İndir - Yaşayan Kütüphane

YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 YAŞAYAN KÜTÜPHANE -­‐ 2012 DEĞERLENDİRME RAPORU 2012 yılında Toplum Gönüllüleri Vakfı ve İstanbul Bilgi Üniversitesi Gençlik Çalışmaları Birimi işbirliğiyle iki Yaşayan kütüphane gerçekleştirilmiştir. Bunlardan ilki 19-­‐20 Şubat’ta Ghetto’da (İstanbul), diğeri ise 30 Eylül’de Toplum Gönüllüleri Vakfı Bir Gençlik Buluşması kapsamında Beyoğlu
Gençlik Merkezi’nde (İstanbul) düzenlenmiştir. YK Ghetto iki gün toplam net 8 saat, YK Gençlik Buluşması (YK-­‐ GB) tek gün toplam net 4 saat boyunca okuyucularını ağırlamıştır. Yaşayan Kütüphane’nin değerlendirmesi için okuyuculardan ve kitaplardan kendi deneyimlerini yansıtabilecekleri kısa formlar doldurmaları istenmiştir (Bkz. Ek-­‐1). Okuyuculardan, birden fazla okuma gerçekleştirdiklerinde, her bir okuma sonrası tekrar kendi formlarına ekleme yapmaları istenmiştir. Bu süreç, kütüphaneciler tarafından okuyucu kartları ve formların aynı sayıyla numaralandırılması yoluyla yürütülmüştür. Böylelikle okuyucu sayısı ve okuma sayısı ayrı ayrı hesaplanabilmiştir. Toplanan ve değerlendirme sürecine katılan form sayısı YK Ghetto için 378’dir. YK-­‐GB için ise 123’tür. Ghetto’da form doldurmadan kütüphaneden ayrılan küçük bir okuyucu yüzdesi olduğu gözlenmiştir. Eldeki verilere göre Yk Ghetto’nun 400 okuyucusu, YK-­‐GB’nin 123 okuyucusu olmuştur. Okuyucuların Kütüphane kayıt çizelgesi verilerine göre Ghetto’da 192, YK-­‐GB’de 156 okuma gerçekleştirilmiştir. (okuma ve okuyucu sayısı arasındaki fark aynı okuyucunun birden fazla sayıda okuma yapmasından kaynaklanmaktadır. Yaşayan Kütüphane Kitapları ise kitap olma sürelerinin bittiği günün sonunda geribildirim formu doldurmuşlardır. OKUYUCULAR § YK Ghetto okuyucularının yaş ortalaması 22,28 (SS = 5,35) ‘dir. En genç okuyucu 14, en yaşlı okuyucu ise 55 yaşındadır. YK-­‐GB okuyucularının yaş ortalaması 22,62 (SS = 5,92) ‘dir. (Yaş dağılımı için Bkz. Grafik 1) Grafik 1: Okuyucu Yaş Dağılımı Yaş Dağılımı 100 50 0 10 15 20 25 30 Ghe]o 35 40 45 50 55 60 65 Gençlik Buluşması 1
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 Grafik 1’de görüldüğü üzere okuyucuların büyük çoğunluğunu, 18-­‐25 yaş arasındaki gençler oluşturmaktadır. § Cinsiyet dağılımına bakıldığında Ghetto’da okuyucuların %66’sının kadın, % 34’ünün erkek olduğu; GB’de ise %64,2’sinin kadın, %35,8’inin erkek olduğu görülmektedir. Grafik 2: Okuyucuların Cinsiyet Dağılımı Cinsiyet Dağılımı 66% 100% 34% 64.2% 35.8% 0% Ghe]o Kadın Gençlik Buluşması Erkek §
Okuyuculara Yaşayan Kütüphane’den nasıl haberdar olduklarını sorduğumuzda aşağıdaki cevapları aldık. “Diğer” başlığının önemli bir kısmını “arkadaş” cevabı oluşturmaktadır. Okuyucuların daha çok internet, kurumsal iletişim kanalları ve daha önce kütüphane ile ilişkilenmiş tanıdıklarından elde ettikleri bilgilerle kütüphaneye belli bir bilgiyle ve bilinçli olarak geldikleri görülmektedir. Grafik 3: YK’dan Nasıl Haberdar Oldunuz? YK'dan Nasıl Haberdar Oldunuz? 8.2 İnterne]en TOG Diger Okuyucu olmus kisilerden El ilanindan Cadirin yanindan gecerken Gazeteden 18.5 2.5 1.3 1.1 4.1 .8 7.1 0 §
22.8 16.7 14.8 10 39.3 32.5 30.3 20 30 40 Gençlik Buluşması Ghe]o 50 Okuyuculardan YK fikrini, katalogda bulunan kitap başlıklarını ve önyargıları, ve kütüphanecileri 1’le 5 arasında puan vererek değerlendirmelerini istedik. Grafik 4: YK Beğeni Grafiği YK Beğeni 85.71% 1 0 0% 0 12.43% 0 Ghe]o 1 2 3 4 92.68% 0% 7.32% 0 0 Gençlik Buluşması 5 1: Hiç Beğenmedim ………………. 5: Çok beğendim, etkilendim 2
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 Grafik 5: Katalog ve Önyargılar Beğeni Grafiği Kitap Başlıkları ve Önyargılar Beğeni 100.00% 50.81% 38.44% 43.09% 45.53% 0.00% Ghe]o 1 2 Gençlik Buluşması 3 4 5 1: Hiç Beğenmedim ……………….. 5: Çok beğendim, etkilendim Grafik 6: Kütüphaneciler Değerlendirme Grafiği Kütüphaneciler Değerlendirme 100.00% 58.09% 50.00% 25.20% 66.39% 26.23% 0.00% Ghe]o Gençlik 1 2 3 4 5 Buluşması 1: Hiç yardımcı olmadılar …………………………… 5: Çok yardımcı oldular Grafiklerde de görüldüğü üzere okuyucuların neredeyse tamamı YK fikrini çok beğenmiş ve kütüphanecilerin kendilerine yardımcı olduğunu belirtmiştir. Kitap başlıkları ve önyargıları da beğenmiş ve etkileyici bulmuşlardır. § Okuyuculara YK’da okuyucu olmayı başkalarına önerip önermeyeceklerini sorduğumuzda ise her iki kütüphane okuyucularının tamamı “Evet” yanıtını vermişlerdir. 3
