ÇAĞDAŞ TÜRK VE DÜNYA TARİHİ 12

ORTAÖĞRETİM
ÇAĞDAŞ TÜRK
VE
DÜNYA TARİHİ
12
YAZARLAR
Yasemin OKUR
Akın SEVER
Ertan AYDIN
Hakan KIZILTAN
Mehmet AKSOY
Mehmet ÖZTÜRK
DEVLET KİTAPLARI
DÖRDÜNCÜ BASKI
..........................., 2012
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI.............................................................: 4661
DERS KİTAPLARI DİZİSİ..................................................................................: 1335
12.?.Y.0002.3833
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metni, soru ve şekilleri
kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.
Editör
:Doç. Dr. Osman KÖSE
Dil Uzmanı
:Semra ÇAKIR
Görsel Tasarım
:A. Suat KEÇECİOĞLU
Semra DÜNDAR
Zekai KAYA
Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı :Elif SEYLİM
Proğram Geliştirme Uzmanı
:Berna SERDAR OTUZ
Rehberlik Uzmanı
:Mustafa KARA
ISBN 978-975-11-3219-2
Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun 29.05.2009 gün ve 71 sayılı kararı
ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012
gün ve 3398 sayılı yazısı ile dördüncü defa 347.924 adet basılmıştır.
ÝÇÝNDEKÝLER
1. ÜNÝTE: XX. YÜZYIL BAÞLARINDA DÜNYA
A. I. DÜNYA SAVAÞI VE SONUÇLARI................................................................................... 3
1. I. Dünya Savaþý............................................................................................................... 4
2. Paris Konferansý.............................................................................................................. 4
3. I. Dünya Savaþý Sonunda Yapýlan Antlaþmalar............................................................... 5
4. I. Dünya Savaþý’nýn Sonuçlarý......................................................................................... 7
B. SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLER BÝRLÝÐÝ (SSCB), ORTA ASYA’DAKÝ
TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI..................................................................................... 8
1. Çarlýk Rusyasý’nýn Yýkýlýþý ve Bolþevik Ýhtilali.................................................................. 8
2. Ruslarýn Orta Asya’yý Ýstilasý........................................................................................... 11
3. SSCB Yönetimindeki Türk Topluluklarýnýn Durumu......................................................... 11
?
Basmacý Hareketi ............................................................................................... 13
C. ORTA DOÐU’DA MANDA YÖNETÝMLERÝNÝN KURULMASI............................................13
1. Orta Doðu’da Büyük Devletlerin Durumu ve Politikalarý..................................................14
a. Ýngiltere ve Orta Doðu................................................................................................ 15
b. Fransa ve Orta Doðu..................................................................................................17
D. UZAK DOÐU’DA YENÝ BÝR GÜÇ: JAPONYA................................................................... 18
E. 1929 DÜNYA EKONOMÝK KRÝZÝ........................................................................................19
1. Ekonomik Kriz Öncesi Dünya..........................................................................................19
2. Ekonomik Krizin Ortaya Çýkýþý (Kara Perþembe)............................................................ 20
3. Krizin Türkiye’ye Etkileri.................................................................................................. 21
F. ÝKÝ SAVAÞ ARASI DÖNEMDE AVRUPA............................................................................ 22
1. Barýþýn Sürekliliðini Saðlama Çabalarý............................................................................ 22
2. Avrupa’da Sosyal ve Ekonomik Hayat.............................................................................23
3. Totaliter Rejimlerin Kuruluþu............................................................................................26
a. Ýtalya’da Faþizm......................................................................................................... 26
b. Almanya’da Nazizm....................................................................................................27
c. Ýspanya’da Franco Dönemi........................................................................................ 29
G. ÝKÝ SAVAÞ ARASI DÖNEMDE DÜNYA............................................................................. 29
H. ATATÜRK DÖNEMÝ TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI..................................................................... 32
1. Dýþ Politikadaki Geliþmeler..............................................................................................33
a. Türkiye’nin Milletler Cemiyetine Giriþi........................................................................ 33
b. Balkan Antantý............................................................................................................ 34
c. Montreux (Montrö) Boðazlar Sözleþmesi................................................................... 35
d. Sadabat Paktý.............................................................................................................36
e. Hatay Meselesi ve Hatay’ýn Anavatana Katýlmasý......................................................37
Proje Ödevi..............................................................................................................................39
Deðerlendirme Sorularý........................................................................................................... 40
Bulmaca .................................................................................................................................. 41
2. ÜNÝTE: II. DÜNYA SAVAÞI
A. YENÝ BÝR SAVAÞA DOÐRU...............................................................................................44
1. Savaþ Öncesindeki Geliþmeler........................................................................................44
a. Japonya......................................................................................................................44
b. Ýtalya...........................................................................................................................45
c. Ülkeler Arasý Gruplaþmalar........................................................................................ 46
d. Almanya..................................................................................................................... 46
e. Savaþ Yýlý: 1939......................................................................................................... 48
B. SAVAÞ YILLARI................................................................................................................. 50
1. Avrupa’da Savaþ............................................................................................................. 50
2. Kuzey Afrika’da Savaþ.....................................................................................................54
3. Asya ve Pasifik’te Savaþ................................................................................................. 55
a. Savaþ Öncesi ABD.....................................................................................................55
b. Pearl Harlbour Baskýný ve ABD’nin Savaþa Giriþi...................................................... 56
c. Pasifik Savaþlarý.........................................................................................................56
C. BARIÞA DOÐRU................................................................................................................ 58
1. Avrupa’da Savaþýn Sona Ermesi.....................................................................................58
2. Pasifik’te Savaþýn Sona Ermesi...................................................................................... 61
D. SAVAÞIN ETKÝLERÝ........................................................................................................... 62
1. Siyasi Sonuçlar................................................................................................................62
ÝÇÝNDEKÝLER
2. Ekonomik Sonuçlar..........................................................................................................63
3. Toplumsal Sonuçlar......................................................................................................... 64
4. Ýnsan Haklarý Ýhlalleri...................................................................................................... 66
E. SAVAÞ YILLARINDA TÜRKÝYE......................................................................................... 68
1. II. Dünya Savaþý’nda Türk Dýþ Politikasý......................................................................... 68
2. II. Dünya Savaþý’nýn Türkiye’ye Etkileri........................................................................... 70
Proje Ödevi..............................................................................................................................74
Deðerlendirme Sorularý........................................................................................................... 75
Bulmaca...................................................................................................................................76
3. ÜNÝTE: SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝ
A. BLOKLARIN KURULUÞU..................................................................................................80
1. Doðu Blokunun Kuruluþu.................................................................................................80
a. Doðu Bloku Ýçindeki Diðer Geliþmeler........................................................................81
b. Sovyet Modeline Göre Ekonomik ve Sosyal Düzenin Kurulmasý...............................82
c. Sosyalist Blokta Sarsýntýlar.........................................................................................82
2. Batý Blokunun Kuruluþu...................................................................................................85
a. Truman Doktrini..........................................................................................................86
b. Marshall Planý............................................................................................................ 87
c. NATO’nun Kuruluþu................................................................................................... 88
d. Avrupa Konseyinin Kuruluþu...................................................................................... 88
e. Avrupa Ekonomik Topluluðu (AET)............................................................................ 89
B. PAYLAÞILAMAYAN ORTA DOÐU..................................................................................... 90
1. Ýsrail’in Kuruluþu.............................................................................................................. 91
2. Eisenhower Doktrini........................................................................................................ 93
C. UZAK DOÐU’DA ÇATIÞMA............................................................................................... 94
1. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluþu..................................................................................94
2. Uzak Doðu’da Hâkimiyet Mücadeleleri............................................................................95
a. Kore Savaþý............................................................................................................... 95
b. SEATO’nun Kuruluþu................................................................................................. 95
D. ASYA VE AFRÝKA’NIN KURTULUÞU................................................................................ 97
1. Güney Asya’daki Geliþmeler........................................................................................... 97
2. Afrika’daki Geliþmeler..................................................................................................... 100
E. SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝNDE TÜRKÝYE......................................................................... 101
1. Soðuk Savaþ Döneminde Türk Dýþ Politikasý.................................................................101
a. Türkiye’nin Avrupa Konseyine Giriþi..........................................................................102
b. Türkiye’nin NATO’ya Giriþi........................................................................................ 102
c. Balkan Paktý’nýn Kurulmasý....................................................................................... 105
d. Baðdat Paktý’nýn Kurulmasý.......................................................................................105
2. Türkiye’de Hayat.............................................................................................................106
a. Siyaset.......................................................................................................................106
b. Ekonomi.................................................................................................................... 109
c. Sosyal ve Kültürel Hayat............................................................................................111
F. SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝNDE DÜNYA............................................................................. 112
Proje Ödevi............................................................................................................................. 116
Deðerlendirme Sorularý...........................................................................................................117
Bulmaca..................................................................................................................................118
4. ÜNÝTE: YUMUÞAMA DÖNEMÝ VE SONRASI
A. ULUSLARARASI ÝLÝÞKÝLERDE DEÐÝÞÝM SÜRECÝ.........................................................121
1. Yumuþama Dönemi Politikalarý.......................................................................................122
2. Nükleer Silahlarýn Sýnýrlandýrýlmasý Görüþmeleri............................................................122
3. Helsinki Konferansý.........................................................................................................123
B. YUMUÞAMA DÖNEMÝ ÇATIÞMALARI............................................................................. 124
1. Çatýþmalarda ABD ve SSCB’nin Rolü............................................................................ 125
2. Küba Buhraný..................................................................................................................125
3. Vietnam Savaþý...............................................................................................................127
4. Keþmir Meselesi............................................................................................................. 128
5. Afganistan’ýn SSCB Tarafýndan Ýþgali.............................................................................129
C. BARIÞ ÝÇÝNDE BÝR ARADA YAÞAMA..............................................................................131
D. ARAP-ÝSRAÝL SAVAÞLARI VE BÜYÜK DEVLETLERÝN POLÝTÝKALARI....................... 134
ÝÇÝNDEKÝLER
1. Camp David Antlaþmalarý...............................................................................................136
2. Ýslam Konferansý Örgütü.................................................................................................138
E. ULUSLARARASI POLÝTÝKADA PETROLÜN YERÝ..........................................................139
F. ÝRAN-IRAK SAVAÞI........................................................................................................... 142
1. Irak’ta Rejim Deðiþikliði.................................................................................................. 142
2. Ýran’da Rejim Deðiþikliði................................................................................................. 142
3. Savaþ ve Sonuçlarý........................................................................................................ 143
G. YUMUÞAMA DÖNEMÝNDE DÜNYA................................................................................. 144
1. Ekonomi......................................................................................................................... 144
2. Bilimsel ve Teknolojik Geliþmeler................................................................................... 145
3. Kültürel Hayat.................................................................................................................147
H. TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI.....................................................................................................148
1. Türk - Yunan Ýliþkileri...................................................................................................... 148
a. Kýbrýs Meselesi..........................................................................................................148
b. Ege Adalarý Meselesi.................................................................................................156
2. Türkiye’nin Orta Doðu Politikasý..................................................................................... 158
3. Ermeni Ýddialarý.............................................................................................................. 159
I. TÜRKÝYE’DE BUNALIMLI YILLAR ................................................................................... 160
1. Siyaset............................................................................................................................160
2. Ekonomi..........................................................................................................................164
3. Sosyal ve Kültürel Hayat................................................................................................ 165
Proje Ödevi.............................................................................................................................168
Deðerlendirme Sorularý.......................................................................................................... 169
Bulmaca ................................................................................................................................. 170
5. ÜNÝTE: KÜRESELLEÞEN DÜNYA
A. SSCB’DE DEÐÝÞÝM VE SONUÇLARI...............................................................................173
1. SSCB’de Politika Deðiþiklikleri ve Nedenleri.................................................................. 174
2. SSCB’nin Daðýlmasý.......................................................................................................175
3. SSCB’nin Daðýlmasýnýn Doðu Avrupa’ya Etkileri............................................................176
4. SSCB’nin Daðýlmasýnýn Dünya Güçler Dengesi Üzerine Etkileri................................... 177
B. ASYA’DA YENÝDEN YAPILANMA.....................................................................................178
1. Türk Cumhuriyetleri Baðýmsýz Oluyor.............................................................................179
a. Azerbaycan.............................................................................................................. 180
?
Daðlýk Karabað Sorunu......................................................................................181
b. Kazakistan.................................................................................................................182
c. Kýrgýzistan..................................................................................................................183
d. Özbekistan................................................................................................................ 183
e. Türkmenistan.............................................................................................................184
f. Diðer Türk Topluluklarý...............................................................................................184
2. Baðýmsýz Devletler Topluluðu.........................................................................................185
3. TÝKA (Türk Ýþ Birliði ve Kalkýnma Ýdaresi Baþkanlýðý)..................................................... 185
C. DOÐU BLOKUNDAN SONRA AVRUPA’DA YENÝ ARAYIÞLAR...................................... 185
1. Ýki Almanya’dan Tek Devlete...........................................................................................186
2. Avrupa Ekonomik Topluluðundan (AET) Avrupa Birliðine (AB).......................................186
a. Maastricht Kriterleri................................................................................................... 187
b. Kopenhag Kriterleri....................................................................................................187
c. AB ve Dünya..............................................................................................................188
3. NATO’nun Avrupa’da Geniþlemesi................................................................................. 188
D. TÜRKÝYE VE AVRUPA BÝRLÝÐÝ........................................................................................189
1. Türkiye’nin AB Serüveni..................................................................................................189
a. Ankara Anlaþmasý ve Katma Protokol.......................................................................189
b. Türkiye’nin Gümrük Birliðine Giriþi............................................................................ 190
c. Avrupa Birliðinin Geniþleme Süreci ve Türkiye......................................................... 190
?
Tarama Süreci.....................................................................................................190
E. YENÝ OLUÞUM SÜRECÝNDE BALKANLAR.....................................................................193
1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin Daðýlmasý..............................................193
2. Arnavutluk’ta Demokratikleþme Süreci...........................................................................198
F. ORTA DOÐU VE AFGANÝSTAN’DAKÝ GELÝÞMELER...................................................... 198
ÝÇÝNDEKÝLER
ÝÇÝNDEKÝLER
1. Körfez Savaþlarý............................................................................................................. 198
2. Filistin Sorunu ve Orta Doðu Barýþ Görüþmeleri............................................................ 201
3. Afganistan’daki Geliþmeler............................................................................................. 202
4. Orta Doðu’da Su Sorunu................................................................................................ 202
G. DÜNYADAKÝ GELÝÞMELER............................................................................................. 204
1. Bilimsel ve Teknolojik Geliþmelerin Etkileri.....................................................................204
2. Küreselleþme ve Etkileri................................................................................................. 206
H. DEÐÝÞEN DÜNYA VE TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI.................................................................208
1. Rusya Federasyonu....................................................................................................... 208
2. Kafkasya.........................................................................................................................209
3. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri....................................................................................... 210
4. Orta Doðu.......................................................................................................................210
5. Balkanlar.........................................................................................................................212
6. Kýzýlay’ýn Yurt Dýþý Yardým Faaliyetleri............................................................................215
7. Türk Ordusu ve Dünya Barýþý..........................................................................................215
I. 1980 SONRASI TÜRKÝYE...................................................................................................216
1. Siyasi Geliþmeler............................................................................................................216
2. Kültürel Geliþmeler ve Sosyal Hayat.............................................................................. 217
?
Bu Dönemde Diðer Önemli Geliþmeler.............................................................. 218
3. Ekonomik Geliþmeler......................................................................................................220
4. Toplumsal Sorunlar.........................................................................................................222
a. Terörizm.....................................................................................................................222
b. 17 Aðustos Depremi Sonunda Ortaya Çýkan Sorunlar..............................................222
Ý. KÜRESEL SORUNLAR...................................................................................................... 224
1. Küresel Isýnma................................................................................................................224
?
Kyoto Protokolü..................................................................................................226
2. Çevre Kirliliði...................................................................................................................226
3. Nüfus Artýþý ve Ýþsizlik.....................................................................................................228
4. Yetersiz Beslenme ve Açlýk............................................................................................ 229
5. Uluslararasý Terör .......................................................................................................... 230
6. Salgýn Hastalýklar........................................................................................................... 231
a. AIDS..........................................................................................................................231
b. Kýrým-Kongo Kanamalý Ateþi Hastalýðý......................................................................231
c. Kuþ Gribi....................................................................................................................231
d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezliði Sendromu).................................................... 232
e. Hepatit.......................................................................................................................232
f. Sýtma.........................................................................................................................232
g. A(H1N1) Virüsü (Domuz Gribi)..................................................................................232
Proje Ödevi.............................................................................................................................233
Deðerlendirme Sorularý.......................................................................................................... 234
Bulmaca ................................................................................................................................. 236
SÖZLÜK.................................................................................................................................237
KAYNAKÇA............................................................................................................................240
KRONOLOJÝ...........................................................................................................................244
ORGANÝZASYON ÞEMASI
ANALÝZ: Konuyla ilgili harita, fotoðraf, resim, karikatür, grafik ve metinlerin
incelenerek yorumlanmasý amaçlanýr.
EÞ ZAMANLILIK: Ayný zaman diliminde gerçekleþen olaylarý belirterek olaylar
arasýnda iliþki kurmayý amaçlar.
ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME: Kazanýmlarýn gerçekleþme düzeyinin belirlenmesini amaçlar.
PERFORMANS: Kazanýmlarý pekiþtirmeye yönelik çalýþmalarý amaçlar.
BÝYOGRAFÝ: Konularla ilgili önemli kiþileri tanýtmayý amaçlar.
SÖZLÜ TARÝH: Olaylarýn geçtiði dönemde yaþayan insanlar ile röportaj yapýlarak
olayýn geçtiði dönemin özelliklerini yansýtmayý amaçlar.
PROJE: Kazanýmlarý pekiþtirmeye yönelik kapsamlý ve aþamalý çalýþmalarý
amaçlar.
BÝLGÝ NOTU: Konularla ilgili tamamlayýcý bilgilerin verilmesini amaçlar.
HAZIRLIK SORULARI: Konuyla ilgili ön hazýrlýk yapmayý amaçlar.
Bu ders kitabý 4 saatlik Çaðdaþ Türk ve Dünya Tarihi dersi programýna göre
hazýrlanmýþtýr. Çaðdaþ Türk ve Dünya Tarihi dersini seçmeli (2 saat) olarak okuyan
öðrenciler bu rengin fon olarak kullanýldýðý bölümlerden sorumludur.
1.
ÜNÝTE
XX. YÜZYIL
BAÞLARINDA DÜNYA
Atatürk, Ýran Þahý Rýza Pehlevi ile birlikte
I.Dünya savaþý sonunda Ypres kenti, Belçika
Lenin halka hitap ederken
Mussolini ve Hitler bir arada
1929 ekonomik krizi
Ýspanya iç savaþý
1
1. ÜNÝTE: XX. YÜZYIL BAÞLARINDA DÜNYA
A. I. DÜNYA SAVAÞI VE SONUÇLARI
B. SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLER BÝRLÝÐÝ (SSCB), ORTA ASYA’DAKÝ TÜRK
DEVLET VE TOPLULUKLARI
C. ORTA DOÐU’DA MANDA YÖNETÝMLERÝNÝN KURULMASI
D. UZAK DOÐU’DA YENÝ BÝR GÜÇ: JAPONYA
E. 1929 DÜNYA EKONOMÝK KRÝZÝ
F.
ÝKÝ SAVAÞ ARASI DÖNEMDE AVRUPA
G. ÝKÝ SAVAÞ ARASI DÖNEMDE DÜNYA
H. ATATÜRK DÖNEMÝ TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI
HAZIRLIK SORULARI
1. I. Dünya Savaþý güçler dengesini nasýl etkilemiþtir?
2. Çarlýk rejiminin yýkýlmasý Orta Asya’da yaþayan Türk topluluklarýný nasýl etkilemiþtir?
3. Orta Doðu bölgesini harita üzerinde inceleyiniz. Bölgenin doðal kaynaklarýný araþtýrarak jeopolitik
konumunu deðerlendiriniz.
4. 1870’lerden itibaren Japonya’nýn yayýlmacý bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir?
5. Ekonomik dengelerin bozulmasýnýn siyasi ve sosyal yaþam üzerindeki etkileri nelerdir?
6. I. Dünya Savaþý Avrupa’daki ekonomik ve sosyal yaþamý nasýl etkilemiþtir?
7. Ýki savaþ arasýndaki dönemde dünyada hangi teknolojik geliþmeler görülmüþtür? Araþtýrýnýz.
Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfta paylaþýnýz.
8. Türkiye’nin Milletler Cemiyetine giriþ sürecini araþtýrýnýz.
2
3
A
440
P
660 Km
A
K
E
N
Ý
Stokholm
Z
R
ÝY
A
T
ÝK
D
SÝCÝLYA
Roma
D
Bükreþ
Kiev
E
N
ÝZ
Ý
N
TA
Atina
S
NÝ
NA
YU
ARNAVUTLUK
KARADAÐ
Sofya
R
S
Y
A
KIBRIS
D E V L E T Ý
O S M A N L I
KARADENÝZ
U
Tarafsýzken Üçlü Ýttifaka katýlanlar
Tarafsýzken Üçlü Ýtilafa katýlanlar
Üçlü Ýttifaktan Üçlü Ýtilafa katýlanlar
Tarafsýzlar
Ýttifak Devletleri
Ýtilaf Devletleri
Ýstanbul
BULGARÝSTAN
AN
ÝST
AR
C
A
Viyana
-M
ÐU
LU
YA
R
OR
U
T
T
A
US
ROMANYA
AR
AV
ÝMP
Belgrat
Minsk
I. Dünya Savaþý esnasýnda Avrupa ve Osmanlý Devleti
D
SARDUNYA
A
A
1. 11. sýnýf bilgilerinize dayanarak Avrupa devletleri arasýndaki hangi sorunlarýn I. Dünya Savaþý’na yol açtýðýný belirtiniz.
2. Haritada devletler arasý gruplaþmalarý belirterek bunun nedenlerini açýklayýnýz.
3. Avrupa devletlerinin Osmanlý Devleti’ne bakýþ açýlarýný ve Osmanlý Devleti’nin savaþa girme nedenlerini belirtiniz.
220
ÝS
KORSÝKA
A
N
A
T
Y
Y
Ý
Berlin
EÇ
N
U
MA
UÐ
AL ORL
AT
AR
P
M
ÝSVÝÇRE
Cenevre
Brüksel
BELÇÝKA
ÝSV
Kopenhag
DANÝMARKA
HOLLANDA
F R A N S A
Paris
Londra
ÝNGÝLTERE
ÝRLANDA
Madrid
U
AN
ÝST
0
O
Lizbon
S
S
KÝZ
T
A
Y A
U
Ý
L
TE
A
L
K
N
B
SIR
PO
R
NO
RV
E
Ç
Oslo
A. I. DÜNYA SAVAÞI VE SONUÇLARI
1. I. Dünya Savaþý
1914 yýlýnda baþlayan I. Dünya Savaþý 1918’de sona erdi. Bu savaþ milyonlarca insanýn ölümüne ve
sakat kalmasýna, dünya üzerinde maddi ve manevi hasarlara sebep oldu. I. Dünya Savaþý, birçok
imparatorluðun yýkýlmasýna yol açan insanlýk tarihinin en önemli olaylarýndan biridir.
I. Dünya Savaþý’nýn çýkýþ sebeplerini XIX. yüzyýl boyunca süren ve XX. yüzyýl baþlarýnda devam
eden olay ve geliþmeler oluþturmaktadýr.
11. sýnýf Türkiye Cumhuriyeti Ýnkýlap Tarihi dersinde bu savaþýn sebepleri genel ve özel olmak üzere
iki kýsýmda incelenmiþti. Genel sebeplerin Fransýz Ýhtilali sonucunda yayýlan milliyetçilik anlayýþý ve
Sanayi Ýnkýlabýný gerçekleþtiren Avrupa devletleri arasýndaki ekonomik rekabet olduðu belirtilmiþti.
Fransýz Ýhtilali sonucunda özellikle milliyetçilik akýmýndan etkilenen milletler, büyük devletlerin
kýþkýrtmasý sonucunda Avrupa’da birçok savaþýn çýkmasýna neden oldu.
XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Ýtalya (1870) ve Almanya’nýn (1871) siyasi birliklerini geç kurmuþ
olmalarý, sanayilerini güçlendirerek ham madde ve pazar arayýþlarýna girmeleri mevcut dengeleri bozdu. Almanya’nýn bu giriþimi o zamana kadar sömürgecilikte rakipsiz olan Ýngiltere, Fransa ve Rusya’nýn
yeni müttefik aramalarýna yol açtý. Almanya’nýn güçlenmesi, Ýngiltere, Rusya ve Fransa’yý birbirlerine
yaklaþtýrdý.
I. Dünya Savaþý’nýn özel sebepleri arasýnda devletlerarasý iliþkiler önemli bir yer tutuyordu.
Almanya’nýn siyasi birliðini kurarken iþgal ettiði (1871) Fransýz topraðý Alsace-Lorraine (Alsas-Loren)
yüzünden, Fransa ile arasý açýlmýþtý. Fransa, önemli kömür ve demir yataðý olan bu bölgeyi geri almak
istiyordu.
Balkan topraklarý Avusturya-Macaristan ile Rusya arasýnda
rekabet alaný hâline geldi. Avusturya-Macaristan geçmiþte
sahip olduðu Balkanlarýn tamamýna tek baþýna egemen olmak
istiyordu. Rusya da sýcak denizlere açýlma ve Panislavizm
politikasý gereði Balkanlara hâkim olma düþüncesindeydi.
Rusya bu düþüncelerini gerçekleþtirmek için Osmanlý ve
Avusturya-Macaristan topraklarýnda yaþayan Slavlarý isyana
teþvik ediyordu.
Avusturya-Macaristan ile ortak politika izleyen Almanya
Pancermenizm (Cermen birliði) politikasý gereði Rusya’nýn
Balkanlara yerleþmesine karþýydý. Ayrýca Almanya’nýn Osmanlý
Devleti’ne yakýnlaþma politikasý, sömürgelerine giden en kýsa
yolun kesilmesinden endiþe eden Ýngiltere’yi rahatsýz etmiþ ve
Ýngiltere’yi Fransa ve Rusya’yla ittifaka yöneltmiþti.
Rusya, tarihî emeline bu ittifak yoluyla Ýstanbul ve Çanakkale Boðazlarýný ele geçirerek Akdeniz’e açýlmak suretiyle
kavuþmak istiyordu.
Sanayisini güçlendiren Ýtalya, ham madde için Akdeniz ve
Avusturya-MacaristanVeliahdý
çevresinde sömürgeler elde ederek eski gücüne ulaþmak niyeArþidük Franz Ferdinand
tindeydi. Bu nedenle Ýngiliz sömürgelerine göz dikmiþti. Ayrýca
Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu egemenliðinde kalmýþ
Ýtalyan topraklarýný da kurtarmak istiyordu.
I. Dünya Savaþý, 28 Haziran 1914’te Saraybosna’da Avusturya-Macaristan veliahdý Ferdinand’ýn bir
Sýrplý tarafýndan öldürülmesi ile baþladý. Savaþ kýsa sürede üç kýtaya yayýldý. Önceleri tarafsýz kalan
ABD’nin savaþa girmesiyle “Ýtilaf Devletleri” savaþý kazandý. Bloklar arasýnda ateþkes anlaþmalarý
imzalandý.
2. Paris Konferansý
I. Dünya Savaþý’ný kesin olarak bitirecek ve bozulan dengeyi yeniden kuracak barýþ antlaþmalarýnýn
imzalanmasýný saðlamak amacýyla 18 Ocak 1919’da, Paris’te bir konferans toplandý.
Konferansa katýlan devlet sayýsý çok olmakla birlikte konferansý etkileyen ve yönlendiren dört büyük
devlet vardý; bunlar ABD, Ýngiltere, Fransa ve Ýtalya idi. Ancak etkili olan Ýngiltere ve Fransa’ydý.
Paris Konferansý’ndan galip devletlerin beklentileri
ABD
Milletler Cemiyetinin kurulmasýný saðlayarak yalnýzlýk politikasýna dönmek.
Fransa
Çýkarlarýný en iyi þekilde gerçekleþtirmek, Almanya’nýn bir daha Avrupa dengesini bozmasýný önlemek.
Ýtalya
Avusturya ve Anadolu’dan bazý topraklarý almak.
Sýrbistan
Akdeniz’e çýkmak.
Japonya
Çin’den topraklar almak.
Ýngiltere
Barýþ düzeninde kendi menfaatlerini en iyi þekilde gerçekleþtirmek, Almanya’nýn denizlerdeki gücünü azaltýp
sömürgelerini ele geçirerek Almanya’yý etkisiz hâle getirmek.
4
PARÝS BARIÞ KONFERANSI
Avrupa’da Paris Barýþ
Konferansý’nýn toplandýðý tarihten kýsa bir süre önce Osmanlý Devleti
Mondros Ateþkes Anlaþmasý’ný (30
Ekim 1918) imzalamýþ ve iþgaller
baþlamýþtý. Ýþgallere karþý yurdun
deðiþik bölgelerinde Anadolu halký
direniþ cemiyetleri kurmaya baþladý.
Trakya Paþaeli Cemiyeti, Kilikyalýlar
Cemiyeti, Doðu Anadolu Mudafaai
Hukuk Cemiyeti ilk kurulan direniþ
cemiyetlerindendir.
Paris Barýþ Konferans’ýnda “ünlü dörtlü” [Soldan saða: Lloyd George (Ýngiltere),
Vittorio Emanuele Orlando (Ýtalya), Georges Clemenceau (Fransa), Woodrow Wilson (ABD)]
Bu konferansta, Viyana Kongresi’nin (1815) aksine, milliyetçilik ilkesi önemsendi. Böylece Avrupa’nýn siyasi haritasý
yeniden çizildi. Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu, Osmanlý
Devleti, Rus Çarlýðý ve Alman Ýmparatorluðu parçalandý ve tek bir
milletten ibaret kalacak kadar küçüldü (Almanya, Avusturya,
Macaristan ve Türkiye). Yalnýzca bir milletin kýsmen bulunduðu
Bohemya, Transilvanya gibi küçük devletler veya eyaletler, tarihî
kimliklerini ve isimlerini kaybettiler. Polonya, Çekoslovakya,
Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya gibi yeni devletler
kuruldu veya yeniden yapýlandýrýldý. Sýrbistan (yeni adýyla
Yugoslavya), Romanya, Yunanistan, Ýtalya, Fransa (AlsaceLorraine’i alarak) ve Danimarka gibi devletler geniþledi ya da güç
kazandý.
Carlton J. H. HAYES, Milliyetçilik: Bir Din, s. 177
Yukarýdaki metne göre Paris Konferansý Avrupa’daki güçler
dengesini nasýl etkilemiþtir?
Konferansýn çalýþmaya baþlamasýndan sonra ABD’nin isteðine uygun olarak Milletler Cemiyetinin statüsünün belirlenmesine öncelik verildi. Ýstediðini elde eden ABD yalnýzlýk politikasýna
geri döndü. Ýngiltere ve Fransa bundan yararlanarak Wilson
Prensipleri’ni dikkate almadan kendi çýkarlarý doðrultusunda barýþ
þartlarýný belirlemeye çalýþtý. Ýlk antlaþma Almanya ile yapýldý.
3. I. Dünya Savaþý Sonunda Yapýlan Antlaþmalar
3 Mart 1918’de Sovyet Rusya ve Almanya arasýnda Brest
Litovsk Antlaþmasý imzalanýrken Avusturya-Macaristan, Osmanlý
Devleti ve Bulgaristan da görüþmelere katýldý. Buna göre
Sovyetler; Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Ukrayna,
Finlandiya’dan çekilecek ve buralarýn geleceðini Ýttifak Devletleri
belirleyecekti. Ayrýca Rusya; Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanlý
Devleti’ne geri verecek ve Doðu Anadolu’dan çekilecekti.
Ýtilaf devletleriyle Almanya arasýnda Versailles (Versay);
Avusturya ile Saint Germain (Sen-Jermen); Macaristan’la Trianon
(Triyanon); Bulgaristan’la Neuilly (Nöyyi); Osmanlý Devleti ile Sevr
Antlaþmasý imzalanmýþtýr.
5
ABD Baþkaný Monroe
MONROE DOKTRÝNÝ
1787’de kurulan Amerika Birleþik
Devletleri, Avrupa devletlerinin Amerika kýtasýna karýþmalarýný istemiyordu.
Ýngiltere, Fransa ve Prusya’nýn Latin
Amerika; Rusya’nýn Kuzey Amerika
üzerindeki isteklerine karþý koymak için
ABD, dýþ politikasýný bazý kurallara
baðlama gereði hissetmiþti. ABD
baþkaný Monroe, kongrede yaptýðý
konuþmada devletin dýþ politikasýný þu
esaslara dayandýrýyordu (1823):
1. ABD, Avrupa devletlerinin Amerika kýtasýnda yeniden sömürgecilik hareketlerine giriþmelerine ve kendi sistemlerini kýtanýn herhangi bir yerinde
uygulamak için yapacaklarý giriþimlere
izin veremez.
2. ABD, Avrupalý güçlerin arasýnda
bunlarý ilgilendiren soruna, savaþlara
ve politikalara karýþmamayý esas alýr.
Bu esaslarla ABD, Avrupa’nýn kendi
kýtasýna karýþmamasýný, buna karþýlýk
kendisinin de Avrupa sorunlarý ve
diplomasisinden uzak durmasýný yani
kýtasýna kapanarak yalnýzlýk (infirat)
politikasýna dönmesini saðlamýþ oldu.
Prof. Dr. Fahir ARMAOÐLU, 20. Yüzyýl
Siyasi Tarihi, s. 69-71’den özetlenmiþtir.
(28 Haziran 1919)
ALMANYA
VERSAY
SEN-JERMEN
SEVR
NÖYYÝ
TRÝYANON
(10 Eylül 1919)
AVUSTURYA
(27 Kasým 1919) (6 Haziran 1920)
BULGARÝSTAN MACARÝSTAN
(10 Aðustos 1920)
OSMANLI DEVLETÝ
6
bölümü ile sýnýrlandýrýldý. Osmanlý Devleti azýnlýk haklarýný
gözetmezse Ýstanbul da elinden alýnabilecekti.
?
Boðazlarýn tüm devletlere açýk olmasý ve uluslararasý
bir komisyon tarafýndan idare edilmesi kararlaþtýrýldý.
?
Ýzmir ve çevresi ile Batý Trakya Yunanistan’a; Antalya ve
Konya yöreleri ile Ýç Batý Anadolu Ýtalya’ya; Suriye, Adana,
Malatya ve Sivas çevreleri Fransa’ya; Irak ve Arabistan’ýn
Ýngiltere’ye verilmesi karara baðlandý.
?
Osmanlý ülkesi, Ýstanbul ve Anadolu’nun küçük bir
Dobruca;Yugoslavya’ya da batý sýnýrýndan bazý yerler
verildi.
?
Yunanistan’a Gümülcine ve Dedeaðaç; Romanya’ya
Yugoslavya’ya Hýrvatistan verildi.
?
Çekoslovakya’ya Slovakya, Romanya’ya Transilvanya,
?
Yugoslavya’ya Bosna-Hersek; Ýtalya’ya Tirol, Trieste ile
bazý Dalmaçya adalarý; Romanya’ya Erdel, Bukovina,
Temeþvar ve Banat; Lehistan’a Galiçya verildi.
getirildi.
Kiel Kanalý ile Alman nehirleri, uluslararasý bir duruma
?
bütün sömürgeleri Ýngiltere, Fransa,
Belçika ve Japonya arasýnda paylaþtýrýldý.
Almanya’nýn
?
Malmedy ve Monschau’ýn bir kýsmý Belçika’ya; Batý
Prusya’nýn büyük bir kýsmý Lehistan’a; Yukarý Silezya’nýn
bir kýsmý Çekoslavakya’ya verildi. Danzig, serbest þehir
oldu.
?
Alsace-Lorraine ve Saar bölgesi Fransa’ya; Eupen,
SINIRLAR
maliyesinin denetimi,
galip devletlerce oluþturulacak bir
komisyona verildi.
?
Osmanlý
ve bütün devletlerin yararlanmasý
kabul edildi.
?
Kapitülasyonlarýn devam etmesi
?
Bulgaristan’ýn savaþ tazminatý
ödemesi kararlaþtýrýldý.
?
Macaristan’ýn ekonomik yaptýrýmlarý kabul ederek Ýtilaf devletlerine savaþ tazminatý vermesi kararlaþtýrýldý.
savaþ tazminatý
ödemesi kabul edildi.
?
Avusturya’nýn
Belçika ve Ýtalya’ya kömür vermesi ve
savaþta zarar görenlere tazminat
ödemesi kararlaþtýrýldý.
?
Almanya’nýn on yýl süreyle Fransa,
EKONOMÝK
kaldýrýlýp asker sayýsý 50.000 kiþiyle
sýnýrlandýrýlarak orduda aðýr silahlar
bulundurulmasý yasaklandý.
?
Osmanlý Devleti’nde zorunlu askerlik
þiyle sýnýrlandýrýldý.
?
Bulgaristan’ýn asker sayýsý 25.000 ki-
?
Macaristan’da zorunlu askerlik
kaldýrýlarak asker sayýsý 35.000 kiþiyle
sýnýrlandýrýldý.
rýlarak asker sayýsý 30.000 kiþiyle sýnýrlandýrýldý.
?
Avusturya’da zorunlu askerlik kaldý-
teslim edilerek her çeþit silah ve denizaltý
yapýmý yasaklandý.
?
Alman donanmasý Ýtilaf devletlerine
askerlik kaldýrýlarak
Almanya’nýn 100.000 kiþilik bir ordu
bulundurmasýna izin verildi.
?
Zorunlu
ASKERÎ
SÝYASÝ
kabul edildi.
?
Azýnlýklara geniþ haklar verilmesi
?
Avusturya, Almanya ile birleþmemeyi taahhüt ederken Macaristan,
Çekoslovakya ve Yugoslavya’nýn baðýmsýzlýðýný tanýdý.
?
Almanya, Avusturya ile birleþmemeyi taahhüt etti. Avusturya,
Çekoslovakya ve Lehistan’ýn baðýmsýzlýðýný tanýdý ve kurulan Milletler Cemiyetini kabul etti.
I. DÜNYA SAVAÞI SONRASINDA YAPILAN ANTLAÞMALARIN BAZI MADDELERÝ
Tablodaki antlaþma maddelerini galip ve maðlup devletler açýsýndan deðerlendirerek bunun Avrupa’da güçler dengesine etkilerinin neler
olabileceðini belirtiniz.
Ýtilaf Devletlerinin yenilen devletlerle imzaladýklarý antlaþmalarýn ortak özellikleri; yenilen devletlerin
topraklarýný küçültmek, bazýlarýný iþgal etmek veya yeni devletler kurmak; askerî sýnýrlamalar ve
yasaklamalar getirmek; aðýr savaþ tazminatlarý ödetmek ve ekonomik yükümlülükler getirmek þeklinde
sýralanabilir. Anlaþmalarýn aðýr þartlarý II. Dünya Savaþý’na da zemin hazýrlamýþtýr.
4. I. Dünya Savaþý’nýn Sonuçlarý
3. sayfadaki I. Dünya Savaþý öncesi Avrupa ve Osmanlý Devleti haritasý ile aþaðýdaki harita
sýnýrlar açýsýndan karþýlaþtýrýldýðýnda ne gibi deðiþiklikler görülmektedir? Tespit ediniz.
V
Ç
E
Ç
F Ý N L A N D Ý YA
E
Leningrat
Stokholm
E S T O N YA
N
ÝZ
Ý
N
Ý S
O
V
R
Oslo
D
Riga
L E T O N YA
IK
ÝNG
Ý LT E
RE
Moskova
LT
Kopenhag
L Ý T VA N YA
A
DANÝMARKA
B
ÝRLANDA
E
KUZEY DENÝZÝ
KUZEY
ÝRLANDA
DOÐU
P R U S YA
Danzig
Hamburg
Londra
Londra
AT L A S
O K YA N U S U
R U S Y A
Varþova
A L M A N Y A
BELÇÝKA
S O V Y E T
Berlin
HOLLANDA
P O L O N YA
LÜKSEMBURG
Prag
Paris
SAAR
ALSACELORRAÝNE
ÇE
KO
SL
OV
A
KY
A
B
F R A N S A
Viyana
A
S
E
B Ý S K AY
KÖRFEZÝ
Budapeþte
Odesa
B
MACARÝSTAN
A
AV U S T U RYA
R
ÝSVÝÇRE
Y
T R A N S Ý LVA N YA
A
K
KORSÝKA
Ý
ÝZ
Y
N
Ý
Z
SÝCÝLYA
SÝCÝLYA
0
300
600
900
RUC
Ýstanbul
ÝRAN
T Ü R K Ý Y E
Ankara
A N ÝS
E
KARADENÝZ
YUN
D
A
K
ri
BULGARÝSTAN
Sofya
A
ARNAVUTLUK
EN
Roma
SARDUNYA
A
a Neh
D
L
Madrid
Bükreþ
Tun
TA N
A
Ý
AT
ÝY
R
D
Ý S P A N Y A
O Belgrat
S
L
A
V
Y
DOB
G
A
R O M A N YA
U
A
T
Lizbon
Ý
P O
R T
E K
Ý Z
Y
1200
Halep
RODOS
SURÝYE
IRAK
Baðdat
MALTA
I. Dünya Savaþý sonrasý Avrupa
I. Dünya Savaþý’nýn galip devletler açýsýndan sonuçlarý
ABD
ABD’nin I. Dünya Savaþý’na katýlýþý ve Avrupa’ya asker sevkiyatý Amerika’nýn Monroe Doktrini’nden ilk ayrýlýþýdýr.
Savaþtan sonra ABD, Avrupa ile ilgisini keserek Monroe Doktrini’ne geri dönmüþtür.
Ýngiltere
En büyük rakibi Almanya’yý devre dýþý býrakarak Avrupa’dan Ýngiltere’ye gelebilecek tehlikelerden ve denizlerde
de bu devletin rekabetinden kurtulmuþ oldu. Orta Doðu’ya yerleþti. Rusya’yý etkisiz hâle getirdi. En önemlisi
sömürgelerini muhafaza ederken bunlara yeni yerler ekledi. Fransa’yý ikinci plana iterek Avrupa’nýn ve dünyanýn
bir numaralý devleti hâline geldi.
Fransa
Almanya ve Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu’nun yenilmesi ile sýnýrlarýndaki iki büyük tehlikeden kurtulmuþtu.
Avrupa ve Orta Doðu’da elde ettikleriyle Ýngiltere’den sonra ikinci kazançlý devlet oldu.
Ýtalya
Avusturya’dan aldýðý topraklarla sýnýrlarýný kuzeye doðru geniþletti. Anadolu’da ise payýna düþen topraklarýn bir
kýsmýnýn Yunanistan’a verilmesinden dolayý Ýngiltere ve Fransa’ya kýrgýndý. Ancak elde ettiði toprak ve adalarla
Akdeniz ve çevresinde güçlü bir konuma geldi.
Japonya
Uzak Doðu’da geniþ çýkarlar elde ederek bu bölgede söz sahibi oldu.
I. Dünya Savaþý, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak bazý deðiþikliklere uðrayarak 1914’e kadar
gelen Avrupa siyasi haritasýnýn deðiþmesine ve güçler dengesinin yýkýlmasýna sebep oldu. Rusya,
Osmanlý Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan Ýmparatorluklarý yýkýlarak yerlerine yeni devletler
kuruldu. Avrupa’da Ýtilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve güçler dengesi oluþtu. Yýkýlan
imparatorluklardan doðan siyasi boþluðu, baþta Ýngiltere olmak üzere Fransa, Ýtalya ve Japonya gibi
devletler doldurmaya çalýþtý. I. Dünya Savaþý sonunda dünyanýn bir daha böyle büyük felaketlerle
karþýlaþmamasý için Milletler Cemiyeti kuruldu. Sömürgecilik, isim deðiþtirerek “manda yönetimi” adýyla
daha da yaygýnlaþtý. Sömürge rekabeti Uzak Doðu’dan Orta Doðu’ya kaydý. Dünyada “milliyetçilik”
düþüncesi güç kazandý, yeni millî devletler, yeni rejimler ortaya çýktý. Savaþ sonrasýnda sýnýrlarýn
çiziminde etnik yapýya dikkat edilmemesi azýnlýklar sorununu ortaya çýkardý. Savaþa katýlan yaklaþýk 65
milyon civarýndaki askerin 9,2 milyonu öldü.
7
B. SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLER BÝRLÝÐÝ (SSCB), ORTA ASYA’DAKÝ TÜRK
DEVLET VE TOPLULUKLARI
1. Çarlýk Rusyasý’nýn Yýkýlýþý ve Bolþevik Ýhtilali
ÝHTÝLAL DÖNEMÝNDE RUSYA
… Ýþçilerin yaþadýðý dýþ mahallenin dumaný ve yað kokusu içinde, fabrikanýn düdüðü her
gün böðürüp titreþirdi. Asýk suratlý, kaslarý yorgun insanlar, ürkütülmüþ hamamböcekleri gibi
telaþla dýþarý fýrlardý kül rengi evlerden. Alaca karanlýðýn soðuðu içinde, kaldýrýmsýz sokaklardan, kara
pencereleriyle sakin ve kayýtsýz bekleyen yüksek taþ binaya doðru giderlerdi. Adýmlarý þaklardý
çirkefte. Uykulu, boðuk haykýrýþlar karþýlardý onlarý, aðýr hakaretler savrulurdu. Sonra makinelerin
boðuk gürültüsü iþitilirdi. Asýk suratlý kara bacalar, mahallenin üstüne kaldýrýlmýþ kalýn sopalar gibi
gökyüzüne doðru yükselirdi. Akþam olup da batan güneþin kýzýl ýþýnlarý pencere camlarýný tutuþturunca
fabrikanýn taþ karný kusmuk gibi dýþarý atardý öðüttüðü insanlarý. Yüzleri isten kararmýþ iþçiler aç
insanlara özgü parlak diþlerini göstererek yeniden sokaklara dolar, ortalýða makine yaðý kokularý
yayarlardý ekþi ekþi. Artýk sesler canlý ve hatta neþeli çýkardý çünkü forsalýk o gün için son bulmuþtu,
evde akþam yemeði yiyip dinleneceklerdi...
“Çalýþmak, yoksulluktan, açlýktan ve hastalýktan baþka bir þey kazandýrmýyor insanlara. Her þey
aleyhimizde. Tüm ömrümüzü sabahýn köründen gece yarýlarýna dek çalýþýp didinerek tüketiyoruz.
Çirkefin, aldatmacanýn içinde sürünüyoruz, kahroluyoruz. Öte yanda ise baþkalarý çektiðimiz çileler
sayesinde çatlayýncaya dek yiyor, içiyor, eðleniyor ve bizleri zincirli tutuyorlar, cehalet içinde
býrakýyorlar, korku içinde yaþatýyorlar... Evet, hiçbir þeyden haberimiz yok ve her þeyden korkarýz!
Bizim yaþamýmýz bir geceden ibaret, zifiri karanlýk bir gece!” ...
Maksim GORKÝ’nin “Ana” adlý romanýndan
Metne göre dönemin Çarlýk Rusyasý hakkýnda neler söylenebilir?
1917 Martýnda I. Dünya Savaþý’nýn olumsuz etkileri çarlýk yönetimi üzerinde kendisini gösterdi.
Hayat þartlarýnýn daha da aðýrlaþmasý, yolsuzluk ve vurgunlar toplumun her kesiminden insanlarý çarlýk
yönetimini devirmeye yöneltti. Petersburg’da kadýn iþçilerin baþlattýðý grev kýsa sürede yayýldý. Bu
hareketi daðýtmakla görevli askerlerin de katýlmasýyla bir devrime dönüþtü. Zor durumda kalan Çar II.
Nikola tahttan çekildiðini açýkladý. Duma (meclis) üyeleri tarafýndan kurulan geçici hükûmet yetkiyi
devraldý.
Petersburg’da gösteriler sýrasýnda askerler ve halk bir arada görünürken
Önceleri geçici hükûmeti destekleyen Bolþevikler, sürgündeki Ýlyiç Vilademir Lenin’in Petersburg’a
dönmesiyle geçici hükûmeti devirmeye karar verdiler. Geçici hükûmet ciddi bir muhalefetle karþý
karþýya kaldý. Savaþ devam ederken toplumun barýþ arzusu yaygýnlaþmýþ, ordudan kaçanlarýn sayýsý
artmýþtý. “Barýþ, toprak ve ekmek” vaat eden Bolþeviklere olan destek gittikçe arttý. Bu geliþmeler
sonunda geçici hükûmet devrilerek Bolþevikler yönetimi ele geçirdi (Ekim 1917).
Almanlarýn büyük toprak talepleri karþýsýnda çoðunluk savaþa devam etmeyi önerirken Lenin zaman
kazanmak amacýyla 3 Mart 1918’de Brest-Litovsk antlaþmasýný imzaladý. Dýþ güçlerin desteklediði Çar
yanlýsý Beyaz Ordu yeni yönetime karþý saldýrýya geçti. Üç yýl süren bu iç savaþ Bolþeviklerin zaferi ile
sonuçlandý. Fakat savaþta ve onu izleyen kýtlýkta on üç milyon insan ölmüþ, ekonomi alt-üst olmuþ,
sanayi üretimi bitme noktasýna gelmiþti. Bu nedenle Lenin, Bolþeviklerin güçlenmesi için geçici uzlaþma
politikalarýndan ibaret NEP (Novaya Ekonomiçeskaya Politika) adý verilen yeni ekonomi politikasýný ilan
etti (1921).
8
9
YA
Leningrat
A
DÝY
Moskova
ESTONYA
BEYAZ RUSYA
FÝN
TA
N
KIRGIZÝSTAN
Alma-Ata
KAZAKÝSTAN
Çelik yapýmý
Metal iþleme ve makina yapým sanayii
Þehir merkezi
Demir cehveri madenciliði
Elektrik üretimi
Y
Petrol çýkarma
S
Entegre demir ve çelik sanayii
U
Kömür madenciliði
AFGANÝSTAN
R
ÇÝN
MOÐOLÝSTAN
A
SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLERÝ BÝRLÝÐÝ
TACÝKÝSTAN
Duþanbe
N
TA
ÝRAN
AZERBAYCAN
K
ÜR
Aþkabad
KÝ
S
BE
ÖZ
Aral Gölü
T
ERMENÝSTAN
Bakü
GÜRCÝSTAN
Batum
NÝZ
TÜRKÝYE
KA
R
AD
E
UKRAYNA
POLONYA
DOV
MOL
N
LA
enizi
EÇ
RV Ç
O
N SVE
Ý
Hazar D
LETONYA
LÝTVANYA
YA
0
500
G.KORE
K.KORE
ENÝZ
Ý
ON D
AN
JAP
M
RO
M
E
S
NÝ
1000
JAPO
NYA
1500 km
Aþaðýdaki tabloyu dikkate alarak Lenin ve Stalin döneminde uygulanan ekonomi
politikalarýyla ilgili neler söylenebilir? Belirtiniz.
Ekilen
Hasat yýlý alan
Üretimin
tamamý
(milyon
hektar)
(milyon
ton)
1922
66,2
56,3
1923
78,6
1924
Nüfus
(milyon
kiþi)
Kiþi
baþýna
tahýl
tüketimi
Nüfus (milyon)
1928
1932
150,5
163,0
163,6
73,3
69,8
95,9
1.800
50.800
±60.000
1937
(kg)
Tahýl (milyon ton)
132
4,60
Traktör
57,4
135,5
4,25
Kömür (milyon ton)
36,4
64,4
127,3
82,9
51,4
139
3,69
Petrol (milyon ton)
11,6
21,4
27,8
1925
87,3
74,7
143
5,22
Elektrik (milyon kw/h)
5,0
13,5
35,0
1926
93,7
78,3
147
5,32
Çelik (milyon ton)
4,3
5,9
17,5
1927
94,7
72,8
149
4,88
Kamyon
700
1928
92,2
73,3
150,5
4,87
Pamuk (milyon m2)
Lenin döneminde uygulanmaya baþlanan NEP politikasýnýn sonuçlarý
2.698
23.700 ±100.000
2.694
3.448
Stalin döneminde beþ yýllýk kalkýnma planlarýna göre
üretim sonuçlarý (Sovyet kaynaklarýna göre)
Georges LANGLOÝS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 100, 176
Tarým ürünlerine el koymaktan vazgeçilerek köylülere ürünlerini pazarlama özgürlüðü ile küçük
esnafa ve tüccara kolaylýklar saðlandý. Yirmi kiþiden az çalýþaný bulunan küçük sanayi iþletmelerinin
devletleþtirilmesinden vazgeçildi. Yabancý sermayeye çeþitli imkânlar saðlandý. Buna karþýlýk devlet;
bankalar, büyük sanayi kuruluþlarý ve ulaþým üzerindeki egemenliðini koruyarak ekonominin hýzla
düzelmesini saðladý.
Yönetimde de eski Rus Ýmparatorluðu federasyona dönüþtürüldü ve devlet 1 Ocak 1923’te Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birliði (SSCB) adýný aldý. Otuza yakýn farklý statüdeki topraklarý bünyesinde
topladý (sosyalist, özerk ve demokratik cumhuriyetler ile özerk bölgeler). Birlik, cumhuriyetlere yönelik
siyasi ve ekonomik alanlarda merkeziyetçi bir politika izledi. Her þey yönetim yetkisini elinde bulunduran
Sovyetler Birliði Komünist Partisinin kontrolündeydi.
1924’te Lenin’in ölümü ile iktidar
mücadelesini kazanan Joseph Stalin,
birinci beþ yýllýk kalkýnma planýný uygulamaya koyarak(1928) Rusya’nýn kendi
öz kaynaklarýyla kalkýnmasýný saðlamayý
amaçladý. Tarým devrimini gerçekleþtirmek için köylülerin küçük topraklarýný
makinelerle donatýlmýþ büyük çiftlikler
þeklinde birleþtirerek “kolektifleþtirme”
politikasý izledi. Tarýmsal alandaki bu
uygulamalar köylü tarafýndan büyük tepki
ile karþýlandý. Zorunlu kolektifleþtirme
sýrasýnda izlenen sert politikalar dört
milyon civarýnda köylünün ölümüne ve
tarýmsal üretimde düþüþe neden oldu. Bununla birlikte aðýr sanayide hýzlý bir
ilerleme görüldü. Eski fabrikalar modernleþtirildi. Özellikle traktör imalatý ve demirStalin dönemine ait bir tank fabrikasý
çelik alanlarýnda yeni fabrikalar kuruldu.
1950’den sonra Sibirya’daki petrol, gaz ve
maden rezervleri iþletilmeye baþlandý.
Stalin döneminde toplum üstünde büyük bir baský kuruldu, muhalifler tasfiye edildi. Eþitlik ilkesine
dayanan resmî ideolojiye raðmen toplumda ve gelir daðýlýmýnda büyük bir eþitsizlik vardý. Ýþçilerin hayat
standardýna karþýlýk köylüler sefalet içindeydi. Aydýnlar (yazar, sanatçý vb.) ile komünist parti yöneticileri
birçok hizmetten parasýz faydalanabiliyordu. 1930’dan itibaren toplumun tüm kesimleri için eðitim
mecburi oldu. Bilim ve teknoloji alanýnda büyük ilerleme kaydedildi. Bu alandaki geliþmeler orduya da
yansýdý. SSCB ordusu dönemin güçlü ordularýndan biri hâline geldi.
10
2. Ruslarýn Orta Asya’yý Ýstilasý
Altýn Orda Devleti’nin yýkýlmasýyla Kazan, Kýrým,
Ejderhan, Kasým ve Sibir gibi hanlýklar kurulmuþtu. Bu
hanlýklar önceleri Rus knezlerini zor durumda býrakmýþtý.
Aralarýnda birlik saðlayan Ruslar, Batý’nýn askerî
tekniðinden ve Türk hanlýklarýnýn kendi iç mücadelelerinden faydalanmasýný bildiler. Ýlk olarak XVI.
yüzyýlda Kazan Hanlýðý’ný ele geçirdiler. Bu durum diðer
Türk bölgelerinin istilasýný kolaylaþtýrdý. Ruslar XVIII.
yüzyýlýn son yarýsýna gelindiðinde Türk hanlýklarýnýn
tamamýný ele geçirmiþ oldu. XIX. yüzyýlda Kuzey
Kafkasya ve Türkistan bölgesinde istila hareketlerine
devam eden Ruslar, Uygur Türklerinin yaþadýðý Doðu
Türkistan hariç Türk ülkelerinin hepsini iþgal altýna aldý.
Türklerin baðýmsýzlýk hareketleri Ruslar tarafýndan sert
bir þekilde engellendi.
XX. yüzyýlýn hemen baþýnda Çarlýk yönetiminin
baskýcý idaresi Türklerden baþka Rus olmayan diðer
milletleri de harekete geçirmiþ ve 1905 Ýhtilali çýkmýþtýr.
Ýsmail Gaspýralý
Ýhtilalden sonra Türkler millî kültürlerini geliþtirme imkâný
buldular. Bu sýrada Yusuf Akçura ve Ýsmail Gaspýralý’nýn
çalýþmalarýnýn da etkisiyle 15 Aðustos 1905’te “Rusya Müslümanlarý I. Kongresi” gayriresmî olarak
toplandý. Kongrenin ikinci ve üçüncü toplantýsý 1906’da yapýldý. Bu çalýþmalar sonucunda Müslüman
Birliði Partisi kurularak Duma’ya temsilciler gönderildi.
Baskýlarýný artýran Ruslara karþý Türkler de
“Rusya Müslüman Türk Kavimlerinin Haklarýný
Koruma Cemiyeti”ni kurarak uluslararasý
alanda haklýlýklarýný duyurmaya çalýþtýlar. Bu
arada Rus Çarlýðý’ndan siyasi ve kültürel
haklarýnýn verilmesini istemiþlerdi. Ancak bu
istekleri kabul edilmeyen Türkler 1916’da
Türkistan’da Millî Ýstiklal Ayaklanmasý’ný baþlattýlar.
Çarlýk yönetiminden sonra kurulan geçici
hükûmet, tüm halklarýn kanun önünde eþit
olduðunu ilan etti. Türkler, politik ve kültürel
alandaki çalýþmalarýný hýzlandýrdý. 1-11 Mayýs
1917 tarihleri arasýnda “Bütün Rusya Müslümanlarýnýn I. Kurultayý” toplandý. Bir süre
Alaþ Orda Özerk Cumhuriyeti’nin bayraðý
sonra baþlayan Sovyet istilasýna karþý Türk
toplumlarý ayrý ayrý mücadele vermek zorunda
kaldý.
3. SSCB Yönetimindeki Türk Topluluklarýnýn Durumu
Geçici hükûmeti deviren Bolþevik yönetimi, Orta Doðu, Güney Kafkasya, Ýran yöresinde etkili güç
olan Ýngilizlerin desteklediði Türklerin ve diðer milletlerin
giriþtiði baðýmsýzlýk hareketlerine engel olmak için onlara
kendi kaderlerini tayin etme hakký tanýdý. Bu karar Sovyet
Rusya’nýn o günkü þartlarda zaman kazanmak için
uyguladýðý bir oyalama politikasýydý. Ýlk olarak Kazan
Türkleri, Ufa þehrinde 29 Kasým 1917’de “Ýdil-Ural Devleti”ni; Kazaklar, 13 Aralýkta “Alaþ Orda Özerk Cumhuriyeti”ni yine ayný tarihlerde Hokand’da toplanan “IV. Müslümanlar Kongresi”nde de “Özerk Türkistan Cumhuriyeti”ni
kurdular.
Sovyetler Birliði’nin kurulduðu dönemdeki karýþýklýktan
yararlanan Türkler, bulunduklarý bölgelerde baðýmsýz
devletler kurmaya baþladý. Baþkurdistan Sovyet
Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti, Türkistan ve
Kýrgýz muhtar cumhuriyetleri bunlara örnek verilebilir. Bu
geliþmelerden rahatsýz olan Sovyet yönetimi, 1920 yýlýnýn
sonlarýna doðru Türk devletleri üzerinde doðrudan
Yusuf Akçura
hâkimiyet kurmaya yöneldi.
11
SOVYETLER BÝRLÝÐÝ’NÝN ASÝMÝLASYON SÝYASETÝ
Çarlýk Rusyasý döneminde iþgal edilen Türk
topraklarýnda asimilasyon (Ruslaþtýrma) politikasý baþlatýldý. Ýlk
olarak Türkler Hristiyanlaþtýrýlarak asimile edilmeye çalýþýldý. Bu
bölgede Rus okullarý açýlarak Türklerin kültür ve dillerinin de
deðiþtirilmesi hedeflendi. Türk ailelerinin Rus okullarýna raðbet
etmemesi asimilasyon politikasýný etkisiz hâle getirdi.
SSCB döneminde Türk illeri ele geçirildikten sonra Rus harita
ve kitaplarýnda “Türkistan” isminin kullanýmý yasaklandý. Ardýndan
Türkistan beþ ayrý cumhuriyete bölündü. Türkler arasýndaki birlik
ve beraberliðin bozulmasý amacýyla farklý lehçelerin kullanýlmasý
yaygýnlaþtýrýldý. Özbek, Kazak, Kýrgýz ve Türkmenlerin zorla
Türkleþtirildikleri ileri sürüldü. Buna baðlý olarak da bu milletlerin
dillerinden, kendilerine has tarihlerinden ve edebiyatlarýndan
sistemli bir þekilde bahsedildi. Böylece Türkistan’daki Türk
topluluklarý içerisinde Özbekçilik, Kazakçýlýk, Türkmencilik,
Kýrgýzcýlýk gibi boy/asabiye duygularý ortaya çýkarýlarak birlik
bozulmaya çalýþýldý.
Sovyetler, 10 ciltlik bir “Sovyet Birliði Tarihi” yazdýrma kararý
aldý. Eserde Rus olmayan milletlerin özel tarihî geliþimini açýklayan
bölümlerine yer verilmedi. Edebiyatta millî ruhu konu alan eserler
yasak edildi.
Kýrým ve Ahýska Türkleri 1944’te Stalin tarafýndan iki saat içinde
vagonlara doldurularak, Kafkasya’dan Orta Asya’ya sürüldü.
Sovyetler, bu Türk illerinde sistematik bir þekilde önce cami ve
mescitleri tahrip edip bunlara ait vakýflarýn mal ve mülklerini
devletleþtirdi. Din adamý yetiþtiren okul ve medreseleri kapatýp ileri
gelen Müslüman din adamlarýný hapis ve sürgün ettiler. Geri kalan
az sayýdaki cami ise açýk olmakla birlikte ibadete kapalýydý.
Ekonomik kalkýnmayý saðlamak iddiasýyla, yüz binlerce Türk,
iþçi sýfatýyla Azerbaycan ve Türkistan’dan alýnýp Sovyetlerin diðer
bölgelerine yerleþtirilirken buralara Rus ve Rus olmayan baþka
milletleri yerleþtirdiler. Senelerce devam ettirilen bu göç
hareketinin maksadý Rus olmayan milletleri bir potada
kaynaþtýrmak ve onlarýn millî duygularýný yok etmekti.
Ruslar, Türkiye ile Türkistan’ýn kültürel baðlarýný da koparmak
istediler. Bunun için 1924’te Arap alfabesinden Latin alfabesine
geçerken 1928’de Türkiye’nin Latin alfabesini kabul etmesi
üzerine Türkler için “Rus Kiril” harfleriyle karýþýk bir Latin harf
sistemine geçiþ yaptýlar.
A. ZEKÝ VELÝDÝ TOGAN
10 Aralýk 1890 tarihinde Baþkurdistan’da doðdu. 1909 yýlýnda “Türk
Tarihi ve Arap Edebiyatý Tarihi Muallimi” oldu. 1911 sonlarýnda Türk ve
Tatar Tarihi adlý kitabý yayýmlandý. Bu
çalýþmalarý sonucunda Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyetine üye seçildi.
1913-1914 arasýnda Türkistan’da
yaptýðý araþtýrmalar sýrasýnda Fergana’da Yusuf Has Hacib’in “Kutadgu
Bilig” adlý eserinin yeni bir nüshasýný
buldu. 1916’da Rus Millet Meclisi Dumada Ufa Müslümanlarýnýn temsilcisi olarak Petersburg’a gitti. Bu sýrada Bolþevik Ýhtilali patlak verince o da
Türklerin durumunun düzelmesi için
mücadeleye baþladý. Bu nedenle
Bolþevik yönetimiyle defalarca görüþmesine raðmen sonuç alamayýnca
Türkistan’a çekilip Enver Paþa ile çalýþtý. Basmacý Hareketi’nin içinde bulundu. Türkistan Millî Birliðinin kurucusu ve ilk baþkaný oldu.
Millî Eðitim Bakaný Hamdullah
Suphi ile Fuat Köprülü, Rýza Nur,
Yusuf Akçura’nýn daveti üzerine
Türkiye’ye geldi. 20 Mayýs 1925’te
Türkiye’de Maarif Vekâleti Telif ve
Tercüme Encümenine tayin edildi.
1935’te doktora çalýþmalarýný
bitirdikten sonra Avrupa’nýn çeþitli
üniversitelerinde ders verdi. 1939’da
talep üzerine Türkiye’ye gelerek Ýstanbul Üniversitesinde Umumî Türk
Tarihi Kürsüsünü kurdu ve ordinaryüs profesör oldu. Zeki Velidi Togan
26 Temmuz 1970’te Ýstanbul’da vefat
etti.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi,
c. V, s. 2301’den kýsaltýlmýþtýr.
Prof. Dr. Mehmet SARAY, Kazak Türkleri Tarihi “Kazaklarýn Uyanýþý”, s. 105-115
SSCB politikalarýnýn günümüzdeki Türk dünyasýna kültürel
etkileri neler olmuþtur?
12
Kiril Alfabesi
?
Basmacý Hareketi
“Baskýn yapan, hücum eden” manasýna gelen basmacý tabiri,
Çarlýk döneminde Ruslar tarafýndan Türkmenistan, Baþkurdistan ve Kýrým’da faaliyet gösteren kuvvetler için kullanýlmýþtý.
1918 yýlý baþýnda Millî Hokand hükûmetinin Ruslar tarafýndan
daðýtýlmasý üzerine Basmacý Hareketi bir halk hareketine
dönüþtü.
Hokand þehrinde baþlayan bu hareket, kýsa zamanda
Fergana vadisine ve diðer bölgelere yayýldý. Basmacý Hareketlerinin tek gayesi, Türkistan’ý Ruslardan kurtararak istiklaline
kavuþturmaktý. Eylül 1919’da tekrar Türkistan (Fergana)
hükûmeti kuruldu. Bu bölgede Ruslarla birlikte hareket eden
Ermeniler, 180 Türk köyünü ateþe verdi. Bütün Türkistan’ý iþgal
etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmacýlar arasýnda çok çetin
mücadeleler yaþandý.
Enver Paþa’nýn 8 Kasým 1921’de Türkistan’a gelip
Basmacýlara katýlmasýyla mücadeleler daha da þiddetlendi.
1922’de Sovyet Rusya’nýn genel bir saldýrýya geçmesi üzerine
“Basmacý liderleri” birbirlerinden ayrýlmak zorunda kaldýlar.
Enver Paþa’nýn Aðustos 1922’de þehit olmasýyla Basmacý Hareketleri devam etmesine raðmen istenilen sonuca ulaþýlamadý. Bu
mücadeleler 1931’e kadar sürdü ve bu tarihten sonra Ruslar,
Basmacý Hareketi’ne kesin olarak son verdiler. 5 Aralýk 1936’da
Batý Türkistan’da SSCB’ye baðlý Kazakistan, Özbekistan, Kýrgýzistan ve Türkmenistan cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetlerin millî bir askerî güce sahip olma haklarý kaldýrýldý.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra Sovyet yöneticileri, savaþ sýrasýnda deðiþik Türk ve Müslüman topluluklarýný, düþmanla iþ
birliði yapmakla suçladýlar. Bunun sonucunda Kýrým Türklerini ve
Kafkasya’da yaþayan Karaçay, Balkar, Ahýska (Meshet), Çeçen
ve Ýnguþ halklarýný, Orta Asya ve Sibirya’ya sürgün ettiler.
C. ORTA DOÐU ’ DA MANDA YÖNETÝMLERÝNÝN
KURULMASI
Orta Doðu hangi özellikleri ile büyük devletlerin ilgi alaný
olmuþtur?
Coðrafi konumu, yer altý ve yer üstü zenginlikleriyle önem arz
eden Orta Doðu, I. Dünya Savaþý’na kadar, Ýran hariç olmak
üzere Osmanlý Devleti’nin egemenliðinde bulunmaktaydý. Fakat
XIX. yüzyýlda Osmanlý Devleti’nin iyice zayýflamasý, içte ve dýþta
birçok meseleyle uðraþmak zorunda kalmasýyla bu bölge, baþta
Ýngiltere, Fransa, Rusya, sonra da Almanya ve Ýtalya’nýn etkin
olmak için uðraþtýklarý bir alan hâline geldi. Batý Avrupa devletleri
bu mücadeleyi yürütürken ayný zamanda Rusya’nýn bölgeye
inmesini engellemeye çalýþtýlar ve bunu baþardýlar da. Ancak
XX. yüzyýlýn baþýnda Ýtilaf blokunun kurulmasý ve Osmanlý’nýn
bunun karþýsýndaki blokta yer alýp savaþ bitiminde yýkýlmasý Orta
Doðu’da bir otorite boþluðuna yol açtý.
I. Dünya Savaþý devam ederken Ýngiltere, Fransa ve Rusya
aralarýnda yaptýklarý gizli anlaþmalarla Orta Doðu’yu paylaþtýlar.
1917 Ýhtilali ile savaþtan çekilen Rusya, gizli anlaþmalarý
açýkladý. ABD, savaþa girerken yayýnladýðý Wilson Prensipleri’ne
göre gizli anlaþmalarý kabul etmeyeceðini açýkladý. Ayrýca
Osmanlý Devleti’nin Türk nüfusunun yoðun olduðu bölgelerinde
egemenliðinin devam etmesi, diðer bölgelerinde ise halklarýn
kendi geleceklerini belirlemesi isteniyordu.
Wilson Prensipleri, Ýngiltere ve Fransa’nýn Orta Doðu
planlarýný bozacak nitelikte maddeler içermekteydi. Bunun
üzerine iki devlet, ortak deklarasyon yayýnlayarak Orta Doðu
ülkelerinde halklarýn kendi idarelerine dayanan hükûmet ve
yönetimler kurabileceklerini bildirdiler.
13
1921-1924 yýllarý arasýndaki Türkistan bayraðý.
Ayný bayrak “Basmacý” hareketinin de bayraðýdýr.
Enver Paþa
GÝZLÝ ANTLAÞMALARA GÖRE
I. Dünya Savaþý sýrasýnda 1915’te
Arabistan Yarýmadasý’ný ele geçiren
Ýngiltere Mc Mahon Antlaþmasý’yla
Osmanlý Devleti’ne karþý ayaklanan
Mekke Þerifi Hüseyin’i destekleyerek
Irak ve Filistin topraklarý üzerinde
kendisine baðýmlý bir Arap devleti
kurmayý hedeflemiþti. Fransa ise bu
plana karþý çýkýp Ýngiltere’ye baský
yaparak yeni bir antlaþma yapýlmasýný
istedi. Rusya’nýn da onayý alýnarak 9
Mayýs 1916’da Sykes-Picot Antlaþmasý imzalandý. Antlaþmaya göre;
?
Rusya’ya; Trabzon, Erzurum,
Van ve Bitlis ile Güneydoðu Anadolu’nun bir kýsmý,
?
Fransa’ya; Doðu Akdeniz Bölgesi, Adana, Antep, Urfa, Diyarbakýr,
Musul ile Suriye kýyýlarý,
?
Ýngiltere’ye Hayfa ve Akka
limanlarý, Baðdat ile Irak’ýn güneyi
verilecektir.
?
Fransa ile Ýngiltere’nin elde
ettiði topraklarda Arap devletleri konfederasyonu veya Fransýz ve Ýngiliz denetiminde tek bir Arap devleti kurulacak,
?
Ýskenderun serbest liman
olacak,
?
Filistin’de, kutsal yerleþim yeri
olmasý nedeniyle bir uluslararasý yönetim kurulacaktýr.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Geçmiþten Günümüze
Orta Doðu, s. 139-140’tan özetlenmiþtir.
Osmanlý egemenliðindeki halklar tarafýndan baðýmsýzlýklarýnýn kabul edilmesi þeklinde anlaþýlan bu
deklarasyon, aslýnda Ýngiltere ve Fransa’nýn zaman kazanmak için ortaya koyduklarý bir plandan
ibaretti. ABD’nin savaþ sonrasý tekrar yalnýzlýk politikasýna dönmesi, Ýngiltere ve Fransa’nýn Orta
Doðu’da serbestçe hareket etmelerine fýrsat verdi.
Aþaðýdaki metinlere göre mandacýlýk sisteminin ortaya çýkýþý hakkýnda neler söyleyebilirsiniz? Sömürgecilikle mandacýlýk arasýnda nasýl bir baðlantý kurulabilir? Açýklayýnýz.
MANDA REJÝMÝ
IRAK MANDASI
Madde 22
Önceden kendilerini yöneten devletlerin
hâkimiyetinden kurtulan ve kendi kendini
yönetmeye yeterli olmayan halklar tarafýndan
kalýnan (yaþanýlan) topraklar.
Bu halklarýn iyiliði ve geliþmesi kutsal bir
medeniyet görevi oluþturuyor. (…) Bu halklarýn
vesayetinin, bu sorumluluðu daha iyi yerine
getirebilecek geliþmiþ milletlere verilmesine
karar verildi. Geliþmiþ devletler bu vesayeti
Milletler Cemiyeti adýna uygulayacaktýr.
Mandanýn özelliðinin halkýn geliþmiþlik
derecesine, topraðýn coðrafi durumuna, iktisadi
þartlarýna göre farklýlaþmasý gerekiyor:
A. Daha önce Osmanlý Ýmparatorluðu’na ait
bazý topluluklar geçici olarak baðýmsýzlýðýnýn
tanýnabileceði geliþmiþlik derecesine ulaþmýþlardýr; tabii ki tek baþýna idare edebilecekleri ana
kadar mandanýn tavsiye ve yardýmlarýnýn
idarelerine yön vermesi þartýyla.
B. Özellikle Orta Afrika’daki diðer halklarýn
geliþmiþlik derecesi, din ve vicdan özgürlüðünün saðlanmasý, engellerin kaldýrýlmasý, polis
ve savunma dýþýnda yerlilere silah eðitiminin
yasaklanmasý þartýyla, mandacýlarýn orada
topraðýn idaresini üstüne almasýný gerektiriyor.
C. Medeniyetin merkezinden uzaklaþmýþ,
Güney Batý Afrika ya da Pasifik’teki adalar gibi
topraklarýn sadece mandacýlarýn kanunlarýyla,
kendi topraklarýnýn bir parçasý gibi yönetilmesi
daha iyi olacaktýr.
… 16 Mayýs 1916’da yapýlan ve Osmanlý
topraklarýnýn Ýngiltere ile Fransa arasýnda paylaþýmýný öngören Sykes-Picot Antlaþmasý’na
göre Osmanlý topraklarý Arap devletleri federasyonuna ayrýlan bölge ve Fransa ile Ýngiltere’nin
nüfuz alanlarýna giren bölgeler olarak parçalara
ayrýlmýþtý. Akka-Kerkük hattýnýn kuzeyi Fransýz,
güneyi ise Ýngiliz nüfuz alaný olarak kabul edildi.
Bu hattýn kuzeyinde yer alan Musul, Fransýz
nüfuz alanýnda kalmýþtý. Ancak 1918 Aralýk
ayýnda yapýlan bir baþka anlaþmayla, Ýngiltere’nin savaþ sonrasý Avrupa’daki düzenlemelere iliþkin bazý taleplerinden vazgeçmesi ve
Musul petrollerinden Fransa’nýn da pay almasý
koþuluyla, Fransýz nüfuz alanýnda bulunan
Musul’un Ýngiliz nüfuz alanýna katýlmasý
kararlaþtýrýlmýþtý. Bundan iki yýl sonra 1920
Nisanýnda toplanan San Remo Konferansý’yla
Irak’ýn Ýngiliz manda yönetimine býrakýlmasý
sonucu Musul petrol alanlarý Fransa’nýn da pay
almasý koþuluyla resmen bu ülkenin denetimine
girmiþtir. Böylece Ýngiltere, I. Dünya Savaþý
sonunda Irak petrol alanlarý üzerinde tam bir
denetim üstünlüðüne sahip olmuþtur…
Prof. Dr. Tayyar ARI, Geçmiþten Günümüze Orta Doðu,
s. 145-146’dan düzenlenmiþtir.
Versay Antlaþmasý’ndan alýntý
Prof. Dr. Ömer TURAN, Orta Doðu, s. 111
Ýngiltere ve Fransa Nisan 1920’de toplanan San Remo Konferansý’nda Orta Doðu’yu kendi aralarýna paylaþtýlar. Buna göre
Fransa, Suriye ve Lübnan’ý; Ýngiltere, Irak, Filistin ve Ürdün’ü
aldý. Ayrýca Sevr Anlaþmasý ile Anadolu’da nüfuz bölgeleri
kurarak buralarý iþgal etmeye baþladýlar. Bunlar dýþýnda Ýngiltere
daha önceden iþgal etmiþ olduðu Mýsýr ve Kýbrýs’ý resmen
kendisine baðladý.
Böylece Orta Doðu topraklarý, I. Dünya Savaþý sonunda galip
devletlerin kontrolü ve egemenliðine girmiþ oldu. Ancak Wilson
Prensipleri’nden biri de “yenilen devletlerden toprak alýnmamasý” idi. Ýtilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz kýlabilmek için görünüþte bu maddeye paralel gibi duran
“manda yönetimi” sistemini ortaya atarak bunu Orta Doðu’da uygulamak için harekete geçtiler.
1. Orta Doðu’da Büyük Devletlerin Durumu ve Politikalarý
Osmanlý egemenliðinde sorunsuz yaþayan bölge halký, Ýngiltere ve Fransa gibi sömürgeci
devletlerin sözlerine inanarak baðýmsýzlýklarýnýn verilmesini bekledi. Ancak vaatlerini yerine getirmeyen
büyük devletlerin izledikleri politikalar, bölgede yeni bir siyasi harita ve statü ortaya çýkardý. Bu durum
günümüze kadar süren sorunlarýn çýkmasýnda etkili oldu.
Manda yönetimi Millî
Mücadele Döneminde Anadolu’da da tartýþýldý. Erzurum Kongresi’nde reddedilen manda idaresi Sivas Kongresi’nde kesinlikle reddedilerek ülkeyi iþgal eden devletlerle mücadeleye
baþlandý.
14
TÜRKÝYE
GÝRÝT
A K
(1936’ya kadar Fransýz Mandasý)
1939’da Türkiye’ye katýldý
HATAY
ÝRAN
SURÝYE
Hayfa (Fransýz Mandasý)
KIBRIS
1946’da baðýmsýz oldu
LÜBNAN
IRAK
D E N Ý Z (Fransýz Mandasý)
(Ýngiliz Mandasý)
1946’ta baðýmsýz oldu
1930’da baðýmsýz oldu
FÝLÝSTÝN ÜRDÜN
(Ýngiliz Mandasý)
(Ýngiliz Mandasý)
1946’da baðýmsýz oldu
Kahire
LÝBYA
B
A
S
K RA
Ö
R
FE
ZÝ
SUUDÝ ARABÝSTAN
(Ýngiliz Nüfuz Bölgesi)
K
I
MISIR
(Ýngiliz Nüfuz Bölgesi)
1922’de baðýmsýzlýðýný kazandý
Z
I
L
D
E
Mekke
N
Ý
Z
Fransýz mandasý
SUDAN
Ýngiliz mandasý
Manda yönetiminin sýnýrlarý
0
300
600
900 Km
Orta Doðu’da manda yönetimlerinin sýnýrlarý
a. Ýngiltere ve Orta Doðu
Ýngiltere’nin Uzak Doðu’daki sömürgelerine ulaþmada en
kýsa yol olan Orta Doðu, 1869’da Süveyþ Kanalý’nýn açýlmasý ve
XIX. yüzyýlýn sonlarýnda bölgede önemli petrol rezervlerinin
bulunmasýyla daha da önem kazandý. Almanya’nýn Osmanlý
Devleti’yle yakýn iliþkiler kurarak Hicaz Demiryollarý projesiyle de
bölgede üstünlük saðlamasý Ýngiltere’yi tedirgin etti. II.
Abdülhamit döneminde Ýslamcýlýk politikasý ve tehlike olarak
görülen Þerif Hüseyin’in Ýstanbul’da tutulmasýyla milliyetçiliðe
baðlý ayaklanmalarýn bu bölgede görülmesi engellenmeye
çalýþýldý. Ancak Ýttihat ve Terakki yönetimi ile bu politikanýn terk
edilmesi ve Þerif Hüseyin’in bölgeye gönderilmesi Ýngilizlere
istenen fýrsatý verdi. Böylece Ýngilizlerin kýþkýrtmalarý sonucunda
Orta Doðu’da yerel liderler devlete karþý ayaklanmaya
baþladýlar. Özellikle I. Dünya Savaþý sýrasýnda Ýngilizlerin bu
Þerif Hüseyin
bölgeye gönderdiði ajanlarla bu ayaklanmalar daha da arttý ve
Türklere karþý bazý bölge liderleri Ýngiltere’nin yanýnda yer aldý.
Ýngiltere’nin Irak’a yerI. Dünya Savaþý’ndan sonra daha da güçlenen Ýngiltere, Orta
leþmesinden sonra Musul,
Doðu’dan aldýðý en büyük payla bölgenin hâkim gücü oldu.
Türkiye ile Ýngiltere araBöylece Ýngiltere, Libya sýnýrýndan Hayfa’ya kadar uzanan bütün
sýnda sorun oldu. Lozan’da
Akdeniz kýyýsýný egemenliðine aldý. Ýngiltere, bölgedeki bu çözülemeyen bu mesele 1926’da
çýkarlarýný sürdürecek bir politika izlerken bölge halký da Ýngiliz yapýlan Ankara Antlaþmasý ’ yla
egemenliðinden kurtulmanýn yollarýný aramaya baþladý.
çözüldü.
?
Arabistan Yarýmadasý
Aþaðýdaki metinlere göre Ýngiltere ve Þerif Hüseyin’in bölge üzerindeki beklentileri
nelerdir?
ÞERÝF HÜSEYÝN - Mc MAHON MEKTUPLAÞMASI
Þerif Hüseyin’in Ýngiltere’ye önerdiði 6 maddelik anlaþma metninden (14 Temmuz 1915):
1. Ýngiltere kuzeyde Mersin, Adana ve üzerinde bulunduðu 37. paraleli, Birecik, Urfa, Mardin, Midyat,
Cizre, Ahmediye hattý (Ýran sýnýrýna kadar), doðuda Ýran sýnýrý ve Basra Körfezi, güneyde (Aden mevcut
pozisyonu saklý kalmak üzere) Hint Okyanusu, batýda Kýzýldeniz ve Akdeniz (Mersin’e kadar) sýnýrlarýyla
çevrili Arap ülkelerinin baðýmsýzlýðýný kabul eder ve Ýslam Arap halifesinin ilanýný onaylar.
2. Þerif Hüseyin hükûmeti, Ýngiltere’nin Arap ülkelerindeki bütün ekonomik teþebbüslerde öncelik
sahibi olacaðýný kabul eder.
15
Mc Mahon’un mektubunda Ýngiltere adýna verdiði garantilerden bazýlarý (24 Ekim 1915):
“Mersin ve Ýskenderun bölgeleriyle Suriye’nin Þam’ýn batýsýna düþen kýsmýnýn tümüyle Arap olduðu
söylenemez, dolayýsýyla talep edilen sýnýrlarýn dýþýnda býrakýlmalýdýr.
1. Yukarýdaki deðiþiklikleri göz önünde tutarak Ýngiltere, Mekke Þerifi tarafýndan talep edilen sýnýrlar
içerisindeki bütün bölgelerde Araplarýn baðýmsýzlýklarýný tanýmaya ve desteklemeye hazýrdýr. (...)
3. Durum el verdiðinde Ýngiltere, Araplara deðiþik bölgelerde, en uygun þekillerde devletlerinin
kurulmasý için yardýmcý olacak, tavsiyede bulunacaktýr. (...)
5. Baðdat ve Basra vilayetleri konusuna gelince; bu yerlerin dýþ saldýrýlara karþý güvenliklerinin
saðlanmasý, bölge halkýnýn refahýnýn geliþtirilmesi ve karþýlýklý ekonomik çýkarlarýmýzýn güvenliði için
Araplar, Ýngiltere’nin bu bölgelerde mevcut pozisyon ve çýkarlarýnýn gerektirdiði özel idari düzenlemeleri tanýyacaklardýr.” (...)
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Doðu, s. 135’ten yararlanýlmýþtýr.
I. Dünya Savaþý sýrasýnda yanýnda yer alan yerel
liderlere Ýngiltere’nin baðýmsýzlýk vaadi üzerine Hicaz
Emiri Þerif Hüseyin kendini “Arap Ülkeleri Kralý” ilan etti.
Ancak Ýtilaf devletleri onu sadece Hicaz Kralý olarak
tanýdý. Þerif Hüseyin, oðullarýný Irak ve Ürdün’e kral tayin
etti ve 5 Mart 1924’te halifeliðini ilan ederek bölgedeki
konumunu güçlendirdi. Baþlangýçtan beri bölge liderliði
konusunda rekabet eden Necd Emiri Abdülaziz Ýbni
Suud, Þerif Hüseyin’e savaþ açtý. Galip gelen Ýbni Suud
kendini Hicaz ve Necd Kralý ilan etti. Ýngiltere’nin 1927’de
tanýdýðý bu krallýk 1932’de “Suudi Arabistan Krallýðý”
adýný aldý.
Suudi Krallýðý’nýn 1936’da Amerikan þirketi
Aramco’ya petrol ayrýcalýðý vermesiyle ABD bölgeye
girmiþ oldu.
Ýngiltere’nin Arap Yarýmadasý’nda uðraþtýðý bir diðer
bölge Yemen’di. Yemenliler, Ýngilizlerin I. Dünya Savaþý’nda iþgal ettikleri Yemen topraklarýný geri alabilmek
için mücadeleye baþladýlar. Karýþýklýktan faydalanarak
Kýzýldeniz’e sokulmaya çalýþan Ýtalya’nýn olaya müdâhil
olarak Yemenlilere yardým etmesi üzerine Ýngiltere
1934’te Yemen’in baðýmsýzlýðýný tanýmak zorunda kaldý.
Ýbni Suud, ABD Baþkaný
Ancak bölgede Ýngiltere’nin Yemen ve Ýtalya ile olan
Franklin Roosevelt ile birlikte
mücadelesi devam etti.
?
Irak: Ýngiltere sömürge yollarýný Akdeniz’den Basra Körfezi’ne kadar birleþtiren Irak topraklarýna
tam olarak egemen olmak istiyordu. Mondros Ateþkes
Antlaþmasý imzalandýðýnda Irak, Musul dýþýnda Ýngiliz
kontrolüne býrakýldý San Remo Konferansýnda zengin
petrol yataklarýna sahip olan Musul da Ýngiltere’ye verildi.
Irak’ta kendi politikalarýna uygun bir yönetim oluþturmak
isteyen Ýngiltere, 1921’de Hicaz Kralý Þerif Hüseyin’in oðlu
Faysal’ý Irak krallýðýna getirdi. Bu durumu kabul etmeyen
Iraklýlarýn baþlattýðý baðýmsýzlýk mücadelesi sonucu
Ýngiltere, Irak’a bazý tavizler verdi. 30 Haziran 1930’da
yapýlan antlaþma ile Irak, baðýmsýzlýðýný kazandý. Bu
antlaþmaya göre: Dýþ politikada iki devlet birbirine
danýþacak, Irak saldýrýya uðrarsa Ýngiltere yardým edecek
ve Irak ordusunu eðitecekti. 1938’de Irak yönetimi Ýngiliz
yanlýsý olan Baþbakan Nuri Sait Paþa’nýn eline geçti.
Böylece Ýngiltere, II. Dünya Savaþý öncesinde Irak üzerindeki egemenliðini sürdürmüþ oldu.
?
Ürdün: Sýnýrlarý ve yönetim biçimi Ýngiltere’nin
isteðine göre Milletler Cemiyetinin kararýyla belirlenen
Ürdün 1922’de Ýngiltere’nin mandasý olarak kuruldu.
Baþýna Hicaz Kralý Þerif Hüseyin’in oðlu Abdullah’ýn
getirildiði manda yönetimi doðrudan Filistin’deki Ýngiliz
komiserine baðlýydý. Ürdün, baðýmsýzlýðýna 1946’da
Emir Faysal 18 Ocak 1919’da
kavuþtu.
Paris Konferansý’nda
16
?
Filistin: San Remo Konferansý’nda Ýngiliz mandasýna
býrakýlan yerlerden biri de Filistin’di. Ýngiltere’nin Filistin’de “Yahudi
yurdu” kurma çalýþmalarý, Wilson Prensipleri’ne uygun olarak ABD
tarafýndan desteklendi. Günümüze kadar karýþýklýklarýn devam
ettiði Filistin’deki diðer geliþmeler gelecek ünitelerde iþlenecektir.
Mýsýr: 1882’de Mýsýr’ý iþgal eden Ýngiltere, Osmanlý
?
Devleti’nin savaþa girmesiyle de 1914’te topraklarýna kattýðýný
açýklamýþtý.
