temel zootekn - Kitap Okur Yazar

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2316
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1313
TEMEL ZOOTEKN‹
Yazarlar
Prof.Dr. Mustafa O⁄AN (Ünite 1)
Prof.Dr. Metin PETEK (Ünite 3-6, 8-10)
Doç.Dr. Serdal D‹KMEN (Ünite 2, 5, 7)
Doç.Dr. Abdülkadir ORMAN (Ünite 2, 4)
Dr. Fazl› ALPAY (Ünite 2, 7)
Dr. Hakan ÜSTÜNER (Ünite 2, 4, 7)
Editör
Prof.Dr. Metin PETEK
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Doç.Dr. Murat Ataizi
Yrd.Doç.Dr. Figen Ünal Çolak
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Uzm. Z. Nazl› Öztopçu
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Temel Zootekni
ISBN
978-975-06-0992-3
3. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 9.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Nisan 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
xi
Dünya ve Türkiye Hayvanc›l›¤›na Genel Bak›fl .....................
2
DÜNYA’DA HAYVANCILIK ..........................................................................
Hayvanc›l›¤›n Ekonomideki Yeri..................................................................
Dünya Hayvan Varl›¤›...................................................................................
HAYVANCILI⁄IN BESLENMEDEK‹ YER‹ ...................................................
Dünya Ülkelerinde Hayvansal Besinler Bak›m›ndan
Beslenme Düzeyleri ......................................................................................
TÜRK‹YE’DE HAYVANCILIK ........................................................................
Hayvan Varl›¤› ve Hayvansal Üretim ...........................................................
Büyükbafl ve Küçükbafl Hayvan Varl›¤› ................................................
Süt Üretimi...............................................................................................
Et Üretimi.................................................................................................
Yapa¤›, Tiftik, K›l ve Deri Üretimi .........................................................
Kümes Hayvanlar› ...................................................................................
Hayvansal Ürünlerin Tüketimi ...............................................................
‹flletme Yap›s› ve Yap›sal Durumu ........................................................
Türkiye Ekonomisinde Hayvanc›l›¤›n Yeri............................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
3
4
7
8
10
10
11
11
12
12
13
14
14
14
16
17
18
18
19
Bafll›ca Yetifltiricilik Tan›mlar› ............................................... 20
ZOOTEKN‹ ....................................................................................................
EVC‹LTME, EVC‹LTME ALANLARI, EVC‹LTME YÖNTEMLER‹ VE
ETK‹LER‹........................................................................................................
Hayvanlar›n Evciltilmesi................................................................................
Evciltme Alanlar› ...........................................................................................
Türlerin Evciltme Yer ve Zaman› ...........................................................
Evciltmenin Etkileri .......................................................................................
TÜR ................................................................................................................
Türlerin Oluflumu..........................................................................................
H‹BR‹DASYON ..............................................................................................
Equidae Türlerinin Hibritleri.........................................................................
Bovinae Türlerinin Hibritleri ........................................................................
Ovinae Türlerinin Hibritleri ..........................................................................
IRK VE IRKLARIN OLUfiUMU ......................................................................
Irklar›n Oluflumu ...........................................................................................
IRK ÖZELL‹KLER‹, IRKLARIN SINIFLANDIRILMASI, TÜRK‹YE
HAYVAN IRKLARININ BÖLGESEL DA⁄ILIMI.............................................
Morfolojik ve Fizyolojik Irk Özellikleri........................................................
1. ÜN‹TE
21
22
22
23
23
24
25
26
28
28
28
29
29
29
30
30
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Morfolojik Irk Özellikleri ........................................................................
Fizyolojik Irk Özellikleri .........................................................................
Irklar›n S›n›fland›r›lmas› ................................................................................
Geliflmifllik Düzeylerine Göre Irklar›n S›n›fland›r›lmas› ......................
Verim Yönlerine Göre Irklar›n S›n›fland›r›lmas›....................................
Türkiye Hayvan Irklar›n›n Bölgesel Da¤›l›m› ..............................................
Türkiye’de Yetifltirilen Küçükbafl Hayvanlar›n Co¤rafi Bölgelere
Göre Da¤›l›mlar› ....................................................................................
Türkiyede Yetifltirilen Büyükbafl Hayvanlar›n Co¤rafi Bölgelere
Göre Da¤›l›mlar› ...........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
3. ÜN‹TE
30
31
32
32
33
33
33
34
35
36
37
38
38
Hayvan Irklar› ve Özellikleri .................................................. 40
SÜTÇÜ IRK HAYVANLARIN GENEL ÖZELL‹KLER‹ ....................................
Sütçü S›¤›r Irklar›n›n Genel Özellikleri ........................................................
Sütçü Koyun Irklar›n›n Genel Özellikleri ....................................................
Sütçü Keçi Irklar›n›n Genel Özellikleri........................................................
ETÇ‹ IRK HAYVANLARIN GENEL ÖZELL‹KLER‹ ........................................
Etçi S›¤›r Irklar›n›n Genel Özellikleri ...........................................................
Etçi Koyun Irklar›n›n Genel Özellikleri .......................................................
Etçi Keçi Irklar›n›n Genel Özellikleri...........................................................
TAVUK IRKLARI VE H‹BR‹T GENOT‹PLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹........
Tavuk Irklar› ..................................................................................................
Etlik Piliç Üretiminde Kullan›lan Hibritlerin Genel Özellikleri ..................
Yumurta Üretiminde Kullan›lan Hibritlerin Genel Özellikleri....................
Beyaz Yumurtac› Hibritler ............................................................................
Kahverengi Yumurtac› Hibritler ...................................................................
H‹ND‹ VE D‹⁄ER KÜMES HAYVANI IRKLARININ
GENEL ÖZELL‹KLER‹ ....................................................................................
Hindi Irklar› ...................................................................................................
B›ld›rc›n Irklar›...............................................................................................
Ördek Irklar› ..................................................................................................
Kaz Irklar› ......................................................................................................
Devekuflu Irklar›............................................................................................
Sülün Irklar› ...................................................................................................
Keklik Irklar›..................................................................................................
KÖPEK IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹.................................................
Spor Köpekleri ..............................................................................................
Av Köpekleri..................................................................................................
Çal›flan Köpekler ...........................................................................................
Terrierler ........................................................................................................
Oyun Köpekleri.............................................................................................
41
41
41
42
42
42
43
43
43
44
44
45
45
46
46
47
47
48
48
48
48
49
49
49
50
50
50
50
v
‹çindekiler
Sportif Olmayan Köpekler ............................................................................
Sürü Köpekleri .............................................................................................
AT IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹ ........................................................
So¤ukkanl› At Irklar› .....................................................................................
S›cakkanl› At Irklar›.......................................................................................
Yerli At Irklar›................................................................................................
DÜNYADA VE TÜRK‹YE’ DE YAYGIN BAfiLICA
HAYVAN IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹ .............................................
Holstein S›¤›r Irk› (Siyah Alaca, Holfltayn) ..................................................
Aberdeen Angus S›¤›r Irk› ............................................................................
K›v›rc›k Koyun Irk›........................................................................................
Saanen Keçi Irk› ............................................................................................
K›l Keçisi........................................................................................................
Leghorn Tavuk Irk› .......................................................................................
Denizli Tavuk Irk› .........................................................................................
Türk Çoban Köpekleri ..................................................................................
Akbafl Köpe¤i ................................................................................................
Kangal Köpe¤i...............................................................................................
Kars Çoban Köpe¤i ......................................................................................
Alman Çoban Köpe¤i....................................................................................
Özet ...............................................................................................................
50
50
51
51
51
51
52
52
52
53
53
54
54
54
55
55
55
56
56
57
58
59
59
60
Hayvanlarda Verimler ve Verim Özellikleri.............................62
ÜREME, DÖL VER‹M‹ VE DÖL VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER........
Üreme ve Döl Verimi....................................................................................
Sürü Büyüklü¤ünün Korunmas›.............................................................
Verimli Bir Üretimin Sa¤lanabilmesi ......................................................
Seleksiyon ve Ay›klaman›n Etkin Yap›labilmesi ...................................
Döl Verimini Etkileyen Faktörler .................................................................
Irk.............................................................................................................
Vücut Yap›s› ............................................................................................
Anatomik Bozukluklar ve Hastal›klar ....................................................
Yetifltirme Sezonu ...................................................................................
Bak›m ve Besleme ..................................................................................
Çevre S›cakl›¤› ve Ifl›k.............................................................................
LAKTASYON, SÜT VER‹M‹ VE SÜT VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
Laktasyon ve Süt Verimi ...............................................................................
Laktasyon .................................................................................................
Süt Verimi ................................................................................................
Süt Verimini ve Bileflimin Etkileyen Faktörler.............................................
Irk.............................................................................................................
Yafl ...........................................................................................................
63
63
63
63
64
64
64
64
65
65
65
66
66
66
66
66
67
67
68
4. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
K›zg›nl›k ve Gebelik ...............................................................................
Vücut Büyüklü¤ü ....................................................................................
Kuruda Kalma Süresi ..............................................................................
Mevsim ve Çevre Is›s› .............................................................................
Sa¤›m Say›s› ve Aral›¤›............................................................................
Besleme ...................................................................................................
Meme Sa¤l›¤› ve Hastal›klar ...................................................................
BÜYÜME, ET VER‹M‹ VE ET VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ...........
Büyüme ve Geliflme......................................................................................
Et Verimi ........................................................................................................
Karkas Bileflimi ve Kalitesi ...........................................................................
K›rm›z› Et .................................................................................................
Et/Karkas Kalitesi ....................................................................................
Beyaz Et ........................................................................................................
Beyaz Et Kalitesi ve Karkas Parçalar›na Ay›rma ...................................
YUMURTA VER‹M‹ VE YUMURTA VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ..
Yumurtan›n Oluflmas› ...................................................................................
Yumurta Verimini Etkileyen Faktörler .........................................................
Yumurta Kalitesi ve Yumurta Kalitesini Etkileyen Faktörler ......................
YAPA⁄I VER‹M‹ VE YAPA⁄I VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ..........
K›rk›m ............................................................................................................
Yapa¤› Özellikleri ve Yapa¤› Özelliklerini Etkileyen Faktörler .................
Morfolojik Özellikler ...............................................................................
Fiziksel Özellikler....................................................................................
Koyunlarda Elyaf Tipleri ...............................................................................
Özet ...............................................................................................................
5. ÜN‹TE
68
68
68
69
69
70
70
70
71
71
72
72
73
73
74
75
75
76
77
78
78
80
81
81
82
83
84
85
85
85
Çevre ve Hastal›klara Direnç ................................................. 86
ÇEVRE VE ÇEVREYE UYUM ....................................................................... 87
ADAPTASYON............................................................................................... 88
Adaptasyonun Sa¤lanabilmesi ‹çin Gerekli Koflullar .................................. 89
STRES VE HASTALIKLARA D‹RENÇ ............................................................ 89
Stres Çeflitleri ................................................................................................. 89
Stres Etkenleri................................................................................................ 90
S›cak Stresi............................................................................................... 90
Hastal›klara Direnç.................................................................................. 94
B‹YOGÜVENL‹K .......................................................................................... 95
Hastal›k Etkenlerinin ‹flletmeye Giriflinin Engellenmesi ya da Uzakta
Tutulmas› ...................................................................................................... 96
Hastal›k Etkenlerinin Yokedilmesi ya da Öldürülmesi............................... 99
Yeterli Ba¤›fl›kl›¤›n Oluflturulmas› ................................................................ 100
Güvenilir ve Konusunda Uzman Personel ile Çal›fl›lmas› .......................... 100
vii
‹çindekiler
Bak›m ve Besleme (Sa¤l›kl› Yaflam Koflullar›nda Yetifltirme) ....................
Günlük Kontrol ve Otopsi............................................................................
Özet................................................................................................................
100
101
102
103
104
104
105
Yetifltirme Metotlar›................................................................ 106
SAF YET‹fiT‹RME...........................................................................................
AKRABALI YET‹fiT‹RME (KAN YAKINLI⁄I)................................................
Akrabal› Yetifltirmenin Etkileri......................................................................
Akrabal›k Derecesi (Katsay›s›)......................................................................
Akrabal› Yetiflme Derecesi (Kan Yak›nl›¤› Katsay›s›) .................................
Akrabal› Yetifltirmenin Faydalar› ..................................................................
Akrabal› Yetifltirmenin Zararlar› ...................................................................
KAN TAZELEME ............................................................................................
Kan Tazelemenin Etkileri..............................................................................
MELEZLEME...................................................................................................
Melezlemenin Gerekçeleri ............................................................................
Çevirme Melezlemesi ....................................................................................
Çevirme Melezlemesine Uygulamadan Örnekler..................................
Kombinasyon Melezlemesi ...........................................................................
Kombinasyon Melezlemesinin Uygulanmas› .........................................
Kullanma Melezlemesi ..................................................................................
Melezlemenin Önemi....................................................................................
Özet................................................................................................................
107
109
110
111
111
112
112
113
114
114
115
116
117
118
119
120
122
124
125
126
126
127
Seleksiyon ve Seleksiyon Metotlar›........................................ 128
KAREKTER, GENOT‹P, FENOT‹P VE ÇEVRE..............................................
Karakter..........................................................................................................
Fenotip ..........................................................................................................
Genotip ..........................................................................................................
Çevre ..............................................................................................................
Karakterlerde Genotip-Fenotip ‹liflkisi .........................................................
SELEKS‹YON VE SELEKS‹YON METOTLARI...............................................
Genetik ‹lerleme............................................................................................
Seleksiyonda Verimlili¤i Art›rmak ................................................................
Seleksiyonda ‹sabet Derecesinin Art›r›lmas›................................................
Tek Bir Özellik Yönünden Uygulanan Seleksiyon Yöntemleri..................
Bireylerin Kendi Fenotipik De¤erlerine Göre Seleksiyon ....................
Akrabalar›n Fenotipik De¤erlerine Göre Seleksiyon ............................
6. ÜN‹TE
129
129
129
130
130
130
131
131
132
132
133
133
134
7. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Kombine Seleksiyon ..............................................................................
Birden Fazla Özellik ‹çin Seleksiyon ....................................................
KALITIM VE TEKRARLAMA DERECES‹ ‹LE SELEKS‹YONDA ETK‹S‹ ......
Kal›t›m Derecesi ............................................................................................
Tekrarlama Derecesi .....................................................................................
Kal›t›m Derecesi ve Tekrarlama Derecesinin Yetifltiricilikteki Önemi.
Özet................................................................................................................
8. ÜN‹TE
Kuluçka Bilgisi ve Tekni¤i ....................................................... 150
KULUÇKAHANELER ......................................................................................
Kuluçkahane Ekipmanlar›.............................................................................
KULUÇKALIK YUMURTALAR VE KULUÇKALIK YUMURTALARA
UYGULANAN ‹fiLEMLER...............................................................................
Kuluçkal›k Yumurtalar ..................................................................................
Kuluçkal›k Yumurtalar›n Depolanmas›........................................................
Kuluçkal›k Yumurtalara Uygulanan ‹fllemler...............................................
KULUÇKA VE KULUÇKA KOfiULLARI.........................................................
Kuluçka ..........................................................................................................
Kuluçka Koflullar› ..........................................................................................
S›cakl›k...........................................................................................................
Rutubet...........................................................................................................
Çevirme..........................................................................................................
Havaland›rma.................................................................................................
KULUÇKADA EMBR‹YO GEL‹fi‹M‹ ..............................................................
Embriyo Geliflimi...........................................................................................
ÇIKIM, KULUÇKA SONUÇLARI, KULUÇKA SONUÇLARINI
ETK‹LEYEN FAKTÖRLER..............................................................................
Ç›k›m..............................................................................................................
Kuluçka Sonuçlar› .........................................................................................
Kuluçka Sonuçlar›n› Etkileyen Faktörler......................................................
Özet ...............................................................................................................
9. ÜN‹TE
138
138
142
142
143
143
145
146
147
147
148
151
152
154
154
156
157
158
158
159
159
160
160
160
161
161
163
163
163
164
166
167
168
168
169
Hayvan Bar›naklar› .................................................................. 170
HAYVAN BARINAKLARI...............................................................................
S›¤›r Bar›naklar› .............................................................................................
Kapal› Ba¤l› Ah›rlar ......................................................................................
Serbest Aç›k Ah›rlar.......................................................................................
Serbest Durakl› Ah›rlar..................................................................................
171
171
172
172
173
ix
‹çindekiler
Besi S›¤›r› Ah›rlar›..........................................................................................
Tavuk Bar›naklar› ..........................................................................................
Sofral›k Yumurta Üretim Kümesleri .......................................................
Dam›zl›k Tavuk Kümesleri .....................................................................
Etlik Piliç Kümesleri ................................................................................
Alternatif/Yeni Kümes Sistemleri ..........................................................
Koyun-Keçi Bar›naklar›.................................................................................
HAYVAN BARINAKLARININ PLANLANMASI ..............................................
Planlaman›n Gereklili¤i.................................................................................
Planlamada Dikkate Al›nacak Faktörler.................................................
HAYVAN BARINAKLARININ KURULUfi VE KURULUfi YER‹ SEÇ‹M‹ ......
‹flletme/Çiftlik Kurulufl Yeri Seçim Yöntemleri ...........................................
Hayvanc›l›k ‹flletmelerinde Kurulufl Öncesi Çal›flmalar ..............................
Yeni Kurulacak Ticari Amaçl› Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin Yer Seçimi,
Kuruluflu ve Çal›flma ‹zinleri ........................................................................
Hayvanc›l›k ‹flletmesi Yer Seçim Raporu.....................................................
Hayvanc›l›k ‹flletmesi Kurulufl ‹zni...............................................................
Hayvanc›l›k ‹flletmesi Çal›flma ‹zni .............................................................
HAYVAN BARINAKLARININ ÜRET‹M ‹Ç‹N HAZIRLANMASI ....................
Etlik Piliç Kümeslerinde Üretim Dönemine Haz›rl›k ..................................
Özet ...............................................................................................................
174
175
175
176
176
177
177
178
179
179
180
181
182
183
183
183
184
185
185
187
188
189
189
190
Hayvanc›l›kta Yeni Yaklafl›mlar, Türkiye
Hayvanc›l›¤›n›n Sorunlar› ve Çözüm Yollar›,
Türkiye Hayvanc›l›¤›n›n Gelece¤i........................................... 192
HAYVANCILIKTA YEN‹ YAKLAfiIMLAR ......................................................
Hayvan Refah› ...............................................................................................
G›da Güvenli¤i ..............................................................................................
Do¤al Üretim Yöntemleri..............................................................................
Organik Üretim..............................................................................................
Organik Üretimin Tan›m›, Kanun ve Yönetmelikler.............................
Türkiye’de ve Dünya’da Organik Hayvansal Üretim ............................
Organik Hayvansal Üretim Kurallar›......................................................
Sertifikasyon, Logo ve Etiketleme ..........................................................
Organik Ürün Kalitesi .............................................................................
Zenginlefltirilmifl G›dalar›n Üretimi ..............................................................
TÜRK‹YE HAYVANCILI⁄ININ SORUNLARI VE ÇÖZÜM YOLLARI...........
Türkiye Hayvan Varl›¤›nda Azalma, Dam›zl›k Sorunu ve Hayvan Islah› ..
‹flletme Büyüklü¤ü ve Yap›s› .......................................................................
Hayvan Besleme ve Yem .............................................................................
Hayvan Sa¤l›¤› ve Biyogüvenlik...................................................................
Tüketici Sorunlar› ve E¤itimi ........................................................................
193
193
194
196
196
197
197
198
199
200
200
201
202
202
203
203
204
10. ÜN‹TE
x
‹çindekiler
Örgütlenme....................................................................................................
Plans›z Yat›r›mlar, Kontrolsüz Kurulan Yeni Üretim Tesisleri....................
Sanayi-Pazar ‹liflkileri ....................................................................................
Üretim Maliyetleri, Finans ve Teflvik............................................................
Üretici, Sanayici, Bakanl›klar ve Üniversiteler Aras› Yetersiz ‹flbirli¤i .......
TÜRK‹YE HAYVANCILI⁄ININ GELECE⁄‹...................................................
Dam›zl›k Üretimi ...........................................................................................
‹laç/Afl› Endüstrisi..........................................................................................
Araflt›rma ve Gelifltirme Faaliyetleri .............................................................
Anahtar Teslimi Hayvanc›l›k Projeleri ve Dan›flmanl›k Hizmetleri ............
‹leri Düzeyde ‹fllenmifl Hayvansal Ürünler..................................................
Teknoloji, Araç, Gereç ve Ekipman Üretimi ...............................................
Alternatif Yeni Yaklafl›mlar ya da Üretim Dallar›na Yat›r›m ......................
Özet................................................................................................................
204
204
205
205
205
205
206
206
206
206
207
207
207
208
209
210
210
211
Önsöz
Önsöz
Türkiye hayvanc›l›¤›nda geliflme ve de¤iflim süreci 1980-1990’ l› y›llarda
bafllam›fl, bu dönemde yap›lan yat›r›mlar ile tavukçuluk t›pk› geliflmifl ülkelerde
oldu¤u gibi modern ve entansif tarzda yap›lmaya bafllanm›flt›r. ‹ki binli y›llar›n
bafl›ndan itibaren ise özellikle süt s›¤›rc›l›¤›nda devlet teflviklerinin de deste¤i ile
büyük bir de¤iflim bafllam›fl, süt ve et s›¤›rc›l›¤› sadece köylünün yapmakta oldu¤u
bir ifl kolu olmaktan ç›km›fl, bir sanayi haline gelmifltir. Bu süreçte hem iflletme
kapasitelerinde hem de toplam ürün miktar› ve kalitesinde önemli bir geliflme
yaflanm›flt›r. Ancak yaflanan bunca geliflmeye karfl›n baflta dam›zl›k hayvan yetifltiricili¤i olmak üzere Türkiye hayvanc›l›¤›n›n önemli sorunlar› bulunmaktad›r. Üniversite, özel sektör/sanayi ve araflt›rma kurulufllar›/kamu aras›ndaki iflbirli¤i daha çok
bireysel düzeydedir. Bu iflbirli¤inin bireysel olmaktan ç›kart›l›p, güçlü ve sa¤lam
bir flekilde sa¤lanmas›, Türkiye hayvanc›l›¤›n›n sorunlar›n›n h›zla çözümlenmesi
ve her alanda geliflmifl ülkeler seviyesine ç›kart›lmas› için zootekni alan›nda
yetiflmifl insan gücünün önemi giderek artmaktad›r.
Bu ders kitab›n›n amac›; bölüm ö¤rencilerine bafll›ca yetifltiricilik tan›mlar›,
hayvan ›rklar›, bafll›ca hayvansal ürünler ve etkileyen faktörler, yetifltirme metotlar›, seleksiyon, kuluçka bilgisi, hayvan bar›naklar› ve hayvanc›l›kta yeni yaklafl›mlar
konusunda temel bilgi ve beceriler kazand›rmakt›r.
Yazarlar olarak faydal› olmas›n› diliyoruz.
Editör
Prof.Dr. Metin PETEK
xi
1
TEMEL ZOOTEKN‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Dünya hayvanc›l›¤› hakk›nda genel bilgi sahibi olup, yorum yapabilecek,
Hayvansal kökenli g›dalar›n beslenmedeki önemini tart›flabilecek,
Türkiye hayvan yetifltiricili¤inin genel yap›s›n› aç›klayabilecek,
genel bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Dünya hayvanc›l›¤›
• Hayvanc›l›¤›n önemi
• Hayvansal besinler
• Türkiye’de hayvanc›l›k
‹çindekiler
Temel Zootekni
Dünya ve Türkiye
Hayvanc›l›¤›na
Genel Bak›fl
• DÜNYA’DA HAYVANCILIK
• HAYVANCILI⁄IN BESLENMEDEK‹
YER‹
• TÜRK‹YE’DE HAYVANCILIK
Dünya ve Türkiye
Hayvanc›l›¤›na Genel Bak›fl
DÜNYA’DA HAYVANCILIK
Tarihin derinliklerine inildi¤inde, her canl›n›n yaflama savafl› verdi¤i ortamlarda
çok eski ça¤lardan beri insan›n hayvanla yan yana ve karfl› karfl›ya oldu¤u görülür. ‹nsano¤lu ilk zamanlar yabani hayvanlar› avlam›fl, etleri ile karn›n› doyurmufl,
derilerinden giysiler yapm›fl, kemik ve boynuzlar›ndan alet ve süs eflyalar› yapm›fllard›r. Daha sonraki ça¤larda bu hayvanlar› elinin alt›nda ve çevresinde bulundurarak yararlanmay› düflünmüfllerdir. ‹nsanlar as›rlar boyu ya da binlerce y›l gibi
çok uzun dönemlerde yabani hayvanlar› evcillefltirmek için sab›rla ve inatla çal›flm›fl ve sonunda bunu baflarm›fllard›r. Yaban hayvanlar›n› evcillefltirme ve evcil
hayvan üretme insano¤lunun tarih boyunca elde etti¤i baflar›lar›n belki de en parlak ve insanl›k yarar›na olan›d›r.
Hayvanc›l›¤›n Ekonomideki Yeri
Hayvan yetifltiricili¤i, hemen hemen bütün dünya ülkelerinin ekonomilerinde
önemli bir yere sahiptir. Toplumlar›n sosyal ve ekonomik geliflmesinde hayvanc›l›¤›n önemli katk›lar› vard›r. Hayvanlar, tarihin her döneminde insanlar›n en önemli varl›¤› ve serveti olmufltur. Hayvan yetifltiricili¤i toplumlar›n kültür ve e¤itim seviyesinin yükselmesi ve sanayileflme ile birlikte günümüzde bir endüstri haline
gelmifltir. Bu sayede hayvanlardan elde edilen verimlerde önemli ölçüde art›fllar
sa¤lanm›flt›r. Hayvan yetifltiricili¤inin ekonomiye katk›lar› çok de¤iflik yollardan
olabilir. Hayvanc›l›¤›n ekonomide yeri afla¤›da belirtildi¤i gibi s›ralanabilir;
• Hayvanc›l›k herfleyden önce yetifltiricinin geçimini ve ekonomik yönden
güçlenmesini sa¤lar. Tar›m iflletmelerinde (bitkisel ve hayvansal üretimi
birlikte yapan iflletmeler) hayvanlar iflletmenin güvenilir gelir kaynaklar›ndand›r. Herhangibir nedenden dolay› iflletmede verim düflüklü¤ü meydana
gelirse, hayvanc›l›ktan elde edilecek gelirlerle varl›¤›n› sürdürme olana¤›
bulabilir.
• Hayvan yetifltiricili¤i ile elde edilen et, süt ve yumurta gibi de¤erli ürünler insanlar›n dengeli ve yeterli beslenmesi bak›m›ndan önemli bir yere sahiptir.
• Hayvanlardan elde edilen yapa¤›, tiftik ve deri gibi baz› hayvansal ürünler
ile hayvansal yan ürünler tekstil, deri, kozmetik ve ilaç sanayilerinin önemli ham maddelerini oluflturur.
• Hayvanc›l›ktan elde edilen et ve sütü iflleyen ve ifllenmifl ürün haline getiren süt ve et sanayi de ülkelerin ekonomilerinin as›l unsurlar›ndand›r.
4
Temel Zootekni
• Hayvanlar insanlar taraf›ndan yiyecek olarak de¤erlendirilemeyen bitkisel
art›klar› et, süt ve yapa¤› gibi hayvansal ürünlere dönüfltürebilirler.
• Hayvanc›l›k çeflitli ülkelerin d›fl sat›m gelirlerinde önemli bir paya sahiptir.
Bu pay Avustralya, Arjantin, Yeni Zelanda ve Hollanda gibi ülkelerde genel
d›fl sat›m gelirlerinin önemli bir bölümünü oluflturur.
• Hayvanc›l›k tar›m iflletmelerinde y›l boyunca rasyonel bir ifl gücü kullan›m›n› sa¤lar. Dolay›s› ile gizli iflsizli¤i gidermede önemli bir rol oynar.
• Hayvan gübresi iflletmenin toprak verimlili¤ini sa¤layarak bitkisel üretimin
verimlili¤ini art›r›r ve toprak erozyonunun önlenmesine katk› sa¤lar.
• Tar›m makinalar›n›n kullan›lmas›n›n mümkün olmad›¤› birçok yerde hayvanlar›n çekim gücünden yararlan›lmaktad›r.
Hayvan yetifltiricili¤inin, yukar›da sözü edilen yararlar› ile ülkelerin ekonomileri ve sosyal yaflamlar›nda vazgeçilmez bir sektör oldu¤u aç›kça görülmektedir.
Dünya Hayvan Varl›¤›
Dünyada, FAO 2009 y›l› istatistiklerine göre 24 milyar dolay›nda çiftlik hayvan›
mevcuttur. Bu dünya hayvan varl›¤›n›n hayvan türlerine göre da¤›l›m› Tablo 1.1 de
verilmifltir. Tabloda görüldü¤ü gibi kanatl›lar hariç tutuldu¤undan hayvan say›s› 4.6
milyara düflmektedir. Bu hayvan varl›¤› aras›nda say› bak›m›ndan s›¤›r ilk s›rada
gelmekte, bunu koyun, domuz ve keçi izlemektedir. Ancak farkl› türden hayvanlar›n dünya ekonomisine katk›lar› say›s› ile ölçülemez. Bunun en önemli nedeni türlerin verim seviyelerinin farkl› olmas›ndand›r. Örne¤in dünyadaki koyun say›s› s›¤›r
say›s›na yak›n olmas›na karfl›n s›¤›rlardan elde edilen et ve süt miktar› koyunlardan
elde edilenlerden s›ras›yla 7.6 ve 64 kat daha fazlad›r. Ayn› flekilde domuz say›s› s›¤›rdan daha az olmas›na karfl›n yaklafl›k y›lda 1.7 kat daha fazla et üretmektedirler.
Tablo 1.1
Dünyadaki farkl›
türden çiftlik hayvan
say›lar›
Kaynak: FAO
Production
Yearbook, 2009
Hayvan Türü
S›¤›r
Hayvan Say›s› (milyon bafl)
1 382.2
Manda
188.3
Domuz
941.2
Koyun
1 071.3
Keçi
868.0
Deve
25.4
At
59.0
Eflek
43.6
Kat›r
11.6
Tavuk
18 457.4
Hindi
548.9
Kaz
357.4
Ördek
17.8
Dünyadaki baz› seçilmifl ülkelerdeki çiftlik hayvan say›lar› Tablo 1.2 de verilmifltir. Görülece¤i gibi hayvan say›s› en fazla olan ülkeler aras›nda Hindistan, Brezilya, Çin, A.B.D., Arjantin, Avustralya ve Rusya say›labilir. Hayvanc›l›¤›n en teknik
ve verimli yap›ld›¤› ülkelere örnek olarak, ‹ngiltere, Holanda, Fransa, A.B.D. Almanya, Yeni Zelanda ve ‹srail verilebilir. Türkiye hayvan say›s› bak›m›ndan dün-
5
1. Ünite - Dünya ve Türkiye Hayvanc›l›¤›na Genel Bak›fl
yada ilk onda olmas›na karfl›n birim hayvandan elde edilen verimlerde alt s›ralarda yer almaktad›r.
Ülkeler
Hayvan say›lar› (milyon bafl)
S›¤›r
Koyun
Keçi
Domuz
Kanatl›
9.9
30.78
0.1
4.6
177.9
Fransa
18.59
7.72
1.27
14.81
225.2
Almanya
12.94
2.37
0.22
26.89
133.2
‹talya
6.12
8.18
0.96
9.25
126.0
Yunanistan
0.62
8.99
4.18
0.94
32.0
Holanda
4.0
1.1
0.42
12.11
99.3
Rusya
21.04
19.6
2.17
16.16
379.3
‹ran
7.61
53.8
25.3
-
517.6
Bulgaristan
0.56
1.47
0.43
0.78
19.3
Çin
92.13
128.56
152.46
451.18
5 790.7
Hindistan
172.45
65.72
126.01
13.84
648.0
Avustralya
27.91
72.74
3.0
2.3
98.1
Y.Zelanda
9.96
32.38
0.08
0.32
13.5
A.B.D
94.52
5.75
3.07
67.15
2 315.8
Arjantin
50.7
12.45
4.25
2.27
101.7
Brezilya
204.5
16.8
9.2
37.0
1 231.6
G.Afrika
13.76
24.99
6.36
1.61
127.1
Türkiye
10.86
23.97
5.59
0.002
249.0
‹ngiltere
Dünya hayvansal üretimi, y›ll›k toplam üretim ve kifli bafl›na üretim olarak incelenebilir. Tablo 1.3’de dünyada y›lda üretilen hayvansal ürün miktarlar› ve her
bir üründen kifli bafl›na düflen miktarlar verilmifltir. Tablo incelendi¤inde dünyada
y›lda 279 milyon ton et üretildi¤i ve bu üretiminde en büyük katk›y› domuzlar›n
daha sonra ise s›ras›yla kanatl›lar›n, s›¤›rlar›n ve koyunlar›n yapt›¤› görülecektir.
Ancak ülkeler baz›nda incelenirse bu tablo farkl›l›klar göstermektedir. Örne¤in;
Türkiye’de tavukçulu¤un et üretimine katk›s› ilk s›rada yer al›rken bunu s›¤›r ve
koyun izlemekte, domuzun et üretimine katk›s› ise yok denecek kadard›r.
Dünya k›rm›z› et üretiminin % 56.4’ü tek bafl›na domuzlardan sa¤lanmaktad›r.
Bunu % 32.9’la s›¤›rlar ve % 4.3’le koyunlar izlemektedir. Bunun yan›nda dünyada y›lda toplam 695 milyon ton süt elde edilmekte ve bu sütün % 83.5’i ineklerden elde edilirken, bunu % 12.9’la manda, % 2.1’le keçi ve % 1.2 ile koyun sütü
takip etmektedir.
Tablo 1.2
Baz› ülkelerde farkl›
say›lar›
Kaynak: FAO
Production
Yearbook, 2009
6
Tablo 1.3
Dünyada y›lda
üretilen hayvansal
ürün miktarlar› ve
kifli bafl›na üretim
Kaynak: FAO
Production
Yearbook, 2009
Temel Zootekni
Toplam Üretim
(milyon ton)
Kifli Bafl›na Üretim (kg)
S›¤›r eti
61.84
9.10
Manda eti
3.31
0.49
Koyun eti
8.11
1.19
Keçi eti
4.94
0.73
106.07
15.57
3.58
0.53
K›rm›z› et toplam›
187.85
27.58
Kanatl› eti (beyaz et)
91.31
13.41
Toplam et
279.16
40.97
‹nek sütü
580.48
85.23
Manda sütü
90.33
13.26
Koyun sütü
8.97
1.32
Keçi sütü
15.13
2.22
Toplam süt
694.91
100.56
Tavuk yumurtas›
67.41
9.89
Ürün Çeflidi
Domuz eti
Di¤er etler (at, deve vd)
Bir ülkede yap›lan hayvanc›l›¤›n yap›s›n› belirleyen en önemli etkenler, o ülkenin co¤rafik yap›s›, tar›msal üretim düzeyi ve genel ekonomik seviyesidir. Düzenli olarak ya¤›fl alan ve sulama olanaklar› bulunan ülkelerde ilk yap›lan hayvanc›l›k
faaliyeti s›¤›r yetifltiricili¤idir. Buna karfl›n karasal iklimlerin egemen oldu¤u step
özellik gösteren yerlerde veya ülkelerde koyun ve keçi yetifltiricili¤i öne ç›kar. Bunun en önemli nedeni ise koyunlar›n fakir meralar› ve bu beslenme koflullar›n› s›¤›rlara göre daha iyi de¤erlendirmesidir. Ekonomik bak›mdan geliflmifl ülkelerde
hayvanc›l›k içerisinde s›¤›r yetifltiricili¤i en önemli yere sahiptir. Bu gibi ülkelerde
halk›n s›¤›r etine ve sütüne olan yüksek talebi s›¤›r yetifltiricili¤ini ön plana ç›kar›r.
Ekonomik aç›dan geliflmifl ülkelerde koyun etine talep az oldu¤undan koyunculuk
ikinci planda yer almaktad›r. Buna karfl›n az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde
ise koyun ve keçi etine talep daha fazla oldu¤undan bu hayvan türlerinin yetifltiricili¤i ön s›ralara ç›kmaktad›r. Halk›n beslenme al›flkanl›klar› ve dinsel tercihleri ülkede yap›lan hayvanc›l›¤›n yap›s›n› etkilemektedir. Örne¤in; Orta-Do¤u ülkelerinde koyun eti ve sütü halk taraf›ndan tercih edilmesi koyun yetifltiricili¤ini desteklemektedir. Ayr›ca Müslüman ülkelerde dinsel inançlar› gere¤i domuz yetifltiricili¤i
s›n›rlanmaktad›r.
Dünya hayvansal ürünler üretimi y›ll›k kifli bafl›na düflen üretim bak›m›ndan ele
al›nm›flt›r. Böylece hayvanc›l›¤›n gerek ekonomideki ve gerekse insan beslenmesindeki yeri daha iyi anlafl›lm›fl olacakt›r. Tablo 1.3’de görülece¤i üzere dünyada
yaflayan her bir insana düflen hayvansal ürün miktarlar› 9.1 kg s›¤›r eti, 1.19 kg koyun eti, 15.57 kg domuz eti olmak üzere toplam k›rm›z› et 27.58 kg’d›r. Bunun yan›nda kifli bafl›na 13.41 kg kanatl› hayvan (genellikle tavuk) eti, 9.89 kg yumurta
ve 100.56 kg süt düflmektedir. Geliflmifl ülkelerde kifli bafl›na düflen hayvansal
ürün miktarlar› bu ortalama de¤erlerin üzerinde ve az geliflmifl ülkelerde ise alt›ndad›r. Örne¤in; y›ll›k kifli bafl›na s›¤›r eti üretimi A.B.D.’de 41 kg, Brezilya’da 37 kg,
7
Arjantin’de 69 kg, Avustralya’da 44 kg, Yeni Zelanda’da 32 kg iken ‹ran’da 6 kg ve
Hindistan’da 1.5 kg’dir. Bunun gibi kifli bafl›na y›ll›k süt üretimi A.B.D.’de 253 kg,
Almanya’da 247 kg, Fransa’da 260 kg, Hollanda’da 320 kg, iken ‹ran’da 66 kg ve
Hintistan’da 40 kg’d›r. Kifli bafl›na düflen s›¤›r eti ve süt üretimi Avrupa Birli¤i ülkelerinde 17 kg ve 241 kg, Afrika ülkelerinde 5.8 kg ve 38 kg, Amerika k›tas›nda
31 kg ve 164 kg, Asya ülkelerinde 4 kg ve 52 kg’d›r.
S›¤›r
Koyun
Keçi
Domuz
Ülkeler
Et
Süt
Et
Süt
Et
Süt
‹ngiltere
850
13 236
303
-
-
-
720
Fransa
1 467
23 341
83
253
6
623
2 004
1 720
Almanya
1 193
28 656
20
-
0.4
35
5 277
1 316
‹talya
1 055
12 000
40
580
1.5
46
1 588
1 154
68
800
90
780
54
505
104
114
402
11 469
14
-
0.7
-
1 275
834
1 741
32 326
164
1
18
235
2 169
2 360
360
6 450
390
534
106
410
-
1 682
22
1 073
13
87
4
64
74
128
6 116
36 116
2 014
1 150
1 853
273
49 879
16 438
886
45 140
240
-
479
-
481
727
Avustralya
2 148
9 388
658
-
16
-
324
880
Y.Zelanda
637
15 217
478
-
1
-
47
137
11 891
85 859
80
-
23
-
10 442
18 953
Arjantin
2 830
10 500
52
-
9.9
-
230
1 204
Brezilya
9 024
27 579
79
-
29
136
2 924
10 385
G.Afrika
777
3 091
95
-
36
-
313
981
Türkiye
325
11 583
262
734
37
192
-
1 308
Yunanistan
Holanda
Rusya
‹ran
Bulgaristan
Çin
Hindistan
A.B.D
Hayvanc›l›¤›n önemini nas›l aç›klayabilirsiniz?
HAYVANCILI⁄IN BESLENMEDEK‹ YER‹
Et
Kanatl› Tablo 1.4
Baz› ülkelerde farkl›
tür çiftlik
Et
hayvanlar›nde et, süt
1 652
üretimi (bin ton)
SIRA S‹ZDE
Kaynak: FAO
Production
Yearbook, 2009
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹nsan›n bedenen, aklen, ruhen ve sosyal bak›mdan iyi geliflmifl bir vücut yap›s›na
sahip olabilmesi ve bunu sürdürebilmesi, k›saca sa¤l›kl› ve üretken olarak yaflayaS OYetiflkin
R U
bilmesi di¤er faktörlerin yan›nda beslenme ile yak›ndan ilgilidir.
bir insan›n dengeli olarak beslenebilmesi için ald›¤› besinler ile bir günde 2800-3000 kalori ve 75-80 g protein almas› gerekir. Al›nan bu proteinin 30-35 g’›n›n
hayvansal köD‹KKAT
kenli olmas› gereklidir. Bitki kökenli besinler genel olarak karbonhidratlarca zengin
ve proteince fakirdir. Bunun yan›nda insanlar taraf›ndan sindirilmesi çok güç olan
SIRA S‹ZDE
sellülozu bol miktarda içerirler. Buna karfl›n hayvansal kökenli
besinler proteince
zengin olmas›n›n yan›nda içerdi¤i proteinin biyolojik de¤erlili¤i de yüksektir. Karbonhidratlar ya hiç yoktur ya da çok az vard›r, bu besinlerdeAMAÇLARIMIZ
sellüloz hiç yoktur.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
8
Temel Zootekni
Bir insan›n hayat›n› sürdürebilmesi için bu besin maddelerinin dengeli bir flekilde al›nmas› gerekir. Besin maddeleri karbonhidratlar, proteinler, vitaminler ve
minerallerden oluflurlar. Bütün besin maddeleri az veya çok bu bileflikleri içerir.
Ancak baz› besinler bu maddelerin bir ya da birkaç›n› daha çok içerebilir. ‹flte hayvansal orjinli besinler protein oran›n fazlal›¤› ve biyolojik de¤erinin daha yüksek
olmas› nedeniyle insan beslenmesine daha uygundurlar. Burada bir örnek vermek
gerekirse; insan beslenmesi aç›s›ndan önemli olan amino asitlerden lizin bitkisel
proteinlerde çok olmas›na karfl›n süt ve et proteinlerinde yüksek miktarda bulunur. Hayvansal kökenli besinlerde proteinin yan›nda enerji kayna¤› olan ya¤ da
mevcuttur. Bu da hayvansal besinleri iyi bir protein kayna¤› olmas›n›n yan›nda iyi
bir enerji kayna¤› olarak da say›lmas›na yol açar.
Besin maddelerinin içerdi¤i protein genelde ham protein olarak verilir bu da
proteinin besin de¤eri hakk›nda yeterli bilgi vermez. Bundan dolay› proteinlerin
biyolojik de¤erlilikleri içerdikleri amino asitlerin oranlar›na göre saptan›r. Proteinlerin biyolojik de¤erlili¤inin en yayg›n ölçüsü net protein kullan›m›d›r. Burada yumurtan›n net protein kullan›m ölçüsü 100 al›nd›¤›nda, buna göre di¤er baz› besinlerin net kullan›m seviyeleri; domuz eti 84, s›¤›r eti 80, inek sütü 75, bal›k 83, pirinç 67, bu¤day unu 52, m›s›r 56 ve baklagiller 47’dir.Görüldü¤ü gibi hayvansal
proteinler net kullan›m bak›m›ndan bitkisel proteinlerden önemli ölçüde üstündür.
Farkl› tür hayvan etleri % 17-20 protein, % 10-27 ya¤ ve % 0.8-1.3 mineral madde içeririr, kalan k›s›m ise sudur. Memeli hayvan yavrular›n›n tek besin kayna¤›
olan süt ideal bir besin maddesidir. Günde bir kg süt içmekle üç ayl›¤a kadar bir
bebe¤in tüm gereksinimi, 14 yafl›na kadar çocuklar›n %60-65’ini, 14-20 yafl aras›ndakilerin % 50’sini ve emzikli kad›nlar›n % 44’ünü karfl›lar. Bunlar›n yan›nda yumurta da tafl›d›¤› amino asitler, doymam›fl ya¤ asitleri, bafll›ca vitaminler ve mineraller yönünden zengin bir besin kayna¤›d›r.
Dünya Ülkelerinde Hayvansal Besinler Bak›m›ndan
Beslenme Düzeyleri
Günümüzde yedi milyara yaklaflan nüfusu ile dünyan›n karfl› karfl›ya kald›¤› en
önemli sorunlardan birisi beslenmedir. Geliflmifl ülkelerde (bu ülkelerde hayvanc›l›k da ileri düzeydedir) al›nan günlük diyetin büyük bir bölümü hayvansal proteinlerden oluflur. Kifliler önemli miktarda et, süt ve yumurta tüketirler. Buna karfl›n
geri kalm›fl ve az geliflmifl ülkelerde insanlar bitkisel besinlerle beslenmektedir.
Hatta bunlardan yoksun ve açl›k çeken az›msanmayacak kadar çok insan dünyada yaflam mücadelesi vermektedir.
Dünya beslenme durumu FAO 2007 y›l› istatistiklerine göre kifli bafl›na günlük
kalori ve günlük hayvansal protein tüketimi dünya genelinde; 2797 kalori ve 29
g’d›r Bu de¤erler k›talara göre de¤iflim göstermektedir. Yukar›da belirtilen parametreler, Amerika k›tas›nda 3215 kalori ve 51 g, Avrupa k›tas›nda 3405 kalori ve
57 g, Okyanusya k›tas›nda 3182 kalori ve 68 g, Asya k›tas›nda 2668 kalori ve 23 g
ve Afrika k›tas›nda ise 2461 kalori ve 13 g’d›r.
Dünya beslenme durumunu ülkeler baz›nda Tablo 1.5’deki de¤erler dikkate
al›nd›¤›nda daha iyi bir fikir sahibi olmak olas›d›r. Söz konusu tabloda farkl› ülkelerde birey bafl›na düflen günlük kalori, toplam protein ve hayvansal protein de¤erleri verilmifltir. Verilen ülkeler aras›nda günlük kalori bak›m›ndan A.B.D. 3770
kalori ile ilk s›rada yer al›rken Etopya 1952 kalori ile son s›rada yer alm›flt›r. Top-
9
lam protein bak›m›ndan yeni A.B.D. 114 g.’ la ilk s›rada yer al›rken, Bangaldefl 49
g.’ la son s›rada yer alm›flt›r. Hayvansal protein tüketimi s›ralamas›nda da ülkeler
aras›nda büyük farkl›l›klar bulunmakta olup A.B.D., Fransa ve Avustralya’ da 73 g
iken Çad, Etopya, Bangaldefl ve Nijerya gibi ülkelerde 6.0-7.9 g aras›nda de¤iflmektedir. Türkiye’de günlük hayvansal protein tüketimi 15 g’lardan 27 g’a kadar yükselmifltir. Ancak bu miktar halen yeterli bir düzeyde de¤ildir.
Ülke Ad›
Kalori (cal)
Toplam Protein (g) Hayvansal Protein (g)
Almanya
3530
99
60
‹ngiltere
3442
104
59
Fransa
3553
113
73
‹talya
2848
78
60
Bulgaristan
2761
77
35
Türkiye
3482
99
27
Japonya
2977
76
52
Suriye
3049
80
24
‹ran
3042
84
24
Çin
2974
89
33
Hindistan
2301
56
10
Pakistan
2251
57
23
Bangaldefl
2250
49
7.8
A.B.D.
3770
114
73
Arjantin
3001
94
63
Bolivya
2093
56
21
Güney Afrika
2986
81
30
Etopya
1952
56
6
Nijerya
2708
62
7.9
Çad
2040
62
6
M›s›r
3163
91
20
Yeni Zelanda
3150
94
58
Avustralya
3186
107
73
Baz› ülkelerde kifli bafl›na ortalama y›ll›k et, süt ve yumurta tüketim miktarlar›
Tablo 1.6’da gösterilmifltir. Görüldü¤ü gibi geliflmifl zengin ülkelerde gerek et ve
süt ve gerekse yumurta tüketimi geri kalm›fl ve az geliflmifl ülkelerden aç›k ara daha fazlad›r. Bu da geri kalm›fl ve az geliflmifl ülke insanlar›n›n nitelik ve nicelik bak›m›ndan yetersiz beslendikleri ve hatta açl›¤›n bir göstergesidir. Türkiye’de y›ll›k
kifli bafl›na ortalama et tüketimi 24 kg, süt tüketimi 138 kg ve yumurta tüketimi de
9.1 kg’a ulaflm›flt›r.
Tablo 1.5
Baz› ülkelerde birey
bafl›na al›nan
günlük kalori,
toplam protein ve
hayvansal protein
miktarlar›
Kaynak: FAO
Production
Yearbook, 2007
10
Temel Zootekni
Tablo 1.6
Baz› ülkelerde birey
bafl›na y›ll›k
ortalama et, süt ve
yumurta tüketimi
Kaynak: FAO
Production
Yearbook, 2007
Ülke Ad›
Et (kg)
Süt (kg)
Yumurta (kg)
‹ngiltere
85
241
10.3
Almanya
88
247
12.0
Fransa
89
260
14.7
‹ran
33
66
7.9
123
254
14.3
Arjantin
91
213
10.4
M›s›r
22
62
2.4
122
230
6.3
Çin
53
28
17.4
Hindistan
3.3
69
2.1
Pakistan
13
159
2.4
Türkiye
24
138
9.1
Romanya
63
266
12.8
Rusya
61
172
14.3
A.B.D.
Avustralya
Dünya do¤al koflullar› daha etkin kullanarak artan nüfusu bugünkünden daha
iyi besleme olana¤›na sahiptir. Bunun için bitkisel ve hayvansal üretimleri teknoloji ve bilimin olanaklar› kullan›larak art›rmak için gerekli çaba gösterilmelidir. Ancak bu flekilde geri kalm›fl ülkelerde yaflayan insanlar›n beslenmeleri konusundan
ilerleme sa¤lanabilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Dünya hayvansal
ürün tüketiminde nas›l bir da¤›l›m vard›r?
SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE’DE HAYVANCILIK
‹nsan beslenmesi
aç›s›ndan uygun olmayan yem kaynaklar›n›n kaliteli insan g›das›na dönüfltürmesinin yan›nda tar›ma dayal› et, süt, yem, yünlü tekstil ve deri saS O R U
nayilerine hammadde
ve istihdam sa¤lamas› bak›m›ndan hayvanc›l›k tar›msal üretimin lokomotifi konumundad›r. Türkiye’de özellikle 1960’l› y›llardan sonra tar›m
d›fl›ndaki sektörlerin daha h›zl› büyümesi tar›m›n ülke ekonomisindeki pay›n›n
D‹KKAT
azalmas›na neden olmufltur. Türkiye gayri safi yurtiçi has›lan›n 1960’l› y›llarda %
40’› tar›m sektöründen gelirken bu miktar 1978’ de %25’e düflmüfl, 2007’den sonra
S‹ZDE
ise % 10’unSIRA
alt›na
gerilemifltir. Tüm bunlara karfl›n tar›m ve hayvanc›l›k ülke ekonomisinde önemli bir yere sahip olup Türkiye tar›m ülkesi görünümünü sürdürmektedir. Tar›m
sektöründe çal›flanlar toplam istihdam içinde % 26’l›k önemli bir
AMAÇLARIMIZ
paya sahiptir. Türkiye’de hayvanc›l›¤›n durumunu anlayabilmek için öncelikle
hayvan varl›¤›n› ve hayvansal üretimi bilmek gerekir.
N N
K ‹ T A P
Hayvan Varl›¤› ve Hayvansal Üretim
Türkiye sahip oldu¤u hayvan varl›¤› ile dünyada önde gelen ülkelerden birisidir.
Türkiye’deT EKanatl›
d›fl›ndaki çiftlik hayvanlar›n›n toplam say›lar› y›llar itiL E V ‹ Z Y Ohayvan
N
bariyle belirgin bir flekilde azalm›flt›r. Söz konusu hayvan say›lar› 1980’de 84 milyon bafl iken bu say› 1990’da 70 milyon, 2000’ de 50 milyon ve 2008 y›l›nda ise 43
milyona gerilemifltir. Bu hayvanlar›n aksine Türkiye’de kanatl› sektörü (özellikle
‹ N Th›zl›
E R N Ebir
T flekilde geliflmifltir. Bunun göstergesi olarak da Türkiye’de
tavukçuluk)
11
1980 y›l›nda 58 milyon kanatl› var iken bu say› 1990’da 70 milyona, 2000’de 246
milyona ve 2008’de ise 273 milyona yükselmifltir.
Büyükbafl ve Küçükbafl Hayvan Varl›¤›
Türkiye’de yetifltirilen çiftlik hayvanlar›na ait say›sal de¤erler Tablo 1.7’de verilmifltir. Görülece¤i gibi Türkiye’ de büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar aras›nda en çok
say›ya koyunlar sahiptir. Bunu s›¤›rlar ve keçiler izlemektedir. 2008 y›l› verilerine
göre hayvan varl›¤›n›n % 59 ‘unu koyun, % 27’sini s›¤›r, % 14’ünü keçi ve %0.2’sini manda oluflturmaktad›r.
S›¤›r varl›¤› 2008’de 1980’e göre % 31 azalm›flt›r. Bu azalmaya karfl›n süt üretiminde herhangi bir azalma meydana gelmemifltir. Bunun en önemli nedeni ise birim hayvandan elde edilen süt miktar›n›n yaklafl›k iki kat art›r›lm›fl olmas›ndand›r.
Küçükbafl hayvan say›lar›nda da 1980 y›l›na göre 2008’de koyunda % 51’lik ve keçilerde ise % 71’lik bir azalma meydana gelmifltir. Da¤l›k ve ormanl›k bölgelerde
yetifltirilen keçiler burada yaflayan halk›n en önemli geçim kayna¤› olmas›na ra¤men ormandaki genç sürgünlere verdikleri zararlardan dolay› say›lar›n›n azalt›lmas› planl› dönemde öngörülmüfltür. Bu nedenle keçilerdeki azalma normal kabul
edilebilirse de koyunlardaki azalma nedenlerinin araflt›r›lmas› ve art›r›lmas› yönünde acilen çal›flmalar yapmak gerekmektedir. Koyunlar›n azalma nedenleri aras›nda mera alanlar›n›n tahrip edilerek giderek azalmas›, Güney ve Do¤u Anadolu daki terör olaylar› ve koyun yetifltiricili¤inin yeterince teflvik edilmemesi say›labilir.
Manda say›s›ndaki düflme ise üretiminin ekonomik olmamas› gibi nedenlere ba¤lanabilir. Tek t›rnakl› ve develerde sürekli bir azalma oldu¤u izlenmektedir. Bunun
en önemli nedeni ise tar›mda ve tafl›mada makinalaflmaya ba¤l› olarak hayvan gücüne gereksinim kalmamas›d›r.
Hayvan
Türü
S›¤›r
1980
Hayvan Say›lar› (1000 bafl)
1990
2000
2008
15894
11377
10761
10860
Manda
1031
371
146
86
Koyun
48630
40553
28492
23975
Keçi
19043
10977
7201
5594
At
Kat›r+Eflek
Domuz
807
495
271
166
1646
1134
588
285
13
10
3
1.7
Süt Üretimi
Türkiye’de y›llara göre toplam süt üretimi, toplam süt üretiminde hayvan türlerinin
paylar› ve birim hayvan bafl›na düflen süt verimleri Tablo 1.8’de verilmifltir. Görülece¤i gibi y›llar itibariyle hayvan say›lar›nda azalmaya ba¤l› olarak sa¤›lan hayvan
say›lar›nda da azalma meydana gelmifltir. Buna ra¤men toplam süt veriminde bir
azalma meydana gelmemifl aksine 1990 y›l›na göre 2008’de % 19.5’lik bir art›fl olmufltur. Bu durum hayvan bafl›na süt verim düzeyinin artmas› ile aç›klanabilir.
Özellikle inek süt verimleri y›llar itibariyle iki kat artm›flt›r. Ancak bu gelinen nokta (2758 kg) geliflmifl ülkelerde yetifltirilen hayvanlardan elde edilen rakamlara
(5000-7000 kg) göre halen düflük bir seviyededir. Tabloda dikkat çeken di¤er parametre de, s›¤›rlardan elde edilen sütün toplam süt üretimi içindeki pay›n›n y›llar
Tablo 1.7
Türkiye’de y›llar
itibariyle farkl›
say›lar›
Kaynak: TÜ‹K tar›m
istatistikleri 2009
12
Temel Zootekni
itibariyle yükselmifl olmas›d›r. Bu pay 1990 y›l›nda % 84 iken 2008’de % 92’ye yükselmifltir. Türkiye 2008 y›l› verilerine göre, süt üretimi bak›m›ndan dünyada onikinci s›rada ve AB ülkeleri aras›nda ise beflinci s›rada yer almaktad›r.
Tablo 1.8
Türkiye’de toplam
süt üretimi, toplam
süt üretiminde
türlerin pay› ve
hayvan bafl›na verim
ortalamalar›
Kaynak:TÜ‹K tar›m
istatistikleri 2009
Y›llar
Toplam
süt (bin
ton)
Toplam sütte türlerin pay›
(%)
S›¤›r
Koyun
Birey bafl›na verim ortalama
kg
Keçi
Manda
S›¤›r
Koyun
Keçi
Manda
1990
10240
84
11
3.3
1.6
1408
49
57
943
1995
10602
87
9
2.6
1.1
1576
49
56
957
2000
9794
89
8
2.3
0.7
1654
49
58
967
2005
11108
90
7
2.3
0.3
2508
78
105
996
2008
12243
92
6
1.7
0.3
2758
77
105
999
Et Üretimi
Karkas: Hayvan kesilip bafl,
ayaklar, deri ve iç organlar
ç›kar›ld›ktan sonra kalan
kemikli et (gövde)
Tablo 1.9
Türkiye’de toplam
k›rm›z› et üretimi,
toplam et üretiminde
türlerin pay› ve
birim karkas
ortalamalar›
Kaynak:TÜ‹K tar›m
istatistikleri 2009
Türkiye’de y›llara göre toplam et üretimi, toplam k›rm›z› et üretiminde hayvan
türlerinin paylar› ve birim karkas bafl›na düflen ortalamalar Tablo 1.9’da verilmifltir. Türkiye’de et üretimi ile ilgili bilgiler sadece mezbaha kesimlerine dayanmaktad›r. Bunun yan›nda say›lar› tespit edilemeyen köylerde ya da kasabalarda hatta
kurban amac› ile flehirlerde bile mezbaha d›fl›nda kesilmektedir. Bu da hayvan
türleri üzerindeki tahminlerin sa¤l›kl› olmamas›n› do¤urmaktad›r. Bu ba¤lamda
tabloda görülece¤i gibi Türkiye toplam k›rm›z› et üretiminde y›llar itibariyle fazla
bir de¤ifliklik olmam›flt›r. K›rm›z› et üretiminde türlerin paylar› incelendi¤inde; s›¤›rlar›n pay›n›n y›llar itibariyla art›¤› ve bu art›fl›n 1990 y›l›na göre 2008’de % 20
oldu¤u görülmektedir. S›¤›rlar tek bafl›na Türkiye k›rm›z› et üretiminin % 77’sini
karfl›lamaktad›r.
Y›llar
Toplam
Et
(binton)
Toplam K›rm›z› Ette pay›
(%)
S›¤›r
Koyun
Birim Karkas Ortalamas›
kg
Keçi
Manda
S›¤›r
Koyun
Keçi
Manda
1990
467
66
28
4.2
1.9
143
16
16
147
1995
415
70
25
3.4
1.5
161
19
17
159
2000
491
72
23
4.4
0.8
169
18
18
172
2005
409
79
18
3.0
0.4
197
18
18
177
2008
482
77
20
2.8
0.2
213
17
18
184
Yapa¤›, Tiftik, K›l ve Deri Üretimi
Türkiye’de y›llar itibariyle üretilen yapa¤›, tiftik, k›l ve deri de¤erleri Tablo 1.10’da
gösterilmifltir. Görülece¤i gibi 1990 y›l› üretimine göre 2008 y›l› üretiminde; yapa¤› üretiminde % 17, tiftik üretiminde % 86, k›l üretiminde % 43 ve deri üretiminde
ise % 35’lik bir azalma meydana gelmifltir.
Türkiye’de yapa¤›, tiftik ve k›l üretimi çeflitli yönlerden önem tafl›r. Üretilen yapa¤›n›n % 98’i yerli koyun ›rklar›ndan elde edilir ve bu yapa¤›lar genellikle kaba
ve kar›fl›k tip yapa¤› olup hal› ve kilim dokumas›na elverifllidir. Bunun yan›nda daha az k›sm›n› kumafl dokumaya uygun bir örnek ve ince yapa¤› (Merinos Yapa¤›s›) oluflturur. Tiftik elyaf› yapa¤› ile kar›flt›r›larak kumafl dokumas›nda kullan›ld›¤›
13
gibi trikotaj ve kaliteli döflemelik kumafl yap›m› için de çok elverifllidir. K›l keçilerinden elde edilen k›l ise da¤ köylerinde yaflayan halk›n ev ve giyim eflyalar› ile kilim dokumada kullan›l›r.
Türkiye hayvansal üretiminde deri de önemli bir yere sahiptir. Deri giyim sanayi (elbise ve ayakkab›) ve ihracat›m›z için de¤erli bir üründür.
Y›llar
Yapa¤› (ton)
Tiftik (ton)
K›l (ton)
Deri (ton)
1990
60595
1379
3955
129806
1995
50776
797
3397
95119
2000
43140
421
2697
99936
2005
46176
302
2654
81656
2008
44166
194
2238
83778
Tablo 1.10
Türkiye’de y›llara
göre yapa¤›, tiftik, k›l
ve deri üretim
de¤erleri
Kaynak: TFAO
Production
Yearbook, 2009
Kümes Hayvanlar›
Türkiye’de y›llar itibariyle kanatl› hayvan say›lar› Tablo 1.11’de gösterilmifltir. Görülece¤i gibi yumurta tavu¤u ve hindi say›lar›nda küçük dalgalanmalar olmas›na
karfl›n et tavu¤u say›s›nda önemli art›fllar olmufltur. Et tavu¤unda y›lda alt› parti
üretim yap›ld›¤›ndan bu say›n›n alt› kat› hayvan üretimde kullan›lmaktad›r. Bunun
d›fl›ndaki kaz ve ördek say›lar›nda önemli azalma meydana gelmifltir.
Tür
1995
2000
2005
2008
Yumurta Tavu¤u
57324
64709
60275
63364
Et Tavu¤u
71689
193459
257221
180915
Hindi
3291
3681
3697
3230
Kaz
1745
1496
1066
1062
Ördek
1199
1104
656
470
Tablo 1.11
itibariyle farkl›
türden kanatl›
hayvan say›lar›
Kaynak: TÜ‹K tar›m
istatistikleri 2009
Türkiye ekonomisinde önemli bir yere sahip olan ve di¤er tür hayvanlara göre
dünyadaki geliflmeleri daha yak›ndan takip eden kanatl› hayvan sektörü özellikle
son y›llarda halk›n dengeli beslenmesinde önemli bir yere sahip olmufltur. Türkiye’de piliç eti üretimi h›zl› bir at›fl göstermifl ve 2008 y›l› üretimi 1995 y›l›na göre
yaklafl›k dört kat artm›flt›r. Y›l›k piliç eti üretimi bir milyon tonun üzerine ç›km›flt›r. Bunun yan›nda hindi eti üretimi de az›nsanmayacak bir düzeye gelmifltir. Ayr›ca bu sektörde y›lda yaklafl›k 13.2 milyar yumurta üretilmektedir (Tablo 1.12). Türkiye kanatl› sektörü taraf›ndan üretilen bu ürünlerin büyük bir bölümü yurt içinde
tüketilirken bir k›sm› da yurt d›fl›na ihraç edilmektedir. Gelecek y›llarda gerekli
destekler verilirse Türkiye ekonomisine önemli katk›lar sa¤layabilecektir.
Tür
1995
2000
2005
2008
282038
643457
936697
1087681
Hindi Eti (ton)
-
19274
42709
35451
Kaz Eti (ton)
-
13
5
-
Ördek Eti (ton)
-
4
2
-
10269
13509
12052
13190
Piliç Eti (ton)
Yumurta(milyon adet)
Tablo 1.12
itibariyle farkl›
türden kanatl›
hayvan et üretim
miktarlar›
14
Temel Zootekni
Hayvansal Ürünlerin Tüketimi
‹nsanlar›n beslenmesinede önemli bir yere sahip olan hayvansal ürünler hem büyüme ve geliflmede hem de zeka gelifliminde önemli bir yer tutar. Dünya genelinde enerji bak›m›ndan yetersiz beslenmenin yan›nda yeterli hayvansal protein tüketilmemesi dengesiz beslenmeye yol açmaktad›r. Bununda ötesinde dünyan›n önemli bir bölümü açl›kla karfl› karfl›yad›r.
Dünya genelinde kifli bafl›na düflen hayvansal protein tüketimi 29 g oldu¤u halde, Bu rakam az geliflmifl ülkelerde 10 g, Afrika ülkelerinde 13 g, Asyada 23 g,
Amerika’ da 51 g, Avrupa Birli¤i ülkelerinde 62 g ve Türkiye’de ise 27 g’d›r. Bu rakamlardan anlafl›laca¤› gibi Türkiye dünya ortalamas›n›n alt›nda hayvansal protein
tüketmektedir. Bunun en k›sa sürede günlük 35 gram›n üzerine ç›kar›lmas› için
üretim olanaklar›n›n art›r›lmas› gerekmektedir.
Türkiye kifli bafl›na düflen hayvansal ürün tüketimi bak›m›ndan süt, kanatl› eti
ve yumurtada dünya ortalamalar›n›n üzerinde, domuz d›fl›ndaki k›rm›z› et tüketiminde dünya ortalamas›n›n gerisinde bulunmaktad›r. Özellikle ülkemizde domuz
eti üretimi ve tüketiminin olmad›¤› dikkate al›nd›¤›nda halk›n beslenmesi bak›m›ndan k›rm›z› et üretiminin art›r›lmas› gereklili¤i ortaya ç›kmaktad›r.
Tablo 1.13
Y›ll›k kifli bafl›na
tüketilen hayvansal
ürünler
Kaynak: FAO
Production
Yearbook, 2007
Süt (kg)
K›rm›z› Et (kg)
S›¤›r, Koyun vb Domuz Eti
Kanatl› Eti
(kg)
Yumurta
(kg)
Dünya
85
12.42
15.05
12.62
8.57
AB
241
22.56
42.82
20.78
12.44
Türkiye
139
10.28
14.12
9.08
‹flletme Yap›s› ve Yap›sal Durumu
Türkiye’de 2001 genel tar›m say›m› sonuçlar›na göre yaklafl›k 3.1 milyon tar›m iflletmesi bulunmaktad›r. Bu iflletmelerin % 67’sinde hem bitkisel hemde hayvansal
üretim yap›lmakta, % 30’unda sadece bitkisel üretim yap›lmakta ve % 2.36’s›nda
sadece hayvansal üretim yap›lmaktad›r. Yaln›z hayvansal üretim yap›lan iflletme
say›s› 73 bin civar›ndad›r.
Türkiye Ekonomisinde Hayvanc›l›¤›n Yeri
Türkiye konumu ve de¤iflik ekolojik yöreleri hayvan yetifltiricili¤ine elveriflli olup
ülke kaynaklar› harekete geçirilmemifl büyük potansiyellere sahiptir. Hayvan say›s› bak›m›ndan önemli bir yap›ya sahip olmas›na karfl›n verimleri genellikle düflük
olan yerli hayvanlar›n ço¤unlukta olmas› bir dezavantaj olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bunun yan›nda bulafl›c› ve salg›n hastal›klar›n tehdidi, çay›r ve mera alanlar›n›n tar›ma aç›lm›fl olmas›, yem bitkileri üretiminin yetersizli¤i ve yem aç›¤›n›n bulunmas› bu sektörde öncelikle çözümlenmesi gereken sorunlar›n baz›lar›d›r.
Sanayileflerek geliflen ülkelerin ekonomilerinde bilindi¤i gibi tar›m sektörünün
pay› di¤er sektörlerin geliflmesine paralel olarak giderek düflmektedir. Türkiye ulusal gelirlerinde tar›m gelirlerinin pay› % 40’lardan son y›llarda % 10’un alt›na gerilemifltir. Tar›m gelirleri içinde hayvanc›l›¤›n pay› ise % 25-30 dolay›ndad›r. Bunun
yan›nda tüm istihdam›n % 26’s› tar›m sektöründe çal›flmakta böylece ülke iflsizli¤inin giderilmesinde önemli bir yere sahiptir. Hayvansal üretim düzeyi çeflitli önlemler al›nd›¤› zaman ulusal gelirin artmas›na büyük katk› sa¤layacakt›r.
15
Hayvanc›l›k ulusal geliri art›r›c› bir kaynak olmas›n›n yan›nda d›fl ticaret dengemiz ile de yak›ndan ilgilidir. Hayvan ve hayvansal ürün d›fl sat›m›ndan önemli bir
miktarda döviz elde edebilir. Türkiye 2008 y›l›nda hayvansal ürün ihracat›ndan 224
milyon dolar gelir elde etmifltir (FAO 2009.)
Hayvanc›l›k çeflitli sanayi kollar›n›n ham madde gereksinimini sa¤layan bir sektördür. Bu sanayiler aras›nda et, süt, tekstil, deri, ilaç ve kozmetik sanayi say›labilir. Ad› geçen bu sanayi kollar› ülkede özel sektörün de bu alanlara yat›r›m yapmas›yla geliflmifl ülkelerle rekabet edebilecek duruma gelmifltir. Bu sanayi kollar›n›n geliflmifl olmas› di¤er taraftan bu ürünlerin daha kaliteli ve yeterli miktarda üretilmesini özendirmekte, yeni ifl alanlar› yaratarak iflsizlik sorununun önlenmesine
yard›mc› olur. Ayr›ca hayvansal ürünlerin ifllenerek de¤erinin yükseltilmesini ve
dolay›s›yla ulusal gelirin artmas›n› sa¤lar. Bütün bunlar›n yan›nda hayvanc›l›¤›n
geliflmesi ile bu sektörle ilgili yem sanayi, veteriner ilaçlar› sanayi ve hayvan yetifltirme ekipmanlar› sanayinin geliflmesini sa¤lar.
Hayvanc›l›k de¤erli ürünlerinin yan›nda yan ürün olarak ortaya ç›kan gübre ile
de tar›m arazilerinin fiziksel özelliklerini iyilefltirmesi ve bitkilerin ana besin maddelerini sa¤lamas› ile önemlidir.
Geliflen ve de¤iflen dünyada insano¤lunun geçmiflte var olan, bugün yaflanan
ve gelecekte de hissedilecek önemli ve de¤iflmez sorunlar›n bafl›nda yeterli ve
dengeli beslenme gelmektedir. Bu olgu söz konusu oldu¤unda, hayvansal ürünler
tafl›d›klar› biyolojik özellikleri nedeniyle vazgeçilmez ve di¤er besin maddeleri ile
ikame edilemez bir konumdad›r. Hayvansal proteinler bir ülkenin ifl gücünden ve
kafa gücünden en iyi bir biçimde yararlan›lmas›nda, genç nesilin sa¤l›kl› büyümesinde, y›pranan vücut hücre ve dokular›n›n onar›lmas›nda, hastal›klara karfl› direnç
sa¤lanmas›nda ve ba¤›fl›kl›k mekanizmas›n›n iyi çal›flmas›nda özel yeri olan de¤erli besin maddesidir. Bu nedenle halk›n yeterli ve dengeli beslenmesinde hayvanc›l›k önemli bir yere sahiptir. Bugün Türkiye’de çiftlik hayvanlar›ndan elde edilen
et, süt ve yumurta gibi ürünler gereksinimin alt›nda olmakla birlikte, kifli bafl›na 27
g kadar hayvansal protein sa¤layabilmektedir. Bu miktar› günde 35 g’›n üzerine ç›karmak için gerekli tedbirlerin bir an önce al›nmas› gerekmektedir.
Türkiye hayvanc›l›¤› hakk›nda neler söyleyebilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
16
Temel Zootekni
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Dünya hayvanc›l›¤› hakk›nda genel bilgi
Geçmiflte insano¤lu, yabani hayvanlar› avlam›fl,
etleri ile karn›n› doyurmufl, derilerinden giysiler
yapm›fl, kemik ve boynuzlar›ndan alet ve süs eflyalar› yapm›fllard›r. Hayvan yetifltiricili¤i, hemen
hemen bütün dünya ülkelerinin ekonomilerinde
önemli bir yere sahiptir. Toplumlar›n sosyal ve
ekonomik geliflmesinde hayvanc›l›¤›n önemli
katk›lar› vard›r. Dünyada, FAO 2009 y›l› istatistiklerine göre 24 milyar dolay›nda çiftlik hayvan›
mevcuttur. Kanatl›lar hariç tutuldu¤undan hayvan say›s› 4.6 milyara düflmektedir. Bu hayvan
varl›¤› aras›nda say› bak›m›ndan s›¤›r ilk s›rada
gelmekte, bunu koyun, domuz ve keçi izlemektedir. Dünyada y›lda 279 milyon ton et üretilmekte ve bu üretimde en büyük katk›y› domuzlar daha sonra ise s›ras›yla kanatl›lar, s›¤›rlar ve
koyunlar yapmaktad›r. Dünya k›rm›z› et üretiminin % 56.4 ‘ünü tek bafl›na domuzlardan sa¤lamaktad›r. Bunu % 32.9’la s›¤›rlar ve % 4.3’le koyunlar izlemektedir. Bunun yan›nda dünyada y›lda toplam 695 milyon ton süt elde edilmekte ve
bu sütün % 83.5’i ineklerden elde edilirken bunu
% 12.9’la manda, % 2.1’le keçi ve % 1.2 ile koyun
sütü takip etmektedir. Dünyada yaflayan her bir
insana düflen hayvansal ürün miktarlar› 9.1 kg s›¤›r eti, 1.19 kg koyun eti, 15.57 kg domuz eti olmak üzere toplam k›rm›z› et 27.58 kg’d›r. Bunun
yan›nda kifli bafl›na 13.41 kg kanatl› hayvan eti,
9.89 kg yumurta ve 100.56 kg süt düflmektedir.
Hayvansal kökenli g›dalar›n beslenmedeki önemi
Yetiflkin bir insan›n dengeli olarak beslenebilmesi için ald›¤› besinler ile bir günde 2800-3000
kalori ve 75-80 g protein almas› gerekir. Al›nan
bu proteinin 30-35 g’›n›n hayvansal kökenli olmas› gereklidir. Bitki kökenli besinler genel olarak karbonhidratlarca zengin ve proteince fakirdir. Buna karfl›n hayvansal kökenli besinler proteince zengin olmas›n›n yan›nda içerdi¤i protein
biyolojik de¤erlili¤i de yüksektir. Günümüzde
yedi milyara yaklaflan nüfusu ile dünyan›n karfl›
karfl›ya kald›¤› en önemli sorunlardan birisi beslenmedir. Dünyada seçilmifl ülkeler aras›nda,
günlük kalori bak›m›ndan A.B.D. 3770 kalori ile
ilk s›rada yer al›rken Etopya 1952 kalori ile son
N
A M A Ç
3
s›rada yer alm›flt›r. Toplam protein bak›m›ndan
yeni A.B.D. 114 g’la ilk s›rada yer al›rken, Bangaldefl 49 g’la son s›rada yer alm›flt›r. Hayvansal
protein tüketimi s›ralamas›nda da ülkeler aras›nda büyük farkl›l›klar bulunmakta olup A.B.D.,
Fransa ve Avustralya’ da 73 g iken Çad, Etopya,
Bangaldefl ve Nijerya gibi ülkelerde 6.0-7.9 g
aras›nda de¤iflmektedir. Türkiye’de günlük hayvansal protein tüketimi 15 g’lardan 27 g’a kadar
yükselmifltir.
Türkiye hayvan yetifltiricili¤inin genel yap›s›
Türkiye’de özellikle 1960’l› y›llardan sonra tar›m
d›fl›ndaki sektörlerin daha h›zl› büyümesi tar›m›n
ülke ekonomisindeki pay›n›n azalmas›na neden
olmufltur. Türkiye gayri safi yurtiçi has›lan›n 1960
y›llarda % 40 tar›m sektöründen gelirken bu miktar 1978’ de %25’e düflmüfl, 2007’den sonra ise %
10’un alt›na gerilemifltir. Türkiye’de büyükbafl ve
küçükbafl hayvanlar aras›nda en çok say›ya s›ras›yla koyunlar gelmekte bunu s›¤›rlar ve keçiler
izlemektedir. 2008 y›l› verilerine göre hayvan varl›¤›n›n % 59 ‘unu koyun, % 27’sini s›¤›r, % 14’ünü
keçi ve %0.2’sini manda oluflturmaktad›r.
Türkiye’de hayvan say›lar›nda azalmaya ba¤l›
olarak sa¤›lan hayvan say›lar›nda da azalma meydana gelmifltir. Buna ra¤men toplam süt veriminde bir azalma meydana gelmemifl aksine 1990 y›l›na göre 2008’de % 19.5’lik bir art›fl olmufltur.
Türkiye toplam k›rm›z› et üretiminde y›llar itibariyle fazla bir de¤ifliklik olmam›flt›r. K›rm›z› et
üretiminde türlerin paylar› incelendi¤inde; s›¤›rlar›n pay›n›n y›llar itibariyla art›¤› ve bu art›fl›n
1990 y›l›na göre 2008’de % 20 oldu¤u görülmektedir. S›¤›rlar tek bafl›na Türkiye k›rm›z› et üretimin % 77’sini karfl›lamaktad›r.
Türkiye ekonomisinde önemli bir yere sahip olan
ve di¤er tür hayvanlara göre dünyadaki geliflmeleri daha yak›ndan takip eden kanatl› hayvan
sektörü özellikle son y›llarda halk›n dengeli beslenmesinde önemli bir yere sahip olmufltur. Türkiye’de piliç eti üretimi h›zl› bir at›fl göstermifl ve
2008 y›l› üretimi 1995 y›l›na göre yaklafl›k dört
kat artm›flt›r. Y›l›k piliç eti üretimi bir milyon tonun üzerine ç›km›flt›r. Ayr›ca bu sektörde y›lda
yaklafl›k 13.2 milyar yumurta üretilmektedir.
17
Kendimizi S›nayal›m
1. Dünya’daki toplam hayvan varl›¤› kaç milyard›r?
a. 12
b. 18
c. 24
d. 27
e. 34
2. Dünya’da say› olarak en çok yetifltirilen hayvan türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. S›¤›r
b. Domuz
c. Koyun
d. Keçi
e. Tavuk
3. Dünya’daki et üretimine en çok hangi hayvan türü
katk› sa¤lar?
a. S›¤›r
b. Keçi
c. Koyun
d. Domuz
e. Tavuk
4. Dünya’daki süt üretimine en çok hangi hayvan türü
katk› sa¤lar?
a. Manda
b. At
c. S›¤›r
d. Keçi
e. Koyun
5. Afla¤›daki k›talar›n hangisinde, kifli bafl›na hayvansal
protein tüketimi en azd›r?
a. Amerika
b. Okayanusya
c. Asya
d. Avrupa
e. Afrika
6. Farkl› tür hayvan etlerindeki ya¤ oran› ortalama %
kaçt›r?
a. 5-7
b. 10-27
c. 28-32
d. 33-47
e. 50-61
7. Türkiye’de kifli bafl›na düflen ortalama günlük hayvansal protein miktar› kaç g dir?
a. 17
b. 19
c. 21
d. 27
e. 35
8. Türkiye’deki et üretimine en çok katk› sa¤layan hayvan türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. S›¤›r
b. Tavuk
c. Koyun
d. Keçi
e. Hindi
9. Türkiye’de kifli bafl›na düflen ortalama süt miktar›
kaç kg d›r?
a. 85 kg
b. 101 kg
c. 139 kg
d. 174 kg
e. 245 kg
10. Türkiye’de kanatl› hariç çiftlik hayvanlar› aras›nda
say›ca en fazla olan hayvan türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. S›¤›r
b. Manda
c. Keçi
d. Koyun
e. Domuz
18
Temel Zootekni
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1
Hayvanc›l›k herfleyden önce yetifltirinin geçimini ve
ekonomik yönden güçlenmesini sa¤lar. Tar›m iflletmelerinde hayvanlar iflletmenin güvenilir gelir kaynaklar›ndand›r. Hayvan yetifltiricili¤i ile elde edilen et, süt ve
yumurta gibi de¤erli ürünler insanlar›n dengeli ve yeterli beslenmesi için gereklidir. Hayvanlardan elde edilen yapa¤›, tiftik ve deri gibi baz› hayvansal ürünler ile
hayvansal yan ürünler tekstil, deri, kozmetik ve ilaç sanayilerinin ham maddelerini oluflturur. Hayvanc›l›ktan
elde edilen et ve sütü iflleyen ve ifllenmifl ürün haline
getiren süt ve et sanayi de ülkelerin ekonomilerinin lokomotifidir. Hayvanlar insanlar taraf›ndan yiyecek olarak de¤erlendirilemeyen bitkisel art›klar› et, süt ve yapa¤› gibi hayvansal ürünlere dönüfltürür. Hayvanc›l›k
çeflitli ülkelerin d›fl sat›m gelirlerinde önemli bir paya
sahiptir. Hayvanc›l›k tar›m iflletmelerinde y›l boyunca
rasyonel bir ifl gücü kullan›m›n› sa¤lar. Dolay›s› ile gizli iflsizli¤i gidermede önemli bir rol oynar. Hayvan gübresi iflletmenin toprak verimlili¤ini sa¤layarak bitkisel
üretimin verimlili¤ini art›r›r ve toprak erozyonunun önlenmesine katk› sa¤lar. Tar›m makinalar›n›n kullan›lmas›n›n mümkün olmad›¤› birçok yerde hayvanlar›n çekim gücünden yararlan›l›r.
2. e
3. d
4. c
5. e
6. b
7. d
8. b
9. c
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Hayvanc›l›k” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hayvanc›l›¤›n Beslenmedeki Yeri” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hayvanc›l›¤›n Beslenmedeki Yeri” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Hayvanc›l›k” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Yedi milyara yaklaflan nüfusu ile dünyan›n karfl› karfl›ya kald›¤› en önemli sorunlardan birisi beslenmedir.
Dünyada beslenme durumu bak›m›ndan k›talar aras›nda önemki farkl›l›klar bulunmaktad›r. Geliflmifl ülkelerde al›nan günlük diyetin büyük bir bölümü hayvansal
proteinlerden oluflur. Kifliler önemli miktarda et, süt ve
yumurta tüketirler. Buna karfl›n geri kalm›fl ve az geliflmifl ülkelerde bitkisel besinlerle beslenilmektedir. Hatta bunlardan yoksun ve açl›k çeken az›msanmayacak
kadar çok insan dünyada yaflam mücadelesi vermektedir. Dünya beslenme durumu FAO 2007 y›l› istatistiklerine göre kifli bafl›na günlük kalori ve günlük hayvansal
protein tüketimi dünya genelinde; 2797 kalori ve 29
g’d›r Bu de¤erler k›talara göre de¤iflim göstermektedir.
Yukar›da belirtilen parametreler, Amerika k›tas›nda
3215 kalori ve 51 g, Avrupa k›tas›nda 3405 kalori ve 57
g, Okyanusya k›tas›nda 3182 kalori ve 68 g, Asya k›tas›nda 2668 kalori ve 23 g ve Afrika k›tas›nda ise 2461
kalori ve 13 g’d›r. Ülkeler aras›nda günlük kalori bak›m›ndan A.B.D. 3770 kalori ile ilk s›rada yer al›rken Etopya 1952 kalori ile son s›rada yer alm›flt›r. Toplam prote-
19
Yararlan›lan Kaynaklar
in bak›m›ndan yeni A.B.D. 114 g la ilk s›rada yer al›rken, Bangaldefl 49 g la son s›rada yer alm›flt›r. Hayvansal protein tüketimi s›ralamas›nda da ülkeler aras›n da
büyük farkl›l›klar bulunmakta olup A.B.D., Fransa ve
Avustralya’ da 73 g iken Çad, Etopya, Bangaldefl ve Nijerya gibi ülkelerde 6.0-7.9 g aras›nda de¤iflmektedir.
Geliflmifl zengin ülkelerde gerek et, süt ve gerekse yumurta tüketimi geri kalm›fl ve az geliflmifl ülkelerden
aç›k ara daha fazlad›r. Bu da geri kalm›fl ve az geliflmifl
ülke insanlar›n›n nitelik ve nicelik bak›m›ndan yetersiz
beslendikleri ve hatta açl›¤›n göstergesidir.
S›ra Sizde 3
‹nsan beslenmesi aç›s›ndan uygun olmayan yem kaynaklar›n›n kaliteli insan g›das›na dönüfltürmesinin yan›nda tar›ma dayal› et, süt, yem, yünlü tekstil ve deri sanayilerine hammadde ve istihdam sa¤lamas› bak›m›ndan hayvanc›l›k tar›msal üretimin lokomotifi konumundad›r. Türkiye’de özellikle 1960’l› y›llardan sonra tar›m
d›fl›ndaki sektörlerin daha h›zl› büyümesi tar›m›n ülke
ekonomisindeki pay›n›n azalmas›na neden olmufltur.
Türkiye gayri safi yurtiçi has›lan›n 1960 y›llarda % 40’›
tar›m sektöründen gelirken bu miktar 1978’ de %25’e
düflmüfl, 2007’den sonra ise % 10’un alt›na gerilemifltir.
Tüm bunlara karfl›n tar›m ve hayvanc›l›k ülke ekonomisinde önemli bir yere sahip olup Türkiye tar›m ülkesi
görünümünü sürdürmektedir. Tar›m sektöründe çal›flanlar toplam istihdam içinde % 26’l›k önemli bir paya
sahiptir. Türkiye sahip oldu¤u hayvan varl›¤› ile dünyada önde gelen ülkelerden birisidir. Türkiye’de Kanatl›
hayvan d›fl›ndaki çiftlik hayvanlar›n›n toplam say›lar› 43
milyon baflt›r. Kanatl› hayvan say›s› ise 273 milyon adettir. Bu hayvan varl›¤›ndan Türkiye’de 12.2 milyon ton
süt, 482 bin ton k›rm›z› et, 1.1 milyon ton kanatl› eti
(beyaz et), 44 bin ton yapa¤›, 2.4 bin ton tiftik-k›l ve 84
bin ton deri elde edilmektedir. Bu yap›s› ile Türkiye
hayvanc›l›¤› halk›n beslenmesinde ülke ekonomisinde
önemli bir yere sahiptir. Hayvanc›l›¤a verilecek destek
ile bu katk› hak etti¤i yere ç›kart›labilecektir.
Akçap›nar, H., Özbeyaz, C. (1999). Hayvan Yetifltiricili¤i
Temel Bilgileri, Kariyer Matbaac›l›k Ltd. fiti. Ankara.
FAOSTAT. FAO StatisticsDivision, http://faostat.fao.org
TÜ‹K. Hayvanc›l›k ‹statistikleri, http:// tuik.gov.tr
Yalç›n,B.,C. (1981). Genel Zootekni, Naz›n Terzio¤lu Matematik Araflt›rma Enstitüsü Bask› Atölyesi ‹stanbul.
2
TEMEL ZOOTEKN‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Zootekni,
Evciltme ve evciltme yöntemleri,
Tür, ›rk ve hibridasyon,
Irklar›n oluflumu ve ›rk özelliklerini aç›klayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Zootekni
• Evciltme
• Tür
• Hibridasyon
• Irk
‹çindekiler
Temel Zootekni
Bafll›ca Yetifltiricilik
Tan›mlar›
• ZOOTEKN‹
• EVC‹LTME, EVC‹LTME ALANLARI,
EVC‹LTME YÖNTEMLER‹ VE
ETK‹LER‹
• TÜR
• H‹BR‹DASYON
• IRK VE IRKLARIN OLUfiUMU
• IRK ÖZELL‹KLER‹, IRKLARIN
SINIFLANDIRILMASI, TÜRK‹YE
HAYVAN IRKLARININ BÖLGESEL
DA⁄ILIMI
Bafll›ca Yetifltiricilik
Tan›mlar›
ZOOTEKN‹
Zootekni; et, süt, yumurta, yapa¤›, tiftik, gibi hayvansal ürünler elde etmek ya da
hayvan yetifltirme, ›slah, bak›m ve besleme gibi konularda çeflitli üretim araçlar›n›
bir arada kullanarak hayvansal ürün yada sanayi hammaddesi üretimi için çeflitli
bilim, teknoloji ve benzeri uygulamalar›n bütünüdür. Zootekni; “bilime uygun
hayvan yetifltirme ve ›slah› bilgisi” ya da “hayvan yetifltirme bilim ve teknolojisi”
fleklinde de özetlenebilir. Zootekni terimi “Çiftlik hayvanlar› birer makinedir, tüketirler ve üretirler” fleklinde yorumlayan Frans›z Bilim Adam› J. Baudement taraf›ndan 1848 y›l›nda “yaflayan makinelerin teknoloji bilimi” olarak tan›mlanm›flt›r.
Zootekni temel bilimleri içeren birçok bilim dal›ndan faydalan›r. Temel bilimlerle üretim kayna¤› olan genotipleri daha iyi tan›rken, g›da mühendisli¤i gibi uygulamal› bilimlerle bunlardan üretilen ürünlerin (örne¤in süt) ya¤, protein gibi
özelliklerinin düzenlenmesini sa¤lar. Birçok alanda üretilen ürün, hammadde ya
da üretim tekni¤i bir flekilde zootekni bilimiyle ba¤lant›l›d›r.
Zootekni bilimi evrensel, ulusal, bölgesel ve hatta yöresel olarak farkl›l›k arz
edebilen bir bilimdir. Bu zootekninin temelinde yer alan genotip ve çevrenin etkileflimi sonucu ortaya ç›kan bir durumdur.
Zootekni genel ve özel olmak üzere iki flekilde bölümlendirilir. Yetifltirme, besleme, bar›nd›rma ve hayvan yetifltirme esaslar›n›n kullan›m› genel zootekni konular›na girerken, hayvan yetifltirme ve yönetimi tekni¤i özel zootekni kapsam›ndad›r. Genel zootekni;
Yetifltirme; esas olarak evcil hayvanlarda kalitatif ›slah ve kantitatif popülasyon
büyüklü¤ü, araflt›rmalar› ve evcil hayvanlar› etkileyen yeni yöntemlerle ilgilenir.
Kalite art›r›m›; hayvansal ürün üretimi (et, süt, yumurta ve yapa¤› gibi) ve yeni yetifltirme tekniklerinin geliflimi; hayvan seçimi (seleksiyon), saf ya da melez yetifltirme, hibridasyon ve buna benzer tekniklerle sa¤lan›r. Çiftlik hayvanlar› yetifltirme
bilimince teorik ve uygulama bu alanda ayr›nt›l› olarak kullan›l›r.
Besleme; araflt›rmalarla protein, ya¤, karbonhidrat ve vitamin gibi çiftlik hayvanlar›nca önemli olan besin ö¤elerinin besleme standartlar›nda ayarlanmas› ve
yemlerin kimyasal ve besin de¤eri düzeyinin tespitiyle ilgilenir.
Bar›nd›rma; ah›r, serbest bar›nak sistemi ya da grup bar›nak sistemi gibi çiftlik
hayvanlar› için geliflen koruma metodlar›, bunlar›n etkinli¤i, mekanizasyon ve otomatikleflme konular›yla ilgilenir.
22
Temel Zootekni
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
Zootekni teriminden
SIRA S‹ZDEne anl›yorsunuz?
EVC‹LTME, EVC‹LTME ALANLARI, EVC‹LTME
D Ü fi Ü N E L ‹ M VE ETK‹LER‹
YÖNTEMLER‹
Evciltme temel olarak yabani yap›daki hayvan ve bitkilerin, insanlar›n kendi amaçlar› do¤rultusunda
S O R U ve kontrolünde kullan›lmas› olarak ifade edilir. Evciltmenin günümüzden yaklafl›k 15 bin y›l önce bafllad›¤› tahmin edilmektedir. Bafllang›çta insanlar genel olarak kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla hayvan ve bitkileri evD‹KKAT
ciltmeye bafllam›flt›r. Evciltmeye temel oluflturan insanlar›n bu ihtiyaçlar› aras›nda;
beslenme, giyecek yapma (kürk ve yün kullan›m›), ifl gücü kullan›m› (at›n çeki güSIRA S‹ZDE
cünden yararlan›lmas›)
ve avlanmada yard›mc› olmas› yer almaktad›r. Bu amaçla
insanlar atlar›n çeki gücünden yararlanm›fl, köpe¤i av amac› ve bar›nd›klar› yerleri korumas› amac›yla kullanm›flt›r. Bunlar›n yan› s›ra insanlar çeflitli bitkileri evcilAMAÇLARIMIZ
terek kendi amaçlar› do¤rultusunda kullanm›flt›r. Bitkilerin evciltilmesi ilk olarak
Asya k›tas›nda gerçekleflmifltir. Bu alanda ilk olarak çeflitli tah›llar›n insan ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›
K ‹ T A P amac›yla kullan›m› gerçekleflmifltir.
N N
Hayvanlar›n Evciltilmesi
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Hala dahaT Egünümüzde
hayvanlar›n evciltilmesinin nas›l yap›ld›¤› üzerinde ortak
LEV‹ZYON
bir görüfl bulunmamaktad›r. Hayvanlar›n evciltilmesi ile iliflkili olarak farkl› teoriler
mevcuttur.
‹nsanl›k tarihinde çok önceleri gerçekleflen bu olaylara ›fl›k tutmak amac›yla ar‹ N T E R yap›larak
NET
keolojik kaz›lar
elde edilen sonuçlar evciltme alanlar› ve türlerin ne zaman evciltildi¤ine dair bilgiler vermifltir. Bu alanda yap›lan çal›flmalarda insanlar›n
yerleflim alanlar›nda bulunan hayvan iskeletleri ve bunlardan elde edilen bilgiler
›fl›¤›nda evciltmenin temelleri anlafl›lmaya çal›fl›lmaktad›r.
Kimilerine göre, evciltmenin zaman içinde oluflan do¤al de¤iflimler sonucunda
hayvanlar›n insanlara daha yak›nlaflmas› ve insanlar›n da bu hayvanlar› kendi
amaçlar› do¤rultusunda kontrolleri alt›na almas› fleklinde oldu¤u san›lmaktad›r.
Buna örnek olarak kurtlar›n insanlarla olan iliflkileri örnek verilmektedir. Genetik
baz› de¤ifliklikler sonucunda kurtlar›n insanlara sald›rmayan bir çeflidinin ortaya
ç›kt›¤› ileri sürülmektedir. Bunun yan› s›ra kurtlar›n insanlar›n yan›nda yiyecek
bulmalar› da evciltilmelerinde önemli bir rol oynad›¤› bilinmektedir.
Di¤er bir görüflte ise; insan eliyle yap›lan seçim yoluyla evciltmenin oldu¤udur.
Bu görüfle örnek olarak ise bu¤day verilmektedir. Yabani bu¤day olgunlaflt›ktan
sonra tanelerini döker ve bir sonraki y›l bu dökülen bu¤daylardan yeni bu¤daylar
elde edilir. Ancak insan eliyle üretilen bu¤dayda ise olgunlaflan bu¤day taneleri
dökülmez. Bu flekildeki bir de¤iflimin ancak insan tercihlerine ba¤l› olarak bu¤day›n yetifltirilmesi görüflü ileri sürülmektedir.
Bu görüfller do¤rultusunda evciltme, insanlar›n tercihleri do¤rultusunda belirli
gereksinimlerin karfl›lanmas› amac›yla yap›ld›¤› yayg›n flekilde kabul edilmektedir.
Çünkü do¤al de¤iflimler veya baz› genetik de¤iflikliklerin oluflmas› oldukça uzun
zaman gerektirmekte ve oluflan de¤iflimlerin her zaman insanlar›n istekleri do¤rultusunda olamayabilece¤i aç›kt›r.
Hayvanlar›n evciltilebilmesi için baz› özelliklere sahip olmas› gerekti¤i düflünülmektedir.
‹lk olarak evciltilecek olan hayvan›n insanlarla ayn› fleyleri tüketmemesi gerekir. Bu durumda köpe¤in evciltmesi bu kritere ters bir durummufl gibi karfl›m›za
2. Ünite - Bafll›ca Yetifltiricilik Tan›mlar›
ç›kmaktad›r. Ancak köpekler insanlar›n tüketemedikleri etleri yiyebilmelerinden
dolay› bu kriteri yerine getirmektedirler.
‹kinci özellik ise h›zl› büyüme ve geliflme yetene¤idir. ‹nsanlar kendi amaçlar›
do¤rultusunda kullanacaklar› hayvanlar› h›zl› geliflen ve çabuk üreyen türlerden
seçmifllerdir. Özellikle koyun, keçi ve s›¤›r gibi türlerde generasyon süresi yaklafl›k 5 y›ld›r. Tavukta ise bu süre 1 y›ld›r. Bu süreleri insan yaflam›yla karfl›laflt›rd›¤›n›zda oldukça k›sa oldu¤u görülmektedir. Ancak köpek bal›¤›, balina veya fil gibi hayvanlar› göz önüne ald›¤›m›zda ise bu sürelerin çok daha yüksek oldu¤u görülmektedir.
Üçüncü kriter, bak›m› ve üretimi kolay olmas› gerekir. Evciltme sonucunda
hayvanlar küçük alanlara hapsolurlar. Evciltilecek olan hayvan türünün bu küçük
ortamlarda yetifltirilmesi gerekir. E¤er sinirli bir yap›ya sahip ise veya küçük alanlarda yetifltirmeye uygun de¤ilse evciltme kriterini yerine getirmedi¤i düflünülür.
Dördüncü kriter olarak, insanlar›n çeflitli ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› amac›yla
evciltilen bir hayvan türü insanlara karfl› iyi olmal›d›r. ‹nsanlara zarar vermesi veya yaralanmalar›n› sebep olacak flekilde sald›rgan tav›rlar sergilemesi istenmez.
Evciltme Alanlar›
Hayvanlar›n evciltmesi insanl›k tarihinde oldukça uzun zamanlar alm›flt›r. ‹nsanlara al›flt›r›lan hayvanlar›n yavrular›n›n da insan eliyle yetifltirilmesi, üretilmesi ve
amaçlar do¤rultusunda özelliklere sahip hayvanlar›n elde edilmesi çok uzun y›llar
alm›flt›r. Genel kan› evciltmenin bafllang›c›n›n tafl devrinde oldu¤u yönündedir. ‹nsanlar bu dönemde avlanarak kar›nlar›n› doyururlarken bitki ve yaral› hayvan yavrular›n› bulunduklar› ortamlara tafl›m›fllard›r. Bu hayvan ve bitkileri daha sonralar›
kendileri yetifltirip üretmek suretiyle kendi amaçlar› do¤rultusunda kullanmas› sonucunda evciltme bafllam›flt›r. Hayvanlar›n evciltilmesi oldukça erken dönemde
bafllarken (M.Ö. 14.000) bitkilerin ço¤alt›lmas› çok daha geç olmufltur. Hatta fleker
kam›fl›n›n üretilmesi geçti¤imiz yüzy›lda gerçekleflmifltir.
Türlerin Evciltme Yer ve Zaman›
Bilimsel çal›flmalarda elde edilen bilgiler ›fl›¤›nda ilk evciltilen tür köpektir. Köpekler do¤u Asya ve Afrikada evciltilmifltir. Köpekten sonra di¤er türlerin evciltmesi
ise çok sonralar› gerçekleflmifltir (M.Ö. 14.000). Bunun temel sebeplerinden birisi
olarak köpeklerin o dönemde insan art›klar›yla beslenmeleri ve bu sebepten dolay› insanlar›n yaflam alanlar›na yak›n yerlerde bulunmalar›ndan ileri geldi¤i düflünülür. Köpe¤in evciltilmesinden sonra, ar› yetifltiricili¤inin yap›ld›¤›na dair çeflitli
kaynaklar mevcuttur (M.Ö. 13.000).
Koyunlar›n ilk evciltildi¤i tarih M.Ö. 9 - 13 bin y›llar› aras›nda olmufltur. Koyunlar›n ilk defa Asyan›n güneyinde evciltildi¤i düflünülmektedir. Domuzlar M.Ö. 9
bin y›llar›nda Çin’de evciltilmifltir. Keçinin evciltilmesi ilk defa ‹ran’da M.Ö. 8 bin
y›llar›nda olmufltur. S›¤›r›n evciltilmesinin yine M.Ö. 8 bin y›llar›nda Hindistan, Ortado¤u ülkeleri ile Kuzey Afrikada oldu¤u düflünülmektedir. Kedinin K›br›s ve yak›n do¤uda M.Ö. 7.500 y›llar›nda evciltildi¤i bilinmektedir. Tavuk ilk olarak Hindistan ve Güneydo¤u Asyada M.Ö. 6 bin y›llar›nda evciltilmifltir. At ise M.Ö. 4 bin
y›llar›na do¤u Avrupada evciltilmifltir. Kaz M.Ö. 3 bin y›llar›nda M›s›rda evciltilmifltir. Tavflan›n evciltilmesi ise M.S. 1600 y›lar›nda Avrupada olmufltur.
23
Generasyon Süresi:
Yavrular do¤du¤unda anne
ve babalar›n›n yafllar›
ortalamas›d›r.
24
Temel Zootekni
Evciltmenin Etkileri
Morfoloji: Hayvanlar›n d›fl
görünüfl özelliklerine verilen
ad.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Do¤al ortamlar›nda yabani formda yaflayan hayvanlar evciltildiklerinde baz› de¤iflikliklere maruz kalm›flt›r. Bu de¤ifliklikler özellikle vücut yap›lar›n›n de¤iflmesi
fleklinde olabildi¤i gibi vücut fonksiyonlar›n›n iflleyiflinin de¤iflmesi fleklinde de
gerçekleflmifltir. Bu flekildeki de¤ifliklikler her türde farkl› flekillenmifl olup, evciltmenin amac› do¤rultusunda farkl›l›klar göstermektedir.
‹lk evciltilen tür olan köpeklerdeki de¤ifliklikler oldukça farkl›l›k göstermektedir. ‹lk de¤iflim köpeklerin kafatas› yap›s›nda flekillenmifltir. Yabani formlar›na göre evcil köpeklerin kafalar› ve diflleri daha küçüktür. Burunlar› daha k›sa, gözleri
ise daha yuvarlakt›r. Köpeklerde evciltmenin etkileri genelde kurtlarla karfl›laflt›rmak suretiyle yap›lmaktad›r. Bu sebeple köpe¤i atas› olarak bilinen kurt ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda baz› davran›fl de¤ifliklikleri de flekillenmifltir.
Kurtlarda sadece yavrular havlarken, ergin kurtlar kesinlikle ses ç›karmazlar.
Avlanma amac›yla kullan›lan köpekler farkl› durumlar karfl›s›nda havlarlar. Bu
özellikleri evciltmenin bir etkisidir. Köpeklerde evciltmenin bir di¤er etkisi ise yakalad›klar› yada öldürdükleri avlar›na ne yapacaklar›n› bilmezler. Köpekler evciltilmeden önce beslenme amac›yla avlan›rken evciltmenin etkisiyle bu özelliklerini
unutmufllard›r. Ayr›ca evciltmenin köpekler üzerindeki bir di¤er etkisi de zekâlar›n›n daha çok geliflmesi yönünde olmufltur.
‹lk evciltilen hayvan köpekte oldu¤u gibi di¤er türlerde de baz› morfolojik ve
fizyolojik de¤ifliklikler flekillenmifltir.
Evciltmenin SIRA
hayvanlar
S‹ZDE üzerindeki etkilerini genel özellikleri itibariyle aç›klay›n›z.
Genel olarak evciltmenin türler üzerindeki etkilerini flu flekilde s›ralamak mümkündür. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Öncelikle türlerin vücut büyüklükleri azalm›flt›r. Daha küçük yap›l› hale gelmifllerdir. Difl yap›lar›
S O R U daha küçülmüfl ve say›sal olarak da azalm›flt›r. Yabani formlar›nda daha güçlü boynuzlara sahiplerken, evciltildiklerinde daha ince ve narin bir
boynuz yap›s›na sahip olduklar› görülmektedir. Hayvanlar›n yabani formlar›n›n
D‹KKAT
daha büyük ve kal›n boynuzlara sahip olmalar› kendilerini koruma amaçl› kullanmalar›ndan ileri gelmektedir. Evciltme ile birlikte kendilerini di¤er y›rt›c›lardan koS‹ZDE
rumalar›na SIRA
eskisi
kadar gerek kalmam›flt›r.
Evciltilen hayvanlar›n davran›fllar› da daha sakin bir yap›ya dönüflmüfltür. Yabani formlar›
çok sald›rgan olabilen türler evciltilmenin etkisiyle oldukça uysal olaAMAÇLARIMIZ
bilmektedir (Köpek).
Evciltme sonucunda hayvanlar›n verim özellikleri de de¤iflmifltir. Özelikle; süt,
et, yapa¤› ve
K ‹yumurta
T A P verimleri çok yükselmifltir. ‹nsanlar›n beslenmesinde de oldukça önemli yer tutan bu verim özelliklerinin art›r›lmas› amac›yla hayvanlar özellikle seçilmifl ve en yüksek verimli olanlar›n›n üretilmesine devam edilmesi sonucunda bugünkü
T E L E V ‹ Zverim
Y O N düzeylerine ç›k›lm›flt›r.
Evciltme sonucunda hayvanlar üzerinde bu flekilde yap›sal ve fonksiyonel de¤iflimler gözlemlenebildi¤i gibi zararl› etkilerde ortaya ç›km›flt›r. Zararl› etkilerin en bafl›nda hayvanlardan insanlara bulaflan hastal›klar gelmektedir. Evciltme ile birlikte
T E R Nfazla
ET
hayvanlarla‹ Ndaha
temas halinde olan insanlara çeflitli hastal›klar da bulaflm›flt›r.
