Makedonya - Boğaziçi İşadamları Derneği

MAKEDONYA ÜLKE RAPORU Hazırlayan Tuğrul SOMUNCUOĞLU 2007 T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi
MAKEDONYA 1. TEMEL EKONOMİK VE SOSYAL GÖSTERGELER Resmi Adı Resmi Dil Eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonya Makedonca Nüfus 2 022 547 Yüzölçümü 25 713 km 2 Başkenti Üsküp Başlıca Şehirler Kumanova, Biatola, Prilep, Tetovo, Veles Komşu Ülkeler Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya Etnik Yapısı Makedon, Arnavut, Türk, Sırp, Çingene, diğer İklim Kara İklimi GSYİH (milyar Dinar) GSYİH (milyar $) GSYİH (büyüme, %) Enflasyon (Tük.fiyatları, %) İhracat (milyon $) İthalat (milyon $) Cari İşlemler Dengesi (milyon $) Döviz rezervleri (milyon $) Toplam Dış Borç (milyar $) Borç Geri Ödeme Oranı (%) Döviz Kuru (ortalama/Den/$) 2002 a 244, 0 3, 8 0, 9 2, 3 1 112 1 916 722 1, 7 13, 5 64, 35 244, 0 2003 a 253, 5 4, 7 2, 8 1, 1 1 362 2 210 897 1, 9 11, 1 54, 32 253, 5 2004 a 2005 a 2006 a 265, 3 284, 2 b 298, 9 b 5, 4 5, 8 b 6, 1 b 2, 9 3, 8 3, 1 1, 1 0, 0 3, 2 1 672 2 039 2 396 2 784 3 097 3 681 905 1 228 1 750 2, 0 2, 2 2, 4 b 9, 2 7, 5 b 12, 8 b 49, 41 49, 28 48, 80 265, 3 284, 2 b 298, 9 b Kaynak: The EIU, Country Report, Macedonia June 2007 a:Gerçekleşen b:EIU tahmini
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 1 2. GENEL EKONOMİK DURUM Makedonya, Orta ve Doğu Avrupa’yı Güney ve Güneydoğu Avrupa ile bağlayan önemli ulaşım yollarının kesiştiği bir noktada bulunan ve Dünya Bankası tanımlamalarına göre asağı­orta milli gelir seviyesinde yer alan bir ülkedir. Ülkenin bir yandan denize açılımı olmaması ve diğer yandan da ekonomisinin dışa açıklığı (dış ticaret, GSYİH’nın yüzde 90’ına tekabül etmektedir), Makedonya’nın küresel ekonomideki gelişmelere büyük ölçüde bağımlı bir şekilde hareket etmesine yol açmaktadır. Bu durumun olumlu yanları olduğu kadar, olumsuz sonuçları da olmus ve Makedonya özellikle son 10 yıl içerisinde büyük ölçüde dış kaynaklı ekonomik krizlere sıklıkla maruz kalmıştır. 2000 yılında yüzde 4.5 oranında büyümüş olan Makedonya ekonomisi, bir sonraki yıl ülkenin yasamış oldugu iç istikrarsızlıklardan son derece olumsuz bir yönde etkilenmiş, mali yapı ve ödemeler dengesi bozulmuş, reform sürecinde bir duraklama yaşanmış ve GSYİH, yüzde 4.5 oranında küçülmüştür. Buna rağmen enflasyonun kontrol altında tutulabilmesi ve döviz kurunun istikrarını koruması olumlu olarak değerlendirilmektedir. Krizin olumsuz etkileri 2002 yılında da devam etmiş ve azalan sanayi üretimi nedeniyle ekonomik büyüme sadece yüzde 0.9 oranında gerçekleşebilmiştir. İlerleyen yıllarda ise Makedon ekonomisinin hızla toparlandığı görülmektedir. İç koşulların istikrar kazanması, bölgesel ekonomilerin gelişmesi ve hizmet sektörünün güç kazanması sayesinde 2003 yılında büyüme oranı yüzde 2.8’e yükselmiştir. Bu süreç 2004 yılında da devam etmiş ve büyüme yüzde 4.1 olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılında yüzde 4.0 oranında büyüyen Makedon ekonomisinin 2006 yılında da bu çizgide devam etmesi, 2007 yılında ise hız kazanarak yüzde 4.5 seviyesine çıkması beklenmektedir. Sınai üretimdeki (özellikle demir­ çelik sektöründe) artış ve düşük faiz oranları sayesinde artan yatırımlar, büyümenin itici gücü olmaktadır. Bununla birlikte yatırım ortamının halen istenen seviyeye gelmemiş olması ve uygulanmakta olan sıkı mali ve politikalar büyümenin hızını kesen etkenler olarak görülmektedir. Bazı Bölge Ülkeleri ile Makedon Ekonomisinin Karşılaştırılması, 2006 Makedonya a Sırbistan a Slovenya a Bulgaristan Yunanistan a a GSYİH (milyar$) Kişi Başına Düşen GSYİH ($) Kb. GSYİH ($ PPP*) Enflasyon Cari İş. Den. (milyar $) % GSYİH İhracat (milyar $) İthalat (milyar $) Dış Borç (milyar $) 6,0 29,1 36,8 31,2 299,2 2 910 3 930 18 441 4 086 27 242 7 478 7 004 24 773 10 039 30 935 3,2 b 12,7 b 2,5 b 7,3 b 3,2 0,1 1,3 2,4 ­3,6 ­3,0 ­10,4 6,5 ­12,7 ­0,8 ­2,3 22,3 ­23,9 ­4,4 ­14,0 14,9 ­21,2 ­27,9 ­9,3 20,9 ­64,3 2,2 17,8 21,7 17,5 81,0 Kaynak:The EIU, Macedonia,Country Profile 2007 *Satınalmagücü Paritesine Kişibaşına Göre Milli Gelir a:EIU tahmini
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 2 b:Gerçeklşen 2.1. Ekonomi Politikası 1990 yılında Yugoslavya’nın parçalanması nedeniyle ortaya çıkan hiperenflasyondan sonra, Makedonya hükümeti sıkı mali politikalara yönelmiştir. 1995­1996 yıllarındaki stand­ by anlaşmasından sonra, IMF ülkeye üç yıllık programı kapsamında 73,7 milyon dolarlık yardım yapılmasını kararlaştırmıştır. Daha sonra ise ülkeye IMF tarafından kredilerin geri ödenmesi için 10 yıllık ödeme planı sunulmuştur. IMF’nin bu programı yapısal reformlarla birlikte özelleştirme sürecini de kapsamaktadır. Bunun yanında Makedonya’nın en büyük bankası olan Stopanska Bankası’nın satışı, önemli bir yatırımcı olan Erste Bank(Avusturya)’ın çekilmesiyle 1998 yılında gerçekleşememiştir. 2001 yılındaki güvenlik krizi de ülkedeki ekonomik aktivitelerin daralmasına neden olmuştur. Bunun sonucudna 2001 yılı sonucunda IMF’nin hedefleri gerçekleşememiş, stand­by anlaşması fes edilmiştir. IMF ile yapılan yeni anlaşma devlet harcamalarını kısıtlamaya yönelik olsa da, 2002 yılında seçim nedeniyle harcamalar artmış ve hedeften uzaklaşılmıştır. Eylül 2005’te IMF ile yapılan son anlaşma ise 75,8 milyon dolarlı kyardımı kapsamaktadır. IMF yetkilileri bu anlaşma çatısı altında 10.5 milyon doları peşin olarak vermiş ve geçmiş dönemlerde olduğu gibi anlaşmazlıkları engellemek amacıyla bazı önlemleri uygulamaya koymuştur. Son dönemde dinarın euro karşısında kuvvetlenişi ile makroekonomik istikrar ve düşük enflasyon hedeflerine büyük ölçüde ulaşılmıştır. Şimdiki anllaşma daha kuvvetli yapısal reform temelleri içermekte olup, bu reformların özellikle sağlık ve yrgı sistemlerinde yapılması öngörülmektedir. Yeni stand­by anlaşması aynı zamanda yeni işçi kanunun çıkarılmasını da Makedon hükümetinden beklemektedir. 2.2. Para Politikası 2005 yılında gelen talepler sonucunda oluşan güçlü sermaye akışı ile dinarın değeri artmakta ve Makedonya IMF ile belirlenen uluslar arası rezerv hedefine yaklaşılmaktadır. Bu gelişmeler sonucunda Makedonya Merkez Bankası sıkı para politikasından geri adım atmış ve 28 günlük faiz oranlarını geriye çekmiştir. Bu orandaki düşüş 2006 yılında halen devam etmektedir. Ancak daha fazla düşüşün ülkenin uluslar arası rezerv hedefine ve pozisyonuna zarar vereceği bilindiği için, merkez bankası faiz oranlarını sabit tutma yolunda adımlar atmaktadır. Ayrıca Merkez Bankası 2006­2007 yılları içerisinde şirketlerin dış borçlanmasını engellemek için çalışmalarını sürdürmektedir. 2.3. Ekonomik Performans 2001 yılındaki güvenlik krizinden sonra yıllık endüstriyel üretimin azalması ve ihracat sözleşmelerinin fes edilmesiyle Makedon ekonomisi yavaşlama sürecine girmiştir. Bu yıl içerisinde Reel GSYİH %4,5 oranında küçülmüştür. 2002 yılındaki endüstriyel ürün sayısındaki artış ve ihracat miktarınının artmasıyla ekonomi toparlanmaya başlamış ve %0,9 oranında büyümüştür. Bu düşük değerler nedeniyle 2003 yılında da ekonomi durağan seyre devam etmiş, yılı %2,8’lik küçük bir büyüme oranıyla kapatmıştır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 3 2004 yılının ilk çeyreğinde Devlet İstatistik Ofisi tarafıdnan yapılan araştırmaya göre yıldan yıla endüstriyel üretim oranı %26 oranında azalmıştır. Aynı dönemde ihracat değeri ve ülke içindeki elektrik tüketiminde de artış gözlenmiştir. Bu nedenle İstatistik Ofisi’nin yaptığı araştırmalar hükümet ve medya tarafıdnan dikkatlice izlenmiştir. Nisan ve Mayıs ayları içerisinde açıklan üretimdeki yüksek düşüşlere bağlı olarak, hükümet tarafından üretimi destekleyecek adımlar atılmaya başlanmıştır. Bu adımların sonunda Devlet İstatistik ofisinin öngördüğü %1’lik küçülme oranının aksine yıl sonunda ekonomide %4,1’lik bir büyüme kaydedilmiştir. Projeksiyon Özeti Reel GSYİH büyüme hızı (%) Endüstriyel üretim artış hızı (%) Tarım Enflasyon (%) Ortalama Yıl sonu İhracat (milyon dolar) İthalat (milyon dolar) Cari işlemler dengesi milyon dolar % GSYİH Dış borç (milyar dolar­ yıl sonu) Ortalama Döviz kuru Dinar:Euro Dinar:Dolar 2004 a 3,8 3,7 0,2 2005 a 2006 b 2007 b 3,1 4,0 4,2 ­2,2 6,0 6,5 0,6 0,4 0,4 0,0 1,3 2 040 3 097 3,2 3,0 2 396 3 681 2,8 2,6 2 880 4 404 2,4 2,0 3 055 4 699 ­81 ­1,4 2,2 ­24 ­0,4 2,4 c ­210 ­3,0 2,5 ­266 ­3,6 2,5 61,39 49,28 61,28 48,80 61,50 45,22 61,50 44,48 Kaynak:The EIU,Yugoslavia,Country Report Junel 2007 a: Gerçekleşen b :EIU tahmini c: EIU projeksiyonu Yugoslavya’nın parçalanmasından sonra yüksek enflasyona mağruz kalan Makedonya’da 2002­2004 yılı içerisinde enflasyon değerinin %2’lere yaklaşmasıyla, yiyecek fiyatları düşmüş, dinar dolar karşısında güçlü hale gelmiştir. 