Ýngiltere’nin Mýsýr’ý iþgaliyle baþlayan milliyetçilik hareketleri
Wilson Prensipleri ’nin yayýnlanmasýyla geliþerek Mýsýr’da
baðýmsýzlýk ümidini güçlendirdi. Mýsýr milliyetçilerinin çýkardýðý
ayaklanmalar sonunda Ýngiltere, 1922’de Mýsýr’ýn baðýmsýzlýðýný
tanýmak zorunda kaldý. Ancak Ýngiltere, Süveyþ Kanalý ve
Mýsýr’daki yabancýlarýn haklarýný korumayý üzerine aldý. Böylece
Mýsýr’daki egemenliðini dolaylý olarak sürdürdü.
Mýsýr halký, Ýngiltere’nin Süveyþ Kanalý koruyuculuðundan
vazgeçmesi ve Mýsýr’daki askerlerini çekmesi konusunda baský
yaptý. Bu esnada Ýtalya’nýn Habeþistan’ý (1936) iþgal ederek Nil’in
baðýmsýzlýðýnda önemli rol oynayan
kaynaklarýna egemen olmasý ve Ýtalya’nýn Almanya ile Orta Mýsýr’ýnMýsýr
milliyetçisi Saad Zaglul
Doðu’da baðýmsýzlýk isteyen milletleri kýþkýrtarak yardým etmesi
Ýngiltere’nin Mýsýr politikasýnda deðiþikliðe gitmesine sebep oldu.
Bu geliþmeler Ýngiltere’yi Mýsýr ile anlaþma ve ittifak yapmaya zorladý. Buna göre: Ýngiltere, Mýsýr’dan
çekilirken sömürge yolu üzerindeki Süveyþ Kanalý’nda sürekli asker bulundurma hakký elde etti. Ayrýca
Ýngiltere, saldýrý hâlinde Mýsýr’ý koruyacaktý. Böylece Ýngiltere, Mýsýr’daki nüfuzunu korumuþ oldu.
b. Fransa ve Orta Doðu
Osmanlý Devleti’nin yýkýlmasýyla Orta
Doðu’da söz sahibi olmak isteyen devletlerden birisi de Fransa’ydý.
San Remo Konferansý’nda Fransa’nýn
payýna Suriye ve Lübnan düþmüþtü.
Ayrýca Sevr Antlaþmasý ile Güney Doðu
Anadolu’yu, diðer Ýtilaf devletleriyle
birlikte, Boðazlarý ve Ýstanbul’u iþgal
etmiþti. Fransa’nýn amacý, aldýðý yerleri
korumak hatta daha da geniþletmekti.
Suriye’nin çeþitli bölgelerinden
temsilcilerin oluþturduðu Suriye Ulusal
Kongresi, Mart 1920’de merkezi Þam
olmak üzere Lübnan ve Filistin
topraklarýný da içine alan Suriye Krallýðý’ný
kurdu. Baþýna Kral Faysal’ýn getirildiði bu
devlet, San Remo Konferansý’nda
San Remo Konferansý’nda Fransýz temsilci Marshal Foch (önde solda) ile
Ýtalyan temsilci General Badoglio (önde saðda) bir arada
tanýnmadý. Filistin bu devletten alýnarak
Ýngiltere’ye, Lübnan ve Suriye ise Fransa
mandasý altýna verildi. Suriye’yi iþgal eden Fransa, Kral Faysal’ý tahttan indirerek bölgeyi sýký askerî
denetimi altýna aldý. Lübnan’ý, topraklarýný iki kat artýrarak Suriye’den ayýrdý. Fransa’nýn Suriye’yi
eyaletlere ayýrarak federal bir düzen kurmasý, Araplarýn tepkisini
daha da artýrdý.
Mondros Ateþkesi’nden sonra
Anadolu’da iþgal ettiði yerlerde Türk kuvvetlerine karþý
Ýskenderun
Sancaðý (Hatay) Fransýzlar
direnemeyen Fransa, Ankara Antlaþmasý’yla Güney Doðu
tarafýndan iþgal edilmiþti. Türkiye ile
Anadolu’yu boþaltarak bütün dikkatini Suriye’ye yöneltti. Kuvvet Fransa arasýnda imzalanan Ankara
yoluyla buralarda tutunamayacaðýný anlayýnca 1926’da Antlaþmasý’yla (20 Ekim 1921) ÝskenLübnan’a, 1930’da da Suriye’ye baðýmsýzlýklarýný verdi. Ancak derun Sancaðý, Fransa mandasýnda
her iki devletin de anayasasýnda Fransýz mandasýnýn devamýný olan Suriye sýnýrlarý içinde yer almýþtý.
saðlayan maddeler vardý.
Fransa, anlaþma gereði Ýskenderun’da
Ýtalya’nýn Habeþistan’ý iþgali ve Akdeniz’de tehlikeli olmasý, özel bir yönetim kurdu. Resmî para
Almanya’nýn Orta Doðu’da Ýngiltere ve Fransa aleyhine olarak Türk parasýnýn kullanýlmasý
giriþimlerinden sonra Fransa 1936’da Lübnan ve Suriye ile ittifak kabul edildi. Millî kültürün korunanlaþmasý yaptý ancak Fransa parlemontesu anlaþmalarý masýnda halka her türlü kolaylýðýn
saðlanmasý kararlaþtýrýldý.
onaylamadý. Fransa, Suriye ve Lübnan’dan 1946’da tamamen
www.atam.gov.tr
çekildi.
17
D. UZAK DOÐU’DA YENÝ BÝR GÜÇ: JAPONYA
XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýna kadar derebeylik (feodal)
düzenin hâkim olduðu Japonya, dýþ dünyaya kapalý bir
ülkeydi. Þogun adý verilen ordu komutaný, bu derebeylerin en
güçlüsünden seçiliyordu. Asýl güç Þogun’un elindeydi.
Ýmparator sembolik olarak devletin baþýndaydý. Batýlý devletler
ticari gerekçelerle Japonya’yý kapýlarýný kendilerine açmasý
için zorlamaya baþlayýnca 1854’te Batýlý devletlerle ticari
anlaþmalar yapýldý. Ancak Japonya’nýn Batý’ya açýlýmý, ülkede
tepkiyle karþýlandý ve anlaþmayý imzalamakla suçlanan
Þogun yönetimi, ülke üzerindeki etkisini kaybetti. 1867’de
genç yaþta tahta geçen Ýmparator Mutsuhito’nun aydýnlarýn
Batý tarzý yenilikler yapýlmasý fikirlerine destek vermesiyle
Japonya’da “Meiji Restorasyonu” denilen reform süreci
baþlamýþ oldu.
1868’de feodal düzen yýkýlarak Batý tarzý hükûmet kuruldu.
Hukuk sisteminde reform yapýlarak Prusya-Alman modeline
dayalý yeni bir anayasa oluþturuldu. Eðitim alanýnda yapýlan
yenilikler sonucu yüksek bir okur yazarlýk oranýna ulaþýldý.
Takvim deðiþtirildi. Giyim kuþamda Batý örnek alýndý. Çaðdaþ
bir bankacýlýk sistemi oluþturuldu. Japon donanmasýnýn
kurulmasýnda Ýngiltere Krallýk Donanmasý’ndan faydalanýldý.
Ordunun çaðdaþlaþtýrýlmasýnda ise Prusya genelkurmayýndan uzmanlar getirildi. Japon subaylarý Batýlý askerî ve donanma akademilerine gönderildiler. Dýþardan çaðdaþ silahlar
satýn alýnýrken yerli bir silah sanayisi de kuruldu. Devlet,
ulaþým ve haberleþmeye önem vererek demir yolu aðý, telgraf
hatlarý ve deniz yollarýnýn oluþturulmasýný özendirdi. Aðýr
sanayi, demir-çelik ve gemi yapýmcýlýðý geliþtirilirken tekstil
sanayi de çaðdaþ seviyeye getirildi. Devlet Japon
giriþimcilerle ortak çalýþarak ihracatçýlara, sanayicilere ve
deniz taþýmacýlýðýna her türlü desteði saðladý.
5
87
I1
AR
AL
AD
KU
RÝL
KARAFUTO
1905
MANÇURYA
Y
DOÐU
DENÝZÝ
A
BÜY
ÜK
OKY
ANU
S
Çangçun
JA
P
O
N
KORE
(ÇOÞEN)
1910
G
UN Tsingtao
NT
LA
RI
ÞA
BONÝN
(OGASANARA) ADALARI
1873
Japonya’nýn yayýlmasý
1875 sonunda Japonya’ya
ait topraklar
KY
U(
LU
Ç
18 U) A
72
DA
Ç Ý N
1894-1914 arasý edinilen
topraklar
RY
U
EN
KÝ
FU
XIX. yüzyýl Osmanlý
Devleti’nde Batý’nýn örnek
alýnarak yeniliklerin yapýldýðý bir
dönemdir.
Abdülaziz döneminde (1861-1876),
Tanzimat Döneminde baþlayan yenilik
hareketleri sürdürüldü. Ýdare, askerlik,
hukuk, eðitim, ulaþým ve bankacýlýk
konularýnda çeþitli düzenlemeler yapýldý.
1868’de Danýþtay ve 1870’te Sayýþtay
kuruldu.
II. Abdülhamit döneminde (18761909) idari alanda anayasa kabul
edilerek Meþrutiyet ilan edildi ve
parlamenter sisteme geçildi. Eðitim
alanýnda ise harp, hukuk ve güzel
sanatlar akademileri ile ticaret, bayýndýrlýk ve veterinerlik okullarý açýldý. Ýlk ve
orta öðretimde okul sayýsý artýrýldý.
Baðdat ve Hicaz demiryollarý da bu
dönemde iþletmeye açýldý.
SAHALÝN
RUSYA
LÝAOTUNG
YARIMADASI
1905
Japonya’da Meiji Restorasyonu’nu
baþlatan Ýmparator Mutsuhito
1918 de Japon nüfuz bölgeleri
Amoy
TAYVAN (FORMOZA)
1895
0
200
400
600 Km
18
Japonya’nýn ihracatý, özellikle ipek ve
tekstil dalýnda yükseliþe geçti. Tüm bu
geliþmelerin ardýnda “güçlü ordusu olan
zengin bir ülke olma” ideali vardý.
Gerçekleþtirilen bu reformlarla kýsa
sürede geliþen Japonya XIX. yüzyýlýn
sonlarýnda güçlü bir devlet hâline geldi.
Sanayileþen fakat hammadde açýsýndan
fakir olan Japonya Asya kýtasýna ulaþmak
için yayýlmacý bir politika izlemeye baþladý.
Çin’in yönetimindeki Kore’yi ele geçirmek
isteyince Çin’le karþý karþýya geldi. Ýki devlet
arasýnda yapýlan savaþta galip gelen
Japonya, Batýlý devletler ve Rusya’nýn
tepkisi nedeniyle elde ettiði topraklarý Çin’e
geri verdi.
Çin topraklarý Japonya ve Rusya
arasýnda rekabet alaný hâline geldi. Rusya
ile Japonya arasýnda 1904-1905 savaþý
çýktý. Rusya bu savaþta yenilerek Çin ve
Kore üzerindeki etkisini kaybetti. Japonya
bir süre sonra Kore’yi topraklarýna katarken
Rusya ve Çine karþý elde ettiði baþarýlarla
Uzak Doðu’da yeni bir güç olarak ortaya
çýktý.
E. 1929 DÜNYA EKONOMÝK KRÝZÝ
EKONOMÝK DURGUNLUKTAN KRÝZE...
1920’lerin ortalarýnda radyo hâlâ bir yenilikti ve
herkes bir radyo almak istiyordu. Amerikalý iki elektrik
mühendisi radyo üretecek bir þirket kurdu ve iþe koyulmak için
bankadan kredi aldýlar. Çok baþarýlý oldular. Taleplere yetecek
kadar radyo üretemiyorlardý. Daha fazla iþçi çalýþtýrmak ve daha
büyük bir fabrika kurmak için daha çok sermayeye gerek
duydular. Banka kredisini uzattýlar. Þirket hisselerinin bir
bölümünü New York Borsasýnda (Wall Street) satýþa çýkardýlar.
“Wall Street’te panik Borsa çöktü.” manþetiyle
çýkan dönemin Amerikan gazetesi
1929 Ekonomik Krizi’nde Amerikan Borsasý
200
160
120
80
40
0
1929 krizinde New York Borsasý önü
1926 27
28
29
30
31
32
33
Sanayi üretimi endeksi (1926-1934)
Hisselerin deðer endeksi (1926-1933)
(1925 Haziranýnda temel 100)
(1926 Temmuzunda temel 100)
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 130
Bu hisseleri birçok kiþi aldý. Radyo üretimi daha da arttý.
Þirketin kârý yükseldi ve hissedarlar yaptýklarý yatýrýmdan iyi bir
gelir elde etmeye baþladýlar. Radyo üreten baþka firmalarýn da
durumu iyiydi.
Bir süre sonra þirket, radyo satýþlarýnýn artmadýðýný fark etti.
Çoðu insan tek radyoyla yetiniyordu artýk. Þirket ikinci, üçüncü
radyo alýmlarýný teþvik için yeni modeller sundu.
Bir süre artan satýþlar daha sonra yeniden düþüþe geçti. Zor
bir dönemden geçiliyordu. Ýnsanlar “lüks” mallarý deðil, temel
ihtiyaç ürünlerini almaya bakýyordu. Þirket, iþçi sayýsýný azalttý.
Kârlar iniþe geçti, þirket hisselerinin deðeri düþmeye baþladý
ve bazý hissedarlar daha fazla para kaybetmeden hisselerini
satmaya yöneldi. Bu durum bir panik meydana getirdi. Daha çok
sayýda hissedar satýþa geçince hisse fiyatlarý düþtükçe düþtü.
Ýlk ortaklara kredi veren banka, paranýn geri ödenmesini
istedi. Þirket borcunu ödeyemeyince iflasýný istedi. Bütün iþçiler
iþten çýkarýldý. Hisse alabilmek için borçlanan hissedarlar da
finansal açýdan yýkýma uðradýlar.
“Ýþ Aranýyor ...” pankartýyla görünen Amerikalýlar
Robert STRADLING, 20. Yüzyýl Avrupa Tarihi Nasýl Öðretilmeli, s. 45
Metne göre ekonomik krizin çýkmasýnda hangi faktörler
etkili olmuþtur?
1. Ekonomik Kriz Öncesi Dünya
1929 Dünya Ekonomik Krizi, 1929’da baþlamýþ, 1930’lu yýllar
boyunca devam etmiþ, Kuzey Amerika ve Avrupa’yý merkez
almasýna raðmen, dünyanýn özellikle de sanayileþmiþ diðer
ülkelerinde yýkýcý etkiler meydana getirmiþtir.
I. Dünya Savaþý, özellikle Avrupa dýþýnda üretim kapasitesinin
olaðanüstü artmasýna sebep olmuþ, sanayi ülkeleri ihraç ettiði
ürünlerle büyük kârlar saðlamýþtý. Bununla beraber 1920’lerde
tarýmsal üretimdeki artýþ, tarým ürünleri fiyatlarýnýn düþmesine
neden olmuþtu. Tarým ülkeleri ekonomik büyümeden yeterince
faydalanamamýþtý.
19
Kriz döneminde birçok insan evsiz kalmýþtý.
Amerika’da I. Dünya Savaþý’nýn getirdiði zorluklar karþýsýnda küçük þirketler birleþerek savaþ
sonrasýnda tekeller oluþturmuþlardý. Öyle ki 1929 yýlýna gelindiðinde Amerikan ekonomisinin % 50’si
üzerinde söz sahibi olan holding sayýsý 200 kadardý. Bu da tek bir holdingin bile iflasýnýn ekonomiyi
sarsmaya yeteceðini gösteriyordu.
Bu dönemde Amerikan banka ve þirketlerinin çalýþma esaslarýný düzenleyen yasalar yetersizdi.
Hissedar yatýrýmcýlarýn bilgilendirilmesinde ve denetlemede görülen eksiklikler Amerikan ekonomisinin
olumsuz özelliklerindendi.
Amerika, 1924-29 yýllarý arasýnda gerçekleþtirdiði ihracat fazlasý ile dünyanýn kredi veren ülkesi
konumuna geldi. Bu esnada ülkede otomobil, yapý, elektrik gibi yeni endüstriler geliþmeye baþladý. Yeni
geliþen endüstrilere talebin fazla olmasý borsanýn spekülatif (yapay) olarak aþýrý yükselmesine neden
oluyordu. Amerika’nýn verdiði kredileri geri alamamasý zamanla Amerikan ekonomisini zorda býrakmýþtý.
Ayný dönemde Ýngiltere’de para birimi pound (paund)ýn aþýrý deðer kazanmasý, ihracatta düþüþe ve
ekonominin iyice bozulmasýna yol açmýþtý. Almanya ise savaþ tazminatlarýný ödemek için karþýlýksýz
para basmýþ, bu da ülkede hiperenflasyona (aþýrý enflasyon) sebep olmuþtu.
Dönemin Amerikan ekonomi yönetiminin, krizle ilgili gerekli kararlarý yerinde ve zamanýnda almamasý krizin büyümesinde etkili olmuþtur.
2. Ekonomik Krizin Ortaya Çýkýþý (Kara Perþembe)
New York Borsasý 1928 yýlýnýn baþýndan 1929 yýlý Ekim ayýnýn baþýna kadar olan süreçte gittikçe
yükseliyor ve yüksek fiyat/kazanç oraný getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiðinde borsanýn
yükseliþi durmuþ hatta birkaç büyük holdingin hisse senetleri düþmüþtü. Bu düþüþ 21 Ekim günü
yabancý yatýrýmcýlarýn kâðýtlarýný ellerinden çýkarmalarýyla hýzlandý ve “Kara Perþembe” olarak anýlan
24 Ekim 1929 Perþembe günü borsa, dibe vurdu. 1929 yýlýnýn fiyatlarýyla 4,2 milyar dolar yok oldu. Bu
süreçte çok sayýda banka batmýþ, binlerce insanýn mal varlýðý yok olmuþtu. Bu insanlar, açlýða
sürüklendi, sebze ve meyve yetiþtirip satarak yaþamaya çalýþtýlar. Piyasadaki para bir anda yok olduðu
için insanlar ihtiyaçlarýný karþýlamada takas yoluna giderek bir nevi deðiþ-tokuþ ekonomisine geri
döndüler. Maddi varlýklarýyla beraber sosyal konumlarýný ve ruh saðlýklarýný da kaybettiler. Bunalýmýn
etkileri II. Dünya Savaþý’na kadar yaklaþýk 10 yýllýk bir dönemde devam etti.
Grafiklere göre 1929 krizinin ekonomik ve toplumsal etkilerini belirtiniz.
Dünyada sanayii üretimi
Dünyada iþsizlik
%
150
30
stoklar
130
25
110
20
üretim
15
90
10
70
fiyatlar
50
5
0
30
1926
28
30
32
34
36
1930
38
1932
1934
1936
1938
Times Dünya Tarih Atlasý, s. 266
Kriz döneminde Amerika’da çok sayýda
açýlan aþevlerinden birisi
Kriz en çok sanayileþmiþ þehirleri vurmuþ, bu kentlerde bir
“iþsizler ve evsizler ordusu” oluþturmuþtur. Bunalýmdan
etkilenen birçok ülkede inþaat faaliyetleri durmuþ; tarým ürünü
fiyatlarýndaki % 40-60’lýk düþüþ, çiftçileri ve kýrsal bölge
nüfusunu kötü etkilemiþtir. Talebin beklenmedik düzeyde
düþmesi nedeniyle madencilik alaný krizin en fazla etkilediði
sektörlerden biri olmuþtur. Ekonomik kriz dünyada 50 milyon
insanýn iþsiz kalmasýna, yeryüzündeki toplam üretimin % 42
oranýnda ve dünya ticaretinin de % 65 oranýnda azalmasýna
sebep olmuþtur. 1929 yýlýna kadar dünyada oluþan diðer krizlere
bakýldýðýnda dünya ticaretinin en fazla % 7 oranýnda düþtüðü
düþünülürse 1929 bunalýmýnýn ne derece etkili olduðu görülebilir.
Ekonomik kriz farklý ülkelerde deðiþik tarihlerde sona ermiþtir.
20
3. Krizin Türkiye’ye Etkileri
1929’DA “YERLÝ MALI” YEMÝNÝ
Ýki dünya savaþý arasýnda, tam üç büyük ekonomik
durgunluk ve daralma yaþanýr. Yaygýnlýðý, þiddeti ve sonuçlarý
açýsýndan, 1929’daki “Büyük Buhran” bunlar arasýnda en sarsýcý
olanýdýr. Bunalýmýn etkisiyle uluslararasý ticarette ortaya çýkan
daralma, Türkiye’yi de etkiler ve korumacý-devletçi iktisat politikalarýna yöneltir. Dýþ ticaret ve döviz üzerinde devlet denetimini artýran
Türkiye, bir yandan ithalata miktar kýsýtlamalarý getirirken öte yandan
gümrük vergilerini yükseltir. Ulusal sanayii güçlendirme yolunda halk
hem tasarrufa hem de yerli malý kullanmaya özendirilir.
Bu amaçla, 4 Nisan 1929’da Ýstanbul Darülfünununda (Ýstanbul
Üniversitesi) düzenlenen “Yerli Malý Kullanma ve Koruma” konulu
toplantýda gençlik, yerli malý kullanmaya yemin eder. Bu toplantýdan
çýkan bir baþka sonuç da “Yerli Mallarý Haftasý”nýn ilan edilmesidir.
Ýlerleyen günlerde, “yerli malý kullanýmý”ný yaygýnlaþtýrmak amacýyla, Atatürk’ün de direktifleriyle bir cemiyet kurulur. Baþkanlýðýný,
TBMM Baþkaný Kazým Özalp’ýn yürüttüðü “Millî Ýktisat ve Tasarruf
Cemiyeti”, Aralýk 1929’da çalýþmalarýna baþlar. Cemiyet; propaganda çalýþmalarý, düzenlediði “Yerli Mallarý” haftalarý ve sergilerle “yerli
malý” kullanýmýný bir alýþkanlýða dönüþtürmeye çalýþýr.
Cemiyetin, Ýhap Hulusi, Nurettin Kenan gibi imzalar taþýyan
afiþlerinde, “Bir avuç fýndýk, bir yýðýn saðlýk!”, “Üzüm, incir, fýndýk ye!
Hem sana yarar hem bana.” gibi sloganlar bulunuyordu.
Popüler Tarih, Nisan 2002, Sayý: 20, s. 106
1. Türkiye’nin 1929 Dünya Ekonomik Krizi’ne karþý almýþ
olduðu tedbirlerden günümüze yansýyan alýþkanlýklar neler
olabilir?
2. Grafiðe göre 1929 Dünya Ekonomik Krizi Türkiye ekonomisini nasýl etkilemiþtir? Belirtiniz.
Yerli malýný teþvik etmek için Ýhap
Hulusi’ye hazýrlatýlmýþ afiþler
1929 Dünya Ekonomik Krizi’nde Türkiye’nin ithalatý ve ihracatý
140
120
100
80
Milyon dolar
60
40
20
0
1926 1927 1928
1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936
Ýthalat
Ýhracat
TÜÝK Ýstatistik Göstergeler 1923-2006, s. 432
1929 ile 2008 ekonomik krizlerini benzer ve farklý yönlerden karþýlaþtýrýnýz.
21
F. ÝKÝ SAVAÞ ARASI DÖNEMDE AVRUPA
1. Barýþýn Sürekliliðini Saðlama Çabalarý
MÝLLETLER CEMÝYETÝ YASASI
Baðýtlý (imzacý) yüksek taraflar, uluslararasýnda iþ birliðini geliþtirmek ve bu uluslara barýþ
ve güvenlik saðlamak üzere; savaþa girmemek için kimi yükümlülükler üstlenmek, adalet ve
onur üzerine kurulan uluslararasý iliþkileri açýklýkla sürdürmek, devletler hukuku kurallarýna sýký sýkýya
baðlý kalmak, örgütleþmiþ uluslarýn birbirleriyle olan iliþkilerinde adaleti üstün kýlmak ve antlaþmalardan
doðan tüm yükümlülüklere özenle uymak gerektiðini göz önünde tutarak Milletler Cemiyetini kuran iþbu
yasayý kabul etmiþlerdir…
Madde 10. Cemiyet üyeleri, Cemiyetin tüm üyelerinin toprak bütünlüklerine ve bugünkü siyasi
baðýmsýzlýklarýna saygý göstermeyi ve onlarý herhangi bir dýþ saldýrýya karþý korumayý görev bilir. Saldýrý
ya da saldýrý tehdidi durumlarýnda Konsey, bu durumla ilgili çareleri düþünür.
Madde 11. Cemiyet üyelerinden birini doðrudan doðruya etkilesin ya da etkilemesin, her savaþ ya
da savaþ tehdidinin cemiyetin tümünü ilgilendireceði ve cemiyetin uluslararasý barýþý etkin biçimde
korumaya yarayacak gerekli önlemleri almakla yükümlü olduðu bildirilir…
Madde 16. Eðer Cemiyet üyelerinden biri 12, 13, ya da 15. maddeler uyarýnca üstlendiði
yükümlülüklere aykýrý olarak savaþa baþvurursa Cemiyetin diðer tüm üyelerine karþý bir savaþ
eyleminde bulunmuþ sayýlýr. Bu üyeler o devletle tüm iliþkileri kesmeyi, kendi yurttaþlarýnýn yasaya
uymayan devletin yurttaþlarý ile tüm iliþkilerini yasaklama görevini yerine getirir…
Emekli Büyükelçi Ýsmail SOYSAL, Türkiye’nin Siyasal Antlaþmalarý, s. 405-410
Tarihî süreç göz önüne alýndýðýnda Milletler Cemiyeti kuruluþ amacýna uygun politika izlemiþ
midir? Nedenleriyle açýklayýnýz.
Dünya barýþýnýn korunmasý ve sürekliliðinin saðlanmasý amacýyla uluslararasý bir teþkilatýn kurulma
fikri XIX. yüzyýlda ortaya atýldýysa da gerçekleþmemiþti. I. Dünya Savaþý ise bu düþünceyi daha da
güçlendirdi. I. Dünya Savaþý sonunda yapýlan antlaþmalarla, bir düzen saðlanmýþ gözükmekle birlikte
birçok soruna da neden olacak bir ortam oluþmuþtu. Wilson Prensipleri’nde belirtildiði gibi savaþ
sonrasý ABD ve Ýngiltere bu amaçla çalýþmalara baþlamýþ; Paris Barýþ Konferansý’nda 32 devlet
tarafýndan uluslararasý bir teþkilat kurulmasý kabul edilmiþti. 10 Ocak 1920’de merkezi Cenevre olmak
üzere asil üyelerini I. Dünya Savaþý’nda galip gelen devletlerin oluþturduðu Milletler Cemiyeti kuruldu.
Daha sonraki dönemde genel kurulun uygun gördüðü devletler Teþkilata katýldý. Ancak ABD, senatonun
kabul etmemesi sebebiyle fikir önderliðini yaptýðý Cemiyete katýlmadý. Savaþta tarafsýz kalmýþ ülkeler
asil üyeler arasýna alýndý. Türkiye de davet üzerine 1932’de Cemiyete katýldý. Kuruluþunda 18 üyesi
olan Cemiyet 1920’de 48’e, daha sonra da 63 üyeye ulaþtý.
Uluslararasý barýþý korumaya yönelik bir diðer geliþme de Locarno Antlaþmasý’nýn imzalanmasýdýr.
Bu antlaþma, Almanya, Fransa, Ýngiltere, Ýtalya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasýnda 1 Aralýk
1925’te Londra’da imzalandý.
Locarno Antlaþmasý için delegeler toplantý hâlinde
22
Almanya bu antlaþma ile uluslararasý iþ birliðine yeniden katýlmýþ oldu. Antlaþmadan hemen sonra
da Milletler Cemiyetine üye olarak Avrupa’nýn büyük devletleri arasýndaki yerini aldý. Antlaþmayla
birlikte Avrupa’daki siyasi gerginlik bir süre azaldýysa da bu durum kýsa sürdü.
Fransa, Avrupa’daki durumunu güçlendirmek ve iliþkilerini geliþtirmek için ABD’ye, bir barýþ paktý
imzalamayý teklif etti. ABD ise savaþ sonrasý Monroe Politikasý gereði Avrupa’daki sorunlara müdahil
olmak istemedi. Bu nedenle ABD Dýþiþleri Bakaný Kellogg, bu paktýn bütün dünya devletlerini
kapsayacak þekilde düzenlenmesini istedi.
Fransa, bu öneriyi müttefiklerine yardým edemeyeceði ve sorumluluklarýný yerine getiremeyeceði
düþüncesi ile kabule yanaþmadý. Bunun üzerine Amerika, önerisini Sovyetler dýþýndaki diðer büyük
devletlere bildirdi ve bunlarla görüþmelere baþladý. Öneriyi Almanya ve Japonya kabul edince halklarýnýn baskýsý karþýsýnda Ýngiltere ve Fransa da bazý þartlarla kabul etmek durumunda kaldýlar.
Briand-Kellogg Paktý’nýn imza töreni
Briand-Kellogg Paktý 27 Aðustos 1928’de Paris’te ABD, Ýngiltere, Fransa, Almanya, Ýtalya, Japonya,
Polonya, Çekoslovakya ve Belçika arasýnda imzalandý. Ayný yýl Sovyetler Birliði ve Türkiye de
antlaþmaya dâhil oldu.
Briand-Kellogg Paktý ile “savunmaya dayanmayan savaþ, kanun dýþý sayýlmýþ ve devletler arasý
iliþkilerde barýþçý yollara baþvurulmasý” esas alýnmýþtýr.
Fransa meþru savunma hakkýna, Ýngiltere ise sömürgeleri ile dünyanýn bazý bölgelerinde hareket
serbestisine sahip olmak istiyordu. Bu nedenle Fransa ve Ýngiltere bu antlaþmayý bazý çekinceler
koyarak kabul etmiþlerdir.
Bütün bu çabalar, ortaya çýkan anlaþmazlýklara çözüm olmadýðý gibi, II. Dünya Savaþý’nýn çýkmasýný
da engelleyememiþtir. Bunda büyük devletlerin iç ve dýþ politikalarýnda meydana gelen geliþmeler de
önemli rol oynamýþtýr.
2. Avrupa’da Sosyal ve Ekonomik Hayat
1913-1938 arasýnda büyük güçlerin sanayi üretimi (1913=100 birim)
DÜNYA
ABD
ALMANYA ÝNGÝLTERE
FRANSA
SSCB
ÝTALYA
JAPONYA
1913
100
100
100
100
100
100
100
100
1920
93
122
59
92
70
12
95
176
1925
120
148
94
86
114
70
156
221
1930
137
148
101
91
139
235
164
294
1935
154
140
116
107
109
533
162
457
1938
182
143
149
117
114
857
195
552
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Büyük Güçlerin Yükseliþ ve Çöküþleri, s. 351
Tabloya göre 1913-1938 yýllarý arasýnda sanayi üretimiyle ilgili neler söylenebilir?
23
I. Dünya Savaþý, milyonlarca insanýn ölmesinin yaný sýra ABD ve Avrupa’nýn siyasi, sosyal ve ekonomik hayatýnda önemli deðiþiklilere yol açtý.
Savaþ sebebiyle Avrupa’dan ABD’ye yapýlan göçler azalýrken Avrupa içindeki göçler hýz kazandý.
Avrupa devletleri istihdam ve çalýþma þartlarýna yasal düzenlemeler getirmeye baþladý. Örneðin Fransa, Hollanda ve Ýspanya 8 saatlik iþ günü uygulamasýna geçti.
Savaþýn ardýndan demokratik süreçte önemli deðiþiklikler gündeme geldi. 1920’den sonra çoðu
ülkede bütün yetiþkin erkeklere ve bazý ülkelerde kadýnlara da oy hakký tanýndý. Böylece seçmen kitlesi
geniþledi. Büyük savaþ, baþta aðýr sanayiyi, silah ve motorlu taþýt imalatýný canlandýrdý. Yeni üretim
tekniklerinin ve teknolojilerin devreye girmesini saðladý. Sanayileþmiþ ülkelerin çoðunda ekonomik
atýlýmlar yaþandý. Politikacýlar iþçi sýnýfýnýn görüþlerini hesaba katmak zorunda kaldý.
Gýda ve ham madde fiyatlarýnda 1920’lerin baþlarýnda görülen çarpýcý düþüþ, bütün Avrupa’da çiftçileri ve köylüleri sarstý. En aðýr darbeyi Orta ve Doðu Avrupa aldý. SSCB, sýnýrlarýný ticarete kapatýrken
Almanya’da hýzla yükselen enflasyon ekonomik felç oluþturdu. Ekonomik durgunlukla birlikte iþsizlik
arttý. Almanya hiperenflasyon döngüsüne girdi. Orta Avrupa para birimleri de bu geliþmelerden zarar
gördü. Avrupa ekonomileri ancak 1924’ten sonra düzene kavuþmaya baþladý. 1930’larda kýrsal
alanlardan kentlere göç istikrara kavuþtu. Þehir merkezinin uzaðýna yerleþim yerlerinin kurulmasý ve
buralara hizmet veren demiryolu hatlarýnýn açýlmasýyla kentler büyüme sürecine girdi.
1920’li yýllarda ABD ekonomisi hýzla büyürken borçlanmaya dayalý bir tüketim patlamasý
yaþanýyordu. Ayný yýllarda savaþtan sonra ülkelerini inþa etmek isteyen Avrupa devletleri de ABD
bankalarýna borçlanýyordu. Ekim 1929’da ABD borsasýnýn çöküþüyle Amerika,verdiði borçlarý geri
istedi. Þirketler battý, iþsizlik hýzla yükseldi. 1932’de Alman fabrikalarýnýn üretim hacmi 1928’deki
düzeyin ancak % 60’ý kadardý. 1933’te çalýþan nüfusun % 44’ü iþsiz kalmýþtý. Tasarruflarý tükenen ve
yerel dükkânlarda veresiye alýþveriþ yapamayan halk, periþan duruma gelmiþti. Avrupa’nýn diðer
devletlerinde de durum aþaðý yukarý ayný idi.
1920’lerin sonlarýna doðru Rusya’da çok
aðýr ilerleyen bir ekonomik canlanma görüldü.
Lenin, ülkenin kendi kaynaklarýný harekete
geçirmeye yönelik olarak 1921’de Yeni Ekonomik Politika’yý (NEP) ilan etti. Lenin’in
1924’te ölmesiyle iktidarý ele geçiren Stalin
1928’de ilk beþ yýllýk kalkýnma planýný uygulamaya koydu. Tarým alanýnda uygulanan kollektifleþtirme politikasý Rus köylülerinin tepkisine neden olarak 1930’larda tarým bunalýmýna
yol açtý.
1932’de Stalin, ilk beþ yýllýk plan hedeflerine
4,5 yýl içinde ulaþtý. Rusya’nýn uyguladýðý planlý
ekonomi sanayide hýzlý bir geliþme saðladý.
1920’lerde ekonomik kriz içinde olan
Almanya ekonomisi, 1930’larýn ortalarýnda
tekrar büyümeye baþladý. Büyüme sürecine
giren birçok Avrupa ülkesi sosyal güvenlik
sistemlerini geliþtirmeye yöneldi. Yaþlýlar için
emeklilik, iþsizlik sigortasý, iþ kazalarý tazminatý
gibi yenilikler kabul edildi.
Almanya’da hiperenflasyonun görülmesiyle markýn deðeri düþtü.
Almanya, Adolf Hitler’in 1933’te iktidara
Alman marklarýný yakarak ýsýnmaya çalýþan bayan görülüyor.
gelmesi ile köklü bir rejim deðiþikliði yaþadý.
Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman Ýþçi Partisi
(Die Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei)nin önderiydi. Hitler baþa geçince önce anayasayý
deðiþtirerek rakip partileri saf dýþý býraktý. Sonra silahlý kuvvetleri yeniden kurdu. Diplomatik manevralara giriþerek Almanya’yý yeniden büyük bir devlet yapmak istedi. Hitler içerde iþsizliðe son vererek
Alman halkýnýn çoðunun sevgisini pekiþtirirdi ve Almanya’yý kýsa sürede Avrupa’nýn en etkin gücü
konumuna yükseltti.
Hitler, Almanya’nýn geleceðinin ancak doðudaki geniþ topraklarý ele geçirip Almanlarýn buralara
yerleþtirilmesiyle güvence altýna alýnacaðýný öne sürdü. Hitler’in 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldýrmasý
II. Dünya Savaþý’nýn baþlamasýna yol açtý.
Ýngiltere’de savaþ öncesindeki refah düzeyine ulaþma çabalarýndan istenen sonuç alýnamadý.
Ülkede yüksek oranda iþsizlik görüldü. Fransa’da harap olan ülkeyi yeniden imar etmek için büyük
kamu harcamalarýna ihtiyaç duyulmasý ekonomik kalkýnmayý önledi.
Ýtalya’da savaþýn neden olduðu huzursuzluklar 1922’de Faþist Partisini (Partito Nazionale Fascista)
iktidara getiren bir hükûmet darbesine yol açtý.
24
25
AVRUPA
BANKALARI
BORÇ VERÝR.
MAL TALEP
EDER.
BORÇ VERÝR.
HAM MADDE
ARZI
AMERÝKAN
FÝRMALARI
1930’larda dünya ekonomisinin iþleyiþini gösteren þema
Robert STRADLING, 20. Yüzyýl Avrupa Tarihi Nasýl Öðretilmeli, s. 46
GÜNEY AMERÝKA
EKONOMÝLERÝ
UCUZ YÝYECEK
ve ÜRÜN SAÐLAR.
AMERÝKALI
TÜKETÝCÝLER
BORÇ VERÝR.
AMERÝKAN
BANKALARI
BORÇ VERÝR.
BORÇ VERÝR.
BORÇ VERÝR.
AVRUPA
HÜKÛMETLERÝ
BORÇ VERÝR.
AVRUPA
FÝRMALARI
AVRUPALI
TÜKETÝCÝLER
HAM MADDE
SATAR.
BORÇ VERÝR.
Tabloya göre dünya ekonomisinin iþleyiþi ile ilgili hangi çýkarýmlara ulaþýlabilir? Açýklayýnýz.
UCUZ MAL ve
GIDA SATAR.
AFRÝKA ve ASYA
EKONOMÝLERÝ
3. Totaliter Rejimlerin Kuruluþu
ERÝ
AKEREL
BARIÞ MÜZ
SALONU
FAÞÝZM VE NAZÝZM’ÝN
DOÐUÞU
A
ANY
ALM
…“Siyasi Düþünceler Tarihi” yazarý,
faþizim ve nazizm ideolojilerinin doðuþ
sebeplerini þöyle izah ediyor:
Her iki ideoloji de savaþýn ve bozgunun
çocuðudurlar. Yani bir öfke, bir hýnç, bir isyan
belirtirler.
Ayrýca bu ideolojiler, sefalet ve buhrandan, iþsizlikten ve açlýktan doðdular... Bir
isyan ve bir ümitsizlik hamlesi olarak ortaya
çýktýlar…
24
Cemil MERÝÇ, Umrandan Uygarlýða, s. 112
Metne ve karikatüre göre rejim deðiþikliklerinin görülmesinde hangi faktörler etkili
olmuþtur?
a. Ýtalya’da Faþizm
Ýtalya, I. Dünya Savaþý’na yeni sömürgeler elde etmek için katýlmýþtý. Ancak savaþ sonunda
umduðunu elde edemediði gibi vaat edilmesine raðmen Alman sömürgelerinden ve Anadolu’dan da pay
alamadý. Savaþ, Ýtalya’nýn sosyal ve ekonomik hayatýnda sarsýntýlara neden oldu. Ayný zamanda
Ýtalya’da liberal demokrasinin yanýnda sosyalizm, komünizm gibi akýmlar önem kazandý. Bu akýmlarýn
etkisiyle iþçiler, fabrikalarýn idaresine ve kararlarýna ortak olmak istediler. Ayrýca ülkenin her tarafýna
daðýlmýþ asker kaçaklarý, terhis olan asker ve aydýnlarýn maddi ve manevi beklentileri, iþsizlik, iç
politikada istikrarý bozdu. Bu durum Benito Mussolini liderliðindeki Faþist Partisinin iþine yaradý.
Kasým 1919’da seçimlere ilk kez katýlan bu Parti, meclise giremedi ancak ülkedeki karýþýklýktan
dolayý aydýnlar, askerler ve halk arasýnda hýzla taraftar topladý. 1922 Aðustosundaki genel iþçi grevi
ekonomiyi felce uðratýp ülkeyi karýþtýrdý. Faþist Partisinin “Kara Gömlekliler”i Napoli’den Roma’ya
yürüdü. Darbe yapýlmasýndan çekinen hükûmet istifa etti. Ýtalyan kralý 30 Ekim 1922’de baþbakanlýða
Mussolini’yi atamak zorunda kaldý.
Ýtalya’da ekonomiyle ilgili 1926’da
bastýrýlan bir afiþ
MUSSOLÝNÝ ÝTALYA’SI
Mussolini, baþlangýçta temkinli ve dikkatli bir politika takip etti.
Muhalefeti susturabilmek ve tepkileri önlemek adýna ilk kabinesinde
partisinden yalnýzca 3 kiþiye bakanlýk verdi. Öyle ki iktidarýnýn ilk
yýllarýnda ülkede kanun, hâkimiyet ve kamu düzeni tam anlamýyla
kuruldu. Bir yandan sendikalarýn varlýðýna saygý gösterilirken diðer
yandan özel sektöre güven duygusu kazandýrýldý. O dönemin önde
gelen liberal düþünürleri parti sayesinde Ýtalya’da kanun
hâkimiyetinin ve kamu düzeninin kurulduðunu, demokrasinin ülkede
yalnýzca anarþi ve demagojiye sebep olduðunu belirten yazýlar
yazdýlar. Ancak 1924 yýlýna doðru Ýtalya’nýn siyasi havasý tekrar
bozulmaya ve Mussolini’ye karþý muhalefet sesini yükseltmeye
baþladý.
1924 yýlýnda parlamentoda Mussolini’nin sosyalistler tarafýndan
aðýr bir þekilde eleþtirilmesi sonrasýnda meydana gelen olaylar
iktidar kavgasýný þiddetlendirdi. Muhalefet 31 Aralýk 1924’te
Floransa’da büyük bir miting tertip etti. Ancak bu mitingin Mussolini
taraftarlarýnca basýlmasý, muhalefetten iki gazetecinin öldürülmesi,
birçok hukuk bürosunun tahrip edilmesi liberal demokrat
muhalefetle, iktidar arasýndaki kavgayý þiddetlendirdi. Bunun
üzerine harekete geçen Mussolini 1926 yýlýnda eski liberal
anayasanýn yerine yeni bir anayasa yürürlüðe koydu.
26
Mussolini 1926’daki ünlü Scala nutkunda “Her þey devlet
içinde ve devlet için, hiçbir þey devlet dýþýnda ve baþka bir þey
için deðildir. (…) Birey devletle uyumlu olduðu ölçüde önemlidir.”
diyordu. Bütün iktidarý elinde tutan hükûmet atamalarda tek söz
sahibiydi ve bütün yetkiler Mussolini’nin elindeydi. Toplumu
kontrol etmek için kullanýlan baþlýca araçlar Mussolini
taraftarlarýnýn eline geçmiþti.
1927 yýlýnda iþ hukukunda yapýlan deðiþikliklerle hür
sendikacýlýðýn yerini, korporatif iþ yasasý aldý. Böylece her
meslek grubu bir sendika hâlinde teþkilatlandýrýlmýþtý. Devlet bu
korporatif teþkilatlanma vasýtasýyla ekonomiyi kontrol altýna
almýþtý. Ayný yýl ceza yasasýnda yapýlan deðiþiklik sonucu iktidar
partisi dýþýndaki bütün siyasi partilerin faaliyetleri yasaklandý.
Muhalefet milletvekillerinin de parlamento üyeliði kaldýrýldý.
Böylece tam bir diktatörlük dönemi baþladý.
Mussolini dýþ politikayla ilgili olarak “Sürekli barýþ ne mümkün
ne de faydalýdýr. Sadece savaþ insan enerjisini en yüksek
gerilimde tutar. Savaþ dýþýndaki diðer bütün sýnavlar insaný
önemli kararlar almak zorunda býrakmazlar. Yalnýzca savaþ,
yaþama ya da yok olma kararlarýnýn alýndýðý durumdur.” diyordu.
Alman lideri Hitler ve Ýtalyan lideri Mussolini
bir arada
Prof. Dr. Bülent DAVER, Çaðdaþ Siyasal Doktrinler, s. 131-135’den yararlanýlmýþtýr.
1. Metne göre Mussolini döneminin genel özellikleri nelerdir?
2. Bu dönemde Mussolini, ideolojisine uygun olarak dýþ politikada hangi faaliyetlerde bulunmuþtur? Araþtýrarak bir sunum yapýnýz.
b. Almanya’da Nazizm
Almanya, I. Dünya Savaþý sonlarýna doðru cephe gerisinde iç sorunlarla karþý karþýya kaldý. Kasým
1918’de askerî bir ayaklanma sonucu imparatorluk yýkýlarak cumhuriyet ilan edildi.
Ateþkes anlaþmasýnýn imzalanmasý, iç karýþýklarý daha da artýrmýþ, Almanya iç politika ve ekonomik
yönden çöküntüye uðramýþtý. Versay Antlaþmasý’nýn imzalanmasý ise bu bunalýmý daha da artýrdý. Bu
anlaþma toplumun her kesimi tarafýndan tepkiyle karþýlandý. Bunlar yaþanýrken Aðustos 1919’da
“Weimar Anayasasý” ilan edilerek demokratik düzene geçildi.
Sanayi üretimi
Temmuz 1922
1 dolar
493 mark
Temmuz 1923
1 dolar
353.412 mark
Eylül 1923
1 dolar
98.860.000 mark
Kasým 1923
1 dolar
4.200.000.000 mark
1 litre süt
(15.11.1923)
1 kilo ekmek
1 kilo et
(15.11.1923)
(15.11.1923)
Yýllar
340 milyar mark
580 milyar mark
2,6 trilyon mark
(endeks 1928=100)
Ýþsizlik
Donatým
mallarý
56
(milyon)
1933
Tüketim
mallarý
90
1934
91
81
2,3
1935
95
81
1,8
1936
100
114
1,1
1937
107
130
0,5
116
144
0,2
1938
3,7
Nazi yönetiminde Alman ekonomisi
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 104, 173
I. Dünya Savaþý’ndan sonra Alman ekonomisi
Weimar Cumhuriyeti’nin hükûmetleri Almanya’nýn savaþ sonrasýnda karþýlaþtýðý siyasi, ekonomik ve
sosyal sorunlarý çözmekte yetersiz kaldý. Kurulduðu günden itibaren Versay Antlaþmasý’nýn yok
edilmesini ve Alman ýrkýnýn üstünlüðünü savunan Nazi Partisi 1924 seçimlerinde ilk kez parlamentoya
girdi.
1929 dünya ekonomik buhraný ile Almanya’nýn sanayi üretimi yarý yarýya düþtü. Ticarethaneler iflas
etti ve iþsiz sayýsý birden bire artmaya baþladý. Bütçede açýðýn kapatýlmasý için vergi borçlarýnýn
arttýrýlmasý, bir yandan da Almanya’nýn savaþ tazminatýný ödemekte zorlanmasý Nazi Partisini
güçlendirdi ve taraftar sayýsýný arttýrdý. 1930 seçimlerinde en güçlü ikinci parti olan Nazi Partisi, 1932
seçimlerinden en güçlü parti olarak çýktý. 30 Ocak 1933’te Adolf Hitler baþbakan oldu ve bir fýrsatýný
bularak komünistlere karþý sert tedbirler aldý. Ýlk iþ olarak seçimleri yeniledi. Ancak Mart 1933
seçimlerinde çoðunluðu saðlayamadý. Bunun üzerine Hitler, tevkif edilen komünist ve sosyal demokrat
milletvekillerinin bulunmadýðý sýrada meclisten 4 yýl süre ile olaðanüstü yetkiler alarak diktatörlüðünü
ilan etti. Nazi Partisi, Alman milletinin ekonomik kültürel ve sosyal hayatýný her yönüyle kontrol altýna
aldý.
27
NAZÝ ÝKTÝDARI
Nazi Partisi, düþüncelerini herkese kabul
ettirebilmek için Almanlarýn isteklerine hitap
etmeye çalýþtý. Endüstri, savaþ sanayisine kaydýkça
büyük þirketlerin de kasalarýna milyarlarca mark
girecekti. Alman generallerin rütbe, yeni görev, yüksek
maaþ ve madalyalara kavuþarak toplum içinde
saygýnlýðý artacaktý. Toprak sahiplerine Avrupa’da yeni
topraklar vaat ediliyordu. Bu yeni topraklarýn iþsizliði de
ortadan kaldýracaðýna inanýlýyordu. Þimdiye kadar
önemsenmemiþ dükkân sahipleri, ufak bürokratlar,
öðretmenler ve çeþitli meslek erbabý itibar kazanacaktý.
Toplumun tüm kesimine hitap etmeye çalýþan
Hitler’e baþlangýçta en büyük destek büyük iþ
çevrelerinden geliyordu. Ýktidarý Nazi Partisine verme
kararý da 16 Ocak 1933’te Hitler’in büyük iþ adamlarý ile
yaptýðý ortak toplantýda alýndý. Sahte bir birlik havasý ve
saldýrý ile geniþleme ideali oluþturuldu. Buna karþý
sessiz ve kör bir disiplin istendi. Ekonomi denetim altýna
alýndý. Nazi ileri gelenleri þirketlerde söz sahibi oldu.
Hiçbir özgürlük gösterisi hoþgörü ile karþýlanmadý.
Almanya’da birçok kitabýn Berlin Opera
Meydaný’nda yakýlmasý (10 Mayýs 1933)
Gestapo (Alman gizli servisi), kiþi ve gruplar üzerinde
sýnýrsýz bir yetki kurmuþtu. Herhangi birini mahkeme
kararý olmadan tutuklayýp alýkoyabiliyordu. Gestapo, en
tipik Nazi örgütüydü. (...)
Nazizm, disiplin, emirlere baðlýlýk, görev anlayýþý, düzen, cesaret vb. özelliklerin sadece Alman
ýrkýnda olduðunu iddia ediyordu. Bu nedenle baþka ýrklarla karýþarak bu özelliklerin kaybedilmemesi
gerektiðini savunuyordu.
1934’te kurulan “Adolf Hitler Okullarý” parti için propagandacý yetiþtirmekle görevlendirilmiþti. Bu
okullarda gençlere eksik bilgi verilmekle kalýnmýyor, kütüphaneler taranýyor bazý kitaplar meydanlarda
yakýlýyor. Bir grup bilim insaný, yazar ve sanatçýya yasaklamalar konuyordu. Naziler okunur veya
okunmaz diye yazarlar listesi ilan etmekteydiler. Nazi ideolojisiyle uyuþmayan her þey zamanla okul
kitaplýklarýndan çýkarýldý. Tarih, ýrkçý ve þöven þekli ile yeniden yazýldý.
Naziler bu rejime “Halk Toplumu” dediler. Bunu
yerleþtirip sürdürmek için de 10-15 yaþ gurubu ile 15-18
yaþ gurubundakileri farklý yerlerde topladýlar. Savaþ
çýkmadan önce bu gençlik örgütlerinde 9 milyona yakýn
çocuk vardý. Onlarý topluca sinemaya, konsere, tiyatroya,
dansa götürüyorlardý. Ýþsizlere de tabak tabak çorba veren
yerler açýlmýþtý. Tüketim mallarýnýn fiyatlarýnýn yükselmesi
yasaklandý. Konut sorununu çözmek için bütçeden büyük
paralar ayrýldý. Ýþçi çýkarmak zorlaþtý. Ucuz Volkswagen
otomobiller üretildi. Böylece Naziler, Almanya’da
hedeflerine ulaþmayý amaçladýlar. (...)
Bu dönemde Alman dýþ politikasýnýn hedeflerini Hitler
þu sözlerle ifade etmiþtir: “Nasyonal-Sosyalist akým, (...)
onu bu günkü dar yurdundan çýkarýp yeni topraklara doðru
yürütmek cesaretini göstermek zorundadýr... Nasyonal
Sosyalist akým, bu günkü nüfusumuzla toprak düzeyimiz
arasýndaki dengesizliði ortadan kaldýracak tarihsel
geçmiþimizle bu günkü güçsüzlüðümüz arasýndaki
dengesizliði yok etmeye çalýþacaktýr. Dünya üzerinde
insanlýðýn bekçileri olarak en yüksek ödevlerin bize
düþtüðünü bilecektir.”
Saðlýklý Almanlarý kalabalýk aile kurmaya teþvik eden Nazi
propaganda afiþi. Baþlýkta Almanca þöyle denilmektedir:
“Saðlýklý ebeveynlerin saðlýklý çocuklarý olur.”
Prof. Dr. Türkkaya ATAÖV, II. Dünya Savaþý, s. 14-17 ve Prof. Dr. Bülent
DAVER, Çaðdaþ Siyasal Doktrinler, s. 155’ten yararlanýlmýþtýr.
Yukarýdaki metne göre Nazi iktidarýnýn icraatlarý Alman toplumunu ve dýþ politikasýný nasýl
etkilemiþ olabilir?
28
c. Ýspanya’da Franco Dönemi
Ýspanya’da XIX. yüzyýldan beri istikrarsýzlýk ve iç karýþýklýklar yaþanmýþtýr. 1902’de Ýspanya tahtýna
geçen XIII. Alfonso anayasayý ilan etmesine raðmen ülkede istikrar saðlanamadý. 1923’te ordu
yönetime müdahale ederek bütün demokratik müesseselerin kapatýldýðý asker destekli bir yönetim
kurdu. Baþarýsýz olan hükûmet askerî desteðini kaybedince istifa etti ve anayasal sistem tekrar kuruldu.
Fakat bu geliþme de ülkeye huzur getirmedi ve Kral Alfonso ülkeyi terk edince cumhuriyet ilan edildi.
Yeni cumhuriyet yönetiminin dine ve din adamlarýna karþý tavýr almasý, toprak reformlarýna giriþmesi
ve köylülerin, zenginlerin topraklarýný ele geçirmek istemesi silahlý çatýþmalara sebep oldu. 1936’da
karþýt gruplar arasýnda iþlenen cinayetler iç savaþýn baþlamasýna yol açtý.
Ýspanya iç savaþý milliyetçiler ve cumhuriyetçiler arasýnda gerçekleþti. Cumhuriyetçiler Valencia’da,
milliyetçiler de Franco liderliðinde Burgos’ta hükûmet kurdular. Avrupa’nýn büyük devletleri de bu
savaþta taraf oldular. Fransa ve özellikle Sovyetler, ideolojik yönden kendilerine yakýn bulduklarý
cumhuriyetçileri, Almanya ve Ýtalya ise milliyetçileri destekledi. Ýngiltere, kamuoyunun baskýsý sebebiyle
barýþtan yana tavýr takýndý. 1938’den itibaren milliyetçilerin hýzlý ilerleyiþi karþýsýnda cumhuriyetçiler
direndiyse de baþarýlý olamadýlar. 1939’da Madrid’in milliyetçiler tarafýndan ele geçirilmesiyle iç savaþ
son buldu.
Ýç savaþ sonrasýnda iktidara gelen Franco yönetimi ilk dönemlerde Batýlý devletler tarafýndan
dýþlandý. II. Dünya Savaþý’ndan sonra BM’nin Ýspanya ile iliþkilerini kesmesiyle bu olumsuz süreç
devam etti. Soðuk Savaþ döneminde kutuplaþmanýn artmasýyla Batýlý devletlerin Ýspanya’ya
yakýnlaþmasý iliþkilerin düzelmesini saðladý. Ýspanya 1955’te BM’ye, 1958’de Avrupa Ekonomik Ýþ Birliði
Teþkilatýna girdi ve ABD ile imzalanan anlaþma ile bu devlete üsler verdi.
G. ÝKÝ SAVAÞ ARASI DÖNEMDE DÜNYA
Görsellerden ve metinden hareketle iki savaþ arasý dönemde edebiyatta ve sanatta hangi
konularýn iþlendiðini, hangi akýmlarýn etkili olduðunu tartýþýnýz.
Picasso’nun Ýspanya Ýç Savaþý’ný konu edinen Guernica adlý tablosu
Bir caz müziði orkestrasý
“GAZAP ÜZÜMLERÝ”NDEN...
Yollarda dolaþan göçmen halk þimdi iþ bulmak için bütün batýyý taramaktadýr. Yollarýn yanýnda kurulan
kamplar ve açlýk korkusu mal sahiplerini de -mallarýna bir þey olacak diye- korkutmaya baþladý. Ömürlerinde
açlýðý görmemiþ olanlar, açlarýn gözlerini gördüler… Ve göçmenler asfaltlarda akýp durdular. Açlýklarý
gözlerinden okunuyor, ihtiyaçlarý gözlerinden okunuyordu... Bir adamýn yapacaðý bir iþ olduðu zaman, on kiþi
bu iþ için kavga ediyor, çok az bir gündelik almak için çarpýþýyorlardý.
“Bir adam otuz sente çalýþýrsa ben yirmi beþe çalýþýrým, boðaz tokluðuna çalýþýrým. Çocuklarým var. Ben,
bir lokma ekmek için çalýþýrým…”
Çok iyi bir þeydi bu… Gündelikler düþtü ve fiyatlar ayný yükseklikte kaldý. Büyük mal sahipleri bundan
memnundu. Bu taraflara daha fazla halk çekmek için yeniden ilanlar bastýrýp daðýttýlar. Gündelik düþtükçe
düþtü ve fiyatlar yüksek kaldý...
Bu sýrada büyük mal sahipleri bu ortamda servetlerini artýrmak için dâhice bir usul buldular: Büyük mal
sahibi, bir konserve fabrikasý satýn alýyor ve meyveler olduðu zaman meyvenin fiyatýný yetiþtirme maliyetinin
altýna düþürüyordu. Böylece, konserve fabrikasýnýn sahibi olmuþ dolayýsýyla meyveyi düþük fiyattan satýn
almýþ oluyordu. Konserve fiyatlarýný yüksek tutarak bundan büyük kâr elde ediyordu. Konserve fabrikasý
açacak kadar parasý olmayan küçük çiftçiler, çiftliklerini ellerinden çýkardýlar. Bu çiftlikler büyük mal
sahiplerinin, bankalarýn ve konserve fabrikalarýna sahip þirketlerin eline geçti. Baðýmsýz çiftçilerin sayýsý git
gide azaldý. Çiftçiler bir süre þehirlere göç ettiler. Onlar da yollara döküldüler. Yollar iþ bulmak için birbirini
yiyen, birbirini öldüren insanlarla doldu. Yoksul çocuklarýn hepsinde kemik hastalýðý vardý ve her taraflarýnda
çýbanlar çýkýyordu. Büyük þirketler açlýk ile öfke ve kýzgýnlýk arasýnda kýl kadar bir pay olduðunu bilmiyorlardý.
Gündeliklere eklenmesi gereken para; gaza, silaha, hafiyelere, kara listelere ve talimlere harcanýyordu.
John STEÝNBECK, Gazap Üzümleri, s. 397-398’den özetlenmiþtir.
29
radyo resmi
konacak
Ýlk radyolara bir örnek
Ünlü fizikçi Rutherford
Empire State
I. Dünya Savaþý toplumlarý siyasi, ekonomik, kültürel vb.
yönlerden etkiledi.
Savaþ sýrasýnda yaþanan ekonomik sýkýntýlar savaþtan
sonra tüketim isteðinin artmasýnda ve sanayinin geliþmesinde
etkili oldu. Sanayide kullanýlan petrol ve elektrik günlük hayata
girdi; evlerde elektrikli araçlarýn kullanýmýnda artýþ görüldü.
Avrupa’da kara ve demiryollarý yapýlarak ulaþým kolaylaþtýrýldý.
Dünyada taþýt yapýmýnda seri üretim yaygýnlaþtý. Kýtalar arasý
ulaþýmda gemilerin yanýnda havacýlýk teknolojisinin
geliþmesiyle birlikte uçaklar da kullanýlmaya baþlandý.
Bu dönemde þehircilik ve mimari geliþti. Mimari bir akým olan
Bauhaus þehir planlamasý konusunda yenilikler getirdi. Yeni bir
mimari tarz baþlatýlmasýný savunan Bauhaus akýmýnýn
temsilcileri 1933’te Nazilerin baskýlarý sonucu farklý ülkelere
giderek bu anlayýþý geliþtirip yaygýnlaþtýrdý. Yine bu dönemde
yüksek binalar, geniþ düzenli caddeler ve yeþil alanlarý ile büyük
þehir projeleri tasarlandý. ABD’de New York’ta 1931’de
tamamlanan “Empire State Building” ile beraber gökdelenlerin
sayýsýnda artýþ görüldü.
Ýletiþim araçlarýnýn geliþmesiyle haberleþme kolaylaþtý.
Dünyanýn en ücra köþelerindeki halklar, kültürleri ile beraber
tanýndý. Yazýlý basýnda önemli tiraj artýþý oldu. Radyonun önem
kazanmasý ile “konuþan basýn” dönemi baþladý. Radyo siyasi
faaliyetlerde vazgeçilmez bir iletiþim aracý olarak kullanýldý.
Radyo aracýlýðýyla caz, klasik müzik, tiyatro da halka ulaþtý.
Fotoðraf, çizgi film, sinema gibi görsel sanatlardaki
geliþmeler kitle kültürünün þekillenmesine yardýmcý oldu. Yazýlý
basýn, fotoðraflarla desteklendi. Savaþ öncesi çocuk yayýnlarý
çerçevesinde baþlayan çizgi filmler, büyük geliþme kaydetti.
Avrupa’da “Tintin (Tenten), Barbar”, Amerika’da “Popeye (Temel
Reis), Süperman” gibi çizgi film kahramanlarý bu dönemde
doðdu. 1895’te ortaya çýkan sessiz sinema, 1920’li yýllarýn
sonuna doðru, sesin de kullanýlmasý ile kitle iletiþim aracý olarak
önemini devam ettirdi. 30’lu yýllarda ekonomik buhraný konu
alan filmlerin yapýlmasý sinema izleyicilerinin sayýsýný arttýrdý.
Dünyadaki siyasi geliþmelere paralel olarak sinema
propaganda aracý olarak kullanýldý. Ayrýca bu dönemde radyo ve
gazetelerin etkisiyle spor, kitlelere mal olurken izleyici sayýsý da
hýzla arttý.
Almanya’da rejim deðiþikliðine baðlý olarak Albert Einstein
baþta olmak üzere bazý bilim adamlarýnýn ülkelerini terk etmeleri
ile bilim milletlerarasý bir kimlik kazandý. Bu dönemde fizik
alanýnda önemli geliþmeler görüldü. Einstein’in izafiyet teorisi
yeni bir çýðýr açtý. Fizik bilimi, nükleer protonu (Rutherford,
1919), pozitif elektronu (Anderson, 1931) ve nötronu
(Chadwick, 1934) keþfetti. Frederic et Irene, Joliot-Curie ve
Enrico Fermi, yapay radyoaktiviteyi buldu. Uranyum fizyonu
1939’da Almanya’da gerçekleþtirildi. Böylece nükleer enerji
alanýndaki geliþmeler birbirini takip etti.
Saðlýk sahasý baþta olmak üzere biyoloji biliminde önemli
ilerlemeler saðlandý. Bazý hastalýklarýn tedavisi için aþý ve ilaçlar
bulunurken organ nakline baþlandý. Banting ve Best 1922’de
insülini ayrýþtýrmayý baþardý. Tüberküloza karþý ilk etkili silah
olan BCG aþýsý 1921’de Calmette ve Guerin tarafýndan bulundu.
1929’da Alexander Fleming penisilini keþfederek antibiyotiklerin
geliþeceði alaný açtý.
Sosyal bilimler, ihtisas alanlarýný belirleyerek bir yenilenme
sürecine gitti. Psikoloji önem kazandý ve bu alanda yeni akýmlar
ortaya çýktý. Felsefe alanýnda Fenomenoloji (Metafiziðe karþý
çýkarak somut yaþantýyý temel alan felsefi görüþ.) ve
Varoluþçuluk bu dönemde ortaya çýkan akýmlardýr.
Albert Einstein
30
1929’da tarih biliminde Fransýz ekolünün
ortaya çýkýþý ile geleneksel tarih anlayýþýnda
önemli deðiþiklikler yaþandý. Yeni tarih anlayýþý
ile geleneksel tarihin temel ögesini oluþturan;
savaþ tarihi, kral ve imparatorlar tarihi, önceliðini kaybetti. Yeni tarih anlayýþý, yerel tarih,
sosyal, ekonomik ve medeniyet konularýný öne
çýkardý.
I. Dünya Savaþý sonunda Batý medeniyeti
ve bu medeniyetin dayandýðý deðerlerin sorgulanmasý, Avrupa edebiyatýný etkiledi. Ýki savaþ
arasýnda, birçok yazar yaþadýklarý toplumlara
karþý eleþtirel gözle bakarak eserlerini bu
doðrultuda verdiler. John Steinbeck’in Gazap
Üzümleri (1939) adlý eseri 1929 krizinden sonra
Amerika’nýn sosyal ve ekonomik durumunu
anlatan önemli eserlerden biridir. Bazý romancýlar da buhranlý bir dönemden geçen Avrupa’yý
konu edinmekten kaçýnarak otobiyografi tarzýný
tercih etmiþlerdir.
Ýki savaþ arasý dönemde tiyatro da bir
Salvador Dali’nin “Sivil Savaþýn Anlatýmý” konulu tablosu
yenilenme sürecine girdi. Aktör ve seyirciye
eleþtiri hakký tanýnarak günümüz tiyatrosuna
öncülük edildi.
I. Dünya Savaþý’nýn tam ortasýnda Zürih’te, bütün toplumu ve burjuva sanatýný tamamen ve sert bir
þekilde reddetmeye dayalý “Sürrealizm” akýmý doðdu. Sürrealizm kendini daha ziyade resim sanatýnda
gösterdi. Geçmiþle baðlarýný koparan sürrealist ekolün dýþýnda, savaþ öncesinde de var olan
ekspresyonizm (dýþa vurumculuk), özellikle Almanya ve kuzey ülkelerinde birçok sanatçý ve yazarý
hareketin bünyesinde toplamayý baþardý. Ayný zamanda bazý sinemacýlar da bu ekole önemli eserler
kazandýrdý.
Ýki savaþ arasýnda klasik müziðe dönüþ yaþandý. Özellikle Orta Avrupa’dakiler baþta olmak üzere
birçok müzisyen, klasik eserleri folklorik unsurlarla birleþtirmeyi amaçlýyordu. Ayný dönemde ABD’nin
savaþa girmesi ve Avrupa üzerinde etkili olmasýyla caz, bütün Batý dünyasýnda yayýlma fýrsatý buldu.
Tabloda iki savaþ arasý döneme ait icat ve
keþiflerin bir kýsmý verilmiþtir. Sizler de bu
dönemdeki diðer icat ve keþifleri araþtýrarak
tabloya ekleyiniz.
Yýl
1920
1921
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1932
1935
1938
Ýcat, keþif
ABD’de ilk radyo yayýnýnýn yapýlmasý
Verem aþýsýnýn geliþtirilmesi
Elektrikli trafik ýþýklarýnýn geliþtirilmesi
Dondurulmuþ yiyeceklerin üretilmesi
Elektrikli ses kayýt aygýtlarýnýn geliþtirilmesi
Ýlk baþarýlý roket denemesi
Ýlk sesli sinema filminin yapýlmasý
C vitamininin keþfedilmesi
Penisilinin bulunmasý
Nötronun bulunmasý
Elektron mikroskobunun geliþtirilmesi
Radarýn geliþtirilmesi
Çekirdek bölünmesi (fizyon)
Ülke
ABD
Fransa
ABD
SÜRREALÝZM (GERÇEKÜSTÜCÜLÜK)
XX. yüzyýlýn baþlarýnda Avrupa’da ortaya
çýkan bir sanat akýmýdýr. Þair ve ressamlar, I.
Dünya Savaþý’nýn yol açtýðý yýkým karþýsýnda
dehþete kapýlmýþ, akýlcý tutuma karþý tavýr
alarak bilinç dýþýnýn düþsel dünyasýna yönelmeye baþlamýþlardý. 1924’te yayýmladýklarý
Gerçeküstücülük Bildirgesi’nde “düþüncenin
aklýn denetimi olmadan ve ahlak gibi engelleri
hiçe sayarak ortaya konmasý”ný savundular.
Yapýtlarýnda nesneleri alýþýlmamýþ biçimlerde
betimleyen gerçeküstücü sanatçýlar, çoðunlukla düþlerin gizli dünyasýný dile getirmeye
çalýþtýlar. Bazen de nesneleri kendi doðal ortamlarýndan çýkartarak þaþýrtýcý, düþsel bir ortama taþýdýlar. Gerçeküstücü ressamlar insanlarýn ruhsal durumlarýný ve davranýþlarýný
akýl, mantýk, töre, din ve toplumsal baskýlardan özgür kýlarak tuvale yansýttýlar. Gerçeküstücülük akýmýyla neredeyse özdeþleþen,
Salvador Dali (1904-1989) anýlarýndan ve
düþlerinden esinlenerek yaptýðý resimlerinde
eriyip akan saatler, gövdesinde çekmeceler
taþýyan insanlar, boþlukta uçan eþyalar yer alýr.
Gerçeküstücülük hiçbir ortak kuram ya da birlik
olmaksýzýn, sanatçýlarýn bireysel tavýrlarý doðrultusunda kendi kendine geliþen bir sanat
akýmý olmuþtur.
Théma Larousse, c. 5, s. 116-117
31
H. ATATÜRK DÖNEMÝ TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI
“... Milletimizin, güçlü, mutlu ve güvenlik içinde yaþayabilmesi için, devletin tamamen millî
bir siyaset izlemesi ve bu siyasetin, iç kuruluþlarýmýza tamamen uygun ve dayalý olmasý
gerekir. Millî siyaset dediðim zaman, amaçladýðým mana ve anlam þudur: Millî sýnýrlarýmýz
içinde, her þeyden evvel kendi kuvvetimize dayanýp varlýðýmýzý koruyarak millet ve memleketin gerçek
mutluluðuna ve bayýndýrlýðýna çalýþmak... Genel olarak eriþilemeyecek hayalî emeller peþinde milleti
uðraþtýrmamak ve zarara sokmamak... Uygar dünyadan, uygar ve insanca davranýþ ve karþýlýklý dostluk
beklemektir.”
M. Kemal ATATÜRK
www.atam.gov.tr
11. sýnýf bilgilerinizi de yoklayarak Atatürk’ün belirlediði dýþ politika esaslarýnýn Türkiye’nin
uluslararasýndaki konumunu nasýl etkilediðini açýklayýnýz.
Millî Mücadele’nin askerî ve diplomatik safhasýný baþarýyla sonuçlandýran Türkiye, Lozan Barýþ
Antlaþmasý ile uluslararasý alanda resmen tanýndý.
1923’ten sonra Türkiye dýþ politikada Lozan’da hâlledilemeyen Musul, dýþ borçlar, Suriye sýnýrý,
nüfus mübadelesi ve Boðazlar sorunlarýna öncelik verdi. Bu konular ve Millî Mücadele’den itibaren
Batýlý devletlere karþý duyulan güvensizlik Sovyetler Birliði’yle var olan iyi iliþkilerin devamýný saðladý.
Türkiye, Lozan’dan kalan sorunlarýný çözdükten sonra Batý ülkeleri ile de iyi iliþkiler kurmaya baþladý.
Türk heyeti Lozan Konferansý’nda
Lozan Antlaþmasý sonrasý ülkenin yaralarýnýn sarýlabilmesi ve yapýlan inkýlaplarýn baþarýya
ulaþabilmesi için yurt içinde ve uluslararasý alanda barýþ ortamýna ihtiyaç vardý. Türkiye ilk andan
itibaren dýþ politikada, Atatürk’ün “Yurtta barýþ, dünyada barýþ.” sözünü ilke edinerek barýþçý bir politika
izlemeye çalýþtý.
1930’dan itibaren özellikle Avrupa’da ortaya çýkan bunalýmlar, I. Dünya Savaþý’nýn getirdiði
statükoyu korumak isteyen (Ýngiltere, Fransa gibi) devletler ile bu yapýyý deðiþtirmek isteyen (Almanya,
Ýtalya gibi) devletler arasýnda gittikçe keskinleþen bir kutuplaþmaya sebep oldu.
Avrupa’daki geliþmelerle ilgili olarak Atatürk, Versay Antlaþmasý’nýn I. Dünya Savaþý’nýn sebeplerini
yok etmediðini aksine düþmanlýklarý daha da arttýrdýðýný düþünüyordu. Ona göre yenen devletler,
yenilenlere barýþ þartlarýný zorla kabul ettirirken bu ülkelerin etnik, jeopolitik ve ekonomik özelliklerini
göz önüne almamýþlardý.
Atatürk Ýtalya’daki geliþmelerle ilgili olarak da þu sözleri söylemiþti: “Mussolini’nin yönetimi altýnda
kuþkusuz büyük bir kalkýnmaya ve geliþmeye sahne olmuþtur. Eðer Mussolini, gelecekteki bir savaþta,
32
Ýtalya’nýn görünen büyüklüðünü, savaþ dýþýnda kalmak biçimiyle, gerektiði gibi kullanabilirse barýþ
masasýnda baþlýca rollerden birini oynayabilir. Ancak korkarým ki Ýtalya’nýn bugünkü þefi, Sezar rolünü
oynamak isteðinden kendisini kurtaramayacak ve Ýtalya’nýn askerî bir güç oluþturmaktan henüz çok
uzak olduðunu hemen gösterecektir.”
Bu dönemde, Türkiye, 1932’de Milletler Cemiyetine üye olarak Batýlý devletlerle olan iyi iliþkilerini
pekiþtirdi. Bölgesel ve uluslararasý alandaki barýþçý faaliyetlere aktif bir þekilde katýlmakla beraber,
kendi güvenliðini ön planda tutarak öncelikle bölgesel ittifaklara yöneldi. Balkan ve Sadabat Paktlarýnýn
kuruluþuna öncülük etti. Boðazlar ve Hatay meselelerini uluslararasý hukuk kurallarý çerçevesinde
kendi lehinde bir çözüme kavuþturdu. Ayný zamanda Avrupa’daki askerî ve siyasi geliþmeler (özellikle
Ýtalya ve Almanya’daki) üzerine Batýlý ülkeler ile Sovyetler Birliði arasýnda hassas bir denge kurmaya
gayret gösterdi. Böylece izlediði dýþ politika sayesinde Türkiye, bölgede bir istikrar unsuru oldu.
1. Dýþ Politikadaki Geliþmeler
a. Türkiye’nin Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam) Giriþi (18 Temmuz 1932)
Milletler Cemiyetinin bir üyesi olmasý için Türkiye’ye davet yapýlmasý konusunda önerge (1 Temmuz 1932)
Sayýn Genel Sekreter,
Genel Kurul adýna yaptýðýnýz çaðrýya karþýlýk, Türkiye Cumhuriyeti’nin Milletler Cemiyetine üye
olmaya hazýr bulunduðunu ve Türkiye’nin, Milletler Cemiyeti üyesi olmayan devletlerle yapýlanlar da
kapsam içine girmek üzere, þimdiye kadar yaptýðý antlaþmalarda üstlendiði yükümlülüklerin cemiyet
üyeliði görevleriyle hiçbir biçimde çeliþir nitelikte olmadýðýný bildirmekle onur duyuyorum. Bu konuda
þunu da belirtmek isterim ki zaten Türkiye’nin cemiyete katýlmasýndan önce imzaladýðý tüm antlaþmalarýn Milletler Cemiyeti üyelerinin imzacýsý bulunduðu Paris Yasasý’nýn özü çerçevesinde yapýlmýþtýr.
Derin saygýlarýmýn kabulünü dilerim, sayýn Genel Sekreter.
Dýþiþleri Bakaný Dr. Tevfik Rüþtü Aras
Emekli Büyükelçi Ýsmail SOYSAL, Türkiye’nin Siyasal Antlaþmalarý, s. 400
Yukarýda Türkiye Cumhuriyeti’nin Milletler Cemiyetinin üyelik davetine verdiði yazýlý cevap görülmektedir.
Türkiye’nin Milletler Cemiyetine giriþinin sebeplerini araþtýrýnýz. Türkiye’nin Cemiyete üyelikle
elde ettiði kazanýmlarý belirtiniz.
33
Milletler Cemiyeti, I. Dünya Savaþý’ndan sonra barýþý koruyacak uluslararasý bir örgüt olarak
kurulmuþtu. Baþlangýçta 42 üyesi olan Milletler Cemiyetine üye olmak için Genel Kurulun üçte iki
çoðunluðuyla karar vermesi gerekiyordu.
Lozan Antlaþmasý’ndan sonra Batýlý devletlerle sorunlarýný çözen ve komþu devletlerle de dostluk
antlaþmalarý imzalayan Türkiye Batý ile daha iyi iliþkiler kurmak istedi.
1930’dan itibaren Avrupa’da gruplaþmalarýn belirli bir durum almasý uluslararasý barýþ ve güvenliði
tehdit etmeye baþladý. Bu durumun yaþandýðý sýralarda Türkiye’nin uluslararasý politikada artan önemi
Batýlý devletler üzerinde de etkisini gösterdi. Türkiye ile iþ birliði yapmak isteyen Batýlý ülkeler, onu
Milletler Cemiyetinin bünyesine katmak istedi. Milletler Cemiyeti Genel Sekreterinin Türkiye’yi Milletler
Cemiyeti üyeliðine davet etmesi üzerine Büyük Millet Meclisi 9 Temmuz 1932’de Cemiyete katýlma
kararý aldý.
Ýki yýl sonra da konsey üyeliðine seçilen Türkiye, Milletler Cemiyetine üye olmakla ayný zamanda
uluslararasý iþ birliðine resmen katýldý. Bundan sonra cemiyet içinde ve dýþýnda barýþýn korunmasý
çabalarýna da devam etti.
b. Balkan Antantý (9 Þubat 1934)
Türkiye Balkan devletleri ile iyi iliþkiler kurmayý amaçlýyordu. Bu sebeple 1923’te Arnavutluk, 1925’te
de Bulgaristan ve Yugoslavya ile ikili dostluk antlaþmalarý imzaladý. Bu arada Balkan devletleri kendi
aralarýndaki sorunlarý çözmeye çalýþmaktaydý. 1926’da Türkiye, tüm Balkan devletleri arasýnda
sýnýrlarýn karþýlýklý olarak güvence altýna alýnmasý amacýyla bir giriþimde bulundu. Türkiye’nin amacý,
imzalanacak bir anlaþmayla Balkanlar ’da istikrarý saðlamak, ayný zamanda Balkanlar dýþýndan
gelebilecek tehlikeleri engellemekti. Ancak Türkiye’nin bu giriþimleri sonuçsuz kaldý.
Bu tarihlerde en büyük tehlike, Balkanlar’da ve Doðu Akdeniz’de yayýlmacý bir politika izleyen, sahip
olduðu On Ýki Ada ile de bölgeye yerleþen Ýtalya idi. Balkan Devletleri arasýndaki bazý anlaþmazlýklarýn
ortadan kalkmasý ile bir anlaþma zemini oluþmaya baþladý.
Balkan Paktý’ný imzalayan dört dýþiþleri bakaný, Atina’daki bir toplantý esnasýnda (en solda temsilcimiz Dr. Tevfik Rüþtü Aras)
30 Ekim 1930 günü, Türkiye ve Yunanistan arasýnda Dostluk, Tarafsýzlýk ve Uzlaþtýrma Antlaþmasý’nýn imzalanmasý Balkan devletleri arasýnda dayanýþmanýn gerçekleþtirilmesinde önemli bir
geliþme oldu. Atatürk ve Venizelos’un önderliðinde Türk-Yunan dostluðu geliþti. 1933 yýlýnda Türkiye
sýrasýyla Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ile birer Dostluk ve Tarafsýzlýk Antlaþmasý
yaptý. Bu ikili antlaþmalar Balkan devletleri arasýnda anlaþma yolunu açarak Balkan Paktý’nýn
imzalanmasýna zemin hazýrladý. Venizelos, Türk-Yunan iliþkilerinde ve Yakýn Doðu’da barýþýn
saðlanmasýndaki büyük katkýlarýndan dolayý Atatürk’ü 12 Ocak 1934’te Nobel Barýþ Ödülü’ne aday
gösterdi.
Balkan Paktý, 9 Þubat 1934’te Atina’da Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Dýþiþleri
Bakanlarýnca imzalandý. Bununla birlikte, Pakta girmeyen Bulgaristan ve Arnavutluk’a katýlým hakký
açýk tutuldu.
34
Bu antlaþmayla imzacý devletler Balkanlar ’daki sýnýrlarýný korumak ve bölgedeki mevcut durumu
deðiþtirmek isteyen devletlere karþý önlem almayý amaçladýlar. Ortak savunma niteliðindeki bu
anlaþmanýn en önemli maddesi taraflarýn bu antlaþmayý imzalamayan diðer bir Balkan devletine karþý
birbirine haber vermeden siyasi bir harekette bulunmamayý ve siyasi yükümlülük altýna girmemeyi
garanti etmesiydi.
Balkan Antantý, kuruluþundan itibaren çeþitli alanlarda baþarýlar elde etti. 1935’te Ýtalya’nýn
Habeþistan’a saldýrmasý üzerine, Milletler Cemiyetinin aldýðý zorlayýcý ekonomik önlemlere Antant’a üye
dört devlet birlikte katýldý. 1936’da Montrö Konferansý’nda, Boðazlar statüsünün Türkiye lehine
deðiþtirilmesinde, Antant üyelerinin Türkiye’yi desteklemesi ve dayanýþma politikasýný izlemesi bu
baþarýlara örnektir. Üye devletlerinin Balkanlarýn dýþýndan gelebilecek tehlikeler karþýsýndaki direnme
isteði ve gücüne baðlý baþarýlar gösteren Balkan Antantý’nýn durumu 1936’dan itibaren deðiþmeye
baþladý. Büyük devletlerin ekonomik, siyasi yayýlma ve etki politikalarý, Antant’ýn zayýflamasýna yol açtý.
Özellikle 1937’de, Yugoslavya’nýn Bulgaristan ile bir dostluk antlaþmasý imzalamasý, gittikçe güçlenen
Ýtalya karþýsýnda Yunanistan’ýn bu devlete yaklaþmasý, bu durumu daha da hýzlandýrdý.
c. Montreux (Montrö) Boðazlar Sözleþmesi (20 Temmuz 1936)
Lozan Antlaþmasý’nda hâlledilemeyen meselelerden
BOÐAZLAR SÖZLEÞMESÝ ÝLE
biri de Boðazlar meselesiydi. Türkiye, o günkü þartlar altýn24 Temmuz 1923 Lozan Boðazlar
da Boðazlar Bölgesi’nin silahtan arýndýrýlmasý ve geçiþin
denetlenmesi iþinin “Uluslararasý Boðazlar Komisyonu”na Sözleþmesiyle; Çanakkale Boðazý ve
Marmara Denizi ile, Ýstanbul Boðaz’ýndan
býrakýlmasýný kabul etmek zorunda kaldý. 1930’lara gelin- denizden ve havadan serbest geçiþ esas
diðinde Türkiye, Ýtalya’nýn Doðu Akdeniz ile Balkanlar alýnmýþ; bu geçiþ güvenliðinin saðlanmasý
üzerindeki emellerinden endiþe duymakta ve stratejik amacýyla, Çanakkale Boðazý’nýn doðu ve
öneme sahip Boðazlar ’ýn güvenliðini saðlamak istemek- batýsýnda yirmiþer, Ýstanbul Boðazý’nýn doðu ve
teydi. Konuyu ilk kez Mayýs 1933’te “Londra Silahsýz- batýsýnda onbeþer kilometrelik alan, Marmara
Denizi’ndeki adalar, askersiz hâle getirilmiþ, bu
lanma Konferansý”nda gündeme getirdi.
Ýtalya’nýn, 1935’te Habeþistan’a saldýrmasý ve On iki bölgelerde tahkimat yapmak ve asker
Ada’yý silahlandýrmaya baþlamasý, Almanya’nýn Ren Böl- bulundurmak yasaklanmýþtý. Buna karþýlýk, bu
gesi’ne yeniden asker sevk etmesi ve Locarno Anlaþma- bölgenin güvenliði Milletler Cemiyetinin
garantisi altýna konulmuþtu. Ayrýca, bu statülarýna son vermesi. Türkiye’yi, Boðazlar Sözleþmesi’nin nün yürütülmesini kontrol için bir Türk temsildeðiþtirilmesi konusunda harekete geçirdi.
cisi baþkanlýðýnda, sözleþmede imzasý buluTürkiye, Sovyetler Birliði ve Balkan Paktý’yla Balkan nan devletlerin temsilcilerinden oluþan “Bodevletlerinin desteðini aldý. Pakta üye olmayan ðazlar Komisyonu” kurulmuþtu.
Dr. Rifat UÇAROL, Siyasi Tarih, s. 580
Bulgaristan, Türkiye’nin Boðazlar’la ilgili giriþiminin Nöyyi
Antlaþmasý’nýn silahtan arýndýrma ile ilgili hükümlerinin
deðiþtirmesine yol açabileceðini düþünerek tepki göstermedi. Ýtalya’nýn Akdeniz’deki emellerini bilen Ýngiltere bu giriþimi olumlu karþýladý. Asya’da geniþleme
çabasý içinde olan Japonya da konuya
ilgisiz kaldý. Bu durumda Lozan Boðazlar
Sözleþmesi’nin imzacýlarýndan sadece
Ýtalya, Akdeniz’deki emellerinden dolayý
bu sözleþmenin deðiþtirilmesine karþý
çýkabilirdi. Dünyadaki bu geliþmeler
üzerine Türkiye, yeni bir Boðazlar Rejimini
ortaya koymak üzere bir Konferans
toplanmasýný istedi. Devletlerin (Ýtalya
dýþýnda) bu olumlu tutumlarý üzerine 1923
Lozan Boðazlar Sözleþmesi’ni deðiþtirmek üzere, 22 Haziran 1936’da Ýsviçre’nin
Montrö kentinde bir konferans toplandý.
Türkiye, Avustralya, Ýngiltere, Bulgaristan,
Fransa, Yunanistan, Japonya, Romanya,
Montrö Zaferi’nin basýna yansýmasý
Sovyetler Birliði ve Yugoslavya’nýn katýldýðý Montrö Boðazlar Konferansý’nda 20 Temmuzda Montrö Boðazlar Sözleþmesi imzalandý.
Montrö Boðazlar Sözleþmesi ile “Boðazlar Komisyonu” kaldýrýlýp Türkiye’ye Boðazlar ve çevresinde
asker bulundurma hakký verilerek Boðazlar’da Türk egemenliðini ve kontrolünü esas alan bir
düzenleme yapýldý. Yeni düzenleme ile Boðazlar’da denizden geçiþ serbestliði ilkesi kabul edilmekle
beraber belirli kurallara dayanan yeni bir geçiþ statüsü oluþturuldu.
Buna göre barýþ zamanýnda ya da Türkiye’nin savaþa girmediði durumlarda ticaret gemilerinin
serbestçe geçiþine izin verildi. Savaþ gemilerinin geçiþi konusunda Türkiye’ye önceden bilgi verilmesi
þartý getirildi. Türkiye’nin yer almadýðý herhangi bir savaþ durumunda savaþýn içinde olan devletlerin
35
savaþ gemilerinin boðazdan geçiþi yasaklandý. Türkiye içinde bulunduðu bir savaþ ya da güvenliðini
tehdit eden bir durum karþýsýnda Boðazlar üzerinde tam yetki elde etti. Türkiye ile savaþ hâlinde
olmayan devletlerin ticaret gemilerine kontrollü olarak geçiþ hakký verildi.
d. Sadabat Paktý (8 Temmuz 1937)
Sadabat Paktý; Türkiye, Irak, Ýran ve Afganistan arasýnda imzalanmýþ, çok taraflý bölgesel bir
antlaþmadýr. Bununla taraflar birbirlerine saldýrýdan kaçýnmayý ve bölgede barýþý korumak üzere iþ birliði
yapmayý benimsemiþtir. Bu sadece bir saldýrmazlýk ve iyi komþuluk paktýdýr, savunma için yardýmlaþma
paktý deðildir.
1930 yýlýnda Ýngiltere, Irak’ýn baðýmsýzlýðýný, bazý sýnýrlamalarla tanýyýp onunla bir ittifak antlaþmasý
imzalayýnca Irak Hükûmeti Ýngiltere’ye olan baðýmlýlýðýný dengelemek için, Türkiye ile görüþmeler
yaptýktan sonra, 1933 sonbaharýnda Ýran ve Türkiye’ye birer saldýrmazlýk antlaþmasý önermiþti.
O sýrada Irak’ýn Türkiye ile iliþkileri gayet iyiydi. Kral Faysal 1931 Haziranýnda Türkiye’yi ziyaret
etmiþ, Baþbakan Nuri Said Paþa da Ankara’da zaman zaman siyasi görüþmelerde bulunmuþtu. Bu
dönemde Irak ile Ýran arasýnda sorunlar vardý. Bu nedenle Irak, Ýran’la uzlaþmak istiyordu.
Irak Kralý Faysal (soldan ikinci) Türkiye’de
Irak’ýn bu giriþimleri üzerine, Türkiye ayrý ayrý saldýrmazlýk paktlarý yerine, Balkan Paktý örneðindeki
gibi, bir bölgesel pakt kurulmasýnýn yararlarýný Irak ve Ýran’a bildirmiþti. Üç bölge devletinin imzalayacaðý
bir metin hazýrlanýp 2 Ekim 1935’te Cenevre’de onaylanmýþtý. Ancak SSCB’nin önerdiði Afganistan’ýn,
Irak’ýn istediði Suudi Arabistan’ýn Pakta alýnýp alýnmamasý üzerindeki görüþmeler ve Irak ile Ýran
arasýndaki sorunlar paktýn imzalanmasýný geciktirmiþti. Sonunda Afganistan’ýn girmesi kabul edilmiþ ve
Pakt 8 Temmuz 1937 günü dört devlet arasýnda Tahran’da Þah’ýn yazlýk Sadabat Sarayý’nda imzalanmýþtýr.