N N
TÜR
Ortak özellikler tafl›yan ve kendi aralar›nda döllenerek üreyebilen canl›lar› içeren
biyolojik gruba tür denir. Bir hayvan grubunun tür olarak tan›mlanabilmesi için,
öncelikle grubu oluflturan bireylerin kendilerini baflka gruplardan ay›ran özelliklere sahip olmas› ve kendi içlerinde üreyerek meydana getirdikleri döllerin de üreyebilir olmalar› gerekmektedir. Türler birbirlerinden sahip olduklar› morfolojik ve
fizyolojik karakterler ile ayr›labilirler. Morfolojik karakterler çevresel faktörlerden
neredeyse hiç etkilenmeyen özellikler olup, gözlem yoluyla ay›rt edilebilirler. Örnek olarak vücut örtüsünün rengi ile boynuzlara sahip olunmas› ya da olunmamas› verilebilir. Fizyolojik karakterler ise ölçülerek saptanabilen verim de¤erleri ile
anatomik özellikler gibi çevresel faktörlerin etkisiyle farkl› derecelerde de¤ifliklik
gösterebilen karakterlerdir.
Günümüzde tan›mlanan hayvan türlerinin say›s› 1.5 milyonu aflm›fl bulunmaktad›r. Karl Linne taraf›ndan gelifltirilen s›n›fland›rma sisteminde, ortak özellikler tafl›yan türler cinslerde, cinsler familyada, akraba olan familyalar ayn› tak›mda, tak›mlar s›n›flarda, s›n›flar flubelerde (filum) ve flubeler alemler bafll›¤› alt›nda toplanm›fllard›r. S›n›fland›rmada hayvanlar aleminde, zootekni yönünden üzerinde
duraca¤›m›z hayvanlar›n bulundu¤u kordal›lar (Chordata) flubesinin bir alt flubesinde bulunan omurgal›lar (Vertebrata) kendi içinde memeliler s›n›f›, kufllar s›n›f›
ve bal›klar s›n›flar›n› da içeren toplam 9 s›n›fa ayr›lmaktad›r.
Süt salg›layan gö¤üs bezlerine sahip olmalar› ve bu bezlerin salg›lar› ile yavrular›n› besleyen memeli s›n›f› (Mammalia), yumurtlayan memeliler (Prototheria),
keseli memeliler (Metatheria) ve plasental› memeliler (Placentalia) olmak üzere 3
alt s›n›ftan oluflmaktad›r.
Yumurtlayan memelilerin, di¤er memelilerden ayr›ld›klar› en önemli özellik
yavrular›n› do¤urmay›p yumurtlamalar›d›r. Öte yandan yumurtadan ç›kan yavrular›n› emzirebilirler. Bu memelilerde cinsel organ, idrar yolu ve ba¤›rsak tek bir delikte, kloaka denilen aç›kl›kta birleflmektedir. Ornitorenk ve Dikenli kar›ncayiyenler bu alt s›n›fta bulunurlar.
Keseli memelilerde, gö¤üs bezlerinin bulundu¤u bölgede, özel kaslardan oluflmufl bir kese bulunmaktad›r. Baz› gruplarda bu kese, sadece üreme döneminde
geliflir. K›sa bir gebelik süresi sonras›nda, belirli bir embriyo evresinde do¤urulan
yavrular, kese içerisine al›n›rlar ve geliflimlerini burada tamamlarlar.
Plasental› memeliler, yavrular›n› meydana getirdikleri embriyo ile anne aras›nda ba¤lant› sa¤layan plasentaya sahip olduklar› için s›n›fland›rmada bu flekilde
isimlendirilmifllerdir. Bugün var olan evcil memeliler bu alt s›n›f›n içindeki 4 tak›mda bulunmaktad›rlar. Bunlar, çift t›rnakl›lar (Artiodactyla), tek t›rnakl›lar (Perissodactyla), etçiller (Carnivora) ve kemiriciler (Rodentia) tak›mlar›d›r.
Çift t›rnakl›lar tak›m›na giren evcil hayvan türleri s›¤›r, zebu, manda, gayal, banteng, yak, ren geyi¤i, deve, lama, alpaka, koyun, keçi ve domuzdur. Tek t›rnakl›lar tak›m›nda at ve eflek türleri, etçiller tak›m›nda köpek ve kedi, kemiriciler tak›m›nda ise tavflan en önemli evcil türlerdir.
Omurgal›lar grubunun zootekni yönünden memeliler d›fl›ndaki di¤er önemli s›n›f› olan kufllar (Aves) s›n›f›nda evcillefltirilmifl olan türlere tavuk, hindi, kaz, ördek, b›ld›rc›n, keklik, sülün ve tavuskuflu örnek olarak verilebilirler. Bafll›ca çiftlik
hayvan› türlerinin zoolojik sistemdeki yerleri Tablo 2.1.’de gösterilmifltir.
25
26
Temel Zootekni
Tablo 2.1
Baz› Çiftlik Hayvan›
Türlerinin Zoolojik
Sistemdeki Yerleri
Alt fiube
S›n›f
Alt S›n›f
Tak›m
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Alt
Familya
Cins
Tür
S›¤›r
Vertebrata Mammalia Placentalia Artiodactyla
Bovidae
Bovinae
Bos
B.taurus
Koyun
Bovidae
Ovinae
Ovis
O.aries
Keçi
Bovidae
Caprinae
Capra C.hircus
Suidae
Suinae
Sus
Domuz Vertebrata Mammalia Placentalia Artiodactyla
SIRA S‹ZDE
Familya
S.scrofa
At
Vertebrata Mammalia Placentalia Perissodactyla Equidae
-
Equus E.caballus
Eflek
Vertebrata Mammalia Placentalia Perissodactyla Equidae
-
Equus E.asinus
Tavflan Vertebrata Mammalia Placentalia Rodentia
Leporidae
-
Lepus O.cuniculus
Tavuk
Phasianidae
-
Gallus G.domesticus
Vertebrata Aves
Carinata
Gallinacea
Türlerin birbirlerinden
SIRA S‹ZDE nas›l ay›rt edilebilece¤ini düflünüyorsunuz?
Türlerin Oluflumu
M.Ö. 500 y›llar›nda
yaflam›fl olan Yunan filozoflar›ndan Empedocles, bitkilerin tomurcuklanma ile çeflitli hayvan k›s›mlar›n› meydana getirdi¤ini ve bu k›s›mlar›nda
S Oçeflitli
R U hayvanlar› oluflturdu¤unu, çevreye uyum sa¤layan kombinasbir araya gelip
yonlar›n kendini devam ettirdi¤ini ileri sürmüfltür. M.Ö. 570 y›llar›nda Anadolu’da
yaflam›fl olanD ‹Heraclitos,
tüm canl›lar›n yeni flekillere de¤iflti¤ini, yine ayn› yüzy›lKKAT
da Anadolu’da yaflam›fl olan Thales ise denizin canl›l›¤›n anas› oldu¤unu savunmufltur. M.Ö. 4. yüzy›lda yaflam›fl olan Aristoteles, canl›lar›n en ilkel düzeylerde
SIRA S‹ZDE
kendili¤inden
olufltu¤unu, organizmalar›n basitten daha karmafl›k formlara do¤ru
geliflti¤ini ve canl›da organlar›n ihtiyaca göre olufltu¤unu söylemifltir.
18. yüzy›lda
yaflam›fl olan Karl Linne taraf›ndan ortaya at›lan “Yarat›l›fl Teorisi”
AMAÇLARIMIZ
tek tanr›l› dinler taraf›ndan da kabul edilen, yeryüzünde bulunan ne kadar tür varsa bunlar›n hepsinin Tanr› taraf›ndan birbirlerinden ba¤›ms›z olarak yarat›lm›fl olduklar›n› ifade
K ‹ Teder.
A P Linne ile ayn› görüflü savunan Georges Cuvier, paleontolojik
(fosilbilim) verilerin yorumlanmas›nda jeolojik devirlerin birbirini izlemedi¤ini
“Katastrof (K›yamet) Teorisi” ile aç›klamaya çal›flm›flt›r. Bu teori yarat›l›fl teorisini
destekleyecek
T E L E Vflekilde
‹ Z Y O N bir devrin tufan gibi felaketlerle sona erdi¤ini, yeni devirde
yine Tanr› taraf›ndan bütün canl›lar›n yeniden meydana geldiklerini aç›kl›yordu.
Ancak Charles Lyell, 1830 y›llar›nda yeryüzünde jeolojik de¤iflimlere yol açan kuvvetlerin yavafl bir flekilde etkili oldu¤unu ve günümüzde de devam etti¤ini savun‹ N T E R N Eteorisini
T
mufl ve Cuvier’in
sarsm›flt›r.
Comte de Buffon ile Erasmus Darwin (Charles Darwin’in büyük babas›) d›fl faktörlerin etkileri ile meydana gelen de¤iflimlerin ve yeni özelliklerin kal›t›msal oldu¤unu düflünüyorlard›. Bu görüflü gelifltiren Frans›z do¤a bilgini Jean-Baptiste Lamarck’›n evrim teorisinde, çevre etkisiyle bitkilerde do¤rudan do¤ruya, hayvanlarda ise sinir sistemi ile de¤iflimler olufltu¤unu, bir organ›n kullan›lmas›n›n onun geliflmesine, kullan›lmamas›n›n ise onun atrofiye olmas›na neden oldu¤unu ve son
olarak bu de¤iflimler sonucunda kazan›lan özelliklerin kal›tsal hale geldi¤ini öne
sürmüfltü. Frans›z zoolog St. Hilaire, Lamarck’›n çevre koflullar›n›n meydana getirdi¤i de¤iflikliklerin kal›tsal oldu¤unu kabul etmifl, ancak bu de¤iflmelerin ergin
fertlerde olmaktan çok embriyonik hayatta flekillendi¤ini iddia etmifltir. Charles
N N
Darwin, Lamarck’›n teorisini gelifltirerek iki temel nokta üzerinde durmufltur: (1)
Canl›lar›n, yeni türlerin oluflumuna yol açan sürekli ama yavafl giden de¤iflimi; (2)
“Do¤al Seleksiyon” dedi¤imiz, do¤an›n hayatta kalan hayvanlar›n üremesine olanak sa¤layan düzene¤i. Evcil hayatta ise bu durum “Yapay Seleksiyon” olarak yetifltiricilerin kendi amaçlar›na uygun hayvanlar› seçmesiyle gerçeklefliyordu.
Hayvanlar›n h›zl› ço¤alma yetenekleri sonucunda besin kaynaklar› yeterli olmamaya bafllad›¤›nda, yaflam mücadelesinin zorlaflmas› nedeniyle Darwin, hayvanlar›n di¤er canl›lara üstünlük sa¤lamalar› için yaflam koflullar›na yüksek uyum
göstermeleri gerekti¤ini savunuyordu. Hayvanlarda meydana gelen de¤iflikliklerin
baz›lar› yaflam mücadelesine uygun, baz›lar› ise de¤ildi.
Do¤al seleksiyonun gücünü en iyi ortaya koyan süreçlerden biri de “benzefltiren evrim”dir. Bu süreç, akrabal›klar› olmayan canl› gruplar›n›n, ayn› seçilim bask›s› sonucunda benzer özellikler edinmesini içerir. Bu yak›nlaflma farkl› düzeylerde olabilir: Örne¤in kufllar›n ve yarasalar›n kanatlar›, benzefltiren evrim sonucunda oluflmufltur. Her iki çözüm de, bir uçma organ› yaratmak fleklindeki evrimsel
sorunu paylafl›r. Kufl ve yarasa kanatlar› temelde bütünüyle farkl›d›r elbette (örne¤in, kuflkanad› kuflun yaln›zca ön aya¤›n›, yarasa kanad›ysa hem ön hem de arka
ayaklar› içerir). Ayr›ca bu iki canl› grubunun, uçma yetene¤ini birbirlerinden ba¤›ms›z olarak kazand›klar› da çok aç›kt›r. Taksonomistlerin yarasay› kufl olarak s›n›fland›rma tehlikesi yoktur; çünkü bu canl›lar ortak olan sorunlar›n› çok farkl›
yollarla çözmüfllerdir.
Darwin’in evrim kuram›, canl›lar›n de¤iflim gösterdi¤ini, yani ebeveynleri ile
ayn› olmad›klar›n› ve bu farkl›l›klar›n kal›tsal olabilece¤ini belirterek üremedeki
art›fl nedeniyle yaflama mücadelesinde baflar›l› olanlar›n daha fazla döl b›rakma
flans›na sahip olduklar›n› aç›klar. Darwin’in “Türlerin Kökeni” isimli kitab›n›n yay›nlanmas›ndan y›llar sonra moleküler biyolojide kaydedilen ilerlemeler ile genetik materyalin (DNA) bulunmas›, Darwin’in teorisinin biyolojide kendisini izleyen
tüm geliflmelere ters düflmeden ayakta kalmas›n› sa¤lam›flt›r. Darwin, genetik çeflitlili¤i bir ‘kara kutu’ gibi ele ald›. Hem bir do¤a bilimci, hem de hayvan yetifltiricili¤iyle ilgili literatürü izleyen bir okuyucu olarak, çeflitlili¤in her zaman var oldu¤unu biliyordu ve bu onun için yeterliydi. Ayr›ca, do¤al seçilimin hammaddesi
olan çeflitlili¤in her kuflakta yenilendi¤inden ve dolay›s›yla her zaman var olaca¤›ndan da emindi. Di¤er bir deyiflle, do¤al seçilim kuram›n›n öncülü olarak do¤ru
bir genetik kurama gereksinimi yoktu.
Embriyonal geliflimin bafllang›c›nda bütün omurgal› türler birbirine benzemekte, geliflimin ilerleyen safhalar›nda embriyo ait oldu¤u familyaya, cinse ve türe ait
özellikleri s›ras›yla kazanmaktad›r. Bu flekilde organizman›n; yumurtan›n döllenmesinden ergin bir fert olana kadarki geliflimine ontogeni denir. Bu organizman›n ba¤l› oldu¤u türün binlerce y›ll›k geliflme tarihi ise filogeni olarak tan›mlanmaktad›r.
Paleontolojik bilgiler, yerkürenin alt katmanlar›ndan yukar› katmanlar›na do¤ru ç›k›ld›kça, hayvanlara ait fosil kal›nt›lar›n›n afla¤› organizmalara göre geliflme
gösterdiklerini, hayvan co¤rafyas› aç›s›ndan ise köken ald›klar› bölgeden uzaklaflt›kça de¤iflimlerinin gittikçe artt›¤›n› göstermektedir. Karfl›laflt›rmal› anatomi bilgileri de evrim teorisini destekler niteliktedir. Örnek olarak, bütün memeli hayvanlardaki iskelet sistemlerinin benzer yap›da olmas›, insanlarda embriyonik hayatta
bir çift solungaç yar›¤›n›n ve kuyruk benzeri iz organc›klar›n bulunmas› (bunlar
do¤umdan önce kaybolmaktad›r), k›l örtüsünün fazla olmas› ve ergin insanlarda
kuyruk kaslar› ile apandis’in bulunmas› verilebilir.
27
28
Temel Zootekni
H‹BR‹DASYON
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹ki tür aras›nda yap›lan birlefltirmelere hibridasyon, bunun sonucunda elde edilen
döllere de hibrit denir. Erkek hibritler, sahip olduklar› spermatozoitlerin yaflama
yetene¤i olmamas› sebebiyle sterildirler (üreme yetenekleri yoktur). Difli hibritler
ise kendilerini meydana getiren türlerin (anne veya baba taraf›ndaki) erkekleri ile
birlefltirildiklerinde
SIRA S‹ZDEdöllenme meydana gelse de embriyolar ço¤unlukla at›l›r. Do¤abilen yavrular genellikle çok zay›f olduklar› için yaflama güçleri çok düflüktür.
fi Ü N E L ‹ M
EquidaeD ÜTürlerinin
Hibritleri
At ve eflek türlerinin birlefltirilmeleri sonucunda elde edilen hibritlerdir. Erkek
O R (k›srak)
U
eflek ile difli Sat›n
birlefltirilmesiyle kat›r, Erkek at (ayg›r) ile difli efle¤in birlefltirilmesiyle bardo denilen hibritler elde edilmektedir.
Atta, 31 çift
otozomal kromozom bulunmakta olup, bunlar›n 13 çifti metasenD‹KKAT
trik, 18 çifti ise akrosentrik yap›dad›rlar. Eflekte ise 30 çift otozomal kromozomun
19 çifti metasentrik, 11 çifti ise akrosentrik yap›dad›r. At ve eflekte bulunan kromoSIRA S‹ZDE
zomlar›n hem
say› hem de yap› olarak farkl› olmalar›, meydana gelen erkek kat›rlar›n testislerinde mayoz bölünmenin profaz devresinde erkek cinsiyet hücrelerinin dejenerasyonu
sebebiyle spermatozoit geliflmesi olmamaktad›r. Difli hibritlerde
AMAÇLARIMIZ
ise baz› durumlarda yavru al›nd›¤› bildirilmektedir.
N N
Kromozom Ktipi‹ Ttan›mlar›n›
Fuat Odabafl›o¤lu’ nun, Veteriner Genetik (Konya: S.Ü.Bas›A P
mevi,2005) adl› kitab›ndan ald›k. Bu kitab›n 2. Bölümünde konu ile ilgili detayl› bilgi
bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Kat›rlar›n en az›ndan 3 biny›l önce Anadolu’da yük hayvan› olarak kullan›ld›klar› bilinmektedir. Tar›m›n ve tafl›mac›l›¤›n hayvanlarla yap›ld›¤› y›llarda di¤er çeki
ve yük hayvanlar›n›n ço¤una göre zor koflullara yatk›nl›¤› ve dayan›kl›l›¤› nedeniy‹ N T E Rde
N E Tdünyan›n birçok yerinde kat›rlar kullan›lmaya devam edilmekle, günümüzde
tedir. Bardo ise kat›ra benzemesine ra¤men kat›rdan daha az dayan›kl› oldu¤u için
seyrek olarak yetifltirilir.
Zebran›n at ve eflekle çiftlefltirilmesinden elde edilen zebroid isimli hibritler,
kat›rlar gibi dayan›kl› hayvanlard›r. Erkekleri steril olan bu hibritlerin diflileri ise
ebeveyn türlerin erkeklerinden gebe kalabilmektedirler.
Bovinae Türlerinin Hibritleri
S›¤›r ile zebu türleri morfolojik, fizyolojik ve genetik özellikler bak›m›ndan birbirlerine çok benzer olmalar› nedeniyle ikisi aras›nda yap›lan birlefltirmelerden elde
edilen hem erkek hem de difli yavrular›n normal döl verme kabiliyetleri bulunmaktad›r. Zebular›n kurak iklim koflullar› ile d›fl parazitlere dayan›kl›l›¤› gibi nedenlerden dolay› bu birlefltirmeler yap›lmaktad›r. Amerika Birleflik Devletlerinde Brahman olarak isimlendirilen zebular, Shorthorn s›¤›r ›rk› ile birlefltirilerek Santa Gertrudis, Angus s›¤›r ›rk› ile birlefltirilerek Brangus, Hereford s›¤›r ›rk› ile birlefltirilerek Braford ve Charolais s›¤›r ›rk› ile birlefltirilerek Charbray isimli hibritler elde
edilmifltir.
S›¤›r türü ile Gayal, Yak ve Banteng türlerinin birlefltirilmelerinden de döl al›nabilmektedir. Genel olarak do¤an erkekler steril olurken, difli yavrular fertildirler.
Bizon türü ile yap›lan hibridasyonda ancak bizonun erke¤i kullan›ld›¤›nda yavru
al›nabilmekte, elde edilen difli yavrular›n tekrar bizon erkekleriyle çiftlefltirilmeleri
sonucunda çevre koflullar›na dayanan›kl›l›¤› fazla olan Cattalo olarak isimlendirilen hibritler elde edilmektedir. S›¤›r ve Manda türü aras›ndaki birlefltirmelerin ise
baflar›l› olmad›¤› bildirilmifltir.
Ovinae Türlerinin Hibritleri
Her ne kadar koyun ve keçi türleri birbirlerine çok yak›n türler olarak görünseler
de genetik olarak aralar›nda farkl›l›klar bulunmaktad›r. Koyunda 27 çift kromozom
bulunurken bu say› keçi türünde 30 çifttir. Bu türlerin birlefltirilmelerinde döllenme meydana gelse de embriyonun geliflmemesi nedeniyle yavru al›namamas›n›n
nedenini araflt›rmac›lar kromozom say›lar›ndan ileri gelen genetik farkl›l›¤a ba¤lamaktad›rlar.
IRK VE IRKLARIN OLUfiUMU
Zoolojik s›n›fland›rman›n en son basama¤›nda bulunan tür, mümkün olan en fazla karakter bak›m›ndan benzer olan bireylerin oluflturdu¤u bir grup olarak kabul
edilmekte ve daha alt ünitelere ayr›m› yap›lmamaktad›r. Zootekni ise konusu içine giren hayvan türlerinden her birini ›rk denilen alt gruplara ay›rarak yararl› yönlerinin gelifltirilmesi amac›yla inceler.
Bir tür içinde ortak karakterleri olan ve bu karakterleri kal›t›m yolu ile yavrular›na geçiren hayvan gruplar› ›rk olarak tan›mlanmaktad›r. Her evcil hayvan türü
içinde birbirlerinden belirli farklarla ayr›m› yap›labilen birçok ›rk bulunmaktad›r.
S›¤›r türü içinde Holstein, Jersey, Simmental, Boz ›rk, Do¤u Anadolu K›rm›z›s›; koyun türü içinde, Merinos, Morkaraman, Sak›z, ‹vesi; keçi türü içinde Saanen, Ankara ve Kilis keçileri; at türü içinde ‹ngiliz, Arap, Haflinger, Akhal-Teke, Uzunyayla; tavuk türü içinde, Leghorn, Sultan, Gerze ›rklar› örnek olarak verilebilirler.
Irklar›n Oluflumu
Hayvanlar›n evciltilmesi, yeni ›rklar›n meydana getirilmesinde önemli bir noktad›r.
Bu türlerin hayvan yetifltiricileri taraf›ndan farkl› co¤rafi bölgelerde evciltilmeleri
ve sonras›nda kendileri ile beraber farkl› yerlere göç etmeleri sonucunda çevresel
etkenlere ba¤l› olarak hayvanlardaki adaptasyon sonucunda görülen bir tak›m
morfolojik ve fizyolojik farkl›l›klar, yeni ›rklar›n oluflmas›ndaki di¤er etkenlerdendir. Farkl› bölgelerde geliflen bu ›rklarda belirli karakterlerinin gelifltirilmesi amac›yla daha sonra yine insanlar taraf›ndan çeflitli ›slah metotlar› uygulanm›fl, seçilmifl
bireylerin dam›zl›kta kullan›lmas› ile amaca uymayanlar›n yetifltirme d›fl›nda b›rak›lmas› neticesinde hem morfolojik hem de verimler yönünden kendi içinde birbirine çok benzeyen ›rklar gelifltirilmifltir.
Yeni ›rklar›n meydana gelmesindeki di¤er bir faktör, oluflturulan bu saf hayvan gruplar›n›n sahip olduklar› özelliklerin bir araya getirilmesi amac›yla iki veya
daha fazla ›rk›n birlefltirmeleri (melezleme) yap›lm›flt›r. Bu birlefltirmeler neticesinde bir çok melez ›rk oluflturulmufltur. Melezleme ile meydana getirilen popülasyonlarda oluflan genetik çeflitlili¤in fazla olmas›, ortaya farkl› tiplerde bireylerin ç›kmas›n› sa¤layarak istenen karakterlere sahip hayvanlar›n seleksiyonuna imkan yaratmaktad›r.
Belirli karakterler için düzenli olarak üstün bireylerin seçilmesi ve dam›zl›kta
kullan›lmas›, bu karakterlere ait pozitif etkili genlerin oran›n›n art›r›lmas›n› ve homozigot bir yap›ya sahip olmalar›n› sa¤lamakta oldukça etkili bir yöntemdir. Verimlerle iliflkili karakterleri etkileyen gen say›s›n›n fazla olmas›na ilave olarak çevresel faktörlerin etkileri, istenilen özellikler aç›s›ndan popülasyonun bir örnek ha-
29
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
30
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Temel ZootekniSIRA S‹ZDE
le getirilmesini zorlaflt›rmaktad›r. Düzenli seleksiyon uygulanarak yetifltirilmeye
AMAÇLARIMIZ
devam edilen
›rklar genelde verimle iliflkili karakterleri etkileyen genler bak›m›ndan hala belirli derecelerde heterezigot yap›dad›rlar.
Dünyada ve Türkiye’ de ekonomik nedenlerden dolay› yüksek verim yeteneK ‹ T A P
¤indeki kültür ›rklar› ne yaz›k ki yerli ›rklar›n azalmalar›na ve hatta yok olmalar›na neden olmaktad›r. Günümüzde, yerli ›rklar›n sahip olduklar› (çevre koflullar›na
dayan›kl›l›k, hastal›klara dirençli olmalar› vb.) özellikler aç›s›ndan biyolojik ve geTELEV‹ZYON
netik çeflitlili¤in
azalmas›n›n engellenmesi amac›yla yerli ›rklar›n (yerli gen kaynaklar›n›n) korunmas› çal›flmalar›na bafllanm›flt›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Yerli gen kaynaklar›n›n
korunmas› ile ilgili daha fazla bilgiye http://www.turkhay‹NTERNET
gen.gov.tr/data/index.asp adresinden ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
4
Melezleme ile
meydana
SIRA
S‹ZDE getirilen popülasyonlarda oluflan genetik çeflitlili¤in fazla olmas›
nelere olanak sa¤lamaktad›r?
IRK ÖZELL‹KLER‹,
IRKLARIN SINIFLANDIRILMASI,
TÜRK‹YE HAYVAN IRKLARININ BÖLGESEL DA⁄ILIMI
S O R U
Ayn› tür içerisindeki
S O R U ›rklar baz› temel özellikler bak›m›ndan birbirlerine benzemelerine ra¤men, baz› karakterler yönünden birbirlerinden farkl›d›rlar. Bir ›rk› karakterize eden ve onu di¤er ›rklardan farkl› yapan özelliklere Irk Özellikleri denir. Irk
D‹KKAT
karakterleri morfolojik ve fizyolojik ›rk özellikleri olarak incelenebilir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA ve
S‹ZDEFizyolojik Irk Özellikleri
Morfolojik
Morfolojik Irk Özellikleri
AMAÇLARIMIZ
Bu özellikler hayvanlara d›flar›dan bak›larak kolayca fark edilebilir. Örne¤in; tüy ya
da deri rengi, vücut yap›s› morfolojik birer ›rk özelli¤idir. Morfolojik ›rk özellikleri;
• Ölçüm
ya da tart›mla tespit edilemezler,
K ‹ T A P
• Çevresel faktörlerden ya hiç etkilenmezler ya da çok az etkilenirler,
• Az say›da gen taraf›ndan kontrol edilirler.
BedeniT Eörten
k›l, tüy ya da yapa¤›n›n rengi, ›rklar için en belirgin özelliklerin
LEV‹ZYON
bafl›nda gelir. Ayn› türün farkl› ›rklar› aras›nda beden örtüsü aç›s›ndan ay›rt edici
farklar vard›r. Örne¤in; Angus ›rk›n›n düz siyah beden rengi, Holstein ›rk›nda siyah-beyaz alaca fleklindedir ve bu ›rklar için ay›rt edici niteliktedir.
‹ N T Eiçin
R N E Tbedeni örten k›l, tüy ya da yapa¤›n›n rengi kadar yap›s› da ›rk
Baz› ›rklar
özelliklerindendir. Bu özelli¤e daha çok koyun ve keçi ›rklar›nda rastlan›r. Örne¤in; Merinos ›rk› ince bir yapa¤›ya sahipken, Akkaraman ›rk› kaba kar›fl›k bir yapa¤› yap›s›na sahiptir.
Baz› s›¤›r ya da koyun ›rklar›nda boynuzsuzluk ya da boynuzluluk hatta boynuzlar›n yap›s› da birer ›rk özelli¤i olarak de¤erlendirilir. Örne¤in; Akkaraman koyun ›rk›n›n boynuzsuz oluflu, yerli s›¤›r ›rklar›ndan Boz ›rkta boynuzlar›n büyük
olmas› birer ›rk özelli¤idir.
Türlere özgü baz› özellikler yönünden de ›rk özellikleri aras›nda farkl›l›klar söz
konusudur. Örne¤in; kuyruk yap›s› koyun türü içerisinde bir ›rk özelli¤i olarak
karfl›m›za ç›kar. Morkaraman ›rk› ya¤l› bir kuyruk yap›s›na sahipken, K›v›rc›k ›rk›
ya¤s›z ince bir kuyruk yap›s›na sahiptir. S›¤›r ›rklar› içerisinde kuyruk yap›s› itibariyle ayr›ma gidebilmek ya da morfolojik ›rk özelli¤i say›labilecek belirgin bir fark
görmek mümkün de¤ildir. Benzer flekilde tavuk ›rklar› aras›nda da sadece tavuk
31
türüne özgü baz› özellikler görmek mümkündür. Örne¤in; ibik ya da sakal›n rengi, büyüklü¤ü, flekli gibi baz› özellikler ›rklara özgü farkl›l›klar gösterir ve morfolojik ›rk özelli¤i olarak kabul edilir.
Çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde morfolojik ›rk özelliklerine bak›larak hayvanlar›n verimleri hakk›nda bilgi sahibi olmak mümkün de¤ildir. Yani morfolojik ›rk
özellikleri ekonomik öneme sahip de¤illerdir. Örne¤in; Holstein s›¤›r ›rk›nda siyah
ve beyaz lekelerin büyüklükleri ya da flekilleri ile hayvanlar›n verimleri aras›nda
herhangi bir iliflki yoktur. Dam›zl›k seçiminde morfolojik ›rk özelli¤i olmayan baz›
morfolojik özellikler dikkate al›n›r. Örne¤in; dam›zl›k düve seçiminde sa¤r›n›n e¤imi ve geniflli¤inin kolay do¤um için belirli bir düzeyde olmas› istenir. Sa¤r›n›n e¤imi ve geniflli¤i herhangi bir s›¤›r ›rk›na ait bir özellik olmay›p, her s›¤›r ›rk›nda bu
özellikler yönünden farkl› de¤erlere sahip bireyler bulunabilir. Dolay›s›yla bu özellik morfolojik bir özellik olmas›na ra¤men ›rka özgü morfolojik bir özellik de¤ildir.
Morfolojik ›rk özelliklerinin sahip oldu¤u 3 temel özellik nelerdir?SIRA S‹ZDE
Fizyolojik Irk Özellikleri
5
D Ü fi Ü N Everimi
L‹M
Fizyolojik ›rk özellikleri, hayvanlar›n direkt (et, süt, yumurta, yapa¤›
v.b.) ya
da dolayl› olarak (yemden yararlanma, erken geliflme v.b.) verimlerle ilgili olan
özelliklerini kapsar. Bu özellikler morfolojik ›rk özelliklerinin aksine
S O R Uverimlerle ilgilidir. Fizyolojik ›rk özellikleri;
• Ölçüm ya da tart›mla tespit edilebilirler,
D‹KKAT
• Çevresel faktörlerden az ya da çok mutlaka etkilenirler,
• Çok say›da gen taraf›ndan kontrol edilirler.
Fizyolojik ›rk özellikleri aç›s›ndan hem ›rklar aras›nda hemSIRA
de S‹ZDE
›rklar içerisinde
farklar mevcuttur. Ancak ›rklar aras›ndaki farkl›l›klar ›rklar›n kendi içindeki farkl›l›klara oranla çok daha fazlad›r. Bu özelliklerin de¤iflik düzeylerde çevreden (besAMAÇLARIMIZ
lenme, iklim, bar›nak v.b.) etkilenmeleri nedeniyle ayn› ›rk›n bireyleri aras›ndaki
farkl›l›klar, morfolojik ›rk özelliklerine göre çok daha fazlad›r. Yani, morfolojik ›rk
özellikleri yönünden ayn› ›rk›n bireyleri birbirlerine daha çok Kbenzerlerken,
fizyo‹ T A P
lojik ›rk özellikleri yönünden ayn› ›rk›n bireyleri aras›ndaki farklar çok daha belirgin ve fazlad›r. Di¤er bir ifade ile morfolojik ›rk özelliklerine bak›larak hayvan›n
hangi ›rka ait bir birey oldu¤unun tespiti mümkün iken, fizyolojik
›rk özelliklerine
TELEV‹ZYON
bak›larak hayvanlar›n ›rklar›na iliflkin bilgi sahibi olabilmek mümkün de¤ildir. Örne¤in; sadece süt verimine bak›larak bir ine¤in Holstein ya da ‹sviçre Esmeri olup
olmad›¤›n› söyleyebilmek ya da a¤›rl›klar›na bak›larak karkas›n K›v›rc›k m› yoksa
‹ N T E R N E Tde¤ildir.
Akkaraman koyun ›rk›na ait olup olmad›¤›n› söyleyebilmek mümkün
Fizyolojik ›rk özellikleri içinde erken geliflme kabiliyeti, hayat boyu verimlilik
gibi özelliklerin her bir hayvandan elde edilebilecek ekonomik de¤erin büyüklü¤ü yönünden oldukça önemli bir role sahiptir. Erken geliflme yetene¤i, yetifltirilen
hayvanlar›n hem direkt verim yetenekleri (et, süt, yumurta v.b.) hem de dam›zl›k
kabiliyetlerine erken ulaflmalar› nedeniyle yavru say›s›na ba¤l› olarak dolayl› elde
edilebilecek verim yetenekleri aç›s›ndan yetifltiricilikte büyük öneme sahiptir.
Vücut büyüklü¤ü ya da ergin canl› a¤r›l›k da ekonomik verimlilik yönünden
dikkate al›nmas› gereken özelliklerden biridir. Nitekim, beden a¤›rl›¤› yüksek bireyler, beden a¤›rl›¤› daha düflük olanlara oranla daha yüksek et, süt ya da yapa¤› verimine sahiptirler.
Günümüz çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde yemden yararlanma oran›, verimlili¤in yükseltilebilmesi aç›s›ndan giderek daha da önemli hale gelmektedir. Yem gi-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
32
Temel Zootekni
derleri, en yüksek verim performans›n›n yakalanmas› halinde bile, tüm giderlerin
yar›s›ndan fazlas›n› hatta kimi zaman 3/4 ünü oluflturur. Yem hammaddelerinin fiyatlar› tüm dünyada giderek artmaktad›r. Tüm bunlar, tüketilen her birim yemin
mümkün oldu¤unca yüksek oranda ürüne (et, süt, yumurta v.b.) dönüfltürülmesini zorunlu hale getirmektedir.
Huy ya da mizaç da bir ›rk karakteridir. Ayn› ›rk›n bireyleri aras›nda bu aç›dan
farkl›l›klar olmas›na ra¤men, ›rklar aras›nda da farkl›l›klar mevcuttur. Örne¤in; yerli s›¤›r ›rklar› (Boz ›rk, Yerli Kara v.b.) kültür s›¤›r ›rklar›na (Holstein, ‹sviçre Esmeri v.b.) göre daha hareketli ve agresif bir mizaca sahiptirler.
Uyum yetene¤i de fizyolojik ›rk özelliklerinden biridir. Uyum yetene¤i, hayvanlar›n hem iklim flartlar›na hem de bak›m ve besleme flartlar›ndaki de¤iflikliklere adapte olabilmeleridir. Baz› hayvan ›rklar›nda bu yetenek geliflkin oldu¤u halde, baz›lar›nda geliflmemifltir. Örne¤in; yerli koyun ›rklar›ndan Sak›z ›rk› bulundu¤u bölgenin d›fl›nda yetifltirilemezken, K›v›rc›k ›rk› farkl› co¤rafi bölgelerde yetifltirilebilir. Ayr›ca, yerli ›rklar kültür ›rklar›na göre daha yüksek uyum yetene¤ine
sahiptirler.
Çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde morfolojik ›rk özelliklerinin aksine fizyolojik
›rk özellikleri ekonomik öneme sahip özelliklerdir. Nitekim süt, et ya da yumurta
verimi çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde hedeflenen kazanc›n sa¤lanabilmesi için
gerekli unsurlar›n bafl›ndad›r.
Irklar›n S›n›fland›r›lmas›
Çiftlik hayvanlar›, belirli kriterler gözetilerek pek çok flekilde s›n›fland›r›l›rlar. Ancak bu s›n›fland›rmalar içinde en yayg›n kullan›lanlar›, hayvanlar›n geliflmifllik düzeylerine ve verim yönlerine göre s›n›fland›r›lmalar›d›r. Bu s›n›fland›rmalar, hayvanlar›n sahip olduklar› potansiyele uygun kullan›m›, yetifltirilmeleri, bak›m ve
beslenmelerinin uygun flekilde yap›labilmesi aç›s›ndan da önem tafl›r.
Geliflmifllik Düzeylerine Göre Irklar›n S›n›fland›r›lmas›
Yerli (‹lkel) Irklar: Büyük oranda do¤al seleksiyon sonucu flekillenmifl ›rklard›r.
Do¤a flartlara dayanabilen bireyler hayatta kalm›flt›r, bu nedenle yetifltikleri bölgenin flartlar›na (iklim, hastal›klar v.b.) iyi uyum sa¤lam›fllard›r, yemden yararlanma
yetenekleri yüksek olmasa da kalitesiz yemleri kültür ›rklar›na göre daha iyi de¤erlendirebilirler. Verim yetenekleri düflük, geliflmeleri yavaflt›r. Meydana gelmelerinde bir ›slah çal›flmas›n›n rolü yoktur. Düflük verimli olsalar da hastal›klara ve çevre flartlar›na dayan›kl› olmalar›, düflük kaliteli yemleri de de¤erlendirebilmeleri bu
›rklar›n daha çok geliflmemifl ülkelerde yetifltirilmesine neden olmufltur. Yerli Kara, Boz Irk s›¤›r ›rklar›; Akkaraman, Da¤l›ç koyun ›rklar› yerli ›rklara örnek olarak
gösterilebilir.
Islah Edilmifl (Onar›lm›fl) Yerli Irklar: Yerli ›rklar›n bak›m ve besleme koflullar›n›n iyilefltirilerek, yap›lan seleksiyon sonucu verimlerinin yükseltilmesi ve beden yap›lar›n›n gelifltirilmesi sonucu elde dilen ›rklard›r. Kimi zaman bu ›rklar,
yüksek verimli ›rklarla melezleme yoluna gidilerekde ›slah edilirler, yap›lan melezleme ile yerli ›rklar›n verimleri yükseltilirken beden yap›lar›n›n bozulmas›na
izin verilmez. Do¤u Anadolu K›rm›z›s› s›¤›r ›rk› ile K›v›rc›k koyun ›rk› bunlara örnek olarak gösterilebilir.
Kültür Irklar›: Yerli ›rklardan, saf yetifltirme ve seleksiyon metotlar›yla elde
edilmifllerdir. Ancak unutulmamas› gereken nokta, her co¤rafi bölgede bu metotlar›n kullan›lmas›yla yerli ›rklar›n kültür ›rklar›na dönüfltürülemeyece¤idir. Söz ko-
nusu metotlar›n yan›nda; yeterli miktar ve kalitede yem bitkisi üretimi ve mera için
iklim koflullar›n›n elveriflli olmas›, geliflmifl bir tar›ma sahip olunmas› da gerekir.
Kültür ›rklar› yerli ›rklara ya da ›slah edilmifl yerli ›rklara göre daha yüksek verimlidirler. Ancak hastal›klara, çevresel koflullara karfl› daha hassast›rlar. Günümüzde
yetifltirilen kültür ›rklar›n›n sistemli bir flekilde gelifltirilmesine 18. yüzy›lda bafllanm›flt›r. Jersey ve Hereford s›¤›r ›rklar›, Ost Friz ve Hampshire koyun ›rklar›, ‹ngliz
at›, Saanen ve Togenburg keçi ›rklar›, Leghorn tavuk ›rklar› kültür ›rklar›na birer
örnektirler.
Verim Yönlerine Göre Irklar›n S›n›fland›r›lmas›
Tek Verim Yönlü Irklar: Baz› ›rklar tek bir verim özellikleri yönünden yetifltirilirken, sahip olduklar› di¤er verimleri, düflüklü¤ü ya da orta düzeyde olmas› nedeniyle dikkate al›nmaz. Örne¤in; Angus, Hereford, Charolais gibi etçi s›¤›r ›rklar› et
verimleri yönünden yetifltirilirken süt verimleri ancak buza¤›lar›n› besleyebilecek
düzeydedir ve süt amaçl› yetifltirilmezler. Benzer flekilde, Ankara keçisi tifti¤i için
yetifltirilirken et ve süt üretimi daha geri planda kal›r. Ost Friz koyun ›rk› ve Saanen keçi ›rk› ise yüksek süt verimleri nedeniyle yetifltirilirler.
Kombine Verimli Irklar: Baz› ›rklar iki ya da daha çok verim özellikleri yönünden yetifltirilirler. Rambouillet, Columbia ve Targhee koyun ›rklar› hem kaliteli yapa¤›lar› hem de et verimleri yönüyle yetifltirilirler. Simmental s›¤›r ›rk› et-süt kombine verimli bir ›rkt›r. Yerli ›rklar ise genellikle kombine verimli ›rklard›r. Baz› ›rklar farkl› ülkelerde farkl› yönleriyle gelifltirilerek yetifltirilmektedir. Örne¤in; Holstein s›¤›r ›rk› Avrupa’ da süt-et yönlü kombine bir ›rk olarak yetifltirilirken ABD ve
Kanada gibi baz› ülkelerde süt verimleri yönünden gelifltirilip yetifltirilmektedir.
Türkiye Hayvan Irklar›n›n Bölgesel Da¤›l›m›
Türkiye’de Yetifltirilen Küçükbafl Hayvanlar›n Co¤rafi Bölgelere
Göre Da¤›l›mlar›
Koyun yetifltiricili¤inde, kültür ›rklar›n›n saf yetifltirilmesi yerine bunlar›n melezlerinin ya da yerli ›rklar›n yetifltirilmesi daha çok tercih edilmektedir. Nitekim Türkiye koyun varl›¤›n›n %5’ini kültür ›rk› melezleri olufltururken, % 95’ini yerli ›rklar
oluflturur. Ancak s›¤›r yetifltiricili¤inde yerli ›rklardan daha çok kültür ›rklar›n›n saf
olarak ya da melezleri yetifltirilmektedir.
Türkiye yerli koyun ›rklar›n›n bölgesel da¤›l›m› flöyledir:
• Akkaraman
: Bat›da Eskiflehir ve Kütahya’dan bafllayarak Do¤uda Sivas’a kadar, sahil bölgeleri d›fl›nda Orta Anadolu’da ve geçit bölgelerinde
yetifltirilir.
• Morkaraman
: Genel olarak Do¤u ‹llerimizde yetifltirilir.
• Da¤l›ç Koyunu
: Sakarya nehrinden bafllay›p Ege Bölgesinin k›y› ‹llerine
kadar uzan›r.
• Sak›z Koyunu
: ‹zmir ‹linde özellikle Çeflme ‹lçesinde yetiflir.
• K›v›rc›k Koyunu : Trakya ve Marmara’n›n Güneydo¤usundaki ‹llerde Ege
Bölgesinin Manisa, ‹zmir, Ayd›n ‹llerinde yetiflir.
• Karayaka Koyunu : Karadeniz k›y› fleridinde özellikle Sinop, Samsun, Ordu,
Giresun ve Tokat ‹llerinde yetifltirilir.
• ‹vesi Koyunu
: Suriye s›n›r boyunda fianl›urfa, Gaziantep ve Hatay ‹llerinde yetiflir.
33
34
Temel Zootekni
• Karacabey Merinosu
: Bal›kesir, Bursa yörelerinde yetifltirilir.
• Gökçeada Koyunu
: Gökçeada ve Çanakkale çevresinde yetiflir.
• Tuj Koyunu
: Türkiye’nin Kuzeydo¤u ‹lleri Kars, Ardahan ve
I¤d›r bölgelerinde yetifltirilir.
• Herik Koyunu
: Sivas, Amasya, Sinop, Samsun, Trabzon ve Çorum ‹llerinde da¤l›k bölgelerde yetiflir.
• Hemflin Koyunu
: Karadeniz sahillerinde Artvin dolaylar›nda yetiflir.
• Tahirova Koyunu
: Ege ve Marmara Bölgesinde yetiflir.
• Ödemifl Koyunu
: Bat› Anadolu’da Ödemifl çevresinde yetiflir.
Türkiyede Yetifltirilen Büyükbafl Hayvanlar›n
Co¤rafi Bölgelere Göre Da¤›l›mlar›
Türkiye s›¤›r varl›¤›n›n %24’ünü yerli ›rklar, %41’ini yerli ›rk-kültür ›rk› melezleri ve
%35’ini de kültür ›rklar› oluflturur. Kültür ›rk› s›¤›rlar içerisinde en yo¤un yetifltiricili¤i yap›lanlar Holstein, ‹sviçre Esmeri ve Jersey ›rklar›d›r. Bu ›rklar hemen her
bölgede yetifltirilmesine ra¤men baz› ›rklar belirli bölgelerde daha yo¤un yetifltirilmektedir. Örne¤in; Holstein ›rk› daha çok Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde
yetifltirilirken; ‹sviçre Esmeri daha çok ‹ç, Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu bölgelerinde; Jersey ›rk› ise daha çok Karadeniz bölgesinde yetifltirilmektedir.
Türkiye yerli s›¤›r varl›¤›n›n bölgesel da¤›l›m› flöyledir:
• Boz ›rk
: Marmara Bölgesi
• Yerli Kara
: ‹ç Anadolu Bölgesi
• Do¤u Anadolu K›rm›z›
: Do¤u Anadolu Bölgesi
• Güney Anadolu K›rm›z›s› : Güney Do¤u Anadolu bölhgesinin bat›s› özellikle, Kilis, Gaziantep ve fianl› Urfa illeri.
• Yerli Güney Sar›s›
: Akdeniz Bölgesinin do¤usu, özellikle Mersin,
Adana ve Osmaniye illeri.
• Zavot
: Do¤u Anadolu Bölgesi nin do¤usu, özellikle
Kars ve Ardahan illeri.
Bu ›rklar yo¤un olarak bu bölgelerde yetifltirilmelerine ra¤men bölgeye komflu
illerde de bu ›rklara ve bunlar›n melezlerine rastlanabilir.
35
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Zootekni
Zootekni; “Bilime uygun hayvan yetifltirme ve ›slah› bilgisidir”, “Hayvan yetifltirme bilim ve teknolojisidir, ya da “yaflayan makinelerin teknoloji bilimi” olarak tan›mlanabilir. Zootekni temel
bilimleri içeren birçok bilim kolundan faydalan›r. Birçok alanda üretilen ürün, hammadde yada üretim tekni¤i zootekni bilimiyle ba¤lant›l›d›r.
Zootekni bilimi evrensel, ulusal, bölgesel ve hatta
yöresel olarak farkl›l›k arz edebilen bir bilimdir.
Evciltme ve evciltme yöntemleri
Evciltme temel olarak yabani yap›daki hayvan ve
bitkilerin insanlar›n kendi amaçlar› do¤rultusunda ve kontrolünde kullan›lmas› olarak ifade edilir. Hayvanlar›n evciltilmesi insanl›k tarihinde oldukça uzun zaman alm›flt›r. ‹nsanlara al›flt›r›lan
hayvanlar›n yavrular›n›n da insan eliyle yetifltirilmesi, üretilmesi ve amaçlar do¤rultusunda özelliklere sahip hayvanlar›n elde edilmesi çok uzun
y›llar alm›flt›r. Ancak evciltmenin ilk bafllang›c›n›n tafl devrinde oldu¤u yönündedir. Elde edilen
bu bilgiler ›fl›¤›nda ilk evciltilen tür köpektir. Do¤al ortamlar›nda yabani formda yaflayan hayvanlar evciltildiklerinde baz› de¤iflikliklere maruz
kalm›flt›r. Bu de¤ifliklikler özellikle vücut yap›lar›n›n de¤iflmesi fleklinde olabildi¤i gibi vücut
fonksiyonlar›n›n iflleyiflinin de¤iflmesi fleklinde
de gerçekleflmifltir. Bu flekildeki de¤ifliklikler her
türde farkl› flekillenmifl olup, evciltmenin amac›
do¤rultusunda farkl›l›klar göstermektedir.
Tür, ›rk ve hibridasyon
Ortak özellikler tafl›yan ve kendi aralar›nda döllenerek üreyebilen akraba canl›lar› içeren biyolojik gruba tür denir. Günümüzde tan›mlanan
hayvan türlerinin say›s› 1.5 milyonu aflm›fl bulunmaktad›r. Türler birbirlerinden sahip olduklar›
morfolojik ve fizyolojik karakterler ile ayr›labilirler. Tahmini olarak M.Ö. 500 y›llar›nda yaflam›fl
olan Yunan filozoflar›ndan Empedocles ile bafllayan ve 1830’lara Charles Darwin öne sürdü¤ü
Evrim Teorisi’ne kadar geçen sürede birçok bilim adam› taraf›ndan türlerin oluflumu aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. ‹ki tür aras›nda yap›lan birlefltirmelere hibridasyon, bunun sonucunda elde
edilen döllere de hibrit denir. Equidae türlerinin
hibritleri; At, eflek ve zebra türlerinin birlefltirilmeleri sonucunda elde edilen hibritlerdir. Bovinae türlerinin hibritleri; S›¤›r ile zebu, gayal, yak,
banteng ve bizon türleri aras›nda yap›lan birlefl-
N
A M A Ç
4
tirmeler sonucunda elde edilen hibritlere denilmektedir. Bir tür içinde ortak karakterleri olan ve
bu karakterleri kal›t›m yolu ile yavrular›na geçiren hayvan gruplar› ›rk olarak tan›mlanmaktad›r.
Her evcil hayvan türü içinde birbirlerinden belirli farklarla ayr›m› yap›labilen birçok ›rk bulunmaktad›r. Türlerin hayvan yetifltiricileri taraf›ndan farkl› co¤rafi bölgelerde evciltilmeleri ve sonras›nda kendileri ile beraber farkl› yerlere göç etmeleri sonucunda çevresel etkenlere ba¤l› olarak hayvanlardaki adaptasyon sonucunda görülen bir tak›m morfolojik ve fizyolojik farkl›l›klar
sonucunda ›rklar oluflmufl ve bu sahip olduklar›
özelliklerin bir araya getirilmesi amac›yla iki veya daha fazla ›rk›n melezlemeleri yap›larak yeni
›rklar meydana getirilmifltir.
Irklar›n oluflumu ve ›rk özellikleri
Bir ›rk› karakterize eden ve onu di¤er ›rklardan
farkl› yapan özelliklere Irk Özellikleri denir. Irk
karakterleri morfolojik ve fizyolojik ›rk özellikleri olarak incelenebilir. Morfolojik ›rk özellikleri,
hayvanlara d›flar›dan bak›larak kolayca fark edilebilir (tüy ya da deri rengi, vücut yap›s›). Morfolojik ›rk özelliklerine bak›larak hayvanlar›n verimleri hakk›nda bilgi sahibi olmak mümkün de¤ildir. Fizyolojik ›rk özellikleri, hayvanlar›n direkt (et, süt, yumurta, yapa¤› verimi v.b.) ya da
dolayl› olarak (yemden yararlanma, erken geliflme v.b.) verimlerle ilgili olan özelliklerini kapsar. Fizyolojik ›rk özellikleri morfolojik ›rk özelliklerinin aksine verimlerle ilgilidir.
Çiftlik hayvanlar›, belirli kriterler gözetilerek pek
çok flekilde s›n›fland›r›l›rlar. Bu s›n›fland›rmalar
içinde en yayg›n kullan›lanlar›, hayvanlar›n geliflmifllik düzeylerine ve verim yönlerine göre s›n›fland›r›lmalar›d›r. Geliflmifllik düzeylerine göre
›rklar; Yerli (ilkel) Irklar (Yerli Kara, Akkaraman),
Islah Edilmifl (onar›lm›fl) Yerli Irklar (Do¤u Anadolu K›rm›z›s›, K›v›rc›k) ve Kültür Irklar› (Jersey,
Ost Fritz, ‹ngliz at›, Saanen) olarak s›n›fland›r›l›rlar. Verim yönlerine göre ise ›rklar, Tek Verim
Yönlü Irklar (Angus etçi s›¤›r ›rk›, Ost Friz sütçü
koyun ›rk›) ve Kombine Verimli Irklar (Rambouillet koyun ›rk›, Simmental s›¤›r ›rk›) olarak s›n›fland›r›l›r.
Koyun yetifltiricili¤inde, kültür ›rklar›n›n saf yetifltirilmesi yerine bunlar›n melezlerinin ya da yerli
›rklar›n yetifltirilmesi daha çok tercih edilmektedir. S›¤›r yetifltiricili¤inde daha çok kültür ›rklar›n›n saf olarak ya da melezleri yetifltirilmektedir.
36
Temel Zootekni
1. ‹lk
a.
b.
c.
d.
e.
evciltilen hayvan afla¤›dakilerden hangisidir?
Kedi
Köpek
At
Ar›
Domuz
2. At›n evciltme yeri ve zaman› afla¤›daki seçeneklerin
hangisinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir?
a. Do¤u Avrupa - M.Ö. 4 000
b. Bat› Avrupa - M.Ö. 5 000
c. Do¤u Asya - M.Ö. 3 000
d. Do¤u Afrika - M.Ö. 7 000
e. Do¤u Afrika - M.Ö. 4 000
3. Bilime uygun hayvan yetifltirme ve ›slah› bilgisine
ne ad verilir?
a. Genetik
b. Zooloji
c. Zootekni
d. Hayvan ›slah›
e. Zoogenetik
4. “Tür”ün tan›m› afla¤›daki seçeneklerin hangisinde
do¤ru olarak verilmifltir?
a. Irklar›n birlefltirilmeleri sonucunda ortaya ç›kan
ve kendi aralar›nda çiftleflerek üreyebilen canl›
grubudur.
b. Ortak özellikler tafl›yan ve kendi aralar›nda döllenerek üreyebilen akraba canl›lar› içeren biyolojik gruptur.
c. Farkl› özelliklere sahip olmas›na ra¤men kendi
aralar›nda döllenerek üreyebilen canl› toplulu¤udur.
d. Melezleme sonucunda elde edilen biyolojik
gruptur.
e. Akraba canl›lar›n birleflmesi sonucunda üreme
yetenekleri olmayan canl› grubudur.
5. “Do¤al Seleksiyon”’un tan›m› afla¤›daki seçeneklerin
hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. Hayvanlar›n do¤ada özgür bir flekilde üremelerinedir.
b. ‹nsanlar taraf›ndan yap›lan seçilimdir.
c. Canl› gruplar› aras›nda yap›lan yaflam mücadelesidir.
d. Do¤an›n hayatta kalan hayvanlar›n üremesine
olanak sa¤lamas›d›r.
e. Türler aras›nda gerçekleflen birlefltirilmelerdir.
6. Hibridasyonla ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹ki tür aras›nda yap›lan birlefltirmelere hibridasyon denir.
b. Koyun ve keçi türleri aras›nda yap›lan hibridasyonlardan yavru al›namamaktad›r.
c. Genel olarak erkek hibritlerin üreme yetenekleri vard›r.
d. Erkek eflek ile difli at›n birlefltirilmesiyle elde
edilen hibritlere kat›r denir.
e. Zebran›n at ve eflekle çiftlefltirilmesiyle elde edilen hibritlere zebroid denir.
7. “Irk”’›n tan›m› afla¤›daki seçeneklerin hangisinde
do¤ru olarak verilmifltir?
a. Türler aras›nda yap›lan birlefltirmeler sonucunda ortaya ç›kan gruplard›r.
b. Bir tür içinde ortak karakterleri olan ve bu karakterleri kal›t›m yolu ile yavrular›na geçiren
hayvan gruplar›d›r.
c. Farkl› bölgelerde bulunan türlerin insanlar taraf›ndan birlefltirilmesiyle elde edilen gruplard›r.
d. Çevresel etkiler sebebiyle farkl›laflm›fl türlerdir.
e. Çiftlik hayvanlar›d›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi ›rklar›n oluflumunu aç›klayan tan›mda yer almaz?
a. Türlerin hayvan yetifltiricileri taraf›ndan farkl›
co¤rafi bölgelerde evciltilmeleri
b. Türlerin hayvan yetifltiricileri ile birlikte göç etmeleri
c. Çevresel etkenlere ba¤l› olarak hayvanlarda oluflan adaptasyon neticesi
d. ‹ki veya daha fazla ›rk›n melezlenmesi
e. Türler aras›nda yap›lan birlefltirmeler
9. Afla¤›daki kültür s›¤›r ›rklar›ndan hangisi Ege Bölgesi’nde daha çok yetifltirilmektedir?
a. Jersey
b. ‹sviçre Esmeri
c. Holstein
d. Simmental
e. Hereford
37
10. Irk’›n özellikleriyle ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Tüm ›rklar için ortak özelliklerden biridir.
b. Bir ›rk› karakterize eder.
c. Bir ›rk› di¤er ›rklardan farkl› yapar.
d. Morfolojik özellikler olarak incelenebilir
e. Fizyolojik özellikler olarak incelenebilir.
1. b
2. a
3. c
4. b
5. d
6. c
7. b
8. e
9. c
10. a
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Türlerin Evciltme Yer
ve Zaman›’ konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Zootekni’ konusunu
gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘ tür” konusunu gözden
geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Evciltme’ konusunu
gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Hibridasyon’ konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Irk ve ›rklar›n oluflumu’ konusunu gözden geçiriniz.
E¤er cevab›n›z yanl›flsa ‘’Türkiye Hayvan Irklar›n›n Bölgesel Da¤›l›m›’’ bölümünü yeniden
okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›flsa ‘’Irk Özellikleri’’ bölümünü yeniden okuyunuz
38
Temel Zootekni
S›ra Sizde 1
Zootekni; et, süt, yumurta, yapa¤›, tiftik, gibi hayvansal
ürünler elde etmek ya da hayvan yetifltirme, ›slah, bak›m ve besleme gibi konularda çeflitli üretim araçlar›n›
bir arada kullanarak hayvansal ürün yada sanayi hammaddesi üretimi için çeflitli bilim, teknoloji ve benzeri
uygulamalar›n bütünüdür. Zootekni; “bilime uygun hayvan yetifltirme ve ›slah› bilgisi” ya da “hayvan yetifltirme
bilim ve teknolojisi” fleklinde de özetlenebilir. Zootekni terimi “Çiftlik hayvanlar› birer makinedir, tüketirler
ve üretirler” fleklinde yorumlayan Frans›z Bilim Adam›
J. Baudement taraf›ndan 1848 y›l›nda “yaflayan makinelerin teknoloji bilimi” olarak tan›mlanm›flt›r.
Ar›türk, E. (1983). Genel Zootekni. Ankara: Ankara
Üniversitesi Bas›mevi.
Akçap›nar, H. & Özbeyaz, C. (1999). Hayvan Yetifltiricili¤i Temel Bilgileri. Ankara: Kariyer Matbaac›l›k
Ltd.fiti.
Berry, A. (2001). Darwin ve Moleküler Devrim, Çev.
A. Turak, Ankara: Bilim ve Teknik Dergisi.
Demirsoy, A. (2000). Kal›t›m ve Evrim, Ankara: Meteksan A.fi.
Kaymakç›, M. (2007). Küresellefl(tir)me Sürecinde
Zootekni Bilimi ve E¤itimi, 5.Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, 05-08 Eylül 2007, VAN.
fiahin, Y. (2000). Hayvan Sistemati¤i, Ankara: Osmangazi Üniversitesi Yay›nlar›.
Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Tar›msal Araflt›rmalar Genel Müdürlü¤ü (2009). Türkiye Evcil Hayvan Genetik Kaynaklar›, Ankara.
Türkiye ‹statistik Kurumu (2009). Tar›m Hayvanc›l›k
‹statistikleri.
06
May›s
2011
tarihinde
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=46&ust_i
d=13 adresine eriflildi.
Yalç›n B.C. (1981). Genel Zootekni, ‹stanbul: ‹stanbul
Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yay›nlar›, Naz›m
Terzio¤lu Matematik Araflt›rma Enstitüsü Bask› Atölyesi.
Y›ld›r›m, C. (1993). Darwin, Ankara: Bilim ve Teknik
Dergisi.
S›ra Sizde 2
Genel olarak evciltme tüm türlerin vücut yap›lar›nda baz› de¤iflikliklere neden olmufltur. Evcilmenin türler üzerindeki etkilerini flu flekilde s›ralamak mümkündür. Öncelikle türlerin vücut büyüklükleri azalm›flt›r. Daha küçük yap›l› hale gelmifllerdir. Difl yap›lar› daha küçülmüfl
ve say›sal olarak da azalm›flt›r. Yabani formlar›nda daha
güçlü boynuzlara sahiplerken, evciltildiklerinde daha
ince ve narin bir boynuz yap›s›na sahip olduklar› görülmektedir. Hayvanlar›n yabani formlar›n›n daha büyük
ve kal›n boynuzlara sahip olmalar› kendilerini koruma
amaçl› kullanmalar›ndan ileri gelmektedir. Evciltme ile
birlikte kendilerini di¤er y›rt›c›lardan korumalar›na eskisi kadar gerek kalmam›flt›r. Evciltilen hayvanlar›n davran›fllar› da daha sakin bir yap›ya dönüflmüfltür.
S›ra Sizde 3
Türler birbirlerinden sahip olduklar› morfolojik ve fizyolojik karakterler ile ayr›labilirler. Morfolojik karakterler çevresel faktörlerden neredeyse hiç etkilenmeyen
özellikler olup, gözlem yoluyla ay›rt edilebilirler.
S›ra Sizde 4
Melezleme ile meydana getirilen popülasyonlarda oluflan genetik çeflitlili¤in fazla olmas›, ortaya farkl› tiplerde bireylerin ç›kmas›n› sa¤layarak istenen karakterlere
sahip hayvanlar›n seleksiyonuna imkan yaratmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Ölçüm ya da tart›mla tespit edilemezler, çevresel faktörlerden ya hiç etkilenmezler ya da çok az etkilenirler,
az say›da gen taraf›ndan kontrol edilirler.
TEMEL ZOOTEKN‹
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Sütçü ›rk büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar›n genel özellikleri,
Etçi ›rk büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar›n genel özellikleri,
Tavuk ›rklar› ve hibrit genotiplerin genel özellikleri,
Hindi, b›ld›rc›n, devekuflu, ördek, kaz gibi kümes hayvan› ›rklar›n›n genel
özellikleri,
Köpek ve at ›rklar›n›n genel özelliklerini aç›klayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sütçü ve etçi ›rklar
• Kümes hayvanlar›
• At
• Köpek
• Irk özellikleri
‹çindekiler
Temel Zootekni
Hayvan Irklar› ve
Özellikleri
• SÜTÇÜ IRK HAYVANLARIN GENEL
ÖZELL‹KLER‹
• ETÇ‹ IRK HAYVANLARIN GENEL
ÖZELL‹KLER‹
• TAVUK IRKLARI VE H‹BR‹T
GENOT‹PLER‹N GENEL
ÖZELL‹KLER‹
• H‹ND‹ VE D‹⁄ER KÜMES HAYVANI
IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹
• KÖPEK IRKLARININ GENEL
ÖZELL‹KLER‹
• AT IRKLARININ GENEL
ÖZELL‹KLER‹
• DÜNYADA VE TÜRK‹YE’DE
YAYGIN BAfiLICA HAYVAN
IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹
Hayvan Irklar› ve Özellikleri
Verim yönlerine göre hayvan ›rklar›n›n d›fl görünüfl ve verim özelliklerinin tan›mlanmas› Zootekni biliminin kapsad›¤› en önemli konulardand›r. Irk; bir tür içinde
ortak özelliklere sahip olan ve bu özelliklerini kal›tsal yolla yavrular›na geçiren
hayvan grubuna denir.
Hayvanlar genel olarak verim yönüne göre de¤iflik beden yap›lar›na sahiptirler.
D›fl görünüfle göre seleksiyon ifllemlerinde de hayvanlar›n bu verim yönü özelliklerini göstermeleri istenir. Etçi bir s›¤›r ›rk› ile sütçü bir s›¤›r ›rk›n›n, etçi bir koyun
›rk› ile sütçü bir koyun ›rk›n›n vücut yap›s› ayn› de¤ildir. Vücut yap›s›ndaki bu
farkl›l›k yan›nda bir tür içindeki ›rklar›n verimlerle ilgili özellikleri, erken geliflme,
mizaç ve di¤er fizyolojik özellikleri aras›nda da farkl›l›klar vard›r.
Bu bölümde et, süt, yumurta gibi insan g›das› olarak tüketilen hayvansal proteinleri üreten çiftlik hayvanlar›n›n genel ›rk özellikleri ile Dünya’ da ve Türkiye’ de
en fazla tan›nan baz› hayvan ›rklar› genel olarak anlat›lacakt›r.
SÜTÇÜ IRK HAYVANLARIN GENEL ÖZELL‹KLER‹
Sütçü S›¤›r Irklar›n›n Genel Özellikleri
Holstein (Siyah alaca, Holfltayn), Jersey, Guernsey, Angler gibi ›rklar sütçü s›¤›rlar›n en önemli bireyleridir. Süt verimi denilince ilk akla gelen s›¤›r ›rk› Holfltaynd›r.
Holfltayn s›¤›r ›rk› tüm dünyada yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Türkiye’ de mevcut s›¤›r varl›¤›n›n yaklafl›k yar›s› Holstein ve melezlerinden oluflmaktad›r. Bunun
yan›nda Karadeniz bölgesinde Jersey s›¤›r ›rk› yayg›nl›k kazanm›flt›r.
Sütçü s›¤›r ›rklar› aras›nda morfolojik (d›fl görünüfl) ve fizyolojik (verim özellikleri) özellikler yönünden önemli farkl›l›klar vard›r. Holfltayn sütçü s›¤›r ›rklar›n›n
en iri yap›l›s› iken, Jersey ›rk› en küçük yap›l›s›d›r. Sütçü hayvanlarda genel olarak
bedenin genifllik ve derinli¤i arkaya do¤ru giderek artar. Bafl asil, zarif, deri ince
ve yumuflak, tüyler k›sa ve parlakt›r. Uzun ve belirgin süt damarlar›, büyük, yumuflak ve iyi flekillenmifl memeler iyi bir sütçülük kabiliyetinin göstergesidir.
Sütçü Koyun Irklar›n›n Genel Özellikleri
Koyun yetifltiricili¤inde önceleri yapa¤› verimi, sonralar› yapa¤› ve et verimine
önem verildi¤inden süt verimi belirgin flekilde yüksek olan koyun ›rk› say›s› oldukça azd›r. Koyunlarda süt verimi yönünden ›rklar aras›nda ve bir ›rk›n bireyleri
aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Son zamanlarda koyun yetifltiricili¤inde kuzu eti
yeniden önem kazand›¤›ndan süt verimi de yeniden önemli hale gelmifltir.
42
Temel Zootekni
Sütçü koyun ›rklar› genellikle aile iflletmelerinde küçük sürüler halinde yetifltirilirler. Sak›z koyun ›rk› bunun en güzel örne¤idir. Yine Türkiye’ ye özgü sütçü bir
koyun ›rk› olan ‹vesiler ise sürüler halinde yetifltirilirler. Sütçü, koyun ›rklar›n›n en
genel özellikleri yüksek süt verimleri yan›nda genelde döl verimlerinin de yüksek
olmas›d›r. Do¤u Friz koyunu ise dünyaca ünlü bir sütçü koyun ›rk›d›r.
Sütçü koyun ›rklar› genelde yüksek bacakl›, nisbeten ince kemik yap›l›, kas geliflimi etçi ›rklarda oldu¤u gibi iyi olmayan, genelde erken geliflen ve y›l boyu üreme iste¤i gösteren, süt ve döl verimleri yüksek hayvanlard›r.
Resim 3.1
Sütçü ›rk
koyunlardan ‹vesi
›rk› (U.Ü.Veteriner
Fak. Araflt.ve
Uyg.Merkezi)
Sütçü Keçi Irklar›n›n Genel Özellikleri
Süt tipi keçiler erken geliflme yetene¤ine sahiptirler, o¤lak verimleri yüksektir. ‹kiz
do¤um normal olup, üçüz, dördüz do¤umlar ile s›kça karfl›lafl›l›r. Canl› a¤›rl›klar›
ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda süt verimleri çok yüksektir. Bir sa¤›m döneminde a¤›rl›klar›n›n çok üstünde süt verebilirler. Bak›m ve yönetimleri çok kolayd›r ve di¤er çiftlik
hayvanlar›na göre hastal›k ve parazitlere karfl› daha dayan›kl›d›rlar. Sütçü keçi ›rklar›n›n bütün dünyada en tan›nm›fl› Saanen keçi ›rk›d›r.
Genel olarak süt tipi keçilerin adaptasyon yetenekleri yüksektir. Afla¤› yukar›
her türlü iklimde verim yetenekleri iyidir.
Sütçü keçi ›rklar› genelde k›sa tüylü, iri hayvanlard›r. Ön gö¤üs iyi geliflmifltir.
S›rt ve bel genifl, hafif ve asildir.
ETÇ‹ IRK HAYVANLARIN GENEL ÖZELL‹KLER‹
Etçi S›¤›r Irklar›n›n Genel Özellikleri
Etçi s›¤›r ›rklar› et verimi yönünde gelifltirilmifl, canl› a¤›rl›k kazançlar›, yemden yararlanma yetenekleri iyi, karkas rand›manlar› ile de¤erli et oranlar› sütçü ve kombine verimli ›rklara göre daha yüksektir. Süt verimleri ancak yavrular›na yetecek
kadard›r. Genelde yeterli ve y›l boyu yeflil tutulabilen mera imkanlar›na sahip ‹ngiltere, Amerika Birleflik Devletleri, Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya gibi ülkelerde en fazla yetifltirilirler.
Yerli ›rklar›m›z içinde do¤rudan etçi bir ›rk›m›z yoktur. Aberden Angus ya da
k›saca Angus, Hereford, Limousine gibi ›rklar bütün dünyada kabul görmüfl et ›rk›
s›¤›rlar›n en önemli bireyleridir. Geçmiflte Türkiye’ ye getirilse de fazlaca yay›lma
alan› bulamam›flt›r. Ancak son y›llarda ise bir miktar dam›zl›k olmak üzere besi ve
kasapl›k amaçl› etçi ›rk s›¤›rlar Türkiye’ ye getirilmifltir. Kaliteli ve yeter miktarda
mera olmamas›, y›l boyu meralar›n yeflil tutulamamas› Türkiye’ de et ›rk› s›¤›r yetifltiricili¤inin önündeki en büyük engeldir. Çünkü kaliteli ve ucuz yem temin edi-
43
3. Ünite - Hayvan Irklar› ve Özellikleri
lemezse dam›zl›k materyalin yem maliyetleri de besiye al›nacak yavrular›n›n et
maliyeti üzerine yans›yaca¤›ndan maliyetler artacak ve rekabet etme flans› azalacakt›r. Bundan dolay› Türkiye’ de az miktardaki bu ithalat d›fl›nda genel olarak k›rm›z› et ihtiyac› sütçü ›rk s›¤›rlar›n erkekleri besiye al›narak karfl›lanmaktad›r.
S‹ZDE
Türkiye’ de et ›rk› s›¤›r yetifltiricili¤inin yayg›nlaflmas›nda en büyük SIRA
engelin
ne/neler oldu¤unu düflünüyorsunuz?
Etçi Koyun Irklar›n›n Genel Özellikleri
1
SIRA S‹ZDE
Etçi ›rk koyunlar denince ‹ngiliz etçi koyun ›rklar› akla gelir. K›sa yapa¤›l› ve siyah
S O üç
R Ugruba ayr›lan
bafll›, uzun yapa¤›l› ve beyaz bafll› ile da¤ koyunlar› olmak üzere
bu koyun ›rklar› dünyan›n de¤iflik bölgelerine götürülmüfller ve hem saf olarak yetifltirilmifller, hem de melezleme ile yeni etçi tip koyun ›rklar›n›n
D ‹ Kgelifltirilmesinde
KAT
kullan›lm›fllard›r. Bunlar›n en önemli verimleri et olup, döl verimleri de yüksektir.
Süt verimleri ise ancak yavrular›na yetecek kadard›r.
SIRA S‹ZDE
Etçi ›rk koyunlarda vücudun ön, orta ve arka bölümleri yaklafl›k olarak birbirine eflittir. Vücut geniflli¤i ve derinli¤i belirgindir. Vücut köfleleri yuvarlaklaflm›fl
dikdörtgene veya f›ç›ya benzer. Vücut derinli¤i ile bacak yüksekli¤i
birbirine yaAMAÇLARIMIZ
k›nd›r.
Etçi ›rk koyunlarda morfolojik yani d›fl görünüfl olarak yeter genifllik ve derin‹ T A Pgenifl ve delikte dolgun bir vücut, k›sa ve genifl bir bafl, k›sa ve kal›n bir Kboyun,
rin bir gö¤üs, d›fla do¤ru k›vr›lm›fl kaburgalar, genifl ve kuvvetli bir s›rt, genifl ve
kal›n bir bel, uzun ve dolgun bir but, genifl ve etli bacaklar, iyi ve sa¤lam bir kemik yap›s›, düz ve yere yak›n ayaklar gözlenir.
TELEV‹ZYON
Etçi ›rk koyunlarda fizyolojik yani verim özelli¤i olarak ise; dam›zl›k erkeklerinde iyi besi kabiliyeti, iyi yemden yararlanma, iyi et tutma, etçilik kabiliyeti ve et kalitesi yüksek olma, dam›zl›k diflilerde; yüksek döl tutma ve anaç koyun bafl›na bir
‹NTERNET
do¤umda fazla say›da kuzu, düflük kuzu ölümü, her mevsim üreme iste¤i gösterme özelli¤i, kuzular›nda; erken geliflme, yüksek canl› a¤›rl›k art›fl›, iyi yemden yararlanma, iyi karkas kalitesi, sert ve kötü flartlara dayan›kl›l›k, a¤›l ve padok tipi koyunculu¤a elveriflli olma gibi özellikler aran›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Etçi Keçi Irklar›n›n Genel Özellikleri
Bu grubun en önemli bireyi Boer keçi ›rk›d›r. Et kaliteleri yüksektir. Döl-yavru verimleri yüksek olup, süt verimi orta düzeydedir. Sütü ancak do¤acak yavrular›n›
besleyecek kadard›r. Yavrular›nda canl› a¤›rl›k kazanc› ve yemden yararlanma yetenekleri yüksektir. Y›l boyu üreme iste¤i gösterdiklerinden iki y›lda üç yavru alma, y›lda iki yavrulatma uygulanabilir. Genel olarak adaptasyon kabiliyetleri iyi olsa da rutubetli bölgelere adapte olmada güçlük çekilebilir.
Dam›zl›k hayvan seçiminde etçi ›rk koyunlarda ne gibi d›fl görünüflSIRA
yaniS‹ZDE
morfolojik özelliklere dikkat edersiniz?
2
TAVUK IRKLARI VE H‹BR‹T GENOT‹PLER‹N
GENEL
ÖZELL‹KLER‹
O R U
Dünya’ da ve Türkiye’ de 1980’ li y›llara kadar yumurta üretimiS Hac›kad›n,
Denizli gibi lokal tavuk ›rklar› ya da Leghorn, New Hampshire gibi kültür ›rk› saf tavuk
›rklar›ndan, tavuk eti üretimi bu ›rk tavuklar›n erkeklerinden elde
edilirken, günüD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
44
Temel Zootekni
Hibrit: Genetik yap› olarak
birbirinden farkl› ebeveyn
tavuk ›rk, soy ve hatlar›n
kendi aralar›nda
birlefltirilmeleri ile elde
edilen, yüksek verimli, ancak
bu üstün özelliklerini
yavrular›na geçiremeyen
müzde bu alanda hibrit tavuklar kullan›lmaktad›r. Tavukçulu¤un modern ve entansif olarak yap›ld›¤› ülke ve bölgelerde tavuk eti ve yumurta üretiminde lokal
ve saf kültür ›rk› tavuklar›n yerini genetik mühendisli¤i ve ›slah teknikleri yard›m›
ile gelifltirilen yüksek verimli bu ticari hibrit tavuklar alm›flt›r. Hibrit tavuklar y›llarca süren ›slah çal›flmalar› ile saf tavuk ›rklar› aras›ndan gelifltirilen soy ve hatlar
aras› yap›lan test birlefltirmeleri ile elde edilmifllerdir. Etçi ve yumurtac› hibritlerin
verim performanslar› aras›nda bir tak›m farkl›l›klar olsa da genelde verim özellikleri birbirine benzemektedir. Buna göre yetifltiricilikte kullan›lan tavuklar lokal ve
saf tavuk ›rklar› ile etçi ve yumurtac› hibritler fleklinde incelenmektedir. Türkiye’
de üretimde kullan›lan hibrit hayvanlar›n anne ve babalar› dam›zl›k olarak yurt d›fl›ndan getirilmekte, bunlardan elde edilen döllü yumurtalar kuluçka edildikten
sonra üretilen hibrit civcivler piliç eti ve yumurta üretiminde kullan›lmaktad›r.
Entansif: Yat›r›m, sermaye,
teknoloji kullan›m›
gerektiren, teknik ve
ekonomik verimlili¤in ön
planda oldu¤u planl› bir
üretim fleklidir.
Soy: Saf tavuk ›rklar›n›n
uzun süre de¤iflik co¤rafi
bölgelerde yetifltirilmesi ile
elde edilen yeni hayvan
grubuna denir.
Hat: Saf tavuk ›rklar›n›n
kendi içinde uzun süre
akrabal› yetifltirilmesi ile
elde edilen yeni hayvan
grubuna denir.
SIRA S‹ZDE
3
Tavuk Irklar›
Modern ve entansif tavukçulu¤un yap›ld›¤› ülkelerde lokal ya da saf kültür ›rk› tavuklar; yüksek verimli hibrit hayvanlar›n elde edilmesinde ebeveyn hatt› olarak
kullan›l›rken, geliflmesi geri kalm›fl ülke ve bölgelerde ise do¤rudan yumurta ve tavuk eti üretimi amac› ile kullan›lmaktad›rlar.
Bu tavuk ›rklar›, genetik, renk, a¤›rl›k, deri rengi, genel görünüfl, bacak tüylenmesi, ibik flekli gibi fiziksel özellikler bak›m›ndan birbirinden farkl› özellikler göstermektedirler. Et verim yönlü ›rklar daha a¤›r olup, yumurta verimleri daha düflüktür. Yumurtac› ›rklar›n ise et verim yönlü ve kombine verimli ›rklara göre daha
canl› a¤›rl›klar› daha düflüktür. Bundan dolay› yaflama pay› yem tüketimleri daha
azd›r. Yumurtac› ›rklar›n yumurta verimleri etçi ve kombine verim yönlülere göre
daha yüksektir. Lokal ya da saf kültür ›rk› tavuklar›n yumurta ve et verimleri ile
ekonomik verimlilikleri hibrit hayvanlardan önemli düzeyde daha düflüktür.
Saf tavuk ›rklar› co¤rafi da¤›l›ma göre; Amerika, Asya, ‹ngiliz ve Akdeniz ›rklar›, verim yönlerine göre; yumurta ›rklar›, et ›rklar›, yumurta ve et verim yönü kombine ›rklar ve süs ›rklar›, beden a¤›rl›klar›na göre; hafif, orta ve a¤›r ›rklar olarak
de¤iflik flekillerde s›n›fland›r›labilir.
Yumurtac› saf
›rkS‹ZDE
tavuklar›n et verim yönlü ›rklardan farkl›l›klar› hakk›nda neler düflünüSIRA
yorsunuz?
D Ü fi ÜÜretiminde
NEL‹M
Etlik Piliç
Kullan›lan Hibritlerin Genel
Özellikleri
S O R U
D‹KKAT
Karkas: Kasapl›k hayvanlar
kesilip,
büyükbafl ve
SIRA S‹ZDE
küçükbafl hayvanlarda deri
ve iç organlar, kanatl›
hayvanlarda tüyler ve iç
organlar al›nd›ktan sonra
AMAÇLARIMIZ
bütün olarak geriye kalan
kemikli et.
Tavuk eti üretimi
S O R U amac›yla k›sa sürede, daha az yem tüketimi ile daha fazla ve
ekonomik canl› a¤›rl›k kazanan, yüksek yaflama gücüne sahip hibrit genotiplerin
gelifltirilmesine önem verilmifltir. Bu hayvanlarda yumurta verimi ön planda olmaD‹KKAT
y›p, pratikte yumurta verme yafl›na kadar bak›l›p büyütülmeleri de ekonomik de¤ildir. Renkli tüylerin yeterince temizlenemeyip karkas üzerinde kalmas› ve tüy
S‹ZDEnedeni ile etçi hibritler genelde beyaz tüy rengine sahiptir. Son
yolmadaki SIRA
kolayl›k
zamanlarda özellikle do¤al ya da köy tavu¤u üretimi amac› ile renkli tüye sahip
hibritler gelifltirilse de fazla yayg›nlaflmam›flt›r. Bu genotipler genelde gelifltirildi¤i
AMAÇLARIMIZ
ticari firman›n ismi ya da ticari firma taraf›ndan gelifltirilen isimler ile tan›nmaktad›rlar. Hangi firma taraf›ndan gelifltirilirse gelifltirilsin verim özellikleri birbirine yak›n olan buK hibritler
aras›nda çok az farkl›l›klar bulunmaktad›r. Genel olarak tama‹ T A P
m› bir örnek yap›ya sahip olan bu hibritler 38-40 günlük yaflta 2.0-2.2 kg. canl›
a¤›rl›¤a ulaflmakta, bu süreçte bir kg canl› a¤›rl›k kazanc› için 1.75 -1.80 kg yem tü-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
45
ketmektedirler. Oldukça k›sa bir zamanda kesim a¤›rl›¤›na ulaflan bu hibritler yüksek bir yaflama gücüne sahip olup, yaklafl›k olarak %5’ e kadar olan ölümler normal kabul edilmektedir.
Resim 3.2
Hibrit genotip etlik
piliçler
(U.Ü.Veteriner Fak.
Araflt.ve
Uyg.Merkezi)
Piliç eti üretimi amac›yla gelifltirilmifl hibrit hayvanlarda hangi verim
özellikleri
üzerinde
SIRA
S‹ZDE
durulmufltur. Etlik piliçlerin neden beyaz tüylü olarak gelifltirildi¤ini düflünüyorsunuz?
4
Ü fi Ü N E L ‹ M
Yumurta Üretiminde Kullan›lan Hibritlerin DGenel
Özellikleri
Günümüzde ana ve babalar› yurtd›fl›ndan ithal edilen, beyaz Sve
yuO Rkahverengi
U
murta üretimine dönük çok say›da yumurtac› hibrit tavuk bulunmaktad›r. Bunlar
genel olarak bir örnek yap›da, daha çok say›da yumurta veren, yumurta kalitesi
D‹KKAT
daha iyi, yemden yararlanma yetene¤i daha geliflmifl (birim yumurta üretimi için
daha az yem tüketen ya da bir kg yem tüketimi ile daha fazla say›da yumurta üreSIRA S‹ZDE
ten) tavuklard›r.
Uluslararas› ticari firmalar taraf›ndan gelifltirilen bu hibritlerin ana ve babalar›
yumurta ya da civciv olarak yurtd›fl›ndan Türkiye’ ye de getirilmektedir. Bunlardan
AMAÇLARIMIZ
elde edilen döllü yumurtalar kuluçka edilerek üretilen kullanma melezi hibrit hayvanlar iflletmelerce sat›n al›narak yumurta üretiminde kullan›lmaktad›r.Yeterince
yayg›nlaflmam›fl olsa da T.C. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›’
K ‹ T A na
P ba¤l› araflt›rma enstitülerinde de uzun süre devam eden çal›flmalardan sonra gelifltirilmifl
yerli hibrit tavuk ›rklar› mevcuttur.
N N
Beyaz Yumurtac› Hibritler
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
Genel olarak beyaz yumurtac› hibritler balta ibikli beyaz Leghorn tavuk ›rk›n›n ileri
düzeyde akrabal› yetifltirilmesi yoluyla gelifltirilmifl soy ve hatlar aras› melezlemeler
TERNET
yoluyla elde edilmifllerdir. Günümüzde beyaz kabuklu yumurta‹ Nüretiminde
kullan›lan yumurtac› hibrit tavuklarda az ya da çok beyaz Leghorn geni bulunmaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
46
Temel Zootekni
Resim 3.3
Beyaz yumurtac›
hibrit genotip tavuk
ve horoz
Araflt.ve
Uyg.Merkezi).
Beyaz yumurta üreten bu hibritlerin tüy renkleri de beyazd›r. Kahverengi yumurtac›lar ile karfl›laflt›r›ld›klar›nda y›lda yumurta verimleri daha fazla olup, 300
âdetin üzerindedir. Canl› a¤›rl›klar› daha düflük oldu¤u için kahverengi yumurta ile
karfl›laflt›r›ld›¤›nda beyaz yumurta üretimi için tüketilen yem tüketimi de daha azd›r. Yumurtalar›n›n kabuk kaliteleri daha düflük olup, yumurtalar› kaynatma esnas›nda kolayl›kla çatlad›¤›ndan toplu yemek veren kurulufllarca çokca tercih edilmezler. Günde yem tüketimleri 100-120 g. olup, bir kg yem tüketimi ile 7-8 adet
yumurta üretilmesi normal kabul edilir.
Kahverengi Yumurtac› Hibritler
Rhode Island Red, New Hampshire gibi kahverengi yumurtac› saf kültür ›rk› tavuklar ve bunlar›n soy ve hatlar›ndan gelifltirilmifl üstün verimli hibrit tavuklard›r. Kahverengi tüylüdürler ve kahverengi yumurta üretirler. Beyaz yumurtac›lara göre
canl› a¤›rl›klar› daha yüksek, yumurta verimleri bir miktar daha az, tavuk bafl›na ve
ürettikleri yumurta bafl›na yem tüketimleri daha yüksektir. Yumurtalar› daha iri,
kabuklar› daha sa¤lam ve kal›nd›r. Özellikle free-range gibi serbest dolafl›ml› gezinti-otlama sistemine sahip bar›nd›rma sistemlerinde kahverengi yumurtac› tavuklar›n yetifltirilmesi daha uygundur. Bu hibritlerin tavuk bafl›na y›lda yumurta say›lar› 293-312 aras›nda de¤iflmekte olup, tavuk bafl›na günlük yem tüketimleri 102107 g aras›ndad›r. Bir kg. yem tüketerek 7.30-8.20 adet yumurta üretirler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
Beyaz yumurtac›lar
ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda kahverengi yumurtac› hibrit tavuklar›n bafll›ca
SIRA S‹ZDE
farkl›l›klar›n›n neler oldu¤unu düflünüyorsunuz?
H‹ND‹ VE
D‹⁄ER KÜMES HAYVANI IRKLARININ
GENEL ÖZELL‹KLER‹
S O genel
R U
Türkiye’de ve
olarak Dünya’da insan g›das› olarak tüketilen ve yetifltirilen
kümes hayvan› tavuktur. Tavuktan sonra entansif olarak en fazla yetifltirilen kümes
hayvan› ise hindidir.
Bunlar›n d›fl›nda aile tipi ya da modern entansif yetifltiricilikD‹KKAT
te b›ld›rc›n, kaz, ördek, keklik, sülün ve devekuflu en fazla yetifltirilen kümes hayvanlar›d›r.
SIRA S‹ZDE
Hindi yetifltiricili¤inin
bafll›ca amac› et üretimi iken, b›ld›rc›n hem et, hem yumurta, ördek, kaz, keklik ve sülün eti için, devekuflu ise hem eti hem de derisi için
yetifltirilmektedir.
AMAÇLARIMIZ
Türkiye’ de hindi eti üretimi t›pk› piliç eti üretiminde oldu¤u gibi modern ve
entansif bir tarzda yap›lmaktad›r. Devekuflu ve az say›da yumurta üretimine dönük
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
b›ld›rc›n iflletmesi yan›nda, kaz, ördek, keklik ve sülün yetifltiricili¤i daha çok aile
iflletmecili¤i tarz›nda ya da amatörce küçük kapasitelerle yap›lmaktad›r.
Hindi Irklar›
Hindi eti üretimi genelde y›lbafl›na dönük mera besicili¤i fleklinde yap›l›rken, günümüzde etlik piliçlerde oldu¤u gibi yüksek verimli kullanma melezi hibrit hindilerin gelifltirilmesi ile y›lboyu modern ve entansif bir tarzda yap›lmaktad›r. Türkiye’ de önceleri hindi eti üretiminde Amerikan Bronz hindi gibi saf hindi ›rklar› kullan›l›rken, günümüzde t›pk› ileri ülkelerde oldu¤u gibi hibrit hindiler kullan›lmaktad›r.
Hibrit hindiler beyaz tüylü olup, erkek difli bir arada yetifltirilerek et üretimi için
kesilmektedirler. Hibrit hindiler de etlik piliçler gibi beyaz tüylüdürler. Yaklafl›k
dört ayl›k sürede 8-10 kg kadar canl› a¤›rl›¤a ulafl›rlar. Ancak tüketici talebine ba¤l› olarak daha düflük canl› a¤›rl›kta kesime giden beyaz hibrit hindiler de mevcuttur. Hibrit hindilerin tükettikleri yemi ete dönüfltürme yetenekleri de saf ›rk hindilere göre daha yüksektir.
Dünya genelinde Beyaz Hollanda hindisi, Genifl Gö¤üslü Bronz hindi, Genifl
Gö¤üslü Beyaz hindi, Küçük Beyaz Beltswille hindisi ve Beyaz Nicholas hindisi
yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Genifl gö¤üslü Bronz hindi, hindi ›rklar› içinde
canl› a¤›rl›¤› en yüksek olan ›rkt›r. Gö¤üs k›sm›n›n genifl ve etli olmas› nedeniyle
dünya genelinde yayg›n olarak yetifltirilmektedir. Beyaz hindiler renkli olanlara
göre günefl ›fl›nlar›n›n olumsuz etkilerinden daha az etkilenirler. Beyaz renkli ve
genifl gö¤üslü a¤›r hindilerden olan Beyaz Nicholas Hindisi hibrit bir hindi olup,
ticari olarak et üretimi amac›yla genifl ölçüde kullan›lmaktad›r.
B›ld›rc›n Irklar›
Dünya genelinde en fazla yay›lm›fl olan b›ld›rc›n ›rk› Coturnix familyas›ndaki b›ld›rc›nlard›r. Bu familyadaki Japon b›ld›rc›n› (Coturnix coturnix Japonica) en yayg›n olan›d›r. Türkiye’ de icari olarak en fazla yetifltirilen b›ld›rc›nd›r. Bu familyan›n
bir baflka üyesi Pharaoh b›ld›rc›n› (Coturnix coturnix Pharaoh) Japon b›ld›rc›n›ndan sonra en fazla yetifltirilen soydur. Her ikisi de yumurta verim yönlüdür. Erkeklerinden de et elde edilir. Ergin canl› a¤›rl›klar› 150-160 g kadard›r (alt›-yedi haftal›k yafl). Difliler erkeklerden daha a¤›rd›r. Üç haftal›k yafltan sonra gö¤üsteki tüy
renklerinin farkl›l›¤›na göre cinsiyet ay›r›m› rahatl›kla yap›labilir. Yumurtalar› siyah-beyaz çilli görünümlü olup, 9-15 g a¤›rl›ktad›r. Yumurtalar›n›n iç zar› tavuk
yumurtas›na göre daha kal›nd›r. Yaban›l formda saf ›rk hayvanlar olduklar› için
hem dam›zl›k hem de üretim hayvan› olarak de¤erlendirilebilirler. But ve gö¤üs eti
oranlar› ya da et-kemik oranlar› piliçler kadar yüksek de¤ildir.
B›ld›rc›nlar biyolojik verimlilikleri oldukça yüksek olan hayvanlard›r. Coturnix
familyas›na ait b›ld›rc›nlar kuluçkadan ç›kt›ktan sonra en fazla iki ay içinde yumurtlamaya bafllarlarken, erkekler de eti için kesilebilirler. Buna ba¤l› olarak biyolojik verimlili¤i yan›nda ekonomik verimlili¤i de oldukça yüksektir. Tek sorun pazarlama sorunudur. Hem eti hem yumurtas› özel bir g›da olarak de¤erlendirilmektedir. Doyunluk de¤il tad›ml›k gibi ifllem görmektedir. Talep azl›¤› pazar›n büyümesini engellemektedir. E¤er pazarlama sorunu çözülebilirse b›ld›rc›n yetifltiricili¤i ekonomik verimlili¤i en yüksek yat›r›m kollar›ndan birisidir.
47
48
Temel Zootekni
Ördek Irklar›
Genel olarak ördek tüm dünyada eti için yetifltirilmektedir. Et üretimine dönük
olarak dünya genelinde en fazla yetifltirilen ›rk Pekin örde¤i olup, canl› a¤›rl›¤› daha iyidir. Üreme yetene¤i ve yumurta verimi daha yüksektir, buna ba¤l› olarak
ekonomik verimlili¤i daha yüksektir. Türkiye’ de lokal ve yerli ördek ›rklar› yan›nda son y›llarda et üretimine dönük olarak Pekin örde¤i yetifltiricili¤i giderek geliflmektedir.
Aylesbury Amerika Birleflik Devletleri’ nde gelifltirilmifl beyaz tüylü, 4.1-4.5 kg
ergin canl› a¤›rl›¤a sahip bir ›rkt›r. Pennine ›rk› ördekler Aylesbury ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda karkas yani et verimi ile yumurta verimi daha yüksektir. Bu ›rklar›n yan›nda
yumurta ve et verimine dönük olarak modern hibrit ördek hatlar› da gelifltirilmifltir.
Kaz Irklar›
Dünya genelinde genel olarak kaz yetifltiricili¤i çok yayg›n olmad›¤›ndan bu alanda ›slah ve verimlilik aç›s›ndan çok az ilerleme olmufltur. Türkiye’ de kaz yetifltiricili¤i aile iflletmecili¤i tarz›nda en yo¤un olarak Kars ilinde yap›lmaktad›r. Genel
olarak üretimde kullan›lan ›rklar ise lokal ve yerli ›rklard›r. Örne¤in Isparta ilinde
yap›lan bir çal›flmada bölgede yayg›n olarak yetifltirilen yerli ya da lokal kaz ›rklar›n›n Ala kaz, Kara kaz, fiam kaz, Tülü ve Beyaz kaz olduklar› belirlenmifltir.
Avrupa’ da ise en fazla yetifltirilen ›rklardan birisi ‹ngiliz grisi ve ‹ngiliz beyaz›
kaz ›rklar› olup, y›ll›k yumurta verimleri 30-80 aras›nda, ergin canl› a¤›rl›klar› 7-9
kg aras›nda de¤iflmektdir.
Devekuflu Irklar›
Günümüzde yayg›n olarak yetifltirilen bafll›ca 3 devekuflu ›rk› vard›r. Bunlar k›rm›z›, siyah ve mavi boyunlu devekufllar›d›r.
K›rm›z› boyunlu devekufllar›; Kuzey afrika veya Massai devekuflu olarak bilinir.
Et üretimleri fazlad›r, ancak yönetimi güç ve yumurta verimleri daha azd›r. Ergin
canl› a¤›rl›klar› 125-130 kg. d›r. Anavatan› Tanzanya ve Kenya’d›r. Boynun alt yar›s›ndan bafllay›p gövdeye kadar uzanan beyaz halka erkekler için çok tipiktir. Erkeklerde üreme sezonunda bacak ve boyun derilerinin parlak pembe k›rm›z›ya
dönmesi d›fl›nda bacak ve kanat derileri krem beyaz› renktedir.
Siyah boyunlu devekufllar›; K›rm›z› ve mavi boyunlu devekufllar›n›n melezleme
ve seleksiyonu ile elde edilmifltir. Afrika siyah› olarak tan›n›r. Tüy kalitesi di¤er devekufllar›na göre daha iyidir. Optimal kalitede et, tüy ve deri üretimine sahiptirler.
Adaptasyon kabiliyeti çok iyi olan bu ›rk oldukça sakindir.
Mavi boyunlu devekufllar›; Guerney ya da Damara devekuflu olarak bilinir. Ergin canl› a¤›rl›¤› 110-115 kg olup; en küçük ve gösteriflli devekufludur. K›rm›z› ve
siyah boyunlu devekufllar› aras› özelliklere sahiptirler. Çevresel koflullara daha
hassas olsa da oldukça iyi yönetilirler. Boyun, kanat ve bacaklar› mavi-gri renktedir. Ergin erkekler kanatlar›nda beyaz tüylerin yer ald›¤› siyah iken, diflilerin tüy
rengi aç›k griden koyu griye kadar de¤iflir. Çevre koflullar›na karfl› di¤er devekufllar›na göre daha hassast›rlar.
Sülün Irklar›
Dünya üzerinde yetifltirilen sülünler genelde yüksek arazi da¤ sülünleri ve alçak
arazi sülünleri olarak iki ana grupta s›n›fland›r›lmaktad›r. Bu ana gruplarda ‹mparator sülün, Hindistan Mavi tavuskuflu, Kan sülünü, Mavi kulakl› sülün gibi bir çok
49
sülün yer almakta olup, bir ço¤unun nesli tükenmek üzeredir. Entansif olarak sülün yetifltiricili¤inin bafll›ca amac› et üretimi olup, bu amaç için en fazla yetifltirilen
sülün de Phasianus ailesinde yer alan halkal› sülünlerdir (Phasianus colchicus).
Türkiye’ de en fazla entansif olarak ticari amaca dönük yetifltirilen Halkal› sülünlerdir. Halkal› sülünlerde erkeklerin bafl ve boyunlar› mavi-yeflil renkli, boyunlar›nda beyaz bir halka bulunmaktad›r. Morumsu k›rm›z› renkli, kanatlar büyükçe
sar› ve siyah renktedir. Difliler tepeleri siyah renkli kahverengi boyun tüylerine sahiptirler. Siyah›ms›-kahverenklidirler. Kar›n soluk kahve-renklidir. Ortalama olarak
y›lda 40-50 adet yumurta verebilirler.
Keklik Irklar›
Dünya genelinde ço¤u nesli tükenmekte olan 40-45 keklik türü bulunmaktad›r.
Bunlar›n en çok bilinenleri K›nal› keklik, Kaya veya Tafl kekli¤i, K›rm›z› ayakl›
keklik, Berberi kekli¤i, Çil keklik ve Kum kekli¤idir.
K›nal› keklik Türkiye’ nin yerli bir hayvan› olup, en fazla tan›nanlardand›r.
Gözlerinin üzerinden bafllay›p boyunlar›n›n alt taraf›nda birleflen kravat benzeri bir
bant en önemli özellikleridir. Gaga, ayaklar ve ergin hayvanlar›n ayak parmaklar›
k›rm›z› renktedir. Erkekler 550-600 g canl› a¤›rl›ktad›r.
Kaya veya Tafl kekli¤i av ve et amaçl› yetifltiricili¤e en uygun kekliktir. Ege ve
Marmara bölgesinde yayg›nl›k kazanm›flt›r. K›nal› kekli¤e çok benzer. Yan taraf›ndaki siyah-beyaz ve kahverengi fleritler daha ince, s›k ve kar›fl›kt›r. Gerdan› çevreleyen kolye daha genifltir.
S‹ZDE
Türkiye’de ve Dünya’da tavuktan sonra en fazla yetifltirilen kanatl› SIRA
hayvan
türü ve yetifltirilme amac› hakk›nda neler düflünüyorsunuz?
6
KÖPEK IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹
Dünya genelinde dörtyüzden fazla köpek ›rk› bulunmaktad›r. Ancak bu ›rklardan
O R U Kulübü ta137 tanesi Amerikan Köpek Kulübü taraf›ndan, 167 tanesi ‹ngilizS Köpek
raf›ndan ›rk standartlar›na göre tan›mlanm›flt›r. Amerikan Köpek Kulübü köpek
›rklar›n› spor köpekleri, av köpekleri, çal›flan köpekler, terrierler,
D ‹ K oyun
K A T köpekleri,
sportif olmayan köpekler ve sürü köpekleri olmak üzere 7 s›n›fta tan›mlam›flken,
‹ngiliz Köpek Kulübü köpek ›rklar›n› bekçi köpekleri, iz süren (koklayarak) av köSIRA S‹ZDE
pekleri, gözle izleyen av köpekleri, silah köpekleri, kuzey köpekleri, sürü köpekleri, terrierler ve rehber (arkadafl) köpekler olarak 8 s›n›fa ay›rm›flt›r. Bu s›n›fland›rmalar›n d›fl›nda vücut yap›lar›na göre köpek ›rklar› minyatür,
orta ve iri yap›l›
AMAÇLARIMIZ
›rklar olmak üzere 3 s›n›fta incelenmektedir.
N N
Spor Köpekleri
K ‹ T A P
Spor köpekleri as›rlard›r yüksek araziler ile su ve batakl›klarda yer alan kufllar›n
avlanmas›nda insanlar›n en büyük yard›mc›lar› olmufltur. En büyük özellikleri keskin koku alma duyular›d›r. Bu gruptaki köpeklerin hemen hepsi
setterT E L E pointerler,
V‹ZYON
ler, retrieverler ve spanieller olmak üzere gruplara ayr›l›rlar ve bunlar›n bafll›calar›; Alman K›sa Tüylü Pointer, Labrador Retriever, Golden Retriever, ‹rlanda Setteri
gibi ›rklard›r.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
50
Temel Zootekni
Av Köpekleri
Bu gruptaki köpekler görünüflleri, büyüklükleri ve avc›l›k yeteneklerine göre birbirlerinden ayr›l›rlar. Av köpekleri spor köpeklerinde oldu¤u gibi ayn› tarzda avlama yapmazlar. Topra¤› koklayarak veya av›n› uzun mesafelerden izleyerek takip
ederler. Bu nedenle bu grup köpekler av›n› gözle izleyenler ve koklayarak takip
edenler olmak üzere iki gruba ayr›l›rlar. Beagle, Basenji koklayarak av›n› takip
edenlere, Afgan taz›s› ve Saluki izleyerek av›n› takip edenlere örnek ›rklard›r.
Çal›flan Köpekler
Çal›flan köpekler köpek ›rklar› aras›nda en sosyal, en sad›k ve en fazla yanl›fl anlafl›lan köpek ›rklar›d›r. Çal›flan köpekler bekçi köpe¤i olarak, zanl›lar›n yakalanmas›nda, körler için rehber olarak kullan›lmaktad›r. Bu köpeklerin do¤al hali oldukça so¤uk yap›l› olmalar› ve uyumak için karda dahi derin çukurlar kazmalar›d›r. Bu nedenle pet hayvan olarak bak›lmak istendi¤inde bu do¤al davran›fllar›ndan vazgeçirmek için epeyce u¤raflmak gerekmektedir. Boxer, Doberman Pinscher, Mastiff, Rotweiler, Saint Bernard, Samoyed ve Siberian Husky bu grup köpeklerin bafll›calar›d›r.
Terrierler
Bu grup köpekler aras›nda büyüklük, vücut flekli ve vücut örtüsüne göre farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bütün terrierler avc›d›r. Pek ço¤u sinirli ve kavgac›d›r. Amerikan Köpek Kulübüne kay›tl› olan 25 Terrierden ço¤u günümüzde pet ya da gösteri köpe¤i olarak de¤erlendirilmektedir. Terrierlerin büyük ço¤unlu¤u k›sa bacakl›,
uzun vücutlu, minyatür ya da orta irilikte hayvanlard›r. Border Terrier, Minyatür
Bull Terrier, Minyatür Schnauzer bu grup köpeklerin bafll›calar›d›r.
Oyun Köpekleri
Çok küçük vücut yap›s›na sahiptirler. Ancak birbirlerinden oldukça farkl› görünüfltedirler. Bütün oyun köpekleri oldukça sevimli köpeklerdir. Hemen hepsi büyük
bir ilgi ve sevgi isterler. Genelde kendilerini ailenin bir bireyi, hatta bebe¤i, olarak
kabul ederler ve kendilerini unutturmak istemezler. Malteze, Yorkshire Terrier, Pekineeze bu grup köpeklerin bafll›calar›d›r.
Sportif Olmayan Köpekler
Bu grup köpeklerin hemen hiçbiri birbirleri ile ortak özelliklere sahip de¤ildir. Mükemmel bir arkadafl, iyi bir oyuncu, dost ve bazen oldukça inatç›d›rlar. Chow
chow, Dalmatian, Buldog, Tibetian Terrier bu grup köpeklerin bafll›calar›d›r.
Sürü Köpekleri
Sürü köpeklerinin ço¤unlu¤u ayn› zamanda çal›flan köpekler grubunda yer al›r.
Çünkü bu grup köpeklerin ço¤unlu¤u bekçi köpe¤i, k›zak köpe¤i hatta bazen av
köpe¤i olarak kullan›lmaktad›r. As›l görevleri sürüleri kurt, ay› gibi y›rt›c›lara ve
yabanc›lara karfl› korumakt›r. Sürü köpekleri grubunda 15 ›rk yer almaktad›r. Mükemmel bir sürü yönetme yetene¤ine sahiptirler. Her tür insan ve iklime kolayl›kla al›flabilirler. Mükemmel bir görme ve izleme, iflitme kabiliyeti ve yüksek zekaya
sahiptirler. Belçika Malinois, Collie, Alman Çoban Köpe¤i, Türk Çoban Köpekleri
bu grubun bafll›calar›d›r.
51
AT IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹
‹nsano¤lunun en eski dostlar›ndan birisi atlard›r. Özellikle Türk kültüründe at›n
önemli bir yeri vard›r. Asya ve Avrupa aras›nda yaflanan büyük göçlere ba¤l› olarak atlar genifl bir yay›lma alan› bulmufl, ayn› zamanda çok de¤iflik at ›rklar› ortaya ç›km›flt›r. Günümüzde at denince ifl hayvan›ndan ziyade yar›fllar ön plana gelmekte ve yar›fl atlar› önem kazanmaktad›r. Hangi amaçl› olursa olsun atlar genel
olarak so¤ukkanl› ve s›cakkanl› at ›rklar› olarak iki grupta incelenmektedir. Bunun
d›fl›nda her ülkenin yerli at ›rklar› mevcut olup, say›lar› giderek azalsa da Türkiye’
de de az›msanmayacak say›da bulunmaktad›r.