2.4. Enflasyon Gıda fiyatlarındaki düşüşün, uluslararası piyasalarda artan petrol fiyatlarını karşılaması nedeniyle Makedonya’da 2005 yılında sıfıra yakın bir oranda gerçekleşmiştir. Ancak Merkez Bankası’nın son aylarda para politikalarında daha gevşek bir uygulamaya geçmesi ve sınai üretici fiyatlarının artması nedeniyle 2006 yılında enflasyonist etkilerin söz konusu olduğu gözlemlenmektedir. Bununla birlikte tütün ürünleri ve elektrik fiyatlarına yapılan zamların da enflasyonu yukarı çekmesi beklenmektedir. 2006­2007 döneminde yıllık enflasyon oranının yüzde 2 civarında seyretmesi öngörülmektedir. Bununla birlikte Makedonya’nın tüm geçis ekonomileri arasında enflasyon açısından en kuvvetli istikrarı saglamış olan ülkelerden birisi olduğunun da altı çizilmelidir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 4 2.5. Yabancı Sermaye Makedonya’da yabancı yatırımlarla ilgili hukuki altyapı “Ticari Şirketler Kanunu” ile düzenlemektedir. Bu kanun çerçevesinde yerli ve yabancı işadamları eşit haklara sahiptir. Yabancı yatırımlar için teşvikler yatırım girdilerinin ülkeye ithalinde gümrük vergisi muafiyetini, işletmenin ilk üç yılında gelir vergisi muafiyetini ve kurumlar vergisinin yüzde 15’e sabitlenmesini kapsamaktadır. Makedonya hükümeti ülkeye yabancı yatırım çekmek amacıyla Bunardzik, Üsküp ve Gevgelija’da Serbest Ticaret Bölgeleri (STB) kurmuştur. Buna ilave üç STB’te yapım aşamasındadır. STB’de faaliyet gösteren firmalara üretim girdilerinin ithalinde gümrük vergisi muafiyeti ve gelir vergisinden 10 yıl muafiyet sağlanmaktadır. Makedonya’da yatırıma en uygun sektörler; islenmiş tekstil ve deri, ayakkabı üretimi, meyva­sebzecilik, islenmiş gıda ve paketleme, şarapcılık, tütüncülük ve sigara, turizm, metal işleme, kimyasal ve ilaç endüstrisi, binek araçları üretimi, elektrikli cihazlar, inşaat, alt yapı, bankacılık, telekom ve diğer servisler olarak sıralanmaktadır. 2005 yılı itibariyle Makedonya’daki doğrudan yabancı yatırım stoğu 1.25 milyar dolara ulaşmış durumdadır. 2005 yılında en fazla yatırım çeken sektörler 49.5 milyon dolarla hizmet sektörü, 40.4 milyon dolarla imalat sektörü ve 24 milyon dolarla kimyasal ürünler ve metalurji olmuştur. Aynı yıl içerisinde Makedonya’ya en fazla sermaye transferinde bulunan ülke ise İtalya olmuş, bu ülkeyi Rusya Federasyonu ve İsviçre izlemiştir. 2.6. Sektörler 2.6.1. Tarım Ülkenin uygun iklim şartları, gelişmiş bir tarım sektörünün oluşumuna yol açmıştır. Tarım sektörü GSYİH’nin yüzde 11.9’unu ve toplam istihdamın yüzde 24.3’ünü karşılamaktadır. Ülkede işlenilebilir toprak 1.3 milyon hektardır. 1999’da yürürlüğe giren kanun, bireylere toprak mülkiyeti hakkı tanımaktadır. Kanun uzun vadeli toprak kiralama hakkı ve işlenebilir toprak için 40 yıla, hayvancılık yapılacak toprak kullanımı için 20 yıla varan vergi muafiyetleri vermektedir. Tütün, tarım sektöründeki ihracata yönelik en önemli üründür. Yıllık üretimi ortalama 30,000 tondur. Başlıca 20 firmanın ürettigi 20,000 ton tütünün yüzde 50’si ihraç edilmektedir. 1998’den bu yana devlet desteğindeki azalmaya paralel olarak üretimde düşüs kaydedilmektedir. Hayvancılık Çiftlik Hayvanı Sayısı (1 000 baş) Sığır Domuz Koyun Kümes hayvanları Üretim Et (1 000 ton) Süt (milyon litre) 1999 270 226 1 289 3 223 2000 265 204 1 251 3 713 2001 265 189 1 285 2 750 2002 259 196 1 234 2 901 2003 265 179 1 239 2 417 26,5 240,3 27,5 260,4 26,0 248,4 27,5 250,1 29,8 244,0
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 5 Yumurta Bal (ton) Ham yün (ton) 445 1 558 1 996 452 1 087 1 920 395 982 1 917 345 853 1 914 283 1026 2 003 Kaynak:The EIU, Macedonia, Country Profile 2006 Gıda Sektörü Makedonya’da gıda sektörünün geliştirilmesi, ülke ekonomisi için büyük önem taşımaktadır. Ülkede yılda 25,000 ton işlenmis meyva ve 30,000 işlenmis sebze üretilmektedir. Bu üretimin yüzde 90’ı ihracata yöneliktir. Hedef pazarlar AB ve komşu ülkelerdir. Sebze ve meyva üreten başlıca firmalar PTP Makedonija (Negotina), ZIK Vinojug DOO Zora (Gevgelija), ZIK Strumica DOO Moska Pijade (Strumica), Vitaminka (Prilep) olarak sıralanmaktadır. Değirmencilik ve fırıncılık alanında 15 devlet firması ve 150 özel firma çalışmaktadır. 12 büyük ve 250 küçük özel tesiste yılda ortalama 46,000 ton şeker ve 38,000 ton şekerli mamüller üretilmektedir. Bu üretimin yüzde 50'si ihraç edilmektedir. Şeker ve şekerli mamüllerin üretiminde baslıca firmalar Evrapa (Üsküp), Kras Progres (Bitola), Agroplod (Resen), Jadran’dır (Negotina). Ülkede yılda üretilen 230,000 ton şarabın 100,000­120,000 tonluk kısmı Almanya, İngiltere, İsveç, Japonya, Kanada, ABD, Fransa’ya ihraç edilmektedir. Ülkenin kuzey bölümü kırmızı şarap, sıcak güney bölümü ise beyaz sarap için uygun koşullara sahiptir. Yıllık bira üretimi 1,800,000 hektolitredir. Üsküp, Prilep ve Bitola'da bira fabrikaları bulunmaktadır. Dünya Bankası kredisini alma ön koşulu olan zarar eden kuruluşların özelleştirilmesi çerçevesinde Bitola’da bulunan Bitola Brewery firması Ocak 2000’de Kenri GmbH (İsviçre) tarafından 51,000 Dolar’a satın alınmıştır. Kenri kurumun 2.4 milyon Dolar tutarındaki borcunu da ödemeyi kabul etmiştir ve mevcut personelin istihdamını devam ettirmektedir. Kenri yeni Alman teknolojisi ile üretime başlayarak komşu ülkelere ve ABD’ye ihraç etmeyi planlamaktadır. Skopje Brewery firması Heineken (Hollanda) ve Hellenic Bottling (Yunanistan) ortak yatşrşmşyla ülkede etkili bir bira üretim fabrikası konuma getirilmektedir. Alkollü içecek üreten başlıca firmalar VV Tikves (Kavadarci), VV Povardarie (Negotina), VV Lozar (Veles), VV Vinojug (Gevgelija), alkolsüz içecek üreten firmalar ise Pivara (Üsküp, Bitola, Prilep) ve Inospektor (Üsküp) olarak sıralanmaktadır. 2.6.2.Madencilik Yeraltı kaynakları açısından oldukça zengin olan Makedonya’da kursun­çinko (Zletovo, Sasa ve Toranica’da), bakır (Bucim’de), demir mineralleri, manganez, nikel, krom, altın, titanyum ve uranyum bulunmaktadır. Özellikle kurşun ve çinko üreten tesislerin ivedilikle yenilenmesi gerekmektedir. Madencilik, GSYİH’ye yüzde 3 oranında katkıda bulunmaktadır. Üretimin yüzde 70’i AB ülkelerine ve ABD’ye ihraç edilmektedir. Metalurji ise GSYİH’ye yüzde 5.4 ve ülkenin toplam ihracatına yüzde 2.37 oranında katkıda bulunmaktadır. Madencilik ve metalurji sektörü halen kapasitesinin altında çalışmaktadır. Sektördeki firmaların teknolojisinin yenilenmesi ve enerji tasarrufu sağlayacak teknolojilere geçiş düşünülmektedir. Mevcut fabrikalar arasında en önemlileri şunlardır: ­ Üsküp Demir­Çelik Fabrikası [1.2 milyon ton sıcak ve soğuk haddelenmiş çelik] ­ HEK Yugohrom (Jegunovce) [80.000 ton çelik alaşımlar] – özelleştirildi ­ FZC 11 Oktomvri (Kumanova) [200.000 ton çelik üretimi] ­ özelleştirildi ­ Jenimak (Kavadarci) [14.500 ton ferro­nikel üretimi] ­ özelleştirildi
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 6 Maden Üretimi (1 000 ton) Kurşun­Çinko Çinko Karışımları Kurşun Karışımları Bakır 1999 718,3 10,2 12,3 3 411 2000 813 12,2 16,2 3 801 2001 571,8 6,3 9,7 25,0 2002 245,8 2,1 3,5 22,6 2003 21,1 n/a 2,6 2,9 Kaynak:The EIU, Macedonia, Country Profile 2006 n/a:Veri elde edilemiyor 2.8.3. İmalat Sırbistan’a karşı uygulanan BM yaptırımları ve Yunan ambargosu ile birlikte eski Yugoslavya, Doğu– Orta Avrupa ve eski Sovyetler Birliği’nde yer alan geleneksel tedarikçilerin ve pazarların kaybedilmesi Makedonya’daki imalat sanayii üzerinde yıkıcı bir etki yaratmıştır. Bu etkiler halen hissedilmektedir. Madencilik ve İnşaat hariç olmak üzere, imalat sanayiinde 2004 yılı sonu itibarıyla 83 000 işçi istihdam edilmektedir ve 2001 yılına göre işçi sayısında %17 oranında azalma vardır. Devlet İstatistik Kurumu Kayıtlarına gore sektördeki istihdam 2005 yılında %4,3 oranında azalmıştır. İmalat sanayiinde üretim miktarı bağımsızlığın kazanıldığı 1996 yılından itibaren düşüş göstermiş, 2000 yılı sonundan itibaren Makedonya’nın sınır komşusu Kosova’daki talep artışına parallel olarak hızlı yükselme gözlenmiştir. 2001 yılı, ülkede yaşanan güvenlik krizi ile üretim ve yatırım planlarının askıya alınması ile imalat sektörü için kötü bir yıl olmuştur. 2004 yılında madencilik ve metal işleme sektörlerindeki düşüşle beraber üretim azalmış, 2005 yılında ise üretimde %7 oranında artış gözlenmiştir. 2.8.4. İnşaat Makedonya’da 1998­1999 döneminde Treska Hidroelektrik Santrali, Demirkapı­Gevgelija otoyolu inşaatı ve diğer altyapı projelerinin etkisiyle inşaat sektörü ivme kazanmıştır. 1999 yılında hükümet Kosova bölgesini de kapsayan ucuz konut projesini baslatarak sektöre katkıda bulunmuştur. Firmalar Ortadoğu, Almanya, Doğu Avrupa, Rusya ve eski Yugoslav Cumhuriyetleri’nde projelerde görev almaktadır. İnşaat malzemesi üretimi için hammaddeler ülkede mevcuttur. Strumitsa'da kalsiyum karbonat, Kriva Palanka'da betonit, Bitola'da kuartz yatakları bulunmaktadır. Cementarnica Usja ülkenin tek çimento fabrikası Titan Cement (Yunanistan) tarafından satın alınmıştır. Ülkede seramik sanayi de oldukça gelişmiştir. Radikal (Debar) adlı fabrikada yıllık 16,000 ton ham alçı ve 450,000 ton pişirilmis alçı üretilmekte, Vosje (Üsküp) adlı fabrikada da yıllık 1 milyon ton portland çimentosu üretilmektedir. 2.8.5. Bankacılık­Finans Bankacılık sektörünün temeli Mayıs 1993'te kabul edilen Bankacılık Kanunu’dur. Banka kuruluş lisansı Merkez Bankası tarafından verilmektedir ve zorunlu kuruluş sermayesi ticari bankalar için 7 milyon Euro, tasarruf bankaları için 300 bin Euro’dur. Uluslararası ödeme ve kredi işlemleri yapan bankalar için ise en az 21 milyon Mark değerinde sermayeye sahip olma şartı aranmaktadır. Makedonya'da 7’si yabancı sermayeli 21 banka faaliyet göstermektedir. Bankacılık sistemi Dünya Bankası tarafýndan verilen 85 milyon Dolar’lık kredi çerçevesinde yenilenmektedir. Ayrıca EBRD tarafından da sistemi yenilemeye yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Bu çerçevede, ülkenin önde gelen bankalarından Stopanska Banka’nın özelleştirmesi