Aþaðýdaki tarih þeridinde boþ býrakýlan yerleri diðer örneklere uygun olarak doldurunuz.
Ekim - Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu
parçalandý.
30 Ekim - Mondros
Ateþkes Antlaþmasý
imzalandý.
28 Temmuz - AvusturyaMacaristan Sýrbistan’a
savaþ ilan etti.
Kasým - Osmanlý Devleti
I. Dünya Savaþý’na katýldý.
1914
1915
1916
1917
Nisan - ABD savaþa
girdi.
7 Ekim - Rusya’da ihtilal
oldu.
1918
1919
23 Aðustos - Lozan Antlaþmasý TBMM tarafýndan
onaylandý.
29 Ekim - Cumhuriyet ilan
edildi.
1920
10 Ocak - Milletler Cemiyeti kuruldu.
10 Aðustos - Sevr
Antlaþmasý imzalandý.
36
1921
1922
1923
3 Ocak - Ýtalya’da Mussolini
bütün yetkileri elinde topladý.
1 Aralýk - Locarno Antlaþmasý imzalandý.
1924
1925
1926
6 Aðustos - Lozan 8 Eylül - Milletler CeAntlaþmasý yürür- miyeti Almanya’yý
üyeliðe kabul etti.
lüðe girdi.
Türkiye açýsýndan Pakt, Atatürk’ün barýþçý dýþ politikasýný ve ülkenin etrafýný dostluk çemberi ile
kuþatma isteðini yansýtýyordu. Ýçerikleri farklý da olsa Balkan Paktý ile Sadabat Paktý Türkiye’nin Batý ile
Doðu arasýnda bir barýþ köprüsü olmak isteðinin de ilk somut göstergesiydi. Pakt, Batý’da ve Ýslam
Dünyasý’nda olumlu karþýlanmýþtý. Ancak Pakt, 1939’da Dünya Savaþý baþlayýnca önemini yitirmeye
baþlamýþtýr. Savaþ boyunca Ýngiltere Irak’ý denetimi altýnda tutmuþtu. Ýran ise SSCB ve Ýngiltere’nin
iþgaline girmiþti. Savaþtan sonra durum normale dönünce Ýran 1948’de Paktýn canlandýrýlmasýný hatta
Pakta Pakistan’ýn da alýnmasýný önermiþti. Savaþ sonrasýnda, SSCB tehditlerine karþý Orta Doðu’da
1955’te Baðdat Paktý kurulunca Sadabat Paktý önemini kaybetmiþ ve 1980’de Irak-Ýran savaþý çýkýnca
artýk var oluþ nedenini de yitirmiþ, tarihteki yerini almýþtýr.
e. Hatay Meselesi ve Hatay’ýn Anavatana Katýlmasý (30 Haziran 1939)
Halkýnýn büyük çoðunluðu Türk olan ve Misakýmillî sýnýrlarý içerisinde bulunan Hatay (Ýskenderun
Sancaðý), Fransa’yla 20 Ekim 1921’de imzaladýðýmýz Ankara Antlaþmasý ile Türkiye sýnýrlarý dýþýnda
kaldý. Bölge, Suriye ile birlikte Fransýz mandasý altýna girdi. O günün þartlarý gereði böyle bir karar almak
zorunda kalan Türkiye, Hatay’daki Türklerin haklarýnýn korunmasý ve bölgeye özerklik verilmesi için
gerekli ortamý hazýrlayacak hükümler eklemeyi de ihmal etmedi. Anlaþmanýn ilgili maddesine göre
Ýskenderun bölgesi için özel bir yönetim kurulacaktý. Bölgede Türk kültürünün geliþmesi için her türlü
imkândan yararlanýlarak Türk dili resmî bir niteliðe sahip olacaktý. Fransa manda yönetimi 1921’de
Ýskenderun Özerk Sancaðý’ný Halep’e baðladý. Ýskenderun Sancaðý’nda kurulan bu statü, bölgede ve
Türkiye’de olumsuz etkiye neden oldu.
Fransa, 1926’da Ýskenderun Sancaðý sýnýrlarý içinde, yapýlan seçimler ve hazýrlanan anayasa
sonucunda burada “Baðýmsýz Ýskenderun Hükûmeti”ni kurdu. Bu durum, Suriye’de tepkilere yol açtý.
Fransa, ikinci bir kararnameyle bu hükûmetin adýný deðiþtirerek “Kuzey Suriye Hükûmeti” adýný verdi ve
bundan sonra Ýskenderun Sancaðý Þam’a baðlandý. Bölgede yaþayan Türk halkýnýn bu geliþmelere
büyük tepki göstermesi üzerine 1930’da Milletler Cemiyeti Mandalar Komisyonu Ýskenderun Sancaðý’nýn özel bir statüye tabi olduðunu kabul etti. Böylece, Ýskenderun Sancaðý’nýn mali ve yönetim
özerkliði uluslararasý bir belgeye baðlanmýþ oldu.
Fransa, 1935’te Suriye ve Lübnan üzerindeki mandasýný kaldýrdý. 9 Kasým 1936’da Suriye ile bir
anlaþma yaparak Ýskenderun dâhil bölgedeki, bütün yetki ve haklarýný Suriye Hükûmeti’ne devretti.
(Fransa 1946’da tamamen Suriye ve Lübnan’dan çekildi.) Bu durum Türkiye tarafýndan tepkiyle
karþýlandý ve kabul edilmedi. Bu arada Türk Hükûmeti, 9 Eylül 1936’da, Milletler Cemiyetinde
Ýskenderun sorunu hakkýnda Fransa’ya ikili görüþme yapýlmasýný önerdi. Fakat öneri kabul edilmedi.
Almanya ve Ýtalya’daki totaliter rejimlerin yayýlmacý politikalarý baþta Fransa olmak üzere, birçok
Avrupa ülkesini endiþeye sevk etti. Bu durum Fransa’yý Hatay konusunda anlaþmaya zorlamaktaydý.
Türkiye ise sorunlarýný diplomasi yoluyla çözen ve dostluðu aranan bir devlet olmuþtu. Türkiye, 9 Ekim
1936’da, Fransa’ya bir nota vererek Suriye ve Lübnan’a olduðu gibi Ýskenderun Sancaðý’na da
baðýmsýzlýk verilmesini istedi. Fransa, verdiði cevapta, Ýskenderun Sancaðý’nýn baðýmsýzlýðýnýn
tanýnmasý hâlinde Suriye’nin parçalanmýþ olacaðýný, buna da kendisinin yetkili olmadýðýný bildirdi.
Türkiye’nin isteðinde ýsrar etmesi üzerine Fransa, sorunu Milletler Cemiyetine götürmeyi önerdi.
Türkiye de bunu kabul etti.
Ýskenderun sorunu, 14 Aralýk 1936’da, Milletler Cemiyetinde ele alýnarak Sancak için yeni bir statü
kabul edildi. Buna göre Ýskenderun ve Antakya iç iþlerinde tam baðýmsýz, dýþ iþlerinde Suriye’ye baðlý,
kendisine özgü bir anayasa ile yönetilen bir statüye kavuþturuldu. 1937’de Türkiye ile Fransa arasýnda
imzalanan bir antlaþma ile Sancak’ýn toprak bütünlüðü güvence altýna alýndý.
9 Þubat - Balkan Antan18 Temmuz - Türkiye tý imzalandý.
Milletler Cemiyetine 10 Eylül - SSCB Milletler Cemiyetine üye oldu.
üye oldu.
27 Aðustos - BriandKellogg Antlaþmasý
imzalandý.
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
Temmuz - Ýspanya iç
savaþý baþladý.
20 Temmuz - Montrö
Boðazlar Sözleþmesi
imzalandý.
1935
1936
- Japonya Mançur- Ocak - Hitler iktida- - Almanya tekrar silahya’ya saldýrdý.
ra geldi.
lanmaya baþladý.
Ekim - Ýtalya Habeþiþtan’ý iþgale baþladý.
37
1937
Mart - Avusturya Almanya
tarafýndan ilhak edildi.
2 Eylül - Hatay Cumhuriyeti
kuruldu.
10 Kasým - Atatürk vefat etti.
1938
Aðustos - Japonlar
Pekin’i iþgal etti.
- Çin-Japon savaþý
baþladý.
8 Temmuz - Sadabat
Paktý imzalandý.
1939
30 Haziran - Hatay Anavatan’a katýldý.
1 Eylül - II. Dünya Savaþý
baþladý.
- Fransa, Ýngiltere ve
Kanada Almanya’ya savaþ
ilan etti.
- Alman birlikleri Prag’a
girdi, Çekoslovakya Almanya’nýn eline geçti.
Türkiye, Milletler Cemiyetinin kararýyla
Hatay’da oluþturulacak yeni statüsünün
hemen uygulanmasýný istedi. Fransýzlarýn
engellemeleri üzerine iki ülke arasýndaki
iliþkiler gerginleþti. Bu arada Türkiye, Milletler
Cemiyeti nezdinde durumu protesto ederek
Hatay sýnýrýna asker yýðmaya baþladý. Siyasi
geliþmelere paralel olarak Fransa, Hatay’la
ilgili tavrýný yumuþattý. 6 Haziran 1938’de
Hatay’daki valisini geri çekerek yerine bir
Türk vali atadý. Daha sonra iki ülke arasýnda
anlaþma ile Hatay’ýn toprak bütünlüðü ve
siyasi statüsünün ortaklaþa korunmasý kararlaþtýrýldý ve 5 Temmuz 1938’de, Türk askeri
Hatay’a girdi.
Hatay Devleti milletvekilleri
Türkiye ve Fransa’nýn gözetimi altýnda Hatay
Meclisi için seçimler yapýldý. Eylül 1938’de Sancak
Millet Meclisi, ilk toplantýsýný yaparak Hatay Cumhuriyeti’nin kurulduðunu ilan etti. Cumhurbaþkanlýðýna
Tayfur Sökmen seçilirken Baþbakanlýðýna da
Abdurrahman Melek atandý. Türkiye Cumhuriyeti
kanunlarý ve parasý kabul edildi. Hatay Devleti
yöneticileri, Türkiye’ye katýlmak isteðinde bulundular.
Bu sýrada Avrupa’da savaþ ortamýna girilmesi Fransa
ve Ýngiltere’yi Türkiye’ye yaklaþtýrdý. Fransa ile yapýlan
anlaþma sonucu Fransa, askerlerini bölgeden çekerek
Hatay’ýn Türkiye’ye katýlmasýný kabul etti.
Hatay Millet Meclisi, 23 Haziran 1939 günü yaptýðý
toplantýda oy birliði ile Anavatan’a katýlmak kararýný
alarak Hatay Devleti’ne son verdi. Ayný gün Fransa
imzalanan Ankara Anlaþmasý ile Hatay’ýn Türkiye’ye
katýlmasýný kabul etti ve bir süre sonra Hatay’dan
çekildi. TBMM 30 Haziran 1939’da, Ankara Antlaþmasý’ný onayladý. 23 Temmuz 1939 günü yapýlan
törenle de Hatay Türkiye’ye katýldý.
Hatay’ýn Anavatan’a katýlmasýnýn basýna
yansýmasý (24 Haziran 1939)
ATATÜRK VE HATAY
Hatay meselesi ile çok yakýndan ilgilenen Atatürk, bu konuya Türkiye’nin verdiði önemi, 1
Kasým 1936’da Millet Meclisinin açýlýþ konuþmasýnda þöyle belirtmiþtir:
“Bu sýrada, milletimizi gece gündüz meþgul eden baþlýca büyük bir mesele, hakiki sahibi öz Türk olan
‘Ýskenderun-Antakya’ ve havalisinin mukadderatýdýr. Bunun üzerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya
mecburuz. Daima kendisi ile dostluða çok ehemmiyet verdiðimiz Fransa ile aramýzda, tek ve büyük
mesele budur. Bu iþin hakikatini bilenler ve hakký sevenler, alakamýzýn þiddetini ve samimiyetini iyi
anlarlar ve tabii görürler.”
Kâzým ÖZTÜRK, Atatürk’ün TBMM Açýk ve Gizli Oturumlarýndaki Konuþmalarý II, s. 1114-1115
Hatay’ýn Anavatana katýlmasý ile ilgili bir gazete hazýrlayýnýz.
?
Gazetenizde o dönemde dünyadaki siyasi durumu analiz eden bir yazýya,
?
O dönemdeki Türkiye-Fransa iliþkilerini inceleyen bir yazýya,
?
Hatay’ýn Türkiye’ye katýldýðý tarihe kadar olan süreçte hangi siyasi aþamalardan geçerek baðýmsýz olduðuna dair yazýya,
?
O döneme ait gazete manþetlerine ve dönemin siyasilerine ait hatýralara,
?
Hatay’ýn Anavatana katýlmasýnýn dünyada meydana getirdiði yankýlara yer verebilirsiniz.
38
I. Dünya Savaþý’ndan önce Orta Doðu’nun siyasi ve sosyal durumunu inceleyiniz. Savaþ
sonrasýnda Orta Doðu haritasýnýn çizilmesi ve manda yönetimlerinin kurulmasý sürecinde
geçen geliþmeleri araþtýrýnýz. Bulduðunuz verilerden hareketle manda yönetimlerinin kurulma
amaçlarýný ve bu geliþmelerin günümüze yansýmalarýný tespit ediniz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Bu çalýþmayý baþarýyla tamamlayabilmeniz için aþaðýdaki adýmlarý izlemelisiniz.
(Grup çalýþmasý yapýlacak.)
Ýþ bölümü yapýnýz.
Çalýþma sürenizi iyi kullanmak için çalýþma takvimi ve planý hazýrlayýnýz
Halk ve üniversite kütüphanesi, Ýnternet vb. yerlerde konu ile araþtýrma yapýnýz
Elde ettiðiniz verilerin tümünü bir araya getirip inceleyiniz ve sýnýflandýrýnýz. (Hangi bilgileri nerede,
nasýl kullanacaðýnýza karar veriniz.)
Projenizde I. Dünya Savaþý öncesi Orta Doðu’nun durumunu ve manda yönetimlerinin kurulmasýyla oluþan yeni siyasi yapýlanmalarý gösteren haritalar çiziniz. Çizilen haritalarý paspartu hâline
getirerek sýnýf panosunda sergileyiniz.
Proje bittikten sonra sýnýf içinde sözlü ya da projeksiyonla sunum yapýnýz.
Çalýþma süreniz bir aydýr.
PROJE DEÐERLENDÝRME FORMU
Öðrencinin Adý Soyadý:
Projenin Adý:
Sýnýfý:
No:
DERECELER
GÖZLENECEK ÖÐRENCÝ KAZANIMLARI
Çok
Ýyi
5
Ýyi
Orta
Zayýf
4
3
2
Çok
Zayýf
1
I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECÝ
Projeye uygun çalýþma planý hazýrlama .
Grup içinde görev daðýlýmý yapma
Çevreden bilgi toplama .
Projeyi plana göre gerçekleþtirme
TOPLAM
II. PROJENÝN ÝÇERÝÐÝ
Türkçeyi etkin kullanma
Bilgilerin doðruluðu
Toplanan bilgilerin analiz etme
Elde edilen bilgilerden çýkarýmda bulunma
Toplanan bilgileri düzenleme
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara cevap verme
Sunuyu hedefe yönelik materyalle besleme
Verilen sürede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
Öðretmenin yorumu:..............................................................................................................................................................
39
37
7.
A. Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
I. Dünya Savaþý sonrasýnda tam bir dünya barýþý saðlanamamasýnda imzalanan barýþ antlaþmalarýnýn rolleri nelerdir?
SSCB, Orta Asya’daki Türk bölgelerinde nasýl bir yayýlma politikasý takip etmiþtir? Bu politikanýn Türk
dünyasýna etkileri nelerdir?
I. Dünya Savaþý’ndan sonra sömürgecilik nasýl deðiþikliðe uðramýþtýr?
Meiji döneminde Japonya’da yapýlan yenilikler Uzak Doðu’daki güçler dengesini nasýl etkilemiþtir?
Avrupa’da totoliter yönetimlerin ortaya çýkýþýnda hangi geliþmeler etkili olmuþtur? Bu yönetimlerin
iktidara gelmesi dünya siyasetini nasýl etkilemiþtir?
Ýki savaþ arasý dönemde dünyada görülen teknolojik, bilimsel ve kültürel geliþmelere örnekler
veriniz.
Avrupa’da meydana gelen siyasi geliþmelere karþý Türk dýþ politikasýnda alýnan önlemler nelerdir?
1.
2.
3.
4.
5.
B. Aþaðýdaki ifadelerin baþýna doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) harflerini koyunuz.
(…..) Almanya ile imzalanan Sen Jermen Antlaþmasý II. Dünya Savaþý’na neden olmuþtur.
(…..) Milletler Cemiyetinin kurulmasýna Paris Barýþ Konferansý’nda karar verildi.
(…..) 1929 Ekonomik Krizi sadece Avrupa’da etkili oldu.
(…..) Bolþevik Ýhtilali’yle birlikte Orta Asya’da Türk topluluklarý baðýmsýzlýklarýný kazanmýþtýr.
(…..) Montrö Boðazlar Sözleþmesi ile Türkiye, Boðazlar üzerinde tam egemenlik saðladý.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
C. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.
1. I. Dünya Savaþý’nýn sonuçlarý arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yer almaz?
A. Ýmparatorluklarýn yýkýlmasý
B. Yeni baðýmsýz devletlerin ortaya çýkmasý
C. Köklü rejim deðiþikliklerinin olmasý
D. ABD’nin birliðini kurmasý
E. Almanlarýn Uzak Doðu sömürgelerini kaybetmesi
2. Aþaðýdakilerden hangisi Rusya’da Bolþevik Ýhtilali’nin sonuçlarýndan biri deðildir?
A. I. Dünya Savaþý’nda yapýlan gizli antlaþmalarýn açýklanmasý
B. SSCB’nin kurulmasý
C. Rusya - Avrupa iliþkilerinin geliþmesi
D. Rusya’da yaþayan farklý toplumlarýn baðýmsýzlýk mücadelesine baþlamasý
E. Komünist rejimin Rusya’ya hâkim olmasý
3. Briand-Kellogg Paktý, hangi ülkelerin öncülüðünde hazýrlanmýþtýr?
A. Ýngiltere - ABD
B. Ýngiltere - SSCB
C. Fransa - ABD
D. Fransa - Ýngiltere
E. SSCB - Fransa
4. Mandacýlýk sisteminin oluþturulmasýnýn nedeni nedir?
A. Sömürgeciliði devam ettirmek
B. Wilson Prensipleri’ni uygulamak
C. Orta Doðu’ya baðýmsýzlýk getirmek
D. Yönetimde tecrübe kazandýrmak
E. Orta Doðu’da bozulan dengeleri yeniden kurmak
5. I. Dünya Savaþý’ndan sonra Türkiye ile yapýlan antlaþmalardan hangisi dünya barýþýný
koruma amacýna yönelik deðildir?
A. Montrö Sözleþmesi
B. Balkan Paktý
C. Lozan Antlaþmasý
D. Sadabat Paktý
E. Sevr Antlaþmasý
40
2
BULMACA
1
3
5
4
7
6
8
9
19
10
11
12
13
14
15
16
17
18
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
SORULAR
18 Ocak 1919’da I. Dünya Savaþý sonunda maðlup devletlerle yapýlacak anlaþmalarýn içeriðini
görüþmek amacýyla toplanan konferans.
Almanya’da 1930’lu yýllarda Hitler tarafýndan kurulan ve Alman ýrkýnýn üstünlüðünü savunan
partinin adý.
Türkistan doðumlu olup Basmacý Hareketi içinde yer alan ünlü Türk tarihçisi.
SSCB’ye karþý Orta Asya Türklerinin baðýmsýzlýk mücadelesine verilen ortak ad.
ABD’nin Avrupa sorunlarýnýn dýþýnda kalmasý gerektiðini savunan ABD baþkaný.
Almanya’da 1930’lu yýllarda iktidara gelip Alman ýrkýnýn üstünlüðünü savunan ve II. Dünya
Savaþý’nýn çýkmasýnda etkisi büyük olan devlet adamý.
XIX. yüzyýlýn 2. yarýsýnda Japonya’da çaðdaþlaþma hareketini baþlatan imparatorun unvaný.
Ýngiltere ve Fransa’nýn 1920’de Orta Doðu’yu aralarýnda paylaþtýklarý konferans.
I. Dünya Savaþý sonucu galip devletlerle Almanya arasýnda yapýlan barýþ antlaþmasý.
Albert Einstein tarafýndan 1905’te “Hareketli cisimlerin elektrodinamiði üzerine” geliþtirilen teori.
Almanya, Fransa, Ýngiltere, Ýtalya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasýnda 1925’te imzalanan
antlaþma.
I. Dünya Savaþý sonucu galip devletlerle Osmanlý Devleti arasýnda 1920’de imzalanan barýþ
antlaþmasý.
Wilson Ýlkelerinden sonra Batýlý ülkelerin sömürgelerini devam ettirebilmek amacýyla uyguladýklarý
yeni sistemin adý.
Kurtuluþ Savaþý’ndan sonra Türkiye’nin tam baðýmsýzlýðýnýn onaylandýðý uluslararasý antlaþmanýn adý.
Ýki savaþ arasý dönemde ortaya çýkan, en önemli temsilcisi Salvador Dali olan sanat akýmý.
I. Dünya Savaþý’nda Harbiye Nazýrý olan ve daha sonra Türkistan’a geçerek “Basmacý” hareketine
katýlan Türk devlet adamý.
Almanya ve Ýtalya’nýn yayýlmacý politikalarýna karþý Türkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya’nýn katýlýmý ile oluþan paktýn adý.
Dünya barýþýný saðlamak amacýyla 10 Ocak 1920’de merkezi Cenevre olarak kurulan uluslararasý
teþkilatýn adý.
1922’den II. Dünya Savaþý sonlarýna kadar Ýtalya’yý yöneten liderin adý.
41
2.
II. DÜNYA SAVAÞI
ÜNÝTE
Almanlarýn hava bombardýmanýn’dan
sonra Canterbury, Ýngiltere
Almanlarýn Polonya’yý iþgali
Almanlarýn hava bombardýmaný esnasýnda
siperlere sýðýnan çocuklar, Ýngiltere
Atom bombasýndan sonra Nagazaki, Japonya
42
2. ÜNÝTE: II. DÜNYA SAVAÞI
A. YENÝ BÝR SAVAÞA DOÐRU
B. SAVAÞ YILLARI
C. BARIÞA DOÐRU
D. SAVAÞIN ETKÝLERÝ
E. SAVAÞ YILLARINDA TÜRKÝYE
HAZIRLIK SORULARI
1. II. Dünya Savaþý öncesi dünya siyasi haritasýný inceleyiniz. Savaþa dâhil olan devletleri harita
üzerinde bulunuz.
2. Mihver ve müttefik kelimelerinin anlamlarýný bulunuz. II. Dünya Savaþý’na katýlan Mihver ve Müttefik
devletlerin adlarýný yazýnýz.
3. 1929 Dünya Ekonomik Buhraný’nýn II. Dünya Savaþý’nýn çýkýþýndaki rolü nelerdir?
4. II. Dünya Savaþý öncesinde Asya kýtasýnýn doðusu ve Pasifik Okyanusu’nu harita üzerinde inceleyerek burada yer alan ülkeleri tespit ediniz.
5. Ünite kapaðýndaki fotoðraflarý inceleyerek II. Dünya Savaþý hakkýnda neler söyleyebilirsiniz?
6. II. Dünya Savaþý sýrasýnda yaþanan insan haklarý ihlallerini konu edinen edebiyat ve sanat
eserlerini araþtýrýnýz.
7. II. Dünya Savaþý sýrasýnda atom bombasýnýn kullanýlmasý ne gibi sonuçlar doðurmuþtur?
8. Dünya haritasý üzerinde Türkiye’nin coðrafi konumunu inceleyiniz. Türkiye’nin II. Dünya Savaþý’na
fiilen katýlmamasý savaþýn seyrini nasýl etkilemiþtir? Düþüncelerinizi ifade ediniz.
9. II. Dünya Savaþý Türkiye’yi siyasi, sosyal ve ekonomik bakýmdan nasýl etkilemiþtir?
43
A. YENÝ BÝR SAVAÞA DOÐRU
Atatürk, 27 Eylül 1932’de Mac Arthur’la
Avrupa ile ilgili yaptýðý görüþmede özetle
þunlarý söylemiþti:
“Versay Antlaþmasý, I. Dünya Savaþý’ný ortaya
çýkaran sebeplerden hiçbirini yok edemediði gibi
aksine dünün baþlýca düþmanlarý arasýndaki
uçurumu büsbütün derinleþtirmiþtir. Çünkü yenen
devletler, yenilenlere barýþ þartlarýný zorla kabul
ettirerek sadece düþmanlýk duygularýný beslemiþlerdir. Böylelikle bugün içinde yaþadýðýmýz barýþ
dönemi sadece ateþkesten ibaret kalmýþtýr. Bence
dün olduðu gibi yarýn da Avrupa’nýn geleceði
Almanya’nýn takýnacaðý tutuma baðlýdýr. Üstelik
Almanya millî tutkularýný kamçýlayabilecek siyasi bir
cereyana kendisini kaptýrdý mý er geç Versay
Anlaþmasýný bozmaya çalýþacaktýr.”
www.atam.gov.tr
Metne ve karikatüre göre II. Dünya Savaþý’nýn
çýkýþýnda neler etkili olmuþtur?
I. Dünya Savaþý sonunda galip devletlerin barýþý düþünmek yerine barýþ düzeni içerisinde kendi
çýkarlarýný gerçekleþtirme yollarýný aramasý, yenilen devletlerin siyasi, ekonomik ve askerî kýsýtlamalar
ve aðýr yükümlülükler getiren antlaþmalar imzalamasýna sebep oldu. Ayný zamanda Osmanlý Devleti,
Rus Çarlýðý, Avusturya-Macaristan ve Alman Ýmparatorluðu’nun yýkýlmasý Avrupa diplomasisi ve
kuvvetler dengesini temelinden sarstý. Ýtilaf Devletleri sarsýlan bu dengeyi, imzalanan antlaþmalarla
yeni millî devletler kurduðu izlenimini vererek saðlamaya çalýþtý. Bunu kýsmen ve sadece AvusturyaMacaristan üzerinde gerçekleþtirdi. Savaþ sonunda millî devlet anlayýþýnýn uygulamaya
konulmadýðýnýn en belirgin örneðini farklý millî unsurlardan oluþturulan Yugoslavya ve Çekoslovakya
teþkil etti.
I. Dünya Savaþý’ndan sonra, Rusya’nýn ülkede komünist rejimini yerleþtirmesi uluslararasý alandan
soyutlanarak dýþa kapalý bir politika izlemesine yol açtý. Osmanlý Devleti’nin yýkýlmasýyla ortaya çýkan
Orta Doðu kuvvetler dengesindeki boþluk, Ýngiltere ve Fransa’nýn yayýlmacý politikasýyla dolduruldu.
Alman Ýmparatorluðu’nun yýkýlmasýyla Ýtilaf Devletleri, Almanya ile aðýr þartlar içeren Versay
Antlaþmasý’ný imzaladý. Böylece Almanya’nýn Avrupa’yý bir daha tehdit etmesi engellenmiþ oldu. Ancak
Almanya’nýn uluslararasý alanda býraktýðý boþluk büyük sorunlara yol açtý.
1919 Versay Antlaþmasý’ndan 1925 Locarno Antlaþmasý’na kadar geçen sürede savaþ sonrasý
sarsýntýlar azaltýlýp barýþ antlaþmalarýyla kurulan düzen yerleþtirilmeye çalýþýldý. Locarno Antlaþmasý ile
de milletlerarasý politikada yumuþama ve iþ birliðine gidilerek barýþýn sürekliliðini saðlamak amacýyla
silahsýzlanma çabalarýna giriþildi.
Dünya bu þekilde devamlý bir barýþ için çabalarken 1929 Dünya Ekonomik Buhraný, etkilerini
dünyanýn her yerinde göstermeye baþladý ve siyasi geliþmeleri etkiledi. 1931’de Japonya’nýn
Mançurya’ya saldýrmasý ve art arda çýkan siyasi buhranlar, dünyayý yeni bir savaþýn eþiðine getirdi.
1. Savaþ Öncesindeki Geliþmeler
a. Japonya
I. Dünya Savaþý’nda Avrupalý devletlerin birbiriyle olan mücadeleleri, Uzak Doðu’ya olan ilgilerini
azaltmýþtý. Japonya bu durumu Asya’daki yayýlmasýný hýzlandýrmak için bir fýrsat olarak gördü.
Almanya’ya karþý savaþa girerek Pasifik’te ona ait (Carolina, Marianne ve Marshall) adalarý iþgal etti.
Çin’den birçok ekonomik ayrýcalýklar kazandý.
Japonya, 1920’li ve 1930’lu yýllarda Uzak Doðu’nun en güçlü devleti oldu. Uzak Doðu’da topraklarýný
geniþletmek isteyen Japonya, doðal kaynaklar açýsýndan zengin olan Mançurya ve Çin’e egemen olup
Asya içlerine kadar yayýlmak istedi. Bu geliþmeler, Uzak Doðu’da çýkarlarý olan Avrupa devletlerini,
Japonya’ya karþý birtakým önlemler almaya sevk etti. 1922 “Washington Deniz Silahsýzlanmasý
Konferansý” bu amaçla yapýldý. Burada Japonya’nýn Çin’e yönelik tehdidini azaltmak için kararlar
alýnýrken Japon deniz kuvvetleri de sýnýrlandýrýldý.
Liberallerin iktidarda olduðu 1927’ye kadar Japonya, ele geçirmek istediði bölgeleri, ekonomik
nüfuzu altýna aldý. Daha sonra askerî destekli hükûmetlerin iktidara gelmesi ve 1929 Ekonomik
Buhraný’nýn çýkmasý, Japonya’nýn yumuþak yayýlma politikasýný deðiþtirdi. Bu tarihten itibaren Japonya,
yayýlmacý politikasýný askerî güce dayandýrdý.
44
Japonya, 1931’de Mançurya’yý iþgal ederek Çin’e yöneldi.
Asya’daki faaliyetlerinde serbest kalmak amacýyla, 1933’te
Milletler Cemiyetinden; 1934’te Washington Antlaþmasý’ndan
çekildi. Ayný zamanda 1934’te, “Asya, Asyalýlarýndýr.” diyerek
Batýlýlarýn Çin’le olan münasebetlerini kesmelerini istedi.
Japonya’nýn yayýlmacý politikasý, Uzak Doðu’da güçler
dengesini bozdu. Bu bölgede çýkarlarý olan Ýngiltere ve ABD gibi
devletler, önce Japonya’nýn bu tutumuna tepkisiz kaldý. Ancak
Japonya’nýn 1937’de Çin’e saldýrmasý üzerine bu devletler Çin’e
yardýma baþladý. 1938’de Japonya doðu ve orta Çin’in
topraklarýný ele geçirdi (57. sayfadaki haritadan yararlanýnýz.).
Batýlýlarýn doðu Asya’dan atýlmasýný öngören “Yeni Düzen”i ilan
etti. Japonya’nýn emperyalist tutumu nedeniyle Uzak Doðu, II.
Dünya Savaþý’nýn cephelerinden biri oldu.
b. Ýtalya
I. Dünya Savaþý’nda istediklerini elde edemeyen Ýtalya,
savaþýn sonunda siyasi, sosyal ve ekonomik sýkýntýlarla
karþýlaþtý. Bu sorunlar da 30 Ekim 1922’de Benito Mussolini’yi
iktidara taþýdý ve Ýtalya’da aþýrý milliyetçilik esasýna dayalý bir
yönetim kuruldu. Mussolini’nin ilk iþi kýsa sürede muhalefeti ve
demokratik kurumlarý ortadan kaldýrmak, ülkedeki farklý etnik
gruplarý zorla Ýtalyanlaþtýrmaya çalýþmak oldu.
Ýtalya’nýn uzun süreden beri gerçekleþtirmek istediði
sömürgecilik emelleri, Mussolini ile birlikte “Roma Ýmparatorluðu’nun yeniden kuruluþu” adý ile millî bir ideal hâline geldi.
Ýtalya’nýn bu dýþ politikasý rahatsýzlýk kaynaðý oldu. Ýlk problem
Yugoslavya ile yaþandý. “Serbest Þehir” olarak baðýmsýzlýk
statüsüne kavuþturulan Fiume, Mussoli’ninin Yugoslavya’ya
baskýsý sonucunda 1924’te Ýtalya’ya katýldý.
Milletlerarasý bir komisyonda görevli Ýtalya temsilcisinin
Yunanistan’da öldürülmesi üzerine Ýtalya, Yunanistan’a ait Korfu
Adasý’ný iþgal etti.
1924 yýlý sonunda Ýtalya, Arnavutluk’taki bir iç meseleyi fýrsat
bilerek ekonomik ve siyasi desteði ile Arnavutluk’u nüfuzu altýna
aldý. Bu durum Yugoslavya ile Yunanistan’ý korkuttu. Böylece
Ýtalya, Arnavutluk vasýtasýyla Balkanlara doðru ikinci hamlesini
de yapmýþ oldu.
Ýtalya, 1930’lu yýllarda taleplerini arttýrarak saldýrgan politikasýný sürdürdü. Bu sýrada, Mussolini Doðu Akdeniz ve Anadolu’yu da yayýlma alanlarý arasýnda saymaktan çekinmedi.
Ýtalya’nýn yayýlmacý faaliyetlerinin Türkiye ve Balkanlar
açýsýndan sonuçlarý nelerdir?
Japon imparatoru Hirohito
JAPONYA’NIN ÇÝN’E YÖNELME
SEBEPLERÝ
?
1936’da Ýtalya’nýn Habeþistan’a
saldýrýsýna, Almanya’nýn Ren Bölgesi’ne asker sevketmesine yeterli tepki
gösterilememesi,
?
Berlin-Roma Mihveri’nin kurulmasý,
?
Ýngiltere’nin yatýþtýrma politikasýna
baþlamasý ve Ýspanya’da iç savaþýn
yaþanmasý gibi geliþmelerin Avrupa’
dan Japonya’ya etkili bir tepkinin gelmeyeceðini göstermesi,
?
ABD’nin tarafsýzlýk politikasý gereði buhranlara karýþmak istememesi.
?
Kasým 1936’da Japonya ve
Almanya’nýn imzaladýðý Pakt ile
SSCB’nin baský altýna alýnmasý,
Japonya’nýn Çin’e yönelmesinde etkili
oldu.
Dr. Rifat UÇAROL, Siyasi Tarih,
s.534-538’den özetlenmiþtir.
Ýtalya’nýn Akdeniz’de güçlenmesi Fransa ile iliþkileri olumsuz
etkiledi. Bu durum Ýtalya’nýn Almanya’yý Fransa’ya karþý bir
denge unsuru olarak görmesini saðladý.Ýngiltere ise I. Dünya
Savaþý sonrasý Avrupa’da bir üstünlük saðlayan Fransa’ya karþý
Ýtalya’yý bir denge unsuru olarak gördü. Bu yüzden 1935’e kadar
Ýngiltere-Ýtalya iliþkileri iyi bir þekilde devam etti.
?
Ýtalya’nýn Habeþistan’ý Ýþgali
Savaþ sonrasý ekonomik sýkýntýlar içinde olan Ýtalya, 1929
Ekonomik Buhraný’ndan da oldukça etkilendi. Bir sanayi ülkesi
olmasýna raðmen ham madde kaynaklarý bakýmýndan tamamen
dýþarýya baðýmlý olan Ýtalya, ekonomik sarsýntýlar içerisinde
bütçe ve dýþ ticaret dengesinde açýklar vermeye baþladý. Bu
etkenler Ýtalya’yý doðal zenginliklere sahip Habeþistan’a doðru
yöneltti.
Ayrýca 1931’de Japonya’nýn Mançurya’ya saldýrmasý,
Almanya’nýn Versay þartlarýndan kurtulma giriþimlerine Ýngiltere
ve Fransa’nýn tepkisiz kalmasý Ýtalya’yý Habeþistan’ýn iþgali
konusunda harekete geçirdi.
Duçe lakabýyla tanýnan Benitto Mussolini
45
?
Almanya, Ýtalyan-Habeþ
savaþýný bahane ederek Versay Antlaþmasý’nýn Ren Bölgesi’nin askerden arýndýrýlmasýyla ilgili
maddesini kaldýrdý.
Bu buhran, Kasým 1936 ’da Ýtalya
ve Almanya’yý birbirine yaklaþtýrdý ve
Berlin-Roma Mihveri kuruldu.
?
Temmuz 1936’da Ýspanya’da
milliyetçiler ve cumhuriyetçiler arasýnda çatýþmalar yaþanmaktaydý.
?
Ýtalya milliyetçi gurubu, Fransa ve
SSCB ise cumhuriyetçileri destekledi.
?
Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu.
Ýtalya’nýn1934’te baþlattýðý Habeþistan saldýrýsý 1936’da
iþgalle sonuçlandý. Avrupa’da Ýtalya’ya karþý ortak bir cephenin
kurulamayýþý ve Habeþistan’a askerî yardým yapýlamamasý bu
iþgali kolaylaþtýrdý. Ýtalya, Akdeniz’de deniz gücünü elinde tutan
Ýngiltere’ye karþý kuvvetli bir rakip hâline geldi. Ýtalya’nýn
Habeþistan’a saldýrýsý ile Almanya, Locarno Antlaþmasý’ný
feshetti. Avrupa’daki mevcut durum bozuldu.
c. Ülkeler Arasý Gruplaþmalar
Ýtalya, Nazilerin Almanya’da iktidara gelip Avusturya ile
birleþerek kendi nüfuzu altýnda bulunan Orta Tuna bölgesine
egemen olma ihtimalinden endiþe duydu. Bu yüzden Ýngiltere ve
Fransa ile 1935’te ortak bir cephe kurdu. Ýtalya’nýn Habeþistan’ý
ele geçirmesi Ýngiltere ile arasýný açýnca Ýtalya, Almanya’ya
yaklaþtý. Fransa’da ise 1936 seçimlerinde Halk Cephesinin
iktidara gelmesi, Fransa’yý SSCB’ye yaklaþtýrýrken Ýtalya’dan
uzaklaþtýrdý. Böylece ortak cephe bozuldu.
Almanya’nýn, 1936’da Avusturya’nýn baðýmsýz bir devlet olarak kalacaðýný taahhüt etmesi, ÝtalyaAlmanya iliþkilerini geliþtirdi. Böylece Avrupa’da bir Ýtalyan-Alman ortak cephesi olan “Berlin-Roma
Mihveri” kuruldu.
1936’dan itibaren Almanya’nýn, SSCB’ye rejiminden dolayý tavýr almasý, Japonya’nýn da Asya
içlerine kadar ilerlemek istemesi SSCB’ye karþý Almanya ve Japonya’yý birbirine yakýnlaþtýrdý. 25 Kasým
1936’da Alman-Japon Paktý imzalandý. Siyasi rejim temeline dayalý bu ittifakla “Berlin-Tokyo Mihveri”
kuruldu. Ýtalya’nýn 5 Kasým 1937’de bu Pakta katýlmasý ile “Berlin-Roma-Tokyo Mihveri” teþekkül etmiþ
oldu.
Hitler ve Mussolini
d. Almanya
Versay Antlaþmasý’nýn Almanya’ya getirdiði zorluklar ve 1929 Dünya Ekonomik Buhraný, Nazileri
Almanya’da iktidara taþýmýþ ve Hitler’in giriþimiyle Almanya’da diktatörlük dönemi baþlamýþtý.
Hitler’le birlikte Alman dýþ politikasý yeniden þekillendi. Bu politikanýn ilk hedefi Versay Antlaþmasý’nýn maddelerinden kurtulmaktý. Ýkinci hedefi Almanya dýþýnda Almanlarýn yaþadýklarý topraklarý
almak ve topraklarýný sýnýr tanýmadan geniþletmekti.
Versay Antlaþmasý’na karþý olduklarý bilinen Nazi Partisinin, iktidara gelmesi bu antlaþmanýn
yürürlükten kalkma ihtimalini ortaya çýkardý. Bu durum Versay’la birlikte kurulan devletler baþta olmak
üzere birçok devleti endiþelendirdi.
Fransa, Versay Antlaþmasý ile Avrupa’da kurduðu üstünlüðü kaybetme ihtimalinden dolayý tedirgin
oldu. SSCB, Nazi Partisinin iktidara gelmesinden sonra komünist milletvekillerinin tutuklanmasýna tepki
46
olarak Almanya ile ticari iliþkilerini kesti ve ABD’ye yaklaþtý. Batýlý devletler ve Milletler Cemiyeti ile iþ
birliði yaptý. Eylül 1934’te SSCB Milletler Cemiyetine kabul edildi ve konsey üyeliðine seçildi. Polonya
Versay Antlaþmasý’yla kendisine býrakýlan Danzig Bölgesi’nin Almanya tarafýndan iþgal edilme
ihtimalinden endiþe duydu. Önce Batý’daki meselelerle ilgilenmek isteyen Hitler, 1921 Fransa-Polonya
ittifakýný zayýflatmak ve Avrupa’da barýþ yanlýsý bir izlenim oluþturmak istedi. Bunun için 1934’te Polonya
ile saldýrmazlýk bildirgesi imzaladý. Kýsa bir süre sonra Almanya’nýn Avusturya’yý ilhak teþebbüsü
Hitler’in asýl amacýný ortaya çýkardý. Ancak bu teþebbüsün baþarýlý olamamasý Hitler’i uygun zamaný
beklemeye ve diðer meselelerle ilgilenmeye sevk etti.
1 Mart 1935’te Versay Antlaþmasý’yla Fransa’ya býrakýlan Saar Bölgesi, halk oylamasý sonucunda
Alman yönetimine geçti. Versay’ýn getirdiði askerî kýsýtlamalardan kurtulmak isteyen Almanya, gizlice
silahlanmaya baþlayarak Ekim 1933’te Silahsýzlanma Konferansý ve Milletler Cemiyetinden çekildi.
1934’ten itibaren kara, deniz ve hava kuvvetlerini güçlendirme çalýþmalarýný baþlattý. Modern silah, araç
ve gereç yapýmýna önem vererek asker sayýsýný 300 bine çýkardý. Gizlilik içinde devam ettirilen bu
faaliyetleri fark eden Ýngiltere, savunma gücünü arttýrýrken Fransa da 15 Mart 1935’te mecburi askerlik
süresini uzattý. Ýngiltere ve Fransa’nýn bu faaliyetleri Hitler’e istediði fýrsatý verdi. Bu geliþmeler üzerine
ülkesini koruma gerekçesi ile 16 Martta askerliði mecburi hâle getirip asker sayýsýný 550 bine çýkardý.
Versay Barýþ Antlaþmasý’ný tamamen ortadan kaldýrmaya kararlý olan Almanya, 7 Mart 1936’da,
askerden arýndýrýlan Ren Bölgesi’ne asker gönderdi. Fransa bu durumu kabul etmek zorunda kaldý.
Almanya, 13 Mart 1938’de Avusturya ile birleþtiðini ilan ederek burayý ilhak etti. Böylece Versay
Antlaþmasý’nýn son kalýntýsýndan kurtulan Hitler, dýþ politikadaki ikinci hedefine ulaþmak için çalýþmalara baþladý.
Alman parlamentosu: “Almanya ve Avusturya’nýn birleþmesi (Anschluss)”
Çekoslovakya’nýn Südetler bölgesinde 3,5 milyon Alman yaþamaktaydý. Burayý ilhak etmek isteyen
Hitler’in bu ülkedeki Nazilerin çýkardýklarý karýþýklýklardan yararlanmak istemesi, iki ülke iliþkilerini bir
bunalýma dönüþtürdü. Hitler, 28 Mayýs1938’de Çekoslovakya’yý iþgal etme kararý aldý. Ýtalya, Südet
buhraný sýrasýnda Almanya’yý desteklerken Ýngiltere ve Fransa bu konuda ortak bir cephe oluþturamadý.
SSCB ise müttefiki Çekoslovakya’ya iç sorunlarý ve sýnýrlarý ortak olmadýðý için yardým gönderemedi.
Ara buluculuk faaliyetlerinin sonuç vermemesi Avrupa’da genel bir savaþ ihtimalini ortaya çýkardý.
Ýngiltere’nin önerisi üzerine Almanya, Fransa, Ýtalya ve Ýngiltere arasýnda 29 Eylülde Münih Konferansý
toplandý. Bu Konferansta Südet, Almanya’ya verilirken Çekoslovakya topraklarý Ýngiltere ve Fransa’nýn
garantisi altýna alýndý. Münih Konferansý’na davet edilmeyen ve Çekoslovakya ile ilgili kararlarda
kendisine danýþýlmayan SSCB, Batýlý devletlerden uzaklaþýp Almanya’ya yakýnlaþtý.
Münih Konferansý’nýn ardýndan 2 Ekimde Polonya, Çekoslovakya’nýn Teschen Bölgesi’ni iþgal etti. 2
Kasýmda da Macaristan, imzaladýðý bir anlaþmayla Slovakya’dan sýnýr boyunca bir toprak þeridini aldý.
20. sayfadaki Milletler Cemiyetinin görevlerini dikkate alarak Milletler Cemiyetinin Avrupa’daki
geliþmeler karþýsýndaki tutumunun II. Dünya Savaþý’nýn çýkýþýna etkilerini belirtiniz.
47
Naziler, Bolþevikler aleyhindeki sözleri ve iktidara geldiklerinde takýndýklarý tutum ile dikkatleri
çekmekteydi. II. Dünya Savaþý’nýn baþlarýnda Almanya ile SSCB, ayný safta yer alýrken savaþýn
ilerleyen safhalarýnda ise Almanya ve SSCB karþý karþýya geldi.
REDDEDÝLEMEZ BÝR TEKLÝF
... Gerçekte olay çok net ve basitti: Biz Fransýz ve Ýngilizler Stalin’e þöyle bir teklifte bulunduk.
Stalin’den, 1919 sýnýrlarýnýn devamý ve halklarýn baðýmsýzlýðýný savunma konusunda bize yardým
etmesini istedik. Demokrasinin ve Milletler Cemiyetinin tanýdýðý bütün haklara sahip olacaðýný, bunun
yaný sýra savaþ riskinin devam ettiðini söyledik.
Diðer taraftan Hitler, Stalin’e “Toprak kaybettiniz, onlarý geri alacaksýnýz. Beserabya ve Baltýk
ülkelerini kaybettiniz, buralarý size geri vereceðim. Doðrudan bir savaþýn içinde olmayacaksýnýz.”
diyordu.
SSCB’nin ana politikasý ise savaþa girmemekti. Bu amaçla Alman-Rus Paktý’ný imzalayarak savaþý
batýda baþlatýyordu. Hâlbuki yapýlan bütün planlar savaþýn batýdan ziyade doðuda olmasý üzerineydi.
SSCB, tereddüt etmedi ve ülkesi için kendisine en avantajlý gelen seçimi yaptý.
M. Georges Bonnet
Fransýz Dýþiþleri Bakaný
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 236
Karikatürden yola çýkarak Stalin’in politikasý hakkýnda neler söyleyebilirsiniz?
HAYAT SAHASI
I. Dünya Savaþý sýrasýnda Almanya’nýn üzerinde bulunduðu topraklarýn
Alman ýrkýna yeterli gelmeyeceðine iliþkin mevcut olan fikrin, Hitler tarafýndan
Almanya’nýn Avrupa’da yayýlma politikasýnýn bir gerekçesi olarak kabul edilmesi
sonucunda ortaya çýkan kavramdýr. Benzer iddialar Japon ve Ýtalyanlar tarafýndan da ileri sürüldü.
Liddell HART, II. Dünya Savaþý Tarihi 2, s. 787
?
Japonya, 1939’da Uzak
Doðu’da Hainan Adasý’ný ele
geçirirken Ýngiltere ve Fransa’ya ait ayrýcalýklý bölgeleri abluka altýna aldý. Japon-ABD Ticaret
Antlaþmasý feshedildi.
?
Polonya Savaþý sürerken Fransa da
Alman sýnýrýndaki Maginot Hattý’ný
kuvvetlendiriyordu.
e. Savaþ Yýlý: 1939
Çekoslovakya buhranýnda Batýlýlarýn pasif kalmasý, BerlinRoma Mihveri’nin yayýlma ve geniþleme emellerini daha da
arttýrdý. Almanya ve Ýtalya’nýn peþ peþe çýkardýðý buhranlarla
Avrupa, Eylül 1939’da savaþýn eþiðine geldi. Münih Konferansý’yla Çekoslovakya’dan Südet bölgesini alan Almanya, 15
Mart 1939’da Prag’a girerek Çekoslovakya’yý iþgal etti.
Tamamý Almanlardan oluþmayan Çekoslavakya’nýn iþgali,
Hitler’in yayýlmacýlýkta sýnýr kabul etmediðini gösterdi. “Hayat
Sahasý” politikasý uygulanmaya koyuldu. Geliþmelerden yararlanan Macaristan, Rutenya’yý iþgal etti. Hitler Memel’i de
Litvanya’dan istedi ve imzalanan bir anlaþma ile Memel Alman
yönetimine geçti.
Almanya’nýn iþgallerinden cesaret alan Ýtalya, 7 Nisanda,
1926’dan beri nüfuzu altýnda bulunan Arnavutluk’u iþgal etti. Bu
iþgal Almanya tarafýndan desteklenirken Ýngiltere ve Fransa
tarafýndan sert tepkiyle karþýlandý. Alman ve Ýtalyan ittifaký 22
Mayýsta “Çelik Pakt” ile pekiþtirildi.
Almanya’nýn ticari bir anlaþmayla Romanya’yý da nüfuzu
altýna almasý, Ýngiltere’nin yatýþtýrma politikasýndan vazgeçmesinde etkili oldu.
48
Almanya, Versay’la serbest þehir statüsüne geçirilen
Dantzig’i Polonya’dan istedi. Bu istek kabul edilmeyince
Almanya Polonya’yý iþgal etmeye karar verdi. Ancak Ýtalya’nýn
1942 yýlý sonuna kadar savaþa girmeyeceðini bildirmesi
üzerine Almanya SSCB’ye yaklaþtý. 23 Aðustosta “SSCBAlmanya Saldýrmazlýk Paktý” imzalandý. Paktýn gizli maddelerine göre Baltýk Bölgesi ve Polonya topraklarý iki devlet
arasýnda pay edildi. Bu geliþme üzerine Ýngiltere ve Fransa,
SSCB ile iliþkisini kesti. Ýngiltere, Polonya ile bir ittifak
antlaþmasý yaptý. Bu siyasi geliþmeler neticesinde devletler
bloklaþmaya baþladý ve bloklarýn birbirleriyle olan iliþkileri
kopma noktasýna geldi.
Almanya’nýn, 1 Eylülde Polonya’ya saldýrmasý üzerine
Ýngiltere ve Fransa 3 Eylülde Almanya’ya savaþ açtý.
YATIÞTIRMA POLÝTÝKASI
II. Dünya Savaþý’na giden dönemde
Ýngiltere Baþbakaný Chamberlain’la
özdeþleþen politikadýr.
Hitler’in esas ilgi alanýnýn doðuda
olduðuna inanan Chamberlain, SSCB’ye
karþý Almanya’nýn kendileriyle iþ birliðine
gireceðini düþünüyordu. Chamberlain,
Münih Antlaþmasý ile Südet’i alan Hitler’in
artýk durarak kazandýklarýný elinde tutmaya çalýþacaðýný tahmin etti. Fakat 15
Martta Almanya, az sayýda Alman’ýn
yaþadýðý Çekoslovakya’yý iþgale baþlayýnca yatýþtýrma politikasý sona erdi.
Prof. Dr. Baskýn ORAN,
Türk Dýþ Politikasý, c. I, s. 408
Maginot Hattý
II. Dünya Savaþý’nýn baþlamasýndan sonra SSCB’nin de
katýlmasýyla Polonya iþgali hýz kazandý. Daha sonra SSCB,
Estonya, Letonya ve Litvanya’yý iþgal etti. Finlandiya bütün
çabalarýna raðmen bazý sýnýr bölgelerini SSCB’ye vermek
zorunda kaldý (1940).
II. Dünya Savaþý’na katýlan devletler ve liderleri
Fransa
?
Vichy hûkümetinin lideri Mareþal Petain
?
Ýngiltere’deki Fransýz direniþ hareketi lideri
Mihver
Müttefik
Charles de Gaulle (Carls Dö Gol)
Ýngiltere
?
1940’a kadar Neville Chamberlain
?
Temmuz 1945’e kadar Winston Churchill
?
1945’ten sonra Clement Attlee
ABD
?
Nisan 1945’e kadar Franklin Roosevelt
?
1945’den sonra Harry S. Truman
SSCB
?
Joseph Stalin
Almanya
?
Adolf Hitler
Ýtalya
?
Benito Mussolini
Japonya
?
Ýmparator Hirohito
MAGÝNOT HATTI
Fransýz generalleri, 1930’larda
dünyanýn en güçlü savunma hattýný
kurmaya karar vererek Maginot Hattý’ný
oluþturdular. II. Dünya Savaþý’na kadar
hiç test edilmeyen bu hat, birbirinden bir
top atýmý uzaklýkta 50 savunma kulesi ve
bunlara baðlantýlý yer altý sýðýnaklarýndan oluþuyordu. Düþmanýn ele geçirmesi
neredeyse imkânsýz olan sýðýnaklarda,
askerlerin yaþamasý için her þey
mevcuttu. Maginot Hattý’nýn iki zayýf
noktasý vardý: Belçika sýnýrý ve askerlerin
ilerlemesini olanaksýz kýlan sýklýkta aðaç
örtüsüyle Ardennes ormanlarý civarý.
Fransýzlar savaþ baþladýðýnda Almanlarýn kuzeyden savunmasýz Belçika
sýnýrýndan saldýracaklarýný hesaplamýþlar ve güçlerinin büyük bir kýsmýný bu
bölgeye kaydýrmýþlardýr. Almanlar ise
Ardennes’de Fransýz hatlarýný yararak
“aþýlmaz” Maginot Hattý’ný geçtiler ve
Belçika sýnýrýna yýðýlmýþ Fransýz ordularýný arkadan sararak teslim aldýlar.
Prof. Dr. Baskýn ORAN,
Türk Dýþ Politikasý, c. I, s. 410
49
Almanya
Ýtalya
Japonya
SSCB
Fransa
Ýngiltere
ABD
?
Almanya ile
?
Naziler iktidara geldi.
?
Silahsýzlanma Konferansý
ticari iliþkileri kesti.
?
ABD’ye
yaklaþtý.
?
Milletler
Cemiyetine üye
oldu.
ve
Milletler Cemiyetinden çekildi.
1934
?
26 Ocak - Polonya ile saldýrmazlýk
bildirgesi imzaladý. Gizlice silahlanarak
kara, deniz ve hava kuvvetlerini güçlendirdi.
1935
?
14 Nisan Almanya’ya karþý
Ýngiltere ve
sý ile Saar’ý aldý.
Fransa’yla ortak
?
16 Mart - Mecburi askerlik sistemini
cephe oluþturdu.
getirdi ve asker sayýsýný 550 bine çýkardý.
Almanya’yý
protesto etti.
?
14 Nisan - Almanya’ya karþý ortak
cephe oluþturup Almanya’yý protesto ettiler.
?
13 Ocak - Fransa’dan halk oylama-
?
Rusya ve
Fransa yakýnlaþtý.
?
15 Mart mecburi askerlik
süresini uzattý.
?
Ýngiltere
savunmasýný
güçlendirdi.
?
9 Mayýs ?
7 Mart - Ren bölgesine asker
Habeþistan’a
sevketti.
saldýrdý.
1936
1937
?
1 Kasým - Berlin-Roma Mihveri kuruldu.
?
25 Kasým - Japonya ile pakt imza?
Berlin-Tokyo
ladý ve Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu.
Mihveri kuruldu.
?
6 Kasým - Ýtalya’nýn Japon-Alman paktýna katýlýmýyla Berlin-Roma-Tokyo
Mihveri kuruldu.
?
Çin’e saldýrdý.
?
13 Mart - Almanya ile Avusturya
1938
birleþti.
Münih
?
28 Mayýs - Südet’in verilmemesi Münih
Konferansý’na
üzerine Çekoslovakya’yý iþgal kararý Konferansý
katýldý.
aldý.
?
15 Mart - Çekoslavakya iþgal edildi.
?
23 Mart - Litvanya’dan Memel’i aldý.
1939
?
29 Eylül ?
29 Eylül -
?
Uzak Doðu’da
Fransa’ya ait
Çinhindi’ni ele
geçirdi.
?
29 Eylül - Münih Konferansý’na katýldý-
?
Avrupa’daki geliþmelerde tarafsýzlýðýný korudu.
1933
lar.
?
7 Nisan -
Arnavutluk’u iþgal
etti.
?
22 Mayýs - Almanya ile Ýtalya Çelik Paktý imzaladý.
?
23 Aðustus Almanya ile
saldýrmazlýk paktý
imzalayarak
Polonya’yý bölüþtü.
?
23 Aðustus - SSCB ile Saldýrmazlýk
paktý imzaladý.
?
1 Eylül - Polonya iþgali ile II. Dünya
Savaþý baþladý.
?
3 Eylül - Almanya’ya savaþ ilan ettiler.
B. SAVAÞ YILLARI
3 Eylülde Almanya’ya karþý savaþ ilan eden Fransa ve Ýngiltere, hemen savaþa girebilecek güçte
deðildi. Bu yüzden Mihver Devletler savaþýn ilk üç yýlý içerisinde müttefiklere karþý üstünlük saðladý.
Savaþ, Avrupa, Pasifik ve Kuzey Afrika olmak üzere üç cephede cereyan etti.
1. Avrupa’da Savaþ
1. Aþaðýdaki 2 Eylül 1939 tarihli gazete haberine göre Polonya’nýn iþgali dünyada hangi
tepkilerle karþýlanmýþtýr?
2. Konuyla ilgili dönemin diðer gazetelerini araþtýrarak farklý tepki ve sonuçlarý bulunuz.
^
50
Memel
LÝTVANYA
BALTIK DENÝZÝ
ig
KUZEY DENÝZÝ
Da
nz
8
El
be
Ne
B
hr
BELÇÝKA
d
lan
A
SAAR
4
P
Ne
Varþova
O
L
O
N
Y A
hr
Ne
i
4
Ç E
K O
S L
O
n
4
Viyana
Ý
R
7
Rutenya
ROMANYA
M A C A R Ý S TA N
Y
D
5
V A
K Y
A
Budapeþte
3
A
Teschen
6
A V U S T U R Y A
T
Ý
Y
A
A
KORSÝKA
hri
Prag
Münih
ÝSVÝÇRE
Ne
hr
Re
FRANSA
Od
er
i
1
L
M
Y
N
A
ül
A
S
ein
Rh
(Almanya’nýn
yeniden iþgali 1936)
S
Vis
t
Berlin
C
i
HOLLANDA
T
Ý
U
G
O
S
1
2
3
4
LA
V
YA
5
6
7
8
1935’te Almanya’ya plebisitle katýlan toprak
Ýtalyan yayýlmasý
1938’de Almanya’nýn ilhaký(Anschluss)
Münih anlaþmasýyla Eylül 1938’de Almanya’ya
verilen Çek topraklarý(Sudetenland)
Eylül 1938’de Polonya tarafýndan alýnan Çek
topraklarý
Kasým 1938’de Macaristan’a verilen Çek topraðý
Mart 1939’da Macaristan’ýn iþgal ettiði yerler
Memel’in ilhaký (Mart 1939)
K
D
L
Roma
E
N
Y
Ý
ERÝT
RE
Z
Ý
ARNAVUTLUK
A
2
Ýtalya tarafýndan
ilhaký 1939
SARDUNYA
2
HABEÞÝSTAN
Ýtalya tarafýndan alýndý.
(1935-36)
A K D E N Ý Z
KENYA
Ý
ÝS
AL
M
SO
N
A
Y
AL
ÝT
Mogadiþu
Hint Okyanusu
SÝCÝLYA
Ýtalyan seferleri 1935-36
0
150
300
450 km
50. sayfadaki tablo ve yukarýdaki haritadan yararlanarak sýnýr deðiþikliklerini inceleyiniz. Bu
deðiþikliklerin II. Dünya Savaþý’nýn çýkýþýna etkilerini belirtiniz.
51
?
Almanya’nýn Norveç’i iþgali
üzerine Ýngiltere’de Churchil,
Chamberlain’ýn yerine geçti. (10
Mayýs1940)
?
10 Haziranda Ýtalya, Ýngiltere ve
Fransa’ya savaþ açtý.
?
Aðustosta Ýtalya, Ýngiltere’ye karþý
Kuzey Afrika’da harekâta baþladý.
?
Ýtalya, Ekimde Yunanistan’a saldýrdý.
Baþarýsýz oldu ve Adriyatik’e çekildi.
?
ABD, tarafsýzlýk politikasýna devam
etti.
?
Fransýz General de Gaulle (Dö Gol),
Londra’ya kaçarak Fransa’nýn kurtuluþu
için mücadele baþlattý.
Ýngiltere ve Fransa, Alman ekonomisini zayýflatarak savaþýn
süresini kýsaltmak istedi. Bu iki devlet, Ýsveç’ten Norveç yoluyla
Almanya’ya gelen kömür cevherinin geliþini durdurmak için
Norveç kýyýlarýný mayýnladý. Bunun üzerine Fransa’ya
saldýrmayý planlayan Almanya, Danimarka ile Norveç’i ele
geçirdi. 10 Mayýs 1940’ta Hollanda, Belçika ve Fransa’ya
saldýrdý. Hollanda ve Belçika’yý kýsa sürede ele geçirdi.
Ardýndan Fransada düþtü. 22 Haziranda Almanya ile Fransa
ateþkes kararý aldý. Yapýlan anlaþma ile Fransa topraklarýnýn
büyük bir bölümünü iþgal eden Almanya, kalan bölümde de
kendi kontrolünde Vichy hükûmetini kurdu.
Paris’te Alman askerlerini izleyen Fransýzlar
Hitler Paris’te
Yukarýdaki fotoðraflarý inceleyerek Fransa’nýn iþgalinin Almanlar ve Fransýzlar üzerindeki
etkilerini yorumlayýnýz.
Almanya’nýn, Avrupa’yý hýzla iþgal etmesi üzerine Ýngiltere Avrupa’da yalnýz kaldý. Aðustos
sonlarýnda Hitler, Ýngiltere’ye karþý hava saldýrýsý baþlattýysa da baþarýlý olamadý.
DE GAULLE
Fransýz general ve devlet adamýdýr.
I. Dünya Savaþý’na katýldý, yaralanýp esir
düþtü. Baþbakan Paul Reynaud, 1940 yýlýnda
Fransa Savaþý’ndan sonra De Gaulle’ü
Savunma Bakanlýðý Müsteþarlýðýna getirdi.
Almanlarla yapýlan mütarekeye karþý çýktý ve
Londra’ya gitti. Burada Hür Fransýz
Kuvvetlerini teþkil etti. 1943 yýlýnda General
Giraud’la birlikte Fransýz Ulusal Kurtuluþ
Komitesinin baþkaný oldu. 9 Eylül 1944’te
kurduðu gölge hükûmeti ile birlikte
Cezayir’den Paris’e döndü ve birbirini izleyen
iki geçici hükûmetin baþýna getirildi. 20 Ocak
1946’ya kadar görevde kaldýktan sonra
siyasetten ayrýldý. 1958’de cumhurbaþkaný
seçilerek siyasete geri döndü. 1969’a kadar
cumhurbaþkanlýðýnda kalan De Gaulle
1970’te öldü.
Liddell HART, II. Dünya Savaþý Tarihi 2, s. 769
HAVADA HÂKÝMÝYET MÜCADELESÝ
Nazilerin hava mareþali Göring’in, Londra’ya
yapýlan büyük hava saldýrýlarý dolayýsýyla 15 Aðustos
1940’ta, “Dört gün içinde Ýngiliz avcý uçaklarý imha edilecek,
sonra sýra endüstriye gelecekti. Ýngilizlerin barýþ istemeye
mecbur kalacaklarýndan katiyen eminim.” þeklindeki
beyanatýný radyodan dinlemiþtim. Bu þiddetli hava saldýrýlarýna
karþý tüneller ve yer altý tramvaylarý gibi yerlerde barýnan
Ýngilizlerin metaneti ile, Göring’in umduðu olmamýþtý.(…)
Almanlarýn “Kartal Hücumu” adý verilen Ýngiltere hava
saldýrýsýnda 1015 kara bombardýman uçaðý, 346 Stuka savaþ
uçaðý, 933 avcý ve 375 muhrip uçaðý vardý. Buna Ýngilizler, 700
kadar avcý ve 500 kadar bombardýman uçaðý ile karþý koymaya
çalýþmýþlardý.
Mareþal Göring’in, “Almanya semalarýnda bir tek Ýngiliz
uçaðý uçamayacaktýr.” demesine raðmen, 1940 Temmuzundan itibaren Berlin baþta olmak üzere Almanya þehirleri
üzerinde gittikçe artan Ýngiliz hava bombardýmanlarý baþladý.
Alarm düdükleri insanlarý birkaç kez sýðýnaklara kaçmaya
mecbur etmiþ, hastanelerdeki aðýr hastalar sedyelerle
sýðýnaklara taþýnmýþtý. Berlin bölgesindeki “Siemensstad”
savaþ sanayi kuruluþu, 30 Aðustos gecesi uðradýðý hasar
52
yüzünden iki hafta çalýþamayacak duruma
gelmiþti. Freiburg’un uðradýðý korkunç hava
saldýrýsýndan sonra misilleme yapýlmasýný
emretmiþ olan Führer (Hitler’in lakabý), 4
Eylül günü Reichstag (Reyþtag)daki
konuþmasýnda, “Eðer Ýngiliz Hava Kuvvetleri 2.000-4.000 kiloluk bombalar atacak
olursa biz bir gecede 150.000-400.000
kiloluk bombalar hatta daha fazlasýný atarýz.
Onlar birçok kentimize saldýracaklarýný ilan
ederlerse biz onlarýn kentlerini yerle bir
ederiz. Allah yardýmcýmýz olsun. Ýki taraftan
birinin çökeceði zaman gelecektir. Fakat bu
Almanya olmayacaktýr.” demiþti.
Biz Berlin’de, her gece beþ kez sýðýnaða
iniyor, radyodan da Almanlarýn þiddetli
saldýrýlardaki baþarýlarýný dinliyorduk. 7
Eylül gecesi yapýlan saldýrý, Ýngiltere
Hava bombardýmaný sýrasýnda Londra
istilasýnýn baþladýðýný düþündürecek kadar
þiddetli olmuþtu.(…) Londra, o gece Almanlarýn 648 avcý uçaðýnýn himayesinde 628 bombardýman uçaðýnýn saldýrýsýna uðramýþtý. Hem Führer’in
konuþmasýndaki misilleme tehdidinin doðruluðunu ispat etmek hem de Ýngiliz halkýnda panik yaratarak
Ýngiliz hükûmetini barýþa mecbur etmek amacýný taþýyan bu ve bundan sonraki hava saldýrýlarýndan, en
önemli askerî hedef olan hava alanlarýnýn bombalanmamasý, “Royal Air Force”un (Ýngiliz Hava
Kuvvetleri), son derece muhtaç olduðu zamaný kazanmasýný saðlamýþtý. Bu yüzden Almanlarýn hava
kayýplarý da gittikçe artmýþtý. Savaþ sonu istatistiklerinden anlaþýldýðýna göre Temmuz baþýndan Ekim
sonuna kadar Alman Hava Kuvvetleri 1733 uçak kaybetmiþti. Buna karþýlýk Ýngilizlerin kaybý 915’i
geçmemiþti…
Führer 12 Ekim 1940’ta ordu baþkumandanlýðýna verdiði talimatla Ýngiltere’yi istila teþebbüsünden
vazgeçti ve Avrupa’da kendisi gibi geniþleme siyaseti izlediðini gördüðü SSCB’nin tehdit ve tehlikesini
ortadan kaldýrmak için doðuya yönelme kararý verdi.
Hüsrev GEREDE (Türkiye’nin Berlin Büyükelçisi), Harb Ýçinde Almanya (1939-1942), s. 63-67
1. Almanya’nýn Avrupa’da kýsa sürede büyük baþarýlar elde etmesine raðmen Ýngiltere’ye karþý
ayný baþarýlarý gösterememesinin sebepleri nelerdir?
2. I. Dünya Savaþý’nýn II. Dünya Savaþý’na oranla daha kýsa sürede geniþ alanlara yayýlmasýnýn
sebepleri nelerdir?
Hitler, hava ve deniz kuvvetleri açýsýndan üstün olan Ýngiltere’ye karþý baþarý kazanmanýn zor
olduðunu anladý. Hayat sahasý için gerekli zenginlikleri doðuda aramaya karar vererek SSCB’yi hedef
seçti. Ayný zamanda SSCB’nin Alman hayat sahasý içindeki Balkanlar ve Boðazlara doðru geniþlemesi
ve silahlanmasý, Almanya’nýn çýkarlarýna uygun deðildi. Finlandiya’nýn
iþgalinde SSCB ordusunun zorlanmasý Hitler’i saldýrý için cesaretlendirdi.
Almanya, SSCB iþgalinden önce
Balkanlara yönelerek Romanya ve
Bulgaristan ile ittifak antlaþmalarý
yaptý. Kýsa sürede Yugoslavya ve
Yunanistan’ý ele geçirdi. Daha sonra
22 Haziran 1941’de SSCB’ye saldýrarak “Barbarossa” harekâtýný baþlattý. Bu harekâtla 6 ay içinde
SSCB’yi teslim almak isteyen Almanya, iklim þartlarýndan dolayý
hedefine ulaþamadý. Buna karþýlýk
iklime alýþýk Ruslar, Alman hatlarýnýn
en ileri uzantýlarýný durdurarak sýnýrlý
SSCB topraklarýnda Alman askerleri
da olsa onlarý geriletti.
53
?
Ýtalyan ve Alman kuvvetleri, 31 Mart 1941’de Kuzey
Afrika’da ikinci harekâta baþladý.
?
Japonya, 7 Aralýk 1941’de ABD’nin
askerî üssü Pearl Harlbour’a saldýrdý.
DEVLET ÝÞ BÝRLÝÐÝ
Vichy hûkümetinin Þefi Pierre
Laval’ýn Almanya Dýþiþleri Bakaný
Ribbentrop’a mektubu:
Temellerine kadar kültürümüzü yok
edecek Bolþevizmden Avrupa’yý kurtarmak için Almanya büyük bir mücadeleye hazýrlandý. Fedakârlýðýn büyük boyutlarý karþýsýnda Fransýz hükûmetinin
kayýtsýz kalmayacaðýný bilmenizi istiyorum. Fransa hükûmetinin kendiliðinden ve kolayca kendi imkânlarý
çerçevesinde hiçbir çekinmede bulunmadan sizin çabalarýnýza yardýmda
bulunacaðýný size söylemek istiyorum.
Tarihin en büyük savaþý için Almanya,
halkýnýn en genç ve aktif unsurlarýný
harekete geçirdi, bunun sonucu olarak
insana ihtiyacý var. Bu gereksinimleri
anlýyorum ve imkânlarýmýzý sizin
hizmetinize seferber etmeye hazýrýz.
Bundan dolayý Fransýzlarýn fabrikalarýnýzda, mümkün olduðu kadar fazla
sayýda, doðu cephesine gidenlerin
yerini almasýný istiyorum. Fransa AntiBolþevik lejyonuyla sembolik olarak
doðu cephesinde temsil ediliyor.
Sayýlarýný çoðaltmak mümkün olabilir.
Fransýz hükûmeti bütün eski ve yeni gönüllülere kendilerinin ve aile üyelerinin
þahsi çýkarlarýnýn adaletle saðlanacaðý
garantisini veriyor (12 Mayýs 1942).
Pierre Laval
Georges LANGLOÝS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 249
Kuzey Afrika’da savaþan askerler
Barborassa harekâtý
Almanya, 1942 ilkbaharýnda ikinci saldýrýya geçti ise de
Moskova düþmedi. Ayný zamanda Almanya güneye doðru
yöneldi. Amacý Kafkaslar üzerinden Ýran’a geçerek petrol
kaynaklarýný ele geçirmek, Batýlýlarýn Ýran yolu ile SSCB’ye
yardýmýný engellemek ve Hindistan’a ulaþarak Japonya ile
birleþmekti. Alman ordusu Mayýs ayýnda Kýrým’ý alarak
Kafkaslara girdi ve “Maikop petroller bölgesi” düþtü. Böylece
SSCB’nin kömür ve elektrik kaynaklarýnýn yarýsý ele geçirildi.
SSCB’nin ordularý Stalingrad’a çekildi. 22 Aðustosta
Stalingrad’da baþlayan ve üç ay süren mücadele, Almanlarýn
yenilgisiyle sonuçlandý. Bu yenilgi Mihver Devletler için bir
dönüm noktasý oldu.
SSCB’ye karþý mücadelede Almanya’nýn kaynaklarý hýzla
tükenmeye baþladý. Ayný zamanda ABD’nin savaþa girerek
Ýngiltere ve SSCB’ye her türlü yardýmý yapmasý üzerine
Almanya topyekûn savaþa girdi ve iþgal ettiði bölgelerdeki
ekonomik kaynaklarý sömürmeye baþladý. Savaþýn ilk yýllarýnda
iþgal bölgelerindeki Almanya’ya karþý zayýf bir þekilde baþlayan
yer altý direniþleri, giderek güç kazandý. Almanya el emeðine
ihtiyaç duyunca iþgal bölgelerindeki iþçileri fabrikalarda
çalýþtýrmaya zorladý. Bu durum gençlerin yer altý direniþ örgütlerine katýlmasýnda etkili oldu.
2. Kuzey Afrika’da Savaþ
1940’ta Fransa savaþ dýþý kalýrken Ýtalya’nýn savaþa girmesi
Akdeniz ve Doðu Afrika’da Ýngiltere’yi zor durumda býraktý.
Ýngiltere, denizlere egemen bir devletti. Ýngiltere’nin maðlup
edilebilmesi ancak Ýngiliz donanmasýnýn en önemli üslerinin
alýnmasýyla saðlanabilirdi. Bu önemli üslerden biri de Süveyþ
Kanalý idi. Bu bakýmdan stratejik ve ekonomik yönleriyle Kuzey
Afrika, savaþan taraflar için önemli bir alandý ve savaþýn genel
seyrini etkileyecek nitelikteydi.
Savaþýn ilk haftalarýnda Ýtalya, Cebelitarýk, Malta, Ýskenderiye ve Süveyþ’i; Ýngiltere ise Rodos’u ve Ýtalya’nýn endüstri
bölgelerini bombaladý. Bundan sonra Ýtalya, Afrika’da kara
harekâtýna girdi. Ýtalya 1940 Aðustosunda Ýngiliz ve Fransýz
Somalisi ile Sudan’a saldýrdý ve bu bölgeden Ýngilizleri çýkarttý.
Akdeniz’e kesin hâkim olmak isteyen Ýtalyanlar bu kolay
baþarýdan sonra Ýngilizleri tüm Afrika’dan çýkarabileceklerini
düþünüp Süveyþ harekâtýna karar verdiler. 1940 Eylülünde
Ýtalyanlar, Trablusgarp üzerinden saldýrýya geçerek bir haftada
Süveyþ’in 150 km batýsýna kadar geldiler. Bu noktada karþý
saldýrýya geçen Ýngilizler, beþ gün içinde Ýtalyanlarý Mýsýr’dan
çýkardýðý gibi Mart 1941’de Ýtalyan iþgalindeki Bingazi’yi ele
geçirdiler.
54
Ýtalya, 31 Mart 1941’de Almanya’nýn müdahalesi ile Kuzey Afrika’da yeni bir harekât baþlattý.
Almanya, bu harekâta büyük önem veriyordu. Plana göre Ýtalya güneyden; Almanya Kafkaslar ve Ýran
üzerinden Mýsýr’a gelip Orta Doðu Bölgesi’ni kýskaç içine alacaktý. Japonya’nýn, Birmanya ve Hindistan
üzerinden Ýran’a gelmesiyle savaþ sona erecekti. Bu yüzden Almanya, bu harekâta hem kara hem de
hava kuvvetleri ile destek verdi.
Bingazi, Derne, Tobruk ve Sallum ortak Alman-Ýtalyan saldýrýsý ile Ýngiltere’den alýndý. Bu durum
üzerine Ýngilizler karþý saldýrýya geçerek Alman-Ýtalyan kuvvetlerini Mýsýr ve Libya’dan attýklarý gibi
Bingazi’ye kadar ilerleyiþini de sürdürdü. Bu harekâtla Ýngiltere Ýtalya’nýn sömürgelerini elinden alýrken
Kuzey Afrika’nýn büyük bir bölümünü ele geçirdi.
ABD, II. Dünya Savaþý’na girince Kasým 1942’de Fransa’ya ait Atlas Okyanusu ve Akdeniz kýyýlarýna
asker çýkardý. Fas ele geçirilince Ýngiltere de Ýtalya’nýn Afrika topraklarýna karþý saldýrýya geçti. 1943
Mayýsýna gelindiðinde tüm Alman ve Ýtalyan birlikleri teslim oldu. Müttefikler 250.000 kadar Mihver
askerini tutsak aldýlar. Bundan sonra müttefikler Avrupa’ya yöneldi.
3. Asya ve Pasifik’te Savaþ
a. Savaþ Öncesi ABD
I. Dünya Savaþý’ndan sonra ABD Avrupa’daki geliþmelere
karýþmama kararý aldý. II. Dünya Savaþý çýktýðý zaman
Amerikan kamuoyu, Hitler’in diktatör (totaliter) rejimi,
saldýrgan politikasý, Yahudilere karþý tutumu, demokratik
rejimlere karþý bakýþý ve antlaþmalarý çiðnemesi sebebiyle
Almanya’ya karþýydý. Ancak tarafsýzlýk politikasý gereði ABD
baþkaný Roosevelt, savaþ sýrasýnda bir demeç vererek
Amerikan halkýndan düþüncelerinde bile tarafsýz kalmalarýný
istedi. Baþlangýçta taraflara silah satmayan ABD, savaþýn
Almanya lehine dönmesi üzerine tarafsýz yasalarýný deðiþtirdi
ve silah satýþýný serbest býraktý. Alman ilerleyiþi durdurulamayýnca 1940’ta Ýngiltere’ye para ve silah yardýmý da yaptý.
1941’de Amerika “Ödünç Verme ve Kiralama Yasasý”ný
çýkardý. Buna göre her ülke yiyecek ve savaþ malzemesi dâhil
her türlü yardýmý “bedeli savaþ sonunda ödenmek þartýyla”
alabilecekti.
9-10 Aðustos 1941’de ABD ve Ýngiltere bir araya gelerek
Atlantik Bildirisi’ni yayýnladý.
ABD’de savaþ propagandasý afiþi: “Führer’in Yüzü”
ATLANTÝK BÝLDÝRÝSÝ
II. Dünya Savaþý sýrasýnda Ýngiltere Baþbakaný Winston Churchill ile o sýrada henüz
savaþa girmemiþ olan ABD Baþkaný Franklin D. Roosevelt arasýnda Kanada açýklarýnda bir savaþ
gemisinde yapýlan ve beþ gün süren görüþmeler sonucunda 14 Aðustos 1941’de ortak bildiri
yayýnlandý. Bu maddeler daha sonra Birleþmiþ Milletler Antlaþmasý’na dâhil edildi. Bildirinin maddeleri
özetle þöyleydi:
1. Savaþtan sonra toprak kazanýlmayacak.
2. Ýlgili halkýn onayý alýnmadan toprak deðiþikliði yapýlmayacak.
3. Uluslar kendi geleceklerini kendileri saptayacaklar (self-determinasyon).
4. Uluslararasý iþ birliði gerçekleþtirilip geliþtirilecek.
5. Temel ham maddelerden eþit biçimde faydalanýlacak.
6. Ýnsanlar korku ve açlýktan kurtarýlacak.
7. Açýk denizlerde ticaret serbestliði gerçekleþtirilecek.
8. Mihver Devletler silahtan arýndýrýlacak ve savaþtan sonra topyekûn silahsýzlanmaya gidilecek.
Kâmuran GÜRÜN, Savaþan Dünya ve Türkiye (Savaþ 1939-1945), s. 264-265’ten yararlanýlmýþtýr.
1. Bu bildiri size I. Dünya Savaþý ile ilgili hangi belgeyi hatýrlatmaktadýr? Belirtiniz.
2. Bu bildiri, ABD politikalarýnda nasýl bir deðiþikliðe sebep olmuþtur? Açýklayýnýz.
55
b. Pearl Harlbour Baskýný ve ABD’nin Savaþa Giriþi
Japonya I. Dünya Savaþý’ndan sonra Pasifik bölgesinde ABD
ve Ýngiltere’nin baskýsý altýnda kalmýþtý. Japon yöneticiler II.
Dünya Savaþý ile bu baskýdan kurtulmak istedi. Savaþ çýktýðý
sýrada Japonya, Çin’in iþgaliyle uðraþýyordu. Ýngiltere ve Fransa
Avrupa’da savaþýnca ABD, Uzak Doðu’da yalnýz kalarak Çin’i
desteklemekten vazgeçti. Böylece Japonya daha serbest kaldý
ve güneye doðru yöneldi. Ýlk adým olarak da Hainan Adasý’ný ele
geçirdi. 1940’ta da Fransa, Almanya’ya yenilince Almanya’nýn
Vichy hükûmetine baskýsý sonucu Japonya, Fransa’ya ait
Çinhindi’nden stratejik üsler aldý.
Roosevelt, Japonya’ya petrol ambargosu koyarak Japon
ekonomisini yýprattý. Bu meseleyi diplomatik yollarla çözemeyen
Japonya, 7 Aralýk 1941’de ABD’nin Pasifik üstünlüðünü
simgeleyen Hawaii takýmadalarýndan Honolulu’daki deniz ve
hava üssü Pearl Harlbour’a saldýrdý. Kýsa sürede ABD’nin Pasifik
Donanmasý’yla hava filosunun büyük bölümü etkisiz hâle
getirildi. Bu saldýrý üzerine ABD savaþa girmiþ oldu. Ancak
Japonya’nýn ABD’nin Hawai’deki petrol depolarýný vurmamasý ve
Japon amirali Yamamoto Pearl askerî açýdan önemli bu üssü iþgal etmemesi, harekâtýn stratejik
Harlbor baskýnýnýn düzenleyicisi ve açýdan baþarýlý olmasýný engelledi.
SOROKU YAMAMOTO
(1884-1943)
planlayýcýsýydý.
Harvardda eðitim gördüðü için
Amerikalýlarý çok iyi tanýdý. 1925-27
arasýnda Washington’da Deniz Ataþesi
olarak görev yaptý. 1939’da Japon
Donanmasý Komutanlýðýna getirildi.
Asya’daki Ýngiliz ve Amerikan varlýðýna
karþý savaþa girilmesini savunan
Yamamoto, Japonya’nýn Almanya ile
müttefik olmasýný istemedi.
ABD savaþa girdikten sonra 18 ay
Coral ve Midway Deniz Muharebeleri
de dâhil olmak üzere Pasifik’teki bütün
deniz harekâtlarýný sevk ve idare etti. 18
Nisan 1943’te deniz harekâtýnýn þifrelerini çözen Amerikalýlar tarafýndan uçaðý
düþürüldü. Ölümü ile birlikte Pasifik’teki
gidiþat deðiþmeye baþladý. Japonya’da
bir süre gizlenen Yamamoto’nun ölümü,
açýklandýðýnda Japonlarýn üzerinde çok
olumsuz bir etki yarattý.
Liddell HART, II. Dünya Savaþý Tarihi 2,
s. 818-819
Pearl Harlbour (Ýnci Limaný) baskýný
Japonya’nýn Pearl Harlbour’a saldýrmasý savaþýn seyrini ve
güçler dengesini nasýl etkilemiþtir? Belirtiniz.
Almanya, Roma-Berlin-Tokyo Mihveri’ne göre bir yükümlülüðü olmamasýna raðmen dört gün sonra ABD’ye savaþ açtý.
Roosevelt’in savaþa giriþ belgesini imzalamasý
ABD, Ocak 1942’de Ýngiltere, SSCB ve yirmi iki devletin
katýlýmý ile Birleþmiþ Milletler Ýttifakýný kurdu. Böylelikle Mihver
Devletlere karþý ortak savaþma ve barýþ antlaþmasý imzalama
kararý alýndý. Ýlk önce Almanya’nýn yenilgiye uðratýlmasý kararlaþtýrýldý. Savaþ sýrasýnda karþýlýklý antlaþmalar devam etmesine
raðmen müttefikler genel olarak aralarýnda ortak strateji belirleyemedi.
c. Pasifik Savaþlarý
1942’ye gelindiðinde Almanya Avrupa’da; Japonya Uzak
Doðu’da üstünlüðü elinde tutmaktaydý. Japonya, Pearl Harlbour
saldýrýsýndan sonra güneye doðru yöneldi. ABD’nin Manila;
Ýngiltere’nin ise Singapur ve Hong Kong’ta üslerini ele geçirdi.
56
Daha sonra Birmanya’ya ve Endonezya’ya asker çýkararak ilerledi. Bölgenin hâkimi Hollanda 100.000 tutsak
vererek teslim oldu.
Nisan 1942’de Japonya, Avustralya’da durduruldu.
Mayýsta Amerikan ve Japon filolarý Mercan Denizi’nde
karþýlaþtý ve Japonya burada yenildi. Savaþ sýrasýnda
ABD donanmasýnýn toparlandýðýný gören Japonya, vakit
kaybetmeden ABD’nin Midway üssüne saldýrý planladý. 4
Haziranda gerçekleþtirilen Japonya’nýn Midway saldýrýsý,
baþarýsýzlýkla sonuçlandý. Bu geliþme Pasifik’teki savaþýn
seyrini etkileyecek bir dönüm noktasý oldu.
S
C
yo
s-Sibi
rya de
1933
r
mi
Nomonhan
1939
1938
JA
PO
NY
A
Tr
an
B
M A N Ç U R YA
lu
S
Japon saldýrýsýndan sonra Midway üssü, 4 Haziran 1942
M O Ð O L Ý S T A N
K
Çin’e
Doðu Denizi
O
R
E
Sovy
Pekin
es
et d
Sarý Deniz
teð
32
19 41
19
1938
Þangay
1937
Ryu
k
N
yu A
35
Ý
dala
rý
9
i1
Ç
HÝNDÝS
TAN
Tayvan
rm
Bu
Pasifik Okyanusu
7 Aralýk
1941
1938
Hong Kong
F
BURMA
olu
aY
R
Ýþgale izin veren
Fransýz - Japon
anlaþmasý
A 1940
N
S
Güney Çin Denizi
IZ
Manila
53
Ç
ÝN
HÝ
BURMA
Bangkok
FÝLÝPÝN ADALARI
(A.B.D.)
ND
1941
1928’de Japonya
Japon nüfuzu altýnda
1933’e kadar yayýlma
Baðýmsýzlýk hareketleri
için Japon desteði
1941’e kadar yayýlma
Müttefik üsleri
Ý
SSCB-Japonya
çatýþmasý
Saygon
Japon saldýrýlarý
0
220
440
660 km
Harita üzerinde II. Dünya Savaþý öncesinde ve savaþ sýrasýnda Japonya’nýn ele geçirdiði yerleri inceleyiniz.
Japonya’nýn Uzak Doðu’da mücadele ettiði devletleri ve bu mücadelenin sebeplerinin neler olduðunu tespit ediniz
57
C. BARIÞA DOÐRU
1. Avrupa’da Savaþýn Sona Ermesi
14-24 Ocak 1943’te Roosevelt ve Churchill, Kazablanka Konferansý’nda aldýklarý kararla “Mihver
Devletlerin kayýtsýz þartsýz teslim alýnmasý” için harekete geçtiler.
Ýtalya’yý Kuzey Afrika’dan atan Müttefikler Avrupa’ya yöneldi. Saldýrý için en uygun yer Ýtalya idi.
Temmuz 1943’te önce Sicilya’nýn stratejik noktalarýna hava saldýrýsý düzenlendikten sonra denizden
çýkarma yapýldý. Ýngiltere ve ABD’nin bu harekâtý Stalingrad ölçüsünde bir baþarý olmamakla beraber
Mihver Devletlerin Avrupa’daki yenilmezliði sona erdi. Bu yenilgiler Mussolini’nin otoritesini sarstý.
Mussolini, iktidardan düþerken yerine onun görevden aldýðý Genelkurmay Baþkaný Mareþal Badoglio
baþbakan oldu ve Müttefiklerle 3 Eylül 1943’te ateþkes anlaþmasý imzaladý. Almanya bu düzenlemelere
tepki olarak Kuzey Ýtalya’yý iþgal edip bir hava harekâtý ile Mussolini’yi tutsak olduðu yerden kurtardý.
Daha sonra Almanlar, Roma’yý ele geçirerek Müttefiklere karþý savunma hattý kurdu. Müttefikler ancak
Haziran 1944’te Roma’ya girip 1945 yýlýnýn baþýnda Kuzey Ýtalya’yý ele geçirebildi.