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 Okuyuculardan YK’da okuyucu olurken yaşadıkları en önemli deneyimi ve bu süreçte öğrendikleri yeni şeyleri paylaşmalarını istedik. Formdaki bu iki soru okuma sürecinin öncesi, esnası ve sonrasıyla ilgili bize en yoğun ve net bilgiyi sağlayan cevapları oluşturmaktadır. Okuyucular kitap okuma sürecine dair; “Fikrim olmayan konularda açık açık sorabildim. Kitabın bana düşünme , kendi fikirlerimi canlı cevaplayabilir bir şekilde yargılama imkanı vermesi önemli bir deneyimdi. Daha önce hiç konuşmadığım bir grup insanı tanıdığıma ve iyi vakit geçirdiğime inanıyorum. Sorularıma cevap bulmak ve bir yandan da konuştuğum kişinin bana içini dökmesi aslında. Kitabın deneyimlerini dinlemek benim için en önemli deneyimdi . Çok rahat bir şekilde sohbet ettik. Sohbet olarak bir kitap okunması başlı başına yeni ve etkileyici bir deneyim. Merak ettiğim soruları rahatça sorabildim. Paylaşmak ,canlı bir kitap. Openness,interesting facts and stories, full of life , she was wonderful. (Açıklık, ilginç gerçekler ve hikayeler, yaşam dolu, kitap harikaydı) Karşımdaki insan deneyimleri ve hislerinde kendimden de bir parça görebilmiş olmak. Birebir kişilerle konuşabilmek. Gerçek, hayatın içinden, etkileşim süperdi. Sorularımızı cevaplaması . Bizi sıcak karşılaması. Söyleyebileceklerimin yanlış anlaşılma riskini düşünmeden konuşabilmek. Karşılıklı fikir alışverişinde bulunulabilinmesi,deneyimlerin daha canlı paylaşılabilir olması çok güzel. Normal kitap okumaktan en farklı yanı ses ve beden dili ile daha canlı bir anlatım olması ile çok farklı bir deneyim.” diyerek okuma sürecinin dinamik, keyifli, rahat, serbest, farklı, paylaşımlı oluşuna vurgu yapmışlardır. Okuyucuları ilk adımda en çok etkileyen şeyler samimiyet, doğallık ve gerçeklik. Deneyimlerinden söz ederken okuyucuların; Çok gerçekçi bir okuma gerçekleştirdim. Kitabın yaşadıklarını ve içinde bulunduğu durumu açık yüreklikle ve şakalarla anlatması beni çok etkiledi. “Kitabın rahat ve her deneyimini anlatmaya açık olması çok etkileyiciydi. Yaşanmış şeyleri katkısız ve canlı olarak dinlemek. Bir insanın farklılığını gayet açık ve rahatsızlık duymayacak biçimde anlatmasından çok etkilendim. Çatır çatır birebir konuşmak. Çok samimi bir deneyimdi , yaşanmışlıkları dinlemek çok etkileyiciydi. Yüzyüze konuşmuş olmak ve gerçekten herhangi birinden bir farkı olmadığını görmek. Şizofren kitabı çok samimi ve içten buldum; hikayesini anlatırken adeta kendimi olayın içinde buldum, öyle hissettim. Normal zamanda kitap okur iken konuşuyor gibi hissederdim roman karakterleri ile ama büyük yanılgımız , böylesi çok güzel ,samimi , içten. Karşımdaki insanların bir anda sorduklarıma bu kadar samimi cevaplar vermesi güzeldi. She answered all the questions i have never had the chance to get someone to answer. (Başka birinden cevap alma şansı bulamadığım bütün soruları yanıtladı kitap). İçten bir anlatım vardı beklediğim gibi yüzeysel değildi.” gibi geribildirimlerde bulunmaları bunu açıkça göstermektedir. Yaşayan Kütüphane, günlük hayatta çok da fazla bir araya gelemeyen insanları tanışması için bir alan açmayı bir araç olarak kullanmaktadır. Okuyucular da “Karşılaşmadığım çok farklı yaşamların olabileceğini fark ettim. İlk defa konuştum trans bir kadınla ve benimle aynı dünyada benim gibi yaşadığını öğrendim. İlk defa bir ermeni ile konuşmuş oldum. İlk defa bir şizofren birisiyle tanıştım. Yaratılan ortamdan etkilendim. Daha önce Ermeni olan biriyle bu konuyu derinlemesine konuşmamıştım. Böyle birisiyle ilk defa tanışmış oldum. İlk karşısında oturduğum anda, hayatımda ilk defa bir transseksüel ile karşılaştığım için nasıl davranacağımı ayarlamam zor oldu. To meet kurdish person and have time to talk about their issues, I didnt have the chance yet to meet a §
4
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 kurdish person with whom i could talk about this (Kürt biriyle tanışmak ve sorunlarıyla ilgili konuşacak vakit bulmak, bunlar hakkında konuşabileceğim Kürt biriyle daha önce tanışmamıştım). Kağıt üzerinde tanıdığım karakterlerle gerçekten tanışmak. Bir gay ile ilk defa görüşme ve konuşma fırsatım oldu. Bakış açım 180 derece değişti. Hayatımda bir ilk yaşadım, bir gay ile konuşarak ve nasıl iletişim kurabileceğimi deneyimledim. Daha önce görüp de yaklaşmaya çekindiğim kişilere yaklaşmak hatta onlarla konuşup kafamdaki soruları sormak başlı başına koca bir kitap okumanın vereceği bilgiyi verdi. Bana çok yabancı olan bir hayatın aslında o kadar da uzak olmadığını gördüm.” diyerek buna imkan bulabildiklerini dile getirmişler. Kitap okurken bir yandan da kendilerini okuduklarını, daha doğru bir ifadeyle kendileriyle yüzleştiklerini, kendilerini sorguladıklarını, bilgilerini kontrol ettiklerini belirtiyor YK okuyucuları: Bazı şeylerin farkına varmak ve bunu bilerek hareket etmek zorunda olduğumu fark ettim. Aslında çok farklı olmadığımızı fark ettim. Farklı bir bakış açısı , konunun içinden bir