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 7 tamamlanmış ve yüzde 65’i Yunanistan Ulusal Bankası, yüzde 10’u EBRD, yüzde 10’u IFC tarafından toplam 87 milyon Dolar’a alınmıştır. Komercijalna Banka, Makedonska Banka, Kreditna (Alpha Credit Bank of Greece­Yunanistan tarafından alınmıştır) ve Tutunska Banka (Nova Ljubljanska banka of Slovenia) diğer büyük bankalardır. T.C.Ziraat Bankası’nın da Üsküp’te bir şubesi faaliyet göstermektedir. 2.8.6. Turizm (1 000) Yerli turist Yabancı turist Toplam Kalınan gece sayısı Yabancıların konakladığı gece sayısı 2002 319 123 442 2003 325 158 483 2004 300 165 465 2005 n/a n/a 510 2006 n/a n/a 499 1 850 275 2 007 346 1 865 361 1 970 n/a 1 917 n/a Kaynak:The EIU, Macedonia, Country Profile 2007 n/a:Veri yok Makedonya’daki otellerin 80,000’den fazla yatak kapasitesi mevcuttur. Sektördeki özelleştirmenin yavaş ilerlemesi ve iç istikrarsızlıklar sebebiyle bu alandaki mevcut potansiyel değerlendirilememektedir. Ülkenin en önemli turizm merkezi Ohri, Prespa ve Dojran gölleridir. Aynı zamanda ülkede bir çok termal su kaynağı ve dağ turizmi açısından uygun olanaklar bulunmaktadır. Ülkede 2000 metrenin üzerinde yüksekliğe sahip 14 dağ bulunması, kış turizmi olanaklarını artırmaktadır. Uzun süre kar bulunan bu merkezlerde kayak pistleri oldukça büyüktür. Eski Yugoslav cumhuriyeti ülkelerinin yanısıra Alman ve İtalyan turistlerin yoğun ilgi gösterdiği gözlenmektedir. Popova Sapka, Mavrovo, Pelister, Galicica ve Osogova kış turizm merkezlerinde yol, kayak pistleri, teleferik gibi alt yapı yenilenmesini takiben, bu merkezler bütün Avrupa'dan turist çekmeye başlamıstır. Güney Koreli firma DAEWOO Corp. Üsküp'te 50 milyon dolar tutarında bir otel inşa etmektedir. 3. KAYNAKLAR VE ALTYAPI 3.1. Nüfus Yapısı 2002 sayımına göre, Makedonya nüfusu 2 022 547 kişidir. Bu sayı 1994 nüfus sayımında ortaya çıkan rakamdan 77 000, diğer bir deyişle %2,8 daha fazladır. Bu artış ülkenin son yıllarda fazlaca göç almasıyla açıklanmaktadır. 2002 sayımı nüfusta 2001 yılında gore %0,6’lık bir düşüşün olduğunu gözler önüne sermektedir. Ayrıca doğum oranı 1998 yılında 1000 kişi içerisinde 14,6 iken, bu rakam 2003 ylıdna 13,3’e düşmüştür. Aynı period içerisinde çlüm oranında ise 8,4’ten 8,9’a bir artış gözlenktedir. Bunun nedeni ise 1990 sonrası sağlık sektöründe ortaya çıkan kalite düşüklüğüdür. Yaşam standartları son zamanlarda yükselmeye başladıysa da, 1990 öncesi düzey yakalanamamaktadır. Nüfus (1000 kişi) Yaş Grupları 1999 2000 2001 2002 2003 2004
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 8 0­9 10­19 20­29 30­39 40­49 50­59 60+ Bilinmeyen Toplam % değişim 296 332 317 300 280 204 286 3 2 017 0,48 289 329 320 300 284 209 292 2 2 026 0,46 283 327 323 300 288 214 297 2 2 034 0,39 269 327 315 298 290 221 300 1 2 020 ­0,7 262 324 318 299 290 228 305 1 2 027 0,3 255 321 321 299 291 236 309 1 2 032 0,3 Kaynak:The EIU, Macedonia, Country Profile 2007 Dünya Bankası rakamlarına göre, 1999 yılında nüfusun %62’si kentsel alanlarda yaşamaktaydı. Başkent olan Üsküp’de özellikle bir yoğunlaşma söz konusudur ve burada Makedonların %23’ü yaşamaktadır. 2005 yılında ülkede 545 253 kişi istihdam edilmişken, 1990 yılında bu rakam 507 324’tür. 2003 ve 2004 yılları arasında, endüstri ve madencilik sektörlerindeki istihdam 106 717 kişiden 101 495 kişiye düşmüştür; ve tarım, balıkçılık ve ormancılıkta istihdamın 11 253 kişiden 10 600 kişiye kadar azaldığı görülmektedir. Diğer taraftan “ekonomik olmayan” sektörlerde (eğitim, sağlık hizmetleri ve kamu hizmetleri) istihdam çok daha az değişmiş ve bu alanlardaki istihdam 2003 yılında 72 747 kişi iken 2004 yılında 72 151 olmuştur. Hükümetin işgücü araştırmasına göre, 1999 yılında toplam istihdamın %33’ü 35–44 yaşları arasındadır. İşsizlik, işgücüne yeni katılanlar ve yaşı 20–29 arasında olanlarda en yüksek düzeydedir ve bunlar toplam işsizlerin %43,4’ünü oluşturmaktadır Sayımlara Göre Etnik Dağılım (1000 kişi) Makedon Arnavut Türk Çingene Sırp Boşnak Vlah Diğer Toplam a 1994 1 296 441 78 44 40 n/a 9 38 1 946 % 66,6 22,7 4,0 2,2 2,1 n/a 0,4 2,0 100,0 2002 1 297 509 77 53 35 17 9 20 2 022 % 64,2 25,2 3,9 2,7 1,8 0,8 0,5 1,0 100 Kaynak:The EIU, Macedonia, Country Profile 2006 a: Son sonuçlar n/a: belirlenememiş 2002 nüfus sayımına göre Slav dili konuşan Makedonlar nüfusun % 64,2’sini ve Arnavutlar % 25,2’sini oluşturmaktadırlar. Makedonların sayısının 1998 nüfus sayımıyla aynı olmasına rağmen, Arnavut nüfusundaki artış, ülkedeki Makedon nüfusunu %2 oranında geriye çekmiştir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 9 En büyük iki dini grup toplam nüfusun yaklaşık %67’si ile Ortodoks Hıristiyanlar ve %30’u ile Müslümanlardır. Çoğu etnik Makedon Doğu Ortodoks Hıristiyanıdır. 1967 yılına dek kendi kendini idare eden bir Makedon Ortodoks kilisesi bulunmakla beraber, bu kilise Sırp kilisesi ve tüm kiliselerin kabul ettiği Doğu Ortodoksluğun dünyadaki lideri olan patrik tarafından kabul edilmemekteydi. Osmanlı döneminde ataları Müslümanlığa geçen Makedonlar Pomaklar veya Torbeşler olarak bilinmektedir. Arnavut azınlıkta Sünni Müslümanlar çoğunluktadır. 3.2. Doğal Kaynaklar ve Çevre Makedonya, Balkanlardaki en küçük ülkedir ve batısındaki Arnavutluk’tan bir miktar daha küçük, Bulgaristan ve Yunanistan’ın ise dörtte birinden daha küçüktür. Avrupa anakarasında yalnızca Lüksembourg, Liechtenstein ve Slovenya bu ülkeden daha küçüktür. Ülkenin büyük bölümü, özellikle de batı yarısı dağlıktır ve bu bölgelere ulaşım yoktur. Toplam alanın yalnızca %19,1’i ova olarak %1,9’u da su yüzeyi olarak sınıflandırılmaktadır. Makedonya’daki en yüksek dağ olan Golem Korab’ın yüksekliği 2 746 metredir. Dorukları 2 500 metrenin üzerinde olan altı dağ daha vardır. Ülkede sıklıkla küçük depremler meydana gelmektedir, bununla birlikte, Üsküp’ün büyük bölümünü yerle bir eden 1963 depreminden bu yana herhangi bir büyük hasar olmamıştır. Vardar nehri Üsküp’ün kuzeybatısından başlayıp güneydoğusuna, Yunan sınırına doğru akar ve Selanik’de denize ulaşır. İklim karasaldır. Yazları uzun ve sıcak kışları kısa ve soğuktur. Ülkede yaz turizmi için uygun çok sayıda göl bulunmaktadır. Bunların en popüler olanı Arnavutluk’la olan güneybatı sınırında yer alan Ohrid gölüdür. Ohrid tarihsel bir öneme sahiptir. Balkanlardaki ilk üniversite 11’inci yüzyılda bu bölge yakınında kurulmuştur ve bu alan zengin bir bitki ve vahşi yaşam çeşitliliğine sahip olup, bunlar arasında ünlü Ohrid alabalığı da bulunmaktadır. Göl, Makedonya’nın yakın zamandaki çok sayıda çevresel temizlik girişiminin odak noktası olmuştur. Bununla birlikte, ülkenin geriye kalan bölümünde, çevrenin korunması ile ilgili yapılan uygulamalar istikrarlı olmamıştır. Bunun en büyük nedeni finansman eksikliğidir. 3.3. Ulaşım Makedonya'dan geçen en önemli ulaşım bağlantısı olan Orta Avrupa­Selanik demiryolunun Yunanistan'ın koyduğu ambargo sonucunda uzun bir süre kullanılmaz hale gelmesi, Makedonya'yı dış ekonomik ilişkilerini Arnavutluk (Durres Limanı) ve Bulgaristan (Burgaz limanı) üzerinden yürütmeye zorlamıştır. Bunun sonucunda her iki ülkeyle karayolu ve demiryolu bağlantılarının iyilşstirilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Bugün ülkedeki demiryollarının uzunlugu 700 km, karayollarının uzunlugu ise 12,522 kilometredir. Ülke, Güneydogu Avrupa Bölgesinde önemli iki koridorun kesişme noktasında yer almaktadır. Bölgenin Avrupa’ya entegrasyonu açısından önem taşıyan 8. Koridor (E­65 Dogu­Batı otoyolu Durres,Tiran, Üsküp, Sofya, Varna, Karadeniz kıyı şeridi) ve 10. Koridor’un (E­75 Güney­Dogu­Kuzey otoyolu Selanik, Üsküp, Belgrad, Zagreb, Münih) Makedonya’da yer alan bölümlerinin inşası için Avrupa Yatırım Bankası, Dünya Bankası ve AB kredi sağlamıştır. Avrupa Yatırım Bankası protokolüne uygun olarak AB’nin 70 milyon Euro sağladığı Gratsko­Demirkapı otoyol inşası tamamlanmıştır. Projenin
