры фясиллярини, о ъцмлядян Сурийа вя Мисир
тарихиня даир бюлмялярини тяръцмя вя шярщлярля чап етдирмишлярся, 1789-ъу илдя Де
Гин (5, 19-59) ясярин цмуми характеристикасыны вермиш вя бунунла да абидянин
шющрятини даща да эенишляндирмишдир. ХЫХ ясрин орталарындан етибарян, тарих вя
ъоьрафийайа даир даща мцкяммял абидяляр ялдя едилдикдян сонра Ибн ялВярдинин ясяриня олан мараг азалмаьа башламышдыр.
Сонуъ:
Ибн ял-Вярдинин «Хяридят ял-яъаиб вя фяридят ял-гяраиб» ясяри ишыг цзц эюрдцкдян сонра, онун ялйазмалары Йахын вя Орта шяргдя сцрятля йайылмаьа
башламышдыр. Бунун нятиъясиндя дя ясяр айры-айры елм хадимляринин диггятини
юзцня ъялб етмишдир. Абидяни ориъиналда охуйан вя юйрянян дюврцнцн зийалылары
ону диэяр халгларын эениш охуъу кцтляси иля йахындан таныш етмяк, йахуд айрыайры щюкмдарларын сифариши иля тцрк, фарс вя башга Шярг дилляриня тяръцмя етмяйя
башламышлар. Абидянин фарс дилиня тяръцмя олунмасы щаггында айры-айры
мяхязляр мялумат вермишдир. Фарс дилиня тяръцмядян фяргли олараг, ясяря тцрк
халглары арасында бюйцк мараг олдуьундан, бир нечя дяфя тцрк дилиня, еляъя дя
Азярбайъан дилиня тяръцмя олунмушдур. Тцрк ъоьрафийасы цзря танынмыш
тядгигатчы олан Ф.Тешнерин вердийи билэиляря эюря «Хяридят ял-яъаиб вя фяридят ялгяраиб»ин тцрк дилиня беш тяръцмяси олдуьуну гейд едир (8, 86-87). Онунла
йанашы бу тяръцмяляр щаггында диэяр мянбяляр, еляъя дя тцрк мяхязляри дя
мялумат верир (11, Ы, 701). Бу ясярин ян гядим тяръцмяси мящз тцрк дилиня
едилмишдир. Ибн ял-Вярдинин бу ясярини Мащмуд Ширвани 970 (1563)-ъи илдя 80
йашында икян Осман шащ Исэяндяр паша оьлунун щимайядарлыьы иля тяръцмя
етмишдир. (10, 282 а).
ЯДЯБИЙЙАТ
1. ،‫ ﺧﺮﻳﺪة اﻟﻌﺠﺎﺋﺐ و ﻓﺮﻳﺪة اﻟﻐﺮاﺋﺖ ﻣﺼﺮ‬.‫ﺴﺭﺍﺝ ﺍﻟﺩﻴﻥ ﺍﺒﻭ ﺤﻔﺹ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﻈﻔﺮ ﺑﻦ اﻟﻮردى‬
.٢٢٢.‫ ﺹ‬،.‫ﻩ‬١٣٢۴
2. .‫ﻩ‬١٣٠۶ ‫ ﺍﺴﺘﺎﻨﺒﻭل‬.‫ ﺍﻟﺠﻠﺩ ﺍﻻﻭل‬.‫ ﻗﺎﻤﻭﺱ ﺍﻻﻋﻼﻡ‬.‫ﺸﻤﺱ ﺍﻟﺩﻴﻥ ﺴﺎﻤﻰ‬
3. ‫ ﻤﻁﺒﻌﺔ ﺴﺭﻜﻴﺱ‬.‫ ﺍﻟﺠﺯﺀ ﺍﻻﻭل‬.‫ ﻤﻌﺠﻡ ﺍﻟﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻟﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺍﻟﻤﻌﺭﺒﺔ‬.‫ﻴﻭﺴﻑ ﺍﻟﻴﺎﻥ ﺴﺭﻜﻴﺱ‬
.١٩٢٨ ،‫ﺒﻤﺼﺭ‬ 4. GUIGNES, De. Haridat al-adjaib. Notices of Extraits, II Paris,
1789,p. 19-59.
5. HYLANDER, A. Operis Cosmographici ibn el-Vardi caput primum
de regionnibus. Lundae, 1823.
6. MILLER, K. Mappae arabicae.- Arabische weltund landerkarten, V.
Stuttgart, 1927, p. 134-139.
67
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
7. TAESCHENER, F. Der Bericht des arabischen geographen ibn elVardi uber Konstantinopel. BHG, 1929.
8. TORNBERG, C.J. Fragmentum libri Morgarita mirabilium, Auctore
Ibn el-Vardi. Pars prior. Upsaliae, 1895.
9. .‫ ﺨﺭﻴﺩﺓ ﺍﻟﻌﺠﺎﺌﺏ ﻭ ﻓﺭﻴﺩﺓ ﺍﻟﻐﺭﺍﺌﺏ‬.‫ﺴﺭﺍﺝ ﺍﻟﺩﻴﻥ ﺍﺒﻭ ﺤﻔﺹ ﻋﻤﺭ ﺒﻥ ﻤﻅﻔﺭ ﺒﻥ ﺍﻟﻭﺭﺩﻯ‬
(Azяrbaycan dilinя tяrcцmяsi) FS-386, AМEA. Mящяммяд Fizuli adыna
Яlyazmalar Иnstitutu.
10. ‫ ﻜﺸﻑ ﺍﻟﻅﻨﻭﻥ ﻋﻥ ﺍﺴﺎﻤﻰ ﺍﻟﻜﺘﺏ‬.‫ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺒﻥ ﻋﺒﺩ ﺍﷲ ﺍﻟﺸﻬﻴﺭ ﺒﺤﺎﺠﻰ ﺨﻠﻴﻔﻪ ﻭ ﺒﻜﺎﺘﺏ ﭽﻠﺒﻰ‬
١٩۴١ .‫ ﺍﺴﺘﺎﻨﺒﻭل‬.‫ ﺍﻟﻤﺠﻠﺩ ﺍﻻﻭل ﻭ ﺍﻟﺜﺎﻨﻰ‬.‫ﻭ ﺍﻟﻔﻨﻭﻥ‬
68

Benzer belgeler

nizami gencevi yaratıcılığının tasviri sanatlardaki aksi

nizami gencevi yaratıcılığının tasviri sanatlardaki aksi Низами санатындан файдаланмыш «Щемсе» (бешлик) йаратмак ве шаирин айры-айры

Detaylı

Kültür Evreni 1

Kültür Evreni 1 14. Yayımlanan yazıların tüm sorumluluğu yazı sahiplerine ait olacaktır. Yayımlanan veya yayımlanmayan yazılar yazarlarına iade edilmez.

Detaylı