nizami gencevi yaratıcılığının tasviri sanatlardaki aksi

Transkript

KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
НИЗАМИ ЭЕНЪЕВИ ЙАРАТЫЪЫЛЫЬЫНЫН ТАСВИРИ
САНАТЛАРДАКИ АКСİ
ON THE REFLECTION OF NIZAMI GENJEVI’S WORKS IN
VISUAL ARTS
ОТРАЖЕНИЕ ТВОРЧЕСТВА НИЗАМИ В
ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОМ ИСКУССТВЕ
Aida Nadirqızı ABDULLAYEVA*
Юзет
«Низами Yаратыъылыьынын Tасвири Sанатlarдаki Aкси» адлы макаледе
эюстерилмяктедир ки; Низами Эенъевi’нин eserleri буэцн де едебийат ве тасвири
санат miraсымызын есас konuларындан биридир. Estetik biçime ве тцр çeşitliлиьи
бакымындан бу мевзулар эцзел санатларымызын идеа-естетик истикаметлерин
мцеййенлештирилмесинде önemli рол ойнaмыш, ону ренgаренк сужетли тасвир
мотифлери иле зенэинлештирмиштир. Чаьдаш дönemде Низами Эенъеви’нин едеби
miraсынын юьренилмеси, yayını ве теблиьи девам еттирилmektedir.
Анащтар келимелер: Низами, konu, минйатцр, дувар бойаъылыьы, щейкелтрашлык.
Summary
The article on the reflection of Nizami Genjevi’s works in visual arts proves
that even today Nizami’s literary works remain to be one of the main subject
matters of our literary and artistic heritage. From the point of view of the diversity
of artistic forms and genres, these subject matters have played an important role in
identification of ideological and aesthetic tendencies of our art, have enriched it
with colorful topics and graphic motives. Nowadays studies, publishing and
popularization of Nizami Genjevi’s literary works are being continued.
Key words: Nizami, plot, thumbnail, wall painting, sculpture.
*
Azerbaycan Devlet Ressamlık Akademisi / AZERBAYCAN
203
Резюме
В представленной статье под названием «Отражение творчества Низами в
изобразительном искусстве» рассказывается о том, что творчество Низами
Гянджеви и на сегодняшний день является одной из основных тем
литературного и изобразительного наследия.
Разнообразие жанров и художественных форм тематики играют важную
роль в определении идейно-эстетического направления искусства, насыщая
сюжеты яркими изобразительными мотивами.
Изучение, издательство и пропаганда литературного наследия Низами
Гянджеви продолжается и в наши дни.
Ключевые слова: Низами, сюжет, миниатюра, стенная живопись,
скульптура.
Буэцн дцнйанын бир чок цлкесинде ады бцйцк щцрмет ве мущаббетле анылан
ве Азербайъанын ен эцзел шещирлеринден бири олан Эенъе шещринин ады илe айны
mahlası ташыйан бу шещрин баьрындан чыкарак, ону йетиштирен Азербайъан
щалкыны да шющретлендирен дащи сюз устасы Низами Эенъеви йалныз бир цлкенин, бир
кытанын деьил бцтцн бешерийетин ифтищар еттиğи надир санаткар дащилерinдендир.
Низами ебеди мектеби, заман эечтикче кенди нцфуз аланыны даща да
эенишлендирен дцнйа меденийетине кудретли санат усталары веререк едебийат
щазинесини зенэинлештирмиштир.
Онун есерлеринден бири Doğu щалкларынын елде еттиьи kazanımları аксеттирен
зенэин йаратыъылыьы, бешерийети даима дцшцндцрен önemli бешери идеаларын
тереннцмц иле бцтцн девирлер ичин юз актцаллыьыны корумуш, çeşitli yüzyıllarда
йетишен санаткарлар тарафындан девам еттирилеъек буэцн биле юз önemiни
йитирмишлердир. Низами едеби мектеби заман эечдикче кенди нцфуз даиресини
даща да эенишлендиререк дцнйа меденийетине кудретли санат усталары веререк,
едебийат щазинесини зенэинлешtирмиштир.