Atlar genel olarak so¤ukkanl› ve s›cakkanl› ›rklar olarak iki gurupta incelenir. S›cak ve so¤ukkanl›l›k hayvan›n daha çok mizac› ile ilgili olup, d›fl görünüfl olarak s›cak ve so¤uk kanl› at ›rklar› aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r.
So¤ukkanl› At Irklar›
Bu gruptaki atlar genelde çok iri ve a¤›r, kaslar› fazlaca geliflmifl olup, sakin ve a¤›r
hareketlidirler. Beden yap›s› kaba ve kal›n görünüflte, kemikler kal›n, bafl ve gözler küçük, boyun k›sa, omuzlar kuvvetli, sa¤r› iyi geliflmifltir. Haflinger ›rk›nda oldu¤u gibi sa¤r› oluklu ya da çift sa¤r› fleklindedir.
So¤ukkanl› atlar daha çok ifl hayvan›d›rlar, a¤›r çekim ifllerinde kullan›l›rlar.
Günümüzde makineleflmenin bir sonucu olarak ifl hayvanlar› önemini kaybetmifl
oldu¤undan ancak geri kalm›fl ülke ve bölgelerde ba¤da, bahçede, tafl›mac›l›kta
kullan›lmakta ya da geliflmifl ülkelerde gen kayna¤› olarak muhafaza edilmektedirler. S›cakkanl› at ›rklar›na göre daha erken yaflta geliflirler. Haflinger at› bu grubun
en önemli örneklerindendir.
S›cakkanl› At Irklar›
Daha hafif ve ince vücut yap›s›na sahiptirler. Süratli ve canl› yürüyüfllü, k›llar k›sa,
spor, hafif çekim ve tafl›ma ifllerinde kullan›lan at ›rklar›d›r. So¤ukkanl› ›rklara göre daha geç geliflirler. S›cak ve ›l›man iklim bölgelerinde çok yayg›nd›rlar. Yar›fl
dünyas›n›n en önemli iki at› olan Arap ve ‹ngiliz atlar› s›cakkanl› at ›rklar›n›n en
önemli örneklerindendir.
Yerli At Irklar›
Yüzy›llard›r Türkiye’ deki özellikle göçebe yafl›m›n bir sonucu olarak göçler ve buna ba¤l› hayvan hareketleri, kontrolsüz birlefltirmeler gibi nedenlerden dolay› yerli at ›rklar› çok de¤iflik özellikler gösterirler. Bu nedenle morfolojik ve fizyolojik ›rk
özelliklerini tan›mlamak oldukça güçtür ve bunlar› ›rk yerine yerli at tipleri olarak
tan›mlamak daha do¤ru olacakt›r. Türkiye’ de karfl›lafl›lan yerli at tipleri Anadolu,
Çukurova, Uzunyayla at tipleri ile Midillilerdir. Bunlar daha çok küçük ve yerden
yap›l›, Anadolunun flartlar›na uyum sa¤lam›fl, daha çok ba¤da, bahçede ifl hayvan›
olarak kullan›lan atlard›r.
At ›rklar›n›n s›cak ve so¤ukkanl› olarak s›n›fland›r›lmas›n›n nedeninin
SIRA neler
S‹ZDE olabilece¤ini düflünüyorsunuz?
7
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
52
Temel Zootekni
DÜNYADA VE TÜRK‹YE’ DE YAYGIN BAfiLICA
HAYVAN IRKLARININ GENEL ÖZELL‹KLER‹
Dünya genelinde çiftlik hayvan› olarak kullan›lan yüzlerce, binlerce hayvan ›rk›
mevcuttur. Bu bölümde en yayg›n olanlar› ve özellikle Türkiye’ de yetifltirilenlerin
genel özellklerinden bahsedilecektir.
Holstein S›¤›r Irk› (Siyah Alaca, Holfltayn)
Bütün dünyaya yay›lm›fl önemli bir sütçü s›¤›r ›rk›d›r. Siyah ve beyaz tüy renklerinden dolay› siyah-beyaz alaca ya da sadece alaca diye tan›n›r. Türkiye s›¤›r varl›¤›n›n yaklafl›k yar›s› Holstein ›rk› ve melezlerinden oluflmaktad›r. En önemli verimi süt olup, ayn› zamanda et verimi de ön planda olan etçi-sütçü Holsteinler de
gelifltirilmifltir. Ancak en yayg›n olan› sütçü tip Holfltaynlard›r. Y›ll›k olarak yaklafl›k 300 günde 15 ton süt veren (günde 50-60 litre) hayvanlar oldukça yayg›nd›r.
Ancak süt verimi yükseldikçe mastitis gibi meme hastal›klar›, ayak problemleri ve
üreme problemleri gibi rahats›zl›klar artt›¤›ndan günümüzde s›¤›r yetifltiricili¤inde
çok yüksek süt verimi yerine sütü daha düflük ama problemi de olmayan hayvanlar istenmektedir. Türkiye’ de k›rm›z› et üretiminin önemli bir bölümü sütçü ›rk
olan bu hayvanlar›n erkeklerinden elde edilmektedir. Et ›rk› s›¤›r yetifltiricili¤inin
yayg›n oldu¤u ülkelerde ise bu ›rk›n erkeklerinin et üretiminde ekonomik bir önemi yoktur.
Resim 3.4
Holstein (siyahalaca, holfltayn)
s›¤›r ›rk›
Araflt. ve Uyg.
Merkezi)
Aberdeen Angus S›¤›r Irk›
‹skoçya orijinli olan bu ›rk, et ›rk› s›¤›r yetifltiricili¤inin yayg›n oldu¤u bir çok ülkede yetifltirilmektedir. Etinin özel bir müflteri kitlesi olup, Amerika Birleflik devletleri, ‹ngiltere gibi ülkelerde di¤er k›rm›z› etlerin yan›nda Angus eti olarak ayr›ca sat›lmaktad›r. Son y›llarda dam›zl›k ve besi amaçl› Angus ›rk› Türkiye’ ye de k›rm›z›
et aç›¤›n›n kapat›lmas› amac›yla getirilmifltir. Ancak Angus gibi et ›rk› s›¤›r yetifltiricili¤i yap›lan ülkeler oldukça genifl ve sürekli yeflil tutulabilen meralar› olan ülkelerdir. Türkiye’ de ise mera oldukça yetersiz olup, mevcut olanlar› da kalitesiz
ve y›l boyu yeflil tutulamamaktad›r. Bundan dolay› dam›zl›k saf Angus ya da bir
baflka et ›rk› yetifltiricili¤inde kaliteli ve ucuz yem kayna¤› olarak mera yok ise, dam›zl›k hayvanlar›n yem masraflar› da et maliyetine eklenece¤inden iflletme, yönetiminde çok dikkatli olunmal›d›r.
Angus ›rk›n›n de¤iflik çevre koflullar›na adaptasyon kabiliyeti oldukça iyidir.
Vücudu örten k›llar tamamen siyaht›r. Bafl küçük, al›n genifl, boynuz yoktur. Ba-
53
cak kemikleri k›sa, beside canl› a¤›rl›k kazanc›, ald›¤› yemi ete dönüfltürme kabiliyeti ve karkas rand›man› yüksektir. Kas lifleri aras›nda ya¤›n da¤›l›m› mermerleflme fleklinde oldu¤undan et kalitesi yüksektir.
K›v›rc›k Koyun Irk›
Trakya baflta olmak üzere Marmara bölgesinin bafll›ca koyun ›rk›d›r. Ayn› zamanda balkan ülkelerinde Tsigai ve Güney Rusya’ da yetifltirilen Çigaya ›rk› koyunlar
ile akraba oldu¤u kabul edilmektedir. Sütçü koyun ›rklar› hariç, Türkiye’ nin di¤er
koyun ›rklar›na göre süt verimi fazla olmakla birlikte en önemli özelli¤i etinin kalitesidir. Kuyrukta ya¤ toplanmaz, et lifleri aras›nda da¤›l›r. Bu özellik etin lezzetini art›r›p, yumuflac›k yapar. K›v›rc›k koyun ›rk› Do¤u Friz, Alman Siyah Bafll› gibi
ithal koyun ›rklar› ile melezlenerek, yeni koyun tiplerinin gelifltirilmesi çal›flmalar›nda kullan›lm›flt›r.
Resim 3.5
K›v›rc›k koyun ›rk›
Araflt. ve Uyg.
Merkezi).
Merinos Koyun Irk›
Bütün dünyada ince, yumuflak ve bir örnek yapa¤› veren koyun ›rk› denince ilk
akla gelen ve ince yapa¤›l› koyun ›rklar›n›n en önemlisi olarak tan›nan bir ›rkt›r.
Dünyada koyunculu¤un gelifltirilmesinde en fazla katk› sa¤layan ›rklardan birisidir. Anavatan› ‹spanya’ d›r. ‹spanya’ daki merinoslar›n çok de¤iflik tipler göstermesi ve de¤iflik iklimsel koflullar› olan ülkelere götürülmesi yeni ve farkl› merinos tiplerinin gelifltirilmesine neden olmufltur. Merinoslar›n çuha yapa¤›s› veren merinoslar, tarak yapa¤›s› veren merinoslar olmak üzere de¤iflik tipleri vard›r. Kuzu eti
üretiminin ön plana ç›kmas› ile yapa¤› et tipi merinoslar gelifltirilmifltir. Türkiye’ de
K›v›rc›k ve Akkaraman ›rk› koyunlar ile Alman et merinoslar› melezlenerek ve Karacabey ve orta Anadolu merinoslar› ya da Türk Merinoslar› gelifltirilmifltir.
Saanen Keçi Irk›
‹sviçre’ den köken alm›fl ve bütün dünyaya yay›lm›fl en önemli sütçü keçi ›rklar›ndan birisidir. Türkiye’ ye de zaman zaman getirilmifltir. Keçi sütü ve bundan yap›lan ürünlerin de¤erinin anlafl›lmas› ile son y›llarda Türkiye’ de modern ve büyük
kapasiteli Saanen keçi çiftlikleri kurulmufltur.
54
Temel Zootekni
Resim 3.6
Dünyan›n en
önemli sütçü keçi
›rklar›ndan
Saanen keçisi
Uyg. ve Araflt.
Merkezi).
Saanen keçi ›rk›n›n çevreye adaptasyon kabiliyeti oldukça iyi olup, götürüldükleri ülkelerde saf olarak yetifltirilmeleri yan›nda, yerli ›rklarla melezleme çal›flmalar›nda da kullan›lm›fllard›r. Beyaz tüylü olan bu keçi ›rk›n›n Türkiye’ de de yerli ›rklar ile melezleme çal›flmalar› yap›lm›fl, ancak ›rk sabitlefltirme çal›flmalar› tamamlanmad›¤›ndan bir ›rk olarak tan›mlanmam›flt›r.
Erken geliflirler. Döl ve süt verimleri oldukça yüksektir. Y›l boyu üreme iste¤i
gösterip yaklafl›k 300 gün sa¤›labilirler. ‹kiz do¤umlar›n yan›nda üçüz ve dördüz
do¤umlara s›kça rastlan›r. Özellikle baflkaca bir gelir kayna¤› olmayan küçük aile
tipi iflletmeler ile tar›ma elveriflli olmayan bölgeler için Saanen süt keçi yetifltiricili¤i iyi bir gelir kayna¤›d›r. Bunun yan›nda süt ürünleri ve dondurma sanayine dönük olarak modern ve entansif üretimde alternatif bir hayvansal üretim faaliyeti
olarak düflünülebilir.
K›l Keçisi
Daha çok Akdeniz, Ege ve Güneydo¤u Anadolu bölgelerinde yetifltirilen Türkiye’
ye özgü bir keçi ›rk›d›r. Türkiye keçi varl›¤›n›n büyük bir ço¤unlu¤unu oluflturur.
Oldukça dayan›kl›, kanaatkar bir hayvan olup, iri vücutlu, et verimi iyi ve ya¤s›z,
süt verimi orta düzeyde olup, oldukça yüksek süt verenlerede rastlan›r.
Leghorn Tavuk Irk›
Ad›n› ‹talya’ daki bir kasabadan alan, beyaz renkli yumurta veren, ibik ve tüy rengine göre çok say›da çeflidi bulunan yumurtac› saf bir kültür ›rk› tavuktur. Bütün
dünyada yayg›n ünlü bir yumurtac› tavuktur. Dünya genelinde birçok yumurtac›
hat ve soyun gelifltirilmesinde kullan›lm›flt›r. Beyaz yumurta veren yumurtac› hibrit tavuklarda az ya da çok Leghorn etkisi bulunmaktad›r.
Denizli Tavuk Irk›
Denizli ili ve komflu illerde yetifltirilen, oldukça uzun ve güzel ötüflü ile ünlenmifl
yerli bir tavuk ›rk›d›r. Say›ca oldukça azalm›fl olup, Ulusal yerli gen kaynaklar›n›
koruma projesi kapsam›nda koruma alt›na al›nm›flt›r. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k
Bakanl›¤›na ba¤l› araflt›rma enstitülerinde ve Denizli ilinde az say›daki saf yetifltirilmifl örnekleri mevcuttur. Yumurta ve et verimleri hibrit tavuklar kadar yüksek olmad›¤›ndan ekonomik önemleri giderek azalm›flt›r. Denizli tavuk ›rk›nda erken ve
geç tüylenme genleri bulundu¤undan tüylerin geliflim h›z›na göre cinsiyet ay›r›m›na imkan sa¤layan hibritlerin gelifltirilmesi amac›yla kullan›labilirler.
Türk Çoban Köpekleri
Türk Çoban Köpekleri ad› alt›nda üç köpek ›rk›ndan bahsetmek mümkündür.
Bunlar; Akbafl Köpe¤i, Kangal ya da Karabafl Köpe¤i ve Kars Köpe¤idir. Akbafl Köpe¤i ad›n› beyaz bafl renginden alan ve yerleflim bölgesi ile fenotipik d›fl görünümü bak›m›ndan Kangal köpe¤inden belirgin biçimde ayr›lan bir köpek ›rk›d›r.
Kangal yada Karabafl köpe¤i ise Sivas ilinin Kangal yöresinden ad›n› alm›flt›r. Her
ne kadar Kangal için Karabafl ifadesi de özellikle yurtd›fl›nda kullan›lmaktaysa da
Kangal ad› daha do¤ru olacakt›r. Genelde Amerikan ve ‹ngiliz Köpek Kulübü kay›tlar›nda ve ço¤u yabanc› kaynakta Türk Çoban Köpekleri; Akbafl ve Anadolu Çoban Köpe¤i olarak yer almaktad›r. Kars köpe¤i ise uluslar aras› köpek kulüpleri taraf›ndan saf bir ›rk olarak tan›nmamaktad›r.
Akbafl Köpe¤i
Türkiye’ ye özgü bir ›rk olup, sürü köpe¤i olarak müthifl yetenekleri bulunmaktad›r. Bu özelli¤i hem Türkiye’ de hem de Amerika Birleflik Devletleri baflta olmak
üzere yurtd›fl›nda bilinmektedir.
Vücut büyüklü¤ü, formu ve ifllevleri bak›m›ndan Avrupa beyaz sürü koruma
köpeklerine büyük benzerlik göstermektedir. Hatta baz› araflt›rmac›lar bu ›rklar›n
atas› olarak Akbafl köpe¤ini kabul etmektedirler. Cesaretli ve uyan›k bir sürü koruma köpe¤idir. Sahibine ve tüm aile bireylerine son derece sad›k, sakin ve sevecendir. Yabanc›lara karfl› her zaman flüphecidir. Genel mizac› gere¤i do¤ada ba¤›ms›z hareket etmeyi tercih etse de temel ve ihtisas e¤itimine cevap verme yetene¤i vard›r. Akbafl köpe¤i çabuk ö¤renir ama çabuk s›k›l›r, bu nedenle itaat e¤itimi vermek oldukça güçtür. Bu köpeklerde en baflta aranan fonksiyonel özellik ait
oldu¤u sürüyü d›fl etkenlere karfl› korumakt›r.
Akbafl ›rk› köpeklerin en iyi örneklerini Eskiflehir, Kütahya, Afyon ve Kütahya’
y› içine alan genifl bir bölgede bulmak mümkündür. Son zamanlarda yetifltiricili¤inin özel ve kamuya ait çiftliklerde artmas› ile Türkiye’ nin de¤iflik bölgelerine yay›lm›flt›r.
Genel görünüm itibar›yla vücudu örten k›llar› süt beyaz olan Akbafllar›n uzun
ve k›sa tüylü olarak iki varyetesi bulunmaktad›r. Uzun tüylü olanlar so¤uk iklim
bölgeleri, k›sa tüylü olanlar ise s›cak iklim bölgelerinde daha yayg›nd›r. Kangal köpe¤i ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha estetik olan Akbafllar, ayn› zamanda daha da çeviktir. Son derece flüpheci olup, sahibi ve aile bireylerinden baflka herkese karfl›
“zarar verici olabilir” gözüyle bakarlar.
Kangal Köpe¤i
Türkiye’ nin en tan›nm›fl köpek ›rk› olup, yurtd›fl›nda Karabafl, Anadolu Çoban Köpe¤i olarak da tan›nmaktad›r. Kangal köpekleri ›rka özgü karakteristik özellikleri
ve sürü koruma konusunda gösterdi¤i üstün baflar›s› ile Türk kültürünün dünyaya
tan›t›lmas›nda önemli bir yere sahiptir. Irk özelliklerini en iyi gösteren Kangal köpekleri daha çok Sivas baflta olmak üzere Orta Anadolu’ nun yüksek oval›k arazilerde bulunmaktad›r. Sivas ve çevresinde yetifltirilen Kangal köpekleri ›rk karakterlerini yans›tmas› bak›m›ndan daha homojen bir yap›ya sahiptirler.
Kangal köpe¤i iri cüssesi, cesareti, Mastif tip görünümü, büyük bir bafl üzerinde bulunan siyah bir maskesi, sar› renkli postu ve karakteristik geriye do¤ru k›vr›k helezoni kuyruk yap›s› ile ünlüdür.
55
56
Temel Zootekni
Kangal köpe¤inin kuyru¤u k›vr›ml›, yukar› do¤ru kalk›k ve halka biçimindedir.
Kök k›sm› kal›n, uç k›sm› çok ince olmayan bu kuyruk gövde renginden biraz daha koyudur. Kuyru¤un halka fleklinde, kök ve üst k›sm›n›n siyah k›rç›ll›, en uç k›sm›n›n ise beyaz ya da siyah olmas› iyi özellik say›l›r. Beyaz ve benekli vücut rengi, yüzde belirgin biçimde siyah maskenin olmay›fl›, helezonik kuyruk tutma özelli¤inin olmay›fl›, çenenin çok k›sa olmas› ile ürkek ve çekingen davran›fllar bu ›rkta istenmeyen özelliklerdir.
Yüzün burun k›sm›ndan al›na do¤ru az veya çok karal›¤› Kangal ›rk›n›n belirleyici özelli¤idir. Kangallarda kafa iri, al›n k›sm› genifl ve yüksek, çene kal›n ve
güçlü, difller çok iridir. Gövde kirli beyaz, bazen gri bazen de aç›k kahverengi k›rç›ll›d›r. Ön ayak parmaklar› dört adet olup kal›n ve küt t›rnakl›d›r. Tabandaki t›rnaks›z olan beflinci yass› parmak topuk görevi yapar. Baz›lar›nda, ayak pençesinin
üzerinde de bir t›rnak bulunabilir. Bu t›rnak arka ayaklarda çift olabilmektedir. Bedeni k›sa ve s›k tüylerle kapl› olup bozdan çelik rengine kadar farkl›l›k gösterir.
Gö¤üste beyaz bir madalyon bulunabilir.
Kars Çoban Köpe¤i
Kafkas da¤ köpe¤ine çok benzeyen bir sürü koruma köpe¤idir. Türkiye’ nin Kuzey-Do¤usuna özgü, temel ifllevi sürü korumak olan, güçlü, iyi bir vücut yap›s›na
sahip, dikkatli bir köpektir. Kars, Artvin, Ardahan, A¤r›, I¤d›r ve civar› yayg›n olarak bulundu¤u illerdir. Kars köpe¤inin bu illerde bulunan yerli ›rklar ile Kafkas
da¤ köpe¤inin melezlemesi sonucu ortaya ç›kt›¤› bildirilmektedir.
Kars Köpe¤inde bütün renkler ve renk kombinasyonlar› görülebilir. Postu genellikle uzun k›llardan oluflur. Boyun bölgesindeki k›llar yele görünümündedir.
Bol k›ll›, uzun ve genellikle ayaklara kadar uzanan kuyru¤u sakin iken ucu k›vr›ml› ve afla¤›dad›r.
Bafl oldukça büyük, genifl ve iridir. Kuyruk uzun tüylü, iri ve yukar›ya do¤ru
k›vr›ml›d›r. Bacaklar› kuvvetli, iri pençeli ve güçlüdür.
Çok iyi koruyucu özelli¤e sahip ve uyumludur; düflmana karfl› h›rç›nd›r, pençe
vurma özelli¤i vard›r. Çenesi kuvvetlidir. Ak›ll› ve zeki, koruma içgüdüsü geliflmifltir. So¤uk ve çevre flartlar›na karfl› adaptasyonu kuvvetlidir.
Alman Çoban Köpe¤i
Almanya’dan köken alm›fl dünyaca tan›nan önemli bir köpek ›rk›d›r. Irk standartlar› belirlenmifl köpek ›rklar› aras›nda say›ca en fazla olan köpek ›rk›d›r. Halk aras›nda Kurt köpe¤i, Alman Kurt Köpe¤i, Alsation gibi isimlerle de tan›nmaktad›r.
Çoban Köpekleri gurubunun önemli bir üyesi olmas›na ra¤men pratik hayatta çok
de¤iflik amaçlar için kullan›lmaktad›r.
‹yi bir sürü köpe¤i olmas› yan›nda, körler için rehber köpek, bekçi köpe¤i ve
iyi bir polis köpe¤idir. Emniyet kuvvetleri taraf›ndan arama kurtarma, iz takip, narkotik köpe¤i olarak baflar› ile e¤itilip kullan›lmaktad›r. Cesareti ve sürüyü ani tehlikelerden koruma yetene¤i üstündür. Bindokuzyüzlü y›llarda ›rk olarak tan›nm›fl,
koruma amaçl› görevleri yan›nda günümüzde özürlülere refakat, arama ve kurtarma amaçl› genifl ölçüde kullan›lmaktad›r.
57
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Sütçü ›rk büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar›n genel özellikleri
Sütçü ›rk hayvanlar genel olarak etçi ›rklara göre
daha narin bir bedene sahip olup, bedenin genifllik ve derinli¤i arkaya do¤ru giderek artar. Bafl
asil, zarif, deri ince ve yumuflak, tüyler k›sa ve
parlakt›r. Uzun ve belirgin süt damarlar›, büyük,
yumuflak ve iyi flekillenmifl memeler iyi bir sütçülük kabiliyetinin göstergesidir.
N
A M A Ç
4
Etçi ›rk büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar›n genel
özellikleri
Etçi s›¤›r ›rklar› et verimi yönünde gelifltirilmifl,
canl› a¤›rl›k kazançlar›, yemden yararlanma yetenekleri, karkas rand›rmanlar› ile de¤erli et oranlar› sütçü ve kombine verimli ›rklara göre daha
yüksektir. Süt verimleri ancak yavrular›na yetecek kadard›r.
Tavuk ›rklar› ve hibrit genotiplerin genel özellikleri
Tavuk ›rklar› lokal veya yerli tavuk ›rklar›, kültür
›rk› tavuk ›rklar› ve hibrit tavuklar olarak s›n›fland›r›labilir. Tavukçulu¤un entansif olarak yap›ld›¤› ülkelerde yüksek verim yetene¤i yönünde gelifltirilmifl kullanma melezi hibrit tavuklar kullan›lmaktad›r. Bu hibrit tavuklardan döl alma yoluna gidilmeyip, ebeveyn iflletmelerden temin edilirler. Ticari üretim yönlü bu hayvanlar etlik piliç
sürüler ile beyaz ve kahverengi yumurtac› sürüler olarak s›n›fland›r›l›r. Et verim yönlü hibritler
h›zl› geliflen, canl› a¤›rl›k kazanc›, yemden yararlanma ve yaflama gücü yüksek, iri ve a¤›r hayvanlard›r. Kahverengi yumurtac› hibritler orta
a¤›rl›kta olup, beyaz yumurtac›lar ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda yumurtalar› daha iri, kabuk kalitesi daha
iyi ve kal›n kabuklu, canl› a¤›rl›klar› daha yüksek, yem tüketimleri daha fazla ve yumurta verimleri biraz daha düflüktür.
N
A M A Ç
5
Hindi, b›ld›rc›n, devekuflu, ördek, kaz gibi kümes hayvan› ›rklar›n›n genel özellikleri
Tavuk d›fl›nda di¤er kümes hayvanlar›ndan hindi
yetifltiricili¤i et üretimi için bütün dünyada yayg›n
olarak yap›lmaktad›r. Hindi eti de t›pk› etlik piliçlerde oldu¤u gibi yayg›n olarak bu amaç için gelifltirilmifl hibrit genotip hayvanlar ile üretilmektedir. Hindi d›fl›nda kümes hayvan› olarak yetifltirilen b›ld›rc›n, devekuflu, ördek, kaz, sülün ve keklik gibi kanatl› hayvanlar›n yetifltiricili¤i oldukça
s›n›rl› olup, baz› ülke ve bölgelerde daha yo¤un
olarak yap›lmaktad›r. Alternatif kümes hayvanlar›
diyebilece¤imiz bu yetifltiricilik kollar›nda saf ›rk
hayvanlar kullan›lmakta olup, ayn› hayvandan
hem anaç yani dam›zl›k hem de üretim hayvan›
olarak yararlan›labilmektedir. Bu yetifltiricilik kollar›n›n yayg›nlaflt›¤› ölçüde hindide oldu¤u gibi
birim alanda daha yüksek verimlilik için çal›flmalar yüksek verimli hayvan ›rklar› ya da hibrit hayvanlar›n gelifltirilmesi üzerinde yo¤unlaflacakt›r.
Köpek ve at ›rklar›n›n genel özellikleri
Köpekler en önce evcillefltirilen hayvan ›rk› olmas›na ve atlar da insanlar ile oldukça uzun zamand›r birlikte yaflamas›na ra¤men bu iki tür üzerinde yap›lan çal›flma say›s› oldukça azd›r. Son
y›llarda atlar yar›fl hayvan› olarak önem kazanm›flt›r. Köpeklerin saf ›rk olarak say›ca önemli
düzeyde azald›¤›n›n fark edilmesi ile köpek ›rklar›n›n korunmas› büyük önem kazanm›flt›r. Dünya
genelinde dörtyüzden fazla köpek ›rk› mevcut
olup, bunlar Amerikan ve ‹ngiliz Köpek Kulubü
standartlar›na göre yedi veya sekiz s›n›fta de¤erlendirilmektedir. Türkiye’ ye özgü köpek ›rklar›
bu s›n›fland›rmada Anadolu Çoban Köpe¤i ve Akbafl Köpe¤i olarak tan›nmakta, Kangal, Türk Taz›s› gibi köpek ›rklar›n›n saf olarak korunmas› ve
bu standartlarda yer almas› için çal›flmalar devam
etmektedir. At ›rklar› genel olarak s›cakkanl›, so¤ukkanl› ve yerli at ›rklar› olarak üç bölümde s›n›fland›r›lmaktad›r. Atlar teknolojinin geliflmesi
ile ifl hayvan› olarak önemini kaybetmifl, bundan
dolay› da ifl hayvan› olarak kullan›lan ›rklardan
çok yar›fl at› olarak kullan›lan Arap ve ‹ngiliz ›rklar›n›n saf olarak korunmas› ve yetifltiricili¤i giderek artan bir önemde devam etmektedir.
58
Temel Zootekni
1. Sütçü keçi ›rklar›n›n, dünyada en çok tan›nan›
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Holfltayn
b. Boz ›rk
c. Saanen
d. K›v›rc›k
e. Leghorn
6. Kangal ve Akbafl Irk› Köpekler, hangi ›rk grubunda
yer almaktad›r?
a. Spor Köpekleri
b. Av Köpekleri
c. Sürü Köpekleri
d. Terrierler
e. Çal›flan Köpekler
2. Türkiye’deki k›rm›z› et üretimi, yayg›n olarak hangi
hayvanlardan sa¤lan›r?
a. Etçi ›rk s›¤›rlardan
b. Sütçü ›rk s›¤›rlar›n erkeklerinden
c. Etçi ›rk s›¤›rlardan
d. Sütçü ›rk koyun ve keçilerin erkeklerinden
e. Yurtd›fl›ndan ithalat yoluyla getirilen keçilerden
7. Denizli Tavuk Irk›n›n modern ve entansif üretimdeki önemi afla¤›daki seçeneklerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. Uzun ve güzel ötüflleri
b. Yumurta verimleri
c. Et verimleri
d. Güzel renkli tüyleri
e. Yavafl ve h›zl› tüylenme genlerine sahip olmalar›
3. Dünya genelinde etçi ›rk keçilerin en önemli türü
a. Boer Keçisi
b. Saanen Keçisi
c. Kilis Keçisi
d. K›l Keçisi
e. Togenburg Keçisi
4. Tavukçulu¤un modern ve entansif olarak yap›ld›¤›
ülkelerde yumurta ve piliç eti üretimi hangi hayvanlardan sa¤lanmaktad›r?
a. Lokal ›rklardan
b. Saf kültür ›rklar›ndan
c. Yerli ›rklardan
d. Hibrit genotip tavuklardan
e. Melez soy ve hatlardan
5. Yar›fl dünyas›n›n iki önemli at ›rk› Arap ve ‹ngiliz
Irklar›, hangi grupta yer almaktad›r?
a. So¤uk kanl› at ›rklar›nda
b. Il›k kanl› at ›rklar›nda
c. Yerli at ›rklar›nda
d. Lokal at ›rklar›nda
e. S›cak kanl› at ›rklar›nda
8. Tavuk d›fl›nda, hangi kümes hayvanlar› yetifltiricili¤inde yüksek verimli hibrit genotip hayvanlar kullan›lmaktad›r?
a. Hindi
b. B›ld›rc›n
c. Keklik
d. Sülün
e. Devekuflu
9. Angus S›¤›r Irk›n›n bafll›ca verim yönü nedir?
a. Süt
b. Et
c. Süt yönü a¤›rl›kl› süt-et kombine
d. Et yönü a¤›rl›kl› et-süt kombine
e. Deri ve sakatat
10. Etlik piliç üretiminde kullan›lan hibritlerin beyaz
tüylü olarak gelifltirilmelerinin nedeni nedir?
a. Tüketici tercihi
b. Beyaz tüylülerin gelifltirilmesi daha kolay oldu¤u için
c. Daha temiz ve güzel görünmesi için
d. Renkli tüyler kolay yolunmay›p karkas üzerinde
kald›¤›ndan
e. Üreticinin zevk ve tercihi
59
1. c
2. b
3. a
4. d
5. e
6. c
7. e
8. a
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “sütçü ›rk keçilerin genel
özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “etçi ›rk s›¤›rlar›n genel özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “etçi keçi ›rklar›n›n genel
özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “tavuk ›rklar› ve hibrit genotiplerin genel özellikleri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “at ›rklar›n›n genel özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “köpek ›rklar›n›n genel özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada ve Türkiye’ de
yayg›n bafll›ca hayvan ›rklar›n›n genel özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hindi ve di¤er kümes hayvan› ›rklar›n›n genel özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada ve Türkiye’ de
yayg›n bafll›ca hayvan ›rklar›n›n genel özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “etlik piliç üretiminde kullan›lan hibritlerin genel özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Kaliteli ve yeter miktarda y›l boyu meralar›n yeflil tutulamamas› Türkiye’ de et ›rk› s›¤›r yetifltiricili¤inin önündeki en büyük engeldir. Çünkü kaliteli ve ucuz yem temin edilemezse dam›zl›k materyalin yem maliyetleri de
besiye al›nacak yavrular›n›n et maliyeti üzerine yans›yaca¤›ndan maliyetler artacak ve rekabet etme flans›
azalacakt›r.
S›ra Sizde 2
Etçi ›rk koyunlarda vücudun ön, orta ve arka bölümleri yaklafl›k olarak birbirine eflittir. Vücut geniflli¤i ve derinli¤i belirgindir. Vücut köfleleri yuvarlaklaflm›fl dikdörtgene veya f›ç›ya benzer. Vücut derinli¤i ile bacak
yüksekli¤i birbirine yak›nd›r. Etçi ›rk koyunlar morfolojik olarak yeter genifllik ve derinlikte dolgun bir vücut,
k›sa ve genifl bir bafl, k›sa ve kal›n bir boyun, genifl ve
derin bir gö¤üs, d›fla do¤ru k›vr›lm›fl kaburgalar, genifl
ve kuvvetli bir s›rt, genifl ve kal›n bir bel, uzun ve dolgun bir but, genifl ve etli bacaklar, iyi ve sa¤lam bir kemik yap›s›, düz ve yere yak›n ayaklara sahip olmal›d›r.
S›ra Sizde 3
Yumurtac› ›rklar et verim yönlü ve kombine verimli ›rklara göre daha hafif olup, bundan dolay› yaflama pay›
yem tüketimleri daha az, yumurta verimleri ise daha
fazlad›r.
S›ra Sizde 4
Etlik piliç eti üretimi amac›yla k›sa sürede, daha az yem
tüketimi ile daha fazla ve ekonomik canl› a¤›rl›k kazanan, yüksek yaflama gücüne sahip hibrit genotiplerin
gelifltirilmesine önem verilmifltir. Bu hayvanlarda yumurta verimi ön planda olmay›p, pratikte yumurta verme yafl›na kadar bak›l›p büyütülmeleri de ekonomik
de¤ildir. Renkli tüylerin yeterince temizlenemeyip karkas üzerinde kalmas› ve tüy yolmadaki kolayl›k nedeni
ile etçi hibritler genelde beyaz tüy rengine sahiptir.
S›ra Sizde 5
Beyaz yumurtac›lara göre kahverengi yumurtac›lar›n
canl› a¤›rl›klar› daha yüksek, yumurta verimleri bir miktar daha az, tavuk bafl›na ve ürettikleri yumurta bafl›na
yem tüketimleri daha yüksektir. Yumurtalar› daha iri ve
kabuklar› daha sa¤lam ve kal›nd›r. Özellikler free-range gibi serbest dolafl›ml› gezinti-otlama sistemine sahip
bar›nd›rma sistemlerinde kahverengi yumurtac› tavuklar›n yetifltirilmesi daha uygundur.
S›ra Sizde 6
Türkiye’ de ve Dünya’ da tavuktan sonra en fazla yetifltirilen tür hindidir. T›pk› etlik piliçlerde oldu¤u gibi modern ve entansif bir tarzda et üretimine dönük olarak
yetifltirilmektedirler.
S›ra Sizde 7
Atlarda s›cak ve so¤ukkanl›l›k hayvan›n daha çok mizac› ile ilgili olup, d›fl görünüfl olarak s›cak ve so¤uk kanl› at ›rklar› aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r.
60
Temel Zootekni
Akçap›nar, H., Özbeyaz, C. (1999). Hayvan Yetifltiricili¤i Temel Bilgileri, Ankara: Kariyer Matbaac›l›k
Ltd.fiti.
Alpan, O. (1992). S›¤›r Yetifltiricili¤i ve Besicili¤i,
Ankara: Medisan Yay›nevi.
Ar›do¤an, M.K. (2002). Isparta ili ekstansif kaz yetifltiricili¤inin incelenmesi. S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
Arpac›k, R. (1994). At Yetifltiricili¤i, Ankara:fiahin
Matbaas›.
Balc›, F., Petek, M., Baflp›nar, H., O¤an, M. (2003). Farkl› genotipten yumurtac› tavuklar›n eflde¤er çevre koflullar›nda karfl›laflt›rmal› verim özellikleri, ‹. Ü. Vet.Fak. Derg., 29 (1), 9-20.
Çetin, O., K›r›kç›, K. (2000). Alternatif Kanatl› Yetifltiricili¤i Sülün - Keklik, Konya: S.Ü.Vakf› yay›nlar›.
Kartay, D. (2011). Türk çoban Köpe¤i Akbafl, ‹zmir:Tibyan yay.matb.
Kaymakç›, M., Sönmez, R. (1992). Koyun Yetifltiricili¤i, ‹stanbul: Hasad yay›nc›l›k no:3.
Petek, M. (1999). Bursa il merkezine yak›n çevre yumurtac› iflletmelerde farkl› genotiplerin üretim
parametreleri ve ekonomik verimlilik,
U.Ü.Vet.Fak.Derg., 18 (1-2):65-77.
Petek, M. (1999). Bursa il merkezine yak›n çevre
broyler iflletmelerinde farkl› genotiplerin üretim parametreleri ve ekonomik verimlilik, Lalahan Hayv. Araflt. Enst. Derg., 39 (1) : 61-72.
Petek, .M, Balc›, F., Baflp›nar, H., O¤an, M., Dikmen, S.
(2000). Bir ticari tavuk sürüsünde bacak uzunlu¤unun baz› yumurta verim özellikleri üzerine
etkileri, Uluda¤ Üniv. Vet.Fak.Derg. 19:129-134.
Petek, M. (2011). Küçük Hayvan Yetifltiricili¤i Ö¤renci Ders Notlar›. Uluda¤ Üniv. Vet. Fak. Bursa.
Petek, M. (2003). Devekuflu-El Kitab›, Ankara: Medisan yay›nlar›.
Özcan, M. (1995). Küçükbafl Hayvan Yetifltirme, Adana: Ç.Ü.Ziraat Fakültesi yay›nlar› no:11.
Özhan, M. (1992). Büyükbafl Hayvan Yetifltirme, Erzurum: A.Ü. Ziraat Fakültesi yay›nlar› no:134.
Sainsbury, D. (1992). Poultry Health and Management. Third edition. Blacwell Science, UK.
Sevimli, A, Petek, M. (2008). Labrador Retriever ve
Alman Çoban Köpe¤i Irk› Köpeklerde Bafll›ca
Döl Verimi Özellikleri ve E¤itim Performans›,
U.Ü.Vet.Fak.Derg. 1-2.
Stockman, M. (1998).The new guide to Dog Breeds,
New York: Annes Publishing Limited.
Yalç›n, B.C. (1981). Genel Zootekni, ‹stanbul: ‹.Ü.Veteriner Fakültesi yay›nlar› no:1.
4
TEMEL ZOOTEKN‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Üreme, döl verimi ve döl verimini etkileyen faktörler,
Laktasyon, süt verimi ve süt verimini etkileyen faktörler,
Büyüme, et verimi ve et verimini etkileyen faktörler,
Yumurta verimi ve yumurta verimini etkileyen faktörler,
Yapa¤› verimi ve yapa¤› özellikleri hakk›nda,
Anahtar Kavramlar
• Döl verimi
• Süt verimi
• Et verimi
• Yumurta verimi
• Yapa¤› verimi
‹çindekiler
Temel Zootekni
Hayvanlarda
Verimler ve Verim
Özellikleri
• ÜREME, DÖL VER‹M‹ VE DÖL
VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
• LAKTASYON, SÜT VER‹M‹ VE SÜT
• BÜYÜME, ET VER‹M‹ VE ET
• YUMURTA VER‹M‹ VE YUMURTA
• YAPA⁄I VER‹M‹ VE YAPA⁄I
Hayvanlarda Verimler ve
Verim Özellikleri
ÜREME, DÖL VER‹M‹ VE DÖL VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN
FAKTÖRLER
Üreme ve Döl Verimi
Hayvan yetifltiricili¤inde et, süt, yapa¤› gibi üretim yönü ne olursa olsun baflar›l› olman›n temel flart› düzenli yavru (döl) almakt›r. Döl veriminin bafll›ca 3 temel amac› vard›r. Bunlar:
• Sürü büyüklü¤ünün korunmas›,
• Verimli bir üretimin sa¤lanabilmesi,
• Seleksiyon ve ay›klaman›n etkin yap›labilmesidir.
Sürü Büyüklü¤ünün Korunmas›
Hayvanc›l›k iflletmelerinde karl›l›¤›n devam› için üretimin belirli bir düzeyde tutulabilmesi flartt›r ve bunun içinde sahip olunan hayvan say›s›n›n belirli düzeyde muhafaza edilebilmesi gerekir. Farkl› dönemlerde, de¤iflik sebeplerden ötürü (ölüm,
mecburi kesim v.b.) hayvan say›s› azal›r. Bu durum iflletmenin üretim düzeyinin
dolay›s›yla karl›l›¤›n›n korunabilmesi için belirli bir planlamay› ya da belirli tedbirlerin al›nmas›n› zorunlu k›lar ki bunlar›n bafl›nda da üreme etkinli¤inin devam› gelir. Sürü büyüklü¤ünün korunmas›n› zorlaflt›ran bir di¤er önemli sebep de iflletmelere göre (süt ine¤i, koyun v.b.) de¤iflen oranlarda iflletmenin önemli gelir kalemlerinden biri olan dam›zl›k ya da kasapl›k amaçl› hayvan sat›fl›d›r. Sürü büyüklü¤ünün korunamamas› halinde iflletmeler hayvan sat›fl›na ba¤l› olan kazançlar›n›n
bir bölümünü kaybederler.
Verimli Bir Üretimin Sa¤lanabilmesi
Verimli bir üretimin sa¤lanabilmesi de etkin bir üremeye ba¤l›d›r. Hayvanlar yaflamlar›n›n ancak belirli dönemlerinde ve sa¤l›kl› olduklar› sürece verimli olabilirler. Hayvanlar yaflland›kça ya da baz› hastal›klar (mastitis v.b.) sonras› baz› verim
özelliklerini ya tamamen kaybederler ya da verim düzeyleri ekonomik olarak k›ymetini yitirir ki tüm bunlar hayvanlar›n yetifltirmeden ç›kar›lmalar›n› gerektirir.
Üretimdeki verimlilik, iflletmelerin üretim maliyetlerini dolay›s›yla karl›l›klar›n› etkileyen bir faktördür ve bu da önemli oranda üremeye ba¤l›d›r.
64
Temel Zootekni
Seleksiyon ve Ay›klaman›n Etkin Yap›labilmesi
Üretimin devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas›, farkl› sebeplerden ötürü verimleri düflen hayvanlar›n sürüden ç›kar›lmas›n› (ay›klama) ve ç›kar›lan bireylerin yerine de daha
genç ve en az onlar kadar yüksek verimli bireylerin seçilmesini (seleksiyon) gerektirir. Ay›klama ve seleksiyonun etkin bir flekilde yap›labilmesi yeterli yavru elde
edilebilmesine ya da döl veriminin aksamadan devam›na ba¤l›d›r. Döl verimindeki aksama ay›klama ve seleksiyon için yeterli yavru üretilememesi anlam›na gelir
ki, bu durum ayn› zamanda hayvan sat›fl›na (dam›zl›k ya da kasapl›k) ba¤l› kazanc› da düflürür. ‹flletmelerin bu durumda yapmas› gereken, ya hayvan sat›fl›n› azaltmak ya da dam›zl›k olarak iflletmeye d›flar›dan hayvan almakt›r. Her iki yol da belirli riskler tafl›r. Nitekim hayvan sat›fl›n›n düflmesi kazanc› da düflürürken, d›flar›dan hayvan al›m› ise özellikle tafl›d›¤› hastal›k riskleri nedeniyle iflletmeler için ciddi sorunlar yaratabilir.
SIRA S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE baflar›n›n temel flart›n›n ne oldu¤unu düflünüyorsunuz?
Hayvan yetifltiricili¤inde
Döl Verimini Etkileyen Faktörler
Döl verimi pek çok faktöre ba¤l› olarak de¤iflebilir. Bu faktörlerin bilinmesi döl veriminin dolay›s›yla üretimin devaml›l›¤›n›n sa¤lanabilmesi için büyük önem tafl›r.
S O R U
S O R U
Irk
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Irk döl verimini
faktörlerin en önemlilerinden birisidir. Nitekim çoklu
D ‹ K K Aetkileyen
T
do¤umun istendi¤i koyun ve keçi yetifltiricili¤inde baz› ›rklar çoklu do¤um özellikleri ile öne ç›kmaktad›r. Örne¤in; Ost Friz ve Sak›z koyun ›rklar› ile Saanen ve MalSIRA S‹ZDE
ta keçi ›rklar›n›n ikiz hatta üçüz do¤um oranlar› di¤er ›rklara göre daha yüksektir.
Ancak, döl veriminin %5 ile %15 aras›nda de¤iflen küçük bir k›sm› genetik kaynakl›d›r. Döl veriminin
büyük bir bölümü ise çevresel faktörlerden kaynaklan›r. DolaAMAÇLARIMIZ
y›s›yla, çevresel faktörlerde (bak›m-besleme) yap›lacak baz› düzenlemeler sayesinde döl veriminin yükseltilmesi mümkündür. Bu durum önemli bir konuya dikkat
çekmektedir
K ki
‹ T bu,
A Pseleksiyonla yani sürü içerisindeki ikiz ya da üçüz do¤uranlar›n dam›zl›k olarak seçilmesi halinde sürünün ikizlik oran›n›n art›r›lmas›n›n oldukça uzun zaman alaca¤› ve ilerlemenin yavafl olaca¤›d›r. Bu nedenle ikiz do¤um
oran›n›n art›r›lmas›nda
T E L E V ‹ Z Y O N döl verimi yüksek bir baflka ›rkla melezleme yap›lmas› seleksiyona oranla daha h›zl› ilerleme sa¤lar.
N N
Vücut Yap›s›
‹ N Tetkileyen
ERNET
Döl verimini
faktörlerden biri de vücut yap›s›d›r. Nitekim ayn› türün daha iri olan ›rklar› ya da ayn› ›rk›n daha iri bireyleri hem daha fazla yavru verirler
hem de yavrular›n yaflama gücü daha yüksektir. Özellikle diflilerin yeterli büyüklü¤e ulaflmadan gebe kalmalar›, bu hayvanlar›n büyüme gerili¤i nedeniyle daha
küçük kalmalar›na ve buna ba¤l› olarakda do¤um güçlü¤ü ve yavru ölümleri gibi
sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olur.
Daha a¤›r do¤an yavrular›n yaflama flans› daha yüksek oldu¤u gibi, günlük
a¤›rl›k kazançlar›, dolay›s›yla da erken geliflme yetenekleri di¤er yavrulara göre
daha yüksektir. Ancak unutulmamal›d›r ki memelilerde ergin canl› a¤›rl›¤›n %3’ünden daha zay›f do¤an yavrular›n yaflama flans› düflük oldu¤u gibi, ergin canl› a¤›rl›¤›n %10’undan daha a¤›r do¤an yavrular›n yaflama güçleri de daha düflüktür. Büyük do¤an yavrular›n yaflama flans›n›n düflük olmas›n›n en büyük nedeni do¤um
4. Ünite - Hayvanlarda Verimler ve Verim Özellikleri
65
güçlü¤üne ba¤l› yavru kayb›d›r. Normal s›n›rlar içerisinde daha a¤›r do¤an yavrular›n geliflmeleri daha erken tamamlan›r ve hayat boyu verimlilikleri emsallerine
göre daha yüksek olur.
Hayvan›n yafl›, döl verimi üzerinde etkisi olan faktörlerden biridir. Özellikle koyun ve keçi yetifltiricili¤inde hem erkek hem de diflilerin döl verimi belirli bir yafla
kadar artar. Örne¤in; koyunlarda en düflük yavru say›s› ilk tohumlamada (1,5 yafl)
elde edilirken, en yüksek döl verimi 3. tohumlamada (3,5 yafl) elde edilir. S›¤›r yetifltiricili¤inde ise ilk kez tohumlanan düveler daha kolay gebe kal›rlarken, 2. ya da
daha sonraki tohumlamalarda gebe kalmalar› daha zordur.
Anatomik Bozukluklar ve Hastal›klar
Anatomik bozukluklar genel olarak tedavi flans›n›n olmad›¤›, do¤masal olarak ortaya ç›kan ve döl verimini olumsuz etkileyen faktörlerden biridir. Erkeklerde testislerin yoklu¤u, kar›n bofllu¤unda kalmas› ya da baz› hastal›klara ba¤l› olarak
fonksiyonlar›n› yitirmeleri döl veriminde sorunlar yaflanmas›na neden olur. Benzer
flekilde diflilerde iç genital organlar›n yeterince geliflmemesi (örne¤in; freemartinismus), genital organlar›n baz› enfeksiyonlar› kal›c› ya da geçici döl verimi sorunlar› meydana getirir. Genital organlar›n hastal›klar› tedaviye genellikle zor cevap verirler ve tedavileri mümkün olsa bile zor, pahal› ve k›s›rl›k meydana getirme ihtimalleri yüksektir.
Baz› hastal›klar (Brucellosis, Leptospirosis, Trichomoniasis, Vibriosis v.b.) ise
anne üzerinde meydana getirebilece¤i problemler yan›nda, gebeli¤in farkl› dönemlerinde yavru atmaya, hatta canl› olarak do¤an yavrular›n ölmelerine neden
olarak döl verimini olumsuz etkilerler.
Yetifltirme Sezonu
Özellikle yerli koyun ve keçi ›rklar› mevsimlere ba¤l› olarak k›zg›nl›k gösterirler
ve k›zg›nl›k gösterdikleri dönem, günlerin k›salmaya bafllad›¤› Haziran ay›ndan
Kas›m ay›na kadar sürer. Ancak sürü içerisinde y›l boyu k›zg›nl›k gösteren hayvanlara da rastlamak mümkündür. K›zg›nl›¤›n görüldü¤ü zaman aral›¤› ve do¤um sezonu koyun ve keçilerin evrim süreçleri ile ilgilidir. Nitekim böylece do¤umun
yem olanaklar›n›n en uygun oldu¤u döneme rastlamas›, gerek annenin süt verimi
gerekse yavrunun geliflimi aç›s›ndan son derece önemlidir. Baz› uygulamalarla k›zg›nl›k sezonu de¤ifltirilebilir. Örne¤in; günlerin uzamaya bafllad›¤› dönemde hayvanlar, kapal› ve lofl bir ortamda tutulup, k›sa süreli gün ›fl›¤›na maruz b›rak›larak
k›zg›nl›k göstermeleri sa¤lanabilir. Böylece iflletmeler pazar flartlar›na uygun üretim ve ifl planlamas› yapabilme imkân›na da sahip olurlar.
S›¤›rlar y›l boyu gebe kalmad›klar› sürece k›zg›nl›k gösterirler, ancak k›zg›nl›klar›n tespiti ve tohumlamalar›n uygun zamanda yap›labilmesi konusu s›¤›r yetifltiricili¤inde ciddi bir sorundur. Özellikle yüksek süt verimli ineklerin k›zg›nl›klar›n›n
tespiti zordur.
Koçlar y›l boyu çiftleflmeye haz›rd›rlar ancak gün uzunlu¤unun azald›¤› dönemde onlarda da testis aktivitesi en üst noktaya ç›kar. Günlerin uzamaya bafllad›¤› bu dönem yaz mevsimini de içine ald›¤›ndan afl›r› hava s›cakl›klar› sperma kalitesini olumsuz etkilerken tohumlanan diflilerde k›s›rl›k oran›n› da art›r›r.
Bak›m ve Besleme
Hayvanlara uygulanan bak›m ve besleme döl verimini etkiler. Yetersiz besleme,
döl verimi sorunlar›na yol açarken kimi zaman bak›m ve beslemenin iyi oldu¤u-
K›zg›nl›k: Diflilerin erkekleri
kabul ettikleri, çiftleflmeye
haz›r olduklar› dönem
66
Temel Zootekni
nun san›ld›¤› durumlarda, asl›nda afl›r› beslemeye ba¤l› olarak döl verimi sorunlar›n›n yaflanmas›na neden olundu¤u da bilinmektedir. Dengesiz besleme (enerjiprotein dengesizli¤i, baz› vitaminlerin yetersizli¤i v.b.) besleme maliyetlerini art›r›rken beklenen yarar›n aksine zarar da vermektedir. Afl›r› ya¤lanma hem erkek
hem de difli hayvanlarda döl verimini olumsuz etkiler. Afl›r› ya¤lanan erkeklerin
afl›m yetenekleri azal›rken, diflilerde de gebe kalmada zorluklar yaflan›r.
Yeterli egzersiz imkân›n›n olmay›fl› hem difli hem de erkek hayvanlarda döl verimine iliflkin sorunlar yaflanmas›na neden olur. Hareketsizlik sadece tohumlamada ve gebe kalmada sorun yaratmaz ayn› zamanda do¤um s›ras›nda da sorunlar
yaflanmas›na neden olur.
Çevre S›cakl›¤› ve Ifl›k
Hayvanlar›n yetifltirildikleri ortam›n ya da çevrenin s›cakl›¤› ile gün ›fl›¤› döl verimi üzerinde etkinli¤i olan faktörlerdir. Çevre s›cakl›¤› özellikle yüksek süt verimine sahip hayvanlar için son derece önemli bir etkinli¤e sahiptir. Yüksek süt verimine sahip hayvanlar, mümkün olan en yüksek verimi elde edebilmek için yo¤un
bir beslemeye tabi tutulurlar. Yüksek enerji içeri¤ine sahip yemler ve yüksek üretim metabolizma h›zlar›n› da yükseltir. Dolay›s›yla hayvanlar sindirim ve üretim esnas›nda yo¤un bir ›s› üretimi gerçeklefltirirler. Bu s›rada çevre s›cakl›¤›n›n yüksekli¤i hayvanlar›n s›cak stresine girmelerine neden olur. Ortam›n nem içeri¤inin yüksekli¤i s›cakl›¤›n etkinli¤ini daha da art›r›r. Asl›nda daha düflük nem de sorun oluflturmayacak s›cakl›klar yüksek nemle birlikte daha olumsuz bir etkiye sahip olurlar. Erkek hayvanlar›n sperma kalitesi s›caktan olumsuz etkilenir. Nitekim sperma
kalitesinin en düflük oldu¤u dönem yaz aylar›n›n en s›cak günlerine rastlar. Yaz
aylar›nda sperman›n kalitesinin en yüksek oldu¤u zaman, sabah ve akflam›n serin
saatleridir. Çevre s›cakl›¤›n›n yüksek oldu¤u durumlarda serinletilen hayvanlar›n
döl verimleri de iyileflmektedir. Scrotum çevresindeki k›llar›n k›rk›lmas› bile erkeklerde sperma kalitesini olumlu etkilemektedir.
Ifl›k, koyun, keçi, tavuk gibi hayvanlar›n üremelerinde anahtar bir role sahiptir.
Koyun ve keçiler genellikle gün ›fl›¤›ndaki azalmaya ba¤l› olarak k›zg›nl›k gösterirlerken tavuklar gün uzunlu¤undaki art›fla duyarl›d›r ve artan gün ›fl›¤› ile birlikte yumurta verimleri de artar.
LAKTASYON, SÜT VER‹M‹ VE SÜT VER‹M‹N‹
ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
Laktasyon ve Süt Verimi
Laktasyon
Memeli hayvanlar›n yeni do¤an yavrular›n› besleyebilmek için meme bezlerinden
süt salg›lamalar›na laktasyon denir. Süt üretiminin temel amac› yavrular› beslemektir, ancak yüksek süt verimi yönünde yap›lan seleksiyon ve bak›m-beslemenin düzenlenmesi neticesinde evcil memeli hayvanlar›n süt verimleri yavrular›n›n ihtiyac›n›n üzerine ç›kar›lm›flt›r.
Süt Verimi
Süt memeli hayvanlar›n yavrular› için hayati bir öneme sahiptir. Çünkü yavrular›n
sindirim sistemi belirli süre ancak annelerinin sütünü sindirebilecek yap›dad›r. Zorunlu baz› hallerde o türe ait bireylerin sütlerine benzer yap›daki di¤er türlerin süt-
67
leri ile de yavrular belirli bir süre beslenebilir. Ancak günümüzde, özellikle süt ine¤i yetifltiricili¤inde süte göre daha ucuz olmas› nedeniyle, inek sütüne benzer yap›da yapay mamalarda kullan›lmaktad›r. Yavrunun erken geliflmesi, yüksek bir verim yetene¤ine sahip olmas› için de yavru iken yeterli anne sütü ile beslenmesi gerekir. Ancak bu ifade günümüz büyükbafl ve küçükbafl hayvan yetifltiricili¤inde
yavrular›n annelerini istedikleri kadar emmeleri anlam›na gelmez. Çünkü anneleri
yavrular›n ihtiyac›ndan çok daha fazla süt verimine sahiptirler ve süt ayn› zamanda insan beslenmesinde de büyük öneme sahip ekonomik bir üründür.
Sütün salg›lanmas› hem gün içerisinde hem de tüm laktasyon boyunca farkl›
sebeplere ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterir. ‹neklerde süt verimi ›rklara göre fazla
de¤ifliklik göstermeden standart bir e¤riye uyum gösterirken, koyunlarda her ›rk
kendine özgü farkl› bir laktasyon e¤risine sahiptir. Bu e¤riler, do¤um sonras› belirli bir süre yükseldikten sonra k›sa bir süre sabit seyreder ve daha sonrada süt veriminin azalmas›na ba¤l› olarak giderek düfler. Süt salg›lanmas›n›n durmas›na kuruya ç›kma denir. Koyun yetifltiricili¤inde belirli bir süre sonra hayvanlar kendili¤inden süt verimini keserken, süt üretim amaçl› inek ve keçi yetifltiricili¤inde ise
kuruya ç›kma planl› olarak insanlar taraf›ndan gerçeklefltirilir.
Süt veriminin ulaflt›¤› maksimum düzey süt veriminin geneli hakk›nda bir fikir
verebilir. Dolay›s›yla maksimum süt verimine bak›larak tüm laktasyon süresince elde edilecek süt miktar› hakk›nda bir tahminde bulunulabilir. Çünkü maksimum süt
verimi ile tüm laktasyon boyunca üretilen süt verimi aras›nda s›k› bir iliflki vard›r.
Laktasyon süresi hayvan türlerine göre de¤ifliklik gösterir. Süt inekleri gebe kalmad›klar› dolay›s›yla do¤um öncesi kuruya ç›kar›lmad›klar› sürece süt verimleri
azalarakda olsa devam eder. Elbette böyle bir üretim ekonomik de¤ildir. Ancak
koyun ›rklar›nda laktasyon süt ineklerine göre çok daha k›sa sürer. Örne¤in; yerli
koyun ›rklar›nda 4-5 ay süren laktasyon etçi ›rklarda 3-4 ay, sütçü ›rklarda ise 7-8
ay kadard›r. Keçi ›rklar›nda da laktasyon süreleri koyunlara benzerlik gösterir (k›l
keçilerinde 5-6 ay, tiftik keçilerinde 3-4 ay) ancak yüksek süt verimli keçi ›rklar›
t›pk› süt ineklerinde oldu¤u gibi 300 günlük laktasyon süresine sahiptirler.
Memeli hayvanlar›n yavrular› neden sütle beslenmek zorundad›r? SIRA S‹ZDE
2
Süt Verimini ve Bileflimin Etkileyen Faktörler
Süt verimini ve bileflimi pek çok faktörden etkilenmektedir. Bunlar; ›rk, yafl, k›zg›nl›k ve gebelik, vücut büyüklü¤ü, kuruda kalma süresi, mevsim ve çevre ›s›s›, saS Oincelenebilir.
R U
¤›m say›s› ve aral›¤›, besleme, meme sa¤l›¤› ve hastal›klar olarak
Irk
D‹KKAT
Süt verimi ve bileflimi (ya¤, protein, laktoz v.b.) yönünden hayvan türleri aras›nda
farkl›l›klar oldu¤u gibi ayn› türe ait ›rklar aras›nda da farkl›l›klar görülür. Ayn› çevSIRA S‹ZDE
re flartlar›na maruz kalmalar›, ayn› flekilde beslenmeleri halinde bile ›rklar aras›nda süt verimi ve bileflimi farkl›l›klar gösterir. Bu farkl›l›¤›n temel nedeni genetiktir.
Ayn› ›rk›n bireyleri aras›nda da özellikle süt verimi yönündenAMAÇLARIMIZ
farkl›l›klar görülebilir. Irk faktörü sütün bilefliminde etkin faktörlerdendir, ancak süt verimi de sütün
bileflimini etkileyen faktörlerden biridir. Yani süt verimi yükseldikçe sütteki kuru
madde (protein, laktoz, ya¤ v.b.) oran› düflerken, süt verimi düflerken
K ‹ T A P kuru madde oran› artar. K›saca süt verimi ve sütün kuru madde miktar› aras›nda ters bir korelasyon söz konusudur.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
68
Temel Zootekni
Yafl
Hayvanlar belirli bir yafla ulaflana kadar süt verimleri giderek artar ve süt veriminin en yüksek oldu¤u yafla ergin yafl denir. Ergin yafl s›¤›r türü için 6-8 yafllar, koyun ve keçi türlerinde ise 4-6 yafllar aras›nda de¤iflir ve bu süre ›rklara göre küçük
farkl›l›klar gösterebilir. Örne¤in; ‹sviçre Esmeri inekler 7-8 yafl›nda ergin ça¤a ulafl›rlarken, Holstein ›rk› inekler 6 yafl›nda ergin ça¤a ulafl›rlar. Ergin ça¤dan sonra
süt verimi giderek azal›r.
Hayvanlar›n süt verimleri yönünden karfl›laflt›r›labilmeleri için süt verimlerindeki yafl›n etkisinin giderilmesi gerekir. Çünkü 3 yafl›ndaki bir inek ergin yafla geldi¤inde daha yüksek süt verimine sahip olacakt›r. Nitekim ergin yafltaki bir inek; 2
yafl›nda do¤uran bir ine¤e göre %25, 3 yafl›nda do¤uran bir ine¤e göre %15, 4 yafl›nda do¤uran bir ine¤e göre %10, 5 yafl›nda do¤uran bir ine¤e göre de % 5 daha
yüksek süt verir. Dolay›s›yla, 3 yafl›nda iken bir ine¤in süt verimi yönünden 7 yafl›ndaki (ergin yafltaki) bir inekle karfl›laflt›rmas›n›n yap›labilmesi için 3 yafl›ndaki
ine¤in ergin yaflta verebilece¤i süt miktar›n›n hesaplanmas› gerekir. Bu amaçla süt
inekleri ve sütçü keçiler için düzeltme faktörleri hesaplanm›flt›r.
K›zg›nl›k ve Gebelik
K›zg›nl›k süt verimini olumsuz etkiler. Ancak k›zg›nl›k süresinin k›sal›¤› süt verimindeki düflüflün net olarak görülmesini engeller. Benzer flekilde gebelikte süt verimini olumsuz etkiler, özellikle gebeli¤in 5. ay›ndan sonra ineklerde süt verimi
önemli düzeyde düfler. Bu durum hem fötusun geliflmesinin h›zlanmas›ndan hem
de hormonal faktörlerden kaynaklan›r. Nitekim gebe kalmayan ineklerin laktasyon
sürelerinin uzamas› bu yarg›y› desteklemektedir.
Koyun yetifltiricili¤inde laktasyon k›sa oldu¤undan genel olarak gebelik ve laktasyon çak›flmaz, dolay›s›yla koyunlarda gebeli¤in süt verimi üzerinde herhangi bir
etkinli¤i söz konusu de¤ildir. Keçi yetifltiricili¤inde de yüksek süt verimli ›rklar hariç gebelik ve laktasyon kesiflmez. Ancak Saanen gibi yüksek süt verimine sahip
keçi ›rklar› tohumlama ve do¤um mevsimleri itibariyle koyun yetifltiricili¤ine benzerlik gösterse de süt verimi açs›ndan süt ine¤i yetifltiricili¤ine benzer. Yani hayvanlar gebe iken de sa¤›lmaya devam ederler ve gebeli¤in son 2 ay›nda kuruya ç›kar›l›rlar.
Vücut Büyüklü¤ü
Vücut büyüklü¤ü süt verimini olumlu yönde etkileyen faktörlerden biridir. Nitekim vücut büyüklü¤ü daha fazla olan bireyler daha büyük bir sindirim sistemine
ve meme dokusuna sahiptirler. Dolay›s›yla küçük yap›l› hayvanlara göre daha
yüksek süt verirler. Ancak ayn› ›rk hayvanlardan oluflan bir sürü içerisinde iri yap›l› olanlardan daha fazla süt veren küçük yap›l› hayvanlar da bulunabilir, fakat bu
daha nadir rastlanan bir durumdur. Çok say›da küçük yap›l› hayvan yerine daha az
say›da iri yap›l› hayvan›n yetifltirilmesi iflletmenin karl›l›¤›n› olumlu yönde etkiler.
Kuruda Kalma Süresi
Kuruya ç›karma, özellikle yavrunun anne karn›ndaki gelifliminin önemli bir bölümünü gebeli¤in son döneminde sa¤lad›¤›ndan dolay›, annenin daha sa¤l›kl› ve yeterli büyüklükte yavru do¤urabilmesi ayn› zamanda do¤um sonras› bafllayan süt
veriminin sa¤l›kl› bir flekilde ve mümkün olan en yüksek düzeyde gerçekleflebilmesi için son derece önemlidir.
Kuruda kalma süresi özellikle süt verimi yüksek inek ve keçi yetifltiricili¤inde
son derece önemlidir. Kuruda kalma süresinin belirli de¤erler içinde olmas› gerekir. Bu süre ineklerde 45-60 gün aras›nda de¤iflirken yüksek süt verimine sahip keçi ›rklar›nda da bu süre yaklafl›k 60 gündür. Kuruda kalma süresinin daha uzun olmas› sa¤›labilecek hayvanlar›n daha erken kurutulmas› dolay›s›yla al›nabilecek sütün al›namamas› anlam›na gelir. Di¤er yandan, kuruda kalma süresinin gereken
süreden daha k›sa tutulmas› buza¤›n›n geliflimini olumsuz etkilerken, hayvandan
hayat boyu al›nabilecek süt miktar›n› da düflürür. Koyun yetifltiricili¤inde laktasyon
ve gebeli¤in çak›flmamas› nedeniyle kuruda kalma süresi süt verimi yönünden fazla önem tafl›maz.
Mevsim ve Çevre Is›s›
Mevsimin süt verimi üzerindeki etkisi, yem kaynaklar›n›n (otlaklar, meralar v.b.)
durumu ile hava s›cakl›¤› ve nemin ortaklafla etkilerinden oluflur. Süt ine¤i yetifltiricili¤inde sonbahar (son aylar›nda) ve k›fl aylar›nda do¤uran inekler tüm laktasyon boyunca ilkbahar ve yaz aylar›nda do¤uran ineklere göre daha yüksek süt verimine sahiptirler. Bu durum günümüzde besleme ve bak›m koflullar›n›n daha
kontrollü hale gelmifl olmas›na ra¤men; sonbahar ve k›fl aylar›nda do¤uran ineklerin kaba yem kaynaklar›n›n art›fl›na ve kalitesine ba¤l› olarak daha etkin beslenmesinin, ilkbahar ve yaz aylar›nda do¤uranlar›n süt verimlerinin yükseldi¤i dönemde metabolizma h›zlar›n›n yükselmesi ve s›cakl›k art›fl›ndan olumsuz etkilenmelerine ba¤l›d›r. Nitekim artan hava s›cakl›¤› nemle birlikte hayvanlar üzerinde
olumsuz bir etki yaratmaktad›r. Nem düzeyine ba¤l› olarak süt inekleri 25 °C de
bile s›cak stresine girebilmekte, ölümcül kabul edilen s›cakl›k s›n›r› yine neme de
ba¤l› olarak 40 °C den bafllayabilmektedir. Özellikle süt inekleri k›fl aylar›nda herhangi bir ilave ›s›tmaya ihtiyaç duymazlarken yaz aylar›nda mutlaka serinletmeye ihtiyaç duyarlar. S›cakl›k ortalamalar› Türkiye ortalamas›n›n alt›nda olsa bile geliflmifl
ülkelerde serinletme sistemleri süt ine¤i yetifltiricili¤inde daha fazla kullan›lmaktad›r.
‹ri vücut yap›s›na sahip hayvanlar (Örne¤in; Holstein) so¤u¤a karfl› küçük yap›l› hayvanlara (Örne¤in; Jersey) göre daha dayan›kl› iken, s›caktan küçük yap›l›
›rklara göre daha olumsuz etkilenirler.
Sa¤›m Say›s› ve Aral›¤›
Süt üretimi yap›lan iflletmelerde (inek, keçi, koyun) iki kez sa¤›m yap›l›r. Ancak
hayvanlar›n sahip olduklar› verime ba¤l› olarak sa¤›m say›s› özellikle süt ine¤i iflletmelerinde üçe ç›kar›labilir. Sa¤›m say›s›n›n art›r›lmas› meme içi bas›nc›n azalmas›na ba¤l› olarak süt üretimini art›r›r. Günde üç kez sa¤›lan inekler iki kez sa¤›lan
ineklere göre %13 ile %18 aras›nda de¤iflen oranlarda daha yüksek süt üretmektedirler. Sa¤›m say›s›n›n dörde ç›kar›lmas› halinde ise süt üretimi iki sa¤›ma göre %20-%25
aras›nda de¤iflen oranlarda artmaktad›r. Ancak üretilen fazla süte ra¤men fazla sa¤›m
nedeniyle yap›lan harcaman›n miktar›, süt fiyatlar›na ba¤l› olarak bazen sa¤›m say›s›n›n
art›r›lmas›n› ekonomik olmaktan ç›karmaktad›r. Bu nedenle, fazla sa¤›m yoluyla elde
edilen süt miktar› her zaman için karl› olmamaktad›r. Dolay›s›yla üç sa¤›m uygulamas› bazen yüksek süt verimine ra¤men tercih edilen bir uygulama de¤ildir.
Sa¤›m say›s› gibi sa¤›m aral›¤› da süt verimini etkileyen faktörlerden biridir. En
uygun olan› sa¤›m aral›¤›n›n eflit olmas›d›r. Yani iki sa¤›m yap›l›rken 12 saat, üç sa¤›m yap›l›rken sekizer saat aral›klarla sa¤›m yap›lmal›d›r. Onbefl ve dokuz saat aral›klarla yap›lan sa¤›mda sütün %60 ve %38’i, onalt› ve sekiz saat aral›klarla yap›lan
sa¤›mlarda ise sütün %63 ve %33’ü elde edilmektedir.
69
70
Temel Zootekni
Bir di¤er faktör de, sabah sa¤›m›nda elde edilen sütün di¤er sa¤›mlardan daha
yüksek olmas›d›r. Bu durumun nedeni, özellikle geceyi hayvanlar›n yatarak geçirmesi ve bu esnada süt üretiminin daha yüksek olmas›d›r. Çünkü memeye giden
kan ak›m› yatan hayvanlarda ayakta duranlara göre %22 daha fazlad›r.
Besleme
Hayvanlar›n do¤umu takiben laktasyona girmeleri ile ortaya ç›kan sorunlardan bir
k›sm› özellikle de metabolik sorunlar (ketozis, hipokalsemi v.b.) kuru dönem beslemesine yeterince önem verilmedi¤ini gösterir. Benzer flekilde düvelerin afl›r› beslenmesi özellikle meme dokusunun geliflimini olumsuz etkileyerek memelerin
ya¤lanmas›na neden olur ve hayvanlar do¤um yap›p laktasyona girdiklerinde memeleri görsel olarak yeterli büyüklü¤e sahip olmas›na ra¤men hem süt verimleri
düflüktür hem de sa¤›mlar› di¤er hayvanlara göre daha uzun sürer. Dolay›s›yla h›zl› büyüme için yap›lan afl›r› besleme hayvanlar›n hayat boyu verimlilikleri yönünden olumsuz sonuçlar do¤urur.
Besleme, yap›lan üretimin ekonomik olmas›n› sa¤layan en önemli etkendir. Nitekim hayvanlar›n verim düzeyleri ve yaflam paylar› hesaba kat›larak yap›lan besleme sayesinde ancak üretim ekonomik olabilir. Hayvanlar›n ihtiyaçlar›n›n üzerinde beslenmeleri üretimi art›rmad›¤› gibi üretim maliyetini de yükseltir. Ayr›ca hayvanlar›n sahip olduklar› üretim potansiyelini ortaya koyabilmeleri için de yeterli
beslenmeleri gerekir. Yetersiz besleme kadar afl›r› besleme de sorunlar do¤urur.
Rasyondaki, kaba-konsantre yem oranlar› ve bunlar›n kaliteleri hayvanlar›n
verdikleri hem süt miktar›n› hem de sütün bileflimini (özellikle ya¤ oran›n›) etkiler.
Hayvanlar›n farkl› dönemlerde (kuru dönem, erken laktasyon, geç laktasyon v.b.)
ihtiyaçlar› da farkl›d›r ve baz› sa¤l›k sorunlar›n›n (ketozis, asidoz v.b.) ortaya ç›kma ihtimalleri vard›r, dolay›s›yla farkl› dönemlere uygun miktar ve kalitede yemleme ile en yüksek verim elde edilebilir. Ayr›ca afl›r› s›cak dönemlerde süt veriminin
ve özelikle de ya¤ oran›n›n düflmemesi, asidoza ba¤l› sorunlar›n (t›rnak sorunlar›)
ortaya ç›kmamas› için hayvanlar›n yemlerine belirli müdahalelerin yap›lmas› gerekir.
Meme Sa¤l›¤› ve Hastal›klar
Do¤um öncesi dönemle yak›ndan iliflkili olan baz› meme sorunlar›, do¤um sonras› herhangi bir müdahaleye ihtiyaç duymadan kendili¤inden ortadan kalkar. Örne¤in; do¤umdan birkaç hafta önce flekillenmeye bafllayan meme ödemi (fizyolojik
ödem) do¤umu takiben birkaç hafta içerisinde genel olarak kendili¤inden ortadan
kalkar. Ancak bazen beklenenden uzun süren meme ödemi meme kanallar›n› daraltarak sütün sa¤›m›n› engeller ve müdahale edilmemesi halinde bu durum meme
bezinin gerilemesine dolay›s›yla da memenin körelmesine neden olabilir.
Di¤er önemli bir meme sorunu da mastitis yani meme iltihab›d›r. Kuru dönemde uygulanan meme içi ilaçlar do¤um sonras›na kadar geçen uzun sürede, meme
dokusunu bakterilere karfl› koruyarak, do¤um sonras› karfl›lafl›labilecek bir mastitis sorununu elimine etmekte oldukça etkindir.
BÜYÜME, ET VER‹M‹ VE ET VER‹M‹N‹ ETK‹LEYEN
FAKTÖRLER
‹nsan beslenmesinde oldukça önemli bir yeri olan hayvansal proteinler bak›m›ndan en zengin g›da maddesi ettir. Dünya genelinde en fazla tüketilen hayvansal
protein olan k›rm›z› etin önemli bir ço¤unlu¤u s›¤›rlardan karfl›lanmaktad›r. S›¤›r
etinden sonra en fazla tüketilen k›rm›z› et koyun/kuzu eti olup, keçi/o¤lak ve di¤er büyük ve küçükbafl hayvanlardan da bir miktar k›rm›z› et üretilmektedir.
Dünya genelinde beyaz et gereksinimi ise broyler olarak tan›mlanan etlik piliç
ve hindilerden sa¤lanmaktad›r. Beyaz et üretiminde kullan›lan etlik piliç ve hindiler kullanma melezi hibrit hayvanlar olup, bunlardan döl alma yoluna gidilmemektedir.
Büyüme ve Geliflme
Büyüme ergin canl› a¤›rl›¤a ulaflana kadar hayvanlar›n a¤›rl›k kazanmas›d›r. Canl›n›n beden yap›s›n›n çeflitli görevleri yapabilecek flekilde farkl›laflmas› olarak tan›mlanabilecek geliflme; büyüme ile birlikte canl›n›n a¤›rl›k art›fl› ve beden yap›s›nda de¤ifliklik olarak ele al›nmaktad›r. Hayvanlarda gerçek büyüme ise kas, kemik ve organlardaki dokular›n bir art›fl›d›r. Dokulardaki ya¤ birikmesinden meydana gelen de¤ifliklik bir canl› a¤›rl›k art›fl› de¤ildir.
Canl› a¤›rl›k art›fl› büyümenin ilk haftalar›nda çok düflüktür. Sonra en yüksek
düzeye ulafl›r ve ergin yafla do¤ru tedrici olarak azal›r. Genç yafllarda büyüme h›z› yüksek iken, ergin döneme yaklaflt›kça büyüme h›z› azal›r. Türler ve ›rklar aras›nda en yüksek büyüme düzeyine ulaflma zaman› bak›m›ndan genetik olarak
farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bu büyüme düzeyine ulaflmak için de uygun bak›m ve
besleme uygulanmal›d›r.
Büyüme h›z› hayvan›n metabolizmas›na ba¤l› olup, de¤iflik dokularda bile büyüme h›z› farkl› olabilir. Büyüme veya hayvan›n a¤›rl›k kazanmas›nda hücre say›s›n›n ve hücre hacminin art›fl› birlikte rol oynar.
Canl›larda büyüme do¤um öncesi ve do¤um sonras› olmak üzere iki bölümde
incelenir. Do¤um öncesi büyüme zigotun oluflmas› ile bafllayan, genetik ve anasal
çevrenin etkisi ile flekillenen büyüme dönemidir. Do¤um sonras› büyüme ise do¤umla bafllar ve ergin döneme kadar devam eder. Do¤umdan sonraki büyüme ve
geliflme çok say›da faktörün etkisi ile flekillenir. Büyüme ve geliflme b›ld›rc›n gibi
baz› türler hariç diflilerde erkeklere göre daha düflüktür.
Büyüme ve et kalitesi ile bileflimini kontrol eden bafll›ca sistem endokrin sistemidir. Yani normal bir büyüme ve geliflme için vücutta hormonal sistemin yeterli
olmas› ve düzenli çal›flmas› gereklidir.
Büyümenin belirlenmesinin ekonomik önemi oldukça fazlad›r. Büyüme ya da
a¤›rl›k art›fl h›z› hayvan›n do¤um a¤›rl›¤›n›n iki kat› a¤›rl›¤a ulaflana kadar geçen
süre olarak tan›mlan›r. Bu süre s›¤›rda 45-50 gün, koyunlarda 25-30 gündür. Büyüme ya da a¤›rl›k art›fl› s›¤›rlarda yaklafl›k 5 yafl civar›nda, koyunlarda 3 yafl civar›nda sona erer.
Et Verimi
Et hayvanlar›n kaslar› olup, ekonomik ve pratik olarak ise hayvanlardan elde edilen yenilebilir k›s›mlard›r. Hayvanlar›n kaslar› ve kas lifleri aras›na da¤›lm›fl vücut
ya¤› da ete dâhildir. Karkas; kesilmifl bir kasapl›k hayvan›n bafl, ayaklar, deri ile yenilebilir ve yenilemeyen iç organlar ayr›ld›ktan sonra geriye kalan kemikli gövdeye denir. Et verimi ise kasapl›k büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar ile tavuk, hindi
gibi kümes hayvanlar›n›n kesilmesi sonucu elde edilen karkas miktar›d›r.
Et üretiminde en öncelikli konu karkas rand›man› ile karkastaki yenilebilir et
miktar›, pirzola, bonfile gibi birinci s›n›f etlerin miktar› ve karkasta kemik oran›d›r.
Karkas rand›man› kemikli et miktar›n›n canl› a¤›rl›¤a oran›d›r. Yenilebilir et ve bi-
71
72
Temel Zootekni
rinci s›n›f et miktar› ne kadar yüksek, kemik oran› ne kadar düflükse ekonomik
aç›dan verimlilik o kadar fazla olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDEkarkas ve et verimi tan›mlar›ndan ne anl›yorsunuz?
Kasapl›k hayvanlarda
Karkas Bileflimi ve Kalitesi
Kasapl›k hayvanlar›n deri ve iç organlar› al›nd›ktan sonra geriye kalan kemikli et
karkas olarak tan›mlanmaktad›r. Kanatl› hayvanlarda ise tüyler yolunduktan ve iç
S O R U sonra geriye kalan kemikli et karkas olarak de¤erlendirilmekorganlar al›nd›ktan
tedir. Besi performans› ve karkas bileflimi ile kalitesi birçok faktör taraf›ndan etkilenmektedir.D Bunlar›n
bir k›sm› hayvana ait faktörler iken bir di¤er k›sm› bar›nak,
‹KKAT
besleme gibi hayvan ile ilgili olmayan faktörlerdir. Kasapl›k büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar ile kanatl› hayvanlarda et verimi büyüme h›z›ndan büyük ölçüde etSIRA S‹ZDE
kilenir.
N N
K›rm›z› Et
AMAÇLARIMIZ
‹nsan beslenmesinde k›rm›z› et büyük ölçüde s›¤›rlardan az miktarda da koyun,
keçi ve di¤er kasapl›k hayvanlardan sa¤lanmaktad›r. K›rm›z› etin kalitesini karkas
bileflimi ile Kkarkastaki
‹ T A P et ve ya¤›n durumu belirlemektedir. Karkas; et, ya¤ ve kemiklerden oluflur.
Karkas rand›man› ve bileflimi besleme, cinsiyet, yafl, hayvan›n ›rk› gibi hayvana
ba¤l› olan,T Ebar›naklar
L E V ‹ Z Y O N ve sürü yönetimi gibi hayvana ba¤l› olmayan birçok faktörden do¤rudan etkilenir. Beside h›zl› ve ekonomik et üretimini etkileyen faktörler
afla¤›daki gibidir.
Hayvan›n cinsiyeti; Büyük ve küçükbafl hayvanlarda erkek hayvanlar diflilere
‹ N T E Rcanl›
N E T a¤›rl›k kazanarak hedef kesim a¤›rl›¤›na daha erken ulafl›rlar.
göre daha h›zl›
Bunun yan›nda difli hayvanlar›n yemden yararlanma yetenekleri erkeklere göre
daha düflük; ya¤lanma düzeyi daha yüksektir.
Yafl; Genç hayvanlarda canl› a¤›rl›k kazanc› daha h›zl› ve buna ba¤l› olarak et
miktar› daha fazlad›r. Ayn› zamanda genç hayvanlar›n yemden yararlanma yetene¤i, yafll› hayvanlara göre daha yüksek olup bir kg canl› a¤›rl›k kazanc› ya da et birikimi için daha az yem tüketirler. Bu nedenle karl› bir iflletmecilik için beside
mümkün oldu¤u kadar genç hayvanlar seçilmelidir.
Irk, Etçi ›rktan s›¤›r, koyun ve keçilerin sütçü ›rk ya da kombine verimli ›rklara
göre canl› a¤›rl›k kazanc›, karkas a¤›rl›¤› ile yemden yararlanma yetenekleri daha
yüksektir. Besiye al›nan hayvanlar›n beden yap›s›n›n besideki a¤›rl›k art›fl›na önemli bir etkisi vard›r. Derin, genifl ve uzun gövdeli, küçük bafll›, k›sa boyunlu, genifl
ve düz s›rtl›, genifl ve uzun sa¤r›l› hayvanlar besi aç›s›ndan daha uygundurlar.
Uzun bacakl›, dar gövdeli, keskin s›rtl›, dar ve k›sa sa¤r›l›, kal›n derili, uzun boyunlu, iri bafll› hayvanlar besi aç›s›ndan uygun de¤ildirler.
Kondisyon; Besi bafllang›c›nda besiye al›nacak hayvanlar›n kondisyonu mutlaka dikkate al›nmal›d›r. Besiye al›nacak hayvanlar›n genel olarak yafl›na uygun besiye elveriflli bir kondisyonda olmas› istenir. Zay›f kondisyondaki hayvanlar›n sat›n alma fiyatlar› daha düflük oldu¤undan zaman zaman s›¤›r besicili¤inde zay›f
hayvan al›p beslemenin avantajl› yönleri de olabilir. Fiziksel olgunluklar›n› tamamlamam›fl genç ama zay›f kalm›fl hayvanlar besiye al›nabilir. Orta ve iyi bir besi durumuna sahip olan s›¤›rlar ise daha ziyade k›sa süreli besiler için uygun olabilirler.
Buza¤›l›k döneminde iyi bir bak›m besleme geçirmifl, iskelet çat›s› kurulmufl, ancak daha sonra de¤iflik nedenlerden dolay› (hastal›k d›fl› nedenlerle) c›l›z kalm›fl
73
hayvanlar ile baflar›l› bir besi yap›labilir. Bu hayvanlara besi öncesinde gerekli koflullar sa¤land›¤›nda eflde¤erlerine göre daha h›zl› besi performans› sa¤larlar.
Orijin: Ayn› bölgede uzun y›llard›r yetifltirilmekte olan s›¤›rlar o bölgenin her
türlü kofluluna adapte olmufl hayvanlard›r. Bölgeye adapte olmufl hayvanlar›n besiye al›nmas› durumunda o hayvanlardan elde edilecek teknik ve ekonomik verimlilik daha yüksek olabilir. Örne¤in, Do¤u Anadolu K›rm›z› s›¤›r› gö¤üs yap›s›
genifl, iskelet yap›s› yüksek bir hayvan oldu¤undan Do¤u Anadolu flartlar›na ve bu
bölgeye yak›n özellik gösteren bölgelerde besicilik için uygun bir s›¤›r ›rk›d›r.
Besi sonu canl› a¤›rl›k: Besi erken ya da geç de¤il; teknik ve ekonomik aç›dan
kesim için en uygun zamanda bitirilmelidir. Zorunlu kesimler d›fl›nda besiye zaman›ndan daha önce son vermek hem kârl›l›¤› hem de üretimi azalt›r. Uygun besi sonu canl› a¤›rl›¤›na ulafl›ld›¤› halde besiye devam edilmesi, hayvanlar›n günlük canl› a¤›rl›k kazançlar› düfltü¤ü ve yemden yararlanma yetenekleri kötüleflti¤i için besinin erken bitirilmesinden daha zararl› olabilir. Ayr›ca ileri yaflta sa¤lanan canl›
a¤›rl›k art›fl›n›n büyük bölümü ya¤ dokusunun art›fl› fleklinde olur. Holstein, Esmer
gibi kültür ›rk› s›¤›rlar için ideal besi sonu canl› a¤›rl›¤› 550-600 kg, melezler için
350-440 kg aras› olmas› teknik ve ekonomik yönden daha uygun olabilir.
Besleme; Beside toplam maliyetin yaklafl›k %60-70’ ni yem oluflturur. Besi süresince hayvanlar yafl›na ve fizyolojik ihtiyaçlar›na uygun dengeli bir yem ile beslenmelidirler. Beslemede kullan›lan yemin enerji düzeyinin yüksek olmas› ya¤lanmay› art›rmaktad›r. Sürekli ya da zaman zaman meradan yararlanan, merada otlayan
hayvan ile kapal› bar›naklarda sürekli olarak entansif beside yo¤un yemle beslenen hayvanlar›n karkas rand›man› ve kalitesi birbirinin ayn› de¤ildir.
Hayvan Sa¤l›¤› ve Tedavi: Besiye al›nacak hayvanlar›n sa¤l›k durumlar› besi
öncesi kontrol edilmelidir. Canl› görünüfllü olmayan, durgun hayvanlar muayene
ve tedavi edilmeden besiye al›nmamal›d›r. Besiye al›nacak hayvanlar, iç ve d›fl parazitlere karfl› ilaçlanm›fl ve gerekli afl›lamalar› yap›lm›fl olmas› gerekir.
Et/Karkas Kalitesi
Günümüzde et üretiminde kalite ön planda olup, özellikle geliflmifllik düzeyine
ba¤l› olarak toplumda önemi giderek artmaktad›r. Etin kalitesini fiziksel, kimyasal
ve organoleptik özellikleri belirlemektedir. Bu özellikler ayn› zamanda insanlar
için sa¤l›kl› beslenebilme aç›s›ndan da önemlidir. Etin saklama, duyusal ve piflirilme özellikleri pH, renk, gevreklik ve su tutma kapasitesi gibi kriterlere ba¤l›d›r. Bu
kriterler hayvanlar›n ›rk, yafl, cinsiyet ve beslenme flekli gibi faktörlere ba¤l› olarak
de¤ifliklik gösterebilmektedir.
Et kalitesini belirleyen özellikler nelerdir? Etin pH, renk, gevreklik
özelliklerinin
SIRAgibi
S‹ZDE
hangi faktörlere göre de¤iflebilece¤ini düflünüyorsunuz?
Beyaz Et
4
Beyaz et denilince genel olarak kanatl› hayvanlardan ve özellikle tavuklardan elS O R Ubroyler ya da
de edilen yenilebilir et anlafl›l›r. Tavuk eti denilince de ilk akla gelen
etlik piliçlerden elde edilen piliç etidir. Piliç ya da tavuk eti üstün besleyici özellikleri ve ucuz bir hayvansal protein olmas› nedeni ile bütün dünyada yayg›n olarak
D‹KKAT
tüketilmektedir. Tavuk eti yan›nda son y›llarda hindi eti de beyaz et tüketiminde
önemli bir yer tutmaktad›r.
S‹ZDE
Yaklafl›k otuz y›l öncesine kadar tavuk eti ihtiyac› yumurtac›SIRA
hayvanlar›n
erkeklerinden karfl›lan›rken, günümüzde yüksek verim yetene¤i yönünde gelifltirilmifl
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
74
Temel Zootekni
olan hibrit genotip etlik piliçler bu amaç için kullan›lmaktad›r. Gen ve genetik mühendisli¤i alan›ndaki ilerlemelerden yararlan›larak gelifltirilen bu hibritlerin baflta
butlar ve gö¤üs eti olmak üzere kas oran› oldukça yüksektir. Ayn› zamanda ideal
kesim a¤›rl›¤›na daha erken bir yaflta ve daha ekonomik olarak ulafl›rlar. Piliç eti
üretiminde yüksek verim yetene¤i yönünde gelifltirilmifl, 38-40 gün gibi k›sa bir sürede 2.0-2.5 kg canl› a¤›rl›k kazanan, yemden yararlanma yetene¤i ve yaflama gücü yüksek hibrit hayvanlar kullan›lmaktad›r. Bunlar›n genetik olarak bu üstün verim yeteneklerini gösterebilmeleri için dam›zl›k hayvan yetifltiricili¤i dahil kuluçkadan kesime kadar bir dizi faktör etkili olmaktad›r.
Etlik piliç yetifltiricili¤inde teknik ve ekonomik verimlili¤i belirleyen bafll›ca
faktörler, kesim öncesi canl› a¤›rl›k, kesim yafl›, kg canl› a¤›rl›k kazanc› için tüketilen yem miktar› ve yaflama gücü gibi üretim dönemi parametreleri ile karkas miktar›; but ve gö¤üs eti gibi de¤erli etlerin bütün karkasa olan oran›d›r.
Etlik piliçlerde karkas rand›man› yani kemikli bütün et miktar›n›n toplam canl›
a¤›rl›¤a oran› %70-75 civar›ndad›r. Toplam yenilebilir karkasta gö¤üs etinin pay›
yaklafl›k %25-30, butlar›n pay› %30-35 ve kanatlar›n pay› da %8-10 aras›nda de¤iflmektedir. Genelde diflilerde karkasta yenilebilir et oran› ve yenilebilir iç organlar›n pay› daha yüksektir.
Erkek hayvanlar›n geliflme h›z› diflilere göre daha h›zl› olup, erkek etlik piliçler
diflilere göre ayn› kesim a¤›rl›¤›na yaklafl›k 3-4 gün kadar daha erken ulafl›rlar. Ayn› zamanda erkek hayvanlar›n yemden yararlanma yetenekleri, yani bir kg canl›
a¤›rl›k kazançlar› için tükettikleri yem miktarlar› diflilere göre daha düflüktür. Yafl
ilerledikçe cinsiyetler aras›nda canl› a¤›rl›klar aras› fark oransal olarak artar.
Etlik piliçlerde a¤›rl›k kazanc› haftadan haftaya artarak yedinci haftada en yüksek düzeye ulafl›r. Yedinci haftadan sonra ise günlük ya da haftal›k a¤›rl›k kazanc› düflmeye bafllar. A¤›rl›k kazanc›na ba¤l› olarak hayvanlar›n yem tüketimleri de
yaflla birlikte artar. ‹lk haftalarda etlik piliçlerin yemden yararlanma yetenekleri daha yüksektir. Yani ilk haftalarda birim canl› a¤›rl›k kazanc› için tüketilen yem miktar› daha düflüktür.
Bu faktörlerin yan›nda günlük civciv kalitesi etlik piliçlerde geliflme h›z›n› etkileyen en önemli faktörlerdendir. Günlük civciv kalitesi ise kuluçkal›k yumurta
a¤›rl›¤› baflta olmak üzere, dam›zl›k hayvanlar›n sevk ve idaresi, kuluçkal›k yumurtalar›n depolanmas› ve kuluçka koflullar›na ba¤l› olarak az ya da çok de¤ifliklik
gösterir. Üretim dönemi öncesi bu faktörler ile civciv performans› ve karkas miktar› aras›nda do¤rusal bir iliflki vard›r. Etlik piliç yetifltiricili¤inde erkek ve diflilerin
ayr› ayr› büyütülmeleri de birim alandaki et verimini etkilemektedir.
Tavuk ve hindi gibi kanatl› hayvan etlerinin toplam ya¤ içeri¤i, k›rm›z› etlere
göre düflüktür. K›rm›z› etlerde vücutta yer alan ya¤, et/kas lifleri aras›na da¤›lm›fl
durumda iken, kanatl› hayvan etlerinde deri att›, kar›n bofllu¤u ve gö¤üs
bofllu¤unun ön k›sm›nda birikir. Kanatl› etleri derisiz tüketildi¤i takdirde al›nan
toplam ya¤ miktar› önemli oranda azal›r. Ayr›ca kanatl› hayvan etlerinin beyaz k›sm›, koyu k›sm›na göre daha az ya¤ içerir. Bu da k›rm›z› etlere göre tavuk ve hindi etinin enerji de¤erinin daha düflük ve protein içeri¤inin daha yüksek olmas›n›
sa¤lar. Buna göre tavuk ve hindi eti düflük ya¤, düflük enerji içeri¤i ve yüksek protein içeri¤i ile yeterli ve dengeli beslenme aç›s›ndan önemli bir besin maddesidir.
Beyaz Et Kalitesi ve Karkas Parçalar›na Ay›rma
Tavuk ve hindilerde hayvan›n yafl›, cinsiyeti, genotipi, yem, ya¤›n da¤›l›m›, etin
içerdi¤i su ve fleker miktar› ile etin bulundu¤u çevrenin ›fl›k miktar› ve iflleme
tekniklerin et kalitesi üzerinde etkili oldu¤u bildirilmektedir. Kesim öncesi hayvanlar›n yakalanmas›, tafl›nmas› ve bekletme aflamas›nda yara, bere ve çürükler, kemik k›r›lmalar› ile kesim esnas›ndaki tüy yolma, temizleme, so¤utma, paketleme
ve dondurma gibi faktörler de beyaz et kalitesini etkilemektedir. Aç b›rakma hayvan›n yafl›na, uygulama süresine, su k›s›tlamas›na, kümes ve kesimhane flartlar›na
ba¤l› olarak karkas verimi ve kalitesini etkilemektedir.
Piliç karkaslar› bütün olarak sat›labildi¤i gibi, günümüz tüketici al›flkanl›klar›na
ba¤l› olarak genelde but ve gö¤üs gibi parçalara ayr›larak sat›lmaktad›r. Piliç karkas› gö¤üs, bald›r, but, kanat, s›rt ve boyun olarak parçalanmakta ve sat›fla sunulmaktad›r. Gö¤üs alt ve üst gö¤üs halinde, but üst parça ile birlikte veya üst parças›z olarak but ve bald›r fleklinde, kanatlar da ucunda bir parça beyaz etinde bulundu¤u dip parça ve ›zgaral›k uç parça fleklinde parçalanabilir. Bunun yan›nda gö¤üs etinin kemiksiz k›sm›n›n fleto olarak pazarlanmas› gibi, pirzola gibi piliç karkaslar› de¤iflik flekillerde parçalan›p pazarlanabilir.
YUMURTA VER‹M‹ VE YUMURTA VER‹M‹N‹
Yumurta insanlar›n g›dalar ile d›flar›dan almas› gereken amino asitlerin tamam›n›
içerdi¤inden tam proteinli g›da olarak tan›mlan›r. Bir baflka g›da maddesinin protein de¤eri ortaya konurken yumurtan›n protein de¤eri %100 al›n›r ve karfl›laflt›rma buna göre yap›l›r. Ayn› zamanda yumurta; içinde embriyonun eksiksiz bir flekilde geliflimini sa¤layacak bütün besin maddelerini dengeli ve yeterli bir flekilde
içeren mükemmel bir besindir.
Kanatl› yumurtas› temelde yumurta sar›s›, yumurta ak›, kabuk alt› zarlar› ve kütiküla ile sar›l› olan küçük bir üreme hücresinden ibarettir. Yumurta sar›s› mükemmel bir besin maddesi ve içindeki embriyonun geliflmesi için de eksiksiz bir g›da
kayna¤› olmas› yan›nda kuluçka ç›k›fl›na yak›n civcivin kar›n bofllu¤una çekilerek
ç›k›mdan birkaç gün sonras›na kadar civcivin g›da ihtiyac›n› da karfl›layabilir.
Yumurtan›n Oluflmas›
Yumurta; yumurtal›k ile bafllayan ve üreme sisteminin d›fltan görünen k›sm› olan
kloaka (vent) ile sonlanan üreme kanal›nda flekillenir. Sürü içerisinde horoz bulunmas› halinde yumurtalar döllü, di¤er durumda dölsüz olarak yumurtlan›r.
Yumurtal›k tavuklar›n vücut bofllu¤unun s›rt k›sm›nda yerleflmifl olup bir çifttir.
Yumurta verimi bafllamadan hayvanlar geliflim ça¤›nda iken yumurtal›k; baz›lar›
görülebilecek kadar büyük, baz›lar› ise çok küçük mikroskopik yap›da follikül kümesi halindedir. Yumurta verim döneminde olan bir tavu¤un yumurtal›¤›nda de¤iflik büyüklüklerde binlerce yumurta vard›r. Bu say› 2500-3500’ e kadar ç›kabilir.
Yumurta sar›s›na renk veren tavuklar›n yedikleri yemle al›nan ve bir karotin
pigmenti olan ksantofildir. Yumurta sar›s›n›n kenar›nda dölsüz yumurtada blastodisk veya germinal disk, döllü yumurtada blastoderm olarak ifade edilen yumurtan›n canl› k›sm› difli üreme hücresi bulunur.
Tavu¤un beden ve fizyolojik geliflimini yeterince tamamlamas›yla yumurtal›klardaki follüküller geliflerek yumurta verimi bafllar. Yumurtal›klarda follükül geliflimi ve yumurtlama olay› FSH ve LH hormonlar› vas›tas› ile olur. FSH hormonu yumurtal›kta veya ovumda follikül geliflimini sa¤larken, LH hormonu da yumurtal›ktan ovumun serbest b›rak›lmas›n› sa¤lar. Ovumun serbest b›rak›lmas›na yumurtlama ya da ovulasyon denir. Bu olaydan sonra vücut bofllu¤una düflen yumurta sar›s› yumurta kanal›n›n ilk k›sm› olan huni fleklindeki infindibulum taraf›ndan yaka-
75
76
Temel Zootekni
lan›r. Sonras›nda yumurta kanal›n›n magnum, isthmus, uterus ve vagina bölümlerinde ilerleyerek yap›s›n› tamamlar ve kloakadan d›flar› ç›kar›larak yumurtlan›r.
Yumurtan›n yumurta kanal›na düflüp tam olarak flekillenerek yumurtlanmas› 24 saatten biraz daha uzun bir sürede gerçekleflir. Gün ›fl›¤›n›n artt›¤› ve tavu¤un yo¤un
olarak yumurtlad›¤› zamanlarda bu süre 24 saatin çok az alt›na inse de genel olarak bir yumurtan›n flekillenip olgunlaflarak yumurtlanmas› için geçen süre 24 saatten uzun oldu¤u için bir tavuk ayn› günde iki kez yumurtlamaz.
Tavuklar›n ard arda ara vermeden yumurtlad›¤› süreye tavukçulukta klaç uzunlu¤u denir. Bu süre tavuklar genç iken 6-8 gün iken, hayvanlar yaflland›kça 3-4 güne kadar iner. Yani genç tavuklar ara vermeden 6-8 gün üst üste her gün yumurtlayabilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
Tavuklarda SIRA
yumurtlama
S‹ZDE olay›n›n bafllamas›nda etkili olan hormonlar ve fonksiyonlar›
hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
Yumurta
Verimini Etkileyen Faktörler
Yumurtlama olay›n›n uyar›lmas› ve bafllamas› tavuklar›n yeterince iskelet geliflimiS O R U
ni tamamlamas›ndan
sonra olmas› gerekir. E¤er yeterince iskelet geliflimi tamamlanmadan yumurtlama olay› bafllayacak olursa tavuklar küçük yumurta verirler ve
yumurta üretim dönemi süresince irileflmez. Daha da kötüsü erken yumurtlamaya
D‹KKAT
bafllayan tavuklarda kloaka prolapsusu (barsaklar ve kolakan›n geri k›s›mdan vücut d›fl›na ç›kmas›) gibi istenmeyen durumlar ile karfl›lafl›l›r. Kolakas› yani geri k›sSIRA S‹ZDE
m› d›flar› ç›km›fl
tavuklar ise verim yetene¤ini kaybedebilece¤i gibi genelde di¤er
tavuklar taraf›ndan gagalanarak öldürülür.
Üretimde
kullan›lacak civciv ya da pilicin genetik yap›s›, kuluçkal›k yumurta
AMAÇLARIMIZ
a¤›rl›¤›, gaga kesimi, mevsim, büyütme dönemi sonu canl› a¤›rl›k ve bir örneklilik,
besleme, büyütme dönemi ayd›nlatma program›, büyütme dönemi bak›m ve sürü
yönetimi, yumurtlamaya
bafllama yafl›, hastal›klar ve tedavi, afl›lamalar, ekipmanlar
K ‹ T A P
gibi faktörler büyütme dönemi performans›n› dolay›s› ile yumurta verimini do¤rudan etkileyen faktörlerdir. Verim döneminde ise en önemli faktörler baflta ayd›nlatma program›
T E L E V ‹olmak
Z Y O N üzere bak›m ve yönetim ile beslemedir.
Yumurta verimini etkileyen faktörlerin en önemli baz›lar› flöyle tan›mlanabilir:
Genetik yap›
T E R N Eyönünde
T
Yüksek‹ Nverim
gelifltirilmifl yumurtac› tavuklarda yumurta verimini etkileyen faktörlerin bafl›nda genetik yap› gelir. Günümüzde sofral›k yumurta üretimi yüksek verim yetene¤i yönünde gelifltirilmifl ve yumurtlama yetenekleri afla¤›
yukar› benzer olan yumurtac› hibrit tavuklardan sa¤lanmaktad›r. Hibrit tavuklar›n
yumurta verimleri birbirine benzer iken hibrit tavuklar ile lokal ya da saf ›rk tavuklar›n yumurta verimleri birbirinden oldukça farkl›d›r.
‹lk yumurtlama yafl›
Yumurta verimini etkileyen en önemli faktörlerden birisi de civcivlerin iyi bir
büyütme dönemi geçirerek verim dönemine haz›rlanmalar›d›r. Yumurtac› civciv/piliç büyütme döneminin öncelikli amac› hayvanlar› verim dönemine haz›rlamakt›r. Bu dönemde yumurtac› hayvanlar›n standart canl› a¤›rl›kta, bir örnek olarak, yeterli ba¤›fl›kl›¤› kazanm›fl ve yeterince iskelet geliflimini tamamlam›fl bir flekilde mümkün oldu¤u erken yumurta verimine bafllatmak hedeflenmektedir.
Yumurtac› tavuklar›n yeterince iskelet geliflimini tamamlayarak mümkün oldu¤u kadar erken yumurtlamaya bafllamas› arzulan›r. Çünkü verim al›nmayan büyüt-
N N
me dönemin uzamas› ekonomik aç›dan bir kay›pt›r. Yumurtlamaya bafllama yafl›
ile ilgili olarak hibritler aras›nda genetik farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bunun yan›nda yumurtaya girifl yafl› büyütme dönemi ayd›nlatma program›ndan do¤rudan etkilenmektedir. Ifl›k uyar›s› ile tavuklar erken veya geç yumurtlat›labilmektedir. Ayr›ca yumurtas›n›n bir an önce irileflmesini arzulayan üreticiler taraf›ndan da yumurtaya girifl yafl› ›fl›k ve besleme kontrolü ile geciktirilebilmektedir.
Genelde sofral›k yumurta üreten hibrit tavuklar 17-18 haftal›k yaflta ilk yumurtalar›n› verirken, 19-20 haftal›k yaflta sürünün %5’i, 25-26 haftal›k yaflta %95-96’ ›
yumurtlamaya bafllamaktad›r. Sofral›k yumurta üretiminde kullan›lan hibrit tavuklar›n ebeveynleri dam›zl›k tavuklar ise yumurtlamaya daha geç bir yaflta bafllamaktad›rlar. Dam›zl›k tavuklar 21-22 haftal›k yaflta ilk yumurtas›n› verirken, en yüksek
verime 29-30 haftal›k yaflta ulaflmaktad›rlar.
Ölen ve sürüden ay›klanan hayvan say›s›
Sürüde büyütme ve verim döneminde ölen hayvan say›s› artt›kça yumurta verimi de buna paralel olarak azalmaktad›r. Genel olarak yumurta verim döneminde
ayda %03-04 ölüm oran› normal kabul edilmekte, %1’ i aflmas› durumunda hatal›
bak›m yönetimden kaynakland›¤› kabul edilmektedir. Ölen hayvanlar yan›nda sürüde yumurtlamayan hayvan say›s›n›n artmas› hem yumurta veriminde azalmaya
neden olmakta, hem de yumurtlamayan hayvanlar›n yem tüketimi nedeni ile ekonomik aç›dan da bir yük getirmektedir. Özelikle verim döneminde 40 haftal›k yafltan sonra sürü dikkatle izlenmeli, yumurtlamayan hayvan say›s›n›n %2’ si aflmas›
durumunda bunlar sürüden ay›klanmal›d›r. Bu tavuklar›n ya yeniden yumurtlat›lmas›na çal›fl›lmal› ya da kasapl›k olarak de¤erlendirilmelidir.