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 10 finansmanında Dünya Bankası ulastırma kredisi ve AB fonlarından Phare programı çerçevesinde 141.5 milyon Euro’luk katkı sağlamıştır. Avrupa Yatırım Bankası, Demirkapı­Gevgelija otoyolunu ve bu otoyolun Üsküp’e bağlantısını finanse etmek için projelendirme çalışmalarını sürdürmektedir. Ayrıca E­75 otoyolunun Üsküp’e bağlantısı için Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Yunanistan ve Tayvan katkıda bulunmak üzere çalışmalarını sürdürmektedir. Üsküp ve Ohri havaalanlarının yetersiz kapasitesi büyük uçaklara hizmet verilmesine izin vermemektedir. Her iki havaalanının da yenilenmesine yönelik çalışmalar devam etmektedir. Bu çalışmalar için hükümet Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ile temas halindedir. Bu iki havaalanının yanısıra Bitola ve Strumica’da havaalanı inşası hükümetin uzun vadeli projeleri arasında yer almaktadır. 3.4. Telekomünikasyon Uluslar arası Telekominikasyon Birliği’nin yaptığı araştırmaya göre 2004 yılında Makedonya’da 525 000 sabit telefon saptanmıştır. Bir başka deyişle, ülkede 100 kişiye 25,2 sabit telefon düşmektedir. B urakam mobil telefon sektörünün gelişmesi nedeniyle 2003 yılına gore oldukça düşük seviyededir. Ocak 2001’de hükümet ülkenin ana telefon şebekesi Maktel’in%51’ini Magyar Telekom’a satmıştır. Bu satışla devletin kasasına 343,3 milyon Euro girmiş ve ülke tarihindeki en büyük özelleştirmeyi gerçekleştirmiştir. AB ise üyelik görüşmeleri sürecinde Makedonya’nın sabit telefon şebekesini liberalleştirmesini öne sürmekte ve ülke bu konuda IMF ile çalışmalara devam etmektedir. Bu kapsamda IMF ile 3 yıllık bir anlaşma imzalanmıştır. Önceki hükümet ise 2001 yılının kasım ayında GSM lisansını 25 milyon dolara OTE adında bir Yunan firmasına satmıştır. Ancak satışa rağmen aksaklıklar nedeniyle bu servis 2003 tılıdnan once faaliyete geçememiştir. Maktel’in Mobil Telefon desteği sektörün %70’ine hakim olup, 875 000 tüketiciye hizmet vermektedir. 3.5. Enerji Makedonya’nın kömür rezervleri oldukça zengindir. Ancak mevcut kömür düşük kalitedir ve metal işlemede kullanılan kok kömürü ve antrasit ithal edilmektedir. Diger yandan 221 km’lik Selanik­Üsküp petrol boru hattı projesi 1999’da baslatılmış ve Hellenic Petroleum tarafından gerçeklestirilen projeye EBRD (Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası) kaynak sağlamıştır. Boru hattının 2.5 milyon ham petrol taşıası ve petrolün taşınacağı Okta rafinerisinin Sırbistan ile Bulgaristan’a petrol satışı yapması beklenmektedir. 910 km’lik AMBO projesi ise Burgaz limanı, Makedonya ve Arnavutluk’un Vlore limanı hattını inşa ederek Kafkaslar’daki petrolün Avrupa’ya nakledilemesini hedeflemektedir. 1.2 milyar dolarlık projenin inşasına 2005 yılında başlanmıştır. Hidroelektrik santrallerin enerji üretimine katkısı sebebiyle, mevcut santrallerin yenilenmesi ve yenilerinin inşasınşn karar mekanizması olan Makedonya Elektrik Kurumu’nun özelleştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Vardar Vadisi’nde kurulması öngörülen barajlarýn yanısıra, Mala nehrinin Üsküp­Debar­Ohri sehirleri sınırları içinde kalan bölümünde Bsohkov Most Hidroelektrik santralinin inşası hedeflenmektedir. Ayrıca Vrutok,
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 11 Raven, Vrben, Globacica, Tikves, Shpilje hidroelektrik santrallerinin yenilenmesini içeren projeye Dünya Bankası 25 milyon Dolar tutarında kredi sağlamaktadır. Enerji nakil hatlarının inşası Makedonya içinde enerji alt yapısının güçlendirilmesinde önem taşımaktadır. Bu projelerin hazırlık çalışmaları sürmektedir. 4. DIŞ TİCARET Makedonya Dış Ticaret Değerleri (milyon $) Yıllar İhracat İthalat Denge Hacim 2001 1 153 1 574 421 2727 2002 1 112 1 916 804 3028 2003 1 362 2 210 848 3572 2004 1 672 2 784 1112 4456 2005 2 039 3 096 1057 5135 2006 2 386 3 681 1 295 6 067 Kaynak:The EIU, Macedonia, Country Report June 2007 2002 yılında ihracat 2001 yılına göre %3,7 düşüş göstererek 1,1 milyar Dolara gerilemiş ve ithalat yüksek uluslararası petrol fiyatlarının etkisiyle %16 artış gösterip 1,83 milyar Dolara ulaşmıştır. 2003 yılında dış ticaret açığı 852 milyon Dolara kadar yükselmiştir. 2004 yılında ihracatın ithalat değerinin gerisinde kalrak 1,6 milyar Dolara yükselmesi ve ithalatın 2,7 milyar Dolara çıkması sonucunda ticaret açığı büyüyerek 1 milyar Dolara ulaşmıştır. Başlıca Ürünler İtibarıyla Makedonya’nın Dış Ticareti (2005) İhracat ( Fob) Milyon dolar ithalat (Cif) Yiyecek ve Canlı Hayvanlar Tütün Ham maddeler (yakıt dışında) Mineral Yakıtlar Hayvansal ve Bitkisel Yağlar Kimyasallar Endüstriyel Ürünler Demir Çelik Tekstil Makinalar Manifatura mallar(tüketiciye yönelilk) Giyecek Metaller(Demir Dışında) Diğer Toplam 167,2 Yiyecek ve Canlı Hayvanlar 163,1 Tütün 67,8 Ham maddeler (yakıt dışında) 163,6 Mineral Yakıtlar 2,9 Hayvansal ve Bitkisel Yağlar 90,7 Kimyasallar 682,5 Endüstriyel Ürünler 535,2 Demir Çelik 50,3 Makinalar 109,9 Karayolu Taşıtları 589,9 Endüstriyel Makinalar 498,0 Manifatura mallar(tüketiciye yönelilk) 5,2 Diğer 4,5 Toplam 2 041 Milyon dolar 343,2 31,1 106,7 618,4 30,0 333,9 947,6 288,4 563,0 158,3 62,1 252,0 4,2 3 228 Kaynak:The EIU, Macedonia ,Country Profile 2006 2005 yılında, endüstriyel ürünler 682,5 milyon Dolar ile lider ihracat malları haline gelmiştir. Diğer taraftan demir önemli ihracat kalemi olmuştur. Bu ürünlerin ihracat değeri 1,2 milyar
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 12 Dolardır. Diğer başlıca ihracat ürünleri arasında mineral yakıtlar ve tütün yer almaktadır. İthalatta ise önemli ürünler 2005 yılında yiyecek ve canlı hayvannlar, makinalar ve endüstriyel ürünler olmuştur. Sırbistan geleneksel olarak Makedonya’nın en büyük ticaret ortağı olmuştur. Ekim 2000’de Yugoslavya’daki rejim değişikliğinin ardından ihracatta gerçekleşen %31’lik artış Makedonya’nın Sırbistan pazarına dönüşünü yansıtmaktadır. 2000 yılının ilk yarısından bu yana, Sırbistan, Makedonya’nın en büyük ihracat pazarı olarak Almanya’nın yerini almıştır. İthalatta Ürün Grupları (milyon dolar) Gıda ve Canlı Hayvan İçecek ­ Tütün Petrol dışı Hammaddeler Mineral Yağ ve Yakıtlar Hayvansal ve Bitkisel Yağlar Kimyasallar Sanayi Ürünleri Demir ve Çelik Makine ve Ulaşım Ekipmanları Taşıt Araçları Özel Sanayi Makineleri Tüketici Ürünleri Diğer Toplam 2002 246, 5 18, 0 50, 1 263, 2 19, 9 211, 7 264, 8 44, 6 408, 0 131, 0 53, 5 113, 3 399, 7 1 995 2003 271, 2 24, 2 60, 0 323, 1 24, 5 254, 9 333, 2 76, 0 434, 3 102, 0 49, 6 128, 7 452, 3 2 306 2004 337, 5 28, 0 77, 4 397, 8 52, 9 281, 0 740, 8 298, 7 504, 5 184, 5 61, 8 171, 9 339, 8 2 931 2005 343, 2 31, 1 106, 7 618, 4 30, 0 333, 9 947, 6 288, 4 563, 0 158, 3 62, 1 252, 0 2, 1 3 228 2006 369, 0 32, 1 133, 6 760, 1 30, 7 365, 3 1 118, 8 371, 9 688, 6 203, 2 87, 4 260, 9 3, 6 3 762 Kaynak:EIU­Economist Intelligence Unit, Macedonia, Country Profile 2007 Diğer taraftan ülkenin AB ile ticareti 2000 yılında artmaya başlamıştır. Bu durumun AB’nin batı Balkanlar için ticari tercihlerinin genişlemesinin ve Kasım 2000’de Makedonya ile bir Stabilizasyon ve Birlik Anlaşmasının (SAA) imzalanmasının bir sonucu olarak devam etmektedir. 2002 yılında AB ülkelerinin Makedonya’nın ihracatındaki payı %50,7 ve ithalatındaki payı %45,3’dir. Başlıca Ticari Partnerleri 2002 İhracat Sırbistan ve Karadağ Almanya Yunanistan İtalya Bulgaristan AB İthalat Rusya Almanya 2003 2004 2005 2006 22,1 21,0 10,5 7,3 2,0 50,8 20,0 20,4 13,2 7,0 1,9 54,7 20,7 18,8 13,6 8,0 3,1 56,4 22,5 17,8 15,3 8,3 3,7 53,1 23,2 15,6 15,0 9,9 5,4 55,2 6,3 14,3 7,7 13,2 8,6 12,5 13,2 10,4 15,1 9,8
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 13 Yunanistan Sırbistan ve Karadağ Bulgaristan AB 11,9 9,3 6,4 45,3 13,0 9,2 6,5 43,7 9,6 8,3 7,2 47,2 9,2 8,2 7,3 45,5 8,5 7,5 6,6 43,9 Kaynak:EIU­Economist Intelligence Unit, Macedonia, Country Profile 2007 Makedonya 4 Nisan 2003’te Dünya Ticaret Örgütüne katılmıştır. Anlaşmayla hammaddeler, aramallar ve bilgisayarlar gümrük vergisinden muaf olabilecektir. Ayrıca tarım ürünlerinde de vergi oranları %80 den %20­65 oranlarına çekilmiştir. Makedonya halihazırda Sırbistan ve Karadağ, Bulgaristan, Türkiye, Hırvatistan, Slovenya,Ukrayna, Avrupa Serbest Ticaret Alanı (EFTA) ve AB ile serbest ticaret anlaşmalarına sahiptir. Makedonya 2002­2003 yılları arasında Arnavutluk, Bosna Hersek ve Romanya ile çeşitli ticari anlaşmalar imzalamıştır. 5. MAKEDONYA İLE TÜRKİYE ARASINDAKİ EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLER 5.1. İkili Ticaret Türkiye­Makedonya Dış Ticaret Değerleri ($) Yıllar İthalat İhracat Denge Hacim 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 10 469 981 9 114 667 14 913 715 27 341 888 51 935 431 52 080 296 55 944 859 107 765 120 89 815 709 101 316 280 122 715 302 149 330 266 162 475 590 172 555 095 97 295 139 80 701 042 86 402 565 95 373 414 97 394 835 110 395 294 116 610 236 118 235 101 98 930 376 116 229 995 150 057 190 201 265 697 214 555 886 228 499 954 Kaynak:DTM Makedonya’ya olan ihracatımız son beş yılda 2001 yılı dışında artış gösterirken bu ülkeden ithalatımızda ise 2001 yılından sonraki yıllarda artış gözlenmiştir. 2002 yılında iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi 115 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. 2005 yılı ihracatımız 162,1 milyon dolar olarak gerçekleşirken, 2004 yılı ihracat rakamına göre %8,7’lik bir artış kaydedilmiştir. Ithalatımız ise 2005 yılında 2004 yılına benzer oranda gerçekleşmiş 51 milyon dolar seviyesinde kalmıştır. 2006 yılında ihracatımız %5,8 oranında artış göstermiş ve iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi 228,5 milyon dolara yükselmiştir. İhracatta Önem Arz Eden Ürün Grupları (dolar) GTİP Ürün adı 84 Kazan;makina ve cihazlar,aletler,parçaları © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 2005 8 291 590 2006 10 830 111