isimle birebir konuşabilme imkanı, konunun sıkıntılarını daha derinlemesine inceleme. Kitabın bana düşünme, kendi fikirlerimi canlı cevaplayabilir bir şekilde yargılama imkanı vermesi önemli bir deneyimdi. Yeni bilgiler edindim.Yanlış bildiğim şeylerin doğrusunu öğrendim. Karşımdaki insanın düşünerek, baskı altında kalmadan kapanması beni etkiledi. Şizofren kitabın hayallerinden bahsetmesi beni çok etkiledi. Sorulan sorulara içtenlikle cevap aldım. Okuduğum kitaptan insan olarak hiçbir farkımız olmadığına bizzat şahit oldum. İnsanları değerlendirirken bir kez daha düşünmek. Kendim de gay olmama rağmen bu kadar farklı bir deneyim yaşayacağımı bilmiyordum. Önyargılara gerçekten sahip olduğumu anladım. Bazı şeylerin farkına varmak ve bunu bilerek hareket etmek zorunda olduğumu fark ettim. Düşünmediğim şekilde düşünmemi ,kitapların gözünden bakmamı sağladı. Aslında çok farklı olmadığımızı fark ettim. Yüz yüze konuşmuş olmak ve gerçekten herhangi birinden bir farkı olmadığını görmek. Gerçekten var olduğunu bilmek,neler yaşadığını öğrenmek. Bilmediğim yeni şeyler öğrendim ve de önyargım olmadığını düşündüğüm halde önyargım olduğunu fark ettim. Doğru bildiğim yanlışları öğrendim. Kim olursa olsun insana insan olduğu için değer vermek gerekiyor. Daha önceki korkularımı ve düşüncelerimi tartma, düşünme deneyimi yaşadım. Önyargım olmadığını düşündüğüm halde aslında olduğunu fark ettim, kendimden utandım.” Birinci ağızdan gerçekçi bilgi edinmek okuyucuların zihinlerindeki algıların değişmesi ve karşılarındaki kişiyi anlamaları açısından çok önemli bir etkiye sahip olmaktadır. “Yaşayan kişinin ağzından dinlemek etkileyici bir etkendi. Farklı bir hayatı yaşayan bir insanın gözünden bu hayatı dinlemek ve empati kurmuş olmak Yaşanmış olanları direk ağızdan dinlemek ve soruların yanıt bulması Tüm fikirlerim ,önyargılarım tamamen değişti. Yaşayandan dinleyince çok farklı oluyormuş. Çok çok güzeldi. Dışarıdan bazı olayların daha farklı göründüğünü ,her kesimin ve olayın kendi bakış açısından daha farklı olduğunu deneyimledim. Tarihi birinci ağızdan yaşananlara kendisi olmasa da ailesi ile tanık olmuş birinden dinleme fırsatı buldum. Önemli olayları ve bakış açıları birinci ağızdan dinlemek çok iyiydi. 5
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 İnternetten bile alamayacağım öz deneyimleri de alabildim. Yaşanmışlıkları dinlemek çok etkileyiciydi. Farklı gördüğüm belki de yanlış duyduğum şeylerin doğruluk derecelerini ve doğrularını öğrendim. Yaşadıkları, mücadeleleri, zorlukları birinci şahıstan dinlemek büyük bir deneyim oldu. Genelde bizlere örnek gösterilen hayatlardan bambaşka hayatlar yaşayan insanlarla tanışmak,hayat hikayelerine ortak olmak çok etkileyiciydi.” Birinci ağızdan bilgi edinmek okuyucuların yargıya dönüşen önyargılarını daha gerçekçi bir temele oturtmalarını sağlamaktadır. YK, dinamik, keyifli, paylaşımlı, güvenli bir çerçeve içerisinde, günlük hayatta çok da fazla bir araya gelme imkanı bulamayan kişileri bir araya getirerek, samimi, dürüst ve gerçek bir sohbet ile bu süreçte yer alan kişilerin gerçekçi bilgiler edinerek kendileriyle yüzleşmelerini ve önyargılarını sorgulamalarını amaçlamaktadır. Yukarıda sunulan verilere dayanarak YK’nın gerekli çerçeveyi, süreci ve akışı sağladığı ifade edilebilir. Aşağıda ise okuyucuların önyargılarına dair bu sürecin sonundaki söylemlerine örnekler bulunmaktadır. "Bu kadar yakın olup konuşacağımı düşünmemiştim. Aslında çok da farklı şeyler düşünmediğimizi anladım." HIV'li bir insanın HIV olmayandan hiçbir farkı olmadığına bir kere daha tanık oldum. Tüm fikirlerim ,önyargılarım tamamen değişti. Yaşayandan dinleyince çok farklı oluyormuş. Çok çok güzeldi. Bugünkü okumuş olduğum kitaptan dolayı sorumluluk hissim daha ortaya çıktı. Kitabı okumadan önce katalogda yazan anahtar kelimelerin neredeyse hepsi kafamdaydı. Karşılaştıktan sonra her birinin tek tek yıkıldığını görmek oldukça etkileyici oldu. Tanımadığım, bilmediğim tercihleri olan birileriyle konuşmak aydınlatıcıydı, önyargılarımı yıkan bir deneyim oldu. Bilmediğim yeni şeyler öğrendim ve de önyargım olmadığını düşündüğüm halde önyargım olduğunu fark ettim. Kitaplar başlıklarından da bahsedildiği gibi aslında Türkiye'de önyargıya maruz kişileri temsil ediyorlar. Bu önyargının bu tür konuşmalarla kırılmasa dahi kısmen yok olacağını düşünüyorum. Farklı görüşlere sahip insanların rahatlıkla birbirleriyle iletişim kurabildiğinden daha fazla emin olabildim. HIV’li biri ile sohbet edip gayet sağlıklı ve normal bir yaşamı ve görünümü olduğunu öğrendim. Kürt olan bir arkadaşımızla konuştum ve aslında bu gibi ortamlarda insanların birbirine karşı önyargılarını bir yana bırakıp birbirlerini