Ayd›nlatma/›fl›k program›
Ifl›k hormonal yolla yumurta verimini do¤rudan etkileyen bir faktördür. Yumurtac› tavuklar›n yeterince iskelet geliflimini tamamlamas›na kadar artan bir ›fl›k uyar›s› ile karfl› karfl›ya kalmas› önerilmez. Bu dönemde en az›ndan sabit bir ›fl›k almas› istenir. Aksi takdirde iskelet geliflimini tamamlamadan yap›lan ›fl›k uyar›s› erken yumurtlamaya bafllama, küçük yumurta verimi, yumurtan›n irileflmemesi, prolapsus ve ölümlere yol açarak iflletmede teknik ve ekonomik verimlili¤i olumsuz
yönde etkiler.
Bak›m-yönetim ve di¤er faktörler
Genetik olarak tavuk ›rklar› ya da genotipleri aras› farkl›l›klar yan›nda büyütme
ve verim döneminde tavuklara uygulanan bak›m ve yönetim yumurta verimi ve
kalitesini etkilemektedir.
Bütün bu faktörlerin yan›nda dam›zl›klar ve kuluçka koflullar› ile yumurtac› tavuklar›n verimi aras›nda bir iliflki oldu¤u da unutulmamal›d›r. Örne¤in genç dam›zl›klar›n, ya da küçük yumurtalardan ç›kan civcivlerin performans› ile uygun olmayan flartlarda kuluçka edilen yumurtalardan ç›kan civcivlerin verim performanslar› daha düflük olmaktad›r.
Yumurta Kalitesi ve Yumurta Kalitesini Etkileyen
Faktörler
Yumurta kalitesi yumurtan›n tazelik, tavuklar›n beslenme ve hastal›k durumu gibi
pek çok özelli¤in göstergesi olup, iç ve d›fl kalite olarak iki bölümde incelenir.
Yumurta d›fl kalitesi
Yumurta a¤›rl›¤›, rengi, kabuk kal›nl›¤›, flekli, k›r›lma direnci gibi faktörler yumurta d›fl kalitesini oluflturur. Tüketiciler genel olarak orta a¤›rl›kta olan yumurtalar› tercih etmektedirler. Avrupa Birli¤i ülkelerinde çok küçük ve çok iri yumurta-
77
78
Temel Zootekni
lar sofral›k olarak tüketilmemekte, sanayi yumurtas› olarak de¤erlendirilmektedir.
Tavu¤un yafl› ilerledikçe irili¤i artar. Yumurta irili¤i besleme ile de yak›ndan ilgilidir. Normalden ayr› olarak yumurta irili¤inde ani küçülme gibi nedenler yetersiz
hayvan sa¤l›¤› ve kötü yumurta kalitesinin habercisi olabilir.
Yumurta kabuk rengi tüketici zevki ve pazarlama aç›s›ndan önemli oldu¤u kadar normalden aç›k veya koyu renkler bir hastal›k belirteci ya da bir problemin
göstergesi olabilir. Yumurtan›n rengi bafll›ca genetik yap›dan etkilenir. Kahverengi yumurtalar beyazlara göre kabuklar› daha kal›n oldu¤undan hafllama esnas›nda
çatlamaya karfl› daha dayan›kl›d›rlar.
Yumurta kabuk kalitesi yumurtan›n raf ömrü ile tafl›ma ve piflirme esnas›nda
çatlamaya karfl› dayan›kl›l›k gibi özellikler aç›s›ndan önemlidir. Kabuk kal›nl›¤› yumurtan›n üreme kanal›nda kal›fl süresine, tavu¤un yafl›na ve yumurtan›n gün içinde yumurtlanma zaman›na göre de¤iflebilir. Yumurta kabuk direnci tavu¤un yafl›
ilerledikçe azald›¤› gibi baz› hastal›klarda da azalabilir. Yumurtan›n flekli ne çok
uzun ne de çok yuvarlak olmal›d›r.
Yumurta iç Kalitesi
Yumurta sar› ve ak yüksekli¤i tazeli¤inin en büyük göstergesi olup, taze yumurtada her ikisi de daha yüksektir ve da¤›lmaz. Bayatlam›fl yumurtalarda ise özellikle ak yüksekli¤i azal›r ve daha ak›flkan bir hal al›r. Yumurta sar› rengi beslemeye ba¤l› olarak aç›k ya da koyu renkte olabilir. Çay›r merada otlay›p gezinen tavuklarda sar› daha koyu renkte olurken, yeme kat›lan özel katk› maddeleri ile de
daha koyu renk elde edilebilir. Yo¤un bir flekilde bu¤day ile beslenen tavuklar›n
yumurta sar›s› m›s›r ile beslenenlere göre daha aç›k renkli olur.
YAPA⁄I VER‹M‹ VE YAPA⁄I VER‹M‹N‹
Koyunlardan k›rk›mla elde edilen elyafa yapa¤› denir. Yapa¤› tekstil sanayinde kumafl yap›m›ndan hal› yap›m›na kadar insan›n çeflitli ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için elde edilen ana üründür. Yapa¤›, dokuma sanayi bak›m›ndan iki k›sma ayr›l›r. Birincisi yerli koyunlardan elde etti¤imiz kaba ve kar›fl›k yapa¤›lard›r ki dokuma sanayine elveriflli de¤ildir. Ancak hal›, kilim ve battaniye imalat›nda kullan›labilir. ‹kincisi merinos, merinos melezleri ve yapa¤›ca ünlü yabanc› koyun ›rklar›ndan elde
edilen bir örnek, ince ve kaliteli yapa¤›lard›r.
Yapa¤› derideki tüp fleklindeki k›l folikülü çöküntülerinden meydana gelir. K›l› meydana getiren papilla bu çöküntülerin taban›nda yer al›r. Bir yapa¤›da, elyaf›n oluflmaya bafllamas›yla deri yüzeyine ç›kmas› 3-8 hafta içinde olur.
Yapa¤› protein yap›l›d›r. T›rnak ve boynuz gibi keratin tabiat›ndad›r. Deriden
ilk ç›kan yapa¤›lar›n ucu sivridir. Bu nedenle yün ile yapa¤› ayr›m›; ucu sivri olan
ve kuzudan ilk k›rk›lan gömle¤in ad› yün, di¤er her dönemde k›rk›lana ise yapa¤› fleklinde yap›l›r. E¤er elyaf›n ucu küt ise k›rk›lan ürün yapa¤›d›r. Y›lda iki k›rk›m yap›lan bölgelerde halk aras›nda ilk k›rk›lan ürüne yün ikinci k›rk›lan ürüne
ise yapa¤› fleklinde bir tan›mlama söz konusu ise de hayvanlar›n daha önce k›rk›ld›¤› durumlarda elyaf›n ucu küt olmas› nedeniyle yapa¤› olarak tan›mlanmas› daha do¤ru olacakt›r.
K›rk›m
Uzun yapa¤›l› ›rklarda ya da baz› bölgelerde y›lda iki kez, di¤erlerinde y›lda bir
kez olmak üzere yapa¤› elde etmek ve hayvan›n fizyolojik durumunun düzenlenmesi amac›yla k›rk›m makas› ya da makinesiyle yap›lan ifllemdir.
79
‹yi bir k›rk›m yap›labilmesi için k›rk›m zaman› do¤ru seçilmesli, k›rk›m haz›rl›¤›n›n yap›lmas› ve k›rk›m›n uzman kifliler taraf›ndan düzgün yap›lmas› gerekmektedir. K›rk›m zaman› bölgenin hava flartlar›na göre de¤iflmektedir. K›rk›m›n gömle¤in kendi ya¤›n›n yumuflay›p, ortaya ç›kacak s›cakl›kta yap›lmas› önemlidir. So¤uk havalarda yani erken k›rk›m zor olur. K›rk›m geç olursa yapa¤› kendili¤inden
dökülmeye bafllar. Do¤um sonras› k›rk›m yavru atmalar›n önüne geçilmesi anlam›nda daha do¤ru olacakt›r. Ülkemizde k›rk›m zamanlar› nisan ile haziran aylar›
aras›nda de¤iflmektedir.
K›rk›m yerinin temiz olmas› önemlidir. Genifl, ayd›nl›k, ya¤mur ve rüzgârdan
korunmufl olmal›d›r. K›rk›lan yapa¤›n›n idrar ve gübre ile temas›ndan ve kirlenmesinden kaç›n›lmal›d›r. Saman, sap, yem vb. yabanc› maddelerden uzakta k›rk›m
yap›lmal›d›r. Toprak zeminden kaç›n›lmal› zorunlu ise k›rk›m yerine kilim vb. bir
sergi konularak k›rk›m yap›lmal›d›r. Tahta döfleme yâda kap›lar bu amaç için uygun olabilir.
‹yi ayd›nlat›lm›fl bir k›rk›m yeri kesilmeleri en aza indirecektir. K›rk›m öncesi
koyunlar teker teker elden geçirilerek eteklerindeki çak›ldaklar, yapa¤›n›n üzerine
yap›flm›fl olan ot, çöp gibi yabanc› maddeler temizlenmelidir. Koyunlar akflamdan
aç b›rak›lmal›d›r. Tok yap›lan k›rk›mlarda sindirim sistemi hastal›klar›na neden olabilecektir. Koçlar, sa¤mallar, toklular ve k›s›rlar›n ayr› ayr› gruplara ayr›lmalar› ve
her grubun ayr› k›rk›lmas› gerekir. K›rk›lacak hayvanlar›n yapa¤›s›n›n kuru olmas›
laz›md›r. Islak yapa¤›lar çabuk bozulur, küflenir ve küflü yapa¤›lar da boyay› tam
olarak almaz.
K›rk›mda yapa¤› gömle¤in bir bütün halinde ç›kar›lmas› önemlidir. Bunun için
k›rk›m gö¤üs ve kar›n alt›ndan bafllanarak belirli bir düzende yap›lmal›d›r. K›rk›m
esnas›nda deri ve meme uçlar›n›n kesilmemesine dikkat edilmelidir. Makine ile
k›rk›m daha k›sa zamanda yap›lmas›, deri yaralanmalar›n›n daha az olmas›, daha
düzgün ve deriye daha yak›n bir mesafeden yap›labilmesi itibariyle makasla yap›lan k›rk›ma nazaran daha avantajl›d›r.
Kirli yapa¤› verimi (Gömlek a¤›rl›¤›): Bir hayvandan k›rk›mla elde edilen
yapa¤› miktar›d›r. Gömlek a¤›rl›¤›n› art›rmak iyi bak›m ve beslemenin yan› s›ra fazla yapa¤›l› koçlarla koyunlar›n birlefltirilmesiyle fazla yapa¤›l› yavrular elde etmekle olur.
Temiz gömlek a¤›rl›¤›: Bir koyunun k›rk›lmas›yla elde edilen kirli yapa¤›
gömle¤inin y›kan›p kuruduktan sonra geriye kalan, temiz yapa¤› a¤›rl›¤›d›r.
SIRA S‹ZDE
Koyunlarda kirli ve temiz yapa¤› verimi tan›m›ndan ne anl›yorsunuz?
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
6
SIRA S‹ZDE
ResimD Ü4.1
fi Ü N E L ‹ M
K›rk›m makas› ve
k›rk›m makinesi
S O R U
Kaynak: Uluda¤
Üniversitesi
D‹KKAT
Veteriner Fakültesi
Araflt›rma ve
Uygulama Merkezi
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
80
Temel Zootekni
Resim 4.2
Koyunlarda k›rk›m
Kaynak: Uluda¤
Üniversitesi
Araflt›rma ve
Uygulama
Merkezi.
Resim 4.3
K›rk›m›
tamamlanm›fl
koyun
Kaynak: Uluda¤
Üniversitesi
Araflt›rma ve
Uygulama
Merkezi.
Yapa¤› Özellikleri ve Yapa¤› Özelliklerini Etkileyen
Faktörler
Morfolojik Özellikler;
• ‹ncelik
• Uzunluk
• K›vr›m
Fiziksel Özellikler;
• Elastikiyet ve mukavemet
• Keçelenme kabiliyeti
• Esneklik
• Yumuflakl›k ve sertlik
• Kesafet
• Renk
• Parlakl›k
• Bir örneklik
• Rutubet emme kabiliyeti
• Rand›man
Morfolojik Özellikler
‹ncelik; Elyaf›n bir tek telinin çap›d›r. Tekstil sanayinde önem arz eden incelik, kaliteli kumafl yap›m›nda ince yapa¤›ya ihtiyaç olmas›yla anlamland›r›l›r. Mikron ölçü birimiyle ifade edilir. Laboratuarlarda özel aletlerle ölçülür. ‹nce yapa¤›l› ›rklarda 10 -30 mikron, kaba ve kar›fl›k yapa¤›l› ›rklarda 10-70 mikron aras›nda de¤iflmektedir. Elyaf inceli¤i üzerine ›rk›n, yafl›n, cinsiyetin ve beslemenin etkisi vard›r.
Elyaf›n kök k›sm› daha kal›n uca do¤ru incelen yap›dad›r.
Uzunluk; Yapa¤› gömle¤ini meydan getiren elyaf›n ve bunlar›n birleflerek meydana getirdi¤i lülenin uzunlu¤udur. Yapa¤› sanayinde ço¤unlukla lüle uzunlu¤u
önem arz etmektedir. Elyaf ve lüle üzerindeki k›vr›mlar düzeltilmeden cetvel üzerinde do¤al haliyle ölçülen normal uzunluktur. Bunun yan›nda hakiki lüle uzunlu¤u (k›vr›mlar düzeltilerek kopmadan al›nan uzunluk) ve elastikiyet uzunlu¤u (kopuncaya kadar çekildikten sonra al›nan uzunluk) fleklinde de uzunluk ifade edilebilir. Yapa¤› uzunlu¤u üzerine ›rk›n, yafl›n beslemenin ve mevsimin etkisi vard›r.
Yaz›n k›fla göre uzama daha fazlad›r. Elyaf inceldikçe uzunluk azal›r.
Ondulasyon (k›vr›m); Yapa¤› telinin uzunlu¤u boyunca gösterdi¤i k›vr›mlard›r.
Yapa¤› lifinde k›vr›m ne kadar fazla ve birbiri ile ayn› seviyede ise yapa¤› o kadar
iyidir. Bir santimetredeki k›vr›m say›s› en iyi yapa¤›larda on üç, en kötü yapa¤›larda üç adettir. Merinos ›rk› koyunlar›n yapa¤›lar›nda k›vr›m on bir - on üç adettir.
Ondülasyondaki kal›t›m derecesi fenotipik seleksiyonla bu konuda ilerleme sa¤lanabilecek düzeydedir. Yani d›fl bak›ya göre yap›lan seçimle istenen yönde bir ilerleme sa¤lanabilir. Yetersiz besleme ve rasyonda bak›r düzeyinin eksikli¤i ondulasyonu azalt›r. Lüleler düz görünüfl al›rlar.
Fiziksel Özellikler
Elastikiyet ve mukavemet; Elastikiyet, kuvvet uygulanarak elyaf›n kopma noktas›na kadar uzamas› olup, yüzdesi belirlenerek de¤erlendirilir. Mukavemet ise bir
kuvvet etkisi ile kopmaya karfl› gösterdi¤i dayanma gücü olup gramla ifade edilir.
Keçelenme kabiliyeti; Yapa¤›n›n bas›nç, nem ve mevsim etkisiyle birbiri içine
girip kenetlenmesiyle flekillenir.
Esneklik; Elyaf›n s›k›flt›r›ld›ktan sonra bas›nc›n kalkmas›yla orijinal haline dönebilme kabiliyetidir.
Yumuflakl›k-sertlik; Yapa¤›ya el temas›yla hissedilen bir özelliktir.
Kesafet (s›kl›k); Belli bir deri alan›ndaki k›l say›s›d›r. Kesafeti fazla olan hayvanlarda yapa¤› verimi de fazla olur.
Renk; Elyafa rengi veren pigment maddesiyle meydana gelen renktir. Tekstil
sanayinde aranan renk beyazd›r.
81
82
Temel Zootekni
Parlakl›k; Elyaf›n ›fl›¤› yans›tmas›ndan ileri gelen bir özelli¤idir. Tek elyafta fark
edilmeyip lülelerde, iplikte ve kumaflta belirgindir.
Tecanüs (bir örneklik); Yapa¤› gömle¤ini meydana getiren elyaf›n incelik ve
uzunluk yönünden ayn› olmas›d›r. Koyunlarda önden arkaya do¤ru lüle uzunlu¤u
artar, incelik azal›r. Ankara keçilerinde bu durum tersine olup önden arkaya do¤ru lüle uzunlu¤u azal›r, incelik artar.
Rutubet emme kabiliyeti; Yapa¤› di¤er bütün elyaf çeflitlerine göre daha fazla
rutubet emme özelli¤ine sahiptir.
Rand›man; Bir yapa¤›n›n bütün yabanc› maddelerden ar›nd›ktan sonra kabul
edilen standart flartlarda verdi¤i temiz yapa¤› miktar›d›r. Yüzde (%) ile ifade edilir.
Geri kalan k›sm› ise firedir. Yüksek rand›manl› temiz yapa¤› elde etmek için a¤›l›n
ve meran›n temizli¤ine, bak›m ve beslemeye dikkat etmek gerekir.
Koyunlarda Elyaf Tipleri
Koyunlarda elyaf 4 farkl› tiptedir.
• Hakiki elyaf
• Medullal› elyaf
• Kempli elyaf
• Kar›fl›k tip elyaf
Bu 4 farkl› tip elyaf, yapa¤›n›n de¤er tespitinde ve tekstil sanayinde kullan›lma
yönünde önemlidir. Her koyun ›rk›nda farkl› farkl› elyaf tipleri mevcuttur. Örne¤in
ince yapa¤›l› koyun ›rklar›nda gömlekler hakiki elyaftan meydana gelmifltir. Melezleme ile elde edilmifl koyun ›rklar›nda bu elyaf çeflitleri birlikte bulunabilir.
Hakiki Elyaf: Yap›s›nda medulla bulunmayan, k›rk›ma kadar devam eden sürede devaml› olarak büyüyen elyaf tipidir. ‹nce yapa¤›l› koyun ›rklar›n›n elyaf tipi
hakiki elyaft›r.
Medullal› Elyaf: Yap›s›nda medulla bulunan, k›rk›ma kadar devam eden sürede devaml› olarak büyüyen elyaf tipidir. Medullalar›n durumuna göre parçal›, aral›kl›, devaml› ve boncuklu medullal› fleklinde dörde ayr›l›r. Medullal› elyaf boya alma kapasitesi düflük oldu¤u için tekstil sanayinde tercih edilmeyen bir elyaf çeflididir. Melez, kaba ve kar›fl›k yapa¤›l› koyun ›rklar›nda genelde bu tip elyaf mevcuttur.
Kempli Elyaf: ‹ki k›rk›m aras›nda bir süre büyüdükten sonra dökülen, medulla kanal› genifl olan elyaf kempli elyaft›r. Kempli elyaf›n boya alma kabiliyeti yoktur. Hal› sanayinde az kempli olmas› sorun teflkil etmez ancak tekstil sanayinde iplik yap›m› için uygun olmamas› ve fire vermesi nedeniyle kempli elyaf istenmez.
Kempli yada medullal› elyaf›n meydana gelmesinde; ›rk, yafl, mevsim, beslenme
ve çevre flartlar› önemlidir. Özellikle genotipin (›rk›n) etkisi medullal› elyafta %5060, kempli elyafta %90-100 civar›ndad›r. Seleksiyon yap›l›rken bu konu üzerinde
dikkatle durulmas› gerekmektedir.
Kar›fl›k Tip Elyaf: ‹ki k›rk›m aras› sürede sürekli büyümesi ve uzunlu¤u boyunca k›s›m k›s›m hakiki yapa¤› ve medullal› elyaf karakterlerini birlikte göstermesiyle tan›nan elyaf türüdür.
83
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Üreme, döl verimi ve döl verimini etkileyen faktörler
Hayvan yetifltiricili¤inde üretim yönü ne olursa
olsun baflar›l› olman›n temel flart› düzenli yavru
(döl) almakt›r. Döl veriminin temel amaçlar›; sürü büyüklü¤ünün korunmas›, verimli bir üretimin sa¤lanabilmesi, seleksiyon ve ay›klaman›n
etkin yap›labilmesidir. Döl verimi pek çok faktöre ba¤l› olarak de¤iflebilir. Bu faktörlerin bilinmesi döl veriminin dolay›s›yla üretimin devaml›l›¤›n›n sa¤lanabilmesi için büyük önem tafl›r. Döl
verimini etkileyen bafll›ca faktörler; ›rk, vücut yap›s›, yafl, anatomik bozukluklar ve hastal›klar,
yetifltirme sezonu, bak›m ve besleme, çevre s›cakl›¤› ve ›fl›k olarak özetlenebilir.
Laktasyon, süt verimi ve süt verimini etkileyen
faktörler
Süt üretiminin temel amac› yavrular› beslemektir,
çünkü yavrular›n sindirim sistemi belirli süre ancak annelerinin (ya da o türe ait di¤er annelerin)
sütünü sindirebilecek yap›dad›r. Ancak yüksek
süt verimi yönünde yap›lan seleksiyon ve bak›mbeslemenin düzenlenmesi neticesinde evcil memeli hayvanlar›n süt verimleri yavrular›n›n ihtiyac›n›n üzerine ç›kar›lm›flt›r. Sütün salg›lanmas›
hem gün içerisinde hem de tüm laktasyon boyunca farkl› sebeplere ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterir. Süt verimini ve bileflimi etkileyen faktörler;
›rk, yafl, k›zg›nl›k ve gebelik, vücut büyüklü¤ü,
kuruda kalma süresi, mevsim ve çevre ›s›s›, sa¤›m say›s› ve aral›¤›, besleme, meme sa¤l›¤› ve
hastal›klar olarak incelenebilir.
Büyüme, et verimi ve et verimini etkileyen faktörler
Et kasapl›k hayvanlar›n kaslar› olup, ekonomik
ve pratik olarak hayvanlardan elde edilen yenilebilir k›s›mlard›r. Hayvanlar›n kaslar› ve kas lifleri
aras›na da¤›lm›fl vücut ya¤› da ete dâhildir. Karkas kesilmifl bir kasapl›k hayvan›n bafl, ayaklar,
deri ile yenilebilir ve yenilemeyen iç organlar ayr›ld›ktan sonra geriye kalan kemikli gövdeye denir. Et verimi ise kasapl›k büyükbafl ve küçükbafl
hayvanlar ile tavuk, hindi gibi kümes hayvanlar›n›n kesilmesi sonucu elde edilen karkas miktar›-
d›r. Et üretiminde en öncelikli konu karkas rand›man› ile karkastaki yenilebilir et miktar›, pirzola, bonfile gibi birinci s›n›f etlerin miktar› ve karkasta kemik oran›d›r. Karkas rand›man› kemikli
et miktar›n›n canl› a¤›rl›¤a oran›d›r. Yenilebilir et
ve birinci s›n›f et miktar› ne kadar yüksek, kemik
oran› ne kadar düflükse ekonomik aç›dan verimlilik o kadar artacakt›r.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Yumurta verimi ve yumurta verimini etkileyen
faktörler
Kanatl› yumurtas› yumurta sar›s›, yumurta ak›,
kabuk alt› zarlar› ve kütikül ile sar›l› olan küçük
bir üreme hücresinden ibarettir. Yumurta besin
maddesi olmas› yan›nda sar›s› ayn› zamanda embriyonun geliflmesi için bir g›da kayna¤›d›r. Yumurta; yumurtal›k ile bafllayan ve üreme sisteminin d›fltan görünen k›sm› olan geri (vent)’ den
ibaret olan üreme kanal›nda flekillenir. Sürü içerisinde horoz bulunmas› halinde yumurtalar döllü, di¤er durumda dölsüz olarak yumurtlan›r.
Hayvan›n ›rk›/genotipi yan›nda, bak›m ve besleme, yumurtaya girifl yafl›, ayd›nlatma gibi pek
çok faktör yumurta verimi üzerine etkilidir.
Yapa¤› verimi ve yapa¤› özellikleri
Koyunlardan k›rk›mla elde edilen elyafa yapa¤›
denir. Yapa¤› derideki tüp fleklindeki k›l folikülü çöküntülerinden meydana gelir. K›l› meydana
getiren papilla bu çöküntülerin taban›nda yer
al›r. Her koyun ›rk›nda farkl› farkl› elyaf tipleri
mevcuttur.
84
Temel Zootekni
1. Dünya genelinde, beyaz et üretimi yayg›n olarak
afla¤›daki hayvan türlerinin hangisinden sa¤lanmaktad›r?
a. Hindi
b. Broyler etlik piliç
c. B›ld›rc›n
d. Yumurtac› tavuklar›n erkekleri
e. Ördek ve kazlar
6. Afla¤›dakilerden hangisi döl verimini art›rman›n temel amaçlar›ndan biri de¤ildir?
a. Sürü büyüklü¤ünü korumak
b. Verimli bir üretim sa¤lamak
c. Seleksiyonun etkin yap›labilmesini sa¤lamak
d. Ay›klaman›n etkin yap›labilmesini sa¤lamak
e. Daha az yavru elde edilmesini sa¤lamak
2. Afla¤›dakilerden hangisi k›rm›z› et üretimi üzerinde etkili olan hayvanlarla ile ilgili özelliklerden biri de¤ildir?
a. Irk
b. Kondisyon
c. Cinsiyet
d. Orijin
e. Besleme program›
7. Afla¤›dakilerden hangisi döl verimini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?
a. Irk
b. Beden rengi
c. Vücut yap›s›
d. Yafl
e. Anatomik bozukluklar
3. Afla¤›dakilerden hangisi besi performans›n› etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?
a. Hayvan›n ›rk›
b. Hayvan›n cinsiyeti
c. Hayvan›n rengi
d. Hayvan sa¤l›¤› ve tedavi
e. Hayvan›n beslemesi
8. Memeli hayvanlarda süt üretiminin temel amac›
a. Yavrular›n› beslemek
b. ‹nsanlar› beslemek
c. Kendini beslemek
d. Vücuttaki suyu atmak
e. Sa¤l›¤›n› korumak
4. ‹nsan beslenmesinde oldukça önemli olan afla¤›daki besinlerden hangisi tam proteinli g›da olarak kabul
edilir?
a. ‹nek sütü
b. K›rm›z› et
c. Beyaz et
d. Keçi sütü
e. Yumurta
9. Afla¤›dakilerden hangisi yapa¤›n›n fizyolojik özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Esneklik
b. Uzunluk
c. Kesafet
d. Tecanüs
e. Rand›man
5. Koyunlardan k›rk›mla elde edilen ürüne ne ad verilir?
a. K›l
b. Tüy
c. Yapa¤›
d. Kemp k›l
e. Beyaz tüy
10. Koyunlarda kaç farkl› tipte elyaf vard›r?
a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 8
85
1. b
2. e
3. c
4. e
5. c
6. e
7. b
8. a
9. b
10. c
E¤er cevab›n›z yanl›fl ise “Büyüme, et verimi ile
et verimini etkileyen faktörler” konusunu yeniden okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›fl ise “Yumurta verimi ve
yumurta verimini etkileyen faktörler” konusunu
yeniden okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›fl i se “Yapa¤› Verimi ve Yapa¤› Özellikleri” konusunu yeniden okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›flsa “Üreme ve Döl Verimi’’
bölümünü yeniden okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›flsa “Döl Verimini Etkileyen
Faktörler’’ bölümünü yeniden okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›flsa “Laktasyon ve Süt Verimi’’ bölümünün “Laktasyon’’ alt bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›fl ise “Yapa¤› Verimi ve Yapa¤› Özellikleri” konusunu yeniden okuyunuz.
E¤er cevab›n›z yanl›fl ise “Yapa¤› Verimi ve Yapa¤› Özellikleri” konusunu yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 1
Hayvan yetifltiricili¤inde üretim yönü (et, süt, yapa¤›
v.b.) ne olursa olsun baflar›l› olman›n temel flart› düzenli yavru (döl) almakt›r.
S›ra Sizde 2
Memeli yavrular›n›n sindirim sistemi belirli süre ancak
annelerinin ya da o türe ait di¤er annelerin sütünü sindirebilecek yap›dad›r.
S›ra Sizde 3
Karkas kesilmifl bir kasapl›k hayvan›n bafl, ayaklar, deri ile yenilebilir ve yenilemeyen iç organlar ayr›ld›ktan
sonra geriye kalan kemikli gövdeye denir. Et verimi ise
kasapl›k büyükbafl ve küçükbafl hayvanlar ile tavuk,
hindi gibi kümes hayvanlar›n›n kesilmesi sonucu elde
edilen karkas miktar›d›r.
S›ra Sizde 4
Etin kalitesini fiziksel, kimyasal ve organoleptik özellikleri belirlemektedir. Bu özellikler ayn› zamanda insanlar için sa¤l›kl› beslenebilme aç›s›ndan da önemlidir.
Etin saklama, duyusal ve piflirilme özellikleri pH, renk,
gevreklik ve su tutma kapasitesi gibi kriterlere ba¤l›d›r.
Bu kriterler hayvanlar›n ›rk, yafl, cinsiyet ve beslenme
flekli gibi faktörlere ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterebilmektedir.
S›ra Sizde 5
Tavu¤un beden ve fizyolojik geliflimini yeterince tamamlamas›yla yumurtal›klardaki follüküller geliflerek
yumurta verimi bafllar. Yumurtal›klarda follükül geliflimi ve yumurtlama olay› FSH ve LH hormonlar› vas›tas›
ile olur. FSH hormonu yumurtal›kta veya ovumda follikül geliflimini sa¤larken, LH hormonu da yumurtal›ktan
ovumun serbest b›rak›lmas›n› sa¤lar. Ovumun serbest
b›rak›lmas›na yumurtlama ya da ovulasyon denir.
S›ra Sizde 6
Bir hayvandan k›rk›mla elde edilen yapa¤› miktar›na
kirli yapa¤› verimi denir. Temiz gömlek a¤›rl›¤› ise bir
koyunun k›rk›lmas›yla elde edilen kirli yapa¤› gömle¤inin y›kan›p kuruduktan sonra geriye kalan temiz yapa¤› a¤›rl›¤›d›r.
Alt›n, T., Karaca O., Cemal ‹. (1998). Hal› Yapa¤›s›
Üretiminde Önemli Seleksiyon Ölçütleri. Ege
Bölgesi 1.Tar›m Kongresi 7-11 Eylül. Ayd›n.
Akçap›nar, H. & Özbeyaz, C. (1999). Hayvan Yetifltiricili¤i Temel Bilgileri. Ankara: Kariyer Matbaac›l›k
Ltd.fiti.
Alpan, O. & Aksoy, A.R. (2009). S›¤›r Yetifltiricili¤i ve
Besicili¤i. Erzurum: Zafer Ofset Matbaac›l›k San.
Tic. Ltd. fiti.
Baflp›nar, H. & Batmaz, E.S. (1995). Hayvanc›l›k Bilgisi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 452.
‹meryüz, F., Sand›kç›o¤lu, M. (1968). Koyun Yetifltiricili¤inde Yapa¤›. Lalahan Zootekni Araflt›rma Enstitüsü Yay›n No: 22. Ankara.
Öznacar, K., (1974) Merinos Yetifltiricili¤i. . Lalahan
Zootekni Araflt›rma Enstitüsü Yetifltiriciye Ö¤ütler
ve Halk Yay›nlar› No:3 Lalahan.
Petek, M. (1999). Broylerlerde Cinsiyetin Karkas
Özellikleri ve Sakatat Ürünlerine Etkisi, U.Ü.
Vet.fak.Derg., 1-2:195-204.
Petek, M., Alpay, F., Gezen, S.S., Ç›b›k, R. (2008). Effects of Non-Feed Removal Molting Methods on
Egg Quality Traits in Commercial Brown Egg
Laying Hens in Turkey. Tropical Animal Health
and Production 40 (6) :413-417.
Petek, M., Alpay, F., Gezen, S.S., Ç›b›k, R. (2009). Effects of Housing System and Age on Early Stage
Egg Production and Quality in Commercial Laying Hens. Kafkas Üniv.Vet.Fak.Derg.
5
TEMEL ZOOTEKN‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Hayvansal üretimde çevre ve çevreye uyumu tan›mlayabilecek,
Hayvanlar›n çevreye adaptasyonunu aç›klayabilecek,
Hayvanlarda stres ve hastal›klara direncini tan›mlayabilecek,
Hayvanc›l›k iflletmelerinde biyogüvenlik olgular›n› aç›klayabilecek,
Anahtar Kavramlar
• Çevre
• Adaptasyon
• Stres
• Biyogüvenlik
‹çindekiler
Temel Zootekni
Çevre ve
Hastal›klara Direnç
•
•
•
•
ÇEVRE VE ÇEVREYE UYUM
ADAPTASYON
STRES VE HASTALIKLARA D‹RENÇ
B‹YOGÜVENL‹K
Çevre ve
ÇEVRE VE ÇEVREYE UYUM
Çevre, hayvanlar›n yetifltirildikleri ve sürekli iliflkide olduklar› ortam› ifade eder.
Bir süt s›¤›r› için çevre; yetifltirildi¤i bar›nak koflullar›, bar›naktaki alet ekipman,
ona bakan iflçi ve çiftli¤in bulundu¤u yerdeki meteorolojik (hava s›cakl›¤›, nem
oran› gibi) de¤iflkenlerden oluflur. Sürekli farkl› de¤erler alabilen bu çevresel de¤iflkenler, hayvanlar üzerinde farkl› etkilere de sahiptir. Bu çevresel etkilerin de¤iflimlerine karfl›n hayvanlarda oluflan baz› de¤iflikliklere ise çevreye uyum denir.
Bu geçici özellikteki uyum yetene¤i hayvanlar›n olumsuz çevresel etkiler karfl›s›nda yaflamlar›n› devam ettirebilmelerini sa¤lar. Bu olay hayvanlar›n çevresel etkilere karfl› verdikleri k›sa süreli tepkidir. Buna örnek olarak so¤uk bir ortama ç›kan bir ine¤in titremesi örnek olarak gösterilebilir. Böyle durumlar hayvan›n vücut
yüzeyine giden kan miktar›n› azalt›r ve tüm kan iç organlara yönlendirilir. So¤u¤un etkisine bir süre sonra al›fl›ld›ktan sonra ya da hayvan ›s›nd›¤›nda tekrar kan
ak›fl› normal seyrine döner. Benzer flekilde s›cak stresine maruz kalan bir ine¤in
terlemesi de bu kapsamda de¤erlendirilebilir.
Farkl› türlerde uyum yetene¤inin örneklerini görmek mümkündür. Örne¤in s›¤›rlar, s›cak stresine maruz kald›klar›nda terlerler ve h›zl› solumaya bafllarlar. S›¤›rlar oluflan bu de¤ifliklikler sayesinde s›ca¤›n etkisini en aza indirmeye çal›fl›rlar. Bu
de¤ifliklikler sonucunda normal vücut s›cakl›klar›n› korurlar. Daha sonra s›cakl›k
düfltü¤ünde solunum say›lar› yavafllar ve terlemeleri durur.
Koyunlarda ise vücut kal›n bir yapa¤› ile örtülü oldu¤undan dolay› s›ca¤a ve
so¤u¤a karfl› nispeten uyum yetenekleri daha fazlad›r. Kal›n yapa¤› örtüsü sayesinde koyunlar s›cak yaz aylar›nda bile kendi vücut s›cakl›klar›n› normal düzeylerde
tutabilmektedirler.
Hayvanlarda uyum yetene¤i üzerinde etkili olan baz› do¤al ve yapay mekanizmalar mevcuttur. Do¤al mekanizmalara en iyi örnek koyunlardaki yapa¤› gösterilebilir. Do¤al mekanizmalardan bir di¤eri ise hayvanlar›n fizyolojik fonsiyonlar›n›
düzenleme yetenekleridir. Bu yetenekleri genetik yap› taraf›ndan kontrol edilmektedir. Ancak baz› durumlarda daha önce maruz kald›klar› zorluklara karfl› daha iyi
uyum sa¤layabilmektedirler. Buna örnek olarak, kuluçka s›ras›nda civcivlerin yüksek s›cakl›klara maruz kalmalar› gösterilebilir. Kuluçka s›ras›nda yüksek s›cakl›¤a
maruz kalan civcivler yetifltirme aflamas›nda s›cak stresine daha iyi uyum sa¤larlar.
Bu örnekte de oldu¤u gibi hayvanlar daha önce maruz kald›klar› zorluklar› hat›rlayabilmekte ve daha kolay uyum sa¤layabilmektedirler.
88
Temel Zootekni
Yapay mekanizmalara örnek olarak ise hayvan bar›naklar›ndaki fan ve serinletme sistemleri gösterilebilr. S›cak yaz aylar›nda hayvanlar›n serinletilmesinde kullan›lan fan ve petek sistemleri çevre s›cakl›klar› çok yüksek düzeylerde olsa bile
hayvanlar›n vücut s›cakl›klar›n› normal düzeylerde tutmalar›na yard›mc› olur.
Bunun yan› s›ra çevresel etkilere karfl› hayvanlar›n vücutlar›nda da baz› de¤ifliklikler ortaya ç›kabilir. Bu flekilde oluflan de¤iflimlere de aklimatizasyon denir.
Uyum yetene¤ine göre nispeten daha uzun sürelidir. Aklimatizasyon sonucu hayvanlarda oluflan de¤ifliklikler de geçicidir. Bunun oluflmas›na neden olan etken ortadan kalkt›ktan sonra tekrar eski haline döner. Buna örnek olarak ise sürekli olarak çeki amac›yla kullan›lan bir at›n kaslar›n›n afl›r› fliflmesi örnek verilebilir. Sürekli olarak a¤›r yük tafl›mak amac›yla kullan›lan bu at, yük tafl›may› b›rakt›ktan bir süre sonra kaslar› yine eski haline geri döner veya sürekli günefl alt›nda kalan bir
hayvan›n derisinin koyulaflmas› da buna örnek olarak gösterilebilir.
ADAPTASYON
Adaptasyon, hayvanlar›n herhangi bir çevre koflulundaki olumsuzluklardan en düflük düzeyde etkilenerek yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri ve yavru verebilmeleri
olarak tan›mlan›r. Çevresel etkilerden daha az etkilenmeleri ve yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için hayvanlar›n genetik yap›lar›ndaki de¤iflim adaptasyondur.
Hayvanlarda birçok tür bulunmaktad›r. Her türün de yaflamsal fonksiyonlar›n›
devam ettirebilmesi ve yavru vererek nesillerini devam ettirebilecekleri belirli ortamlar vard›r. Bu ortamlar o tür için normal koflullar olarak tan›mlan›r. Do¤al yaflamlar›nda hayvanlar›n maruz kald›klar› olumsuzluklara karfl› uyum sa¤lama yetenekleri vard›r. Bu uyum yetenekleri genetik yap›lar›ndan ileri gelir. Güç koflullarda yaflamalar›n› sa¤layan bu genetik yap› sayesinde sadece bu hayvanlar sonraki
generasyonu oluflturmak amac›yla yavrular verebilirler. Bu genetik yap›ya sahip
olmayan hayvanlar ise yavru veremezler ve soylar› tükenir. Bu flekilde bir tür içinde zaten mevcut olan bu genetik yap›n›n sonraki kuflaklara aktar›lmas› sonucunda
gerçekleflen olaya adaptasyon denir.
Hayvanlar›n farkl› çevre koflullar›nda yaflama gücüne sahip olma yetene¤i farkl› de¤ifliklikler sonucunda olur. Bu de¤ifliklikler hayvanlar›n d›fl görünüfllerinde,
davran›fllar›nda veya fizyolojik yap›lar›nda oluflabilir. Tüm bu de¤iflimler genetik
yap›daki de¤iflime paralel olarak gerçekleflir. Adaptasyonun flekillenmesi için genetik yap›n›n de¤iflmesi gerekti¤inden çok uzun zaman al›r. Bu flekildeki bir de¤iflime örnek olarak vahfli hayvan türleri verilebilir. Vahfli hayvanlar do¤al seleksiyon
sonucunda çok olumsuz koflullarda bile kendilerine yaflam alan› bulabilmekte,
yavrular›n› do¤urabilmekte ve yaflamlar›n› sürdürebilmektedirler.
Bulunduklar› çevre flartlar› ne kadar güç olursa olsun yabani hayattaki hayvanlar o koflullara uyum sa¤labilmektedirler. Di¤er taraftan, günümüzde verim özellikleri için yetifltiricili¤i yap›lan çiftlik hayvanlar›nda ise çevre flartlar›na karfl› dayan›kl›l›k bu kadar iyi de¤ildir. Olumsuz çevre koflullar›ndan çabuk etkilenirler. Hatta
baflka bir ülkeden ithal edilen bir inek getirildi¤i yeni yere uyum sa¤lamas› zaman
alabilmektedir. Çiftlik hayvanlar› y›llard›r yüksek verim kabiliyetinin gelifltirilmesi
amac›yla yetifltirildiklerinden dolay› adaptasyon yetenekleri zay›flam›flt›r. Bu sebepten dolay›, çiftlik hayvanlar›na uygun koflullar insanlar taraf›ndan sa¤lanmak
zorundad›r.
5. Ünite - Çevre ve Hastal›klara Direnç
Adaptasyonun Sa¤lanabilmesi ‹çin Gerekli Koflullar
Hayvanlarda belirli bir çevre kofluluna adaptasyonun sa¤labilmesi için baz› önemli yeteneklerin, bunu sa¤layacak genetik yap›n›n bulunmas› gerekir. Adaptasyonun sa¤lanabilmesi için öncelikle bir hayvan türünün o koflullarda iyi üreme yetene¤inde olmas› çok önemlidir. Bu sayede türün devaml›l›¤› sa¤lan›r. Daha sonras›nda, o koflullarda
hayvanlar›n sa¤l›kl› bir flekilde yaflayabilir olmas› gereklidir. Ayr›ca, ortadaki hastal›k
etkenlerine belirli düzeylerde dayan›kl› olmas› ve yaflamsal fonksiyonlar›n› yerine getirebilmesi gereklidir. Bunun yan›nda türün devaml›l›¤› için beslenmesi de flartt›r.
Ancak baz› koflullarda besinlere ulaflmak zor olabilir veya ulafl›lan besinlerin
miktar› çok az olabilir. Böyle durumlarda da o türün yaflama gücüne sahip olmas›
gerekir. Buna örnek olarak, develer verilebilir. Develer çöl koflullar›nda uzun süre
aç ve susuz kalabilmektedirler. Hörgüçleri sayesinde su ve besin ihtiyaçlar›n› karfl›layarak, k›s›tl› besin ald›klar›nda bile yaflamlar›n› devam ettirirler. S›n›rl› besin
maddelerinin ulafl›labilir oldu¤u durumlarda bile bir hayvan türünün büyümesi ve
geliflmesini devam ettirmesi yine adaptasyona örnek olarak verilebilir.
STRES VE HASTALIKLARA D‹RENÇ
Hayvanlarda fizyolojik fonksiyonlar›n ve davran›fllar›n›n de¤iflmesine neden olan
etkenlere maruz kal›nmas› durumuna stres denir. Normal de¤erlerin d›fl›na ç›kmaya zorlayan bu çevresel etkenler hayvanlar taraf›ndan belli düzeylerde tolere edilir veya edilemez. E¤er bu etkiler tolere edilebilir düzeyde ise hayvanlar normal
yaflamlar›n› devam ettirirler. E¤er tolere edilemez ise hayvanlar› ölümlerine bile
neden olabilir. Hayvanlar›n yetifltirildikleri ortamlar itibariyle çok farkl› koflullara
maruz kalabilmektedirler. Bu maruz kald›klar› koflullar e¤er hayvanlar›n normal
yaflamlar›n› etkiliyor ise mutlak suretle kontrol alt›na al›nmalar› gerekir.
Hayvan yetifltiricili¤inde stres terimi ilk defa 1878 y›l›nda Claude Bernard taraf›ndan tan›mlanm›flt›r. Claude Bernard’a göre stres; hayvanlar›n yaflamsal fonksiyonlar›n› sabit düzeyde tutarken olumsuz çevresel etkenlere maruz kalma durumu
olarak aç›klam›flt›r. Burada yaflamsal fonksiyonlardan kastedilen; vücut s›cakl›¤›n›n
türe özgü düzeyde tutulmas›, kan ak›fl h›z›n›n belli bir düzeyde devam etmesi, besin gereksinimlerinin karfl›lanmas›, oksijenin kanda yeterli düzeyde olmas› gibi durumlard›r. Bu bahsedilen yaflamsal fonksiyonlar›n normal düzeylerinde devam etmesi o hayvan›n yaflam›n› devam ettirebilmesi bak›m›ndan önemlidir. Bu sebepten
dolay›, hayvanlarda yaflam›n devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas› amac›yla stres etkenlerine
maruz kald›klar›nda bunlar›n etkilerine karfl› savafl›rlar.
Stres Çeflitleri
Çevresel etkilerle bafla ç›kmak için hayvanda oluflan de¤ifliklikler stres, distres ve
ostres olmak üzere üç farkl› bafll›k alt›nda incelenir.
Stres, hayvan›n normal yaflam fonksiyonlar›nda oluflan küçük sapmalard›r. Bu
küçük de¤ifliklikler vücudun düzenleme mekanizmalar› sayesinde kontrol alt›na
al›n›r. Bu çeflit de¤ifliklikler normale dönme e¤ilimindedir.
Distres, hayvanlar›n normal yaflam fonksiyonlar›n›n iflleyiflini ciddi flekilde etkileyen durumdur. Bu çeflit bir stres durumunda hayvanlar›n normal yaflamsal fonksiyonlar›na dönmesi oldukça uzun sürer. Vücuttaki düzenleme mekanizmalar›n›n
etkisi bile stres durumundan geri dönüflü durduramayabilir.
Ostres, hayvanlar›n olumlu koflullara (etkenlere) maruz kalmas› sonucunda yaflamsal fonksiyonlar›nda oluflan de¤iflimleri ifade eder. Bu stres türünde geri dönüfl
daha kolayd›r.
89
90
SIRA S‹ZDE
Temel Zootekni
1
Stres Etkenleri
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S‹ZDEetkiler sonucunda oluflan stres çeflitlerini karfl›laflt›r›n›z?
HayvanlardaSIRA
çevresel
Hayvanlarda
görülen stres etkenleri; klimatik stres, metabolik stres, fizyolojik stres
ve sosyal stres etkenleri gibi alt bafll›klarda incelemek mümkündür.
O R Uetkenleri; bu çeflit stres daha çok hayvan›n yetifltirildi¤i ortamdaKlimatik Sstres
ki s›cak, so¤uk, nem oran› veya rüzgâr h›z›ndan etkilenmesini ifade eder.
Metabolik
stres etkenleri; bu çeflit etki daha çok hayvanlar›n beslenme durumD‹KKAT
lar› ile alakal›d›r. Yedikleri yemin yetersiz veya bozuk olmas› ya da yedikleri yemi
tam olarak sindirememelerinden kaynaklanan beslenme yetersizlikleri buna örnek
SIRA S‹ZDE
olarak verilebilir.
Di¤er taraftan hastal›klar da metabolik strese neden olur. Özellikle paraziter hastal›klar›n beslenme bozukluklar›na neden olmas› metabolik stresin oluflmas›nda
önemli etkenlerden biri olarak gösterilir.
AMAÇLARIMIZ
Fizyolojik stres etkenleri; günümüzde özellikle çiftlik hayvanlar› yüksek verim
elde etmek amac›yla yetifltirilmektedir. Süt s›¤›rlar›nda yüksek süt verimi veya tavuklardaki Kyüksek
‹ T A Pyumurta verimi de birer stres etkeni olarak de¤erlendirilir. Yaflamsal fonksiyonlar›n de¤iflmesine dönük olarak gerçekleflen her türlü etki stres
etkeni olarak de¤erlendirilir. Bu aç›klamadan yola ç›kacak olursak, yüksek verim
de hayvanlarda
yaflamsal fonksiyonlar› az yada çok de¤ifltirir. Bu sebepten
T E L E V ‹ normal
ZYON
dolay› verim düzeyide bir fizyolojik stres etkenidir.
Sosyal stres etkenleri; bu tip etkenler a¤›rl›kl› olarak bir arada yetifltirmeden
kaynaklanan ve hayvan-hayvan etkileflimini ifade eder. Bir bar›nakta bir grup hay‹ N Tyetifltirilmesi
ERNET
van›n birada
sonucunda baz› hayvanlar di¤erlerine daha bask›n olurlar. Bask›n olan bu hayvanlar daha önce yeme ve suya giderler. Ayr›ca bask›n olan
bu hayvanlar›n bar›nak içinde belli alanlar› vard›r. Gruptaki di¤er hayvanlar üzerinde bask› kurmalar› çekinik olan hayvanlar›n strese girmelerine neden olur. Böyle durumlara sosyal stres denir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S›cak Stresi
Homioterm: Hayvanlar›n
vücut s›cakl›klar›n› belirli
düzeylerde tutabilme
yetene¤i.
Homioterm hayvanlardan en iyi düzeyde verim elde edilebilmesi ve yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için çevre s›cakl›l›¤›n›n belirli aral›klarda olmas› gerekir.
Çevre s›cakl›¤›ndaki bu de¤iflim türlere göre farkl›l›k göstermektedir. Genellikle bu aral›k; 5 - 25 °C aras›ndad›r. Mesela; süt s›¤›rlar›nda tahammül edilebilen
alt s›n›r -16°C, üst s›n›r ise 25°C -26 °C düzeyindedir. Bu s›cakl›klar›n d›fl›nda
inekler kendilerini rahat hissetmezler ve vücutlar›nda baz› fizyolojik de¤ifliklikler meydana gelir. Çevre s›cakl›¤›n›n 25-26 °C üzerine ç›kt›¤› durumlarda inekler s›cak stresine girerler. Bunun yan›s›ra, çiftlik hayvanlar›nda s›cakl›¤›n belli
bir düzeyde tutulmas›na termoregülasyon denir. Termoregülasyon üretilen ve
kaybedilen ›s› aras›ndaki dengeyi ifade etmektedir. Kazan›lan ›s› ve kaybedilen
›s› aras›ndaki denge kazan›lan ›s› lehine bozuldu¤unda s›cakl›k stresi meydana
gelir.
Özellikle çiftlik hayvanlar›nda verim düzeylerinin yükselmesi nedeniyle s›cak
stresine maruz kalmalar› s›kl›kla karfl›lafl›lan bir durumdur. Küresel ›s›nman›n etklileri ile hayvanlardaki verim düzeylerindeki art›fl da göz önüne al›nd¤›nda s›cak
stresi tüm çiftlik hayvanlar›nda üzerinde önemle durulmas› gereken bir konu haline gelmifltir. Özellikle son y›llarda bu alanda yap›lan çal›flmalarda s›cak stresinin
etkilerinin azalt›lmas› için çeflitli önlemler gelifltirilmektedir.
91
S›cak Stresinin Etkilerini Azaltmak ‹çin Uygulanan Yöntemler
Çiftlik hayvanlar›nda s›cak stresinin etkilerinin azalt›lmas› amac›yla genellikle tek
bir çözüm yolu bulunmamaktad›r. Çevre s›cakl›¤›n›n etkilerinin azalt›lmas› amac›yla yap›lan çal›flmalar›n genel sonucu; farkl› yöntemlerin kombine edilerek kullan›lmas›n›n daha uygun olaca¤› yönündedir. Bu sebepten dolay› çiftlik koflullar›n›n,
hayvanlar›n verim düzeylerinin, bak›m besleme durumunun ve maliyetlerin dikkate al›narak çözüm yollar›n›n gelifltirilmesi gerekir. Bu sebepten dolay› öncelikle
çiftlik koflullar›n›n iyi incelenmesi flartt›r. Hayvanlarda s›cak stresinin etkilerini
azaltmak amac›yla flu düzenlemeler yap›labilir;
• Bar›nak koflullar›
• Bak›m besleme koflullar›
• Genetik Yap›
Bar›nak koflullar›; Genelikle bafllang›ç maliyeti yüksek oldu¤undan dolay›, daha çiftlik yap›l›rken gerekli de¤iflikliklerin yap›lmas› laz›md›r. Bu amaçla; gölgelik,
fanla serinletme ve su ile serinletme fleklinde yap›labilir.
S›cak stresinden korunmak amac›yla gölgelik kullan›m› bar›nak maliyetlerini
oldukça düflürür. Bu amaçla kullan›lan siyah örtüler bulunmaktad›r. Bu örtüler,
günefl ›fl›¤›n› %90 düzeyinde yans›tarak bu gölgeli¤in alt›ndaki hayvanlar› korumaktad›r. Günefl ›fl›¤›n›n do¤rudan hayvanlara ulaflmas›n›n engellenmesi sonucunda hayvanlar›n s›cak stresinden korunmas› bu uygulamada temel amaçt›r.
Resim 5.1
Süt s›¤›rlar›n› s›cak
stresinden korumak
amac›yla
kullan›lan gölgelik.
‹kinci olarak, s›cak stresinin etkisinden korunmak amac›yla fan sistemi uygulanmaktad›r. Bu sistem bar›nak içine ve yerden 2.7 m yüksekli¤e yere belirli bir
aç›da yerlefltirilir. Genellikle bu çeflit sistemler nispeten daha maliyetlidir. Fan sistemi ortamdaki s›cak havan›n uzaklaflt›r›lmas› ve serinlik sa¤lanmas› temeline dayanmaktad›r. Ancak bar›nak içinde rüzgar›n etkisi ile serinletme sa¤lanmas› çok etkin olan bir yöntem de¤ildir. Özellikle koyun yetifltiricili¤inde böyle bir yöntemin
kullan›lmas› önerilmez. S›¤›r yetifltiricili¤inde ise fan ile serinletme kullan›larak s›cak stresinin etkilerini ortadan kald›rmada tek bafl›na yeterli bir çözüm yolu de¤ildir. Bu yöntemin mutlaka bak›m besleme yada su ile serinletme sistemleri ile kombine edilerek kullan›lmas›nda fayda vard›r.
92
Temel Zootekni
Resim 5.2
Bar›nak içinde
s›cak stresinden
korunmak
amac›yla
kullan›lan fan
sistemleri.
Son y›llarda fan sisteminin kullan›ld›¤› tünel havaland›rma sistemleri kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Tünel havaland›rma sistemlerine sahip bar›naklar›n maliyetleri
çok yüksek oldu¤undan dolay›; sadece yüksek düzeyde s›cak stresine maruz kalan ve verim kabiliyeti yüksek hayvanlar için kullan›lmaktad›r. Çok özel olan hayvanlar için haz›rlanan bu bar›naklarda yetifltirilen hayvanlarda s›cak stresinin etkisi daha az olur ve verimlilikleri de yüksek düzeyde devam eder.
Resim 5.3
Yüksek verim
kabiliyetindeki
s›¤›rlar›n s›cak
stresinden
korunmas›
amac›yla yap›lm›fl
tünel
havaland›rma
sistemine sahip
bar›nak (D›fltan
Görünüm).
Resim 5.4
Yüksek verim
kabiliyetindeki
s›¤›rlar›n s›cak
stresinden
korunmas›
amac›yla yap›lm›fl
tünel
havaland›rma
sistemine sahip
bar›nak (‹çten
Görünüm).
Üçüncü tip serinletme sistemlerinde ise su ile ›slatma sistemleri kullan›lmaktad›r. Bu çeflit serinletme sistemleri genelde hayvanlar›n üzerine suyun püskürtülmesi (sisleme ya da normal su) fleklinde uygulanmas›ndan ibaret olan bir yöntemdir.
93
Bu çeflit serinletme sistemleri s›cak stresine karfl› en etkin olan yöntemlerden birisidir. Özellikle süt s›¤›rlar›nda vücut s›cakl›¤›n›n belirli aral›klarda korunmas› ve s›cak stresine karfl›n etkin bir çözüm yolu olarak gösterilen bu yöntem s›kl›kla tercih edilmektedir.
Resim 5.5
Süt s›¤›r›
bar›naklar›nda
kullan›lan fan ve
su ile serinletme
sistemi genellikler
yemlik üstüne
yerlefltirilir ve
ineklerin yem
yedikleri s›rada
serinlemelerine
olanak sa¤lan›r.
S›cak stresi ile bafl etmek amac›yla ‘Bak›m besleme koflullar›’ da oldukça önemli bir yer tutmaktad›r. Bu amaçla yüksek verim kabiliyetlerine sahip hayvanlara verilen yemlerin özellikleri yaz aylar›nda farkl› k›fl aylar›nda farkl›d›r. Özellikle yaz
aylar›nda s›cak stresi etkisi alt›ndaki hayvanlar›n daha fazla su tüketmeleri ve daha fazla terlemelerinden dolay› yem içeriklerinin düzenlenmesinde dikkat edilmesi büyük önem tafl›maktad›r.
S›cak stresinin üstesinden gelmek için buraya kadar anlat›lan yöntemlerin hepsi geçici yöntemler olarak de¤erlendirilmektedir. Bu yöntemler sadece o sürüde s›cak stresinin etkilerini azaltmakta ya da hayvanlar›n daha rahat olmalar›n› sa¤lamaktad›r. Ancak tüm bu önlemlerin bir maliyeti vard›r. Özellikle çiftlik hayvanlar›
yetifltiricili¤inde de maliyetler büyük önem tafl›r. Maliyetlerin düflük olmas› ve elde edilen kazanc›n fazla olmas› temel yetifltiricilik amaçlar›ndan birisini oluflturmaktad›r. Bu sebepten dolay›, hayvanlarda s›cak stresine dayan›kl› ›rklar›n oluflturulmas› üzerinde son y›llarda yap›lan çal›flmalara h›z verilmifltir. Bu amaçla, farkl›
genler s›cak stresine dayan›kl›l›¤› önemli düzeyde etkiledi¤i tespit edilmifltir. Bu
genlerlerden en baflta k›sa tüylülük geni gelmektedir. Holstein ›rk› süt s›¤›rlar›na
aktar›lan bu gen sayesinde ineklerin tüy uzunluklar› çok k›salm›fl ve s›ca¤a dayan›kl›l›klar› oldukça fazla düzeyde artm›flt›r. Bundan sonraki dönemde bu tip araflt›rmalara daha fazla yönelim olaca¤› kesindir. Çünkü bu çeflit bir ›rk gelifltirilmesi
sayesinde s›caktan daha az etkilenen, yüksek verim kabiliyetini en zor koflullarda
bile sürdürebilen bir ›rk elde edilmesi sonucunda elde edilen karl›l›¤›n daha da artmas›n› sa¤layacak bir çözüm yolu olarak görünmektedir.
94
Temel Zootekni
Resim 5.6
Normal Holstein
›rk› süt ine¤inde
tüylenme.
Resim 5.7
K›sa tüylülük
genine sahip
Holstein ›rk› süt
ine¤indeki
tüylenme.
Hayvan yetifltiricili¤inde özellikle de çiftlik hayvanlar› bak›m›ndan hastal›klar büyük önem tafl›maktad›r. Hastal›klar hem hayvanlarda verimlerin düflmesine neden
olmakta hemde insanlara bulaflma riski tafl›d›¤›ndan dolay› önemlidir. Bu sebeplerden dolay› hayvanlar›n hastalanmamas› için afl›lamalar yap›lmaktad›r. Hastalananlar içinde tedavi amac›yla çeflitli ilaçlar kullan›lmaktad›r. Ancak her iki durumda da hastal›k yapan mikroorganizmalar direnç kazanabilmekte ve hayvanlarda yine hastal›klara neden olabilmektedirler.
Hayvanlarda hastal›klar›n oluflmas›nda genetik yap› büyük önem tafl›r. Ayr›ca
baz› türler çeflitli hastal›klara karfl› dirençlidir. Di¤er baz› türler ise bir hastal›¤› tolere edebilir. Hastal›klara karfl› dirençli olan türlerde bir hastal›k etkeninin bar›nmas› mümkün olmaz dolay›s›yla hastal›k oluflmaz.
Hastal›¤›n tolere edilmesi durumunda ise; hastal›k etkeni hayvan›n vücudunda
mevcuttur ancak hastal›k belirtilerini göstermez. Ayr›ca hastal›k etkenleri hayvan›n
normal yaflamsal fonksiyonlar›nda çok önemli bir de¤iflikli¤e neden olmaz.
Bu iki durum aras›ndaki fark çok önemlidir. Çünkü hayvanlardan insanlara geçen hastal›klar›n kontrolünde hayvanlar›n vücudunda hastal›k etkeninin kesinlikle
bulunmas› istenmez.
Hastal›klara karfl› direnç veya tolerans istenilen verimlerin elde edilmesi bak›m›ndan da önemlidir. Hastalanmayan veya hastal›¤a dayan›kl› hayvanlardan daha
fazla verim elde etmek ve daha fazla kazanç elde etmek mümkündür. Bu durum
çiftlik hayvan› yetifltiricili¤inin temellerinden birini oluflturan ‘Ekonomiklik’ ilkesinin yerine getirilmesi bak›m›ndan önem tafl›r.
Hastal›klara dirençli veya dayan›kl› farkl› türler bulunmaktad›r. Mesela koyun,
keçi ve s›¤›r yetifltiricili¤inde ayak hastal›klar› s›kl›kla görülür. Ülkemizde de yetifltirilmekte olan ‹vesi koyunlar›, Do¤u Friesian koyunlar› ile melezlendiklerinde
ayak hastal›klar›na daha dayan›kl›d›rlar. ‹vesi x Do¤u Friesian melezi koyunlarda
görülen bu olay hastal›klara dirençlili¤e örnek olarak verilebilir.
Ülkemizde yetifltirilmekte olan Güney Anadolu k›rm›z›s› ›rk› s›¤›rlar ise kan parazitlerine karfl› daha dayan›kl›d›rlar.
Hastal›klara direnç veya dayan›kl›l›k genetik yap›n›n kontrolü alt›ndad›r. Bu sebepten dolay› genel olarak yerli ›rklar kültür ›rklar›na göre hastal›klara daha dayan›kl› olurlar. Bunun yan› s›ra yerli ›rklar içinde bile baz› türler di¤er yerli ›rklara göre daha dayan›kl› olurlar.
Mesela, Shaiwal s›¤›r› Pakistan’da süt verimi amac›yla yetifltirilmekte olan yerli
bir s›¤›r ›rk›d›r. Holstein (Siyah Alaca) s›¤›rlar›da bugün tüm dünyada yetifltirilmekte olan sütçü bir ›rkt›r. Bu iki ›rk karfl›laflt›r›ld›¤›nda Shaiwal s›¤›rlar› kan parazitlerine karfl› daha dayan›kl›d›rlar. Suni yollarla bile hastal›k etkenine maruz kalsalar
daha az hastal›k belirtisi gösterirler.
‹ki yerli ›rk›n hastal›klara karfl› direncini karfl›laflt›rmak gerekirse buna en iyi
örnek N’Dama s›¤›r› ile Zebu aras›ndaki fark gösterilebilir. Her iki ›rkta yerli
›rkt›r. N’dama s›¤›r› bat› Afrikada yetifltirilen bir ›rkt›r. Zebu ise hörgüçlü ve güney Asyada yetifltirilmekte olan bir s›¤›r türüdür. Bu iki s›¤›r kafl›laflt›r›ld›¤›nda;
N’Dama s›¤›r› sindirim sistemi parazitlerine karfl› daha dayan›kl›d›r. Ayn› yerde
otlad›klar›nda bile N’Dama s›¤›rlar›n›n barsaklar›nda daha az parazit oldu¤u bilinmektedir.
B‹YOGÜVENL‹K
Modern ve entansif hayvanc›l›kta hastal›klara yer yoktur. Hayvan hastal›klar› verimlerde düflme, tedavi giderleri ya da ölümlerden dolay› ekonomik kayba yol açmas› yan›nda, insan sa¤l›¤›n› da olumsuz yönde etkilemektedir. ‹nsan tüketimine
sunulan hayvansal g›dalar›n herhangi bir hastal›k etkeni, kimyasal ya da biyolojik
bir kal›nt› içermemesi temel esast›r. Artan rekabet ve maliyetler ile g›da güvenli¤i
gibi nedenler de dikkate al›nd›¤›nda sürü yönetimi ve sa¤l›¤› ile biyogüvenlik günümüzde çok daha fazla önem kazanm›flt›r.
Biyogüvenlik ya da canl› güvenli¤i hastal›k etkenlerinden ar›nm›fl ya da en aza
indirilmifl bir ortamda hayvanlar›n yetifltirilebilmesi için al›nmas› gereken tedbirlerin tümünü içeren bir tan›md›r. Bakteri, virüs, mantar, küf ve benzeri organizmalar gibi hastal›k etkenlerinin hayvanlara bulaflmamas›, de¤iflik iflletmeler aras›nda
ve iflletmelerin kendi içinde hastal›k etkenlerinin yay›lmamas› için gelifltirilmifl bir
dizi kurallara biyogüvenlik kurallar› denir.
G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› Koruma Kontrol Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan yay›mlanan Biyogüvenlik Kanunu’nda Biyogüvenlik; insan, hayvan ve bitki
sa¤l›¤› ile çevre ve biyolojik çeflitlili¤i korumak için GDO (Genetik Yap›s› De¤ifltirilmifl Organizmalar) ve ürünleri ile ilgili faaliyetlerin güvenli bir flekilde yap›lmas›, Biyogüvenlik sistemi ise biyogüvenli¤in sa¤lanmas› için yürütülen her türlü faaliyet ile idari, hukuki ve kurumsal yap›lanman›n tamam› olarak tan›mlanm›flt›r.
95
Parazit: Herhangi bir
canl›da yaflayabilme
özelli¤inde olan ve ço¤u
zaman yaflad›¤› canl›ya
zarar veren organizmalard›r.
96
Temel Zootekni
Genel olarak biyogüvenlik amaçl› önlemler oldukça basit kurallar/tedbirler olup,
uygulanmas› basit ama genellikle ihmal edilebilecek önlemlerdir. Hastalanan hayvanlar genellikle verim vermezler, ölebilirler, a¤›rl›k kaybederler, iyileflmeleri için
belirli bir zaman geçmesi gerekir ve ayn› zamanda tedavileri için ilaç masraf›na ihtiyaç vard›r. Genelde büyükbafl ve küçükbafl hayvanlarda tedaviler bireysel yap›l›rken, kanatl› hayvanlarda tedavi sürü geneline yap›lmaktad›r. K›saca hastal›k hem
performans kayb› hem ekonomik kay›p demektir. Her zaman hayvanlar›n etkili bir
bak›m yönetimi ve koruyucu hekimlik tedavi masraflar›ndan daha ucuz ve güvenlidir. Hiçbir zaman ilaç ya da tedavi iyi bir sürü yönetiminin yerini alamaz.
Bilimsel çal›flmalar ve pratik saha tecrübelerine göre hayvanc›l›k iflletmelerinde
hastal›klar›n ortaya ç›kmas›nda yetersiz biyogüvenlik uygulamalar› ile ilgili bafll›ca
faktörler flöyle tespit edilmifltir.
• Hayvanc›l›k iflletmelerinin baflta dam›zl›k iflletmeleri olmak üzere di¤er hayvanc›l›k iflletmelerine çok yak›n kurulmas›, iflletmelerin etraf›nda yeterli biyogüvenlik alan› oluflturulmamas›
• Fare, s›çan gibi hayvanlar ile yetersiz mücadele
• Temizlik ve dezenfeksiyonda yetersizlikler
• Yetersiz personel e¤itimi, personelin biyogüvenlik uygulamalar› konusunda
yeterince teflvik edilmemesi
• ‹letiflim ve bilgilendirme yetersizli¤i
• Biyogüvenlik ve bak›m-yönetim ile ilgili di¤er konular hakk›nda yetersiz kay›tlar
• Biyogüvenlik kurallar›n›n yeterince uygulan›p uygulanmad›¤›n›n denetlenmesinde eksiklikler
Biyogüvenlik kurallar› sadece hastal›k an›nda de¤il sürekli olarak s›k› bir flekilde uygulanmal›d›r. Biyogüvenlik sadece canl› materyalin bar›nd›¤› iflletmelerde
de¤il, üretim iflletmelerinin tedarikçisi olan kuluçkahane, yem fabrikas› gibi iflletmelerde de önemli bir uygulamad›r. Genel biyogüvenlik uygulamalar› yan›nda iflletmeye ve sürüye özgü olarak çiftlikten sofraya güvenli biyogüvenlik ilkeleri temelinde özel önlemler de al›nabilir.
Havyanc›l›k iflletmelerinde sürü sa¤l›¤› ve g›da güvenli¤inin korunmas› amac›
ile gelifltirilmifl biyogüvenlik kurallar› genelde; hastal›k etkenlerinin iflletmeden
uzak tutulmas›, hastal›k etkenlerinin yok edilmesi ya da öldürülmesi, hastal›klara
karfl› yeterli ba¤›fl›kl›¤›n oluflturulmas›, iflletmede ve sürülerde günlük kontroller ve
otopsi, hayvanlar›n yafl›na ve fizyolojik ihtiyaçlar›na uygun bak›m ve beslenmesi
ile sa¤l›kl› yaflam koflullar›n›n oluflturulmas›, güvenilir ve konusunda uzman personelle çal›fl›lmas› gibi alt› ana bölümde incelenmektedir.
Hastal›k Etkenlerinin ‹flletmeye Giriflinin Engellenmesi
ya da Uzakta Tutulmas›
Hastal›k etkenlerinin iflletmeden uzak tutulmas› ya da iflletmede yetifltirilen hayvanlara bulaflmas›n›n önlenmesi için bir dizi basit ve uygulamas› kolay tedbirler al›nmal›d›r.
Hastal›k etkenlerinin iflletmeye bulaflmas›n›n önlenmesi için ana ilke personel
ve misafir gibi ziyaretçi girifl ç›k›fl› ile ekipman ve araç girifl ç›k›fl›n› kontrol alt›nda
tutmakt›r. ‹flletmelerin girifl ve ç›k›fllar›nda insan/personel, ekipman ve araç trafi¤i
kontrol alt›na al›nmal›d›r.
Ziyaretçilerin tek kullan›ml›k çizme, tulum, bone vs. kullanmas› sa¤lanmal›d›r.
Ziyaretçilerin kamera, foto¤raf makinesi gibi di¤er iflletmelerde de kullan›labilecek
cihazlar ile iflletme içine girmesine müsaade edilmemelidir. Ziyaretçilerin hayvan-
97
lar ile direk temas etmeleri önlenmeli, yem üretim ve da¤›t›m› ile ilgili alanlara girmeleri engellenmelidir.
‹flletmenin/kümesin/ah›r›n genel kullan›ma aç›k sadece bir tane girifl ve ç›k›fl› olmal›d›r. Bar›nak kap›lar› önünde, personel girifl
dezenfeksiyonu için gerekli tedbirler al›nmal›d›r. Bu amaçla tüm ünite girifllerine ayakkab› ve çizmelerin dezenfeksiyonu için kireç küveti, dezenfektanl› sünger kab› ve çizmeler
için dezenfektanl› küvet konulmal›d›r. Çizme
ve ayakkab›lar›n organik kal›nt›lardan temizlenmesi için f›rça veya mekanik temizleyiciler
sa¤lanmal›d›r.
Tafl›tlar mümkün oldu¤unca d›flar›da tutulmal›, e¤er girmeleri çok gerekli ise iflletmenin
giriflinde organik kal›nt›lardan ar›nd›r›ld›ktan
sonra etkili dezenfektanlardan biri ile y›kanmal›d›r. ‹flletmeye d›flar›dan gelen araçlar›n
dezenfeksiyonu için iflletme girifline dezenfeksiyon havuzu ya da özel dezenfeksiyon sistemi kurulmal›d›r. ‹flletme girifllerine yap›lan
dezenfeksiyon çukurlar› iyi bir uygulama olsa
da organik materyaller ile kirlenme, buharlaflma gibi nedenlerden dolay› sürekli ayn› etkinli¤i sa¤lamak güçtür. Bu nedenle dezenfeksiyon iflleminin özel yüksek bas›nçl› aletler ve
taze dezenfektan ile yap›lmas› daha do¤rudur.
Resim 5.8
Biyogüvenlik
kurallar›na uygun
k›yafetler
Resim 5.9
‹flletme/bar›nak
giriflinde otomatik
araç dezenfeksiyon
sistemi
(U.Ü.Veteriner
Fakültesi Araflt›rma
Ve Uygulama
Merkezi)
Yemler kimyasal, organik ve d›flk› kal›nt›s› içermeyen, kalite kontrol prensiplerini dikkate alan iflletmelerden temin edilmelidir. Di¤er iflletmelerden temin edilen
98
Temel Zootekni
dam›zl›k yumurta, civciv veya piliçler hastal›k kontrollerinin düzenli olarak yap›ld›¤› bilinen, her bak›mdan güvenilir, çal›flma izni verilmifl ve sa¤l›k sertifikas› düzenlenmifl olan iflletmelerden al›nmal›d›r.
Bar›nak içi kadar, bar›nak d›fl› da temizlenmeli ve kontrol edilmelidir. Bar›nak
d›fl›ndaki çöplükler, gelifligüzel at›lm›fl malzemeler, bar›nak d›fl›nda yemlerin etrafa saç›lm›fl olmas› farelerin ve di¤er kemiricilerin kümese yaklaflmalar›n› ve kümese girmelerini kolaylaflt›r›r. Kemirgenler d›flk›lar›yla yem ve altl›¤› kontamine ederler. Kemirgenlerle mücadele için etkili bir program yürütülmelidir.
Göçmen su kufllar›n›n hastal›¤›n yay›lmas›nda tafl›y›c› rol oynad›¤› dikkate al›narak, göl, gölet ve göçmen su kufllar›n›n iflletmelere yak›nl›¤› halinde afl›r› tedbirli olunmal›, yeni iflletme veya ünite kurulacaksa buralara yak›n olmamal›d›r. Kufllar için tüneme alan› olabilece¤inden kümes ve iflletmeler etraf›ndaki a¤aç ve çal›lar kesilmeli, su birikintileri oluflmas›na engel olunmal›d›r. Bu yap›lam›yorsa en yak›n bitki örtüsü kümesten 15-20 m mesafede olmal›d›r.
‹flletmeye gelen veya iflletmeden nakledilecek ürünler ana iflletme girifl kap›s›nda teslim edilmeli ya da al›nmal›d›r. Bir baflka iflletmeden al›nan ekipman kesinlikle dezenfekte edilmeden iflletmeye sokulmamal›d›r. Altl›k olarak kullan›lacak materyaller çuvallar içinde ve kapal› ortamda muhafaza edilmelidir. Temizlik ve dezenfeksiyonun istenilen düzeyde olmas› için bar›naklarda taban, duvar, tavanlarda
çatlak, yar›k bulunmamal› ve kolayca y›kanabilmelidir.
Ayn› çiftlikte sadece bir türden hayvan yetifltirilmelidir. Özellikle kanatl› hayvan
yetifltiricili¤inde hepsi içeri, hepsi d›flar› kural›na uyulmal›d›r. Yani hayvanlar ayn›
anda üretime al›nmal›, hepsi ayn› anda kesime gönderilerek kasapl›k olarak de¤erlendirilmelidir.
Sinekler baflta olmak üzere paraziter mücadeleye önem verilmelidir. Pencere veya havaland›rma alanlar› fens telleri ile kapat›larak kufllar›n girifli engellenmelidir.
Yeni kurulacak iflletme ya da üniteler en yak›n hayvanc›l›k iflletmesinden en az
2.5 - 3.0 km uzakl›kta kurulmal›d›r. Özellikle dam›zl›k iflletmelerde buna çok daha
fazla dikkat edilmelidir. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› hastal›k nedeniyle
bakanl›kça belirlenerek illere bildirilen riskli sulak alanlar çevresindeki en az 1 km.
mesafeli alanda kaz, ördek gibi suda yaflamaya ihtiyaç duyan kümes hayvanlar›
için kümes kurulmas›na izin vermemektedir.
‹flletme ve hayvan bar›naklar› etraf›nda biyogüvenlik alanlar› oluflturulmal›d›r.
G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› yeni kurulacak hayvanc›l›k iflletmeleri için
etraf›nda bir sa¤l›k koruma band› oluflturulmas›n› istemektedir. Sa¤l›k koruma
band› belirlenirken hayvanc›l›k iflletmesinin çevre ve halk sa¤l›¤›na yapaca¤› zararl› etkiler, kirletici maddeler ve hayvan hastal›klar›n›n yay›l›fl›n› en aza indirecek
özellikler dikkate al›nmaktad›r.
Özellikle lokal su kaynaklar› kullan›lmas› durumunda yabani kufllar›n at›klar›
ile bulaflma ihtimali daha yüksek olaca¤›ndan s›kl›kla analiz ettirilmeli ve kural›na
uygun olarak dezenfekte edilmelidir.
Bar›nak ve ünite girifllerine mutlaka dufl ve elbise de¤iflim yerleri yap›lmal›,
günlük k›yafetler, burada b›rak›ld›ktan sonra iflyerine geçilmelidir.
SIRA S‹ZDE
3
Hastal›k etkenlerinin
SIRA S‹ZDEiflletmeden uzak tutulmas› ya da iflletmeye bulaflmamas› için uygulanmas› gereken ana ilkeler hakk›nda neler düflünüyorsunuz?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Hastal›k Etkenlerinin Yokedilmesi ya da Öldürülmesi
Hastal›k ç›ks›n ç›kmas›n genelde her üretim dönemi öncesi hayvan bar›naklar› ve
ekipmanlar potansiyel hastal›k etkeni tafl›y›c›s› gibi ifllem görerek dezenfekte edilmelidir. Yüzey dezenfeksiyonu yan›nda ayn› zamanda üretim öncesi en son ifllem
olarak bir de tütsüleme ifllemi yap›lmal›d›r. Bakteri, virüs, mantar gibi hastal›k etkenleri bu amaç için gelifltirilmifl, s›v› ya da gaz halindeki dezenfektan ismi verilen
özel kimyasal maddeler kullan›larak yok edilmeye ya da öldürülmeye çal›fl›lmal›d›r.
Dezenfeksiyon; dezenfektan olarak isimlendirilen özel kimyasal maddeler ile
bakteri, virüs gibi hastal›k etkenlerinin öldürülmesi ifllemidir. Piyasada ticari isimle an›lan çok de¤iflik dezenfektanlar mevcuttur. Bunlar›n her birinin etki flekilleri,
uygulama tarzlar› ve maliyeti farkl›d›r. Dezenfektan seçerken genel koruyucu
amaçl›, yüzey dezenfektan› ya da belirli bir etkene dönük gibi amaca uygun seçilmelidir. Özellikle virüslere karfl› etkili olan; genifl etkiye sahip; iyotlu ve klorlu
gibi, kullan›m›na izin verilen dezenfektanlar tercih edilmeli, gerekirse duvarlar da
badana edilmelidir. Bu ifllem veteriner hekim kontrolünde gerekirse biyogüvenlik
firmalar›na yapt›r›lmal›d›r.
Tütsüleme ya da fumigasyon gaz formundaki özel kimyasal maddeler ile hastal›k etkenlerinin öldürülmesi ifllemidir. Tütsüleme ifllemi ile genelde yüzeydeki hastal›k etkenleri öldürülür ve bu amaçla en yayg›n kullan›lan kimyasal madde formaldehit gaz›d›r. Formaldehit gaz›n›n hastal›k etkenlerini öldürücü etkisinden
özellikle kuluçkahanelerde ve yüzey dezenfektan› olarak bar›naklarda yayg›n bir
biçimde yararlan›lmaktad›r. Ancak insan sa¤l›¤›na olan zararl› etkilerinden dolay›
formaldehit gaz›n›n kullan›m› yasakland›¤›ndan tütsüleme iflleminde alternatif
yöntemler ve ilaçlar uygulanmal›d›r. Tütsülemede ne kullan›l›rsa kullan›ls›n veteriner hekim kontrolünde ve ilac›n önerilen kullan›m dozu miktar›nda, mümkün oldu¤u kadar uygulay›c›lar ve di¤er canl›lar ile temas› olmayacak flekilde kullan›lmal›d›r. Tütsüleme iflleminden sonra 1-2 saat ya da yar›m gün kadar bar›nak kapal›
kalmal›, daha sonra yeteri kadar havaland›r›lmal›d›r.
Dezenfeksiyonun ancak temiz yüzeylerde etkili olaca¤› unutulmayarak, yüzeyler üzerindeki organik materyaller bas›nçl› su ile temizlenip y›kand›ktan sonra dezenfeksiyon ve tütsüleme ifllemi yap›lmal›d›r. Temizlik amac› ile kullan›lan suyun
bas›nc› 35-55 bar düzeyinde olmal›, y›kama suyuna etkili deterjanlardan birisi kat›lmal›, en son deterjan kal›nt›lar›n›n temizlenmesi için sadece su ile y›kanmal›d›r.
Y›kama suyunun çevreye da¤›lmas› önlenmelidir.
Dönemler aras›nda canl› hayvanlar›n bulunmad›¤› s›rada iflletmede yer alan yem
silolar›, yemlik ve suluk sistemi temizlenerek dezenfekte edilmelidir. Suluk sisteminden en son temiz su geçirilerek dezenfektan kal›nt›lar›ndan temizlenmelidir.
Hastal›¤a karfl› etkinli¤i ispatlanm›fl dezenfektanlar kullan›lmal›, dezenfektan
seçiminde mevsim s›cakl›¤› ve rutubet dikkate al›nmal›, baz› dezenfektanlar›n düflük s›cakl›kta yeterince etkili olmad›¤› unutulmamal›, dezenfektanlar etkili konsantrasyonda ve sürede kullan›lmal›d›r.
Hastal›k ç›kmas› durumunda hasta hayvanlar bölge d›fl›na ç›kart›lmamal›,
enfekte hayvanlar›n bulundu¤u bütün alanlar›n temizlik ve dezenfeksiyonu
sa¤lanmal›d›r.
Ölü, hasta hayvan imhas›nda çok titiz olunmal›d›r. Mümkünse yakma kazanlar›nda yak›lmal› ve külleri gömülmeli, mümkün olmad›¤› taktirde derin çukurlara
gömülerek, dezenfekte edilmeli, üzeri kireç ve toprakla kapat›lmal›d›r.
99
100
Temel Zootekni
Yeterli Ba¤›fl›kl›¤›n Oluflturulmas›
Hayvanlarda hastal›k etkenlerine karfl› afl›lama ile yeterli ba¤›fl›kl›¤›n oluflturulmas› oldukça önemlidir. Sa¤l›kl› bir vücut; ba¤›fl›kl›k organlar›nda üretilen özel ba¤›fl›kl›k hücreleri vas›tas› ile karfl›laflt›¤› hastal›k etkenlerini öncelikle bu organizmalar›n vücuda girmelerini engellemek veya girer ise vücuda girdikleri yerde etkisiz
hale getirmek, yay›lmalar›n› engellemek ya da geciktirmek fleklinde savaflarak yok
eder. Ba¤›fl›kl›k sistemi etkeni önceden tan›rsa baflar› düzeyi daha da artar. ‹flte afl›lar ile vücudun ba¤›fl›kl›k sistemi az miktarda etken ile tan›fl›r ve hastal›k an›nda
etkeni tan›yarak yok eder.
Üretim yönüne, bölgedeki hastal›k durumuna vb. göre hastal›k etkenlerine karfl› afl›lamalar eksiksiz bir flekilde gerçeklefltirilmelidir. Çevrede bulunan hastal›klara karfl› hayvanlar›n ba¤›fl›kl›k düzeyleri belli aral›klar ile takip edilmelidir.
Afl›lar›n muhafazas› ve tafl›nmas›nda so¤uk zincire önem verilmeli, özellikle kanatl› hayvanlarda afl›lar›n uygulanmas› ile ilgili (içme suyu ile haz›rlanacak afl›lar›n
yeterli, 2-4 saatlik gibi bir sürede tüketilmesi, karfl›m›n saf su ya da ya¤s›z süt tozu
ile kar›flt›r›lan su ile haz›rlanmas› v.b) kurallara eksiksiz uyulmal›, bofl afl› kaplar›
derin çukurlara üzeri kireçle kapat›larak gömülmeli, üretim tarihi ve seri no. kaydedilmelidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
HayvanlardaSIRA
biyogüvenlik
amac›yla yeterli düzeyde ba¤›fl›kl›¤›n oluflturulmas› hangi aç›S‹ZDE
lardan önemlidir.
D Ü fi ve
Ü N E LKonusunda
‹M
Güvenilir
Uzman Personel ile Çal›fl›lmas›
Hayvanc›l›k iflletmelerinde hastal›ktan tam anlam› ile korunabilme üretim zincirinin her aflamas›nda
S O R U al›nan tedbirlerin s›k› bir flekilde uygulanmas› ile mümkündür.
Üretim zincirinin herhangi bir halkas›ndaki hata önü al›namaz sorunlara yol açabilir. Bunun temini için en önemli faktör insand›r. E¤itilmemifl, güvenilmeyen persoD‹KKAT
nel ile biyogüvenlik kuralar›n› tam olarak uygulamak olanaks›zd›r.
Biyogüvenlik sistemi çal›flanlar›n tek bafl›na uygulayabilecekleri bir sistem olSIRA
S‹ZDE gerektiren ve bu konuda e¤itim görmüfl insanlar ile yap›lmay›p, grup
çal›flmas›
mal›d›r. Her noktada deneyimli ve e¤itilmifl kifliler görev almal› ve mümkünse sistemin kontrolü ile ilgili kiflilerin iflletme d›fl›ndan olmas› oldukça faydal›d›r.
AMAÇLARIMIZ
Hastal›klar›n kayna¤› araflt›r›ld›¤›nda genelde %90’ ›n›n insan kaynakl› oldu¤u
tespit edilmifltir. ‹flletmelerde çal›flt›r›lan tüm personel hastal›klar›n önemi ve korunma ile ilgili
K ‹ Tolarak
A P sürekli olarak bilgilendirilmeli ve denetlenmelidir. Hayvanlar›n bak›m ve beslenmeleri yan›nda, biyogüvenlik kurallar›n› bilen ve uygulayan,
hastal›k belirtileri konusunda, ya da hayvanlardaki normal d›fl› davran›fllar konusunda bilgili,
T E L E hastal›k
V ‹ Z Y O N durumunda yöneticileri derhal uyaran personel oldukça
önemlidir. Bu da iflini bilen, güvenilir ve dürüst personel ile ancak sa¤lanabilir.
Tüm ünitelerde çal›flan personel biyogüvenlik uygulamalar›n›n gelifltirilmesi için
teflvik edilmeli, evlerinde veya ifl d›fl› hayvanlar ile ilgilenmeleri yasaklanmal›, yabaT E Rhayvan
NET
ni herhangi‹ Nbir
ile temas etmeleri veya avc›l›k yapmalar› engellenmelidir.
N N
Bak›m ve Besleme (Sa¤l›kl› Yaflam Koflullar›nda
Yetifltirme)
Hayvanlar›n bak›m ve besleme gibi yaflam kalitesinde meydana gelen kesintiler ya
da eksiklikler hayvanlar üzerinde stres oluflturarak ba¤›fl›kl›k mekanizmas›n›n zarar görmesine ve hastal›klara yatk›n hale gelmesine yol açar.
Hayvanlar›n iyi bir bak›m ve yönetimlerinin her zaman tedaviden daha kolay
ve çok daha ucuz oldu¤u hat›rlanmal›d›r. Hayvanlar›n bak›m ve yönetimlerinde bilimsel yöntemler uygulanmal›, bafllang›çta maliyeti yüksek ve uygulamas› fazladan
ifl yükü getiriyor gibi görünen oldukça basit kurallar›n sonraki dönemlerde hem
teknik hem de ekonomik aç›dan iflletmenin lehine olaca¤› unutulmamal›d›r.
Örne¤in; etlik piliç iflletmelerinde altl›k kalitesine yeterince önem verilmemesine ba¤l› olarak ayak ve gö¤üs eti karkas kalitesi problemleri, yan›nda, ›slanm›fl ve
kötü kaliteli altl›kta amonyak düzeyi artarak hastal›k etkenlerinin üremesi için bir
ortam oluflturur. Yüksek düzeyde amonyak ayn› zamanda solunum yolu hastal›klar›na da yol açar.
‹flletmelerde hayvan sa¤l›¤› ve üretim kay›tlar› sürekli olarak takip edilmeli,
hayvanlar›n yafl›na ve ›rk›na göre standardlara uygunlu¤u araflt›r›lmal›, ani bir verim düflüflü, yem tüketiminde azalma, ölüm oran›nda art›fl gibi durumlarda ise derhal tedbir al›nmal›d›r.
Bar›naklarda s›cakl›k, havaland›rma, altl›k kalitesi gibi hayvanlar›n sa¤l›kl› yaflam koflullar›nda kesinti olmamal›, bilimsel ölçütlerde hayvanlar›n yafl›na, üretim
yönüne, v.s yeterli düzeyde sa¤lanmal›d›r.
Günlük Kontrol ve Otopsi
Hayvanlar›n genel davran›fl özellikleri, vücut kondisyonlar›, yem tüketimleri, canl›
a¤›rl›k kazançlar› gibi hayvanlara ait özellikler ile bar›nak altl›k kalitesi, s›cakl›k,
rutubet düzeyi gibi bar›naklara ait özellikler sürekli izlenmeli, normalden sapmalar›n hayvanlarda bir hastal›¤›n iflaretçisi ya da bir hastal›¤a yol açabilece¤i unutulmamal›d›r. ‹flletmelerde sürekli olarak verim kay›tlar› incelenmeli, ani de¤ifliklikler
sorgulanarak nedeni ortaya ç›kart›lmal›d›r.
Üretim iflletmeleri ve dam›zl›k ünitelerdeki hayvanlar›n sa¤l›¤› ve genel görünümleri, bölgede hastal›k ç›kmas› durumunda daha yo¤un olmak üzere s›k› bir flekilde izlenmelidir.
Otopsi ölmüfl olan hayvanlar üzerinde yap›lan tan›sal amaçl› bir ifllemdir. Hastal›klar belirli doku ve organlar üzerinde yerleflirler ve zarar verirler. Otopsi ifllemi
ile iç ve d›fl vücut yüzeyi ile organlar üzerinde ortaya ç›kan de¤ifliklikler incelenerek hastal›k ya da ölüm nedeni ortaya konmaya çal›fl›l›r. Örne¤in tavuklarda Gumbora hastal›¤›nda öncelikle Bursa Fabricius adl› organdaki, Salmonella etkenlerinde üreme organlar›ndaki de¤ifliklikler ön plandad›r.
Sürüde normal d›fl› davran›fl ya da ölümler ile karfl›lafl›ld›¤›nda konuda uzman
veteriner hekimler taraf›ndan hasta ve ölmüfl hayvanlar incelenip, referans laboratuvarlara materyal gönderilerek kesin teflhis konulmal›d›r.
‹flletmeler u¤rayacaklar› ekonomik kay›plar›n büyüklü¤üne karfl›n, hastal›k ihbarlar›nda özverili olmal› ve civardaki iflletmeleri ve yetkilileri derhal uyarmal›d›rlar.
101
102
Temel Zootekni
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Hayvansal Üretimde Çevre ve Çevreye Uyum
Hayvanlar›n yetifltirildikleri ve sürekli iliflkide olduklar› ortama çevre denir. Bir hayvan için çevre; bar›nak koflullar›, s›cakl›k, nem oran›, rüzgar
h›z› gibi etkenleri ifade eder. Sürekli farkl› de¤erler alabilen bu çevresel de¤iflkenler, hayvanlar
üzerinde farkl› etkilere de sahiptir. Bu çevresel
etkilerin de¤iflimlerine karfl›n hayvanlarda oluflan baz› de¤iflikliklere ise çevreye uyum denir.
N
A M A Ç
3
Hayvanlar›n Çevreye Adaptasyonu
Çevresel etkilerden daha az etkilenmeleri ve yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için hayvanlar›n genetik yap›lar›ndaki de¤iflim adaptasyondur.
Adaptasyon genetik yap›n›n de¤iflmesi sonucunda flekillendi¤inden dolay› daha uzun sürelerde
gerçekleflir.
N
A M A Ç
4
Hayvanlarda Stres ve Hastal›klara Direnç
Hayvanlarda fizyolojik fonksiyonlar›n ve davran›fllar›n de¤iflmesine neden olan etkenlere maruz kalmas› durumuna stres denir. Hayvanlarda
vücut fonksiyonlar›n›n normal de¤erlerin d›fl›na
ç›kmaya zorlayan bu çevresel etkenler hayvanlar
taraf›ndan belli düzeylerde tolere edilir veya edilemez. E¤er bu etkiler tolere edilebilir düzeyde
ise hayvanlar normal yaflamlar›n› devam ettirirler. E¤er tolere edilemez ise hayvanlar›n ölümüne neden olabilir. Hayvan yetifltiricili¤inde özellikle de çiftlik hayvanlar› bak›m›ndan hastal›klar
büyük önem tafl›maktad›r. Hastal›klara direnç veya dayan›kl›l›k genetik yap›n›n kontrolü alt›ndad›r. Bu sebepten dolay› genel olarak yerli ›rklar
kültür ›rklar›na göre hastal›klara daha dayan›kl›
olurlar. Bunun yan› s›ra yerli ›rklar içinde bile
baz› türler di¤er yerli ›rklara göre daha dayan›kl› olurlar.
Hayvanc›l›k ‹flletmelerinde Biyogüvenlik
Biyogüvenlik ya da canl› güvenli¤i hastal›k etkenlerinden ar›nm›fl ya da en aza indirilmifl bir
ortamda hayvanlar›n yetifltirilebilmesi için al›nmas› gereken tedbirlerin tümünü içeren bir tan›md›r. Hayvanc›l›k iflletmelerinde sürü sa¤l›¤›
ve g›da güvenli¤inin korunmas› amac› ile gelifltirilmifl biyogüvenlik ilkeleri; hastal›k etkenlerinin
iflletmeden uzak tutulmas›, hastal›k etkenlerinin
öldürülmesi, yeterli ba¤›fl›kl›¤›n oluflturulmas›,
günlük kontroller ve otopsi, hayvanlar›n yafl›na
ve fizyolojik ihtiyaçlar›na uygun bak›m ve beslenmesi ile sa¤l›kl› yaflam koflullar›n›n oluflturulmas›, güvenilir ve uzman personelle çal›fl›lmas›
gibi alt bölümlerde incelenmektedir.
103
1. Hayvanlar›n içinde yetifltirildikleri ve sürekli iliflkide
olduklar› ortama ne ad verilir?
a. Çevre
b. Çiftlik
c. Ah›r
d. Kümes
e. A¤›l
2.
I. Adaptasyon genetik yap›daki de¤iflimin bir sonucudur
II. Adaptasyon türün devaml›l›¤› bak›m›ndan önemlidir.
III. Adaptasyon sonucunda canl›larda baz› de¤ifliklikler
görülebilir.
IV. Adaptasyon daha uzun sürede gerçekleflir.
Yukar›daki ifadelerden hangileri do¤rudur?
a. Yaln›z IV
b. I ve III
c. II ve IV
d. I, II ve III
e. I, II, III ve IV
3. Bir hayvan›n normal yaflam fonksiyonlar›nda oluflan
küçük sapmalara ne ad verilir?
a. Stres
b. Distres
c. Ostres
d. Uyum
e. Adaptasyon
4. Hayvanlar›n normal yaflam fonksiyonlar›n›n iflleyiflini ciddi flekilde etkileyen duruma ne ad verilir?
a. Stres
b. Distres
c. Ostres
d. Uyum
e. Çevre
5. Hastal›k etkenlerinin iflletmede yetifltirilen hayvanlara bulaflt›r›lmamas› için al›nacak önlemlerden hangisi en az etkilidir?
a. Araç girifl ç›k›fl trafi¤inin kontrol alt›na al›nmas›
b. Ekipman girifl ç›k›fl trafi¤inin kontrol alt›na
al›nmas›
c. Video-kamera sistemiyle izlenmesi
d. Personel ve ziyaretçi girifl ç›k›fl trafi¤inin kontrol
alt›na al›nmas›
e. Kümes pencerelerinin kufllar›n girmemesi için
tel örgüler ile kapat›lmas›
6. Hastal›k etkenlerinden ar›nm›fl bir ortamda hayvanlar›n yetifltirilmesi için uygulanan tedbirlerin tümüne ne
ad verilir?
a. G›da güvenli¤i
b. Biyogüvenlik
c. Adaptasyon
d. Otopsi
e. Enfeksiyon
7. Hayvanc›l›k iflletmelerinde yetifltirilen hayvanlarda
yeterli düzeyde ba¤›fl›kl›¤›n oluflturulmas› hangi aç›dan
önemlidir?
a. Canl› a¤›rl›k kazanc› aç›s›ndan
b. Yüksek bir yemden yararlanma aç›s›ndan
c. Daha az yem tüketimi sa¤lamak aç›s›ndan
d. Hastal›k etkenleri ile savaflmak aç›s›ndan
e. Daha çok yem tüketimi aç›s›ndan
8. S›¤›rlarda s›cak stresine dayan›kl› türler gelifltirilmesi amac› ile genetik olarak en fazla yararlan›lan özellik,
afla¤›dakilerden hangisidir.
a. K›sa tüylülük
b. Boynuzluluk
c. Beyaz bafll›l›k
d. Uzun tüylülük
e. Kal›n deri
9. Hayvanlar›n olumlu koflullara maruz kalmas› sonucunda yaflamsal fonksiyonlar›nda oluflan de¤iflimler
hangi stres grubunda tan›mlan›r?
a. Distreste
b. Streste
c. ‹yi streste
d. Ostreste
e. Monostreste
10. Hayvanc›l›k iflletmelerinde hastal›k etkenlerinin öldürülmesi ya da yok edilmesi amac› ile yap›lan ifllemlere ne ad verilir?
a. Biosecurity
b. Temizlik
c. Canl› güvenli¤i
d. Biyogüvenlik
e. Dezenfeksiyon
104
Temel Zootekni
1. a
S›ra Sizde 1
Çevresel etkilerle bafla ç›kmak için hayvanda oluflan
de¤ifliklikler stres, distres ve ostres olmak üzere üç
farkl› bafll›k alt›nda grupland›rmak mümkündür.
Stres, hayvan›n normal yaflam fonksiyonlar›nda oluflan küçük sapmalard›r. Genellikle, bu tip de¤ifliklikler normale dönme e¤ilimindedir. Distres, hayvanlar›n normal yaflam fonksiyonlar›n›n iflleyiflini ciddi flekilde etkileyen durumdur. Bu çeflit etkiler nispeten
daha uzun sürer ve vücuttaki düzenleme mekanizmalar›n›n etkisi bile geri dönüflü durduramayabilir.
Di¤er bir stres türü de ‘Ostres’ olarak adland›r›l›r. Bu
tip stres durumlar›, hayvanlar›n olumlu koflullara (etkenlere) maruz kalmas› sonucunda yaflamsal fonksiyonlar›nda oluflan de¤iflimleri ifade eder. Bu stres türünde geri dönüfl daha kolayd›r.
2. e
3. a
4. b
5. c
6. b
7. d
8. a
9. d
10. e
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Çevre ve Çevreye
Uyum’ konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Çevre ve Çevreye
Uyum’ konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Stres ve Hastal›klara
Direnç’ konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Stres ve Hastal›klara
Direnç’ konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise “biyogüvenlik” konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise “stres ve hastal›klara direnç” konusunu gözden geçiriniz.
E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise “stres ve hastal›klara direnç” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Çiftlik hayvanlar›nda s›cak stresinin etkilerinin azalt›lmas› amac›yla genellikle tek bir çözüm yolu bulunmamaktad›r. Çevre s›cakl›¤›n›n etkilerinin azalt›lmas›
amac›yla yap›lan çal›flmalar›n genel sonucu; farkl›
yöntemlerim kombine edilerek kullan›lmas›n›n daha
uygun olaca¤› yönündedir. Bu sebepten dolay› çiftlik
koflullar›n›n, hayvanlar›n verim düzeylerinin, bak›m
besleme durumunun ve maliyetlerin dikkate al›narak
çözüm yollar›n›n gelifltirilmesi gerekir. Bu sebepten
dolay› öncelikle çiftlik koflullar›n›n iyi incelenmesi
flartt›r. Hayvanlarda s›cak stresinin etkilerini azaltmak amac›yla bar›nak koflullar›, bak›m-besleme ve
genetik yap› üzerinde farkl› de¤ifliklikler yap›labilir.
Bu yöntemler içinde bar›nak koflullar› ve bak›m-besleme koflullar›n›n de¤ifltirilmesi çevresel flartlar›n iyilefltirilmesini sa¤lar. Bunun d›fl›nda sonraki kuflaklarda s›cak stresine dayan›kl›l›k bak›m›ndan bir iyileflme sa¤lamaz. Genetik yap› üzerindeki de¤iflimler ise
sonraki kuflaklarda s›cak stresine dayan›kl›l›¤› etkiledi¤inden dolay› uzun süreli bir çözüm yolu olarak
gösterilmektedir. Genel çözüm yollar› aras›nda; genetik yap›daki de¤iflim yavafl olmas›na karfl›n en etkin olan›d›r. Bar›nak koflullar› bak›m›ndan ise tünel
havaland›rma sistemleri s›cak stresi ile bafla ç›kmak
için etkin olan yöntem olarak gösterilebilir. Ancak bu
yöntemin de maliyeti oldukça yüksektir.
105
S›ra Sizde 3
Hastal›k etkenlerinin iflletmeye bulaflmas›n›n önlenmesi için ana ilke personel ve misafir gibi ziyaretçi girifl ç›k›fl› ile ekipman ve araç girifl ç›k›fl›n› kontrol alt›nda tutmakt›r. ‹flletmelerin girifl ve ç›k›fllar›nda insan/personel,
ekipman ve araç trafi¤i kontrol alt›na al›nmal›d›r.
S›ra Sizde 4
Sa¤l›kl› bir vücut ba¤›fl›kl›k organlar›nda üretilen özel
ba¤›fl›kl›k hücreleri vas›tas› ile karfl›laflt›¤› hastal›k etkenlerini öncelikle bu organizmalar›n vücuda girmelerini engellemek veya girer ise vücuda girdikleri yerde
etkisiz hale getirmek, yay›lmalar›n› engellemek ya da
geciktirmek fleklinde savaflarak yok eder. Ba¤›fl›kl›k sistemi etkeni önceden tan›rsa baflar› düzeyi daha da artar. ‹flte afl›lar ile vücudun ba¤›fl›kl›k sistemi az miktarda etken ile tan›fl›r ve hastal›k an›nda etkeni tan›yarak
yok eder.
Aksoy, F.T.(2011). Sürü Sa¤l›¤› ve Biyogüvenlik. Çiftlik Dergisi, Mart 3.
Aksoy, F.T. (1999). Tavuk Yetifltiricili¤i. Ankara: fiahin
Matbaas›.
Anonim (2010). Biyogüvenlik Kanunu, Resmi Gazete.
Kanunu No: 5977, Kabul Tarihi: 18.03.2010, Yay›mland›¤› R.Gazete: 26.03.2010-27533.
Baker, R.L. (1998). Genetic resistance to endoparasites in sheep and goats. A review of genetic resistance to gastrointestinal nematode parasites
in sheep and goats in the tropics and evidence
for resistance in some sheep and goat breeds
in sub-humid coastal Kenya. Animal Genetic Resources Information, 24: 13-30.
Claxton, J., Leperre, P. (1991). Parasite burdens and
host susceptibility of Zebu and N’Dama cattle
in village herds in the Gambia, Veterinary Parasitology, 40(3-4): 293-304.
Glass, E.J., Preston, P.M., Springbett, A., Craigmile, S.,
Kirvar, E., Wilkie, G., Brown, C.G.D. (2005). Bos
taurus and Bos indicus (Sahiwal) calves respond differently to infection with Theileria annulata and produce markedly different levels
of acute phase proteins, International Journal for
Parasitology, 35(3): 337-347.
Petek, M. (2006). Etlik Piliç ‹flletmelerinde Kufl Gribine Karfl› Tehlike Analizi Kontrol Noktalar›,
Türktar›m Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Dergisi. 168.
Shimshony, A. (1989). Footrot in Awassis and the
crosses with East Friesian sheep, New Zealand
Veterinary Journal, 37(1): 44.
Yalç›n, C.B. (1981). Genel Zootekni, ‹stanbul.
TEMEL ZOOTEKN‹
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Saf yetifltirme,
Akrabal›k ve akrabal› yetifltirme,
Kan tazeleme,
Melezleme gibi yetifltirme sistemleri hakk›nda
Anahtar Kavramlar
• Saf yetifltirme
• Akrabal› yetifltirme
• Kan tazeleme
• Melezleme
‹çindekiler
Temel Zootekni
Yetifltirme Metotlar›
•
•
•
•
SAF YET‹fiT‹RME
AKRABALI YET‹fiT‹RME
KAN TAZELEME
MELEZLEME
Yetifltirme Metotlar›
Hayvanc›l›k iflletmelerinde temel amaç yüksek verimlilik yan›nda sürü büyüklü¤ünün korunmas›d›r. Hayvanc›l›k iflletmelerinde sürü büyüklü¤ünün korunmas› genellikle kendi içinden erkek ve diflilerin birlefltirilmesiyle sa¤lan›r. ‹flletmelerde genel olarak sürünün belirli bir oran› (%15-20 gibi) her y›l de¤iflik nedenlerle sürüden ç›kart›l›r, bunun yerine iflletme içinden ya da d›flar›dan hayvanlar sürüye kat›l›r. Hem sürü büyüklü¤ünün korunmas› hem de herhangi bir özellikte genetik ilerleme sa¤lamak için dam›zl›k olarak seçilen erkek ve diflilerin yetifltirilmesinde ya
da birlefltirilmesinde belli yöntemler kullan›l›r ki buna yetifltirme metotlar› denir.
Dam›zl›kta kullan›lacak hayvanlar ayn› ›rktan ise bunlar›n birlefltirilmesi ile yap›lan yetifltiricili¤e saf yetifltirme denir. Saf yetifltirmenin daha yo¤un yap›lan flekline akrabal› yetifltirme, uzun süre akrabal› yetifltirilmifl sürülere bir defal›k bir baflka sürüden hayvan kat›lmas› ile yap›lan birlefltirmeye kan katma ya da kan tazeleme denir. ‹flletmede yer alan hayvanlar baflka baflka ›rklardan seçilmifller ve aralar›nda de¤iflik amaç ve flekillerde sistemli bir birlefltirme uygulanm›fl ise buna da
melezleme denir. Melezleme iki ya da daha fazla ›rk› kapsayan bir birlefltirme yöntemidir.