14 52 39 19 57 Pamuk Plastik ve plastikten mamul eşya Esasını hububat,un,nişasta,süt teşkil eden müstahzarlar Halılar ve diğer dokumaya elverişli maddeden yer kaplamaları 08 Yenilen meyvalar,kabuklu yemişler,turunçgil ve kavun kabuğu 73 Demir veya çelikten eşya 85 Elektrikli makina ve cihazlar,aksam ve parçaları 94 Mobilyalar,aydınlatma,reklam lambaları,prefabrik yapılar 87 Motorlu kara taşıtları,traktör,bisiklet,motosiklet ve diğer 61 Örme giyim eşyası ve aksesuarları 76 Aluminyum ve aluminyum eşya 48 Kağıt ve karton;kağıt hamurundan kağıt ve kartondan eşya 20 Sebze,meyva,bitki parçaları,sert kabuklu yemiş konserveleri 18 Kakao ve kakao müstahzarları Kaynak:DTM 6 671 637 8 063 515 9 631 322 8 464 951 10 730 552 10 485 661 9 267 793 8 471 978 8 743 133 8 034 704 7 641 684 7 269 320 6 945 102 3 224 393 2 724 246 4 030 479 6 708 771 4 433 133 5 134 062 7 465 707 7 412 516 7 366 442 7 099 106 6 787 612 5 349 492 4 955 353 4 420 044 4 083 380 İthalatta Önem Arz Eden Ürün Grupları (dolar) GTİP Ürün adı 72 69 41 26 52 85 21 60 84 62 86 73 39 87 79 2005 Demir ve çelik Seramik mamulleri Ham postlar,deriler (kürkler hariç) ve köseleler Metal cevherleri,cüruf ve kül Pamuk Elektrikli makina ve cihazlar,aksam ve parçaları Yenilen çeşitli gıda müstahzarları Örme eşya Kazan;makina ve cihazlar,aletler,parçaları Örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarları Demiryolu ulaşım araçları vb,aksam ve parçaları Demir veya çelikten eşya Plastik ve plastikten mamul eşya Motorlu kara taşıtları,traktör,bisiklet Çinko ve çinkodan eşya 35 780 420 484 933 4 385 925 304 733 2 275 117 573 448 1 679 440 389 756 70 160 424 160 658 406 76 512 87 263 95 895 62 871 2006 37 057 072 4 294 003 3 100 377 2 963 059 1 802 034 830 387 792 038 528 339 523 924 430 499 417 474 414 697 379 885 335 305 304 906 Kaynak:DTM 5.2. Türkiye ve Makedonya Arasındaki Mevcut Anlaşma ve Protokoller “Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması” 17 Mart 1994 tarihinde Ankara'da imzalanmış ve 3 Nisan 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir. “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması” 16.6.1995 tarihinde Ankara’da imzalanmıştır. Sözkonusu Anlaşma 28.11.1996 tarihinde yürürlüğe girmiş olup, vergilendirmeye ilişkin hükümleri 1.1.1997 tarihinden itibaren uygulanmaya başlanmıştır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 15 “Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması” 14 Temmuz 1995 tarihinde imzalanmış, 27 Ekim 1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye­Makedonya Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) I. Dönem Toplantısı 26­29 Ağustos 1996 tarihlerinde Ankara ve İzmir'de yapılmış olup, KEK II. Dönem Toplantısı 9­12 Mart 1998 tarihleri arasýnda Üsküp’te gerçekleştirilmiştir. KEK III. Dönem Toplantısı ise 3­ 4 Temmuz 2002 tarihleri arasında Ankara’da gerçekleştirilmiştir. KEK IV. Dönem Toplantısı 26­29 Nisan 2005 tarihleri arasında Üsküp’te gerçekleştirilmiştir. 5.3. Türkiye­ Makedonya Serbest Ticaret Anlaşması Türkiye ile Makedonya arasındaki Serbest Ticaret Anlaşması, 7 Eylül 1999 tarihinde imzalanmıştır. 25 Temmuz 2000 tarihli, 24120 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ve 1 Eylül 2000 tarihinden itibaren yürürlüğe giren sözkonusu Anlaşma ile birlikte Türk ihracatçıları da Makedonya’da AB ülkelerinin sahip olduğu tercihli rejimden faydalanmaktadır. Sözkonusu Anlaşma uyarınca, tarafların, GATT 1994 ve Dünya Ticaret Örgütü (WTO) hükümlerine uygun olarak en geç 1 Ocak 2008 yılında sona erecek bir geçiş dönemi sonunda bir Serbest Ticaret Alanı oluşturmaları öngörülmektedir. Anlaşmanın yürürlüğe girmesi ile her iki taraf da hassas ürünler dışında sanayi ürünlerinde yürürlükte olan gümrük vergileri ve eş etkili vergilerini kaldırmıştır. Hassas ürün listelerine ilişkin olarak, her iki ülke karşı taraf menşeli ürünlere uyguladığı gümrük vergilerini aşağıdaki takvime göre aşamalı olarak kaldıracaktır. Buna göre bir kısım ürünlerde Türkiye menşeli ürünlere uygulanan vergiler; Anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarih itibariyle temel vergilerin %80’ine, 1 Ocak 2000’de temel vergilerin %60’ına, 1 Ocak 2001’de temel vergilerin %40’ına 1 Ocak 2002’de temel vergilerin %20’sine indirilmiştir. 1 Ocak 2003’de tamamen sıfırlanmıştır. Diğer Türkiye menşeli ürünler için gümrük vergisi, Anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarih itibariyle temel vergilerin %90’ına indirilmiş, 1 Ocak 2007’de temel vergilerin %30’una indirilecek, ve 1 Ocak 2008’de tamamen sıfırlanacaktır. 6. PAZAR İLE İLGİLİ BİLGİLER 6.1. Dış Ticaret Mevzuatı Ülkede dış ticaret işlemleri Dış Ticaret Faaliyetlerine Dair Kanun ile düzenlenmiştir. Malların ithalatı ve ihracatı dış ticaret ile iştigal etmek amacıyla tescil edilmiş tüzel kişilerin vereceği gümrük beyannamesine dayalı olarak yapılır. İthalat yapılırken ithalatçı, ithalat işlemine ilişkin finansman koşulları, kaynak ve araçlarını beyan etmek zorundadır. Ödeme için gerekli dövizin mevcut olduğunu ispatlamak üzere gümrük beyannamesinin yanısıra yetkili bir bankadan bir belge sunulmalıdır. Yalnız aşağıdaki hallerde belge aranmaz:
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 16 ­Telafi amacıyla ithalat, ­İhracat amacıyla ithalat, ­Aynı malların daha yüksek katma değerle ihracatı amacıyla ithalat, ­İhracat ile ödenmiş ithalat, ­Finansal kiralama(leasing) ile ithalat, ­Geçici ithalat, ­Diplomatik ve konsolosluk birimlerinin ithalatı, ­Fuar ve sergiler için geçici olarak ithalat, ­Numuneler ve reklam malzemeleri ithalatı ­Ödeme anlaşmasına dayalı malların ithalatı. İthalattaki miktar kısıtlamaları 31 Aralık 1996 tarihinden itibaren kaldırılmıştır. Ülkede ithalatın % 95 i herhangi bir kısıtlamaya ya da izne tabi değildir. Bununla beraber çeşitli amaçlarla bazı malların ithalatı değişik şekil ve derecede kontrol altında tutulmaktadır. Çeşitli ürünler için hazırlanan gümrük listelerine farklı uygulamalar yapılmaktadır, buna göre: Liste LB de yeralan veya bu kapsamda değerlendirilen malların ithali serbesttir. Liste LB1 de yeralan malların ithali Tarım Bakanlığı’nın müsadesine tabidir. Bu mallar buğday, mısır, pirinç, bazı sebzeler ve Makedonya’da yetiştirilen bazı diğer tarımsal ürünlerdir. Amaç tarımsal üretimi korumak olarak ifade edilmektedir. Liste LB3 de yer alan mallar ise sağlık, veteriner veya bitki koruma amaçlı kalite belgesi gerektiren veya menşe ülkede satışı yasak olan mallardır. Sözkonusu ürünler kalite garanti belgelerinin onaylanması veya özel olarak ithaline izin verilmesi halinde ithal edilebilirler. Liste LB7 ise hükümetin özel izni ile ithali mümkün olan malları kapsamaktadır. Bu iznin verilmesi veya verilmemesi hükümetin insiyatifindedir. Halen bu listede sadece ham deri bulunmaktadır. Liste D ise uluslararası anlaşmalar kapsamında ticareti özel hükümlere bağlanan malları kapsamakta olup, bu ürünleri gerçek ya da tüzel kişilerin ithalatına izin verilmez. Bunlar silah cephane, patlayıcı malzemeler, sanat ürünleri, narkotik maddeler, vb mallardır. Diğer taraftan çeşitli endüstriyel ürünler ile tarımsal mallar da kalite ve sağlık bakımından incelemeye tabi olup, ithalat izni ancak incelemenin olumlu sonuçlanmasına bağlıdır. Bir diğer ithalat türü de malların işlenip tekrar ihraç edilmek amacıyla üretim sürecine bağlı olarak , 6­12 ay süre ile geçici olarak ithal edilmesidir. Bu kapsamda bazı ham maddeler ile yarı mamuller geçici olarak ithal edilebilir. Ayrıca uzun dönemli imalat işbirliği anlaşması imzalanmış ise, ilgili şirket bu anlaşmanın geçerli olduğu süre boyunca ithal edilmesi gereken mallar bakımından ithalat rejiminin olağan hükümlerine tabi olmaz. Makedonya’da ihracat serbest olmakla birlikte, LB1, LB3, LB7 ve D kapsamındaki malların ihracatında ilgili Bakanlıklardan lisans alınması gereklidir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 17 Ayrıca Makedonya ile Avrupa Birliği arasında imzalanan anlaşmalara göre bazı demir­çelik ürünleri ile çeşitli kategorilerde yeralan tekstil ürünleri için, çifte kontrol sistemi kapsamında, AB ülkelerine ihracat esnasında özel bir lisans alınması gereklidir. Makedonya ile ABD arasındaki ikili anlaşmalar gereğince de bazı tekstil ve tekstil ürünleri ihracında Makedonya Gümrük İdaresi tarafından "Visa­seal" adı verilen bir tür izin belgesi düzenlenmektedir. 