anlaması çok önemli bir olay bence. Çok önemli hissettim kendimi. Bugüne kadar fark etmemişim ama gerçekten ben de seks işçileri hakkında önyargılara sahipmişim. Ama yapılan görüşme ciddi anlamda önyargılarımın büyük çoğunluğunun giderilmesine çok yardımı oldu. Önyargı kırılması ve farklı bir boyut açılması. Önyargılarım konusunda bana yardımcı oldu. En azından biraz da olsa yenebilmem için bir ortam yaratmış oldu.Hangi koşullarda ,nasıl bir tutumla karşılaştıklarını gördüm. Çok istismara uğradıklarını biliyordum ve daha iyi anlamama sebep oldu. Gay-­‐Kitabın bize karşı açıklayıcı ve yapıcı tavrı önyargılarımı kırmama sebep oldu. Rahatlıkla tüm baskıları, yaşadığı süreci bize anlattı. Sorularımıza içtenlikle yanıt verdi. Önyargıları, kalıplaşmadan yıkabileceğimizi öğrendim. Bilgi sayesinde tüm önyargılar kırılabilir. Önyargılara nasıl cevap verilebileceğine karşı bir deneyim yaşadım. 6
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 Önyargılı olduğum kitapla konuştuğumda onlarında ilk başta bize karşı önyargılı olduğunu ama konuşarak önyargılarımızın kalkması. Gözlerime bakarak bunun önyargı duyulacak bir şey olmadığını söylediğinde en önemli deneyimi kazandığımı düşünüyorum. Bazen konuşmayla değil gözler bile deneyim konusunda insana etkili edebiliyor. Bize dayatılan düşüncelerin "tek doğru" olmadığını , herkesin doğrusunun ve düşüncesinin farklı olabileceğini gördüm.” Okuma deneyiminin kendisi bir öğrenme süreci olmakla birlikte okuyuculara daha belirgin anlamda neler öğrendiklerini sorduk. “Artık trans kavramının ne olduğunu,nasıl olduğunu daha iyi biliyorum ve artık ona göre davranacağıma eminim. Farklı düşüncelerin varlığının kabul edilmesi ve sesinin daha iyi çıkabilmesinin sağlanması için çaba gösterilmesi gerektiğini düşünüyorum. Kitapların yaşadıkları ve hayal dünyalarıyla ilgili çok önemli şeyler öğrendim. İnsan olarak doğan herkesin önyargıları vardır ve bu önyargıları yıkabilmek herkese eşit olarak bakabilmek, biraz da ne kadar bildiğinle alakalı. Bu yüzden ne kadar çok bilir öğrenirsen o kadar özgür o kadar barış gözüyle bakabilirsin. Bir şizofrenin yaşamla nasıl iç içe olabileceğini fark ettim.Toplumdaki yerinin ne olduğunu gördüm. Toplumun önyargılarıyla yaşamanın zorluğunu gördüm. Kitap, toplumsal algının lanse edildiği şekliyle önüne sunulan yaşamı kabul etmek zorunda değil. Trans erkek, trans kadınların neden kamuda görev yapamadıklarını öğrendim. Bu virüsü (HIV) taşıyanların çocuk sahibi olabildiklerini ve çocuklarının negatif olabileceğini öğrendim. Eski seks işçisi okumam çok farklı bir deneyimdi. Önyargılıydım ama şu an öyle olduğumu söyleyemem. Hepimizin çok fazla ortak noktası var. Zaaflarımızdan zevklerimize,sevincimizden nefretimize. Evet aslında sadece ufak bir tercih farklılığımız var.Geriye kalan bütün hislerimiz yaşadıklarımız her şey aynı. O yüzden onları sadece tercihleriyle sıfatlandırmamız bile yanlış. Yani 'gay' kelimesini kullanmak onlardan bahsederken. Daha önce farkında olmadığım şeyleri gördüm. Düşünce tarzlarına aşina olmuş oldum. Ve insanların toplumdan beklediklerini öğrendim. Toplumun farklı olarak nitelendirdiği bir kimsenin aslında hiç de farklı olmadığının farkına vardım. Alevilik ve dünya görüşleri ile ilgili yeni bilgiler edindim ve önyargı duyduğumuz noktaların saçma olduğunu bir kez daha anladım. Evet kesinlikle. Türkiye ve Ermenistan hakkında farkına varmadığım şeyleri fark ettirdi. Evet, Başka fikirleri olan bir insanla konuştuğumuzda zaten yeni şeyler öğrenirsiniz.Bu deneyimi her yerde bulamamak problem olan. Bunu bulduğumuzda yeni bir şeyler öğreniyorsunuz. Genelleme yapmadan kişilerin düşüncelerine göre değerlendirmek gerektiğini öğrendim. Trans erkek olmanın nasıl bir şey olduğunu ve yaşadığı zorlukları daha iyi gördüm. Kesinlikle çok şey öğrendim. Önyargıların bilgi eksikliğinden kaynaklandığını gördüm ve tüm sorularım ilk 5 dakika da kendini çürüttü zaten. Okuduğum kitap hakkında şu ana kadar bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olduğumu öğrendim.” 7
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 KİTAPLAR Yaşayan Kütüphane Ghetto süresince ilk gün 17 başlık altında 22 kitap, ikinci gün 15 başlık altında 19 kitap okuyucularıyla buluşmuştur. YK – GB’de ise 12 başlık ve 14 kitap yer almıştır. §