SAF YET‹fiT‹RME
Dam›zl›kta kullan›lan hayvanlar›n her ikisi de ayn› ›rktan ise bu erkek ve diflilerin
birlefltirilmesi ile yap›lan birlefltirme yöntemine saf yetifltirme denir. Teorik olarak
ayn› genetik yap›ya sahip olan bireylerin birlefltirilmesi anlafl›lsa da pratikte ayn›
genotipe sahip bireylerin bulunmas› ve birlefltirilmesi oldukça zor oldu¤undan
pratik olarak saf yetifltirmeyi ayn› ›rk veya ayn› ›rktan soy ve hatlar›n kendi aralar›nda yetifltirilmesidir diyebiliriz.
Bir k›v›rc›k koyun sürüsünde K›v›rc›k ›rk› bir koç ile, K›v›rc›k ›rk› bir difli koyunun, bir Saanen keçi sürüsünde Saanen ›rk› bir teke ile Saanen ›rk› bir difli keçinin birlefltirilmesi bir saf yetifltirmedir. Bir Lehgorn ›rk› tavuk sürüsünde bu ›rktan erkek ve diflilerin birlefltirilmesi bir saf yetifltirmedir. Angus ›rk› bir bo¤a ile Angus ›rk› difli bir ine¤in birlefltirilmesi saf yetifltirmeye güzel bir örnektir.
Geliflen teknolojiye ba¤l› olarak ineklerin ayn› ›rktan bo¤alar›n spermas› ile suni tohumlama yöntemi kullan›larak tohumlanmas› ya da ayn› ›rktan iki üreme hücresinin laboratuar ortam›nda bir araya getirilerek oluflturulan embriyonun tafl›y›c›
annelere aktar›lmas› ile yavru elde edilmesi de birer saf yetifltirmedir.
Koç: Ergin ve üreme yetene¤i
kazanm›fl erkek koyun
Teke: Ergin ve üreme
yetene¤i kazanm›fl erkek
keçi
108
Temel Zootekni
Saf yetifltirmede birbirleri ile akraba olan ya da olmayan erkek ve diflilerin birlefltirilmesi yolu seçilebilir. Akrabalar aras› birlefltirme yolu ile saf yetifltirmeye akrabal› yetifltirme veya kan yak›nl›¤›, ayn› ›rktan akraba olmayanlar›n birlefltirilmesine ise uzak yetifltirme denir. Akrabal› yetifltirme bir saf yetifltirme flekli olmakla
birlikte öneminden dolay› ayr› bir yetifltirme metodu olarak incelenmektedir.
Saf yetifltirme yeni gelifltirilmifl at, s›¤›r, koyun, keçi ›rklar›n›n korunmas›, ›rklar›n herhangi baflka bir ›rkla kar›flmamas› ve hayvanlar›n ›rk özelliklerini tam bir flekilde sergileyebilmeleri aç›s›ndan, k›sacas› mevcut hayvan gen kaynaklar›n›n korunmas› için oldukça önemlidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
SIRA S‹ZDE saf yetifltirme ve saf yetifltirmenin önemi hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
D Ü fi Üen
N E Lönemli
‹M
Dünya’n›n
sütçü ›rk› olan Holstein (Holfltayn, siyah-alaca), Jersey gibi ›rklar›n bugünkü verim özelliklerini kazanmas›nda saf yetifltirmenin önemli bir
etkisi vard›r.S Bu
O R ve
U benzeri ›rklar›n saf olarak korunmas›nda pedigri yani soy kütü¤ü kay›tlar›n› tutup, ›slah çal›flmalar›, verim kontrol ve kay›tlar› gibi ifllemleri yapan yetifltirme derneklerinin önemli bir katk›s› vard›r.
D‹KKAT
Türkiye’de geliflen ekonomik koflullar ve kontrolsüz birlefltirmelere ba¤l› olarak
ülkeye özgü yerli ›rklar›n ›rk özelliklerini koruyamayarak say›ca önemli düzeyde
SIRA S‹ZDE Örne¤in Marmara bölgesine özgü bir ›rk olan Boz s›¤›r ›rk›,
azald›¤› gözlenmifltir.
K›v›rc›k koyun ›rk›, Yerli Kara s›¤›r ›rk›, Ödemifl koyunu, Denizli tavuk ›rk› gibi
hayvanlar kontrolsüz birlefltirmeler neticesinde say›ca çok azalm›fllar, baz›lar› neAMAÇLARIMIZ
redeyse kaybolma tehdidi ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Bunun bafll›ca nedenlerinden
birisi geliflen ekonomik koflullar ve tüketici talebine ba¤l› olarak halk elinde yap›lan kontrolsüz
birlefltirmelerdir. Örne¤in yapa¤› verimi amac›yla Türkiye’ye getiriK ‹ T A P
len ve Türk merinoslar›n›n elde edilme iflleminde kullan›lan Merinos ›rk›nda kuzu
eti talebinin ön plana ç›kmas› ve yapa¤›n›n önemini kaybetmesi ile et verimine dönük birlefltirmeler
ön plana ç›km›flt›r. Örne¤in K›v›rc›k koyun ›rk› Merinos ile, MeTELEV‹ZYON
rinos ›rk›n›n Alman Siyah Bafll› koyun ›rk› ile, yerli s›¤›r ›rklar›m›z›n Holstein baflta olmak üzere yüksek verimli ›rklar ile çok say›da melezlerini halk elinde görmek
mümkündür. Bunun en büyük nedeni de yerli hayvan ›rklar›m›z›n düflük verimli
olmas›d›r. ‹ N T E R N E T
Saf yerli ›rklar›n say›ca azalmaya bafllad›¤›n›n fark edilmesiyle G›da, Tar›m ve
Hayvanc›l›k Bakanl›¤› yerli ›rklar›n Devlet Hayvanc›l›k ‹flletmelerinde ve halk elinde korunmas› amac›yla uzun süreli bir ›slah projesi bafllatm›flt›r. Bu amaçla önce
yetifltirici dernekleri kurulmufl, hayvanlara küpe tak›larak numaraland›r›lm›fl ve
kimliklendirme çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Türkiye’ye özgü yerli gen kaynaklar›n›n korunmas› projeleri üniversitelerin de katk›lar› ile devam etmektedir. Yerli ›rklar›n saf
olarak muhafaza edilmesi ve gerçek verimlilik düzeylerinin de ortaya konmas› aç›s›ndan önemli olan bu projelerin bir k›sm› bafllang›ç aflamas›nda olup, kamu kurulufllar› ve halk elinde sürdürülmeye çal›fl›lmaktad›r.
Saf yetifltirmeden belirli amaçlara göre baz› özellikler yönünden en iyi hayvanlar›n seçilmesi ile yani seleksiyon yap›larak uygulanan bir yetifltirme yöntemi anlafl›lmal›d›r. Bir ›rk›n saf olarak seleksiyonla ›slah›nda baflar› oran›; üzerinde durulan özelli¤in kal›t›m derecesi yani genetik düzeyi ve seçilen hayvanlar›n içinden
seçildi¤i sürüden üstünlü¤ü yani seleksiyon üstünlü¤ünden do¤rudan etkilenir.
Örne¤in genelde canl› a¤›rl›k kazanc›, karkas rand›man› gibi et verimi ile ilgili
özelliklerin kal›t›m derecesi yüksektir. Kal›t›m derecesi ne kadar yüksek, seçilen-
N N
109
6. Ünite - Yetifltirme Metotlar›
lerin oran› ne kadar fazla ve üzerinde durulan özellikteki fenotipik varyasyon yani ölçülüp, tart›labilen, gözlemlenebilen özelliklerde bireyler aras› farkl›l›klar ne
kadar fazla ise saf bir ›rk veya sürünün verim düzeyinde genetik bir art›fl sa¤lamak o kadar kolay olur.
Saf yetifltirme ile verim özelliklerini olumlu yönde etkileyen genler homozigot
bir örnek hale gelerek verimlilikte bir art›fl sa¤larken, ayn› zamanda hayvanlar›n
genetik yap›lar›nda resesif yani çekinik olarak geçen zararl› genler de homozigot
hale gelerek istenmeyen özelliklerin ortaya ç›kmas›na neden olabilirler. Bu nedenle saf yetifltirmede çok dikkatli olunmal›d›r. Genelde bu tarz olumsuz etkiler uzun
süre saf yetifltirme yani akrabal› yetifltirme sonucu özellikle yaflama gücü ve döl verimi gibi özelliklerde ortaya ç›kmaktad›r.
Saf yetifltirme di¤er yöntemlere göre oldukça kolay ve emin olunan güvenilir
bir birlefltirme yöntemidir. Saf yetifltirmede en fazla dikkat edilmesi gereken konu
sürü kurulurken bafllang›ç canl› materyali yani dam›zl›k seçiminde çok dikkatli olmal›, ›rk özelliklerini morfolojik ve fizyolojik olarak en iyi gösteren hayvanlar yetifltirmede kullan›lmal›d›r.
AKRABALI YET‹fiT‹RME (KAN YAKINLI⁄I)
Bir ›rk içinde akraba erkek ve diflilerin birlefltirilmesi yolu ile yap›lan yetifltirmeye
akrabal› yetifltirme ya da kan yak›nl›¤› denir. Bir baflka tan›mla saf yetifltirmenin
daha yo¤un uygulanan bir flekli olup, akraba bireyler aras›nda yap›lan bir yetifltirme metodudur.
Yetifltiricilik yönünden sürü ortalamas›na göre birbirine daha çok akraba olan
bireylerin birlefltirilmesi yolu ile yap›lan yetifltirmeye akrabal› yetifltirme diyebiliriz.
Buradaki akrabal›k ya da kan yak›nl›¤› genetik yak›nl›¤› ifade etmektedir. Genel
anlam› ile akraba bir veya birden fazla ortak ataya sahip bireylere denilmektedir.
Fakat geriye do¤ru gidildikçe bir noktada bireyler aras›nda mutlaka akrabal›¤a
rastlan›laca¤› için kaç›nc› generasyona kadar ortak ataya sahip bireylerin akraba
say›laca¤›n›n belirlenmesi gerekir.
Hayvan yetifltirmede pedigrilerinin geriye do¤ru ilk dört veya beflinci generasyonuna kadar bir veya birden fazla ortak ataya sahip bireylere akraba denilmektedir. Ortak ata ne kadar yak›n bir generasyonda ise akrabal›k derecesi o kadar fazlad›r. Pratik olarak hayvan yetifltiricili¤inde dört generasyondan daha uzak
ortak ataya sahip bireyler akraba kabul edilmezler. Akrabal›k genel olarak ebeveyn-yavru iliflkisi temelindedir. Akrabal›k ne kadar yak›n bir kuflakta ise genetik
benzerlik o kadar fazla olur. En yüksek genetik benzerlik bir bireyin kendisi ile
olan akrabal›¤› olup, derecesi tek yumurta ikizlerinde oldu¤u gibi %100’dür.
Birlefltirilen bireylerin yak›n veya uzak akraba olufluna göre kan yak›nl›¤› s›k›,
yak›n ve uzak akrabal› yetifltirme olarak s›n›fland›r›l›r. Ebeveynle yavrular, erkek
ve difli tam kardefller aras› birlefltirme s›k› ya da tam kan yak›nl›¤›, yavru ile büyük
ebeveyn veya baba-bir veya ana bir yar›m kardefller aras›nda yap›lan birlefltirmeler yak›n kan yak›nl›¤›, uzak akrabalar›n birlefltirilmesi ise uzak kan yak›nl›¤› olarak tan›mlan›r.
Bir birey annesi, babas› ve öz kardeflleri ile yak›n akraba olup, akrabal›k katsay›s›
%50’dir. Herhangi bir birey genlerinin yar›s›n› anas›ndan, yar›s›n› da babas›ndan ald›¤›ndan yavru ile ana ve babas› aras›ndaki akrabal›k derecesi %50’dir. Bireyle büyük
ebeveynler aras›ndaki akrabal›k derecesi ise bunun yar›s› %25’tir. Öz kardefllerin birlefltirilmesinden elde edilen birinci generasyon yavrular›n ortalama akrabal›k derecesi
%25’tir. Bu oran ikinci kuflakta %37.5, üçüncü kuflakta ise %50’ye ç›kmaktad›r.
Generasyon: Atalar ile
yavrular aras›ndaki kuflak,
nesil fark›.
Pedigri: Soy kütü¤ü
110
Temel Zootekni
Akrabal› yetifltirme verim özelliklerini homozigot hale getirdi¤inden özellikle
dam›zl›k iflletmeler aç›s›ndan son derece önemlidir. Çünkü dam›zl›k iflletmelerde
bireylerin sahip olduklar› kendi özelliklerini yavrular›na geçirmeleri hem dam›zl›k iflletme aç›s›ndan, hem de bunlar› sat›n alan üretici aç›s›ndan son derece
önemlidir.
Akrabal› yetifltirme ya da kan yak›nl›¤› dam›zl›k hayvan üretiminde yayg›n biçimde kullan›lm›flt›r. Genelde yo¤un akrabal› yetifltirme bir kural olarak akrabal›
yetifltirilmifl hatlar› melezleme amac›yla kullanmak üzere hayvanc›l›kta uygulanmaktad›r. Bunu d›fl›nda melezleme ile elde edilmifl yeni ›rk ya da tipleri sabitlefltirme için yine akrabal› yetifltirme uygulanmaktad›r.
Akrabal› Yetifltirmenin Etkileri
Akrabal› yetifltirme bir sürüdeki hayvanlar› verim özellikleri yönünden homozigot
bir örnek hale getirdi¤inden tafl›d›¤› genleri iyi olan bir bireyin bu üstünlü¤ünü
yavrular›na geçirme ihtimali daha fazla olacakt›r.
Akrabal› yetifltirme tek bafl›na uyguland›¤› zaman verimleri etkileyen genlerin
oranlar›n› de¤ifltirmez, heterozigotlu¤u azaltarak genetik variyasyonun de¤iflmesine neden olur. Heterozigotlu¤un azalmas› ise ileri durumda genelde verimlerde bir
azalmaya, yaflama gücünde bir düflmeye neden olur. Bundan dolay› beklenen faydalar›n sa¤lanabilmesi için akrabal› yetifltirme seleksiyonla birlikte uygulanmal›d›r.
Akrabal› yetifltirme hayvanlar›n üstün özelliklerini belirlemek için en uygun
metottur. Ancak akrabal› yetifltirmenin her zaman istenileni vermedi¤i, bazen bünyenin zay›flamas›na, döl verimi ve yaflama gücünün azalmas›na neden oldu¤u da
görülmektedir.
Akrabal› yetifltirme (kan yak›nl›¤›) melezleme çal›flmalar›ndan sonra melez
hayvanlara seleksiyonla birlikte uygulanarak ›rk sabitlefltirme çal›flmalar›nda kullan›l›r. Tek bafl›na seleksiyon uygulanmas› durumunda melezlemede kullan›lan
›rklar›n istenmeyen özellikleri de ortaya ç›kmaya devam eder. Çünkü melez hayvanlar büyük ölçüde heterozigotturlar. Melez popülasyonlarda seleksiyonla birlikte akrabal› yetifltirme de uygulan›rsa önemli özellikler ile ilgili genlerin k›sa zamanda homozigotlaflmas› sa¤lan›r. Bu flekilde istenilen özelliklerin sabitlefltirilmesi, yani kendilerinde var olan özellikleri yavrular›na güvenle geçirebilen tipler elde edilir. Melezleme ile elde edilen ço¤u tipler ya da ›rklarda belli bir süre kan
yak›nl›¤› uygulanm›flt›r.
Akrabal› yetifltirme veya kan yak›nl›¤›n›n bafll›ca etkisi eklemeli olmayan gen
etkilerinden etkilenen verim özelliklerinde azalmaya yol açmas›d›r. Bu azalman›n
en büyük nedeni artan homozigotlu¤un etkisi ile kötü etkilere sahip resesif etkili
gizli genlerin ortaya ç›kmas›d›r.
Çok üstün düzeyde akrabal› yetifltirilmifl sürüler meydana getirmek zaman al›c›, düzenli ve metotlu çal›flmay› gerektirir. Bu ifl için yeterince zaman, para ve bilgiye sahip olmak gerekmektedir.
Akrabal› yetifltirmede beklenen baflar›n›n elde edilebilmesi için bir tak›m faktörlere dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunlar;
Akrabal› yetifltirme uygulamas›n›n bafllat›ld›¤› bafllang›ç sürünün yap›s›; sürüde yer alan hayvanlar d›fl görünüfl ve kal›tsal özellikler yönünden, özellikle yaflama gücü, döl verimi ve verimler yönünden ve gizli kalm›fl zararl› genler tafl›m›yorsa akrabal› yetifltirmeden elde edilen baflar› o kadar yüksek olur.
Sürüde uygulanan seleksiyon düzeyi; Sürüde uygulanan seleksiyon düzeyi verim yönünden önemli özellikler üzerinde yap›lm›fl ise akrabal› yetifltirme ile güzel
bir sürü gelifltirilmesi mümkün olur. Ekonomik önem tafl›yan verimlerdeki düzeyi
art›rmak ya da en az›ndan korumak buna ba¤l›d›r.
Kan yak›nl›¤› art›fl oran›; Akrabal› yetifltirme uygulanan sürüde kan yak›nl›¤›
h›zl› bir flekilde yükselirse sürüdeki gizli kalm›fl zararl› genler zaman›nda tespit edilip, saf d›fl› b›rak›lmayabilir. Bu yap›lamad›¤› taktirde de zararl› genlerin düzeyi h›zla artarak sürüde verimlili¤i art›rmay› amaçlayan seleksiyon bile yap›lamayabilir.
K›saca bir sürüde akrabal› yetifltirme ile baflar›l› olabilmek için; bafllang›ç hayvan materyali iyi bir sürü olmal›, s›k› ve yo¤un bir seleksiyon program› uygulamal›, sürüde kan yak›nl›¤› art›fl oran› ayn› zamanda istenen özellikler yönünden seleksiyona imkan verecek bir düzeyde olmal›d›r.
Akrabal›k Derecesi (Katsay›s›)
Ortak ataya olan uzakl›¤a ba¤l› olarak ortak ataya sahip akraba bireyler aras›nda
benzer baz› özellikler bulunur. Bireyler aras›ndaki benzerli¤e akrabal›k ve bu benzerli¤in derecesini belirten ölçüye de akrabal›k katsay›s› ya da derecesi denir. Bir
baflka anlat›mla akrabal›k derecesi ortak ataya sahip bireyler aras›ndaki genotipik
benzerli¤in derecesidir. Ortak ata ne kadar uzak ise bireyler aras›nda benzerlik de
o kadar azd›r. Akrabal› yetifltirme homozigotlu¤u art›rd›¤›ndan kan yak›nl›¤› ile yetifltirilmifl bir hayvan kan yak›nl›¤› ile yetifltirilmemifl olanlara göre yavrular›na daha çok benzer genler geçirirler.
Birbirleri ile akraba olduklar› bilinen iki birey aras›ndaki akrabal›k derecesi bir
formülle hesaplanabilir. Akrabal›k derecesini hesaplama ele al›nan fertler ile bunlar›n ortak atalar› aras›ndaki kuflak, nesil say›s›na dayan›r. Burada bireyler ile ortak
ata aras›ndaki generasyon yani kuflak say›s›n›n bilinmesine ihtiyaç vard›r. Öncelikle ele al›nan iki bireyin ortak atalar› belirlenir, sonra atalarla her bir birey aras›ndaki kuflak say›s›, generasyon say›lar› bulunur.
Hayvan yetifltiricileri genellikle akrabal›¤› kan yüzdesi ya da kan ba¤› gibi tan›mlarlar. Bunun hayvan vücudundaki gerçek kan ile ilgisi olmay›p halk aras›nda
kan akrabal›k yerine kullan›lan bir deyimdir.
Akrabal› Yetiflme Derecesi (Kan Yak›nl›¤› Katsay›s›)
Akrabal› yetiflme derecesi ya da akrabal›k derecesi; akrabal› yetifltirilme ya da kan
yak›nl›¤› sonucu heterozigotlukta meydana gelen azalman›n bir ölçüsüdür. Ya da
akraba bireyler aras›nda yap›lan birlefltirmeler sonucunda bireyde ortaya ç›kan homozigotluktur. Burada kastedilen akrabal›k bir sürüde, bir popülasyondaki ortalama akrabal›k derecesinden daha yak›n bir akrabal›¤› ifade eder. Bir baflka tan›ma
göre akrabal› yetiflme derecesi bir hayvan›n homozigotlu¤unun o ›rk içinde akraba olmayan hayvanlara göre fazlal›¤›n›n yüzdesi olarak da tan›mlanabilir. Örne¤in
bir birey %5.15 akrabal› yetifltirilmifltir ya da bu bireyin akrabal› yetiflme derecesi
%5.15 ise bu bireyin gen çiftlerinde akrabal› yetifltirilmemifl olanlara göre heterozigotluk %5.15 kadar daha az demektir. Örne¤in tam kardefllerin akrabal›k derecesi
yani birbirleri ile akrabal›klar› %50, tam kardefllerin birleflmesinden do¤acak yavrunun akrabal› yetiflme derecesi ise %25 olup, oldukça yüksek bir akrabal› yetifltirme derecesidir.
Kan yak›nl›¤›n›n amac› sürüde yer alan hayvanlarda üstün genlerin homozigotlu¤unu art›rmakt›r. Kan yak›nl›¤› katsay›s›n›n hesaplanmas›, bir bireyin kan yak›nl›¤›n›n ana ve babas› aras›ndaki akrabal›¤›n yar›s›na eflit oldu¤u esas›na dayan›r.
111
S O R U
S O R U
D‹KKAT
112
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Temel Zootekni
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹ki akraba bireyin birlefltirilmesinden do¤an akrabal› yetifltirilmifl bir bireyin akrabal› yetiflme derecesi bir formülle hesaplanabilir. Akraba bireyler akrabal›k derecesine ba¤l›
olarak ayn› popülasyonda akraba olmayan bireylerden daha fazla orAMAÇLARIMIZ
tak genlere sahiptirler.
Akrabal›k derecesi
ve akrabal› yetifltirme derecesi ile ilgili formülleri Orhan
K ‹ T A (katsay›s›)
P
Alpan’›n S›¤›r Yetifltiricili¤i ve Besicili¤i (Ankara: Medisan Yay›nevi, 1990) kitab›nda bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Akrabal› Yetifltirmenin Faydalar›
Bir iflletmedeki hayvanlar verim özelliklerini kontrol eden genler yönünden ne kadar homozigot iseler, bu hayvanlar bu özelliklerini o kadar büyük bir ihtimalle
‹NTERNET
yavrular›na geçirirler ve sürü bir örnek hale gelir. Herhangi bir karakter yönünden
heterozigot yap›da olan hayvanlar yavrular›na arzulanan iyi genleri geçirebilece¤i
gibi, iyi olmayan genleri de geçirebilir. Akrabal› yetifltirme, önemli verim özellikleri yönünden sürünün genetik düzeyinin bir örnek olmas›na imkan verdi¤i gibi, di¤er yetifltirme metotlar›na göre az riskli ve daha güvenilirdir. Ayn› zamanda di¤er
metotlara göre daha ekonomiktir.
Kan yak›nl›¤› ya da akrabal› yetifltirme, melez popülâsyonlarda karakterleri tespit etme yönünden önem tafl›r. Melezleme ile elde edilen erkek ve diflilere sadece
seleksiyon uygulan›rsa, melezler heterozigot yap›da olduklar›ndan, yavrularda
uzun süre bafllang›ç ›rklar›n›n istenmeyen özellikleri de ortaya ç›kmaya devam
eder. Melez popülasyonlarda seleksiyon ile birlikte kan yak›nl›¤› da uygulan›rsa
karakterleri etkileyen genlerin daha k›sa zamanda bir örnek hale gelmesi ve karakterlerin sabitlefltirilmesi mümkün olur. Dünya genelinde melezleme ile üretilen bir
çok ›rkta belirli bir süre kan yak›nl›¤› uygulanm›flt›r.
Akrabal› yetifltirme ayn› zamanda sürüde gizli (resesif) olarak bulunan kötü etkili zararl› genlerin meydana ç›kart›l›p, sürüden uzaklaflt›r›lmas›na yard›m eder.
Tavukçulukta ayn› ›rk›n uzun süre akrabal› yetifltirilmesi ile 8-9 generasyon
sonra birbirinden genetik yap› bak›m›ndan farkl› hatlar gelifltirilmekte ve bu hatlar
kendi aralar›nda birlefltirildi¤inde en yüksek verimli yavrular› meydana getirenler
belirlenmektedir. Belirlenen bu yüksek verimli hatlar hem saf olarak üretilir, hem
de aralar›nda melezlenerek yüksek verimli hibrit etlik piliçler veya yumurta tavuklar› elde edilmektedir. Bu test birlefltirmeleri bir ›rk›n akrabal› yetifltirilmifl hatlar›
aras›nda de¤il de, farkl› ›rklar›n akrabal› yetifltirilmifl hatlar› aras›nda yap›l›rsa elde
edilen melezlerin verimlili¤i daha yüksek olmaktad›r. Akrabal› yetifltirilmifl hatlar
ya da iki ayr› ›rk aras›nda yap›lan melezlemelerden elde edilen yavrular›n verimler ve yaflama gücü yönünden anne ve babalara göstermifl oldu¤u üstünlük heterozis ya da melez azmanl›¤› olarak tan›mlanmaktad›r.
Çiftlik hayvanlar› yan›nda biyolojik araflt›rmalarda ve deneysel çal›flmalarda
kullan›lan laboratuvar hayvanlar›n›n genetik bak›mdan bir örnek olmas› istenir.
Genetik olarak bir örnek hayvanlarda akrabal› yetifltirme ile elde edilebilir.
Akrabal› Yetifltirmenin Zararlar›
Akrabal› yetifltirme derecesi belirli bir düzeyin üzerine ç›kt›¤›nda döl verimi ve
yaflama gücü baflta olmak üzere verimle ilgili özelliklerde bir gerileme bafllar. Kan
yak›nl›¤› depresyonu olarak isimlendirilen bu olay›n en önemli nedeni akrabal›
113
yetifltirme ile de¤iflik lokuslardaki gen çiftlerinin giderek homozigotlaflmas› ve bu
homozigotlaflman›n faydal› olmayan resesif-gizli kalm›fl kötü etkili allel genler lehine olmas› ve buna ba¤l› olarak lokuslardaki heterozigotluk avantaj›n›n ortadan
kalkmas›d›r.
‹leri düzeyde kan yak›nl›¤› ya da akrabal› yetifltirmeden en çok zarar gören karakterlerin üreme ile ilgili özellikler olan döl verimi, tavuklarda yumurta verimi ve
yumurtadan civciv ç›k›fl gücü gibi karakterler oldu¤u tespit edilmifltir.
Akrabal› yetifltirmeye ba¤l› kan yak›nl›¤› depresyonunun ortaya ç›kmas›nda türler aras›nda farkl›l›klar olabilece¤i gibi, bunun kaç›nc› kuflaktan sonra ortaya ç›kabilece¤i kay›tlar ve verim kontrolleri ile izlenmelidir. Örne¤in halihaz›rda devam
etmekte olan bir çal›flmada yaklafl›k on y›ld›r d›flar›dan herhangi bir kan kat›m›
gerçekleflmeyen b›ld›rc›n sürüsü kapal› olarak yetifltirilmesine ra¤men döl verimi
ve yaflama gücü baflta olmak üzere verimlerde herhangi bir gerileme gözlemlenmemifltir. B›ld›rc›nlar›n generasyon aral›¤› büyük ve küçükbafl hayvanlara göre oldukça k›sad›r. Bu hayvanlarda kuluçka süresi 17 gündür ve kuluçkadan ç›kan bir
civciv iki aydan daha k›sa bir sürede hem yumurtlamaya bafllayarak kendisinden
döl al›nabilmekte, hem de etlik olarak kesilebilmektedir.
Kuzularda büyüme ve geliflme özellikleri ile akrabal› yetifltirme aras›nda önemli negatif iliflkiler tespit edilmifl olup, akrabal› yetifltirmede her %1’lik art›fl için koç
alt› koyun say›s›na göre do¤an kuzu say›s›n›n 1 kadar azalaca¤› bildirilmektedir.
Y›lda bir kez yavru veren s›¤›rlarda anaç sürünün korunmas› oldukça güçtür. Yine
s›¤›rlarda istenmeyen özelliklere sahip hayvanlar›n sürü d›fl› edilmesi için fazlaca
bir hareket serbestli¤i de yoktur. Yani s›¤›rlarda kötü etkili genlerin akrabal› yetifltirme ile homozigotlaflarak popülasyona yerleflme olas›l›¤› daha yüksektir.
Bir hayvan sürüsünde kan yak›nl›¤›n›n yükselmesi sürüde do¤an yavrular›n
ölümüne veya anomalilere yol açan lethal (öldürücü) faktörlerin ve kal›tsal bozukluklar›n daha s›k bir oranda ortaya ç›kmas›na neden olabilir. Akrabal› yetifltirme
yap›lmad›¤› zaman böyle kötü etkili resesif zararl› genler etkilerini örten dominant
(bask›n) genlerle birlikte heterozigot halde bulunduklar›ndan bu istenmeyen durumlar görülmez ya da etkisi çok az hissedilir. Kan yak›nl›¤› ile bu gizli kalm›fl resesif etkili genler daha s›k homozigot hale geldiklerinden yavrularda öldürücü etkiler ve kal›tsal bozukluklar›n ortaya ç›kma ihtimali yükselir. Bu durum zararl› oldu¤u gibi faydal› da kabul edilebilir. Çünkü resesif oldu¤u için gizli kalarak nesilden nesile geçen ve etkisi hissedilmeyen kötü etkili genler tespit edilerek bu etkiye sahip hayvanlar ya yaflamad›¤› için ya da sürüde döl verme olana¤› sa¤lanmad›¤›ndan bu genlerin miktar› da zamanla azalm›fl olur.
Akrabal› yetifltirme yap›ld›¤› zaman ortaya ç›kabilen gizli kalm›fl kötü
etkili
genlerin akraSIRA
S‹ZDE
bal› yetifltirme yap›lmad›¤› zaman görülmeme nedeni hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
KAN TAZELEME
2
Hayvanc›l›kta saf olarak yetifltirilen sürü e¤er say›ca yeter büyüklükte de¤ilse ve
S O bu
R U sürüye kat›luzun süre ayn› ›rktan ama baflka bir sürüden bir dam›zl›k hayvan
mam›fl ise bu sürüde kaç›n›lmaz olarak akrabal› yetifltirme oran› artar.
Akrabal› yetifltirme derecesi belli bir düzeyi afl›nca döl verimi
gücü
D ‹ Kve
K A yaflama
T
baflta olmak üzere verimlerde bir gerileme görülür. Hayvanc›l›kta döl verimi denince; k›zg›nl›k yani üreme iste¤i gösterme oran›, gebe kalma oran›, ovulasyon yaSIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
114
Temel Zootekni
ni difli üreme hücresi oran›, gebe kalmak için gerekli birlefltirme say›s› gibi özellikler anlafl›l›r. Sürüde k›s›r kalan hayvan say›s› artar, gebelik bafl›na birlefltirme ya da
suni tohumlama say›s› artar, ayn› zamanda do¤an yavrularda çevresel flartlara ve
hastal›klara dayan›kl›l›k azal›r ve yaflama gücü düfler ise akrabal› yetifltirmenin zararlar› görülmeye bafllam›flt›r.
Yaflama gücü ve döl veriminde azalma gibi uzun süre saf ya da akrabal› yetifltirmenin sak›ncal› etkilerinden kaç›nmak için, sürüye ayn› ›rk›n baflka sürülerinden
özellikle erkek hayvan getirilerek dam›zl›kta kullan›l›r ki bu iflleme kan tazeleme
denir. Kan tazeleme sadece bir kez yap›l›r, tekrar d›flar›dan kan kat›m› yoluna gidilmez ve sürü kapal› olarak yetifltirilmeye devam eder. Kan tazeleme ayn› ›rka ait
sürüler aras›nda yap›ld›¤›ndan saf yetifltirme kapsam›nda de¤erlendirilmektedir.
Günümüzde sürüsünü y›llarca kapal› olarak yetifltiren saf ›rk yetifltiricileri kendi sürülerinde akrabal› yetifltirmenin sak›ncal› etkilerinden kaç›nmak için ›rk içi
melezleme de diyebilece¤imiz kan tazeleme olay›na çok s›k baflvurmaktad›rlar. Bu
özellikle birey say›s› az ve de¤erli ya da nesli azalmakta olan hayvan sürüleri için
daha geçerlidir.
Kan Tazelemenin Etkileri
Kan tazeleme sadece uzun süren akrabal› yetifltirmenin zararl› etkilerinden korunmak için uygulanmaz. Normalde yetifltirildi¤i bölgeden bir baflka bölgeye götürülen ve adaptasyon problemi yaflayan ve verimlerde düflme yaflanan sürülerde de
kan tazeleme uygulanabilir. Bunun yan›nda verimlerde belirli bir seviyeye ulaflan
ve saf yetifltirme ile art›k bir ilerleme sa¤lanamayan sürülerde de verimleri art›rmak
için kan tazeleme uygulanabilir. Kan tazeleme genetik olarak verim düzeyi yüksek
olan sürülerden gerçeklefltirilirse, eldeki sürünün ›slah›n› da sa¤layabilir. Kan tazeleme ile sürüye d›flar›dan yeni genlerin gelmesi ve mevcutlar›n oran›n›n da de¤iflmesi gerçekleflebilece¤inden verim özelliklerinin kal›t›m dereceleri de de¤iflebilir.
Kan tazeleme heterozis etkisinden faydalanma olas›l›¤›n› art›rabilir. Kan tazelemeden sonra seleksiyon uygulanarak sürünün verim düzeylerinde daha h›zl› ilerleme
sa¤lanabilir.
Kan tazeleme akrabal› yetifltirmenin zararl› etkilerinden kaç›nmay› sa¤lad›¤›
için hayvan yetifltiricili¤inde bundan sonra da uygulanmaya devam edecektir. Ayn› zamanda ayn› ›rktan daha yüksek verimli bir hayvan ile kan tazeleme yap›l›yor
ise verimlerde de bir art›fl sa¤layacakt›r. Normalde de kan tazeleme yap›l›rken sürüye d›flar›dan getirilecek dam›zl›k hayvan›n verim özelliklerinin sürü ortalamas›ndan yüksek olmas›na dikkat edilmelidir. Aksi taktirde kan tazeleme fayda yerine
verimlerde düflmeye bile neden olabilir. Bu flekilde yetifltiriciler sürülerindeki difli
hayvanlar› bir baflka sürüden akraba olmayan erkekler ile birlefltirerek akrabal› yetifltirmenin hem zararl› etkilerinden korunabilmekte, hem de verimlerde bir art›fl
sa¤lamaktad›rlar.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
SIRA S‹ZDE kan tazelemenin etkileri hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
MELEZLEME
De¤iflik ›rklarda
bulunan üstün verim özelliklerini belirleyen genleri bir araya toplayarak hayvan bafl›na verimlili¤i ya da genel olarak toplam fayday› art›rmak için
S O R U›rklar aras›nda yap›lan birlefltirmelere melezleme denir. K›saca
ayn› tür içindeki
birbirinden farkl› iki veya daha fazla ›rk aras›nda yap›lan birlefltirmeler melezleme,
bunun sonucunda
elde edilen yavrulara da melez denir. ‹ki ya da daha fazla ›rk
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
115
de¤iflik say›da arzu edilen genlere sahip olduklar›ndan yeni ve üstün özelliklere
sahip bir ›rk gelifltirmek için melezleme önemli bir potansiyel oluflturmaktad›r.
Ayn› tür içinde yer alan hayvan ›rklar› aras›nda verim özellikleri bak›m›ndan
önemli farkl›l›klar vard›r. Örne¤in sak›z koyun ›rk› döl ve süt verimi yüksek bir ›rk
iken, Merinos ›rk› yapa¤› ve et, K›v›rc›k koyun ›rk› ise et kalitesi yönünden di¤er
›rklara belirgin bir flekilde üstün bir ›rkt›r. Holstein s›¤›r ›rk› süt verimi, Simental etsüt kombine, Angus ise et verimi yönünden bütün dünya genelinde öne ç›km›fl,
yayg›n olarak kullan›lan üstün birer ›rkt›r. Tavuklarda Leghorn ›rk› yumurta verimi
yönünden tüm dünyada tan›nm›fl bir ›rk iken, New Hamsphire et-yumurta kombine verimli birer saf ›rkt›r. Bunun yan›nda Karacabey Merinosu koyun ›rk› Alman et
merinosu ve K›v›rc›k koyun ›rk› aras›nda, Karacabey Esmeri s›¤›r ›rk› ‹sviçre Esmer
›rk› ile Boz ›rk aras›nda yap›lan melezleme çal›flmalar› ve melezlere uygulanan saf
yetifltirme ve seleksiyon ile ›rk sabitlefltirme çal›flmalar› yap›larak ›rk özelliklerini
kazanm›fl olan Türkiye’ye özgü hayvan ›rklar›d›r.
Melezlemenin Gerekçeleri
Hayvan yetifltiricili¤inde ayn› tür içinde yer alan ›rklar aras› birlefltirmeler çok de¤iflik gerekçe ve amaçlar ile yap›lmaktad›r. Bunlar bir ›slah program›na ba¤l› olarak planl› bir flekilde yap›labildi¤i gibi, özellikle halk elinde plans›z ve kontrolsüz
bir flekilde de olabilmektedir.
Geliflen dünya nüfusu, artan tüketici istekleri, ekonomik verimlilik gibi de¤iflik
nedenlere ba¤l› olarak; verimi düflük yerli ›rklar›n yüksek verimli bir ›rka dönüfltürülmesi, iki ya da daha fazla ›rk›n istenen özelliklerinin yeni bir ›rk üzerinde ortaya ç›kart›lmas›, et verimi amac›yla elde edilen yavrular›n hepsinin kasapl›k olarak
de¤erlendirildi¤i ticari amaçl› kullanma hayvanlar› elde edilmesi ve bir ›rkta eksik
ya da olmayan bir özelli¤in kazand›r›lmas› amac› ile iki ya da daha fazla ›rktan
hayvanlar›n birbirleri ile birlefltirilerek melezlenmesi yoluna gidilir.
Günümüze kadar de¤iflik amaçlar ile bir çok melezleme yöntemi gelifltirilmifltir.
K›saca melezlemenin bafll›ca gerekçesi tüketici taleplerinin karfl›lanmas› ya da ekonomik gerekçelerdir diyebiliriz. Genel olarak hayvan yetifltiricileri belirgin bir flekilde planl› ya da plans›z olarak tüketicilerden gelen taleplere göre istenen özelliklere sahip ›rktan hayvanlar› kendi sürülerindeki ›rklar ile birlefltirebilmektedir. Örne¤in Türkiye’de özellikle kurban bayram› döneminde boynuzlu koçlar daha çok talep gördü¤ü için kendi sürüsünde yer alan ›rk boynuzsuz ise Da¤l›ç gibi boynuzlu
bir ›rktan koç getirerek kendi sürüsünde difliler ile birlefltirerek kendine göre bir
melezleme yapabilmektedir. Ya da siyah bafll› hayvan hofluna gitti¤i ve ayn› zamanda et verimi de iyi oldu¤u için Marmara bölgesinde bir dönem adaptasyon çal›flmalar› yap›lan Alman Siyah Bafll› Et ›rk› koçlar ya da melezleri ile Merinos ›rk›n› birlefltirerek melez hayvanlara sahip olabilmektedir. Bu ve bunun gibi nedenler ile planl› ya da plans›z bir flekilde yap›lan birlefltirmelerin bir sonucu olarak Türkiye s›¤›r
ve koyun varl›¤›n›n büyük bir ço¤unlu¤u melez hayvanlardan oluflmaktad›r.
Hayvan yetifltiricili¤inde genel olarak çevirme melezlemesi, kombinasyon melezlemesi ve kullanma melezlemesi olmak üzere üç çeflit melezleme yayg›n olarak
yap›lmaktad›r. Bunun yan›nda bir ›rkta eksik olan bir özelli¤in kazand›r›lmas› amac› ile ›slah melezlemesi ad› verilen özel bir melezleme yöntemi de zaman zaman
uygulanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Hayvan yetifltiricili¤inde ayn› tür içinde yer alan ›rklar aras› birlefltirmelerin
gerekçesi neler olabilir?
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
116
Temel Zootekni
Çevirme Melezlemesi
Çevirme melezlemesi genelde düflük verimli bir ›rk›n üstün özellikleri olan bir baflka ›rka dönüfltürülmesi amac›yla uygulan›r. Çevirme melezlemesi genellikle düflük
verimli ›rklar› yüksek verimli ›rklara dönüfltürmek amac›yla uygulan›r. Pratikteki
uygulama alan› ise düflük verimli ama bölgeye adaptasyon kabiliyeti yüksek olan
yerli ›rklar›n daha yüksek verimli kültür ›rklar›na dönüfltürülerek hem adaptasyon
kabiliyeti yüksek hem de istenen özellikler yönünden yüksek verimli bir ›rk elde
etmektir.
Çevirme melezlemesi düflük verimli hayvan ›rklar›n›n en h›zl› bir flekilde yüksek verimli ›rklara dönüfltürülmesi için uygulamas› da oldukça kolay olan bir yöntemdir. Bu melezleme yönteminde düflük verimli bölgeye adapte olmufl yerli bir
›rktan difli hayvanlar sürekli olarak birbirini izleyen kuflaklar, generasyonlar boyunca bir baflka ›rktan erkekler ile birlefltirilir. Yani bir ›rka sürekli olarak bir baflka ›rk›n genetik yap›s› kat›larak bafllang›ç ›rk› ikinci ›rka dönüfltürülmeye çal›fl›l›r.
Melezlemenin bafllang›c›nda düflük verimli yerli ›rk›n diflileri ile kültür ›rk›n›n
erkekleri birlefltirilerek birinci kuflak melez yavrular elde edilir. Melezleme çal›flmalar›nda melez yavrular F ile ifade edilir ve bafllang›çta elde edilen birinci kuflak
melez yavrular F1 olarak tan›mlan›r. F1 melezi difliler tekrar yüksek verimli kültür
›rk› erkekler ile birlefltirilerek kültür ›rk›na birinci geriye melezler (G1) elde edilir.
G1 difliler yeniden kültür ›rk›n›n erkekleri ile birlefltirilerek kültür ›rk›na geriye
ikinci melez (G2) yavrular üretilir. Bu flekilde her defas›nda geriye melez difli yavrular kültür ›rk› erkekler ile birlefltirilerek ileriye do¤ru geriye melez nesiller elde
edilir. Genel uygulama beflinci kuflak (G5) yavrular elde edildikten sonra melezleme çal›flmalar› b›rak›l›r. Çünkü beflinci nesilde, kuflakta yerli ›rk›n kal›tsal olarak
pay› yani genetik düzeyi %2-3’e düfler ve bafllang›ç ›rk›n›n dönüfltürülmek istenen
yüksek verimli ›rka dönüfltü¤ü kabul edilir.
Çevirme melezlemesi çal›flmalar›nda elde edilen melezlerde ortaya ç›kan özellikler her kuflakta dikkatli bir flekilde incelenmelidir. Baz› durumlarda beflinci kufla¤a gidilemeden melez kuflaklarda ortaya ç›kan istenmeyen özellikler nedeni ile
daha erken bir dönemde melezleme b›rak›lmak zorunda kal›nabilir.
Çevirme melezlemesi çal›flmalar›nda F1 kufla¤›nda ya da ileri aflamalarda elde
edilen erkek yavrular kesime gönderilir. Elde edilen difliler ise kültür ›rk› ya da dönüfltürülmesi istenen ›rk›n erke¤i ile birlefltirilir. Bundan dolay› da çevirme melezlemesine geriye melezleme veya sürekli melezleme gibi isimler de verilebilmektedir. Çevirme melezlemesinde en büyük ilerleme F1 olarak adland›r›lan birinci generasyonda, nesilde olur. Sonraki generasyonlarda hayvanlar dönüfltürülmek istenen ›rka yaklafl›r.
Bu melezleme program›nda yeni ›rka dönüfltürme tamamland›ktan sonra kültür
›rk› erkeklerin kullan›lmas›na gerek yoktur. Bu aflamadan sonra elde edilen G5
yavrular›n erkek ve diflilerinin verimlerine göre seleksiyona tabi tutulmas› ve kendi aralar›nda birlefltirilmeleri ile devam edilmelidir. Elde edilen hayvanlar›n en iyileri seçilerek yani seleksiyon uygulanarak ve seleksiyonla üstün verim özellikleri
yönünden seçilen hayvanlar kendi içinde saf yetifltirilerek kültür ›rk›na dönüfltürme ifllemi tamamlanmal›d›r. Yani ›rk sabitlefltirme çal›flmalar› ile sürüde art›k istenmeyen özellikler ortaya ç›km›yorsa ve verim özellikleri dönüfltürülmesi istenen ›rk
ile benzer ise art›k yerli ›rk›n kültür ›rk›na dönüfltürüldü¤üne karar verilir.
Çevirme melezlemesinde yüksek verimli kültür ›rk›na dönüfltürülecek yerli ›rk›n genotipik yap›s› süratli bir flekilde de¤iflir. Yani bu melezleme ile düflük verim-
li yerli ›rklara d›flar›dan genler transfer edilerek yerli ›rklar›n verimleri yükseltilir.
Elde edilen hayvanlar dönüfltürülmek istenen orijinal kültür ›rklar›na göre daha
canl›, daha sa¤lam ve hastal›klara karfl› daha dayan›kl› olup, çevre koflullar›na daha kolay uyum sa¤layabilirler. Hatta baz› verimlerde bile yerli ›rk›n çevrilmesi
planlanan kültür ›rk›ndan daha yüksek de¤erler elde edilebilir.
Türkiye yerli hayvan ›rklar›n›n verim özellikleri dikkate al›nd›¤›nda özellikle
düflük verimli yerli koyun ›rklar›n›n h›zl›, güvenilir ve kolay bir flekilde yüksek verimli hale getirilmesi için en uygun ›slah ya da melezleme yöntemi çevirme melezlemesi olarak görülmektedir. Nitekim Marmara bölgesinde düflük verimli ama et
kalitesi yüksek K›v›rc›k koyun ›rk›n›n Alman Et Merinosuna dönüfltürülmesi ile elde edilen Karacabey Merinosu, yine ayn› amaçla elde edilen Orta Anadolu Merinosu bunun en güzel örne¤idir.
Çevirme melezlemesi hayvan yetifltiricili¤inde yayg›n olarak kullan›labilir. Özellikle yüksek verim özelli¤ine sahip dam›zl›k hayvan temininin pahal› ve güç oldu¤u, y›lda bir yavru al›nabilen et ve süt s›¤›rc›l›¤›nda uygulanmas› daha faydal› olabilir. Bu melezleme yöntemi tavuk ve domuz yetifltiricili¤inde fazla önem tafl›mazken, koyun yetifltiricili¤inde tavuk ve domuza göre daha büyük önem tafl›r.
Çevirme Melezlemesine Uygulamadan Örnekler
Türkiye’de Marmara bölgesine özgü bir hayvan olan ve Bal›kesir, Manisa, Bursa gibi illerde yayg›n olarak yetifltirilen K›v›rc›k koyun ›rk›n›n Alman Et Merinoslar› ile, yine bu bölgede bir yerli s›¤›r ›rk›m›z olan Boz ›rk ile ‹sviçre Esmer ›rk› aras›nda yap›lan melezleme çal›flmalar› birer çevirme melezlemesidir. Bu melezleme çal›flmalar›nda K›v›rc›k koyun ›rk›n›n Alman Et Merinosu koyun ›rk›na, Boz s›¤›r ›rk›n›n ‹sviçre
Esmeri s›¤›r ›rk›na dönüfltürülmesi amaçlanm›flt›r. Her iki melezleme çal›flmas› da Karacabey haras›nda G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› taraf›ndan yap›lm›flt›r.
Harada ve bölgede yer alan koyun sürülerinde K›v›rc›k x Alman Et Merinosu
melezlemesi yap›larak, birinci kuflak F1 melezi kuzulardan itibaren her kuflakta geriye melez difli kuzular Merinos erkek hayvanlar ile birlefltirilmifl, ayn› zamanda
melezlemede kullan›lan erkek ve diflilerin istenen verim özellikleri yönünden seçimine özen gösterilerek Türk Merinosu veya Karacabey merinosu denilen bir koyun ›rk› elde edilip bölgeye yay›lm›flt›r. Türk merinosu elde etme çal›flmas›nda beflinci kuflak merinosa geriye melezleme (G5) düzeyine kadar melezleme çal›flmalar› devam etmifltir. Bu melezlemede Türkiye’nin yapa¤› ihtiyac›n›n karfl›lanmas›
amac› ile kaba ve kar›fl›k yapa¤›ya sahip yerli ›rklar›m›z›n bir örnek kaliteli yapa¤›ya sahip merinos ›rk›na dönüfltürülmesi amaçlanm›flt›r. Sonradan yapa¤›n›n önemini kaybetmesine ra¤men, et verimleri de gayet güzel olan Merinos ›rk› bölgede
genifl bir kabul görmüfltür.
Marmara bölgesinde yay›lma alan› bulan düflük verimli Boz ›rk s›¤›rlar›n et ve
süt verimi daha yüksek olan ve adaptasyon kabiliyeti de sütçü hayvanlara göre daha yüksek olan ‹sviçre esmer ›rk› s›¤›rlara dönüfltürülmesi amac› ile bölgede bir çevirme melezlemesi projesi bafllat›lm›flt›r. Bu proje ile Karacabey esmeri ya da Anadolu esmeri diye tan›nan yeni bir s›¤›r ›rk› gelifltirilmifltir. Gelifltirilen bu s›¤›r ›rk›
Marmara bölgesi dahil, özellikle deniz seviyesinden daha yüksek, iklimi sert olan
bölge ve illerde genifl bir yay›lma alan› bulmufltur.
Çevirme melezlemesinde baflar›l› olabilmek için dikkate al›nmas› gereken faktörler
Çevirme melezlemesinde kullan›lacak yüksek verimli kültür ›rk›n›n cüsse vb.
gibi özellikler bak›m›ndan yerli ›rka benzer olmas› ve aralar›nda çok önemli fark-
117
118
Temel Zootekni
l›l›klar›n bulunmamas› gerekir. Melezlemede kullan›lacak iki ›rk›n çok farkl› bir genetik ve d›fl görünüfl özelliklerine sahip olmalar› istenen baflar›n›n sa¤lanmas›n›
engelleyebilir. Örne¤in küçük cüsseli Yerli Kara s›¤›r ›rk› ile oldukça iri cüsseli etçi bir s›¤›r ›rk›n› melezleme yerine bu etçi ›rk ile Boz ›rk gibi daha iri cüsseli bir ›rk›n melezlenmesi daha do¤ru olabilir.
Her ne kadar melezlemede kullan›lacak yerli ›rk›n çevreye uyum, hastal›klara
dayan›kl›l›k gibi özellikleri melezleme ile elde edilecek yeni ›rka yans›yacak olsa da
çevirici ya da dönüfltürücü olarak kullan›lacak ›rk›n yay›lma alan› olan orijin ald›¤›
bölgedeki bak›m, besleme, yetifltirme flartlar› gibi koflullar›n getirildi¤i bölge ile
benzer olmas› melezlemeden beklenen fayday› art›racakt›r. Yüksek verimli kültür
›rk›n›n uyum yetene¤i iyi olmas› yan›nda bak›m ve besleme koflullar›n›n da yerli ›rka uygulanandan daha iyi olmas› melezlemeden elde edilecek baflar›y› art›r›r.
Yerli ›rk›n çevrilece¤i ›rk›n verim özelli¤i belirlenirken, bölgenin sosyal, co¤rafi, pazar ve ekonomik koflullar› da dikkate al›nmal›d›r. Örne¤in, oldukça da¤l›k
olan, yem üretimi, süt pazarlamas› ve ifllemesi problem olan bir bölgede melezleme ile sütçü bir s›¤›r ›rk› gelifltirilmesi beklenen fayday› sa¤lamayabilir.
Çevirme melezlemesi uygulan›rken elden geldi¤ince az say›da özelli¤in ›slah›
üzerinde durulmal› ve bu özellikler yönünden homozigot yap›l› saf ›rk erkek materyal çevirici ›rk olarak kullan›lmal›d›r.
Çevirme melezlemesinden beklenen fayday› yeterince sa¤layabilmek için kullan›lan erkek hayvanlar›n genetik kapasiteleri de yüksek olmal›d›r. Erkek hayvanlarda düflük geliflme h›z›, düflük döl verimi ve süt verimi ya da yemden yararlanma yetene¤inin düflük olmas›, düflük karkas rand›man› gibi özellikler beklenen
faydan›n elde edilmesini güçlefltirebilir.
Çevirme melezlemesi program›nda her kuflakta elde edilen melez difli hayvanlar›n en iyileri seçilerek kültür ›rk› erkek hayvanlar ile birlefltirilmelidir. Yani yo¤un
bir seleksiyon program› uygulanmal›d›r. Hâlihaz›rda kültür ›rk› ile yerli ›rk aras›nda verimlerdeki farkl›l›k nedeni ile hiç seleksiyon yapmadan bile elde edilen melez kuflaklarda verimler yerli ›rka göre daha yüksek olur. Ancak yine de özellikle
ileri kuflaklarda pratik olarak bu melezleme program› seleksiyon yap›lmadan uygulanmamal›d›r. Melezlemeden en yüksek verimlili¤i sa¤layabilmek için melezlemenin de¤iflik aflamalar›nda melezlemede kullan›lan yüksek verimli kültür ›rk› erkekler ile melez diflilerin arzulanan özellikler yönünden seçilmifl bireyler olmas›na
dikkat edilmelidir.
Kombinasyon Melezlemesi
Kombinasyon ya da birlefltirme melezlemesi iki veya daha fazla ›rk›n istenen özelliklerini yeni bir ›rkta bir araya getirmek için kullan›lan bir melezleme yöntemidir.
Bir baflka tan›mlama ile ayr› ›rklardaki çeflitli karakterleri bir araya toplayarak yeni
bir ›rk elde etmek amac› ile uygulanan melezlemeye kombinasyon melezlemesi
denir.
Kombinasyon melezlemesi genel olarak hayvan yetifltiricili¤inde de¤iflik ›rklar›n üstün kabiliyetlerini bir araya getirmek, ayn› zamanda melez azmanl›¤› denilen
heterozis etkisinden yararlanmak amac›yla yap›l›r.
Bu melezlemede genellikle yerli ›rklar›n hastal›klar, iklim ve co¤rafi koflullara
dayan›kl›l›klar› ve uyumu, kültür ›rklar›n›n yüksek verim özellikleri gelifltirilecek
yeni bir ›rkta bir araya getirilmeye çal›fl›l›r. Bölgeye adapte olmufl yerli ›rklar›n baz› özelliklerinin korunarak ›slah edilmesinde en güvenilir melezleme yöntemidir.
Kombinasyon Melezlemesinin Uygulanmas›
Kombinasyon melezlemesi ikili veya ikiden fazla ›rk›n yer ald›¤› bir melezleme
fleklinde uygulanabilir. Amaca uygun olarak iki saf ›rk›n kombinasyon melezlemesinde kullan›larak bu ›rklar›n istenen özelliklerinin yeni bir ›rkta toplanaca¤›n› düflünelim. Örne¤in et verimi yüksek yeni bir koyun ›rk› gelifltirilmesi düflünülsün.
Etçi koyun ›rklar›nda amaç kuzu verimi, kuzu eti verimidir. Bu hayvanlarda etçilik
özellikleri yan›nda fazla say›da kuzu ve bu kuzular› beslemek için de anaçlarda
yüksek süt verimi istenir. Bunun için etçi bir ›rk ile süt ve döl verimi yüksek iki ›rk
birlefltirilsin. Bu iki ›rk›n birlefltirilmesinden %50 anne, %50 düzeyinde baba ›rk›n
özelliklerin tafl›yan birinci nesil F1 melezi yavrular elde edilir. Bu melez yavrular›n
etçilik özellikleri ile süt ve döl verimi iyi olanlar› seçilerek bu seçilen erkek ve difli melez yavrular›n kendi aralar›nda birlefltirilmesi ile ikinci nesil F2 melezi hayvanlar elde edilir. Bu F2 kufla¤›ndan da et verimi ile süt ve döl verimi özellikleri iyi
olanlar seçilip kendi aralar›nda birlefltirilerek elde edilen melezlerde istenen özellikler yönünden seleksiyon uygulanarak iki ayr› ›rkta yüksek düzeyde bulunan et
verimi ile süt ve döl verimi özellikleri yeni bir ›rkta bir araya getirilmeye çal›fl›l›r.
Bu özelliklerin her ikisi de anne ve baba ›rk›na yak›n olan ve toplam verimlili¤i belirli koflullarda bu ›rklar›n herhangi birinden yüksek olan yeni bir ›rk elde edilir.
Kombinasyon melezlemesine Columbia koyun ›rk›n›n gelifltirilmesi örnek gösterilebilir. Bu ›rk›n elde edilmesi için Lincoln ve Rambouillet ›rklar› melezlenmifl ve
melezlere uygulanan seleksiyonla Lincoln ›rk›n›n etçilik özellikleri, Rambouillet ›rk›n›n kaliteli yapa¤› özellikleri Columbia ›rk›nda bir araya getirilmifltir.
Kombinasyon melezlemesinin uygulanmas›nda genel olarak flöyle bir yol izlenebilir.
Öncelikle gelifltirilecek yeni tip ya da ›rk tan›mlan›r. Bu hedef hayvan profilinin
sahip olmas› düflünülen renk, ibik flekli, gaga yap›s›, yapa¤› tipi gibi morfolojik ya
da d›fl yap› özellikleri ile canl› a¤›rl›k kazanc›, et kalitesi, çoklu do¤urma özelli¤i,
süt verimi gibi fizyolojik özellikleri tan›mlan›r. Bunlardan morfolojik özellikler üzerinde genelde genlerin etki pay› yüksek oldu¤undan kal›t›m derecesi yüksektir ve
daha kolay bir flekilde nesilden nesile aktar›labilirken, fizyolojik özelikler üzerinde
genlerin etki pay› genelde düflük olup kal›t›m dereceleri düflüktür. Bundan dolay›
daha çok çevre faktörlerinin etkisi alt›ndad›rlar.
Gelifltirilmesi planlanan ve tan›mlanan hayvan profiline göre melezlemede kullan›lacak yerli ›rk ile kültür ›rklar›n›n özellikleri gözden geçirilerek tan›mlanan prototipe uygun kültür ›rklar› belirlenir. Kombinasyon melezlemesi sadece bir yerli ›rk
ile kültür ›rk› aras›nda planlanmay›p, ikiden fazla kültür ›rk›n›n istenen özelliklerinin yeni bir ›rkta bir araya getirilmesi de düflünülebilir.
Belirlenen ve gelifltirilmesi planlanan hayvan profiline ulaflmak için izlenecek
çiftlefltirme ve seleksiyon yöntemi ya da yöntemleri belirlenir.
Bu ifllemlerden sonra amaçl› test birlefltirmeleri yap›l›r. Çiftlefltirmeler ikili veya
üçlü olabilir. Bu birlefltirmelerin amac› ›rklar aras›nda beklenmeyen genetik etkileflimlerin ortaya ç›k›p ç›kmayaca¤›n› test etmektir. Ayn› zamanda melezlemede kullan›lan ›rklar ile çevre aras›nda olumsuz yönde genotip x çevre etkileflimleri ortaya
ç›kabilir. Bunun yan›nda verimlerde beklenenin aksine bir düflme de yaflanabilir.
Genotip x çevre etkileflimleri ve melezlemede kullan›lan ›rklar aras› olumsuz
etkileflimlerden dolay› kombinasyon melezlemesi çal›flmalar›nda test birlefltirmelerini amaca dönük çok say›da ›rkla bafllamak en do¤rusudur. Çünkü böyle bir melezleme çal›flmas› ›rk sabitlefltirme çal›flmalar› da dikkate al›n›rsa y›llarca sürecek
119
120
Temel Zootekni
bir çal›flmad›r ve ayn› zamanda maddi olarak da oldukça fazla bir yat›r›m yap›lmas› gerekmektedir. Test birlefltirmelerinden elde edilen melez döllerin performans›na bak›larak tan›mlanan prototipe uygun ya da benzer bireyleri veren ana ve baba ›rklar ile melezlemeye devam edilmelidir.
Melezlemede amaca ulafl›ld›ktan sonra sürü kapat›l›r ve ›rk sabitlefltirme çal›flmalar› yap›l›r. Yani sürüye d›flar›dan erkek ve difli dam›zl›k kat›lmaz. Elde edilen
melez difliler, sürekli olarak melez erkekler ile çiftlefltirilir. Fenotipik ve genotipik
olarak birbirine benzeyenler bir soy içinde toplan›rlar. Soylar oluflturularak birlefltirmeler soylar aras›nda yap›l›r.
Kapat›lan sürüde seleksiyon yap›larak amaca uygun gelifltirilmesi hedeflenen
bireylerin ço¤alt›lmas› sa¤lan›r. Melez döllerin kendilerinde görülen karakterleri
yavrular›na geçirecek flekilde sabit ve bir örnek duruma gelmesi sa¤lan›r. Melez
yeni hayvan tipi kendilerinde belirlenen özellikleri sabit ve bir örnek olarak yavrular›na geçirdiklerinde ancak yeni bir ›rk olarak tan›mlanabilir.
Kombinasyon melezlemesinin uygulanmas›nda dikkat edilecek özellikler
Kombinasyon melezlemesi çevirme melezlemesine göre çok daha zor ve çok
daha fazla dikkat isteyen bir melezleme sistemidir. Çünkü kombinasyon melezlemesinde bir ›rk di¤er ›rka çevrilmemekte, iki veya daha fazla ›rk›n arzulanan genleri ile yeni bir hayvan üzerinde yeni bir gen bileflimi oluflturulmaya çal›fl›lmaktad›r.
Kombinasyon melezlemesi planlayabilmek için iyi bir genetik bilgiye sahip olmak ve dikkatli çal›flmak gerekir. Bunun için de homozigot olarak özellikleri tafl›yan saf ›rk hayvanlar aras›nda melezleme yap›lmal›d›r ki kombinasyon melezlemesi ile elde edilen yeni hayvan grubu üzerinde toplanm›fl olan bu özellikleri yavrular›na ayn› flekilde iletebilmelidir. Bu nedenle özellikle kombinasyon melezlemesi
çal›flmalar›ndan sonra ›rk sabitlefltirme çal›flmalar›n›n dikkatli bir flekilde gereken
önemi vererek yap›lmas› oldukça önemlidir.
SIRA S‹ZDE
5
D Ü fi ÜMelezlemesi
NEL‹M
Kullanma
S O R U
Heterozis: Melez azmanl›¤›
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
S O R U
T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Kullanma melezlemesi daha çok pazar koflullar›, tüketici talepleri dikkate al›narak
ekonomik gerekçelerle
uygulanan ticari amaçl› bir melezleme yöntemidir. Bu meS O R U
lezleme biyolojik bir olay olan heterozis yani melez azmanl›¤› gösteren melez
döller elde edilmesi amac›yla yüksek verimli kullanma hayvanlar› elde etmek için
D‹KKAT
uygulan›r. Kullanma melezlemesi ile elde edilen melezler sadece üretim için kullan›l›r, bunlardan dam›zl›k elde edilmesi amaçlanmaz.
N N
6
AMAÇLARIMIZ
Kombinasyon
melezlemesi
planlan›rken dikkat edilmesi gereken özelliklerin neler olduSIRA
S‹ZDE
¤unu düflünüyorsunuz?
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE kullanma melezlemesinin hangi gerekçelerle ne amaçlanarak uygulanabilece¤ini düflünüyorsunuz?
AMAÇLARIMIZ
D Ü fimelezlemesinde
ÜNEL‹M
Kullanma
ana ve baba hatt› olarak kullan›lan ›rklar kendi içlerinde bir yandan
saf
olarak
yetifltirilmeye
devam edilirken, di¤er yandan da birbirK ‹ T A P
leri ile melezlenerek
ticari kullanma hayvanlar› elde edilir.
S O R U
Günümüzde kullanma melezlemesi en yayg›n olarak tavuk yetifltiricili¤inde uygulanmaktad›r.
yumurta ve piliç eti üretimi için daha çok birbirleri
T E DL E‹ KV ‹KTavukçulukta
ZAYTO N
ile birleflti¤i zaman pozitif yönde melez azmanl›¤› gösteren, genetik aç›dan farkl›,
akrabal› yetifltirilmifl hatlar kullan›lmaktad›r. Bu hatlar ayn› ›rk›n ya da farkl› ›rklaS‹ZDE
r›n akrabal›SIRA
yetifltirilmifl
hatlar› olabilir.
N N
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
121
Günümüzde ticari üretimde kullan›lan yumurtac› ve et üretim yönlü hibrit tavuklar›n anne ve babalar› ebeveyn iflletmelerde bulunmaktad›r. Her üretim dönemi sonunda hibrit tavuklar kasapl›k olarak de¤erlendirilmekte, bunlardan döl alma yoluna gidilmemektedir. Üretim için kullan›lan hibritler dam›zl›k iflletmelerde bulunan
anne ve babalar›ndan üretilen döllü yumurtalar›n kuluçka edilmesi ile üretilmektedir. Bu flekilde yumurta ya da etlik piliç iflletmeleri ebeveyn iflletmelere canl› materyal yönünden sürekli ba¤›ml› konumdad›r. Üretim iflletmelerindeki hayvanlar›n kullanma hayvan› olmas› yan›nda ebeveyn iflletmelerdeki anne ve babalarda kendi içinde birer kullanma hayvan› olup, bunlar› da kendi içinde üretme yoluna gidilmez.
Ekonomik kullanma ömrünü tamamlad›klar›nda kasapl›k olarak de¤erlendirilirler.
Ebeveyn tavukçuluk iflletmelerindeki difli materyalin anne ve babas› ile erkek materyalin anne ve babas› büyük-ebeveyn iflletmede ayr› ayr› sürüler halinde yetifltirilirler.
Bu flekilde geriye do¤ru ›slah iflletmelerinde yetifltirilen saf ›rklara ya da bunlar içinden üretilen soy ve hatlara kadar ebeveynler birer kullanma melezi hayvan olup sadece bir sonraki kufla¤› meydana getirmede ana hatt› ya da baba hatt› olarak kullan›l›rlar. Kendileri yaflland›¤›nda ise kasapl›k olarak de¤erlendirilirler. Kendilerini
oluflturacak, kendilerine benzeyen yeni hayvanlar ise bir önceki ebeveyn iflletmede
yap›lan melezlemeler ile yani kullanma melezlemesi yolu ile elde edilir.
S›¤›r ve koyun yetifltiricili¤inde ise kullanma melezlemesinden h›zl› büyüyen,
yemden yararlanma yetene¤i, canl› a¤›rl›k kazanc›, et verimi ve kalitesi yüksek kesim hayvanlar› elde edilmesi için yararlan›l›r. Örne¤in; Hereford, Charolais gibi etçi ›rk s›¤›rlar›n bo¤alar› süt ›rk› s›¤›rlar›n diflileri ile birlefltirilerek h›zl› ve ekonomik
geliflen, et verimi yüksek melez hayvanlar elde edilip, erkek ve difli tüm hayvanlar
kasapl›k olarak de¤erlendirilebilir. Etçi ›rk hayvanlarla sütçü hayvanlar›n melezleme ifllemi özellikle yafll›, dam›zl›k özelli¤ini kaybetmifl sütçü ›rk hayvanlar ve genç
ama henüz dam›zl›k de¤eri ortaya ç›kmam›fl sütçü ›rk difliler aras›nda yap›l›rsa daha etkili bir flekilde kullan›lm›fl olur.
‹ngiltere’de düflük verimli da¤ koyunlar› döl verimi yüksek ›rklar›n koçlar› ile
birlefltirilerek döl verimi yüksek melez anaçlar elde edilmekte, bu melez anaçlar›n
alçak arazilerde yetifltirilen etçi ›rk koçlarla birlefltirilmesi ile h›zl› geliflen besi performans› ve et verimi yüksek kaliteli kesim kuzular› elde edilmektedir. Elde edilen
bu kuzular›n hem erkek hem de diflileri besiye al›nmakta, kesim olgunlu¤una geldi¤inde toplu olarak kesime gönderilmektedirler.
Ticari hayatta pratik olarak, kullanma melezlemesi; genlerin dominant veya
epistatik etkilerinden yararlan›larak heterozis yani melez azmanl›¤› gösteren ticari
kullanma hayvanlar› üretilmesi amac› ile uygulan›r. Elde edilen erkek ve difli yavrular›n her ikisinden de ticari kullanma hayvan› olarak yararlan›ld›¤›ndan bunlar›n
elde edildi¤i ebeveyn hayvanlar saf olarak yetifltirilir. Ebeveyn hayvanlar kendi
aralar›nda birlefltirilerek bunlardan kullanma melezi hayvan elde edilir. Ticari kullanma melezi hayvanlar iflletmede yer alan dam›zl›k hayvanlar›n melezlenmesi ile
elde edilebilece¤i gibi, tavuk yetifltiricili¤inde oldu¤u gibi baflka iflletmelerde üretilen ticari kullanma melezi hayvanlar sat›n al›narak da üretimde kullan›labilir.
Melez azmanl›¤›ndan yararlanmaya ve ayn› zamanda melez diflilerin dam›zl›k
olarak kullan›lmas›na imkan veren daha çok domuz yetifltiricili¤inde kullan›lan,
koyunculukta da uygulama imkan› olan rotasyon melezlemesi ve de¤ifltirmeli melezleme de kullanma melezlemesi olarak de¤erlendirilebilir.
SIRA S‹ZDE
S›¤›r ve koyun yetifltiricili¤inde kullanma melezlemesinden hangi amaçlarla
yararlan›labilece¤ini düflünüyorsunuz?
7
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
122
Temel Zootekni
Rotasyon melezlemesi
Rotasyon melezlemesi de bir çeflit ticari kullanma melezlemesidir. Pratik olarak
ticari hayatta rotasyon melezlemesinde üç farkl› ›rk kullan›l›r. Önce iki ›rk birlefltirilir. Elde edilen melez difliler di¤er üçüncü ›rk›n erkekleri ile birlefltirilir. Bu birlefltirmeden elde edilen difliler birinci ›rk›n erkekleri ile birlefltirilir, bunlardan elde
edilen difliler de ikinci ›rk›n erkeklerine verilir ve her birlefltirmede elde edilen difliler s›ras› ile üçüncü, birinci, ikinci ›rk›n erkeklerine verilerek yetifltirme sürdürülür. Her birlefltirmede elde edilen melez erkeklerin tamam›, diflilerin dam›zl›k fazlas› olanlar kasapl›k olarak de¤erlendirilir. Bu melezleme yönteminde melezlemede kullan›lacak erkek hayvanlar sürekli elde bulundurulmal›d›r. Ayn› zamanda her
kuflakta melezlemede kullan›lacak difli hayvanlar istenen verim özellikleri yönünden s›k› bir seleksiyon program›na tabi tutulmal›d›r.
De¤ifltirmeli melezleme
De¤ifltirmeli melezlemede difli hayvanlarda görülen heterozisten yararlanmak
amac›yla yap›l›r. Bu melezlemede iki ayr› saf ›rktan erkek dam›zl›klar difli anaç materyalle s›ras› ile birlefltirilir. Bafllang›çta difli hayvan materyali iki ›rktan birisinin erkekleri ile birlefltirilir. Elde edilmifl melezlerin diflileri di¤er ›rk›n erkekleri ile birlefltirilir. Bu flekilde elde edilen diflilerin iki ayr› ›rktan erkekler ile nöbetlefle birlefltirilmesine devam edilir. Örne¤in; ›rklar›n birisinin koçu ile anaç materyalin birlefltirilmesinden elde edilen melez difli yavru önce di¤er saf ›rk›n erke¤i ile birlefltirilir, bundan elde edilen melez difliler di¤er ›rk›n erkeklerine verilir. Sonraki kuflaklarda s›ras› ile birinci ve ikinci ›rk›n erkekleri kullan›l›r. Melez erkekler ile dam›zl›k fazlas› difliler kasapl›k olarak de¤erlendirilir.
Seleksiyon yöntemleri toplamal› gen etkilerinden yararlanmay› hedeflerken,
melezlemeleri de kapsayan özel seleksiyon yöntemleri toplamal› olmayan (dominant ve epistatik) gen etkilerinden yararlanmay› amaçlar. Bu özel seleksiyon metotlar› daha çok tavukçulukta uygulan›r. Buna göre; bu seleksiyon metotlar› farkl›
›rklardan iki hat ya da bir ›rk›n akrabal› yetifltirilmifl iki ayr› hatt› üzerinde uygulan›r. Bu hatlar bir yandan saf olarak yetifltirilirken, bir yandan da birbirleri ile melezlenir. Her hatt› saf olarak devam ettirecek erkek ve difliler, di¤er hatla melezlenmelerinden üretilen melez yavrular›n›n verim performanslar›na bak›larak seçilirler.
Bunun gibi iki ›rk ya da hat aras›nda çapraz melezlemeleri ve ayn› zamanda saf yetifltirmeyi kapsayan seleksiyon metoduna tekrarl› çapraz seleksiyon denir. Bu seleksiyon yönteminde iki hat aras›nda melezleme yap›lmakla birlikte, sadece hatlardan birinde melez performansa göre seleksiyon yap›l›rsa buna da tekrarl› seleksiyon denmektedir. Bu seleksiyon metotlar›nda her iki hatt›n özel kombinasyon yetenekleri gelifltirilmeye çal›fl›larak elde edilen melezlerde ortalama verim düzeyi
melez azmanl›¤›ndan dolay› zamanla giderek artmaktad›r.
Melezlemenin Önemi
Dünya da yayg›n olarak kullan›lan yüksek verimli hayvanlar›n büyük ço¤unlu¤u
melezleme ile elde edilmifltir. Etçi koyun ›rklar›n›n ço¤unlu¤u, Merinos, Columbia ve Corriedale koyun ›rklar›, safkan ‹ngiliz ›rk› baflta olmak üzere Belçika, Haflinger ve Anglo-Arap at ›rklar›, Jersey, Guernsey gibi s›¤›r ›rklar›, Plymouth Rock ve
Rhode Island Red gibi tavuk ›rklar› iki ya da daha fazla ›rk aras›nda yap›lan melezlemeler ve elde edilen melezlere belirli amaçlara göre y›llar boyu süren seleksiyon
uygulanmas› ile elde edilmifllerdir.
123
Günümüzde melezleme yönteminden en fazla ticari kullanma hayvanlar› elde
edilmesi için yararlan›lmaktad›r. Yumurta ve piliç eti üretiminde kullan›lan hibrit
hayvanlar, çeflitli tavuk ›rklar›n›n saf hatlar› ve bunlardan elde edilen melez gruplar aras›nda yap›lan kullanma melezlemesi ürünüdürler. Ayn› flekilde Chralaois,
Angus gibi etçi ›rk bo¤alar›n sütçü ›rk ineklerle birlefltirilmesi ile canl› a¤›rl›k kazanc› ve yemden yararlanma yetene¤i yüksek melez kasapl›k hayvanlar birer kullanma melezidirler. Kuzu eti üretimi amac›yla etçi ›rk koçlar ile döl ve süt verimi
yüksek melez ya da saf koyunlar aras›nda kullanma melezlemesi yap›lmas› yoluna
gidilmektedir.
Kullanma melezlemesi ile çeflitli ›rk ya da hatlar›n birlefltirilmesi sonucu ortaya
ç›kan melez azmanl›¤›ndan yararlan›l›rken, çeflitli verim özellikleri yönünden geliflmifl olan bu ›rklardan bir kullanma ürününün elde edilmesi yönünde en uygun
bir flekilde kullan›lmalar› sa¤lanmaktad›r.
Melezleme hayvanc›l›kta yeni ›rklar›n ve tiplerin gelifltirilmesi bak›m›ndan da
önem tafl›yan bir ›slah yöntemidir. Kombinasyon melezlemesi yöntemi ile iki veya
daha fazla ›rk›n arzulanan özellikleri yeni bir ›rk veya tipte bir araya getirilerek melez sürüler elde edilmifl, sonra da bu melez hayvanlara arzulanan amaca göre seleksiyon uygulanarak yeni ›rklar meydana getirilmifltir. Türkiye’de Eskiflehir Çifteler Haras›’nda Rambouillet x Da¤l›ç melezlemesi ile elde Raml›ç koyun ›rk›, Alman
Et merinosu x Akkaraman melezlemesi ile elde edilen Orta Anadolu Merinosu birer kombinasyon melezlemesi ürünü olan yeni ›rklard›r.
Çevirme melezlemesi yolu ile düflük verimli yerli ›rklar›n yüksek verimli kültür
›rklar›na dönüfltürülmesi mümkün olmaktad›r. Türkiye’de Marmara bölgesinin
hayvanlar› olan K›v›rc›k ›rk›n›n Alman Et Merinosu ile birlefltirilmesi ve her generasyonda elde edilen diflilerin sürekli Alman Et Merinosu erkeklere verilmesi yoluyla elde edilen Türk Merinosu ya da Karacabey merinosu, yine ayn› bölgede yerli s›¤›r ›rk› Boz ›rk›n ‹sviçre Esmer ›rk› ile birlefltirilmesi ve her generasyonda elde
edilen diflilerin Esmer ›rk erkekler ile birlefltirilmesi ile elde edilen Türk esmeri ya
da Karacabey Esmeri yerli ›rk hayvanlar›n yüksek verimli kültür ›rklar›na dönüfltürülmesi amac›yla uygulamaya konulan birer çevirme melezlemesi ürünüdürler.
Gelifltirilecek özellik say›s›n›n fazla olmas›, özelliklerin bir k›sm›n›n kal›t›m derecesinin düflük olmas›, bir karaktere uygulanan seleksiyonun di¤er karakterde gerilemeye yol açabilmesi gibi nedenlerden dolay› bir ›rkta verim düzeylerinin sadece seleksiyonla gelifltirilmesi çok uzun süreli ve pahal› bir çal›flmay› gerektirir. Melezleme ise yerli ›rklar›n ›slah›nda daha k›sa sürede ve ayn› anda birkaç verim özelli¤ini gelifltirmeye imkan tan›yan bir yetifltirme fleklidir.
SIRAve
S‹ZDE
Türkiye yerli koyun ›rklar›n›n yüksek verim özellikleri yönünden h›zl›
kolay bir flekilde ›slah edilebilmesi için hangi melezleme yönteminin uygun oldu¤unu düflünüyorsunuz?
8
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
124
Temel Zootekni
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Saf yetifltirme
Ayn› ›rktan erkek ve diflilerin birlefltirilmesi ile
yap›lan yetifltiricili¤e saf yetifltirme denir. Saf yetifltirmeden belirli amaçlara göre seleksiyon yap›larak yap›lan bir yetifltirme metodu anlafl›lmal›d›r. K›v›rc›k ›rk› bir koç ile K›v›rc›k bir koyun,
Angus ›rk› bir bo¤a ile Angus bir ine¤in birleflmesi gibi ayn› ›rktan hayvanlar›n birleflmesi do¤al yolla olabilece¤i gibi suni tohumlama ya da
embriyo transferi yoluyla yap›lan birlefltirmeler
de birer saf yetifltirmedir. Saf yetifltirme ile verim
özelliklerini etkileyen genler homozigot hale gelerek verimlilikte bir art›fl sa¤larken, ayn› zamanda hayvanlar›n genetik yap›lar›nda resesif olarak
geçen zararl› genler de homozigot hale gelerek
istenmeyen özelliklerin ortaya ç›kmas›na neden
olabilirler.
Akrabal›k ve akrabal› yetifltirme
Yetifltiricilik yönünden bir ›rk içinde sürü ortalamas›na göre birbirine daha çok akraba olan bireylerin birlefltirilmesi yolu ile yap›lan yetifltirmeye akrabal› yetifltirme denir. Akrabal› yetifltirme
bir sürüdeki hayvanlar› verim özellikleri yönünden homozigot hale getirdi¤inden ve tafl›d›¤› genleri iyi olan bir bireyin bu üstünlü¤ünü yavrular›na geçirme ihtimali daha fazla oldu¤undan özellikle dam›zl›k iflletmeler aç›s›ndan son derece
önemlidir. Akrabal› yetifltirmeden beklenen faydalar›n sa¤lanabilmesi için akrabal› yetifltirme seleksiyonla birlikte uygulanmal›d›r. Melez popülasyonlarda seleksiyonla birlikte akrabal› yetifltirme de uygulan›rsa önemli özellikler ile ilgili genlerin k›sa zamanda homozigotlaflmas› sa¤lan›r.
Akrabal› yetifltirmenin her zaman istenileni vermedi¤i unutulmamal›, ileri düzeyde akrabal› yetifltirme bünyenin zay›flamas›, döl verimi ve yaflama gücünün azalmas›na neden olabilece¤inden dikkatli uygulanmal›d›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Kan tazeleme
Kapal› yetifltirilen sürülerde akrabal› yetifltirme
derecesi belli bir düzeyi afl›nca döl verimi ve yaflama gücü baflta olmak üzere verimlerde bir gerileme görülür. Bu sak›ncay› önlemek için, ileri
düzeyde akrabal› yetifltirilmifl sürülere ayn› ›rk›n
baflka sürülerinden özellikle erkek havyan getirilerek dam›zl›kta kullan›l›r ki bu iflleme kan tazeleme denir. Kan tazeleme sadece bir kez yap›l›r,
tekrar d›flar›dan kan kat›m› yoluna gidilmez ve
sürü kapal› olarak yetifltirilmeye devam eder.
Melezleme
Birbirinden farkl› iki veya daha fazla ›rk aras›nda
yap›lan birlefltirmeler melezleme, bunun sonucunda elde edilen yavrulara da melez denir. Hayvan yetifltiricili¤inde genel olarak çevirme melezlemesi, kombinasyon melezlemesi ve kullanma
melezlemesi olmak üzere üç çeflit melezleme uygulanmaktad›r. Düflük verimli yerli ›rklar›n yüksek verimli kültür ›rklar›na dönüfltürülmesi amac› ile çevirme melezlemesi, iki ya da daha fazla
›rk›n istenen özelliklerinin yeni bir ›rkta toplanmas› amac›yla kombinasyon melezlemesi, melezlerinden döl alma yoluna gidilmeyip, ticari
kullanma hayvan› elde edilmesi amac›yla kullanma melezlemesi veya bir hayvan popülasyonunun ›rk özelliklerini bozmadan baz› karakterlerini k›sa bir sürede olumlu yönde de¤ifltirmek amac›yla ›slah melezlemesi fleklinde uygulan›r.
125
1. Ayn› ›rktan erkek ve diflilerin birlefltirilmesi ile yap›lan yetifltiricili¤e ne ad verilir?
a. Melezleme
b. Kan yak›nl›¤›
c. Saf yetifltirme
d. Akrabal› yetifltirme
e. Kan tazeleme
2. Bir sürü içerisinde ayr› ›rklardan erkek ve diflilerin
birlefltirilmesi ile yap›lan yetifltiricili¤e ne ad verilir?
a. Kan tazeleme
b. Akrabal› yetifltirme
c. Kan yak›nl›¤›
d. Melezleme
e. Pedigrili yetifltirme
3. ‹ki ya da daha fazla ›rk›n istenen özelliklerinin yeni
bir bireyde bir araya getirilerek yeni bir ›rk veya tip gelifltirmek amac›yla yap›lan melezleme yöntemine ne ad
verilir?
a. Kullanma melezlemesi
b. Çevirme melezlemesi
c. Kombinasyon melezlemesi
d. Islah melezlemesi
e. Ticari melezleme
4. Afla¤›dakilerden hangisi ileri düzeyde akrabal› yetifltirmenin zararlar›ndan biri de¤ildir?
a. Döl veriminde genel bir azalman›n yaflanmas›
b. Vücut/beden yap›s›nda zay›flaman›n yaflanmas›
c. Yaflama gücünde azalman›n yaflanmas›
d. Gizli kalm›fl kötü özelliklerin ortaya ç›kmas›
e. Melez popülasyonlarda istenen özelliklerin k›sa
zamanda homozigotlaflmas›
5. Türkiye’de Alman Et Merinosu ve K›v›rc›k Koyun Irk› aras›nda yap›lan birlefltirmeler ile elde edilen Karacabey Merinosu Koyun Irk› hangi melezleme çal›flmas›na
örnektir?
a. Çevirme
b. Basit kombinasyon
c. Kullanma
d. Bileflik kombinasyon
e. Ticari
6. Kombinasyon melezlemesinin uygulanmas›nda ilk
basamak afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Uygun ›slah yöntemlerinin belirlenmesi
b. Prototipe uygun ›rklar›n belirlenmesi
c. Gelifltirilmesi istenen ›rk›n özelliklerinin ortaya
konulmas›
d. Test birlefltirmelerinin yap›lmas›
e. Irk sabitleme çal›flmalar›
7. ‹ki ›rk aras›nda yap›lan çevirme melezlemesin de
kaç›nc› geriye melezleme de bir ›rk›n di¤er bir ›rka yaklafl›k olarak dönüfltü¤ü söylenebilir?
a. 1.
b. 2.
c. 3.
d. 4.
e. 5.
8. Genlerin dominant veya epistatik etkilerinden yararlan›larak heterozis (melez azmanl›¤›) gösteren ticari kullanma hayvanlar› üretilmesi amac› ile uygulanan melezleme yöntemine ne ad verilir?
a. Kullanma
b. Çevirme
c. Islah
d. Kombinasyon
e. De¤ifltirmeli
9. Melezlemeleri de kapsayan özel seleksiyon yöntemleri ile toplamal› olmayan (dominant ve epistatik) gen etkilerinden yararlanmay› amaçlayan seleksiyon yöntemleri daha çok afla¤›daki türlerin hangisinde uygulan›r?
a. S›¤›r
b. Koyun
c. Keçi
d. Tavuk
e. At
10. Hayvan yetifltiricili¤inde de¤ifltirmeli melezleme daha çok hangi amaçla yap›l›r?
a. Erkek hayvanlarda görülen melez azmanl›¤›ndan yararlanmak için
b. ‹ki ›rk›n istenen özelliklerini yeni bir ›rkta bir
araya toplamak için
c. ‹kiden fazla ›rk›n istenen özelliklerini yeni bir
›rkta bir araya toplamak için
d. Düflük verimli yerli ›rk hayvanlar› yüksek verimli ›rklara dönüfltürmek için
e. Difli hayvanlarda görülen melez azmanl›¤›ndan
yararlanmak için
126
Temel Zootekni
1. c
2.d
3. c
4. e
5. a
6. c
7. e
8. a
9. d
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Saf Yetifltirme” konusunu
yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Melezleme” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kombinasyon Melezlemesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Akrabal› Yetifltirme” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevirme Melezlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kombinasyon MMelezlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevirme Melezlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kullanma Melezlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kullanma Melezlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Melezleme” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 1
Dam›zl›kta kullan›lan erkeklerin her ikisi de ayn› ›rktan
ise bu erkek ve diflilerin birlefltirilmesi ile yap›lan yetifltirmeye saf yetifltirme denir. Ayn› zamanda saf yetifltirmeden sadece ayn› ›rktan hayvanlar›n birlefltirilmesi
de¤il, bunla birlikte belirli amaçlara göre seleksiyon yap›larak yap›lan bir yetifltirme metodu anlafl›lmal›d›r. Saf
yetifltirmeden teorik olarak ayn› genotipe sahip olan bireylerin birlefltirilmesi anlafl›lsa da pratikte ayn› genotipe sahip bireylerin bulunmas› ve birlefltirilmesi oldukça
zor oldu¤undan pratik olarak ayn› ›rk veya alt ›rk hayvanlar›n kendi aralar›nda yetifltirilmesidir diyebiliriz. Saf
yetifltirme yeni gelifltirilmifl at, s›¤›r, koyun, keçi ›rklar›n›n korunmas›, ›rklar›n herhangi baflka bir ›rkla kar›flmamas› ve hayvanlar›n ›rk özelliklerini tam bir flekilde
sergileyebilmeleri aç›s›ndan, k›sacas› mevcut hayvan
gen kaynaklar›n›n korunmas› için oldukça önemlidir.
S›ra Sizde 2
Akrabal› yetifltirme yap›lmad›¤› zaman kötü etkili resesif genler etkilerini örten dominant (bask›n) genlerle
birlikte heterozigot halde bulunduklar›ndan bu istenmeyen durumlar görülmez ya da etkisi çok az hissedi-
lir. Kan yak›nl›¤› ile bu gizli kalm›fl resesif etkili genler
daha s›k homozigot hale geldiklerinden yavrularda öldürücü etkiler ve kal›tsal bozukluklar›n ortaya ç›kma
ihtimali artar.
S›ra Sizde 3
Yetifltirildi¤i bölgeden bir baflka bölgeye götürülen ve
adaptasyon problemi yaflayan ve verimlerde düflme yaflanan sürülerde de kan tazeleme uygulanabilir. Verimlerde belirli bir seviyeye ulaflan ve saf yetifltirme ile art›k
bir ilerleme sa¤lanamayan sürülerde de verimleri art›rmak için kan tazeleme uygulanabilir. Kan tazeleme ile
sürüye d›flar›dan yeni genlerin gelmesi ve mevcutlar›n
oran›n›n da de¤iflmesi gerçekleflebilece¤inden verim
özelliklerinin kal›t›m dereceleri de de¤iflebilir. Kan tazeleme heterozis etkisinden faydalanma olas›l›¤›n› art›rabilir. Kan tazelemeden sonra seleksiyon uygulanarak sürünün verim düzeylerinde daha h›zl› ilerleme sa¤lanabilir.
S›ra Sizde 4
Geliflen dünya nüfusu, artan tüketici istekleri, ekonomik verimlilik gibi de¤iflik nedenlere ba¤l› olarak; verimi düflük yerli ›rklar›n yüksek verimli bir ›rka dönüfltürülmesi, iki ya da daha fazla ›rk›n istenen özelliklerinin
yeni bir ›rk üzerinde ortaya ç›kart›lmas›, et verimi amac›yla elde edilen yavrular›n hepsinin kasapl›k olarak
de¤erlendirildi¤i ticari amaçl› kullanma hayvanlar› elde
edilmesi ve bir ›rkta eksik ya da olmayan bir özelli¤in
kazand›r›lmas› amac› ile iki ya da daha fazla ›rktan hayvanlar›n birbirleri ile birlefltirilerek melezlenmesi yoluna gidilir.
S›ra Sizde 5
Kombinasyon melezlemesinde iki veya daha fazla ›rk›n
arzulanan genleri ile yeni bir hayvan üzerinde yeni bir
gen bileflimi oluflturulmaya çal›fl›ld›¤›ndan çok daha zor
ve çok daha fazla dikkat isteyen bir melezleme sistemidir. Kombinasyon melezlemesi planlayabilmek için iyi
bir genetik bilgiye sahip olmak ve dikkatli çal›flmak gerekir. Bunun için de homozigot olarak özellikleri tafl›yan saf ›rk hayvanlar aras›nda melezleme yap›lmal›d›r
ki kombinasyon melezlemesi ile elde edilen yeni hayvan gurubu üzerinde toplanm›fl olan bu özellikleri yavrular›na ayn› flekilde iletebilmelidir. Bu nedenle özellikle kombinasyon melezlemesi çal›flmalar›ndan sonra ›rk
sabitlefltirme çal›flmalar›n›n dikkatli bir flekilde gereken
önemi vererek yap›lmas› oldukça önemlidir.
127
S›ra Sizde 6
Kullanma melezlemesi daha çok pazar koflullar›, tüketici talepleri dikkate al›narak ekonomik gerekçelerle
uygulan›r. Bu melezlemede biyolojik bir olay olan heterozis gösteren melez döller elde edilmesi amac›yla
yüksek verimli ticari kullanma hayvanlar› elde edilmesi
için uygulan›r ve elde edilen melezler sadece üretim
için kullan›l›r, bunlardan dam›zl›k elde edilmesi amaçlanmaz.
S›ra Sizde 7
S›¤›r ve koyun yetifltiricili¤inde kullanma melezlemesinden h›zl› büyüyen, yemden yararlanma yetene¤i,
canl› a¤›rl›k kazanc›, et verimi ve kalitesi yüksek kaliteli kesim kuzular› elde edilmesi için yararlan›l›r. Örne¤in; Hereford, Charolais gibi etçi ›rk s›¤›rlar›n bo¤alar›
süt ›rk› s›¤›rlar›n diflileri ile birlefltirilerek h›zl› ve ekonomik geliflen, et verimi yüksek melez hayvanlar elde
edilerek, erkek ve diflileri kasapl›k olarak de¤erlendirilebilir.
S›ra Sizde 8
Türkiye yerli hayvan ›rklar›n›n verim özellikleri dikkate
al›nd›¤›nda özellikle koyun ›rklar›n›n h›zl›, güvenilir ve
kolay bir flekilde yüksek verimli hale getirilmesi için en
uygun ›slah ya da melezleme yöntemi çevirme melezlemesi olarak görülmektedir.
Akçap›nar, H., Özbeyaz, C. (1999). Hayvan Yetifltiricili¤i Temel Bilgileri, Ankara: Kariyer Matbaas›.
Akçap›nar, H. (2000). Koyun Yetifltiricili¤i, Ankara,
‹smat Matbaac›l›k.
Alpan, O. (1990). S›¤›r Yetifltiricili¤i ve Besicili¤i,
Ankara: Medisan Yay›nlar›.
Ar›türk, E. (1966). Yetifltirme Sistemleri, Ankara:
A.Ü.Vet.Fak.Yay.202..
Ar›türk. E., Yalç›n, B.C. (1966). Hayvan Yetifltirmede
Seleksiyon, Ankara Üniv. Veteriner Fak. Yay›nlar›:194, Ankara: Ankara Üniv. Bas›mevi.
Arpac›k, R.(1982). S›¤›r Yetifltiricili¤i, Bursa: Uluda¤
Düzgünefl, O., Akman, N. (1991) Hayvan Islah›, Ankara: A.Ü. Ziraat Fakültesi Bask› Ofset Ünitesi.
Kaymakç›, M., Sönmez, M. (1992). Koyun Yetifltiricili¤i, ‹stanbul: Hasat Yay›nc›l›k Hayvanc›l›k serisi.3.
Özcan, L. (1995). Küçükbafl Hayvan Yetifltirme I (Keçi Üretimi), Adana: Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Ofset ve
Teksir atölyesi.
Sönmez, R., Kaymakç›, M. (1987). Koyunlarda Döl Verimi, ‹zmir: E.Ü. Ziraat Fak. Ofset Bas›mevi.
Vanl›, Y., Özsoy, M.K., Bafl, S. (1993). Popülasyon ve
Biyometrik Genetik, Van: Y.Ü. Ziraat Fakültesi
Ofset tesisleri.
Yalç›n, C. (1981). Genel Zootekni, ‹stanbul: ‹.Ü. Veteriner Fakültesi Yay›nlar›.2769.
7
TEMEL ZOOTEKN‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
Karakter, genotip, fenotip, çevre konular›n› tan›mlayabilecek,
Seleksiyon ve seleksiyon metotlar›n› aç›klayabilecek,
Kal›t›m derecesi, tekrarlama derecesi ve seleksiyon konular›n› aç›klayabilecek,
Anahtar Kavramlar
• Karakter, genotip ve fenotip
• Seleksiyon ve seleksiyon
yöntemleri
• Kal›t›m derecesi
• Tekrarlama derecesi
‹çindekiler
Temel Zootekni
Seleksiyon ve
Seleksiyon Metotlar›
• KAREKTER, GENOT‹P, FENOT‹P VE
ÇEVRE
• SELEKS‹YON VE SELEKS‹YON
METOTLARI
• KALITIM VE TEKRARLAMA
DERECES‹ ‹LE SELEKS‹YONDA
ETK‹S‹
Seleksiyon ve
Seleksiyon Metotlar›
KAREKTER, GENOT‹P, FENOT‹P VE ÇEVRE
Koyun, s›¤›r, tavuk gibi hayvan türleri içinde yer alan ›rklar›n yüksek verim düzeyine ulaflmas› hem çevre koflullar›n›n iyilefltirilmesi hem de genetik yap›n›n gelifltirilmesi ile elde edilebilir. Hayvan ›rklar›ndan arzulanan verim özelliklerinin elde
edilebilmesi için yap›lan çal›flmalara iyilefltirme/gelifltirme anlam›nda ›slah denilmektedir. Hayvan ›slah› ile ilgili konular›n yeterince anlafl›labilmesi için karekter,
genotip, fenotip ve çevre gibi konular›n iyi anlafl›lmas› gerekir.
Karakter
Canl›lar›n anatomik, morfolojik (d›fl görünüfl) ve fizyolojik (verim) özelliklerinden
her birine karakter denir. Örne¤in hayvanlarda organlar›n büyüklükleri ve a¤›rl›klar›, sütte ya¤ oran› veya süt verimi, yumurta verimi birer karakter oldu¤u gibi renk
ve yap› ile ilgili özelliklerde karakterdir. Karakterler kalitatif ve kantitatif karakterler olmak üzere iki grupta incelenirler.
Kalitatif karakterler genellikle renk ve flekil ile ilgili karakterlerdir. Hayvanlar›
niteleyici özelliklerdir. Bu tür karakterler bir veya iki çift genin kontrolü alt›ndad›r
ve çevre faktörlerinden hemen hiç etkilenmezler. Yani tamamen genler taraf›ndan
belirlenirler. Kalitatif bir karakter yönünden bireyler aras›nda devaml› nitelikte olmayan bir varyasyon bulunmaktad›r. Çiftlik hayvanlar›nda vücut örtüsünün rengi,
boynuzun olup olmamas›, koyun ve keçilerde kulak yada kuyruk yap›s› ve tavuklarda ibik flekli gibi özellikler kalitatif karakterlere örnek verilebilir.
Kantitatif karakterler ise ölçülüp, tart›l›p, say›sal olarak belirtilebilen karakterlerdir. Hayvanlar›n verimleri, vücudun anatomik boyutlar› ve fizyolojik fonksiyonlar›yla ilgili olan karakterlerdir. Kantitatif bir karakter bireysel etkileri küçük, çok
say›da genin ve çevresel faktörlerin etkisi alt›ndad›r. Bu tip karakterler yönünden
bireyler aras›nda devaml› nitelikte bir varyasyon vard›r. Çiftlik hayvanlar›nda verimle ilgili karakterler bu gruba girmektedir. S›¤›r, koyun ve keçilerde süt verimi,
sütteki ya¤ oran›, canl› a¤›rl›k, koyunlarda yapa¤› verimi ve özellikleri, broylerlerde canl› a¤›rl›k art›fl›, yumurtac› tavuklarda yumurta verimi ve yumurta a¤›rl›¤›, atlarda çekim gücü ve sürat gibi karakterler kantitatif karakterlere örnek verilebilir.
Fenotip
Fenotip canl›ya d›fltan bak›ld›¤›nda herhangi bir özelli¤inin görünüflüdür. Fenotip
deyimi iki flekilde kullan›lmaktad›r. Kalitatif karakterlerde fenotip deyiminden
130
Temel Zootekni
renk ve flekil ile ilgili bir özellik anlafl›l›r. Örne¤in; bir canl›n›n beden rengi bak›m›ndan k›rm›z› veya beyaz olmas›, flekil bak›m›ndan ise boynuzlu veya boynuzsuz
olmas› gibi. Kantitatif karakterlerde fenotip deyiminden ise, kantite ile ilgili yani rakamsal bir özellik akla gelir. Örne¤in, bir inek bir laktasyonda 4500 kg süt vermiflse bu de¤er süt verimi yönünden o ine¤in fenotipini belirler. Ayn› flekilde bir tavuk bir üretim y›l›nda 250 adet yumurta vermiflse bu de¤er o tavu¤un yumurta yönünden fenotipidir.
Genotip
Bir bireyin kök ald›¤› zigot’ta var olan ve bu bireyin karakterlerinin oluflmas› için
gerekli olan genlerin tümü genotipi meydana getirir. Gelecek nesillere aktar›lan fenotipler de¤il genotiptir. Bu nedenle genotip genetik kiflilik olarak adland›r›lmaktad›r. Bireylerin bir özellik veya bütün özellikler yönünden fenotipinde görülen
farkl›l›¤›n temelinde genotip farkl›l›k yatmaktad›r. Fakat kantitatif karakterler için
bireyler aras›nda genotipte görülen farkl›l›¤›n nedenlerinden birisi de çevresel faktörlerdir. Kantitatif karakterler çevreden etkilenirler.
Sürünün genetik yap›s›n›n istenilen yönde de¤ifltirilmesi için; dam›zl›k olarak
kullan›lacak hayvanlar›n seçimi ve seçilen hayvanlarda uygulanacak birlefltirme
metotlar› çok önemlidir.
Çevre
Genotip d›fl›nda bireylerin kantitatif karakterlerinin düzeyini etkileyen tüm faktörler
çevre olarak isimlendirilirler. Bak›m, beslenme ve hastal›klar birer çevre etkileridir.
Ayn› zamanda bir günde yap›lan sa¤›m say›s› da bir çevre faktörüdür. Yavru uterusta iken anneden gelen her türlü faktörde birer çevre faktörüdür. Çevre ço¤unlukla
kantitatif karakterlerin düzeyinde önemli etkiye sahiptir. Kalitatif karakterlerde ise
çevrenin pozitif veya negatif yönde bir etkisi olmaz. Çevre etkileri kal›tsal olmayan
bir niteliktedir. Yani kuflaktan kufla¤a geçmezler. Hayvanlar›n genetik potansiyellerini tam olarak gösterebilmeleri onlara uygun koflullar›n sa¤lanmas›na ba¤l›d›r.
Hayvanc›l›¤› ileri olan ülkelerde yüksek verim düzeyine ulafl›lmas›nda genetik
yap› ve çevrenin zamanla iyilefltirilmesinin önemi büyüktür. Çevre ile ilgili geliflmeler aras›nda yemleme ve otlatma metotlar›n›n hayvanlar›n ihtiyac›na göre düzenlenmesi, hayvan bar›naklar›n›n bak›m› ve idare koflullar›n›n iyilefltirilmesi, veteriner hizmetlerinin yayg›nlaflt›r›larak çeflitli hayvan hastal›klar›na karfl› etkin savaflma yollar›n›n bulunmas›, sa¤›m sistemlerinin makineli olmas› ve hijyen koflullar›na uyulmas› gibi önlemler say›labilir. Çevre koflullar›n›n iyilefltirilmesi ile verimlerde önemli düzeyde ve h›zl› geliflmeler sa¤lanabilir. Ancak bu konuda ekonomik
s›n›rlar düflünülerek planlanmal›d›r. Yani çevrenin düzenlenmesi için harcanan giderler elde edilecek verim art›fllar›ndan daha az olmal›d›r. Çevre koflullar›n›n düzeltilmesi ile elde edilen verim art›fllar› geçici niteliktedir. ‹yi çevre koflullar› ortadan kald›r›ld›¤›nda verimlerin tekrar geriledi¤i görülür. Verimlerde kal›c› ilerleme
ancak genotipin iyilefltirilmesiyle sa¤lanabilir.
Karakterlerde Genotip-Fenotip ‹liflkisi
Kalitatif karakterlerde fenotip tamamen genotip taraf›ndan belirlenir ve genotip ile
fenotip aras›nda çok kuvvetli bir iliflki vard›r. Çevrenin kalitatif karakterlerin oluflmas›nda herhangi bir etkisi yoktur. Kantitatif karakterlerde ise fenotip, genetik yap›daki farkl›l›¤›n yan› s›ra çevre etkilerinden etkilenir. Çevre kantitatif karakterlerin oluflmas›nda oldukça etkilidir.
131
7. Ünite - Seleksiyon ve Seleksiyon Metotlar›
Kalitatif karakterlerin az say›da genle kontrol ediliyor olmas› ve çevreden etkilenmemesi nedeniyle bu karakterler yönünden bireyin fenotipine bakarak genotipi yönünde bir tahminde bulunulabilir. Dolay›s›yla bu tür karakterlerde istenilen
genetik yap›lar k›sa sürede ve kolayca oluflturulabilmektedir.
Kantitatif karakterlerde ise özelliklerin çok say›da gen taraf›ndan kontrol edilmesi ve çevreden etkilenir olmas› genotip-fenotip iliflkisini ortaya koymada zorluk
ç›karmaktad›r. Fenotipin oluflumunda önemli rolü olan çevre etkileri de ölçülebilen ve ölçülemeyen etkiler olabilmektedir. Kantitatif bir karakterde fenotipte görülen bir özelli¤in ne oranda genotipten kaynakland›¤›, ilgili kantitatif karakter yönünden bireyler aras›nda varolan fenotipik varyasyonun (farkl›l›¤›n) ne oranda genetik, ne oranda çevre varyasyonundan ileri geldi¤i kolayca saptanamaz. Bu nedenlerle kantitatif bir karakter yönünden bireylerin fenotipik de¤erlerine bak›larak
genotipleri hakk›nda isabetli sonuçlara var›lamaz.
SIRA S‹ZDE
Hayvanc›l›kta kalitatif ve kantitatif karekterler hakk›nda neler söyleyebilir
siniz?
SELEKS‹YON VE SELEKS‹YON METOTLARI
1
Hayvan yetifltiricili¤inde her y›l yafll›l›k, verim düflüklü¤ü, anatomik bozukluk,
anal›k içgüdüsünün iyi olmamas› ve yetifltirme hastal›klar› gibi nedenlerle ay›klaS O R için
U genç haynan hayvanlar›n yerine sürü büyüklü¤ünü önceki say›ya ulaflt›rmak
vanlar seçilerek dam›zl›kta kullan›l›r. Bu iflleme seleksiyon denir. En sade bir biçimde dam›zl›k seçme olarak tan›mlanabilir. Seleksiyonun temel fonksiyonu
herhangi
D‹KKAT
bir sürüde yüksek verimli hayvanlar›n toplanmas›n› sa¤lamak yoluyla sürüde faydal› genlerin frekanslar›n› yani oranlar›n› art›rmakt›r. Seleksiyon yeni genler yaratSIRA S‹ZDE
maz fakat baz› genlere ve gen kombinasyonlar›na sahip bireylere
bunlar› tafl›mayanlara göre daha fazla döl verme olana¤› sa¤lar.