6 Haziran 1944’te Alman iþgali altýndaki Fransa’ya Ýngiliz ve ABD birlikleri Normandiya kýyýlarýndan
girmeye baþladýlar. Almanlarýn çok iyi tahkim ettikleri için hiç beklemedikleri Normandiya’dan Müttefik
donanmasý büyük bir çýkartma yaptý. Müttefik birlikleri büyük kayýplara raðmen baþarýlý oldu ve
Fransa’nýn güneyinden gelen birliklerle birleþerek 26 Aðustosta Paris’e ulaþtý.
Ýtalya’da bu geliþmeler
yaþanýrken Almanya, SSCB
ve batý cephelerinde güçlüklerle karþýlaþtý. Mayýs 1944’te Ruslar
Kýrým’ý da alarak Tuna’ya kadar ilerlediler.
DWIGHT DAVID
EISENHOWER (1890-1969)
Normandiya çýkarmasý
ABD’li generaldir. 1933-39 yýllarý
arasýnda Filipinler’de Genarel Mac
Arthur’un komutasý altýnda görev yaptý.
1942’de Kuzey Afrika Cephesi’nde, Meþale (Torch) harekâtýnda ilk kez bir birliðe komuta etti. Bu harekâttaki baþarýsý
üzerine ABD Baþkaný Roosevelt, Eisenhower’ý Avrupa Müttefik Kuvvetler Baþkomutaný olarak atadý. 6 Haziran
1944’te “Normandiya Çýkarmasý”nda
baþarýlý oldu. Eisenhower’ýn bu baþarýsýnýn altýnda yatan en önemli unsurlar,
sükûneti, soðukkanlýlýðý, emri altýndaki
farklý uluslardan meydana gelen birlikleri, komutanlarý ve kurmaylarý çok dengeli bir þekilde sevk etmesi ve yönetmesidir. Savaþtan sonra (1953-61) iki dönem arka arkaya ABD’nin baþkanlýðýný
yaptý.
Eylül sonlarýnda Fransa ve Belçika’da savaþ sona erdi.
Doðuda ise Sovyet ordusu Polonya ve Baltýk ülkelerine girdi.
Eylülde Bulgaristan SSCB ordularý tarafýndan iþgal edildi.
Romanya ve Finlandiya ateþkes istedi.
Hitler, savaþýn son aylarýnda durumun kötüleþtiðini anlayýnca
iþgalci güçlere karþý örgütlenerek gerilla direniþi yapmayý
planladý. Ancak bunun için halkýn direnme gücü ve zaman
kalmamýþtý.
Liddell HART, II. Dünya Savaþý Tarihi 2, s. 773
Paris’in kurtuluþu
58
II. Dünya Savaþý’nýn sonlarýna doðru gelecekteki barýþýn esaslarýný saptamak amacýyla Roosevelt,
Churchill ve Stalin arasýnda 4-11 Þubat 1945’te Yalta Konferansý yapýldý. Churchill, Balkanlardaki Ýngiliz
etkisinin sona ermesinden, savaþ sonunda ABD’nin Avrupa’dan çekilmesinden sonra güçlü bir SSCB ile
tek baþýna kalmaktan çekiniyordu. Bu nedenle, Fransa’nýn da Almanya ve Avusturya’nýn iþgaline
katýlmasýný saðladý. SSCB, Doðu Avrupa’dan ordularýný çekmek ve serbest seçimlerin yapýlmasýný
saðlamak için söz verdi. Ancak çekilmenin þartlarý ile Polonya’nýn gelecekteki sýnýrlarý konusuna açýklýk
getirmedi. Almanya’dan tazminat almayý da garantileyen SSCB, Japonya’ya karþý savaþa girmesine
karþýlýk kurulacak Birleþmiþ Milletlerde üç sandalye (Sovyetler Birliði, Belarus ve Ukrayna) aldý. Böylece
SSCB konferanstan en kârlý çýkan devlet oldu. Konferansta SSCB’nin Japonya’ya karþý savaþa girmesi
karara baðlandý.
AVRUPA ÜZERÝNE BÝLDÝRÝ
Özgür Avrupa’nýn geçici istikrarsýzlýk dönemi süresince Alman tahakkümünden kurtulmuþ
özgür halklara, Mihverin eski uydularý Avrupa devletlerinin halklarýna, acil olan siyasi ve
iktisadi sorunlarýný demokratik yollardan çözebilmesi için SSCB baþkaný, Ýngiltere baþbakaný
ve ABD baþkaný yardým etme amacýyla hükûmetlerinin politikalarýný ortak iradeleriyle bildirirler.
(Soldan saða) Churchill, Roosevelt ve Stalin
Avrupa’da yeni nizamýn yerleþmesi, ulusal iktisadi hayatýn yeniden kurulmasý, özgür halklara
Nazizm ve Faþizm kalýntýlarýnýn yýkýlmasýný mümkün kýlacak yollarýn saðlanmasý ve kendi seçimlerine
göre demokratik kurumlarýn oluþturulmasýyla gerçekleþecek... Halklarýn altýnda yaþamak istedikleri
hükûmet þekillerini seçme hakkýna sahip olacak iþgalci ülkelerin zorla kendilerinden mahrum ettiði
egemenlik ve otonomi haklarý tekrar tanýnacak.
Özgür halklarýn bu haklarý uygulayabilecekleri ortamý desteklemek için, üç hükûmet bütün özgür
Avrupa devletlerinin halklarýna ve Avrupa’da Mihverin eski uydu devletlerine yardým edecek. Bu
ülkelerde bunu gerektiren þartlar þunlar;
a. Ýç barýþýn þartlarýný kurmak, sýkýntý içindeki insanlara yardým etmek için acil tedbirler almak,
b. Mümkün olur olmaz özgür seçimlerle halkýn iradesine cevap verecek hükûmetleri kurmak, halkýn
bütün demokratik unsurlarýnýn geniþçe temsil edildiði aracý hükûmetler oluþturmak,
c. Gerekli olduðu yerde seçim sürecini kolaylaþtýrmak. (Yalta Konferansý’nýn sonuç bildirisi, 11
Þubat 1945 )
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 270
Yalta Konferansý’nda görüþülen konularý ve Müttefik Devletlerin Avrupa ile ilgili bir bildiri
yayýnlamaya neden ihtiyaç duyduklarýný söyleyiniz.
Daha sonra gerçekleþen San Fransisco Konferansý sýrasýnda 7 Mayýs 1945’te Almanya kayýtsýz
þartsýz teslim olmuþ ve Avrupa’da savaþ sona ermiþti. Bunun üzerine Müttefikler arasýnda Berlin
yakýnlarýnda Potsdam’da ABD, Ýngiltere ve SSCB arasýnda 17 Temmuz-2 Aðustos tarihleri arasýnda
yeni bir konferans toplandý. Bu konferansa SSCB adýna Stalin, ABD adýna Truman katýldý. Ýngiltere
Baþbakaný Churchill ise konferans sürerken ülkesindeki seçimlerde yenilgiye uðrayýnca yerini rakibi
Attle’ye devretti.
59
ON ÝKÝ ADA
1913 Uþi Antlaþmasý ile Ýtalya’nýn
eline geçen On Ýki Ada, Musollini’nin
devrilmesi ve Ýtalya’nýn savaþtan çekilmesi üzerine Almanlar tarafýndan iþgal
edildi. Almanya’nýn teslim olmasýndan
sonra da On Ýki Ada, Müttefiklerin eline
geçti ve ayný yýl Yunanistan’a býrakýldý.
Ýngiliz askerî yönetimi altýnda Paris’te,
27 Haziran 1946’da yapýlan Dýþiþleri
Bakanlarý Konferansý’nda On Ýki
Ada’nýn Yunan hâkimiyetine geçmesi
kabul edildi. Ýtalya bunu 10 Þubat
1947’de onayladý ve Nisan 1947’de
On Ýki Ada resmen Yunanistan’a
býrakýldý.
Faruk SÖNMEZOÐLU, Türk Dýþ Politikasý, s. 134
Almanya teslim antlaþmasýný imzalarken
Potsdam Konferansý’nda, Almanya’nýn teslim olmasýndan sonra ortaya çýkan sorunlar, yapýlacak
olan barýþ antlaþmalarýnýn temel þartlarý ve yöntemleri belirlendi. Görüþmelerde Avrupa, Müttefiklerin
istekleri doðrultusunda þekillendirildi. Almanya, dört iþgal bölgesine ayrýlarak ABD, Ýngiltere, Fransa ve
SSCB yönetimine býrakýldý. Ayrýca Almanya için ekonomik ve askerî kýsýtlama ve yükümlülükler getirildi.
Savaþ suçlularýnýn tutuklanmasýna ve diðer ülkelerde bulunan Almanlarýn Almanya’ya götürülmesine
karar verildi. Avusturya ve baþkenti Viyana’nýn dört iþgal bölgesine ayrýlmasý, Ýtalya ile koþullarý aðýr
olmayan bir barýþ anlaþmasý imzalanmasý karara baðlandý.
Kararlarý itibarý ile Avrupa’nýn siyasi, askerî ve nüfus yapýsý yönünden büyük önem taþýyan
Konferansta, devletlerin çýkarlarý doðrultusunda gergin anlar yaþandý. Bu anlaþmazlýklarýn artmasý,
daha sonra dünyanýn baþlýca iki nüfuz alanýna veya iki bloka ayrýlma dönemine girmesine yol açtý.
Almanya’nýn II. Dünya Savaþý sonunda Müttefik Devletler tarafýndan bölünmesi siyasi,
ekonomik ve toplumsal açýdan ne gibi sonuçlar doðurmuþtur?
SSCB
FRANSA
SSCB
ÝNGÝLTERE
HOLLANDA
Ýngiliz
Bölümü
POLONYA
ABD
Sovyet
Bölümü
BELÇÝKA
LUX
E
MB
URG
Berlin Haritasý
Fransýz
Bölümü
Amerikan
Bölümü
ÇEKOSLOVAKYA
FRANSA
AVUSTURYA
MACARÝSTAN
ÝSVÝÇRE
ROMANYA
ABD
FRANSA
ÝNGÝLTERE
SSCB
YUGOSLAVYA
0
60
100
200
300 km
BULGARÝSTAN
2. Pasifik’te Savaþýn Sona Ermesi
Japonya, Filipinlerde General Mac Arthur komutasýndaki ABD kuvvetlerine yenildi. Ekim1944’te
yapýlan Leyte Savaþý’nda Japon Donanmasý hemen hemen ortadan kaldýrýldý. Daha sonra Pasifik
Adalarý alýnarak Japon Adalarýna ulaþmak, ABD’nin temel savaþ stratejisi oldu. Ancak Japonya’nýn bu
þekilde teslim alýnmasýnýn Amerikan ordusunda büyük kayýplara sebep olacaðý düþünülerek ilk kez
atom bombasý kullanýldý.
6 Aðustosta Hiroþima’ya atýlan ilk atom bombasý ile 70.000 kiþi, 9 Aðustosta Nagazaki’ye atýlan ikinci
bomba ile 80.000 kiþi öldü. ABD’nin Hiroþima üzerine atom bombasýný kullanmasýnýn ardýndan SSCB, 8
Aðustosta Japonya’ya savaþ ilan etti ve Mançurya’yý ve 38. enlemin kuzeyindeki Kore topraklarýný
iþgale baþladý. Japonya, Nagazaki’nin bombalanmasý üzerine barýþ istemiþti. Japonya 14 Aðustosta
kayýtsýz þartsýz teslim oldu. 2 Eylül 1945’te ateþkes antlaþmasý imzalandý ve II. Dünya Savaþý sona erdi.
Mac Arthur, Japonya ile Ateþkes Antlaþmasý’ný imzalarken
Aþaðýda 28 Eylül 1940’ta Japon Baþbakaný Fuminaro Konoye’nin, Japonya’nýn RomaBerlin Mihverine katýldýðýný ilan etmesi ve Japonya’nýn teslim olmasý anlatýlmaktadýr. Her iki
metni okuyunuz ve 1940 ve 1945’teki Japonya’nýn siyasi ve sosyal durumunu karþýlaþtýrýnýz.
SAVAÞIN BAÞLARINDA JAPONYA
Dünya, tarihî bir dönüm noktasýna geldi. Japon
hükûmeti barýþ ve dünyanýn geliþmesi uðrunda üçlü
ittifaka dâhil oldu. Biz, aðýr sorumluluðumuzun
farkýndayýz. Sizlere hadiselerin nasýl geliþtiðini anlatarak
gerçek durumu anlamanýza yardýmcý olacaðým.
Doðu Asya’daki hadiseler git gide kötüleþti ve Çin
meselesi içinden çýkýlmaz hâle geldi. Bunun üzerine
hükûmet, gerçekten iç savaþa dönüþen duruma çözüm
bulmak için köklü tedbirler alýnmasý gerektiðine inandý.
Avrupa’da yeni bir düzen kuran Almanya ve Ýtalya’nýn,
kaderlerini Japonya ile birleþtirmek istemesi gayet
doðaldý...
Son üç yýl boyunca Japonya, büyük fedakârlýklara
katlandý ve pek çok sadýk askerini kaybetti. Bir tarafta Çin
harbinin uzamasý ve diðer tarafta da yeni düzenin
kurulmasý, silahlarýn yenilenmesi, aðýr fedakârlýklarý
gerektirdi ve hayatý güçleþtirdi.
Ülke içindeki þartlarý ve uluslararasý durumu göz
önünde tutan hükûmet, üçlü ittifakýn Japonya için en iyi
yol olduðuna karar verdi. Kaderimizi bu yoldaki
gayretlerimiz tayin edecek. Sarf edeceðimiz gayretin
sýnýrý yoktur. Halkýn ayaða kalkarak milletin karþýlaþtýðý
güçlüklerin üstesinden gelmesini istiyorum.
JAPONYA TESLÝM OLURKEN
Seksen milyon Japon 15 Aðustos
(1945) öðlen vakti hükümdarlarýnýn
sesini radyolarýnýn önünde baþlarý eðik,
hazýr ol vaziyetinde dinliyorlardý. Bu ses,
boðuk ve hüzünlü bir tonda yavaþ yavaþ
çýkýyordu. Japonlar büyük þaþkýnlýk
yaþýyordu.
Japonlar, imparatorlarýndan kendilerini ölünceye kadar mücadele etmeye
çaðýracak ateþli bir konuþma bekliyorlardý. Zira ölümle sonuçlanabilecek o
meþhur direniþ hakkýnda kendilerine
birçok telkinde bulunulmuþtu. Ýmparatorun söyledikleri duyulduðunda birden
korkunç bir iç parçalanmasýyla hayretler
içinde Japonya’nýn yenildiðini anladýlar.
Her þey bitmiþti. Kabul edilemez olaný
kabul etmek zorundaydýlar. Radyo önündeki herkes çökmüþtü. Japonlar görünmeden aðlamak için uzun süre evlerine
kapandýlar.
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 260
Nejat MUALLÝMOÐLU, Bütün Yönleri Ýle Hitabet, s. 520-521
10 Þubat 1947’de Ýtalya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya ile Paris’te barýþ
antlaþmalarý yapýldý. Japonya’yla da 8 Eylül 1951’de San Francisco’da barýþ antlaþmasý imzalandý.
Ancak, 1919 Versay düzenlemesinin kilit ülkesi Almanya’yla bu defa antlaþma yapýlamadý.
61
D. SAVAÞIN ETKÝLERÝ
1939-1945 yýllarý arasýnda cereyan eden II. Dünya Savaþý kýsa sürede yayýlarak topyekûn bir
savaþa dönüþtü. Bu yüzden savaþýn oldukça kapsamlý olan sonuçlarýný siyasi, ekonomik ve toplumsal
olmak üzere sýnýflandýrabiliriz.
a. Siyasi Sonuçlar
II. Dünya Savaþý’nýn Müttefiklerce kazanýlmasý ile Faþizm ve Nazizm gibi akýmlar tasfiye edildi.
1945’ten sonra dünyanýn siyasi yapýsý yeniden inþa edilmeye baþlandý. Mihver Devletlere karþý direniþe
geçenler kazanç saðladý. Birçok ülkede savaþýn olumsuz etkilerinden kurtulmak amacýyla reformlar
baþlatýldý.
Asya, Afrika ve Orta Doðu’da yaþayan halklar, II. Dünya Savaþý’nda, emperyalist devletlerin zayýflýðýný görerek bu devletlere karþý mücadeleye baþladý. 1942’de Hindistan, Endonezya gibi ülkelerde
millî kurtuluþ hareketleri oluþtu.
Ýngiltere ve Fransa’nýn II. Dünya Savaþý sonunda galip devletler arasýnda olmasýna raðmen
ekonomileri oldukça bozuldu, sömürgeleri üzerindeki etkileri de azalmaya baþladý.
Savaþýn maðlup devletleri Ýtalya ve Almanya’nýn topraklarý iþgal edildi. Müttefik ordularýnýn denetimi
altýnda baþkentleri Berlin ve Viyana da dâhil olmak üzere, Almanya ve Avusturya topraklarý dört iþgal
bölgesine ayrýldý. Sömürge imparatorluðunu kaybeden Ýtalya, ekonomik ve siyasi alanda yeniden
yapýlanmanýn güçlükleriyle karþý karþýyaydý. 1946’da düzenlenen bir halk oylamasýyla Ýtalya’da
cumhuriyet rejimine geçildi.
Savaþýn diðer maðlup devleti Japonya, ABD ordularý tarafýndan iþgal edildi. Japonya savaþ
sýrasýnda iþgal ettiði topraklarýn yaný sýra XIX. yüzyýl sonlarýndan itibaren elde ettiði topraklarý da geri
vermek zorunda kaldý. ABD, tekrar savaþa girmesini yasaklayan demokratik bir anayasa hazýrlamasý,
orduyu kaldýrma ve eðitim reformu gibi köklü yenilikler yapmasý konusunda Japonya’ya baský yaptý.
II. Dünya Savaþý’nda SSCB’nin Almanya’ya karþý önemli zafer kazanmasý, Çekoslovakya baþta
olmak üzere bazý Avrupalýlar tarafýndan SSCB’nin kurtarýcý olarak görülmesine sebep oldu. Böylece
kuruluþundan itibaren ilk kez bu kadar saygý gören SSCB’nin 1930’larda karþýlaþtýðý uluslararasý
alandan dýþlanma süreci sona erdi. Avrupa kýtasýnýn yarýsýna hâkim olan SSCB, savaþ sonunda büyük
bir güç hâline geldi.
II. Dünya Savaþý’ndan en az etkilenen ABD, atom bombasýna sahip olmakla önemli bir avantaj elde
etti. Birleþmiþ Milletlerin New York’u, Uluslararasý Para Fonunun (IMF) Washington’u merkez olarak
seçmesi ABD’nin gücünü ve Avrupa merkezli uluslararasý sistemin sona erdiðini göstermekteydi.
Dünyadaki altýn rezervinin % 75’ine sahip olan ABD’nin, dünya sanayi üretiminin % 50’sini ve
uluslararasý ticaretin % 25’ini elinde bulundurmasý da bu ülkenin dünyadaki konumunu güçlendirdi.
I. Dünya Savaþý sonunda barýþý korumak amacýyla kurulan Milletler Cemiyeti, büyük devletlerin tesiri
altýnda kalarak tarafsýzlýðýný koruyamamýþtý ve II. Dünya Savaþý’na yol açan krizleri çözememiþti. Bu
yüzden daha II. Dünya Savaþý sýrasýnda dünya barýþýný saðlamak amacýyla ABD ve Ýngiltere, Atlantik
Bildirisi’ni yayýnlayarak Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn temelini attý. 1943’te de Moskova Konferansý ile
ABD, Ýngiltere, SSCB ve Çin daimî bir barýþ teþkilatýnýn kurulmasý üzerinde anlaþmaya vardý. Bu
devletler 1944’te Washington’da teþkilatýn taslak biçimini, görevlerini ve yetkilerini belirledi.
Þubat 1945’te Yalta Konferansý’nda ABD,
Ýngiltere ve SSCB, Mart 1945’e kadar Mihver
Devletlere savaþ ilan eden devletlerin
Birleþmiþ Milletlere üye olarak kabul
edilmesine karar verdi. Ayný yýl Birleþmiþ
Milletleri resmen kurmak için San Francisco
Konferansý toplandý. Bu Konferans’ta ABD,
SSCB, Ýngiltere, Çin ve daha sonra Fransa’nýn katýlýmýyla oluþan büyük devletler
teþkilat üzerinde kesin üstünlük kurmak ve
bunu antlaþmaya eklemek istedi. Küçük
devletler olarak adlandýrýlan kýrk altý devlet ise
buna karþý çýktý. Görüþmeler sonucunda
Genel Kurulda devletlerin eþitliði, Güvenlik
Konseyinde büyük devletlerin üyeliklerinin
sürekliliði ve “veto” haklarýnýn varlýðý kabul
Atlantik Bildirisi’nin mimarlarý (Churchill ve Roosevelt)
edildi. Konferans sonunda Birleþmiþ Milletler
Antlaþmasý kabul edilerek Birleþmiþ Milletler
Teþkilatý kuruldu ve Milletler Cemiyeti 19 Nisan 1946’da yetkilerini bu Teþkilata devretti.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra kalýcý bir barýþ hedeflenirken iki yýl gibi kýsa bir sürede gergin bir ortama
girildi. Savaþ sýrasýnda ortaya çýkan fikir ayrýlýklarý iyice belirginleþerek devletler arasýnda kutuplaþmalar görüldü. Devletler, II. Dünya Savaþý sonunda önemli güç hâline gelen ABD ve SSCB’nin
liderliðinde, ideolojik ayrýlýða dayalý “Batý Bloku” ve “Doðu Bloku” adý altýnda gruplara ayrýldý.
62
Birleþmiþ Milletler Teþkilatý Þemasý
UNDOF BM Gözlem Gücü
UNFICYP BM Kýbrýs Barýþ Gücü
BM’nin temel organlarý
UNIFIL BM Lübnan Barýþ Gücü
GÜVENLÝK
KONSEYÝ
VESAYET
KONSEYÝ
BM örgütleri
UNMOGIP BM Hindistan ve
Pakistan Askerî Gözlem Grubu
UNTSO BM Filistin Mütareke
Gözlem Teþkilatý
Uzman kuruluþlar ve
sistem içindeki özerk
kuruluþlar
ULUSLARARASI
ADALET
DÝVANI
UNRWA BM Filistin
Mültecilerine Yardým Kuruluþu
GENEL
KURUL
SEKRETERLÝK
EKONOMÝK
ve SOSYAL
KONSEY
IAEA Uluslararasý
Atom Enerjisi Ajansý
UNICEF BM Çocuk Fonu
ILO Uluslararasý Çalýþma Örgütü
UNHCB BM Mülteciler
Yüksek Komiserliði
UNEP BM
Çevre Sorunlarý Programý
FAO Gýda ve Tarým Örgütü
Dünya Gýda Konseyi
WHO Dünya Saðlýk Örgütü
HABITAT BM Ýnsan
Yerleþimleri Merkezi
IMF Uluslararasý Para Fonu
UNESCO BM Eðitim Bilim ve
Kültür Teþkilatý
UNFPA BM Nüfus
Hareketleri Fonu
IBRD Uluslararasý Bayýndýrlýk ve
Kalkýnma Bankasý
Basic Facts Abaut the United Nations, s. 72-73’ten sadeleþtirilerek alýnmýþtýr.
Yukarýda verilen þemadaki bilgileri inceleyiniz. Sýnýf içinde gruplara ayrýlarak aþaðýda verilen
çalýþmalardan birini seçiniz. Çalýþmalarýnýzý sýnýf içinde sözlü olarak sunarak birbirinize sorular
yöneltiniz. Ders sonunda Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn iþleyiþi ile ilgili ortak çýkarýmlarda bulununuz.
Size verilen süre üç haftadýr.
?
Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn temel organlarýnýn görevlerini ve iþleyiþ þeklini araþtýrýnýz.
?
Milletler Cemiyeti ile Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn yapýsýný ve iþleyiþini karþýlaþtýran bir
araþtýrma yapýnýz.
?
Birleþmiþ Milletlerin insan hak ve özgürlükleri konusundaki faaliyetlerini ve uygulamalarýný
araþtýrýnýz.
?
Genel Konseyde beþ ülkeye daimî üyelik ve veto hakkýnýn veriliþ sürecini ve bu uygulamanýn
Teþkilatýn iþleyiþine etkilerini araþtýrýnýz.
b. Ekonomik Sonuçlar
II. Dünya Savaþý’nda þiddetli çarpýþmalar ve hava bombardýmanlarý, Almanya baþta olmak üzere
Avrupa’da birçok kentin hasar görmesine, fabrikalarýn, limanlarýn ve demiryolu hatlarýnýn yýkýlmasýna
üretim ve ticaretin olumsuz yönde etkilenmesine sebep oldu. Tarým ve sanayi üretimi 1939’a göre % 3070 arasýnda düþüþ gösterdi. Maddi hasar tahminen 2 trilyon dolara yaklaþtý. Savaþ sonunda Ýngiltere
ekonomisi iflas etti. Savaþ sýrasýnda Avrupa ülkeleri önemli miktarda paralar kaybettikleri gibi 19451946’da önemli fiyat artýþlarýyla karþýlaþtýlar. Fransa’da fiyatlar 1945’te % 38, 1946’da % 63 oranýnda
yükseldi. 1939’dan 1945’e kamu borçlanmalarý Ýngiltere’de üç, Fransa’da dört, ABD’de altý, Almanya’da
on kat arttý.
Temmuz 1944’te kýrk dört devlet, ABD’de yeni bir uluslararasý para sistemi kurmak üzere bir araya
geldiler. Görüþmelerde devletlerin paralarýnýn altýn ya da altýna çevrilebilir paralar aracýlýðýyla garanti
altýna alýnmasý kararlaþtýrýldý. O dönemde ABD, önemli altýn rezervlerine ve geliþmiþ bir sanayi gücüne
63
sahipti. Bu yüzden yeni uluslararasý sistem Amerikan dolarýna dayanýyordu. Dolar, altýn yerine
kullanýlabilen uluslararasý para birimi oldu. Washington’da, 45 ülkenin imzasýyla “Uluslararasý Para
Fonu” (IMF) kuruldu. Ayrýca “Uluslararasý Ýmar ve Kalkýnma Bankasý” oluþturularak üye devletlerin
yeniden yapýlanma ve kalkýnma çabalarýna maddi destek saðlanmasý amaçlandý.
II. Dünya Savaþý sonrasý devletlerde, I. Dünya Savaþý sonrasýna göre sarsýntýsýz ve hýzlý bir
ekonomik düzelme görüldü. 1949’da ekonomi eski canlýlýðýna kavuþtu. Savaþýn açtýðý tüm hasar kýsa
sürede onarýldý. Avrupa, hemen hemen tüm deniz aþýrý kolonilerini yitirmesine karþýn savaþ öncesi
herhangi bir dönemde görülmeyen verimliliðe ve refaha ulaþtý. Avrupa’nýn yeniden toparlanýþýnda
toplumun tüm kesimlerinin ayný amaçla iþ birliði yapmasý etkili oldu. Avrupa yanýnda SSCB ve
Japonya’da da ayný ilerlemeler görüldü.
c. Toplumsal Sonuçlar
DÜNYANIN BÝÇÝMÝ
Londra, 16 Temmuz 1943
Bu savaþ, öteki savaþlara benzemiyor; öteki savaþlar gibi kazanýlacaðý da yok. Geçen savaþta askerler, umut içinde savaþtýlar ve cepheden ayrýldýklarý zaman umutla ayrýlýp evlerine
koþtular.
Bu savaþta çarpýþan askerlerin kafalarýnda binlerce üzüntü, binlerce dert var. Düþmaný yok etmenin
bu savaþý bitirmeyeceðini biliyorlar. (…) Savaþ bitip de ülkelerine döndüklerinde nelerle karþýlaþacaklar
kim bilir? Belki de iþsiz kalacaklar. Baþvurduklarý kapýlardan elleri boþ dönecekler. Ýnsanlar son yirmi
beþ yýl içinde çok þeyler öðrendi. Artýk büyülü kelimelere inanmýyorlar... Özgürlük, rahatlýk istiyorlar.
Yani, Connecticut (Konektikýt)’taki çiftliðini býrakýp savaþa mý katýldý bir asker (...) Connecticut’a
dönünce yine o küçük çiftliðine kavuþmak, aç kalma tehlikesinden uzak, yine eskisi gibi yaþayabilmek
istiyor. Bir asker iþini býrakýp çarpýþmak için Ýngiltere’ye mi geldi. Dönüþünde yine iþinin baþýna geçmek
hatta çocuklarýný o iþ için yetiþtirmek istiyor. Okul istiyor; ihtiyarlýðýný, hastalýklarý düþünerek para
biriktirebilmek istiyor; para biriktiremezse bedava ilaç, hastane istiyor. Hangi askerle konuþsanýz bu
endiþelerin dile geldiðini duyarsýnýz. Çýkarlarý için çalýþan birkaç kiþinin eline mi geçecek ülkeler?
Birkaç kiþi para kazansýn, zengin olsun diye enflasyon mu yaratýlacak? Bu adamlar ayda elli dolar
kazanýrken birkaç kiþi milyonlara mý konacak? Tutku denen þeyin yerle bir ettiði bir ülkeye mi
dönecekler? Bu ordu düþmaný yenebilir. Ona kuþku yok. Ama evlerine dönüp de ülkelerinde bir kazanýn
derinden derine kaynadýðýný, bir iç savaþýn yolda olduðunu görmek istemiyorlar. Son bunalýmýn anýsý
akýllarýndan hâlâ silinmemiþ.
Karaborsacýlar harýl harýl çalýþýyorlar. Amerika’da karaborsacýlýk yapanlar ise ne yankesiciler ne de
önemsiz hýrsýzlar. En iyi vatandaþlarýmýzdan bazýlarý. Askerler, ülkelerinde fiyatlarýn yükseldiðini,
yaþamanýn gittikçe güçleþtiðini duyuyorlar. Bir asker, yapayalnýz bir insan deðildir ki. Arkasýnda bir
ailesi vardýr; çoluðu çocuðu vardýr. Onlarý geçindirecek parayý kendisi saðlamaktadýr. Aldýðý ve evine
gönderdiði para ise yazýk ki fiyatlarla birlikte yükselmiyor.
Ýþte bunlarý duyuyor. Gazeteler bu haberlerle dolu; evinden gelen mektuplar bu haberlerle dolu.
Asker olduðu için yakýnamýyor da. Yakýnmak yasak. Orduda böyle þey olmaz. O da sadece üzülmekle
yetiniyor. Bu savaþý bir an önce bitirip vatanýna dönmek, kendi gözleriyle görmek istiyor.
J. STEINBECK, Bir Savaþ Vardý, s. 71-72
Yukarýdaki metne göre II. Dünya Savaþý toplumlarýn psikolojisini nasýl etkilemiþtir?
II. Dünya Savaþý’nda mülteciler
II. Dünya Savaþý sadece cephede deðil cephe gerisindeki
sivillerin de hayatýný kaybettiði bir savaþ olmuþtur. Hava saldýrýlarý,
karne uygulamasý, iþgal edilen ülkelerin talan edilmesi, sivil
esirlerin öldürülmesi, verem, tifüs gibi hastalýklarýn yayýlmasý
ayrýca Nazilerin üstün ýrk yaratma gayesiyle engellileri, Yahudileri,
Romanlarý, Sintileri, ten rengi farklý olanlarý toplama kamplarýnda
yok etmeleri neticesinde 60 milyona yakýn kiþi hayatýný kaybetti.
Bunlardan yaklaþýk 21 milyonu SSCB vatandaþý, 13,5 milyonu
Çinli,7 milyonu Alman’dý. SSCB, 1939’daki nüfusunun % 13’ünü,
Almanya % 10’unu, Polonya ise % 16’sýný kaybederken Batý
Avrupa ülkeleri ve ABD savaþtan daha az etkilendi.
Savaþ sonunda Avrupa ve Asya’da çeþitli nüfus hareketleri
görüldü. 1945’te Avrupa’da, Almanya tarafýndan gönüllü ya da
zorla çalýþtýrýlan milyonlarca yabancý iþçi, savaþ esirleri ve toplama
kamplarýndan sað kurtulanlar Alman topraklarýný terk ettiler. Buna
karþýlýk SSCB ordusundan kaçanlar ve daha önce Orta
Avrupa’daki topraklardan ayrýlmak zorunda kalan Germen
(Cermen) kökenli 12 milyon insan, Almanya’ya geri dönmek için
hareketlendi. Japonya’nýn Asya’da iþgal ettiði ve 1945’te kaybettiði
topraklarda yerleþmiþ bulunan Japonlar da ülkelerine geri döndü.
64
R
A
U
Ý K
A
N
Polonya
yönetiminde
A
R
N
S
65
U
S
G
000
.000
500.
225
U
O
A
D
R
ÝY
A
L
A
0
V
Y
TA
A
Belgrad
50.00
A
A R N AV
D
T
E
N
ÝZ
UTLUK
Ý
ÝK
I Z
YU
N
NA
N
R
M
B
U
E
EG
R
ÝS
N
ZÝ
NÝ
DE
A
A
LG
Sofya
AN
ÝST
O
A
TA
N
Bükreþ
Y
Ýstanbul
Kiþinev
K
A
T
Ü
R
R
A
K
D
Ý
E
Y
N
E
Ý
Z
Harita üzerinde II. Dünya Savaþý sonrasýnda sýnýrlar ve nüfus hareketleri gösterilmiþtir. Savaþ sonrasýnda Avrupa’da sosyal ve siyasi
yapýdaki deðiþiklikleri belirtiniz.
S
M
000
50.
C
ÝS
Ý
Y
A
R
Ð
Trieste
00
0.0
20
Çernovtsy
Ý
Budapeþte
L
FRANSIZ
AV U S T U RYA
ÝNGÝLÝZ
R
0
Lvov
.00
Ç E
K O
S L
O K
Y A
Viyana
1.500.000
1940-45 arasý Rusya tarafýndan
ilhak edilen yerler
1945-48 arasý komünist devletler
Yugoslavya’nýn 1945’te Ýtalya’dan
aldýðý bölge
Dört iþgal bölgesine ayrýlan kentler
Uluslararasý Mülteciler Örgütü
tarafýndan yerleþtirilen halklar
Çekler
Polonyalýlar
Ruslar
Rus sýnýr bölgesinden sürülen
Finliler
Baltýk halklarý
Almanya Avusturya’da baðlaþýk
denetim bölgeleri
R
300 km
S
BELÇÝKA
E
Krakow
2.300.000
Minsk
80.000
Ý
150
N
F
M
1.950.000
Wroctaw
3.000.000
Vilnius
00
A
Prag
P O L O N YA
Varþova
1.5
2.900.000
3.250.00
0
0
Poznan
DOÐU PRUSYA
Polonya
yönetiminde
Kaliningrad
LÝTVANYA
SSC
100.000
B
SAAR
S
1.850.00
Berlin
00
50.0
Riga
LETONYA SSC
Kaliningrad
Almanlar
R
A
ANY
ALM
ÝNGÝLÝZ
Szczecin
1.000.000
1.950.000
Klaipeda
90.000
0
60.00
40.000
Yeniden yerleþtirilen, boþaltýlan ya da
sürülen halklar (sayýlarýyla)
E
0
A
A
ÝK
KA
AR
NÝM
Leningrad
L
R
LÇ
BE
HOLLANDA
DA
ESTONYA
SSC
410.000
T
F
BÝRLEÞÝK
KRALLIK
KUZEY DENÝZÝ
R
V
S
Ý
Ç
E
N O RV E Ç
E
0
Y
.00
V
00
O
1.0
S
Japonya’ya atom bombasýnýn atýlmasý, iþgal bölgelerinde Almanlarla iþ birlikçilerin gerektiði gibi
cezalandýrýlamamasý; Almanya’nýn toplama kamplarýnda insanlýk dýþý uygulamalarý, Balkanlar’da
Sýrplar ve Hýrvatlar arasýnda sonu gelmeyen düþmanlýk ve Japonlar tarafýndan Asya’da iþlenen savaþ
suçlarý toplumlarda telafisi zor izler býraktý. Savaþ sonunda sorumlularýn yakalanmasý ve yargýlanmasýna çalýþýldýysa da tam anlamýyla baþarýlý olunamadý.
HÝROÞÝMA ANISINA
Mürettebat bombanýn türünü bilmiyordu.
6 Aðustos 1945 sabahý Albay Paul Tibbets
yönetimindeki “Enola Gay’’ isimli B-29 uçaðý, “Little
Boy (Küçük Çocuk)” isimli çok gizli bir yükle Güney
Pasifik’teki Tinian Adasý’ndan havalandý. Uçaðýna
annesinin ismini veren Paul Tibbets’in ve mürettebatýn geri kalanýnýn tek bildiði, yükün çok ama çok
güçlü bir bomba olduðuydu.
Saat 02.45’te havalanan Enola Gay, saat
08.00’de içinden nehirler geçen liman kenti
Hiroþima’nýn üzerinde turlar atarak saat 8.13’te
bombayý 10 bin metreden hedefe yolladý. Þehrin 580
metre üzerinde patlayan dünyanýn savaþ amaçlý ilk
atom bombasý, ilk anda 70.000 kiþiyi buharlaþtýrdý.
Japonya’nýn en güzel kenti olarak bilinen Hiroþima’nýn sularý, topraðý ve insanlarý zehirlenmiþti.
Ýki ay içinde bombanýn gizli silahý olan radyasyon,
ölü sayýsýný 135.000’e çýkardý. Bombardýmaný takip
eden 5 yýl içinde radyasyon etkisiyle 60.000 kiþi daha
hayatýný kaybetti. Hiroþima kurbanlarý atýlan atom
bombasýnýn yarattýðý ýsý ve radyasyon nedeniyle ölüyordu.
Ardýndan Nagazaki’ye, Hiroþima’dan sadece 3 gün sonra bir bomba daha atýldý. Bu seferki
bombanýn ismi “Þiþman Çocuk’’tu. Ýki kentte ölenlerin sayýsýnýn 500.000’i aþtýðý tahmin ediliyor.
Hiroþima’da ilk bomba 20 kiloton (20 bin ton) dinamit (TNT) patlayýcý gücündeydi. Ýlerleyen yýllarda
savaþ teknolojisi, Hiroþima ile Nagazaki’ye atýlanlarý, tek bombada 2500 kat aþacak düzeye çýkardý;
yani 50 megaton (50 milyon ton) TNT.
DW-Ajanslar, 06-08-2008, 21.19 (TSÝ)
II. Dünya Savaþý’nda atom bombasý kullanýlmasýnýn nedenlerini, toplumsal ve siyasi sonuçlarýný
araþtýrýnýz. Ulaþtýðýnýz bilgileri kullanarak 10 Aðustos 1945 tarihli bir gazete hazýrlayýp sýnýf
panosunda sergileyiniz.
d. Ýnsan Haklarý Ýhlalleri
II. Dünya Savaþý’nda insan haklarý ve
uluslararasý anlaþmalar ihlal edildi. Özellikle
Almanya, SSCB ve Japonya savaþ esirlerine ve
sivillere yönelik kötü muamele, yargýsýz infaz,
talan, askerî neden olmaksýzýn yakýp yýkma vb.
faaliyetlere yönelerek savaþ kurallarýný ihlal etti
ve savaþ suçu iþlediler. Ayný zamanda siyasi
görüþ, ýrk ve din ayrýmýna dayalý cinayet, toplu
öldürme, sürgün ya da diðer insanlýk dýþý eylemlerle insanlýk suçu iþlediler. Nazi Almanya’sý,
Avrupa’nýn Yahudi ve Roman azýnlýklarýnýn ve
muhaliflerin önemli bir kýsmýný toplayarak ölüm
kamplarýnda yok etti. 1945’te Müttefik Devletler,
Potsdam Konferansý’nda II. Dünya Savaþý’ndaki hukuki olmayan ve insanlýk dýþý uygulamalarýn sorumlularýnýn yargýlanmasýna karar
Potsdam Konferansý (soldan saða: Attle, Truman ve Stalin)
verdi ve yedi maddelik bir uluslararasý sözleþme hazýrlayarak bu yargýlamada takip edilecek usul ve esaslarý tespit etti.
Kasým 1945’ten Ekim 1946’ya kadar Nürnberg’de, uluslararasý bir mahkeme tarafýndan suçlu
görülen Nazi Alman yöneticileri, Nazi Partisi siyasi liderleri ve diðer suçlular da mahkeme karþýsýna
66
çýkarýlarak yargýlandý. 1946’da Tokyo’da kurulan bir
mahkemede de Japon yöneticiler yargýlandý. Yargýlama
sonucunda hapis, müebbet hapis ve idam cezalarý verildi.
II. Dünya Savaþý’nda yaþananlardan dolayý “Soykýrým
Suçunun Önlenmesi ve Cezalandýrýmasýna Ýliþkin
Sözleþme” 9 Aralýk 1948’de Birleþmiþ Milletler Genel
Kurulunda kabul edildi. Savaþ sýrasýnda iþlenen insanlýk
suçlarý “soykýrým” olarak adlandýrýldý. Bu kapsama giren
suçlar ve suçlularýn cezalandýrýlmasý ile ilgili kararlar
alýndý. 10 Aralýk 1948’de Birleþmiþ Milletler Teþkilatý,
“Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi”ni kabul etti.
Nürnberg Mahkemesi
Belge No: 187
Ölüm Emri
Adolf Hitler
Berlin, 1 Eylül 1939
Genel Sekreter Bouhler ve Tabip Dr. Brandt, ismen saptanacak doktorlarýn yetkilerini,
insani ölçü ve takdirlere göre hastalýk durumlarý çok kritik görülen tedavi edilemez hastalara
lütuf ve kerem ölümü ihsan edebilecek derecede geniþletmekle görevlendirilmiþlerdir.
Ýmza
Adolf Hitler
Hans-Adolf JACOBSEN, 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle Ýkinci Dünya Savaþý, s. 752
II. Dünya Savaþý’nda savaþ suçlarý iþlenmiþ ve insan haklarý ihlal edilmiþtir. Yukarýdaki metin
Almanya’daki insan haklarý ihlallerine bir örnektir. Sýnýf içinde guruplara ayrýlarak Almanlar ve
Japonlar tarafýndan gerçekleþtirilen insan haklarý ihlallerini araþtýrýnýz. Araþtýrmanýzý yaparken savaþ
esirlerine yapýlan muameleler, iþgal bölgelerinde ve toplama kamplarýnda sivil halka karþý insan haklarý
ihlalleri ve insanlar üzerinde yapýlan ölümcül deneyler olmak üzere iþ bölümü yapabilirsiniz.
Araþtýrma sonunda insanlýk dýþý uygulamalarýn toplumsal sonuçlarýnýn neler olabileceðini tespit edip
sözlü sunum yapýnýz. Araþtýrmanýzda görsel materyal kullanarak öðrendiklerinizi birbirinizle
paylaþýn ve tematik bir albüm oluþturup albümlerinizi ürün dosyasýnda saklayýnýz.
“SOYKIRIMI SUÇUNUN ÖNLENMESÝ VE CEZALANDIRILMASINA ÝLÝÞKÝN
SÖZLEÞME”
Madde 2
Soykýrýmý oluþturan eylemler:
Bu sözleþme bakýmýndan, ulusal, etnik, ýrksal veya dinî bir gurubu, kýsmen veya tamamen ortadan
kaldýrmak amacýyla iþlenen aþaðýdaki fiillerden herhangi biri soykýrým suçunu oluþturur.
a. Gruba mensup olanlarý öldürmek,
b. Grubun mensuplarýna ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar vermek,
c. Grubun bütünüyle veya kýsmen, fiziksel varlýðýný ortadan kaldýracaðý hesaplanarak yaþam
þartlarýný kasten deðiþtirmek,
d. Grup içinde doðumlarý engellemek amacýyla tedbirler almak,
e. Gruba mensup çocuklarý zorla bir baþka guruba nakletmek,
Madde 3
Cezalandýrýlacak eylemler:
a. Soykýrýmda bulunmak,
b. Soykýrýmda bulunulmasý için iþ birliði yapmak,
c. Soykýrýmda bulunulmasýný doðrudan ve aleni surette kýþkýrtmak,
d. Soykýrýmda bulunmaya teþebbüs etmek,
e. Soykýrýma iþtirak etmek,
Madde 4
Kiþilerin cezalandýrýlmasý:
Soykýrým suçunu veya üçüncü maddede gösterilen fiillerden birini iþleyenler, anayasaya göre yetkili
yöneticiler veya kamu görevlileri veya özel kiþiler de olsa cezalandýrýlýr.
Bilim ve Aklýn Aydýnlýðýnda Eðitim, Sayý 38, s. 166
Metindeki maddeleri inceleyiniz. II. Dünya Savaþý’nda yaþananlar ile soykýrým tanýmý arasýnda
nasýl bir iliþki vardýr? Belirtiniz.
67
E. SAVAÞ YILLARINDA TÜRKÝYE
II. Dünya Savaþý’nda Müttefik ve Mihver Devletlerin
Türkiye’yi kendi yanýnda savaþa dâhil etmek istemelerinin
nedenleri nelerdir?
Mihver ve Müttefik Devletler II. Dünya Savaþý’nda Türkiye’yi,
coðrafi konumundan dolayý kendi yanlarýnda savaþa sokmak
istediler. Yoðun baskýlarla karþýlaþan Türkiye, savaþ dýþý
kalmak, toprak bütünlüðünü ve baðýmsýzlýðýný korumak
amacýyla belirlediði dýþ politikasýndan taviz vermedi. Türkiye,
Mihver ve Müttefik Devletler arasýndaki güç çatýþmalarýný
kullanarak bir denge politikasý uyguladý ve II. Dünya Savaþý
sonuna kadar savaþ dýþýnda kaldý.
1. II. Dünya Savaþý’nda Türk Dýþ Politikasý
Nisan 1939’da Ýtalya, Arnavutluk’u iþgal etti. Bu durum
Türkiye, Ýngiltere, Fransa’yý birbirine yaklaþtýrdý ve karþýlýklý
yardýmlaþma antlaþmalarý için görüþmeler baþladý. Bu
dönemde Türkiye’nin askerî araç gereç yönünden yetersiz
Hüsrev Gerede anlatýyor:
olmasý ve SSCB’ye karþý savaþa girme ihtimali büyük miktarda
Konuyla yakýn ilgisi sebebi ile askerî ve mali yardým istemesine bu da görüþmelerin
sabýk baþbakan ve Hamidiye kahra- yavaþlamasýna neden oldu. 23 Aðustos 1939’da Almanya ve
maný aziz dostum Sayýn Rauf Orbay’ýn
SSCB’nin imzaladýklarý dostluk ve saldýrmazlýk paktýyla Doðu
savaþ yýllarýnda Londra sefirliði
sýrasýnda deðerli sohbetlerinde anlat- Avrupa’yý aralarýnda paylaþmalarý Türkiye’nin dýþ politikasý ile
týðý hikâyeyi nakletmeden geçemeye- ilgili hassas dengeleri bozdu. Bir yanda Ýngiltere ve Fransa diðer
yanda SSCB’nin bulunmasý izleyeceði politikada bir yol
ceðim:
Aralarýnda samimi bir dostluk ayrýmýna gelen Türkiye’yi zor durumda býraktý. Ýlk önce her iki
kurulmuþ olan Churchill, Rauf Bey’e tarafla da iyi iliþkilerini sürdürmek istedi. SSCB’nin daveti
yüklerini hafifletmek için Türkiye’nin de üzerine 25 Eylülde Moskova’ya giden Türk Dýþiþleri Bakaný,
savaþa girmesi gerektiðini ikide bir ileri Ýngiltere ve Fransa ile imzalanacak antlaþmaya bu ülkenin de
sürüyormuþ. Rauf Bey yine böyle bir katýlýmýný saðlamaya çalýþtý. Buna karþýlýk SSCB ise Boðazlar
teklifle karþýlaþýnca Churchill’e Hazreti
geçiþ statüsünün kendi lehine deðiþtirilmesini ve Boðazlar
Hýzýr’ý tanýyýp tanýmadýðýný sormuþ
“Bilmiyorum.” diyen Churchill’e, üzerinde Türkiye ile birlikte söz ve kontrol hakký ve Türkiye’nin
Hazreti Hýzýr’ýn onlarýn Saint (Aziz) Ýngiltere ve Fransa ile yakýnlaþmasýný engellemek istemiþtir.
George’u olduðunu bildirdikten sonra Görüþmelerden olumlu bir sonuç çýkmamasý üzerine Türkiye,
19 Ekim 1939’da Ýngiltere ve Fransa ile “Karþýlýklý Yardým
þu hikâyeyi anlatmýþ:
Ýki arkadaþ bir uçurumun kenarýn- Antlaþmasý”ný imzaladý. Antlaþma Avrupalý bir devletin
dan geçerken birinin ayaðý kaymýþ ve Akdeniz’de savaþa yol açan bir saldýrýsý hâlinde Türkiye’nin, her
aþaðýya düþmüþ. Fakat bir aðaç iki devletle “etkin bir iþ birliði” þartýný getiriyordu. Bu antlaþmanýn
köküne takýlarak uçurumun dibine Türkiye’ye getirdiði sorumluluklar, Ýngiltere ve Fransa’nýn
yuvarlanmaktan geçici olarak kurtulöncelikle taahhüt ettiði ayni ve maddi yardýmlarýn yapýlmasýna
muþ. Arkadaþýný yardýma çaðýrmýþ.
Uçurumun o bölgesine yetiþmesi baðlandý. Ayrýca antlaþmaya eklenen ayrý bir protokolde
imkânsýz olan arkadaþý, “Hazreti Türkiye, kendisini SSCB ile savaþa girmek zorunda býrakacak
Hýzýr’ý çaðýr.” diye seslenmiþ. O da: herhangi bir yükümlülükten muaf tutuldu.
Ýtalya’nýn 10 Haziran 1940’ta Ýngiltere ve Fransa’ya savaþ
“Çaðýrýyorum fakat gelinceye kadar
beni burada bulamayacak.” demiþ.
ilan etmesiyle antlaþmada öngörülen durum açýkça ortaya çýktý.
Rauf Bey, hikâyeden sonra Ancak SSCB-Alman yakýnlýðý devam ederken Türkiye’nin
Churchill’in uzun bir süre bu çeþit tek- Müttefikler yanýnda savaþa doðrudan katýlmasý SSCB’nin
liflerde bulunmadýðýný anlatmýþtý.
tepkisine yol açabilirdi. Bu yüzden Türkiye, kendisine vaat
R. Hüsrev GEREDE (Berlin Büyükelçisi),
edilen silah ve malzemenin verilmeyiþini ve ek protokolü
Harb Ýçinde Almanya, s. 43
gerekçe göstererek teklife olumlu cevap vermedi.
1940 yýlý sonlarýna doðru Balkanlarda kendisini hissettirmeye baþlayan Alman-Sovyet rekabeti, Eylül ayýndan itibaren Türk-SSCB iliþkilerinde kýsmen bir
iyileþme saðladý. Bu durumu deðerlendiren Türkiye, bölgedeki dengeleri koruma amacýna yönelik bir
birlik oluþturmak için çaba sarf ettiyse de istenilen sonuç elde edilemedi.
Ýngiltere, 1941 yýlý baþlarýnda Hitler’in Balkan Harekâtý’na baþlamasýyla Almanlarýn Türkiye
üzerinden Orta Doðu petrollerine ulaþmasýndan endiþelendi. Bunun üzerine Ýngiltere, Türkiye’nin kendi
yanýnda savaþa katýlmasý durumunda her türlü yardýmý yapmaya hazýr olduðunu belirtti. Yunanistan’ýn
Almanlarca iþgali ve Bulgaristan’ýn Mihver Devletler safýnda savaþa girmesi, tehlikeyi Türkiye sýnýrýna
kadar dayandýrdý. Bu geliþmelerden sonra Almanya, Türkiye ile Ýngiltere’nin yakýnlaþmasýný önlemeye
çalýþtý. 18 Haziran 1941’de Almanya ile Türkiye arasýnda bir saldýrmazlýk paktý imzalandý. 22 Haziranda
Alman ordularýnýn SSCB üzerine saldýrýya geçmesiyle Türkiye üzerindeki baský azaldý.
68
HÝTLER’DEN ÝNÖNÜ’YE MEKTUP
“… Ben de ekselanslarý bu fýrsattan
istifade ederek size þunu resmen
bildiririm ki bu eylemler hiçbir þekilde Türkiye’nin
siyasi ve ülkesel bütünlüðüne karþý yönlendirilmemiþtir. (...) Size þunu söylemek istiyorum ki
gelecekte gerçek bir dostça iþ birliði için Türkiye
ve Almanya arasýnda büyük koþullarýn var
olacaðý en derin inancýmdýr. Çünkü:
1. Almanya’nýn bölgede hiçbir çeþit toprak
çýkarý yoktur. Bahsedilen tehlikeler ortadan
kalktýktan sonra Alman birlikleri Bulgaristan’ý ve
(…) Romanya’yý terk edecektir.
2. Savaþtan sonra yaralarý sarmak için
kararlaþtýrýlan ekonomik kalkýnma bir kez daha
Almanya ve Türkiye arasýnda yakýn ticari iliþkileri
gerekli kýlacaktýr. Þurasý kesindir ki Almanya
sadece endüstriyel ürünleri satmakla ilgili deðildir; çok geniþ boyutlarda alýmlar da yapýlabilecektir.
Bundan da öte savaþtan sonra ortaya çýkacak yeni toprak düzenlemelerinin Almanya’yý Türk politikasýnýn
amaçlarýna karþý koyar bir durumda býrakmayacaðýna inanýyorum. Buna karþýlýk, iki ülke arasýndaki bir
anlaþmazlýk Türkiye’nin ve Mihver Devletlerinin çýkarlarýna eþit olarak zarar verecektir... Bu düþüncelerle,
Bulgaristan’da ilerleyen Alman birliklerinin Türk sýnýrýndan orada bulunmalarýnýn maksadý hakkýnda yanlýþ bir
yorumda bulunmasýna meydan vermeyecek bir uzaklýkta kalmalarýný emrettim.”
Prof. Dr. Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý, s. 439
Yukarýdaki
metin ve karikatürü inceleyerek II. Dünya Savaþý’nda Türk-Alman iliþkilerini
deðerlendiriniz.
1941 yýlý sonlarýnda Almanlarýn Orta Doðu ve Kafkasya bölgesine yönelik harekâta giriþmesi,
ABD’nin savaþa girmesi ve SSCB’nin Almanya ile savaþ içinde bulunmasý Müttefik devletlerin
Türkiye’nin kendi yanlarýnda savaþa girmesi konusundaki taleplerini daha da arttýrdý.
SSCB’nin Türkiye’nin Müttefikler yanýnda savaþa girmesini istemesinin sebebi nelerdir?
Almanlarýn Kasým 1942’de Stalingard yenilgisinden sonra Müttefiklerin Türkiye üzerindeki
beklentilerinin artmasýyla Ýngiltere ve Türkiye 30 Ocak 1943’te Adana Konferansý’nda bir araya geldi.
Yapýlan görüþmelerde, Türkiye’nin savaþa katýlmak için hazýrlýksýz olduðu ve özellikle SSCB’nin
savaþtan galip çýkmasý hâlinde duyduðu ciddi endiþeler dile getirildi. Ýngiltere konferans sonunda
Türkiye’nin askerî ihtiyaçlarýnýn tespit edilerek Müttefik devletlerce yapýlacak yardýmýn arttýrýlabileceðini
bildirdi. Böylece Türkiye Müttefiklere yakýnlaþmakla beraber savaþ dýþýnda kalmayý baþardý. Ayný yýlýn
sonlarýna doðru Moskova’da, bir araya gelen Müttefik güçler, SSCB’nin ýsrarý ile Türkiye’nin savaþa
girmesi konusunda ikna edilmesini kararlaþtýrdý. Bunun üzerine Ýngiltere ve Türkiye dýþiþleri bakanlarý
5-6 Kasým tarihlerinde Kahire’de bir araya geldi. Türkiye Müttefiklerin savaþa girmesi konusundaki
teklifleri reddederek savaþ dýþý kalmayý sürdürdü.
1943 baþlarýnda Ýngiltere’nin
Türkiye’yi savaþa dâhil etme konusunda ýsrarcý olmasýnýn iki sebebi
vardý. Birincisi Almanya’yý etkisiz hâle
getirmek için Avrupa içlerine girmek
zorunda olmasý, ikincisi ise savaþ
sonunda stratejik bir öneme sahip olan
Balkanlarda oluþabilecek bir boþluðun
SSCB tarafýndan doldurulmasýndan
endiþe duymasýydý. Dolayýsýyla Türkiye’nin bölgede açacaðý bir cephenin
bu sebepleri ortadan kaldýracaðýný
düþünmesiydi.
Faruk SÖNMEZOÐLU, Türk Dýþ Politikasý, s. 7
Kahire Görüþmeleri (Roosevelt, Ýnönü, Churchill) (Soldan Saða)
Müttefiklerin isteði üzerine Türkiye’yi savaþa katýlma konusunda ikna etmek isteyen Roosevelt ve
Churchill, Ýnönü’yü Kahire’ye davet etti. Böylelikle, 4-6 Aralýkta gerçekleþen Kahire görüþmelerinde
Ýnönü Türkiye’nin ihtiyacý olan silah ve malzemenin saðlanmasý þartýyla savaþa katýlmayý ilke olarak
69
kabul etti. Ancak 1944 yýlý baþlarýnda Türk ve Ýngiliz askerî yetkililerinin Türkiye’nin ihtiyaçlarýnýn tespiti
konusundaki çalýþmalarý sonuca ulaþamamýþtýr. Bu durum Müttefiklerin Türkiye’ye yaptýklarý yardýmý
kesintiye uðratýrken taraflar arasýndaki iliþkileri durma noktasýna getirdi. 1944 yýlý içerisinde Türkiye,
Müttefiklerle olan iliþkilerini yeniden canlandýrmaya gayret etti. Bu amaçla askerî nitelikli Alman
gemilerin Boðazlardan geçmesini engelledi ve Almanya’ya yaptýðý ihracatý durdurdu.
Türkiye 23 Þubat 1945’te savaþ sonrasý düzenin oluþturulacaðý San Francisco Konferansý’na
katýlabilmek ve Yalta Konferansý kararlarý uyarýnca Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn asil üyeleri arasýnda
yer alabilmek için Almanya’ya savaþ açtý. Ancak savaþ ilaný yalnýzca simgesel bir hareket olarak kaldý.
II. Dünya Savaþý sýrasýndaki cumhurbaþkanýmýz Ýsmet Ýnönü hakkýnda biyografi çalýþmasý
yapýnýz. Çalýþmalarýnýzý sýnýf panosunda sergileyebileceðiniz gibi sözlü sunum da yapabilirsiniz.
2. II. Dünya Savaþý’nýn Türkiye’ye Etkileri
Aþaðýdaki grafiklere göre II. Dünya Savaþý sürecinde Türkiye’nin ekonomisi hakkýnda
neler söylenebilir?
Savaþ döneminde Türkiye’de dýþ ticaret (kg)
Türkiye’de tarým ve sanayii üretimi
1600
140
120
1400
100
1200
Ýthalat (milyon kg)
Ýhracat (milyon kg)
1000
80
800
60
600
40
400
Tarým üretimi
20
Sanayi üretimi
200
0
1940
41
42
43
44
0
45
1938
Türkiye’de fiyat artýþý ve büyüme oraný
39
40
41
42
43
44
45
Temel gýda maddelerindeki fiyat artýþý
4
100
Fiyat artýþý %
3.5
Büyüme oraný%
80
3
60
Yað
Et
Þeker
Ekmek
2.5
40
2
20
1.5
0
1
-20
0.5
-40
0
1939
40
41
42
43
44
35 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
TÜÝK
45
19
Türkiye II. Dünya Savaþý’na fiilen katýlmamasýna raðmen, savaþýn getirdiði aðýr ekonomik þartlarý
tümüyle yaþadý. Savaþ ihtimaline karþýlýk ülke gelirinin önemli bir kýsmý savunma alanýna ayrýldý.
Hedeflenen ekonomik planlar ve sanayi yatýrým programlarý ertelenmek zorunda kaldý. Seferberlik
dolayýsýyla tarým ve sanayi sektöründe iþ gücünün azalmasý üretimin büyük ölçüde gerilemesine sebep
oldu. 1929 Ekonomik Buhraný sonucunda büyük ölçüde daralmýþ olan ithalat, daha savaþýn ilk yýllarýnda
yarý yarýya düþtü. Müttefik ülkelerin Türkiye’nin Almanya ile olan ticari faaliyetlerini durdurma yönündeki
telkinleri ekonomik geliþme sürecini de durdurdu.
Savaþ yýllarýnda Türkiye’de izlenen ekonomik politika, büyümeyi ve geliþmeyi hýzlandýrmak
hedefinden ziyade mal darlýðýný hafifletmek, fiyat artýþlarýný frenlemek, karaborsa ile mücadele etmek
70
ve sosyal adaleti saðlamak gibi hedeflere yönelmiþti. Çünkü savaþýn baþladýðý ilk günlerde hemen
hemen her eþyaya önemli ölçüde talebin olmasý, gereksiz yere fazla mal alýnarak stoklanmasýna yol
açtý. Bu mallarýn yüksek kâr elde edilerek satýlmasý mevcut hükûmetleri bazý kararlar almak zorunda
býraktý. Yersiz fiyat yükselmelerine engel olmak amacýyla fiyatlarý yükseltilen maddelere “narh koyma”
bu kararlardan bir tanesiydi. 18 Ocak 1940’ta çýkan ve 1942’de deðiþikliðe uðrayan “Millî Korunma
Kanunu” alýnan tedbirlerin dayanak noktasý oldu. Millî Korunma Kanunu, hükûmete ekonomik hayatý
düzenleyici çok geniþ imkânlar saðlamaktaydý. Bu kanun ile üretim, daðýtým ve tüketim iliþkileri tümüyle
devlet kontrolü altýna alýndý. Devlet, gerektiðinde üretimi aksatan iþletmelere el koyabilme yetkisine
sahipti. Dýþ ticaretin düzenlenmesi ve kontrolü gibi müdahaleler de devlet eline býrakýldý. Ayrýca
hükûmet, halkýn ve millî savunmanýn ihtiyaç duyduðu maddelerin deðer fiyatýnýn ödenmesi karþýlýðýnda
almaya ve amacýna göre ihtiyacý olan kurumlara kârsýz vermeye yetkiliydi. Millî Korunma Kanunu’nun 6.
maddesine dayanarak Petrol Ofisi, Et ve Balýk Kurumu gibi bazý kurumlar oluþturuldu.
Aþaðýda 20 Aralýk 1941 tarihinde yayýnlanmýþ bir gazete haberi yer almaktadýr. Bu gazeteyi ve
bilgilerinizi dikkate alarak II. Dünya Savaþý’nýn Türkiye’yi nasýl etkilediðini belirtiniz.
1942’de büyük kentlerde karne uygulamasýna geçildi. Ticaret Ofisi ve Ýaþe Müsteþarlýðý gibi yeni
kurumlar oluþturuldu. Bu kurumlar, temel tüketim mallarýnýn karne ile daðýtým kontrolünün yaný sýra iç ve
dýþ ticarette fiyatlarý tespit etme gibi görevleri de üstlendi. Sýký fiyat kontrolü birçok malýn piyasadan
çekilmesine sebep oldu. Her ülkede savaþ zamanlarýnda az çok görülen karaborsa ve fiyat artýþlarý kent
nüfusunu etkiledi.
Temmuz 1942’de yeni kurulan hükûmet, mallarýn stoklanarak piyasadan çekilmesini engellemek
amacýyla piyasa üzerindeki fiyat denetim ve düzenlemelerini azalttý. Ýaþe Müsteþarlýðýnýn kaldýrýlmasý
ile gýda maddelerinde fiyat denetimleri de hafifletildi. Bu
politika deðiþikliði istenilen amaca ulaþamadý.
Karaborsa ve haksýz kazanç daha da arttý. Savaþ
döneminin en yüksek enflasyonu bu dönemde yaþandý.
Bu yýllarda Türkiye’nin savaþa girme ihtimalinin artmasý
üzerine savunma giderlerine ayrýlan pay yeterli
görülmedi. Aþýrý ve vergilendirilemeyen kazançlar ile
yüksek enflasyon da dikkate alýnarak Varlýk Vergisi ve
Toprak Mahsulleri Vergisi olmak üzere iki olaðanüstü
vergi uygulamasý getirildi.
Varlýk Vergisi Kanunu, 11 Kasým 1942’de kabul
edildi. Verginin amacý savaþý fýrsata dönüþtüren
iþletmelerin haksýz kazançlarýnýn önüne geçmekti.
Fakat varlýk vergisi uygulamada sermaye sahibi bazý
Karneyle ekmek alýnýþý
gayrimüslim yurttaþlarýn aleyhine bir takým sonuçlar
71
SAVAÞ YILLARI
Siyasal Bilgiler Fakültesi öðretim
üyesi Fehmi Yavuz, savaþ yýllarýnda
öðretmenlik yapmaktadýr. 1941 yýlýnda
evlendikten sonra Ankara’da eþiyle ev
konusunda yaþadýðý sýkýntýlarý þöyle
anlatýr.
Ankara’da konut bunalýmý dayanýlmaz boyutlara ulaþýyordu. “Sen git, ev
tuttuktan sonra eþini alýrsýn ya da
getiririz.” dedilerse de ben “Bir çaresini
bulurum.” dedim, eþim ve halasý ile
Ankara’nýn yolunu tuttuk. Birkaç gün
akrabamýzýn evinde kaldýktan sonra
Hamamönü’ne yakýn bir yerde 18 liraya
bir ev kiraladým. Evde su, elektrik, hava
gazý yoktu. Bahçedeki tuvaleti beþ aile
kullanýyorduk. Saka her gün iki teneke
su getiriyor, yakýndaki çeþmeden
gerektiðinde kova ile ya da bakraçla su
alýyorduk. Ýlk günlerde ardiyeden
aldýðýmýz 1-2 küfe kok kömürü sobada
yakarak ýsýndýk. Kimi durumlarda
kalorifer küllerinden seçilen kömürlerin
tenekesini 80-100 kuruþa alýp yaktýk.
Murat METÝNSOY, II. Dünya Savaþý’nda
Türkiye -Savaþ ve Gündelik Yaþam-, s. 208
Lise ve üniversiteye devam eden
öðrenci sayýsý
(1923-1924=100)
Ders yýlý
Üniversiteyüksekokul
Lise
1923-1924
100,0
100,0
1925-1926
221,4
134,8
1930-1931
459,2
143,6
1935-1936
1097,6
249,7
1940-1941
2003,4
416,3
1945-1946
2056,0
661,4
Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi c. III, s. 835
Türkiye’de ruhsatlý radyo sayýsý
Yýllar
1927 1931
1933
1936
Alýcý sayýsý
1178 2947
5935
10640 18830
1947
Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. X, s. 2735
7 Mart - Almanya Ren bölgesine asker sevk etti.
9 Mayýs - Ýtalya Habeþistan’ý ilhak etti.
1 Kasým - Berlin - Roma mihveri kuruldu.
25 Kasým - Berlin - Tokyo mihveri kuruldu.
13 Ocak - Saar bölgesi halk
oylamasý ile Fransa’ya katýldý.
doðurdu. Yurt içinde ve yurt dýþýnda tartýþmalara yol açan vergi
uygulamasý 15 Mart 1944’te kaldýrýldý. Varlýk vergisi alýnmayan
çiftçilerden de 1944’te ayni olarak alýnan Toprak Mahsulleri
Vergisi 1946’da kaldýrýldý. Grafiklerde (69. sayfa)de görüldüðü
gibi devletin aldýðý önlemler neticesinde 1944 ve 1945
yýllarýnda fiat artýþýnda gerileme, gayrisafi milî hasýla oranýnda
da artýþ gözlendi.
Türkiye’de yaþanan ekonomik sýkýntýlar sonucunda 1940 ve
1945 yýllarýnda nüfus artýþýnda azalma görüldü. 2. “Beþ Yýllýk
Sanayi Planý” uygulanamadý. Savaþ bittiðinde Türkiye
ekonomisi 1934’te bulunduðu geliþme düzeyinin altýna düþtü.
Bu dönemde 1942 yýlý hariç millî gelirde sanayi ve tarýmsal
üretim sürekli olarak düþüþ gösterdi. Yýllýk sanayi üretimi 194045 döneminde ortalama % 5,6, tarýmsal gelir % 7,2, millî gelir
ise % 6,3 geriledi. Devlet sanayisindeki daralma, özel sanayiye
göre daha az olmuþtur.
Savaþýn uzun süreli etkileri bakýmýndan en aðýr sonucu,
sermaye birikiminde oluþan gerileme oldu. Millî kaynaklarýn
büyük ölçüde savunmaya ayrýlmasý ve yatýrýmlarýn yapýlamamasý bunda etkili oldu.
Bu dönemde savaþ þartlarýna raðmen devlet harcamalarýnýn bir kýsmý eðitim ve kültüre ayrýldý. Örneðin 1939-1945
döneminde eðitime ayrýlan yatýrýmlar cumhuriyetin ilanýndan
savaþýn çýktýðý yýla kadar yapýlmýþ olan toplam yatýrýmdan daha
fazla oldu. Bir yandan ilkokul yapýmýna hýz verilirken diðer
taraftan 1940’ta çýkarýlan bir kanunla köylülerin kendi
yörelerinde ve pratik bilgilerle eðitilmesini öngören Köy
Enstitüleri kuruldu. Böylece mesleki ve teknik okul sayýsý savaþ
boyunca üç katýna, bu okullardaki öðrenci sayýsý ise ayný
dönemde dört katýndan fazlaya çýktý. Basýn yayýn organlarýyla
beraber okur-yazar oranýnýn artmasý dünyadaki siyasi, edebî
ve sanatsal geliþmeleri yakýndan izlenmeye baþlandý.
II. Dünya Savaþý’nýn olumsuz etkileri Türk edebiyatýna da
yansýdý.Türk yazar ve þairleri daha çok sosyal gerçekçilik
akýmýnýn etkisinde kalarak ülkenin içinde bulunduðu sosyal
deðiþim ve geliþmeyi bütün yönleriyle eserlerinde iþlediler.
Þiirde serbest nazýmý savunan Orhan Veli Kanýk, Oktay Rýfat
Horozcu, Melih Cevdet Anday’ýn öncülüðünü yaptýðý “Garip
Akýmý” bu dönemde ortaya çýktý. Peyami Safa, Ahmet Hamdi
Tanpýnar, Bedri Rahmi Eyüboðlu, Behçet Necatigil ve Sait Faik
Abasýyanýk bu dönemin önemli þair ve yazarlarýndandýr.
Savaþ yýllarýnda insanlarýn siyasi geliþmeleri takip etme
isteðinden dolayý, radyo sevilip yaygýnlaþtý. Ankara Radyosunun yaný sýra, Ýstanbul Radyosu deneme yayýnlarýndan sonra
1943’te sürekli yayýna geçti. Bu dönemde halk müziði derleme
13 Mart - Almanya Avusturya ile birleþti.
29 Eylül - Münih Konferansý toplandý.
5 Kasým - Ýtalya, Berlin-Tokyo
mihverine katýldý.
72
9 Nisan - Almanya Norveç ile Danimarka’yý iþgal
etti.
10 Mayýs - Almanya, Belçika ve Hollanda’yý iþgal
etti. Churchill baþbakan oldu.
10 Haziran - Ýtalya Batýlý devletlere savaþ ilan etti.
22 Haziran - Almanya Fransa ile ateþkes anlaþmasý
imzaladý.
18 Ocak - Millî Korunma Kanunu çýkarýldý.
17 Nisan - Köy Enstitüleri kuruldu.
15 Mart - Almanya Çekoslovalya’yý iþgal etti.
23 Mart - Almanya Memel’i ilhak etti.
22 Mayýs - Almanya-Ýtalya ile Çelik Paktý imzaladý.
23 Aðustos - Almanya, SSCB ile Saldýrmazlýk Paktý imzaladý.
1 Eylül - Almanya Polonya’ya saldýrdý.
3 Eylül - Ýngiltere ve Fransa Almanya’ya savaþ ilan etti.
19 Ekim - Ýngiliz- Fransýz-Türk Yardýmlaþma Paktý imzalandý.
çalýþmalarýnýn dinleyenlere sunulduðu “Yurttan Sesler”
programlarý yapýldý. Münir Nurettin, Hafýz Burhan baþta olmak
üzere pek çok Türk sanat müziði sanatçýsý plaklarýnda türkülere
yer verdi. 1940’ta Ýstanbul Konservatuarýnýn “kuramsal bir eðitim
vermek” üzere açýlmasý da Türk musikisi açýsýndan önemli bir
geliþme oldu. Sanat müziði ile ilgilenenler geniþ kitlelere ulaþmak
için halk müziðinden yararlandý. Sadettin Kaynak baþta olmak
üzere bazý bestekârlar ise halk türküsü tarzýnda þarkýlar
bestelediler. Safiye Ayla, Müzeyyen Senar, Hamiyet Yüceses,
Perihan Altýndað Sözeri gibi dönemin önemli sanatçýlarý radyo
programlarý ve taþ plaklarla kendilerini halka tanýttýlar.
Perihan Altýndað Sözeri
ZOR YILLAR
II. Dünya Savaþý yýllarýný daha iyi anlayabilmek için o günlere
tanýklýk eden Ahmet Kaçar ile röportaj yaptýk.
– Kendinizi bize tanýtýr mýsýnýz?
– Adým Ahmet Kaçar. 1926’da Görele’nin Çürükeynesil köyünde
doðdum. Genç yaþlarýmdan beri þiir yazarým. Yayýnlanmýþ þiir kitaplarým
var. Tapu sicil memurluðundan emekli oldum ve tüm zamanýmý þiir, müzik
ve çiçeklere ayýrdým.
– Savaþ sizin hayatýnýzda neleri deðiþtirdi?
– Kendimi tanýtýrken söylediðim gibi köyde doðdum ve savaþ yýllarýnda
köyde oturmaktaydýk. O yýllarda lise çaðýna gelmiþtim ve bize en yakýn lise
Trabzon’da olduðu için oraya gittim. Ancak savaþýn getirdiði zor þartlar
yüzünden eðitimimi yarýda býrakmak zorunda kaldým ve tuttum köyümün
yolunu…
– Savaþ Türkiye’yi nasýl etkiledi?
– Hepimizin bildiði gibi savaþa fiilen katýlmadýk. Ancak her an savaþa girme tehlikesinden dolayý
savaþ þartlarýnýn getirdiði olumsuzluklarý büyük ölçüde yaþadýk. Temel ihtiyaçlarýmýzý karþýlamakta
zorlandýk. Öyle ki tuz bulamaz, yemeklerimize deniz suyu katardýk. Þehirde oturanlarýn karne ile ekmek
aldýðý o yýllarda biz kendi ekmeðimizi kendimiz yapardýk. O yýllarda un bulmak da kolay deðildi. Annem
mýsýr unundan, mýsýr unu bulunmadýðý zamanlarda ise fýndýk unundan ekmek yapardý. Ancak bol
miktarda yiyemezdik ekmeði. Annem ekmekleri yaptýktan sonra günlük tüketilecek miktarlarý böler, biz
yemeyelim diye de çeyiz sandýðýnda saklardý. Hatta o yýllara ait ekmekle ilgili komik bir aným var bu anýyý
sizinle paylaþmak isterim.
– Tabii ki.
– Hemen anlatayým. Bir gün kardeþimle anlaþtýk, annemin ekmekleri sakladýðý odaya gizlice
pencereden girecek ve ekmekleri alacaktýk. O benim sýrtýma çýktý ve pencereye ulaþtý. Ne var ki oldukça
dar olan pencereye sýkýþtý. Ne içeri girebiliyor ne de dýþarý çýkabiliyordu. Çaresiz baðýrýp yardým istemek
zorunda kaldýk. Nihayet yardýmýmýza büyüklerimiz geldi de kardeþim kurtuldu. Ben ve kardeþim o gün
ekmek deðil ama iyi bir azar yemiþ olduk.
– Hatýralarýnýzý bizimle paylaþtýðýnýz için çok teþekkür ederiz.
– Ben teþekkür ederim.
Komisyon
Siz bu röportajý yapsaydýnýz Ahmet Kaçar’a neler sormak isterdiniz?
7 Haziran - ABD, Midway Deniz Savaþý’nda Japonlarý
yenilgiye uðrattý.
25 Kasým - SSCB, Almanya’yý Stalingard Savaþý’nda yendi.
11 Kasým - Varlýk Vergisi Kanunu kabul edildi.
31 Mart - Kuzey Afrika’da Alman-Ýtalyan taarruzu
baþladý.
14 Aðustos - Atlantik Sözleþmesi yayýnlandý.
7 Aralýk - Japon uçaklarý ABD üssü Pearl Harlbour’u bombaladý.
11 Aralýk - Almanya ve Ýtalya ABD’ye savaþ ilan etti.
18 Haziran - Almanya ile Türkiye dostluk antlaþmasý yaptý.
6 Haziran - Normandiya çýkarmasý yapýldý.
26 Aðustos - Müttefikler Paris’e girdi.
15 Mart - Varlýk vergisi kaldýrýldý.
Nisan - Ayni olarak Toprak Mahsulleri Vergisi alýndý.
3 Eylül - Ýtalya Müttefiklerle ateþkes anlaþmasý
imzaladý.
30 Ocak - Ýnönü, Churchill’le Adana’da görüþtü.
4-6 Aralýk - Churchill, Roosevelt ve Ýnönü’nün
katýldýðý Kahire Konferansý toplandý.
73
4-11 Þubat - Yalta Konferansý yapýldý.
23 Þubat - Türkiye Almanya’ya resmen savaþ ilan etti.
25 Nisan - San Francisco Konferansý yapýldý.
7 Mayýs - Almanya kayýtsýz þartsýz teslim oldu.
17 Temmuz - Potsdam Konferansý yapýldý.
6 Aðustos - Ýlk atom bombasý Hiroþima’ya atýldý.
9 Aðustos - Nagasaki’ye atom bombasý atýldý.
14 Aðustos - Japon Ýmparatoru Hirohito kayýtsýz
þartsýz teslim oldu.
“Ben, sadýk hizmetkârýnýz Prof. Albert Einstein
Ekselanslarý Atatürk,
‘Yahudi Nüfusu Koruma Gruplarý Birliði’ þeref baþkaný olarak Almanya’dan 40 profesörle
doktorun bilimsel ve týbbi çalýþmalarýna Türkiye’de devam etmelerine müsaade vermeniz için
baþvuruda bulunmayý ekselanslarýndan rica ediyorum. Sözü edilen kiþiler, Almanya’da hâlen
yürürlükte olan yasalar nedeni ile mesleklerini icra edememektedirler. Çoðu geniþ tecrübe, bilgi ve ilmî
liyakat sahibi bulunan bu kiþiler, yeni bir ülkede yaþadýklarý takdirde son derece faydalý olacaklarýný
ispat edebilirler. Ekselanslarýndan ülkenizde yerleþmeleri ve çalýþmalarýna devam etmeleri için izin
vermeniz konusunda baþvuruda bulunduðumuz tecrübe sahibi uzman ve seçkin akademisyen olan bu
40 kiþi, birliðimize yapýlan çok sayýda müracaat arasýndan seçilmiþlerdir. Bu ilim adamlarý,
hükûmetinizin talimatlarý doðrultusunda kurumlarýnýzýn herhangi birinde bir yýl boyunca hiçbir karþýlýk
beklemeden çalýþmayý arzu etmektedirler.
Bu baþvuruya destek vermek maksadýyla, hükûmetinizin talebi kabul etmesi hâlinde sadece
yüksek seviyede bir insani faaliyette bulunmuþ olmakla kalmayacaðý, bunun ülkenize de ayrýca kazanç
getireceði ümidimi ifade etmek cüretini buluyorum.
Ekselanslarýnýn sadýk hizmetkârý olmaktan þeref duyan Prof. Albert Einstein.”
www.thewhitetree.org
Albert Einstein’ýn 17 Eylül 1933’te Atatürk’e hitaben yazdýðý mektuptan hareketle o dönemde
Almanya’daki siyasi ve sosyal geliþmeleri araþtýrýnýz. Türkiye’ye gelen bilim adamlarýnýn
Türkiye’deki eðitim ve bilim hayatýna katkýlarýný bulunuz.
Bu çalýþmayý baþarýyla tamamlayabilmeniz için aþaðýdaki adýmlarý izlemelisiniz.
(Grup çalýþmasý yapýlacak.)
1. Ýþ bölümü yapýnýz.
2. Çalýþma sürenizi iyi kullanmak için çalýþma takvimi ve planý hazýrlayýnýz.
3. Halk ve üniversite kütüphanesi, Ýnternet vb. yerlerde konu ile ilgili araþtýrma yapýnýz.
4. Konuyla ilgili fotoðraflar çekiniz ya da görsel materyaller araþtýrýnýz.
5. Elde ettiðiniz verilerin tümünü bir araya getirip inceleyiniz ve sýnýflandýrýnýz (Hangi bilgilerin
nerede, nasýl kullanacaðýnýza karar veriniz.)
6. Proje bittikten sonra sýnýf içinde sözle ya da projeksiyonla sunum yapýnýz.
7. Sunum sonunda projeyle ilgili çýkarýmlarda bulununuz.
8. Fotoðraflarla desteklediðiniz projenizi sýnýf panonuzda sergileyiniz.
9. Süreniz bir aydýr.
PROJE DEÐERLENDÝRME FORMU
Öðrencinin Adý Soyadý:
Projenin Adý:
Sýnýfý:
No:
DERECELER
GÖZLENECEK ÖÐRENCÝ KAZANIMLARI
Çok iyi
Ýyi
Orta
Zayýf
5
4
3
2
Çok
zayýf
1
I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECÝ
Projeye uygun çalýþma planý hazýrlama
Grup içinde görev daðýlýmý yapma
Çevreden bilgi toplama
Projeyi plana göre gerçekleþtirme
TOPLAM
II. PROJENÝN ÝÇERÝÐÝ
Türkçeyi etkin kullanma
Bilgilerin doðruluðu
Toplanan bilgileri analiz etme
Elde edilen bilgilerden çýkarýmda bulunma
Toplanan bilgileri düzenleme
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara cevap verme
Sunuyu hedefe yönelik materyalle destekleme
Verilen sürede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
Öðretmenin yorumu:..............................................................................................................................................................
74
A. Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Almanya, Ýtalya ve Japonya’nýn II. Dünya Savaþý’nda ayný grupta yer almasýnýn sebepleri nelerdir?
2. ABD, II. Dünya Savaþý’na nasýl girmiþtir? ABD’nin savaþa giriþi güçler dengesini ve savaþýn seyrini
nasýl etkilemiþtir?
3. II. Dünya Savaþý sonunda uluslararasý iliþkilerde Avrupa’nýn yerini ABD’nin almasýnýn sebepleri
nelerdir?
4. II. Dünya Savaþý sonunda güçler dengesinde hangi devletler ön plana çýkmýþtýr? Sebepleri ile
açýklayýnýz.
5. II. Dünya Savaþý’nýn toplumsal sonuçlarý nelerdir?
6. II. Dünya Savaþý “Birleþmiþ Milletler, Soykýrýmý Suçunun Önlenmesi ve Cezalandýrýlmasýna Ýliþkin
Sözleþme”nin imzalanmasýnda nasýl etkili olmuþtur?
7. II. Dünya Savaþý’nda Türkiye nasýl bir politika takip etmiþtir? Bu politika Türkiye’yi savaþ sonrasýnda
nasýl etkilemiþtir?
8. II. Dünya Savaþý Türkiye’yi sosyal ve kültürel açýdan nasýl etkilemiþtir?
B. Aþaðýdaki ifadelerin baþýndaki boþluða doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) harfi koyunuz.
1. (....) II. Dünya Savaþý Çekoslavakya’nýn iþgali ile baþladý.
2. (....) II. Dünya Savaþý sonucunda Almanya ile Paris Antlaþmasý imzalandý.
3. (....) II. Dünya Savaþý’nda Türkiye savaþ dýþý kalmasýna raðmen ekonomik ve sosyal açýdan
etkilendi.
4. (....) II. Dünya Savaþý sonunda savaþ suçlularý ilk kez yargýlandý ve cezalandýrýldý.
5. (....) II. Dünya Savaþý sonunda Almanya topraklarý Ýngiltere, Fransa, ABD ve SSCB arasýnda dört
iþgal bölgesine ayrýldý.
C. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Aþaðýdaki seçeneklerden hangisi Alman dýþ politikasýnýn son aþamasýna ait bir geliþmedir?
A. Ren bölgesine asker sevk edilmesi
C. Südet bölgesinin ele geçirilmesi
E. Asker sayýsýnýn artýrýlmasý
2.
B. Almanya ile Avusturya’nýn birleþmesi
D. Polonya’nýn iþgali
I. Ýtalya’nýn Habeþistan’ý iþgal etmesi
II. Japonya’nýn Mançurya’ya saldýrmasý
III. Yalta Konferansý
IV. Münih Konferansý
V. Almanya - Sovyetler Birliði Saldýrmazlýk Paktý
Yukarýdaki olaylarýn kronolojik sýralamasý aþaðýdakilerden hangisinde doðru yapýlmýþtýr?
A. III - I - IV - II - V
D. V - IV - II - III - IV
B. II - I - IV - V - III
E. II - III - I - IV - V
C. II - I - V - III - I
3. Aþaðýdakilerden hangisi II. Dünya Savaþý’nýn siyasi sonuçlarýndan biridir?
A. IMF’nin kurulmasý
B. Nazizm ve faþizm gibi rejimlerin yýkýlmasý
C. Birçok asker ve sivilin öldürülmesi
D. Avrupa’nýn tahrip edilmesi
E. Avrupa’da göçlerin baþlamasý
4. II. Dünya Savaþý’nda Türk dýþ politikasýnýn hedefi; savaþ dýþý kalmak, toprak bütünlüðünü ve
baðýmsýzlýðýný korumaktý. Bu hedefe ulaþmak için Türkiye, Mihver ile Müttefik Devletler arasýndaki
çýkar çatýþmalarýný kullanarak bir denge politikasý uyguladý. Böylece Türkiye II. Dünya Savaþý
sonuna kadar savaþ dýþý kalmayý baþardý.
Aþaðýdakilerden hangisi bu politikanýn gereði bir uygulama deðildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Millî Korunma Kanunu’nun çýkarýlmasý
Almanya ile saldýrmazlýk antlaþmasýnýn imzalanmasý
Ýngiltere ve Fransa ile yardým anlaþmasýnýn imzalanmasý
Türkiye’nin Adana Konferansý’na katýlmasý
Türkiye’nin Kahire Konferansý’na katýlmasý
75
1
BULMACA
2
3
4
7
6
5
8
10
9
13 11
12
14
15
16
17
18
SORULAR
Almanya’nýn 22 Haziran 1941’de SSCB’ye karþý baþlattýðý harekât.
II. Dünya Savaþý yýllarýnda Türkiye’de kýrsal kesimde kurulan eðitim kurumlarýnýn genel adý.
Kasým 1942’de aþýrý kazançlar ve yüksek enflasyon dikkate alýnarak çýkarýlan vergi.
Almanya’nýn Fransa’yý iþgalinden sonra Almanya’ya karþý yapýlan mücadelede liderlik yapan kiþi.
Ulusal, etnik, ýrksal veya dinî bir grubu kýsmen veya tamamen ortadan kaldýrmak amacýyla yapýlan
insan haklarý ihlâli.
6. Çekoslavakya topraklarýnýn parçalandýðý konferans.
7. Ýlk atom bombasýnýn kullanýldýðý þehir.
8. Çekoslovakya’dan Almanya’ya verilen toprak.
9. Ýtalya’nýn Kuzey Afrika’da 1936’da iþgal ettiði topraklar.
10. Müttefik kuvvetlerin Alman iþgalinden kurtarmak amacýyla Fransa’ya yaptýklarý deniz çýkarmasý.
11. II. Dünya Savaþý sýrasýnda Mihver Devletlere savaþ ilan eden kuvvetlerin BM’ye kabul edilmesine
karar verilen konferans.
12. Uluslararasý Para Fonunun kýsa adý.
13. II. Dünya Savaþý’nda Almanya ve Ýtalya’nýn baþýný çektiði grubun adý.
14. II. Dünya Savaþý sýrasýnda Türkiye’nin cumhurbaþkaný.
15. Yatýþtýrma politikasý ile özdeþleþen Ýngiliz baþbakaný.
16. II. Dünya Savaþý’nda Ýngiltere, Fransa ve ABD’nin baþýný çektiði grubun adý.
17. II. Dünya Savaþý sýrasýnda Japon imparatoru.
18. 7 Aralýk 1941’de ABD’nin II. Dünya Savaþý’na girmesine yol açan olay.
1.
2.
3.
4.
5.
76
3.
SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝ
ÜNÝTE
Baþkan H.TRUMAN kongre
üyeleriyleABD’nin NATO’ya
giriþ antlaþmasýný imzalarken
Kore Savaþýnda ABD askerleri havadan
indirme yaparken
SSCB’nin Çekoslovakya’yý iþgali 1968
GANDÝ halký selamlarken
Uzayda rekabet
77
3. ÜNÝTE: SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝ
A. BLOKLARIN KURULUÞU
B. PAYLAÞILAMAYAN ORTA DOÐU
C. UZAK DOÐU’DA ÇATIÞMA
D. ASYA VE AFRÝKA’NIN KURTULUÞU
E. SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝNDE TÜRKÝYE
F.
SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝNDE DÜNYA
HAZIRLIK SORULARI
1. “Sýcak çatýþma” kavramýndan hareketle “soðuk savaþ” kavramýný açýklayýnýz.
2. Avrupalý devletlerin II. Dünya Savaþý’ndan yýpranarak çýkmalarý uluslararasý dengeleri nasýl etkilemiþtir?
3. Ýdeoloji ve doktrin ne demektir? Araþtýrýnýz. Uluslararasý iliþkilerde ideoloji ve doktrinlerin kullanýlmasý hangi sonuçlara neden olmuþtur?