Yaşayan Kütüphane Ghetto kitaplarının yaş ortalaması 32,74 (SS = 9,93) ‘dür. En genç kitap 20, en yaşlı kitap ise 54 yaşındadır. YK – GB kitaplarının yaş ortalaması 31,83 (SS = 11,22)’tür. (Yaş dağılımı için Bkz. Grafik 7). Grafik 7: YK Kitap Yaş Dağılımı Yaş Dağılımı 4 2 0 0 5 10 15 20 25 Ghe]o 30 35 40 45 50 55 60 Gençlik Buluşması Grafik 7’de görüldüğü üzere kitapların yaşları oldukça geniş bir aralıkta dağılmaktadır (19 – 54 yaş arasında). Kitapların daha çok 20 ile 33 yaş arasında kümelendiğini görmekteyiz. Kütüphanede farklı yaşlardan kitapların yer almasının bir sorundan çok katalogun yaş bakımından mümkün olduğunca genel popülasyonu temsil edici olması açısından önemli olduğu düşünülmektedir. § Cinsiyet dağılımına bakıldığında Ghetto’da kitapların %31,82’sinin kadın, % 68,18’inin erkek olduğu görülmektedir. Bu oranlar YK – GB için kadın; %41,67 ve erkek %58,33 şeklindedir. Grafik 8: Kitapların Cinsiyet Dağılımı Cinsiyet Dağılımı 100.00% 68.18% 58.33% 31.82% 41.67% 0.00% Ghe]o Kadın §
Gençlik Buluşması Erkek YK Ghetto’da kitapların %76,2’si bir sivil toplum kuruluşu üyesidir. Ancak bu oran YK-­‐GB’ de % 41,7’dir. Kitabın bir sivil toplum kuruluşu üyesi olması, kendi hakkındaki önyargılardan haberdar olması ve bu önyargılar nedeniyle karşılaştığı ayrımcılıkla baş etme yöntemleri geliştirmiş olması açısından oldukça önemli bir unsurdur. Özellikle YK – GB’ de sürece yeni katılan kitapların önemli bir kısmı bir STK üyesi değildir. Kitap görüşmelerinde, kitaplarda belirgin bir performans kaygısı oluşması bununla ilişkili olabilmektedir. Okuma sürecinin detaylı anlatımı ve kitaplardan ne beklendiğinin kitaba anlamlı gelecek şekilde aktarılması bu kaygının azalmasına 8
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 yardımcı olmaktadır. Unutmamak gerekir ki okuma esnasında kitap olmak, daha önce benzer bir deneyim yaşamamış yeni bir kitap için doğası gereği kaygı verici olabilmektedir. § Kitaplardan Yaşayan Kütüphane deneyimlerini değerlendirmelerini istedik. Grafik 9: YK Deneyim Değerlendirme Bir Kitap olarak Yaşayan Kütüphane'yi nasıl deneyimlediniz? 100.00% 60.87% 50.00% 58.30% 41.70% 30.43% 0.00% Ghe]o 1 Gençlik Buluşması 3 4 5 2 1: Çok Kötü ..................................... 5: Çok İyi Kitaplar, sözel geribildirimlerinde de samimi ve açık bir platformda, iyi niyetle ve amacına hizmet eden şekilde, hep birlikte bir deneyim yaşadıklarını ifade etmektedirler. § Kitaplara, okuyucularıyla ilgili genel izlenimlerini sorduk. Kitaplara göre okuyucuların büyük bir bölümü anlamaya, öğrenmeye açık ve ilgililer. Grafik 10: Kitapların Okuyucularına Dair İzlenimleri Okuyucularla İlgili Genel İzlenim 100.00% 65.22% 50.00% 50.00% 50.00% 34.78% 0.00% Ghe]o 1 2 Gençlik Buluşması 3 4 5 1: İlgisiz, öğrenmeye, anlamaya açık değil. .............................................. 5: Çok ilgili, öğrenmeye, anlamaya açık. §
Kitapların çok büyük bir kısmı, Yaşayan Kütüphane gerçekleşmeden önce kendilerine verilen bilginin açık ve yeterli olduğunu belirtmiştir (Grafik – 11). Bununla birlikte YK’nın amaçları ve yöntemi, kitaplardan beklenen roller, süreçte ve okuma esnasında karşılaşabilecekleri muhtemel durumlar, teknik detaylar, koordinasyon ekibi ve gönüllü ekip hakkında yeterli bilginin sağlandığı bir hazırlık sürecinin önemini bir kez daha vurgulamak anlamlı olacaktır. 9
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 Grafik 11: Etkinlik Öncesi Bilgilendirme Etkinlikten Önce Bilgilendirme 100.00% 78.26% 50.00% 83.33% 21.74% 16.67% 0.00% Ghe]o 1 2 Gençlik Buluşması 3 4 5 1-­‐ Yetersiz, eksik ................................................... 5 – Oldukça açık ve yeterli §
Kitaplar, yüksek oranda YK’da görev alan gönüllüleri çok yardımcı, samimi, içten ve güler yüzlü olarak tanımlamıştır. Grafik 12: Kütüphane görevlilerine yönelik değerlendirme Kütüphaneciler 91.67% 100.00% 50.00% 69.57% 21.74% 8.70% 8.33% 0.00% Ghe]o 1 §
Gençlik Buluşması 2 3 4 5 YK Ghetto’da kitapların %86,36’sı (%77,27+%9,09) çalışma saatlerinin uygun uzunlukta olduğunu düşünmektedir. YK – GB’de ise bu oran %91,66’dır. Kitapların küçük bir bölümü, okuyucular tarafından YK’ya gösterilen yoğun ilgi nedeniyle çok yorulduklarından doğal olarak kütüphanenin çalışma saatlerini bir miktar uzun olarak değerlendirmişlerdir (Bkz. Grafik 13). Grafik 13: Çalışma Saatleri Değerlendirme Kütüphane Çalışma Saatleri 100.00% 77.27% 50.00% 58.33% 33.33% 9.09% 0.00% Ghe]o 1 2 Gençlik Buluşması 3 4 5 1: Çok uzun ........................................................................ 5: Uygun uzunlukta 10
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 §
§