6.2. Kambiyo Mevzuatı Makedonya'da Kambiyo sistemi ile işleyişi “Döviz İşlemleri Kanunu” ile düzenlenmiştir. Makedonya’nın para birimi Makedonya Dinarıdır (MKD). Bankalar ile diğer mali kuruluşların döviz işlemlerini Merkez Bankası (NBRM) ve yurtdışındaki firmaların benzer faaliyetlerini de Maliye Bakanlığı yürütmeye yetkilidir. Dinar'ın "iç konvertibilitesi" sağlanmıştır; yani döviz karşılığında dinar alınabilmektedir. "Dış konvertibilite" yani Dinarın uluslararası döviz piyasalarında kambiyo işlemlerine tabi olması ise henüz mümkün değildir. Makedonya’da 19 Haziran 1998 tarihinden geçerli olmak üzere kambiyo işlemleri serbest bırakılmıştır. Yurtdışına çıkışta azami 5000 Dinar ve 1000 Alman Markı vatandaşlar tarafından birlikte götürülebilir. Ticari amaçlı seyahatlerde ise banka belgesinde kayıtlı miktar çıkartılabilir. Hem özel hem de tüzel kişiler yerli para cinsinden veya döviz üzerinden hesap açabilir ve 20 Nisan 1991'den sonra açılmış döviz hesapları serbest tasarruf edilebilir. İthalatta ödemeyi yapacak olan bankaya sözleşme, fatura veya gümrük beyannamesinin ibrazı şarttır. Genel olarak ödeme ancak mal ithal edildikten sonra yapılır; bu süre 180 günden fazla olamaz. 28 Şubat 1997'den itibaren sadece teçhizat ve yedek parçalar, bazı temel tüketim malları ile dış kredi ile finanse edilen mallar için önceden ödemeye izin verilmektedir. Hammaddeler de bu hükme tabidir. İhracat işlemlerinde ise krediye bağlı olmayan tüm gelirin ihracat tarihini izleyen 70 gün içinde ihracatçı tarafından Makedonya'ya getirilmesi gerekmektedir. Mal ve hizmet ihracatı haricindeki alacaklarda ise paranın alacağın vade tarihini izleyen 60 gün içinde Makedonya'ya getirilmesi şarttır. İhracatçılar dövizi ülkeye getirdikten sonra dört işgünü içinde döviz piyasasında satmak veya yurtdışında ödeme yapmak için kullanmak ya da daha sonra döviz piyasasında satmak üzere 90 gün boyunca bankada tutmak hakkına sahiptir. 6.3. Gümrük Rejimi ve İthalatta Alınan Vergiler Makedonya'da gümrük işlemleri "Gümrük Kanunu" ile düzenlenmiştir. Kanun Dünya Ticaret Örgütü Harmonize Sistemi ile bütünüyle uyumlu olup AB Nomenklatörü'ne de %90 intibak sağlamıştır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 18 Gümrük Kanunu ile gümrük işlemlerinin niteliği, türü, kapsamı, gümrük alanı, gümrük kapısı ve ilgili personelin tanımları, görevleri, vb. belirlenmiştir. Kanun ile daha önceden mevcut olan farklı ödemeler kaldırılıp, tek bir gümrük oranı üzerinde birleştirilmiştir. Ayrıca oranlarda da indirime gidilerek dış ticaretin serbestleşmesi yolunda önemli bir adım atılmıştır. a) Antrepo Rejimi Gümrük Antrepoları ithal edilen malların gümrük işlemleri tamamlanıncaya kadar tutulduğu yerler olup, bekleme süresi azami 30 gündür; istisnai durumlarda bu süre 15 gün daha uzatılabilir. Umumi Antrepolar ithal edilen malların, antrepo belgesi ibraz edilmesi kaydıyla, gümrük resmi ödenmeden azami 1 yıl tutulduğu yerlerdir; istisnai hallerde bu süre uzatılabilir. Bunun dışında ithalatçılar ithal ettikleri malları Gümrük İdaresi'nin onayı ile fiktif antrepolarda tutabilir. Makedonya TIR Konvansiyonu'na ve ATA Karneleri Konvansiyonu'na taraftır. Ülkede serbest bölge bulunmamaktadır. b) İthalatta Alınan Vergiler Gümrük Vergileri Gümrük Vergisi ithal edilen malların değeri üzerinden (ad valorem), ancak cif kıymeti hesaplanarak, tahsil edilir. Ortalama vergi oranı %11 civarındadır. Ülkede 7 vergi dilimi mevcut olup, genellikle oranlar %0 ile %35 arasındadır. Mal grupları itibariyle oranlar aşağıdadır: Hammaddeler 0 ­ %8 Makine ve teçhizat %5 ­ %20 Tüketim malları %15 ­ %35 Tarımsal ürünler %20 ­ %60 Diğer bazı ürünlerin gümrük vergi oranları şöyledir: Çikolata : % 50 Süt, peynir, domuz eti ve ürünleri : % 35 Narenciye, buğday, şeker, şarap, bira :% 20­25 Ayrıca eski Yugoslavya ülkeleri ile imzalanan serbest ticaret anlaşmasına göre bazı mallarda belirli bir tarife kontenjanları (kota) mevcut olup, bu kontenjan dahilinde ithalat gümrük vergisinden muaftır. Prelevman (Özel İthalat Vergisi): Gümrük vergisinden muaf olanlar dışındaki bazı mallar üzerinden alınmaktadır. Oran genellikle %7,5 olup, bazı mallar için %7,5 oranında ek yapılmaktadır. Bununla birlikte et ve et ürünleri, balık ve balık ürünleri, tereyağı ile ilaçlar, maden cevherleri, tohumlar, tarımsal ilaçlar için vergi oranı daha düşüktür.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 19 Satış Vergisi: İthalatta ithalatçıdan alınır. Vergi matrahı malın cif değeri, gümrük vergisi ve ithalatta ödenen diğer vergilerin toplamıdır. Vergi oranı genelde %25'dir. Ancak yatırım malları, bazı taşıt araçları, tarımsal makine ve teçhizat, bilgisayarlar, kitaplar, defterler, vb. gibi mallarda oran % 5'tir. Belgelendirme Harcı: Vergiden muaf olsun olmasın tüm dış ticaret işlemleri üzerinden alınır ve %1 oranındadır. 6.4. İthalatta Gerekli Belgeler Makedonya'ya ihracatta uluslararası ticari teamüllere uygun belgeler gereklidir. Bu belgeler aşağıdadır: Gümrük Beyannamesi: Hamule senedi/Havayolu konişmentosu: İthalatçının ve nakliyecinin isteğine göre düzenlenir. İsme veya emre olabilir. Ticari fatura: Belirlenmiş bir biçimi yoktur. Asgari iki nüsha hazırlanması gerekir, ilave nüsha istenebilir. Malların tanımı, işaret ve adetleri, brüt ve net ağırlıkları, ambalaj sayısını, menşe ülkeyi ve istenilen diğer bilgileri kapsamalıdır. İhracatçı tarafından imzalanması gerekir; Menşe Şehadetnamesi İthalat Lisansı Çeki Listesi Proforma Fatura Sigorta poliçesi : Bazı mallar için gereklidir. : Zorunlu bir belge değildir. : İthalatçı talep edebilir. : Olağan kurallar geçerlidir. 6.5. Ambalajlama, Markalama ve Etiketleme Ülkede, malların etiketlenmesi konusunda özel düzenlemeler mevcut değildir; ancak genel olarak yanlış anlamalara ve/veya yanılgılara yol açacak ifadelere izin verilmez. Malın menşe ülkesinin belirtilmesi istenir ve yanlış menşe belirtilmesi yasaktır. Makedonya Ürün İşaretleme Birliği (EAU­MAC) Mayıs 1994'ten bu yana EAN üyesidir. İhraç edilen tüm malların barkod (bar code) sistemine göre işaretlenmesi zorunludur. 6.6. Temsilcilik, Şube ve İştirak Açma Ülkede açılan bir temsilcilik Makedonya Temsilcilik Sicili'ne tescil edilerek faaliyetine başlayabilir. Ticaret Sicili'ne verilmesi istenen belgeler şunlardır: ­ Firmanın unvanı ve ikametgahı, ­ Şubenin ismi ve tescil yeri, ­ İşin niteliği, ­ Şubedeki çalışanların tam adedi.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 20 Ayrıca aşağıdaki konularda hem asıl hem de onaylanmış kopyalar şeklinde belgelerin ibrazı istenir: ­ Özel veya tüzel yabancı kişinin kendi ülkesindeki sicil kaydı, ­ Temsilciliğin iş programı, ­ Temsilciliğe ilişkin olarak yetkili yabancı kişinin tescili beyanı, ­ Temsilcilik müdürünün atanma kararı, ­ İstihdam edilecek Makedonya vatandaşlarına ilişkin bilgi, ­ İşin niteliğine göre yetkili Makedonya Kamu Kuruluşunun izni. Temsilcilik yabancı büro açılmasına dair mevzuata göre şube açabilir. Şube açılması için yabancı şirketin müseccel adresi bulunan ülkede iki yıldır faaliyet göstermekte olması zorunludur. Yabancı şirket birden fazla şube açarsa, esas olan tescil başvurusunda gösterilmelidir. Yabancı şirket, şube aracılığı ile, tüm faaliyetleri yürütmek, borç altına girmek, yargı organları önünde işlem yapmak vb. gibi haklara yerli şirketlerle aynı koşullar altında, sahiptir. Temsilcilik ve şube açılması için tescil mahkemesi kararı gereklidir. 6.7. Reklam ve Tanıtım Ülkede tüketim mallarının tanıtımında radyo, televizyon ve billboardlar kullanılmaktadır. Ülkenin çok kültürlü yapısının bir sonucu olarak, ağırlık Makedonca'da olmakla birlikte Arnavutça ve Türkçe yayın da mevcuttur. Yerel televizyon kanallarından yabancı programlar İngilizce olarak Makedonca alt yazılı olmak üzere yayınlanmaktadır. Makedonya'da uydu anteni ile yabancı televizyon kanallarını izlemek mümkündür. Türk televizyon kanalları ise özellikle Türk ve Arnavut kökenli halk tarafından izlenmektedir. Bu önemli bir noktadır Çünkü, Türk kanallarında yayınlanan reklamlar, tüketicinin ilgisini çekmekte ve bu ürünlere olan ilginin artmasına neden olmaktadır. Türk ihracatçıları, Türkiye'de televizyon kanallarında gösterilen reklamlarla tanıtılan ürünlerin Makedonya'da pazarlanmasında önemli problemle karşılaşmayacaklardır. Ülkede Makedonca, Arnavutça ve Türkçe ve diğer dillerde yayınlanan birçok gazete ve dergi bulunmaktadır. Ülkede çok sayıda yabancı uyruklu kişiler bulunmasından dolayı yabancı gazete ve dergi satılmaktadır. Halk bu gazete ve dergilerde yayınlanan ilanların da etkisi altında kalmaktadır. Üsküp'te caddelerde çok sayıda Billborda rastlanmaktadır. Ülkede Billbordlar etkili bir reklam aracıdır. 6.8. Standartlar Ülkede bazı tarımsal mallar ile sınai ürünlerde kalite kontrol belgesi aranmaktadır. Makedonya'da teknik düzenlemeler ile zorunlu sertifikasyona tabi tutulan mallar için Makedonya Standartları’ na uygunluk belgesi istenmektedir. Bu tür belgeler Makedonya