Gerek do¤al yaflamda ve gerekse insan, kendi amac›na uygun
genotipteki hayAMAÇLARIMIZ
vanlara üreme flans› verir, amac›na uymayanlar›n üremelerini engeller. Bu olay insan eliyle ya da do¤al olarak gerçekleflen birer seleksiyondur. Do¤al seleksiyon
genellikle yapay seleksiyona ters yönde etki ederek seleksiyon
K ‹ T Açal›flmalar›n›n
P
olumlu sonuçlar vermesini güçlefltirir, etkinli¤ini nispeten azaltabilir.
N N
Genetik ‹lerleme
TELEV‹ZYON
Genetik ilerleme; seleksiyon uygulamas› yap›lan bir sürüde istenen özelli¤in fenotipik ortalamas› ile bu sürünün içinden seçilen hayvanlardan elde edilen yavrular›n sahip olduklar› fenotipik ortalama aras›ndaki farkl›l›kt›r.
‹ N T E Rönce
N E T bireylerin
Seleksiyon üstünlü¤ü, sürüde herhangi bir seçilim yapmadan
sahip olduklar› fenotipik ortalama ile sürü içerisinden “seçilmifl bireylerin” sahip
olduklar› fenotipik ortalama aras›ndaki farkt›r. E¤er seleksiyon üstünlü¤ü erkek ve
difli hayvanlar aras›nda farkl› ise her cinsiyet için ayr› hesaplanarak ortalamalar› ile
ifade edilir.
Generasyon süresi yavrular› do¤du¤u zaman ebeveynlerinin ortalama yafl›ndan
hesaplanabilir. Yani sürüde bulunan bireylerin yenilenmesi için gereken zaman›
ifade etmektedir. Generasyon süresi çiftlik hayvanlar›n›n gebelik süresi ve dam›zl›kta ilk kullan›lma yafl› (cinsiyet) ile iliflkili oldu¤u için türler aras›nda farkl›l›klar
göstermektedir.
Bir generasyon süresi boyunca çevresel koflullar›n sabit tutulmas› pratikte
mümkün olmamaktad›r. Bunun yan›nda gerek sürü büyüklü¤ünün yeterli olmamas› gerekse kay›tlardan elde edilen de¤erlerin yeterli hassasiyette olmamas› du-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
132
Temel Zootekni
rumlar›nda hesaplanan kal›t›m derecesinin kesin sonuçlar vermemesi nedeniyle
beklenen genetik ilerleme her zaman gerçekleflen genetik ilerleme ile ayn› olmamaktad›r. D›flar›dan dam›zl›k hayvan kullan›lmadan bir sürü içerisinde devaml›
bir seleksiyon ile elde edilen genetik ilerleme, genetik varyans›n miktar›na ba¤l›
olarak bir süre sonra azalma göstermeye bafllamakta ve zamanla s›f›r noktas›na
yaklafl›rken çevresel etkilerin oluflturdu¤u küçük de¤iflimler haricinde sabit kalma
e¤ilimi göstermektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Seleksiyon üstünlü¤ünü
SIRA S‹ZDE aç›klar m›s›n›z?
Seleksiyonda Verimlili¤i Art›rmak
Ü fi Ü N Eve
L ‹ Mbuna ba¤l› olarak hesaplanan seleksiyon yo¤unlu¤u; üzerinde
SeleksiyonDoran›
›slah çal›flmas› yap›lan türün döl verimine, yetifltirmedeki baflar› düzeyine ve kullan›lan reprodüktif
S O R U teknolojilere göre de¤ifliklik göstermektedir.
Seleksiyonda verimlili¤i art›rmak özellikle seleksiyon oran›n›n düflük tutulmas› ile mümkün olabilmektedir. Tavuk ve domuz gibi yüksek döl verimine sahip
D‹KKAT
türlerin seleksiyon oran› düflük tutularak seleksiyon yo¤unlu¤unda art›fl yarat›lmaktad›r. Ancak s›¤›r, koyun ve at gibi türlerde; difli hayvanlarda görülen üreme
SIRA sürü
S‹ZDEbüyüklü¤ünün korunmas› ve kan yak›nl›¤› derecesinin yükyetersizlikleri,
selmesini önlemek amac›yla diflilerde seleksiyon oran› azalt›lamamaktad›r. Bu nedenle düflük de¤erlerde kalan seleksiyon yo¤unlu¤unun art›r›lmas› için sadece erAMAÇLARIMIZ
kek dam›zl›klarda seleksiyon oran›n›n düflük tutulmas› mümkün olmakta, sonuç
olarak bu türlerde genetik ilerlemedeki baflar› özellikle erkek hayvanlar›n seçimiyle sa¤lanmaktad›r.
K ‹ T A P
Günümüzde suni tohumlama ve embriyo transferi gibi reprodüktif teknolojilerin kullan›lmas› sayesinde sadece sürülerde bulunan erkeklerin dam›zl›kta kullan›lmas› nedeniyle
yüksek kan yak›nl›¤› derecelerinin önüne geçilebilT E L E V ‹ Z Yoluflabilecek
ON
mesinin yan›nda fenotipik ve genotipik varyasyonun art›r›lmas›n› sa¤layarak seleksiyon üstünlü¤ünün art›r›lmas›na da olanak sa¤lam›flt›r.
Kal›t›m derecesinin yükseltilebilmesi için, çevresel etkenlerin minimuma in‹ N T E R N E T varyans üzerindeki etkilerinin azalt›lmas› ile genotipik vardirilerek fenotipik
yasyonun ve tutulan kay›tlar›n say›s›n›n art›r›lmas› gerekmektedir. Seleksiyonun erken yafllarda yap›lmas› ve dolayl› seleksiyondan yararlan›lmas› ile generasyon süresini k›saltarak genetik ilerlemenin daha h›zl› gerçekleflmesi de sa¤lanabilir.
Dolayl› seleksiyon, gelifltirilmek istenen özellik yerine bu özellikle genetik iliflkisi yüksek olan baflka bir özellik üzerinde seleksiyon yap›larak yani dolayl› bir flekilde genetik ilerleme sa¤lanmas›n› amaçlamaktad›r.
Dolayl› seleksiyonun kullan›lma amac› ve baflar›s›, do¤rudan gelifltirilmesi istenilen özelli¤in; kal›t›m derecesinin düflük derecede olmas›na, di¤er özelli¤in kal›t›m derecesinin ve bu özellikler aras›ndaki genetik iliflkinin ise yüksek derecelerde olmas›na ba¤l›d›r.
N N
Seleksiyonda ‹sabet Derecesinin Art›r›lmas›
Seleksiyon uygulanan özellik yönünden bireyler aras›ndaki çevresel farkl›l›klar›n
giderilmesi ile çevre varyans› azalt›larak kal›t›m derecesinin dolay›s›yla seleksiyondaki isabet derecesinin yükselmesi sa¤lanabilmektedir. Örne¤in kuzular›n sütten
kesim a¤›rl›klar›na göre seleksiyon uygulamas› yap›lmak isteniyor ise, bu özellik
üzerinde etkili olan anan›n yafl›, do¤um tipi, do¤um a¤›rl›¤› ve cinsiyet gibi faktör-
133
lerin etkileri rakamsal olarak hesaplanarak bireyler aras›ndaki çevre varyans› düzeltilmektedir. Elde edilen düzeltilmifl verilere göre yap›lan seleksiyon daha güvenilir sonuçlara ulafl›lmas›n› sa¤lamaktad›r.
Birey bafl›na birden fazla kay›t tutulmas›, iklimsel de¤ifliklikler ve verimleri geçici olarak etkileyen hastal›klar gibi etkileri ölçülemeyen veya ölçülmesi mümkün
olmayan çevresel faktörlerin etkilerinin giderilmesine olanak sa¤lamaktad›r. Çiftlik hayvanlar›ndaki birçok verim özelli¤i, örne¤in: süt verimi, sütteki ya¤ ve protein miktarlar›, yapa¤› verimi, y›ll›k yumurta say›s› için her y›l bir verim kay›d› elde edilebilmekte, seleksiyonun iki veya daha fazla kay›d›n ortalamas›na göre yap›lmas› ile hayvanlar›n genetik verim yetenekleri daha do¤ru bir flekilde anlafl›labilmektedir.
Seleksiyondaki isabet derecesi, seleksiyonun familya ortalamas›na ya da yavru
ortalamas›na dayand›r›lmas› sayesinde de art›r›lmaktad›r. Süt s›¤›rc›l›¤›nda, bo¤alar›n analar›n›n verimleri yerine yavrular›n›n verim ortalamalar›na göre de¤erlendirilmeleri (Döl kontrolü / Progeny Testing) bu flekilde yap›lmaktad›r.
Tek Bir Özellik Yönünden Uygulanan Seleksiyon Yöntemleri
Bir sürüde seleksiyon yap›lmas›n›n amac› istenilen özellikleri gösteren hayvanlar›n
sürüde bulunmas›n› sa¤layarak bu karakter üzerinde etkili genlerin frekanslar›n›
artt›rmakt›r. Özellikle ekonomik olarak önem tafl›yan kantitatif özelliklerin hem
çok say›da gen çifti taraf›ndan hem de çevresel faktörlerden etkilendikleri bilinmektedir. Seleksiyon ile seçilen hayvanlar›n istenilen özellik bak›m›ndan sahip olduklar› gen frekans› seçilmifl olduklar› sürünün sahip oldu¤u gen frekans›ndan
yüksek olmaktad›r. Bu nedenle seleksiyon ile sonraki generasyonda yeni gen
kombinasyonlar› oluflabilmektedir. Kapal› bir sürüde devaml› olarak yap›lan seleksiyon genlerdeki homozigotlaflmay› art›r›r ve bireyler aras›nda genetik farkl›l›klar›n
gittikçe azalmas›na ve sürünün gittikçe bir örnek hale gelmesine neden olur.
Hayvan yetifltiricili¤inde tek bir özellik için kullan›lan seleksiyon yöntemleri üç
ana grupta incelenir.
• Bireylerin kendi fenotipik de¤erlerine göre seleksiyon
- D›fl görünüfle göre seleksiyon
- Fertlerin kendi bireysel verimlerine göre seleksiyon
• Akrabalar›n fenotipik de¤erlerine göre seleksiyon
- Direkt akrabalara (pedigriye) göre seleksiyon
- Koleteral akrabalara göre seleksiyon
- Familya ortalamalar›na göre seçim
- Kardefl verimlerine göre seçim
- Familya içi seçim
- Yavru verimlerine göre seleksiyon (Progeny-testing)
• Kombine seleksiyon
Bireylerin Kendi Fenotipik De¤erlerine Göre Seleksiyon
Bireylerin kendi fenotipik de¤erlerine göre seleksiyon d›fl görünüfl ve kendi bireysel verim de¤erlerine göre yap›l›r.
D›fl Görünüfle Göre Seleksiyon
D›fl görünüfle göre seleksiyon yöntemi isminden de anlafl›laca¤› gibi d›fltan bak›ld›¤›nda gözle görülen beden yap›s›na göre yap›lan seçim yöntemidir. Verim kayd› tutulmayan iflletmelerde ya da iflletmeye yeni al›nacak hayvan seçiminde kulla-
Pedigri: Bir hayvan›n ana,
baba, büyükanne,
büyükbaba gibi direkt
akrabalar›n›n verim
kay›tlar›na pedigri denir.
Progeny: Yavru, soy ya da
nesil.
134
Temel Zootekni
n›labilir. Ancak beden formundaki pek çok özelli¤in verimlerle olan iliflkisi düflük
düzeyde oldu¤undan etkin bir seçim yöntemi de¤ildir. Seçilecek hayvanlar›n dam›zl›kta kullanma yafl›na gelmifl olmas› gerekece¤inden yöntemin dezavantaj› olarak düflünülmelidir.
Ekonomik verim özelliklerinin d›fl görünüflle alakas› oldukça zay›f düzeydedir.
Bu yönteme göre örne¤in sütçü s›¤›r ›rklar›nda s›rt›n düz olmas›, beden yandan bak›ld›¤›nda önden arkaya do¤ru geniflleyen bir dikdörtgen yap›s›nda olmas›, bafl›n
ince uzun olmas›, ayaklar›n ve t›rnaklar›n düzgün olmas› ve arka ayak aç›s›n›n öne
nazaran yüksek olmas› gibi özelliklere dikkat edilerek seçim yap›l›r. Besi s›¤›rlar›
için yandan bak›ld›¤›nda kare fleklinde et alma kapasitesinin yüksek olmas› arkadan bak›ld›¤›nda butlar›n genifl olmas›, bafl›n k›sa ve genifl olmas› istenir. Bu özelliklerin görülüp ay›rt edilmesi için hayvan›n belirli bir yafla kadar büyütülmesi gerekir. Bu da iflletme için e¤er sürü d›fl› b›rak›lacak hayvan varsa gereksiz bak›m ve
besleme masraf› demektir. Sütçü s›¤›rlarda meme yap›s›n›n belirli olmas› meme bafllar›n›n düzgün olmas› gibi istenen özelliklere ayr›nt›l› bak›larak seçilmesi gerekir.
D›fl görünüfle göre seleksiyon yönteminde koyunlarda genifl ve derin gö¤üs,
düz ve kal›n bir s›rt, geliflmifl iskelet yap›s› istenen özelliklerdir. Bu özellikler koyunlarda et, süt ya da yapa¤› verimi için istenen özelliklerdir.
Atlarda ise di¤er türlere nazaran d›fl görünüfl daha önemlidir. Sa¤r›n›n geliflmifl
olmas›, gö¤üsün genifl ve derin olmas› akci¤er kapasitesi aç›s›ndan önemlidir. Ayr›ca t›rnak ve ayak tendolar›n›n geliflmifl ve sa¤lam olmas›, bacaklarda çarp›kl›¤›n
olmamas› aranan özellikler aras›ndad›r.
Fertlerin Kendi Bireysel Verimlerine Göre Seleksiyon
Sürüde yer alan bireylerin kendi fenotipik de¤erlerine göre seçim yap›lan bir yöntemdir. Seçilecek bireyler verim de¤erlerine göre büyükten küçü¤e do¤ru s›ralan›r
ve seçilecek bireyler en büyükten bafllayarak belirlenen say› kadar seçilerek belirlenmektedir. Örne¤in, koyun yetifltiricili¤inde canl› a¤›rl›k bak›m›ndan bu tür bir
seleksiyon uygulan›yorsa, sürüye girecek difli ve erkek toklular, canl› a¤›rl›k bak›m›ndan en yüksek verimliler aras›ndan seçilmelidir.
Bireylerin verim de¤erlerinin saptanmas› genellikle basit ve nisbeten kolay bir
yöntem olmas› bu yöntemin bir avantaj› olarak de¤erlendirilebilir. Bireylerin kendi fenotipik de¤erlerine göre seleksiyon kal›t›m derecesi orta ve yüksek derecede
olan özelliklerde uyguland›¤›nda iyi bir genetik ilerleme sa¤lanabilir. Bireysel seleksiyon uygulanabilecek baz› verim özellikleri s›¤›rlarda; günlük canl› a¤›rl›k art›fl›, yemden yararlanma gücü, koyunlarda birinci yafl canl› a¤›rl›¤›, yapa¤› verimi ve
inceli¤i, tavuklarda canl› a¤›rl›k ve yumurta a¤›rl›¤› gibi özelliklerdir.
Bu yöntemin dezavantaj› ise kal›t›m derecesi düflük özelliklerde h›zl› bir genetik ilerleme sa¤lanamamas›d›r. Yumurta verimi, kuzu do¤um a¤›rl›¤›, sütten kesim
a¤›rl›¤› ve bir do¤umdaki yavru say›s› gibi özelliklerin kal›t›m dereceleri düflük oldu¤undan, bu karakterlerin gelifltirilmesinde bireysel seçim etkili de¤ildir.
Bireylerin kendi verimlerine göre seleksiyon yönteminde ortalama et rand›man›, karkastaki et, kemik, ya¤ oran› gibi kesimden sonra saptanabilen verim özelliklerine uygulanamaz. Ayr›ca hayvanlar üreme yetene¤i kazand›ktan sonra (cinsel
olgunluktan) saptanan özelliklerde de bu yöntem elveriflli de¤ildir.
Akrabalar›n Fenotipik De¤erlerine Göre Seleksiyon
Aralar›nda belirli bir düzeyde kan yak›nl›¤› bulunan bireylere akraba denilir. Öz
kardefller aras›ndaki akrabal›k derecesi üvey kardefller aras›ndakinin iki kat›d›r.
135
Hayvanlar aras›nda ana, baba ve daha büyük ebeveynler direkt akrabalard›r. Birlefltirmelerin rastgele yap›ld›¤› bir popülâsyonda herhangi bir yar›m kardefl familyas› içindeki bireylerin ortalama akrabal›k derecesi, yani genetik benzerlik 0.25’tir.
Direkt Akrabalara (Pedigriye) Göre Seleksiyon
Bu yöntemde seçim ölçütü bireylerin ana ve babalar›n›n verim de¤erleridir. Genelde büyükanne ve büyükbaba gibi uzak akrabalar›n verimleri bu amaç için kullan›lmaz. Ancak ana-baba verim de¤erleri olmayan bireylerin seçimi için kullan›labilir. Dam›zl›¤a ayr›lacak hayvanlar her iki cinsiyette de ana ve baba de¤erleri en
yüksek olanlardan seçilir.
Kal›t›m derecesinin düflük oldu¤u özellikler yönünden seçimde, bireysel verim
de¤erleri ile birlikte ana ve baba de¤erlerinin de de¤erlendirilmesi seçimin etkinli¤ini art›racakt›r.
Bu yöntemin en önemli avantaj› süt ve döl verimi gibi ileri yafllarda saptanabilen
özellikler yönünden genç hayvanlar›n erken seçimi için yararlan›labilecek kaynak
ana ve babalar›n verimlerinin olmas›d›r. Ayr›ca sadece erkeklerde ya da sadece diflilerde görülen özelliklerde, di¤er cinsiyetteki bireylerin seçimi bu yöntemle yap›labilir. Fakat ana ve baba yüksek verimli oldu¤u halde, bunlardan, düflük verimli yavrular elde edilebilir. Çünkü ana ve baba birçok gen bak›m›ndan heterozigot yap›da
olabilir ve yavrular›na genlerin istenmeyen yar›s›n› geçirebilir. Özellikle baflka sürülerden dam›zl›k al›n›yorsa, pedigrilerindeki ana ve babaya ait verim kay›tlar› abart›lm›fl veya bunlar›n sadece yüksek kay›tlar› yaz›lm›fl olabilir. Pedigri kay›tlar›n›n güvenilir olmas› bu yöntemde dikkat edilmesi gereken önemli bir noktad›r.
Kollateral Akrabalara Göre Seleksiyon
Hayvan yetifltiricili¤inde aralar›nda belli düzeyde akrabal›k bulunan bireylerin
oluflturdu¤u gruplara familya ad› verilmektedir. Örne¤in, öz kardeflten kurulu
gruba tam kardefller familyas›, yine yar›m kardeflten kurulan gruba ana-bir veya
baba-bir kardefl familyas› denilmektedir.
Yetifltirmede ayn› anadan ve de¤iflik babalardan olan yavrular grubu önemsizdir. Çünkü bu tip familyalar›n oluflmas› uzun y›llar› gerektirmektedir. Ayn› baba fakat farkl› anadan do¤mufl yavrular›n oluflturduklar› baba-bir kardefl familyalar›
hayvan ›slah› ve seleksiyonda önemli bir yer tutmaktad›r. Örne¤in 500 bafll›k bir
koyun sürüsünde 20 adet koç tohumlamada kullan›l›yorsa, elde edilen kuzular›n
tümü 20 grupta toplanabilir. Yani 20 adet baba-bir kardefl familyas› oluflturulabilir.
Ana ve babas› ayn› bireylerin oluflturdu¤u kardefl gruplar›na öz (veya tam) kardefl familyas› denir. Örne¤in, bir do¤umdan elde edilen tüm yavrular öz kardefl familyas›n› oluflturmaktad›r. Tavuklarda bir horozun 8-10 tavukla birlefltirilmesinden
sonra elde edilen yumurtalar›n kuluçka makinesine konulduktan sonra ç›kan civcivlerden kullan›lan tavuk say›s› kadar öz kardefl familyas› elde edilmektedir.
Bu familyalar daha çok, diflilerin her seferinde çok say›da yavru meydana getirdi¤i türlerde önem tafl›maktad›r.
Dam›zl›k seçiminde, yar›m ve tam kardefl gibi kollateral akrabalar›n verim kay›tlar›ndan yararlan›larak yap›lan seçime familya seçimi denir.
Familya Ortalamalar›na Göre Seleksiyon
Bu seleksiyon yönteminde üzerinde durulan özellik yönünden mevcut familyalardan her birinin ortalamas› bulunduktan sonra, ortalama de¤eri en yüksek olan familyalardan bafllanarak istenilen birey say›s›n› dolduracak kadar familya seçilmek-
Familya: Aralar›nda belli
düzeyde akrabal›k bulunan
bireylerin oluflturdu¤u
136
Temel Zootekni
tedir. Buna göre bir familya bütün bireyleriyle birlikte seçilmekte veya tüm bireyleriyle birlikte dam›zl›k d›fl› b›rak›lmaktad›r. Dam›zl›k d›fl› b›rak›lan bir familyada
çok yüksek verimli bireyler bulunsa bile, familya ile birlikte at›lmak zorundad›r.
Böylece ortalamas› yüksek bir familya içinde fenotipik de¤erleri düflük bireyler seçilmifl olabilece¤i gibi, ortalamas› düflük familyadaki yüksek fenotipliler d›flar›da
b›rak›labilir. Bu seçim daha çok kal›t›m derecesi düflük olan özellikler için elverifllidir. Örne¤in tavukta yumurta verimi, koyun ve domuzlarda bir do¤umdaki yavru
say›s› gibi.
Familya ortalamalar›na göre seleksiyonun etkin olmas› için flu faktörlere dikkat
edilmelidir;
• Familya ortalamalar›na göre seçim, kal›t›m derecesi düflük olan, yani çevre
faktörlerinden fazla etkilenen özelliklerde etkindir.
• Familya büyüklü¤ü, yani her familyadaki birey say›s› artt›kça bu yöntemin
etkinli¤i de artmaktad›r.
• Bu yöntemden gere¤ince yararlanabilmek için, familyalar aras›ndaki sistematik farkl›l›klar yarat›lmamal›d›r. Yani familyalar aras›nda çevre faktörlerinin farkl› olup birine iyi çevre flartlar› di¤erine kötü flartlar gibi farkl›l›klar
oluflturulmamal›d›r.
• Familya say›s›n›n fazla olmas›, etkinli¤i artt›ran faktörlerdendir.
Kardefl Verimlerine Göre Seleksiyon (Sib)
Bir tür familya seçimi olan bu yöntemde de seçim kriteri yine familya ortalamas›d›r. Ancak bu seçimin familya ortalamalar›na göre yap›lan seçimden fark›, familya içinden seçilecek bireylerin familya ortalamas›na dahil olmamas›d›r. Yani
seçilecek bireylerin kendilerine ait de¤erleri saptanmaz veya saptanamaz. Seçilecek bireyler kardefllerinin verim de¤erlerine bak›larak seçilir. Seçim yöntemi,
kardefl seçimlerinin verim ortalamas› en yüksek bireylerin dam›zl›k olarak ayr›lmas› biçimindedir. Bu seçim flekli karfl› cinsiyette saptanan ve ayr›ca et verimi
gibi kesimden sonra saptanabilen özellikler yönünden bireylerin seçilmesinde
kullan›lmaktad›r.
Kardefl verimlerine göre seleksiyonun etkin olmas› için flu faktörlere dikkat
edilmelidir;
• Kardefl verimlerine göre seçim, kal›t›m derecesi düflük olan yani çevre faktörlerinden fazla etkilenen özelliklerde etkindir.
• Familya büyüklü¤ü, yani her familyadaki birey say›s› artt›kça bu yöntemin
etkinli¤i de artmaktad›r.
• Bu yöntemden gere¤ince yararlanabilmek için familyalar aras›ndaki sistematik farkl›l›klar yarat›lmamal›d›r. Yani familyalar aras›nda çevre faktörlerinin
farkl› olup birine iyi çevre flartlar› di¤erine kötü flartlar gibi farkl›l›klar oluflturulmamal›d›r.
• Familya say›s›n›n fazla olmas› etkinli¤i artt›ran faktörlerdendir.
Familya ‹çi Seleksiyon
Bu seçim fleklinde familya ortalamalar›n›n önemi yoktur. Familya içi seleksiyon
yöntemi, mevcut tüm familyalardan en yüksek verimlilerin belli bir oran dahilinde
sürüye al›nmas› fleklindedir. Bu oran tüm familyalara aynen uygulanmaktad›r. Örne¤in, bir koyunculuk iflletmesinde difli toklular›n % 50’si herhangi bir özellik yönünden seçilecekse ve tüm difli toklular 15 adet familyadan olufluyorsa, her familyaladan en yüksek verime sahip hayvanlar›n % 50’si seçilmektedir.
Bafll›ca kullan›lma alanlar›, familyalar aras› çevre farkl›l›klar›n›n söz konusu
oldu¤u hallerdir. Örne¤in, domuzlarda öz kardefl familyalar› aras›nda, yani analardan bir bat›nda do¤mufl yavru gruplar› aras›nda, analar›n›n süt veriminin de¤iflik
olmas› nedeni ile sistematik çevre farkl›l›klar› vard›r. Dolay›s› ile domuzlarda yavrular›n büyüme h›z›na göre seleksiyon uygulan›rken, familya ortalamalar›na göre
seçim iyi sonuç vermemektedir. Çünkü herhangi bir familyan›n büyüme yönünden
üstünlü¤ü, anan›n süt veriminin yüksek olmas› ile yani çevresel bir etki ile ilgili
olabilir. Bu durumda familya içi seleksiyon uygulanabilir.
Familya içi seleksiyon yönteminde populasyonun yani sürünün kan yak›nl›¤›
derecesindeki art›fl da minimum düzeydedir. Çünkü dam›zl›¤a ayr›lm›fl bireyler bütün familyalar› temsil etmektedir. Buna karfl›n familya ortalamas›na göre seçimde
ve sib seleksiyonda seçilen hayvanlar sadece en yüksek ortalamaya sahip birkaç
familyadan gelmifllerdir. Bu bak›mdan her iki seleksiyon yöntemine üstünlük sa¤lamaktad›r. Ayr›ca familya içi seçimde her anan›n yavru grubunda en yüksek verimliler eflit oranda seçildiklerinden anaya ait etkiler giderilmifl olmaktad›r.
Yavru Verimlerine Göre Seleksiyon (Progeny- Testing)
Hayvanc›l›k iflletmelerinde bir hayvan›n dam›zl›k de¤erini yavrular›n›n fenotipik
de¤erleri yard›m›yla saptamak için kullan›lan bir seçim yöntemidir. Yöntem, yavrular›n verim de¤erlerine bak›larak babalar›n de¤erlendirilmesidir. Bu seçimde
yavrular›n verim ortalamas› en yüksek olan bireyler dam›zl›k olarak kullan›l›r. Progeny testing özellikle yaln›z diflilerde ölçülebilen süt verimi, yumurta verimi, yavru verimi gibi özellikler veya kesimden sonra saptanabilen özellikler yönünden erkeklerin dam›zl›k de¤erlerinin saptanmas›nda kullan›lmaktad›r. Ayr›ca kal›t›m derecesi düflük olan di¤er verim özellikleri için de etkili bir seleksiyon yöntemidir.
Örne¤in, bo¤alar süt verimi yönünden k›zlar›n›n bir laktasyondaki süt verimi ortalamas›na göre, et verimi yönünden de kesilen erkek yavrular›n›n et verimi ve karkas özelliklerine göre de¤erlendirilmektedir.
Progeny- testing yoluyla bir bireyin genotipik de¤erinin saptanmas›, baban›n
sahip oldu¤u genlerin her seferde rastgele bir yar›s›n›n yavruya geçmesi esas›na
dayanmaktad›r. Bu nedenle her babadan çok say›da yavru elde edilmiflse, baban›n
genotipi yavru grubunun fenotipik ortalamas› ile en yak›n biçimde belirlenmektedir. Yani, o bireyin yavrular›n›n fenotipik ortalamas›, kendilerinin genetik de¤erini
ifade etmektedir. Yavru say›s›n›n çok fazla olmas› ve de¤iflik babalar›n yavru gruplar› aras›nda çevre farkl›l›klar› yarat›lmamas› halinde, progeny-test, bir erke¤in dam›zl›k de¤erini % 100 yans›tmaya olanak veren tek metoddur. Progeny-testing’in
verimli olabilmesi için:
Yavrular›n genotiplerinin yar›s›n› babas›ndan al›rken, di¤er yar›s›n› da analar›ndan alm›fl olmas›ndan dolay› baban›n birlefltirildi¤i analar›n az say›da olmas› halinde bunlar›n flansa ba¤l› olarak yüksek verimli olmalar› ve böylece yavru ortalamas›n›n pozitif yönde etkilenmesi olas›d›r. Bu durumda yavrular›n fenotipik ortalamas› baban›n genotipini oldu¤undan daha iyi gösterecektir. Bu sak›ncay› ortadan
kald›rmak için test edilecek erkeklerin olabildi¤i kadar en fazla difli ile ve rastgele
çiftlefltirilmesine çal›fl›lmal›d›r. Çok say›da difli ebeveynin verim yönünden üstünlük veya verimsizlikleri yavru ortalamas› yönünden birbirininin etkisini giderebilece¤inden analar›n etkisi giderilmifl olacakt›r. Böylece bir yavru grubunun di¤er
yavru grubuna üstün veya geride olmas› baban›n genotipi ile aç›klanmaktad›r.
Belirli yavru gruplar›n›n de¤iflik çevre koflullar›na ba¤›ml› kalmas› bu metodun
etkinli¤i belirleyecek bir di¤er faktördür. Bir erke¤in yavrular›na iyi koflullar, di¤e-
137
138
Resesif gen: etkisini
gösterebilmesi için her iki
kromozomda da bulunmas›
gereken yani homozigot
olmas› gereken genlerdir.
Temel Zootekni
rininkine kötü koflullar sa¤land›¤›nda birinci yavru grubunun ortalamas› di¤erinkinden daha üstün olabilir. Böylece birinci erkek, gerçekte iyi bir genotipik yap›ya sahip olmamakla birlikte belirtilen hatadan kaynaklanan iyi bir test sonucu verebilir ve dam›zl›k olarak seçilebilir. Yani tüm yavru gruplar›na ayn› çevre faktörlerinin sa¤lanmas› ya da ayn› çevre koflullar›nda de¤erlendirilmesi gerekmektedir.
Bu amaçla yavru gruplar› aras›nda bak›m, besleme, idare ve di¤er çevre koflullar›
yönünden ay›r›m yarat›lmamal›d›r.
Progeny-test iflleminin verimli olabilmesinin di¤er bir koflulu da, üzerinde durulan özelli¤e ait fenotipik de¤erlerin saptanmas›ndan önce, yavru gruplar› içinde
ay›klama yap›lmam›fl olmas›d›r. Test sona ermeden önce herhangi bir yavru grubundaki elveriflli olmayan bireyler ay›klanm›fl ise, bu test hatal› sonuç verebilir. Üstelik do¤acak hatay› düzeltmek de olanaks›zd›r. Bu nedenle test bitmeden hiçbir
yavru grubunda ay›klama yap›lmamal› ve test sonucu bütün yavrular›n fenotipik
de¤erlerine dayand›r›lmal›d›r.
Bir yavru grubundaki her bireyin, babas›n›n genlerinin rastgele bir yar›s›n› ald›¤› bilinmektedir. Bir gruptaki her fazla birey ayn› baban›n genlerinin rastgele birer yar›s›n› almaktad›r. Yavru grubunda sadece 3-4 birey bulunmas› halinde, yine
flansa ba¤l› olarak bunlar›n hepsinin baban›n sadece iyi genlerini almalar› olas›d›r.
Böyle bir yavru ortalamas› da baba genotipi için iyi bir gösterge de¤ildir. Bu sak›ncay› ortadan kald›rmak için testi yap›lan her babadan olabildi¤ince fazla yavru
al›nmaya çal›fl›lmal›d›r.
Yavru verimlerine göre seleksiyon iflleminde teste al›nacak genç bo¤alar ülkedeki en iyi bo¤alarla en iyi ineklerin birleflmesinden do¤mal›d›r. Her genç bo¤a en
az üç yüz inekle birlefltirilmelidir. Her bo¤aya verilecek inekler rastgele saptanmal› ve de¤iflik koflullardaki iflletmelerde bulunmal›d›r.
Bo¤a bafl›na elde edilecek yavru say›s› yeterli olmal›d›r. Süt verimi için en az
yüz difli yavru, et verimi için ise en az on befl erkek yavru kullan›lmal›d›r. Test s›ras›nda de¤erlendirmeye al›nan bo¤alar›n her birinden sürekli olarak sperma al›p
dondurulmal› ve saklanmal›d›r. En baflar›l› seçilen bo¤alar›n saklanm›fl olan spermalar› ülke düzeyinde yayg›n olarak kullan›labilir. Baflar›l› sonuç vermeyen bo¤alar›n spermas› imha edilir.
S›¤›r ›slah›nda teste tabi tutulan bo¤a kendi k›zlar› ile tekrar çiftlefltirilirse sürüde mevcut olan ve arzu edilmeyen resesif genler ortaya ç›kar›larak elimine
edilebilir. Bu ifllem için kendi k›zlar›n›n say›s› en az otuzbefl adet olmal›d›r. Resesif genlerin ortaya ç›kar›l›p yok edilebilmesi progeny-test yönteminin di¤er bir
yararl› yönüdür.
Kombine Seleksiyon
Hayvanc›l›kta hem bireysel de¤erler hem de familya ortalamalar› dikkate al›narak
yap›lan bir seleksiyon yöntemidir. Yüksek ortalamal› familyalardan yüksek verimli hayvanlar seçilir. Seçime girecek bireylerin her biri için bir indeks de¤eri hesaplan›r. ‹ndeks de¤eri en yüksek olan hayvandan bafllanarak yeteri say›da hayvan
dam›zl›k olarak sürüye kat›l›r. Kombine seçim yöntemi familya seçiminin kullan›ld›¤› bütün hallerde kullan›lmaktad›r. Hemen her zaman bireysel seçime üstündür.
Birden Fazla Özellik ‹çin Seleksiyon
Çiftlik hayvanlar›nda verim özelliklerinin sürekli olarak art›r›lmas› amac›yla seleksiyon yap›l›r. Seleksiyon sayesinde hayvanlar›n genetik yap›lar› iyilefltirilir ve daha
yüksek düzeyde bir verim elde edilir. Özellikle ekonomik amaçlarla yetifltirilen
çiftlik hayvanlar›nda (s›¤›r, koyun, keçi, tavuk vs) genellikle tek bir özellik yerine
birden fazla özelli¤in ayn› anda göz önüne al›nmas› gerekmektedir. Bu flekilde
farkl› özelliklerin ayn› anda göz önüne al›nmas› sayesinde hayvanlar›n genetik yap›lar›n› istenen yönde de¤ifltirmek daha kolay olur.
Birden fazla özelli¤in ayn› anda göz önüne al›nmas›n›n bir di¤er sebebi de
özellikler aras›ndaki genetik iliflkilerdir. Baz› özellikler aras›nda negatif genetik
iliflki bulunabilir. Böyle durumlarda özelliklerden birisine seleksiyon yap›l›rken
di¤eri de¤erlendirmeye al›nmaz ise hayvanlar›n genetik yap›lar› istenen yönde
de¤ifltirilemez. Mesela, s›¤›r yetifltiricili¤inde süt verimi ile sütteki ya¤ oran› aras›nda negatif genetik iliflki vard›r. Bu sebepten dolay› süt verimi artarken süt ya¤› oran› düfler. E¤er üretilen sütün sat›fl›nda süt ya¤›na prim al›n›yorsa bu ekonomik anlamda kay›plara neden olacakt›r. Bu sebepten dolay› süt s›¤›rlar›nda seleksiyon yaparken süt veriminin yan› s›ra mutlaka süt ya¤› oran›n›n da göz önüne al›nmas› gerekir.
Benzer durum tavuk yetifltiricili¤inde de vard›r. Tavuk yetifltiricili¤inde bu durumla ilgili olarak yumurta a¤›rl›¤› ile elde edilen toplam yumurta say›s› aras›ndaki iliflki gösterilebilir. Yumurta tavuklar›n›n ürettikleri yumurtan›n a¤›rl›¤› artt›kça
hayatlar› boyunca üretecekleri yumurta say›s› azalmaktad›r. Bu sebepten dolay›,
yumurtay› adet olarak satan bir iflletmeci için yumurtan›n belli bir a¤›rl›kta olmas›
daha önemlidir. Çünkü daha büyük yumurta elde etmesi ekonomik olarak bir gelir getirmez.
Bu örneklerde de oldu¤u gibi seleksiyon yap›lan özelliklerle baflka özellikler
aras›ndaki genetik iliflkilerin ne düzeyde oldu¤unun iyi bilinmesi gerekir. E¤er negatif genetik iliflki var ise di¤er özelli¤inde mutlaka seleksiyona tabi tutulmas› gerekir. Ancak bu flekilde verim özellikleri istenen yönde art›r›labilir.
Birden fazla özellikte seleksiyon ifllemlerini yürütmek amac›yla gelifltirilmifl çeflitli metotlar vard›r. Bu metotlar flu flekilde s›ralanbilir;
• S›ra ile seleksiyon
• Ba¤›ms›z ay›klama seviyeleri yöntemi
• ‹ndeks yöntemi
S›ra ile Seleksiyon
Bu yöntemde hayvanlar›n gelifltirilmek istenen özellikleri tek tek seleksiyona tabi
tutulur. Her özellik bir generasyon boyunca seleksiyona tabi tutulduktan sonra di¤er özelli¤e seleksiyon uygulan›r. Bu tip seleksiyon ifllemlerinde üzerinde durulan
özellikler aras›ndaki genetik iliflkilerin düzeyi ve yönü önemlidir. Eger iki özellik
aras›nda negatif genetik iliflki var ise bu yöntem ifle yaramaz. Çünkü bir generasyon boyunca bir özelli¤e seleksiyon uyguland›¤›nda belirli düzeyde bir art›fl olur.
Daha sonra birinci özellikle negatif iliflki ikinci özelli¤e seleksiyon uyguland›¤›nda
ikinci özellik artarken birinci özellik geriler.
Gelifltirilmek istenen özellikler aras›nda pozitif iliflki var ise ve bu özellikler ayn› yönde de¤ifltirilmek isteniyorsa (ikisinide art›rmak veya ikisinide azaltmak gibi)
bu yöntem kullan›labilir.
Ba¤›ms›z Ay›klama Seviyeleri Yöntemi
Bu yöntemde hayvanlar›n gelifltirilmek istenen özelliklerinin hepsi ayn› anda göz
önüne al›n›r. Üzerinde durulan özelliklerin hepsi için ayr› ayr› seviyeler belirlenir.
Ve bu seviyelerin üstüne ç›kan hayvanlar seçilir di¤erleri elenir. Genel olarak bu
flekilde uygulanan yöntemde özelliklerin hepsi ayn› anda ölçülemeyebilir.
139
140
Temel Zootekni
Mesela, koyunlarda sütten kesim a¤›rl›¤›, 6 ay a¤›rl›¤› ve ilk laktasyon süt verimine dönük olarak bir seleksiyon yap›lmak istendi¤inde bu yöntem kullan›labilir.
Böyle bir durumda her özellik için (sütten kesim a¤›rl›¤›, 6 ay a¤›rl›¤› ve ilk laktasyon süt verimi) ayr› ayr› bir alt s›n›r belirlenir. Ve bu alt s›n›r geçen hayvanlar s›ras›yla seçilerek sonraki generasyonu oluflturmak amac›yla sürüye al›n›rlar. Di¤erleri sürüden ç›kar›l›rlar. Bu özellikler karfl›laflt›r›ld›¤›nda önce sütten kesim a¤›rl›¤›,
sonra 6 ay a¤›rl›¤›, en son da ilk laktasyon süt verimi özelli¤i ortaya ç›kar. Bu yöntemin baz› sak›ncalar› vard›r. Daha önce sütten kesim a¤›rl›¤› bak›m›ndan istenen
düzeyin alt›nda kald›¤› için sürüden ayr›lan bir hayvan›n ilk laktasyon süt verimi
yüksek olabilmektedir. Böyle durumlar yap›lan seleksiyon iflleminin etkinli¤ini
azalt›r. Bu sebepten dolay› gelifltirilmek istenen özelliklerin hangisine ne kadar
a¤›rl›k verilmesi gerekti¤i önemlidir.
‹ndeks Yöntemi
Bu yöntemde de gelifltirilmek istenen özelliklerin hepsi ayn› anda göz önüne al›n›r. Özellikler aras›ndaki genetik iliflkiler ve her bir özelli¤e verilecek olan a¤›rl›k
katsay›lar› ayr› ayr› belirlenir. Her özelli¤e ait ekonomik önem derecesi bu indeks
yönteminde göz önüne al›n›r. Ayr›ca genetik iliflkilerin de göz önüne al›nmas›ndan
dolay› seleksiyonla bir özellikte ilerleme sa¤lan›rken di¤er özellikte de istenen
yönde bir de¤iflim gerçekleflir.
Bu yöntemin uygulan›fl› ile ilgili olarak verilebilecek en güzel örnek; günümüzde süt s›¤›rlar›nda uygulanan indeks yöntemidir. Süt s›¤›rlar›nda süt verimi,
süt ya¤› ve protein miktar›, somatik hücre say›s›, verimlilik ömrü gibi birçok
özellik ayn› anda göz önüne al›n›r. Bu özelliklerin her birisi için ayr› ayr› dam›zl›k de¤erleri hesaplan›r ve aralar›ndaki genetik iliflkilerin düzeyi ile ekonomik
önemlerine ba¤l› olarak her biri için ayr› ayr› a¤›rl›k katsay›lar› hesaplan›r. Daha
sonra özelliklerin düzeyleri ile bu a¤›rl›k katsay›lar› çarp›larak tek bir de¤er elde
edilir. Ve sürüdeki tüm inekler bu de¤ere göre en yüksekten en düflü¤e do¤ru
s›ralan›r. Bu s›ralamada en yüksek hayvanlar en iyi hayvanlar› en düflük hayvanlar ise en kötü hayvanlar› göstermektedir. Ve seleksiyon ifllemi bu de¤erler üzerinden yap›l›r.
‹ndeks Yönteminin Pratik Olarak Uygulanmas›
Seleksiyon indeksi çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde seleksiyon ile iki veya daha fazla karakterin genetik bak›mdan gelifltirilmesinde ve s›ralanmas›nda kullan›lan optimum do¤rusal yöntemlerden birisidir. Bu yöntem ayn› zamanda fertlerin bir karakter bak›m›ndan farkl› akraba bilgilerinin birlefltirilmesinde de kullan›labilmektedir.
Seleksiyon indeksinde genel olarak seleksiyonda kullan›lacak n say›da karakter (X1, X2, X3......Xn) s›ralanarak afla¤›daki flekilde indeks formülü haz›rlan›r.
I = b1 X1 + b2 X2 +....... + bn Xn
Formülde kullan›lan X de¤erleri, ferdin seleksiyonda istenilen karakterler bak›m›ndan sahip oldu¤u fenotipik de¤erleri, b de¤erleri ise karakterlere verilecek tart› de¤erlerini ifade etmektedir. Üzerinde durulan karakterlerin kal›t›m derecesinin,
relatif ekonomik de¤erlerinin ve aralar›ndaki genetik ve fenotipik korelasyonlar›n
bilinmesi ile b de¤erlerinin hesaplanmas› yap›larak her bir bireye uygulanmakta ve
formülasyondaki yerlerine yerlefltirilerek elde edilen seleksiyon indeksinin kullan›lmas› mümkün olmaktad›r.
141
Yap›lacak seleksiyonda bireylerin akrabalar›na ait bilgiler olmaks›z›n sadece
kendi fenotipik de¤erleri kullan›lmaktad›r. Seleksiyon indeksi metodunda kullan›lacak olan genetik parametreler, genellikle daha önce yap›lm›fl çal›flmalardan elde
edilmifl verilerin hesaplanmas› ile belirlenmektedirler. Tart› de¤erlerinin hesaplanmas›nda Pb = Ga eflitli¤i kullan›lmaktad›r. P, üzerinde durulan karakterler aras›ndaki fenotipik varyans-kovaryans matrisini; G, üzerinde durulan karakterler aras›ndaki genetik varyans-kovaryans matrisini; b, indekse ait tart› faktörlerini; a, ise
ekonomik tart› de¤erlerini göstermektedir.
Seleksiyon indeksinde kullan›lan tart› de¤erleri, karakterler için gelecekte tahmin edilmesi oldukça zor olan ekonomik de¤erlerle iliflkilidir. Ekonomik de¤erler
zaman içinde de¤iflme göstermektedirler. Piyasalarda maliyet ve fiyatlar de¤iflirken, yeni teknolojilerin kullan›lmaya bafllanmas› ile yönetim koflullar›nda da de¤iflim gerçekleflmifltir. Üretimin seviyesi ise genetik e¤ilime göre de¤iflmektedir. Tüm
bu faktörlerdeki de¤iflimler nedeniyle ekonomik de¤erlerin düzenli olarak güncellenmesi gerekmektedir.
Ekonomik de¤erlerin hesaplanmas›nda maliyet analizlerinin farkl› durumlarda
verebilece¤i sonuçlar›n çok dikkatli bir flekilde gözden geçirilmesi gerekir. Örne¤in s›¤›rlarda, çevre koflullar›, yönetim ve üretim alan›ndaki farkl›l›klar sürüden sürüye de¤iflmekte, bu durum farkl› ekonomik de¤erlerin ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Ekonomik de¤erler bu nedenle, üretimin seviyesine göre, özellikle üzerinde durulan karakterlerin üretimdeki optimal seviyelerine göre uygun (ne çok
yüksek, ne çok düflük olacak) flekilde belirlenirler.
‹ndekslerin oluflturulmas› s›ras›nda seleksiyon kriteri olan özellik say›s› yan›nda özelliklere ait genetik parametre tahminleri ve ekonomik önem durumlar›
kullan›l›r. Farkl› ülkelerde kullan›lan seleksiyon indeksleri incelendi¤inde özellikler bak›m›ndan ülkeler aras›nda önemli varyasyonlar gözlenmektedir. Bu durumun en önemli nedeni seleksiyon kararlar›n›n farkl› olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bunun yan›nda do¤rulu¤u ve duyarl›l›¤› art›r›larak güncellenmifl genetik parametre tahmin hesaplamalar› da seleksiyon kriterlerini ve a¤›rl›klar›n› do¤rudan etkilemektedir.
Seleksiyon ‹ndeksi Yönteminin ‹stenen ve ‹stenmeyen Yönleri
Seleksiyon indeksi, dam›zl›k de¤erinin iyilefltirilmesinde kullan›lan en etkili ve h›zl› yöntemlerden birisidir. Birçok özellik üzerinde bulunan çok miktardaki fenotipik
veriyi tek bir de¤ere indirgemesi (indeks de¤eri) ile bireylerin de¤erlendirilmelerinin yap›lmas› ve bu de¤erlere göre s›raland›r›lmalar› mümkün olmaktad›r.
‹ndeks de¤eri bireyin sadece istenilen özelliklerini ifade ederken bütün özelliklerini karakterize etmemekte, bu nedenle belirli özellikler için düzeltme birlefltirilmelerinin yap›lmas› mümkün olmamaktad›r. Seleksiyon indeksinin kullan›m› ile
yaflanan di¤er bir eksiklik ise metodun seleksiyona ait yönelimin belirlenmesine
yard›mc› olmas›na karfl›n yetifltirici için ulafl›lmas› gereken seleksiyon hedeflerini
(hayvanlar›n fenotipik olarak göstermeleri istenilen en yüksek de¤erlerin ne olmas› gerekti¤ini) belirlememesidir.
SIRAnelere
S‹ZDEdikkat edilSeleksiyon indeks metodunda ekonomik de¤erlerin hesaplanmas›nda
melidir? Bu konuda neler düflünüyorsunuz?
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
142
Temel Zootekni
KALITIM VE TEKRARLAMA DERECES‹ ‹LE
SELEKS‹YONDA ETK‹S‹
Seleksiyon ifllemlerinde özelliklerin iyilefltirilmesi amaçlanmaktad›r. Yap›lan seleksiyon ifllemlerinin etkinli¤i sürünün baz› genetik özelliklerine de ba¤l›d›r. Bu özelikler aras›nda kal›t›m derecesi ve tekrarlama derecesini göstermek mümkündür.
Bu paremetrelerin düzeylerine göre sürüde yap›lacak olan seleksiyonun etkili¤i de
de¤iflir.
Kal›t›m Derecesi
Hayvanlarda herhangi bir özelli¤in oluflmas›nda genetik yap› rol oynar. Genetik
yap›da da birçok gen bulunmaktad›r. Baz› özelliklerde herbir gen ayr› bir özelli¤i
kontrol eder. Ancak çiftlik hayvanlar›nda ekonomik aç›dan önemli olan özellikler
(Süt verimi, ya¤ verimi, yavru verimi vs) etkisi küçük birçok gen çifti taraf›ndan
kontrol edilir. Bu aç›klamalardan yola ç›karak kal›t›m derecesini tan›mlayacak
olursak; hayvanlardaki özelliklerin oluflmas›nda (süt verimi, do¤um a¤›rl›¤›, yar›fl
atlar›nda koflu performans› vs) genetik yap›n›n ne kadar belirleyici oldu¤unun ölçüsüdür. Bir di¤er ifadeyle tan›mlamak gerekirse; belirli bir hayvan grubunda herhangi bir özelli¤in oluflmas›nda genlerin etki pay›n›n ne oldu¤unu gösterir.
Bu aç›klamalardan yola ç›kacak olursak, kal›t›m derecesinin baz› temel özellikleri vard›r. Bunlarda ilki, kal›t›m derecesi 0 ile 1 aras›nda de¤iflir. Bu iki uç aras›nda herhangi bir de¤er alabilir. Özellikle çiftlik hayvanlar›ndaki kal›t›m derecesi hiçbir zaman s›f›r ya da bir olmaz. Bir özelli¤in kal›t›m derecesinin s›f›r olmas› demek, o özelli¤in tamamen çevre flartlar›n›n etkisiyle olufltu¤u anlam›na gelir. Ve genetik yap›n›n hiçbir katk›s› yoktur demektir. Ancak çiftlik hayvanlar›nda bu çeflit bir yarg› do¤ru de¤ildir. Tüm özellikleri az ya da çok ama mutlaka
genetik yap› taraf›ndan kontrol edilir. Buda o özelli¤in belirli bir düzeyde kal›t›m derecesine sahip olmas› demektir. Yani kal›t›m derecesi her zaman s›f›rdan
büyük birden küçüktür.
‹kinci olarak ise; hayvanlarda birçok özellik bulunmaktad›r. Bu özelliklere örnek olarak; koyunlarda yapa¤› verimi, buza¤›lar›n do¤um a¤›rl›¤›, süt ineklerinin
s›cak stresine dayan›kl›l›¤› verilebilir. Bu özelliklerin her birisini kontrol eden genler farkl› oldu¤u için, bu özellikler için hesaplanacak olan kal›t›m dereceleri de
farkl›d›r. Örne¤in, koyunlarda yapa¤› veriminin kal›t›m derecesi 0.35, buza¤›lar›n
do¤um a¤›rl›¤› 0.48 ve süt s›¤›rlar›nda s›cak stresine dayan›kl›l›¤›n kal›t›m derecesi ise 0.21 düzeyindedir. Burada da görülece¤i kal›t›m dercesi sabit bir de¤er de¤ildir ve her özellik için de¤iflik de¤erler al›r. Bunun yan› s›ra ayn› özellik için bile farkl› ülkelerde, bölgelerde veya sürülerde hesapland›¤›nda de¤iflik de¤erler
al›r. Mesela, ineklerde laktasyon süt veriminin kal›t›m derecesi Amerika’daki inek
sürülerinde 0.38, Türkiye’deki çiftliklerde 0.18 düzeyinde tespit edilebilir. Bu flekilde ayn› özellik için bile farkl› de¤erler almas›n›n temel nedeni hesaplaman›n yap›ld›¤› hayvanlar›n genetik yap›lar›n›n farkl›l›¤›ndan ve yetifltirildikleri çiftlik koflullar›n›n (bak›m, besleme, bar›nak vs) farkl› olmas›ndan ileri gelmektedir. Benzer
de¤ifliklik farkl› ›rklar için de geçerlidir. Süt verimi örne¤inden yola ç›kacak olursak, Jersey s›¤›rlar›nda süt veriminin kal›t›m derecesi 0.30 iken Holstein s›¤›rlar›nda süt veriminin kal›t›m derecesi 0.25 düzeyindedir. Jersey s›¤›rlar›nda süt veriminin kal›t›m derecesi Holstein s›¤›rlar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha yüksektir. Bu
farkl›l›¤›n temel sebeplerinden birisi de genetik yap›lar›n›n farkl› olmas›ndan ileri
gelmektedir.
Üçüncü olarak ise; herhangi bir özellik için kal›t›m derecesi hesaplan›rken bir
sürüdeki tüm hayvanlar göz önüne al›n›r. Kal›t›m derecesi bu sebepten dolay› sürünün bir özelli¤idir.
Son olarakta; kal›t›m derecesi genetik yap›n›n özelliklerin oluflumunda ne kadar etkili oldu¤unun ölçüsü oldu¤undan dolay›, genetik yap›y› de¤ifltirecek her
türlü olay kal›t›m derecesini de de¤ifltirir. Bu sebepten dolay› sürüde yap›lacak
olan seleksiyon ifllemleri belirli düzeylerde kal›t›m derecesinin de¤iflmesine neden
olur. Yo¤un seleksiyon ifllemlerinden sonra (15-20 y›l sonra) bir sürüdeki özelli¤in
kal›t›m derecesinin düzeyi genelde azalma e¤ilimindedir.
Tekrarlama Derecesi
Hayvan yetifltiricili¤inde önemli olan parametrelerden bir di¤eri de tekrarlama derecesidir. Tekrarlama derecesi, bir sürüde herhangi bir özelli¤in farkl› y›llardaki kay›tlar› aras›ndaki iliflki düzeyini gösterir. Yani süt verimi için düflünülecek olursa;
bir çiftlikte yetifltirilmekte olan Holstein ›rk› ineklerin 2011 y›l›ndaki süt verimi ile
2012 y›l›ndaki süt verimi aras›ndaki iliflkinin ne kadar oldu¤unu gösterir.
Bu özellikte sürünün bir özelli¤idir. Tekrarlama derecesi sürüdeki tüm hayvanlar› göz önüne al›narak hesaplan›r. Ve elde edilen de¤er o sürü için geçerlidir. Bu
de¤er yine 0 ile 1 aras›nda de¤iflir. Tekrarlama derecesinin s›f›ra yaklaflmas› demek; sürüde o özelli¤i etkileyen çok fazla etken oldu¤unu ve tekrarlayan kay›tlar
aras›nda iliflkinin zay›f oldu¤unun göstergesidir. Yani, birinci y›l yüksek ya¤ verimine sahip bir inek sonraki y›lda çok düflük ya¤ verimine sahip olabilir demektir.
Kay›tlar›n bu denli de¤iflken olmas› sürüde yap›lacak olan seleksiyonun etkinli¤inide de¤ifltirir. Öte yandan tekrarlama derecesinin bire yak›n olmas› demek birinci y›lda yüksek düzeyde ya¤ verimine sahip olan ine¤in ikinci y›lda da yüksek düzeyde ya¤ verimine sahip olaca¤› anlam›na gelir. Kay›tlar aras›nda bu çeflit bir iliflki düzeyi çiftlik hayvanlar›nda ekonomik özellikler için istenen bir durumdur.
Özelliklerin tekrarlama derecesi ne kadar yüksek olursa hayvanlar›n ilk elde edilen kay›tlar› o kadar güvenilirdir.
Tekrarlama derecesinin di¤er bir özelli¤ide ayn› özellik için farkl› sürü, ›rk, bölge veya ülkelerde de¤iflik de¤erler al›r. Tekrarlama derecesinin düzeyini sürünün
genetik yap›s› ve o sürünün yetifltirildi¤i çiftlik koflullar› etkiler. Bu sebeplerden
dolay› kal›t›m derecesi için geçerli olan etkenler benzer flekilde tekrarlama derecesi içinde geçerlidir.
Kal›t›m Derecesi ve Tekrarlama Derecesinin Yetifltiricilikteki Önemi
Kal›t›m derecesi ve tekrarlama derecesi hayvan yetifltiricili¤inde verimlerin art›r›lmas› için yap›lacak olan seleksiyonun sonuçlar› ile iliflkilidir. Bir sürüde yap›lacak
olan seleksiyon ifllemi sonucunda elde edilecek olan ilerleme ile kal›t›m derecesi
aras›nda do¤rudan bir iliflki bulunmaktad›r. Mesela bir özelli¤in kal›t›m derecesi ne
kadar yüksek ise o sürüde yap›lacak olan seleksiyon ise o denli h›zl› bir ilerleme
sa¤lan›r. Ayr›ca özelli¤in kal›t›m derecesinin yüksek olmas› daha isabetli seçim yap›labilmesine de olanak sa¤lar. Hayvanlar›n genetik yap›lar›n tam olarak bilinebilmesi güç ve pahal› bir ifllemdir. Bu sebepler bir sürüde yüksek düzeyde kal›t›m derecesine sahip bir özellikte seleksiyon yap›l›rken o özelli¤e ait sürüdeki kay›tlar
kullan›l›r. Ve kal›t›m derecesi yüksek olan sürüde, üstün verim özelli¤indeki hayvanlar daha isabetli seçilir. Ayr›ca kal›t›m derecesinin düzeyinin bilinmesi o sürüde hangi tür seleksiyon iflleminin yap›laca¤›n›n belirlenmesini sa¤lar. Çok farkl› seleksiyon yöntemleri vard›r. Her seleksiyon yönteminin tamamlanmas› da çok fark-
143
144
Temel Zootekni
l› sürelerde olabilir. Kal›t›m derecesi yüksek özelliklerde daha k›sa sürede tamamlanacak seleksiyon ifllemleri tercih edilir. Kal›t›m derecesi düflük özellikler içinse
daha uzun süren seleksiyon yöntemleri tercih edilmek zorundad›r. Kal›t›m derecesinin bir di¤er özelli¤i de, sürüde yap›lacak olan seleksiyon ile ne kadar bir ilerleme sa¤lanaca¤›n›n önceden hesaplanmas›nda kullan›l›r. Bu hesaplama ile seleksiyon ifllemine daha bafllamadan önce ne kadar bir ilerleme sa¤lanaca¤› ve bu ilerlemenin istenen düzeyde olup olmad›¤›n›n karar› verilebilir.
Tekrarlama derecesinin seleksiyon ifllemlerinde etkisi ise daha çok kay›tlar›n
de¤erlendirilmesi aflamas›nda olur. Bir özellik için sürüde yap›lacak olan seleksiyonda kay›tlar kullan›l›r. Bu kay›tlarla ilgili bir özellik olan tekrarlama derecesi ne
kadar yüksek ise hayvanlar›n ilk verim y›llar›na ait olan kay›tlar›n›n kullan›lmas›
o kadar kolay olur. Tekrarlama derecesinin yüksek olmas› durumunda, ilk verim
y›l›nda yüksek bir verim de¤erine sahip olan bir hayvan sonraki y›llarda da yüksek verim de¤erinde olacakt›r. Dolay›s›yla, hayvanlar›n ilk kay›tlar›ndan yola ç›k›larak hem zamandan kazan›lm›fl olur hemde o özellik için daha h›zl› bir ilerleme
sa¤lan›r.
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
Kal›t›m derecesi
ve tekrarlama derecesinin seleksiyondaki etkilerini aç›klay›n›z?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
145
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Karakter, genotip, fenotip ve çevre
Canl›lar›n anatomik, morfolojik ve fizyolojik (verim) özelliklerinden her birine karakter denir.
Fenotip canl›ya d›fltan bak›ld›¤›nda herhangi bir
özelli¤inin görünüflüdür. Kalitatif karakterlerde
fenotip deyiminden renk ve flekil ile ilgili bir özellik anlafl›l›r. Kantitatif karakterlerde fenotip deyiminden ise kantite ile ilgili yani rakamsal bir özellik akla gelir. Bir bireyin kök ald›¤› zigot’ta var
olan ve bu bireyin karakterlerinin oluflmas› için
gerekli olan genlerin tümü genotipi meydana getirir. Genotip d›fl›nda bireylerin kantitatif karakterlerinin düzeyini etkileyen tüm faktörler çevre
olarak isimlendirilirler.
Seleksiyon ve Seleksiyon Metotlar›
Hayvan yetifltiricili¤inde her y›l yafll›l›k, verim
düflüklü¤ü, anatomik bozukluk, anal›k içgüdüsünün iyi olmamas› ve yetifltirme hastal›klar› gibi
nedenlerle ay›klanan hayvanlar›n yerine sürü büyüklü¤ünü önceki say›ya ulaflt›rmak için genç
hayvanlar seçilerek dam›zl›kta kullan›lmas› ifllemine seleksiyon denir. Seleksiyon d›fl görünüfl
ve bireysel verimler gibi tek bir karekter yönünden ya da birden fazla özellikler için de¤iflik yöntemler ile yap›l›r. Özellikle ekonomik amaçlarla
yetifltirilen çiftlik hayvanlar›nda (S›¤›r, koyun, keçi, tavuk vs) genellikle tek bir özellik yerine birden fazla özelli¤in ayn› anda göz önüne al›nmas› gerekmektedir. Bu flekilde farkl› özelliklerin
ayn› anda göz önüne al›nmas› sayesinde hayvanlar›n genetik yap›lar› istenen yönde de¤ifltirmek
daha kolay olur. Birden fazla özelli¤in ayn› anda
göz önüne al›nmas›n›n bir di¤er sebebide özellikler aras›ndaki genetik iliflkilerdir. Baz› özellikler aras›nda negatif genetik iliflkiler bulunabilir.
Böyle durumlarda özelliklerden birisine seleksiyon yap›l›rken di¤eri de¤erlendirmeye al›nmaz
ise hayvanlar›n genetik yap›lar› istenen yönde
de¤ifltirilemez.
N
A M A Ç
3
Kal›t›m ve tekrarlama derecesi ile seleksiyondaki
etkisi
Kal›t›m derecesi, hayvanlardaki özelliklerin oluflmas›nda genetik yap›n›n ne kadar belirleyici oldu¤unun ölçüsüdür. Yani, belirli bir hayvan grubunda herhangi bir özelli¤in oluflmas›nda genlerin etki pay›n›n ne oldu¤unu gösterir. Tekrarlama derecesi ise, bir sürüde herhangi bir özelli¤in
farkl› y›llardaki kay›tlar› aras›ndaki iliflki düzeyini gösterir. Bu iki özellik, hayvan yetifltiricili¤inde verimlerin art›r›lmas› için yap›lacak olan seleksiyonun sonuçlar› ile iliflkilidir.
146
Temel Zootekni
1. Jersey Süt S›¤›rlar›nda süt veriminin kal›t›m derecesi
ne kadard›r?
a. 0.19
b. 0.30
c. 0.39
d. 0.49
e. 0.59
2. Tekrarlama derecesi hangi de¤erler aras›nda de¤iflir?
a. -1 ile 0
b. -1 ile 1
c. 0 ile 1
d. 0 ile 3
e. 0 ile 10
5. Kaç farkl› seleksiyon yöntemi vard›r?
a. 3
b. 4
c. 5
d. 6
e. 10
6. Bireysel seçim, hangi karakterler için kullan›fll› de¤ildir?
a. Kal›t›m derecesi yüksek olanlar için
b. Kal›t›m derecesi düflük olanlar için
c. Kalitatif karakterler için
d. Et verimi için
e. Karkas rand›man› için
3. “Genetik ilerleme”nin tan›m› afla¤›daki seçeneklerden
hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. ‹stenilen özelli¤in sürüdeki bireylerde gözlenen
fenotipik benzerli¤inin ne kadar›n›n genetik
benzerlikten kaynakland›¤›n› aç›klamak için kullan›lan bir de¤erdir.
b. Bir sürüde istenen özelli¤in fenotipik ortalamas›
ile bu sürünün içinden seçilen hayvanlardan elde edilen yavrular›n sahip olduklar› fenotipik
ortalama aras›ndaki farkl›l›kt›r.
c. Fenotipik standart sapmaya göre standartlaflt›r›lm›fl seleksiyon üstünlü¤üdür.
d. Bireyler aras›nda gözlenen genetik farkl›l›klard›r.
e. Akraba bireyler aras›nda gözlenen genetik benzerliktir.
7. Afla¤›dakilerden hangisi hayvanlar›n kantitatif özelliklerinden biridir?
a. Koyunlarda kuyruk yap›s›
b. Tavuklarda ibik flekli
c. Keçilerde k›l rengi
d. Atlarda yele rengi
e. Etlik piliçlerde canl› a¤›rl›k
4. Seleksiyon indeksi’nin özellikleriyle ilgili afla¤›daki
ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Dam›zl›k de¤erinin iyilefltirilmesinde kullan›lan
en etkili ve h›zl› yöntemlerden birisidir.
b. Birçok özellik üzerinde bulunan çok miktardaki
fenotipik verinin tek bir de¤ere indirgenmesini
sa¤lar.
c. Metotta kullan›lacak olan genetik parametreler,
genellikle daha önce yap›lm›fl çal›flmalardan elde edilmifl verilerin hesaplanmas› ile belirlenmektedirler.
d. Hayvanlar›n fenotipik olarak göstermeleri istenilen en yüksek de¤erlerin ne olmas› gerekti¤ini
söyleyebilmektedir.
e. ‹ndeks de¤eri bireyin sadece istenilen özelliklerini ifade ederken bütün özelliklerini karakterize etmemektedir.
9. Verim kayd› tutulmayan hayvanc›l›k iflletmeleri için
afla¤›daki seleksiyon yöntemlerinden hangisi önerilebilir?
a. ‹ndeks yöntemi
b. Familya seçimi
c. D›fl görünüfle göre seleksiyon
d. Familya içi seçim
e. Progeny-test yöntemi
8. Afla¤›dakilerden hangisi, birden fazla özellik için
kullan›lan seleksiyon yöntemlerinden biridir?
a. ‹ndeks yöntemi
b. Familya seçimi
c. Kardefl verimlerine göre seleksiyon,
d. Familya içi seçim
e. Progeny-test yöntemi
10. Bir sürüde istenen özelli¤in fenotipik ortalamas› ile
bu sürünün içinden seçilen hayvanlardan elde edilen
yavrular›n sahip olduklar› fenotipik ortalama aras›ndaki
farka ne ad verilir?
a. Seleksiyon bas›nc›
b. Seleksiyon üstünlü¤ü
c. Seleksiyon kriteri
d. Genetik ilerleme
e. Seleksiyon yo¤unlu¤u
147
1. b
S›ra Sizde 1
Kalitatif karakterler genellikle renk ve flekil ile ilgili
karakterlerdir. Bu tür karakterler bir veya iki çift genin kontrolü alt›ndad›r ve çevre faktörlerinden hemen hiç etkilenmezler. Yani tamamen genler taraf›ndan belirlenirler. Çiftlik hayvanlar›nda vücut örtüsünün rengi, boynuzun olup olmamas›, koyun ve keçilerde kulak yada kuyruk yap›s› ve tavuklarda ibik
flekli gibi özellikler kalitatif karakterlere örnek verilebilir. Kantitatif karakterler ise ölçülüp, tart›l›p, say›sal
olarak belirtilebilen karakterlerdir. Hayvanlar›n verimleri, vücudun anatomik boyutlar› ve fizyolojik
fonksiyonlar›yla ilgili olan karakterlerdir. Kantitatif
bir karakter bireysel etkileri küçük, çok say›da genin
ve çevresel faktörlerin etkisi alt›ndad›r. Çiftlik hayvanlar›nda verimle ilgili karakterler bu gruba girmektedir. S›¤›r, koyun ve keçilerde süt verimi, sütteki ya¤
oran›, canl› a¤›rl›k, koyunlarda yapa¤› verimi ve özellikleri, broylerlerde canl› a¤›rl›k art›fl›, yumurtac› tavuklarda yumurta verimi ve yumurta a¤›rl›¤›, atlarda
çekim gücü ve sürat gibi karakterler kantitatif karakterlere örnek verilebilir.
2. c
3. b
4. d
5. a
6. b
7. e
8. a
9. c
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kal›t›m ve Tekrarlama Derecesi ile Seleksiyonda Etkisi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kal›t›m ve Tekrarlama Derecesi ile Seleksiyonda Etkisi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Seleksiyon ve Seleksiyon
Metotlar›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter, Genotip, Fenotip
ve Çevre” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Seleksiyon üstünlü¤ü, sürüde herhangi bir seçilim yapmadan önce bireylerin sahip olduklar› fenotipik ortalama ile sürü içerisinden “seçilmifl bireylerin” sahip olduklar› fenotipik ortalama aras›ndaki farkt›r. E¤er seleksiyon üstünlü¤ü erkek ve difli hayvanlar aras›nda
farkl› ise her cinsiyet için ayr› hesaplanarak ortalamalar› ile ifade edilir.
S›ra Sizde 3
Ekonomik de¤erlerin hesaplanmas›nda maliyet analizlerinin farkl› durumlarda verebilece¤i sonuçlar›n
çok dikkatli bir flekilde gözden geçirilmesi gereklidir.
Örne¤in s›¤›rlarda, çevre koflullar›, yönetim ve üretim alan›ndaki farkl›l›klar sürüden sürüye de¤iflmekte, bu durum farkl› ekonomik de¤erlerin ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Ekonomik de¤erler bu nedenle, üretimin seviyesine göre, özellikle üzerinde
durulan karakterlerin üretimdeki optimal seviyelerine göre uygun (ne çok yüksek, ne çok düflük olacak)
flekilde belirlenirler.
148
Temel Zootekni
S›ra Sizde 4
Kal›t›m derecesi ve tekrarlama derecesi hayvan yetifltiricili¤inde verimlerin art›r›lmas› için yap›lacak olan seleksiyonun sonuçlar› ile iliflkilidir. Bir sürüde yap›lacak
olan seleksiyon ifllemi sonucunda elde edilecek olan
ilerleme ile kal›t›m derecesi aras›nda do¤rudan bir iliflki bulunmaktad›r. Daha seleksiyona bafllamadan önce
seleksiyon sonucununda ne kadar bir ilerleme elde edilebilece¤ini hesaplamak mümkündür. Di¤er taraftan
tekrarlama derecesi ise sürüdeki verim özelli¤ine ait kay›tlar›n ne kadar güvenilir oldu¤unu gösterir. E¤er bir
sürüdeki verim özelli¤ine ait tekrarlama derecesi yüksek ise o sürüde ilk verim kay›tlar›n› kullanarak seçim
yani seleksiyon yapman›n mümkün oldu¤unu gösterir.
Böyle durumlarda da generasyon aral›¤› k›salaca¤›ndan
seleksiyon sonucunda genetik ilerleme daha h›zl› olur.
Arpac›k, R. (1982). S›¤›r yetifltiricili¤i. Bursa: Uluda¤
Akbafl, Y. (1995). Seleksiyon ‹ndeksi ve Farkl› BLUP
Uygulamalar›n›n Karfl›laflt›r›lmas›, ‹zmir: II.Ulusal Ekonometri ve ‹statistik Sempozyumu
Akbafl, Y., Kaya, A., Kaya, ‹., Önenç, A. (1998). Süt S›¤›rc›l›¤›nda Bo¤a Seçimi için Kullan›lan ‹ndekslerin Karfl›laflt›r›lmas› ve Yararlanma Olanaklar›, Ayd›n: Ege Bölgesi l. Tar›m Kongresi
Alt›nel, A., Da¤l›o¤lu, S. (1993). Genetik Ders Notlar›.
‹stanbul.
Baflp›nar, H., Batmaz, E.S. (1995) Hayvanc›l›k Bilgisi.
Anadolu Üniv. Yay›nlar› No:856. Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No:452. Eskiflehir.
Baflp›nar, H. (1999). Hayvan Islah›, Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yay›nlar›.
Bourdan, R.M. (2000). Understanding Animal Breeding, USA: Prentice-Hall, Inc.
Düzgünefl O., Eliçin A., Akman A. (1991). Hayvan ›slah›, Ankara.
Evrim, M., Günefl H. (2000). Hayvan Islah› Ders Notlar›. ‹.Ü.Veteriner Fakültesi Yay›n›, Ders Notu
No:115. ‹stanbul.
Kumlu, S. (2003). Hayvan Islah›, Ankara: Türkiye Dam›zl›k S›¤›r Yetifltiricileri Birli¤i Yay›nlar›.
Soysal, M.‹. (2000). Hayvan Islah›n›n Genetik Prensipleri, Tekirda¤: Nam›k Kemal Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Yay›nlar›.
Yalç›n C.B. (1981). Genel Zootekni, ‹stanbul.
8
TEMEL ZOOTEKN‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Kuluçkahaneler,
Kuluçkal›k yumurtalar,
Kuluçka ve kuluçka koflullar›,
Embriyo geliflimi,
Kuluçkada civciv ç›k›m›, kuluçka sonuçlar› ve kuluçka sonuçlar›n› etkileyen
faktörler hakk›nda genel
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kuluçkahane
• Kuluçkal›k yumurta
• Kuluçka koflullar›
• Embriyo geliflimi
‹çindekiler
Temel Zootekni
Kuluçka Bilgisi ve
Tekni¤i
• KULUÇKAHANELER
• KULUÇKALIK YUMURTALAR VE
KULUÇKALIK YUMURTALARA
UYGULANAN ‹fiLEMLER
• KULUÇKA VE KULUÇKA
KOfiULLARI
• KULUÇKADA EMBR‹YO GEL‹fi‹M‹
• ÇIKIM, KULUÇKA SONUÇLARI,
KULUÇKA SONUÇLARINI
Kuluçka Bilgisi ve Tekni¤i
Günümüz tavukçulu¤unun en önemli özelliklerinden birisi üretimin y›¤›nsal olmas›d›r. Yani binlerce onbinlerce yumurta ayn› anda kuluçka edilmekte, binlerce civciv ayn› anda kuluçkadan ç›kmakta, ayn› anda üretim kümeslerinde büyütülmekte ya da yumurtlat›lmakta ve ayn› anda binlercesi kesilmektedir.
Tavukçulu¤un günümüzdeki modern ve entansif yap›ya ulaflmas›nda kuluçka
bilgisi ve tekni¤i alan›nda yap›lan bilimsel geliflmelerin önemli bir katk›s› olmuflSIRA S‹ZDEüreme istetur. Do¤al hayatta üretilen civcivler “gurk tavuk” olarak isimlendirilen
¤i gösteren tavu¤un yumurtalar›n üzerine yatmas› ve bir tak›m çevresel koflullar›
yumurta içindeki embriyoya sa¤lamas› ile elde edilir. Gurk bir tavu¤un bir defada
ç›kartabilece¤i civciv say›s› en fazla 12-15 adettir. Günümüzde ise binlerce civcivin
ayn› yaflta kümeslere al›n›p büyütülerek yumurtlat›lmas› ya da etlik piliç olarak keS O Rmakinelerinde
U
silmesi binlerce yumurtan›n ayn› anda bir arada modern kuluçka
kuluçka ifllemine tabi tutulmas› ile mümkün olmaktad›r.
Kuluçkac›l›k faaliyeti modern tavukçulu¤un en önemli bölümlerinden
birisidir.
D‹KKAT
Kuluçkada elde edilecek baflar›; dam›zl›k tavuk kümeslerinde döllü yumurta üretimi yani dam›zl›k tavuk yetifltiricili¤ine, döllü yumurtan›n dam›zl›k kümesi ve kuSIRA S‹ZDE
luçkahane aras›nda geçirdi¤i ifllemler yani kuluçkal›k yumurtalar›n depolanmas›na
ve kuluçka ile kuluçka koflullar›na yak›ndan ba¤l›d›r. Bu bölümde döllü yumurtalar›n dam›zl›k kümeslerde toplanmas› ile bafllayan, günlük civcivlerin
AMAÇLARIMIZkümeslere
gönderilmesine kadar devam eden bir seri ifllemler dizisinden bahsedilecektir.
N N
K ‹ T A Bilimsel-TekP
Dam›zl›k tavuk yetifltiricili¤i ile ilgili detayl› bilgileri Cemal Erensay›n’›n
nik-Pratik Tavukçuluk (Sivas: Dilek Ofset Matb, 1995) isimli kitapta bulabilirsiniz.
KULUÇKAHANELER
TELEV‹ZYON
Kuluçkahaneler günümüzde modern tavukçulu¤un en önemli bölümlerinden birisidir. Bir kuluçkahane yumurtalar›n muhafaza edildi¤i yumurta kabul ve ay›rma
odas›, yumurta depolama bölümleri, kuluçka geliflim makineleri bölümü, kuluçka
‹NTERNET
civciv ç›k›m makineleri bölümü, civciv ay›rma, ifllem ve bekletme odalar›, y›kama
ve at›klar›n ç›kar›ld›¤› oda, büro, dufl, jeneratör vb. gibi bölümler halindedir.
Kuluçhanelerde temizlik ve hijyen oldukça önemli oldu¤undan yer seçimi ve
kuluçkahanede yer alan bölümlerin planlanmas› ile ifl ak›fl› oldukça önemlidir. Kuluçkahanede oturum plan› çok iyi bir flekilde planlanmal› ve hareketler daima yumurta kabul yerinden civciv ç›k›fl yerine do¤ru olmal›d›r. Kuluçkahanelerde hijyen
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
152
Temel Zootekni
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
çok önemli oldu¤u ve s›k s›k y›kama gerekti¤i için planlama ve inflas› kolay temizS O R U
lenebilir ve dezenfekte
edilebilir flekilde yap›lmal›d›r.
Öncelikle kuluçkahaneler hayvanc›l›k ile ilgili di¤er iflletmelerden tecrit edilmelidir. Di¤er yumurtac›
ve etlik piliç kümesleri ile bir arada ve çok yak›n›nda olmaD‹KKAT
mal› ve biyogüvenlik tedbirleri çok s›k› bir flekilde uygulanmal›d›r. Demiryollar› ve
karayollar›ndan mümkün oldu¤u kadar uzakta kurulmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
Önceleri oksijen yetersizli¤i nedeni ile deniz seviyesinden 1000 metreden daha
yüksek yerlerde kuluçkahane kurulmas› tavsiye edilmezken, günümüzde ortam›n
atmosferikAMAÇLARIMIZ
hava bileflimini otomatik olarak ayarlayan bilgisayar kontrollü kuluçka
makineleri sayesinde bu sorun büyük ölçüde ortadan kalkm›flt›r.
N N
K ‹ T A P
K inflaat›
‹ T A P ile ilgili detayl› bilgileri Nizamettin fienköylü’nün Modern Tavuk
Kuluçkahane
Üretimi (Tekirda¤: Anadolu Matbaac›l›k, 1995) isimli kitab›nda bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
T E L E V ‹ Z yönetiminde
YON
Kuluçkahane
en önemli konulardan birisi kuluçka makinelerinin
iyi çal›flmas› ve makineler içerisinde uygun çevre koflullar›n›n gere¤i gibi sa¤lanabilmesidir. Bunu sa¤layabilmek için de kuluçka binas›n›n temizli¤i yan›nda makinelerin bulundu¤u ortam›n s›cakl›k, relatif nem ve havaland›rmas›na çok dikkat
‹NTERNET
edilmelidir. Kuluçka geliflim makineleri, transfer odas›, ç›k›m makineleri odas› ve
civciv ifllem odas›n›n s›cakl›¤› 23-27 °C, relatif rutubeti % 60-65 aras› olmal›, yeterli düzeyde taze ve temiz hava girifli ve kirlenmifl havan›n at›l›m› sa¤lanmal›d›r.
‹NTERNET
Kuluçkahane Ekipmanlar›
Kuluçkal›k yumurtalara ›fl›kla kontrol edilmesinden, geliflim ve ç›k›m makinelerinde kuluçka edilmesi, ç›kan civcivlere afl›lama, gaga kesimi, cinsiyet ay›r›m› gibi
çok de¤iflik ifllemler yap›lmaktad›r. Bunu sa¤layabilmek içinde kuluçkahanelerde
ana ve destek ekipmanlar› olmak üzere çok de¤iflik malzemeler kullan›lmaktad›r.
Bir kuluçkahanede kullan›lan en önemli ekipman hiç kuflkusuz kuluçka geliflim ve ç›k›m makineleridir. Bu makineler çok düflük kapasiteli masa tipinden binlerce yumurtan›n ayn› anda inkübe edilip civciv ç›k›fl›n›n sa¤land›¤› dolap ve oda
tipi olmak üzere de¤iflik ebat ve kapasitelerde olabilir. Bütün hepsi de elektrikle
çal›fl›r, masa tipi olanlarda genel olarak sadece ›s›tma termostat ile kontrollü olarak
sa¤lan›rken, havaland›rma; hava girifl ve ç›k›fl delikleri, çevirme; elle, rutubet; makine taban›na konulan su ile sa¤lan›r.
Resim 8.1
Masa tipi kuluçka makinesi
Resim 8.2
Masa tipi kuluçka makinesi
153
8. Ünite - Kuluçka Bilgisi ve Tekni¤i
Dolap tipi olanlar tam otomatik olabildi¤i gibi, ›s›tma ve çevirme ifllemi; otomatik, rutubet dolap alt›na konulan su, havaland›rma ise hava girifl-ç›k›fl delikleri vas›tas› ile olanlar da mevcuttur. Oda tipi olanlar genelde büyük kapasiteli kuluçkahanelerde kullan›lmakta olup, CO2 dahil her türlü kuluçka koflulu otomatik olarak
sa¤lan›r. Dolap tarz› olanlar›n baz›lar› ile oda tipi olanlar tabans›z olup, yumurtalar rafl› yumurta arabalar›n›n yerlefltirilmesine müsait, içleri kolayca y›kan›p temizlenebilen, s›ca¤a ve neme karfl› dayan›kl› materyalden yap›lm›fllard›r.
fiekil 8.3
Dolap tipi kuluçka
makinesi (U.
Ü.Veteriner Fak.
Araflt. ve Uyg.
Merkezi)
Kuluçka ç›k›m makinelerinin kuluçka geliflme makinelerinden bafll›ca fark›; ç›k›m makinelerinde yumurtalar›n çevirme iflleminin olmamas› ve yumurta tablalar›n›n farkl› olmas›d›r. Geliflim makinelerinde yumurtalar dik olacak flekilde yerlefltirilirken, ç›k›m makinlerine yat›k olarak konulmaktad›r. Yumurta tablalar› da buna
göre farkl› olmaktad›r.
SIRA S‹ZDEhakk›nda ne
Kuluçka geliflim makineleri ile ç›k›m makineleri aras›nda bafll›ca farkl›l›klar
düflünüyorsunuz?
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
154
Temel Zootekni
fiekil 8.4
Kuluçka geliflim ve
ç›k›m
makinelerinde
kullan›lan yumurta
tablalar›
Araflt. ve Uyg.
Merkezi)
Kuluçka makinelerinin d›fl›nda kuluçkahanelerde yumurta ve civciv tafl›ma
araçlar›, yumurta s›n›fland›rma ve y›kama sistemleri, jeneratör, plastik yumurta kartonlar›, yumurta kontrol lambalar›, servis masalar›, cinsiyet belirleme ekipmanlar›,
gaga, ibik, t›rnak kesicileri, afl›lama malzemeleri gibi çok de¤iflik ekipmanlar kullan›lmaktad›r.
KULUÇKALIK YUMURTALAR VE KULUÇKALIK
YUMURTALARA UYGULANAN ‹fiLEMLER
Kuluçka makineleri belirli standarttaki yumurtalara göre yap›lm›flt›r. Genç hayvanlar taraf›ndan ilk yumurtlanan yumurtalar 35-40 g gibi oldukça küçüktürler. ‹leri
yafltaki hayvanlar›n yumurtalar› ise daha iridir. Ayn› zamanda genç hayvan yumurtalar›nda dölsüzlük oran› daha yüksek, yafll› hayvanlardan elde edilen yumurtalar›n ise kabuk kaliteleri daha zay›ft›r. Baz› yumurtalar ise çift sar›l› halde yumurtlan›r, baz›lar› ya çok sivri, ya çok yuvarlak, k›r›k, çatlak gibi anormal yap›ya sahiptirler. Bundan dolay› ticari yaflamda kanatl› hayvanlardan elde edilen her yumurta
kuluçkal›k olarak de¤erlendirilmez.
Kuluçkal›k Yumurtalar
Blastoderm: Erken embriyo
döneminde biçimlenen
yumurta üzerindeki hücresel
bir kapak.
Vitellin Membran: Yumurta
sar›s› üzerinde yer alan ince
bir zar.
SIRA S‹ZDE
2
Kuluçkal›k yumurtalar; sa¤l›kl› ve ergin dam›zl›k sürüden elde edilmifl 50-70 g
a¤›rl›¤›nda, dölsüzlük, blastodermi bozuk, yumurta sar›s›n›n sallanmas›, vitellin
membran› y›rt›lm›fl, k›r›k, çatlak, gere¤inden fazla sivri ve yuvarlak, çift sar›l›, hava kameras› ve sar›s› yer de¤ifltirmifl gibi kusurlu özellikleri olmayan yumurtalard›r. Çok küçük ve çok iri yumurtalar›n kuluçka sonuçlar› çok yüksek de¤ildir. Dölsüz, blastodermi bozuk, yumurta sar›s› sallanan, hava kameras› yeri de¤iflmifl, vitellin membran› y›rt›lm›fl, çift sar›l›, çok iri, fazla uzun veya toparlak, kabuk rengi
de¤iflmifl, kabu¤u kireçlenmifl, kirli vb. yumurtalar kuluçkaya konulmamal›d›r. Kabuk kalitesi düflük, kabu¤u pütürlü, pütürlü ve tebeflirimsi olan yumurtalar›n kuluçka sonuçlar› düflüktür. Çatlak yumurtalardan ç›k›m olmayaca¤› gibi böyle yumurtalar bakteriler için de bir kaynak olabilirler. Civcive olan talebin yüksek oldu¤u zamanlarda ise çok iri, fazla uzun veya toparlak gibi yumurtalar kuluçkal›k olarak de¤erlendirilse de bunlar›n kuluçka sonuçlar› normal yumurtalara göre daha
düflüktür.
S‹ZDEkuluçkal›k olabilir mi? Kuluçkal›k yumurtalar›n özellikleri hakk›nÜretilen herSIRA
yumurta
da ne düflünüyorsunuz?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Kuluçkal›k Yumurta Kalitesi
Civciv kalitesi, sürü performans› ve kuluçkal›k yumurta kalitesi aras›nda çok
yak›n do¤rusal bir iliflki vard›r. Kuluçkal›k yumurta kalitesi yükseldikçe civciv kalitesi ve sürü performans› da yükselir. Kuluçkal›k yumurta kalitesini etkileyen en
önemli faktör dam›zl›k iflletmelerdeki sürü yönetimidir. Dam›zl›k iflletmelerde kuluçkal›k yumurta kalitesini, buna ba¤l› olarak civciv kalitesini etkileyen sürü yönetimi ile ilgili faktörlerden en önemlileri flunlard›r;
Dam›zl›k sürülerin genetik yap›s›n›n ç›k›m oran›, kuluçka rand›man› gibi kuluçka verimi ile ilgili özellikler bak›m›ndan iyi olmas› gerekir.
Dam›zl›k sürülerin bar›nd›r›laca¤› kümeslerin yer seçimi, di¤er hayvanc›l›k iflletmelerine özellikle di¤er kanatl› iflletmelerine olan uzakl›¤› ve yerleflim pozisyonu, kümes içi çevre koflullar› ve sürü yönetimi civciv kalitesini yak›ndan etkileyen
faktörlerin en önemlilerindendir.
Sürü sa¤l›¤› ve afl›lama program›; dam›zl›k hayvanlardan yumurta yoluyla civcivlere bulaflan hastal›klar, özellikle Salmonella ve Mycoplasma etkenleri yönünden sürü tamamen sa¤l›kl› olmal›d›r. Stres oluflturmama bak›m›ndan sürüde uygulanan afl›lama ve ilaçlama program› yumurta verim döneminden önce tamamlanm›fl olmal›d›r.
Besleme program›; dam›zl›klara vitamin, mineral, is elementler yönünden dengeli ve yeterince yem ve su verilmeli, yemlik ile yem depolar›nda küf, mantar vb.
üremesine müsaade edilmemelidir.
Sürüde erkek-difli aras› yeterlilik; sürüde horoz say›s›n›n yetersiz veya fazla olmas› durumunda kuluçka rand›man› beklenenden düflük olur. Normal bir horoz
günde 25-30 afl›m yapabilse de pratikte normal bir tohumlama olabilmesi için sürüde hafif ›rklarda yani beyaz yumurtac› dam›zl›klarda on üç-ondört tavuk için bir
horoz, a¤›r ›rklarda yani etlik piliçlerde on tavuk için bir horoz bulunmas› tavsiye
edilir. Kabaca sürüde erkek difli oran› 1/10 gibi düflünülse de dam›zl›k materyal
hangi firmaya aitse, o firman›n tavsiyeleri dikkate al›narak sürüde erkek-difli oran›n›n belirlenmesi en do¤rusudur. Normalde tavu¤un döllü yumurta vermesi için
haftada bir veya iki kez horozla birleflmifl olmas› yeterlidir.
Dam›zl›k sürünün yafl› yumurta büyüklü¤ünü, kuluçka sonuçlar›n› ve civciv
kalitesini etkilemektedir. Dam›zl›k sürülerden ilk elde edilen yumurtalar normale
göre daha küçüktürler ve bunlarda dölsüzlük oran› daha yüksektir. Küçük yumurtadan küçük civciv ç›kaca¤› için böyle yumurtalardan elde edilen civcivler neslin
küçülmesine neden olurlar. Ayn› zamanda küçük civcivlerin performans› da düflük
olaca¤› için yumurtalar 50-52 g a¤›rl›¤a ulaflana kadar kuluçkaya konulmamal›d›r.
Dam›zl›k hayvanlar›n yafl› ilerledikçe yumurta irileflir, ileri yaflta ise kabuk kalitesinde de bozulmalar bafllar. Bundan dolay› çok yafll› dam›zl›klar›n yumurtalar› da
kuluçkal›k olarak de¤erlendirilmemelidir. Kuluçka rand›rman›n›n iyi olmas› için
dam›zl›k sürünün yafl› en az 28 hafta olmal›, 60-64 haftal›k yaflta da sürü d›fl› edilmelidirler. En iyi kuluçka sonuçlar› yafllar› sekiz ile onüç ay aras› olan dam›zl›klardan elde edilmektedir.
Sürünün yumurta verim düzeyi; genel olarak sürü performans› ile kuluçkal›k
yumurta kalitesi ve kuluçka sonuçlar› aras›nda pozitif bir iliflki vard›r. Yumurta veriminin düflmesine yol açan herhangi bir faktör kuluçka sonuçlar›n› da olumsuz etkileyecektir. Do¤al olarak hayvan›n yafl› ilerledikçe sürü performans› ve yumurta
kalitesi düfltü¤ünden kuluçka sonuçlar› da kötüleflmektedir.
155
156
Temel Zootekni
Yeterli say›da folluk; otomatik tafl›ma sistemli koloni tip ya da bireysel folluk olsun önemli olan yeterince olmas›d›r. Tavuklarda özellikle sabah saatlerinde yumurtlama en yo¤un olup, bu saatlerde yumurta daha s›k toplanmal›d›r. Genelde
befl tavuk için bir adet bireysel folluk hesaplan›r. Kümeste yeterince folluk bulunmamas› durumunda hayvanlar ›zgara zemin ya da altl›k üzerine yumurtlayacakt›r.
Bu yumurtalar genelde d›flk› ile kirlenece¤inden ya da k›r›l›p çatlayabilece¤inden
kuluçkal›k olarak de¤erlendirilmemelidir. Ayr›ca folluklar ›fl›k kaynaklar›ndan uzak
bölümlere yerlefltirilmelidir.
Kuluçkal›k Yumurtalar›n Depolanmas›
Viyol: Ticari yaflamda
yumurtalar›n tafl›nmas› ve
muhafazas› amac›yla
kullan›lan kapakl› veya
kapaks›z plastik veya
kartondan yap›lm›fl, on,
onbefl veya otuz yumurtan›n
bir arada tafl›n›p muhafaza
edilebildi¤i maddeler.
Uzun süre depolaman›n kuluçka sonuçlar›n› olumsuz etkiledi¤i bilinse de modern
sektörde yumurtalar›n depolanmas› kaç›n›lmazd›r. Kuluçkal›k yumurtalar kuluçka
makinelerinin kapasitesi, civciv talebi gibi nedenlerden dolay› hemen kuluçkaya
konulamazlar. En az›ndan yumurtan›n kümeste toplanmas› ve depolara tafl›nma ve
ay›rma iflleminden dolay› en erken bir gün sonra kuluçlaya konulabilir.
Kuluçkal›k yumurtalar›n depolanmas›nda embriyo gelifliminin duraksat›lmas›
önemlidir. Bunun içinde yumurtalar 24 °C’›n alt›ndaki bir ortamda depolanmal›d›r.
Kuluçkal›k yumurtalarda erkek ve difli üreme hücresi bir araya geldikten sonra zigot flekillenir ve sonra h›zla bölünmeye bafllar ve yumurtland›¤›nda hücre say›s›
birkaç bine ulaflm›flt›r. E¤er yumurtalar hemen kuluçkaya konulmayacaksa embriyo geliflimini durdurmak gereklidir. Embriyo geliflimini durdurmak için eflik s›cakl›k de¤eri olarak birçok literatürde 24 °C olarak belirtilmektedir. Yani yumurtalar
bu s›cakl›¤›n alt›nda depolanmal›d›r.
Depolama süresi uzad›kça albumin yüksekli¤i azal›r ve albumin pH’› artar. Yumurta kalitesi yumurtland›¤›nda en yüksektir, albumin viskozitesi ve pH’da de¤ifliklikler sonraki dördüncü günde ortaya ç›kar.
Depolama süresi uzad›kça kuluçka rand›man› düfler. En yüksek kuluçka sonuçlar› bir iki gün depolanan yumurtalardan elde edilirken, pratik olarak ticari yaflamda yedi günden daha uzun süre depolanm›fl yumurtalar›n kuluçkaya konulmas›
tavsiye edilmez. Uygun koflullar alt›nda etçi dam›zl›k yumurtalar›n en fazla yedi
gün, yumurtac› dam›zl›k yumurtalar›n en fazla befl gün depolanmas› tavsiye edilir.
Yedi günden sonra her bir gün fazla depolama süresi için civciv ç›k›m 20-30 dk gecikir. B›ld›rc›nlarda yap›lan bir çal›flmada depolama süresinin 3 günden daha uzun
olmamas› bildirilmifl, ancak depolama süresinin kuluçka sonras› büyüme performans›na herhangi bir etkisi tespit edilmemifltir. Kuluçkadan ç›kan yumurtac› civcivlerde optimum yumurta verimi için en ideal depolama süresinin üç gün oldu¤u
belirlenmifltir.
Kuluçkal›k yumurtalar›n tafl›nmas› ve depolanmas› esnas›nda çok dikkatli olunmal›, kuluçka rand›man›n› olumsuz etkileyecek davran›fllardan kaç›nmal›d›r. Yumurta kabu¤unda k›r›k ve çatlaklar oluflmamas›na, iç kalitenin bozulmamas›na
dikkat edilmelidir. Yumurtalar tafl›ma ve depolama esnas›nda sivri k›s›mlar› afla¤›
gelecek flekilde karton kutulara ve yumurta viyollerine konulmal›d›r.
Kuluçkal›k yumurtalar özel depolarda belirli s›cakl›k ve rutubet koflullar›nda
depolanmal›d›r. Ani ›s› de¤iflikliklerinde embriyo zarar görüp ölebilir. So¤uk yumurtalar da s›cak depolara birden bire al›n›rlarsa so¤uk su buhar› yumurtalar› ›slatabilir veya yumurtalar›n üzeri rutubetli bir görünüm al›r. Bu da yumurtan›n üzerini saran koruyucu kütiküla tabakas›n›n zarar görmesine neden olarak enfeksiyon
etkenlerinin yumurtaya bulaflmas›na neden olabilir.
Yumurta depolar›nda relatif nem % 70-80 olmal›d›r. Depolama bölümlerinin s›cakl›¤› kontrollü olarak de¤ifltirilemiyorsa sabit olarak 15-18 °C olmal›d›r. Normalde ise depolama süresi uzad›kça s›cakl›k düflürülmelidir. Depolama odas›n›n s›cakl›¤› üç güne kadar olan depolamalarda 15-18 °C, dört-yedi gün aras› depolamalarda 12-15 ve yedi günden daha uzun süre depolamalarda 11-12 °C olmal›d›r.
Yumurtalar depolan›rken e¤er pratik olarak kolay bir flekilde uygulanabiliyorsa yumurtan›n sivri ucu ilk üç gün afla¤› do¤ru, daha sonra üç gün yukar› dönük
ve yedinci günden sonra bir gün afla¤›, bir gün yukar› dönük olacak flekilde depolanmal›d›r.
Civcive olan talebin az olmas› ya da baflka bir nedenle yumurtalar daha uzun
süre depolanacaksa bu durumda uzun süre depolaman›n olumsuz etkisini azaltmak için bir tak›m tedbirler al›nabilir.
Depolamada kuluçkal›k yumurta kalitesini etkileyen faktörler;
Bu faktörler özellikle uzun süre depolanacak yumurtalarda çok daha fazla
önemli olup, yedi günden daha uzun süre depolanacak yumurtalarda depolama
süresinin olumsuz etkisini en aza indirerek yumurta kalitesini korumak ve civciv
kalitesini art›rmak için mutlaka dikkate al›nmal›d›r.
Dam›zl›k yafl›; genç dam›zl›k yumurtalar› daha uzun süre depolanabilir.
Depolama s›cakl›¤›; depolama süresi uzad›kça depolama ortam›n›n s›cakl›¤›
düflürülmelidir.
Rutubet; ortam rutubeti çok düflükse yumurta çok su kaybeder. Zay›f kabuklu
yumurtalar ve yafll› dam›zl›klardan elde edilen yumurtalar da rutubet kayb› fazlad›r. Normalde depolama bölümünün rutubeti %70-80 olmal›d›r. Yafll› dam›zl›klardan elde edilen yumurtalar uzak mesafelere nakledilecekse ortam rutubeti bir miktar daha art›r›labilir.
Çevirme; Özellikle uzun süre depolanacak yumurtalarda pratik olarak yap›labilirse çevirme ifllemi oldukça faydal›d›r.
‹nkübasyon öncesi ›s›tma; daha üniform embriyonik geliflmeye yol açt›¤›ndan
inkübasyon öncesi ›s›tma faydal›d›r. Yap›lan bir çal›flmada 20-25 °C’de 5-18 saat
›s›tman›n 14 günün üzerindeki depolama süresinin kuluçka sonuçlar› üzerine
olumsuz etkisini hafifletme bak›m›ndan etkili oldu¤u tespit edilmifltir.
‹nkübasyon s›cakl›¤›; Kuluçka iflleminde embriyo gelifliminin ilk bir iki haftas›nda s›cakl›k biraz yüksek tutulursa kuluçka sonuçlar› biraz daha yüksek olabilir.
Yumurta pozisyonu; Yumurta sivri k›sm› afla¤› gelecek flekilde depolanmal›d›r.
Depolama öncesi ›s›tma; Yap›lan çal›flmalarda depolama öncesi inkübasyon s›cakl›¤› 38 °C’de alt› sekiz saat gibi k›sa süreli ›s›tmalar›n embriyo geliflimini daha
ileri bir aflamaya getirme, kuvvetli bir blastodisk flekillenmesi ve uzun süre depolaman›n olumsuz etkisini hafifletme bak›m›ndan etkili oldu¤u tespit edilmifltir.
Kuluçkal›k Yumurtalara Uygulanan ‹fllemler
Kuluçkal›k yumurtalara kuluçka öncesi dam›zl›k kümeslerde toplama, iç ve d›fl kalite yönünden kontrol edilmesi, yumurtalar›n temizlenmesi ve y›kama, dezenfeksiyon ve tütsüleme gibi ifllemler uygulanmaktad›r.
Kuluçkal›k yumurtalara ilk uygulanan ifllem dam›zl›k kümeslerde toplama ifllemidir. Tavuklarda sabahleyin, b›ld›rc›nlarda ö¤leden sonra yumurtlama en yo¤undur. Özellikle s›cak stresinin yeterince kontrol alt›na al›namad›¤› kümeslerde yumurtlaman›n yo¤un oldu¤u saatlerde yumurtalar daha s›k toplanmal›d›r. Yumurtalar follukta bekledikçe yüzeyinde bakteri say›s› artabilir. Izgara ya da altl›k üzeri-
157
158
Dezenfektan: Dezenfeksiyon
iflleminde kullan›lan ticari
olarak kullan›m›na izin
verilen özel kimyasal
maddelerdir.
Kütiküla: Yumurta
kabu¤unun d›fl›nda yer alan
hastal›k etkenlerinin
geçifline karfl› bariyer görevi
yapan, y›kama ya da
yumurtlaman›n bayatlamas›
ile özelli¤ini kaybeden özel
koruyucu bir maddedir.
Dezenfeksiyon: Belirli dozda
ticari olarak kullan›m›na izin
verilen özel kimyasal
maddeler kullan›larak
ortam›n hastal›k etkenlerden
ar›nd›r›lmas› ifllemidir.
Temel Zootekni
ne yumurtlanm›fl yumurtalar fazla kirlenmeden hemen toplanmal›d›r. Kuluçkal›k
döllü yumurtalar yumurtland›ktan sonra en k›sa zamanda folluklardan al›nmas› ve
kuluçka ifllemine kadar uygun bir yerde ve flekilde depolanmas› gerekir.
Depolamadan önce kuluçkahaneye gelen yumurtalar kontrol edilmelidir. Kuluçkal›k yumurtalar d›fl kalite yönünden kontrol edilmeli ve temizlenmelidir. Hatta bir miktar yumurta k›r›larak iç kalite yönünden de muayene edilmelidir. Tespit
edilen problemler dam›zl›k ya da besleme ya da sebebi ne ise araflt›r›larak çözmeye çal›flmal›d›r.
Muayeneden sonraki ifllem yumurtalar›n temizlenmesi ve y›kanmas›d›r. Y›kama do¤ru bir flekilde yap›lmazsa kuluçkaya zarar verebilece¤inden genelde önerilmez. Çok gerekiyorsa yumurta y›kama makineleri kullan›lmal›d›r. Y›kama suyunun ›s›s› çok yüksek olmamal›d›r.
Az kirli yumurtalar temizlendikten sonra, temiz olanlar ise do¤rudan dezenfekte edilmelidir. Yumurtalar› y›kama ve dezenfekte etme aflamas›nda çok dikkatli
olmal›, yumurta kabu¤unun d›fl›ndaki koruyucu kütiküla tabakas›na zarar verilmemelidir. Genelde y›kama ile bu tabaka zarar gördü¤ü için, birçok ülkede gaz
halindeki yüzey dezenfektanlar› ile dezenfeksiyon yap›lmaktad›r.
Baz› ülkelerde s›v› maddeler ile yumurtalar›n y›kanmas› yasak olup, gaz dezenfektanlar kullan›lmaktad›r. Bu iflleme tütsüleme denilmektedir. Kuluçkal›k yumurtalara inkübasyon öncesi uygulanan son ifllem gaz dezenfektanlar ile tütsüleme ifllemidir. Tütsüleme ile dezenfeksiyon genelde kuluçka makinelerinde uygulanmaktad›r. Ancak makine içinde de¤iflik yafllarda kuluçka edilen yumurtalar mevcut
ise depolama ya da gaz odalar›nda bu ifllemler yap›lmal›d›r. Dezenfeksiyon ve tütsüleme ifllemlerinde çok dikkatli olmal›, veteriner hekim kontrolünde kural›na uygun olarak yap›lmal›, özellikle gaz dezenfektan›n insan ve di¤er canl›lar ile temas›ndan kaç›nmal›d›r.
KULUÇKA VE KULUÇKA KOfiULLARI
Kuluçka
Günümüzde tavukçulu¤un entansif ve di¤er hayvanc›l›k dallar›na göre daha geliflmifl bir yap›ya ulaflmas›nda en önemli bilimsel geliflmelerden birisi kuluçka bilgisi
ve tekni¤i alan›ndaki ilerlemelerdir.
Modern ve entansif tavukçulu¤un en önemli özelliklerinden birisi üretimin y›¤›nsal olmas›d›r. Binlerce civciv ayn› anda kuluçkadan ç›kabilmekte, binlerce piliç
modern kesimhanelerde k›sa bir sürede kesilebilmektedir. Binlerce, onbinlerce
çok say›da yumurtan›n ayn› anda kuluçka ifllemine tabi tutulup, binlerce civcivin
ayn› anda kuluçkadan ç›kmas› ise do¤al kuluçka ile mümkün de¤ildir. Do¤al kuluçkada annenin yumurtalara sa¤lad›¤› koflullar taklit edilerek gelifltirilen kuluçka
makinelerinde binlerce yumurta ayn› anda kuluçka ifllemine tabi tutularak binlerce sa¤l›kl› ve yeterince geliflmifl civciv elde edilebilmektedir.
Kuluçka ifllemi; belli bir oranda erkek ve difli tavuklar›n bir arada bulundu¤u
dam›zl›k kümeslerinde döllü yumurtalar›n elde edilmesi ifllemi ile bafllay›p, yumurtalar›n depolanmas›, kuluçkahanelerde kuluçka-inkübasyon ifllemine tabi tutularak
elde edilen günlük civcivlerin üretim kümeslerine gönderilmesi ile sonuçlanan bir
dizi ifllemler dizisidir.