Her iki kütüphanede de bütün kitaplar bir sonraki YK’da kitap olmak istediklerini belirtmişlerdir. Ghetto YK’da gerçekleşen 505 okumanın kitaplara göre dağılımı Grafik 14’de görülmektedir. Eski Seks İşçisi, HIV +, Şizofren, Trans Erkek, Ermeni ve Lezbiyen kitaplar en çok okunanlar listesinin ilk altı sırasını oluşturmuştur. Grafik 14: Kitaplara Göre Okuma Sayısı Dağılımı – YK Ghetto Okuma Sayıları -­‐ YK Gheto 60 53 46 40 20 39 37 36 35 31 29 28 25 24 24 21 21 19 15 14 8 0 * Bu grafik toplam 505 okuma sayısı üzerinden düzenlenmiştir.. § YK – Gençlik Buluşması’nda gerçekleşen 156 okumanın kitaplara göre dağılımı Grafik 15’te görülmektedir. Eski Seks İşçisi, Gay, Lezbiyen ve Alevi kitaplar en çok okunanlar listesinin ilk dört sırasını oluşturmuştur. Grafik 15: Kitaplara Göre Okuma Sayısı Dağılımı – YK Gençlik Buluşması Okuma Sayısı -­‐ YK Gençlik Buluşması 30 25 20 15 10 5 0 27 21 20 14 11 11 10 * Bu grafik toplam 156 okuma sayısı üzerinden düzenlenmiştir.. 11
10 10 10 7 5 YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 §
Kitaplara okuyucularının okuma sürecinden nasıl bir yarar sağlamış olabileceklerini sorduk ve aşağıdaki yanıtları aldık. -­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
§
“Konu hakkında yeni şeyler duydukları, işin gerçeğinin bilinenin aksi olduğu, konunun bir hastalık olduğu. Çok zor ama imkansız olmadığının farkına varmaları. Ciddi önyargılar gözlemledim. Kendilerini ilgili konularda aydınlatmaya çalıştım.Yeni perspektiften bakacaklarını ümit ediyorum. Eksik , yanlış , önyargılı bilgilerin üzerine fark yaratacak alternatif bir diyalog oldu. Ağırlıklı olarak bilgi eksikliklerini tamamlamak ihtiyacındaydılar. Var olmadığını düşündükleri bir varoluşla tanışmış oldular. Cinsel kimlikle ilgili önyargılarıyla yüzleştiler. Cinsel yönelim ve cinsel kimliğin farklı şeyler olduğunu öğrendiler. HIV ile AIDS hakkında doğru bilgilendiler. Önyargıları büyük ölçüde değişim gösterdi. İyi bildiklerini düşünüyorum. Bundan sonraki hayatlarında bizlere bakış açılarının değişeceğini fark ediyorum. Genel olarak önyargılarını bırakmaları gerektiğini anlamadan gitmelerine izin vermedim. Kitap başlığım ile alakalı empati kurmaları için yardımcı olmalarını istedim. Empati kurmak,farklı bakış açısı ve daha önce duymadıkları gerçekleri duymalarının faydalı olduğunu düşünüyorum. Meraklarını giderdiklerine eminim. Bir kısmında önyargıları yok olmuştur herhalde. Güncel tartışmalara farklı açılardan bakmak. Bilgi eksikliği giderildi,önyargılarının kırıldığına inanıyorum,yanlış bilgilerinin tekrar değerlendireceklerine inanıyorum. Herhangi bir yerden duydukları ve net alamadıkları konuları, o konunun muhatabından duydukları için daha sağlıklı bilgiler aldılar. Bir ışık,bilgi kaynağı arayışlarında yol gösterici Hemen hepsi veganlığa dair minimum bilgiye sahiplerdi. Vegan beslenmeye, giyime, etiğe, tüketime, aktivizme dair söylediğim her şeyi ilk kez duyarmışçasına dinlediler. Farkındalık anlamında bir kırılma yaşadıklarını düşünüyorum. Benden dinledikleriyle yetinmeyeceklerini düşünüyorum, araştırma ve değişim dönüşüm sürecine girecekler diye düşünüyorum umuyorum. Resmi tarihin anlattıklarının alternatiflerinde bir Ermeni’yi tanımış oldular. Anlatılan bir elma değil tadına bakılan bir elma gördüler. Bilgilendiler, bilenler de zaten biliyor. Önyargı değişiyor. İyi durumda olduğumu söylüyorlar. Önyargıların azalması, birbirine fiziksel yakınlık. Önyargılarını açıp merak ettiklerini öğrendiler Diyalog, öğrenme, bilgi edinme, paylaşım, ortaklaşma.” Kitaplar YK deneyiminin onlara neler kazandırdığını ve YK süresince onları nelerin zorladığını aşağıdaki şekilde ifade etmişlerdir. Kazanımlar -­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
"Biz bizde olanı paylaşarak kendimizde tutabiliriz. Kitap olmak bu imkanı verdi. Teşekkürler. Önyargıları daha yakından gözlemledim. Dolaysız olarak konuşma fırsatı yakaladım. İletişim yeteneğimi geliştirdim. Daha fazla insana ulaşmak, yaşam alanını genişletmek. Birebir görüşme ile daha sağlıklı bilgilendirme sağlandı. Dostluk Pratik Kendimi ifade edebilmek adına verilmiş en iyi fırsat olduğunu düşünüyorum. 12
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 -­‐
-­‐
Düşünemediğim ince ayrıntıları gördüm. Daha çok insanlara kendini anlatabilmek. Önyargılardan çok meraklarını giderebilmek beni mutlu etti. -­‐ Farklı bakış açılarını görüyorum. Kütüphanedeki dostlarla hasret gideriyorum. -­‐ Her kesimden insana kendimi anlatabilme. -­‐ Birçok insana Türkiye’deki Ermeniliğimden payıma düşeni anlattım. Birçoğunu değiştirdim ve en önemlisi ilk defa onlara Ermeni bir kitap sundum. -­‐ Benim için iş ve terapi. -­‐ Konuşma yeteneğim ilerledi. -­‐ Yeni insanlar tanımak güzel şey. -­‐ İkna etme yeteneği, diyalog kurma ve geliştirme, iletişim becerileri, farklı anlayışlardan insanlara kendini anlatma deneyimi ve bunun öğrettikleri." Zorluklar -­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