4. II. Dünya Savaþý’ndaki teknolojik geliþmeler hayatý nasýl etkilemiþtir?
5. II. Dünya Savaþý ve sonrasýnda dünyada meydana gelen siyasi geliþmeler, sömürgeciliði nasýl
etkilemiþtir?
6. II. Dünya Savaþý Türkiye’yi siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik yönden nasýl etkilemiþtir?
7. Dünya haritasý üzerinde Uzak Doðu’yu bularak buradaki devletleri inceleyiniz.
8. Türkiye’nin Kore Savaþý’na giriþi ve savaþ sonrasý Türkiye’nin uluslararasý politikadaki durumunu
araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfta paylaþýnýz.
9. Soðuk Savaþ Döneminde ülkeler arasýndaki rekabet hangi alanlarý etkilemiþtir?
78
SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝ
ABD
SSCB
SSCB
ABD
DÜNYA
Karikatürlere göre II. Dünya Savaþý sonunda dünyada oluþan dengeler hakkýnda neler söylenebilir?
II. Dünya Savaþý sonrasýnda Avrupa ve Asya’da, güçler dengesinde büyük boþluklar meydana geldi
ve dengeler beklenildiði gibi hemen kurulamadý. Bu durumun oluþmasýnda, yenilen devletlerle birlikte
galip devletlerden Ýngiltere ve Fransa’nýn da savaþtan büyük ölçüde yýpranmýþ olarak çýkmasý önemli
rol oynadý. Bu devletlerin kendilerine gelebilmeleri için uzun yýllara gerek vardý. Avrupa’da Almanya’nýn,
Asya’da Japonya’nýn yerini tek baþýna dolduracak nitelikte bir devlet yoktu. Bununla beraber Batýlý
devletler barýþý tesis ettiklerine inanarak ve Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn varlýðýna güvenerek
ordularýnýn büyük bir kýsmýný terhis ettiler. Bu ortamda savaþtan sonra güçlü olarak ayakta kalabilenler
ise siyasi ve ekonomik doktrinleri birbiriyle çatýþan ABD ile SSCB idi.
SSCB, savaþ sonundaki anlaþmalarla Avrupa’nýn önemli bir
bölümünü nüfuzu altýna aldý ve ordusunu güçlendirerek savaþ
sanayini geliþtirdi. Uluslararasý politikada aktif bir rol oynayarak
politikaya doktrin ve ideoloji unsurlarýný dâhil etti. Dýþ politikasýný
kendi rejimini bütün dünyaya yaymak esasý üzerine kuran SSCB,
yayýlmacý bir politika izledi. Dünyada tek atom bombasý
yapabilecek güce sahip olmasýna raðmen ABD’nin bu ülkedeki
savaþ karþýtý kamuoyunun etkisi ile kýtasýna çekilme eðilimi
göstermesi SSCB’nin iþine yaradý. Savaþ sýrasýnda iþgal ettiði
Doðu ve Orta Avrupa ülkelerini her yönüyle kendine baðlayan
SSCB, Türkiye, Yunanistan ve Ýran üzerinde baský kurmaya
çalýþtý. Uzak Doðu’da ve Çin’de iç mücadelelerin ortaya
çýkmasýna sebep oldu. SSCB rejiminin getirdiði düzene karþý
olan ülkeler, onun bu çabalarýna karþý koydu ve kendilerini
güvende hissetmedikleri için ABD’ye yaklaþtý.
II. Dünya Savaþý sonrasý uluslararasý mücadele, farklý dünya
görüþlerinin çatýþmasýyla oluþtu. “Soðuk Savaþ” olarak adlandýrýlan dönemde bu devletler aralarýndaki anlaþmazlýk ve çatýþmalarý doðrudan birbirlerine karþý sýcak bir savaþa girmeden
sürdürdüler.
Soðuk Savaþ Döneminde devletler arasýndaki
1945’e kadar uluslararasý iliþkilerin ve dünya politikasýnýn
rekabet uzaya taþýnmýþtýr.
merkezi Avrupa idi. Asya, Afrika ve Latin Amerika, XX. yüzyýlýn
ortalarýna kadar uluslararasý politikada aktif bölgeler deðildi. Ancak savaþ sonunda farklý kýtalar ve
bölgeler dünya politikasýnda aktif rol oynamaya baþladý. Asya’da Çin Halk Cumhuriyeti ve Hindistan gibi
geniþ ve kalabalýk nüfuslu iki ülkenin ortaya çýkýþý ve Japonya’nýn büyük bir ekonomik kuvvet olarak
tekrar güç kazanmasý ile bu kýta, milletlerarasý politikada önemli bir güç hâline geldi.
Asya ve Afrika’daki sömürge hâlindeki ülkeler, baðýmsýzlýðýný kazanmaya baþladý. Böylece “Üçüncü
Dünya” veya “Baðlantýsýzlar Bloku” adý verilen yeni bir blok doðdu. Ayný zamanda II. Dünya Savaþý
sýrasýnda hava sahasýnýn kullanýmý ile ortaya çýkan yeni rekabet alaný, bu dönemin sonlarýna doðru
teknolojik geliþmelere paralel olarak uzaya kadar taþýndý.
79
A. BLOKLARIN KURULUÞU
BLOKLAÞMA
Soðuk Savaþ’ýn “Müttefik olmayan sadece düþman olabilir.” mantýðý, bloklarýn kurulmasýna
neden oldu. Bloklarýn iki özelliði var: Bloklar silahlara, ekonomiye, rejimlere ve tabii ki uluslararasý
politikalara etki eden bir iþ birliðini þart koþuyor. Soðuk Savaþ kavramý tam ve sürekli bir çatýþmayý öne
sürüyor. (...) Ýdeolojiler, iç ve dýþ politikayý yeniden þekillendiriyor. Neticede bloklara yeni bir yaþam
þeklini dayatmayý deniyor. Yönetici bir güç egemenliðinde kurulan bloklar, dünyaya mutluluk vadeden
ideolojilerin hâkim olduðu bir dünyanýn sonucu. (...)
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 277’den özetlenmiþtir.
Metinden hareketle “bloklaþma”nýn devletlerin iç politikalarýný ve uluslararasý iliþkileri nasýl etkilediðini belirtiniz.
1. Doðu Bloku’nun Kuruluþu
SSCB, II. Dünya Savaþý’nda Almanlarý durduran ve ilk kez yenilgiye uðratan devlet olmuþtu. 1944
yazýndan itibaren Almanlarý topraklarýndan çýkarmayý baþardý ve batýya doðru iþgal hareketlerini
sürdürdü. Batýlý devletler savaþýn bir an önce bitmesini istediði için SSCB’nin Almanya’ya karþý
savaþtan çekilmesinden endiþe duydu ve bu iþgallere karþý çýkmadý.
SSCB ordularý Doðu Avrupa’da ilerleyerek bu topraklardaki Alman iþgaline son verdi. Savaþ
sonunda barýþ anlaþmalarýnýn esaslarýnýn görüþüldüðü konferanslarda SSCB, her ne kadar bu
bölgeleri boþaltmaya söz verdiyse de boþaltma þekli ve süreci konusunda belirleyici kararlar alýnamadý.
Savaþ sonrasýnda da bu bölgelerdeki iþgal devam etti. SSCB, bu bölgelerde savaþ öncesinde
Moskova’ya sýðýnan komünist parti liderlerinin ülkelerine geri dönmelerine imkân saðladý. SSCB
ordularýnýn kurtarýcý olarak görüldüðü bu bölgelerde kalmasý komünist partiler için büyük bir dayanak
oldu. SSCB bir taraftan Orta Doðu’ya girmeye çalýþýrken bir yandan da Avrupa’daki durumunu
saðlamlaþtýrmak için, iþgal altýnda tuttuðu ülkelerde komünist rejimler kurdu. Böylece uydu devletler
oluþturarak Doðu Blokunun oluþmasýna zemin hazýrladý.
Þubat 1945’te Yalta Konferansý sonunda Ýngiltere, ABD ve SSCB “Kurtulan Avrupa Hakkýnda Bildiri”
yayýnladýlar. Bildiride SSCB iþgalindeki ülkelerde serbest ve demokratik seçimler gerçekleþinceye
kadar bütün siyasi eðilimleri temsil eden geçici hükûmetler kurulmasý istendi. Bu ülkelerde hükûmetler
genellikle koalisyon kabineleri þeklinde kuruldu. Fakat
kabinelerde önemli bakanlýklar ve bunlara baðlý güvenlik
kuvvetleri, mahkemeler ve kitle haberleþme araçlarý, SSCB
SSCB’nin komünist partiler
aracýlýðýyla Doðu Avrupa’da
yanlýsý güçlerin kontrolü altýna girdi. Bir süre sonra da
egemenlik kurmasý üzerine
hükûmetler, tamamen Sovyet yanlýlarýndan meydana gelmiþ
oldu. 1947’ye gelindiðinde Macaristan, Bulgaristan, Romanya, ABD, “Truman Doktrini” ve “Marshall
Polonya ve Çekoslovakya’daki hükûmetlere karþý muhalefetin Planý”ný uygulamaya koydu.
tamamý tasfiye edildi.
Aþaðýdaki görsellere göre “Berlin Buhraný”nýn çýkýþ nedeni ve buhranla ilgili hangi
yargýlara ulaþýlabilir?
SSCB
MÜTT
EFÝKL
ER
BERLÝN
Berlin’deki egemenlik mücadelesini
anlatan karikatür
Berlin’e yardým getiren uçaklara gýda
maddeleri yüklenirken
80
Berlin’e yardým malzemesi taþýyan uçaklar
Savaþtan yenik çýkan Almanya, savaþ sonunda dört iþgal bölgesine ayrýlmýþtý. Barýþ antlaþmalarý
imzalandýktan sonra Batýlýlar, Almanya’nýn iþgal statüsünün sona erdirilerek bütünlüðünün tekrar
saðlanabileceðini düþünüyordu. Birleþmeye giden yolu açmak için Ýngiltere, Fransa, ABD, iþgalleri
altýndaki bölgeleri birleþtirdiler. Bu geliþme üzerine SSCB’nin Batýlýlarý Berlin’den atmaya çalýþmasý
Berlin Buhraný’ný ortaya çýkardý. Berlin, SSCB tarafýndan ablukaya alýndý. Þehre giriþ ve çýkýþlar kontrol
altýna alýndý. Þehir, elektrikten ve yiyecekten yoksun býrakýldý. Batýlý devletler hava köprüsü kurarak
þehre aylarca yiyecek taþýdý. Ablukadan istediði sonucu alamayan SSCB, ablukayý kaldýrdý. Sonunda
23 Mayýs 1949’da Federal Alman Anayasasý ilan edilerek Batý Almanya’da resmî adý ile “Federal Alman
Cumhuriyeti” kuruldu.
Federal Alman Cumhuriyeti’nin kurulmasýna karþýlýk, SSCB de kendi iþgal bölgelerinde Ekim
1949’da Demokratik Alman Cumhuriyeti’ni kurdu.
Federal Alman Cumhuriyeti Batý’nýn desteðiyle hýzlý bir geliþme gösterdi. Bu geliþme Demokratik
Alman Cumhuriyeti’nde yaþayanlarýn ilgisini çekmeye baþladý. Bunun üzerine Demokratik Almanya
tarafýndan Federal Almanya’ya geçiþler yasaklandý. Bu itibar kaybýný önlemek için Sovyet lideri
Kruþçev, Berlin’in tarafsýz bir þehre dönüþtürülmesini istedi. Ancak þehrin bütün kontrol noktalarý
Demokratik Almanya’nýn denetiminde kalýyordu. Batýlýlarýn bu öneriyi reddetmesi üzerine üç sene süren
gergin dönem, Demokratik Almanya’nýn Batý Berlin’i çeviren duvarý inþasý ile son buldu.
Berlin þehri iþgal haritasý
1961’de inþa edilen
Berlin Duvarý ve
denetim noktalarý
Havaalanlarý
FRANSIZ
KESÝMÝ
1945-49 ordu
karagâhlarý
Have
l Neh
ri
Fransýz
karargahý
Tegel
SOVYET
KESÝMÝ
Spree Nehri
ÝNGÝLÝZ
KESÝMÝ
Brandenburg
kapýsý
ri
eh
eN
Amerikan
karagâhý
re
Tempelhof
Gatow
Sovyet
karargahý
Sp
Müttefik güçler
karagahý
AMERÝKAN KESÝMÝ
Potsdam
0
5
10
15 km
Batý’ya kaçýþlarý önlemek için Doðu Almanya yönetimi
tarafýndan ünlü Berlin Duvarý örülmeye baþlandý (1961).
Schönefeld
a. Doðu Bloku Ýçindeki Diðer Geliþmeler
Komünist rejimlerin kurulmasý Doðu Bloku içinde genellikle SSCB’nin etkisi ile gerçekleþirken
Yugoslavya ile Arnavutluk’ta bu rejimler farklý þekillerde iktidara geldi. Her iki ülke savaþ sýrasýnda
Alman iþgaline uðrayýnca bu ülkelerin komünist partileri hemen direniþ kuvvetleri oluþturmuþlar ve
savaþ boyunca Almanlara karþý çarpýþarak ülkelerinin kontrolünü ellerine almýþlardýr. Bu geliþmelerde
SSCB’nin hiçbir yardýmý ve tesiri olmamýþtýr. Bu nedenle Yugoslavya ve Arnavutluk, Moskova’ya karþý
bundan sonra daha baðýmsýz bir tutum izlemiþler ve Moskova’nýn etkisinde kalmamýþlardýr.
Çin’de komünist yönetimin kurulmasý iç savaþlar sonucunda gerçekleþmiþtir. Savaþ sýrasýnda
Japon saldýrýlarýna karþý beraber mücadele eden Çinli komünistler ve milliyetçiler savaþtan sonra
birbirleriyle iktidar mücadelesine girdiler. ABD’nin yaptýðý geniþ ekonomik ve askerî yardýmlarla 1946 ve
1947 yýllarýnda üstün duruma geçen milliyetçiler, baþarýsýz bir yönetim sergileyince Sovyet Rusya’dan
yardým alan komünistler, milliyetçileri yenilgiye uðrattýlar. Mao Zedong, 1 Temmuz 1949’da Çin Halk
Cumhuriyeti’nin kurulduðunu ilan etti.
Kore, 1945’te Yalta Konferansý’nda alýnan kararla iki iþgal bölgesine ayrýlmýþtý. Rusya Kuzey Kore’yi;
Amerika da Güney Kore’yi iþgal edecekti. Potsdam Konferansý’nda 38. enlem, iki bölgeyi ayýran sýnýr
olarak kabul edildi. Aralýk 1945’te Moskova’da buluþan dört büyükler (ABD, SSCB, Çin ve Ýngiltere)
Kore için demokratik bir hükûmet tasarýsý hazýrlama kararý aldýlar. Fakat bir taraftan Amerika ile SSCB
arasýndaki müzakereler, diðer yandan Birleþmiþ Milletlerin çabalarý iki Kore’nin birleþmesini saðlayamadý. Bunun üzerine ABD, 10 Mayýs 1948’de Güney Kore’de seçimler düzenledi ve bunun sonucunda
Güney Kore Cumhuriyeti kuruldu. SSCB de Kuzey Kore’de 1948 Aðustosunda bir seçim düzenledi ve
onlar da kuzeyde, 9 Eylül 1948’de Kore Halk Cumhuriyeti’ni kurdular. Böylece SSCB kontrolünde Kuzey
Kore’de komünist yönetim kurulmuþ oldu.
Küba uzun yýllar diktatörler tarafýndan yönetilmiþti. Batista diktatörlüðüne karþý baþlattýðý mücadeleyi baþarýyla sonlandýran Fidel Castro, kendi hükûmetini kurarak baþbakan olmuþtu (1959). Castro,
kendine iki kutup arasýnda bir yer edinmek istiyordu. Fakat ABD’nin Castro’yu iktidardan uzaklaþtýrmak
istemesi iliþkilerin bozulmasýna ve Küba ile SSCB’nin yakýnlaþmasýna neden oldu. Ülkedeki özel
iþletmeleri kamulaþtýran Castro, sosyalist bir yönetim kurdu.
81
b. Sovyet Modeline Göre Ekonomik ve Sosyal Düzenin Kurulmasý
Komünist partilerin yönetime hâkim olduklarý Doðu Avrupa ülkelerinde yapýlan anayasalarla siyasi,
ekonomik ve sosyal düzen Sovyet modeline göre kuruldu. Ayrýca SSCB, bu devletleri kontrolü altýnda
tutmakla beraber, bu devletler arasýnda dostluk, iþ birliði ve saldýrmazlýk anlaþmalarý imzalanmasýný
saðlayarak bir blok oluþturmuþtur.
SSCB’nin Avrupa’da egemenlik kurmaya baþlamasý, ABD’yi tedbir almaya sevk etti. Amerika bu
nedenle 1947 Martýnda Truman Doktrini’ni ve 1947 Haziranýnda da Marshall Planý’ný uygulamaya
koydu. Truman Doktrini, Amerika’nýn Sovyet tehdidine maruz kalan ülkeleri destekleme, Marshall Planý
da hür Avrupa’yý ekonomik bakýmdan kalkýndýrma ve güçlendirme amacýný taþýyordu.
Amerika’nýn bu yeni tutumu SSCB‘yi telaþlandýrdý. SSCB, uydu ülkelerle Moskova arasýndaki
baðlarý daha da güçlendirmek ve ayný zamanda da uluslararasý ideolojik faaliyetleri bir merkezden idare
etmek için yeni tedbirlere baþvurmaya karar verdi. Bu amaçla 1947 Eylül ayýnda Sovyet Rusya,
Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya, Çekoslovakya, Fransa ve Ýtalya komünist
partilerinin liderleri Polonya’da toplandý. Yayýnladýklarý bildiride 5 Ekim de “Cominform”un (Kominform)
kurulduðunu ilan ettiler.
25 Ocak 1949’da komünist ülkeler arasýnda ekonomik iþ birliði ve dayanýþma amacýyla “Comecon”
kuruldu. Bu teþkilatta kurucu üye olarak SSCB, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya gibi ülkeler yer almaktaydý. Kuruluþa daha sonra Arnavutluk, Demokratik Almanya, Moðolistan
ve Küba da katýldý.
1949’da kurulan NATO’nun askerî etkinliklerini artýrmasý üzerine Doðu Blokunda kollektif savunma
ve iþ birliði amacýyla 14 Mayýs 1955’te Varþova Paktý kuruldu. Paktýn kurulmasýnda ilk imza atan ülkeler
Arnavutluk, Romanya, SSCB, Demokratik Almanya, Bulgaristan, Polonya, Çekoslovakya ve
Macaristan’dý.
c. Sosyalist Blok’ta Sarsýntýlar
1924’ten beri SSCB’yi yöneten Stalin, 5 Mart 1953’te Moskova’da öldü. Daha Stalin ölmeden önce
baþ gösteren siyasi çatýþmalar ve onun ölümüyle ortaya çýkan iktidar mücadelesi bloktaki sarsýntýlarý
iyice arttýrdý. SSCB’nin hakimiyet politikasýna karþý gerek rejim ortaklýðý olan devletlerde gerekse uydu
devletlerde tepkiler ortaya çýktý. Blok içindeki bu sarsýntýlar SSCB’nin dýþ politikasýný da etkiledi.
?
SSCB-Yugoslavya Ýliþkileri
YUGOSLAVYA’NIN COMÝNFORM’DAN
ÇIKARILMASI (Cominform Kararý)
Yugoslav Komünist Partisi yöneticileri ülke yönetiminde
iþçi sýnýfý yanýnda halkýn deðiþik kesimlerini de (köylüler,
tüccar, küçük iþletmeci, burjuva aydýnlarý vs.) etkin kýlarak iþçi
sýnýfýnýn konumunu zayýflatmýþ ve ortak ideolojiden
uzaklaþmýþtýr. (…)
Bu halk cepheleri Komünist Partisinin etkinliðini azaltmaktadýr. (…)
Enformasyon Bürosu (Cominform), Yugoslav Komünist
Partisi yöneticilerine hatalarýný düzeltmesi için gerekli olan
uyarýlarý yapmasýna raðmen, onlar hatalarýný düzeltmek
yerine eleþtirilere kýzarak ortak ideolojimize karþý bir politika
izlemiþlerdir. (…)
Açýklanan bu sebeplerden dolayý Yugoslav Komünist
Partisi, Cominform üyeliðinden uzaklaþtýrýlmýþtýr.
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 333’ten özetlenmiþtir.
Yugoslav lideri Mareþal Josip Broz “Tito”
SSCB ile Yugoslavya arasýndaki iliþkilerin bozulmasýnýn
sebepleri nelerdir?Bu durum uluslararasý dengeleri nasýl etkilemiþtir?
Yugoslavya, Doðu Bloku’na dâhil olmakla beraber, 1945 yýlýndan beri bazý konularda SSCB ile
anlaþmazlýk içindeydi. Bu durumun nedenleri arasýnda SSCB’nin diðer uydu devletlerde olduðu gibi
Yugoslavya’yý da tam denetimi altýna almak istemesi ve Yugoslav lideri Tito’nun buna yanaþmamasý,
Tito’nun Moskova’yla iyi iliþkiler içinde olmakla beraber Balkanlarda liderliði üstlenmek istemesi ve
SSCB’nin buna karþý çýkmasý ve iki devlet arasýndaki ideolojik görüþ ayrýlýklarý gösterilebilir. Bu
geliþmeler sonucunda iki devletin arasý açýldý ve SSCB’nin direktifleri sonucunda Yugoslavya, 28
Haziran 1948’ de, Cominform’dan çýkarýldý.
82
Yugoslavya, komþusu olan diðer Doðu Bloku devletleri tarafýndan tehdit edilince 1953’te Balkan
Paktýna girdi. Bu durumdan yararlanmak isteyen ABD, Yugoslavya’yý Batý Blokuna çekmek için, bu
ülkeye askerî ve ekonomik yardýma baþladý. SSCB-Yugoslavya iliþkileri ancak 1955’ten itibaren
düzelmeye baþladý. Bununla beraber Yugoslavya, bu tarihlerden itibaren daha çok Asya ve Afrika
ülkeleriyle, Tarafsýzlar Bloku’nun öncülüðünü yapacak bir dýþ politika izlemeye baþladý.
?
SSCB-Çin Ýliþkileri
ÇÝN’ÝN BAKIÞ AÇISIYLA ÇÝN-SSCB ÝLÝÞKÝLERÝ
SSCB ile bizim aramýzda uluslararasý iliþkilerde anlayýþ farklýlýðý mevcuttur. Çin Komünist
Partisi, dünya barýþýný savunmak için emperyalizme karþý kitlelerin teþkilatlandýrýlmasý gerektiðine,
bütün ülkelerde iþçi hareketlerine ve baskýya maruz kalmýþ milletlerin özgürlük mücadelesine destek
verilmesini savunuyor. (...)
SSCB Komünist Partisinin yönetimi ise, dünyanýn ezilmiþ halklarýný ve milletlerini desteklemek
yerine onlarý yýldýrmak için nükleer tehdide baþvuruyor, ABD ile iþ birliðine giriyor ve ABD’ye, bloklar
arasý bölgelerde kendi politikalarýný uygulayabilmesi için yardým ediyor…
Halkýn Gazetesi,19 Kasým 1963
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 301’den yararlanýlmýþtýr.
Metne göre SSCB-Çin iliþkilerinin bozulmasýnýn nedenleri nelerdir? Bu durum güçler dengesini
nasýl etkilemiþtir?
Sovyet Büyükelçisi Nikolai Vasilievich Roscin’in (önde soldan ikinci),
Mao Zedong’a güven mektubunu sunmasý (16 Ekim 1949)
Mao, komünist ülkeler iþçi toplantýsýnda (Moskova, Kasým 1957)
Çin Halk Cumhuriyeti’nin 1949’da kurulmasý, güçler dengesini etkilemiþtir. Yeni yönetim, SSCB ile
iliþkilerini güçlendirmeye yönelik politika izlemeye baþladý. 1950’de imzalanan dostluk anlaþmasýndan
sonra ayný yýl baþlayan Kore Savaþý bu yakýnlaþmayý daha güçlendirdi. Buna karþýlýk ABD yeni Çin
yönetimini tanýmadý ve bu ülkeye ticari ambargo uygulamaya baþladý. Daha sonra Pekin hükûmeti,
Birleþmiþ Milletler (BM) Teþkilatýndan çýkarýlarak yerine Tayvan hükûmeti alýndý. Bu geliþmelerin de
etkisiyle 1953 yýlýna gelindiðinde Çin-Rus dostluðu en üst seviyeye ulaþtý.
Zamanla büyük bir güç hâline gelen Çin Halk Cumhuriyeti, SSCB’den baðýmsýz bir politika gütmeye
baþladý. SSCB-Batý iliþkilerinde baþlayan yumuþama, Çin’in yalnýz kalmasýna ve dayanýþmanýn
bozulmasýna neden oldu. SSCB-Çin arasýnda 1960’tan itibaren artan anlaþmazlýðýn nedenleri arasýnda
iki ülke arasýndaki liderlik iddiasý, tarafsýz ülkelerde nüfuz rekabeti, Batýlý devletlerle iliþkilerin þekli;
Doðu Türkistan, Moðolistan gibi sýnýr bölgeleri sorunu, SSCB’nin Çin’e yapacaðý ekonomik yardýmýn
miktarý ve zamaný gösterilebilir.
Çin, 1965-1966’daki Kültür Ýhtilali’nden sonra çok yönlü dýþ politika izleyerek Amerika ile iliþkilerini
düzeltmiþ, BM’ye tekrar üye olmuþtur. Bu geliþmeler Doðu Bloku’nun güç kaybetmesine yol açmýþtýr.
83
?
SSCB-Macaristan Ýliþkileri
Fotoðraflarda Macar Millî Ayaklanmasý sýrasýnda (1956) Budapeþte’de çekilen görüntüler
yer almaktadýr. Fotoðraflara göre SSCB-Macaristan iliþkileri hakkýnda neler söylenebilir?
Macar milliyetçileri gösteri yaparken
Stalin’in heykeli
Stalin’in ölümünden sonra Doðu Blokunda ayaklanmalar hýzla yayýlmaya baþlamýþ Doðu Berlin’den
sonra Macaristan’daki fabrika iþçileri ekonomik þartlardan dolayý Haziran 1953’te ayaklanmýþlardý.
Bunun üzerine SSCB, Ýmre Nagi (Naj)’yi yeni baþbakan olarak atadý. Nagi, siyasi baskýlarý azaltarak
reformlar yaptý. Nagi’nin komünist sistemi yumuþatmaya yönelik politikalarý SSCB tarafýndan tepkiyle
karþýlandý ve Nagi görevden alýndý.
Alýnan tedbirlere raðmen Nagi döneminde temelleri atýlan adýmlar, Macarlar arasýnda deðiþim
isteðini güçlendirmiþ bulunuyordu. 23 Ekim 1956’da Budapeþte’de yapýlan gösterilere yaklaþýk 200.000
kiþi katýlmýþtý. Polisin kalabalýða ateþ açmasýyla barýþçý gösteriler bir anda ayaklanmaya dönüþtü. Halk,
silahlanmaya baþladý. Ülkenin hemen her kentinde millî ihtilal komiteleri kurulmuþtu. Yeniden iktidara
gelen Nagi’nin üst üste verdiði ödünler, ayaklanmayý durdurmaya yetmedi. SSCB, 30 Ekimde
birliklerinin Macaristan’dan çekileceðini deklare etmesine raðmen 31 Ekimde Budapeþte’yi kuþattý.
Nagi, 1 Kasýmda Varþova Paktýndan ayrýlma kararýný açýklayarak Birleþmiþ Milletler aracýlýðýyla büyük
devletlerin korumasýný istedi. Bu geliþme üzerine SSCB birlikleri Budapeþte’yi iþgal etti. Kýsa sürede
silahlý direniþ bastýrýldý. Ýþçilerin baþlattýðý genel grevin sona erdirilmesi ise birkaç haftayý aldý. Düzenin
saðlanmasýndan sonra geniþ çaplý tutuklamalara giriþildi.
Macar Millî Ayaklanmasý’nda Arnavutluk, Çekoslovakya, Bulgaristan SSCB’yi desteklemiþ, Çin ise
ayaklanmacýlarýn haklý olduðunu savunmuþtur.
?
SSCB-Çekoslovakya Ýliþkileri
ÇEKOSLOVAKYA’DA DEÐÝÞÝM
Çekoslovakya Komünist Partisi 9 Nisan 1968’de “Çekoslovakya’nýn sosyalizme giden yolu”
adý verilen ve genellikle “harekât programý” adýyla anýlan bir belge yayýnladý.
Bu belgede þunlar yer alýyordu:
?
Sosyalizmin dinamik geliþmesini geniþ bir demokrasi ile birleþtirerek yeni bir siyasi sistemin
kurulmasý.
?
Çekoslavakya Komünist Partisinin devlet idaresine müdahalesinin önlenmesi.
?
Sosyalist devlet idaresinin tek bir partinin elinden alýnarak çok partili sisteme geçiþ için demokratik seçimlerin yapýlmasý.
?
Toplanma, dernek kurma, ifade, inanç, kanaat, basýn ve seyahat hürriyetinin kabul edilip sansürün tamamen kaldýrýlmasý.
Prof. Dr. Fahir ARMAOÐLU, 20. Yüzyýl Siyasi Tarihi, s. 567
Metinde bahsedilen yenilikler SSCB’nin uydusu olan Çekoslovakya’nýn mevcut sisteminde nasýl
bir deðiþikliðe sebep olmuþtur? SSCB bu deðiþikliðe nasýl bir tepki göstermiþtir?
84
II. Dünya Savaþý’ndan önce Çekoslovakya’da “sosyal demokrasi” anlayýþý hâkimdi. Çekoslovak
toplumu; liberal, milliyetçi, demokrat vb. farklý düþünceden insanlardan oluþuyordu.
Çekoslovakya, savaþtan sonra SSCB’nin etkisinde kalarak Varþova Paktýna girdi. 1953 yýlý
baharýnda Doðu Bloku’nda görülen aðýr ekonomik þartlar Çekoslovakya’da da kendini gösterdi. Mevcut
hükûmetin 30 Mayýs 1953’te enflasyonu düþürmeye yönelik yayýnladýðý kararlar halk tarafýndan tepkiyle
karþýlanmýþ, bazý þehirlerdeki fabrika iþçileri “hür seçim” sloganlarýyla ayaklanarak mevcut yönetimi ve
SSCB’yi protesto etmiþlerdi. SSCB’nin de desteðini alan Çekoslovak Komünist Partisi yönetimi, sert
tedbirlerle ayaklanmalarý bastýrmýþtý.
Çekoslovakya’da 1967’de Aleksander Dubcek liderliðinde “insancýl komünizm” hareketi baþladý. Bu
hareketin amacý, Çekoslovakya’da insan hürriyetini esas alan bir komünist sistemini uygulamaktý.
1968’de yayýnlanan “harekât programý” sosyalizmin demokrasi ilkeleri ile birleþtirilerek yeni bir siyasi
sistemin oluþturulmasý amacýndaydý. Tek partili sosyalist devlet yönetimine karþý olan inkýlapçý
nitelikteki bu hareket ile toplanma ve dernek, düþünce ve ifade, inanç ve kanaat gibi insanýn temel hak
ve hürriyetlerinin saðlanmasý gerektiði vurgulandý. Çekoslovakya’nýn þartlarýna uygun sosyalist demokratik modelin kurulmasý ve serbest seçimlerin yapýlmasý da ifade edildi.
Prag, Aðustos 1968’de SSCB tarafýndan iþgal edildi.
SSCB, Varþova Paktý üyelerinin desteðini de alarak Çekoslovakya’daki “insancýl komünizm”
hareketini ikili görüþmeler ve baský yoluyla engellemeye çalýþtýysa da baþarýlý olamadý. Geliþmeler
üzerine “Varþova Paktý Ordusu” 21 Aðustos 1968’de Çekoslovakya’yý iþgale baþladý. Çeklerin “insancýl
komünizm” hareketi baþarýsýzlýkla sonuçlandý.
2. Batý Bloku’nun Kuruluþu
ABD’NÝN SOÐUK SAVAÞ POLÝTÝKASI
... ABD Soðuk Savaþ Döneminde, öncülük ettiði uluslararasý anlaþmalar ve paktlarla
güvenlik çemberini sürekli geniþletmiþtir. Bu dönemde ABD, otuz ülkede bir milyondan fazla asker
bulunduruyordu. Dört bölgesel savunma paktýnýn (NATO, SEATO, ANZUS vb.) üyesi ve bir beþincisinin
aktif katýlýmcýsý idi. Kýrk iki ulusla karþýlýklý savunma anlaþmalarý (Kore, Filipinler, Tayvan, Japonya vb.)
vardý. Elli üç uluslararasý teþkilata üye bulunuyordu. Dünyada neredeyse yüz ulusa askerî ve ekonomik
yardým yapýyordu.
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Büyük Güçlerin Yükseliþ ve Çöküþleri, s. 458
Metinden hareketle ABD’nin böyle bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir? Belirtiniz.
85
Daha önce belirtildiði gibi II. Dünya Savaþý dünyadaki
dengelerde büyük bir deðiþime neden olmuþtu. Uluslararasý
politikada daha önce aktif rol üstlenen devletlerin savaþtan
yýpranarak çýkmasý, Avrupa ve dünya siyasetinde boþluk
meydana getirmiþti. SSCB’nin yayýlmacý politika izlemesi,
Türkiye’den toprak ve üs istemesi, Yunan iç savaþý, Ýngiltere’yi
endiþeye düþürdü. Ýngiltere’nin ekonomik nedenlerden dolayý
bu bölgedeki askerlerini çekeceðini belirtmesi ve SSCB
yayýlmasýný ancak ABD’nin engelleyebileceði yönündeki
telkinleri, kabuðuna çekilmeyi düþünen ABD’nin Batý’nýn
liderliðini üstlenmesi için açýk bir davetti. Bu davet ABD’yi aktif
politika izlemeye sevk etmiþti.
ABD, 1946’dan sonra SSCB yayýlmasýna karþý Doðu
Bloku’nu kuþatmaya yönelik bir “çevreleme politikasý” izlemeye
baþladý. Bu doðrultuda Truman Doktrini ve Marshall Planý
uygulamaya konulmuþ, paktlar kurulmuþ, askerî anlaþmalar
imzalanmýþtýr.
a. Truman Doktrini
YUNAN ÝÇ SAVAÞI
II. Dünya Savaþý’nda Yunanistan’da
“Ulusal Kurtuluþ Ordusu” (ELAS) ve “Hür
Demokratik Yunan Ordusu” (EDES)
örgütleri Alman iþgaline karþý baþarýlý
mücadeleler vermiþti. Ýki grup arasýnda
politik çekiþmelerden dolayý 1944’te
baþlayan mücadele 1948’e kadar devam
etmiþ ve iç savaþa dönüþmüþtü. ELAS,
SSCB ve Yugoslavya’dan, EDES ise
ABD ve Ýngiltere’den destek görüyordu.
1950’ye kadar süren çatýþmalarýn sona
ermesinde Cominformdan çýkarýlan
Yugoslavya’nýn çetecilere yaptýðý yardýmý kesmesi ve ABD tarafýndan yürürlüðe konan Truman Doktrini etkili olmuþtur.
Prof. Dr. Oral SANDER, Siyasi Tarih, s. 253
ABD Baþkaný H.S. Truman’ýn Senato ve Temsilciler Meclisinde yaptýðý konuþmadan...
Truman yardýmýnýn basýna yansýmasý (13 Mart 1947)
“Dünyanýn özgürlüðe gönül vermiþ halklarý için, baðýmsýz ve ekonomik açýdan istikrarlý bir devlet
olarak Türkiye’nin geleceði, þüphesiz Yunanistan’ýnkinden daha önemsiz deðildir. Türkiye’nin þu anda
içinde bulunduðu þartlar Yunanistan’ýn içinde bulunduðu þartlardan son derece farklýdýr. Türkiye,
Yunanistan’ýn baþýna gelen felaketleri yaþamamýþtýr. Savaþ sýrasýnda hem ABD hem de Ýngiltere
Türkiye’ye maddi destekte bulunmuþtur.
Türkiye’nin yine de þimdi desteðimize ihtiyacý var.
Türkiye savaþtan beri millî birlik ve beraberliðini korumak için gerekli olan modernleþmeye ivme
kazandýrmak amacýyla gerek ABD’den gerekse Ýngiltere’den maddi destek saðlamaya çalýþmýþtýr.
Türkiye’nin millî birlik ve beraberliði Orta Doðu’da düzenin korunabilmesi için son derece önemlidir.
Ýngiliz hükûmeti, kendi içinde bulunduðu zor durum ve güçlükler nedeniyle Türkiye’ye verdiði mali ve
iktisadi desteði daha fazla sürdüremeyeceðini bildirdi.
Yunanistan örneðinde olduðu gibi, Türkiye’nin ihtiyaç duyduðu yardýmý mutlaka almasý gerekiyorsa
ABD, bu yardýmý saðlamak zorundadýr ve bu yardýmý saðlayabilecek tek ülkedir.
... Yunanistan yönetiminin silahlý bir azýnlýðýn eline geçmesi durumunda, bu, komþu ülke Türkiye’yi
de hemen ciddi bir biçimde etkileyecektir. Karmaþanýn, istikrarsýzlýðýn bütün Orta Doðu’ya yayýlma
ihtimali son derece yüksektir.
Bu kader anýnda, Yunanistan ve Türkiye’ye gerekli yardýmý yapamazsak bunun etkileri hem Batý’da
hem de Doðu’da yaþanacaktýr.
Acilen, büyük bir kararlýlýkla harekete geçmek zorundayýz.
Bu yüzden, Türkiye’ye ve Yunanistan’a gerekli desteði saðlamak amacýyla Kongreden 400 milyon
dolar kullanabilme yetkisi istiyorum...”
Ed.: Doç. Dr. Süleyman ÝNAN, Yard. Doç. Dr. Ercan HAYTOÐLU, Yakýn Dönem Türk Politik Tarihi, s. 267
Metne ve gazete haberine göre Truman yardýmý niçin yapýlmýþtýr? Bu mesaj, “Soðuk Savaþ
Dönemi”nde nasýl bir etki meydana getirmiþtir?
86
ABD’nin Batý dünyasýnýn liderliðini açýk bir þekilde üstlenmek için yaptýðý ilk giriþim, Truman
Doktrini’nin ilaný olmuþtur. Truman Doktrini’nin uygulamaya konulmasýnýn nedeni ABD yöneticilerinin
dünyanýn SSCB tehdidi altýnda bulunduðuna dair endiþeleridir. Truman Doktrini, yeryüzünün iki bloka
ayrýldýðýný ve SSCB-ABD mücadelesinin baþladýðýný ilan etmiþtir. Ayrýca Doðu Avrupa ve Balkanlardaki
bölünmeyi çok daha kesin çizgilerle ortaya koymuþtur. Yunan Ýç Savaþý’nýn seyrini deðiþtirip merkezî
hükûmetin komünistleri yenmesini saðlamýþtýr.
Doktrinin uygulanmasý bir baþka açýdan II. Dünya Savaþý’ndan önce Ýngiltere’nin etkisi altýndaki bir
bölgenin kontrolünün ABD tarafýndan devralýndýðýnýn göstergesidir.
ABD, bu doktrini Orta Doðu’ya doðru geniþletmek için giriþimlerde bulundu. Ancak Moskova’nýn o
dönemde Orta Doðu’da fazla etkin olmamasý nedeniyle kendilerini tehlikede görmeyen Arap devletleri
doktrinin geniþletilmesine izin vermediler.
b. Marshall Planý
Karikatürlere göre Marshall Planý’nýn Avrupa’ya ve uluslararasý iliþkilere etkileri
nelerdir?
AVRUPA
CB
SS
AB
D
General Marshall’ýn Harward Üniversitesinde yaptýðý konuþmadan...
(5 Haziran 1947)
“(…) Birçok ülkede ulusal paraya olan güven sarsýldý. Savaþ esnasýnda, Avrupa’nýn ticari alt yapýsý tamamen yok oldu. Avrupa’nýn kalkýnmasý, Almanya ve Avusturya’yla barýþ antlaþmasýnýn savaþýn bitiminden
iki sene sonra yapýlmasý yüzünden ciddi bir þekilde gecikti. Bu nazik
sorunlara hýzlý çözümler bulunmasýna raðmen, Avrupa iktisadi alt
yapýsýnýn tekrar düzene konulmasý uzun bir süre ve öngörüldüðünden
daha büyük gayret isteyecek.
Gerçek þu ki Avrupa’nýn ihtiyacý olan gýda ve diðer gerekli ürünlerin
maddi deðeri, gelecek üç, dört sene için kýtanýn ödeme kapasitesini
aþýyor. Eðer Avrupa’nýn önemli iktisadi, sosyal ve siyasi sorunlara maruz
kalmasýný istemiyorsak önemli oranda ek yardým almasýna ihtiyaç var.
Dünyanýn saðlýklý normal bir ekonomiye dönmesini desteklemek için
ABD’nin gereken her þeyi yapmasý mantýklýdýr. Bu yapýlmaksýzýn dünya
ne siyasi istikrara ne de güvenli bir barýþa sahip olabilir.
Siyasetimiz ne bir devlete ne de doktrine karþýdýr ama açlýða, fakirliðe,
umutsuzluða ve kaosa karþýdýr. Amacý, özgür kurumlarýn varlýðýný
General George C. Marshall
sürdürebileceði sosyal ve siyasi þartlara dönüþü saðlayacak saðlýklý
dünya ekonomisinin kurulmasýdýr. (…) Yeniden doðuþ görevinde bize
yardým etmeye razý olan bütün hükûmetler eminim ki Amerikan hükûmetinden tam bir iþ birliði
görecektir. Diðer ülkelerin yeniden doðuþunu durdurmak için faaliyetlerde bulunan baþka ülkeler bu
yardýmdan yararlanamayacaklardýr. Üstelik siyaseten ya da baþka sebeplerden dolayý insanlýðýn
sefaletinin devam etmesini isteyen hükûmetler, siyasi partiler ya da gruplar ABD’nin muhalefetiyle
karþýlaþacaklardýr.”
www.turkish.turkey.usembassy.gov
Yukarýdaki metne göre Marshall Planý’nýn uygulamaya konulma nedenleri nelerdir?
87
Marshall Planý’na karþýlýk
SSCB de uydularý arasýndaki
ekonomik iþ birliðini geliþtirmek için, “Molotof Planý” ile ikili ticaret
düzenini kurdu. Çekoslovakya baþta
olmak üzere bazý uydu ülkeler “Marshall Planý”na katýlmak için büyük istek
göstermiþtir. SSCB’nin Çekoslovakya’da tam egemenlik kurabilmek
amacýyla Þubat 1948’de gerçekleþtirdiði “Çekoslovak Darbesi”nde bunun
büyük bir etkisi vardýr.
ABD, ekonomik sýkýntýlarýna yardýmcý olmak için Batý
Avrupa’ya 15 milyar dolar ekonomik yardým yapmýþ fakat bu
yardým verimli kullanýlmamýþtý. Marshall Planý’na göre, Avrupa
ülkeleri her þeyden önce kendi aralarýnda bir ekonomik iþ
birliðine giriþmeli, iþ birliði sonunda ekonomik açýk ortaya
çýktýðýnda ABD, bu açýðýn kapatýlmasý için yardým etmeliydi.
Plan, her Avrupa ülkesine Amerikan malý malzeme ve makine
yardýmýný kapsýyordu.
Marshall Planý, ülkeler ve yardým
miktarlarý (milyon dolar)
Ýngiltere
Fransa
Ýtalya
Batý Almanya
Hollanda
Yunanistan
Avusturya
Belçika ve Lüksemburg
Danimarka
Norveç
Türkiye
Ýrlanda
Yugoslavya
Ýsveç
Portekiz
Ýzlanda
3.176
2.706
1.474
1.389
1.079
694
677
556
271
254
221
146
109
107
50
29
Prof. Dr. Faruk SÖNMEZOÐLU,
Türk Dýþ Politikasý, s. 40
Marshall Planý ile ilgili olarak 1949’da
Avusturya’da bastýrýlmýþ bir afiþ
Batý Blokunda NATO’nun
kurulmasýndan sonra bu
teþkilata karþý Doðu Blokunda
Varþova Paktý kurulmuþtur (1955).
Marshall yardýmýnýn basýna yansýmasý (5 Þubat 1948)
16 Avrupa ülkesinin üyeleri Türkiye dâhil, 22 Eylülde
Amerika’ya sunulmak üzere bir “Avrupa Ekonomik Kalkýnma
Programý” hazýrladýlar. Bu program üzerine ABD, 3 Nisan
1948’de “Dýþ Yardým Kanunu”nu çýkardý. Bu kanuna dayanarak
daha ilk yýlýnda 16’lara (Ýngiltere, Fransa, Belçika, Ýtalya,
Portekiz, Ýrlanda, Yunanistan, Türkiye, Hollanda, Lüksemburg,
Ýsviçre, Ýzlanda, Avusturya, Norveç, Danimarka ve Ýsveç) 6
milyar dolarlýk bir ekonomik yardým yaptý. Bu yardým ileriki
yýllarda 12 milyar dolara ulaþtý. Marshall Planý, SSCB ve onun
uydularýna da açýk olmakla birlikte, Yogoslavya dýþýndaki Doðu
Bloku üyeleri buna katýlmak istemediler. Avrupa’da Marshall
yardýmlarý sonucunda üç yýllýk bir süre içinde tarým ve sanayi
üretimi savaþ öncesine oranla büyük bir artýþ gösterdi. Dýþ
Yardým Kanununun çýkmasý üzerine 16 Avrupa ülkesi, 16 Nisan
1948’de “Avrupa Ekonomik Ýþ Birliði Teþkilatý”ný kurdular.
c. NATO’nun Kuruluþu
Marshall Planý ve Truman Doktrini, SSCB’nin Orta Doðu ve
Avrupa’daki yayýlma faaliyetlerine karþý ABD’nin almýþ olduðu ilk
tedbirlerdir. Çekoslovak darbesinden (Þubat 1948) sonra, Ýngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg arasýnda “Batý
Avrupa Birliði” (Mart 1948) adý verilen bir ittifak sistemi
kurulmuþtur. Berlin Buhraný (Haziran 1948), Batý savunmasýnýn
örgütlenmesine hýz vermiþti. Ancak Batý Avrupa devletlerinin
gücü SSCB’ye karþý gerekli dengeyi kurmaktan yoksundu. Bu
nedenle Amerika’nýn bu savunma sistemini desteklemesi
gerekiyordu. Sonunda SSCB’nin tehditlerine karþýlýk 4 Nisan
1949’da 12 Batýlý ülke (Ýngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Ýtalya, Ýzlanda, Danimarka, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, ABD,
Kanada) arasýnda kýsa adý ile NATO (North Atlantik Treaty
Organization) olan Kuzey Atlantik Ýttifakýný kurdu. Ýttifak, savunma amacý yanýnda siyasi, ekonomik, sosyal alanlarda da iþ birliðini amaçlýyordu. NATO’nun kurulmasýyla Sovyet yayýlmasýna
karþý etkili bir set kurulmuþ, Doðu Blokuna karþý denge saðlanmýþ ve Batý Bloku ortaya çýkmýþtýr. Türkiye ve Yunanistan 1952
de, Batý Almanya 1955’te ve Ýspanya da 1982 yýlýnda NATO’ya
katýlmýþtýr.
d. Avrupa Konseyinin Kuruluþu
Ýngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Ýtalya, Ýrlanda, Danimarka, Lüksemburg, Norveç ve Ýsveç 5 Mayýs 1949’da Londra’da
Avrupa Konseyini kurdular. Konseyin çalýþma alanlarý, insan
haklarý, medya, hukuki iþ birliði, sosyal dayanýþma, saðlýk, eðitim, kültür, spor, gençlik vb. olarak belirlenmiþtir. Türkiye
Konseye 8 Aðustos 1949’da üye olmuþtur.
88
e. Avrupa Ekonomik Topluluðu (AET)
Avrupa’nýn bütünleþmesi ile ilgili düþünceler çok eskilere dayanmakla beraber bu düþünceyi
gerçekleþtirecek koþullar ancak XX. yüzyýlda oluþmuþtur. Bu yüzyýlýn ilk yarýsýnda iki büyük savaþýn
acýsýný yaþayan Avrupa, bir daha bu tür çatýþmalarýn yaþanmamasý için çözüm arayýþýna girmiþtir.
Çözüm olarak da Avrupa devletleri arasýndaki düþmanlýðý ortadan kaldýracak bir bütünleþmenin
gerçekleþtirilmesi düþüncesi benimsenmiþtir.
Avrupa devletleri bu bütünleþmeyle hem kendi ekonomik potansiyellerini birleþtirerek bir Avrupa
pazarý oluþturmak hem de Sovyetler Birliði’nin Batý’ya doðru yayýlmasýnýn engellenmesi yönünde
önemli bir adým atmak istemiþlerdi. Birliðin asýl temeli ise 9 Mayýs 1950 tarihinde Fransýz Dýþ Ýþleri
Bakaný Schuman’ýn yayýmladýðý bir bildiri ile atýlmýþtýr.
SCHUMAN BÝLDÝRGESÝ (9 Mayýs 1950)
…
Fransýz hükûmetinin önerisi, diðer Avrupa ülkelerinin de katýlýmýna açýk bir kuruluþ çerçevesinde, Fransýz-Alman kömür ve çelik üretiminin bir bütün olarak ortak bir yüksek merci altýnda bir
araya getirilmesidir.
Kömür ve çelik üretiminin bu þekilde bir araya getirilmesi, ekonomik geliþme için gerekli ortak
temellerin derhâl atýlmasýný saðlayacak, böylece uzun süredir savaþ mühimmatý üretimi yapan ve
bundan hep zarar gören bölgelerin kaderini deðiþtirecektir.
Schuman Bildirgesi açýklanýrken
Bu þekilde saðlanacak üretim dayanýþmasý, Fransa ile Almanya arasýnda savaþ çýkmasý ihtimalini
düþüncelerden sileceði gibi madden de imkânsýz kýlacaktýr. Katýlmaya istekli bütün ülkelere açýk olacak
ve nihai olarak tüm üye ülkelere sýnai üretimin temel unsurlarýný ayný þartlarla saðlayacak olan bu güçlü
ve üretken birim, ülkelerin iktisadi birleþmesinin gerçek temelini atacaktýr.
Yaþam standartlarýnýn yükseltilmesine ve barýþçý kazanýmlarýn geliþtirilmesine katký yapmayý
amaçlayan bu üretim, herhangi bir ayrým veya istisna olmaksýzýn tüm dünyanýn istifadesine sunulacaktýr.
…
www.bumko.gov.tr
Schuman Planý, Avrupa Birliðinin oluþumuna nasýl katkýda bulunmuþtur?
Bu giriþim sonucunda Fransa, Federal Almanya, Belçika, Ýtalya, Lüksemburg ve Hollanda’nýn
katýlýmýyla Avrupa Kömür ve Çelik Topluluðu kurulmuþtur (18 Nisan 1951). Bu baþarýlý giriþim, Avrupa’da daha geniþ kapsamlý bir ekonomik birleþmenin gerçekleþtirilmesine yönelik yeni görüþlerin
doðmasýna yol açmýþ ve 1957’de Roma Antlaþmasý ile Avrupa Ekonomik Topluluðu kurulmuþtur.
89
ROMA ANTLAÞMASI’NDAN (1957) ...
… Mevcut antlaþma, öngörülen þartlara göre aþaðýdaki maddeleri kapsýyor:
a. Üye ülkeler arasýndaki gümrük haklarýnýn ve ticaret eþyalarýnýn giriþ ve çýkýþýna karþý
kýsýtlamalarýn kaldýrýlmasý,
b. Diðer ülkelere karþý ortak bir gümrük tarifesinin ve ticaret politikasýnýn belirlenmesi,
c. Üye ülkeler arasýnda insanlarýn, hizmetlerin ve sermayenin özgür geçiþinin karþýsýndaki engellerin kaldýrýlmasý,
d. Tarým alanýnda ortak bir politikanýn belirlenmesi,
e. Ulaþým alanýnda ortak bir politikanýn düzenlenmesi,
f. Ortak Pazarda rekabeti koruyan ve garantileyen bir rejimin kurulmasý,
g. Üye ülkelerin ekonomik politikalarýný koordine etmeyi ve ödemelerdeki eþitsizliðe çare bulmayý
saðlayan usullerin uygulanmasý,
Roma Antlaþmasý imza töreni
h. Ortak Pazarýn iþleyiþi için gerekli olan tedbirlerde ulusal yasalarýn yakýnlaþmasý,
ý. Ýþçilerin iþ imkânlarýný geliþtirmek ve yaþam seviyelerinin yükselmesine yardýmcý olmak amacýyla
bir Avrupa Sosyal Fonunun oluþturulmasý,
i. Yeni kaynaklarýn oluþturulmasýyla topluluðun iktisadi ilerlemesini kolaylaþtýrmaya yönelik bir
Avrupa Yatýrým Bankasýnýn kurulmasý,
j. Ticari muameleleri artýrmak, sosyal ve ekonomik geliþme için ortak çabalarý takip etmek amacýyla
deniz ötesi topraklarýn ve ülkelerin ortaklýðý.
Avrupa Topluluklarýný Kuran Temel Anlaþmalar, c. I, s. 99-304
Roma Antlaþmasý, Avrupa’nýn ekonomik yapýsýnda ne gibi deðiþikliklere sebep olmuþtur?
B. PAYLAÞILAMAYAN ORTA DOÐU
DÜNYANIN FIRTINA MERKEZÝ
“Gerçekten Orta Doðu’nun istikrarsýz ve karýþýk durumu; baþta bölgenin jeopolitik konumu
dünyanýn en geniþ petrol rezervlerine sahip bulunmasý, bölge devletlerinin görüþleri ve
hedeflerinin birbiri ile çatýþmasý; gelir daðýlýmýnýn dengesiz olmasý, din ve mezhep farklýlýklarý gibi bir
takým köklü faktörlerden kaynaklanmaktadýr. Bir Amerikalý profesör bu nedenle, bölgeye ‘dünyanýn 1
numaralý fýrtýna merkezi’ adýný yakýþtýrmýþtýr.”
Ýhsan GÜRKAN, Türk Dýþ Politikasý ve Orta Doðu, s. 3
Önceki ünitelerde öðrendiklerinizden ve metinden hareketle Orta Doðu’nun istikrarsýz durumunun ortaya çýkýþ nedenlerinin neler olduðunu belirtiniz.
90
I. Dünya Savaþý’ndan sonra Ýngiltere ve Fransa’nýn kýþkýrtmalarý sonucunda Orta Doðu’da Osmanlý
Devleti egemenliðinde yaþayan bazý Arap topluluklarý millî devletlerini kurabilmek için ayaklanmýþlardý.
SSCB yönetiminin Çarlýk dönemine ait gizli anlaþmalarý açýklamasý ve ABD’nin de sömürgeci
politikalara karþý çýkmasý, Ýngiltere ve Fransa’nýn planlarýný bozmuþtu. Bunun üzerine Ýngiltere ve
Fransa manda yönetimleri kurarak bölgedeki egemenliklerini devam ettirmiþlerdi.
I. Dünya Savaþý’ndan yýpranarak çýkan Avrupa devletleri, Orta Doðu ülkelerinin baðýmsýzlýk mücadelelerine
karþý koyacak durumda deðildi. Ayrýca SSCB ve Nazi
Almanyasý’ndan gelen tehditler Ýngiltere ve Fransa’nýn
hareket alanýný kýsýtlýyordu. Sömürgeci devletler gittikçe
artan bir muhalefetle karþýlaþtýlar. Muhalefetin öncülüðünü ya halk içinden çýkan geleneksel yöneticiler ya da
eðitimli seçkinler yapýyordu. 1930’larýn ekonomik bunalýmýyla ortaya çýkan toplumsal huzursuzluklar, muhalefet
liderlerinin halk desteðini arkalarýna almalarýnda önemli
bir etkendi. Bu þartlar Ýngiltere ve Fransa’nýn bölgedeki
etkinliklerinin azalmasýna neden olmuþtu.
Bu geliþmeler üzerine bölge ülkeleri baðýmsýzlýklarýný
kazanmaya baþladý ve monarþi yönetimleri kuruldu. Pek
çok ülkede asgari ölçülerde de olsa kendi kendini yönetme hakký kabul edildi. Birçok Müslüman ülkede milliyetçi
ve modernleþme yanlýlarý iktidara geldi.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra Soðuk Savaþ Döneminde Batýlý devletlerin ABD, Doðu Bloku ülkelerinin ise
SSCB önderliðinde iki kutba ayrýldýðý dünyada özellikle
Etnik ve dinî çatýþmalar Orta Doðu’da
Müslüman toplumlar kendilerini bu iki kutbun dýþýnda
yaþamý zorlaþtýrmaktadýr.
tutmaya çalýþtýlar. Bununla beraber baðýmsýzlýk sürecinde Batý karþýtlýðýnýn artmasý ve sosyalist bloktan da
gelen destek, Mýsýr, Suriye, Irak gibi bölge ülkelerinin Doðu Bloku ile iliþkilerinin geliþmesini saðladý.
Batýlý devletler, kültürel ve dinî özelliklerini bir tarafa býrakarak bu devletleri geliþmekte olan ülkeler
statüsündeki bloklarýn dýþýnda deðerlendirdiler. Bölgenin zengin yer altý kaynaklarýna sahip olmasýna
raðmen ekonomik açýdan geliþememiþ halk, bu zenginlikten faydalanamamýþtýr. Manda döneminin
mirasý olarak toplumlardaki etnik ve dinî parçalanmýþlýk, Orta Doðu ülkeleri için sorun teþkil etmeye
devam etmiþtir. Etnik ve dinî kaynaklý sorunlar bölge ülkelerinde günümüze kadar süren iç çatýþmalara
sebep olmuþtur. Bu da ülkelerin siyasi, ekonomik ve kültürel geliþmesini de engellemiþtir.
1. Ýsrail’in Kuruluþu
Ýngiliz mandasý altýndaki Filistin’de bir Yahudi yurdunun kurulmasý çalýþmalarý, XIX. yüzyýlýn ikinci
yarýsýnda ortaya çýkmýþtý. Bu amaçla toplanan ilk kongre, 29 Aðustos 1897’de Ýsviçre’de Basel’de
toplanmýþ ve bu kongrede Yahudilerin Filistin’de bir “yurt” edinmesi kararý alýnmýþtý.
Filistin, Osmanlý Devleti topraklarý içerisinde yer almaktaydý. Bu nedenle Dünya Siyonist Örgütü
Baþkaný Theodor Herzl, Yahudilerin Filistin’e göç etmelerine izin verilmesine karþýlýk II. Abdülhamid’e
Osmanlý Devleti’nin dýþ borçlarýný ödemeyi önermiþ ancak istediði sonucu alamamýþtý. Buna raðmen
Filistin’de izinsiz olarak kurulan Yahudi kolonilerinin sayýsý 1914’te kýrk altýya ulaþmýþtý.
SULTAN ABDÜLHAMÝD’DEN HERZL’E TARÝHÎ CEVAP
“Ona (Herzl’e) söyleyin bu meselede ikinci bir adým atmasýn. Ben bir karýþ dahi olsa toprak
satmam, zira bu vatan bana deðil, milletime aittir. Milletim bu imparatorluðu kanlarýný dökerek
kazanmýþlar ve yine kanlarýyla mahsuldar kýlmýþlardýr. O, bizden ayrýlýp uzaklaþmadan tekrar kanlarýmýzla örteriz. Benim Suriye ve Filistin alaylarýmýn efradý birer birer Plevne’de þehit düþmüþlerdir. Bir
tanesi dahi geri dönmemek üzere hepsi muharebe meydanýnda kalmýþlardýr. Türk imparatorluðu bana
ait deðildir, Türk milletinindir. Ben onun hiçbir parçasýný vermem. Býrakalým, Yahudiler milyarlarýný
saklasýnlar, benim imparatorluðum parçalandýðý zaman onlar Filistin’i hiç karþýlýksýz ele geçirebilirler.
Fakat, yalnýz bizim cesetlerimiz taksim edilebilir. Ben canlý bir beden üzerinde ameliyat yapýlmasýna
müsaade edemem.”
Prof. Dr. Mim Kemal ÖKE, II. Abdülhamid, Siyonistler ve Filistin Meselesi, s. 81
Osmanlý Devleti’nin yýkýlmasý, Orta Doðu’daki dengeleri ve Ýsrail’in kuruluþunu nasýl etkilemiþtir?
91
BALFOUR DEKLARASYONU
Dýþiþleri Bakanlýðý,
“Yahudi Siyonist beklentilerle uyum gösteren aþaðýdaki bildirinin majestelerinin hükûmeti (Ýngiliz hükûmeti) tarafýndan bakanlar
kuruluna sunulduðunu ve kabul edildiðini bildirmekten zevk duyarým.
Majestelerinin hükûmeti, Filistin’de Yahudi halk için ulusal bir yurt kurulmasýnýn lehindedir ve bu amaca ulaþýlabilmesi için gerekenleri elinden
geldiðince yapacaktýr.
Filistin’de bulunan Yahudi olmayan toplumlarýn medeni ve dinî haklarýna yönelik hiçbir tarafgirlik ve herhangi bir ülkedeki Yahudilerin sahip
olduðu haklara ve siyasi konuma halel getirilmesine meydan verilmeyeceðinin bilinmesi gerekir.”
Saygýlarýmla
A. James Balfour
A. James Balfour
Prof. Dr. Türel YILMAZ, Uluslararasý Politikada Orta Doðu, s. 39
Yukarýdaki belgeden hangi çýkarýmlara ulaþýlabilir?
I. Dünya Savaþý sýrasýnda, Baþkan Wilson’un da Yahudi sorununu benimsemesi, Ýngiltere’yi harekete geçirmiþ, Ýngiliz Dýþiþleri Bakaný Balfour, 2 Kasým 1917’de Siyonist Federasyonu Baþkaný’na gönderdiði mektupta, Ýngiltere’nin Filistin’de bir Yahudi devleti kurulmasýný kabul ettiðini resmen bildirmiþti.
“Balfour Deklarasyonu” adýný alan bu belge, Yahudi devleti kurulmasý sorununun bir dönüm noktasý
sayýlmaktadýr. Bu tarihten sonra Yahudiler, büyük kitleler hâlinde Filistin’e göç etmeye baþladýlar.
Ýngiltere’nin 1917’den sonra takýndýðý tutum ve izlediði politika, Araplar arasýnda bu devlete karþý
sert tepkilere yol açtý. Diðer yandan Araplar ile Yahudiler arasýnda çarpýþmalar baþladý. Bu arada
Filistin’in iki taraf arasýnda bölünmesi düþüncesi ortaya atýldýysa da bundan bir sonuç alýnamadý. Ancak
bu dönemde Filistin’e Yahudi göçü devam etti. Bunun sonucunda da 1882 yýlýnda 35.000’i geçmeyen
Yahudi nüfusu 1939 yýlý sonlarýnda 463.535’e ulaþtý.
Filistin’de Müslüman ve Yahudi nüfusu (1922-1942)
Yýl
Toplam*
Müslüman
Sayý
%
Sayý
SURÝYE
AKDENÝZ
Yahudi
%
1922
752.048
589.177
78,34
83.790
11,14
1932
1.073.827
778.803
72,52
192.137
17,90
1935
1.308.112
836.688
63,96
355.157
27,15
1939
1.501.698
927.133
61,74
445.457
29,66
1942
1.620.005
995.292
61,44
484.408
29,90
Tel-Aviv
Gazze
Ölü
Deniz
* Toplam nüfusa tabloda yer almayan Hristiyan ve diðer din mensuplarý da dâhildir.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Doðu, s. 204
Wilson ilkelerine göre her millete çoðunlukta olduðu bölgelerde
devlet kurma hakký verilmelidir. Haritadaki devletlerin sýnýrlarýný ve
tabloyu dikkate alarak bölgedeki siyasi geliþmelerle ilgili hangi çýkarýmlara ulaþýlabilir?
Amman
Kudüs
ÜRDÜN
MISIR
Ýsrail Devleti
Arap Devleti
Diðer Arap D.
Akabe
0
30
60 km
BM’nin 1947/181-A kararýna göre
Filistin’in paylaþým planý
Yahudiler, II. Dünya Savaþý sýrasýnda da Filistin’de bir Ýsrail devleti kurmak amacýyla çalýþmalarýný
sürdürdüler. Savaþýn sonlarýna doðru Filistin’deki Yahudiler de giriþimlere baþladý. Bu arada Filistin’de
baðýmsýz Arap Devleti kurulmasý için Arap devletleri de çalýþmalarýný hýzlandýrdýlar.
Ýngiltere’nin Yahudileri desteklemesine karþýlýk Almanya ve Ýtalya, Araplarý destekliyordu. Ýngiltere,
ABD’nin de desteðini alarak 1947’de Filistin sorununu Birleþmiþ Milletler Teþkilatýna götürdü. Burada Filistin’in Araplar ve Yahudiler arasýnda bölünmesine, Kudüs’e tarafsýz bir statü verilmesine karar verildi.
Birleþmiþ Milletlerin bu taksim kararý Arap ülkelerinde tepkiyle karþýlandý. Bu ülkelerde ABD ve
Birleþmiþ Milletler aleyhinde gösteriler yapýldý. 1947 yýlý Aralýk ayý baþlarýndan itibaren, Filistin’de, Arap
ve Yahudiler arasýnda çarpýþmalar baþladý. Güvenlik Konseyi konuyu ele alarak görüþtü fakat bir sonuç
alýnamadý. Bu sýrada da Ýngiltere, 14 Mayýs 1948’de, Filistin’deki manda yönetimini tek taraflý olarak
kaldýrdý. Ayný gün, Ýsrail Devleti’nin kurulduðu ilan edildi. Bu tarihten sonra günümüze kadar uzanan
Arap-Ýsrail savaþlarý ve Filistin sorunu baþlamýþtýr.
92
2. Eisenhower Doktrini
ABD ve ORTA DOÐU
23 Temmuz 1954 tarihli ABD Millî Güvenlik Konseyi Raporu’nda Orta Doðu’daki
Amerikan politikasý þöyle anlatýlmaktadýr:
Genel düþünceler:
1. Orta Doðu’nun hür dünya için büyük stratejik, ekonomik ve politik önemi vardýr. Bu bölgede
dünyanýn en büyük petrol rezervleri bulunmaktadýr. SSCB ile dünya çapýnda yapýlacak bir çatýþmada
hayati öneme sahip bölgeler, Süveyþ Kanalý ve diðer doðal savunma sýnýrlarý SSCB etkisine girerse
ABD’nin menfaatleri tehlikeye girer.
2. Orta Doðu’daki mevcut þartlar ve geliþmeler Batý menfaatleriyle ters düþmektedir. Son yýllarda
Batý’nýn itibar ve iktidarý gerilemiþtir. Orta Doðu milletleri, baðýmsýzlýklarýný korumada kararlýdýr ve diðer
ülkelerin kendi iç iþlerine karýþmasýndan hoþlanmamaktadýr. Ýngiltere ve Fransa’nýn etkisi zayýflamýþ,
eski sömürge uyumunun yerini güvensizlik ve nefret almýþtýr. Ýngiltere ve Fransa’ya yönelik güvensizliðin bir bölümü, bu iki devletin müttefiki olduðu için ABD’ye karþý da gösterilmektedir. Daha da önemlisi Arap halklarýnýn bize Ýsrail politikamýzdan ötürü kýzgýnlýklarýdýr…
3. Orta Doðu’da hür dünyanýn güvenliðinin tehdidi doðrudan bir Sovyet saldýrýsýndan çok, bölge
ülkelerinin SSCB yayýlmasýný bir tehlike olarak görmemelerinden kaynaklanmaktadýr. Bu ülkeler ikna
edilemezse Batý, Orta Doðu’yu önümüzdeki senelerde kaybedebilir.
4. (…) Hâlen tartýþýlan siyasi sorunlarýn üstesinden gelebilmek için ABD, Arap devletlerine diðer
Batýlý devletler ve Ýsrail’den baðýmsýz olarak davranabilme yeteneðine sahip olduðunu ispatlamalýdýr.
Ümit ÖZDAÐ, Deðiþen Dünya Dengeleri ve Basra Körfezi Krizi, s. 48-50
Metne göre 1950’lerde Orta Doðu’daki devletlerin Batýlý devletlere bakýþlarýný nedenleri ile
açýklayýnýz? ABD bu geliþmeler üzerine nasýl bir politika izlemiþtir?
Ýngiltere ve Fransa’nýn Orta Doðu’dan çekilmesinden
sonra bölgedeki siyasi boþluðu doldurmak isteyen ABD,
Baðdat Paktýnýn kurulmasýnda, Süveyþ krizi esnasýnda
Ýngilizlerin ve Fransýzlarýn Mýsýr’dan çýkarýlmasýnda etkin ve
tarafsýz bir rol oynamýþtý. Ama Süveyþ krizinde SSCB’nin
Araplardan yana tavýr koymasý bu devletin Orta Doðu’da ilgi
görerek taraftar bulmasýna, Batý karþýtlýðýnýn artmasýna
sebep oldu.
Süveyþ krizi, 1956 yýlýnda
Ýsrail, Ýngiltere ve Fransa’nýn
oluþturduðu ittifak ile Mýsýr
arasýnda yapýlan savaþtýr. Mýsýr
lideri Nasýr’ýn Batýlýlarýn kontrolündeki
Süveyþ Kanalý’ný millîleþtirdiðini açýklamasýndan sonra çýkan savaþ, SSCB ve
ABD’nin baskýsý nedeniyle Ýngiltere ile
Fransa’nýn geri adým atmasýyla sona
ermiþtir.
ABD Baþkaný Eisenhower’ýn Türkiye ziyaretinin basýna yansýmasý (26 Temmuz 1950)
ABD Baþkaný Eisenhower, Orta Doðu’nun SSCB’nin kontrolüne girmesini engellemek ve bölge
halkýný ABD’nin yanýna çekmek için 5 Ocak 1957’de kongreye bir mesaj gönderdi. “Eisenhower
Doktrini” adýný alan bu mesajýn amacý: Orta Doðu ülkelerine ekonomik ve askerî yardým yapmak, bu
ülkelere komünist bloktan bir saldýrý gelmesi hâlinde Amerikan Silahlý Kuvvetlerinin kullanýlmasý için izin
almak ve her yýl 200 milyon dolar harcama yetkisi istemekti. Eisenhower Doktrini ile ABD, Orta Doðu ile
93
iliþkilerini geliþtirmiþ, SSCB ile ilk defa Orta Doðu’da karþý karþýya gelmeye baþlamýþtý. Bu doktrin ile
Orta Doðu ikiye ayrýlmýþtý. Lübnan, Pakistan, Irak, Türkiye, Afganistan, Libya, Tunus, Fas ve en
sonunda Ýsrail bu doktrini kabul ettiklerini bildirdiler. Buna karþýlýk Mýsýr, Suriye, Ürdün ve Suudi
Arabistan’dan olumsuz tepki geldi. Bir kaç hafta sonra Suudi Arabistan, tutumunu deðiþtirerek
Eisenhower Doktrini’ni “iyi ve müsbet” bulduðunu bildirdi.
SOÐUK SAVAÞ STRATEJÝLERÝ
XIX. yüzyýlýn sonu ile XX. yüzyýl, büyük devletler arasýndaki çýkar mücadelesinin kimin
yararýna çözülebileceðinin askerî ve siyasi uzmanlarca deðerlendirildiði bir dönem oldu. Bu
dönemde “dünyaya nasýl egemen olunacaðý” sorusuna cevap olarak dünyanýn stratejik merkezlerini
saptamaya yönelik bazý jeopolitik kuramlar ortaya atýlmaya baþlandý. (…)
Soðuk Savaþ Döneminde Amerikalý Spykman tarafýndan geliþtirilen kuram ABD politikalarýný önemli
ölçüde etkilemiþtir. Spykman, dünya egemenliði için Ýç Hilal (Türkiye, Ýran, Irak, Pakistan, Hindistan,
Çin, Kore ve Doðu Sibirya boyunca uzanan kuþak) bölgesinin ele geçirilmesi gerektiðini iddia ediyordu.
Spykman kuramýný þu iki cümleyle formüle etmiþti; “Ýç Hilal, Avrasya’yý; Avrasya ise Dünya’yý denetler.”
Baþta ABD olmak üzere pek çok Batýlý devlet, Soðuk Savaþ Dönemi stratejilerini Spykman’ýn bu
görüþü üzerine inþa ettiler. Bu görüþ SSCB’nin ABD’ye meydan okumaya baþladýðý 1950’lerde birçok
uluslararasý örgütlenmenin kurulmasýnda etkili oldu.
Bir baþka yorumcu Albay Harry Sachaklian ise Soðuk Savaþ Döneminde ABD’nin, SSCB
çevresindeki ülkelerde stratejik hava gücü konuþlandýrmasý fikrinin temellerini attý. Ona göre, stratejik
üstünlüðün saðlanmasý için hava üstünlüðünün olmasý þarttý. Bu nedenle Eisenhower döneminde Ýç
Hilal bölgesindeki ABD yanlýsý ülkelerde hava üsleri kurulmaya baþlandý.
Prof. Dr. Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý, c. I, s. 562
Yukarýda açýklanan stratejiler doðrultusunda Türkiye’nin iþtirak ettiði paktlar ve anlaþmalarý da
dikkate alarak ülkemizin uluslararasý alandaki konumunu deðerlendiriniz.
C. UZAK DOÐU’DA ÇATIÞMA
1. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluþu
Eylül 1949’da Mao’nun yönetimi ele geçirmesi ile Çin’de komünist yönetim iþ baþýna gelmiþti.
Çin’deki rejim deðiþikliði, ülke içinde büyük deðiþikliklere neden olduðu gibi Çin’in dýþ siyasetini ve
uluslararasý politikayý da etkilemiþtir.
SSCB
KAZAKÝSTAN
MOÐOLÝSTAN
KIRGIZÝSTAN
ÖZ
BE
KÝ
ST
AN
TACÝK
ÝSTAN
ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ
Keþmir
AFGANÝSTAN
PAKÝSTAN
NE
HÝNDÝSTAN
PA
L
BHUTAN
Çin Halk Cumhuriyeti ve komþularý
94
0
300
600
900 km
Çin’deki yeni rejim, SSCB ve müttefikleri tarafýndan hemen tanýnarak Çin’le otuz yýllýk dostluk ve
ittifak antlaþmasý imzalandý. Bu durum Asya’daki güçler dengesinde Doðu Bloku’nun aðýrlýðýný artýrmasýna neden oldu.
Çin, ideolojisine uygun dýþ politika izleyerek ABD’ye karþý Kore Savaþý’na girdi. 1956 Süveyþ krizinde Batýlý devletlere karþý Mýsýr’ý destekledi.
Daha önce SSCB-Çin iliþkileri konusunda iki devlet arasýndaki iliþkilerin 1960’tan sonra MoskovaPekin çatýþmasýna dönüþtüðü anlatýlmýþtý.
Hindistan’ýn güçlenen Çin’i bir tehdit unsuru olarak görmesi, Çin’in Hindistan sýnýr bölgesindeki
Nepal, Bhutan ve Tibet’te ideolojisini yaymak istemesi, 1959’dan itibaren iki ülke iliþkilerinin bozulmasýna neden oldu. Ayrýca Pakistan’ýn Keþmir meselesinden dolayý Hindistan ile iliþkilerinin bozulmasý,
Çin-Pakistan yakýnlaþmasýna sebep oldu.
Çin, Malaya’da Ýngilizler ve Çin Hindi’nde (Vietnam, Laos, Tayland, Kamboçya) Fransýzlarla
mücadele eden devrimci gruplara ve Vietnam Savaþý’nda ABD’ye karþý komünist Kuzey Vietnamlýlara
destek oldu.
Ýzlediði dýþ politikayla uluslararasý alanda yalnýz kalan ve SSCB ile iliþkileri bozulan Çin, 1960’larýn
sonundan itibaren Batýlý devletlerle iliþkilerini düzeltmeye baþlamýþ ve 1972’de BM’ye tekrar üye
olmuþtur.
2. Uzak Doðu’da Hâkimiyet Mücadeleleri
II. Dünya Savaþý’ndan sonra Avrupa’da oluþan Soðuk Savaþ bir süre sonra Uzak Doðu’da da çatýþmalara neden oldu. Uzak Doðu’daki bu durumun sebebi, ABD ile SSCB arasýndaki çýkar çatýþmalarýdýr.
Ayrýca ABD ve SSCB askerlerinin Kore’deki, Fransa’nýn Çin Hindi’ndeki varlýðý diðer sebepler arasýnda
gösterilebilir.
a. Kore Savaþý
KORE SAVAÞI (1950-1953)
II. Dünya Savaþý sonunda yapýlan anlaþmalara
göre Japonlarý Kore’den uzaklaþtýrma görevi ABD
1950 Ekiminde Kuzey Koreliler ve Çinliler
1950 Eylülünde BM hücumu
ve SSCB’ye verilmiþti. Japonya savaþta yenilip
1953’te sýnýr
teslim olunca SSCB, Kuzey Kore’ye; ABD de
Güney Kore’ye yerleþerek 38. enlem sýnýr olarak
kabul edilmiþti. Daha sonra SSCB ve ABD’nin iki
Çöogcin
bölgeyi birleþtirmeye yönelik müzakereleri sonuç
ÇÝN
vermeyince konu Birleþmiþ Milletlere götürülmüþtü.
Bu giriþimden de bir sonuç çýkmayýnca kuzeyde
SSCB kontrolünde Kore Halk Cumhuriyeti,
Kanggye
Sangcin
güneyde de ABD kontrolünde Güney Kore Cumhuriyeti kurulmuþtu.
Ývan
Þimayci
ABD’nin Güney Kore ve Japonya’da asker
bulundurarak üstünlük saðlamasý, SSCB’yi tedirgin
KUZEY
Hungnam
etmiþti. SSCB bu duruma Çin’de komünist yönetim
KORE
Vansam
kuruluncaya kadar ses çýkartmamýþtý. SSCB,
Pyongyang
DOÐU
Çin’de komünist yönetimin iþ baþýna gelmesiyle
DENÝZÝ
ABD’yi Uzak Doðu’dan uzaklaþtýrmaya karar verdi.
Ýçan
Moskova’nýn talimatý ile Kuzey Kore, Güney
Tangyang SSCB BÖLGESÝ
Kore’ye 25 Haziran 1950’de saldýrýya geçti. Bu 38
Kesang
1945-1948
saldýrý karþýsýnda ABD’nin baþýný çektiði bir
ABD BÖLGESÝ
Çunçan
Panmercan
Birleþmiþ Milletler Kuvveti oluþturuldu. Türkiye de
Kangnung
Seul
Ýnçan
bu kuvvete bir tugayla katýldý. Savaþ 1953 yýlýnda
sona erdiyse de iki taraf da birbirine kesin üstünlük
Çangcin
saðlayamadý. Savaþ sonunda SSCB, ABD’yi
GÜNEY
Kore’den çýkaramayacaðýný anladý.
KORE
b. SEATO’nun Kuruluþu (8 Eylül 1954)
Tecan
II. Dünya Savaþý sonunda Kore gibi Vietnam da
Kuman
Pohang
ikiye bölündü. Kuzey Vietnam’da komünistlerin
SARI
Tegu
Çangcu
güçlerini arttýrmasý ve Kore Savaþý ABD’yi yeni
DENÝZ
Masari
tedbirler almaya yöneltti. ABD, Uzak Doðu’daki
Kvangcu
etkinliðini arttýrmak için bu bölgede yeni baðýmsýz
Pusan
olan Tayland, Laos, Kamboçya ve Güney
Mokpo
Vietnam’a askerî yardýmlarýný arttýrdý. Ayrýca
Güney Doðu Asya Anlaþma Teþkilatýný (SEATO)
0
50
100 km
kurdu. Bu Teþkilat ABD, Ýngiltere, Fransa, Yeni
Zelanda, Avustralya, Filipinler, Tayland, Pakistan’dan oluþmuþtu. Böylece ABD, kurmuþ olduðu SEATO ve diðer teþkilatlarla SSCB’yi ve Çin’i Batý
Avrupa kýyýlarýndan Pasifik’e kadar uzanan bir çember içine almýþtý.
0
95
K
96
N
U
3000 km
S
KUZEY BUZ DENÝZÝ
ABD’nin imzaladýðý askerî anlaþmalar
Baðdat Paktý
Üçüncü dünya ve tarafsýz devletler
SEATO üyeleri
Arap Birliði
Varþova Paktý dýþýndaki komünist devletler
Soðuk Savaþ Döneminde dünya
2000
Ü
Y
1000
Y
K
0
B
Ü
O
A
HÝNT
O K YA N U S U
B Ü Y Ü K O K YA N U S
FÝLÝPÝNLER
ANTLAÞMASI
TAYVAN
ANTLAÞMASI
KORE
ANTLAÞMASI
JAPONYA
ANTLAÞMASI
Haritadan yararlanarak:
1. Lejantta açýklanmayan renklerin hangi paktlarý temsil ettiðini tespit ediniz.
2. ABD öncülük ettiði paktlar ve imzaladýðý anlaþmalarla bu dönemde SSCB’ye karþý nasýl bir politika izlemiþtir?Belirtiniz.
RÝO
ANTLAÞMASI
G Ü N E Y AT L A S
O K YA N U S U
K U Z E Y AT L A S
O K YA N U S U
KUZEY BUZ DENÝZÝ
D. ASYA VE AFRÝKA’NIN KURTULUÞU
I. Dünya Savaþý sonrasýnda sömürge ülkelerde baðýmsýzlýk hareketlerinin baþlamasýna raðmen II.
Dünya Savaþý’nýn sonuna kadar bu hareketler baþarýya ulaþamamýþtý. II. Dünya Savaþý’ndan önce
Avrupa’da eðitim gören halkýn içinden çýkan bazý aydýnlar Asya’da ve Afrika’da milliyetçiliði yayarak bu
düþüncenin önemli bir ideolojik güç hâline gelmesinde etkili olmuþlardý.
II. Dünya Savaþý ise milliyetçiliðin dünya genelinde yayýlmasýnda ve sömürgeler üzerinde Batý
egemenliðinin yýkýlmasýnda belirleyici etken oldu. Batý Avrupa’nýn güçlü devletleri, Asya’dan Afrika’ya
kadar uzanan bölgede sömürge halklarýnýn kararlý baðýmsýzlýk talebiyle baþ edemeyecek kadar itibar ve
güç kaybetmiþlerdir. Bu durumda II. Dünya Savaþý’nda Batýlý devletlerin üst üste aldýðý askerî baþarýsýzlýklar, sömürge altýnda yaþayan milletlerin baðýmsýzlýk mücadelesine hýz kazandýrdý.
Savaþ yýllarýnda toplumlarýn olaylara bakýþýnda meydana gelen deðiþimle baðýmsýzlýk düþüncesinin
önem kazanmasý ve toprak ilhakýnýn hoþ görülmemesi, sömürgeciliðe karþý tepkinin artmasýna yol açtý.
Ayrýca Soðuk Savaþ Döneminde sömürge halklarýnýn baðýmsýzlýk talebi, bu halklarý yanlarýna
çekebilmek amacýyla sömürgeci devletlerin dýþýndaki bloklar tarafýndan da desteklendi. Böylece Asya’dan Afrika’ya kadar bir çok ülke baðýmsýzlýðýný kazandý.
1. Güney Asya’daki Geliþmeler
1763’ten beri Ýngiliz sömürgesi olan Hindistan’da
1917’de Mahatma Gandhi’nin faaliyetleri milliyetçilik
hareketlerine hýz kazandýrdý. Bunun üzerine Ýngilizler
1919’da bazý eyaletlerde bir kýsým yetkileri halk tarafýndan
seçilen yerli liderlere býraktýysa da bu geliþme,
Hindistan’daki baðýmsýzlýk mücadelesini durdurmaya
yetmedi. Baðýmsýzlýk hareketleri Batý’da okuyan Hintli
aydýnlar tarafýndan örgütlendi. Halk tarafýndan
desteklenen bu aydýnlar ilk olarak yerel yönetimlerde söz
sahibi olmaya baþladý. Ýngilizler,1935’te Hindistan’da yeni
bir anayasa hazýrladý. Eyaletlerde bütün yönetim yetkileri
Hintli yöneticilere býrakýldý. 30 milyon kadar Hintliye seçme
hakký tanýndý. Bu sýrada Hindu egemenliðindeki Müslümanlar, Hintlilerden ayrýlarak ayrý bir devlet kurma isteklerini dile getirdiler. 23 Mart 1940’ta Lahor’da toplanan
“Müslümanlar Birliði Cemiyeti Kongresi”, Hindulardan ayrý
Muhammet Ali Cinnah (solda) ve
bir Pakistan Devleti kurulmasýný kararlaþtýrdý. Bu hareketin
Mahatma Gandi (saðda) bir arada
liderliðini Muhammed Ali Cinnah yapmaktaydý.
PA
K
ÝS
TA
N
Hindistan ve Pakistan’ýn
kuruluþu
M
Delhi
üs
lü
m
an
la
Hi
nd
ul
ar
Karaçi
1947’den önceki Hindistan Sömürge
Ýmparatorluðu
r
Hindular
Müslümanlar
BÝRMANYA
HÝNDÝSTAN
Rangun
Hindu çoðunluk
Müslüman çoðunluðun yaþadýðý bu bölge
1971’e kadar Pakistan’a baðlý iken bu
tarihten sonra Bangladeþ adýyla baðýmsýz
oldu.
Hindu mübadiller
SEYLAN
(Sri Lanka)
0
500
1000
1500 km
Müslüman mübadiller
HÝNT OKYANUSU
Kolombo
1945 yýlýnda Ýngilizler, yeni bir anayasa hazýrlanmasýna karar vererek, kurucu meclis ve geçici bir
hükûmet kurulmasýný kabul etti. 1946’da Hint Yarýmadasý’nda Hindistan ve Pakistan adlarýnda iki
baðýmsýz “dominyon” kurulmasý kararlaþtýrýldý. 14 Aðustos 1947’de Ýngiliz askerlerinin Hindistan’ýn
kuzeyinden çekilmesi ile Müslümanlarýn çoðunlukta olduðu bölgeler -Ýngiliz Uluslar Topluluðu
(Common-wealth) içinde ve dominyon statüsünde- Pakistan adý ile kuruldu. Ancak bu devlet, Kuzey
Hindistan’ýn doðu ve batýsýnda birbirinden çok uzakta iki bölümün birleþmesinden meydana geliyordu.
97
(Pakistan’ýn bu durumu 1971’e kadar sürdü.) 15 Aðustos 1947’de
Ýngiltere’nin Hindistan’dan çekilmesi ile Hindistan, baðýmsýzlýðýný
kazandý ve Ýngiliz Uluslar Topluluðunun bir üyesi oldu.
Hindistan ve Pakistan’daki baðýmsýzlýk mücadelesi bölge
ülkeleri üzerinde etkisini göstermiþ; Seylan, Birmanya ve Malezya
Ýngiltere’den; Endonezya Hollanda’dan; Vietnam, Laos ve
Kamboçya Fransa’dan baðýmsýzlýklarýný kazanmýþlardýr.
HÝNT DÝRENÝÞÝ
... 26 Ocak 1930’da ulus, kendi kendine
“baðýmsýzlýða kavuþma” andý içti. Mart ayýnda Gandi,
yoksul halka yeni bir vergi yükü getiren Tuz Kanunu’nu protesto
etmek için kýyýda bulunan Dandi þehrine ünlü yürüyüþünü yaptý.
Direniþ kampanyasý 1930 yýlýnýn Nisan ayý ortasýnda zirveye
çýktý. Direniþ yalnýz tuz vergisine karþý gelmekle bitmedi, halk
baþka kanunlara da karþý gelmeye baþladý. Bunu bastýrmak için
peþ peþe özel kanunlar çýkarýldý fakat bizzat bu kanunlar da
direnmeye hedef olmaktan baþka iþe yaramadý. Bundan sonra
geniþ çapta tutuklamalar baþladý. Yargýlamalar ve silahsýz halka
ateþ açma olaylarý çoðaldý. Ýngiliz Partisi komiteleri basýnýn
sesini kýsmaya, þiddetli sansür uygulamaya, tutuklularý dövmeye ve uzun süreli tutuklamalara baþladý.
MAHATMA GANDHÝ
(1869-1948)
Hindistan Baðýmsýzlýk Hareketi’nin siyasi ve ruhani lideri Gandhi 2
Ekim 1869 günü Porbandar’da
dünyaya gelmiþtir. Gandi, Hindistan
ve dünyada, yüce ruh anlamýna
gelen mahatma ve baba adlarýyla
anýlýr. Hindistan’da resmî olarak
“Ulus’un Babasý” ilan edilmiþtir ve
doðum günü olan 2 Ekim “Gandhi
Jayanti” adýyla millî tatil olarak
kutlanýr. Birleþmiþ Milletler de
2007’de 2 Ekim gününü “Dünya Þiddete Hayýr Günü” ilan etmiþtir.
Gandhi, Ahmedabad Üniversitesinde okudu. Londra’da hukuk öðrenimi yaptý, sonra avukatlýða baþladý.
1893’ten 1914’e kadar Güney Afrika’da oturdu ve bu ülkede yaþayan
150.000 Hintlinin haklarýný savundu.
Afrika’dan Hindistan’a döndükten
sonra, halký, baskýcý vergilendirme
politikasýna ve yaygýn ayrýmcýlýða
karþý protesto etmeleri için örgütledi.