Дащи санаткар, йазыъы бцтцн есерлеринде шер кувветлери иле мцбаризенин
mecburiyetinден бащсетмиш, инсанлык лiйакати ве инсан щайсийетинин айаклар
алтына алынмасына каршы чыкмыш, кенди мцсбет кащраманларынын ели иле инсанлык
kavramларыны унутанлара мейдан окумуштур. Doğu едебиййатында ичтимаисийаси тенкит санатынын илк etkiли örnekлерини йаратмыш, адалетсизлик, зорбалык ве
маневи кусурлары тенкит щедефи еден шаир «Байкушларын Sощбети» иле цлкейи
щарабащанейе, енказа чевирен ve тавук йерине байкуш еğлендирен кюйлц
чифчилери, емекчилере зuлм еден çağdaşлыктан дем вуран коъа кадын дейими иле
Сенъер’ин, Защидин дили иле зцлüмкар эечиненлерин айыпларыны эюстермиштир.
Шаирин едебийата эетирдиğи йени мевзулар ве илери сцрдцьц мцтеракки (йцксек
бешери) фикирлер онун санатына çağdaşлык эиби бир özellik вермиштир. Щиндистан’ын
църа кюшелеринден тутмуш, Балканлара кадар бир чок кудретли сюз усталары
Низами санатындан файдаланмыш «Щемсе» (бешлик) йаратмак ве шаирин айры-айры
204
мевзуларына мцраъаат етмекле ананелерини излемиштир. Йалныз епик (поетик)лери
калеме алан санаткарлар деьил, щатта эазел усталары биле ону бцйцк санаткар эиби
анмышлардыр.
Тесадцфи деьилдир ки, эазел тцрцнцн ен бцйцк устатларындан олан Щафиз
Ширази касиделеринин бирисинде Низами дещасына семпати еттиьини билдирип ондан
цч бейит кенди есерине дащил етмиштир. Щатта Фузулу «Бенэц Баде» эиби алеэорик
есеринде баденин меълисини тасвир едеркен Низаминин «Щефт пейкер»инден бир
бейтинден истифаде етмиштир.
Дцнйа едебийаты щазинесинин инъилеринден олан «Щемсе» йинеде окунарак,
дцнйа щалкларынын диллерине теръцме олунур, сайысыз тиражларда нешр едилир.
Азербайъан Поътик (едеби) щайатынын бу эюркемли класикинин ады щаклы оларак
дцнйа едебийатында йертутмуш дцайенлерле айны сырада калмыштыр. Алимлерден
М.Рефили, Щ.Араслы, Й.Марр ве бунун эиби цнлцлер Низами щаккында
монографлар деръ еттирмишлердир. Академисйен ординарйус професюр М.Ъефер,
М.Ариф, професюрлерден Е.Султанлы, Ъ.Щендан, Я.Мцбариз эиби шаирлерин
йаратыъылыкларынын чок эениш проблемлерине даир кыйметли таткикат ишлери
эюрмцшлердир. Эюркемли Низамишцнаслардан академик- ординарйус професюр
В.Е.Бертелс Низамийе даир китабында бцйцк Азербайъан шаиринин дцнйа
едебийатындаки сырасындан бащс едерек йазыйор: «Низами щаккында йалныз шуну
демек олур ки, онун йаратыъылыьы (санаткарлыьы ве с.) бизим ичин щич изащ
едилемейен бир муъизедир».
Низами поемалары ве онларын сужетлери орта асырлардан бери, едебиййатда
олдуьу эиби кадим минйатцр рессамлыьында ве муасыр эцзел санатларда щусусен
тасвири санат нювлеринде де мцщцм мевзу менбаы олмуш, бу санатларын
инкишафына имкан саьлайараг щакики бедии ве естетик васийете чеврилмиштир.
«Щемсе» сужетлери муасыр бедии просесде баш мевзу эиби кабул едилмекле
берабер тсвири санатда айнен синема, тийатро, мусики, опера, бале, сирк, естрада,
телевизйон ве с. эиби сентетик ве эайри-сентетик санат тцрлеринде де акс еттирилмиш
ебедиййете кавушан онларла монументал юрнеклерин ортайа чыкмасына себеб
олмуштур.
Низами сужетлеринин есасен кадим, кысмен исе тасвири ве декоратив татбики
санат тцрлеринде де тезащцр проблемлери арашдырылмыш, бу санатларын
тешеккцлцнде «Щемсе» сырасынын ве онун тарищи ролцнцн юйренилмесине чаба
эюстерилмиштир. Низами сужетлерини тереннцм еден санат инъилеринин кадим
нумунелери дцнйанын бцтцн мешщур мцзе ве кцтцбщанелеринде олуп бунунла