“Çoklu gruplarda birden fazla sorunun aynı anda gelmesi. Çok zorlanmadım. Ancak karşındakinin hassasiyetini dikkate alıp almama konusunda kararsız kaldım. Yok. Severek, çok keyif alarak yapıyorum. Yorgun bile değilim. İlginç, dünya dışı bir varlık gibi algılanmak ama bunun keyifli bir yanı da vardı çünkü ayrılırken o ifadeleri silinmiş oluyordu. Gençlerle yüzleşmek. En zorlayan yanı aynı konuları defalarca anlatmak olmasıdır. Aynı şeyleri tekrar konuşmak. Zorlandığım bir kısım yoktur. Hiç durmadan okuma yapmam Zorlanmadım. Yaşadığım bir çok özel trajediyi onlara anlatmaktı. Olmadı Tekrar etmek. Pek olmadı Aralıksız okunmak ve bunun getirdiği yorgunluk. Kısa sürede anlatmak istediklerimi ifade etmekte zorluk çekmek." Kitapların yarıya yakını süreç içerisinde herhangi bir zorluk yaşamadıklarından söz etmektedirler. Ancak, hazırlık sürecinde, özellikle YK’ya yeni katılan kitaplarla yapılması beklenen hazırlık çalışmalarının (Birebir görüşmeler veya tematik hazırlık toplantıları) önemine bir kez daha işaret etmek isteriz. Kitapların bir bölümü başlıklara ilişkin temsil edici olma konusunda sıkıntılar yaşamaktadırlar. YK’nın kitaplardan beklentisi, kendi başlıklarını içeren herkesi temsil edici olmaları değildir. Aksine kendi kişisel deneyimleri, düşünceleri ve duyguları ile aynı başlıktaki diğer insanlarla arasında fark olduğunu ve örneğin her Kürt, Ermeni, Gey,vs. kişinin birbiriyle aynı olmak durumunda olmadığının okuyucuya deneyimletilmesi ve aktarılmasıdır. Kitaplarla yapılan hazırlık çalışmalarında YK’nın kavramsal çerçevesi ve bu çerçeve zemininde kitaplardan beklentilerin anlaşılabilir şekilde ortaya konması son derece önemlidir. Okuma esnasında kitaplara en çok yöneltilen sorular ve konuşulan konulara örnekler aşağıdadır. -­‐ "Neden, nasıl başladınız-­‐Kaç yaşında başladınız-­‐Nasıl bıraktınız? Eşiniz, çocuklarınızla nasıl iletişim kuruyorsunuz-­‐çevrenizin bakış açısı. (Eski Uyuşturucu Bağımlısı Kitap) 13
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 -­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
1915, Ermenistan-­‐Türkiye ilişkileri, Fransa’daki tasarı, anadil, Ermenistan’dan mı geldiniz?(Bir kişi sordu sadece ama paylaşmak istedim) (Ermeni Kitap) Temel ansiklopedik bilgiler. Kültürel gerçeklikler, farklılıkları, siyasi konular, uluslarası siyaset. (Yahudi Kitap) Kadından erkeğe mi yoksa erkekten kadına mı transseksüelsin, çünkü erkeksin, ben anlayamadım hangisisin? -­‐ Ailen nasıl karşıladı-­‐Başka bir ülkede yaşamayı düşündün mü-­‐Ne zaman anladın, nasıl fark ettin? Süreç nasıl oluyor? Çocuk sahibi olabiliyor musun? (Trans Erkek Kitap) Ne zamandır HIV ile yaşıyorsunuz-­‐Nasıl enfekte oldunuz-­‐ Sosyal hayatınızı nasıl etkiliyor? (HIV + Kitap) Neden orospu oldun? (Eski Seks İşçisi Kitap) Mesleğin zorlukları -­‐ İlişkilerde dengelerin nasıl sağlandığı. (Barmaid Kitap) Nasıl bulaştı-­‐Tedavisi var mı-­‐ Ne demektir-­‐ Korunma yolları? (HIV+ Kitap) Bölünme, PKK neden var, PKK'yı destekleyenler neden destekleniyor? (Kürt Kitap) Kendinizi ne zaman keşfettiniz-­‐ Ailenizle sorun yaşadınız mı-­‐Oğlunuz nasıl oldu ve neler hissediyor? (Lezbiyen Kitap) Türkiye’de ayrımcılığa uğradınız mı – Fransa’daki yasa ile ilgili ne düşünüyorsunuz-­‐ Ermeni soykırımıyla ilgili ne düşünüyorsunuz? (Ermeni Kitap) Mum söndü nedir, Nasıl ibadet edersiniz, Cumhuriyete, Kemalizm’e bakışınız, evliliklere bakışınız? (Alevi Kitap) Ne istiyorsunuz, Ayrı bir devlet mi istiyorsunuz, Silahı savunuyor musunuz? (Kürt Kitap) Ne zaman başladın, Niçin kapandın,Yaşadığın sıkıntılar, Sex yapar mısın, Diğer ayrımcılıklar hakkında ne düşünüyorsun? (Başörtülü Kitap) Zor olmuyor mu, Sütte ne var ki, Ne yiyorsun, Bir örgütlenme var mı, Nereden daha çok bilgi öğrenebilirim? (Vegan Kitap) Ermeni soykırımı, Fransa -­‐ Ermeni S inkar yasası, Gündelik hayat. (Ermeni Kitap) Hastalığı nasıl yaşadığımı, Getirisini, götürüsünü soruyorlar? (Şizofren Kitap) Zevk alabiliyor musunuz? (Trans Kadın Kitap) Nasıl fark ettin, ailen biliyor mu, nasıl tepkilerle karşılaştın? (Biseksüel Kitap) Feminizm nedir, Feminist olma sürecini anlatır mısınız, erkek düşmanı mısınız? “ -­‐
-­‐
-­‐
-­‐
-­‐
§ Kitapların önerilerine kulak verdiğimizde Gelecekteki kitaplara; - Sakin olmalarını, - Sabırlı olmalarını, - Okuyuculara soru sormalarını, - Kendi önyargılarıyla yüzleşmelerini, - Gelebilecek soruları önceden tahmin etmeye çalışmalarını. - Cesaretli ve şeffaf olmalarını, - Kitapların birbirlerine dair önyargıları olabileceğinin farkında olmalarını - Kendi içlerinde net olmalarını, Organizatörlere, - Ekibi, mekanı iyi ve önceden belirlemelerini, - Kütüphane çalışma saatlerini uzatmalarını, 14