Hindistan Ulusal Kongresinin liderliðini üstlenerek ülke çapýnda yoksulluðun azaltýlmasý, kadýn haklarý, farklý dinî ve etnik gruplar arasýnda kardeþlik, kast ve dokunulmazlýk ayrýmcýlýðýna son verilmesi, ülkenin ekonomik yeterliliðine kavuþmasý ve en
önemlisi Hindistan’ýn yabancý hâkimiyetinden kurtulmasý konularýnda
ülke çapýnda kampanyalar yürüttü.
Gandhi, 30 Ocak 1948’de bir Brahman tarafýndan öldürüldü.
Ed: Neil KAGAN,
Resimli Dünya Tarihi, s. 343
Hint Direniþi’nin basýna yansýmasý (1934)
Her çýkan özel kanun, halkýn direniþiyle karþýlanýyordu. Halk
Ýngiliz kumaþlarýný ve mallarýný boykot etti, bu sýrada tutuklananlarýn sayýsý yüz bini geçmiþti. Pasif ihtilal dünya kamuoyunda
belli bir yer iþgal eder hâle geldi.
Jawaharlal NEHRU (Hindistan Baþbakaný), Kýzýma Mektuplar, s. 149
Metne ve gazete haberine göre Hindistan’ýn baðýmsýzlýk
mücadalesinin diðer bölgelerdeki mücadelelerden farklý yönleri
nelerdir?
98
Gandhi, evinde Hindistan’ýn baðýmsýzlýk
mücadelesine þiddet dýþý yaklaþýmýnýn
simgelerinden olan çýkrýðýnýn yanýnda okumaya
dalmýþ hâlde oturuyor.
MORÝTANYA 1960
NÝJERYA 1960
NÝJER 1960
GABON
1960
Sömürgeciliðe karþý mücadele
Sömürge sonrasý çatýþmalar
Portekiz sömürgesi
Hollanda sömürgesi
Belçika sömürgesi
Ýspanyol sömürgesi
Ýngiliz sömürgesi
ANGOLA
1975
GÜNEY
BATI
AFRÝKA
(NAMÝBYA)
1961 -76
GÜNEY AFRÝKA
MALAVÝ 1964
1961 de Cumhuriyet
SWAZLAND 1966
1964-76
TANZANYA
1964
1952-56
KENYA 1963
ETÝYOPYA
1947-48
1
7
94
H Ý N T O K Y A N U S U
AN
ST
KÝ
PA
AFGANÝSTAN
YEMEN DEMOKRATÝK
HALK CUMHURÝYETÝ
Aden
1967’de boþaltýldý
CÝBUTÝ 1977
1958-67
YEMEN
CUM.
ERÝTRE
ÝRAN
BAHREYN 1971
KATAR BÝRLEÞÝK ARAP
1971 EMÝRLÝKLERÝ 1971
KUVEYT 1958
SUUDÝ
ARABÝSTAN
IRAK 1958
ÜRDÜN
1946
RUANDA 1962
BURUNDÝ 1962
RODEZYA
1965
NA
A
W
ST 968
1
BO
SUDAN
1956
MISIR
1954
Süveyþ
ÝSRAÝL 1947
FÝLÝSTÝN
ZAMBÝYA
1964
1960-62
ZAÝRE 1960
ORTA AFRÝKA
CUMHURÝYETÝ 1960
ÇAD 1960
LÝBYA 1951
KAMERUN
1960-1
BENÝN 1960
TOGO 1960
60
19
ÝNGÝLÝZ TOGOSU1957
EKVATOR GÝNESÝ 1968
GANA 1957
RI
KA
YU
FÝLDÝÞÝ
KIYISI
LÝBERYA 1950
GÝNE 1958
VO
A
LT
MALÝ 1960
Asya ve Afrika’da sömürgecilik (1933-1977)
Fransýz sömürgesi
SÝERRA LEONA1961
GÝNE BÝSSAU 1974
GAMBÝYA 1965
SENEGAL1960
ÝSPANYOL SAHRASI 1974
1954 - 62
60
CEZAYÝR 1962
Ýskenderiye
0
TUNUS
1956
96
FAS 1956
Ý1
1956-60
Kýbrýs 1960 SURÝYE
1946
LÜBNAN
AL
Z
0
A
K
1964 D E
N
MALTA
Ý
19
O
UG
AN
Cebelitarýk
PAL
NE
Maldivler 1965
SEYLAN 1948
ÇÝN
S
19KUZEY VÝETNAM 1954
53
1946-54
Hong Kong
Tayvan
1948-67
1946-49
Timor
1976
ENDONEZYA 1
949
MALEZYA 1963
Saryak
SÝNGAPUR
1959-65
Borneo
KAMBOÇYA GÜNEY VÝETNAM 1954
FÝLÝPÝNLER
1954
i
niz
1946
De
in
y Ç Brunei 1959-1971
ne
ü
G
TAYLAND
LA
O
MALAYA 1957
BURMA
1948
N
UTA
BH
SI (1975’de Hindistan ilhak etti)
KK
IM
TÝBET
BANGLADEÞ 1971
HÝNDÝSTAN 1947
KEÞMÝR
0
800
2400 km
PAPUA YENÝ GÝNE
1600
AVUSTRALYA
Hollanda
Yeni Ginesi
Haritada Ýngiliz ve Fransýz egemenliðindeki sömürgeleþtirilen ülkeleri gösteriniz. Bu ülkelerin hangilerinde silahlý mücadele görülmüþtür? Tespit
ediniz.
NG
KO
SO
M
M
AN
19 DA
62
1975
MBÝK
196
AR
99
SK
ÝZ
GA
N
AD
A
E
MOZA
M
I
UM
K
LD
ZI
Hindistan 1947’de baðýmsýzlýðýný kazandýktan sonra iki bloka da dâhil olmayýp Baðlantýsýzlar Hareketi’nin önde gelen devletlerinden
biri oldu. Keþmir meselesi sebebiyle 1965’te
çatýþmalar yaþadýðý Pakistan’ýn Çin ile ittifak
yapmasý üzerine SSCB ile iyi iliþkiler kurdu.
Soðuk Savaþýn sona ermesiyle ABD ile olan iyi
iliþkilerini daha da geliþtirdi.
Bugün kalabalýk nüfusu ve askerî gücüyle
önemli bir ülke hâline gelen Hindistan, buna
raðmen kiþi baþýna düþen millî gelir açýsýndan
hýzlý bir büyüme gösterememiþtir. Ülkede toplumsal, dinî, bölgesel nitelikli çatýþmalar hâlâ
devam etmektedir. Hindistan, yaþadýðý sorunlara raðmen günümüze kadar demokratik hükûmet þeklini koruyabilmiþtir.
Malezya’nýn Kuala Lumpur þehrinden bir görünüm
Kurulduðu günden itibaren uzun süre ordu
tarafýndan yönetilen Pakistan, Afganistan’ýn
SSCB tarafýndan iþgal edildiði dönem Afgan mültecilerinin akýnýna uðradý. SSCB-Hindistan ittifakýna
karþý Afgan direniþçilerine destek verdi. Hindistan ile yaptýðý savaþlarla beraber ülkedeki dinî, askerî ve
siyasi çekiþmeler ülkenin sosyal ve ekonomik dengelerini sürekli bozmaktadýr.
Güney Asya ülkelerinde II. Dünya Savaþý’ndan günümüze kadar karýþýklýklar hüküm sürdü.
Vietnam, Kamboçya gibi bazý ülkelerde baðýmsýzlýk kazanýldýktan sonra iç savaþlar çýktý. Ýç çekiþmelerin yanýnda Malezya ve Endonezya gibi komþu ülkeler arasýnda sýnýr çatýþmalarý yaþandý. Bölge
ülkelerinin bir çoðunda uzun yýllar diktatörlük yönetimleri hüküm sürdü. Bu durum demokrasinin
geliþmesini engelledi. Parlamenter sisteme geçiþler yakýn zamanda görülmeye baþladý.
Bölge ülkeleri Soðuk Savaþ Dönemindeki siyasi þartlara baðlý olarak farklý bloklarla iliþki kurmuþsa
da kendi aralarýndaki sorunlarýn çözümünde büyük güçlerin müdahalesini dengelemek, siyasi,
ekonomik ve ticari alanda iþ birliðini saðlamak amacýyla ASEAN (Güneydoðu Asya Milletleri Birliði)’ý
kurdu (8 Aðustos 1967). Filipinler, Malezya, Tayland, Endonezya ve Singapur’un kurduðu bu teþkilata
daha sonra Brunei, Vietnam, Laos, Birmanya ve Kamboçya dâhil olmuþtur.
Bölge ülkeleri yer üstü ve yer altý zenginliklerine (demir, kömür, petrol, manganez, çinko vb.) sahip
olmasýna raðmen uzun yýllar sömürge yönetiminde kaldýklarý için ekonomik açýdan birkaç ülke dýþýnda
(Malezya ,Endonezya gibi) yeterince geliþme gösterememiþlerdir.
2. Afrika’daki Geliþmeler
1941’de Atlantik Paktýnda Roosevelt ve Churchill tarafýndan açýklanan ilkeler (hür irade ve özerklik)
Afrika’daki Avrupa sömürgeciliðinin sonunun geldiðini belirtiyordu. Afrika’da sömürgeciliðin sona ermesi, Ýtalyanlarýn Etiyopya ve Libya’dan çýkarýldýðý 1940’lý yýllarda baþladý.
Afrika’daki devletlerin, baðýmsýzlýklarýný kazanmalarýna raðmen insanlar dünya standartlarýnýn
altýnda yaþamaktadýrlar. Kabilecilik anlayýþýnýn hâkim olmasý demokratikleþmenin önünde en büyük
engeldir. Serbest seçim, özgür basýn vb. kavramlarýn toplum nazarýnda pek bir deðeri yoktur. Ülkelerin
çoðunda tek parti ve askerî diktatörlükler iþbaþýndadýr.
Bugün dünyanýn en borçlu kýtasý olan
Afrika’da dünyanýn en fakir ülkeleri yer
almaktadýr. Dýþ ülkelerden gönderilen yardýmlarýn çoðu verimli kullanýlmamýþtýr.
Ülkelerin dýþ ticaret hacmi son derece
zayýftýr. Ýnsan ve hayvan hastalýklarýndaki
artýþ, kötü yönetim, tarým arazilerinin azalmasý gibi sebepler üretilen gýda miktarýnýn
düþmesine neden olmaktadýr. Saðlýk sorunlarý, altyapý ve finansman eksikliði yüzünden
en üst noktaya ulaþmýþtýr. 1970’ten beri
Afrika’nýn dünya pazarýndaki payý yarýya
inerken dýþ borcu 20 kattan fazla artmýþtýr.
Kýtada kara ve demir yollarý, þehir ve kasabalarýn altyapýlarý son derece yetersizdir.
Tüm bu olumsuzluklarýn yanýnda Batý
kültürünün etkisi ve Batý’nýn siyasi, iktisadi
Dünya Tarým ve Gýda Örgütü (FAO) verilerine göre desteðe
müdahaleleri Afrika’daki geri kalmýþlýðýn
ihtiyaç duyan 37 ülkeden 21’i Afrika’da bulunuyor.
sebepleri arasýndadýr.
100
Baðýmsýzlýklarýný kazanan devletler, Doðu-Batý mücadelesinde her iki blokun dýþýnda kalarak
öncelikle ekonomik kalkýnmayý hedeflemiþlerdir. Bu amaçla 25 Mayýs 1963’te Afrika Birliði Teþkilatý
(OAU), 32 baðýmsýz Afrika ülkesi tarafýndan kurulmuþtur. Teþkilatýn amaçlarý; Afrika ülkeleri arasýndaki
birlik ve dayanýþmayý geliþtirmek, üyelerinin baðýmsýzlýklarýný gözetmek, tüm kolonileþme biçimlerini
ortadan kaldýrmak, Birleþmiþ Milletler Sözleþmesi’ne ve Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi’ne uygun
olarak uluslararasý iþ birliðini ilerletmek; üyelerinin ekonomi, diplomasi, eðitim, saðlýk, bilim ve savunma
politikalarýný uyumlu hâle getirmektir.
AFRÝKA...
Afrika Birliði, kýtada 1963 yýlýndan bu yana meydana gelen 30 büyük savaþý þu þekilde
sýnýflandýrmýþtýr: Baðýmsýzlýk sonrasý savaþlar, siyasi savaþlar, doðal kaynaklarýn (petrol, bakýr,
altýn vb.) kontrolü amacýyla yapýlan savaþlar, etnik savaþlar, uyuþturucu ve elmas trafiðinin
kontrolü amacýyla yapýlan savaþlar.
Kara Kýta’daki iç savaþlarýn nedenleri ile ilgili de birçok tespit ve analiz yapýlmýþtýr. Bunlar þöyle
özetlenebilir;
?
Ulusal bütünlüðü saðlayýcý etkenlerin olmamasý nedeniyle ulus-devlet oluþumuna uyum
saðlanamamýþtýr. Hâlihazýrda, ulus-devlet süreci sancýlý bir süreçtir. Avrupa’nýn büyük imparatorluklarý
da yüzyýllar süren iç savaþlar sonrasýnda ulus-devletlere dönüþebilmiþtir. Afrika ülkeleri ise bu sürecin
henüz baþýndadýr (Somali, Çad, Uganda).
?
Sömürgeci güçlerin etnik, dinî ve diðer yerel
gerçeklikleri göz ardý etmek suretiyle oluþturduklarý
yapay sýnýrlar çatýþma tohumlarý ekmiþtir (Eritre,
Kamerun, Togo, Gana).
?
Soðuk Savaþ Döneminde büyük devletlerin
provokasyonlarýyla meydana gelen toplumsal
ayaklanmalar ve baðýmsýzlýk hareketleri ortaya
çýkmýþ ve bu esnada bazý çatýþma süreçleri tetiklenmiþtir (Angola, Mozambik, Zimbabve, Namibya).
?
Kýta’da þiddetli bir etnik ayrýmcýlýk ve
düþmanlýk hüküm sürmektedir (Burundi, Raunda,
Liberya).
?
Dinî farklýlýklar önemli bir çatýþma dinamiðidir
(Sudan).
?
Geçim kaynaðý hâline gelen çok uluslu ve çok
etnik yapýlý çeteleþmeler pek çok çatýþmaya kaynaklýk etmektedir (Somali, Kongo, Fildiþi Sahili).
Öngörülebilir bir gelecekte iç çatýþmalarýn ve savaþlarýn Afrika’nýn makûs talihi olmaktan çýkmasý
mümkün görünmemektedir. Zengin yer altý ve yer üstü kaynaklarýna sahip Kara Kýta’nýn, geliþmiþ
ülkelerin ham madde ihtiyacýna hitap etmesi ve bu nedenle de neo-sömürgecilik faaliyetlerinin devam
edecek olmasý, Afrika ülkelerindeki iç savaþ ya da çatýþmalarýn yabancý devletlerin müdahalesine açýk
olacaðýnýn habercisidir.
www.asam.org.tr
Afrika’da iç savaþlarýn sona ermesi için sizce hangi tedbirler alýnmalýdýr? Belirtiniz.
E. SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝNDE TÜRKÝYE
1. Soðuk Savaþ Döneminde Türk Dýþ Politikasý
Türkiye’nin Avrupa Konseyine katýlmasýyla ilgili olarak Dýþiþleri Bakaný Necmettin
Sadak’ýn TBMM’de yaptýðý konuþmadan (1949)...
“... Dýþ siyasetimizin aðýrlýk merkezi Batý dünyasýdýr. Ýngiltere ve Fransa ile ittifakýmýz,
Amerika ile gittikçe artan dostluðumuz ve menfaat birliðimiz, dýþ siyasetimizin istikametini daha fazla
Batý’ya çevirmiþtir. Avrupa Konseyi içinde bir Avrupa devleti olarak yer almamýz, bu uzun ve devamlý
siyasetimizin zaruri bir neticesidir. Ayný zamanda, Avrupa Konseyine girmemiz bu ana siyasetimizde
bizi kuvvetlendiren yeni bir amildir. Yine ancak bir Avrupalý devlet sýfatýyladýr ki Amerika’nýn Marshall
yardýmýndan istifade edebiliyoruz. Avrupa Konseyine katýlmamýz neticesi, Anadolu’nun Avrupa siyasi
ve iktisadi birlik hudutlarý içine girmesi bizim için belli baþlý bir hadisedir.”
Dr. Rifat UÇAROL, Siyasi Tarih, s. 726
Metinden hareketle Soðuk Savaþ Döneminde izlenen Türk dýþ politikasý hakkýnda neler
söyleyebilirsiniz?
101
ABD Soðuk Savaþ Döneminde SSCB yayýlmacýlýðýna karþý jeostratejik konumundan dolayý
Türkiye’yi yanýnda görmek istiyordu. Türkiye ise SSCB’nin baskýlarýna karþý ABD ve Batýlý devletlerle iþ
birliði yaparak kendi güvenlik alanýný geniþletmeye yönelik siyaset izlemeye yönelmiþtir. Çin Halk
Cumhuriyeti’nin yeni bir güç olarak ortaya çýkmasý ve Kore Savaþý, Türkiye’nin izlediði politikanýn
haklýlýðýný ortaya koymuþtur. Bu doðrultuda Türkiye, Avrupa Konseyine ve NATO’ya girmiþ, Balkan ve
Baðdat paktlarýnýn kurulmasýnda etkili rol oynamýþtýr.
a. Türkiye’nin Avrupa Konseyine Giriþi
II. Dünya Savaþý’ndan sonra Batý Avrupa’nýn Sovyetler Birliði tehdidi altýnda kalmasý üzerine Ýngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Danimarka, Ýrlanda, Ýtalya, Norveç, Ýsveç 5 Mayýs 1949’da
Londra’da antlaþma imzalayarak Avrupa Konseyini kurmuþlardý.
Batý ile siyasi, ekonomik iliþkilerinin geliþtirilmesi ve güvenliðini arttýrma adýna Türkiye ittifaklar
sistemine yönelik önemli bir adým atarak askerî niteliði olmayan bu teþkilata 8 Aðustos 1949’da üye
oldu.
b. Türkiye’nin NATO’ya Giriþi
Türkiye’nin NATO’ya üyelik için davet edilmesi üzerine Baþbakan Adnan
Menderes’in Anadolu Ajansý’na verdiði beyanattan...
“Tarihin eþini kaydetmemiþ olduðu büyük tehlike (Sovyet yayýlmacýlýðý) karþýsýnda kendi baþlarýna
savunma yapamayacaklarýný anlayan küçük-büyük Batýlý hür memleketler, varlýklarýný ve millî
ananelerine dayanan demokrasi rejimini birleþerek korumak maksadýyla Atlantik Paktýný vücuda
getirdiler...
Demokrat Parti hükûmetinin güttüðü azimli ve Türkiye’nin taahhütlerine mutlak baðlýlýðýný bilfiil
göstermesi itibarýyla da hayýrlý ve güven verici dýþ politika sayesindedir ki Batý camiasý ile Atlantik Paktý
içinde kader birliði durumuna girmek üzere bulunuyoruz. Atlantik Paktýna davet edilmemiz hakkýnda
alýnan kararýn, bu bakýmdan hepimizi sevindirmesi lazým.”
Prof. Dr. Mehmet SARAY, Sovyet Tehdidi Karþýsýnda Türkiye’nin NATO’ya Giriþi:
Cumhurbaþkaný Celâl Bayar’ýn Hatýralarý ve Belgeler, s. 133
Türkiye hangi nedenlerle NATO’ya üye olmuþtur? Türkiye’nin üyeliði uluslararasý alanda nasýl
karþýlanmýþtýr?
Ekonomi ve güvenlik arayýþý Türkiye’nin Soðuk Savaþ Döneminde Batý ile iliþkilerinde belirleyici
etkenler olmuþtu. Türkiye’nin modernleþme sürecini devam ettirmek istemesi de Batý ile iliþkilerin
geliþtirilmesinde bir etkendi. Bu dönemde Türkiye’nin dýþ politikada en önemli hedeflerinden biri de
NATO’ya üyelikti. Türkiye, kurulduðu andan itibaren NATO’ya dâhil olmaya çalýþmýþtý. Truman
Doktrini’nden sonra Amerikan yardýmýnýn NATO vasýtasýyla Batý Avrupa’ya yayýlmasý, Türkiye’de
kendine yapýlan yardýmýn azalacaðý endiþesi doðurmuþtu.
Türkiye’nin NATO’ya müracatýnýn basýna yansýmasý (3 Aðustos 1950)
Türkiye NATO’ya ilk müracaatýný Mayýs 1950’de, ikinci müracaatýný ise Aðustos 1950’de yaptý. ABD,
Türkiye’nin bu isteðine itiraz etmedi. Fakat Ýngiltere ve bazý Avrupa devletleri, Türkiye NATO’ya alýnýrsa
bunun SSCB tarafýndan tepki ile karþýlanacaðý hatta savaþa neden olacaðý düþüncesiyle Türkiye’nin
baþvurusuna karþý çýktýlar.
25 Haziran 1950’de baþlayan Kore Savaþý, Türkiye’nin Batý Bloku içinde yer almasý için bir fýrsat
oldu. Türkiye, Kore Savaþý’nýn baþlamasý üzerine Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn davetine olumlu cevap
vererek 4.500 kiþilik bir kuvvetle BM gücünde yer aldý. Böylece Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez yurt
dýþýna asker yollandý. Türkiye, bu giriþimi ile Amerika’yý etkileyerek NATO konusunda bu devletin
desteðini almak istiyordu.
102
Türkiye’nin Kore’ye asker gönderme kararýnýn basýna yansýmasý (26 Temmuz 1950)
Kore Savaþý’nýn meydana getirdiði kaygý verici ortam ve Türkiye’nin Kore Savaþý’nda gösterdiði
baþarý, Türkiye ile ilgili itirazlarý azaltmýþtý. Ayrýca Sovyetler Birliði’nin Avrupa’ya saldýrma ihtimaline
karþý SSCB’ye yakýn bir üs gerektiði, bunun için en uygun yerin Türkiye olduðu strateji uzmanlarýnca
belirtilmiþ, bu da Türkiye’ye ilgiyi arttýrmýþtý.
15 Eylül 1951’de Ottowa’da toplanan NATO Bakanlar Konseyi, Türkiye ve Yunanistan’ýn birlikte
kabul edilmesine karar verdi.
TBMM, 18 Þubat 1952 tarihinde Kuzey Atlantik Antlaþmasý ve Protokolünü kabul etti. Türkiye’nin
NATO’ya giriþi ile Türkiye-ABD iliþkileri daha da geliþti. Türk topraklarýnýn güvencesi NATO güvencesi
altýna alýnmýþ oldu.
ABD, NATO STRATEJÝLERÝ VE TÜRKÝYE
NATO kuruluþundan itibaren savunma politikalarýný “NATO Stratejisi” adý verilen ana
baþlýklar altýnda toplamýþtýr. Bu stratejilerle ilgili kýsaca þunlar söylenebilir:
Sýnýrlý Savaþ Stratejisi: NATO’nun kuruluþ yýllarýnda ABD Hava Kuvvetleri zayýf olduðu için SSCB
karþýsýnda askerî sayýsal dengenin saðlanmasý benimsendi. Bu yaklaþýma göre NATO’nun asker
sayýsýnýn hýzla artýrýlmasý planlandý.
Kitlesel Karþýlýk Stratejisi: NATO için bu kadar asker beslemek hem çok pahalýydý hem de atom
silahlarý kapasitesini hýzla geliþtiren SSCB, konvansiyonel (klasik silahlar) güçle durdurulmayacak bir
niteliðe bürünmüþtü. Bu çerçevede, benimsenen bu stratejiye göre NATO, SSCB’ye karþý kullanabileceði nükleer silahlar için üslere ihtiyaç duymaktaydý.
Esnek Karþýlýk Stratejisi: SSCB’nin de etkili nükleer silahlar ve füzeler geliþtirmesi, “nükleer caydýrýcýlýk” kavramýnýn yerini “nükleer denge” kavramýna terk etmesine yol açtý. Olasý bir saldýrýda en son
seçenek olarak nükleer silahlara baþvurulacaktý.
Ýleri Savunma Doktrini: 1970’lerin sonlarýnda benimsenen bu doktrine göre çatýþma, yerleþim
merkezlerinden mümkün olduðunca ileride ve uzakta tutulmalýydý. Böylece merkezden uzak kanat
ülkelere daha fazla yük düþüyordu. Bu nedenle üye ülkeler, kendi sýnýrlarýndan mümkün olduðunca
uzakta savaþa gireceðinden bu ülkelerin hava kuvvetlerinin geliþtirilmesine yönelik adýmlar atýldý.
Soðuk Savaþ Sonrasý NATO Stratejileri: Varþova Paktýnýn daðýldýðý bir ortamda NATO’ya gerek
olmadýðý tartýþýlýrken Ekim 1991’de NATO, yeni bir strateji benimsedi. Buna göre, NATO’nun tek
varoluþ nedeninin toplu savunma olmadýðý vurgulanýyor, Ýttifakýn, üyelerinin güvenliðini etkileyen her
türlü krizin yönetimiyle ilgilendiði belirtiliyordu. Nisan 1999’da NATO, yine bazý yeni ilkeler benimsedi.
Üye ülkeleri tehdit eden etnik ve dinî rekabet, terörizm, insan haklarý ihlalleri, bölgesel çatýþmalar gibi
konularý NATO’nun yakýndan takip ettiði belirtilerek NATO’ya yeni görev alanlarý oluþturuldu.
Prof. Dr. Faruk SÖNMEZOÐLU, Türk Dýþ Politikasý, s. 48-51’den yararlanýlmýþtýr.
Yukarýdaki bilgiler ýþýðýnda Türkiye’nin NATO içindeki konumunu deðerlendiriniz. Türkiye bu
stratejiler doðrultusunda NATO içinde hangi görevleri üstlenmiþtir?
103
BASININDA
ASKERÝ
Türkiye’nin KoreDÜNYA
Savaþýna katýlmasýnýn
basýnaTÜRK
yansýmasý
“Binlerce Birleþmiþ Milletler askerlerinin muhakkak bir çemberden kurtuluþlarýný, Türk
askerinin kahramanlýðýna borçluyuz. Bu baþarý Türk Milletinin kahramanlýk, anane ve menkýbelerine, yeni ve unutulmaz bir þeref sayfasýný daha ilave etmiþtir.”
Amenuel Shinwell - Ýngiltere Millî Savunma Bakaný
“Kore muharebesinde 4.500 mevcutlu Türk tugayýnýn göstermiþ olduðu yiðitlik ve kahramanlýk, ana
vatanda bu gibi daha yüzbinlerce aslanýn mevcut olduðu fikriyle, hür dünya milletleri için bir huzur
kaynaðý olmuþtur.”
Evening Star Gazetesi
Kore’deki Türk Kuvvetlerinin komutaný Tahsin Yazýcý Paþa’mýz,
BM Ordu Komutaný Walton Walker’dan madalyasýný alýrken
Kore’deki Türk tugayýndan bir görünüm
“Türkiye, Kore Savaþý’na yardým hususunda Birleþmiþ Milletlerin talebine müsbet cevap veren nadir
milletlerden biridir. Kendi kudretine nisbetle, baþka milletlerden daha üstün bir þekilde harbe iþtirak
etmiþtir. Türkler bizim en iyi müttefikimiz olarak kabul edilebilir. Birleþik Amerika, muvaffakiyetle savaþabilecek bu müttefikine minnettardýr.”
Chicago Tribune
“Kore’de dünya savaþ tarihinde bugüne kadar hiçbir birliðin yapamadýðýný baþaran, eþsiz zafer
kazanan Türk Silahlý Kuvvetleri uzun zamandan beri taarruzlarýný baþarýyla sürdürerek zaferden zafere
koþmaktadýr. Bunun sonucu, Güney Kore topraklarý artýk düþmanýn istilasýndan kurtulmuþ bulunmaktadýr. Göç durmuþtur. Topraklarýmýzýn kazanýlmasýnda Türk Silahlý Kuvvetlerinin payý büyüktür.”
Güney Kore Radyosu
Nazým Dündar SAYILAN, Kore Harbi’nde Türklerle, s. 170
Türk askerinin Kore’deki baþarýlarý uluslararasý alanda Türkiye’nin konumunu ve iliþkilerini nasýl
etkilemiþtir?
Türkiye’nin Kore Savaþý’na katýlmasýyla ilgili bir gazete hazýrlayýnýz.
Gazetenizde:
?
Kore gazileriyle yapýlmýþ röportajlara yer verebilirsiniz.
?
Savaþa katýlan askerlerin fotoðraflarýný sergileyebilirsiniz.
?
Kore’de Türk askerlerinin gerçekleþtirdiði sosyal faaliyetlere yer verebilirsiniz.
?
Dönemin gazete manþetlerini kullanabilirsiniz.
?
Dönemin siyasilerinin açýklamalarýna yer verebilirsiniz.
?
Þehit olan askerlerimizle ilgili albüm hazýrlayabilirsiniz.
?
Türkiye’nin Kore Savaþý’na katýlmasýnýn gerekçelerini ve bunun sonuçlarýný içeren yazýlar
yazabilirsiniz.
104
c. Balkan Paktý’nýn Kurulmasý
Yugoslav lideri Tito (ortada) Balkanlarda iþ birliðini geliþtirmek
amacýyla Atina ziyareti esnasýnda Yunan kralý ve kraliçesiyle
(6 Mart 1954)
Türkiye’nin NATO’ya üye olmasý Sovyetler Birliði
ve onun nüfuzu altýndaki Bulgaristan tarafýndan
tepki ile karþýlanmýþtý. NATO’nun yanýnda
Balkanlarda aktif politika izlemenin gerektiðine
inanan Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan
arasýnda 28 Þubat 1953’te “Dostluk ve Ýþ Birliði
Anlaþmasý” imzalanarak Balkan Paktý kurulmuþtur.
Bu belgeyle üç devlet aralarýnda ekonomik ve
kültürel iþ birliði yapacaklar, sorunlarýný barýþçý
yollarla çözecekler, ortak savunma konusunda iþ
birliðini sürdüreceklerdi. Bu anlaþmadan sonra bu
üç devlet arasýnda iliþkiler daha da geliþti ve 9
Aðustos 1954’te “Siyasi Ýþ Birliði ve Karþýlýklý Yardým
Antlaþmasý” imzalanarak Üçlü Balkan Ýttifaký
kuruldu. Bu geliþme ABD ve Ýngiltere tarafýndan
memnuniyetle karþýlandý. Fakat zamanla Ýttifaký
oluþturan devletler arasýndaki görüþ farklýlýklarý ve
sorunlar ittifakýn ömrünün uzun süreli olmasýný
engelledi. Stalin’in ölümünden sonra 1954’ten
itibaren Yugoslavya’nýn SSCB ile tekrar yakýnlaþmasý ve Türk-Yunan iliþkilerinin Kýbrýs meselesinden dolayý bozulmasýyla Pakt, gücünü kaybetmeye baþladý.
d. Baðdat Paktý’nýn Kurulmasý
Türkiye’nin NATO’ya giriþi ile ilgili müzakereler yapýlýrken
Orta Doðu’nun müdafaasý sýk sýk dile getirilmiþ ve Ýngiliz
temsilcileri Türk heyetine, NATO’ya girdikten sonra
Türkiye’nin Orta Doðu’nun savunmasýnda kendine düþen
rolü oynamasýný hassasiyetle beklediklerini ifade etmiþlerdir.
Bunun üzerine, Dýþiþleri Bakaný Fuat Köprülü ise TBMM’de
yaptýðý konuþmada Orta Doðu savunmasýnýn gerek stratejik,
gerek ekonomik bakýmlardan Avrupa’nýn korunmasý için
zorunlu olduðunu belirtmiþtir. Bu nedenle Türkiye, Atlantik
Paktýna katýlýnca Orta Doðu’da üzerine düþen rolü etkin
biçimde yerine getirmek ve gerekli tedbirleri birlikte almak
için, ilgili ülkelerle derhâl müzakereye girmeye hazýr
olduðunu söylemiþtir.
Türkiye, NATO’ya giriþinin ardýndan hem Balkanlarda
hem de Orta Doðu’da savunma sistemi arayýþýna girmiþti. Bu
tarihlerde Arap-Ýsrail gerginliði, Ýngiliz-Mýsýr anlaþmazlýðý
Orta Doðu’da gergin bir hava oluþturmuþtu.
Türkiye’nin aktif rol oynadýðý CENTO toplantýsýnýn
basýna yansýmasý (1959)
Bu ortamda bölgede savunma ve güvenlik amaçlý
kurulan, Baðdat Paktýnýn temeli Türkiye-Irak arasýnda
atýlmýþ (24 Þubat 1955), daha sonra Pakta
Ýngiltere, Ýran, Pakistan da katýlmýþtýr. Arap
Birliðini kurmak isteyen Arap ülkeleri ile bu
ülkeleri yanýna çekmek isteyen SSCB de bu
Pakta tepki göstermiþtir.
1958 Temmuzunda Irak’ta krallýk
rejiminin yýkýlmasý sonucu yeni yönetim 24
Mart 1959’da, Baðdat Paktýndan çekildiðini
resmen açýkladý. ABD bu geliþmelere
raðmen Paktýn devamýndan yana tavýr
sergiledi. Irak’ýn ayrýlmasýndan sonra
Paktýn merkezi Ankara oldu. Paktýn adý 18
Aðustos 1959’da Merkezî Antlaþma Örgütü
(CENTO) olarak deðiþtirildi. Bu þekliyle
yirmi yýl devam eden örgüt, Pakistan ve
Ýran’ýn ayrýlmasýyla hukuken olmasa bile
CENTO toplantýsýndan bir görünüm (1959)
fiilen sona ermiþ oldu.
105
2. Türkiye’de Hayat
a. Siyaset
Dörtlü Takrir’den… (7 Haziran 1945)
Cumhurbaþkaný Ýsmet Ýnönü’nün
TBMM’nin, III. Yasama Yýlýný Açýþ
Konuþmasýndan… ( 1 Kasým 1945)
“CHP Meclis Grubu Baþkanlýðý’na,
(...) II. Dünya Savaþý’nýn belirmeye baþlamasý ve harp tehlikesinin memleketimizi daimi
bir tehdit altýnda bulundurmasý pek tabii olarak
siyasi hürriyetleri tahdide (sýnýrlandýrýlmasýna)
sebep olmuþ ve bu suretle Teþkilât-ý Esasiye
Kanunu’nun demokratik ruhundan biraz daha
uzaklaþýlmýþtý. (…)
Bütün dünyada hürriyet ve demokrasi
cereyanlarýnýn tam bir zafer kazandýðý demokratik hürriyetlere riayet prensibinin milletlerarasý teminata baðlanmak üzere bulunduðu þu
günlerde memleketimizde de cumhurbaþkanýndan en küçüðüne kadar bütün milletin ayný
demokratik ülküleri taþýdýðýndan þüphe edilemez.
Uzun asýrlardan beri müstakil bir devlet olarak yaþayan Türkiye’de, hatta okuyup yazma
bilmeyen vatandaþlarýn bile siyasi hürriyetlerini þuurlu kullanacak bir seviyede bulunduklarý
inkâr edilemez bir hakikattir. Okuyup yazma
bilmeyen köylüler arasýnda bile dünyanýn en
deðerli idare ve siyaset adamlarýný yetiþtirmiþ
olan milletimizin, bilhassa cumhuriyet idaresinin kuruluþundan beri yapýlan büyük hamleler
neticesinde, bundan 20 yýl evveline nispetle
çok yüksek bir seviyeye eriþmiþ bulunduðu
övünülecek bir gerçektir.
Ýþte, bir taraftan iç hayatýmýzdaki bu mesut
tekâmülün (deðiþim) yarattýðý siyasi olgunluk,
diðer taraftan bugünkü medeniyet dünyasýnýn
umumi þartlarý, daha ilk Teþkilât-ý Esasiye
Kanunumuzda hâkim olan demokratik ruhu
bugünkü siyasi hayat ve teþkilatýmýzda kuvvetle tecelli ettirmek zamaný geldiði kanaatine
bizi sevk etmiþ bulunuyor. (…)”
CHP Milletvekilleri:
Celâl Bayar (Ýzmir), Fuat Köprülü (Kars),
Refik Koraltan (Ýçel), Adnan Menderes (Aydýn)
“(…) Demokratik karakter bütün Cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza olunmuþtur. Diktatörlük, prensip olarak hiçbir
zaman kabul olunmadýktan baþka, zararlý ve
Türk milletine yakýþmaz olarak daima itham
edilmiþtir.
Büyük Meclisin her denetim yanýnda
milletin vergileri ve harcadýklarý üzerindeki
denetim, en ileri demokratik milletlerin
hiçbirinden eksik kalmayacak kadar kesin ve
kavrayýþlýdýr. Bizim tek eksiðimiz, hükûmet
partisinin karþýsýnda bir parti bulunmamasýdýr.
2 Kasým 1945 tarihli gazete haberi
(...) Yeni seçim için tabii olarak bir buçuk
sene kadar bir zaman geçecektir... Tek dereceli olmasýný dilediðimiz 1947 seçiminde milletin
çoklukla vereceði oylar gelecek iktidarý tayin
edecektir. O zamana kadar bir karþý partinin
kendiliðinden kurulabilip kurulamayacaðýný ve
kurulursa bunun Meclis içinde mi, Meclis dýþýnda mý ilk þeklini göstereceðini bilemeyiz. Þunu
biliriz ki bir siyasi kurul içinde prensipte ve yürütmede arkadaþlarýna taraftar olmayanlarýn
hizip (grup) þeklinde çalýþmalarýndan fazla,
bunlarýn, kanaatleri ve programlarý ile açýktan
durum almalarý, siyasi hayatýmýz için daha
doðru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluðu
için daha yapýcý bir tutumdur.”
Ed.: S. ÝNAN, E. HAYTOÐLU,
Yakýn Dönem Türk Politik Tarihi, s. 108-109
Ýnönü’nün Söylev ve Demeçleri, s. 388-389
Metinlere göre Türkiye’de dönemin siyasi þartlarý hakkýnda neler söylenebilir. TBMM’de muhalefet
olgusundan söz edilebilir mi? Çok partili hayata geçiþte baþka hangi nedenler etkili olmuþtur?
Belirtiniz.
Türkiye’de demokrasi alanýndaki geliþmeler Osmanlý Devleti’nin son dönemlerine kadar gitmektedir.
Türk toplumu I. Meþrutiyetle ilk kez seçme hakkýný kullanýrken II. Meþrutiyetle beraber çok partili hayat
ile tanýþmýþtý.
11. sýnýf T.C. Ýnkýlap Tarihi ve Atatürkçülük dersinde görüldüðü üzere Atatürk, tam baðýmsýzlýk
saðlandýktan sonra egemenliðin millete ait olmasý gerektiðine inanmýþ ve cumhuriyeti ilan etmiþ, daha
106
sonra da çok partili hayata geçiþ denemelerinde bulunmuþtur.
Fakat þartlarýn yeterince olgunlaþmadýðýný görüp denemelerden
vaz geçmiþtir.
II. Dünya Savaþýn’dan sonra uluslararasý ortamýn elveriþli
olmasý, Batý’nýn demokratik fikirlerinden etkilenmiþ bir kuþaðýn ve
halkýn demokrasi talepleri, çok partili hayata geçiþte etkili
olmuþtur. Cumhurbaþkaný Ýsmet Ýnönü Ankara’da 19 Mayýs
Gençlik ve Spor Bayramý’nda (1945) demokratik geliþmeden
bahsetmiþ ve “Siyasi hayatýmýzda demokratik prensipler daha
büyük ölçüde hâkim olacaktýr.” demiþti. Ýnönü’nün bu
açýklamalarýndan sonra ilk muhalefet partisi, Temmuz 1945’te
Nuri Demirað tarafýndan Millî Kalkýnma Partisi adýyla kuruldu.
Diðer taraftan bir grup CHP milletvekili (Celal Bayar, Adnan
Menderes, Refik Koraltan, Fuat Köprülü) parti programý ve
kanunlardaki bazý deðiþiklik tekliflerinin (dörtlü takrir) CHP grup
toplantýsýnda reddedilmesi üzerine partiden ayrýlarak 7 Ocak
1946’da Demokrat Partiyi (DP) kurdular. Ayný yýl içinde Ýç Ýþleri
Bakanlýðýndan izin alýnarak 13 parti kurulmuþtur.
Millî Kalkýnma Partisi’nin açýlýþýnýn basýna yansýmasý (28 Ekim 1945)
Birden fazla parti ile 1946 yýlýnda seçimlere gidildi. 108. sayfadaki tabloda da görüldüðü gibi bu seçimde CHP 397, DP 69,
Baðýmsýzlar da 7 milletvekilliði kazandý. 1948 yýlýnda DP’nin
iktidara karþý muhalefetini yetersiz gören bir grup milletvekili
DP’den istifa ederek Millet Partisi (MP)’ni kurdular. Böylece
Mecliste üç parti yer aldý (CHP, DP, MP). 14 Mayýs 1950’de
yapýlan seçimlerden Demokrat Parti aldýðý % 55,2 oy oraný ile
birinci parti olarak çýktý. Seçimlere katýlým % 89 ile yüksek bir
orana ulaþmýþtý. Böylece 27 yýl süren CHP iktidarý sona ermiþ ve
DP iktidarý baþlamýþtý.
14 Mayýs 1950 seçimlerinin basýna yansýmasý (16 Mayýs 1950)
107
ADNAN MENDERES
1899’da Aydýn’da doðan Adnan
Menderes, Ýzmir Ýttihat ve Terakki
Mektebinde, daha sonra Kýzýlçullu
Amerikan Kolejinde öðrenim gördü.
I. Dünya Savaþý’na yedek subay
olarak katýldý.
Adnan Menderes’in siyasi hayatý,
Fethi Okyar ve arkadaþlarý tarafýndan kurulan (1930) Serbest Cumhuriyet fýrkasýyla baþladý; Partinin
Aydýn teþkilatýný kurdu, il baþkaný
seçildi. Bu parti daðýlýnca CHP’ye
girdi. Partinin il baþkaný iken Atatürk
ile karþýlaþtý ve 1931’de CHP Aydýn
milletvekili oldu. 1935’te Ankara
Hukuk Fakültesinden mezun oldu.
Mayýs 1945’te, Çiftçiyi Topraklandýrma Kanunu nedeniyle partisi CHP
ile arasý açýldý. 7 Haziran 1945’te Celal Bayar, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan’la birlikte “Dörtlü Takrir” olarak
bilinen önergeyi imzaladý. Önergenin
CHP meclis gurubunca reddedilmesi
üzerine görüþlerini basýna açýklayan
Menderes, Köprülü ve Koraltan 12
Haziran 1945’te partiden çýkarýldýlar.
Dörtlü Takrir’in imzacýlarý 7 Ocak
1946’da Demokrat Partiyi kurdular.
1946’da DP’den Aydýn milletvekili
olan Menderes, on yýl süren Demokrat Parti Ýktidarý devrinin tek baþbakanýdýr. 22 Mayýs 1950’den 27 Mayýs
1960’a kadar beþ hükûmet kurdu.
27 Mayýs 1960’ta yapýlan askerî
müdahale sonucunda tutuklanan
Adnan Menderes, yapýlan yargýlama
sonucunda idam edildi (17 Eylül
1961).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi
c. VII, s. 3886’dan özetlenmiþtir.
Aþaðýdaki tabloya göre bu dönemde yapýlan seçimlerle ilgili neler söylenebilir?
1946-1960 arasýnda TBMM’de temsil edilen siyasi partiler
Genel
Seçim
Demokrat
Parti
Cumhuriyet
Halk Partisi
Cumhuriyetçi
Millet Partisi
Millet
Partisi
Hürriyet
Partisi
Baðýmsýz
MS
%
MS
%
MS
%
MS
%
MS
%
MS
%
1946
61
-
397
-
-
-
-
-
-
-
7
-
1950
408
55,2
69
39,6
1
4,6
-
-
-
-
2
0,6
1954
503
58,4
31
35,1
-
-
5
5,3
-
-
2
0,6
1957
424
48,6
178
41,4
-
-
4
6,5
4
3,5
-
MS: Milletvekili sayýsý
%: Oy oraný
TÜÝK
22 Mayýs 1950’de DP Genel Baþkaný Celal Bayar cumhurbaþkaný seçilerek hükûmet kurma görevini
Adnan Menderes’e vermiþtir. Uyguladýðý sosyal politikalar (ücretli hafta sonu tatili, iþçilere sendika
kurma izni, genel af vb.), 1947’de baþlayan ABD yardýmlarýnýn bu dönemde artmasý ve II. Dünya
Savaþý’nýn ekonomik etkilerinin azalmasý 1954’te yapýlan seçimlerde DP’yi 1950 seçimlerinden daha
yüksek bir oyla (% 58,4) tekrar iktidara taþýmýþtýr. Ekonomi alanýnda CHP’nin devletçilik modeline karþý
daha liberal bir ekonomi modelini benimseyen DP aralýksýz on yýl iktidarda kalmýþtýr.
Aþaðýda 1950-60’larda Türkiye’de kullanýlan seçim afiþleri görülmektedir. Afiþlere göre
partilerin izlediði politikalar hakkýnda neler söylenebilir?
DP Afiþleri
CHP Afiþleri
108
b. Ekonomi
Adnan Menderes’in Mayýs 1950’deki seçim konuþmasýndan:
Bize göre devletin ekonomi politikasý, özel teþebbüsü ve mülkiyeti esas almalý,
kiþinin iktisadi hürriyetini korumalýdýr.
Ekonomik alanda özel teþebbüsü esas
almak, memleket ekonomisinde devlet iþletmelerine ve kooperatiflere yer vermemek anlamýna gelmemelidir.
Bizim devletçilik anlayýþýmýza göre, devlet
iþletmecilik yapmak yerine ekonomiyi tanzim
etmelidir. Devlet deðiþik alanlarda iktisadi faaliyetlerin geliþmesi için teþvik, koruma ve rekabetle ilgili tedbirleri almalýdýr.
Devlet özel teþebbüsün ve sermayenin yatýrým yapmayacaðý kamu hizmetlerinde görev
üstlenmelidir.
Adnan Menderes bir seçim mitinginde
Bize göre, ekonomi politikasýnda ekonominin asýl sahibi kiþiler ve özel teþebbüstür. Bizim görüþümüze göre devlet, ekonominin içinde deðil,
üstündedir. Devlet, bundan böyle kamu hizmeti veren iþletmelerin dýþýndakileri bir plan dâhilinde özel
teþebbüse ve kooperatif birliklerine devretmeye baþlamalýdýr.
Ýstikrarlý bir ekonomi politikasý oluþturmak için, ekonomistlerden ve baþarýlý iþ adamlarýndan oluþan
bir iktisadi araþtýrma merkezinin kurulmasýný acil olarak gerçekleþtirmek istiyoruz.
Prof. Dr. Feroz AHMAD, Demokrasi Sürecinde Türkiye, s. 154’ten sadeleþtirilmiþtir.
DP ’nin benimsediði ekonomi politikasýnýn özellikleri nelerdir?
1946 seçimlerinden sonra yeni kurulan hükûmet ekonomik problemlerin çözümü için yeni kararlar
alýnmasýna ve ekonomide liberalleþmenin gerektiðine, inanýyordu.
1947 yýlý, ekonomi alanýnda da deðiþimlerin yaþandýðý bir yýl oldu. “7 Eylül 1947 Kararlarý” ile Türk
lirasýnýn deðeri % 50 (1 ABD dolarý = 280 kuruþ) düþürülerek ithalat kolaylaþtýrýlmýþ, bankalarýn altýn
satmalarýna izin verilmiþti. Türkiye’de devletçi ekonomiden liberal serbest pazar ekonomisine geçiþin ilk
adýmý bu kararlarla gerçekleþmiþtir.
Tabloya göre DP döneminde uygulanan tarým politikalarý hakkýnda neler söylenebilir?
Demokrat Parti döneminde tarým
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1945
1947
1949
1951
1953
Ýþlenen alan (yüz bin hektar)
1955
1957
1959
Traktör sayýsý (bin adet)
1961
1963
Prof. Dr. Stefanos YERASÝMOS, Az Geliþmiþlik Sürecinde Türkiye, c. III, s. 185
109
DP iktidarýnýn ilk yýllarýnda Marshall yardýmlarýyla desteklenen tarým, hýzlý geliþme gösteren en
önemli alanlardan biri olmuþtur. Dýþarýdan alýnan krediler, ithal makinelerin alýnmasýnda kullanýlmýþtý.
Bir önceki sayfadaki grafikte de görüldüðü gibi traktör sayýsýndaki artýþ, ekilip biçilen toprak miktarýnýn
da artmasýna sebep olmuþtur. Çok iyi giden hava koþullarý da eklenince Demokrat Parti yönetiminin ilk
üç yýlýnda tarým ürünleri üretimi ve çiftçinin
geliri oldukça artmýþtý. Tarýmdaki bu büyümenin öncülüðünde, ekonomi bir bütün olarak
% 11-13 oranda büyüdü.
1951’de hükûmet, Türkiye’de yabancý
yatýrýmý teþvik etmek için bir yasa hazýrladý.
Böylece yabancý sermayenin Türkiye’de
yatýrým yapacaðý bekleniyordu. Fakat bütün
teþviklere raðmen yabancý yatýrýmlar da
beklenen sonuç alýnamadý. Liberalizme iliþkin
bütün beklentilere raðmen devlet, yatýrýmlarýn
% 40-50’sini yapmak zorunda kaldý. 1950-60
arasýnda 17 kamu iktisadi teþekkülü kuruldu.
Marshall yardýmýyla gelen traktörler
1950-1954 yýllarýnda yatýrýmlar karayolu,
inþaat, sanayii ve tarým alanlarýnda yoðunlaþtý.
Kara yolu yapýmýndaki hýzlý geliþmeyle beraber, artan ithal otomobil ve kamyon sayýsý, daha etkin bir
pazarlama ve daðýtým olanaðý saðladý. Demir yollarý yapýmý ise neredeyse tamamýyla durdu. Özel
yatýrýmcýlarýn isteksizliði ve sermaye yetersizliði büyük devlet iþletmelerinin özelleþtirilmesini engelledi.
Seçilmiþ gýda maddelerinin ortalama perakende
fiyatlarý (Ankara) (TL/kg)
25
Ekmek
Pirinç
Toz
þeker
Koyun
eti
Zeytin
yaðý
20
1950
0,36
1,24
1,56
1,95
2,25
10
1952
0,33
1,23
1,40
2,35
2,30
5
1954
0,33
1,18
1,41
2,74
3,08
0
1956
0,34
2,07
1,74
3,40
4,49
1958
0,52
2,10
2,38
4,71
4,49
1960
0,70
3,07
3,25
5,53
6,43
%
1950-1960 yýllarýnda enflasyon
15
-5
-10
60
59
19
58
57
56
55
54
53
52
51
19
50
-15
1946-1960 yýllarý arasýna ait ekonomik veriler (* bin dolar, ** milyon TL)
YIL
Ýthalat*
Ýhracat*
Hizmetler**
Tarým**
Sanayi**
Büyüme (%)
1946
118.889
214.580
2.724
3.127
1.007
-15,3
1950
285.664
263.424
4.232
4.044
1.419
-10,2
1955
497.637
313.346
8.608
7.455
3.055
7,9
1960
468.186
320.731
20.951
17.668
8.046
4,4
TÜÝK
Yukarýdaki verilere göre 1946-1960 döneminde Türkiye’nin ekonomik durumu ile ilgili neler
söylenebilir?
110
Kara yollarýnýn geliþmesiyle otomobil
sayýsýnda artýþ görülmüþtür.
Neþet Ertaþ
Bir film afiþi
Bir çamaþýr makinesi reklam afiþi
Türk ekonomisinin zayýflama eðilimi ilk kez Eylül 1953’te
alýnan ekonomik önlemlerde kendisini gösterdi. Bu önlemlerle
dýþa açýlma ve dünya ekonomisiyle hýzlý bütünleþme dönemi sona
erdirilerek ithalat ve döviz denetim altýna alýnmaya çalýþýldý.
Ekonomik canlanma dönemi 1954’te sona erdi. Tarýmda büyüme
modern tarým yöntemlerinin kullanýlmasýndan çok ekili alanlarýn
geniþletilmesine baðlý olduðundan,yaþanan kuraklýklar tarým
üretimini düþürdü ve Türkiye yeniden buðday ithal etmek zorunda
kaldý. Ekonomik büyüme % 4’e kadar düþerken dýþ ticaret açýðý
büyük bir hýzla arttý. Hükûmet buna raðmen ithalatý ve yatýrýmlarý
devam ettirdi. Ancak Aðustos 1958’de hükûmetin dýþ borca
duyduðu gereksinim sonucu IMF’den borç alýndý.
c. Sosyal ve Kültürel Hayat
Türkiye’de II. Dünya Savaþý’ndan sonra birçok alanda yaþanan deðiþim, kültürel alanda da kendisini göstermiþtir. Bu deðiþim iç ve dýþ sebeplerin etkisiyle geliþmiþ ve yayýlmýþtýr. Dýþ
sebepler baðlamýnda dýþarýdan alýnan kredi ve yardýmlarla
ülkenin refah seviyesi yükselmiþtir. Ýç sebepler ise refah seviyesinin artmasýna baðlý olarak tüketimdeki artýþ ve alýþkanlýklarýn
deðiþmesi, tarým politikalarý nedeni ile kýrsal kesimden yeni bir
sýnýfýn yükselmesi gösterilebilir. Bu dönemde insanlar tarýmda
hýzlý makineleþmeyle beraber köyden kente göç etmeye baþlamýþlardýr. Karayollarýnýn geliþmesi ile kentleþme hýzlanmýþ, kente
gelenler kentin tüketim alýþkanlýklarýný benimsemiþ ve tüketim
kültürü toplumun alt katmanlarýna doðru yayýlmýþtýr.
Bu dönemde baþta caz olmak üzere Rock and Roll ve diðer
müzik türleri Türkiye’yi etkisi altýna almaya baþlamýþtýr. Özellikle
gençler radyolar ve plaklar aracýlýðýyla bu yeni müzik akýmlarýný
takip ediyorlardý. Bu dönemin en önemli çýkýþýný önce bir radyo
sanatçýsý olarak ünlenen ve sonradan sahnelere geçen Zeki
Müren yaptý. Müzeyyen Senar, Neþet Ertaþ gibi isimler dönemin
diðer ünlü sanatçýlarý arasýnda gösterilebilir.
Batý etkisi savaþtan sonra sinemada da hissedilmeye baþlandý. Bu dönemde çevrilen Ö. Lütfi Akad’ýn “Vurun Kahpeye”
filminde Batý sinemasýnýn izleri görülmüþtür. 1949-1959 arasýnda
çoðu edebiyat eserleri ve yabancý filmlerden uyarlama 553 film
çekildiði saptanmýþtýr. Bu dönemde Hollywood sinemasý dünyada
olduðu gibi Türkiye’de de etkisini hissettirmiþtir.
Tiyatroda ise ekonomik durum ile ahlak iliþkisi, sarsýlan deðer
yargýlarý, orta sýnýfýn sýkýntýlarý, aydýnlarýn toplumdan kopukluðu
bu dönem oyunlarýnýn baþlýca temalarýdýr.
1940’tan sonraki yazar ve þairlerin daha çok sosyal gerçekçilik
akýmýna baðlý kaldýklarý görülür. Ülkenin içinde bulunduðu sosyal
deðiþim ve geliþme bütün yönleriyle bu dönemin eserlerine
yansýdý. Roman ve hikâye yazarlarý, II. Dünya Savaþý’nýn toplumumuzda sebep olduðu çeþitli olumsuzluklarý, çevrelerindeki
yoksulluðu, geri kalmýþlýðý, köyden kente göçü ve bunun getirdiði
sorunlarý, tarým sanayi iliþkilerini ve gelir daðýlýmýndaki dengesizlikleri eserlerinde sýkça iþlediler. Dilde özleþmenin yaþandýðý
bu dönemde sanatçýlar eserlerine kendi siyasi düþüncelerini de
yansýttýlar.
1940’lý yýllarda ilk edebi hareket þiir alanýnda Garip Akýmý ile
baþladý. Orhan Veli’nin öncülüðünü yaptýðý grup, þiiri kurallardan
soyutlamayý, anlatýmda yeni bir dil kullanmayý ve gelenekçiliði
býrakarak yenilikçilik ilkesini benimsedi. Garipçiler akýmýna karþý
oluþan “Ýkinci Yeniler”in þiir anlayýþýnýn temelini konuþma dilinden
uzaklaþarak edebi sanatý bolca kullanmak gibi ilkeler
oluþturmuþtur. Bu dönemin diðer bir akýmý ise 1950’de ortaya
çýkan Hisarcýlar Grubu’dur. Bu grubu birleþtiren temel amaç;
toplumsal deðerleri korumaktýr. Sanatçý baðýmsýzlýðý, yaþayan dil
ve millî sanat temel ilkeleridir.
111
Genel saðlýk konusunda ise bu dönemde baþta verem olmak üzere salgýn hastalýklarla mücadele
millî bir dava olarak kabul edilmiþtir. Kýrsalda yaþayan halkýn saðlýk hizmetlerinden yararlanabilmesi,
saðlýk personeli sayýsýnýn artýrýlmasý, personelin eðitim amacýyla yurt dýþýna gönderilmesi, genel
bütçeden saðlýða ayrýlan payýn arttýrýlmasý saðlýk politikasýnýn temelini oluþturmuþtur. Bu nedenle
birçok saðlýk merkezi, verem dispanserinin yanýnda Verem Hastaneleri ile Ankara Ebe ve Hemþire
Okulu hizmete açýlmýþtýr. Bu dönemde bütçeden saðlýk alanýna ayrýlan pay 1950-1957 arasýnda on iki
kat arttýrýlmýþtýr.
Tabloda görüldüðü üzere Türkiye bu dönemde uluslararasý spor müsabakalarýnda büyük
baþarý elde etmiþtir. Sizler de Türkiye’nin hangi dallarda madalyalar kazandýðýný ve bu
dönemin sporcularýný araþtýrarak bir almanak hazýrlayýnýz.
Yýl
1948
1952
1956
1960
Madalya sayýsý
12
3
7
9
Dünya sýralamasý
7
16
12
6
www.gsgm.gov.tr
F. SOÐUK SAVAÞ DÖNEMÝNDE DÜNYA
Tablolara göre Soðuk Savaþ Döneminde dünya ekonomisiyle ilgili hangi yargýlara
ulaþýlabilir?
1938’den 1973’e kadar dünyadaki ekonomik büyüme
Dünya sanayi üretimi
1400
Yýllar
Toplam
üretim
(1900=100 birim)
Yýllýk büyüme
(%)
1900
100
2,6
1938
311,4
2,2
1953
567,7
4,1
1963
950,1
5,3
1000
1938 için gösterge: 100
Otomotiv (bin)
Çelik (bin ton)
Elektrik (milyon kws)
Petrol (bin ton)
100
1938
1946
1955
1970
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Büyük Güçlerin Yükseliþ ve Çöküþleri, s. 487
1930’larda büyük bir bunalým geçiren dünya, II. Dünya Savaþý’ndan sonra esaslý bir büyüme
sürecine girdi. Büyük sanayi ülkeleri, 1945-1975 yýllarý arasýnda benzeri görülmemiþ bir ekonomik
büyüme yaþadýlar. XX. yüzyýlýn ilk yarýsýnda yalnýzca iki kat artan dünyadaki toplam üretim, bu dönemde
üç katýna çýktý. Petrol, elektrik ve otomotiv gibi bazý sektörlerde üretim, on kat hatta daha fazla arttý. Yýllýk
% 5 civarýnda seyreden büyüme oraný bazý dönemlerde yavaþladýysa da üretimde uzun süreli bir
gerileme yaþanmadý ve iþsizlik hep çok düþük bir düzeyde kaldý.
Bu dönemde göze çarpan diðer bir olgu,
hýzlý nüfus artýþýydý. Nüfusun en hýzlý arttýðý
bölgeler, Asya’nýn, Afrika’nýn ve Latin Amerika’nýn yoksul bölgeleriydi. Savaþý takip eden
25 sene içinde Batýdaki sanayileþmiþ ülkelerde doðum oraný büyük artýþ gösterdi.
Sanayileþmeyle birlikte þehirlere göç
hýzlandý. Þehirlerin hýzla geniþlemesi
ulaþýmda otomobilin kullanýlmasýna ve
otomobil kültürünün doðmasýna neden oldu.
Þehirleþmeyle birlikte insan hayatýnda
geleneksel iliþkiler deðiþti. Büyük aileler
1960 Model Ford Mustang
parçalandý ve doðum oranýnda düþüþ
görüldü.
Diðer açýdan þehirlerde ekonomik refaha kavuþamayan kitleler çoðu kez aþýrý siyasi akýmlarýn
geliþmesine uygun ortam oluþturdular. Asya, Afrika ve Latin Amerika gibi ülkelerde iktidarýn deðiþtiði
(diktatörlüklerin kurulmasý, baðýmsýzlýklarýn kazanýlmasý gibi) görüldü. Özellikle bloklara dâhil ülkeler
112
belirledikleri toplumsal, ekonomik, siyasi ve askerî hedeflere ulaþmak için büyük çaba sarfetti. Soðuk
Savaþ ortamýnda her ülkede orduya büyük önem verildi. Askerî harcamalar arttý.
Tabloya göre Soðuk Savaþ Döneminde silahlanmaya en fazla ve en az para harcayan
devletlerin hangileri olduðunu belirtiniz. Önceki bilgilerinize dayanarak bunun nedenlerini
açýklayýnýz.
1948-1960 yýllarý arasýnda büyük güçlerin savunma harcamalarý (milyar dolar)
YIL
ABD
SSCB
FRANSA
ÝNGÝLTERE
ÝTALYA
ÇÝN
BATI
ALMANYA
JAPONYA
1948
10,9
13,1
0,9
3,4
0,4
-
-
-
1955
40,5
29,5
2,9
4,3
0,8
2,5
1,7
0,4
1960
45,5
36,9
3,8
4,6
1,1
6,7
2,9
0,4
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Büyük Güçlerin Yükseliþ ve Çöküþleri, s. 451
Savaþ yýllarýnda erkeklerin cephede olmalarý
kadýnlarýn birçok iþ kolunda çalýþmalarýna sebep
oldu. Savaþtan sonra erkekler tekrar iþ hayatýna
döndüyse de kadýnlar da iþ hayatýnda etkin olmaya
devam ettiler. Bu dönemde birçok “kadýn hareketi”
ortaya çýktý.
Savaþ sonunda teknik alanda saðlanan
geliþme günlük hayatý daha da kolaylaþtýrdý. Daha
önce lüks olarak algýlanan birçok ürün evlerde
kullanýlmaya baþlandý. Tüketimin teþvik edilmesi
reklam sektörünün hýzla büyümesine sebep oldu.
Radyo ve sinemanýn önemi, televizyonun
icadýyla azaldý. Bu dönemde aþýrý nüfus artýþý
dünyada genç bir kitlenin oluþmasýna sebep oldu.
Ekonomik büyüme içinde rahat bir hayata sahip
olan bu gençler yaþadýklarý ortamý sorgulama
imkânýna sahip oldular. Bu tepkiler birçok alanda
kendini gösterdi. Müzik alanýnda Amerikan hayat
tarzýný sorgulayan “Rock and Roll” müziði ortaya
çýktý. 1956-58 arasýnda bu müzik türünde Elvis
Presley büyük bir çýkýþ yakaladý.
Ýlk bilgisayar ENIAC ABD’li bilim insanlarý tarafýndan yapýldý.
Elvis Presley
II. Dünya Savaþý’ndan sonra fen ve sosyal bilimler
hýzlý bir geliþme gösterdi. 1920’lerde ABD’de 15 bin
olan araþtýrmacý sayýsý 1940’larda 400 bine ulaþmýþtý. Savaþ öncesi Almanya’dan liberal demokrasinin hâkim olduðu ülkelere yapýlan beyin göçü
bilimsel geliþmelere katký saðladý.
II. Dünya Savaþý sýrasýnda geliþtirilen bilgisayarlar insan yaþamýný her alanda etkiledi. Savaþ yýllarýnda Amerikalý bilim adamlarý tarafýndan ENIAC adlý ilk
bilgisayar yapýldý. Füze teknolojisinde saðlanan
ilerleme sonucunda ilk uydu Sputnik SSCB tarafýndan uzaya gönderildi (1957). Böylece atmosfer ve
uzayýn keþfedilmesiyle, yerküremiz ve onun çevresi
hakkýnda pek çok yeni bilgilere sahip olunmuþtur. Bu
geliþmeler uluslararasý rekabeti uzaya taþýdý.
Siyasi ve sembolik öneminden dolayý nükleer olgu
savaþ sonrasý teknik ilerlemenin temel alanlarýndan
biri hâline geldi. Bu alandaki bilgi önce askerî alanda
kullanýldý. Nükleer enerji daha sonra elektrik üretiminde de kullanýldý.
113
Hidrojen atomlarýnýn parçalanmasýndan elde edilen
reaksiyonlarla, kýtalar arasý roketlerin yapýlmasý olaðanüstü
geniþlikte iletiþim ve denetim aðlarýnýn kurulmasýna sebep
oldu.
Biyoloji alanýnda DNA’nýn kimyasal yapýsý çözüldü.
Tarýmsal alanda ilaçlarla, uygun tohumluklarýn seçilmesi ve
gübrelemeyle, sanayide ilerlemiþ tüm ülkelerde tarým hayatý
kökten deðiþti. Kimya laboratuvarlarýnda yapýlan yeni
sentetik maddeler, sanayide gittikçe önem kazandý.
Seyahatlerde demir yollarý ve gemiler kadar uçaklar da
önemli bir yere sahip oldu. Televizyon, günlük hayatýn bir
parçasý oldu. Uzak yerler arasýnda telefon iletiþimi de geliþti
ve birçok durumda mektuplarýn ve telgraflarýn yerini alma
eðilimi gösterdi. Bilim ve teknik alanýndaki geliþmeler teknik
eleman ihtiyacýnýn artmasýna, geliþmiþ ülkelerle geri kalmýþ
ülkeler arasýndaki farkýn büyümesine neden olmuþtu.
Mimari alanda savaþtan sonra Avrupa’da þehirlerin
yeniden inþa edilmesi yüzyýlýn ilk yarýsýnda ortaya konan
modellerin uygulanmasýna imkân saðladý.Þehirlerde
nüfusun artmasý, sýra evler ve toplu konutlarýn yaygýnDNA’nýn yapýsýný keþfeden James D. Watson
laþmýþtýr. Ayrýca kule ve gökdelenlerin inþasýna da önem
verildi.
Savaþýn Avrupa’da yayýlmasý bilimde olduðu gibi sanat alanýnda da birçok kiþinin Amerika’ya göç
etmesine sebep oldu. Sürrealizm’in temsilcilerinden Breton, Duchamps, Masson gibi edebiyatçýlar ve
sanatçýlar Amerika’ya göç ederek yaþamlarýný burada devam ettirdiler. Bu akýmýn etkileri 1960’larýn
ortalarýna kadar sürdü. Avrupa ve ABD’de soyut resim anlayýþý geliþme gösterdi. Böylece New York,
Paris için kullanýlan sanatta “Batý’nýn baþkenti” unvanýný aldý.
Soyut resim sanatýnýn temsilcilerinden J. Pollack (solda) ve P. Borduas’ýn (saðda) çalýþmalarýndan örnekler
Aþaðýdaki tarih þeridinde boþ býrakýlan yerleri diðer örneklere uygun olarak doldurunuz.
25 Haziran - Kore Savaþý baþladý.
1 Aðustos - Türkiye, NATO’ya girmek için baþvuruda bulundu.
28 Eylül - BM emrine verilen Kore
birliði yola çýktý.
1946
12 Mart - Truman Doktrini ilan edildi.
5 Haziran - Marshall Planý ilan edildi.
5 Ekim - Kominform kuruldu.
14 Nisan - Yaþar Doðu, güreþte Avrupa
þampiyonu oldu.
22 Mayýs - ABD, Türkiye’ye yardým
tasarýsýný kabul etti.
1948
1950
25 Ocak - Comecon kuruldu.
4 Nisan - NATO kuruldu.
23 Mayýs - Federal (Batý) Alman Cumhuriyeti kuruldu.
1 Temmuz - Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Ekim - Demokratik (Doðu) Alman Cumhuriyeti kuruldu.
1 Nisan - Türkiye, Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi’ni
kabul etti.
1 Eylül - Ýstanbul Radyosu deneme yayýnýna baþladý.
12 Aralýk - TBMM, Avrupa Konseyine katýlmayý onayladý.
114
5 Ekim - Türkiye, BM
Güvenlik Konseyine
üye seçildi.
1952
18 Þubat - TBMM, NATO
üyeliðini onayladý.
9 Temmuz - Ýlk televizyon
deneme yayýný gerçekleþtirildi.
1954
Eylül - SEATO kuruldu.
28 Mayýs - UNESCO,
en çok konuþulan
diller arasýna Türkçeyi
de koydu.
Sporda Akdeniz’e kýyýsý olan ülkelerin katýldýðý bir organizasyon olan Akdeniz Oyunlarý, Ekim
1951’de ilk kez Mýsýr’ýn Ýskenderiye kentinde düzenlendi. Ayrýca Avrupa’da UEFA Þampiyon Kulüpler
Kupasý 1955-1956 sezonunda ilk kez düzenlendi ve kupanýn ilk sahibi Ýspanya’nýn Real Madrid takýmý
oldu.
1951’de Mýsýr’da düzenlenen
Akdeniz Oyunlarýnýn afiþi
UEFA Kupasý’nýn ilk þampiyonu Real Madrid’in 1956-1957 sezonundaki takýmý
Tabloda Soðuk Savaþ Dönemine iliþkin icat ve keþiflerin bir kýsmý verilmiþtir. Sizler
tablodaki eksikleri tamamlayarak listeye baþka örnekler de ekleyiniz.
Yýl
1942
1945
1953
1954
1956
1958
1960
Ýcat, keþif
Ýlk nükleer reaktörün kurulmasý
Ýlk atom bombasýnýn yapýlmasý ve kullanýlmasý
DNA yapýsýnýn çözülmesi
Renkli televizyon yayýnýnýn baþlamasý
Çocuk felci aþýsýnýn geliþtirilmesi
Ýlk video kayýt aygýtýnýn geliþtirilmesi
Kalp pilinin icat edilmesi
Lazerin icat edilmesi
Ülke
ABD
ABD
29 Ekim - Süveyþ krizi baþladý.
27 Mayýs - Güreþ Millî Takýmý,
dünya þampiyonu oldu.
1956
14 Mayýs - Varþova
Paktý kuruldu.
1958
1960
5 Ocak - Eisenhower Doktrini ilan
edildi.
25 Mart - Roma Antlaþmasý ile
AET kuruldu.
3 Haziran - Güreþ Millî Takýmý,
dünya þampiyonu oldu.
1962
25 Mayýs - Afrika Birliði
Teþkilatý kuruldu.
115
Baþbakan Adnan Menderes’in Türkiye’nin NATO’ya giriþi üzerine TBMM’de yaptýðý
konuþmadan...
“... Muhterem arkadaþlar: Bu baþarý; hiç þüphe yok, Türk milletinindir! Yine hiç þüphe yok ki Türk
milletinin iradesini týpký Türk milletinin kendisi gibi en geniþ yetkilerle yürütmekte olan sizlersiniz,
binaenaleyh eser sizlerindir. (...) Muhterem arkadaþlar: Bu Pakta giriþimiz hadisesinin, memleketimiz
için olduðu kadar dünya için de hayýrlý ve uðurlu olmasýný temenni ederken heyecanýmýn daha fazla söz
söylemeye müsaade etmediðini görmüþ olmanýzý tahmin ederek özür diliyorum ve huzurunuzdan
ayrýlýyorum.”
Yrd. Doç. Dr. Saime YÜCEER, “Tarihsel Perspektif Ýçinde Türkiye’nin
NATO’ya Giriþi ve Meclisteki Yankýlarý” adlý makalesinden, s .87
Soðuk Savaþ Döneminde kurulan Batý Blokunun en büyük askerî teþkilatlanmasý olan ve
günümüzde önemini koruyan NATO’nun kuruluþunu ve Türkiye’nin bu Pakta katýlýþ sürecini
araþtýrýnýz.
Konuyu incelemek üzere bir grup kurunuz. Grubun yarýsý NATO’nun kuruluþunu, diðer yarýsý da
Türkiye’nin NATO’ya giriþini inceleyebilir. Bu çalýþma için Ýnternetten faydalanarak dönemin
gazetelerine, dergilerine fotoðraflarýna ulaþabilir, dönemi yaþayan insanlarla görüþmeler
yapabilirsiniz.
Bu çalýþmayý baþarýyla tamamlayabilmeniz için aþaðýdaki adýmlarý izlemelisiniz.
1.
2.
3.
4.
Ýþ bölümü yapýnýz.
Çalýþma sürenizi iyi kullanmak için çalýþma takvimi ve planý hazýrlayýnýz.
Halk ve üniversite kütüphanesi, Ýnternet vb. yerlerde konu ile ilgili araþtýrma yapýnýz
Elde ettiðiniz verilerin tümünü bir araya getirip inceleyiniz ve sýnýflandýrýnýz (Hangi bilgileri nerede,
nasýl kullanacaðýnýza karar veriniz.).
5. Proje bittikten sonra sýnýf içinde sözle ya da projeksiyonla sunum yapýnýz.
6. Çalýþma süreniz bir aydýr.
PROJE DEÐERLENDÝRME FORMU
Öðrencinin Adý Soyadý:
Projenin Adý:
Sýnýfý:
No:
DERECELER
GÖZLENECEK ÖÐRENCÝ KAZANIMLARI
Çok
iyi
5
Ýyi
Orta
Zayýf
4
3
2
Çok
zayýf
1
I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECÝ
Projeye uygun çalýþma planý hazýrlama
Grup içinde görev daðýlýmý yapma
Çevreden bilgi toplama
Projeyi plana göre gerçekleþtirme
TOPLAM
II. PROJENÝN ÝÇERÝÐÝ
Türkçeyi etkin kullanma
Bilgilerin doðruluðu
Toplanan bilgileri analiz etme
Elde edilen bilgilerden çýkarýmda bulunma
Toplanan bilgileri düzenleme
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara cevap verme
Sunuyu hedefe yönelik materyalle besleme
Verilen sürede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
Öðretmenin yorumu:.............................................................................................................................................................
116
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
A. Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra dünyada görülen kutuplaþma uluslararasý iliþkileri nasýl etkilemiþtir?
Doðu ve Batý Bloklarýnýn kuruluþ þekli itibariyle birbirinden farklý yönlerini belirtiniz.
Sömürülen devletlerin baðýmsýzlýðýný kazanmalarý dünyadaki siyasi dengeleri nasýl etkilemiþtir?
Batýlý devletlerin Orta Doðu’daki egemenliklerinin zayýflama nedenleri nelerdir?
Moskova-Pekin çatýþmasý uluslararasý iliþkileri nasýl etkilemiþtir?
Türkiye’nin BM üyeliði Türkiye’yi hangi yönlerden, nasýl etkilemiþtir?
Soðuk Savaþ Döneminde askerî alandaki bilimsel geliþmelerin günlük yaþantýmýza etkilerine
örnekler veriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
B. Aþaðýdaki ifadelerin baþýna doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) harflerini koyunuz.
(…..) Hindistan’da baðýmsýzlýk, silahlý direniþ sonucu elde edilmiþtir.
(…..) II. Dünya Savaþý klasik sömürgeciliðin tasfiyesine neden olmuþtur.
(…..) Batý bloku içinde en kapsamlý (askerî, ekonomik, siyasi) teþkilat Varþova Paktýdýr.
(…..) II. Dünya Savaþý’ndan sonra Türkiye hýzlý bir kültürel deðiþim yaþamýþtýr.
(…..) Eisenhower Doktrini, II. Dünya Savaþý’ndan sonra ABD’nin, Türkiye ve Yunanistan’ý SSCB
tehdidinden korumak için geliþtirdiði doktrindir.
C. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Aþaðýdakilerden hangisi 1950-1960 arasý Türkiye’de görülen geliþmelerden biri deðildir?
A. Kýrsaldan kente göçün artmasý
B. Uzay çalýþmalarýna baþlanmasý
C. Sporda uluslararasý alanda önemli baþarýlarýn elde edilmesi
D. Tüketim kültürünün toplumda yer edinmesi
E. Edebiyatta “Hisarcýlar” grubunun ortaya çýkmasý
2.
I. Demokrat Partinin kurulmasý
II. Türkiye’nin Avrupa Konseyi üyesi olmasý
III. Türkiye’nin NATO’ya üye olmasý
IV. Türkiye’nin Kore’ye asker göndermesi
Yukarýdaki olaylarýn kronolojik sýralamasý aþaðýdakilerden hangisidir?
A. IV - III - II - I
B. II - I - III - IV
C. III - II - I - IV
D. I - II - IV - III
E. I - III - II - IV
3. Aþaðýdakilerden hangisi Soðuk Savaþ Döneminde Türkiye’ye ait özelliklerden biri deðildir?
A. Çok partili hayata geçilmesi
B. Tüketim kültürünün toplum tarafýndan hýzla benimsenmesi
C. Devletçi ekonomiden liberal ekonomiye geçilmesi
D. Batýlý müzik türlerinin ülkemizde de yaygýnlaþmasý
E. Dýþ politikada tarafsýzlýk ilkesinin benimsenmesi
4. Aþaðýdakilerden hangisi 1945-1960 arasýnda dünyada görülen geliþmelerden biri deðildir?
A. Sanayide hýzlý büyümenin görülmesi
B. Silahlanma yarýþýnýn görülmesi
C. Uluslararasý iliþkilerde diyalog sürecinin baþlamasý
D. Rock and Roll müziðinin ortaya çýkmasý
E. Kadýn hareketlerinin ortaya çýkmasý
117
BULMACA
2
4
3
1
5
6
8
7
12
9
10
11
16
14
13
15
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
17
SORULAR
Doðu Bloku ülkeleri komünist partileri arasýnda iþ birliðini saðlamak amacýyla kurulan teþkilatýn
adý.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra ABD’nin Avrupa’yý yeniden inþa etmek için uygulamaya koyduðu
yardým programýnýn adý.
Kýrþehir doðumlu, Türk halk müziðine bozlaklarýyla katkýda bulunmuþ, Zahidem, Gönül Daðý,
Mühür Gözlüm gibi türküleriyle tanýnmýþ ses ve saz sanatçýmýz.
Doðu Bloku ülkeleri arasýnda askerî alanda iþ birliði yapmak amacýyla kurulan teþkilatýn adý.
1945’te bir grup CHP milletvekili tarafýndan hazýrlanan parti programý ve yönetimine iliþkin önerileri
içeren belgenin adý.
Ýlk bilgisayar.
SSCB’nin 4 Ekim 1957’de uzaya göndermesiyle ABD ile krize neden olan uydunun adý.
ABD ile SSCB arasýndaki rekabet nedeniyle Uzak Doðu’da çýkan (1950-1953) ve Türkiye’nin de
katýldýðý savaþýn adý.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra oluþan yeni dengeler sonucu dünyada 1947-1960 arasý döneme
verilen ad.
Doðu Bloku ülkeleri arasýnda ekonomik alanda iþ birliðini saðlamak amacýyla kurulan teþkilatýn
adý.
Ýngiltere tarafýndan 1917’de Filistin’de bir Yahudi devletinin kurulmasýna destek vermek amacýyla
yayýnlanan deklarasyon.
Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurucusu.
DP’nin kurucularýndan olup 1950-1960 yýllarý arasýnda Türkiye’de baþbakanlýk yapmýþ siyasetçi.
Ýsmet Ýnönü’den sonraki Türkiye’nin 3. cumhurbaþkaný.
Batý Bloku ülkeleri arasýnda askerî alanda iþ birliði yapmak amacýyla kurulan teþkilatýn adý.
1958’de Irak’ýn Baðdat Paktýndan çekilmesi üzerine ABD’nin de dâhil olmasýyla kurulan ve
Merkezî Antlaþma Teþkilatý adýyla anýlan organizasyonun kýsa adý.
ABD’nin SSCB yayýlmasýna karþý Yunanistan ve Türkiye’ye yaptýðý yardým programýnýn adý.
118
4.
ÜNÝTE
YUMUÞAMA DÖNEMÝ
VE SONRASI
Berlin Duvarý
Krusçev-Kennedy görüþmesi
Neil Armstrong
ABD’de Vietnam Savaþý protestosu
119
4. ÜNÝTE: YUMUÞAMA DÖNEMÝ VE SONRASI
A. ULUSLARARASI ÝLÝÞKÝLERDE DEÐÝÞÝM SÜRECÝ
B. YUMUÞAMA DÖNEMÝ ÇATIÞMALARI
C. BARIÞ ÝÇÝNDE BÝR ARADA YAÞAMA
D. ARAP-ÝSRAÝL SAVAÞLARI VE BÜYÜK DEVLETLERÝN POLÝTÝKALARI
E. ULUSLARASI POLÝTÝKADA PETROLÜN YERÝ
F.
ÝRAN-IRAK SAVAÞI
G. YUMUÞAMA DÖNEMÝNDE DÜNYA
H. TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI
I.
TÜRKÝYE’DE BUNALIMLI YILLAR
HAZIRLIK SORULARI
1. Ünite kapaðýný ve Soðuk Savaþ Dönemini dikkate alarak 1960’lý yýllarda uluslararasý iliþkilerde ne
gibi deðiþiklikler olabileceðini ifade ediniz?
2. Yumuþama politikasý sizin için ne ifade ediyor? Belirtiniz.
3. Konvansiyonel silah ile nükleer silah arasýndaki fark nedir? Yumuþama Döneminde nükleer
silahlarýn sýnýrlandýrýlmaya baþlanmasýnýn sebepleri nelerdir?
4. Uluslararasý iliþkilerde “baðlantýsýzlýk” kavramý neyi ifade eder?
5. Tarih bilgilerinizden yararlanarak Arap-Ýsrail Savaþlarýnýn sebeplerini ifade ediniz?
6. Dünya siyaset ve ekonomisinde petrolün yeri nedir?
7. 1960-1980 yýllarý arasýnda uzay çalýþmalarý alanýndaki geliþmeleri araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfta paylaþýnýz.
8. Uluslararasý iliþkilerde yumuþamanýn baþlamasý Batý Ýttifakýna baðlý olan Türkiye’nin dýþ politikasýný
nasýl etkilemiþtir?
9. Televizyonun günlük hayatýmýza girmesinin toplum üzerindeki etkileri nelerdir?
120
YUMUÞAMA DÖNEMÝ VE SONRASI
A. ULUSLARARASI ÝLÝÞKÝLERDE DEÐÝÞÝM SÜRECÝ
“SOVYET KOMÜNÝST PARTÝSÝNÝN 20. KONGRESÝNÝN RAPORU”NDAN (1956)
SSCB, dýþ politikasýnda devletlerin rejimlerine bakýlmaksýzýn barýþ içinde birlikte var olma
siyasetini sabýrlý bir þekilde uygulamalýdýr. Ayrýca uluslararasý alanda baþlayan iyi iliþkiler
sürekli bir barýþa dönüþtürülmelidir. Bu amaçla halklarýn güvenliði ve barýþý için aktif bir þekilde
çalýþmalar yapmak politikamýzýn bir parçasý olmalýdýr. (...)
Dünyanýn iki büyük gücü SSCB ve ABD arasýnda kalýcý dostluðun saðlanmasý dünya barýþýnýn
güçlenmesi için önemlidir. (...) Ýki ülke arasýndaki iliþkiler karþýlýklý barýþýn beþ ilkesine göre
belirlenmelidir. Bu ilkeler; karþýlýklý olarak toprak bütünlüðüne ve egemenlik haklarýna saygý
göstermek, devletlerin içiþlerine karýþýlmamasý, karþýlýklý
çýkarlara dayalý eþitlik, siyasi ve ekonomik iþ birliði…
“NIXON - KISSINGER DOKTRÝNÝ”NDEN (1968)
ABD yönetimi olarak SSCB ile iliþkilerimiz þu üç ilkeye göre
düzenlenecektir.(...)
Realizm ilkesi: (...) iki ülkenin birçok alanda farklý çýkarlarý
olduðunun da farkýndayýz.(….) Ortak çýkarlarýmýz doðrultusunda antlaþmalar yapmaya hazýrýz.
Ölçü ilkesi: iki devletten birisi dünyada oluþan krizlerden tek
taraflý avantaj elde etmeye kalkýþýrsa iki devlet arasýndaki
iliþkiler sürdürülemez.(…) Baþka devletleri zarara uðratacak
anlaþmalarý desteklemediðimiz gibi iliþkilerde eþitlik ilkesini
benimsiyoruz.
Baðlantýlýlýk ilkesi: Dünyanýn farklý bölgelerinde birbirine
baðlý sorunlarýn çözümü için ABD olarak sadece askerî
alanlarda deðil bütün alanlarda görüþmeler yapýlmasýný
ABD Baþkaný Richard Milhous Nixon (solda) ve
Dýþ Ýþleri Bakaný Henry Alfred Kissinger
savunuyoruz.
George LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 286-298’den derlenmiþtir.
Soðuk Savaþ Döneminden sonra yukarýda belirlenen politikalar uluslararasý iliþkileri nasýl
etkilemiþtir? Belirtiniz.
“Yumuþama (detant)” uluslararasý iliþkilerde, Bloklarýn gerginliði azaltmak için karþýlýklý görüþmeleri
tercih ettiði bir dönemdir. Bu dönemde izlenen politikalarla Doðu-Batý iliþkilerinde çatýþma ve gerginlik
nispeten azaltýlmýþtýr. Yumuþama politikasý, barýþa varacak yakýnlaþma, anlaþma ve iþ birliði
aþamalarýndan oluþmaktadýr.
Yumuþama politikasýnýn ortaya çýkmasýnda konvansiyonel
silahlardan nükleer silahlara geçiþ, önemli etken oldu. 1950’li
KONVANSÝYONEL SÝLAHLAR
yýllarýn sonlarýna doðru SSCB ve ABD’nin nükleer silahlanma
Nükleer, biyolojik (bakteriyolojik) ve
yarýþýnda birbirine denk güçler hâline gelmesi, dünyayý bir kimyasal silahlar dýþýnda, kara, deniz
nükleer savaþýn eþiðine getirdi. Her iki devletin de çýkmasý ve hava ordularýnca kullanýlan her türlü
muhtemel bir savaþta ayný þekilde zarar görecek olmalarý, klasik silahlar. Yüzyýllardýr kullanýlan
savaþa yol açacak çatýþmalarý engellemeyi zorunlu kýldý. Bu konvansiyonel türdeki silahlarýn günüsebeple ABD Baþkaný John Fitzgerald Kennedy ve SSCB müzde en çok kullanýlanlarý, top, tank,
tüfek, gemi ve denizaltý, nükleer bomba
Baþkaný Nikita Kruþçev, 1961 yýlýnda bir araya gelerek yumu- taþýmayan uçak ve füzelerdir.
þama sürecini baþlattýlar. Bu süreçte Bloklar, silahsýzlanma ve
Ana Britannica, c. XIX, s. 364-365’ten
bazý silahlarda sýnýrlandýrma yolunu seçtiler.
özetlenmiþtir.
Yumuþama politikasýna giden diðer bir sebep ise Bloklar
içinde yaþanan siyasi geliþmeler oldu. Soðuk Savaþ Döneminde
bahsedildiði gibi Doðu Bloku içinde SSCB ile Çin arasýnda
baþlangýçtan beri devam eden güven bunalýmý, Çin-ABD
SSCB-ÇÝN ÇATIÞMASI
yakýnlaþmasýnda ve Bloklar arasýndaki iliþkilerin baþlamasýnda
1950’lerin sonlarýna doðru SSCB ile
etkili oldu. Yugoslavya ve Romanya’nýn SSCB güdümünden Çin arasýnda bir uyuþmazlýk ortaya
kurtulmak istemesi ve Batý ile diplomatik iliþkilere girmesi Doðu çýktý. 1962’den itibaren iki ülke
Blokunda SSCB’nin gücünün kýrýlmasý anlamýný taþýmaktaydý. sýnýrýnda çatýþmalar baþladý. SSCB1968’de SSCB’nin Varþova Paktýna baðlý güçleri kullanarak Çin arasýndaki sýnýr konusu 1969’da
Çekoslovakya’yý iþgali, Doðu Blokunda tepkilere yol açtý. ele alýnmasýna raðmen çözülemedi.
ABD’nin dünyadaki siyasi geliþmeler karþýsýnda müttefiklerine Ayný yýlýn mart ayýnda Usuri Nehri’nde
Çin-SSCB çatýþmasý yaþandý.
danýþmadan hareket etmesi, Batý Bloku içinde de görüþ
Dr. Rifat UÇAROL, Siyasi Tarih, s. 675
ayrýlýklarýna neden oldu. Ardýndan Fransa’nýn NATO’nun askerî
kanadýndan çekilmesi de Batý Blokunda sarsýntýlar meydana
getirdi.
121
1. Yumuþama Dönemi Politikalarý
Doðu ve Batý Bloku arasýndaki ilk
iliþkiler, “1958 Berlin Buhraný” sonrasýnda
Cenevre’de yapýlan toplantýlarla baþladý.
Toplantýlarýn ardýndan ABD’nin daveti
üzerine SSCB Devlet Baþkaný Kruþçev,
Eylül 1959’da ABD’ye gitti. Camp
David’de Einsenhower ile Kruþçev ilk kez
bir araya geldi. Bu görüþmeler sonunda
anlaþmazlýklarýn müzakereler yoluyla
çözümlenmesi kararlaþtýrýldý. Ancak
Berlin konusunda Mayýs 1960’ta ABD,
SSCB, Ýngiltere ve Fransa arasýnda
Paris’te gerçekleþtirilen liderler zirvesi
sonuç vermedi. Haziran 1961’de Viyana’da ABD Baþkaný Kennedy ile SSCB
lideri Kruþçev ayný konuyu görüþmek
üzere bir araya geldi. Gergin geçen
görüþmelerin ardýndan NATO’nun kararlý
tutumu karþýsýnda SSCB ’nin Berlin SSCB lideri Kruþçev (solda) ve ABD Baþkaný Kennedy (saðda) Viyana’da (1961)
konusundaki katý politikasýný terk etmesi
ile iki ülke iliþkilerinde uzlaþma yolu açýldý.