SIRA S‹ZDE
159
SIRA S‹ZDE
Kuluçka Koflullar›
Kanatl› yumurtalar›nda embriyonun geliflip civciv olarak yumurtadan
ç›kmas› üzeD Ü fi Ü N E L ‹ M
rine gerekli koflullar do¤al olarak anne taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. S›cakl›k, rutubet, yumurtalar›n çevrilmesi ve havaland›rma baflta olmak üzere, ›fl›k yo¤unlu¤u,
S O R U
hava-rüzgar h›z›, gürültü-ses, sosyal çevre ve di¤er bilinmeyen
faktörler olmak
üzere; normalde gurk tavu¤un yumurtaya sa¤lam›fl oldu¤u ve kuluçka makinelerinde taklit edilmeye çal›fl›lan birçok faktör etkilidir. Kuluçka koflullar›
D ‹ K K A T devekuflu
ve kaz gibi suda yaflayan kanatl›lar hariç afla¤› yukar› çok küçük farklar ile benzerdir. Örne¤in devekuflu yumurtalar›nda inkübasyon nem düzeyi di¤er kanatl›lara
SIRA S‹ZDE
göre belirgin düzeyde düflüktür. Pek ço¤u benzer olsa da ticari yaflamda tavuk yetifltiricili¤i ön planda oldu¤u için kuluçka ve kuluçka koflullar› ile bahsedilenler genelde tavuk yumurtalar› içindir. Türe özgü farkl›l›klar için ilgili
kaynaklara bak›lAMAÇLARIMIZ
mal›d›r.
N N
K ‹ T için
A PDavid SainsKümes hayvanlar›nda kuluçka koflullar› ile ilgili türe özgü farkl›l›klar
bury’nin Poultry Health and Management (Cambridge, UK: Blackwell Science Ltd., 1992)
ve Metin Petek’in Devekuflu (Ankara: Medisan Yay›nlar›, 2003) isimli kitaplardan yararlaTELEV‹ZYON
nabilirsiniz.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
S›cakl›k
Kuluçka makinelerinde s›cakl›k özel elektrikli ve termostatl› rezistanslar ile sa¤la‹NTERNET
n›r. Kuluçka makinesinde embriyo geliflimi için gerekli s›cakl›¤› sa¤lamada en
önemli konu ›s›n›n makine içerisinde alt, üst, ön ve arka bölümlerde eflit ve üniform olarak da¤›lmas›d›r.
Yumurta içinde geliflmekte olan embriyo k›sa süreli düflük s›cakl›klara daha dayan›kl› olmas›na ra¤men, k›sa süreli de olsa yüksek s›cakl›k derecelerine karfl› daha dayan›ks›zd›r. Tavuk yumurtalar› için kuluçka makinelerinde ilk 18 gün 37.537.8, 19-21.gün 36.2-37.2 °C s›cakl›k olmal›d›r. Bununla birlikte bütün yumurtalara uygulanacak ›s› ayn› de¤ildir. Yumurta büyüklü¤ü (kuluçka makineleri normal
ve orta büyüklükte yumurtalar için ayarlanm›flt›r), genetik yap› (genotip ve ›rklar
aras› farkl›l›k), yumurtan›n yafl› ile ortam ve makinenin rutubetine göre uygulanacak s›cakl›kta küçük farkl›l›klar olabilir.
Optimal koflullardan biraz sapmalar civciv ç›k›m›n› geciktirme ya da h›zland›rma yönünde etki eder. Afl›r› s›cak, ba¤›fl›kl›k sistemi organlar›n›n geliflimini olumsuz yönde etkileyerek hastal›klara direnç yönünden problemlere neden olabilir.
Afl›r› s›cak koflullar kuluçka sonras› birçok civcivde gagada k›zar›kl›k ile kendini
belli eder. Ayn› flekilde yüksek s›cakl›ktan dolay› ölen embriyolarda deride hiperemiden dolay› k›rm›z› bir renk dikkati çeker. Afl›r› s›cak koflullarda yumurtadan ç›k›fl süresi k›sal›r, üniform bir ç›k›fl gözlenmez, ç›k›m makinelerinde civcivlerin gagalar›n› açarak s›k s›k soluduklar› görülür. Yüksek s›cakl›kta inkübe edilen yumurtalardan ç›kan civcivlerde ayaklar›n çarp›k ve parmaklar›n k›vr›lm›fl oldu¤u, ayaklar›n küçük ve c›l›z oldu¤u görülür. ‹nkübasyon s›cakl›l›¤› normalin alt›nda ise ç›k›flta düzensizlik ve ç›k›fl süresinde gecikme gözlenir. Göbek ba¤›nda zay›f kapanma ve ›slakl›ktan dolay› iltihap, civcivler afl›r› fliflkin ve yumurta içeri¤i ile yap›flkan
bir görünümde olduklar› gözlemlenir.
‹NTERNET
160
Temel Zootekni
Rutubet
Kuluçka makinelerinde rutubet otomatik olarak özel cihazlar ile sa¤land›¤› gibi,
küçük kapasiteli yar› otomatik makinelerde makine taban›ndaki bir kaba konulan
su ile de sa¤lanabilir. Etkili bir inkübasyon ifllemi için tavuk yumurtalar› özellikle
inkübasyonun ilk 18 gününde hergün a¤›rl›¤›n›n %055’ni rutubet ç›k›fl› yoluyla
kaybetmelidir. Bunun için kuluçka makinelerinde ilk 18 gün %50-60, daha sonra
ç›k›ma kadar %75-76 rutubet sa¤lanmal›d›r. Baz› kuluçka makinelerinde higrometre yerine ›slak termometreler de kullan›labilir. Bu takdirde tavuk yumurtalar›
için geliflim makinesinde ›slak termometre de¤eri 84-88, ç›k›m makinesinde 90-95
civar›nda olmal›d›r.
Kuluçkal›k yumurtalarda rutubet kayb› çok h›zl› olursa küçük civciv, k›sa, kabar›k, rengi solgun ve dokunuldu¤unda yap›flkan olur, büyütme döneminde bundan kaynaklanan ilk hafta ölümleri yüksek olabilir. Rutubet kayb› yavafl olursa iri
civciv flekillenir. Fazla kuruma, kabu¤a yap›fl›k civcive neden olurken, yüksek rutubette diz ekleminde çizikler, afl›r› nem oksijenin yumurta üzerindeki gözeneklerden geçiflini güçlefltirdi¤inden bo¤ulma, ›slakl›k görülür, kar›n altlar› tamamen
kapanmaz. Ç›k›fl s›ras›nda rutubetin az olmas› civcivin kuruyup kabu¤a yap›flmas›na neden olurken, fazla rutubet civcivlerin ›slak ve kar›n altlar›n›n da tamamen
kapanmamas›na neden olur.
Çevirme
Embriyonun yumurta kabu¤una yap›flarak ölmesini engellemek için yumurtalar›n
inkübasyonun 18-19. gününe kadar düzenli olarak çevrilmesi gerekir. Kuluçkal›k
yumurtalarda çevirme ifllemi geliflim makinesinde otomatik olarak uygulan›r. Sivri
k›s›mlar› afla¤› gelecek flekilde yerlefltirilen yumurtalar ilk 18 gün, 24 saatte 8-10
defa çevrilmelidir. Yumurtalar içinde bulunduklar› tabla yard›m›yla düfley eksen ile
45 derecelik aç› yapacak flekilde sa¤a ve sola do¤ru çevrilmeli, hiçbir zaman topaç
gibi ekseni etraf›nda çevrilmemelidir. Yanl›fl çevirme allontoik zarda y›rt›lmalara
neden olurken, yetersiz çevirme embriyonun kabu¤a yap›flmas›na neden olur. Çevirme ifllemi embriyonun sürekli olarak besinle temas etmesi yönünden de önemlidir. Genel olarak yafll› dam›zl›k yumurtalar›nda kabukta incelmeler meydana
gelip daha fazla su kayb› meydana gelece¤inden daha s›k çevrilme ile bu durum
önlenebilir.
Havaland›rma
Normalde kuluçka makineleri yeteri kadar taze hava sa¤lanacak flekilde imal edilmektedir. ‹nkübatör ve ç›k›m makinelerinde bulunan fanlar ve hava girifl delikleri
yard›m› ile embriyo için gerekli havaland›rma sa¤lan›r. Embriyo solunum esnas›nda ortam›n oksijen (O2)’i al›p, ortama karbondioksit (CO2) verdi¤inden ve ayr›ca
ölen embriyolardan kaynaklanan kötü kokular› atmak için iyi bir havaland›rma sistemine gerek vard›r. ‹nkübasyon esnas›nda embriyolara normal bir canl›n›n yaflamas› için gerekli olan hava ve gaz kar›fl›m› sa¤lanmal›, yafl ilerledikçe embriyonun
O2 gereksiniminin artt¤› dikkate al›nmal›d›r. Havadaki %05 CO2 düzeyi kuluçka
makineleri için normal olup, 21. günde ç›k›m› teflvik etmek için bir miktar daha
fazla olabilir. Deniz seviyesinden 1000 m kadar yüksek yerlerde O2 düzeyi düflük
oldu¤undan önceleri kuluçka için uygun de¤ilken, CO2 düzeyini otomatik olarak
ayarlayabilen modern makinelerde bu sorun çözülmüfltür. Kuluçka makinelerinde
161
havaland›rman›n yetersiz oluflu nem oran›n› yükseltebilir. Afl›r› havaland›rma ise
nem oran› ve s›cakl›¤›n düflmesine neden olabilir. Ancak bu durum modern kuluçka makinelerinde otomatik ayarland›¤›ndan sorun de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
Kuluçkada uzun süreli normalden biraz daha düflük s›cakl›¤›n civcivlerde
ne gibi de¤iflikliklere yol açabilece¤ini düflünüyorsunuz?
KULUÇKADA EMBR‹YO GEL‹fi‹M‹
3
SIRA S‹ZDE
Memelilerden farkl› olarak kanatl› embriyolar› anne vücudu d›fl›nda, yumurta içinR U
de depolanm›fl besin maddelerinden yararlanarak geliflmeleriniS Otamamlarlar.
Kanatl› embriyolar› memelilerden daha h›zl› geliflir. Kanatl› hayvanlarda civciv embriyosu yumurtan›n yumurtlanmas›ndan önce anne karn›nda yumurta
geliflim süreD‹KKAT
cinde, yumurtlamadan sonra kuluçka öncesi depolama esnas›nda ve kuluçka makinesi koflullar›nda olmak üzere üç aflamada geliflir. Depolama esnas›ndaki embriSIRA S‹ZDE
yo geliflimi için daha çok geliflmenin duraksat›lmas› ifllemidir denilebilir. Tavuk yumurtlar› için kuluçka yani embriyo geliflim süresi bir gün anne karn›nda (yumurtan›n oluflup, yumurtlanmas› için geçen süre bir gündür), yirmiAMAÇLARIMIZ
bir günü kuluçkada
olmak üzere toplam yirmiki gün, anne karn›ndaki geliflim dikkate al›nmazsa yirmibir gündür.
Yumurtada geliflmekte olan embriyonun besin maddelerini
at›k
K ‹ Talabilmesi,
A P
maddeleri atabilmesi ve d›fl etkilerden korunabilmesi için embriyo d›fl›nda baz› zar
ve keseler vard›r. Döllü yumurtada zigotun embriyo olarak geliflimini sa¤layan ve
civciv olarak yumurtadan ç›kmas›na katk›da bulunan bu zarlardan
gelifliT E L E V ‹embriyo
ZYON
minin ikinci gününde chorion ile amnion oluflur. Kuluçkan›n üçüncü gününde
chorion ve amnion aras›nda kan damarlar› ile kapl› allantois geliflir.
Yumurta sar›s› zar›
‹ N Tçeviren
E R N E T bir enzim
Yumurta sar›s›n› çevreler ve sar›y› eritip sindirilebilir bir hale
salg›layarak yumurta sar›s›n›n emilip geliflen embriyo içine çekilmesini sa¤lar. Kuluçka ç›k›fl›ndan birkaç gün önce, embriyo gelifliminin 18-19.gününde yumurta sar›s› zar› civcivin vücut bofllu¤una çekilir ve civcive hayat›n›n ilk günlerinde besin
deposu görevi yapar. Bu besin deposu sayesinde civcive hayat›n›n ilk günlerinde
besin verilmese bile hayatiyetini devam ettirebilir.
Amnion
Embriyoyu içinde yüzdü¤ü s›v› ile mekanik d›fl etkilerden koruyan bu zar
kuluçkan›n ikinci gününde oluflur.
Allantois
Dolafl›m sistemi fleklinde olup embriyonun solunum, boflalt›m, sindirim gibi
metabolik faaliyetlerinde yard›mc› olur. Akci¤er geliflene kadar embriyonun solunum organ› olup, yumurta ak›n›n sindirilmesini sa¤layan enzimleri sa¤lar.
Korion
Yumurta kabu¤u iç zar› ile allontois aras›nda bulunan bu zar allantoik zara
metabolik faaliyetleri tamamlamada yard›mc› olur.
N N
Embriyo Geliflimi
Do¤al kuluçkada gurk tavu¤un alt›nda ya da kuluçka makinelerinde olsun zigottan embriyonun geliflerek civcivin ç›kmas› yirmi bir günlük bir süreçte birbirini takip eden bir olaylar zinciridir. Bafllang›çta yumurta sar›s› üzerinde blastoderm üzerinde küçücük bir nokta iken günler ilerledikçe uygun koflullar›n sa¤lanmas› ile
embriyo yumurtay› doldurarak civciv olarak yumurtadan ç›kar.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
162
Temel Zootekni
Yirmibir günlük bu süreçte embriyonik geliflim süreci dört dönemde tan›mlan›r. ‹ç organlar›n oluflmaya bafllad›¤› birinci dönem, d›fl organlar›n oluflmaya bafllad›¤› ikinci dönem, embriyonun büyüme dönemi ve civciv ç›k›fl dönemidir. Tavuk
yumurtalar› için birinci dönem ilk 5 gün, ikinci dönem; 6-14. günler, üçüncü dönem yani büyüme dönemi; 15-20. günler ve ç›k›fl dönemi 21. gündür.
Kuluçka süresince embriyoda meydana gelen bafll›ca de¤ifliklikler
• 16. saat; Spinal Cord’un her iki yan›nda kemik ve kaslar›n oluflaca¤› somit
hücreleri flekillenir.
• 42. saat ve bunu takip eden iki gün; kalp at›fllar› bafllar ve kan dolafl›m› flekillenir. Bu dönem embriyonun yaflamas› için oldukça kritik bir zaman aral›¤›
olup, genelde embriyo gelifliminde birinci kritik dönem olarak adland›r›l›r.
• 5. gün; cinsiyet oraya ç›kar, kalp gerçek fleklini almaya bafllar. Yumurta sar›s›n›n damarsal bölgesi sar›n›n genelini kaplar. Yüz ile burun gerçek fleklini
almaya bafllam›flt›r.
• 7. gün; organlar gözle görülebilecek kadar büyümüfltür.
• 8. gün; tüy ve telek hücreleri geliflir.
• 10. gün; gaga sertleflir, ayak parmaklar› görünmeye bafllar.
• 13. gün; iskelet geliflip kemikleflmeye bafllar,
• 14. gün; embriyo uzun eksenine paralel olacak flekilde, embriyonun bafl k›sm›
yumurtan›n genifl ve kal›n ucunda olacak flekilde döner,
• 17. gün; embriyonun bafl› çevrilmifl, gaga sa¤ kanad›n alt›nda olacak flekilde embriyo hava kameras›n›n alt kenar› do¤rultusundad›r. Amnion s›v›s› ve
amnion tamamen tükenmek üzeredir.
• 19.günde; yumurta sar› kesesi civcivin vücut bofllu¤una çekilmeye bafllar. Sar›
kese içindeki besinler civcivler kuluçkadan ç›kt›ktan sonra 1-2 gün besin maddesi deposu görevi görür. Civcivler ç›kt›¤›nda sar› kesesinin tamamen vücuda
çekilmifl ve göbek bölgesinin kapanm›fl olmas› gerekir. Özellikle yüksek rutubet koflullar›nda inkübe edilmifl yumurtalardan ç›kan civcivlerde göbek bölgesinin iyi kapanmad›¤› görülebilir. ‹yi kapanmayan göbek bölgesi civciv kalitesini düflürdü¤ü gibi, büyütme döneminde enfeksiyona yol açarak verimlili¤i de
olumsuz etkiler. Bu dönem embriyo gelifliminde ikinci kritik dönemdir.
• 20.günde; hava kameras› ve yumurta kabu¤u civciv taraf›ndan delinerek
akci¤er solunumu bafllar. Bu dönem embriyo gelifliminde üçüncü kritik
dönemdir.
• 21. gün; civciv saat ekseni tersi yönünde yumurta kabu¤unu keserek kuluçkadan ç›kar. Bu kesme ifllemi civcivin üst gagas›nda bulunan ve sonradan
dökülen yumurta k›rma diflleri ile olur.
SIRA S‹ZDE
4
SIRA yumurtlar›n›n
S‹ZDE
Dam›zl›k tavuk
kuluçka iflleminde embriyonun en hassas oldu¤u kritik
dönemler kaç›nc› günler olabilir, bu dönemde meydana gelen de¤iflimler hakk›nda ne
düflünüyorsunuz?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
ÇIKIM, KULUÇKA SONUÇLARI, KULUÇKA
SONUÇLARINI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
Ç›k›m
Geliflimini tamamlayan embriyo kuluçkadan inkübasyonun 21. gününde civciv
olarak ç›kar. Bu dönemde embriyo hava kameras› hariç yumurtay› tamamen doldurmufltur. Göbek kapanm›flt›r ya da kapanmak üzeredir. Civciv gagas› ile içteki
yumurta kabu¤u zar›n› delerek hava kameras›na girer ve akci¤erlerine hava almaya bafllar. Sonra da yumurta kabu¤unu delerek d›flar›dan hava al›nmaya bafllan›r.
Normalde tavuk yumurtalar›nda ç›k›m embriyo gelifliminin 21. gününde tamamlan›r. Ç›k›m 21 günden sonra en fazla 6-12 saat devam etmelidir. Ancak baz›
durumlarda ilk ç›kan civciv ile son ç›kan aras›nda 24 saatten daha uzun bir süre
geçebilir. Bu süre uzad›kça ilk ç›kan civcivlerde su kayb› ve zay›flama bafllayarak
civciv kalitesi düfler. Ayn› zamanda geç ç›kan civcivlerde civciv kalitesi de düfler.
Bu nedenle ç›k›m bafllad›ktan k›sa bir süre sonras›na kadar yumurtalar›n %90’›nda
ç›k›m tamamlanm›fl ve civcivlerin kuruyarak bir an önce bir tak›m ifllemler serisinden geçirilerek kümeslere gönderilmesi gerekir.
Ç›k›m süresi; yumurtalar›n depolama sürelerinin uzun veya k›sa olmas›, iri olmas›, s›cakl›¤›n gerekenden yüksek veya düflük olmas›, dam›zl›k yafl›na ba¤l› olarak de¤iflebilir. Orta yafl grubu dam›zl›klar›n (8-13 ay) yumurtalar›ndan normal zamanda civciv ç›karken, birkaç saat gecikme ile yafll› dam›zl›klar onlar› da en genç
dam›zl›klar izler. Kuluçka makinesinde s›cakl›¤›n yüksek olmas› ve yumurtalar›n
küçük olmas› ç›k›m süresini k›salt›r.
Kuluçka Sonuçlar›
Kuluçka sonuçlar›; dam›zl›k kümesleri, depolama ve kuluçkahanedeki sevk ve
idare ile yak›ndan ilgilidir. Kuluçka sonuçlar› ayn› zamanda dam›zl›k kümeslerin,
dam›zl›k hayvanlar›n verimlili¤inin bir göstergesidir. Bundan dolay› ticari hayatta
pratik olarak gerçek baflar› ölçüsü dam›zl›k tavuk bafl›na sat›labilir civciv say›s›d›r.
Kuluçka sonuçlar› sürekli olarak kaydedilerek standart de¤erler ile karfl›laflt›r›lmal›d›r. Sonuçlar beklenenden düflük ve tatmin edici de¤ilse derhal durum de¤erlendirmesi yap›larak sorun çözülmelidir.
Kuluçkada sorun arama ve çözme amac› ile taze yumurta k›rma denemesi yap›larak döllülük kontrolü yap›l›r. Ayr›ca kuluçkada embriyo gelifliminin 5-6. günlerinde ve 18. günde geliflim makinesinden ç›k›m makinesine aktarma esnas›nda
yap›lan yumurtalar›n ›fl›kla döllü olup olmad›¤› yönündeki sonuçlar de¤erlendirilir. Bunun d›fl›nda ç›k›m gerçekleflmeyen yumurtalar da k›r›larak bofl olup olmad›¤›, embriyo geliflip ölmüflse geliflme süreci ve kaç›nc› günde öldü¤ü gibi de¤erlendirmeler yap›l›r. Örne¤in ç›kmayan yumurtalarda k›rma denemesinde göz oluflmam›flsa; yumurta dölsüzdür, beyaz benekli, kanl› halka geliflmise ilk 24 saat içinde
ölmüfltür. Yumurtada siyah göz oluflmufl, tüy ç›kmam›flsa embriyo 13. günden önce ölmüfl, tüy ç›km›flsa 13-16. günler aras› ölmüfltür. Embriyo yumurta kabu¤unu
doldurmufl ve sar›kese civcin d›fl›nda ise 16-18. günlerde ölmüfltür.
Kuluçka sonuçlar›n›n rakamsal olarak de¤erlendirilmesinde; kuluçka rand›man›, döllülük oran› ve ç›k›m oran› gibi parametreler kullan›l›r. Kuluçka rand›man›
kuluçkadan ç›kan civciv say›s›n›n kuluçkaya konulan toplam yumurta say›s›na oran› olup en önemli ölçüm parametresidir. Döllülük oran›; ç›kan civciv ve ölen embriyolar›n toplam›ndan oluflan görülebilir döllü yumurta say›s›n›n kuluçkaya konu-
163
164
Temel Zootekni
Malpozisyonlar: Ölü civcivin
yumurtada normal
pozisyonda bulunmamas›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
lan toplam yumurta say›s›na oran›d›r. Ç›k›m oran› ise; canl› ç›kan civciv say›s›n›n
döllü yumurta say›s›na oran›d›r. Bu oranlar; var ise kötü sonuçlar›n dam›zl›k, depolama veya kuluçkadan kaynakland›¤› konusunda az çok bir fikir verir. Örne¤in döllülük oran› yüksek, ç›k›m oran› düflük ise ç›k›m makinesinde, ç›k›m koflullar›nda
bir problem var demektir.
Kuluçka sonras› kuluçkadan ç›kan sa¤l›kl› civcivler yan›nda; kabu¤a yap›fl›k
civcivler, çürümüfl yumurtalar, içinde bakteri veya mantar gibi hastal›k etkenleri
üremifl yumurtalar, malpozisyonlar, bafl› bacaklar aras›nda, bafl› yumurtan›n sivri ucu taraf›nda, bafl› yumurtan›n kal›n olan taraf›nda, bafl› sa¤ kanat alt›nda normal durumda fakat gaga hava kameras›ndan uzakta gibi normal olmayan sonuçlar
ortaya ç›kabilir. Bunun yan›nda civcivin alt gaga veya üst gagas› küçük, beyin d›flar›da, iç organlar d›flar›da, gözü yok, fazla bacak, boynun yukar› k›sm› ile bafl›n
arka k›sm›nda flifllik gibi anomaliler de gözlenebilir.
Bunlar›n yan›nda kuluçkada; erken veya geç ç›k›m, civcivlerin birlikte ç›kmamas›, göbekleri flifl ve flekli bozuk civcivler, burufluk, k›sa, solgun, üzerinde kabuk
parças› yap›fl›k civcivler, iri, üzerlerine yumurta art›klar› yap›flm›fl, iki bacak aras›
›slak ve kirli, göbek deli¤i kapanmam›fl civcivler gibi durumlar ile karfl›lafl›labilir.
Erken ç›k›m, geç ç›k›m; normalin alt›nda ve üstündeki s›cakl›k ve rutubet uygulamalar›ndan kaynaklan›r. Kuluçka makinelerinde ›s› da¤›l›m›n›n dengesiz ve düzensiz oluflu, yani makinenin ön, arka, üst ve alt›na bir örnek olarak da¤›lmamas›,
taze ve eski yumurtalar›n ayn› anda ayn› makinede kuluçka edilmesi, iri ve küçük
yumurtalar›n birlikte kuluçka edilmesi, genç ve yafll› dam›zl›k yumurtalar›n›n birlikte kuluçka edilmesi gibi nedenlerden dolay› kuluçkadan civcivlerin hepsi birlikte ç›kmayabilir, ya da ilk ç›kan civciv ile son ç›kan aras›ndaki süre uzar.
SIRA S‹ZDE civcivlerin hepsinin birlikte ya da birbirinden oldukça gecikmeli
Kuluçka makinesinden
bir flekilde ç›kmas›n› nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
fi Ü N E L ‹ M
KuluçkaD ÜSonuçlar›n›
Etkileyen Faktörler
Kuluçkada elde edilen sonuçlar›n ideal ölçülerde olup olmamas›; kümeslerde daS O R U bak›m ve yönetimi, üretilen döllü yumurtalar›n toplanarak dem›zl›k hayvanlar›n
polanmas› ve kuluçkahaneye getirilene kadar ve kuluçkanede uygulanan ifllemler
ile kuluçka koflullar›na
ba¤l›d›r.
D‹KKAT
Dam›zl›k hayvanlar ve kümesler ile ilgili olarak; dam›zl›k hayvanlar›n genetik
yap›s›, sürülerin bulundu¤u kümeslerin durumu, sürü sa¤l›¤›, afl› program›, sürüSIRA S‹ZDE
deki erkek-difli
oran›, besleme, dam›zl›klar›n yafl›, sürünün yumurta verim düzeyi,
folluklar›n yeterli say›da olup olmamas› gibi faktörler etkili olmaktad›r. Yumurtalar›n yumurtland›ktan
AMAÇLARIMIZsonra k›sa bir süre içinde toplanmas› ve bu yumurtalar›n uygun bir ›s› ve rutubette depolanmas› gerekir. E¤er yumurtalar hemen kuluçkaya
konulmayacaksa embriyo geliflimini durdurmak gereklidir. Embriyo geliflimini
frenlemek Kiçin
‹ Teflik
A P de¤er birçok literatürde 24°C olarak belirtilmektedir. Yani yumurtalar 24°C’in alt›nda depolanmal›d›r. Ticari koflullarda yumurtalar en fazla bir
hafta depoland›ktan sonra kuluçka ifllemine tabi tutulurlar. Daha uzun süreli depolamalarT kuluçka
olumsuz yönde etkilemektedir. Kuluçka sonuçlar›E L E V ‹ Z Y Osonuçlar›n›
N
n› etkileyen en önemli faktör ise kuluçkanelerde uygulanan ifllemler ve kuluçka
koflullar›d›r. Kuluçka koflullar›ndaki küçük sapmalar dahi kuluçka rand›man› baflta olmak üzere kuluçka sonuçlar›n› kötülefltirmektedir.
N N
‹NTERNET
165
SIRAile
S‹ZDE
Kuluçka sonuçlar›n› etkileyen dam›zl›k hayvanlar ve kümes koflullar›
ilgili faktörler
hakk›nda neler düflünüyorsunuz?
6
Kuluçkada ç›k›mla ilgili sorunlar ve bu sorunlar›n olas› nedenleri
Dölsüzlük; Dam›zl›klar›n bak›m ve yönetimindeki eksikliklerden kaynaklan›r.
S O R Uolarak horozÖzellikle erkeklerin sevk ve idaresinde çok dikkatli olunmal›, sürekli
lar›n yeterli say›da ve aktif olup olmad›klar› kontrol edilmelidir.
Erken embriyonik ölümler; yumurtalar›n toplanma ve depolama
D ‹ K K A Tesnas›ndaki
yanl›fl uygulamalar ve kuluçka koflullar›ndaki hatalardan kaynaklan›r.
Orta ça¤ ölümleri; genelde dam›zl›klar ve besleme problemlerinden kaynaklan›r.
SIRA S‹ZDE
Geç embriyonik ölümler; yetersiz havaland›rma, yetersiz çevirme gibi kuluçka
koflullar› ile dam›zl›klar›n beslenme ve hastal›klardan kaynaklanabilir.
Kabu¤a yap›fl›k ölümler; kuluçka makinelerinde yanl›fl AMAÇLARIMIZ
›s›, nem, ani ve k›sa
süreli ›s› art›fllar› ile hastal›klardan kaynaklanabilir.
Kuluçkada oluflan kay›plar›n yüzde paylar›
Kuluçka ve kuluçka koflullar› konusunda günümüze kadar Kyap›lan
ça‹ T A deneysel
P
l›flmalar ve saha tecrübelerine göre genel olarak kuluçkada oluflan kay›plar›n oransal paylar› flöyle belirlenmifltir. Dölsüzlükden dolay› kay›plar % 4-5, yumurtlama
öncesi faktörlerden kaynaklanan kay›plar % 04-06, kuluçkadaT Eembriyo
L E V ‹ Z Y O Ngelifliminin
1-7. günleri aras› % 1.9-2.0, kuluçkada embriyo gelifliminin 8-18 günler aras› % 0506, kuluçkada embriyo ç›k›m makinesinde 19-21 günler aras› % 2.9-3.0, ç›k›mda
kabuk alt› ölümler % 08-1.0 aras›nda de¤iflmektedir. Kuluçkada bu kay›plar topla‹NTERNET
m›n›n ideali % 12-13 olup, % 16’› geçmemelidir.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
166
Temel Zootekni
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Kuluçkahaneler
Kuluçkahaneler günümüz modern tavukçulu¤un
en önemli bölümlerinden birisidir. Kuluçhanelerde yer seçimi ve kuluçkahanede yer alan bölümlerin planlanmas› ve ifl ak›fl› oldukça önemlidir. Bir kuluçkahane yumurtalar›n muhafaza edildi¤i yumurta kabul ve muayene odas›, yumurta
depolama bölümleri, kuluçka geliflim makineleri
bölümü, kuluçka civciv ç›k›m makineleri bölümü, civciv ay›rma, ifllem ve bekletme odalar›, y›kama ve at›klar›n ç›kar›ld›¤› oda, büro, dufl, jeneratör vb. gibi bölümler halindedir. Kuluçkahane
yönetiminde kuluçka makinelerinin iyi çal›flmas›
ve makineler içerisinde uygun çevre koflullar›n›n
gere¤i gibi sa¤lanabilmesi için kuluçka binas›n›n
temizli¤i yan›nda s›cakl›k, relatif nem ve havaland›rmas›na çok dikkat edilmelidir.
Kuluçka ve kuluçkal›k yumurtalar
Kuluçka ifllemi; belli bir oranda erkek ve difli tavuklar›n bir arada bulundu¤u dam›zl›k kümeslerinde döllü yumurtalar›n elde edilmesi ifllemi
ile bafllay›p, yumurtalar›n depolanmas›, kuluçkahanelerde kuluçka-inkübasyon ifllemine tabi
tutularak elde edilen günlük civcivlerin üretim
kümeslerine gönderilmesi ile sonuçlanan bir dizi ifllemler dizisidir. Kuluçkal›k yumurtalar; sa¤l›kl› ve ergin dam›zl›k sürüden elde edilmifl 5070 g a¤›rl›¤›nda, dölsüzlük, blastodermi bozuk,
yumurta sar›s›n›n sallanmas›, vitellin membran›
y›rt›lm›fl, çift sar›l›, hava kameras› ve sar›s› yer
de¤ifltirmifl gibi kusurlar› olmayan yumurtalard›r. Kuluçkal›k yumurtalara kuluçka öncesi dam›zl›k kümeslerde toplama, iç ve d›fl kalite yönünden muayene edilmesi, yumurtalar›n temizlenmesi ve y›kama, dezenfeksiyon ve tütsüleme
ifllemleri uygulanmaktad›r.
Kuluçka koflullar›
Kuluçka koflullar› devekuflu ve kaz gibi suda yaflayanlar hariç afla¤› yukar› çok küçük farklar ile
benzerdir. Kuluçka üzerine bafll›ca s›cakl›k, rutubet, yumurtalar›n çevrilmesi ve havaland›rma gibi do¤al hayatta gurk tavu¤un yumurtaya sa¤lam›fl oldu¤u ve kuluçka makinelerinde taklit edilmeye çal›fl›lan bir dizi faktör etkilidir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Embriyo geliflimi
Do¤al kuluçkada ya da kuluçka makinelerinde
zigottan embriyonun geliflerek civcivin ç›kmas›
yirmi bir günlük bir süreçte birbirini takip eden
bir olaylar zinciridir. Bafllang›çta yumurta sar›s›
üzerinde blastoderm üzerinde küçücük bir nokta iken günler ilerledikçe uygun koflullar›n sa¤lanmas› ile embriyo yumurtay› doldurarak civciv
olarak yumurtadan ç›kar. Tavuk yumurtalar›nda
yirmibir günlük bu süreçte embriyonik geliflim
dört dönemde tan›mlan›r. ‹ç organlar›n oluflmaya bafllad›¤› birinci dönem, d›fl organlar›n oluflmaya bafllad›¤› ikinci dönem, embriyonun büyüme dönemi ve civciv ç›k›fl dönemidir.
Ç›k›m, kuluçka sonuçlar› ve kuluçka sonuçlar›n›
etkileyen faktörler
Geliflimini tamamlayan embriyo kuluçkadan inkübasyonun 21. gününde civciv olarak ç›kar. Bu
dönemde embriyo hava kameras› hariç yumurtay› tamamen doldurmufltur. Göbek kapanm›flt›r
ya da kapanmak üzeredir. Gaga ile içteki yumurta kabu¤u zar›n› delerek hava kameras›na girer
ve akci¤erlerine hava almaya bafllar. Sonra da yumurta kabu¤unu delerek d›flar›dan hava al›nmaya bafllan›r. Kuluçkada elde edilen sonuçlar›n ideal ölçülerde olup olmamas›; kümeslerde dam›zl›k
hayvanlar›n bak›m ve yönetimi, üretilen döllü yumurtalar›n toplanarak depolanmas› ve kuluçkahaneye getirilene kadar ve kuluçkanede uygulanan ifllemler ile kuluçka koflullar›na ba¤l›d›r.
167
1. Bir kuluçkahanede kullan›lan en önemli ekipman
a. Termometre
b. Gaga kesme makinesi
c. Afl›lama makinesi
d. Cinsiyet ay›rma makinesi
e. Kuluçka makinesi
6. Kuluçkada oluflan toplam kay›plar›n en büyük bölümünü afla¤›dakilerden hangisi oluflturur?
a. Erken dönem embriyo ölümleri
b. Orta dönem embriyo ölümleri
c. Geç dönem embriyo ölümleri
d. Kabuk alt› ölümler
e. Dölsüzlük
2. Kuluçka koflullar›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Kuluçkal›k yumurtalar inkübasyonun ilk 18 gününde hergün a¤›rl›¤›n›n %055’ ni rutubet kayb›
yoluyla kaybetmelidir.
b. Kuluçka süresi uzad›kça s›cakl›k art›r›lmal›d›r.
c. Kuluçka süresi uzad›kça relatif rutubet art›r›lmal›d›r.
d. Kuluçka süresi uzad›kça s›cakl›k azalt›lmal›d›r.
e. Yumurtalar kuluçka geliflim makinesinde sivri
k›sm› afla¤› gelecek flekilde olmal›d›r.
7. Kuluçkal›k yumurtalar› depolamada embriyo geliflimini durdurmak için bulundu¤u ortam s›cakl›¤› ne
kadar olmal›d›r?
a. 0-4 derece aras›
b. 24 derecenin alt›nda
c. 30 derece
d. 35 derece
e. 38 derece
3. Afla¤›dakilerden hangisinin uzun süre depolamadaki
kuluçka sonuçlar› üzerine olumsuz etkisini azaltmada
bir rolü yoktur?
a. Genç dam›zl›klar›n yumurtas›n›n
b. 10-12 °C gibi düflük s›cakl›kta depolaman›n
c. Kuluçka öncesi ön ›s›tman›n
d. 18 °C’ den daha yüksek s›cakl›kta depolaman›n
e. Depolama öncesi ön ›s›tman›n
4. Kuluçkal›k yumurtalar›n depolanmas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Depolama süresi uzad›kça oda s›cakl›¤› düflürülmelidir.
b. Depolama odas›n›n s›cakl›¤› kontrol edilemiyorsa
sürekli sabit olmal›d›r.
c. Depolama odas›n›n relatif rutubeti %50’ nin alt›nda olmal›d›r.
d. Depolama süresi uzad›kça oda s›cakl›¤› düflürülmelidir.
e. Yumurtalar sivri k›sm› afla¤› gelecek flekilde
depolanmal›d›r.
5. Kuluçkadan civciv ç›k›fl süresi üzerine en az etkili
olan faktör afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Yumurta depolama süresi
b. Dam›zl›klar›n yafl›
c. Kuluçka makinesinin bulundu¤u ortam s›cakl›¤›
d. Yumurta a¤›rl›¤›
e. Kuluçka makinesi s›cakl›¤›
8. Embriyoda allontik zar›n y›rt›lmas›, hangi hatal›
kuluçka uygulamas›n›n sonucudur?
a. Yumurtalar›n topaç gibi ekseni etraf›nda çevrilmesinin
b. Yumurtalar›n yüksek s›cakl›kta kuluçka edilmesinin
c. Yumurtalar›n düflük rutubet koflullar›nda kuluçka
edilmesinin
d. Oksijen yetersizli¤inin
e. Kuluçka makinelerinin bulundu¤u ortamdaki
yüksek s›cakl›k ve rutubetin
9. Kuluçkadan ç›kan civciv say›s›n›n toplam döllü yumurta say›s›na oran›na ne ad verilir?
a. Verimlilik oran›
b. Döllülük oran›
c. Embriyonik ölüm oran›
d. Ç›k›m oran›
e. Kuluçka rand›man›
10. Afla¤›dakilerden hangisi embriyo geliflimindeki en
kritik dönemlerden biridir?
a. Embriyo gelifliminde ilk alt› saat
b. Embriyo gelifliminin k›rk ikinci saati ve takip
eden iki gün
c. 13. günde iskeletin kemikleflmeye bafllamas›
d. 14. günde embriyo uzun eksenine paralel olacak flekilde, bafl yumurtan›n kal›n ucunda olacak flekilde dönmesi
e. 17. günde civcivin bafl› çevrilmifl, gaga sa¤ kanad›n alt›nda olacak flekilde embriyo hava kameras›n›n alt kenar› do¤rultusunda bulunmas›,
amnion s›v›s› ve amnion tamamen tükenmesi
168
Temel Zootekni
1. e
2. b
3. d
4. c
5. c
6. e
7. b
8. a
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuluçkahaneler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuluçka ve Kuluçka Koflullar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuluçkal›k Yumurtalar ve
Kuluçkal›k Yumurtalara Uygulanan ‹fllemler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ç›k›m, Kuluçka Sonuçlar›,
Kuluçka Sonuçlar›n› Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ç›k›m, Kuluçka Sonuçlar›,
Kuluçka Sonuçlar›n› Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuluçka ve Kuluçka Koflullar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuluçka ve Kuluçka Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Embriyo Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Kuluçka ç›k›m makinelerinin kuluçka geliflme makinelerinden bafll›ca fark› ç›k›m makinelerinde yumurtalar›n
çevirme iflleminin olmamas› ve yumurta tablalar›n›n
farkl› olmas›d›r. Geliflim makinelerinde yumurtalar dik
olacak flekilde yerlefltirilirken, ç›k›m makinelerine yat›k
olarak konulmaktad›r. Yumurta tablalar› da buna göre
farkl› olmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Çok küçük ve çok iri yumurtalar›n kuluçka sonuçlar›
çok yüksek de¤ildir. Dölsüz, blastodermi bozuk, yumurta sar›s› sallanan, hava kameras› yeri de¤iflmifl, vitellin membran› y›rt›lm›fl, çift sar›l›, çok iri, fazla uzun
veya toparlak, kabuk rengi de¤iflmifl, kabu¤u kireçlenmifl, kirli vb. yumurtalar kuluçkaya konulmamal›d›r. Kabuk kalitesi düflük, kabu¤u pütürlü ve tebeflirimsi olan
yumurtalar›n kuluçka sonuçlar› düflüktür. Çatlak yumurtalardan ç›k›m olmayaca¤› gibi böyle yumurtalar
bakteriler için de bir kaynak olabilirler.
S›ra Sizde 3
‹nkübasyon s›cakl›l›¤› normalin alt›nda ise ç›k›flta düzensizlik ve ç›k›fl süresinde gecikme gözlenir. Göbek
ba¤›nda zay›f kapanma ve ›slakl›ktan dolay› iltihap, civcivler afl›r› fliflkin ve yumurta içeri¤i ile yap›flkan bir görünümde olduklar› gözlemlenir.
S›ra Sizde 4
Tavuk yumurtalar› için kuluçka esnas›nda embriyolar›n
en hassas oldu¤u üç kritik dönem mevcuttur. Bunlar
embriyo gelifliminin 42. Saati ve takibeden iki gün, ondokuzuncu gün ve yirminci gündür. Embriyo gelifliminin 42. saat ve takibeden iki günde kalp at›fllar› bafllar
ve kan dolafl›m› flekillenir. Bu dönem embriyonun yaflamas› için oldukça kritik bir zaman aral›¤›d›r. Ondokuzuncu günde; yumurta sar› kesesi vücut bofllu¤una
çekilmeye bafllar. Civcivler ç›kt›¤›nda sar› kesesinin tamamen vücuda çekilmifl ve göbek bölgesinin kapanm›fl
olmas› gerekir. Yirminci günde; hava kameras› ve yumurta kabu¤u civciv taraf›ndan delinerek akci¤er solunumu bafllar. Bu dönemlerde embriyonun kuluçka istekleri konusunda daha dikkatli olunmal›, herhangi bir
hata yapmamaya çal›fl›lmal›d›r.
S›ra Sizde 5
Kuluçka makinelerinde ›s› da¤›l›m›n›n dengesiz ve düzensiz oluflu, yani makinenin ön, arka, üst ve alt›na bir
örnek olarak da¤›lmamas›, taze ve eski yumurtalar›n
ayn› anda ayn› makinede kuluçka edilmesi, iri ve küçük yumurtalar›n birlikte inkübe edilmesi, genç ve yafll› dam›zl›k yumurtalar›n›n birlikte inkübe edilmesi gibi
nedenlerden dolay› birlikte ç›k›m gerçekleflmeyebilir,
ya da ilk ç›kan civciv ile son ç›kan aras›ndaki süre uzar.
S›ra Sizde 6
Dam›zl›k hayvanlar›n genetik yap›s›, sürülerin bulundu¤u kümeslerin durumu, sürü sa¤l›¤›, afl› program›,
sürüdeki erkek-difli oran›, besleme, dam›zl›klar›n yafl›,
sürünün yumurta verim düzeyi, folluklar›n yeterli say›da olup olmamas› kuluçka sonuçlar›n› etkileyen dam›zl›k hayvanlar ile ilgili bafll›ca faktörlerdir.
Aksoy, F.T. (1999). Tavuk Yetifltiricili¤i, Ankara: fiahin Matbaas›, s:109-145.
Erensay›n, C. (1991). Bilimsel-Teknik-Pratik Tavukçuluk, Tokat:TDFO.
Erensay›n, C. (2001). Yeni Tavukçuluk Bilimi, ‹stanbul: Nobel Da¤›t›m, s:131-180.
North, M.O., Bell, D.D. (1990). Commercial chicken
production manual, New York&London: Chapman&Hall.
Özen, N. (1989). Tavukçuluk, Samsun: Ondokuz May›s Üniversitesi Yay›nlar›:48.
Petek, M., Baflp›nar, H., O¤an, M. (2003). Effects of
Egg Weight and Length of Storage on Hatchability and Subsequent Growth Performance of
Quail, South African Journal of Animal Science 33
(4): 242-247.
Petek, M., Dikmen, S.(2004). The effects of prestorage incubation of quail breeder eggs on hatchability and subsequent growth performance of
progeny, Animal Research 53:6, 527-534.
Petek, M., Baflp›nar, H., O¤an, M., Balc›, F (2005). Effects of Egg Weight and Length of Storage Period on Hatchability and Subsequent Laying Performance of Quail, Turkish Journal Of Veterinary
And Animal Science,2:537-542.
Petek, M., Dikmen, S. (2005) The effects of pre-storage incubation on hatching success of poultry
and game bird eggs, Incubation and Fertility Research Group {WPSA Working group 6 (Reproduction)}, 2004 Meeting, 6th-7th September, University of
Lincoln, Lincoln, UK. Avian & Poultry Biology Reviews, 16(1):63-64).
fienköylü, N. (1995). Modern Tavuk Üretimi, Tekirda¤: Anadolu Matbaa Tic. Ve Ltd. fiti..
169
TEMEL ZOOTEKN‹
9
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Hayvan bar›naklar›,
Hayvan bar›naklar›n›n planlanmas›,
Hayvan bar›naklar›n›n kurulufl ve kurulufl yeri seçimi,
Hayvan bar›naklar›n›n üretim için haz›rlanmas› konular› hakk›nda
Anahtar Kavramlar
• Ah›r, a¤›l, kümes ve di¤er bar›nak
tipleri
• Bar›naklar›n planlanmas›
• Kurulufl yeri seçimi
• Bar›nak ve üretim
‹çindekiler
Temel Zootekni
Hayvan Bar›naklar›
• HAYVAN BARINAKLARI
• HAYVAN BARINAKLARININ
PLANLANMASI
KURULUfi VE KURULUfi YER‹
SEÇ‹M‹
ÜRET‹M ‹Ç‹N HAZIRLANMASI
Hayvan Bar›naklar›
HAYVAN BARINAKLARI
Bir çiftli¤in en önemli yap› elemanlar› hayvanlar›n bir ömür boyu yaflad›¤› bar›naklard›r. Bar›naklardan beklenen faydan›n sa¤lanabilmesi için iflletme tipi ve kapasitesi, üretim yönü gibi faktörler dikkate al›narak hayvan türüne özgü en uygun bar›nak tipi belirlenmelidir. Bar›naklar›n pahal› malzemeden yap›lmas› ve lüks olmas› gerekli olmay›p, önemli olan fonksiyonel olmas› ve hayvanlara sa¤l›kl› yaflam
koflullar› sunmas›d›r.
‹flletme ya da çiftlik planlanmas›nda sadece bar›nak de¤il, sa¤›m ünitesi, gübrelik, yem ve ot deposu, ekipmanlar vb. bir bütün olarak düflünülmeli ve planlanmal›d›r. Bu bölümde sadece canl› hayvanlar›n bar›nd›¤› bar›naklar k›sm›ndan bahsedilecektir.
S›¤›r Bar›naklar›
S›¤›r bar›naklar› ah›r olarak isimlendirilir ve hayvan›n verim yönüne, yafl›na, cinsiyetine, hayvanlar› ba¤lama flekillerine ve özellikleri ile çat› flekillerine, kapasitelerine vb. flekilde s›n›fland›r›lmaktad›r.
Hangi ah›r türü yap›l›rsa yap›ls›n hepsinde de en önemli konu hayvanlar›n yeme, içme, hava cereyan›ndan korunma gibi fizyolojik ihtiyaçlar›n› rahat ve do¤al
davran›fl özelliklerine uygun bir flekilde karfl›lama yan›nda, ya¤mur, rüzgar, kar ve
günefl gibi iklimsel olaylar›n zararl› etkilerinden korumas› öncelikle önemlidir. S›¤›r bar›naklar› verim yönüne göre süt ve besi s›¤›r› ah›rlar› olmak üzere bafll›ca iki
k›s›mda incelenir.
SIRA düflünüyorsunuz?
S‹ZDE
S›¤›r bar›naklar›n›n hangi faktörler dikkate al›narak s›n›fland›r›ld›¤›n›
Süt s›¤›r› ah›rlar›
Süt s›¤›r› ah›rlar›nda genç hayvanlar, düve, sa¤mal ve süt vermeyen kurudaki
hayvanlar gruplar halinde, buza¤›lar ise genelde bireysel buza¤› bölmelerinde baS O bar›naklar
R U
r›nd›r›lmaktad›rlar. Buza¤›lar hariç di¤er hayvanlar için kullan›lan
genel
olarak üç farkl› tipte planlanmaktad›r.
Kapal› Ba¤l› Ah›rlar
D‹KKAT
Serbest Aç›k Ah›rlar
Serbest Durakl› Ah›rlar
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
SIRA S‹ZDE
Düve: Do¤um yapmam›fl
genç difli inek.
S O R U
Buza¤›: Do¤umdan itibaren
iki üç ayl›k yaflta sütten
kesime kadar olan
‹KKAT
dönemdeki yavruD inek.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
172
Temel Zootekni
Kapal› Ba¤l› Ah›rlar
Resim 9.1
Kapal› ba¤l› ah›r ve
durak sistemi
Kaynak:
U.Ü.Veteriner Fak.
Araflt. ve Uyg.
Merkezi
Kapal› ba¤l› ah›rlarda hayvanlar durak denilen bireysel bölmelerde bar›nd›r›l›rlar
Duraklar; hayvan›n ›rk›, yafl ve a¤›rl›¤›, gübre temizleme sisteminin özelli¤ine ba¤l› olarak 140-200 cm uzunlu¤unda ve 110-120 cm geniflli¤inde ah›r içinde hayvanlar›n ba¤land›¤›, aralar›nda genelde metal ay›raçlar›n bulundu¤u, birbirine paralel
bireysel alanlard›r. Duraklar k›sa, orta ve uzun durak fleklinde yap›labilir. Herbirinin kendine göre avantaj ve dezevantaj› vard›r. En çok tercih edileni 200 cm’e kadar boyu olan orta uzunlukta duraklard›r.
Uzun duraklar›n boyu 300
cm’e kadar olabilir. Durak yerinin önünde yemlik ve yemli¤in önünde de yemleme ya
da servis yolu vard›r. Durak
yerinin arkas›nda bir idrar/gübre çukuru bulunur.
Ba¤l› durakl› ah›rlarda duraklar, hayvan say›s›, mekanizasyon durumu, istenilen genifllik ve uzunlu¤a göre tek s›ral›, çift s›ral› veya ikiden fazla
s›ral› yap›labilir. Hayvan say›s›
10’dan az ise tek s›ral› uygundur. En yayg›n kullan›lan› hayvanlar›n yüzünün birbirine dönük olarak, ya da yüzleri duvara dönük olacak biçimde planland›¤› çift
s›ral› durak sistemidir. Bu farkl›l›k, yem da¤›t›m ve gübre temizleme sistemi mekanizasyonuna göre belirlenir. Hayvan say›s›n›n fazla oldu¤u ah›rlarda yem da¤›t›m›
çok say›da yem hammaddesini kar›flt›rarak uygun formda hayvanlara sunan özel
römork tarz› makineler ile yap›ld›¤›ndan ve ah›r geniflli¤ini azaltmak amaçland›¤›ndan içe bakan düzenleme sistemin planlanmas› daha uygundur.
Bu ah›r sisteminde, hayvanlar›n dinlenme, yemlenme ve sa¤›m ifllemleri duraklarda yap›ld›¤›ndan hayvan bafl›na daha az alana ihtiyaç duyulur. ‹neklerin bak›m› ve sa¤›m› kolayl›kla yap›labilir. Etkili bir havaland›rma sisteminin oluflturulmas› gerekir.
Son on y›lda bar›nak kapasitesinin artmas›, hayvanlar›n sevk ve idaresi, teknoloji düzeyindeki geliflmeye ve baz› hastal›klar ile bar›nak tipi aras› iliflkilere ba¤l›
olarak kapal› durakl› ah›rlar önemini kaybetmifltir.
Serbest Aç›k Ah›rlar
‹nekler -15 ile 15°C’ler aras›nda verim düzeyleri ve sa¤l›klar› olumsuz yönde etkilenmeden yaflayabilmektedirler. Hatta -25°C’de bile herhangi bir sorun ile karfl›lafl›lmamaktad›r. Ancak burada sadece s›cakl›k de¤il, s›cakl›kla birlikte rutubet’de
düflünülmeli, s›cak ve so¤ukla birlikte yüksek rutubetin de olumsuz etki yapabilece¤i unutulmamal›d›r. Çok so¤uk çevre s›cakl›¤›nda hayvanlar daha fazla yem tüketerek dayanabilmektedirler. Bundan dolay›, süt s›¤›rc›l›¤›nda tamamen kapal› ve
pahal› ah›rlar yerine maliyeti daha düflük, hayvanlar›n do¤al ortamlar›na daha yak›n aç›k ah›rlar seçilmesi daha do¤rudur.
Serbest ve aç›k ah›r sisteminde en yayg›n uygulama; üç taraf› kapal› güney veya do¤uya bakan bir cephesi aç›k, hayvanlar›n ya¤›fllardan korunmas› için üzeri
173
9. Ünite - Hayvan Bar›naklar›
uygun bir çat› ile örtülmüfl bar›naklard›r. Serbest aç›k ah›rlar, ineklere serbestçe
hareket etme olana¤›n›n tan›nd›¤›, dinlenme yeri, gezinme yeri ve yemleme yeri
olmak üzere üç üniteden oluflan bir ah›r sistemidir.
Resim 9.2
Serbest ve aç›k ah›r
sistemi
Kaynak:
U.Ü.Veteriner Fak.
Araflt. ve Uyg.
Merkezi
Genelde yemliklerin ve dinlenme yerlerinin üzeri sundurma veya çat› ile kapal›d›r. Hayvanlar›n bak›m› yan›nda sa¤›m› da bu ah›rlarda yap›labilir. Dinlenme yeri yo¤un bir altl›k tabakas› ile kapl›d›r. Durak sistemi olmay›p, yemleme esnas›nda
hayvanlar›n birbirini rahats›z etmemeleri ve sa¤›m esnas›nda kolay zapt edilmeleri
için yemlik önünde bir kilit sistemi kullan›l›r.
Aç›k serbest ah›rlarda gübre otomatik cihazlar ile ya da elle gerekti¤inde temizlenebilece¤i gibi ah›r içerisinde biriktirilip, y›lda bir veya bir kaç kez temizlenebilir. Böylece gübre temizli¤i için harcanan zaman ve ifl gücü azalacakt›r. Sa¤›m iflinin ayr› bir sa¤›m ünitesinde yap›lmas› ve hayvanlar›n yem yemelerinin kolaylaflt›r›lm›fl olmas› nedeniyle de iflgücünden tasarruf sa¤lan›r. Bu ah›rlarda hayvanlar
hem normal ve do¤ala en yak›n yaflamlar›n› sürdürebilmekte hem de yap›m maliyeti oldukça ucuzlat›lmaktad›r. Bu sistemin di¤er yararlar›, hayvan say›s›ndaki art›fla kolayca uyum sa¤lamas›, daha iyi kalitede ve fazla miktarda gübre elde edilmesi ve yang›n, deprem gibi do¤al afetlere karfl› sürünün güvenli¤inin daha kolay
sa¤lanabilmesi s›ralanabilir.
Bu tür ah›rlar›n olumsuz yönü ise yatakl›k gereksiniminin çok fazla olmas›d›r.
Yatakl›k olarak kullan›lacak sap miktar› s›¤›r bafl›na günlük yaklafl›k 5-6 kg’d›r.
Kullan›lan sap miktar›, k›fl bar›nd›rma süresinin uzunlu¤u, sap kalitesi ve yerleflim
s›kl›¤›na ba¤l›d›r. Ah›ra günlük olarak altl›k ilavesi yap›lmal› ve ideal koflullarda s›¤›rlar›n sabah sa¤›m›ndan sonra altl›¤› yenilenmifl yani taze altl›¤a sahip ah›ra geri
dönmesine olanak tan›nmal›d›r.
Serbest Durakl› Ah›rlar
Ba¤l› durakl› ah›rlar ile serbest aç›k ah›rlar›n iyi ve istenen özelliklerinin bir araya
getirildi¤i aç›k bir ah›r sistemi olup, serbest aç›k ah›rlardan tek fark› dinlenme yerlerinin serbest durakl› olmas›d›r. Yemliklerin önünde yine yemleme kolayl›¤› ve
tutma ba¤lama kolayl›¤› için kilit sistemi bulunur.
174
Temel Zootekni
Resim 9.3
Serbest durakl› ah›r
sistemi
SIRA
S‹ZDE
Kaynak:
SIRA S‹ZDE
U.Ü.Veteriner
Fakültesi Araflt. ve
D ÜUyg.
fi Ü N Merkezi
EL‹M
S O R U
S O R büyük
U
Günümüzde
kapasiteli modern entansif iflletmelerde en fazla kullan›lan
ah›r tipidir. Bu tarz ah›rlarda genelde ortada bir yemlik servis yolu, bunun iki taraf›nda yemleme,
ve dinlenme alanlar›n›n oldu¤u iki ayr› bölme yer al›r. GeD ‹ K K gezinti
AT
nelde yemliklerin ve servis yolunun üzeri sundurma veya çat› ile kapal›d›r. Ya da
çat›s› tamamen kapal›, yanlar› bir dereceye kadar duvar ile kapat›lm›fl olarak infla
SIRA S‹ZDE
edilebilirler.
Serbest durakl› ah›rlarda mekanizasyon ve teknoloji kullan›m› daha kolay oldu¤u için ifller
kolaylaflt›r›lmakta, iflletmede iflçilik oldukça azalmakta ve üretim maliAMAÇLARIMIZ
yeti düflürülmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Süt s›¤›r› ah›rlar›nda,
K ‹ T A P süt sa¤›m makineleri, bar›nak ve temizlik düzenekleri, suluklar ve
yemlikler hakk›nda detayl› bilgiye Y.Y›ld›z, C.Karaca, M.Da¤tekin’in Hayvanc›l›kta Mekanizasyon (‹stanbul:Hasad Yay›nc›l›k Ltd.fiti., 2008) adl› kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹ DN ÜT fiE ÜRNNEELT‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
2
GünümüzdeSIRA
büyük
kapasiteli modern entansif iflletmelerde en fazla kullan›lan ah›r tipi ve
S‹ZDE
özellikleri hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
‹ DNÜT fiEÜRNNEELT‹ M
Besi S›¤›r›
Ah›rlar›
Besi s›¤›r› ah›rlar› kapal›, yar› aç›k veya aç›k ah›r fleklinde olabilece¤i gibi, ba¤l›
S O Rdurakl›
U
durakl›, serbest
veya ›zgara, beton ve toprak zeminli tabanl› ah›rlar olarak
da s›n›flama yap›labilmektedir. Aç›k veya yar› aç›k sistemde yemliklerin ve istirahat yerinin üzeri
sundurma ile kapat›l›r. Bu s›n›flaman›n yan›nda aç›k besi bar›nakD‹KKAT
lar›; çevresi a¤aç veya suni rüzgâr önleyiciler ile çevrilmifl ve ortas›nda do¤al ya da
suni tepelerin bulundu¤u do¤al zeminli besi yerleri, sundurmal› ve ortas›nda doSIRA S‹ZDE
¤al ya da suni
tepelerin bulundu¤u do¤al zeminli besi yeri, sundurmal› betonarme
zeminli besi yeri, üzeri tamamen kapat›lm›fl yar› aç›k betonarme ya da ›zgara zeminli besi AMAÇLARIMIZ
yerleri gibi de¤iflik flekillerde s›n›fland›r›labilir. Amerika Birleflik devletleri gibi genifl ve sürekli yeflil tutulabilen meralar›n bol oldu¤u ülkelerde Feed Lot
denilen, sundurmalar›n olmad›¤›, genifl arazilerin etraf›n›n çit telleri ile çevrildi¤i,
yüzlerce, binlerce
K ‹ T A Phayvan›n ayn› alanda bar›nd›r›ld›¤› sistemler daha yayg›nd›r.
Önceleri Türkiye’de kapal› durakl› besi ah›rlar› yayg›n iken, günümüzde aç›k veya
yar› aç›k ah›rlar giderek yayg›nlaflmaktad›r.
Hangi Ttarz
E L E bar›nak
V ‹ Z Y O N yap›l›rsa yap›ls›n hayvanlar›n rahat bir flekilde do¤al davran›fllar›n› sergileyebilece¤i bir flekilde infla edilmesi ve hayvan bafl›na yeterince alan
b›rak›lmas›na dikkat edilmelidir.
Bar›nak zemin yap›s› ne hayvanlar›n kayarak düflmesine neden olacak mater‹ N T E R N Ene
T de ayak problemlerine yol açacak kadar sert olmald›r. Üzeyalden yap›lmal›,
rinde 9-10 mm derinli¤inde oluklar›n oldu¤u ya da kayd›rmayacak flekilde ifllem
görmüfl beton zemin genelde entansif kapal› ya da yar› aç›k iflletmeler için en
idealidir.
N N
175
Kapal› bar›naklarda baca ya da fener ve pencerelerden oluflan do¤al havaland›rma sistemi ya da fanlardan oluflan mekanik havaland›rma sistemi içerideki toz
seviyesini 10 mg/m3, amonyak düzeyini 25 ppm ve nisbi rutubeti %80’in alt›nda
tutacak kapasite ve yeterlilikte olmal›d›r.
Kapal› bar›naklarda hayvanlar›n göz hizas›nda en az 100 lux fliddet gün ›fl›¤›
düflecek flekilde pencere alanlar› düzenlenmelidir.
S‹ZDE
Aç›k ya da yar› aç›k bar›naklarda hayvanlar› rüzgârdan ve SIRA
ya¤›fllardan
koruyacak flekilde sundurma vb. düzenekler infla edilmelidir.
Hayvanlara normal istirahat pozisyonunda rahatl›kla yatabilecek
kuru,
D Ü fi Ü N Eflekilde,
L‹M
drenaj› iyi olan yeterli zemin alan› b›rak›lmal›d›r. Hayvan›n a¤›rl›¤›na ve yafl›na göre de¤iflmekle birlikte hayvanlar›n serbestçe hareket etti¤i aç›k ya da yar› aç›k sisS O R U
temlerde 550-600 kg a¤›rl›kta kesilecek bir besi hayvan› için 8.5-9.0 m2 zemin alan› düflünülmeli, bunun 5-6 m2’si temiz ve kuru altl›kl› bir alan olmal›d›r. Her zaman hayvan›n en yafll› ya da ergin dönemi dikkate al›narak hayvan
zemin
D ‹ K K Abafl›na
T
alan› hesaplanmal›d›r.
Altl›k ya da yatakl›k olarak 5-6 cm kal›nl›kta odun talafl› yaSIRA
da saman
S‹ZDE kullan›labilir. Altl›k haftada en az üç kez kar›flt›r›lmal›, çamur k›vam›nda ve çok ›slak olan
bölümler de¤ifltirilmelidir. Besi s›¤›r› bar›naklar› düzenlenirken hayvan bafl›na yeAMAÇLARIMIZ
terince yemlik ve suluk alan› b›rak›lmal›d›r. Hayvan bafl›na 60-70
cm yemlik olmal›, hayvanlar›n %10-15’i ayn› anda içebilecek kadar suluk b›rak›lmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ özeliklerin
T A P
Hayvan Bar›naklar›nda ›s›tma, havaland›rma, ayd›nlatma gibi iklimsel
yönetimi konusunda detayl› bilgiyi Y.Y›ld›z, C.Karaca, M.Da¤tekin’in Hayvan Bar›naklar›nda Çevre Denetimi (‹stanbul:Hasad Yay›nc›l›k Ltd.fiti., 2010) adl› kitapta bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Hayvan bar›naklar›nda hayvan bafl›na zemin alan› hesaplan›rken dikkat
edilecek bafll›ca
SIRA S‹ZDE
kriter ne olabilir?
3
D‹ NÜ Tfi EÜ RN N
E LE‹TM
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Modern ve entansif üretimde kullan›lan yüksek verimli hibrit tavuklar hastal›klara ve çevresel flartlara di¤er çiftlik hayvanlar›na göre daha duyarl›d›rlar.
Bundan
S O R U
dolay› iklimsel aç›dan daha kontrollü flartlarda bak›m yönetimlerinin yap›lmas›
gerekir.
D‹KKAT
Tavuk bar›naklar›na kümes denilmektedir ve tavuklar verim yönüne göre farkl› tipte kümeslerde bar›nd›r›l›rlar. Tavuk kümesleri infla flekillerine göre pencereliperdeli ve tamamen kapal› kümesler gibi s›n›fland›r›labilece¤iSIRA
gibi,S‹ZDE
üretim yönüne
göre; dam›zl›k tavuk kümesleri, etlik piliç üretim kümesleri ve sofral›k yumurta
üretim kümesleri olarak s›n›fland›r›l›rlar. Ticari/pratik hayatta ise zemin yap›s›na
AMAÇLARIMIZ
göre s›n›fland›rma en yayg›n olup kümesler; kafes sistemi, ›zgara-altl›k sistemi, tamam› ›zgara sistemi ve derin altl›k sistemi olarak s›n›fland›r›l›r.
N N
Sofral›k Yumurta Üretim Kümesleri
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Tavuk Bar›naklar›
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
Kafes sisteminin bafllang›ç yat›r›m maliyeti daha yüksektir. Ancak birim alanda çok
daha fazla hayvan bar›nd›r›labilir. Di¤er sistemlere göre üretim
maliyeti çok daha
TELEV‹ZYON
düflük oldu¤undan sofral›k yumurta üretimi dünya genelinde yayg›n olarak kafes
sisteminde gerçeklefltirilmektedir. De¤iflik tipte kafesler mevcut olup, en yayg›n
kullan›lan› apartman tipi kafes sistemidir. Apartman tipi kafeslerde kafes bölmele‹ N T Ebant›
R N E T mevcuttur.
ri apartman gibi kat kat olup, her kat aras›nda gübre temizleme
Kafesler genelde 48-50 cm uzunlu¤unda, 48-50 cm derinli¤inde olup, bir kafes böl-
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
176
Temel Zootekni
Resim 9.4
Kafes sistemi
yumurta üretim
kümesi
Kaynak:
U.Ü.Veteriner
Fak.Araflt. ve Uyg.
Merkezi
mesinde 7-8 adet tavuk bar›nabilmektedir. Yumurtan›n öne do¤ru yumurtlan›p
toplanabilmesi için zemini e¤imli olup, ön taraf›nda kanal tipi yemlik, içinde ise
damlal›kl› tip suluk mevcuttur.
Avrupa Birli¤i standartlar›na göre kafes sisteminde tavuk bafl›na 10 cm.
yemlik, her kafes bölmesinde de 2 adet damlal›kl› suluk bulunmas› gerekmektedir. Avrupa Birli¤i
ülkelerinde her kafes sisteminde 4 tavu¤un bar›nmas›na müsaade edilirken, Türkiye’de dahil genel uygulama her kafes
bölmesine 6-8 adet tavu¤un bar›nd›r›lmas›d›r. Yumurta üretimi kafes sistemi yan›nda küçük kapasiteli ya da tavukçulu¤un geri kald›¤› ülke ve bölgelerde ›zgara altl›k ya da derin altl›k kümeslerde de yap›lmaktad›r. Bu kümes sistemlerinin yan›nda çok yak›n bir gelecekte kafes sisteminin kald›r›laca¤› Avrupa Birli¤i ülkelerinde
kuflluklu, tünekli ve serbest dolafl›ml› gibi yeni kümes sistemleri de sofral›k yumurta üretiminde kullan›lmaktad›r.
Avrupa Birli¤i ülkelerinde 2012 y›l› bafl›ndan itibaren sofral›k yumurta üretiminde kafes sistemi tamam› ile kald›r›lacakt›r. Türkiye Avrupa Birli¤i üyesi olmad›¤›
için kafes sisteminin yasaklanmas› gündemde olmay›p, sofral›k yumurta üretiminin
tamam›na yak›n› kafes sisteminde gerçeklefltirilmektedir.
Dam›zl›k Tavuk Kümesleri
Dam›zl›k: Erkek-difli birlikte
yetifltirilen ve kendisinden
elde edilen döllü
yumurtalardan civciv ç›kan
tavuklara denir.
Kafes sisteminde tel ›zgara zemin üzerinde üreme faaliyetleri rahatl›kla yap›lamad›¤› için dam›zl›k tavuk yetifltiricili¤i en yayg›n olarak ›zgara-altl›k sistemi olan kümeslerde gerçeklefltirilmektedir. Bu tip kümeslerde kümesin 1/3’ü veya 2/3’ü yerden 80-100 cm yükseklikte ›zgaral›, geri kalan bölüm ise altl›kl› bölümden oluflur.
Çok yayg›n olmamakla birlikte dam›zl›k tavuk yetifltiricili¤i çok say›da tavu¤un bir
arada bar›nd›¤›, daha genifl koloni tip kafeslerde de yap›lmaktad›r.
Etlik Piliç Kümesleri
Etlik piliçler h›zl› geliflen, a¤›r ve sürekli yatma e¤iliminde olan hayvanlar olduklar› için ›zgara ya da kafes zemin üzerinde gö¤üs eti kalitesi bozulabilmektedir. Bundan dolay› etlik piliçler dünya genelinde derin altl›kl› zemin kümeslerde yetifltirilmektedirler. Altl›k materyali olarak ise en fazla büyük partiküllü odun talafl› ya da
çeltik kavuzu, bunlar› temin etme güçlü¤ünde ise saman gibi rutubet emme kabiliyeti yüksek, toz yapmayan, hayvanlar› zeminin so¤u¤undan koruyan malzemeler
kullan›lmaktad›r. Etlik piliçlerin de birim alanda 3-4 kat daha fazla hayvan›n bar›nabildi¤i kafes ya da ›zgara-altl›k sistemlerde de yetifltirilebilmesi için deneysel çal›flmalar planlanm›flt›r. Henüz prati¤e aktar›lamam›fl olsa da zemininde yumuflak
plastik ›zgaran›n kullan›ld›¤› kafes ve ›zgara-altl›k sisteminde de etlik piliç yetifltirilmesi için çal›flmalar devam etmektedir.
177
Resim 9.5
Derin altl›k sistemi
etlik piliç üretim
kümesi
Kaynak:
U.Ü.veteriner Fak.
Araflt. ve Uyg.
Merkezi
Alternatif/Yeni Kümes Sistemleri
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Kafes sisteminde bar›nd›r›lan tavuklar tüneme, eflinme, follu¤a yumurtlama gibi
do¤al davran›fllar›n› yapamazlar. Bundan dolay› Avrupa Birli¤i ülkelerinde 2012 y›D Ü fi Ü N E L ‹ M
l› bafl›ndan itibaren kafes sistemi yasaklanacakt›r. On y›ldan fazla bir geçifl sürecinden sonra bu ülkelerde sofral›k yumurta üretiminde kafes sisteminin yerini tavukR U tavu¤un bir
lar›n tüneyebildi¤i, eflinebildi¤i, follu¤a yumurtlayabildi¤i, dahaS Ofazla
arada bar›nd›¤› derin altl›k, ›zgara altl›k gibi eski sistemler ya da modifiye kafesler,
kuflluklu, tünekli, serbest dolafl›ml› gibi yeni sistemler alacakt›r.D ‹Kuflluklu
(aviary)
KKAT
ve tünekli (perchery) sistemler derin altl›kl› alan yan›nda katl› ›zgara sistemi ile kümesin dikey alan›n› da kullanmak amac› ile düzenlenmifltir. Bu flekilde hayvanlar
SIRA S‹ZDE
eflinme, tüneme gibi do¤al davran›fllar›n› gerçeklefltirebilirken, hem de t›pk› kafes
sisteminde oldu¤u gibi birim alanda daha fazla hayvan bar›nd›r›labilmektedir. Serbest dolafl›ml› (free range) sistemde ise kapal› bar›nak yan›nda
tavuklar merada
AMAÇLARIMIZ
gezip otlama imkan›na da sahiptir.
S O R U
D‹KKAT
N N
Tavuk Bar›naklar›, ekipmanlar ve iklimsel özellikler hakk›nda daha
EditörK genifl
‹ T A bilgiyi
P
lü¤ünü M. Türko¤lu ve M. Sar›ca’n›n yapt›¤›, A.Altan ve H. Bayraktar taraf›ndan yaz›lan
Kümesler ve Donan›mlar› (Ankara:Bey Ofset Matb.,,3.Bas›m, 2009) adl› kitapta bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Dünya genelinde sofral›k yumurta üretimi en yayg›n olarak hangi bar›nakta
SIRA S‹ZDEve hangi nedenler ile yap›ld›¤›n› düflünüyorsunuz?
‹NTERNET
Koyun-Keçi Bar›naklar›
TELEV‹ZYON
4
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Koyunlar çevresel koflullara en dayan›kl› evcil hayvanlardan biridir. De¤iflken çevre flartlar›na çabuk uyum sa¤layabilirler. Kal›n yün tabakas› ile Sani
düflmeO Rs›cakl›k
U
lerini kolayl›kla tolere edebilirler. S›cak stresine karfl› direnme yetenekleri de daha
yüksektir.
D‹KKAT
Koyun ve keçi bar›naklar›na a¤›l denilmektedir ve a¤›llar planlan›rken so¤uktan çok s›caktan korunma esas› üzerinde durulmal› ve rutubeti yüksek olmayan bir
SIRA S‹ZDEsistemi hasa¤›l içi ortam oluflturulmaya çal›fl›lmal›d›r. Koyun ve keçiler solunum
tal›klar›na karfl› çok hassas olduklar›ndan yeterli düzeyde havaland›rman›n sa¤lan-
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
178
Temel Zootekni
mas› ve içeride hava ceryan› oluflmamas›na çok dikkat edilmelidir. K›sacas› verimi
etkileyecek ve strese yol açabilecek ne çok so¤uk ne de çok s›cak bir ortam oluflturulmal›d›r.
Koyun keçi bar›naklar› tamamen kapal› olabilece¤i gibi, üç taraf› ya da genelde kuzey taraf› kapal› yar› aç›k olarak da yap›lmaktad›r. Son y›llarda ise entansif
yetifltiricili¤in geliflmesi ve kapasitelerin büyümesi ile daha çok teknoloji kullan›m›n›n ön plana ç›kt›¤›, sadece yemliklerin üzerinin sundurma ile kapal›, etraf›n›n
padok-çit demirleri ile s›n›rland›¤› aç›k sistemler ya da üstü tamamen kapal›, yanlar› yar›ya kadar ya da tamamen aç›k çitler ile çevrili bar›naklar yayg›nl›k kazanmaktad›r. Ülkemizin büyük bir kesiminde kapal› a¤›l tipi yerine, aç›k a¤›l tipi uygulanabilir.
Resim 9.6
Kapal› bir keçi
bar›na¤›
Kaynak:
U.Ü.Veteriner Fak.
Araflt. ve Uyg.
Merkezi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Keçi bar›naklar› koyun bar›naklar› ile afla¤› yukar› ayn› ise de keçiler daha hareketli, çevik ve merakl› olduklar›ndan a¤›l içi düzenlemelerde keçi bölmeleri koS O R U farkl› bir flekilde düzenlenir. Keçilerin özellikle s›çrama e¤ilimyun bölmelerinden
leri dikkate al›narak ya s›çrama davran›fl›n› engelleyecek engeller yap›lmal› ya da
bölmeler daha
yap›lmal›d›r.
D ‹ K yüksek
KAT
Koyun ve keçi bar›naklar›nda hayvan›n yafl›, verim yönü ve türüne göre yeterli zemin alan› ayr›lacak flekilde düzenleme yap›lmal›d›r. Örne¤in kuzusunu 6 hafSIRA S‹ZDE
tal›k yafla kadar büyütecek bir koyun için 3 m2 zemin alan› hesaplanmal›d›r. Sütçü koyun ›rklar› için bu alan biraz daha fazla olabilir. Dam›zl›k iflletmelerde anaç
hayvanlar AMAÇLARIMIZ
yan›nda, kuzu, toklu, genç hayvan ve do¤um bölmeleri de dikkate al›narak iç düzenleme yap›lmal›d›r.
N N
K ‹ T hakk›nda
A P
Keçi bar›naklar›
daha genifl bilgiyi M.Taflk›n, M.Özdo¤an, S.S. Önenç’in Keçi Yetifltirme ve Besleme (‹stanbul: Hasad Yay›nc›l›k Ltd.fiti., 2010) adl› kitapta bulabilirsiniz.
HAYVAN
PLANLANMASI
T E L E VBARINAKLARININ
‹ZYON
Hayvanc›l›k iflletmelerinin kurulmas›nda en önemli konulardan birisi bar›naklar›n
yap›m› ve planlanmas›d›r. Üreticiler ya da iflletmeciler taraf›ndan ço¤u zaman pahal› dam›zl›k hayvan al›nmakta, beslemeye yeterince özen gösterilmekte, hastal›k‹NTERNET
lara karfl› duyarl› davran›lmakta, ancak hayvanlara sa¤l›kl› yaflam koflullar›n› sa¤layacak bar›nak yap›m› ve planlamas›na gerekli özen gösterilmemektedir.
Yüksek verimli ve sa¤l›kl› hayvanlardan ancak modern bar›naklarda bar›nmas›
durumunda bu verimlerinden yararlan›labilir. Geliflmifl ülkelerde planl› ve sa¤l›kl›
bir bar›nak, üreticinin altyap›s›, üretimin sigortas› gibi de¤erlendirilmektedir. Üretimin düzgün bir biçimde yap›lmas›n›n sa¤lanmas› ve maliyetlerin azalt›lmas›na en
önemli konu hayvanlar›n fizyolojik durumlar›na uygun modern bar›naklar›n yap›m›d›r.
Hayvan bar›naklar›n›n planlamas› denilince üretim yönüne göre bar›nak yerinin seçimi, planlamada dikkate al›nacak özellikler, bar›nak ölçüleri, bar›naklar›n
yap›sal özellikleri, ekipmanlar ve bar›nak içi düzenlemeler akla gelmelidir.
‹flletme yönetimi ve ekonomisi dikkate al›n›rsa plan, s›n›rl› kaynaklar›n, belirli
amaçlar do¤rultusunda hangi yönde, nas›l kullan›laca¤›n›, gelecekteki faaliyetleri
beklenen sonuçlar› ile birlikte gösteren çal›flmalar bütünü olarak tan›mlanabilir.
Daha genifl di¤er bir tan›mlama ile plan; mevcut flartlarda, mümkün oldu¤u kadar
en yüksek karl›l›¤› elde edebilmek için iflletmede hangi ürünlerin ne kadar ve nas›l yetifltirilece¤ini, bu yetifltirme sürecinde üretim faktörlerinin en uygun kombinasyonunu, kaynaklar›n en ekonomik olarak nas›l de¤erlendirilece¤ini gösteren
önceden haz›rlanm›fl bir programd›r.
Planlaman›n Gereklili¤i
Üretim bilgi ve teknolojideki geliflmeler, üretim maliyetlerinin artmas›, üreticilerin
borçlanma ihtiyac›, rekabetin artmas›, ürün kalite ve pazarlama hizmetlerinin yükseltilmesi planlama gereklili¤i do¤uran nedenlerdir. Özellikle pazara dönük üretimde bulunan büyük ve entansif üretim yapan hayvanc›l›k iflletmeleri, modern ve
gelifltirilmifl planlama tekniklerini uygulamak zorundad›rlar.
Hayvan bar›na¤› ya da çiftlik kuracak iflletmeci sahip oldu¤u s›n›rl› üretim kaynaklar›n›, amaçlar›n› gerçeklefltirmek için, alternatifler aras›nda en iyi tercihi yaparak de¤erlendirmek durumundad›r. Bu da en do¤ru bir flekilde ancak planlama ile
sa¤lanabilir.
Genelde iflletmelerin temel amac› üretimden en yüksek karl›l›¤› elde etmektir.
Bunun yan›nda küçük kapasiteli aile tipi hayvanc›l›k iflletmelerinde bu amac›n
ikinci derecede bir amaç oldu¤u, esas amac›n aile ihtiyac›n›n karfl›lanmas› ve aile
iflgücüne istihdam olana¤› oldu¤u unutulmamal›d›r. Bu nedenle hayvanc›l›k iflletmelerinin planlanmas›nda hayvansal faaliyetin ekonomik bir faaliyet olma yan›nda, bir aile faaliyeti, bir yaflam flekli oldu¤u daima göz önünde bulundurulmal›d›r.
Tar›m ve hayvanc›l›k iflletmelerinde planlar genellikle k›sa ve uzun vadeli planlar halinde düzenlenmektedir. Y›ll›k olarak düzenlenen k›sa vadeli planlar, mevcut
do¤al, teknik, ekonomik flartlarda ve eldeki üretim vas›talar› çerçevesinde, daha
fazla kazanabilmeyi hedef alan planlard›r. Uzun bir devre için haz›rlanan ve bu sürede iflletmenin çal›flma düzenini, finansman ve geliflim durumunu gösteren planlar ise uzun vadeli olanlard›r.
Planlamada Dikkate Al›nacak Faktörler
Ah›r, kümes, a¤›l planlamas› denilince sadece hayvanlar›n bar›naca¤› yap›lar düflünülmemelidir. ‹flletme bir bütün olarak ele al›nmal› örne¤in sa¤mal inek ah›r› yan›nda, buza¤›, dana, düve ve kuru ineklerin bar›naca¤› ah›rlar ile ot ve saman depolar›, silaj çukurlar›, gübrelikler, alet-makine park›, rampa ve kantar, iflletme sahibinin çal›flaca¤› ofisler ve çal›flacak iflçinin bar›naca¤› evin de birlikte düflünülmesi gereklidir.
Bafllang›çta planlanan sürü büyüklü¤ünün ilerde de¤iflebilece¤i mutlaka dikkate
al›nmal›, planlamaya bafllan›rken önce bir yerleflim plan› yap›lmal›, bu plan üzerinde neyin nerede olaca¤›na, bu tesislerin ilerde nas›l büyüyebilece¤ine ve iflletme için alt yap› ve ulafl›m›n nas›l karfl›lanaca¤›na karar verilmelidir.
179
180
Temel Zootekni
Yerleflim plan› ve yerleflim plan› üzerinde düflünülen yap›lardan hangilerinin
öncelikle yap›laca¤›na ve nas›l bir sistem infla edilece¤ine karar verilirken uzman
kiflilere dan›fl›lmal›, plan ve projeler çok dikkatli bir flekilde haz›rlanmal›d›r.
Hayvan bar›naklar› planlan›r ve yap›l›rken;
• Bar›nacak hayvanlar›n temiz hava, s›cakl›k ve nem gibi iklimsel çevre isteklerinin en iyi biçimde karfl›lamas›na,
• Hayvanlar›n yaflam tarz›na ve davran›fllar›na uygun olmas›na,
• Bar›nak içerisinde yemleme sa¤›m, gübre temizli¤i ile di¤er bak›m ifllerine
yönelik ifl ak›fl›n›n kolayca yap›lmas›na ve iflgücü gereksiniminin en aza indirilmesine,
• Yap›m maliyetinin ucuz olmas›na,
• Bar›nak içerisinde sürü yönetiminin kolay yap›lmas›na,
• Bar›nak tipinin mekanizasyon ve teknoloji kullan›m› ve uygulamas›na uygun olmas›na
• Y›ll›k sürü d›fl› edilecek hayvan oran› ve yavrulama oran› dikkate al›narak
planlama yap›lmas›na dikkat edilmelidir.
HAYVAN BARINAKLARININ KURULUfi VE KURULUfi
YER‹ SEÇ‹M‹
Hayvanc›l›kla ilgili iflletmeleri kurarken üzerinde önemle durulmas› gereken konular›n bafl›nda yer seçimi gelmektedir. Bu teknik olarak hammadde temini ve pazarlama yan›nda, ifl ak›fl› ve kolayl›¤› gibi faktörler bak›m›ndan önemlidir.
Hayvan bar›naklar›n›n kurulufl yeri seçiminde ekonomik aç›dan en önemli
amaç, kaynak israf›n›n önüne geçmek ve kaynak kullan›m›nda rasyonelli¤i sa¤lamak için düflük maliyetle çal›fl›p daha fazla kar elde etmektir.
‹yi bir kurulufl yeri belirlenemedi¤i takdirde; üretim maliyetlerinde ve ürün kalitesinde rekabet edememe, sürümde ciddi düflme ve daha düflük karl›l›k gibi istenmeyen durumlar ile karfl›lafl›labilinir.
Üretim maliyetleri; hammadde ve enerji kaynaklar›n›n da¤›l›m›, iklim, ulafl›m
imkan› gibi bir çok faktörün etkisi ile bar›nak kurulufl yeri mekansal olarak farkl›l›klar gösterir.
‹flletme için en uygun yerin anlam›, iflletme orada kuruldu¤u takirde en yüksek
kar› getirecek olan yer demektir. Ekonomik verimlili¤in yüksekli¤i herfleyden önce maliyetlerin düflük olmas› ile sa¤lanmaktad›r. Bunun yan›nda pazarlama maliyetlerinin düflük olmas› da iflletme yeri seçiminde oldukça önemlidir. Üretim ve
pazarlama maliyetlerinin en düflük oldu¤u bölge iflletme kuruluflu için en uygun
aland›r.
‹flletmeler üretim kayna¤›na yani hammaddeye yak›n kurulmak zorundad›r.
Bunun yan›nda ekonomilerin geliflmiflli¤i ile do¤al koflullara olan ba¤›ml›l›k giderek azalmakta, ilerleyen teknoloji ile yapay do¤a koflullar› oluflturularak, iflletme hammadde kayna¤›ndan uza¤a ve pazara daha yak›n bir bölgeye kurulabilmektedir.
Kurulufl yeri seçiminde rasyonel ve etkin davranabilmek için en uygun optimum dengenin sa¤lanmas› gereklidir. Optimum dengenin sa¤lanmas›n› etkileyen
faktörler, üretim maliyeti yan›nda sat›fl maliyeti, sat›fl fiyat› ve kard›r. Bu etkenlerden sat›fl maliyetinin en az, sat›fl fiyat› ve kar›n en fazla oldu¤u noktada, iflletme
aç›s›ndan kurulufl yeri seçiminde en uygun denge sa¤lanm›fl olmaktad›r.
‹flletmelerde kurulufl yeri seçimine etkili olan faktörlerden sat›fl maliyeti, üretim
maliyetinden çok daha önem tafl›maktad›r. Baz› durumlarda sat›fl ve pazarlama
maliyeti üretim maliyetin %36-40’› kadar yüksek olabilmektedir. Bu nedenle iflletme
kuruluflu için proje çal›flmalar›nda, üretim maliyetinin en aza indirilmesinden sonra
sat›fl maliyetinin nerede en az oldu¤unu ayr›ca de¤erlendirmek gerekmektedir.
‹flletme veya bar›nak kurulufl yeri seçerken teknik olarak ifl ak›fl› ve kolayl›¤›
sa¤lamas› bak›m›ndan dikkat edilmesi gereken konular›n baz›lar› flunlard›r:
• Bar›nak veya iflletmeler ürün ve hammadde ulafl›m›nda rahatl›k yönünden
ana veya yan yollara yak›n olmal›d›r. Bar›naklar flehir merkezlerinden uzakta olmal›, flu an olmasa bile yak›n zamanda artan nüfusa ba¤l› olarak yerleflim yeri içinde kalmas› muhtemel arazilere hayvanc›l›k iflletmesi kurulmas›
düflünülmemelidir.
• Kaliteli ve yeterli bir su kayna¤› hem personel hem de hayvanlar aç›s›ndan
son derece önemlidir. Bar›nak kurulacak alanda veya yak›n›nda yeterince
içme ve kullanma suyu olmas› yan›nda, bar›nak ve iflletme at›klar›n›n yer alt› tatl› su kaynaklar›n› kirletmeyecek flekilde iflletmeler kurulmal›d›r.
• Günümüzde hayvan bar›naklar›nda teknoloji en üst seviyede kullan›lmaktad›r. ‹flletmelerde süt sa¤›m makinalar›, serinletme ekipmanlar›n›n çal›flt›r›lmas›, ayd›nlatma gibi pek çok amaç için elektrik enerjisi olmazsa olmazd›r.
Hatta kesinti durumunda kullan›lmak üzere bar›naklarda jeneratör dahi bulunmal›d›r.
• Arazi drenaj› iyi bir konumda olmal›, taban su seviyesi yüksek olmamal›d›r.
‹lerideki kapasite art›fllar› dikkate al›narak yeterli büyüklükte bir arazi al›m›
planlanmal›d›r. Arazi üzerinde sadece bina infla edilecekse tar›ma uygun olmayan araziler düflünülmeli, yem bitkisi üretimi ve mera planlan›yor ise tar›ma uygun araziler planlanmal›d›r. Bu araziler üzerinde de araziyi koruma
kanunundan dolay› belirli ölçülerde yap›laflmaya izin verilece¤i unutulmamal›d›r.
‹flletme/Çiftlik Kurulufl Yeri Seçim Yöntemleri
‹flletmelerde kurulufl yeri seçim yöntemleri genelde klasik/geleneksel ve yeni/modern yöntemler olarak iki bölümde incelenir.
Optimum kurulufl yerini belirlemeye dönük geleneksel kurulufl yeri yöntemleri bir tak›m hesap tekniklerini içeren yöntemlerdir. Bunlardan bir tanesinde bir tüketim merkezi etraf›nda bir iflletmenin kurulabilece¤i üç adet aday kurulufl yeri
dikkate al›n›r. Matematiksel hesaplamalar sonucu aday kurulufl yerlerinden en uygun olan›, genelde tüketim merkezine ulafl›m masraflar› en düflük olan›, iflletme
kurulufl yeri olarak seçilir. Geleneksel kurulufl yeri seçim yöntemlerinin bir di¤erinde de toplam maliyetleri en az k›lan yer en uygun kurulufl yeri olarak belirlenmeye çal›fl›l›r.
En uygun kurulufl yerinin belirlenmesinde bir tüketim merkezi yan›nda hammadde tedarik noktalar› da göz önüne al›nmal›d›r.
Bilgisayar programlar›n›n uygulamaya konulmas›, teknoloji ve yöneylem tekniklerinin geliflmesi ile iflletme kurulufl yeri seçiminde yeni ve modern yöntemlerin kullan›lmas› mümkün olmufltur. Bu yöntemlerden baz›lar›; ulaflt›rma modeli,
do¤rusal programlama modeli, deneme ve simulâsyon yöntemleri ile karfl›laflt›rmal› yöntemlerdir. Bunlardan en fazla kullan›lan› da karfl›laflt›rmal› yöntemlerdir. Karfl›laflt›rmal› yöntemlerde aday kurulufl yerini etkileyen faktörlerinin karfl›laflt›r›lmas› yan›nda aday kurulufl yerleri maliyetlerinin ve aday kurulufl yerleri kârl›l›klar›n›n
karfl›laflt›r›lmas› gibi de¤erlendirmeler yap›larak iflletme kurulufl yeri belirlenmeye
çal›fl›l›r.
181
182
Temel Zootekni
Kurulacak üretim birimlerine hammadde ve yard›mc› madde temin edebilecek
çok say›da tedarik noktas›, çok say›da aday kurulufl yeri ve tüketim merkezini içermesi, ulaflt›rma maliyetleri d›fl›nda üretim ve yat›r›m maliyetleri gibi çeflitli maliyet
bileflenlerini, kârl›l›k ve di¤er ö¤eleri içermesi modern ve yeni yöntemlerin klasik/geleneksel yöntemlere olan üstünlükleridir.
‹flletmelerde kurulufl yeri belirlenmeden önce, kurulufl öncesi çal›flmalar yap›lmas› gereklidir.
SIRA S‹ZDE
5
D Ü fi Ü N E‹flletmelerinde
L‹M
Hayvanc›l›k
Kurulufl Öncesi Çal›flmalar
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Hayvan bar›naklar›n›n
SIRA S‹ZDE kurulufl yeri belirlemede kullan›lan klasik/geleneksel yöntemler
hakk›nda neler düflünüyorsunuz?
Bir iflletmenin kurulmas›, iktisadi, teknik, finansal, hukuki vb. yönleri olan bir
olayd›r. Baflar›l›
S O Rbir
U iflletme kurmak için, bir dizi ana ilkeye uygun olarak her aflamas›nda planl› ve sürekli izlemeyi gerektiren tedbirler al›nmal›d›r. Bu ilkeler, kuruluflun her basama¤›nda en detayl› bir flekilde planlama, izleme ve araflt›rmay› zoD‹KKAT
runlu k›lmaktad›r.
Bir yat›r›m karar› alabilmek için giriflimci, kendine en yak›n konulara ve yat›r›S‹ZDEyere iliflkin ön fikirler edinmelidir. Yat›r›m için gerekli hamm› yapmakSIRA
istedi¤i
madde, yat›r›m mallar›n›n iç ve d›fl pazar durumu, üretilecek mallar›n maliyeti,
mallar›n fiyat esnekli¤i, projenin büyüklü¤ü ve yeri, gerekli kapasite, yat›r›m tutaAMAÇLARIMIZ
r› ve yat›r›m
finasman› gibi bilgiler dikkate al›nmal›d›r. Bu tür çal›flmalara fizibilite etüdü (yap›labilirlik araflt›rmas›-ön proje etüdü) denilmektedir.
Bir iflletmenin uygun biçimde kurulmas› ve iflleyifl döneminde tam kapasite veK ‹ T A P
rimli çal›flmas›
genifl öçüde fizibilite etüdlerine ba¤l›d›r. Fizibilite ya da ön-proje
etüdleri, kurulacak iflletmenin beklenilen kar› sa¤layamayaca¤›n› gösterirse projeden vazgeçilir. Böylelikle, kesin proje masraflar›ndan kurtulunmufl olunur. Ön
T E L E uygun
V ‹ Z Y O N bulunursa kesin proje haz›rl›klar›na bafllamak gerekir.
proje etüdleri
Bir yat›r›m projesinin gelifltirilmesinde ilk basamaklar iktisadi, teknik ve finansal çal›flmalard›r. ‹ktisadi etüd olarak iflletme ne kadar mal veya hizmet üretmeli,
mallar›n sat›fl fiyat›, pazar araflt›rmas›, pazar ve pazarda büyüme oranlar›, iflletme
‹NTERNET
nerede hangi kapasite ile kurulmal› gibi çal›flmalar yap›lmal›, teknik olarak ise üretim yöntemine karar verme, gerekli makine ve teçhizat seçimi, ihtiyaç duyulan bina, arazi ve ekipman ile ifl ak›fl› gözden geçirilmelidir. Finansal olarak kurulacak
iflletmede sabit ve de¤iflken giderler ile toplam giderlerin belirlenmesi, iç ve d›fl
kaynak fonlar›, üretim maliyeti, karl›l›k etüdlerinin yap›lmas› gerekmektedir.
‹flletmelerde kurulufl öncesi bu çal›flmalar›n yan›nda yat›r›m projesi gelifltirmede sosyal, politik ve stratejik faktörler de mutlaka dikkate al›nmal›d›r.
Proje; normal olarak herhangi bir faaliyetin teknik bak›mdan uygun ve karl›l›k
bak›m›ndan da yeterli olaca¤› düflüncesi ile bafllar. Baz› teknik, iktisadi ve mali ön
bilgileri kullanarak düflünülen faaliyetin, maliyet/fayda ya da gelir/gider karfl›laflt›rmas›n›n yap›lmas› ile devam eder. Ön proje ortaya ç›kart›l›r ve çeflitli de¤erlendirmeler ile yat›r›m kararlar› al›n›r. Daha sonra kesin proje haz›rl›klar›na bafllan›r.
Kesin proje haz›rl›klar›nda kurulacak iflletmenin hukuki biçimi, infla edilecek
yap›lar›n ayr›nt›l› teknik hesaplar› ve maliyetlerinin bilinmesi önemlidir. Sonraki
basamak projenin uygulama dönemidir. Bu dönemde yat›r›m fiziksel olarak gerçeklefltirilmektedir. Deneme üretiminin bafllamas› ile birlikte yat›r›m tamamlan›r ve
üretim dönemi bafllar.
N N
K ‹ T A P
Fizibilite Etüdü: kesin proje
haz›rlamaya girmeden önce
yap›lan ekonomik, teknik ve
Tfinansal
E L E V ‹ etüdlerdir.
ZYON
‹NTERNET
Proje, ileride daha çok
fayda sa¤lamak üzere,
yap›lacak yat›r›mlar ve
bunlar›n üretecekleri
faydalarla ilgili, bugünden
yap›lan bir pland›r.
183
Yeni Kurulacak Ticari Amaçl› Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin
Yer Seçimi, Kuruluflu ve Çal›flma ‹zinleri
Yeni kurulacak herhangi bir hayvanc›l›k iflletmesi T.C. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k
Bakanl›¤› Koruma Kontrol Genel Müdürlü¤ü “Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin Kurulufl,
Çal›flma, Denetleme Usül ve Esaslar›na Dair Yönetmelik” gere¤i kurularak ruhsatland›r›l›r ve çal›flma izni alarak üretime bafllayabilir. Bu yönetmelikte yer alan ticari amaçl› hayvanc›l›k iflletmelerinin yer seçimi, iflletme kuruluflu ve çal›flt›r›lmas› ile
ilgili yönetmelik maddelerinde yer alan tan›mlar ve biyogüvenlik ilkeleri dikkate
al›nd›¤›nda yeni kurulacak hayvanc›l›k iflletmelerinin yer seçimi, kuruluflu ve çal›flma izinlerinin al›nmas›nda flunlara dikkat edilmelidir.
Hayvanc›l›k ‹flletmesi Yer Seçim Raporu
Yeni kurulacak ticari amaçl› hayvanc›l›k iflletmeleri için yer seçim raporu al›nmas›
G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›’nca zorunlu tutulmufltur. Daha önce çal›flma
izni verilmifl kuluçkahane ve kanatl› dam›zl›k iflletmelerinin 1 km. yak›n›nda kurulacak ticari hayvanc›l›k iflletmeleri için; yürürlükte bulunan kuluçkahane ve dam›zl›k iflletmelerine çal›flma izni verilmesi ile ilgili mevzuat gere¤i oluflturulan komisyondan da uygun oldu¤una dair görüfl al›nmal›d›r. Ticari hayvanc›l›k iflletmesinin
yeri, özelli¤i ve kapasitesi de dikkate al›narak; komisyon taraf›ndan biyogüvenlik
aç›s›ndan oldukça önemli olan sa¤l›k koruma band› mesafesi tespit edilir.
Sa¤l›k koruma band›; belirlenirken hayvanc›l›k iflletmesinin çevre ve halk
sa¤l›¤›na yapaca¤› zararl› etkiler, kirletici maddeler ve hayvan hastal›klar›n›n yay›l›fl›n› en aza indirecek özellikler dikkate al›n›r. Hayvanc›l›k iflletmesinin kendi arazisi içerisinde di¤er komflu arazilere, karayoluna uygun uzakl›kta olmas› ve komflu arazide baflka bir hayvanc›l›k iflletmesinin bulunmas› durumunda ise arazide
kurulacak hayvan bar›na¤›n›n önceden kurulu hayvan bar›na¤›ndan en uzak noktada olacak flekilde kurulmas› veya iflletmelerin özelli¤ine ve kapasitesine göre iflletme d›fl›nda uygun uzakl›k tespitinin yap›lmas› öncelikli esast›r. Sanayi bölgeleri
çevresindeki sa¤l›k koruma band›, sanayi bölgesi s›n›r› esas al›narak tespit edilmelidir. Çevresel etki de¤erlendirme raporu düzenlenmesi gereken tesislerde bu rapordaki uzakl›klar dikkate al›nmal›d›r.
SIRA biyogüvenlik
S‹ZDE
Ticari hayvanc›l›k iflletmelerinin kurulufl yeri belirleme çal›flmalar›nda
aç›s›ndan önemli olan sa¤l›k koruma band›n›n belirlenmesinde hangi faktörlerin dikkate
al›nd›¤›n› düflünüyorsunuz?
6
Onaylanan uygun yer seçim raporu bir y›l süre için geçerli olup, yer seçim raS O Ralmak
U
porunun düzenleme tarihinden itibaren bir y›l içinde kurulufl izni
için müracaat etmek zorunludur.
Belediye ve mücavir alanlar d›fl›nda plan› bulunmayan köyDve
yer‹ K Kmezralar›n
AT
leflik alanlar› ve civar›nda sadece köy nüfusuna kay›tl› ve köyde sürekli oturanlarca yap›lacak hayvanc›l›k amaçl› yap›lar için yap› ruhsat› ve yap› kullanma izni al›nSIRA S‹ZDE
mas›na gerek yoktur.
Hayvanc›l›k ‹flletmesi Kurulufl ‹zni
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Belediye veya mücavir alan içinde kurulacak ticari amaçl› hayvanc›l›k iflletmeleri
için yerel sa¤l›k, çevre ve orman teflkilatlar›ndan, mücavir alan d›fl›nda kurulacak
K ‹ T çevre
A P ve orman
ticari hayvanc›l›k iflletmeleri için de il özel idare müdürlü¤ünden,
Mücavir alan: SIRA
‹mar mevzuat›
S‹ZDE
bak›m›ndan belediyelerin
kontrol ve sorumlulu¤u
alt›na verilmifl olan, bir
flehrin geliflmesi
AMAÇLARIMIZ
bak›m›ndan gerekli
görüldü¤ünde
kullan›labilecek olan
belediye s›n›rlar›na
K ‹ Tkomflu
A P
alanlard›r.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
184
Temel Zootekni
ile varsa orman genel müdürlü¤ünün mahalli teflkilatlar› gibi di¤er ilgili yerel kurulufllardan kurulufl izni verilmesi için uygun oldu¤una dair görüfl al›nd›ktan sonra hayvanc›l›k iflletmelerine Mülki ‹dare Amirli¤ince yaz› ile kurulufl izni verilir.
Hastal›k nedeniyle bakanl›kça belirlenerek illere bildirilen riskli sulak alanlar
çevresindeki en az 1 km. mesafeli alanda kaz, ördek gibi suda yaflamaya ihtiyaç
duyan kümes hayvanlar› için kümes kurulmas›na izin verilmez.
Ticari amaçl› kanatl› iflletmelerinde, suda yaflamaya ihtiyaç duymayan tavuk,
horoz, hindi gibi kümes hayvanlar›n› bar›nd›racak olan ve bu kanatl› hayvanlar›n›
aç›kta gezdirmek isteyen ticari hayvanc›l›k iflletmelerinde kümes hayvanlar›n›n gezinti yerlerinin etraf›n› ve devekuflu gezinti yerleri hariç di¤er kümes hayvanlar›
gezinti yerlerinin üstü, kümes hayvanlar›n›n yabani kufllarla irtibat›n› kesecek flekilde a¤ veya uygun baflka bir yap› malzemesi ile örtülmesi zorunludur.
Kurulufl izni yaz›s› bir y›l için geçerli olup,bu zaman içinde ticari hayvanc›l›k iflletmesini tamamlayamayan gerçek ve tüzel kiflilere uygun görüldü¤ü taktirde bir
y›la kadar ek süre verilebilir.
Hayvanc›l›k ‹flletmesi Çal›flma ‹zni
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Kurulufl izni alan onayl› projelerine göre yap›lm›fl ticari amaçl› hayvanc›l›k iflletmeleri için çal›flma izni almak zorunludur.
Çal›flma izni alabilmek için hayvanc›l›k iflletmesinin çevresinin yeterli yükseklikte çit, duvar veya tel örgü ile çevrili olmas› gerekir.
Ticari amaçl› kanatl› iflletmelerinde, suda yaflamaya ihtiyaç duymayan tavuk,
horoz, hindi gibi kümes hayvanlar›n› bar›nd›racak olan ve bu kanatl› hayvanlar›n›
aç›kta gezdirmek isteyen ticari hayvanc›l›k iflletmelerinde gezinti yerlerinin etraf›
ile üstünün, kümes hayvanlar› ile yabani kufllar›n temas etmesini önleyecek flekilde a¤ veya baflka bir yap› malzemesi ile s›n›rland›r›lmas› gerekir.
‹flletmenin büyüklü¤üne veya kapasitesine ba¤l› olarak, iflletme arazisinin uygun bir yerinde, üzeri kapal›, çevre, toplum ve hayvan hayat› için tehlike arz etmeyecek flekilde at›k, kirli su ve s›v›lar›n toplanaca¤›, s›zd›rmayan, uygun derinlik ve
büyüklükte fosseptik çukurunun bulunmas›na, e¤er iflletmede kullan›lan içme ve
kullanma suyu flebeke suyundan de¤il de kuyu, artezyen, kaynak suyu gibi bir su
kayna¤›ndan getiriliyorsa, fosseptik çukurunun bu su kayna¤›ndan en az 15 metre uzakta olmas› gerekir.
‹flletmede birikecek olan hayvan d›flk›lar› ve benzeri at›k kat› maddelerin çevre
ve toplum sa¤l›¤›na zarar vermeyecek flekilde iflletmenin büyüklü¤ü veya kapasitesine ba¤l› olarak yeterli büyüklükte, çevresi beton duvar ile çevrili bir kat› at›k
deposu tesis edilerek kat› at›klar burada muhafaza edilmelidir.
SIRA S‹ZDE
Düzenlenen çal›flma izni raporunun uygun olmas› ve iflletmeye ait dosyan›n
komisyon taraf›ndan son kontrolünün yap›lmas›ndan sonra bu iflletmeye Mülki
‹dare Amirli¤ince
izni verilir. Komisyonca uygun bulunmayan iflletmelere
D Ü fi Ü N E L ‹çal›flma
M
de uygun bulunmama nedenleri aç›klan›r. Tespit edilen eksikliklerin verilen süre
içerisinde iflletme taraf›ndan giderilmesi durumunda bu iflletme komisyon taraf›nS O R U
dan mevcut yönetmelik kapsam›nda tekrar de¤erlendirmeye al›n›r.
D‹KKAT
Hayvanc›l›k iflletmelerinin
yer seçim raporu, iflletme kurulufl ve çal›flma izni ile ilgili baflvuru için detayl› bilgiler ve gerekli di¤er bilgiler için “T.C. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k
Bakanl›¤› Koruma
Kontrol Genel Müdürlü¤ü Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin Kurulufl, Çal›flma,
SIRA S‹ZDE
Denetleme Usül ve Esaslar›na Dair Yönetmelik. Resmi Gazete 09.08.2006 - 26254” dikkate al›nmal›d›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
HAYVAN BARINAKLARININ ÜRET‹M ‹Ç‹N
HAZIRLANMASI
Hangi türden yetifltiricilik yap›l›rsa yap›ls›n birim alanda en yüksek teknik ve ekonomik verimlili¤i elde etmenin en önemli basamaklar›ndan birisi hayvanlar›n verim yönlerine uygun bar›naklarda bar›nd›r›lmalar› ve bu bar›naklarda fizyolojik ihtiyaçlar›na uygun bak›m ve yönetim ile ilgili düzenlemelerin yap›lmas›d›r.