YAŞAYAN KÜTÜPHANE 2012 Kütüphanecilere, - Seri, ivedi ve sabırlı olmalarını, - Dinlenmelerini, - Kitaplarla daha yakın ilişki kurmalarını, görev gibi görmemelerini, Gelecekteki okuyuculara, - Daha çok okuyup soru sormalarını, - Farklı düşüncelere açık olmalarını, - Soru sormaktan çekinmemelerini, - Meraklarını gidermek ve önyargılarını yıkmak için çaba harcamalarını - Soruları ve önyargıları uygun ,nazik bir dille sormaya çalışmalarını, - Sohbet etmek yerine kafalarındaki soruları netleştirmelerini, - İçten ve samimi sorular sormalarını Katalog için, - Kitap başlıklarının etkinliğin yapıldığı alana göre de değerlendirilmesi ve seçilmesini, - Katalogun daha fazla ve farklı başlıklar içermesini - Trans Erkek ve Trans Kadın başlıklarının ayrılmasını önermektedirler. Özetle, Yaşayan Kütüphane Ghetto ve Gençlik Buluşması, yukarıdaki bölümlerde sözü edilen eksiklikler ve aksaklıklarıyla insan insana kişisel deneyim paylaşımı imkanı vererek hedeflediği şekilde daha önce çok fazla veya hiç bir araya gelme şansı olmamış kişileri bir araya getirmiş, okuyucularının zihinlerindeki önyargıların törpülenmesini ve algılarının değişmesini sağlamış, yanlış bilgileri yeni ve doğru olanlarıyla değiştirmelerini sağlamıştır. Tüm Yaşayan Kütüphane ahalisinin (kütüphaneciler, kitaplar ve okuyucular) ortak dileği bu deneyimi daha çok kişinin yaşaması, dolayısıyla Yaşayan Kütüphane’nin bundan sonra farklı mekan ve zamanlarda tekrar etmesi yönündedir. Erhan Okşak İzleme – Değerlendirme Uzmanı 15
YAŞAYAN KÜTÜPHANE Sun.Day.Sky Festivali, İstanbul, 2011 EK -­‐ 1 YAŞAYAN KÜTÜPHANE DEĞERLENDİRME FORMU -­‐ OKUYUCU Değerli Yaşayan Kütüphane Okuyucusu, Bu form Yaşayan Kütüphane’de kitap okuma deneyiminizi paylaşmanız için hazırlanmıştır. Yanıtlarınız, yorumlarınız ve önerileriniz Yaşayan Kütüphane’nin bundan sonraki uygulamalarını geliştirmek için büyük önem taşımaktadır. Vereceğiniz samimi cevaplardan dolayı teşekkür ederiz. Bütün formlar gizlilik ilkesiyle ve anonim olarak değerlendirilecektir. Yaşınız: ______________ Cinsiyetiniz: _________________ 1. Yaşayan Kütüphane’den nasıl haberdar oldunuz? Gazeteden Çadırın yanından geçerken El ilanından Okuyucu olmuş kişilerden diğer __________________________________________ 2. Hangi kitabı/kitapları ödünç aldınız? 3. Yaşayan Kütüphane fikrini ne kadar beğendiniz? 1 2 3 4 5 ( 1-­‐ Hiç beğenmedim, 5-­‐ Çok beğendim, etkilendim ) 4. Katalogda yer alan kitap başlıklarını ve önyargıları ne kadar beğendiniz? 1 2 3 4 5 ( 1-­‐ Hiç beğenmedim, 5-­‐ Çok beğendim, etkilendim ) 5. Lütfen kütüphanede görevli olan arkadaşları değerlendiriniz . 1 2 3 4 5 ( 1 – Hiç yardımcı olmadılar, 5-­‐ Çok yardımcı oldular ) 6. Kitabı/kitapları okurken yaşadığınız en önemli deneyim neydi? 7.
8.
Kitap okuma deneyiminden yeni bir şeyler öğrendiğinizi düşünüyor musunuz? Başka kişilere kütüphanede okuyucu olmayı önerir misiniz? ________________________ 9. Bundan sonraki katalogda yer almaları için yeni kitap başlıkları önermek ister misiniz? 16
YAŞAYAN KÜTÜPHANE Sun.Day.Sky Festivali, İstanbul, 2011 YAŞAYAN KÜTÜPHANE DEĞERLENDİRME FORMU -­‐ KİTAP İsminiz ( tercihe bağlı ): _____________________________________________________________ Kitap başlığınız: _____________________________________ Yaşayan Kütüphane’de kaç gün boyunca kitap oldunuz? _________________________ Yaşınız: _________________ Cinsiyetiniz: ____________________ 1. Herhangi bir sivil toplum kuruluşu üyesi misiniz? Yanıtınız evet ise : _________________________________________________________ 2. Yaşayan Kütüphane deneyiminiz süresince kaç okuyucunuz oldu? _________________ 3. Bir kitap olarak Yaşayan Kütüphane’yi nasıl deneyimlediniz? 1 2 3 4 5 ( 1 -­‐ Çok kötü, 5 – Çok iyi ) 4. Okuyucularınızla ilgili genel izleniminiz nedir? 1 2 3 4 5 ( 1 – İlgisiz, öğrenmeye, anlamaya açık değil, 5 – Çok ilgili, öğrenmeye, anlamaya açık ) 5. Lütfen etkinlikten önce, Yaşayan Kütüphane’yle ve Yaşayan Kütüphane’de kitap olmakla ilgili size verilen bilgiyi değerlendiriniz. 1 2 3 4 5 ( 1-­‐ Yetersiz, eksik, 5 – Oldukça açık ve yeterli ) 6. Lütfen kütüphanede görevli olan arkadaşları değerlendiriniz . 1 2 3 4 5 ( 1 – Hiç yardımcı olmadılar, 5-­‐ Çok yardımcı oldular ) 7. Lütfen kütüphane çalışma saatlerini değerlendiriniz. 1 2 3 4 5 ( 1 –Çok uzun 5-­‐ Uygun uzunlukta) 8. Sizce okuyucularınız sizi okumaktan nasıl bir yarar sağlamış olabilir? 9. Size en sık sorulan sorular nelerdi? 17
YAŞAYAN KÜTÜPHANE Sun.Day.Sky Festivali, İstanbul, 2011 10. Kitap olmanın size neler kazandırdığını düşünüyorsunuz? 11. Kitap olmanın sizi en çok zorlayan kısmı/kısımları ne/neler oldu? 12. Sonraki Yaşayan Kütüphane’ler için neler önerirsiniz? Gelecekteki kitaplara: Organizatörlere: Kütüphane görevlilerine: Gelecekteki okuyuculara: Katalog için: 13. Tekrar kitap olmak ister misiniz? ____________________________________________ 14. Bunların dışında paylaşmak istedikleriniz: _________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________
________ 18