бирликде шащси коллексионларда мущафаза олунмактадыр. Лондранын Британйа
музесинде Санкт-Петеррсбурэда Салтыков-Шедрин адына кцтлеви кцтцбщанеде,
Истанбулун Топкапы музе–кцтцбщанесинде, Тащранын Эцлцстан, Нйу-Йоркун
«Метрополитен» музелеринде ве бир чок шащси коллексионларында Низами
сужетлери есасында ишленилерек йапылмыш (йаратылмыш) бир сыра минйатцр ве татбики
санат есерлери мевъуттур.
Рессам ве щалк санаткарларымыз асырлар бойу ортайа чыкан бедии ананелери
щусусен кадим Азербайъан бойакарларынын (бойа санаткарларынын) кудретли
дестеси, мешщур минйатцр усталары Султан Мещеммед, Аьамирек, Мирзе Ели,
205
Мирсейид Ели, Мцзеффер Ели ве башкаларынын санатыны инкишаф етдирмиш, щалкымыз
ичин тцкенмез бедии ырс ве анане коймуш эитмишлердир.
Щалы санаты цзре рессамлардан М.Ширинов ве Л.Керимов «Щемсе»нин сон
поемасы «Искендернаме»нин «Шерефнаме» щиссесине аит бир суретде Искендер ве
Нцшабе сужетлерини щалы илмелери цзеринде усталыкла ишлемишлердир. Тасвирде
Нцшабе бир тарафтан назенде эцзел, диьер тарафдан Искендер эиби фатищлерден
бирине мейдан окуйан ъенэавер ве онун канлы мцщаребелеринде чекинмейе
йелтенен адалетли щцкцмдар эиби тереннцм олунмуштур.
Щалыъылык ве минйатцр рессамлыьы иле дувар бойакарлыьы арасында бирбирини
тамамлайан уйэунлук вардыр. Республиканын щалк рессамы Г.Щалыковун 1965
йылында ени 10 м енинде ве узунлуьу 8 м. узунлуьунда олан «Щемсе» сужетли
мозаик тасвирлери Бакцнцн Зуьулба касабасындаки «Бузовна Нефт» меденийет
сарайынын салонуну безейен уьурлу эюркемли нцмунелеринден бири оларак
серэиленмектедир. Бундан башка щалк рессамы М.Абдуллайевин Метро ташыма
тцнелиндеки Низами дураьыны безейен мозаик панолары шаирин есерлерини акс
еттирен нумунелердир.
Даща сонра Серамик санаты сащасында ишлейен рессамлардан О.Шыщелийева
H.Abdullayev, T.Ağababayev, D.Məmmədova, Ş.Şahsuvarova, H.Eləskərov ве
башкалары бир сыра вазо, чанак чюмлек (бош каб) ве бунун эиби мущтелиф щаъимли
декоратиф ве татбики санат нумунелеринин безедилмесинде Низами сужетлерине
мцраъаат етмиш, бунлары муасыр реалист сепкиде мустакил композисйон фиэур ве
формаларда акс еттирмишлердир. Бу тцр есерлерден О. Шыщелийевин «Ширин овда»
адландырдыьы ири чини вазо диккати ъелб етмектедир. Бу нефис вазонун цзеринде
сужет Низаминин «Щосров ве Ширин» поемасындан алынмыш ав сещнесидир.
Щейкелтераш Н.Абдуллайева чиниден дцзелтдиьи щейкелчик грубунда Низами
поемасынын едеби персонажларынын бедии образына (ролцне) щас олан щусусийетлери
инъелемекле онлары муасыр оржинал сепкиде акс еттирмиштир.
Щинт, Славйан (слав), Меьриб ве Щорезм эцзеллеринин санат ифаделери мили
сеъийе бакымындан, щусусен елбисе ве йцз ъизэилери йцксек севийеде ишленилмиштир.
Бунун эиби силсик ишлерден Р.Щалефовун да Бещрам Эурун еждерщайы юлдцрмеси
сужети тактире лайыктыр.
Азербайъан тасвири санатында Низами сужетлери бойакарлык ве щейкелтршлыьа
нисбетен эрафик санатынын мущтелиф тцрлеринде щусуен дезэащ графиьинде, китап
иллустрасйонунда кысмен плакатда сайыъа даща эениш бедии ве естетик ъищеттен
там камил акс еттирилмиштир. Малумдур ки, чаьдаш китап ресимлери санаты поетик
ве неср есерлериндеки щайат щакикатлерини кдим минйатцр декоратифлиьи ве
шартлылыкларындан фарклы оларак реалист планда теъессцм еттирмиштир. Едеби
есерлердеки щайат щакикатларыны долэун ве умумилештирилмиш формада тереннцм