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 21 Cumhuriyeti Standartlar ve Metroloji Enstitüsü veya ilgili bakanlık tarafından yetkilendirilen kurumlardan alınacak testler sonucunda verilir. Raporu veren laboratuvarın, Makedonya Cumhuriyeti Standartlar ve Metroloji Enstitüsü veya yetkili sertifikasyon organizasyonları ile karşılıklı test sonuçlarının tanınması anlaşmasına sahip olması gerekmektedir. Bunun yanında kurumun uluslararası sertifikasyon sistemi üyesi veya kontrolü altında olması, Avrupa Birliği Komisyonu tarafından tescil edilmiş veya Standartlar Enstitüsü tarafından yetkili kılınmış olması gerekmektedir. Makedonya Standartları genellikle Alman DİN normlarına dayalıdır. İlaç, elektrik malzemeleri gibi insan hayatı için önemli konularda mutlaka standarta uygunluk arandığı, diğer ürünlerde ise giderek kapsayıcı olacak bir uygulama yürütüldüğü bilinmektedir. Makedonya'nın ilgili kurumu ile TSE (Türk Standartlar Enstitüsü) arasında işbirliği mevcut olmakla birlikte, TS Belgesinin otomatik olarak tanınması anlaşması mevcut değildir; ancak TS Belgeli bir malın güçlükle karşılaşmayacağı ifade edilmektedir. 6.9. Fikri ve Sınai Mülkiyet Makedonya 1993'den beri Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’ne (WIPO­World Intellectual Property Organization) üyedir. Makedonya ayrıca Patent İşbirliği Antlaşması, Paris Konvansiyonu, Madrid Anlaşması ve Lahey Anlaşması gibi uluslararası sözleşmelere de taraftır. Sınai mülkiyete ilişkin idari işlem ve usuller Makedonya Cumhuriyeti Sınai Mülkiyetin Korunması Bürosu tarafından yürütülmektedir. İcatlar, değişiklikler, resimler, çizimler, markalar ve hizmet markaları Büro'nun görev kapsamındadır. Yurtdışında alınmış koruma belgeleri de Makedonya'da bu büro aracılığı ile korunmaktadır. Patentler 20 yıl için verilir ve yenilenebilir. Ticari marka gerekli ücretin ödenmesi durumunda, istenilen süre kadar koruma altına alınmaktadır. Genellikle 10 yıllık dönemler halinde koruma sağlanır. Ticari marka 5 yıl kullanılmazsa, koruma iptal edilir. 6.10. Yatırımların Teşviki Makedonya yabancı yatırımcılar için son derece olumlu şartlara sahip bir ülkedir. Yabancı yatırımcı ülkede faaliyet gösteren yerli yatırımcı ile aynı haklara sahiptir. Ayrıca yabancılar için her bir yatırım veya sermaye temin anlaşmasında açık olarak belirtilmek üzere ilave haklar öngörülmektedir. Yabancı Sermaye Kanunun’da yabancı yatırımcıların temel hakları şu şekilde sıralanmaktadır. ­ Yatırıma dönüştürülmüş sermaye ile orantılı olarak kazançtan istifade etme ve bunların serbestçe transferi veya başka yatırımlara dönüştürülebilmesi, ­ Yatırım anlaşmasında açıkça belirtilmesi halinde yatırım mallarının yatırımcıya iadesi, ­ Bir yatırım için kullanılan paranın tekrar ilgili ülkeye transferine müsaade edilmesi, ­ Yatırımdaki sermaye oranına bağlı olarak yönetim ve idareye katılma, ­ Firmanın tüm kayıtlarını serbestçe inceleme ve teftiş yetkisi,
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 22 ­ Yabancı sermaye, karma sermayeli bir yatırımda kullanılmışsa net aktiflere katılma ve bunların tekrar ilgili ülkeye transferi. 1) Yatırım Anlaşması Yabancı yatırımcının hakları yürürlükteki uygulamalara göre yatırım anlaşmasında belirtilir. Bu haklar kanun ile koruma altındadır ve karar, yönetmelik ve sonradan çıkan yeni kanun ve uygulamalar ile kısıtlanamaz ve geriye döndürülemez. Yatırım anlaşmasının yapılması yasal bir güç elde edilmesi için zaruridir. Bu anlaşmalar yeni bir yatırımı veya halen mevcut olan bir yatırımı kapsayabilir. Taraflar kanunlara aykırı olmamak şartıyla koşulları belirlemek için serbestçe müzakerede bulunabilir. Bununla beraber anlaşma, kurulacak firmanın tipine bağlı olarak en azından aşağıdaki bilgileri içermek durumundadır: ­ Tarafların belirlenmesi, ­ Yapılacak işin tanımı, ­ Yatırımın değeri ve şekli, ­ Hisselerin dağılımı, ­ Gelirlerin dağılımı ve zararların karşılanma usulleri, ­ Karar organları ve karar verme şekli, ­ Hisselerin paraya dönüştürülme yöntemleri, ­ Anlaşmanın veya firmanın süresi. Yatırım anlaşması ve firmanın statüsü imza tarihinden itibaren 30 gün içerisinde ilgili Bakanlığa iletilmelidir. Bakanlık yapılan anlaşmanın Anayasa ve diğer kanunlara uygunluğuna karar verir. Ancak anlaşma 30 gün içerisinde Bakanlıkça reddedilmemişse kabul edilmiş sayılır. Olumsuz kararlara itirazlar ise 15 gün içerisinde yapılmalıdır. Yeni yatırımlar yetkili mahalli ticaret mahkemesinde kütüğe geçirilmek mecburiyetinde olup ayrıca aynı yerde sertifika alınmaktadır. Mahkemeye başvuruda dokümanlar Makedonyalı ve yabancı ortağın resmi lisansı üzerinde hazırlanır; bu onaydan sonra ayrıca Gümrük İdaresi ve İstatistik Ofisine başvurularak kayıt yaptırılır. Bu başvurulardan sonra firma faaliyete başlayabilir.Yabancı kişilerin polisten oturma ve çalışma izni alması gerekmektedir. Bu anlaşmaların dışında yeni yatırımların, yurtdışına yapılan transferlerin, faaliyet konusundaki değişikliklerin ve yatırımın sona ermesinin istatistiksel olarak kayıt için ilgili Bakanlığa bildirilmesi mecburidir. 2) Yatırım Teşviki Yabancı sermayeli yatırımların teşviki için çeşitli uygulamalar bulunmaktadır: Kurumlar Vergisi Muafiyeti Kurumlar Vergisi % 15 oranındadır. Ancak bir yatırımdaki yabancı sermaye oranı % 20 veya üzerinde ise; elde edilen karın yatırımdaki yabancı sermaye oranına tekabül eden kısmı için 3 yıl boyunca vergi muafiyeti uygulanmaktadır. Yabancı sermaye oranı % 20'nin altındaki yatırımlar için herhangi bir muafiyet sözkonusu değildir. Elde edilen karın yeniden yatırıma aktarıldığı hallerde vergiye tabi gelir üzerinden % 30'a kadar vergi muafiyeti uygulanabilmektedir. Az gelişmiş yörelerde, bazı dağlık bölgelerde
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 23 yapılan yatırımlar için, yatırım tutarına erişilinceye kadar elde edilen kara vergi muafiyeti uygulanabilmektedir. Özürlü kimseler tarafından gerçekleştirilen üretim ve hizmet faaliyetleri için vergi muafiyeti uygulanmaktadır. Gümrük Muafiyeti Yabancı ortağın toplam sermaye içindeki payının asgari % 20 olması ve en az beş yıl süre ile yatırım faaliyetlerinin devam edeceğini taahhüt etmesi halinde, yatırımda kullanılacak makine ve teçhizat, yedek parça, işletme malzemesi ve diğer varlıklar gümrük vergilerinden muaf olarak ithal edilebilmektedir. Hızlandırılmış Amortisman Teknolojik modernizasyon ve yapısal düzenlemelere gidilmesi durumunda, ayrıca çevre korumaya yönelik yatırımlar, uluslararası spor tesislerine yönelik yatırımlar ve kamu yararına yönelik yatırımlar için hızlandırılmış amortisman uygulaması yapılmaktadır. Bu durumda normal amortisman oranı % 25 artırılarak uygulanmaktadır. Çalışanların Sigorta ve Gelir Vergisine İlişkin Muafiyet 1997 yılı sonlarında yürürlüğe giren Kanun ile, 1997 yılı başından itibaren yeni işe alınacak işçilerin sosyal sigorta primleri işveren katkısı ile gelir vergilerinin bütçeden karşılanması öngörülmüştür. Böylelikle ücret maliyetlerinde yaklaşık % 50 oranında bir azalma sağlanmıştır. Bina ve Arsa Temini Halen yürürlükte bulunan Kanunlara göre; yatırım için bina satın alınması mümkün olmakla birlikte, arsa satın alınmamaktadır. 6.11. Vergi Mevzuatı Makedonya'da vergi sistemi 1994 yılında belirlenmiştir. KDV ise 1999 yılında uygulanmaya başlanmıştır. Ülkede kullanılmakta olan vergi sistemi aşağıdaki vergileri içermektedir: Gelir Vergisi Kurumlar Vergisi Satış Vergisi Özel Tüketim Vergisi Emlak Vergisi Veraset Vergisi Gayrimenkul ve Mülkiyet Hakları Satış Vergisi Gelir vergisini ödemekle yükümlü şahıslar; ülkede yerleşik gerçek kişiler ve Makedonya'da yıl boyu ikamet eden ve ücret geliri, özel faaliyetler, mülkiyet hakları, tarımsal gelir vb. gibi gelirlere sahip yabancı kişilerdir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 24 Vergiye tabi olmayan işlemler; kültür ve spor, burs, sosyal yardım ve uluslararası organizasyonlarda kazanılan para ödülleridir. Ayrıca ülkede bulunan diplomatik yapıya sahip kuruluşların çalışanları ve uluslararası firmalarda çalışan Makedonların kazançları vergiden muaftır. Birden fazla geliri olan kişilere, ülkedeki senelik ortalama ücret kazancının % 25'i kadarı kadar vergi indirimi uygulanmaktadır. Vergi, gerçek ücret esas alınarak ödenir.. Şans oyunlarından kazanılan gelirlere, ülkede kazanılan aylık ortalama ücret gelirini aşması durumunda, % 23 oranında vergi uygulanmaktadır. Kurumlar Vergisi Makedonya'da gerçekleştirilen ticari faaliyetten gelir elde eden yerli ve yabancı tarafından ödenmektedir. Kurumlar vergisi; bir önceki ay için, takip eden ayın 15'ine kadar hesaplanmakta ve ödenmektedir. Verginin matrahı kardır. Kar vergi beyannamesinde gelirler, giderler ve kar olarak gösterilmelidir.Bazı kalemler, harcama yapanın niteliğine göre belirli oranlarda indirime tabidir. Vergi oranı % 15 olup, tek ve düz orandır. Satış Vergisi Satış Vergisi, genel olarak nihai tüketiciden satış aşamasında tahsil edilir ve Maliye Bakanlığı'na yatırılır. Satış vergisi; iç piyasadan alınan mallarda, satın alma bedeli üzerinden, ithal mallarda ise, satın alma bedeline gümrük uygulamalarına göre tesbit edilen gümrük vergisi ve varsa fonların da ilave edilmesiyle tesbit edilen değer üzerinden ödenir. Satış vergisi temel tüketim maddeleri olan ekmek, süt, yağ ve ihraç mallarından alınmamaktadır. Genel satış vergisi oranı % 25'dir. Bu oran bazı motorlu taşıtlar, mutfak eşyaları, tarım makinaları, bilgisayarlar, kitaplar, çocuk elbiseleri gibi birtakım mallar için % 5'dir. Hizmet sektöründe ise genel vergi oranı %13'tür. Özel Tüketim Vergisi Bazı tüketim mallarından alınan vergi oranları şu şekildedir; ­ Benzin ­ Dizel ­ Doğal gaz ­ İthal ve yerli sigara ­ Tütün ­ Alkollü içkiler ­ Bira ­ Motorlu araçlar (2000 cc'ye kadar) ­ Motorlu araçlar (2000 cc'nin üzeri) ­ Mücevherat, el yapımı