Moskova’da “SSCB-ABD Zirvesi” yapýldý (1963).
Uluslararasý alanda yalnýzlýktan kurtulmak isteyen Çin, Japonya’yý etkisiz hâle getirmek ve
SSCB’nin baskýsýndan kurtulmak amacýyla dýþ politikada yumuþama siyasetini benimsedi. SSCB ile
Çin arasýnda muhtemel bir ittifaký önlemek isteyen ABD, bu politika deðiþikliði üzerine Çin’in
uluslararasý alanda tanýnmasý gerektiðini savunmaya baþladý. ABD’nin Güney Vietnam’dan askerlerini
çekmesi Çin ile yakýnlaþmayý daha da hýzlandýrdý. Önce Çin ile ticari iliþkileri baþlatan ABD, ardýndan
Çin’in Birleþmiþ Milletlere üye olmasýnda etkili oldu.
PÝNG-PONG DÝPLOMASÝSÝ
Amerika’nýn Çin’e karþý yaklaþma
siyasetini Çinliler cevapsýz býrakmadý.
Japonya’da dünya þampiyonasý için
bulunan Amerikan masa tenisi (ping
pong) takýmý, 6 Nisan 1971 günü Çin’e
davet edildi. Çoðunluðu Amerikalý olan
yedi Batýlý gazeteciye de giriþ vizesi
verildi. Amerikan masa tenisi takýmý 14
Nisan 1971’de Çin Baþbakaný tarafýndan
kabul edildi. Ayný gün, ABD Baþkaný
Nixon da, yirmi yýldan beri Çin’e karþý
uygulanmakta olan ticari ambargoyu
kaldýrdý. Amerika’ya gelmek isteyen
Çinlilere vize verileceði bildirildi. Amerikan ping-pong takýmýnýn yapmýþ olduðu
bu ziyaretle Çin ile ABD arasýnda ilk
temaslar baþlamýþ oldu. Bu temaslardan
sonra ABD Baþkaný Nixon Þubat 1972’de
Çin Halk Cumhuriyeti’ni ziyaret etti.
Çin Lideri Deng Xiaoping ABD ziyareti sýrasýnda
Abraham Lincoln heykelini selamlýyor. (31.01.1979)
Prof. Dr. Fahir ARMAOÐLU,
20. Yüzyýl Siyasi Tarihi, s. 586
2. Nükleer Silahlarýn Sýnýrlandýrýlmasý Görüþmeleri
Küba buhraný konusunda bahsedileceði üzere SSCB ile ABD arasýnda yaþanan füze krizinin
uzlaþma yoluyla çözümlenmesi nükleer silahlarýn sýnýrlandýrýlmasýnda baþlangýç oldu. 1963’te de ABD,
SSCB ve Ýngiltere arasýnda Moskova’da ilk kez “Nükleer Denemelerin Kýsmen Yasaklanmasý Anlaþmasý” imzalandý. Ancak bu anlaþmadan sonra devletler nükleer alanda yarýþa devam ettiler.
Nükleer silahlarýn sýnýrlandýrýlmasý konusunda 1969’da Helsinki’de ABD-SSCB arasýnda
gerçekleþtirilen SALT-I (Strategic Arms Limitation Talks -Stratejik Silahlarý Azaltma Görüþmeleri-)
önemli bir aþama oldu. Sadece savunma füzelerinin sýnýrlandýrýlmasýnýn kararlaþtýrýldýðý SALT-I
Antlaþmasý, 26 Mayýs 1972’de Moskova’da imzalandý. Bu Antlaþma ile sorunlarýn barýþçý yollarla
çözülmesi süreci baþlatýldý. ABD-SSCB iliþkilerinin temel esaslarý belirlendi. Görüþmelerin baþladýðý
1969 yýlý “Yumuþama Dönemi”nin baþlangýcý sayýldý.
122
Yumuþama Döneminde SALT-I Anlaþmasý’ndan sonra nükleer silahsýzlanma konusunda
birçok anlaþma imzalandý. Bu anlaþmalarýn en
önemlisi 1979’da ABD ve SSCB arasýnda
Viyana’da imzalanan SALT-II Antlaþmasý ile uzun
menzilli nükleer silahlar sýnýrlandýrýldý. Ancak
SSCB’nin 1979’da Afganistan’ý iþgali nedeniyle
ABD kongresi bu antlaþmayý onaylamadý.
3. Helsinki Konferansý (1 Aðustos 1975)
Bloklar arasýndaki iliþkilerde yumuþama
sürecine girilmesi üzerine Doðu Bloku ülkeleri,
Avrupa’da güvenlik ve iþ birliðini güçlendirmek
amacýyla bir konferans toplanmasý önerisini
sundu. Bloklar arasýnda bazý sorunlarýn
SALT-II Antlaþmasý imza töreni
çözümlenmesi üzerine Batýlý ülkeler bu öneriye
olumlu cevap verdi.
SALT-I Anlaþmasý’ndan sonra Arnavutluk dýþýnda bütün Avrupa devletleriyle ABD ve Kanada’nýn
katýldýðý Avrupa Güvenlik ve Ýþ Birliði Konferansý (AGÝK) Helsinki’de toplandý. Uzun görüþmeler
neticesinde hazýrlanan uluslararasý iliþkilerde temel barýþ ve iþ birliðini kapsayan “Sonuç Belgesi”
(Helsinki Nihai Senedi) 1 Aðustos 1975’te imzalandý.
HELSÝNKÝ NÝHAÝ SENEDÝ
(1 Aðustos 1975)
Konferansa katýlan devletler:
1. Her devletin hukuk eþitliði, toprak
bütünlüðü ile özgürlük ve siyasi baðýmsýzlýk
haklarý da dâhil olmak üzere karþýlýklý olarak
birbirlerinin tüm egemenlik haklarýna saygý
gösterirler. Aralarýndan her birinin siyasi,
toplumsal, ekonomik ve kültürel sistemini
özgürce seçme ve geliþtirme hakkýna olduðu
kadar, yasa ve tüzüklerini saptama hakkýna da
saygý gösterirler.
2. Uluslararasý iliþkilerinde olduðu gibi
karþýlýklý iliþkilerinde de baþka bir devletin toprak
bütünlüðüne ve siyasi baðýmsýzlýðýna karþý,
Birleþmiþ Milletlerin amaçlarýyla ve iþbu bildiriyle
Helsinki Konferansý
baðdaþmayacak bir biçimde tehdit ya da kuvvet
kullanmaya baþvurmaktan kaçýnacaklardýr.
3. Birbirlerinin sýnýrlarýný ve Avrupa’daki tüm devletlerin sýnýrlarýný “dokunulmaz” sayarlar.
4. Toprak bütünlüðü, birbirlerinin topraklarýný askerî olarak iþgal etmekten ya da bu topraklar bugün
olduðu gibi gelecekte de bu sýnýrlara saldýrýda bulunmaktan kaçýnýr. Üzerinde doðrudan ya da dolaylý
kuvvet uygulamaktan kaçýnýr. Bu nitelikteki her türlü iþgal veya edinim, hukuka aykýrý sayýlacaktýr.
5. Aralarýndaki anlaþmazlýklarý uluslararasý barýþý, güvenliði ve adaleti tehlikeye düþürmeyecek
biçimde, barýþçý yollarla çözerler.
6. Konferansa katýlan devletler birbirlerinin iç ya da dýþ iþlerine her türlü müdahaleden kaçýnýrlar.
7. Irk, cinsiyet, dil ve din ayýrýmý gözetmeksizin, insan haklarýna ve herkes için düþünce, vicdan, din
ve inanç özgürlükleri de dâhil olmak üzere temel özgürlüklere saygý gösterirler. Ýnsan kiþiliðinin
özündeki onurdan doðan ve kiþinin özgür ve tam geliþmesi için gerekli olan yurttaþlýk hak ve
özgürlükleriyle, siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel ve diðer hak ve özgürlüklerin etkin biçimde kullanýlmasýný geliþtirir ve desteklerler.
Prof. Dr. Oral SANDER, Siyasi Tarih, s. 457
Helsinki Nihai Senedi’nin Avrupa ve dünya tarihi açýsýndan önemi nedir? Ýleriki yýllarda
uluslararasý iliþkilere etkisinin neler olacaðýný tahmin ediniz.
Bloklar ve devletler arasýnda sürekli görüþme saðlanarak uluslararasý iliþkilerde yumuþama
politikasý hâkim oldu. Demokrasi, temel hak ve özgürlükler alanýnda da önemli geliþmeler kaydedildi.
123
O K YA N U S
ALASKA
(A.B.D.)
N
Diðer komünist ülkeler
KÜBA
PANAMA
UA
Y
AG
PA
R
BOLÝVYA
URUGUAY
B R E Z Ý L Y A
SURÝNAM
GUYANA
SENEGAL
BATI SAHRA
PORTEKÝZ
ÝZLANDA
LÝBERYA
GÝNE
K
lin 61
er 19
M A L Ý
FÝLDÝÞÝ
KIYISI
a’nýn
lavaky
Çekos li 1968
Ýþga
AN
SA
NÝJER
GARBON
NÝJERYA
NÝJERYA
C E Z AY Ý R
ÝSPANYA
FAS
B
i
riz
FR
B U Z
Ý
FR
YA .
NE CUM
GÜ
KA
4
IRAK
2
3
KENYA
E T Ý Y O P YA
TANZANYA
ZÝMBAWE
ZAMBÝYA
BOSTWANA
ANGOLA
ZAÝRE
SUDAN
M I S I R
SURÝYE
T Ü R K Ý Y E
1
Y
E
M
E
N
Ý R A N
AFGANÝSTAN
H Ý N T
1979-1988
PA
L
1963
Keþmir
0
1250
O K YA N U S U
H Ý N D Ý S TA N
NE
ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ
M O Ð O L Ý S TA N
1964-1973
TAYVAN
KORE CUMHURÝYETÝ
KORE DEMOKRATÝK
HALK CUMHURÝYETÝ
VÝETNAM
2500
3750
BÜYÜK OKYANUS
ON
YA
5000 km
U S T U R A LYA
A VAVUSTRALYA
E N D
O N E
Z Y A
MALEZYA
SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLER BÝRLÝÐÝ
D E N Ý Z Ý
ORTA AFRÝKA
CUM.
ÇAD
L Ý B YA
FÝNLANDÝYA
K U Z E Y
ÝSV
GRÖNLAND
(DAN)
GANA
T Ý N
A R J A N
Þ Ý L Ý
Harita 1960-1980 dönemini kapsamaktadýr.
3. ünitede öðrendiðiniz bilgileri kullanarak Çekoslovakya, Almanya ve Keþmir’de yaþanan çatýþmalarýn sebeplerini açýklayýnýz.
Baþlýca krizler ve savaþlar
PERU
A
SAN JUAN
VENEZUELLA
KOLOMBÝYA
NÝKARAGUA
D
DOM.CUM.
HAÝTÝ
1962
A
BELÝZE
PONDURAS
JAMAÝKA
EKVADOR
KOSTARÝKA
SALVADOR
GUATEMALA
SSCB ve müttefikleri
Diðer ülkeler
A
AMERÝKA
BÝRLEÞÝK DEVLETLERÝ
K
ABD ve müttefikleri
B Ü Y Ü K
Yumuþama Dönemi kriz ve çatýþmalarý
O K YA N U S U
AT L A S
A
NY
TA
RÝ
O
N
B. YUMUÞAMA DÖNEMÝ ÇATIÞMALARI
.
UM
M
EÇ
KO
NG
OC
ÝYA
M ÝB
NA
ÝK
MB
BÝRMANYA
ZA
S
O
D
LA
AN
YL
TA
MO
LÝ
A
124
M
A
AR
ÝK
ER
SK
TUNUS
SO
N
NL
GA
S
TA
PÝ
DA
K
ÝS
LÝ
MA
E
B
A
D
A
M
U
R
M
M
U
A
U
N
A
T
ÝS
K
A
E
R
ÝLTE
JAP
ÝNG
P
YA
AL
ÝT
S
Ý
FÝ
YUMUÞAMA DÖNEMÝ
SAVUNMA HARCAMALARI
1975’te Varþova Paktýnýn savunma harcamalarý
132 milyar dolar ve NATO’nunki de 150 milyar dolar
civarýndaydý. 1980’de ise iki ittifaka ait rakamlar, 210
ve 240 milyar dolar civarýnda olmuþtur.
Savunma harcamalarý bakýmýndan üçüncü sýrayý
Orta Doðu almaktadýr. 1975 yýlýnda on bir Orta Doðu
ülkesinin savunma harcamalarý 28 milyar dolar
kadar olmuþ iken 1980 yýlýnda sadece 6 ülkeye ait
miktar 38 milyara yükselmiþtir. Orta Doðu, kiþi
baþýna düþen savunma harcamalarý bakýmýndan
dünyada ilk sýrayý almaktadýr. 1975 yýlýnda Suudi
Arabistan’ýn kiþi baþýna düþen savunma harcamasý
miktarý 1.153 dolar iken bu rakam 1980’de 3.014
dolar olmuþtur. Ýkinci sýrayý alan Ýsrail için bu
miktarlar 1975’te 1.045 ve 1980’ de 1.514 dolardýr.
Prof. Dr. Fahir ARMAOÐLU, 20. Yüzyýl Siyasi Tarihi, s. 635
Yumuþama Döneminde Avrupa’da konuþlandýrýlan Persing II Füzesi
Yukarýdaki metne göre Yumuþama Döneminde devletler nasýl bir politika izlemiþlerdir? Ýzlenen
politika uluslararasý iliþkileri nasýl etkilemiþtir?
1. Çatýþmalarda ABD ve SSCB’nin Rolü
1960’lý yýllarýn baþlarýnda Bloklar arasýndaki iliþkilerde yumuþama baþlamýþsa da SSCB ile ABD;
Küba ve Vietnam gibi uzak bölgelerde mücadelelerini sürdürdü. Bu bölgelerdeki gruplarýn iktidar
mücadelelerini kendi çýkarlarý doðrultusunda destekleyen SSCB ve ABD rekabetlerini sürdürmüþlerdir.
Bununla birlikte ABD ve SSCB öncülüðünde nükleer silahlarý sýnýrlandýrmak için uluslararasý anlaþmalar da imzalanmýþtýr.
2. Küba Buhraný
K A N A D A
3
zil
00
Montreal
m
0k
Boston
Chicago
M
ABD
en
ABD abluka hattý
Sovyet gemileri
Detroit
Washington
AT L A N T Ý K
O K YA N U S U
Dallas
PA S Ý F Ý K
O K YA N U S U
MEKSÝKA
Havana
0
500
1000
KÜBA
1500 km
Haritaya göre Küba Buhraný’nýn sebepleri neler olabilir?
3. ünitede de belirtildiði gibi Küba’da Fidel Castro 1959’da Batista diktatörlüðünü yýkýp yönetimi ele
geçirmiþ, ekonomiyi millîleþtirme kararý almýþtý. Bu kararla Küba’da faaliyet gösteren ABD þirketlerinin
faaliyetlerinin kýsýtlanmasý, ABD ekonomisini olumsuz etkiledi. ABD’nin Castro yönetimini yýkmak
amacýyla muhalifleri desteklemesi, Küba’yý SSCB’ye yaklaþtýrdý. Bunun üzerine SSCB 1962 yýlý
baþýnda Küba’ya füze yerleþtirmeye baþladý. Haritada görüleceði üzere bu füzelerin ABD topraklarýnýn
125
büyük bir kýsmýný vurabilecek menzile sahip olmasý ABD’nin tepkisine yol açtý. ABD’nin Küba’daki
füzelerin sökülmesi isteðine SSCB’nin olumsuz cevap vermesi sonucunda ABD Donanmasý Küba
kýyýlarýný kuþattý. SSCB, meseleyi BM Güvenlik Konseyine taþýmakla birlikte savaþ gemilerini de
bölgeye gönderdi. ABD ve SSCB’nin bu tavrý, durumu daha da gerginleþtirirken bir nükleer savaþ
ihtimalini ortaya çýkardý.
BAÞKAN KENNEDY’NÝN TELEVÝZYON KONUÞMASI
(22 Kasým 1962)
(...) ABD ve batý yarým küresiyle olan tarihî ve özel baðlarý
olan Küba’ya SSCB füzelerinin gizli bir þekilde
yerleþtirilmesi, hiç bir devletin ve mevcut durumun kabul
etmeyeceði bir duruma neden olmaktadýr.(...)
1930’lu seneler gösterdi ki saldýrgan tutumlara, tepki
gösterilmez ve yaygýnlaþmasýna izin verilirse sonunda bu
durum savaþa götürür. Ülkemiz savaþa karþýdýr. Ayýca
sözümüze de baðlýyýz. Ancak füzelerin ülkemize ya da
herhangi bir ülkeye karþý kullanýlmasýnýn engellenmesi ve
Küba’dan geri çekilmesinin ya da imha edilmesinin saðlanmasý gerekiyor (...).
(...) Dünya nükleer savaþýna gereksiz girmeyeceðiz.
Fakat savaþa girmek zorunda kalýrsak bundan kaçmayacaðýz da.
Ýlk olarak bu saldýrý potansiyelinin inþasýný engellemek
için Küba’ya askerî saldýrý gereçleri üzerine ambargo
uygulandý.(...) Bununla beraber þimdilik, SSCB’nin 1948’de
Berlin ablukasýnda yapmayý denedikleri gibi, gerekli ihtiyaç
ürünlerinin giriþini yasaklamayacaðýz.
ABD Baþkaný John F. Kennedy
KRUÞÇEV’ÝN KENNEDY’E MEKTUBU (27 Kasým, saat: 15.30)
Biz Küba’ya, sizin saldýrý gereçleri dediðiniz savunma gereçlerini gönderdik. Küba’ya bir saldýrýda
bulunulmamasý, düþünmeden yapýlan hareketlerden kaçýnýlmasý için gönderdik. Sizin 27 Kasým
1962’de, “Küba’ya saldýrý olmayacak, istila olmayacak. Sadece ABD tarafýndan deðil batý yarým küresine baðlý diðer ülkeler tarafýndan da” þeklinde yaptýðýnýz mesajýnýza karþý saygý ve güven duyuyorum.
Böylece, bizi, Küba’ya bu içerikte bir yardýma iten nedenler de ortadan kalkmýþ oldu. Ýþte bunun için
(...) belirtilen araçlarýn inþasýnýn durdurulmasý, sökülmesi ve SSCB’ye geri getirilmesi için uygun
tedbirlerin alýnmasýný görevlilerimize bildirdik.
Georges LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 295-296’den özetlenmiþtir.
ABD Baþkaný Kennedy’nin konuþmasý ve SSCB lideri Kruþçev’in mektubu incelendiðinde iki ülke
iliþkileri hakkýnda neler söylenebilir? Bu konuþma ve mektubun uluslararasý iliþkilerin þekillenmesine
etkisini ifade ediniz.
Nükleer savaþ ihtimali karþýsýnda ABD
ve SSCB geri adým atmak zorunda kaldý.
SSCB, Türkiye’deki ABD’ye ait Jüpiter
füzelerinin sökülmesi karþýlýðýnda Küba’daki füzeleri sökebileceðini bildirdi. ABD’nin
öneriyi kabul etmesi sonucunda karþýlýklý
füze sökümü ile Küba Buhraný çözüldü.
Küba Buhranýnýn çözülmesi ile DoðuBatý arasýnda diyalog süreci baþlarken,
silahsýzlanma konusunda da önemli
geliþmeler saðlandý. ABD ve SSCB politik
ve askerî alanda dengeye ulaþtýklarýný
anladý. Bu durum bir çatýþmayý önlediði gibi
Bloklar arasý ve devletler arasý iliþkilerde
deðiþimin baþlangýcý oldu.
Jüpiter füzesi
126
3. Vietnam Savaþý
Daha önce Fransa’nýn sömürgesi durumundaki Vietnam, 1954 yýlýnda imzalanan Cenevre
Anlaþmasý ile Kuzey ve Güney Vietnam adý altýnda baðýmsýz devletler durumuna gelmiþlerdi. Cenevre
Anlaþmasý’na göre 1956’da yapýlacak seçimlerle Kuzey ve Güney Vietnam birleþecekti. Güney
Vietnam yönetimi, birleþme seçimlerine katýlmadý. Komünist olan Kuzey Vietnam yönetimi ise 1957’de
Güney Vietnam yönetimini deðiþtirerek birleþmeyi saðlamak için gerilla savaþýna baþladý. Buna karþýlýk
Güney Vietnam ABD’den yardým istemek zorunda kaldý. ABD devreye girerek kendi güvenliðini ve millî
menfaatlerini gerekçe göstererek Güney Vietnam’a ekonomik ve askerî yardým yapacaðýný dünya
kamuoyuna duyurdu.
1964 Aðustosunda Kuzey Vietnam donanmasýna ait gemiler Tokin Körfezi’nde ABD donanmasýna
saldýrdý. Bu geliþme üzerine ABD, 1965 Þubatýnda Kuzey Vietnam’da askerî hedefleri bombalayarak
savaþý baþlattý.
Kuzey Vietnam birliklerinin güneye girmesi üzerine ABD, Güney Vietnam’a 1965 Mayýsýnda 80.000
asker gönderdi. Sayý daha sonra 600.000’e çýkartýldý.
Vietnam’a asker gönderilmesi ABD’de özellikle büyük þehirlerde ve üniversitelerde protesto
gösterilerine sebep oldu. Gösterilerin yaygýnlaþmasý ABD kongresinin savaþa karþý tutum deðiþtirmesine yol açtý. Batýlý müttefiklerin de savaþý onaylamamasý ABD yönetiminin iþini daha da zorlaþtýrdý.
ABD Vietnam’da hedeflediði baþarýyý gösteremedi ve bir çýkmaz içine girdi.
Vietnam Savaþý’ndan görünüm
ABD’de Vietnam Savaþý’nýn protesto ediliþi
MUHAMMED ALÝ VE VÝETNAM SAVAÞI
1967’de Vietnam Savaþý en kanlý dönemindeydi ve Amerika
bölgeye asker göndermeye devam ediyordu. Askere çaðrýlanlar
arasýnda Muhammed Ali de vardý. Muayeneden geçen Ali yemin etmeyi
reddetti ve Vietnam’a gitmeyi istemediðini açýkladý. Ayrýca Vietkonglar
(Kuzey Vietnamlýlar) bana hiçbir kötülük yapmadýlar ki onlarla savaþayým
þeklindeki tarihi sözünü söyledi. Bu savaþ karþýtý tutum, dünya þampiyonluðunun elinden alýnmasýna ve boks lisansýnýn da iptal edilmesine neden
oldu. Beþ yýl hapis cezasýna da çarptýrýlan Muhammed Ali üç buçuk yýl
boyunca resmî bir maç için ringe çýkamadý. Amerikan kamuoyunun
Vietnam Savaþý’na bakýþý deðiþince lisansý geri verildi ve spor yaþamý
tekrar baþladý.
Muhammet BALKIR, Muhammet Ali, s. 47
Amerikan kamuoyunda Vietnam Savaþý’na karþý oluþan tepkileri araþtýrarak bir sunu hazýrlayýnýz.
ABD, 1968 yýlýnda Paris’te Kuzey Vietnam ile barýþ görüþmelerine baþladý. Yeni baþkan Nixon, ABD
askerlerini Vietnam’dan çýkarma kararý aldý. ABD askerleri geri çekilirken saldýrýlarýný da þiddetlendirdi.
Bunun amacý Vietnam’ý barýþa zorlamaktý. Paris’te yapýlan görüþmeler sonucunda, Vietnam Barýþý 27
Ocak 1973’te imzalandý. SSCB ve Çin’in ABD ile politik yakýnlaþmasý antlaþmanýn imzalanmasýnda
etkili oldu.
Antlaþmaya göre: ABD kuvvetleri Vietnam’dan çekilecek, esirler karþýlýklý geri verilecek, Kuzey ve
Güney Vietnam arasýnda yapýlacak müzakerelerle birleþme gerçekleþtirilecekti.
127
ABD, savaþ alanýna 7 milyon ton bomba attý. Bombalar 20 milyon krater izi býraktý. Vietnam
topraklarý, uzun yýllar üzerinde hiçbir bitki yetiþmeyecek duruma geldi. 1975’te Kuzey Vietnam’ýn Güney
Vietnam’ý ele geçirmesiyle 1976’da iki devlet birleþerek Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti adýný aldý.
4. Keþmir Meselesi
Haritaya göre Keþmir’in stratejik önemi ile ilgili neler söylenebilir? Keþmir Sorunu
Pakistan ve Hindistan dýþýnda hangi ülkeleri etkilemiþtir?
Pakistan kontrolündeki bölge
Hindistan iþgali altýndaki bölge
Gilgit
BM kontrol hattý
Paþaver
AFGANÝSTAN
Aksai
Çin
KEÞMÝR
Tarbela
Ýslamabad
Srinagar
Tobat
Raveýpindi
Mangla
Çammu
Ç Ý N
Pathankot
ÝRAN
A
K
S
Ý
A
Amritsar
H
Çandigarh
Multan
i
TÝBET
m
a
ri
s
dü
h
Ne
N
Delhi
Ýn
l
P
Ya
m
Karaçi
A
Laknov
un
a
Ne
hr
U
i
M
Brahmaputra Nehri
a
i
hr
Ne
Aðra
Çaypur
E
nj
Ga
P
T
Lahor
N
Kuetta
y
a
l
r
a
L
Benares
Tarapur
M
A
N
E
N
Narmada Neh
Dakka
Çesson
Cemþidpur
ÝZ
Tapti Nehri
Mahanadi Nehri
Ý
Hilal
Durgapur
Çittagong
Kalküta
God
ava
Sagaing
B U R M A
ri N
Puna
Mandalay
Rourkela
Trombay
Bombay
Sylhet
BANGLADEÞ
ri
Baroda
D
Maymensingh
H Ý N D Ý S T A N
Ahmedabad
ehri
TAYLAND
Haydarabad
na
Kris
ehri
N
Bassein
Bengal Körfezi
Bangolore
Rangun
Mulmeyn
Bangkok
Madras
Siyam Körfezi
Maysor
Pondiçherry
Kaliküt
Koçin
H Ý N T O K YA N U S U
Komorin Burnu
SEYLAN
0
250
500
750 km
3. ünitede belirtildiði gibi Ýngiltere’nin 1947
Aðustosunda bölgeden çekilmesiyle burada
Pakistan ve Hindistan adý ile baðýmsýz iki devlet
kurulmuþtu. Bu iki devlet baðýmsýzlýklarýndan
itibaren birbirleriyle sorunlar yaþamýþlardýr.
Çatýþmalarýn en önemli nedeni Hindistan, Pakistan, Afganistan ve Çin’in kesiþme noktasýnda
yer alan, verimli topraklara ve yer altý zenginliklerine sahip olan Keþmir’dir. Pakistan, Keþmir
halkýnýn büyük çoðunluðunun Müslüman
olmasýndan dolayý buranýn kendisine ait olmasý
gerektiðini belirtmekteydi. Hindistan ise Keþmir
Mihracesi’nin kendi topraklarýyla birleþme
kararýndan dolayý burada hak iddia ediyordu. Bu
Keþmir’in doðal güzelliklerinden bir görünüm
nedenlerle iki devlet 1948’de ilk kez savaþtý.
Birleþmiþ Milletler araya girdi ve Keþmir’de halk
oylamasý yapýlmasý þartýyla ateþkes saðlandý. Bu çatýþmada Pakistan, Keþmir’in küçük bir kýsmýný ele
geçirirken büyük kýsmýný Hindistan almýþtý. Hindistan, BM kararýna raðmen bugüne kadar elinde tuttuðu
Keþmir topraklarýnda halk oylamasý yapmamýþtýr.
128
Keþmir meselesi iki devletin dýþ politikasýný da etkiledi. Kuruluþundan itibaren baðlantýsýzlýk
politikasý izleyen Hindistan, SSCB ile yakýnlaþarak bu devletin desteðini aldý. Buna karþýlýk Pakistan,
Batý yanlýsý bir politika takip ederek 1954’ten itibaren ABD’den askerî yardým almaya baþladý.
Pakistan’ýn1955’te Baðdat Paktý’na üye olmasýyla da SSCB, iki devlet arasýndaki tüm anlaþmazlýklarda
Hindistan’ýn yanýnda yer aldý.
1959’da Çin’in Tibet’i iþgali Hindistan ile çatýþmasýna sebep oldu. Pakistan da bu süreçte Çin ile
yakýnlaþarak Keþmir meselesinde bu devletin desteðini aldý ve uluslararasý alanda dengeyi saðlamaya
çalýþtý.
1963 sonlarýndan itibaren Keþmir’de Hindularla Müslümanlar arasýnda baþlayan çatýþmalar
Aðustos 1965’te savaþa dönüþtü. BM Güvenlik Konseyinin çaðrýsý ile savaþ durduruldu. Taraflarýn
ateþkesi kabul etmesinde Çin’in Hindistan’a karþý sert tutum almasý büyük rol oynamýþtýr. Çin Hindistan
üzerindeki baskýsýný artýrýnca Uzak Doðu’da dengeleri korumak isteyen ABD, Hindistan’ýn yanýnda yer
aldý. Bu süreçte SSCB, Çin ile uzlaþma yolu arayarak Keþmir meselesinde tarafsýz kalmaya çalýþtý.
SSCB’nin tutumunda Pakistan’ýn bu devlet ile iyi iliþkiler kurma çabasý da etkili oldu.
Pakistan ile Hindistan SSCB’nin aracýlýðý ile 10 Ocak 1966’da Taþkent Deklarasyonu’nu imzalayarak
1965’teki savaþtan önceki sýnýrlara çekilmeyi ve anlaþmazlýklarýný barýþçý yollarla çözmeyi kabul etti.
Fakat Keþmir meselesi Pakistan-Hindistan münasebetlerinde çözümlenemeyen bir sorun olarak günümüze kadar geldi.
5. Afganistan’ýn SSCB Tarafýndan Ýþgali
Batum
ÇÝN
TÜRKÝYE
SSCB
HAZAR DENÝZÝ
SURÝYE
AFGANÝSTAN
IRAK
Lahor
ÝRAN
SUUDÝ ARABÝSTAN
UMMAN
SSCB ÝÞGALÝNE ABD’NÝN BAKIÞI
“Þimdi Afganistan’daki Sovyet Birlikleri tarafýndan tehdit edilen bölge, büyük bir stratejik öneme
sahiptir. Dünya petrolünün ihraç edileninin üçte ikisi burada bulunmaktadýr. SSCB’nin Afganistan’a
egemen olmak için yaptýðý çalýþmalar, SSCB Silahlý Kuvvetlerini Hint Okyanusu’na ve petrolün büyük
bir bölümünün dünyaya nakledildiði Hürmüz su yoluna 300 mil kadar yaklaþtýrmýþtýr. Sovyetler Birliði
Orta Doðu petrolünün serbest akýþý için büyük bir tehlike oluþturacak stratejik bir konumu saðlamlaþtýrmaya çalýþýyor...”
Dr. Ümit ÖZDAÐ, Deðiþen Dünya Dengeleri ve Basra Körfezi Krizi, s. 59
Harita ve metne göre SSCB’nin Afganistan’ý iþgal etme sebepleri nelerdir? Belirtiniz.
129
Afganistan XIX. yüzyýlda kuzeyden Rusya’nýn, güneyden Ýngiltere’nin yayýlmacý politikalarýnýn
hedefi oldu. Ýki devlet, 1885’te yaptýklarý bir antlaþma ile Afganistan üzerinde denetim bölgeleri
oluþturdular. Afganlarýn Ýngilizlere karþý baþlattýklarý mücadele neticesinde 1919’da baðýmsýzlýklarýný
kazanýrken krallýk yönetimini kurdular. Krallýk idaresi 1973 yýlýnda cumhuriyetin ilaný ile son buldu.
Yönetim giderek diktatörlüðe dönüþürken ülkede sosyal huzursuzluklar ve ekonomik sýkýntýlar yaþandý.
Bu zor þartlar altýnda 1978 yýlýnda SSCB ile Afganistan arasýnda “Dostluk, Ýyi Komþuluk ve Ýþ Birliði
Antlaþmasý” imzalandý. Bu antlaþma ile taraflar, 20 yýl süreyle ülkelerinin güvenliðini, baðýmsýzlýðýný ve
toprak bütünlüðünü korumak için birbirleri ile dayanýþma içinde olmayý ve karþýlýklý olur ile gerekli
tedbirleri almayý kararlaþtýrdýlar.
1978 yýlý sonlarýna doðru Afganistan’da halkýn SSCB yanlýsý yönetime karþý direniþ hareketi
baþlatmasý üzerine iktidarda bulunanlar SSCB’den askerî yardým istedi. Ýki devlet arasýnda imzalanan
dostluk antlaþmasý gereði SSCB’den çok sayýda uzman ve asker Afganistan’a geldi. Bu arada ülkede
iktidar mücadelesi sürdü. Bu geliþmeler üzerine SSCB, 27 Aralýk 1979’da gönderdikleri ek kuvvetlerle
Afganistan’ý iþgal etti.
SSCB’nin Afganistan’ý iþgali
SSCB’nin Afganistan’ý ele geçirerek Basra Körfezi ve Orta Doðu petrolleri istikametinde önemli bir
ilerleme kaydetmesi dünyada büyük tepkiye yol açtý ve birçok devlet tarafýndan kýnandý. Çin, daha
sonra da Pakistan meseleyi BM’ye taþýdý. ABD ise SSCB ile yaptýðý SALT-II Anlaþmasý’ný onaylamamýþ
ve Afgan mücahitlerine yardýma baþlamýþtýr.
Sovyet iþgaline karþý halk direniþ hareketine geçti. “Afgan mücahitleri” özellikle kýrsal alanýn büyük
bölümünü kontrolleri altýna aldýlar. Bunun üzerine SSCB, Afganistan’a daha fazla kuvvet gönderdiyse
de ülkeyi bütünüyle kontrol altýna alamadý. Mücahitler kýsýtlý imkânlarýna raðmen hem Sovyet hem de
hükûmet askerlerine karþý baþarýlý mücadele verdiler. Bu arada üç milyon Afgan mülteci, Pakistan’a
sýðýndý.
Bu geliþmeler üzerine Çin, Ýran, Pakistan,
Arap devletleri ve Batýlý devletlerin SSCB’ye
tepki göstermesi BM’yi harekete geçirdi.
Ayný zamanda Pakistan ve Suudi
Arabistan’ýn öncülüðünde Ýslamabad’da
olaðanüstü Ýslam Konferansý toplandý. Ancak
istenilen sonuç elde edilemedi.
1982’de Afganistan sorununu çözmek
üzere BM gözetiminde Afganistan, Pakistan,
ABD ve SSCB’nin katýlýmýyla görüþmeler
baþladý. Uzun süren görüþmelerden sonra
14 Nisan 1988’de Cenevre’de Afganistan
sorununa son veren anlaþma imzalandý.
SSCB askerleri 1988-1989 yýlý içerisinde
Afganistan’dan çekildiler. Bu arada,
“mücahit” gruplar birleþerek bir hükûmet
kurdular. Ancak bu geliþmelerle birlikte
SSCB birliklerinin Afganistan’dan çekilmesi
gerekli istikrar saðlanamadý. Afganistan’da
bu defa iktidar için iç çekiþmeler baþladý.
130
PANAMA
UA
Y
AG
PA
R
BOLÝVYA
URUGUAY
B R E Z Ý L Y A
SENEGAL
LÝBERYA
GÝNE
FÝLDÝÞÝ
KIYISI
GARBON
KAMERUN
ZÝMBAWE
ZAMBÝYA
Ý
FR
YA .
NE CUM
GÜ
KA
SURÝYE
10
4
IRAK
2
3
KENYA
E T Ý Y O P YA
TANZANYA
SUDAN
BOSTWANA
ANGOLA
ZAÝRE
LÜBNAN
KIBRIS
1
B U Z
T Ü R K Ý Y E
M I S I R
ORTA AFRÝKA
CUM.
ÇAD
L Ý B YA
SLA
VYA
GO
YU
NÝJER
NÝJERYA
C E Z AY Ý R
M A L Ý
FAS
GANA
T Ý N
A R J A N
Þ Ý L Ý
Y
E
M
E
N
Ý R A N
N
TA
S
NÝS
GA
AF
S
D E N Ý Z Ý
H Ý N T
N
B
M O Ð O L Ý S TA N
NE
PA
L
SRÝLANKA
AN
UT
0
1250
2500
O K YA N U S U
BH
VÝETNAM
KUZEY KORE
TAYVAN
GÜNEY KORE
3750
5000 km
YA
AVUSTRALYA
E N D
O N E
Z Y A
MALEZYA
KAMBOÇYA
ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ
H Ý N D Ý S TA N
C
Haritayý inceleyerek Konferansa katýlan ülkeleri ayný amaç etrafýnda bir araya getiren sebeplerini belirtiniz.
PERU
SURÝNAM
GUYANA
SAN JUAN
VENEZUELLA
HAÝTÝ
DOM.CUM.
KOLOMBÝYA
NÝKARAGUA
EKVADOR
KOSTARÝKA
SALVADOR
GUATEMALA
KÜBA
BELÝZE
PONDURAS
JAMAÝKA
BATI SAHRA
PORTEKÝZ
A
NY
TA
RÝ
O
AMERÝKA
BÝRLEÞÝK DEVLETLERÝ
ÝZLANDA
GRÖNLAND
(DAN)
O K YA N U S U
AT L A S
.
UM
M
K U Z E Y
ON
JAP
K A N A D A
O K YA N U S
B Ü Y Ü K
KO
NG
OC
ÝYA
M ÝB
NA
ÝK
MB
MYANMAR
ZA
LÝ
A
131
M
A
SO
ÝK
AR
TUNUS
ER
DA
S
N
NL
MO
TA
PÝ
MA
E
K
LÝ
SK
A
FÝ
GA
Ý
A
M
D
ÝS
M
U
B
M
U
A
U
N
A
T
ÝS
K
A
P
S
R
O K YA N U S
B Ü Y Ü K
BAÐLANTISIZ ÜLKELERÝN BELGRAD TOPLANTISI
C. BARIÞ ÝÇÝNDE BÝR ARADA YAÞAMA
Nehru’nun 7 Eylül 1946’da yaptýðý konuþmasýndan:
Dünya savaþlarý insanlýk için telafisi mümkün olmayacak sonuçlar ortaya çýkarmýþtýr. Yeni bir dünya
savaþýna yol açacak gruplaþmalardan uzak durulmalýdýr.
Sömürgecilik, insanlýk tarihi açýsýndan kabul edilemez bir durumdur. Bu durumun sona erdirilmesi için
dünya milletlerinin ortak çalýþmasý gerekmektedir. Halklarýn eþitlik ilkesinin büyük devletler tarafýndan saygýyla
karþýlanmasý ve buna baðlý olarak yeni kurulan devletlerin dünya milletleri içerisinde hak ettiði yeri almalarý
saðlanmalýdýr.
Dünya barýþýnýn saðlanabilmesi için uluslararasý iþbirliðine ve yeni politikalara ihtiyaç vardýr. Sömürgecilik,
emperyalizm ve bloklaþmanýn olmadýðý yeni bir dünya düzeni kurulmalýdýr. Yeni siyasi anlayýþ, barýþ içinde bir arada
yaþama ilkesi esasýna dayandýrýlmalýdýr.
K. R. NARAYANAN, Nehru ve Vizyonu, s.50-51’den özetlenmiþtir
Metne göre uluslararasý iliþkilerde ne gibi deðiþiklikler olabilir?
II. Dünya Savaþý’ndan sonra sömürgelerde ortaya çýkan baðýmsýzlýk hareketleri, uluslararasý
iliþkilere etki eden yeni bir gücün ortaya çýkmasýna sebep oldu. Doðu ve Batý Bloklarýnýn dýþýnda
baðlantýsýz olarak kendini ifade eden bu gücün önde gelen devletleri Kore Savaþý sýrasýnda baðlantýsýzlýðýný ilân eden Hindistan, Yugoslavya ve Mýsýr’dý.
Sömürgeciliðe karþý halklarýn kendi kaderlerini belirleme haklarýný benimseyen Asya ve Afrika’dan
yirmi dört ülke, ilk kez Endonezya’nýn, Bandung kentinde bir araya gelmiþlerdir (1955).
Konferansýn amacý, baðýmsýzlýðýna yeni kavuþan Afrika ve Asya ülkelerinin ABD ve SSCB gibi iki
büyük nükleer güç karþýsýnda varlýklarýný korumak için birlik ve dayanýþmalarýný saðlamaktý.
Bandung Konferansý’nda alýnan kararlar içinde en etkili olaný, 1954 Temmuzunda Çin Halk
Cumhuriyeti Baþbakaný ile Hindistan Baþbakaný arasýnda kabul edilerek ilk defa dünyaya tanýtýlmýþ olan
“barýþ içinde bir arada yaþamanýn beþ ilkesi” üzerinde varýlan anlaþma idi.
Barýþ içinde bir arada yaþama’nýn beþ ilkesi: Siyasi baðýmsýzlýk, askerî ittifaklara katýlmama, kendi
topraklarýnda baþka devletlere askerî üsse izin vermeme, ikili ittifaklara girmeme, millî kurtuluþ
savaþlarýný desteklemedir.
BANDUNG KONFERANSI SONUÇ BÝLDÝRGESÝ
Konferans,
1. Sömürgeciliðin, en kýsa zamanda sona erdirilmesi gereken kötü bir uygulama olduðunu,
2. Kendi topraklarýnda sömürgecilere kölelik ve onlarýn egemenliði altýnda yaþamaya
zorlanan halklar sorununun temel insan haklarýnýn kabul edilmemesi anlamýna geldiðini, Birleþmiþ
Milletler Sözleþmesi’ne aykýrý olduðunu ve dünyada barýþ ve iþ birliðinin geliþmesine engel olduðunu,
3. Sömürge durumunda olan bu halklarýn özgürlük ve baðýmsýzlýk davasýna destek olduðunu,
4. Sömürgeci devletlerden bu halklara özgürlüklerini ve baðýmsýzlýklarýný vermelerini talep etmek
(...) konularýnda uzlaþmaya varmýþtýr. Konferans, Afrika’nýn büyük bölümünde ve dünyanýn baþka
yerlerinde siyasi sistemin ve insan iliþkilerinin temelini oluþturan ýrk ayrýmcýlýðý siyasetini ve
uygulamalarýný kýnar. Bu tür bir tavýr yalnýzca insan haklarýnýn tecavüze uðramasý deðil, ayný zamanda
uygarlýðýn ve insanlýk onurunun temel deðerlerinin inkârýdýr. Filistin’in durumu nedeniyle Orta Doðu’da
var olan gerilim konusunda ve bu gerilimin dünya barýþý açýsýndan oluþturduðu tehlikeyi de göz önünde
bulundurarak Arap Filistin halkýnýn haklarýný ve Filistin sorununa barýþçý bir çözüm bulunmasýný
desteklediðini beyan eder.
George LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 404’ten özetlenmiþtir.
Bandung Konferansý sonuç bildirgesinin içerik analizini yapýnýz. Bu belgede yer alan temel
konularý tespit ediniz.
1955 Bandung Konferansý, bir baþlangýç
olmasý ve üyelerinin farklý siyasi yapýlarý ve
uluslararasý baðlantýlarý olmasý sebebiyle
Doðu ve Batý Bloklarý karþýsýnda yer
alabilecek yeni bir anlayýþ ve ortak bir hareket
oluþturamadý. Ancak milletlerarasý politikada
bir “Baðlantýsýzlýk” akýmýný ortaya çýkardý.
Bandung Konferansý tam bir birliktelik
meydana getirememesine raðmen AsyaAfrika ülkeleri arasýnda dayanýþma düþüncesi oluþturdu.
Baðlantýsýzlýk hareketinin ilk teþkilatlý
toplantýsý Yugoslavya lideri Tito ile Mýsýr lideri
Nasýr’ýn öncülüðünde 1961’de Belgrat’ta 25
baðlantýsýz ülkenin katýlýmýyla yapýldý.
Belgrad Konferansý 1961
132
1961 Belgrad Konferansý Sonuç Bildirgesinden...
Sömürgeci devletler, Asya, Afrika ve Latin Amerika’da halklar üzerindeki egemenliklerini
yavaþ yavaþ kaybetmektedir.
(...) Konferansa katýlan ülkeler, soðuk savaþýn kaçýnýlmaz olduðu tezini reddetmektedir.
(...) Yaþadýðýmýz dünyada farklý sosyal sistemler hüküm sürmektedir. (...) Katýlýmcý ülkeler, diðer
milletlerin içiþlerine karýþýlmamasý ve baský yapýlmamasý þartýyla bu farklýlýklarý barýþa engel
görmemektedir. (...) Soðuk savaþtan ve nükleer felaket riskinden kurtulmanýn tek çözümü olarak
karþýlýklý barýþ esas alýnmaktadýr. (...) Konferansa katýlan baðlantýsýz ülkeler yeni bir blok kurmayý
düþünmemektedir.
(...) Baðlantýsýz ülkeler Afrika’daki ýrkçý ve Orta Doðu’daki emperyalist politikalarý kýnýyor ve Filistin
Arap halkýnýn haklarýna sahip olmasý için bütün desteðini saðlýyor.
George LANGLOIS, 20. Yüzyýl Tarihi, s. 405
Baðlantýsýzlar grubunun Yumuþama dönemindeki siyasi etkisi neler olabilir?
Toplantýnýn sonunda 27 maddelik bir “Deklarasyon” ile ABD ve
SSCB’ye hitaben bir “Barýþ Çaðrýsý” yayýnlandý. Bu toplantý,
baðlantýsýzlýk hareketini resmen baþlattý.
Deklarasyonda her türlü kolonicilik ve sömürgeciliðe karþý
geliniyor, sömürgelerin baðýmsýzlýk hareketlerinin desteklenmesi
isteniyordu. Özellikle Kongo, Angola ve Cezayir’in baðýmsýzlýk
hareketleri desteklenirken Güney Afrika Cumhuriyeti’ndeki ýrk
ayýrýmýna karþý çýkýldý. Filistinlilerin tüm haklarýnýn tanýnmasý,
yabancý üslerin kaldýrýlmasý, genel ve tam bir silahsýzlanma,
bütün nükleer silahlarýn yasaklanmasý, büyük devletlerin en kýsa
zamanda bir silahsýzlanma anlaþmasý imzalamalarý ve Çin’in
BM’ye kabul edilmesine çalýþýlmasý kararlaþtýrýldý. Barýþ
çaðrýsýnda ise, Konferansýn o günkü milletlerarasý durumdan
duyduðu kaygý ve endiþe ifade ediliyordu.
JAWAHARLAL NEHRU
1889’da doðan Nehru varlýklý bir
Brahman ailesine mensuptu. Ýngiltere'de
doða bilimleri ve hukuk öðrenimi gördü.
1912’de Hindistan’a döndü. Sömürge
yönetimine karþý pasif direniþteki halka
Ýngiliz polisinin ateþ açmasý Nehru’nun
hayatýnda bir dönüm noktasý oldu.
“Hindistan Ulusal Kongresi” adlý
siyasi partinin baþkaný olarak Nehru,
Hindistan halkýnýn amacýnýn tam
baðýmsýzlýk olduðunu savundu. 1942’de
Ýngilizlere karþý düzenlenen “Hindistan’ý
Terk Edin” eylemlerinde Kongre Partisinin önde gelen üyeleriyle birlikte
tutuklandý. II. Dünya Savaþý’nýn sonuna
kadar tutuklu kaldý. 15 Aðustos 1947’de
kurulan Hindistan’ýn ilk baþbakaný oldu
ve ölümüne kadar bu görevde kaldý.
Ana Britannica, c. 16
Baðlantýsýz ülkelerin 1970 Zambiya toplantýsý
Baðlantýsýzlarýn ikinci toplantýsý, 5-10 Ekim 1964’te Mýsýr’da yapýldý. Toplantý sonunda “Barýþ ve
Milletlerarasý Ýþ Birliði Programý” yayýnlandý. Bu program, bütün ülkelerin nükleer silahlardan vazgeçmesini, bütün yabancý üslerin tasfiyesini, devletlerin birbirlerinin iç iþlerine karýþmamalarýný, yeni sömürgecilik ve emperyalizme karþý çýkýlmasýný ve bu arada da Kýbrýs’a self-determinasyon hakkýnýn tanýnmasýný istiyordu.
Baðlantýsýzlarýn üçüncü toplantýsý, “zirve” toplantýsý olarak, 8-10 Eylül 1970’te Zambiya’nýn baþkenti
Lusaka’da yapýldý ve bu toplantýya 54 ülke katýldý. Alýnan kararlar daha öncekilere benzer nitelikteydi.
Baðlantýsýzlar, günümüze gelinceye kadar milletlerarasý politikaya ve onun güncel meselelerine tesir
etmeye ve geliþmelere kendi düþüncelerine göre istikamet vermeye yönelik kararlar aldýlar.
Baðlantýsýz ülkelerin 4. zirvesi 2006’da Küba’da 118 ülkenin katýlýmýyla gerçekleþmiþti. Baðlantýsýzlar Birleþmiþ Milletler üyelerinin yaklaþýk üçte ikisini temsil ederken dünya nüfusunun % 55’ini
oluþturmaktadýrlar.
Uluslararasý iliþkilerde Batý Bloku ve Doðu Bloku dýþýnda kalan devletler grubu “Üçüncü Dünya”
olarak adlandýrýldý. Baðlantýsýzlar adý da verilen bu Üçüncü Dünya ülkelerinin 1950’lerin ortalarýyla
1990’larýn baþýna kadar tarihî iþlevleri oldu. Bu iþlevler: Baðýmsýzlýðýný yeni kazanan ülkelerin
aralarýnda siyasi, ekonomik, kültürel iþ birliði kurarak bölgesel birlikler oluþturmak ve olumlu tarafsýzlýk
olarak nitelendirilebilir. 1960 yýlýnda Birleþmiþ Milletlerin “Sömürge Altýndaki Ülke ve Halklara
Baðýmsýzlýk Verilmesine Ýliþkin Bildiri”yi kabul etmesinde etkili oldu. “Baðlantýsýzlýk Hareketi” Doðu ve
Batý Bloklarý dýþýnda kalan çeþitli oluþum ve teþkilatlarýn doðmasýna imkân saðladý.
133
134
Ýsrail ile Mýsýr,
Suriye ve
Ürdün
Mýsýr ve
Suriye ile
Ýsrail
?
Ýsrail’i
ABD
SSCB
ÝNGÝLTERE
?
1967 Arap-Ýsrail
Savaþý’nda Mýsýr ve
Suriye’nin kaybettiði
topraklarý Ýsrail’den
geri almak istemesi
?
II. Dünya Savaþý’ndan
sonra iç ve dýþ sorunlarý nedeniyle Orta Doðu’da savaþtan
sonra aktif bir politika izleyemedi.
FRANSA
?
SSCB ile birlikte savaþý
önleme çalýþmalarýný baþlattý
Ancak baþarýlý olamadý. Savaþ
sonrasý durum BM’de görüþülürken Ýsrail yanlýsý bir tutum
izledi. Daha sonra Orta
Doðu’da üstünlüðü SSCB’ye
kaptýrma endiþesiyle barýþý
saðlamada aktif rol aldý.
?
Bazý Arap devletleri üzerinde etki sahibi olarak dolaylý
da olsa, Akdeniz’e inebilme
politikasýný belli ölçüde gerçekleþtirdi.
?
Suriye ve Mýsýr’ý yatýþtýrmaya çalýþtý. Ýsrail’in Suriye
cephesinde ilerlemesi üzerine
savaþýn derhal durdurulmasý
konusunda ABD’ye çaðrýda
bulundu ve BM’de Araplarý
destekledi.
?
Bölgeye ekonomik ve
askerî yardýmda bulundu.
?
Suriye, Mýsýr ve Cezayirde deniz üsleri kurarak Akdeniz’de önemli bir güç hâline
geldi.
?
Savaþ sonrasý Orta Doðuda etkisini arttýrdý.
?
Orta Doðu’da eski etkinliðini saðlayamadý.
?
Orta Doðu’da eski etkinliðini kazanmaya çalýþtý.
Ýsrail’e silah ambargosu koydu. Bazý Arap devletlerine
askerî ve ekonomik yardým teþebbüsünde bulundu.
?
Orta Doðu’da aktif bir
politika izleyerek Ýsrail’i ?
1956’da, Mýsýr’ýn Süveyþ Kanalý’ný millîleþtirmesi üzerine
destekleyen Batýlý devletlere yapýlan gizli görüþmelerde Ýsrail’in Mýsýr’a saldýrýya geçmesine
karþý Araplarýn yanýnda yer karar verdiler.
aldý.
?
Ýsrail’in saldýrýsý üzerine bölgenin güvenliðini saðlamak
?
Savaþýn sonunda Mýsýr’ýn ?
Mýsýr’a silah sattý.
gerekçesi ile Süveyþ’i iþgal ettiler. ABD ile SSCB’nin baskýsý ile
boþaltýlmasýnda önemli rol oy?
Orta Doðu’da önemli bir kuvvetlerini Mýsýr’dan çektiler.
nadý.
konuma geldi.
?
SSCB’nin bölgede güçlenmesini engellemek amacýyla
Ýsrail-Ýngiliz-Fransýz ortak
saldý-rýsýna karþý çýktý.
?
SSCB ile birlikte hareket
?
1974’te Mýsýr ile Ýsrail arasýnda etti.
imzalanan antlaþma ile Süveyþ Kanalý’nýn
?
Ýsrail’e baský yaparak satamamý Mýsýr hâkimiyetine býrakýldý.
vaþtan alýkoymaya çalýþtý.
?
Mýsýr, Sina’daki topraðýnýn bir bölümü- Daha sonra Ýsrail’e silah
gönderdi. Savaþýn sonunda
nü Ýsrail’den geri aldý.
SSCB’nin bölgedeki etkinliðini
?
Camp David Antlaþmalarýna giden yol
azaltmak amacýyla barýþ
açýldý.
antlaþmalarýnýn imzalanma?
Barýþ görüþmelerinde öncü olan sýna öncülük yaptý (1974’te
Sina ve 1978’de Camp David).
ABD’nin Orta Doðu’daki etkisi arttý.
Bu anlaþmalarla Mýsýr’la olan
?
Arap ülkelerinin Batýlý devletlere petrol
iliþkilerini geliþtirdi.
ambargosu koymasý petrol krizine yol açtý.
?
Ýsrail baþarýlý oldu.
Akabe
Ýsrail; Doðu Kudüs, Golan Tepeleri,
Körfezi’ni Ýsrail’e ka- ?
Sina Yarýmadasý ve Gazze’yi ele geçirerek
patmasý
topraklarýný dört kat geniþletti.
?
Filistin Kurtuluþ ?
Ýsrail, Tiran Boðazý’ný da ele geçirerek
Örgütünün kurularak Süveyþ Kanalý’na ulaþtý.
Ürdün’e yerleþtirilmesi
?
Mýsýr ’ýn
(3. haritaya bkz.)
?
Mýsýr yenildi.
?
BM kararý doðrultusunda Ýngiltere ve
Süveyþ
Fransa Mýsýr topraklarýndan çekildi.
Mýsýr ile
Kanalý’ný millîleþtirÝngilizlerin ve
mesi
?
Ýsrail, savaþ öncesi (1949) sýnýrlarýna
Fransýzlarýn
döndü.
desteðini alan
?
Filistinlilerin ülkeÝsrail
?
Orta Doðu, ABD ve SSCB’nin rekabet
lerinden çýkarýlmalarý
ve mücadele alaný oldu.
?
Mýsýr’ýn
?
Ýsrail baþarýlý oldu.
SONUÇLARI
?
Araplarla gerginleþen
kurulduðu gün ?
Ýsrail’i kurulduktan iki gün iliþkiler Ýsrail’in kurulmasýyla
1949’da BM aracýlýðýyla taraflar
daha da bozuldu.
?
BM kararýyla ?
tanýdý.
sonra tanýdý.
Filistin topraklarýnda arasýnda ateþkes antlaþmasý imzalandý.
?
Savaþta ABD ile birlikte
?
Ýngiltere ile birlikte savaþta ?
Savaþ sýrasýnda Ýsrail’in
Ýsrail Devleti’nin kurul- ?
Çok sayýda Filistinli, komþu ülkelere
Filistin’e silah sevkiyatýný yanýnda yer alarak bu ülkeye hareket etti.
masý
sýðýndý ve mülteciler sorunu ortaya çýktý.
önlemek için ambargo koydu. silah sevk etti.
?
1952’den sonra bu bölge(2. haritaya bkz.)
deki etkinliði azaldý.
SEBEPLERÝ
Mýsýr,
Ürdün,
Suriye,
Lübnan,
Irak,
Ýsrail
DEVLETLER
D. ARAP-ÝSRAÝL SAVAÞLARI VE BÜYÜK DEVLETLERÝN POLÝTÝKALARI
1948 Arap-Ýsrail Savaþý
1956 Mýsýr-Ýsrail Savaþý
1967 Arap-Ýsrail (Altý Gün)
Savaþý
1973 Yom Kippur* Savaþý
*Yahudilerin oruç tuttuklarý kutsal ay
Beyrut
N
Ýsrail devleti
NA
Diðer Arap devletleri
LÜ
B
Filistin topraklarý
LÜ
BN
AN
Beyrut
Yahudi devleti
Þam
Þam
SURÝYE
SURÝYE
A K D E N Ý Z
A K D E N Ý Z
Tel-Aviv
Gazze
Süveyþ Kanalý
Ölü
Deniz
ÜRDÜN
Kahire
Gazze
Said Limaný
ÝSRAÝL
Süveyþ Kanalý
Ölü
Deniz
ÝSRAÝL
ÜRDÜN
Kahire
Süveyþ
Süveyþ
Akabe
Sina
Akabe
Sina
MISIR
MISIR
SUUDÝ
ARABÝSTAN
200 km
0
100
200 km
KIZILDENÝZ
KIZILDENÝZ
1949’un sýnýrlarý
(Ýlk Arap-Ýsrail Savaþý’ndan sonra)
Beyrut
LÜ
BN
AN
Ýsrail tarafýndan iþgal edilen
topraklar
Ýsrail’in 1949’daki topraklarý
Þam
SURÝYE
A K D E N Ý Z
A K D E N Ý Z
Kudüs
Gazze
Ölü
Deniz
ÝSRAÝL
ÜRDÜN
Kahire
Ölü
Deniz
Süveyþ Kanalý
ÝSRAÝL
ÜRDÜN
Kahire
Süveyþ
Sina
Akabe
Sina
MISIR
Akabe
MISIR
Süveyþ Kanalý
Þirketi 1956
Temmuzunda
millîleþtirildi
100
Gazze
Said Limaný
Süveyþ
0
Amman
Kudüs
Nil Ne
hri
Nil Ne
Süveyþ Kanalý
Tel-Aviv
Amman
hri
Tel-Aviv
Said Limaný
Þam
Golon
tepeleri
SURÝYE
Beyrut
Ýsrail topraklarý
Ýsrail tarafýndan iþgal edilen
topraklar
Fransýz-Ýngiliz müdahalesi
Ýsrail ordusunun ilerleyiþi
AN
BM’in paylaþma planý
BN
100
SUUDÝ
ARABÝSTAN
LÜ
0
Amman
Kudüs
Nil Ne
hri
Nil Ne
hri
Said Limaný
Tel-Aviv
Amman
Kudüs
SUUDÝ
ARABÝSTAN
SUUDÝ
ARABÝSTAN
0
200 km
KIZILDENÝZ
100
200 km
KIZILDENÝZ
1956 Arap-Ýsrail Savaþý
1967 Arap-Ýsrail Savaþý sonrasý
Bir önceki sayfadaki tabloda Arap-Ýsrail savaþlarý ve büyük devletlerin Orta Doðu politikalarý
hakkýnda bilgi verilmiþtir. Yukarýdaki Arap-Ýsrail savaþlarýyla ilgili haritalarý ve tablodaki bilgileri
incelerek aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
1. 1947 BM’nin paylaþým planý ile I. Arap-Ýsrail Savaþý haritalarýný karþýlaþtýrýnýz. Sýnýrlar
açýsýndan ne gibi farklýlýklar olduðunu tespit ediniz.
2. 1947 BM kararýna göre Kudüs’te üç dinin temsil edileceði uluslararasý özel statü istenmiþtir.
Haritalarý inceleyerek Arap-Ýsrail Savaþlarý sonunda Kudüs’te oluþturulan yeni statü nasýldýr?
3. 1967 Arap-Ýsrail Savaþý’nýn Orta Doðu güçler dengesinde ne yönde deðiþikliklere sebep
olduðunu tespit ediniz.
135
FÝLÝSTÝN’DEN GÖÇ
Filistin’den ilk göç hareketi 1948
savaþý sonrasýnda baþladý. Bu tarihte
Ýsrail Devleti’nin kuruluþunun ilan
edilmesi ve bunun 181 sayýlý BM kararýyla da
onaylanmasý üzerine çok sayýda Filistinli kendi
öz vatanýnda vatansýz durumuna düþürülmüþtü. 1948’de ilk mülteci akýný o zaman
henüz iþgal altýnda olmayan Gazze ve Batý
Þeria’ya olmuþtu. Bu yüzden özellikle Gazze’de o topraklarýn besleyebileceði sayýnýn
üstünde insan toplandý. 1967 Haziran savaþýnda Gazze ve Batý Þeria’nýn da Ýsrail
tarafýndan iþgal edilmesi üzerine buralarda
yaþayan çok sayýda Filistinli baþka ülkelere
iltica etmek zorunda kaldý. Bu tarihten sonra
en büyük mülteci akýný da Lübnan ve Ürdün’e
oldu. Yüz binlerce Filistinli de baþta Körfez
ülkeleri olmak üzere deðiþik Arap ülkelerine iltica etti. Bugün bu ülkelerde, çeþitli Avrupa ülkelerinde ve
ABD’de çok sayýda Filistinli yaþamaktadýr. Bunlarýn bazýlarý yaþadýklarý ülkelerde vatandaþlýk hakký
almýþ olsa da birçoðu hâlâ mülteci konumundadýr ve vatansýz olarak deðerlendirilmektedir.
Ana Britanica, c. 8, s. 584
2005 BM kayýtlarýna göre Filistinli mülteciler
Toplam
mülteci
(1992)
Toplam
mülteci
(1999)
Toplam
mülteci
(2005)
599.553
1.042.123
1.512.742
1.780.701
283.183
472.473
569.741
82.299
587.542
181.241
301.879
358.898
582.863
798.444
961.645
471.555
129.228
162.499
219.561
324.219
370.144
400.582
210.952
109.596
138.081
203.830
306.042
374.521
424.650
112.882
1.070.783
1.300.117
1.803.564
2.727.820
3.625.592
4.255.120
1.259.813
Toplam
mülteci
(1959)
Toplam
mülteci
(1965)
Toplam
mülteci
(1979)
Ürdün
586.706
697.658
Batý Þeria
321.722
Gazze
245.343
Lübnan
Suriye
Toplam
*
* Ürdün ve Batý Þeria birlikte sayýlmýþtýr.
Kamplarda
yaþayanlar
(2005)
Prof. Dr. Tayyar ARI, Geçmiþten Günümüze Orta Doðu, s. 232
Mülteciler için BM’e baðlý olarak çalýþan kuruluþun adýný bularak Filistinli mülteciler için ne gibi
çalýþmalar yaptýðýný araþtýrýnýz. Yaptýðýnýz çalýþmalarý derste öðretmeniniz rehberliðinde arkadaþlarýnýz ile paylaþýnýz.
MEKÝK DÝPLOMASÝSÝ
1973 Arap-Ýsrail Savaþý BM’nin
kararý doðrultusunda sona ermesine
raðmen barýþ saðlanamadý. Barýþýn
saðlanabilmesi için ABD Dýþiþleri
Bakaný Henry Kissinger, Tel-Aviv ile diðer Arap baþkentleri arasýnda defalarca gidip geldi. Mekik Diplomasisi
(shuttle diplomacy) adýný alan bu ziyaretler sonunda, Mýsýr ile Ýsrail arasýnda
askerî nitelikli çekilme antlaþmasý ile
Suriye-Ýsrail anlaþmalarý imzalanarak
barýþa giden yol açýldý. ABD’nin Orta
Doðu barýþýndaki taktiði, barýþa adým
adým ilerlemekti. Bu çalýþmalar Camp
David Antlaþmalarýna giden yolu açtý.
Prof. Dr. Fahir ARMAOÐLU, Filistin Meselesi
ve Arap-Ýsrail Savaþlarý, s. 339
1. Camp David Antlaþmalarý
ABD Baþkaný Nixon, 1974’te Ýsrail ile Mýsýr arasýnda
imzalanan Sina Antlaþmasý’yla oluþan barýþ ortamýný güçlendirmek amacýyla, Orta Doðu devletlerini ziyaret etti. Bu gezi
sýrasýnda ABD ile Mýsýr arasýnda bir anlaþma imzalanmasý,
SSCB’yi rahatsýz ederken ABD-Libya iliþkilerini de olumsuz
etkiledi.
Bu arada Mýsýr Halk Meclisi’nin Mýsýr-SSCB Dostluk
Antlaþmasý’ný feshetmesi ABD’yi bir Orta Doðu barýþý
konusunda harekete geçirdi. 1977’de ABD, bölge ülkeleriyle
barýþ için temaslarda bulundu. Ayný yýl Ýsrail ve Mýsýr Devlet
baþkanlarý karþýlýklý olarak resmî ziyaretlerde bulundular. Ýsrail’in
Batý Þeria’da yeni Yahudi yerleþim merkezleri kurmasý iki ülke
arasýnda devam eden müzakerelerden sonuç alýnmasýný
engelledi. Ýsrail’in bu tavrý Mýsýr ve ABD ile olan iliþkilerinin
bozulmasýna sebep oldu.
1978’de ABD, bölgedeki gücünü kullanarak Ýsrail ve Mýsýr’ý
Camp David’te bir araya getirdi. 17 Eylül’de Ýsrail ile Mýsýr, Filistin
meselesi ve iki ülke arasýndaki barýþ esaslarýný içeren antlaþmalarý imzaladý.
136
CAMP DAVID ANTLAÞMALARINA GÖRE
Camp David Antlaþmalarýnda Filistin meselesi ile ilgili þu kararlar alýndý.
?
Gazze ve Batý Þeria’da yaþayan Filistinlilere, þekli ve mahiyeti, Ýsrail, Mýsýr ve Ürdün’ün ortak
kararýna göre belirlenecek beþ yýllýk bir süre için bir muhtariyet verilecek.
?
Bu muhtariyet döneminde Ýsrail, bu iki toprakta, kendi güvenliðini de sarsmayacak þekilde, asker
miktarýný asgariye indirecekti.
?
Muhtariyet döneminin üçüncü yýlýndan itibaren, Ýsrail, Mýsýr, Ürdün ve Filistin muhtariyet
idaresinin temsilcileri arasýnda, Batý Þeria ve Gazze’nin nihai statüsünü tespit edecek bir anlaþma için
müzakereler yapýlacaktý. Bu anlaþma, Filistin halkýnýn “meþru haklarý” ile “adil istekleri”ni tanýyacaktý.
?
Bu dönemde Ýsrail ile Ürdün arasýnda barýþ müzakereleri ve Ýsrail’in güvenliðini saðlayacak
düzenlemeler de yapýlacaktý.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Geçmiþten Günümüze Ortadoðu, s. 397-398
Camp David Antlaþmalarýnýn Orta Doðu barýþ sürecine katkýsý hakkýnda neler söyleyebilirsiniz?
Camp David Antlaþmalarý sýrasýnda (soldan saða: Enver Sedat, Jimmy Carter, Menahem Begin)
Camp David Antlaþmalarýna tepki gösteren Arap ülkeleri, Mart 1979’da Baðdat’ta toplanarak
Mýsýr’ýn bu anlaþmayý feshetmesini, Filistin meselesinde ortak hareket edilmesini ve baðýmsýz bir
Filistin Devleti’nin kurulmasýný kararlaþtýrdý.
Camp David Antlaþmalarý çerçevesinde belirlenen MýsýrARAP BÝRLÝÐÝNÝN CAMP
Ýsrail Barýþ Antlaþmasý, planlanan sürede imzalanamadý.
DAVID ANTLAÞMALARINA
Özellikle Ýsrail ve Mýsýr’ýn bu antlaþmanýn maddelerini kendine
TEPKÝSÝ
göre yorumlamasý, Ýran’da gerçekleþen rejim deðiþikliði ve
Camp David Antlaþmalarýna
ABD’nin tutumu, süreci sonlandýrdý.
26 Mart 1979’da karþýlýklý toprak bütünlüðü ve baðýmsýzlýk Avrupa Topluluðu destek verirken SSCB
ve Arap ülkeleri tepki gösterdi. Suriye,
düþüncesine saygý duymayý esas alarak bugünkü Ýsrail-Mýsýr Cezayir, Libya, Güney Yemen ve Filistin
sýnýrlarýný çizen “Ýsrail-Mýsýr Barýþ Antlaþmasý” Washington’da Kurtuluþ Örgütü Mýsýr’a ekonomik boykot
imzalandý. Bu antlaþma, Ýsrail’in, güneyde güvenliðini garan- uygulanmasý, SSCB ile iliþkilerin
tilerken Mýsýr’ýn Arap dünyasý ile iliþkilerinin kopmasýna yol açtý. geliþtirilmesi, ortak bir komutanlýk kurulArap ülkelerinden Mýsýr’a yapýlan ekonomik yardým kesilirken masý ve Arap Birliði merkezinin Kahire’den
ABD, Mýsýr’a ekonomik yardýmda bulundu. Ýsrail 27 Nisan baþka bir yere taþýnmasý kararý aldýlar.
1982’de Sina’dan tamamen çekildi. Bu geliþmeler Orta Doðu’da
ABD aleyhtarlýðýný artýrýrken Suriye gibi bazý ülkeleri SSCB’ye yakýnlaþtýrdý. Bu barýþ antlaþmalarý,
Ýsrail’in muhtariyet vaadedilen Batý Þeria’da devamlý olarak Yahudi yerleþim merkezleri kurmasý,
Kudüs’ü baþkent yapmasý, Golan Tepelerini ilhak ettiðini açýklamasý ile amacýna ulaþamamýþ ve
bölgedeki gerginliðin artmasýný engelleyememiþtir.
137
2. Ýslam Konferansý Örgütü
Ýsrail iþgali altýndaki Kudüs’te, 21 Aðustos 1969’da
Müslümanlarýn kutsal yerlerinden olan El-Aksa Camii’nin
kundaklanmasý ve camide maddi hasar oluþmasý Ýslam
dünyasýnda büyük tepkilere yol açtý. Ürdün Kralý Hüseyin’in önerisi ile Arap devletlerinin dýþiþleri bakanlarý 25
Aðustos 1969’da Kahire’de toplanarak bir “Ýslam Zirvesi”
oluþturulmasý kararý verildi.
22-25 Eylül’de Fas’ýn baþkenti Rabat’ta Türkiye dâhil
24 ülkenin katýldýðý bir “Ýslam Zirvesi” toplandý. Zirve
sonunda yayýnlanan bildiride, Ýsrail’in Kudüs’ü boþaltmasý ve 1967 Haziran savaþýnda iþgal ettiði Arap
topraklarýndan çekilmesi kararlaþtýrýlýrken Ýsrail’i tanýmýþ
olan devletlerin, Ýsrail ile diplomatik iliþkilerini kesmeleri
istendi.
Ýslam Zirvesi’nin ikincisi, 1974’te Pakistan’ýn Lahor
kentinde yapýlmýþtýr. Zirvede Filistin ile ilgili alýnan
kararlar yanýnda, 1971’de Pakistan’a karþý ayaklanarak
baðýmsýzlýðýný ilan eden Bangladeþ’in Pakistan tarafýndan tanýnmasý da saðlanmýþtýr. Böylece Ýslam Konferanslarý, Ýsrail meselesinin dýþýnda, Ýslam dünyasýnýn
meselelerini tartýþýp bu meselelere de çözüm getirmeye
çalýþtý.
Teþkilatýn 1973’te yapýlan Cidde toplantýsýnda üye
ülkelerin maliye bakanlarý mali teþkilatlanmanýn önemini
vurguladýlar. Ekim 1975’teki toplantýda Ýslam Kalkýnma
Bankasýnýn kuruluþ planý onaylandý.
EKMELEDDÝN ÝHSANOÐLU
Ýslam Konferansý Teþkilatýnýn
ilk Türk genel sekreteri olan Ekmeleddin
Ýhsanoðlu 1943 yýlýnda
Kahire’de doðdu. Mýsýr
Ayn Þems Üniversitesi
Fen Fakütesinden mezun
olduktan sonra El Ezher
Üniversitesinde akademik hayata baþladý.
Ýhsanoðlu, Kahire Millî
Kütüphanesinde ve Ayný Þems Üniversitesi
Edebiyat Fakültesinde Osmanlý kültürü ve
edebiyatý ile ilgili araþtýrma ve eðitim çalýþmalarý
yaptý.
1974’te Ankara Üniversitesi daha sonra da
Ýngiltere’de Exeter Üniversitesinde akademik
çalýþmalar yaptý. 1984’te profesör olan Ýhsanoðlu,
Ýslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araþtýrma Merkezinin Genel Direktörlüðünün yaný sýra Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bölümü
ile Türk Bilim Tarihi Kurumunun Baþkanlýðýný ve
Ý.Ü. Bilim Tarihi Müze ve Dokümantasyon Merkezi
Müdürlüðü görevlerinde bulundu.
2005’te Ýslam Konferansý Teþkilatý Genel
Sekreterliðine seçilen Ekmeleddin Ýhsanoðlu
hâlen ayný görevini sürdürmektedir.
www.oic-oci.org
Ýslam Konferansý Teþkilatýnýn bazý üyeleri harita üzerinde yeþil renkte belirtilmiþtir.
Ýnternet araþtýrmasý ile Teþkilatýn diðer üyelerini tespit ederek harita üzerinde iþaretleyiniz.
R
U
B U Z
S
Y
D E N Ý Z Ý
A
F
E
D
E
R
A
S
Y
O
N
U
BELARUS
POLONYA
M
KAZAKÝSTAN
2
ÝSPANYA
PORTEKÝZ
N
KIRGIZÝSTA
TA
N
TÜR
KM
KUZEY KORE
TACÝ
ENÝS
KÝST
AN
TAN
GÜNEY KORE
ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ
TUNUS
SURÝYE
AFGANÝSTAN
Ý R A N
N
IRAK
U
B
NY
A
A
R
H Ý N D Ý S TA N
U
O
M
M
RÝ
N
A
N
TA
TA
ÝS
Y
M
E
E
N
VÝETNAM
NL
PÝ
SUDAN
LÝ
ÇAD
14
ER
NÝJERYA
E T Ý Y O P YA
A
SO
OC
UM
.
KAMERUN
E N D O N E Z Y A
NG
KENYA
ZAÝRE
KO
TANZANYA
17
ANGOLA
NA
BOSTVANA
G
RÝ
AF
EY M.
ÜN CU
O K YA N U S U
DA
GA
H Ý N T
MA
M ÝB
YA
ZÝMBAVE
SK
MB
AR
ÝK
ZAMBÝYA
ZA
GABON
MALEZYA
M
LÝBERYA
LÝ
ORTA AFRÝKA
CUM.
MO
GANA
FÝLDÝÞÝ
KIYISI
FÝ
NÝJER
TAYVAN
S
O
D
LA
AN
YL
TA
BÝRMANYA
A
M
L
Ý
M A L Ý
GÝNE
O K YA N U S U
PA
D
M I S I R
SENEGAL
AT L A S
NE
P
U
L Ý B YA
BATI SAHRA
A
S
C E Z AY Ý R
K
ÝS
T
A
FAS
3
4
T Ü R K Ý Y E
KÝS
AVUSTRALYA
KA
0
1250
138
2500
3750
5000 km
B Ü Y Ü K
BE
1
JAP
ÖZ
O K YA N U S
M O Ð O L Ý S TA N
NY
A
YA
AL
ÝT
FR
AN
MA
YA
SA
AL
UKRAYNA
RO
ON
AN
YA
ÝNG
E
ÝLT
RE
NO
RV
E
ÝSV
Ç
EÇ
FÝNLANDÝYA
K U Z E Y
Rezerv :%8
Tüketim:%6
Güney ve Orta
Amerika
2
4
3
0
1250
2500
3750
H Ý N T
Rezerv :%62
Tüketim:%7
Orta Doðu
1
Rezerv :%12
Tüketim:%25
Avrupa-Asya
D E N Ý Z Ý
Rezerv :%9
Tüketim:%3
Afrika
B U Z
5000 km
O K YA N U S U
Rezerv :%4
Tüketim:%29
Asya Pasifik
Harita üzerinde bölgelere göre gösterilen petrol rezerv ve tüketim iliþkisi kurulduðunda petrolün dünya siyaset ve ekonomisinde rolü nedir? Açýklayýnýz.
Rezerv :%5
Tüketim:%30
Kuzey
Amerika
K U Z E Y
DÜNYA PETROL REZERVÝ VE TÜKETÝMÝ
AVUSTRALYA
17
O K YA N U S
B Ü Y Ü K
E. ULUSLARASI POLÝTÝKADA PETROLÜN YERÝ
O K YA N U S
B Ü Y Ü K
O K YA N U S U
AT L A S
139
XIX. yüzyýlýn ortasýnda ilk kez ABD’de çýkarýlmaya baþlanan petrol, kýsa süre sonra da Avrupa’ya
ihraç edildi. Bu yüzyýlýn sonunda Avrupa ülkelerinde ve Rusya’ da petrol kullanýmý yaygýnlaþtý. Petrolün
motorlu araçlarda kullanýlmaya baþlanmasý önemini daha da arttýrdý. Orta Doðu’da petrol, ilk olarak I.
Dünya Savaþý öncesinde bulundu. Ýngiltere Osmanlý Devleti’nin topraklarýnda petrol arama faaliyetine
girerek petrol ticaretini kontrol etmeye çalýþtý. Almanya da Baðdat-Berlin demiryolu ile bölgedeki petrol
yataklarýný kontrolü altýna almak istiyordu. Savaþ sonrasýnda Batýlý devletler mandacýlýk sistemi ile ABD
ise petrol þirketleri aracýlýðý ile bölge üzerinde etkili oldu. II. Dünya
Savaþýnda Japonlar, Pearl Harbour’a Doðu Hint Adalarýndaki
Günümüzde petrol, rafine edilerek
petrol kaynaklarýný ellerinde tutmak için saldýrdý. Hitler’in SSCB’yi baþta yakýt olmak üzere petrokimya
iþgal etmek istemesindeki etkenlerden birisi de Kafkasya’daki sanayinin (plastik, sentetik, lifler,
petrol yataklarýný ele geçirmekti. II. Dünya Savaþý’ndan sonra kauçuk, deterjan, gübre, yapay lif,
hýzlý bir sanayileþme sürecine giren dünyada petrolün bir çok kozmetik ürünleri, filmler, plakalar,
sanayi dalýnda kullanýlmaya baþlanmasý, enerji kaynaðý olarak besin maddeleri vb.) yaklaþýk 80.000
ürününün ham madde kaynaðýdýr.
taþ kömürünün yerini almasýna da sebep oldu.
Meydan Larousse. c. 16, s. 35
II. Dünya Savaþý’ndan sonra Orta Doðu üzerinde hâkimiyetlerini yitirmeye baþladýðýný anlayan Batýlý devletler, petrol
OPEC
þirketleri aracýlýðýyla etkinliklerini devam ettirmeye çalýþtýlar.
9-14 Eylül 1960 tarihleri arasýnda
Þirketlere ayrýcalýk veren ülkelerdeki milliyetçi gösteriler bu
Baðdat’ta toplanan bir konferans
ülkelerin petrol satýþýndan da pay istemelerine ve bazý ülkelerde sonucunda petrol ihraç eden ülkeler
de (Ýran vb.) petrol þirketlerini millîleþtirilmesine neden oldu. Bu teþkilatý anlamýnda “OPEC” kuruldu.
millîleþtirme giriþimleri karþýsýnda Batýlý Devletler petrol üreten Kurucu üyeleri: Suudi Arabistan, Ýran,
baþka ülkelere yönelerek üretimlerini arttýrdýlar ve fiyat Kuveyt, Irak ve Venezüela’dýr. Kuruluþa
kontrolünü ellerinde tutmaya devam ettiler. Bu tarihlerde petrol sonradan Katar, Libya, Endonezya,
piyasasýna girmek isteyen SSCB gibi ülkeler düþük fiyatlardan Ekvador, Birleþik Arap Emirlikleri
katýlmýþtýr.
petrol petrol satmaya baþladýlar. Bu geliþmelerden olumsuz
OPEC üyeleri kuruluþundan günüetkilenen petrol üreticisi ülkeler, Aðustos 1960’ta OPEC’i müze kadar tam bir fiyat anlaþmasý
(Organization Petroleum Exporting Countries -Petrol Ýhraç Eden saðlayamadý. Petrol rezervi az olan üye
Ülkeler Teþkilatý-) kurdular. OPEC’in amacý petrol fiyatlarýný ülkeler, petrol fiyatlarýnýn yükseltilmesini
yüksek seviyeye çýkarmak ve üretici ülkeler arasýnda teknik isterken rezerv açýsýndan zengin olan
ülkeler fiyat yükseltilmesine karþý çýktýlar.
konularda iþ birliðini saðlamaktý.
www.opec.org
Grafiðe göre 1973'te artan petrol fiyatlarý dünya ülkelerini nasýl etkilemiþ olabilir? Yorumlayýnýz.
80
Dünya petrol üretimi ve fiyatý
dolar/varil
milyon varil
80
OPEC dýþý üretim
OPEC üretimi
2004
2006
2007
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
0
1988
0
1986
10
1984
10
1982
20
1980
20
1978
30
1976
30
1974
40
1972
40
1970
50
1968
50
1966
60
1964
60
1962
70
1960
70
Varil fiyatý
www.opec.org
1970’li yýllarýn baþýnda OPEC amacýna ulaþtý ve petrol þirketlerine karþý üstünlük saðladý. Petrol üretimini daha pahalýya mal ettiði için düþük fiyatta petrol satýþýndan zarar gören ABD’nin petrol þirketlerine
destek vermemesi, OPEC’in baþarýlý olmasýnda etkili oldu. Bu arada 1967 (Altý Gün Savaþý) Arap-Ýsrail
Savaþý’ndan sonra petrolün Ýsrail’e karþý siyasi bir silah olarak kullanýlmasýný saðlamak için OAPEC
(Organization of Arab Petroleum Exporting Countries -Petrol Ýhraç Eden Arap Ülkeleri Teþkilatý-)
140
kuruldu. Ancak Arap ülkeleri arasýnda dayanýþmanýn saðlanamamasý ve Batýlý ülkelerin OAPEC
dýþýndaki ülkelerden petrol satýn almasý OAPEC’in istediði sonucu alamamasýna sebep oldu. Ekim
1973’te çýkan Orta Doðu savaþýndan sonra OAPEC tarafýndan petrol fiyatlarýlarýnýn yükseltilmesiyle
yaþanan petrol krizi hýz kazandý. Bu durum özellikle Batý Avrupa’da ve Japonya’da paniðe yol açtý.
Japonya 22 Kasýmda Ýsrail’e karþý tavýr aldý. Ýngiltere 1973 Arap-Ýsrail Savaþý’nda Orta Doðu ülkelerine
uygulamaya baþladýðý silah ambargosunu kýsa bir süre sonra kaldýrarak sadece Ýsrail ile sýnýrlý tuttu.
Suudi Arabistan’ýn Ýsrail’e destek veren ABD ve Hollanda’ya karþý uyguladýðý petrol ambargosu özellikle
ABD’nin Orta Doðu politikasýný deðiþtirmedi. Hatta ABD, bu politikanýn Batý’nýn sanayisine ciddi zararlar
vermesi hâlinde Basra Körfezi bölgesine bir silahlý müdahale ihtimalini belirterek oldukça sert bir tepki
verdi. 1974’te enerji ve özellikle petrolün saðlanmasýnda, kullanýlmasýnda iþ birliði ve ortak planlamayý
gerçekleþtirmek amacýyla Avrupa Ýktisadi Ýþ Birliði ve Kalkýnma Teþkilatý (OECD) çerçevesinde
“Milletlerarasý Enerji Ajansý” (International Energy Agency) kuruldu.
1973-1974’ten itibaren OPEC ülkelerinin ham petrol fiyatlarýna her altý
ayda bir zam yapmalarý, petrol üretimin
azaltýlmasýndan endiþe duyan Batý’nýn
sanayileþmiþ ülkeleri tarafýndan kabullenildi. Buna karþýlýk sanayileþmiþ
ülkeler, petrol fiyatlarýný kendi sanayi
mamullerine ve teknolojilerine yansýtarak yine bu ülkelere sattýlar. Ayrýca
petrol üreten ülkelerin petrol satýþýndan
elde edilen gelirleri Batý bankalarýnda
deðerlendirmesi, sanayileþmiþ ülkelerin petrol zamlarýndan etkilenmesini
engelledi. Ancak Türkiye’nin de içinde
bulunduðu geliþmekte olan ülkeler,
Aðustos 2008 tarihli OPEC toplantýsýndan bir görüntü
artan petrol fiyatlarýndan olumsuz
etkilendiler.
OAPEC üyelerini internetten araþtýrarak harita üzerinde iþaretleyiniz.
ÝNGÝLTERE
KA NA D A
ABD
141
F. ÝRAN-IRAK SAVAÞI (1980-1988)
1. Irak’ta Rejim Deðiþikliði
1920 San Remo Konferansý’nda manda yönetimi kurulan
Irak’ta 1921’de Meþruti Krallýk kuruldu. 1932’de Milletler
Cemiyetine baðýmsýz bir devlet olarak katýldý. 1933’te Kral
Faysal’ýn ölümünün ardýndan ülkede dinî ve etnik çatýþmalar
arttý. II. Dünya Savaþý öncesi dünyadaki geliþmeler Orta
Doðu’da yeni oluþumlar için zemin hazýrladý. 1934’te Türkiye’nin
de üye olduðu Sadabat Paktý’na katýlan Irak, II. Dünya Savaþý
sonrasý ABD ve Batýlý devletlere paralel politikalar izleyerek
Baðdat Paktý (1954) içinde yer aldý.
1958’de yapýlan bir askerî müdahale sonucu ülkede monarþi
rejimi yýkýlarak cumhuriyet ilan edildi. Irak rejim deðiþikliðinden
sonra Baðdat Paktý’ndan çekildi. Baas Partisi 1968’de Irak’ta
yönetimde söz sahibi oldu, SSCB ile yakýnlaþarak bu ülkeden
ekonomik ve askerî yardým almaya baþladý. Bu durum Batý’ya
dönük bir politika takip eden Ýran ile arasýndaki iliþkileri zayýflattý.
Diðer taraftan, 1970’te Ýngiltere’nin Basra Körfezi’nden çekilmesinden sonra Ýran’ýn, buraya tek baþýna hâkim olmak istemesi iki
ülke iliþkilerini daha da gerginleþtirdi.
Baas Partisinin 1972’de, SSCB ile imzaladýðý dostluk antlaþmasýyla beraber bu ülkeden silah satýn almaya baþlamasý Ýran’ý
tedirgin etti. Ancak 1975 Martýnda Cezayir’in arabuluculuðu ile
imzalanan Cezayir Anlaþmasý’yla Irak ile Ýran arasýndaki
Þattülarap Su Yolu’nun en derin yeri sýnýr kabul edilirken
karþýlýklý dostluk ve iþ birliðinin taahhüt edilmesi iliþkileri bir
süreliðine düzeltti.
2. Ýran’da Rejim Deðiþikliði
BAAS HAREKETÝ
Baas Partisi, 1940’ta Þam’da
kuruldu. “Yeniden doðuþ” anlamýna gelen Baas, Arap sosyalizminin yöntemleriyle Arap dünyasýnda bir yeniden
doðuþ gerçekleþtirmeye çalýþan siyasi
anlayýþ ve partilere verilen isimdir.
Baas hareketinin amacý sosyalist bir
sistemle yönetilen, birleþik, laik bir Arap
toplumu kurmaktý. Özel mülkiyeti güvence altýna alan Baas sosyalizmi gelir
adaleti, iç ve dýþ ticaretin denetimi, toprak mülkiyetinin kamu yararýna sýnýrlandýrýlmasý, madenlerin ve doðal kaynaklarýn millîleþtirilmesi, planlý kalkýnma, iþçilerin iþletmelerin yönetimlerine
katýlmasý gibi ilkelere dayanýyordu.
1963’te Irak’ta, iktidara gelen Baas
Partisi 1968’de yapýlan darbeyle
yönetime tam hâkim oldu. 1979’da ise
yeni bir darbeyle Saddam Hüseyin tek
baþýna yönetime geldi.
Prof. Dr. Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý,
c. I, s. 785’ten özetlenmiþtir.
ÝRAN DEVRÝMÝ
Pehlevi Hanedanlýðýnýn 54 yýllýk
(1925-1979) iktidar dönemi, rejime sadýk dostlar yetiþtirdiði gibi karþýtlar da
oluþturmuþtur. Bu nedenle Ýran devrimi
siyasi bakýmdan dýþlanmýþlarýn, dinî
bakýmdan rahatsýz olanlarýn ve gelir
daðýlýmýndan yeterince pay alamayanlarýn ortak paydada buluþmalarý sonucunda ortaya çýkmýþtýr. Ýran
Devrimi, çarþý esnafý ile köylüyü,
üniversite öðrencisi ile radikal Þii
gruplarý ayný platformda buluþturan bir
sürecin adýdýr.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Geçmiþten Günümüze
Orta Doðu, s. 524’ten özetlenmiþtir.