еден муасыр китап шекиллери (ресимлери) кенди талеплерине уйэун севийейе
йцкселмиштир. Вакти иле Е.Езимзаде, Г.Щалыков, Е.Щаъыйев, К.Казымзаде,
И.Ащундов муасыр едебиййатын бир сыра ресим (шекиллери) нумунелерини тертиб
етме конусунда чок фаал чалышмышлардыр. Бу силсиледен Е.Езимзаденин
Низаминин «Щосров ве Ширин» поемасы мевзусунда ишледиьи «Ферщадын юзцне
эест етмеси» («Ферщадын кендине каст етмеси») онун дезэащ эрафиьинде
йаратдыьы (ортайа чыкарттыьы) муваффакийетли есерлеринден сайылыр. Г.Щалыковун
206
«Щосровун булаэ (чешме) башында Ширини эюрмеси», «Шурийенин Щосрову
юлдцрмеси», «Ферщадын Ширини аты иле бирликте щавайа калдырмасы» ве с. эиби
илустрасйонлары ресим, ренк, композисйон ве колорит бакымындан дакик, зариф ве
илэи чекиъидир.
Рессамлыьын диьер тцрлери эиби бойакарлыкта да бир сыра есерлер Низами
йаратыъылыьына щаср олунмуштур. М.Абдуллайевин «Весиййет» (васийет),
«Меънун атасы (бабасы) иле», Б.Елийевин «Низами санаткарлар арасында»,
«Щаста Низами щалк арасында», Б.Мирзезаденин «Ики байкушун сощбети»,
«Султан Сенъер ве эары», Ш.Шерифзаденин «Шапур ве Ширин», даща сонралар
Б.Мирзезаде иле бирликде ишледиклери «Низами Курд Арсланын йанында» ве с. эиби
тасвир усуллери иле бир-биринден фаркланан тарищи таблолар рессамлыкда бойакарлык
санатына эцълц шекилде файда саьламыштыр.
Щалк рессамы М.Абдуллайевин «Искендернаме» мотифлери есасында ишледиьи
«Весиййет» (васийет) таблосунда Низами девринин рущу дуйулур. Рессам,
поеманын баш кащраманы Искендери ве онун юьретмени Ерестуну, Искендерин
бабасынын каршысында вермиштир.
Едеби сужете эюре Баба онлара илмин сырларыны дерк етмейи тавсийе едер.
Даща сонра Б.Мирзезаденин «Ики байкушун сощбети», «Султан Сенъер ве эары»
таблоларында да тарищи деври карактеризе еден тутарлы елементлер щакимдир.
Низами сужетлерини акс еттирен Щейкелтерашлык композисйонлары ичерисинде
Г.Сцъеддинов, А.Рустемов ве А.Мустафайевин бирликте ортайа чыкардыклары
«Бещрам Эурун Еждерща иле вурушу композисйону фуниклийор (райлы телеферик)
мейданында щавуз ичерисине койулмуш ве Бакц шещринин дениз кенары
мейданларындан биринин безеьине чеврилмиштир.
Азербайъан Низамишцнаслыьы дурмадан инкишаф едер ве дащи шаирин зенэин
йаратыъылык ырсы, эцчлц илми темеле ве таткикат усулц есасында юьренилмекте олуп
теблиь едилмектедир. Азербайъан едебиййатынын ве тасвири санатынын инкишафында
мцеййен ещемийет кесб еден (тешкил еден) Низами сужетлерин инъе санатын (эцзел
санатларын) синема, тийатро, мусики, бале эиби йени-йени сащаларында да
тереннцм олунур.
ИСТИФАДЕ ЕДИЛМИШ ЕДЕБИЙАТ
1. Араслы Щ. «Азербайъан едебийаты тарищи ве проблемлери». Б.: Эенълик,
1998, с. 732.
2. Азербайъан едебийаты тарищи. Ы ъилд. Б.: АМЕА, 1969.
3. Бертелс Й.Е. Бцйцк Азербайъан шаири Низами. Б.: 1940.
4. Ефендийев Р. Азербайъанын бедии санаткарлыьы (метал мамулаты ве
саррафлык). Б.: 1966.
5. Серкароьлу Е. Франсызларын Низами щаккында илк мелуматы ве шаирин
теръцмелери «Илим ве щайат» дерэиси. №8, 1970.
6. Керимов К. Азербайъан минйатцрлери. Б.: 1980.
7. Керимов К. «Низами Эенъеви», Щемсе, Минйатцрлер, Б.: 1983.
8. Заманов Н. Дцшцндцрен накышлар. Б.: 1981.
207

nizami gencevi yaratıcılığının tasviri sanatlardaki aksi

Transkript

Benzer belgeler

KÜLTÜR EVRENİ

i. яfяndiyevin dramaturgiyasında lirik-psixoloъi tяmayül

kitabı oxu

ibn bl-vbrdinin «xbridbt bl-bcaib vb fbridbt bl-qbraib