Bar›naklarda bak›m ve yönetim ile ilgili ilk aflama üretim dönemi öncesi bar›naklarda yap›lan haz›rl›klard›r. Bu haz›rl›klar hem hayvanlar›n fizyolojik ihtiyaçlar›n› karfl›layacak yeterli say›da yemlik, suluk, ayd›nlatma ekipmanlar› vb. sa¤lanmas› yan›nda bar›naklar›n temizlik ve dezenfeksiyonunu kapsar.
Hayvan türü ve üretim yönüne göre bir tak›m küçük farkl›l›klar olsa da genel
olarak bar›naklarda üretim öncesi haz›rl›klar birbirine benzer. Burada bir örnek
olarak üretim dönemi öncesi ya da iki üretim dönemi aras›nda etlik piliç kümeslerinde yap›lmas› gereken ifllemlerden bahsedilecektir.
Etlik Piliç Kümeslerinde Üretim Dönemine Haz›rl›k
Üretim dönemine haz›rl›k amac›yla yap›lacak ifllemler birbirini takip eden genelde
basit ama belirli kurallara göre yap›lmas› gereken ifllemlerdir. E¤er daha önce üretim yap›lmam›fl bir iflletme ise kümes zemini ve ekipmanlar›n y›kanmas›ndan bafllanarak dönem haz›rl›klar› bafllayabilir. Daha önce üretim yap›lan bir kümes ise
üretim dönemi öncesi afla¤›daki haz›rl›klar yap›lmal›d›r.
Yemlik, suluk gibi ekipmanlar ve gübre ile kar›fl›k altl›k materyalinin kümesten
uzaklaflt›r›lmas›;
Üretim dönemi sonunda ekipmanlar›n kald›r›larak kirlenmifl ve eskimifl olan
altl›k materyalinin kümesten uzaklaflt›r›lmas› gerekir. Uygulamada genel olarak her
dönem taze altl›k kullanmak gerekir. Etlik piliç kümeslerinde en fazla kullan›lan
altl›k türü odun talafl› ve çeltik kavuzudur. Zaman zaman altl›¤a fazla para ödememek ya da iki dönem aras›n› k›sa tutma amac› ile eski materyal de kullan›labilir.
Ancak biyogüvenlik nedeniyle eski altl›k kullan›m›ndan kaç›nmal›, mutlaka kullanmak gerekiyor ise eski altl›k uygun bir dezenfektan ile yüzeyi dezenfekte edildikten sonra güzelce havaland›r›lmal›, bir miktar taze altl›k ile kar›flt›r›ld›ktan sonra kullan›lmal›d›r.
Bas›nçl› su ile kümes zemini ve ekipmanlar›n y›kanmas›
Tüm kümes zemini ve ekipmanlar mümkünse uygun bas›nca sahip s›cak su ile
y›kanmal›d›r. Özellikle havaland›rma fanlar›n›n bulundu¤u alanlar ve hava girifl
delikleri ile bacalar güzelce y›kanmal›d›r. ‹lk y›kamadan sonra uygun sabun ya
da deterjanl› su ile ikinci bir y›kama, daha sonra tekrar normal su ile y›kama yap›lmal›d›r.
Dezenfeksiyon
Dezenfeksiyon; dezenfektan olarak isimlendirilen özel kimyasal maddeler ile
bakteri, virüs gibi hastal›k etkenlerinin öldürülmesi ifllemidir. Piyasada ticari isimle an›lan çok de¤iflik dezenfektanlar olsa da özellikle virüslere karfl› etkili olan
iyotlu ve klorlu dezenfektanlar tercih edilmeli, gerekirse duvarlar badana edilmelidir. Bu ifllem veteriner hekim kontrolünde gerekirse biyogüvenlik firmalar›na
yapt›r›lmal›d›r.
Taze ve temiz altl›k ile ekipmanlar›n yerlefltirilmesi
Y›kama ve dezenfeksiyon iflleminden sonra kümesin yeterince kurumas›n› takiben kümes zeminine 5-6 kg/m2 olacak flekilde büyük partiküllü temiz ve hijye-
185
186
Temel Zootekni
nik bir ortamda elde edilmifl bir altl›k materyali serilerek bar›nak haz›rlanmal› ve
bir üretim dönemi süresince kümeste kullan›lacak ekipmanlar kümes içine yerlefltirilmelidir.
Tütsüleme
Tütsüleme ya da fumigasyon gaz formundaki özel kimyasal maddeler ile hastal›k etkenlerinin öldürülmesi ifllemidir. Tütsüleme ifllemi ile genelde yüzeydeki hastal›k etkenleri öldürülür ve bu amaçla en yayg›n kullan›lan kimyasal madde formaldehit gaz›d›r. Formaldehit gaz›n›n hastal›k etkenlerini öldürücü etkisinden
özellikle kuluçkahanalerde ve yüzey dezenfektan› olarak bar›naklarda yayg›n bir
biçimde yararlan›lmaktad›r.
Ticari yaflamda pratik olarak paraformaldehit tozu içeren ticari preperatlar ile
veya formalin ve KMnO4 (Potasyum permanganat) reaksiyona sokularak ya da s›v› formalin yüksek ›s›da ›s›t›larak formaldehit gaz› elde edilebilir. Uygulama ortam›n›n s›cakl›¤› ve rutubeti uygulama etkinli¤i için önemlidir.
‹nsan sa¤l›¤›na olan zararl› etkilerinden dolay› formaldehit gaz›n›n kullan›m›
yasakland›¤›ndan tütsüleme iflleminde alternatif yöntemler ve ilaçlar uygulanmal›d›r. Tütsülemede ne kullan›l›rsa kullan›ls›n veteriner hekim kontrolünde ve ilac›n
önerilen kullan›m dozu miktar›nda, mümkün oldu¤u kadar canl›lar ile temas›n› en
aza indirecek flekilde kullan›lmal›d›r. Tütsüleme iflleminden sonra 1-2 saat ya da yar›m gün kadar bar›nak kapal› kalmal›, daha sonra yeteri kadar havaland›r›lmal›d›r.
Is›tma
Civcivlerde kuluçka ç›k›fl› ›s› düzenleme mekanizmas› tam olarak geliflmemifltir. Bu nedenle hayvan›n yafl›na ve türüne ba¤l› olarak yaflam›n ilk günlerinde civcivlerin yüksek s›cakl›klarda bar›nd›r›lmalar› gerekmektedir. Bu nedenle civcivler
kümese gelmeden önce mevsim s›cakl›¤›na göre yeterli sürede, civciv seviyesinde,
zeminden bir kar›fl yükseklikte s›cakl›k 32-35 °C olacak flekilde yeterli ›s›tma yap›lmal› ve ani ›s› de¤iflikliklerinden kaç›nmal›d›r.
187
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Hayvan bar›naklar›
Bir çiftli¤in en önemli yap› elemanlar› hayvanlar›n bir ömür boyu yaflad›¤› ah›r, a¤›l, kümes gibi
bar›naklard›r. Bar›naklardan beklenen faydan›n
sa¤lanabilmesi için iflletme tipi ve kapasitesi, üretim yönü gibi faktörlere göre en uygun bar›nak
tipi belirlenmelidir. ‹flletme ve çiftlik planlanmas›nda sadece canl› hayvanlar›n yaflad›¤› bar›naklar de¤il, sa¤›m ünitesi, gübrelik, yem ve ot deposu, ofis ve lojmanlar ile ekipmanlar vb. bir bütün olarak düflünülmelidir. Bar›naklar›n pahal›
malzemeden yap›lmas› ve lüks olmas› gerekli olmay›p, önemli olan fonksiyonel olmas› ve hayvanlara sa¤l›kl› yaflam koflullar› sunmas›d›r.
Hayvan bar›naklar›n›n planlanmas›
Üretim bilgi ve teknolojideki geliflmeler, üretim
maliyetlerinin artmas›, üreticilerin borçlanma ihtiyac›, rekabetin artmas›, ürün kalite ve pazarlama hizmetlerinin yükseltilmesi iflletmelerde planlama gereklili¤i do¤uran nedenlerdir. Özellikle
pazara dönük üretimde bulunan büyük kapasiteli ve entansif üretim yapan iflletmeler, modern ve
geliflmifl planlama tekniklerini uygulamak zorundad›rlar. Hayvan bar›na¤› kuracak iflletmeci sahip oldu¤u s›n›rl› üretim kaynaklar›n›, amaçlar›n›
gerçeklefltirmek için, alternatifler aras›nda en iyi
tercihi yaparak de¤erlendirmek durumundad›r.
Bu da en do¤ru bir flekilde ancak planlama ile
sa¤lanabilir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Hayvan bar›naklar›n›n kurulufl ve kurulufl yeri
seçimi
Hayvanc›l›k iflletmesi için iyi bir kurulufl yeri belirlenemedi¤i takdirde üretim maliyetlerinde ve
ürün kalitesinde rekabet edememe, sürümde ciddi düflme ve daha düflük karl›l›k gibi istenmeyen
durumlar ile karfl›lafl›labilinir. Üretim maliyetleri;
hammadde ve enerji kaynaklar›n›n da¤›l›m›, iklim, ulafl›m imkan› gibi bir çok faktörün etkisi ile
bar›nak kurulufl yeri mekansal olarak farkl›l›klar
gösterir.
Hayvan bar›naklar›n›n üretim için haz›rlanmas›
Bar›naklarda bak›m ve yönetim ile ilgili ilk aflama bar›naklar›n üretim dönemi öncesi yap›lan
haz›rl›klard›r. Bu haz›rl›klar hem hayvanlar›n fizyolojik ihtiyaçlar›n› karfl›layacak yeterli say›da
yemlik, suluk, ayd›nlatma ekipmanlar› vb. sa¤lanmas› yan›nda bar›naklar›n temizlik ve dezenfeksiyonunu kapsar. Hayvan türü ve üretim yönüne göre bir tak›m küçük farkl›l›klar olsa da genel olarak bar›naklarda üretim öncesi haz›rl›klar
birbirine benzer.
188
Temel Zootekni
1. Sofral›k yumurta üretimi dünya genelinde en yayg›n olarak kullan›lan sistem afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kafes
b. Izgara-altl›k
c. Derin altl›k
d. Serbest dolafl›ml›
e. Modifiye kafes
2. Afla¤›dakilerden hangisi, kafese alternatif yeni yumurta üretim sistemidir?
a. Kuflluklu
b. Tamam› ›zgara
c. Derin altl›k
d. Izgara altl›k
e. Serbest köy tavu¤u
3. Günümüzde büyük kapasiteli modern ve entansif
iflletmelerde en fazla kullan›lan süt s›¤›r› bar›na¤›
a. Kapal› durakl›
b. Kapal› ba¤l›
c. Serbest aç›k
d. Serbest durakl›
e. Kapal› serbest
4. Günümüzde Türkiye’de en fazla kullan›lan besi s›¤›r› ah›rlar› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kapal› ba¤l›
b. Kapal› serbest
c. Yar› aç›k ba¤l›
d. Aç›k ba¤l›
e. Aç›k ya da yar› aç›k serbest
5. Afla¤›dakilerden hangisi hayvan bar›naklar›n›n kurulufl yeri seçiminde kullan›lan modern yöntemlerden
biri de¤ildir?
a. Ulaflt›rma modeli
b. Efl maliyet e¤rileri
c. Do¤rusal programlama modeli
d. Deneme ve simulasyon yöntemleri
e. Karfl›laflt›rmal› yöntemler
6. Afla¤›dakilerden hangisi hayvan bar›naklar›n›n üretim için haz›rlanmas›nda hastal›k etkenlerinin do¤rudan öldürülmesi amac› ile uygulan›r?
a. Kirli ve eski altl›¤›n kümesten uzaklaflt›r›lmas›
b. Bas›nçl› su ile y›kama
c. Yeni ve temiz altl›¤›n zemine serilmesi
d. Tütsüleme
e. Is›tma
7. Bir
¤›daki
a.
b.
c.
d.
e.
hayvanc›l›k iflletmesini ruhsatland›rmak için aflabelgelerden hangisi daha önce al›nmal›d›r?
Üretim izni
Paketleme izni
Yer seçim raporu
Kurulufl izni
Çal›flma izni
8. Mücavir alan d›fl›nda kurulacak ticari hayvanc›l›k iflletmeleri için, hangi kurulufltan kurulufl izni verilmesi
için uygun oldu¤una dair görüfl al›nmas›na genelde gerek görülmez?
a. ‹l Özel ‹dare Müdürlü¤ü
b. Milli E¤itim Müdürlü¤ü
c. Çevre Müdürlü¤ü
d. Orman Müdürlü¤ü
e. Mahalli teflkilatlar› gibi di¤er ilgili yerel kurulufllarDAN
9. Afla¤›dakilerden hangisi planlama gereklili¤i do¤uran nedenlerden biri de¤ildir?
a. Üretim maliyetlerinin artmas› ve üreticilerin
borçlanma ihtiyac›
b. Üretim bilgi ve teknolojideki geliflmeler
c. Rekabetin artmas›
d. Ürün kalite ve pazarlama hizmetlerinin yükseltilmesi
e. Genç nüfus
10. Kesin proje haz›rlamaya girmeden önce yap›lan
ekonomik, teknik ve finansal etüdlere ne ad verilir?
a. Proje
b. Taslak
c. Fizibilite etüdü
d. Plan
e. Optimum planlama
189
1. a
S›ra Sizde 1
Hayvan›n verim yönüne, yafl›na ve cinsiyetine, kurulufl
flekillerine, ba¤lama flekillerine, durak özelliklerine,
çat› flekillerine, kapasitelerine vb. göre s›n›fland›r›lmaktad›r
2. a
3. d
4. e
5. b
6. d
7. c
8. b
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tavuk Bar›naklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tavuk Bar›naklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›¤›r BBar›naklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›¤›r Bar›naklar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Kurulufl Yeri
Seçimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›naklar›n Üretim ‹çin
Haz›rlanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kurulacak Ticari
Amaçl› Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin Yer Seçimi,
Kuruluflu ve Çal›flma ‹zinleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kurulacak Ticari
Amaçl› Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin Yer Seçimi,
Kuruluflu ve Çal›flma ‹zinleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin
Planlanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Kurulufl Öncesi Çal›flmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Günümüzde büyük kapasiteli modern entansif iflletmelerde en fazla kullan›lan ah›r tipi yar› aç›k serbest durakl› ah›r sistemidir. Bu tarz ah›rlarda genelde ortada
bir yemlik servis yolu, bunun iki taraf›nda yemleme,
dinlenme alanlar›n›n (duraklar›n) oldu¤u iki ayr› bölme
yer al›r. Baz›lar›nda gezinti alan› da olabilir. Genelde
yemliklerin ve servis yolunun üzeri sundurma veya çat› ile kapal›d›r. Ya da çat›s› tamamen kapal›, yanlar› bir
dereceye kadar duvar ile kapat›lm›fl olarak inflla edilebilirler.
S›ra Sizde 3
Hayvan›n en yafll› ya da ergin dönemi dikkate al›narak
hayvan bafl›na zemin alan› hesaplanmal›d›r.
S›ra Sizde 4
Kafes sisteminde üretilir. Birim alanda çok daha fazla
tavuk bar›nd›r›labildi¤i ve en ucuz yumurta bu sistemde üretildi¤inden dolay› dünya genelinde yayg›n olarak
kullan›lmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Optimum kurulufl yerini belirlemeye dönük geleneksel
kurulufl yeri yöntemleri bir tak›m hesap tekniklerini içeren yöntemlerdir. Bunlardan bir tanesinde bir tüketim
merkezi etraf›nda bir iflletmenin kurulabilece¤i üç adet
aday kurulufl yeri dikkate al›n›r. Matematiksel hesaplamalar sonucu aday kurulufl yerlerinden en uygun olan›,
genelde tüketim merkezine ulafl›m masraflar› en düflük
olan›, iflletme kurulufl yeri olarak seçilir. Geleneksel kurulufl yeri seçim yöntemlerinin bir di¤erinde de toplam
maliyetleri en az k›lan yer en uygun kurulufl yeri olarak
belirlenmeye çal›fl›l›r.
S›ra Sizde 6
Sa¤l›k koruma band›n› belirlemek için uygun uzakl›¤›n
belirlenmesinde; hayvanc›l›k iflletmesinin çevre ve halk
sa¤l›¤›na yapaca¤› zararl› etkiler, kirletici unsurlar ve
hayvan hastal›klar›n›n yay›l›fl›n› en aza indirecek hususlar dikkate al›n›r.
190
Temel Zootekni
Aç›l, F., Demirci, R. (1984). Tar›m Ekonomisi Dersleri, Ankara: Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi yay›n
no:84, A.Ü. Bas›mevi.
Anonim (1988). S›¤›r Ah›rlar›-‹nflaa Kurallar›, Ankara: Türk standartlar› enstitüsü yay›nlar›. Yay›n no:
TS 5689.
Anonim (2003). Beef Feedlot Systems Manual, Iowa:
Iowa State University Extension, Iowa pp. 6-8.
Anonim (2011) Optimum (en iyi) Kurulufl Yeri Seçiminde Kullan›lan Yöntemler. http://www.ekodialog.com/isletme_ekonomisi/isletme_optimum_
kurulus_yeri.html
Erkufl, A., Demirci, R. (1985). Tar›msal ‹flletmecilik
ve Planlama, Ankara: A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay›n
No:944, A.Ü. Bas›mevi.
‹nan, ‹.H. (1992). Tar›m Ekonomisi, Tekirda¤: Hasad
Yay›nc›l›k.
Kayg›s›z, F., Günefl, H. (1997). Hayvanc›l›k ‹flletme
Ekonomisi, ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Vet.Fak. Yay.
Ders notu: : 64.
Petek, M. (1999). Bursa ‹l Merkezine Yak›n Çevre
Yumurtac› ‹flletmelerde Farkl› Genotiplerin
Üretim Parametreleri ve Ekonomik Verimlilik,
U.Ü.Vet.Fak.Derg., 18:1-2, 65-77.
Petek, M. (1999). Bursa ‹l Merkezine Yak›n Çevre
Broyler ‹flletmelerinde Farkl› Genotiplerin Üretim Parametreleri ve Ekonomik Verimlilik, Lalahan Hayv. Araflt. Enst. Derg., 39:1, 61-72.
Petek, M. (2011). Hayvanc›l›k ‹flletmeleri Yönetimi
ve ‹flletme Ekonomisi Ders Notlar›, Bursa: Uluda¤ Üniv.Vet. Fak.
Rehber, E. (1993). Tar›msal ‹flletmecilik ve Planlama, Bursa: U.Ü. Güçlendirme Vakf› Yay›n no:84,
Uluda¤ Üniv. Bas›mevi.
Resmi Gazete (2006). T.C. Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Koruma Kontrol Genel Müdürlü¤ü Hayvanc›l›k ‹flletmelerinin Kurulufl, Çal›flma, denetleme Usül ve Esaslar›na Dair Yönetmelik, Resmi
Gazete 09.08.2006 - 26254.
RSPCA (2008). Welfare Standards for Chickens, February, UK.
RSPCA (2008). Welfare Standards for Dairy Cattle,
January, UK.
RSPCA (2010) Welfare Standards for Beef Cattle.
March, UK
RSPCA (2010) Welfare Standards for Sheep. April,
UK.
RSPCA (2008) Welfare Standards for Laying Hens
and Pullets, March, amendments, UK.
Taub, H. (1999). Effective Management and Business Strategy, Shafeim, Israel: Mashav Course Note.
Tuncel, E. (1988). Hayvanc›l›k Organizasyonlar› ve
Projelendirme, Bursa: Uluda¤ Üniv. Ziraat Fakültesi Yay›nlar›, No:32.
Yüksel, A.N., Kocaman, ‹., Ergün N., (2003). Besicilik,
‹stanbul: Hasad Yay›nc›l›k.
10
TEMEL ZOOTEKN‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Hayvan refah› ve g›da güvenli¤i
Hayvanc›l›kta do¤al ve organik üretim yöntemleri,
Zenginlefltirilmifl hayvansal g›dalar›n üretimi,
Türkiye hayvanc›l›¤›n›n bafll›ca sorunlar› ve çözüm yollar›,
Türkiye hayvanc›l›¤›n›n gelece¤i hakk›nda,
Anahtar Kavramlar
• Hayvan refah›
• G›da güvenli¤i
• Organik üretim
• Hayvanc›l›k
‹çindekiler
Temel Zootekni
Hayvanc›l›kta Yeni
Yaklafl›mlar, Türkiye
Hayvanc›l›¤›n›n Sorunlar› ve
Çözüm Yollar›, Türkiye
Hayvanc›l›¤›n›n Gelece¤i
• HAYVANCILIKTA YEN‹
YAKLAfiIMLAR
• TÜRK‹YE HAYVANCILI⁄ININ
SORUNLARI VE ÇÖZÜM YOLLARI
• TÜRK‹YE HAYVANCILI⁄ININ
GELECE⁄‹
Hayvanc›l›kta Yeni
Yaklafl›mlar, Türkiye
Hayvanc›l›¤›n›n Sorunlar› ve
Çözüm Yollar›, Türkiye
Hayvanc›l›¤›n›n Gelece¤i
HAYVANCILIKTA YEN‹ YAKLAfiIMLAR
Hayvanc›l›k sektöründe birim alanda en yüksek ekonomik verimlili¤e ulaflma yan›nda biyogüvenlik, çiftlikten sofraya güvenli g›da üretimi, çevrenin korunmas›,
hayvan refah›n›n gelifltirilmesi gibi konular günümüzde yo¤un entansif üretimin
ayr›lmaz bir parças› olmufltur. Önceleri üretimde sadece teknik ve ekonomik verimlilik önemli iken, hayvanc›l›k iflletmelerinin küresel ›s›nmaya etkileri dahi önemli hale gelmifltir. Küresel ›s›nmaya daha az etkisi olan türler ve yetifltirme yöntemleri üzerinde çal›flmalar yo¤unlaflm›flt›r. Örne¤in s›¤›rlarda daha az metan gaz› üretimi ya da bu yönde ›rk ›slah› gibi çal›flmalara yönelinmifltir.
Baflta ‹ngiltere, Hollanda gibi Avrupa Birli¤i ülkelerinde özellikle çevre ve hayvan refah› konusunda büyük bir tüketici hassasiyeti mevcuttur. Yak›n gelecekte
t›pk› organik üretimde oldu¤u gibi etiket üzerinde logo uygulamas› ile bu ilkelerde hayvan refah›na uygun olarak üretilen ürünlerde pazarlama aflamas›nda bir fark›ndal›k oluflturulmaya çal›fl›lmaktad›r. Ayn› zamanda bu ürünler daha yüksek fiyatlar ile pazarlanarak ekonomik yönden de bir avantaj sa¤lamaktad›r. Özellikle
ihracat yapmay› düflünen firmalar için çok yak›n gelecekte g›da güvenli¤i ve hayvan refah› baflta olmak üzere ilgili standartlara ulafl›lm›fl olmas› büyük önem arzetmektedir. Avrupa Birli¤i çok yak›n bir gelecekte ithalat yapaca¤› ülkelerde de hayvan refah› ile ilgili düzenlemelerin uygulanmas›n› flart koflmay› planlamaktad›r. Bu
aç›dan bak›ld›¤›nda Türkiye hayvanc›l›k sektörü için baflta g›da güvenli¤i ve hayvan refah› olmak üzere ilgili standartlar›n yakalanmas›, yetersiz ise gelifltirilmesi
büyük önem arzetmektedir.
Hayvan Refah›
Günümüzde hayvan ›slah›, yemler ve yemleme teknolojisi, ekipman üretimi gibi
konularda birbirine paralel geliflmeler sayesinde hayvanc›l›kta birim alanda verimlilik en üst düzeye ç›kart›lm›flt›r. Artan nüfus, geliflen teknoloji, tüketici istekleri, artan rekabet vb. nedenlerle teknik ve ekonomik alanda daha yüksek verimlilik için
çal›flmalar geliflerek devam etmektedir. Ancak yo¤un y›¤›nsal üretimin bir sonucu
olarak hayvanlar›n bir tak›m özgürlükleri k›s›tlanm›fl ve do¤al hayattaki kadar mutlu olmad›klar› gözlenmifltir. Örne¤in bütün dünyada yumurta üretiminde yayg›n
olan kafes sisteminde tavuklar do¤al davran›fllar› olan follu¤a yumurtlayamamakta, eflinememekte ve tüneyememektedirler.
194
Temel Zootekni
Baflta Avrupa Birli¤i ülkeleri olmak üzere geliflmifl ülkelerde hayvan refah›na
dönük endifleler toplumsal bir harekete dönüflmüfl, kanun ve yönetmelikler ile çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde hayvan refah› standartlar›n›n yükseltilmesi ve hayvanlar›n daha mutlu olmas› için bir tak›m düzenlemeler yap›lm›flt›r. Bu düzenlemeler ile entansif üretimde geleneksel bak›m ve yönetim sistemlerinin hayvan sa¤l›¤›, davran›fllar› ve refah› üzerine etkilerinin incelenmesi gündeme gelmifltir.
Çevresel etkilere karfl› hayvanlarda korku, hastal›k düzeyinde art›fl gibi tepkisel
reaksiyonlar olarak tan›mlanan hayvan refah›; çiftlik hayvanlar› için kendilerine
sa¤lanan bar›nd›rma ve bak›m-yönetim faktörlerine karfl› gösterilen tepkisel reaksiyonlar ya da yaflam kalitesi olarak tan›mlanabilir. Normal olarak hayvanlar yaflad›klar› ortamda uzun süre aç ve susuz b›rak›lmamal›, uygun ve rahat bar›nd›rma
koflullar› sa¤lanmal›, a¤r›, yara ve hastal›klar ile hastal›klara neden olabilecek haz›rlay›c› faktörlerden uzak tutulmal›, do¤al davran›fllar›n› sergileyebilmeli, korku
ve stresten uzak tutulmal›d›rlar. Yetifltiricilikte bu befl temel koflul ayn› zamanda
hayvanlar›n befl temel özgürlü¤ü olarak tan›mlanmaktad›r.
Çiftlik hayvanlar›na sa¤lanan bak›m ve yönetim sistemleri ile hayvan refah› ve
sa¤l›¤› aras›nda oldukça yak›n bir iliflki bulunmaktad›r. Hayvanlar kendilerine sa¤lanan çevresel koflullara karfl› tepkilerini büyüme ve ölüm oran›nda gerileme ya da
art›fl, birbirlerini gagalama, ç›rp›nma, ayak problemleri görülme s›kl›¤›nda artma ya
da azalma v.b fleklinde gösterirler. Hayvanlar›n refah›, yaflad›klar› ortamda mutluluk düzeyi; canl› a¤›rl›k kazanc›, ölüm oran›, davran›flsal gözlemler, hayvan sa¤l›¤› ve fizyolojik parametreler incelenerek bilimsel olarak ölçülebilir.
Avrupa Birli¤i ülkeleri baflta olmak üzere Dünya genelinde çiftlik hayvanlar›
üzerinde hayvan refah› ile ilgili yasal düzenlemeler daha çok yumurtac› tavuklar,
s›¤›r (buza¤›) ve domuz üzerinde yo¤unlaflm›fl olup, 2012 y›l› bafl›ndan itibaren
Avrupa Birli¤i ülkelerinde kafes sisteminde yumurtac› tavuklar›n bak›m› yasaklanacakt›r. Etlik piliç yetifltiricili¤i ile ilgili yasal düzenlemeler henüz yeni gelifltirilmekte olup, en önemli düzenleme birim alandaki hayvan yo¤unlu¤u ile ilgilidir.
Çiftlik hayvanlar›n›n bak›m ve yönetimi ile ilgili hayvan refah› tart›flmalar›n›n yo¤unlaflt›¤› konular ise bar›nakta sevk ve idareleri, tafl›nmalar›, kesim öncesi ifllemler ve kesim konular› üzerindedir.
Türkiye’de çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde hayvan refah› genelde gönüllülük
esas›na göre uygulanmakta olup, Avrupa Birli¤i üyeli¤inin gerçekleflmesi durumunda bu düzenlemeleri uygulamak zorunluluk haline gelecektir. Ancak Avrupa
Birli¤i üyeli¤ini beklemeden bu ülkelere ihracat yapmay› düflünen üreticiler için
çok yak›n gelecekte hayvan refah› ile ilgili düzenlemeleri uygulamak mutlaka gerekecektir. Çünkü Avrupa Birli¤i ithalat yapaca¤› ülkelerde hayvan refah› ile ilgili
düzenlemelerin uygulanmas›n› bir ön koflul olarak talep etmeyi planlamaktad›r.
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda hem genel anlam› ile hayvan refah›n› gelifltirerek hayvanlar›n bulunduklar› ortamda mutlu olmas›n› sa¤lama, hem de ihracat aç›s›ndan hayvansal üretimde bar›naktan kesime kadar hayvan refah›n›n istenilen standartlarda
olmas›, yetersiz ise gelifltirilmesi oldukça önemlidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
1
Hayvanlara yaflad›klar›
SIRA S‹ZDE ortamda öncelikle sa¤lanmas› gereken befl temel özgürlük hakk›nda neler düflünüyorsunuz?
G›da Güvenli¤i
Günümüzde Avrupa Birli¤i ülkeleri gibi geliflmifl ülkeler baflta olmak üzere Dünyan›n her yerinde
S O R U tüketiciler pazara sürülen g›dalar, çevre, hayvan refah› gibi ko-
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
10. Ünite - Hayvanc›l›kta Yeni Yaklafl›mlar, Türkiye Hayvanc›l›¤›n›n Sorunlar›
ve Çözüm Yollar›, Türkiye Hayvanc›l›¤›n›n Gelece¤i
nulara daha bilinçli yaklaflmaya bafllam›fllard›r. Tüketici ald›¤› hayvansal g›dalar›n
çevreye dost, hayvan refah›na sayg›l› ve güvenli bir flekilde üretildi¤inden emin olmak istemektedir.
Dünya genelinde g›da kaynakl› hastal›klar ve ölümler ile bundan kaynaklanan
maliyetlerin düflürülmesi amac›yla güvenli g›dalara olan talep giderek artmaktad›r.
G›da güvenli¤i, Dünya Tar›m Teflkilat› (FAO) ve Dünya Sa¤l›k Teflkilat› (WHO) Codex Alimentarius taraf›ndan “sa¤l›kl› ve hatas›z g›da üretimini sa¤lamak amac›yla
g›dalar›n; üretim, iflleme, muhafaza ve da¤›t›mlar› s›ras›nda gerekli kurallara uyulmas› ve önlemlerin al›nmas›” olarak tan›mlanm›flt›r. Bu tan›mlama etkili bir kontrol
ve denetimin yap›labilmesi için genelde “çiftlikten sofraya veya çataldan çiftli¤e g›da güvenli¤i” olarak belirtilmektedir.
Artan dünya nüfüsu, yo¤un y›¤›nsal entansif üretim ve endüstrileflmenin bir sonucu olarak ortaya ç›kan çevre kirlili¤i, ekonomi, e¤itim yetersizli¤i ve bilinçsiz
beslenme güvenli g›da temininin önündeki en büyük engellerdir. Dünya Sa¤l›k
Örgütü küresel bazda g›da güvenli¤i endiflelerini; mikrobiyolojik tehlikeler, kimyasal tehlikeler, g›da kaynakl› hastal›klar›n taranmas› ve izlenmesi ile yeni teknolojiler ve artan kapasitenin yol açabilece¤i tehlikeler gibi s›ralamaktad›r. G›da iflletmelerinde genelde olabilecek tehlikeler; biyolojik, kimyasal ve fiziksel olarak s›n›fland›r›labilir.
G›da güvenli¤i sadece üretilen g›dalarla ilgili olmay›p, hayvanlar›n yedi¤i yem
de bu kapsamda de¤erlendirilip, gerekli kontrol ve denetimler g›da ve yem güvenli¤i temelinde yap›lmal›d›r. ‹nsan tüketimine sunulan hayvansal g›dalar›n sa¤l›kl›
olmas› hayvanlar›n yedikleri yemlerle yak›ndan ilgilidir. Yemlerden hayvanlara,
hayvanlardan insanlara zoonoz olarak isimlendirilen birçok hastal›k geçebilir. BSE
(deli dana) ve yemlerde dioksin krizlerinden sonra hayvan yemlerinde kalitenin
korunmas› ve daha s›k› denetim yap›lmas› çok daha önemli hale gelmifltir. Yem
güvenli¤i ile ilgili olarak “‹yi Üretim teknikleri”nin gerçeklefltirilmesine çal›fl›lmaktad›r. Bu konuda Avrupa Birli¤i’nde al›nan en önemli karar yem katk› maddesi olarak kullan›lan antibiyotiklerin yasaklanmas›d›r.
G›da üretiminde “önleyici yaklafl›m” ilkesine göre gelifltirilmifl en önemli sistematik yaklafl›m HACCP olarak isimlendirilen “Tehlike Analizi Kritik Kontrol Noktalar›”d›r. Bu yaklafl›m; bir g›da iflletmesinde farkl› üretim aflamalar›nda ortaya ç›kabilecek tehlikelerin belirlenip analiz edilmesine, ortaya ç›kabilecek bu tehlikelerin önlenmesi için gerekli faaliyetlerin belirlenmesine, belirlenen bu faaliyetlerin
etkili bir flekilde uygulamaya konulup konulmad›¤›n› izlemeye yarayan bir yöntemdir. Bu yöntem “son ürün kontrolüne dayanan” sistemlerden farkl›d›r ve amaç
“s›f›r hatal›” ürün elde etmektir.
Herhangi bir g›da iflletmesinde güvenli g›da üretimini sa¤layabilmek için “iflletmeye özgü tehlike analizi yap›lmas›, kritik kontrol noktalar›n›n belirlenmesi, kritik
limitlerin belirlenmesi, kritik kontrol noktalar›n› kontrol etmek için bir izleme sistemi kurulmas›, bir kritik kontrol noktas› kontrolden ç›kt›¤› zaman yap›lacak düzeltici faaliyetlerin belirlenmesi, sistemin etkileyeci bir flekilde çal›flt›¤›n› test etmek
için do¤rulay›c› prosedürlerin belirlenmesi, dökümantasyon ve kay›t sisteminin
oluflturulmas›” gibi yedi prensip uygulanmal›d›r.
Toplam Kalite Yönetimi Yaklafl›m›n›n önemli bir bölümü olan g›da güvenlik
sistemlerini uygulamak bir ekip iflidir ve iflletmeye de bir maliyeti vard›r.
Güvenli g›da üretim zincirinde çiftlikten sofraya üretimin her aflamas›nda izlenebilirlik en önemli konudur. Bitkisel üretimde iyi tar›m uygulamalar›, hayvansal
üretimde hayvanlar›n kimliklendirilmesi, kay›t alt›na al›nmas›, izlenmesi, nakliye
195
196
Temel Zootekni
ve depolama, personel yeterlili¤i, üretimden tüketime kadar tüm basamaklar bir
bütün olarak düflünülerek g›da güvenli¤i art›r›lmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
S‹ZDE önündeki en büyük engeller ve küresel düzeyde g›da güvenli¤i ile
Güvenli g›daSIRA
temininin
ilgili endifleler hakk›nda neler düflünüyorsunuz?
Do¤al Üretim
Yöntemleri
Do¤al üretim yöntemleri hayvanlar›n do¤alar›na ve fizyolojik ihtiyaçlar›na uygun
S O R U
ortamlarda bar›nd›r›l›p
beslendi¤i, baflta genetik canl› materyal ve beslenme olmak
üzere, modern ve entansif üretimin bir sonucu olarak ortaya ç›kan uygulamalardan
önemli düzeyde
gösteren alternatif bir üretim yöntemidir.
D ‹ K K farkl›l›klar
AT
Do¤al üretim organik üretimden farkl› olup, organik üretim gibi tan›mlanm›fl,
s›n›rlar› çizilmifl bir yap›s› yoktur. Ayn› zamanda sertifikaland›rma da gerektirmez.
SIRA S‹ZDE
Do¤al üretimin esas› hayvanlar›n genelde do¤al çay›r-meradan yararland›¤›, hormon, antibiyotik ve renk maddesi gibi sentetik maddelerin kullan›lmad›¤›, elde
edilen ürünlerin
en az düzeyde iflleme tabi tutuldu¤u, tercihen lokal yerli ›rklar›n
AMAÇLARIMIZ
kullan›ld›¤› üretim yöntemidir.
Do¤al üretim yöntemleri hayvanlar›n besinlerini karfl›lama flekline göre de¤iflik
flekilde s›n›fland›r›labilir.
Hayvanlar›n beslenme ihtiyac›n›n tamam›n›n veya en az
K ‹ T A P
%90-95’inin çay›r-meradan karfl›land›¤› ekstansif sistem, çay›r-mera yan›nda hububat ve hububat art›klar› ile hayvanlar›n beslendi¤i kar›fl›k karma sistem ve besinlerin %8-10’undan
T E L E V ‹ Zdaha
Y O N az›n›n do¤al çay›r meradan karfl›land›¤› entansif sistem olarak genel olarak üç bölümde incelenmektedir.
Yerli ve lokal köy tavuklar›n›n entansif tar›m›n yap›lmad›¤› do¤al çay›r-meralarda ek yemleme yap›lmadan ya da sadece arpa, bu¤day gibi hububat ilavesi ile bes‹ N T E R Nyumurtalar
ET
lenerek üretilen
do¤al üretime güzel bir örnektir. ‹ngiltere’de etraf› çit
bitkileri ile çevrili sürekli yeflil olan do¤al çay›r-meralarda do¤an kuzular›n burada
geliflip büyüyerek, kesim olgunlu¤una geldi¤inde meradan kesime götürülmesiyle
üretilen kuzu eti de do¤al hayvansal üretime güzel bir örnektir. Bu ortamlarda yetifltirilen hayvanlar o kadar do¤ald›r ki, insanlar ile temas› en az düzeyde olup, hemen hemen yabani koyun davran›fllar›n› sergilemektedirler. Yine Türkiye’de örnekleri çok az kalsa da tar›ma müsait olmayan da¤l›k ve ormanl›k alanlara b›rak›lan ineklerden do¤an danalar›n yabani hayvanlar, sert do¤a flartlar› ve hastal›klara
dirençli olarak hayatta kalabilenlerinin binbir güçlükle yakalan›p kesilmesiyle elde
edilen dana eti de do¤al üretime güzel bir örnektir.
N N
Organik Üretim
Pazara endeksli yo¤un y›¤›nsal üretim sonucu ekolojik dengenin ve biyolojik geliflimin bozularak tar›msal ve hayvansal ürünlerdeki kimyasal art›klar›n insan sa¤l›¤›n› tehdit eder hale gelmesi organik ya da ekolojik üretime büyük bir önem kazand›rm›flt›r. Entansif üretim yöntemleri birey bafl›na verimlili¤i yükselterek ekonomik verimlili¤i art›r›rken, yo¤un kimyasal kullan›m›na ba¤l› olarak çevre kirlili¤i ile
birlikte hayvanlar›n do¤al davran›fl özelliklerini sergileyebilmelerini engellemifltir.
Geleneksel üretim yöntemleri ile çevreye verilen zarar sonucu hem do¤al kaynaklar giderek azalmakta, hem ekonomik olarak büyük maliyetlere neden olmaktad›r.
Bunun yan›nda hayvanlarda verim yetene¤i yükseldikçe çevre flartlar›na ve hastal›klara dayan›kl›l›k azalm›flt›r. Ayr›ca uygulanan bak›m-besleme yöntemleri ve yetifltirme sistemleri ile hayvanlar›n yeni sa¤l›k sorunlar› aras› iliflkiler insanlar› daha
sa¤l›kl› ve güvenli g›da aray›fl›na yöneltmifltir. Ayn› zamanda hayvan haklar› ve
davran›fllar› hakk›nda yo¤unlaflan kanuni yapt›r›mlar ile organik ürünlerin di¤erlerine göre daha yüksek fiyatla al›c› bulmas› yüksek düzeyde kârl›l›k sa¤lamak isteyen üreticilerin bu ifle olan ilgisini art›rm›flt›r.
Organik Üretimin Tan›m›, Kanun ve Yönetmelikler
Organik üretim; daha güvenli hayvansal g›dalar›n üretimi ile insanlar›n daha sa¤l›kl› beslenmesini amaçlayan, hayvan haklar›na ve çevreye sayg›l›, her aflamas› bir
yönetmeli¤e göre bir kontrol veya sertifikasyon kuruluflunun denetiminde kontrol
edilen ve sertifikaland›r›lan alternatif bir üretim yöntemidir. Bir baflka aç›dan organik hayvansal üretim hayvanlar›n do¤al fizyolojik ihtiyaçlar›na uygun bak›m ve
besleme yöntemlerinin uyguland›¤›, koruyucu hekimlik temelinde gerekti¤inde alternatif ilaç ve tedaviye öncelik verilerek hayvan sa¤l›¤›n›n korundu¤u do¤al bir
yetifltirme sistemidir.
Organik üretim enerji ve do¤al kaynaklar› gereksiz yere kullanmadan, lokal ve
bölgesel ekolojik dengeleri dikkate alarak biyoçeflitlili¤i koruyan, su ve toprak kirlili¤ini önleyen bir sistemdir. Özellikle k›rsalda yaflayan halk için önemli bir gelir
kap›s›d›r. G›da güvenli¤i ve çevrenin korunmas› yan›nda, yüksek düzeyde hayvan
sa¤l›¤› ve refah› organik hayvansal üretimin en önemli amac›d›r. Organik üretimde
sentetik olanlar yerine, do¤al-tabi olanlar›n kullan›lmas› esast›r, genetik yap›s› de¤ifltirilmifl organizmalar›n (GDO) kullan›lmas› yasakt›r ve yetifltiriciler üretim kurallar›na uyup uymad›klar›n› ispatlamak için her y›l izlenmekte, kontrol edilmektedir.
Avrupa Birli¤i organik hayvan yetifltiricili¤i ile ilgili yönetmeli¤i 1999 y›l›nda
düzenlemifltir (CEC, 1999). CR 834/2007, 967/2008, 889/2008 ve 1254/2008 organik ürünlerin üretimi, etiketlendirilmesi ve kontrolü ile ilgili olarak Avrupa Birli¤i
taraf›ndan ç›kart›lm›fl di¤er yönetmeliklerdir. Türkiye’de organik hayvanc›l›k iflletmeleri 5262 no.lu kanun numaras› ile 1/12/2004 tarihinde kabul edilen ve 3/12/2004
tarih ve 25659 say› ile resmi gazetede yay›nlanan Organik Tar›m Kanunu ve bu kanuna dayanarak Resmi Gazete’de 10.06.2005 tarih ve 25841 say› ile yay›mlanan
“Organik tar›m›n esaslar› ve uygulanmas›na iliflkin yönetmelik”e göre faaliyet göstermektedirler. Bu yönetmelikte 2008 ve 2009 y›llar›nda de¤ifliklik yap›lm›flt›r.
Türkiye’de ve Dünya’da Organik Hayvansal Üretim
Avrupa Birli¤i Ülkeleri’nde organik hayvansal üretimin toplam üretim içindeki pay› 2003 y›l›nda yaklafl›k %.2.3’tür. S›¤›r, koyun ve domuz organik olarak en fazla
yetifltirilen türlerdir. Avusturya Avrupa Birli¤i ülkelerinde organik üretimin en yo¤un oldu¤u ülkedir. Avusturya’da toplam koyun-kuzu üretimin yaklafl›k %25’i, s›¤›rlar›n %17’i organik olarak yetifltirilmektedir. Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Latvia ve ‹sveç’te organik s›¤›r yetifltiricili¤inin toplam içindeki pay› yaklafl›k %5 civar›ndad›r. Organik yumurta üretimin en yo¤un oldu¤u ülkelerden birisi ‹ngiltere
olup, toplam içindeki pay› yaklafl›k %3 civar›ndad›r. Organik ürün pazar›nda büyüme oran› y›lda %10-15 civar›ndad›r.
2008 y›l› G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› verilerine göre Türkiye’de hayvanc›l›k alan›nda faaliyet gösteren toplam 31 adet iflletme/çiftçi mevcut olup, en
yo¤un oldu¤u il 5 iflletme ile Çanakkale’dir. Bu iflletmelerde toplam hayvan say›s›
38.942 olup, toplam 554 ton et, 8.711 ton süt, 4.424.000 adet yumurta üretilmektedir. Türkiye organik bal üretimi ise 93 iflletme/çiftçi’de 11.207 kovanda toplam
181.21 tondur. En fazla organik bal üretimi 8 iflletmede 2.220 kovan ve 44,40 ton
ile Mu¤la ilindedir. Türkiye’nin en büyük organik süt üretim iflletmeleri Gümüflha-
197
198
Temel Zootekni
ne ve Çanakkale ‘de mevcut olup, Türkiye organik süt ve süt ürünleri üretimin tamam›na yak›n›n› gerçeklefltirmektedirler.
Organik Hayvansal Üretim Kurallar›
Organik Hayvansal Üretim çiftlikten sofraya sertifikasyon kuruluflu kontrolünde izlenen ve kontrol edilen bir üretim olup, bu bölümde geleneksel üretimden olan
bafll›ca farkl›l›klar›ndan bahsedilecektir. Uygulamaya dönük daha detayl› bilgiler
için G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› “Organik Tar›m›n Esaslar› ve Uygulanmas›na ‹liflkin Yönetmelik” dikkate al›nmal›d›r.
Hayvanlarda Bak›m ve Yönetim
Organik üretimde ›rk/genotip seçiminde do¤al olarak hastal›klara dayan›kl› ›rklar
seçilmelidir. Organik yumurta ya da piliç eti üretiminde kültür ›rk› ya da yerli hayvanlar›n kullan›lmas› ekonomik verimlilik yönünden daha uygun olabilir. Organik
üretimde hayvanlar›n genetik yap›s› de¤ifltirilemez ve gen mühendisli¤i yolu ile
hayvan ›slah›na izin verilemez.
Kuyruk kesme, gaga kesme, tüy yolma gibi ifllemler yap›lamaz. Kastrasyon ve
boynuz köreltme sertifika kuruluflunun onay› ile yap›labilir.
Hayvanlar›n ba¤l› olarak tutulmas› yasakt›r. Ancak emniyet ve hayvan sa¤l›¤›
aç›s›ndan gerekli ise büyükbafl hayvanlar iyi ayd›nlat›lm›fl ve havaland›r›lm›fl bar›naklarda düzenli olarak gezdirilmek suretiyle ba¤lanabilirler. Küçük iflletmelerde
hayvanlar haftada en az iki kez meraya ç›kart›lmak flart› ile ba¤lanabilirler.
Organik üretimde besiye al›nacak danalar 4 ayl›ktan, kuzu ve o¤laklar 4 haftal›ktan, dam›zl›k büyükbafl hayvanlar 14 ayl›ktan, yumurtac› tavuklar 18 haftal›ktan,
etlik piliçler 3 günlükten büyük olmamal›d›r.
Danalar sütten kesildikten sonra organik üretim kurallar›na uygun olarak yetifltirilmifl olmal›d›r. Büyükbafl say›s›n›n %10’nu, koyun ve keçi say›s›n›n %20’ni geçmemesi kayd›yla organik üretim yapmayan iflletmelerden hayvan temin edilebilir.
Bu oranlar özel durumlarda %40’a kadar geniflletilebilir. Yeni bir iflletme kurulmas›nda yeterli say›da organik olarak üretilmifl hayvan bulunmad›¤›nda kontrol veya
sertifikasyon kuruluflunun izni al›narak geleneksel yöntemler ile üretilmifl hayvanlar geçifl sürecinde kullan›labilir.
Hayvanlar›n rahatça ve do¤al olarak durabilecekleri, kolayca yatabilecekleri, dönebilecekleri, gerinme ve kanat ç›rpma gibi tüm do¤al pozisyonlar› alabilecekleri
flekilde yerleflim yo¤unlu¤u sa¤lanmal›d›r. Bir yafl›n üzerindeki bo¤alar aç›k gezinti alanlar›na rahatça eriflebilmelidir. Besi hayvanlar› yaflam sürelerinin 1/5’ni geçmemesi flart› ile kontrol kuruluflunun gözetiminde kapal› bar›naklarda tutulabilir.
Hayvan bar›naklar›n›n zemini düzgün ama kaygan olmamal›d›r. Toplam zemin
alan›n›n en az yar›s› sert ve düz olmal›d›r. Bar›naklarda parçal› olmayan düz sat›hl›, temiz ve kuru dinlenme alan› oluflturulmal›d›r. Bir haftal›k olduktan sonra buza¤›lar›n tek kiflilik bölmelerde bar›nd›r›lmas› önerilmez. Kanatl›lar do¤al otlaklarda
yetifltirilmelidir ve kafeslerde bar›nd›r›lamazlar. Kanatl› hayvan bar›naklar›n›n zeminin en az 1/3’ü düz altl›kl› zemin olmal›, d›flk›n›n toplanmas› için elveriflli olmal›d›r. Yeterli büyüklükte tüneme alan› bulunmal›d›r. Kanatl›lar iklim koflullar› elverdi¤i ölçüde aç›k alanlara al›nmal›, aç›k alanlar›n etraf› bitki örtüsü ile kapl› olmal›,
yeterli say›da yemlik ve suluk bulunmal›d›r.
Organik üretimde hayvanlar› strese sokacak herhangi bir uygulamadan mümkün oldu¤unca kaç›n›lmal›d›r. Buza¤›lar do¤al ortamda do¤mal› ve bar›nd›r›lmal›-
d›r. Yatakl›k malzemeleri hayvan türüne özgü seçilmelidir. Yüzeyde ›zgara altl›k
kullan›lmas›ndan kaç›n›lmal›d›r.
Hayvan say›s› sahip olunan arazi miktar› ve üretilebilecek kuru ot miktar›na göre belirlenmelidir ve genel olarak bar›nd›rma yo¤unlu¤u düflük tutulmal›d›r.
Hayvan Besleme
Organik üretimde hayvanlar fizyolojik ihtiyaçlar›na uygun düzenlenmifl organik
yemler ile beslenmelidir. Organik hayvansal üretim organik yem bitkileri üretimi
ile birlikte düflünülmelidir.
Organik üretimde hayvanlar›n bak›m ve yönetimi birim alanda en yüksek verime ulaflma yerine besleme rejimi metabolik ve fizyolojik hastal›klar› azaltacak flekilde düzenlenmelidir.
S›¤›r, koyun ve keçilerin yemleri en az›ndan %60 oran›nda silaj, çay›r-mera otlar› içermelidir. Organik hayvanc›l›k yapacak iflletme, serbest otlatma alan›na sahip
olmal›d›r.
Kanatl›larda yumurta verimini art›r›c› ya da yumurta sar› kalitesini art›r›c› sentetik maddeler ile do¤al olmayan yöntemler kullan›lmamal›d›r. Hayvanlara yem k›s›tlamas› uygulanmas› yasakt›r. Antibiyotikler, üreme kontrol ediciler, hormon ve
benzeri maddeler kullan›lamaz.
Hayvanlara do¤al ba¤›fl›kl›k kazand›rmak için merada otlatma yap›lmal› ve
yüksek kaliteli yemler kullan›lmal›d›r. Buza¤›lar›n anne sütünü do¤rudan almas›
tercih edilmeli, otlatmada kullan›lan meralar organik üretime geçifl sürecini tamamlam›fl olmal›d›r.
Organik hayvan yetifltiricili¤inde %20’e kadar geleneksel olarak elde edilmifl
yem hammaddelerinin rasyonda yer almas›na müsaade edilirken, G›da, Tar›m ve
Hayvanc›l›k Bakanl›¤› 2010 y›l› bafl›ndan itibaren 2011 y›l› sonuna kadar olan dönemde bu oran› %5’e düflürmüfltür. Avrupa Birli¤i ülkelerinde 2012 y›l›ndan sonra
organik üretimde %100 organik hammadde kullan›lmas› zorunlu olacakt›r.
Hayvan Sa¤l›¤› ve Tedavi
Organik üretimde koruyucu hekimlik ön planda olup, hayvanlara sa¤l›kl› yaflam
koflullar› temin etmek esast›r. Hayvanlar›n hastalanmas› veya yaralanmas› durumunda en k›sa zamanda tedavi edilmesi gerekmektedir.
Organik üretimde ilaç kullan›m› gerekti¤inde bitki al›nt›lar› ve bitki özleri gibi
bitkisel ilaçlar, bitki, hayvan ve mineral kaynakl› maddeler, eser maddeler ve ürünleri kullanmaya özen göstermelidir. Bunlar›n yetersiz kald›¤› durumlarda kimyasal
kökenli ilaçlar kullan›lmal›d›r.
Veteriner ilaçlar› kullan›laca¤› zaman teflhis, tedavi süresi gibi hastal›kla ilgili
bilgiler kay›t alt›na al›nmal›, hayvanlar pazarlanmadan önce kontrol kurulufluna
bildirilmelidir. ‹flletme ve civar›ndaki sinek mücadelesinde kimyasal kökenli insektisitler kullan›lmas› yasakt›r. Koruyucu amaçla sentetik maddeler ve antibiyotikler
kullan›lamaz.
Sertifikasyon, Logo ve Etiketleme
Sertifikasyon; bütün kontrol yöntemlerinin uygulanmas› sonucu iflletmenin, organik ürünün ve girdinin geldi¤i aflaman›n belgelendirilmesidir. Kontrol ve sertifikasyon kuruluflu veya sertifikasyon kuruluflunca; organik tar›m müteflebbis sertifikas›
ve ürün sertifikas› verilir. Organik ürün üretecek, iflleyecek, pazarlayacak, ithal veya ihraç edecek özel veya tüzel kiflilerin faaliyette bulunabilmeleri için Türkiye’de
199
200
Temel Zootekni
G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›’ndan Avrupa Birli¤i ve di¤er ülkelerde kendi yetkili kurulufllar›ndan yetki alm›fl kontrol ve sertifikasyon kurulufllar›ndan birisiyle sözleflme yapmalar› zorunludur.
Organik ürün logosu; çiftlikten sofraya her aflamada organik ürünlerin belirli
bir standartta üretildi¤inin göstergesi olup, tüketiciler taraf›ndan kolayl›kla tan›n›p,
fark edilebilmesi aç›s›ndan da oldukça önemlidir.
Avrupa Birli¤i’nde organik ürünler halen EC 834/2007 ve EEC 2092/91 say›l›
yönetmeli¤e göre üretilip etiketlenirken, özellikle marketlerde ürünlerin daha kolayca fark edilebilmesini sa¤lamak amac›yla 1.Temmuz.2010 tarihinden itibaren
yeni bir organik ürün logosu kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Buna göre canl› organizmalar (hayvanlar) ve ifllenmemifl ham ürünler, ifllenmifl g›dalar, hayvan yemleri ve
tohumlar organik olarak üretilip, etiketlenerek sat›labilecektir. Yabani ot ve bitkiler de ayn› kapsamda de¤erlendirilirken, yabani av hayvanlar› ve bal›klar kapsam
d›fl› tutulmufltur. Birlik d›fl›ndaki ülkelerin ayn› logoyu kullanmas› iste¤e ba¤l›d›r.
Üçüncü ülkelerde Avrupa Birli¤i logosu kullan›lmas› durumunda etiket üzerine nerede üretildi¤inin yaz›lmas› zorunlu hale gelmifltir. Üçüncü ülkelerden Avrupa Birli¤i’ne ürün ihracat› bundan böyle yeni bir izleme sisteminde tabi olacakt›r. Bu
ürünler do¤rudan Avrupa Birli¤i ve üye ülke temsilcileri taraf›ndan izlenecektir.
Ürün ambalaj› üzerinde organik ürün logosu ile birlikte, sertifikasyon kuruluflunun ad› ve kod numaras› ile ürün içeri¤i yaz›lmak zorundad›r. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› organik ürün üzerinde yeflil, mavi, siyah ve beyaz renkte 20
mm’den küçük, 40 mm’den büyük olmayan logolar›n kullan›lmas›na müsaade etmektedir.
Organik Ürün Kalitesi
Organik üretimde amaç öncelikle birim alanda en fazla ürün elde etme yerine,
özellikle yabani ot ilac› olarak kullan›lan pestisitler ve kimyasal art›klar yönünden
daha güvenli ve kaliteli güvenli g›da üretimi olmal›d›r.
Muhtemelen organik ürünlerin ürün kalitesi ile yap›lm›fl çal›flma say›s›n›n oldukça yetersiz olmas›ndan organik ürün kalitesi, daha sa¤l›kl› olup olmad›¤› gibi
konular en fazla tart›fl›lan konulardand›r. Organik sütün normal süte göre daha
yüksek düzeyde doymam›fl ya¤ asidi içerdi¤i bildirilmifltir. Organik olarak üretilmifl yumurta sar›s› daha koyu-do¤al sar›s› ile dikkati çekmektedir. Organik ürünlerin g›da kalitesi ayn› bölgede/ülkede klasik üretimin yap›ld›¤› koflullara göre de
de¤ifliklik göstermektedir. Örne¤in ‹ngiltere’de geleneksel hayvan yetifltiricili¤i genelde do¤al ortamda meraya dayal› olarak yap›lmaktad›r. Böyle bir ortamda organik ve geleneksel olarak üretilmifl g›dalar aras›nda çok az ya da hiç fark olmamas› oldukça normaldir. Nitekim 2009 y›l›nda ‹ngiltere’de organik ürünlerin g›da kalitesi ile ilgili yap›lm›fl bir çal›flma gündemi epeyce meflgul etmifltir.
SIRA S‹ZDE
3
Organik üretimin
geleneksel/klasik üretimden bafll›ca farkl›l›klar›n›n hangi bölümlerde
SIRA S‹ZDE
yo¤unlaflm›fl oldu¤unu düflünüyorsunuz? Organik üretimde sertifikasyon ve logo ne ifade
etmektedir?
Zenginlefltirilmifl G›dalar›n Üretimi
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
O R U sa¤l›¤›n›n korunmas›nda ya da bozulan sa¤l›¤›n yeniden kazaSon y›llarda Sinsan
n›lmas›nda beslenmenin ne kadar önemli oldu¤unun anlafl›lmas› ile g›da maddelerinde hiç bulunmayan ya da az bulunan baz› maddeler eklenerek zenginlefltiD‹KKAT
rilmifl ya da fonksiyonel g›da olarak isimlendirilen g›dalar üretilmektedir. Zen-
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
201
ginlefltirilmifl g›dalar ayn› zamanda insan fizyolojisi ve metabolizmas›na ek faydalar sa¤layarak hastal›klardan korunmada daha etkin, daha sa¤l›kl› yaflam sunan g›dalard›r.
G›dalar›n besin ö¤elerince zenginlefltirilmesi, günümüzde yetersizliklerin önlenmesinde en etkin çözüm yollar›ndan biri olarak de¤erlendirilmektedir. Endüstrileflmifl toplumlarda beslenme yetersizlikleri, g›dalar›n zenginlefltirilmesi yöntemiyle çözümlenmifl, bu ülkelerde beslenmeye ba¤l› sa¤l›k sorunlar› yön de¤ifltirerek afl›r› ve dengesiz beslenme sorunlar› çözümlenmeye çal›fl›lmaktad›r.
Zenginlefltirme çal›flmalar› kapsam›nda g›dalara vitaminler, mineraller, aminoasitler gibi çeflitli besin ö¤eleri kat›lmakta ve ürünler fonksiyonel hale getirilmektedir. Dünyada özellikle temel g›da olarak kabul edilen ekmek, süt, ya¤, fleker ve
çocuk mamalar› gibi g›dalar zenginlefltirilerek daha besleyici hale getirilmektedir.
G›dalar›n zenginlefltirilmesinde temel ilke, toplumda tüketimi yayg›n olan g›dalar›n, yetersizli¤i görülen besin ö¤elerince zenginlefltirilmesi, bu maddelerin daha
fazla yer almas›n›n sa¤lanmas›d›r.
Zenginlefltirilmifl üründe besin ö¤eleri dengesinin bozulmamas› büyük önem
tafl›maktad›r. Günlük gereksinimler göz önüne al›narak yap›lan ürün zenginlefltirmesinde katk› miktarlar›n›n birbirinin emilimini önlemeyecek flekilde belirlenmesi
gerekmektedir. Zenginlefltirilmifl ürün maliyetinin düflük, duyusal aç›dan be¤enilir
ve kabul edilebilir nitelikte olmas› temel özellik olmal›d›r. Ayr›ca ürüne göre katk›
ifllemi ve pratik olarak uygulanabilirli¤i de önemlidir. Ayn› flekilde zenginlefltirme
iflleminde kullan›lan bu maddeler insan sa¤l›¤›na uygun, kullan›m›nda sak›nca olmayan ve izin verilen besin maddeleri olmal›d›r.
Margarinlere A vitamini, süte D vitamini, tuza iyot gibi, marketlerde görebildi¤imiz bu g›da maddelerinde hiç bulunmayan ya da az bulunan maddeler kat›larak
zenginlefltirilmifl fonsiyonel g›dalar üretilebilmektedir.
Hayvanc›l›k sektöründe zenginlefltirilmifl g›dalar çiftlikte do¤rudan üretim aflamas›nda ya da ürün iflleme aflamas›nda elde edilebilmektedir. Çiftlikte üretim aflamas›nda fonsiyonel g›da üretimi daha çok yumurta üretiminde uygulanmaktad›r.
Yumurtan›n içindeki baz› besin maddelerinin düzeyleri tavuklar›n yemlerine eklenen maddeler ile art›r›labilmekte ve o besin maddeleri yönünden zenginlefltirilmifl
fonksiyonel yumurta üretilebilmektedir. Bunlardan en yayg›n olan› Omega n-3 ya¤
asidi ile zenginlefltirilmifl yumurtalard›r. Omega n-3 ya¤ asidi en fazla so¤uk sularda yaflayan ya¤l› bal›klar ve keten tohumu, ceviz ve semizotunda bulunmaktad›r.
Omega n-3 ile zenginlefltirilmifl yumurta üretimi için tavuklar yemlerine belirli
oranlarda kat›lan bal›k ya¤› veya keten tohumu gibi yemler ile beslenmektedir. Yine ayn› flekilde bir ya¤ asidi olan DHA ve Selenyum bak›m›ndan zengin yemler ile
beslenen tavuklar›n yumurtalar› da bu besin maddelerini daha fazla içermektedir.
Normal yumurtada daha düflük düzeyde DHA bulunurken, yüksek oranda linoleik asit içeren bitkisel katk› maddeleri ile zenginlefltirilmifl yemlerle beslenen tavuklarda daha yüksek DHA içeren yumurta üretilebilmektedir. Bu flekilde üretilen bu
fonksiyonel yumurta ürünlerini market raflar›nda görmek mümkündür.
G›dalar›n zenginlefltirilmesinde temel ilkenin ne oldu¤unu düflünüyorsunuz?
SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE HAYVANCILI⁄ININ SORUNLARI VE ÇÖZÜM
YOLLARI
Türkiye hayvanc›l›k sektörü son on y›lda Avrupa Birli¤i sürecine ba¤l› olarak beS O Rgirmifltir.
U
lirli standartlar›n yakalanmas› amac›yla h›zl› bir de¤iflim sürecine
Genel
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
202
Temel Zootekni
olarak hayvanc›l›k aile iflletmecili¤i tarz›nda sadece köylünün yapt›¤› bir ifl kolu olmaktan ç›km›fl büyük kapasiteli, yat›r›m, sermaye ve teknoloji kullan›m›na önem
verilen, teknik ve ekonomik verimlili¤in ön plana al›nd›¤› bir sanayi durumuna
gelmifltir. Bu süreçte yat›r›m ve iflletme amaçl› hibe ve faiz indirimli krediler ile
ürüne verilen desteklerin sektöre önemli bir katk›s› olmufltur. Bütün bu geliflmelere ra¤men Türkiye hayvanc›l›¤›n›n önemli sorunlar› olup, bunlar›n etkili ve sürdürülebilir politikalar ile en k›sa zamanda çözümlenmesi gerekmektedir.
Türkiye Hayvan Varl›¤›nda Azalma, Dam›zl›k Sorunu ve
Hayvan Islah›
Tavukçuluk sektörü d›fl›nda bütün türlerde hayvan say›s›nda ciddi bir azalma mevcut olup, son y›llarda hayvan arz›ndaki bu azalma kendini iyice hissettirmifltir. Son
yirmi y›lda s›¤›r, koyun, keçi, manda gibi hemen bütün hayvan türünün say›s› azal›rken, kültür ›rk› ve melezi s›¤›rlar›n say›s›n›n artmas› toplam hayvansal üretimde
belirgin bir azalmaya neden olmam›flt›r. Ancak 2007 y›l›ndan sonra süt fiyatlar›ndaki düflmeye ba¤l› difli hayvanlar›n kontrolsüz bir flekilde kesilmesi ile kontrolsüz
hayvan hareketleri hayvan arz›n› düflürerek et fiyatlar›nda belirgin bir art›fla neden
olmufltur. Bu üretici aç›s›ndan avantajl› gibi görünse de ucuz ve kaliteli dam›zl›k
ile besi hayvan› temininde s›k›nt›ya düflülmüfltür. Bunun sonucu olarak 2010 y›l›
sonunda 2011 y›l›n› da kapsayacak flekilde y›llard›r izin verilmeyen et ve canl› hayvan ithalat› belirli kurallar çerçevesinde serbest b›rakm›flt›r. Et fiyatlar›na denge getirmek amac›yla yap›lan ithalat›n dam›zl›k ihtiyac›n› ne kadar karfl›layaca¤› tart›flmal›d›r. K›sa vadede dam›zl›k ve besi amaçl› genç hayvan ithalat›na belirli bir süreye kadar devam edilebilir. Ancak uzun vadede ise her türden dam›zl›k hayvan
üretimi teflvik edilerek d›fla ba¤›ml›l›k önlenmeli, ayn› zamanda dam›zl›k nitelikteki difli hayvanlar›n kesimi engellenmelidir.
Türkiye’de genel olarak kaliteli dam›zl›k materyal konusunda s›k›nt› çekilmektedir. Kontrolsüz olarak d›fl ülkelerden getirilen dam›zl›k materyaller ile sorun çözülememifltir. Bu amaçla kurulan Devlet hayvanc›l›k iflletmeleri ise bu konuda yetersiz kalmaktad›r. Özellikle Tavukçuluk sektöründeki tüm geliflmelere ra¤men dam›zl›k konusundaki d›fla ba¤›ml›l›k halen devam etmektedir. Her y›l dam›zl›k civciv ve yumurta ithal edilerek üretimde kullan›lan hibrit hayvanlar elde edilmektedir. Olas› bir ambargo veya karantina uygulamas›nda ülke üretim yapamaz bir durumda kalabilecektir.
Kay›t-kontrol ve sertifika esas›na dayal› yetifltiricili¤in teflviki, tohumlamalarda
›rk safl›¤›n›n korunmas›n›n garanti alt›na al›nmas›, suni tohumlaman›n yayg›nlaflt›r›lmas›, progeny-test çal›flmalar›na bafllanmas›, kullanma melezlemesi yöntemi ile
daha çok k›rm›z› et üretiminin art›r›lmas›, bu koflullar sa¤land›ktan sonra yeterli
genetik yap›da ve sa¤l›kl› ithalat yap›lmas›, kaliteli difli buza¤› ithal edilerek, düve
yetifltiren iflletmelerin güvenilir materyal ihtiyac›n›n sa¤lanmas› düflünülmelidir.
Tavukçuluk sektörünün d›fla ba¤›ml›l›ktan kurtar›labilmesi için, dam›zl›k üretimini saf hattan bafllayarak kesintisiz üretim zincirinin tüm aflamalar›n› elinde tutacak kamu veya özel sektör kurulufllar› oluflturulmal› ve bu kurulufllar hibe, düflük
faizli kredi, vergi muafiyeti gibi teflviklerle desteklenmeli, bu konudaki yat›r›mlar›n
özendirilmesi gerekmektedir.
‹flletme Büyüklü¤ü ve Yap›s›
Son y›llarda uygulanan devlet teflvikleri büyük kapasiteli iflletme say›s›nda belirgin
bir art›fla neden olsa da Türkiye’deki hayvanc›l›k iflletmelerinin büyük ço¤unlu¤u
küçük ölçekli aile iflletmeleridir. ‹flletme yap›s› küçüldü¤ünde birim ürün ya da birim hayvan bafl›na girdi maliyetleri yükselmekte, teknoloji kullan›m›, koruyucu hekimlik uygulamalar› kârl› olmad›¤›ndan uygulanmamaktad›r. Kârl› bir iflletmecilik
için; iflletmecinin geçimini sadece bu ifl kolundan sa¤lad›¤›, en az 50 bafl s›¤›r veya 300 bafl koyun-keçi ya da 30.000 bafl etlik piliç gibi büyük kapasiteli iflletmelerin kuruluflu teflvik edilmelidir.
Hayvan Besleme ve Yem
Türkiye’de yem hammaddesi üretimi ve hammadde çeflitlili¤i oldukça yetersiz ve
pahal› olup, bir flekilde üretimi teflvik edilerek art›r›lmas› ve fiyatlar›n dengeli bir
seviyeye gelmesi sa¤lanmal›d›r.
Türkiye’de mera arazilerinin azalmas› yan›nda yem bitkileri ekimi oldukça s›n›rl›d›r. Sulu tar›ma geçilmedi¤i için kültür arazilerinin ço¤unlu¤unda yem bitkisi
üretimi yap›lamamaktad›r. Yem bitkileri üretimi için sa¤lanan teflvikler art›r›larak
devam etmelidir.
Konsantre karma yem üretimi yönünden ço¤u yem fabrikas› düflük kapasite ile
çal›flmaktad›r. ‹thalat yolu ile temin edilen yem hammaddeleri dünya fiyatlar›ndan
sat›n al›namamakta, yerli üreticiyi korumak için ek vergiler ile maliyet artmaktad›r.
Karma yemin hammaddesi olan hububatlar taban fiyat yolu ile desteklendi¤i için
dünya fiyatlar›na göre genelde pahal›ya mal olmaktad›r. Kaybedilmifl meralar›n
tekrar kazan›lmas›, karma yem hammaddelerinin dünya fiyatlar›ndan sa¤lanmas›
ve karma yemlerin kalite yönünden s›k› kontrolü ile bu sorun büyük ölçüde çözümlenebilir.
Organik hayvansal üretimde de yem hammadesi temini ve ürün iflleme büyük
bir sorundur. Geleneksel koflullarda üretilen yem hammaddelerinin her birinin organik olarak üretilememesi, geleneksel üretimde kullan›lan yem katk› maddeleri,
sentetik amino asitler baflta olmak üzere bir çok maddenin organik yemde kullan›lmas›na izin verilmemesi ve yetersiz üretim dengeli bir rasyon oluflturmay› güçlefltirmekte, ayn› zamanda organik yem hammadde fiyatlar›n›n daha yüksek olmas›ndan dolay› organik üretimde teknik ve ekonomik verimlilik olumsuz yönde etkilenmektedir. Yem hammaddelerinden baz›lar› organik olarak elde edilemezken,
genelde organik olarak üretilenlerin protein oranlar› geleneksel olarak üretilenlere göre daha düflüktür.
Hayvan Sa¤l›¤› ve Biyogüvenlik
Türkiye’de kufl gribi vakalar›ndan sonra tavukçuluk iflletmeleri biyogüvenlik konusunda daha da bilinçli hareket etmeye bafllam›fllar, devlet de biyogüvenlik uygulamalar›n› hibe ve faiz indirimli krediler ile desteklemifltir. Biyogüvenlik uygulamalar›n›n ve bu teflviklerin bütün hayvanc›l›k iflletmeleri için yayg›nlaflt›r›lmas› gerekmektedir.
Türkiye’nin Asya ile Avrupa’n›n geçifl noktas›nda olmas›, Do¤u ve Güneydo¤u
komflular›n›n hayvan sa¤l›¤› ve biyogüvenlik tedbirlerini yeterince yerine getirmeyifli ve bu yörelerden kaçak hayvan, eflya ve insanlar›n s›k s›k yurda geçmesi nedeni ile ülke hayvanlar› sa¤l›k aç›s›ndan risk alt›ndad›r.
Sa¤l›k sorunlar›n›n çözümü için iç ve d›fl hayvan hareketleri çok s›k› kontrol
edilmeli, karantinaya gereken önem verilmelidir. Salg›n hastal›klarla mücadele etkinlefltirmeli, serbest veteriner hekimlik özendirilmelidir. Hayvanc›l›kla ilgili iflletmelerde hastal›k etkenlerinin uzakta tutulmas›, hastal›k etkenlerinin öldürülmesi,
bak›m ve besleme, güvenilir ve iflini bilen personel, yeterli ba¤›fl›kl›¤›n oluflturul-
203
204
Temel Zootekni
mas›, günlük kontrol ve otopsi konular›ndan oluflan canl› güvenli¤i-biyogüvenlik
ile ilgili tedbirler s›k› s›k›ya uygulanmal›d›r.
Tüketici Sorunlar› ve E¤itimi
Geliflmifl ülkelerde tüketiciler çevreye, hayvan refah›na, küresel ›s›nmaya, güvenli
g›da üretimine önem veren iflletmelerde üretilen ürünlere di¤erlerine göre daha
fazla ilgi göstererek bu tarz üretimin teflvik edilmesinde önemli bir katk› sa¤lam›fllard›r. Türkiye’de ise bu ve benzeri konular ile dengeli beslenme konusunda tüketiciler yeterince bilinçli de¤ildirler. Buna örnek olarak 74 milyon insan›n yaflad›¤›
Türkiye’de günde üretilen 20-30 bin organik yumurta tüketilememektedir. Bunu
sadece organik ürünlerin fiyatlar›n›n daha yüksek olmas› ile aç›klamak mümkün
de¤ildir.
Yap›lan bir çal›flmada toplam üretim maliyetine %5 gibi ek bir yük getiren g›da
güvenli¤ini sa¤lamaya dönük uygulamalardan, market sonras› tüketicinin gereken
ilgi ve hassasiyeti göstermemesi sonucu beklenen sonucun al›namad›¤› ortaya ç›km›flt›r.
Tüketicilerin hayvansal ürünler, beslenme ve geliflme konusundaki bilgi ve ilgileri art›r›larak üretimi yönlendirici bir rol oynamalar› sa¤lanmal›d›r. Ayn› zamanda tüketicinin alternatif ürünler ve insan sa¤l›¤›na etkileri ile ilgili kültür düzeylerinin art›r›lmas› için programlar yap›lmal›d›r.
Örgütlenme
Türkiye’de hayvanc›l›k iflletmelerinin küçük ölçekli da¤›n›k yap›da olmas›, üretici
ile son tüketici aras›nda arac› say›s›n›n fazla olmas›, üreticinin pazarlama gücünün
zay›f olmas› vb. nedenler ile üreticiler taraf›ndan kurulan ve demokratik bir yönetime sahip olan üretici örgütlerinin say›s› yetersizdir. Mevcut olan üretici örgütlerininin büyük ço¤unlu¤u hayvanc›l›¤›n geliflimi için ortak bir politika oluflturmaktan
uzak, önlemlerin belirlenmesinde etkisizdirler. Ayn› zamanda üyeleri üzerinde
özellikle üretim planlamas› konusunda bir yapt›r›mlar› yoktur.
Geliflmifl ülkelerde üretici, sanayici, tüketici ve devlet temsilcilerinden oluflan
ve üretimin planlanmas›, kontrol, izlenmesi, reklam ve veteriner hizmetleri gibi faaliyetlerini kontrol eden ürün ve üretici kurulufllar›; üreticinin yönlendirilmesi, ithalat ve ihracat› konusunda karar verme ve yönlendirme yapmaktad›rlar. Türkiye’de de buna benzer yap›lar oluflturulsa da amaca dönük yeterince hizmet edememektedirler.
Türkiye’de kay›tl› yetifltiricili¤in bafllamas› ve kontrol alt›na al›nmas› amac›yla
kurulan Dam›zl›k S›¤›r Yetifltiricileri Birli¤i, Dam›zl›k Koyun Yetifltiricileri Birli¤i,
Yumurta Üreticileri Birli¤i gibi örgütlerin say›ca art›r›lmas› ve üretime katk›lar› ile
ilgili yetersiz kald›klar› durumlar iyilefltirilmeldir.
Plans›z Yat›r›mlar, Kontrolsüz Kurulan Yeni Üretim
Tesisleri
Son y›llardaki geliflmelere ra¤men Türkiye hayvanc›l›k sektörü genelde iç piyasaya dönük üretim yapmaktad›r. Avrupa Birli¤i ülkeleri ihracata kapal› olup, ancak
komflumuz olan ülkelere s›n›rl› miktarda ihracat sözkonusudur. Bundan dolay›
üretim planlamalar› iç piyasaya dönük yap›lmaktad›r.
Zaman zaman yüksek ve kârl› ürün fiyatlar› kontrolsüz bir flekilde yat›r›mc›y›
bu alana yöneltmekte, arz›n toplam talebi geçmesi ile fiyatlarda gerileme yaflanmaktad›r. Bu durum da özellikle küçük kapasiteli üreticilerin ayakta kalmas›n›
güçleflmektedir. Bunun son örne¤i k›rm›z› et aç›¤›na ba¤l› olarak fiyatlar›n yükselmesi ve bu alandaki devlet teflvikleri yat›r›mc›y› bu alana yöneltmifl, daha uygulama bitmeden ürün fiyatlar› yeniden gerilemeye bafllam›flt›r. Bunun uzun süreli devam etmesi durumunda yine öncelikle zarar edecek olan küçük kapasiteli özellikle köylerde ve k›rsal alanda üretim yapan yetifltiriciler olacakt›r.
Sanayi-Pazar ‹liflkileri
Ülkede üretilen hayvansal ürünlerin büyük bir k›sm› sanayi de ifllenememektedir.
Bunun için sanayi yolu ile pazarlanan ürünlere belli bir oranda teflvik verilmelidir.
Ürün fiyatlar› belirlenirken maliyet ve üretici refah› mutlaka gözönüne al›nmal›d›r.
Girdi sa¤lama ve ürün pazarlamada muhakkak kooperatifleflmeye gidilmelidir. Pazarlamada yüksek fiyat yerine uygun fiyatta ama sürekli arz düflünülmelidir.
Üretim Maliyetleri, Finans ve Teflvik
Genel olarak Türkiye’de üretim maliyetleri geliflmifl ülkeler ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda
yüksektir. Üretim maliyetlerinin yüksek olmas›ndan dolay› uluslararas› pazarlar ile
rekabet edilemedi¤i için üretim genelde iç piyasaya dönük yap›lmaktad›r. Örne¤in; dünya piliç eti ihracat›n›n 1/3’ü Türkiye’nin komflusu olan ülkelere olmas›na
ragmen, Türkiye’nin bunda pay› ya hiç yoktur ya da çok düflüktür. Maliyet yüksekli¤inin en büyük nedenlerinden birisi Türkiye’nin yem hammaddelerini Dünya fiyatlar›ndan temin edememesidir. Uygulanacak vergi indirimi ya da sübvansiyonlar
ile hayvanc›l›k iflletmelerinin yem hammaddelerini dünya fiyatlar›ndan sat›n almas› sa¤lanmal›d›r.
Türkiye’de faiz indirimli krediler, do¤rudan gelir deste¤i, çevre amaçl› tar›msal
arazilerin korunmas› program›n› tercih eden üreticilerin desteklenmesi, yem bitkileri üretimi, k›rm›z› et, biyogüvenlik uygulamalar› gibi hayvansal üretimin belirli
bir seviyeye gelebilmesi için sa¤lanan bir çok teflvi¤e ra¤men, bu desteklerin art›r›larak ve çeflitlendirilerek devam ettirilmesi gerekmektedir.
Devletin vermifl oldu¤u teflvikler kesinlikle belirli bir kapasitenin alt›na verilmemeli, üretim iflletmesi yerine ürün iflleyecek sanayi tesisleri desteklenmelidir. Baz›
krediler mal veya hizmet olarak götürülmelidir. Ürüne göre destek verilmeli ve
desteklerin büyük k›sm›n›n pazara ve pazarlama sistemlerine verilmesi gerekmektedir. Teflvikler üretici yap›s› ve ekonomisine uygun, verimli iflletmelere verilmelidir. Dam›zl›k hayvan üretimi, süt ve besi s›¤›rc›l›¤›, yem bitkileri üretimi, suni tohumlama ve progeny-test çal›flmalar› en üst düzeyde teflvik görmelidir.
Üretici, Sanayici, Bakanl›klar ve Üniversiteler Aras›
Yetersiz ‹flbirli¤i
Türkiye’de malesef birbirinden ayr›lmaz bir bütün olmas› gereken Üniversite, Bakanl›k, sanayici ve üreticiler aras›ndaki iflbirli¤i yeterince geliflmemifltir. ‹liflkiler kurumsal olmaktan çok daha ziyade bireysel düzeydedir. Kurumlar aras›nda bir problemi çözmeye dönük, ulusal düzeyde öncelikli çal›flma alanlar› belirlenerek uzun
soluklu proje ortakl›klar› oluflturulmal›d›r.
TÜRK‹YE HAYVANCILI⁄ININ GELECE⁄‹
Türkiye’de hayvanc›l›k sektörünün genel durumu ve artan nüfus ile kifli bafl› hayvansal g›da tüketimi dikkate al›nd›¤›nda tüm hayvansal üretim dallar›nda devaml›
art›fllar beklenebilir.
205
206
Temel Zootekni
Türkiye’de tavukçuluk geliflmifl ülkelerde oldu¤u gibi modern ve entansif bir
tarzda yap›lmakta iken, süt s›¤›rc›l›¤› ve buna ba¤l› olan besi s›¤›rc›l›¤›nda son on
y›lda müthifl bir de¤iflim yaflanmaktad›r. Ancak de¤iflim ve gelinen seviye yeterli
olmay›p artarak devam etmesi gerekmektedir. Koyun ve keçi yetifltiricili¤i genel
olarak en fazla ihmal edilen neredeyse kendi haline b›rak›lan bir alan olsa da son
zamanlarda küçük çapl› iyilefltirme çal›flmalar› bafllam›flt›r.
Hayvanc›l›k sektörünü sadece sofral›k ürün üretimi ile s›n›rl› tutmak, s›n›rl› kâr
pay›na raz› olmak demektir. Yar›n›n Türkiye hayvanc›l›k sektörü içerisinde daha
ileri teknolojileri, yöntemleri gerektiren ve kâr pay› daha yüksek olan üretim dallar›nda da faaliyet göstermelidir. Türkiye hayvanc›l›¤›n›n gelece¤i ile ilgili olarak
en fazla u¤rafl› alanlar› ve ekonomik getirinin afla¤›daki alanlarda olmas› beklenmektedir.
Dam›zl›k Üretimi
Afla¤› yukar› bütün dam›zl›k çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde Türkiye’nin önemli
eksiklikleri mevcuttur. Tavukçulukta üretimde kullan›lan hibrit hayvanlar›n annebabalar› y›llard›r d›flar›dan ithal edilmekte, bu konuda milyonlarca dolar d›fl piyasalara ödenmektedir. Büyükbafl ve küçükbafl hayvan yetifltiricili¤inde ise özellikle
son y›llarda ihtiyaç/eksiklik en yüksek seviyeye ç›km›fl, dam›zl›k ve besi hayvan›
ithali serbest b›rak›larak yurtd›fl›ndan temini yoluna gidilmifltir. Bu dönemde kaliteli dam›zl›k materyale yat›r›m yapan, elinde hayvan› olan üreticiler iyi paralar kazanm›fllard›r. Bu nedenle sürdürülebilir bir flekilde yüksek verimli ve hastal›klardan ari dam›zl›k üretimine yap›lacak yat›r›m hem ülke ç›karlar›na hizmet edecek,
hem de yat›r›mc›s›na güzel para kazand›racakt›r.
‹laç/Afl› Endüstrisi
Bu alanda Türkiye ço¤unlukla d›fla ba¤›ml›d›r. Tavukçuluk alan›nda yerli afl› üretimi yap›lmazken, büyük ve küçükbafl hayvan yetifltiricili¤inde yap›lan yerli afl›
üretimi ihtiyac› karfl›lamaktan uzakt›r. Genelde Türkiye’de afl› ve ilaç hammaddesi
yönünden d›fla ba¤›ml›l›k yaflanmaktad›r. ‹laç ve afl› üretimi ile koruyucu hekimlik
alan›na yap›lacak yat›r›mlar ekonomik verimlili¤i yüksek alanlard›r.
Araflt›rma ve Gelifltirme Faaliyetleri
Türkiye’de araflt›rma gelifltirme faaliyetleri genelde üniversiteler taraf›ndan yap›lmaktad›r. Üniversite-Sanayi aras› iliflkilerin yetersiz olmas›ndan dolay› sahada pratik yaflamdaki sorunlar›n çözümüne dönük araflt›rmalar yetersiz kalmaktad›r. Günümüzde artan rekabet koflullar›nda sorun çözme ve yenilik gelifltirme amac›yla
araflt›rma gelifltirme faaliyetlerine yat›r›m yapan firmalar daha fazla kazanacakt›r.
Anahtar Teslimi Hayvanc›l›k Projeleri ve Dan›flmanl›k
Hizmetleri
Türkiye’de hayvanc›l›k projeleri ve dan›flmanl›k hizmetleri yeni geliflmekte olup,
kurumsal düzeyde büyük iflletmeler genelde yurtd›fl›ndan dan›flmanl›k hizmeti almaktad›rlar. Özellikle süt s›¤›rc›l›¤›, besi ve küçükbafl hayvan yetifltiricili¤i alan›nda konusunda derinlemesine uzmanl›k kazanm›fl, bir bütün olarak her alanda dan›flmanl›k verebilecek kurulufl ve kifli say›s› hem özel sektörde, hem araflt›rma kurulufllar›nda oldukça yetersizdir. Bu alanda devlet yetkilileri bu hizmetleri teflvik
ederek gelifltirmeye çal›flmaktad›r.
‹leri Düzeyde ‹fllenmifl Hayvansal Ürünler
Hayvansal ürünler, özellikle yumurta, Türkiye’de sadece sofral›k olarak tüketilmektedir. Kufl gribi dönemi gibi talebin azald›¤› dönemlerde raf ömrü uzun sanayi ürünlerinin üretilmesi oldukça önemlidir. Pastörize likit yumurta, yumurta sar›s›
tozu, süt tozu gibi ürünler talebin az oldu¤u dönemlerde fiyat düflmesini engelleyen, ürünün raf ömrünü uzatan sanayi ürünleridir. Ayn› zamanda bu tarz ürünlerin girdi maliyeti düflük, getirisi fazlad›r. Devlet kurumlar› da bu sektörün geliflmesi için teflvikler ile destek sa¤lamaktad›r.
Teknoloji, Araç, Gereç ve Ekipman Üretimi
Az say›da uluslar aras› pazarlarda rekabet edebilecek düzeyde üretici firma olsa da
genel olarak teknoloji, araç, gereç ve ekipman üretimi konusuna yat›r›m yapan firma say›s› yetersizdir. Bu konuda genelde yurtd›fl›ndan destek al›nmaktad›r. Türkiye hayvanc›l›k sektörünün daha geliflece¤i, büyük kapasiteli yeni iflletmelerin artarak devam edece¤i dikkate al›n›rsa bu alana yap›lacak yat›r›m›n getirisinin oldukça yüksek olmas› beklenmektedir.
Alternatif Yeni Yaklafl›mlar ya da Üretim Dallar›na
Yat›r›m
Günümüzde yo¤un y›¤›nsal üretime alternatif olan hayvan refah›, çevre, güvenli
g›da üretimi, küresel ›s›nma, organik ve do¤al üretim gibi konulara duyarl› olarak
üretilecek ürünlere daha fazla ödeyerek tüketmeye haz›r bir toplum oluflmaktad›r.
Bu ürünler genelde getirisi yüksek olup, fiyat dalgalanmalar›ndan da en az düzeyde etkilenmektedir. Örne¤in Türkiye’de normal yumurta fiyatlar› arz ve talebe göre haftal›k olarak de¤iflmekte iken, organik yumurta fiyatlar› genelde de¤iflmemektedir.
Sektörü ilgilendiren bir çok alanda çevreye ve hayvan refah›na sayg›l› güvenli
g›da üretimi yan›nda d›fl pazarlara aç›lmak ve özellikle maliyetleri azaltarak ülkeler aras› rekabet gücü kazanmak hayvanc›l›k alan›nda üretim ile birlikte daha fazla katma de¤er oluflturmak ve kazanç elde etmek gelece¤e dönük düflünülmesi gereken alanlar›n bafll›calar›d›r.
207
208
Temel Zootekni
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Hayvan refah› ve g›da güvenli¤i
Hayvansal üretimde yo¤un y›¤›nsal üretimin bir
sonucu olarak hayvanlar›n bir tak›m özgürlükleri k›s›tlanm›fl ve do¤al hayattaki kadar mutlu olmad›klar› gözlenmifltir. Baflta Avrupa Birli¤i ülkeleri olmak üzere geliflmifl ülkelerde hayvan refah›na dönük endifleler toplumsal bir harekete
dönüflmüfl, kanun ve yönetmelikler ile çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde hayvan refah› standartlar›n›n yükseltilmesi ve hayvanlar›n daha mutlu olmas› için bir tak›m düzenlemeler yap›lm›flt›r. Bu
düzenlemeler ile entansif üretimde geleneksel
bak›m ve yönetim sistemlerinin hayvan sa¤l›¤›,
davran›fllar› ve refah› üzerine etkilerinin incelenmesi gündeme gelmifltir. Bunun yan›nda Avrupa
Birli¤i ülkeleri gibi geliflmifl ülkeler baflta olmak
üzere Dünyan›n her yerinde tüketiciler pazara
sürülen g›dalar, çevre, hayvan refah› gibi konulara daha bilinçli yaklaflmaya bafllam›fllard›r. Tüketici ald›¤› hayvansal g›dalar›n çevreye dost,
hayvan refah›na sayg›l› ve güvenli bir flekilde
üretildi¤inden emin olmak istemektedir. Bundan
böyle biyogüvenlik/HACCP güvenli g›da üretimi
ilkeleri yan›nda hayvan refah›n›n gelifltirilmesi
gibi konular yo¤un hayvansal üretimin ayr›lmaz
bir parças› olacakt›r.
Hayvanc›l›kta do¤al ve organik üretim yöntemleri
Do¤al üretim organik üretimden farkl› olup, organik üretim gibi tan›mlanm›fl, s›n›rlar› çizilmifl
bir yap›s› yoktur. Ayn› zamanda sertifikaland›rma da gerektirmez. Do¤al üretimin esas› hayvanlar›n genelde do¤al çay›r-meradan yararland›¤›,
hormon, antibiyotik ve renk maddesi gibi sentetik maddelerin kullan›lmad›¤›, elde edilen ürünlerin en az düzeyde iflleme tabi tutuldu¤u, tercihen lokal yerli ›rklar›n kullan›ld›¤› üretim yöntemidir. Do¤al üretim yöntemleri hayvanlar›n besinlerini karfl›lama flekline göre de¤iflik flekilde
s›n›fland›r›labilir. Organik üretim enerji ve do¤al
kaynaklar› gereksiz yere kullanmadan, lokal ve
bölgesel ekolojik dengeleri dikkate alarak biyoçeflitlili¤i koruyan, su ve toprak kirlili¤ini önleyen bir sistemdir. Özellikle k›rsalda yaflayan halk
için önemli bir gelir kap›s›d›r. G›da güvenli¤i ve
çevrenin korunmas› yan›nda, yüksek düzeyde
hayvan sa¤l›¤› ve refah› organik hayvansal üretimin en önemli amac›d›r. Organik üretimde sen-
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
tetik olanlar yerine, do¤al-tabi olanlar›n kullan›lmas› esast›r, genetik yap›s› de¤ifltirilmifl organizmalar›n kullan›lmas› yasakt›r ve yetifltiriciler üretim kurallar›na uyup uymad›klar›n› ispatlamak
için her y›l izlenmekte, kontrol edilmektedir.
Zenginlefltirilmifl hayvansal g›dalar›n üretimi
Zenginlefltirilmiifl g›dalar insan fizyolojisi ve metabolizmas›na ek faydalar sa¤layarak hastal›klardan korunmada daha etkin, daha sa¤l›kl› yaflam
sunan g›dalard›r. G›dalar›n besin ö¤elerince zenginlefltirilmesi, günümüzde yetersizliklerin önlenmesinde en etkin çözüm yollar›ndan biri olarak de¤erlendirilmektedir. Zenginlefltirme çal›flmalar› kapsam›nda g›dalara vitaminler, mineraller, aminoasitler gibi çeflitli besin ö¤eleri kat›lmakta ve ürünler fonksiyonel hale getirilmektedir. Dünyada özellikle temel g›da olarak kabul
edilen ekmek, süt, ya¤, fleker ve çocuk mamalar› gibi g›dalar zenginlefltirilerek daha besleyici
hale getirilmektedir.
Türkiye hayvanc›l›¤›n›n bafll›ca sorunlar› ve çözüm yollar›
Türkiye hayvanc›l›k sektörü son y›llarda h›zl› bir
de¤iflim sürecine girerek aile iflletmecili¤i tarz›nda sadece köylünün yapt›¤› bir ifl kolu olmaktan
ç›km›fl büyük kapasiteli, yat›r›m, sermaye ve teknoloji kullan›m›na önem verilen, teknik ve ekonomik verimlili¤in ön plana al›nd›¤› bir sanayi
durumuna gelmifltir. Hem bu h›zl› de¤iflimin getirdi¤i hem de üretimin genelinde Türkiye hayvanc›l›¤›n›n önemli sorunlar› olup, bunlar›n etkili ve sürdürülebilir politikalar ile en k›sa zamanda çözümlenmesi gerekmektedir.
Türkiye hayvanc›l›¤›n›n gelece¤i
Türkiye’de hayvanc›l›k sektörünün genel durumu ve artan nüfus ile kifli bafl› hayvansal g›da tüketimi dikkate al›nd›¤›nda tüm hayvansal üretim
dallar›nda devaml› art›fllar beklenebilir. Hayvanc›l›k sektörünü sadece sofral›k ürün üretimi ile
s›n›rl› tutmak, s›n›rl› kâr pay›na raz› olmak demektir. Yar›n›n Türkiye hayvanc›l›k sektörü içerisinde daha ileri teknolojileri, yöntemleri gerektiren ve kâr pay› daha yüksek olan üretim dallar›nda da faaliyet göstermelidir.
209
1. Avrupa Birli¤i Ülkelerinde hayvan refah› ile ilgili düzenlemeler daha çok hangi tür yetifltiricilikte yo¤unlaflm›flt›r?
a. Etlik piliç yetifltiricili¤inde
b. Yumurta tavuklar› yetifltiricili¤inde
c. At yetifltiricili¤inde
d. Besi s›¤›rlar› yetifltiricili¤inde
e. Koyun yetifltiricili¤inde
2. I. Canl› a¤›rl›k kazanc›
II. Ölüm oran›
III. Davran›flsal gözlemler
IV. Hayvan sa¤l›¤› ve fizyolojik parametreler
Hayvanlar›n yaflad›klar› ortamda refah ve mutluluk düzeylerinin ölçülmesinde yukar›dakilerden hangileri kullan›l›r?
a. Yaln›z II
b. I ve III
c. II ve IV
d. I, II ve III
e. I, II, III, IV
3. Güvenli g›da üretim zincirinde çiftlikten sofraya üretimin her aflamas›nda en önemli konu afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Yüksek verim
b. Maliyeti düflürme
c. ‹zlenebilirlik
d. Ucuza alma
e. Yüksek fiyatla satma
4. Çiftlikte zenginlefltirilmifl g›da üretiminde en fazla tercih edilen hayvansal ürün afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Yumurta
b. Piliç eti
c. Kuzu eti
d. Dana eti
e. Keçi sütü
5. Afla¤›dakilerden hangisi zenginlefltirilmifl g›dalardan
biri de¤ildir?
a. DHA yumurta
b. Omega n-3 yumurta
c. E vitaminli yumurta
d. Selenyum yumurta
e. Organik yumurta
6. Kârl› bir koyunculuk iflletmesi için en düflük hayvan
say›s› kaç bafl olmal›d›r?
a. 100
b. 200
c. 300
d. 400
e. 500
7. Çiftlik hayvanlar› yetifltiricili¤inde Türkiye’de en geliflmifl sektör afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kuzu eti üretimi
b. Keçi yetifltiricili¤i
c. Dam›zl›k s›¤›r yetifltiricili¤i
d. Etlik piliç yetifltiricili¤i
e. Besi s›¤›r› yetifltiricili¤i
8. Afla¤›dakilerden hangisi, do¤al üretilmifl bir üründür?
a. Kapal› bar›nakta kafes sisteminde üretilmifl yumurta
b. Sadece çay›r-merada otlayan keçilerden üretilen
süt
c. Kapal› bar›nakta fabrikada üretilmifl yemle beslenen etlik piliç
d. Tarlada gezinen ve a¤›lda fabrikada üretilmifl
yemle beslenen o¤lak eti
e. Genetik kopyalama ile elde edilen ve fabrika
yemiyle beslenen dana eti
9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye hayvanc›l›k sektörünün bafll›ca sorunlar›ndan biri de¤ildir?
a. Dam›zl›k materyal
b. Yem ve yem hammaddesi
c. Üniversite, sanayi, bakanl›k ve üretici aras› yetersiz iflbirli¤i
d. Veteriner ve di¤er sa¤l›k personeli eksikli¤i
e. Hayvan sa¤l›¤› ve biyogüvenlik
10. Afla¤›dakilerden hangisinin üretiminde bir sertifikasyon gerekmektedir?
a. Organik süt
b. Do¤al yumurta
c. Omega n-3 yumurta
d. Vit.E+Se yumurta
e. DHA yumurta
210
Temel Zootekni
1. b
2. e
3. c
4. a
5. e
6. c
7. d
8. b
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hayvanc›l›kta Yeni Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hayvanc›l›¤›n Sorunlar› ve
Çözüm Yollar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Hayvanlar›n yaflad›klar› ortamda aç ve susuz b›rak›lmamal›, uygun ve rahat bar›nd›rma koflullar› sa¤lanmal›, a¤r›, yara ve hastal›klar ile hastal›klara neden olabilecek haz›rlay›c› faktörlerden uzak tutulmalar›, do¤al
davran›fllar›n› sergileyebilmeleri, korku ve stresten uzak
tutulmalar› gibi befl temel koflulun sa¤lanmas› gerekir.
S›ra Sizde 2
Artan dünya nüfüsu, yo¤un y›¤›nsal üretim ve endüstrileflmenin bir sonucu olarak ortaya ç›kan çevre kirlili¤i,
ekonomi, e¤itim yetersizli¤i ve bilinçsiz beslenme güvenli g›da temininin önündeki en büyük güçlüklerdir.
Dünya sa¤l›k örgütü küresel bazda g›da güvenli¤i endiflelerini; mikrobiyolojik tehlikeler, kimyasal tehlikeler,
g›da kaynakl› hastal›klar›n taranmas› ve izlenmesi ile
yeni teknolojiler ve artan kapasitenin yol açabilece¤i
tehlikeler olarak s›ralamaktad›r. G›da iflletmelerinde genelde olabilecek tehlikeler; biyolojik, kimyasal ve fiziksel olarak s›n›fland›r›labilir.
S›ra Sizde 3
Organik üretimin geleneksel üretimden bafll›ca farkl›
yönleri hayvanlar›n bak›m ve yönetimi, besleme, hastal›klar ve tedavi konusunda yo¤unlaflm›flt›r. Sertifikasyon; bütün kontrol yöntemlerinin uygulanmas› sonucu
iflletmenin, organik ürünün ve girdinin geldi¤i aflaman›n belgelendirilmesidir. Kontrol ve sertifikasyon kuruluflu veya sertifikasyon kuruluflunca; organik tar›m müteflebbis sertifikas› ve ürün sertifikas› verilir. Organik
ürün üretecek, iflleyecek, pazarlayacak, ithal veya ihraç
edecek özel veya tüzel kiflilerin faaliyette bulunabilmeleri için Türkiye’de G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›’ndan Avrupa Birli¤i ve di¤er ülkelerde kendi yetkili kurulufllar›ndan yetki alm›fl kontrol ve sertifikasyon
kurulufllar›ndan birisiyle sözleflme yapmalar› zorunludur. Organik ürün logosu; çiftlikten sofraya her aflamada organik ürünlerin belirli bir standartta üretildi¤inin
göstergesi olup, tüketiciler taraf›ndan kolayl›kla tan›n›p, fark edilebilmesi aç›s›ndan da oldukça önemlidir.
S›ra Sizde 4
G›dalar›n zenginlefltirilmesinde temel ilke, toplumda
tüketimi yayg›n olan g›dalar›n, yetersizli¤i görülen besin ö¤elerince zenginlefltirilmesidir. Zenginlefltirilmifl
üründe besin ö¤eleri dengesinin bozulmamas› büyük
önem tafl›maktad›r. Günlük gereksinimler göz önüne
al›narak yap›lan ürün zenginlefltirmesinde katk› miktarlar›n›n birbirinin emilimini önlemeyecek flekilde belirlenmesi gerekmektedir. Zenginlefltirilmifl ürün maliyetinin düflük, duyusal aç›dan be¤enilir ve kabul edilebilir
nitelikte olmas› temel özellik olmal›d›r. Ayr›ca ürüne
göre katk› ifllemi ve pratik olarak uygulanabilirli¤i de
önemlidir. Ayn› flekilde zenginlefltirme iflleminde kullan›lan bu maddeler insan sa¤l›¤›na uygun, kullan›m›nda
sak›nca olmayan ve izin verilen besin maddeleri olmal›d›r.
211
Aerts, J.M., Watherts, C.M., Berckmans, D. (2004). Environmental management for laying hens, CABI Publishing, UK: In Welfare of laying hen. Edited
by Perry GC, Perry G. p:283-298.
A.F.A.C. (2005) Alberta Farm Animal Care.
www.afac.ab.ca/research.
Aksoy, F.T. (1999). Tavuk Yetifltiricili¤i, Ankara: fiahin Matbbas›.
Anonim (2002). Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Organik Tar›m›n Esaslar› ve Uygulanmas›na ‹liflkin
Yönetmelik, Resmi Gazete, Say›:25659.
Yönetmelik. 10 Haziran, Resmi Gazete, Say›:25841.
Anonim (2005). Implementation of Procedures Based on the HACCP Principles, and Facilitation
of the Implementation of the HCCP Principles
in Certain Food Businesses. Brussel: EC Health&Consumer Proctetion Directorate-General
Yönetmelik De¤iflikli¤i, 17.10.2006, Resmi Gazete,Say› 26322.
Anomim (2008). Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Organik Tar›m›n Esaslar› ve Uygulanmas›na ‹liflkin
Yönetmelik De¤iflikli¤i, 25.10.2008, Resmi Gazete, Say› 27035.
Anonim (2008). Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Organik Hayvansal Üretim Verileri, http://www.tarim.gov.tr/uretim/Organik_Tarim,Organik_Tarim_Statistikleri.html
Anonim (2011). Popüler Konular-G›dalar›n Vitamin
ve Minerallerce Zenginlefltirilmesi.
http://www.mam.gov.tr/populer/vitamin-mineral.html.
Appleby MC, Hughes BO, Mench JA (2003). Poultry
Behaviour and Welfare. CABI Publishing. P:4567, UK.
B.B.C. News Channel (2009). Organic “Has no Health
Benefits”.
http://news.bbc.co.uk/1/hi/8174482.stm.
C.E.C. (1999). Council Regulation on Organic Livestock Production, 1804/1999. Committee of the European Communities, Brussels.
Elson, E. (2008). Do Extensive Poultry Systems Really Offer Superior Welfare?, Poult. Int.3: 3.
EU-Commission Directive (2002). 2002/4 EC of 30 January.
EU-Press Releases (2005). Commission Proposes Legislation to Improve Welfare of Broiler Chickens, IP/05/637. 31 May.
Maulen, J. Van der; Kwakernaak, C., Kan, C.A. (2007).
Sand Intake by Laying Hens and Its Effect on
Egg Production Parameters. J. Phys. and Anim.
Nutr., 92:426-431.
Özer, E.A., Güven, A. (2008). G›dalar›n Zenginlefltirilmesi, Türkiye 10. G›da Kongresi, 21-23 May›s,
Erzurum.
Pekel, E., Ünalan, A. (1999). Ekolojik Hayvanc›l›k,
“Türkiye Ekolojik Tar›m Sempozyumu”, ‹zmir.
Petek, M. (2000). Avrupa Toplulu¤u Sürecinde Yumurta Tavukçulu¤unda Bar›nd›rma ile ‹lgili Yeniden Yap›lanma, Çiftlik Dergisi., 193: 21-26.
Petek, M., Üstüner, H. (2004). Organik Hayvanc›l›kGeçmifle duyulan özlem mi? Gelece¤e yat›r›m
m›? I.Ulusal Veteriner Zootekni Kongresi. 30-Eylül2Ekim 2004. Kongre Özet Kitab›, s:10-11.
Petek, M. (2010). Organik Hayvansal Üretim, Türkiye IV. Organik tar›m Sempozyumu, Erzurum.
Petek, M. (2011). Hayvan Refah› Ö¤renci Ders Notlar›, Bursa.
Petek, M. (2011). Hayvanc›l›k ‹flletmeleri Yönetimi ve
‹flletme Ekonomisi Ö¤renci Ders Notlar›, Bursa.
Rodenburg,T.B.,Van Harn, J.,Van Krimpen, M.M.,Ruis,
M.A.W.,Vermeij, I., Spoolder, H.A.M. (2008). Comparison of Three Different Diets for Organic
Broilers:Effects on Performance and Body Condition, British Poultry Science.49:74-80.
Sundrum, A., (2001). Organic Livestock Farming, A
citical review. Lives. Prod. Sci., 67:207-215.

temel zootekn - Kitap Okur Yazar

Transkript

Benzer belgeler

İç Sayfalar

CitySurf Byte dergisinde

HABER tığ TEBER

Uyuz Scabiës - Gent Gezonde Stad

havası temiz Narcity