% 59,0­67,5 % 49,7­49,8 % 5 % 35 % 13 her bir derece alkol için 15 dinar /litre % 2 dinar % 25 % 55 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 25 halı ve kürk vb. ürünler % 50 ­ İşlenmemiş kahve ­ Kavrulmuş kahve ­ İşlenmiş kahve 70 dinar/kg 85 dinar /kg 90 dinar /kg En yüksek oran, alkollü içkilerden alınan % 130, en düşük oran ise doğalgaz ve ham petrolden alınan % 5 oranında vergidir. Oranlar düzenli olarak ayarlanmaktadır. 7. İŞADAMLARIMIZIN DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR 7.1. Resmi Tatiller Yeni Yıl 1­2 Ocak Ortodoks Noeli 7­8 Ocak Dünya Kadınlar Günü 8 Mart Ortodoks Paskalyası 19 Nisan İşçi Bayramı 1­2 Mayıs İlinden Ayaklanması Günü 2 Ağustos Bağımsızlık Günü 8 Eylül Kurban ve Ramazan Bayramları 7.2. Çalışma Saatleri Kamu Kuruluşları Pzt­Cuma 7:00­15:00 ya da 7:30­15:30 Bankalar Pzt­Cuma C.tesi 7:30­19:30 8:00­13:00 Özel Kuruluşlar Pzt­Cuma 8:00­16:00 ya da 8:30­16:30 Mağazalar Pzt­Cuma C.tesi 8:00­20:00/21:00 8:00­15:00 Devlet Daireleri Pazar­Cuma 8:00,9:00­15:00,16:00
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 26 7.3. Vize Makedonya Cumhuriyeti Türk vatandaşlarından vize istememektedir. 7.4. Ulaşım İstanbul ile Üsküp arasında hem havayolu hem de karayolu ulaşımı mevcuttur. Türk Hava Yolları ve Pal Air’in Makedonya’ya uçuşları bulunmaktadır. Uçuş süresi uçak tipine göre değişmekle birlikte, 1 saat 25 dakika ile 1 saat 45 dakika arasındadır. İstanbul ile Üsküp, Gostivar, Tetovo (Kalkandelen) ve Ohri arasında günde 12 otobüs seferi mevcuttur. Yolculuk genellikle 12­13 saat arasındadır. 7.5. Telefon Makedonya Uluslararası telefon kodu :389 Üsküp telefon kodu :2 Yaygın kullanılan Türk GSM şebekeleri Makedonya’da kullanılabilmektedir. 7.6. Elektrik 220 Volt­ 50 hertz 7.7. Sağlık Makedonya bağımsızlığını ilan etmesinden bu yana istikrarlı bir sağlık politikası oluşturamamış ve sürekli olumsuzluklarla karşılaşmak zorudna kalmıştır. 1980’lerde güçlü bir sağlık politikası belirlenmiş; ancak bu politika teoride kalmıştır. Yugoslavya’nın parçalanmasından sonra birçok doktor yurtdışında daha cazip hastanelere yerleşmiş, teknolojinin de standartlara uygun olmaması nedeniyle Makedonya’nın sağlık sektörü 2000’li yıllarda bile kendisini toparlayamamıştır. Devletin sağlık programı işverenlerin destekleriyle oluşturulan Sağlık Sigorta Fonu tarafından finanse edilmektedir. Diğer gelirler ise doğrudan devletin kasasından veya vizite ücretlerinden gelmektedir. IMF ülke üzerinde baskı yaparak sağlık finansmanının daha güçlü hale getirlmesine çalışmaktadır. Ayrıca sağlık sektöründe borçlanmanın önüne geçebilmek için birtakım düzenlemeler yapılmaktadır. Ülkede tüm kamu sağlık kuruluşları 2006 bütçelerini hazırlamış olsalar da, buna ne kadar sadık kalınacağı merak konusudur. 8. YARARLI ADRESLER T.C Üsküp Büyükelçiliği Slavej Planina 2/A 91000 Skopje. Macedonia
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 27 Tel : 389 2 113270/112173 Faks : 389 2 117024 Makedonya Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği Filistin Sok. 30­2 Gaziosmanpaşa­Ankara Tel : 0 312 446 92 04­05 Faks : 0 312 446 92 06 Makedonya Türk İşadamları Derneği 11 Oktomvri 42­A 91000 Skopje Tel :389 2 117736 Email :[email protected] Ulaştırma ve Haberleşme Bakanlığı Ministry of Transportation and Communications Plostad Crvena Skopska Opstina, 4 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­2­123­292 Fax: 389­2­126­228 Ekonomi Bakanlığı Ministry of Economy "Jurij Gagarin" No.15, 1000 Skopje, Republic of Macedonia (BETON A.D. building) Phone: 389 (2) 3093 408 Fax: 389 (2) 3084 472 Tarım Bakanlığı Ministry of Agriculture, Forestry and Water Resource Management Leninova, 2 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­2­113­045 Fax: 389­2­211­997 Kalkınma Bakanlığı Ministry of Development Bote Bocevski, 9/7­8 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­2­111­077 Fax: 389­2­112­799 Maliye Bakanlığı Dame Gruev 14 1000 Skopje Republic of Macedonia Tel.: +389 2 3117­288 Fax: + 389 2 3117­280 Dışişleri Bakanlığı Ministry of Foreign Affairs Dame Gruev, 6
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 28 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­2­119­190 Fax: 389­2­115­790 Savunma Bakanlığı Orce Nikolov, bb 91000, Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­23282042 Faks: 389­23283991 Sağlık Bakanlığı Ministry of Health Vodnjanska,bb 91000 Skopje, Republic of Macedonia Tel: 389­02­3 112 500 Faks: 389­02­3 113 014 Gençlik ve Spor Bakanlığı Ministry of Sports and Youth Jurij Gagarin, 15 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­2­384­470 Faks: 389­02­3 113 014 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ministry of Labor and Social Welfare St. Dame Gruev num. 14 1000 Skopje Republic of Macedonia Tel: 389­02­3106410 Faks: 389­02­3 220 408 Eğitim ve Bilim Bakanlığı Ministry of Education and Science Dimitrija Cupovski, bb 91000 Skopje, Republic of Macedonia Tel: 389 (0)2 3226744 Faks: 389 (0)2 3117631 Kültür Bakanlığı Ministry of Culture ul. Gjuro Gjakovik br.61, 1000 Skopje Republic of Macedonia Tel: 389 2 3240 574 Faks: 389 2 3240 575 Şehir Planlama ve İmar Bakanlığı Ministry of Urban Planning and Construction Drezdenska 52, 1000 Skopje, Republic of Macedonia Tel: 389­(02)­227­204 Faks: 389­(02)­117­163 Adalet Bakanlığı Ministry of Justice Dimitrija Cupovski, bb 91000 Skopje, Republic of Macedonia Tel: 389 2 366 930 Faks: 389 2 366 931
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 29 İçişleri Bakanlığı Dimce Mircev, bb 91000 Skopje, Republic of Macedonia Tel: 389­02­221­972 Faks: 389­02­112­468 Çevre Bakanlığı Ministry of Environment Drezdenska 52, 1000 Skopje, Republic of Macedonia Tel: 389­2­366­930 Faks: 389­2­366­931 Özelleştirme Kurumu Agency for Transformation of Enterprises with Social Capital Nikola Vapcarov, 7 PO Box 410 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­02­117­564 Faks: 389­02­126­022 Yatırımları Teşvik Birimi Investment Promotion Unit Ministry of Development 11 Oktomvri, 9 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­02­136­273 Faks: 389­02­112­799 Bankacılık Düzenleme Kurumu Bank Rehabilitation Agency Kompleks Banki, bb 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­02­213­490 Faks: 389­02­222­427 Gümrük Müdürlüğü Customs Administration Lazar Licenovski, 13 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­02­224­467 Faks: 389­02­237­832 Merkez Bankası P.O. Box 401 Kompleks banki b.b. 1000 Skopje Republic of Macedonia Tel: 389­2­3108 108 Faks: 389­2­3108 357 İstatistik Kurumu Statistical Office "Dame Gruev" 4 ­ Skopje, Republic of Macedonia Tel: 389­02­3295 600 Faks: 389­02­3111 336 Endüstriyel Mülkiyetleri Koruma Bürosu
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 30 Protection of Industrial Property Office Bulevar Ilinden, bb 91000 Skopje, Former Yugoslav Republic of Macedonia Tel: 389­91­220­232 Faks: 389­91­239­046 Tel: 389­91­116­638 Faks: 389­91­116­525 YARARLANILAN KAYNAKLAR The Economist Intelligence Unit, Country Report, Macedonia, April 2006 The Economist Intelligence Unit, Country Profile, Macodonia, 2006 The Economist Intelligence Unit, Country Profile, Macodonia, 2006 The Economist Intelligence Unit, Country Reporte, Macodonia, June 2006 http://www.mpa.gov.mk http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/index.html http://www.tradeport.org/ts/countries/macedonia/index.html http://www.mac.doc.gov/ceebic/countryr/fyrm.htm ­ Kaynak: ITC Trademap ­ Dış Ticaret Müsteşarlığı Ebim kayıtları
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007 31