Ýran Devrimi’nden bir görünüm
Ýran Devrimi’nin gerçekleþmesinde hangi faktörler etkili olmuþtur?
1925’ten itibaren Ýran’ý yöneten Pehlevi Hanedanlýðý uygulamalarýyla halk tarafýndan benimsenmemiþti. Batý kültürünün toplumsal alanda kendini hissettirmesi halkta memnuniyetsizliðe yol açmýþtý.
Bununla birlikte plansýz toprak reformu, kýrsal nüfusu yoksullaþtýrmýþ köyden kente göçe zorlamýþtý.
Ayrýca petrol gelirlerinin silahlanmaya harcanmasý gelir daðýlýmýndaki eþitsizliði daha da artýrdý. Halkýn
uygulamalara karþý baþlattýðý protestolarýn yönetim tarafýndan dikkate alýnmamasý ayaklanmaya sebep
oldu. 1978 yýlý baþlarýnda bölgesel nitelikli baþlayan ayaklanma, bir yýl içinde halk hareketine dönüþtü.
1979’da sürgündeki lider Ayetullah Humeyni’nin ülkeye dönmesiyle Ýran Ýslam Cumhuriyeti kuruldu.
Yeni yönetim, anayasa ile halka siyasi haklar tanýyan bir takým deðiþiklikler yaptý. Ýki aþamalý
seçimler sonucunda yeni meclis oluþturuldu. Ülkedeki yeni yapýlanma sýrasýnda petrol ihracatýnýn
azalmasý ekonomiyi zor durumda býraktý.
142
Ýran, dýþ politikada baðlantýsýzlýk ilkesini benimserken ABD öncülüðünde kurulan CENTO’dan
ayrýldý. SSCB ile daha önce imzalanan dostluk antlaþmasýnýn bazý maddeleri tek taraflý feshedildi.
Irak’ýn Orta Doðu’da Mýsýr’dan boþalan güçler dengesini kendi lehine deðiþtirmek istemesi ve bu
amaçla yayýlmacý bir politika takip etmesi Irak-Ýran iliþkilerini olumsuz etkiledi.
3. Savaþ ve Sonuçlarý
ARAP LÝDERLÝÐÝNE
Irak 1975 Cezayir Antlaþmasý ile bölgesel
güvenliðin saðlanmasýnda öne çýktý. Antlaþmanýn hemen ardýndan Irak Fransa ve SSCB’den silah
alýmýný hýzlandýrdý. Bu arada 1978’de Arap Birliði
zirvesine ev sahipliði yaparak hem siyasi prestijini
artýrdý, hem de Mýsýr’ýn tecrit edilmesine öncülük etti.
Camp David Anlaþmasý’yla Mýsýr’ýn Arap dünyasýndaki liderliðinin sarsýlmasý Irak’ý liderlik yapma
hususunda harekete geçirdi. OPEC’in fiyat artýrýmýna
gitmesi ile Irak’ýn yýllýk petrol geliri 1980’de 26 milyar
dolara ulaþmýþtý. Böylece Irak, artan siyasi ve ekonomik gücüyle orantýlý olarak uluslararasý politikada
daha etkin bir rol üstlenmek amacýndaydý.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Irak, Ýran ve ABD,
s. 372-373’ten özetlenmiþtir.
BASRA KÖRFEZÝ’NDE REKABET
1960’larýn baþýnda hýzla silahlanan Ýran’ýn amacý
Basra Körfezi’nde egemen güç olmaktý. ABD’nin
destek ve teþvikini alan Ýran, 1960’lar ve 70’ler
boyunca Basra Körfezi’nde koruma görevini üstlendi.
Özellikle 1971’de Ýngiltere’nin bölgeden çekilmesinin
ardýndan doðan boþluðu Ýran’ýn doldurmasý
konusunda, daha 1960’larýn sonunda ABD-ÝngiltereÝran arasýnda anlaþma saðlanmýþtý.
Ýran’ýn dýþ politikasýnda üç temel unsur vardý:
Birincisi, daima Batý yanlýsý güçleri ve monarþileri
desteklemek. Ýkincisi, tüm Þiilerin ve Fars kökenlilerin koruyucusu rolünü üstlenerek söz konusu
azýnlýklara sahip ülkeler üzerinde denetim kurmak.
Üçüncüsü ise, Basra Körfezi’ndeki adalara ve önemli
su yollarýna doðrudan sahip olmaktýr.
Prof. Dr. Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý,
c. I, s. 802’den özetlenmiþtir.
Semerkant
Erivan
Bakü
Erzurum
S
TÜRKÝYE
S
C
B
Ce
yh
HAZAR
DENÝZÝ
Tebriz
un
Musul
Tahran
SURÝYE
Kâbil
Herât
AFGANÝSTAN
Baðdat
IRAK
Ýsfahân
Kandahâr
Ý
Basra
R
A
N
Âbâdân
Þattülarap
PAKÝSTAN
us
Kuveyt
BA
A
Ýnd
SR
KÖ
Bender
Abbâs
RF
SUUDÝ ARABÝSTAN
EZ
Ý
Doha
0
200
400
600
800 km
Karaçi
UMMAN
BAHREYN KATAR
Riyad
Hürmüz Boðazý
Abu
Dabi
UMMAN DENÝZÝ
Muscat
BÝRLEÞÝK ARAP
EMÝRLÝKLERÝ
UMMAN
“Arap Liderliðine” ve “Basra Körfezi’nde Rekabet” adlý metinleri ve haritayý inceleyerek Ýran-Irak
Savaþý’nýn sebeplerini belirtiniz.
Ýran ile Irak arasýnda Basra Körfezi ve Þattülarap Su Yolu üzerinde egemenlik mücadelesi nedeniyle
gerginleþen iliþkiler 1975 Cezayir Anlaþmasý ile geçici olarak düzeltilmiþti. Camp David Antlaþmasý’yla
Orta Doðu’da Mýsýr’ýn etkinliðini kaybetmesi sonucunda ortaya çýkan otorite boþluðundan yararlanan
Irak, Arap liderliði için çalýþmalar baþlattý. 1979’da Ýran’ýn rejim deðiþikliði sebebiyle yaþadýðý iç
sorunlardan yararlanmak isteyen Irak, Basra Körfezi’ne hâkim olmak için harekete geçti. Cezayir
Anlaþmasý’ný feshettiðini açýkladý. 22 Eylül 1980’de Ýran topraklarýna saldýrýya geçerek Basra Körfezi’ne
kadar ilerledi. Bir süre sonra Ýran, savaþta dengeyi saðlayarak Irak’ýn iþgal ettiði bazý topraklarý geri aldý.
Ýran-Irak Savaþý’nda Suriye ve Libya Ýran’ý; diðer Arap devletleri ise Irak’ý desteklediler. ABD, savaþýn
143
ÝRANGATE OLAYI
Ýran Ýslam inkýlabý ve bu sýrada
Tahran’daki ABD büyükelçiliðinin iþgal
edilmesi nedeniyle ABD-Ýran iliþkileri gerginleþmiþ, ardýndan Eylül 1980’de Ýran’la Irak
arasýnda savaþ baþlamýþtý. Þah döneminde
ordusunu Amerikan silahlarýyla donatmýþ olan
Ýran, savaþ nedeniyle hem yeni silah hem de
yedek parça arayýþý içindeydi. Humeyni
rejiminin sýkýþýnca ABD’den Ýsrail aracýlýðýyla
gizlice silah satýn aldýðý ve bu olayda Ulusal
Güvenlik Konseyi üyesi Yarbay Oliver
North’un önemli bir rol oynadýðý ortaya çýktý.
1986’da açýlan soruþturmada North suçlu
bulunurken Baþkan Reagan’ýn sorumluluðu
bulunmadýðý sonucuna varýldý.
Ýrangate olayý ABD’nin çýkarlarýný koruyabilmek için Ýran’a bile silah satabileceðini,
Ýran’ýn ise siyasi iliþkide bulunmadýðý ABD’den
silah alabileceðini gösterdi. Reel politik her
zaman ve her zeminde faaliyetteydi.
baþlarýnda tarafsýz kalmayý ve iki devletin toprak bütünlüðünün korunmasýný esas aldý. SSCB savaþ sýrasýnda Basra
Körfezi’nde etkili olmak ve Afganistan iþgalinde serbest
hareket edebilmek için Ýran’ýn yanýnda yer aldý. Avrupa
ülkeleri ise tarafsýz bir politika izleme kararý alýrken Ýran’daki
rejim deðiþikliðinden dolayý Irak yanlýsý tutum takýndý.
Prof. Dr. Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý, c. II,
s. 51’den düzenlenmiþtir.
Ýran-Irak Savaþý’ndan bir görünüm
1986’da Ýran’ýn Basra Körfezi’ne hâkim olmaya baþlamasý ve körfeze kýyýsý olan ülkelerin petrol
satýþý yapamamasý ABD ve bazý Batýlý devletleri ekonomik açýdan olumsuz etkiledi. Ayrýca SSCB’nin
Ýran’la yakýnlaþarak bölgede güç kazanmasý ABD’yi endiþelendirdi. Bu sebeple ABD, Fransa ve
Ýngiltere gibi bazý Batýlý büyük devletler harekete geçerek Basra Körfezi’ne savaþ gemileri gönderdiler.
Bu müdahale sonucu Irak, Ýran’a karþý cephelerde dengeyi saðladý. BM’nin kararý ile 6 Aðustos 1988’de
ateþkes gerçekleþti ve savaþ sona erdi. Irak’ýn 1990’da Kuveyt’i iþgal etmesi ve ABD’nin bu iþgale
müdahale ihtimalinin ortaya çýkmasý üzerine Irak iþgal ettiði Ýran topraklarýndan çekildi. Böylece Ýran
kaybettiði topraklarý geri aldý.
Sekiz yýl gibi uzun süren bir savaþ sonucunda iki ülkeden yaklaþýk bir milyon insan hayatýný kaybetti.
Savaþ sýrasýnda iki devletin birbirlerinin petrol bölgelerini bombalamasý sonucunda 150 milyar dolar
civarýnda bir ekonomik kaynak yok oldu. Savaþtan sonra iki ülkede de ekonomik sýkýntýlar yaþandý.
Kuveyt’in iþgalinde, Irak’ýn yaþadýðý bu ekonomik bunalým etkili oldu. Ýran-Irak Savaþý ile Arap
ülkelerinin taraf olmasý Arap birliðinin bozulmasýna ve Ýsrail’in Orta Doðu’da daha serbest hareket
etmesine zemin hazýrladý. Bazý devletler tarafsýz olmalarýna raðmen bu iki devlete silah satarak önemli
bir gelir elde etmiþ oldu.
G. YUMUÞAMA DÖNEMÝNDE DÜNYA
1. Ekonomi
1. Grafiklere göre dünya ekonomisi için neler söylenebilir?
2. Fransa örneðinden hareketle ekonomideki geliþmeler toplumlarýn yaþamýný nasýl etkilemiþtir? Belirtiniz.
500
1
0
0
20
0
19
19
19
19
19
19
19
19
19
Toplam üretim (birim)
40
Yýllýk büyüme oraný (%)
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Büyük Güçlerin Yükseliþ ve Çöküþleri, s. 487-488
144
Buzdolabý
Televizyon
Otomobil
75
2
60
19
1000
80
3
73
1500
63
4
53
2000
38
5
23
2500
13
6
00
3000
80
70
7
19
%
65
(1900 = 100 birim)
birim
19
3500
1960-1975 yýllarý arasýnda, Fransa’da
% kullanýlan dayanýklý tüketim mallarý oraný
60
Dünya imalat sanayileri üretimi (1900-1980)
Çamaþýr makinasý
Derin dondurucu
Bulaþýk makinasý
II. Dünya Savaþý sonrasýnda bilim ve teknolojideki ilerlemelerin sanayide kullanýlmasý ile büyük bir
verimlilik elde edildi. 144. sayfadaki grafiklerde de görüldüðü gibi önceki dönemlerde lüks sayýlan
merkezî ýsýtma sistemi, evlere kadar suyun getirilmesi, çamaþýr makinesi, telefon ve televizyonun
yaygýn olarak kullanýlmasý insan hayatýný kolaylaþtýrdý. Petrol, elektrik ve otomotiv sektörlerinde önemli
üretim artýþý oldu. Sanayideki büyüme, enerji tüketimini artýrýrken enerji kaynaðý olarak kömürün yerini
alan petrol, kimya sanayiinde yeni ürünlerin ortaya çýkmasýný saðladý. Bu geliþmelerle dünya ekonomisi
hýzlý bir büyüme dönemi yaþadý. 1970’lere kadar büyümenin kesintisiz devam etmesi iþsizlik oranýný da
düþürdü.
Dünya ekonomisindeki büyümeye baðlý olarak talep fazlasý ürünleri pazarlama ihtiyacý reklam
sektörünün önemini artýrdý. Ýþlevleri artmaya baþlayarak geniþ kitlelere ulaþan radyo ve televizyon bu
ürünlerin tanýtýmýnda önemli birer araç hâline geldiler. Uydu teknolojisi sayesinde de televizyon
programlarý uluslararasý bir boyut kazandý. Ýlk kez “1964 Tokyo Olimpiyatlarý” canlý televizyon yayýný ile
tüm dünyaya ulaþtýrýldý.
Grafiðe göre dünya ticaretinin 1945-1971 yýllarý arasýnda nasýl bir geliþme gösterdiðini
yorumlayýnýz.
Dünya ticaret hacmi (1850-1971)
(1913 = 100 birim)
600
birim
500
400
300
200
100
71
19
68
19
63
53
19
48
19
19
5
38
19
-3
5
30
31
19
19
-2
0
13
21
19
19
90
18
96
-1
18
50
0
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Büyük Güçlerin Yükseliþ ve Çöküþleri, s. 487-488
Uluslararasý alanda ticaretin yaygýnlaþmasý bu dönemin
dinamizmini oluþturdu. Serbest ticaret ve çok uluslu þirketler
tarafýndan yapýlan uluslararasý yatýrýmlarýn geliþmesi ilerlemeyi
perçinledi. Dünya ticaret hacmi de büyük bir büyüme gösterdi.
Uluslararasý ticaret hacmi % 7 oranýnda büyüdü.
2. Bilimsel ve Teknolojik Geliþmeler
Bu dönemde bilimsel ve teknolojik anlamda önemli
buluþlarýn yapýlmasýnda Soðuk Savaþ Dönemindeki bloklar
arasýndaki rekabet önemli bir etken olmuþtu. Özellikle füze
sistemlerinin geliþtirilmesi iki süper gücü uzay yarýþýna itti.
SSCB’nin 1957’de ilk uzay aracý olan Sputnik’i uzaya
fýrlatmasýndan bir yýl sonra ABD, Ulusal Havacýlýk ve Uzay
Dairesini (NASA) kurarak ilk uydusunu uzaya gönderdi.
1961’de Rus kozmonot Yuri Gagarin, Vostok-1 uzay aracý ile ilk
kez uzaya giden insan oldu. 1962’de ABD ayný þekilde karþýlýk
vererek uzayda rekabeti hýzlandýrdý. 1969’da ise Amerikalý
astronot Neil Amstrong’un Ay’a inmesi ile ABD uzay yarýþýnda
liderliði ele geçirdi.
Baþlangýçta ABD ile SSCB arasýnda devam eden uzay
yarýþýna, daha sonra sýnýrlý olarak Ýngiltere, Fransa, Japonya ve
Çin Halk Cumhuriyeti de katýldý. Devletler bütçelerinin önemli bir
kýsmýný uzay çalýþmalarýna ayýrdý. Bu da toplumlarýn ihtiyacý
olan alanlarda (eðitim, saðlýk vb.) yapýlacak olan yatýrýmlarý
kýsýtladý.
Uzay araþtýrmalarý sýrasýnda yapýlan buluþlar, insanoðlunun
145
Neil Armstrong Ay yüzeyinde
SSCB uydusu Sputnik I
günlük hayatýnda kullandýðý bazý ürünlerin (teflon, haberleþme
uydularý gibi) geliþtirilmesinde temel oldu. Uzay araþtýrmalarý
Uzay Antlaþmasý’na göre uzay çaülkelerin geliþmiþlik düzeyinde bir ölçüt olarak kabul gördü. Öyle lýþmalarý, ekonomik ve bilimsel kalkýnki uzay çalýþmalarýnda elde edilen baþarýlar, devletlerin iç ve dýþ ma durumlarýna bakýlmaksýzýn bütün
politikalarýnda kullanýlarak bir propaganda aracý hâline geldi. insanlýðýn yarar ve çýkarlarýna uygun
Devletler arasýnda füze diplomasisi dönemine girildi. Uzay olarak yapýlacak, uzay ve gök cisimleri
çalýþmalarýna doðrudan katýlmayan devletler de uzayla ilgili bütün insanlýðýn çalýþma alanlarý sayýgeliþmelerden farklý þekillerde etkilendi. Uluslararasý iliþkiler ve lacak, bütün çalýþmalarda uluslararasý
barýþ ve güvenliðin korunmasý, ulusrekabet uzaya kadar yayýldý.
lararasý iþ birliði ve anlayýþýn destekUzay yarýþýnýn baþlamasýndan hemen sonra, uzayda ege- lenmesi saðlanacaktý. Bu suretle uzay
menliði ve diðer konularý kapsayan “uzay hukuku” tartýþmalarý ve gök cisimlerinin hukuki statüsü sapyaþandý. BM, 1961’de aldýðý bir kararla, uzayýn ve gök cisim- tanmýþ ve buna uluslararasý bir nitelik
lerinin hiçbir devletin egemenliði altýna alýnamayacaðýný kabul verilmiþtir.
Dr. Rifat UÇAROL, Siyasi Tarih, s. 712
ederken 1962’de teknik alanda iþ birliðini onayladý ve 1963’te bu
kararlara açýklýk getirdi.
Savaþ yýllarýnda yapýlan ilk bilgisayar geliþtirilerek 1970’te
kiþisel bilgisayar üretildi. 1978’de üretilen APPLE’ýn fabrikalarda ARPA NETWORK1969
kullanýlmasýyla bilgisayar, sanayi alanýna girmiþ oldu.
Ýletiþim alanýnda telefon ile baþlayan geliþmeler XX. yüzyýlda
Oregon
görüntülü telefonla devam etti. Uydu teknolojisinin yerleþmesi ile
Idaho
iletiþimde kýtalar arasýndaki uzaklýk ortadan kalktý. Ýletiþimdeki
bu sýnýr tanýmaz geliþme Ýnterneti ortaya çýkardý. 1969 yýlýnda ilk
olarak ABD’de bilim adamlarý arasýndaki iletiþimi saðlamak
Nevada
Stanford
University
maksadý ile deneme niteliðinde olan “ARPANET” Amerikan
University
of Utah
Geliþmiþ Savunma Araþtýrmalarý Dairesi (Advanced Research
Utah
Projects Agency Network) kuruldu. Daha sonra “ARPANET”
California
ABD’deki bütün üniversitelerin araþtýrma kuruluþlarýnýn
UCLA
bilgisayarlarýný bünyesinde toplayarak büyüdü.
UCSB
1991’de ABD’de Ýnternetin, ticari amaçla kullanýlmasýný
Arizona
engelleyen tüm kýsýtlamalar kaldýrýldý. Bir yýl sonra grafik web
tarayýcý “Mozaic” devreye girmiþ ve Ýnternetin bir alt kümesi olan
“World Wide Web”in (Geniþ Dünya Aðý) yýllýk büyüme hýzý artmaya baþlamýþtýr. Tüm dünyayý kapsayan
bu að ile aralarýnda baðlantý bulunan tüm belgeler ve dijitalleþtirilmiþ nesneler bir araya getirilmek
istenmiþtir. Bilgisayar ile telefonun iþ birliðine insanýn bilgisinin de eklenmesiyle ortaya çýkan Ýnternet,
günümüzde önemli bir yere sahiptir.
BÜYÜK OKYANUS
USA
Tabloda gösterilen icat ve geliþmelerin karþýsýna gerçekleþtiði ülkeleri yazýnýz. Bunlarýn
dýþýndaki geliþmeleri araþtýrarak benzer bir tablo hazýrlayýp sýnýf panosunda sergileyiniz.
Yýl
1961
1962
1963
1965
1968
1969
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
Ýcat-geliþme
Ýlk insanlý uzay uçuþu (Yuri Gagarin)
Ýlk haberleþme uydusu (Telstar1)
Ýlk sýnaî robot
Yer eksenli haberleþme uydusu
Ýlk uzay yürüyüþü (Alexy Leonev)
Hawker Harrier (dik havalanabilen ilk uçak)
Ýlk kalp nakli (Chirstian Barnard tarafýndan)
Ay etrafýnda ilk pilotlu uçuþ
Ýnsanoðlu aya indi (Neil Armstrong-Edwin Aldrin)
Mikro iþlemci (Ýntel Firmasý)
Video kaset
Ýlk video disk
Mini bilgisayar
Hafýza kartý
Hepatit B aþýsý
Cray1 iþlemci (250 milyon/sn)
Nötron bombasý
Nükleer manyetik rezonans (Ýlk týbbi görüntüleme [MR])
Compact disk (CD)
PC ev bilgisayarý
Ülke
SSCB
Memo Larousse, c. 3 (Keþifler ve Ýcatlar), s. 904-906
146
3. Kültürel Hayat
Hýzlý sanayileþme ve tarýmda makineleþmenin
artmasý sonucu köylerden kentlere doðru hýzlý bir göç
baþladý. Kadýnlarýn eðitim düzeyinin artmasý ve sosyal
hayata aktif olarak katýlmasý erkek egemenliðini ön
plana çýkaran anlayýþý sona erdirdi. Cinsiyete dayalý
her türlü þiddet eylemine karþý çýkýldý.
Sanayileþmiþ ülkelerin kent nüfusunun artmasýnda
Üçüncü Dünya Ülkelerinden yapýlan göçler de etkili
oldu. Ýþ merkezlerinin bulunduðu þehirlerin etrafýndaki
mahallelerde iþçiler ve göçmenler yaþamaktaydý. Gelir
düzeyi düþük ayný zamanda farklý etnik kökene sahip
olan bu mahallelerde güvenlik sorunlarý çýkmaya
baþladý. Ekonomik gelir düzeyi yüksek olan kiþiler ise
þehir dýþýnda müstakil evlerden oluþan yerleþim
alanlarý oluþturarak buralarda yaþamaya baþladýlar.
Beaubourg Kültür Merkezi (Fransa)
Bilimsel ve teknolojik geliþmelerle ulaþýlan
düzey ve gelecek konusundaki bilinmezlik,
edebiyatta post modern (modern ötesi) anlayýþýn
1960’lardan itibaren hâkim olmasýna yol açmýþtýr.
Müzik alanýnda 1950’lerde ortaya çýkan “Rock
And Roll” tarzý bu dönemde de etkisini sürdürmüþtür. Bunun yanýnda dönemin siyasi ve politik
çekiþmelerini, savaþ, göç vb. toplumsal sorunlarý
dile getirmek amacýyla yeni müzik türleri ve
gruplarý ortaya çýkmýþtýr. Heavy Metal müzik türü
ve bu türün temsilcisi olan Rolling Stones grubu
döneme damgasýný vurmuþtur.
Savaþtan sonra yeni bir boyut kazanan soyut
resim
anlayýþý bu dönemde de etkisini devam
Rolling Stones grubu
ettirmiþtir. Sanayinin toplumsal yaþam üzerindeki
etkileri mimaride de kendini hissettirdi. Bu alanda
Paris’te inþa edilen Beaubourg Kültür Merkezi bu tarz mimari eserlere önemli bir örnektir.
Olimpiyatlarda madalya kazanan sporcularýmýzý tespit ederek bir almanak hazýrlayýnýz.
Olimpiyatlar ve Türkiye
Yýl
1964
1968
1972
1976
1980
Madalya sayýsý
6
2
1
0
Katýlmadý
Dünya sýralamasý
16
21
33
-
-
www.gsgm.gov.tr
1960-1980 yýllarý arasýnda yapýlan olimpiyatlarda ABD, SSCB, Japonya ve Doðu Almanya madalya
sýralamasýnda önde gelen ülkelerdir. Türkiye ise istediði baþarýyý elde edememiþtir.
1960-1980 yýllarý arasýnda düzenlenen FIFA
Dünya Kupasý’nda sýrasýyla Brezilya (1962),
Ýngiltere (1966), Brezilya (1970), Almanya (1974)
ve Arjantin (1978) þampiyon oldu. Bu dönemde
“FIFA Dünya Kupasý”nda kurallar gereði, kupayý
üçüncü kez kazanan Brezilya, 1970’te kupayý
müzesine götürdü. Baþlangýçta “Avrupa Uluslar
Kupasý” adýyla anýlan “Avrupa Futbol Þampiyonasý” UEFA tarafýndan 1960’tan itibaren 4 yýlda
bir düzenlenecek þekilde organize edilmiþtir.
Türkiye ise 1960-1980 döneminde finallere
katýlma hakkýný elde edememiþtir.
1951 yýlýndan itibaren yapýlan Akdeniz
Oyunlarýnýn tamamýna katýlan Türkiye, 1971’de
düzenlenen altýncý Akdeniz Oyunlarýna Ýzmir’de
1970 yýlýnda Dünya Kupasý’ný kazanan Brezilya millî takýmý
ev sahipliði yaptý. 1963-1979 yýllarý arasýnda
147
düzenlenen bu oyunlarda Türkiye 1963’te dördüncü, 1967’de beþinci, 1971’de dördüncü, 1975’te
beþinci ve 1979’da ise altýncý oldu.
1960-1980 yýllarý arasýnda “UEFA Þampiyon Kulüpler Kupasý”nda FC Bayern München ve AFC Ajax
üçer kez kupayý kazanarak dikkat çekti. UEFA tarafýndan 1971’de organize edilen UEFA Kupasý (UEFA
Cup), Avrupa’da Þampiyonlar Ligi’nden sonraki en deðerli kupa ve en çok takýmýn katýldýðý futbol
turnuvasýdýr. Her iki þampiyona da her yýl düzenlenmektedir.
FIBA (Uluslararasý Basketbol Federasyonu) tarafýndan dört yýlda bir düzenlenen Dünya Basketbol
Þampiyonasý ulusal erkek basketbol takýmlarýnýn dört yýlda bir katýldýðý bir turnuvadýr. Bu dönemde
SSCB ve Yugoslavya ikiþer kez þampiyon olarak dikkat çekmiþlerdir. Bayanlar Dünya Þampiyonasý da
dört yýlda bir düzenlenir. Turnuva erkek ve
bayan takýmlarý için ayný yýlda ancak farklý
ülkelerde yapýlmaktadýr. Bu dönemde yapýlan
þampiyonalarda her iki kategoride de SSCB
en baþarýlý ülke olarak dikkat çekmektedir.
FIVB (Uluslarasý Volevbol Federasyonu)
tarafýndan düzenlenen Dünya Voleybol
Þampiyonasý erkekler için 1962 yýlýndan
itibaren bayanlar için ise 1964’ten itibaren
dört yýlda bir yapýlmaktadýr. Þampiyonaya kýta
elemelerinde baþarýlý olan takýmlar katýlmakFIBA logosu
tadýr.
H. TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI
Türkiye’nin Soðuk Savaþ Döneminde Batý ittifakýna dâhil olarak bu doðrultuda dýþ politika izlediði
belirtilmiþti. Bu dönemde Kýbrýs, Ege sorunlarý Orta Doðu’da Arap-Ýsrail Savaþlarý ve Ermeni terörü Türk
dýþ politikasýnýn belirlenmesinde etkili olmuþtur.
1. Türk - Yunan Ýliþkileri
Kurtuluþ Savaþý’ndan sonra Lozan Antlaþmasý imzalanmasýna raðmen Türkiye ve Yunanistan
arasýndaki sorunlar çözümlenememiþ ve iliþkiler bir süre daha normale dönememiþti. 1. ünitede de
bahsedildiði gibi 1930’lu yýllarda dünya barýþýný tehdit eden geliþmeler üzerine Atatürk ve Venizelos
liderliðinde Balkan devletleri arasýnda ittifaký saðlamak için çaba sarf edilmiþti. Bu çalýþmalar iki ülke
arasýndaki iliþkileri olumlu etkilemiþti. Ancak 1954 yýlýna gelindiðinde Türkiye ve Yunanistan iliþkileri
Kýbrýs meselesine baðlý olarak yeniden gerginleþmeye baþladý.
a. Kýbrýs Meselesi
BULGARÝSTAN
Teselya
GÜRCÝSTAN
Ýstanbul
Batum
Trabzon
Samsun
YUNANÝSTAN
Bursa
ERMENÝSTAN
YUGOSLAVYA
ARNAV
U
TLUK
Kýbrýs meselesinin ortaya çýkýþýnda Kýbrýs’ýn stratejik konumunun etkisi nelerdir?
Belirtiniz.
Ankara
Erzurum
T
Ýzmir
Denizli
Ü
R
K
Ý
Y
E
Kayseri
Konya
Van
ÝRAN
Atina
Diyarbakýr
Antalya
Mersin Adana
Gaziantep
400 mil
50 mil
Girit
Halep
Musul
Erbil
Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti
200
300
400 km
Beyrut
I
R
A
K
BN
100
Þam
LÜ
0
AN
SURÝYE
Güney Kýbrýs Rum Yönetimi
Kerkük
Tarih 10 dersinde iþlendiði gibi 1571’de Türk hâkimiyetine giren Kýbrýs’ýn yönetimi 1878 Ber-lin
Antlaþmasý’nda arabuluculuk görevi yapan Ýngiltere’ye geçici olarak býrakýldý. Osmanlý Devleti’nin I.
Dünya Savaþý’na girmesini fýrsat bilen Ýngiltere, 5 Kasým 1914’te Kýbrýs’ý ilhak ettiðini açýkladý. Türkiye
Lozan Antlaþmasý ile bu statüyü kabul etti.
148
Kýbrýs’taki Rumlar, Ýngiliz yönetimi altýndayken Adayý Yunanistan’a katma idealleri (Enosis) doðrultusunda faaliyetlerde
bulundular. Enosis’i gerçekleþtirmek için yapýlan ilk önemli
ayaklanma 1931’de görüldü. II. Dünya Savaþý’ndan sonra Kýbrýs
konusuna daha çok ilgi gösteren Yunanistan, 1951’de Kýbrýs’ýn
kendisine verilmesi için Ýngiltere’ye resmen baþvurdu. Bu giriþimi
olumsuz karþýlanan Yunanistan, 1954’te Kýbrýs sorununu BM’ye
taþýyarak meseleyi uluslararasý bir konu hâline getirdi. Kýbrýs’ta
self-determinasyon ilkesinin uygulanmasýný isteyen Yunanistan’ýn bu giriþimi BM tarafýndan reddedildi. Bu geliþmeler,
Türkiye’nin Kýbrýs konusunda harekete geçmesinde önemli rol
oynadý. Böylece Kýbrýs sorunu, Türk dýþ politikasýnýn en önemli
konularýndan birisi hâline geldi.
ENOSÝS
Enosis, Megola Ýdea hedefi çerçevesinde Kýbrýs’ýn Yunanistan’a baðlanmasýný ifade etmektedir.
Kelime anlamý ile ilhak demek olan
Enosis ilk Megali Ýdea haritasýnýn çizildiði 1791 yýlýndan beri gündemde olan
bir konudur. Bir anlamda Kýbrýs sorununun da bu tarihten itibaren var olduðu söylenebilir. 18 Ekim 1828 tarihinde
ingiltere, Rusya ve Fransa’ya bir nota
veren Yunanistan, resmen ilk kez
Enosis fikrini ortaya atmýþ ve Kýbrýs’ýn
kendisine baðlanmasýný istemiþtir.
Kýbrýs’ta Yunan kilisesi, Patrikhane ve
Yunan Hükümeti tarafýndan desteklenen Enosis hareketi, yýllar boyunca
kilise ve okullarda yeni nesillere
tanýtýlmýþtýr.
Ana Britannica, c. VIII, s. 201
1954’te Ýstanbul’da düzenlenen Kýbrýs mitingi
1960’tan önce Yunanistan’ýn Kýbrýs konusundaki isteklerinin
BM tarafýndan reddedilmesi üzerine Rumlar, Kýbrýs’ta EOKA yer
altý örgütünü kurarak önce Ýngilizler, sonra da Türklere yönelik
tedhiþ hareketlerine baþladýlar. Bu örgütün amacý: Ýngiltere’yi
Kýbrýs’tan atmak, Türkleri imha etmek ve Enosis’i gerçekleþtirmekti. Yunanistan’ýn kýþkýrtma ve yardýmlarýyla Rumlarýn
baþlattýklarý tedhiþ hareketleri geniþleyerek bir iç savaþ hâlini
aldý. 1959’da Türkiye ve Yunanistan baþbakanlarý Zürih’te bir
araya gelerek Kýbrýs anlaþmazlýðýný çözümlemek için
görüþmelere baþladýlar. 11 Þubat 1959’da Kýbrýs’ta baðýmsýz bir
cumhuriyet kurulmasý kararý alýnarak Zürih Anlaþmasý yapýldý.
Daha sonra Türkiye, Yunanistan ve Ýngiltere Londra’da Kýbrýs
Meselesi’ni ele aldýlar. Londra toplantýlarýn sonunda Zürih
Anlaþmasý esas alýnarak baðýmsýz bir Kýbrýs Devleti’nin
kurulmasýna karar verildi. 23 Þubat 1959’da imzalanan Londra
Anlaþmasý; Kýbrýs Cumhuriyeti’nin kurulma anlaþmasý, Garanti
Anlaþmasý, Ýttifak Anlaþmasý ve Uyuþma Anlaþmalarýndan
oluþmaktaydý.
Kýbrýs Cumhuriyeti’nin kuruluþu anlaþmasý imzalanýrken (1960)
Zürih ve Londra Anlaþmalarý doðrultusunda 16 Aðustos
1960’ta baðýmsýz Kýbrýs Cumhuriyeti ilan edildi. Cumhurbaþkanlýðýna Rum lider Makarios, yardýmcýlýðýna da Türk lider Dr. Fazýl
149
EOKA (Kýbrýs
Mücadelesi Rum Örgütü)
EOKA örgütü Kýbrýs Rumlarýnýn
Enosis amacýný gerçekleþtirmeyi
hýzlandýrmak için Ýngiliz sömürge
idaresine karþý olarak kurulmuþtur.
EOKA 1950’li yýllarýn baþlarýnda Kýbrýs
Adasý’nýn Yunanistan’a baðlanmasý hedefine ulaþmak amacý ile Yorgo Grivas
liderliðinde “gerilla savaþý” yapmak
amacý ile kurulmuþ bir gizli örgüttür.
Grivas, 1951 yýlýnda Kýbrýs’ta gönüllüler toplayarak Yunanistan’a eðitime
götürmüþtür. 1954 yýlýnda Yunanistan’dan getirdiði silahlar ve terör eðitimi
alan savaþçýlarý ile Kýbrýs’a geri dönen
Grivas, Ýngiliz askerî ve sivil hedeflerine
terör saldýrýlarý yaptý. Grivas 1958
yýlýndan sonra ise Kýbrýslý Türkleri
hedef seçmiþtir.
Prof. Dr. Cevat GÜRSOY,
Kýbrýs ve Türkler, s. 112
FAZIL KÜÇÜK
14 Mart 1906 tarihinde
Lefkoþa’da dünyaya geldi.
Lefkoþa Lisesinden sonra Lozan Týp Fakültesini bitirdi. Kýbrýs’a
döndükten sonra Belediye Meclisi üyeliðine seçildi ve Kýbrýs Adasý Türk Azýnlýðý Kurumuna katýldý. Kýbrýs Türk’tür
Partisi ile Türk toplumunun haklarýný
savunmak için mücadeleye baþladý.
Londra’da Türkiye, Ýngiltere, Yunanistan, Kýbrýs Türk ve Rum cemaatleri
arasýnda yapýlan antlaþmayý Türk cemaati adýna imzaladý. Bu antlaþma
uyarýnca kurulan Kýbrýs Cumhuriyeti’
nde cumhurbaþkaný yardýmcýsý oldu.
1974 Kýbrýs Barýþ Harekâtý’ndan sonra
cumhurbaþkaný yardýmcýlýðý fiilen
sona erdi ve siyasi yaþamdan çekildi.
Kýbrýs Türk halkýnýn var olma mücadelesinde önemli bir yeri olan Dr.
Fazýl Küçük 15 Ocak 1984’te hayatýný
kaybetti.
Halil Gürdal GÜRAK, Kuzey Kýbrýs, s. 118
Küçük getirildi.
Kýbrýs’ta saðlanan barýþ ortamý uzun sürmedi. Yunanistan’ýn asker ve silah göndererek desteklediði
EOKA, Türklere karþý tedhiþ hareketlerine devam etti. Kýbrýs Türkleri de bu faaliyetlere 1955’te kurulan
Türk Mukavemet Teþkilatý (TMT) vasýtasýyla karþý koymaya çalýþtý. Makarios, 1963’te, Türk toplumu
lideri Fazýl Küçük’e, Türkiye, Yunanistan ve Ýngiltere’ye anayasa deðiþikliði önerisinde bulundu.
KIBRIS CUMHURÝYETÝ ANAYASASI
1. Baþkanlýk sistemiyle yönetilen baðýmsýz cumhuriyetin cumhurbaþkaný Rum seçmenlerin seçtiði bir Rum;
cumhurbaþkaný yardýmcýsý ise Türk seçmenlerin seçtiði
bir Türk olacaktý. Devletin iki resmî dili, Rumca ve Türkçe
olacak; yasalar ve yönetimle ilgili bütün belgeler bu iki
dilde yazýlacaktý.
2. Yürütme yetkisine sahip olan cumhurbaþkaný ve
yardýmcýsý, yürütme görevini, yedi Rum ve üç Türk bakandan oluþan Bakanlar Konseyinin kararlarýný cumhurbaþkaný ve yardýmcýsý birlikte veya ayrý ayrý “veto” edebileceklerdi.
3. Yasama yetkisi,
a. Elli üyesinin % 70’i Rum ve % 30’u Türklerden oluþan
ve iki toplumun seçmenlerinin ayrý ayrý seçiminden gelen
bir Temsilciler Meclisi ile,
b. Rum ve Türk toplumlarýnýn kendi iþlerinde yetkili olan
iki ayrý Cemaat Meclisi tarafýndan kullanýlacaktý.
4. Cumhurbaþkaný ve yardýmcýsýnýn Temsilciler Meclisi’nden geçen yasalarý da birlikte ve ayrý ayrý veto etme
yetkisi bulunacak; anayasanýn temel maddeler dýþýnda
kalan hükümleri, ancak meclisin Rum ve Türk üyelerinin
ayrý ayrý üçte iki çoðunluðu ile deðiþtirilebilecekti.
5. Beþ büyük kent olan Lefkoþa, Limasol,Magosa,
Larnaka ve Baf’ta iki toplumun ayrý belediyelere sahip
olmasý öngörülmekteydi.
6. Kamu hizmetlerinin her kademesinde, görevlerin %
70’i Rumlara ve % 30’u Türklere verilecek; bu oranlar,
toplamý 2000’le sýnýrlanan polis ve jandarma gücü içinde
geçerli olacaktý.
7. Ordu, 2000 kiþilik olacak ve bu sayýnýn % 60’ýný
Rumlar, % 40’ýný ise Türkler oluþturacaktý. Ordu, polis ve
jandarma kuvvetlerinden birinin baþýnda bir Türk’ün bulunmasý öngörülmekteydi.
8. Yüce Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Mahkemelerin baþkanlarý Türk, Ýngiliz, Kýbrýslý veya Yunan olamayacak, tarafsýz bir kimse olacaktý.
MAKARÝOS’UN ANAYASA
DEÐÝÞÝKLÝÐÝ ÖNERÝSÝ
Makarios’un, 30 Kasým 1963’te deðiþtirilmesini istediði 13 anayasa maddesi:
1. Cumhurbaþkaný ve yardýmcýsýnýn
veto haklarý kaldýrýlacaktý.
2. Cumhurbaþkaný görevinin baþýnda bulunamadýðý zaman, yerine cumhurbaþkaný yardýmcýsý geçecekti.
3. Cumhurbaþkaný ve yardýmcýsý,
Temsilciler Meclisinin yapacaðý ortak
seçimlerle seçileceklerdi.
4. Temsilciler Meclisi Baþkaný görevinin baþýnda bulunamadýðý zaman yerine Temsilciler Baþkan Yardýmcýsý geçecekti.
5. Bazý vergilendirme yasalarýna ayrý veto uygulamasý kaldýrýlacaktý.
6. Ayrý belediyeler kaldýrýlacaktý.
7. Adli sistem birleþtirilecekti.
8. Polis, jandarma ve güvenlik güçleri birleþtirilecekti.
9. Ýdari yapý ve ordu içindeki görevlerin sayýsal daðýlýmý nüfus oranýna uygun olarak yapýlacaktý.
10. Polis ve orduda görevlerin sayýsal daðýlýmý yasayla belirlenecekti.
11. Kamu Hizmetleri Komisyonunun üye sayýsý ondan beþe indirilecekti.
12. Kamu Hizmetleri Komisyonu kararlarýný basit çoðunlukla alacaktý.
13. Cemaat meclisleri, en azýndan
Kýbrýslý Rumlarýn Cemaat Meclisi ilga
edilecekti. Kýbrýslý Türkler eðer isterlerse kendilerininkini koruyabileceklerdi.
Halil Gürdal GÜRAK, Kýbrýs, s. 117-119
Halil Gürdal GÜRAK, Kýbrýs, s. 128
Kýbrýs Cumhuriyeti Anayasasý incelendiðinde Makarios’un anayasa deðiþikliði önerisinin amacý
ne olabilir? Açýklayýnýz.
Türkiye’nin Makarios’un yaptýðý önerileri reddetmesi, iki toplum arasýndaki gerginliði arttýrdý. Rum
çeteleri Türk köylerini yakýp yýkarak 25 bin Türk’ü göçe zorladý. 24 Aralýkta “Kanlý Noel” denilen ve 24
Türk’ün þehit edildiði olay üzerine Türk savaþ uçaklarý Lefkoþa üzerinde ilk uyarý uçuþunu yaptý.
1964’te Yunanistan’ýn Ada’ya daha çok asker ve silah göndermeye baþlamasý üzerine olaylarýn
büyümesinden endiþelenen BM Güvenlik Konseyi, Barýþ Gücü kurulmasý kararý aldý. Ancak Barýþ Gücü
Ada’ya henüz gelmeden Rum çetelerinin saldýrýya geçmesi Türkiye’nin Kýbrýs’a müdahale kararý
almasýna yol açtý. Ancak bu kararýn uygulanmasýný istemeyen ABD Baþkaný Johnson, yazdýðý mektupla
Türkiye’yi kararýndan vazgeçirmeye çalýþtý.
150
ABD Baþkaný Lyndon B.
Johnson’ýn Ýnönü’ye Mektubu
(5 Haziran 1964)
“Kýbrýs’a yapýlacak olan Türk müdahalesi
Türk-Yunan kuvvetleri arasýnda askerî bir
çatýþmaya sebep olabilir...
Türkiye’nin Kýbrýs’a yapacaðý askerî bir
müdahale SSCB tarafýndan ayný þekilde bir
müdahaleye yol açabilir. NATO’nun rýzasý olmadan Türkiye’nin giriþeceði bir hareket sonunda
doðabilecek bir Sovyet müdahalesine karþý müttefiklerin Türkiye’yi savunma konusunu müzakere etmedikleri kanaatindeyim...
Türkiye ile aramýzda mevcut bulunan askerî
yardýmýn maksatlarýnýn dýþýnda kullanýlmasý için
hükûmetinizin ABD’nin olurunu almasý gerekmektedir. (...) Mevcut þartlar altýnda Türkiye’nin
Kýbrýs’a yapacaðý bir müdahalede ABD tarafýndan temin edilmiþ olan askerî malzemenin
kullanýlmasýna ABD’nin olur vermeyeceðini size
bütün samimiyetimle ifade etmek isterim...”
Ýsmet Ýnönü’nün, ABD Baþkaný
Johnson’a yazdýðý mektubundan….
“Sayýn Bay Baþkan,
5 Haziran tarihli mesajýnýzý büyükelçi
vasýtasýyla almýþ bulunuyorum...
Mesajýnýz gerek yazýlýþ tarzý gerek içerik
bakýmýndan, Amerika’yla ittifak iliþkilerinde
daima ciddi bir dikkat göstermiþ olan Türkiye gibi
bir müttefikinize karþý hayal kýrýklýðý oluþturmuþ,
ittifak münasebetlerine deðinen muhtelif konularda önemli görüþ ayrýlýklarý belirmiþtir...
…Baþýndan beri güvenliði korumak için
yapýlan görüþmeler yalnýz Makarios idaresinin
saldýrganlýðýný ve tahribatýný artýrmaya hizmet
etmiþtir.
…Kýbrýs hükûmeti açýktan silahlanmaya
baþladý ve BM’yi kendi zulmünü ve Anayasa dýþý
yönetimini güçlendirecek yardýmcý bir vasýta gibi
farz etti. BM’nin Anayasal düzeni geri getirme ve
saldýrýlarý durdurma konusunda müdahale
niyetinin olmadýðý açýkça görülmüþtür. Yunan
hükûmeti’nin Kýbrýs yönetimini nasýl teþvik
ettiðini biliyorsunuz. Bu durum içinde Kýbrýs’ta
zulmü durdurmak için bir müdahaleye mecbur
olacaðýmýzý size söylemiþtik...
Size en kesin ve açýk surette temin etmek
isterim ki eðer Türkiye bir gün Kýbrýs’a askerî
müdahale zorunluluðunda býrakýlýrsa bu tamamýyla milletlerarasý antlaþmalarýn hükümlerine
ve gayelerine uygun olarak yapýlacaktýr.
Bu münasebetle kararýmýzýn ertelenmesinin
Garanti Antlaþmasý’nýn 4. maddesinin Türkiye’ye
verdiði haklarý hiç bir suretle ortadan kaldýrmadýðýný belirtmek isterim.”
Dr. Rifat UÇAROL, Siyasi Tarih, s. 755-756’dan özetlenmiþtir.
Dr. Rifat UÇAROL, Siyasi Tarih, s. 755-756’dan özetlenmiþtir.
Mektuplar Türk Dýþ Politikasýný nasýl etkilemiþtir? Belirtiniz.
Küba Krizine baðlý olarak 1963’te Türkiye’deki ABD’ye ait
Jüpiter füzelerinin bilgi verilmeden sökülmesi ve Türk-Yunan
meselelerinde ABD’nin Yunan yanlýsý politikasý iki ülke
arasýnda güven bunalýmýna sebep olmuþtu. 1964’te ABD
Baþkaný Johnson’un mektubu da Türk-ABD iliþkilerini
olumsuz etkileyerek Türkiye’yi SSCB ve Orta Doðu
politikasýný yeniden gözden geçirmeye yöneltti.
Ayný yýlýn sonlarýnda ABD’nin NATO üyesi ülkeleri, “Çok
Taraflý Nükleer Güç”e katma önerisi Türkiye tarafýndan kabul
görmedi. ABD-Türkiye anlaþmalarý 1966’da yeniden düzenlendi. 1969’da iki ülke arasýnda imzalanan “Savunma Ýþ Birliði
Anlaþmasý”nda karþýlýklý egemenlik ve eþitlik prensibine yer
verilerek Türkiye, üslerde tam kontrol hakkýný aldý.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra Batý Ýttifaký’nda yer alan
Türkiye’nin SSCB ile iliþkileri DP iktidarýnýn son yýllarýna
kadar mesafeliydi. Batýdan beklediði ekonomik yardýmý
alamayan Türkiye’nin 1959’da SSCB’den kredi talebinde
bulunmasý ve daha sonra Doðu ve Batý Bloku arasýndaki
iliþkilerde yumuþamanýn baþlamasý Türkiye-SSCB iliþkilerini
olumlu etkilemiþti. Ancak 1961-1964 yýllarý arasýnda Kýbrýs
meselesinde SSCB’nin Akdeniz politikasý gereði Rumlarý
151
SSCB ile yapýlan anlaþma sonucunda kurulan
Seydiþehir Alüminyum Fabrikasý
desteklemesi Türkiye-SSCB iliþkilerini durma
noktasýna getirdi. Ancak ABD Baþkaný Johnson’un mektubu, Türkiye-SSCB iliþkilerinde bir
dönüm noktasý oldu ve karþýlýklý eþitlik ilkesine
dayalý iliþkiler baþladý. Diplomatik ziyaretlerle
baþlayan ekonomik iliþkiler, siyasi iliþkilerin de
geliþmesinde etkili oldu. 1960’lý yýllarýn sonlarýna doðru iki ülke arasýndaki iliþkiler üst düzeye
çýktý.
Johnson’un mektubundan sonra yapýlan
diplomatik temaslar sonucunda Türkiye Kýbrýs’a
müdahale kararýný bir süre askýya aldý. Ancak
BM Barýþ Gücü’nün Rum çetelerinin Kýbrýs’taki
saldýrýlarýný engelleyememesi üzerine 8-9
Aðustos 1964’te Türk Hava Kuvvetlerine baðlý
savaþ uçaklarý Rum mevzilerini bombaladý. Bu
müdahale Kýbrýs Rum çetelerinin saldýrý gücünü
ve genel olma özelliðini kaybettirerek faaliyetleri
sýnýrlý çatýþmalar hâline dönüþtürmüþtür.
Türkiye Baþbakaný Süleyman Demirel’in
19-29 Eylül 1967’de SSCB ziyareti
RAUF DENKTAÞ’IN ÝNÖNÜ’YE
MEKTUBU
Yurdundan sürgün edilen Rauf Raif
Denktaþ, her ne pahasýna olursa olsun vatan
bildiði topraklara dönme kararýndadýr. Böylece
Türk hükûmetinin bilgisi dýþýnda TMT’nin (Türk
Mukavemet Teþkiþlatý) ilk lideri Albay Rýza
Vuruþkan’la birlikte 30 Temmuz 1964’de Erenköy’e doðru yola çýkar. Gitmeden önce zamanýn
T.C. Baþbakaný Ýsmet Ýnönü’ye iletilmek üzere bir
de mektup býrakýr.
Rauf R. Denktaþ’ýn Ýsmet Ýnönü’ye Mektubu:
“Pek Muhterem Paþam, Nihayet Kýbrýs’a
gidebilme imkâný buldum. Ýnandýðým bir dava
uðruna fiilen hizmet etmek fýrsatý bana verildiði için
müteþekkirim.
Anavatan’a tamamen inanan ve bütün gençliði
halký bu inanca sürükleyen bir kimse olarak Kýbrýs
davasýný yalnýz baþýmýza halledemeyeceðimizi;
Anavatan’ýn pek yakýn bir gelecekte yardýmýmýza
gelmediði takdirde hepimizin de mahvolacaðýný
biliyorum; Anavatanýn yardýmýmýza geleceðine
inanýyorum ve bu inançla gidiyorum.
Mansura-Koççina bölgesine vuku bulacak
herhangi bir hücum Yunan komandolarý tarafýndan
yapýlacaktýr. Bu bölgede Kýbrýs Türk’ünün yüksek
tahsil gençliði nöbettedir. Bunlarý takviyesiz
býrakmayacaðýnýza eminim. Lütfen ve merhameten bu bölgeye komando birlikleri göndermenizi rica ederim. Kýbrýs Türk’ü, son boykotlar ve
tevkifler dolayýsýyla ve Rumlarýn ithal ettikleri
malzeme ve personel karþýsýnda takatlerinin
sonuna gelmiþlerdir. Mücadele birkaç ay daha bu
þartlarla uzatýldýðý takdirde çöküntü baþlayacaktýr.
Size inanýyoruz; son darbeyi indireceðiniz günü
bekliyoruz. Türk milletine yeni bir zafer kazandýracaðýnýza eminiz.
Hürmetle ellerinizden öper, baþarýlar dilerim
Paþam.
Saygýlarýmla, Rauf Raif Denktaþ”
Halil Gürdal GÜRAK, Kuzey Kýbrýs, s. 135
1964-1974 DÖNEMÝNDE TÜRK HALKININ
YAÞANTISI NASILDI?
Kýbrýs Türk halkýnýn 1964 saldýrýlarýndan sonra
Devletin tüm organlarýndan dýþlanmasý ve 11 yýl
sürecek insanlýk dýþý bir kuþatma altýnda yaþamaya zorlanmasý, olumsuz etkisini her alanda
gösterdi.
Göçmen olan 30 binden fazla Türk, çadýrlarda,
sinema salonlarýnda, okullarda barýnmak zorunda
kaldý.
Kýbrýs Türk Halký üretimden koptu. Her yaþtan
tüm erkekler elde silah can güvenliklerini korumak
için mevzilere doldu.
Ada’nýn % 3’lük bir bölümündeki kuþatma boyunca, dýþ dünyadan soyutlanan Kýbrýs Türklerinin
haberleþmesi, ulaþýmý, ekonomik iliþkileri tümü île
yasaklanmýþtý.
Türk bölgelerine mektup gelmesi, mektuplarýn
dýþ dünyaya ulaþmasý, yabancý turistlerin Türk
bölgelerine geçmesi bütünü ile engellenmekteydi.
Ulusal gelir günden güne düþerken, Türk halký sadece Türkiye Cumhuriyeti’nin gönderdiði yardýmlarla ayakta durabilmekteydi. Yiyecek doktor ve
ilaç ihtiyacý bütünü ile Türkiye’den Kýzýlayýn gönderdiði yiyecek, doktor ve ilaç yardýmlarý ile karþýlandý.
Diðer yandan, açlýða mahkum etmekle Türk
toplumunu çökerteceðini sanan Rum liderliði,
aralarýnda çividen bot baðýna kadar her çeþit
malzemenin bulunduðu tam 37 çeþit malýn Türk
bölgelerine giriþini yasakladý.
Rum liderliði bu 11 yýl boyunca Türk halkýnýn
bütçedeki hakkýný, dýþ yardýmlarýn tümünü gasp
etti. Vergileri topladý ama Türk bölgelerine tek bir
kuruþluk yardým yapmadý. Yol, su, elektrik, saðlýk
hizmetlerinden yararlandýrmadý, onlarý utanç barikatlarýnda onur kýrýcý yoklamalara maruz býraktý.
Kýbrýs Türk halký bütün bu aðýr koþullara karþýn
teslim olmadý, direniþini sürdürdü. Bu insanlýk dýþý
koþullar 1974 Türk Barýþ Harekâtý’na kadar devam
etti.
Halil Gürdal GÜRAK, Kuzey Kýbrýs, s. 149
Metinlerde belirtilen olaylarýn sonucu ne olmuþtur?
152
Kýbrýs Meselesi, Mayýs 1965’te Türkiye ile Yunanistan
arasýnda yapýlan ikili görüþmelerle çözülmeye çalýþýldý. Ancak
Kýbrýs Rumlarýnýn tutumu ve Yunanistan’da askeri müdahale ile
hükûmet deðiþikliðinin yaþanmasý istenilen sonucun alýnmasýný
engelledi.
1967’de Rumlarýn genel saldýrý hareketlerine geçmesi
üzerine Türkiye, Yunanistan’a bir nota verdi. Devam eden olaylar
yüzünden Rumlarla bir arada yaþamanýn mümkün olamayacaðýný anlayan Kýbrýs Türkleri, 28 Aralýk 1967’de “Kýbrýs Geçici
Türk Yönetimi”ni kurdular. Kýbrýs Anayasasý hükümleri saklý
kalmak üzere kurulan bu yönetimin baþkanlýðýna Dr. Fazýl
Küçük, baþkan yardýmcýlýðýna da Rauf Denktaþ seçildi.
30 Aralýk 1967 tarihli gazete manþeti
1968’de meselenin çözümü için Kýbrýs Türk toplumu lideri
Rauf Denktaþ ve Rum toplumu lideri Glafkos Klerides arasýnda
gerçekleþtirilen ikili görüþmeler, altý yýl kadar sürmesine raðmen
bir sonuç alýnamadý. Kýbrýs Cumhuriyeti Cumhurbaþkaný Makarios, Ada’daki Türklere ekonomik ve sosyal baskýlarda bulunarak
göçe zorlayan bir politika uyguladý. Ancak Enosis’in hemen
gerçekleþtirilmesini isteyen EOKA üyeleri Yunanistan’dan
aldýklarý destekle 15 Temmuz 1974’te Makarios’a karþý bir darbe
gerçekleþtirdi. EOKA üyeleri Nikos Sampson’u cumhurbaþkanlýðýna getirirken “Kýbrýs Elen Cumhuriyeti”ni ilan ettiler.
AKRÝTAS PLANI
21 Nisan 1966 tarihli Patris Gazetesi’nde yayýnlanan bu plana göre Türk halký
ani bir saldýrý ile yok edilecek ve Ada Yunanistan’a baðlanacaktý.
Bu planýn hazýrlayýcýlarý arasýnda
AKRÝTAS kod adlý Ýçiþleri Bakaný Yorgacis,
Cumhurbaþkaný Makarios, Meclis Baþkaný
Klerides gibi isimler de bulunmaktaydý.
Planýn ana hatlarý þöyleydi:
“Makarios’un verdiði demeçler millî davanýn alacaðý yönü göstermiþtir. Amaca
ulaþmak için iç ve dýþ tahrikler izlenecektir.
EOKA müdahalesinin son safhasýn?
da Kýbrýs davasý dünya kamuoyuna ve
diplomatik çevrelere ‘Kýbrýs halkýnýn selfdeterminasyon hakkýna kavuþmasý’
þeklinde sunulmuþtu. Þimdi ilk hedefimiz
uluslararasý alanda Kýbrýs probleminin
çözümlendiði ve yeniden gözden geçirilmesi
gerektiði kanaatini yaymak olmalýdýr. Bu
amaçla. Bulunan olan çözümün tatminkâr
olmadýðý, adil olmadýðý; iki toplumun bir arada yaþayabileceði belirtilmelidir.
Kýbrýs liderliði, yerinde bir davranýþla
?
anlaþmalarý halkoyuna sunmamýþ ve elimizdeki bu durum koz olmuþtur.
Kýbrýs’ýn þimdiye kadar Rumlar tara?
fýndan idare edildiðini Türklerin ise sadece
olumsuz, köstekleyici bir fren rolü oynadýðýný
gösterdik.
Gizliliðe uyulacaktýr...”
?
Buna göre her bölgede ne kadar kuvvet
bulundurulacaðý, silah miktarý, bölge sorumlularý, saldýrý planlarý, ayrýntýlý olarak þemalar
üzerinde gösterilmiþtir.
Halil Gürdal GÜRAK, Kýbrýs, s. 141
Aþaðýdaki gazete haberlerini inceleyerek Kýbrýs Barýþ Harekâtý ile ilgili neden-sonuç iliþkisi
kurunuz.
16 Temmuz 1974 tarihli gazete manþeti
20 Temmuz 1974 tarihli gazete manþeti
153
KIBRIS BARIÞ HAREKÂTI ÜZERÝNE
1974 Barýþ Harekâtýnýn gerçekleþtiði þartlarý ve yaþananlarý daha
iyi anlayabilmek amacýyla bir Kýbrýs gazisiyle o günlere ait bir söyleþi
yaptýk.
— Kendinizi bize tanýtýr mýsýnýz?
— Adým Ýbrahim KAPLAN. 1953 Samsun Ýli Tekkeköy Ýlçesi Aþaðýçinik
köyünde doðdum. Ýlkokulu o zamanki adýyla Tekkeköy Ýlkokulunda tamamladým. Askerlik görevim sýrasýnda düzenlenen Kýbrýs Barýþ Harekâtýna katýldým.
Hâlen Aþaðýçinik beldesinde çiftçilik yaparak hayatýmý sürdürmekteyim.
— 1974 Kýbrýs Barýþ Harekâtý öncesinde yaþanan olaylar hakkýnda neler
biliyordunuz? Bu yaþananlar Türk kamuoyunda nasýl yanký buluyordu.
— 1960’lý yýllarda Kýbrýs’ta Rum çetelerinin Türkler üzerine tedhiþ
faaliyetlerinde bulunduðunu duymuþtum. Mesela Cengiz Topel ve Kýbrýs Türk lideri Dr. Fazýl Küçük
biliniyordu. Kanlý Noel olarak adlandýrýlan
katliamý gazetelerden öðrenmiþtik. Bu
yaþananlar Türkiye’de halký olumsuz
etkilemekteydi.
— Kýbrýs Barýþ Harekâtý hangi
geliþmeler üzerine yapýldý?
— Ýskenderun’da vatani görevimi
yaptýðým sýrada Kýbrýs’ta Makarios’a
karþý bir darbe yapýldýðýný öðrendik. Bu
darbe üzerine planlý tatbikatýmýz
ertelendi. Bizim birliðimiz deniz çýkarma
birliði olduðundan Mersin’e hareket ettik.
Bütün hazýrlýklar tamamlanarak beklemeye baþladýk. 19 Temmuz’u 20 Temmuz’a
baðlayan gece Diyanet Ýþleri Baþkaný,
Ertuðrul Gemisi’ne gelerek bir konuþma
yaptý ve ardýndan dua yapýldý. Savaþa
gideceðimizi anladýðýmýz o anda tek
düþüncemiz soydaþlarýmýzý Rum çetelerinin zulmünden kurtarmaktý.
— Harekâtý bize anlatýr mýsýnýz?
— 20 Temmuz Cuma sabahý þafak
sökerken gemilerden çýkarma botlarýna
bindik ve Pladino plajý denilen yerden
karaya çýktýk Bölgede Beþparmak
Daðlarý’na doðru tarama harekâtýna baþladýðýmýz sýrada denizden deniz topçularý, havadan da uçaklarýn
bombardýmaný ile ilerlemeye baþladýk. Bir yandan da hava komandolarýmýz indirme harekâtý ile bize
destek vermekteydi. Ýlk önce karayolu, birliklerimizce kontrol altýna alýndý. Zor geçen birinci gün sonunda
ilerleyiþimiz Beþparmak Daðlarý eteklerine kadar devam etti ve mevziler kazýldý. Gece de çatýþmalar
69
devam etmekteydi. Ýkinci gün aðýr silahlarýn da devreye
girmesi ile ilerleyiþimiz hýzlandý. Üçüncü gün
birliklerimiz Beþparmak Daðlarý’ný aþarak Lefke ve Girne’ye doðru ilerleyiþine devam etti. Üçüncü günün
sonunda gelen ateþkes emri ile Girne yakýnlarýnda birliklerimiz karargâh kurarak beklemeye baþladýk. 14
Aðustosta gelen emir ile II. Barýþ Harekâtý baþladý. Hava Kuvvetlerinin desteðinde kara birliklerimiz Maraþ
kesimine kadar ilerleyiþini devam ettirdi. Ben bu ikinci harekâtta komutanýmýn muhafýz birliðinde görev
aldýðýmdan fiili olarak çarpýþmalarda bulunamadým.
— Bu harekât sýrasýnda sizi çok etkileyen bir olay var mý?
— 20 Temmuz günü yaptýðýmýz çýkarma sýrasýnda fundalýklarýn içinde ikisi kadýn üç Rum sivil ile
karþýlaþtýk. Kadýnlardan biri yaralanmýþtý. Komutanýmýz ilk yardým çantasýný çýkartarak yaralý kadýnýn yarasýný sardýktan sonra onu çatýþma bölgesinin gerisine gönderdi.
— Baþka neler söylemek istersiniz?
— Savaþ bir baþka. Ýnsan o anda bu dünya ile ilgisini kesiyor. Bir an önce görevimizi tamamlamak
azmi içinde mücadeleyi sürdürüyorsunuz.
— Kýbrýs harekâtý hakkýnda verdiðiniz bilgiler için teþekkür ederiz.
Komisyon
Yukarýdaki söyleþiyi inceleyerek bu harekât ile ilgili olarak neler söyleyebilirsiniz?
154
Türkiye, Kýbrýs“taki darbenin bir Yunan müdahelesi olduðunu belirtti ve garantilerin ihlâli saydý.
Ýngiltere’ye ise ortak hareket etmeyi teklif etti. Olumsuz cevap alan Türkiye, garanti antlaþmasýnýn kendisine tanýdýðý yetkiyi kullanarak müdahale kararý aldý. Türkiye 20 Temmuz’da Enosis’e engel olmak,
barýþý yeniden kurmak ve Türklerin güvenliðini saðlamak amacýyla “Kýbrýs Barýþ Harekâtý”ný baþlattý.
20 Temmuz’da Türk Silahlý Kuvvetlerinin çýkartma yaptýðý bölge
Lefkoþa’ya kadar ilerleyen Türk kuvvetleri, 22 Temmuz’da BM’nin ateþkes çaðrýsýna uydu. Kýbrýs
meselesinin görüþülmesi maksadýyla 25 Temmuzda Türkiye, Yunanistan ve Ýngiltere, Cenevre Konferansýnda biraraya geldi. Görüþmelerden barýþý saðlayacak bir sonuç çýkmayýnca 14 Aðustos’ta “Ýkinci
Barýþ Harekâtý” baþladý. Türk birlikleri Ada’nýn yaklaþýk üçte birine hâkim oldu. Türkiye BM’nin ateþkes
çaðrýsýna uyarak 16 Aðustosta askerî harekâtý durdurdu.
1974 Kýbrýs Barýþ Harekâtý Türkiye’nin dýþ politikasýnda da
etkili oldu. ABD’nin bu harekâtý gerekçe göstererek Türkiye’ye
yapmakta olduðu ekonomik yardýmý keserek silah ambargosu
uygulamasý, iki ülke arasýndaki iliþkileri olumsuz etkiledi. Bunun
üzerine Türkiye, 1969 “Savunma Ýþ Birliði Anlaþmasý”ný yürürlükten kaldýrdý ve 1975’ten itibaren Türkiye’deki bütün ABD üs ve
tesislerine el koydu. Ancak 1978’de ABD ambargosunun
kalkmasýyla iliþkiler normale döndü.
SSCB ise Ada’nýn bir NATO üssü hâline gelmesi ihtimalinden
endiþe duyarak meseleyi uluslararasý alana taþýmak istedi ve
1974 Kýbrýs Barýþ Harekâtý’nda Türkiye’ye destek vermedi.
SSCB’nin bu tavrý, iki ülke iliþkilerini durma noktasýna getirdi.
Ancak 1980’den sonra Türkiye’nin çok yönlü dýþ politika izlemeye baþlamasýyla Türkiye-SSCB iliþkilerinde ilerlemeler kaydedildi.
Kýbrýs Barýþ Harekâtý’ndan sonra Türklerin kuzeyde,
Rumlarýn da güneyde yerleþmesi yeni bir devlet düzeninin
Rauf Raif Denktaþ
kurulmasýný gerekli kýlýyordu. Baþlatýlan toplumlar arasý
görüþmelerden istenilen sonucun alýnamamasý üzerine Türk
BM Genel Kurulunun 13
Mayýs 1983 tarihli kararý: Cetoplumu 13 Þubat 1975’te Rauf Denktaþ’ýn liderliðinde “Kýbrýs
zayir, Küba, Guyana, Mali,
Türk Federe Devleti”ni kurdu.
Hindistan, Sri Lanka ve YuBM öncülüðünde Kýbrýs Türk ve Rum toplumlarý arasýnda ikili
görüþmeler baþladý. 12 Þubat 1977’deki görüþmede taraflar, goslavya tarafýndan hazýrlanan Rum
yanlýsý Kýbrýs tasarýsý, Türkiye, Pabaðýmsýz, baðlantýsýz ve iki toplumlu bir Kýbrýs Cumhuriyeti’nin kistan, Malezya, Somali ve Banglavarlýðýný kabul ettiler. Bundan sonra yapýlacak görüþmelerin deþ’in 5 ret oyuna karþýlýk SSCB, Doðu
çerçevesini oluþturacak olan bu anlaþmaya raðmen, 1980 yýlýna Bloku ve baðlantýsýz ülkelerin 103 oyu
kadar yapýlan görüþmelerde Türklerin Ada’daki siyasi varlýðý ile kabul edildi. Oylamada, ABD, ÝngilRumlar tarafýndan kabul edilmediði için sonuç alýnamadý. BM tere ve Batý Blokundan 20 ülke çekimGenel Kurulu, 13 Mayýs 1983’te Kýbrýs Rumlarýný “Kýbrýs ser kaldý. 29 üye ülke ise oylamaya
Hükûmeti” olarak tanýma kararý aldý. Bu geliþmeler karþýsýnda katýlmadý.
Türk toplumu da 15 Kasým 1983’te “Kuzey Kýbrýs Türk
Cumhuriyeti”ni kurdu. Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti’ni kurulduðu gün tanýyan ilk
devlet oldu.
Buna karþýlýk, Yunanistan ve Kýbrýs Rum yönetimi Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti’nin baðýmsýzlýk
kararýný tanýmayacaklarýný açýkladý. Baþta ABD, Ýngiltere, Fransa ve SSCB olmak üzere çeþitli ülkeler,
155
baðýmsýzlýk kararýna karþý tepki gösterdiler. Bu arada Ýngiltere’nin önerisiyle, BM Güvenlik Konseyi
“Ada’da Kýbrýs Cumhuriyeti dýþýnda baþka hiçbir hükûmetin tanýnmamasý” kararýný aldý.
b. Ege Adalarý Meselesi
XIX. yüzyýlýn baþlarýnda Yunanistan devleti kurulurken bazý Batý Ege adalarý bu devlete baðlanmýþtý.
Yunanistan diðer Ege adalarýný da ele geçirmek için çalýþmalar yapmýþ, Lozan Antlaþmasý’yla Ege
Denizi’ndeki Türkiye’ye býrakýlan Bozcaada, Gökçeada ve Ýtalya’nýn sahip olduðu Meis ve On iki Ada
dýþýnda kalan diðer adalar Yunanistan’a býrakýlmýþtý. II. Dünya Savaþý sonunda galip devletlerin
Ýtalya’yla imzaladýklarý Paris Antlaþmasý’yla Meis ve On iki Ada Yunanistan’a verildi (1947). Böylece Ege
Denizi’nde bulunan Bozcaada ve Gökçeada dýþýndaki adalar Yunanistan’a baðlandý.
Yunanistan, Ege Denizi’nin doðusuna da yerleþtikten sonra Türkiye’nin Ege Denizi’ndeki mevcut
haklarýný ortadan kaldýrarak bu denizin tümüne egemen olmak istemiþtir. 1974’ten itibaren bu amaçla
yaptýðý giriþimler Türkiye-Yunanistan iliþkilerinde gerginliðin artmasýna ve Ege Denizi sorununun ortaya
çýkmasýna sebep olmuþtur. Bu sorunlar Ege adalarýnýn silahlandýrýlmasý, kýta sahanlýðý, kara sularýnýn
12 mile çýkarýlmasý ve Ege hava sahasý þeklinde sýralanabilir.
?
Ege Adalarýnýn Silahlandýrýlmasý
Yunanistan, özellikle 1963 Kýbrýs bunalýmýndan itibaren Ege Denizi’nde Türkiye kýyýlarýna yakýn olan
adalarla birlikte 1947’de Ýtalya’dan aldýðý Meis ve On iki Ada’yý, Lozan Antlaþmasýna aykýrý olarak gizlice
silahlandýrmaya baþladý. Bunun üzerine Türkiye bu konuyla ilgili 1964’ten itibaren farklý zamanlarda
Yunanistan’a nota vermiþtir. 1974’ten itibaren Yunanistan, Ege adalarýný açýk olarak silahlandýrýlmaya
devam etti. Yunanistan adalarý NATO tatbikatlarý kapsamýna aldýrtarak silahlanma faaliyetlerini
meþrulaþtýrmak istemiþtir.
Yunanistan, 1980’de Türkiye’nin veto hakkýný kullanmamasý üzerine altý yýllýk bir aradan sonra
NATO’nun askerî kanadýna döndü. Bu geliþmeden sonra da Yunanistan, Limni Adasý’ný NATO savunma
sistemi kapsamýna aldýrtmayý amaçlayarak 1983’te Limni’nin dâhil edilmediði hiçbir NATO tatbikatýna
katýlmayacaðýný beyan etti. Buna karþý Türkiye Limni’nin statüsünün deðiþtirilmesini kabul
etmeyeceðini açýklayarak tepki gösterdi.
?
Kýta Sahanlýðý Sorunu:
Yunanistan 1961’den itibaren þirketlere Ege Denizi’nin kuzey
KITA SAHANLIÐI
ve batý kýyýlarýnda petrol arama ruhsatý vermeye baþladý. 1970
Kýta sahanlýðý, kara sularýnýn bitiþ
baþlarýnda arama ruhsat alanýný Doðu Ege’yi kapsayacak
noktasýndan baþlayan deniz altýndaki
devamýný ifade eder. Kýyýya sahip her þekilde geniþletti. Böylece Yunanistan Ege Denizi’nde Türkiye ile
devlet kýta sahanlýðýna da sahiptir. deniz sýnýrlarýný kendisine göre belirlemeye çalýþmasý iki ülke
Ancak kýta sahanlýðýna sahip ülkenin arasýnda anlaþmazlýða sebep oldu.
Yunanistan’ýn Ege Denizindeki bu faaliyetleri üzerine Türkiye
sadece bu bölgedeki canlý-cansýz
doðal kaynaklarý arama ve iþletmede de 1973’te Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklýðýna Ege’nin açýk
egemen yetkileri vardýr; su alaný ve deniz sularýnda ve kendi kýta sahanlýðýnda petrol arama ruhsatý
hava sahasý uluslararasý statüsünü verdi. Yunanistan’ýn bu duruma itirazý iki ülke arasýnda “Kýta
korur.
Sahanlýðý Sorunu”nu ortaya çýkardý. 1974 Kýbrýs Barýþ Harekâ1982 BM Deniz Hukuku Sözleþmetý’nýn gerçekleþtirilmesi iki ülke iliþkilerini daha da gerginleþtirdi.
si’nin (BMDHS) 76. Maddesine göre,
her devlet en az 200 deniz mili mesafeye kadar kýta sahanlýðýna sahip olabilir. Eðer kýta sahanlýðý 200 mil mesafeyi aþýyorsa, kýyý devleti doðal uzantý
gereði bu sahanlýðýn sona erdiði yere
kadar kýta sahanlýðýný uzatabilir. Ancak
hiçbir zaman 350 mili ya da 2500 metre
derinlikten itibaren 100 mili aþamaz.
Ayný sözleþmenin 121. maddesine göre adalarýn da kýta sahanlýklarý vardýr.
Ama insan yerleþiminin olmadýðý veya
kendine ait bir ekonomik yaþamý olmayan kayalýklarýn özel ekonomik bölgesi
ya da kýta sahanlýðý yoktur.
Bitiþik ya da karþýlýklý kýyý sahibi
olan devletlerin ise kýta sahanlýðýný anlaþarak sýnýrlandýrmalarý gerekmektedir.
6-10 Aðustos 1976 tarihlerinde Ege’de petrol arama çalýþmalarý yapan Sismik-I
Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý, c. I, s. 754
1975’te yapýlan ikili görüþmelerde anlaþmazlýðýnýn
Uluslararasý Adalet Divanýnda görüþülmesi konusunda prensip
anlaþmasýna varýldý. Ancak iki ülke hukukçularýnýn yaptýðý toplantýdan sonuç alýnamadý.
1976’da Türkiye’nin Sismik-I adlý araþtýrma gemisi ile Ege Denizi’nde bir araþtýrma yapmasý üzerine
Yunanistan BM Güvenlik Konseyi ve Lahey Uluslararasý Adalet Divaný’na baþvurdu. BM Güvenlik
Konseyi sorunun ikili müzakereler yoluyla çözümlenmesi kararý aldý. Uluslararasý Adalet Divaný ise
156
Yunanistan’ýn Ege’nin uluslararasý sularýnda Türkiye’nin petrol arama giriþimlerinin durdurulmasý
isteðini reddetti.
BM Güvenlik Konseyi’nin ve Uluslararasý Adalet Divaný kararlarýndan sonra iki ülke temsilcileri
Bern’de bir araya geldi. Görüþmeler sonunda imzalanan “Bern Deklerasyonu” ile taraflar Ege Denizi’nde kýta sahanlýðý ile ilgili hiçbir faaliyette bulunmamayý kabul etti.
?
Kara Sularýnýn 12 Mile Çýkarýlmasý Sorunu
Aþaðýdaki metinler ve harita incelendiðinde:
1. Kara sularý konusunda iki ülkenin tezleri arasýnda nasýl bir fark bulunmaktadýr? Belirtiniz.
2. Kara sularý 12 mil olarak belirlendiðinde sonuç ne olabilir? Açýklayýnýz.
Kara Sularý Konusunda Yunan Tezi
1. Kara sularýnýn geniþliðinin 12 mil olabileceði
kuralý BM Deniz Hukuku Sözleþmesi’nin 3. maddesinde kabul edilmiþ ve imzacý devletler tarafýndan
uygulanmýþ, yapýla geliþ (örf-adet) niteliði kazanmýþtýr; dolayýsýyla bir uluslararasý hukuk kuralý olmuþtur.
2. Yunan adalarý ve ana karasý ülkesel (teri-toryal)
bir bütünlük oluþturmaktadýr. Ülkesel bütünlük ilkesine
uygun olarak, herhangi bir kural dýþýlýk oluþturmayan
Ege’deki Yunan adalarýnýn kara sularý için de 12 mil
kuralý geçerlidir.
3. Kara sularýný saptamak kýyý devletinin egemenlik yetkisindedir.
Kara Sularý Konusunda Türk Tezi
1. Kara sularýnýn geniþliði konusunda geçerli
genel, tekdüze bir kural yoktur ve olamaz. 1982 BM
Deniz Hukuku Sözleþmesi’nde 12 millik kara sularý
geniþliði azami olarak kabul edilmiþtir ve her duruma
otomatik olarak uygulanamaz. Ayrýca bu hak,
sözleþmenin 300. maddesinde de belirtildiði gibi,
kötüye kullanýlamaz. 12 mil kuralýnýn yapýla geliþ
niteliði de Türkiye için yoktur çünkü Türkiye III. Deniz
Hukuku Konferansý tartýþmalarý sýrasýnda buna karþý
çýkmýþtýr.
2. Kara sularý geniþliði belirlenirken denizlerin
coðrafî özelliklerinin dikkate alýnmasý gerekmektedir.
Prof. Dr. Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý, c. 1, s. 753
MARMARA
DENÝZÝ
Gökçeada
Limni
Bozcaada
Midilli
E
YUNANÝSTAN
G
TÜRKÝYE
TÜRKÝYE
E
D
Sakýz
E
Ýzmir
Ýzmir
N
Ý
Atina
Z
Sisam
Ý
O
n
ik
ia
d
Kiklad
a
la
r
Uluslararasý sular
Yunan kara sularý
(6 mil)
Rodos
Yunan kara sularý
(12 mil olursa)
Türk kara sularý
(12 mil olursa)
Girit
6 ve 12 mile göre Ege Denizi’nde kara sularý
157
Türkiye ile Yunanistan arasýnda Ege Denizi ile ilgili diðer bir anlaþmazlýk da kara sularýnýn sýnýrý
konusu olmuþtur.
Lozan Antlaþmasý’yla Ege Denizi’nde kara sularý geniþliði 3 mil olarak kabul edilmiþti. Bu geniþlik
1936’da Yunanistan 1964’te Türkiye tarafýndan 6 mile çýkarýldý. 1974’ten itibaren Yunanistan deðiþik
dönemlerde kendi kara sularýný 12 mile çýkaracaðýný ileri sürdü. Bu durum Türkiye tarafýndan tepkiyle
karþýlandý.
Ege Denizi’nin % 49’unu tüm devletlerin kullanýmýna açýk olan uluslararasý sular, % 43,6’sýný Yunan
kara sularý, % 7,4’ünü de Türk kara sularý oluþturmaktaydý. Ege Denizi’nde kara sularýn 6 milden 12 mile
çýkmasý hâlinde uluslararasý alan % 27,3, Yunan kara sularý % 64,1, Türk kara sularý % 8,5 þeklinde
deðiþecekti. Böylece Yunanistan, Ege Denizi’nde -adalarýn çokluðu nedeniyle- büyük oranda
egemenlik hakkýna sahip olabilecek ve üstünlük saðlayabilecekti. Bu durum, Türk gemi ve uçaklarýnýn
Ege’den Akdeniz’e çýkýþlarýna büyük sýnýrlamalar getirecek, Batý Anadolu ve Boðazlar bölgesinin
savunmasýný da olumsuz etkileyecekti.
Türkiye, 1976’da Yunanistan’ýn kara sularýný 6 milin üzerine çýkarmasýný hiçbir zaman kabul etmeyeceðini ve böyle bir uygulamanýn savaþ nedeni olacaðýný açýkladý.
?
Ege Hava Sahasý (FIR Hattý - Uçuþ Bilgi Bölgesi) Sorunu
Türkiye, Yunanistan’ýn 1931’e kadar 3 mil olan hava kontrol sahasýný 10 mile çýkarmasýna iki ülke
arasýndaki iyi iliþkilerden dolayý tepki göstermedi. Uluslararasý Sivil Havacýlýk Örgütü (ICAO)’nün
1952’deki bölge toplantýsýnda, Türkiye Ege kara sularý sýnýrýný FIR hattý olarak kabul etmesi, Ege Denizi
üzerindeki hava sahasýnýn kontrolünü büyük ölçüde Yunanistan’a býraktý.
1974’e kadar bir problem oluþturmayan FIR hattý, Kýbrýs Barýþ Harekâtý sýrasýnda Türkiye’nin
güvenliðini tehdit etti. Türkiye 6 Aðustos’ta yayýnladýðý NOTAM (Notice to Airmen: Havacýlara Ýhtar
Bildirimi) ile yeni bir FIR hattý oluþturdu. Bu hatta göre; Türkiye yönünde uçuþ yapan her uçak Türk
kýyýlarýna 50 mil kala durumunu ve uçuþ planýný Türk yetkililerine bildirecekti.
Yunanistan ise Kýbrýs Barýþ Harekâtý’ndan sonra, 16 Aðustosta Ege Denizi’nin tümünü “tehlikeli
bölge” ilan ederek ve bölgede FIR hizmetlerini durdurarak Ege semalarýný uluslararasý hava trafiðine,
dolayýsýyla da Türk sivil ve askerî uçaklarýna kapattý. Türkiye’nin Ege’deki haklarýný zedeleyen bu
durum, özellikle sivil havacýlýk yönünden çeþitli zorluklarla karþýlaþýlmasýna ve iki ülke arasýnda da yeni
bir sorunun ortaya çýkmasýna yol açtý.
1977’de Türkiye’nin, Ege hava sahasýný Yunanistan ile ortaklaþa kontrolü konusundaki giriþimleri
Yunanistan tarafýndan kabul edilmedi. NATO’nun Türkiye ve Yunanistan ile yaptýðý temaslar sonucunda
her iki tarafýn da daha önceden almýþ olduðu Ege hava sahasý ile ilgili kararlarý yürürlükten kaldýrmalarý
ile sorun çözüldü. Ege Denizi tekrar sivil hava trafiðine açýldý.
2. Türkiye’nin Orta Doðu Politikasý
1950-1960 yýllarý arasýnda Arap ülkelerinin
SSCB’ye yaklaþmalarýna karþýlýk NATO üyesi
olmasý sebebiyle Türkiye Orta Doðu’da Batý’ya
paralel bir politika izlemiþti. 1963’te TürkiyeABD iliþkilerinde meydana gelen deðiþiklik,
Kýbrýs meselesinde yalnýzlýktan kurtulmak
isteyen Türkiye’nin Orta Doðu politikasýný da
etkiledi. 1973 petrol krizine kadar olan
dönemde Türkiye, Orta Doðu’ya açýlma
politikasý izleyerek Arap ülkeleri ile iliþkilerini
geliþtirdi. 1967 Arap-Ýsrail Savaþý’nda Türkiye,
ABD’nin Türkiye’deki üslerinden Ýsrail’e
yardým etmesine izin vermedi. Bu savaþta
Türkiye’nin Filistin halkýnýn davasýný
desteklemesi Arap ülkeleri ile iliþkilerin
yoðunlaþmasýný saðladý. Türkiye 1969’daki
Mescid-i Aksa yangýnýna büyük tepki
gösterirken bu geliþme üzerine Rabat’ta
toplanan Ýslam Zirve Konferansý’na katýldý.
Böylece Arap dünyasý ile iliþkilerini geliþtirdi.
1981’deki Ýslam Zirvesi’ne Türkiye, ilk defa
baþbakan düzeyinde katýldý. Türkiye
günümüze kadar Batýlý devletlerle, Orta Doðu
arasýnda bir denge unsuru olmaya gayret
gösterdi. Ýsrail ile iliþkilerini devam ettiren
Mescid-i Aksa
Türkiye, Filistin meselesinde Ýsrail’in
uluslararasý hukuka aykýrý eylemlerine tepki
gösterdi.
158
3. Ermeni Ýddialarý
22.10.1975’te Viyana büyükelçimiz Daniþ Tunaligil ve 24.10.1975’te Paris büyükelçimiz
Ýsmail Erez’in Ermeni terör örgütü ASALA tarafýndan þehit ediliþini haber yapan gazeteler.
23 Ekim 1975 tarihli gazete manþeti
25 Ekim 1975 tarihli gazete manþeti
Ermeni teröristlerin büyükelçilerimize yönelik terör faaliyetlerinin amaçlarý nelerdir?
Ermeni sorunu, Tarih 10 dersinde belirtidiði gibi XIX. yüzyýl sonlarýnda büyük devletlerin politik
çýkarlarý doðrultusunda ortaya çýkmýþtý. Lozan Antlaþmasý’nda Türk vatandaþý olan gayri müslimlerin
siyasi ve medeni haklarý belirtilmiþ olmasýna raðmen Ermeniler azýnlýk statüsünü istemeyerek diðer
Türk vatandaþlarý ile ayný kanunlara tabi olmayý kabul etmiþlerdi. Bu olumlu geliþmelere raðmen Ermeni
diasporasý ve bazý devletler politik amaçlarla Ermeni meselesini yeniden canlandýrmýþlardýr. Bu
baðlamda diaspora, iddialarýný dünyaya tanýtmak ve Türkiye’ye kabul ettirmek, Türkiye’den tazminat ve
toprak almak son aþamada da büyük Ermenistan hayalini gerçekleþtirmekti. Bu amaçla propoganda
faaliyetlerine de baþlayan Ermeniler “Ermenistan Kurtuluþu için Ermeni Gizli Ordusu” adý verilen ASALA
adlý terör örgütünü kurdular.
1973’te Los Angeles’te Baþkonsolos Mehmet Baydar ve yardýmcýsý Bahadýr Demir’in bir Ermeni
terörist tarafýndan katledilmesi, Ermeni iddialarýnýn dünya kamuoyuna duyurulmasý için yeni bir
yöntemin ortaya çýkmasýna sebep oldu. Bu olaydan sonra Ermeni teröristler, genellikle yurt dýþýndaki
Türk temsilcilerini ve diplomatlarýný hedef alan terör faaliyetlerine giriþtiler.
Þehit diplomatlarýmýzýn fotoðraflarý
Mehmet BAYDAR
Bahadýr DEMÝR
Orhan GÜNDÜZ
Ermeni terör faaliyetleri ile ilgili gazete ve Ýnternet araþtýrmasý yaparak bir sunum hazýrlayýnýz.
Ermeni terör örgütleri, amaçlarýna ulaþabilmek için Türkiye’de etkinlik gösteren ayrýlýkçý terör
örgütleriyle iþ birliði yapmýþtýr. Bu örgütler ayný zamanda Türkiye’nin sorunlar yaþadýðý bazý ülkelerle de
yakýn iliþkiler kurmuþlardýr.
Ermeni terörünü asýl yönlendiren terör örgütü ASALA olmuþtur. ASALA’nýn 1973’te baþlatarak 1994
yýlýna kadar devam ettiði terör faaliyetlerinde çoðu diplomat olan 35 Türk þehit edilmiþtir. Bu durum
karþýsýnda Türkiye, önlemlerini artýrmýþ, ulusal ve uluslararasý platformlarda tezimizi ortaya koyan
çalýþmalar yaparak faaliyetlerini sürdürmüþtür.
159
I. TÜRKÝYE’DE BUNALIMLI YILLAR (1960-1983)
1. Siyaset
29 Nisan 1960 tarihli gazete manþeti
27 Mayýs 1960 tarihli gazete manþeti
Türkiye, 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti ile ilk yýllarda birçok alanda büyük geliþme
kaydetmiþti. Ancak 1957’den itibaren ekonomide enflasyonist baský hissedilmeye baþlanmýþtý.
Ülkemizde demokrasinin tam olarak yerleþmemiþ olmasý siyasi yaþamdaki hoþgörü eksikliði ve
belirtilen ekonomik nedenler siyasi ortamý gerginleþtirdi. Bu þartlar altýnda 27 Mayýs 1960 askerî
müdahalesi gerçekleþtirilerek DP iktidarýna son verildi. Demokrasimizin geliþimini kesintiye uðratan bu
müdahale sonucunda anayasa yürürlükten kaldýrýlarak meclis kapatýldý. Cumhurbaþkaný, baþbakan,
pek çok bakan ve milletvekili yargýlandý. Bu yargýlama sonucunda Baþbakan Adnan Menderes,
Dýþiþleri Bakaný Fatin Rüþtü Zorlu ve Maliye Bakaný Hasan Polatkan idam edildi (1961). 11 Nisan 1990
tarihinde kabul edilen kanunla, idam edilen bu devlet adamlarýnýn itibarlarý iade edilmiþ ve ayný kanun
uyarýnca naaþlarý kendileri için Ýstanbul’da yaptýrýlan anýt mezara devlet töreniyle defnedilmiþtir.
Orgeneral Cemal Gürsel ve Bakanlar Kurulu
1961 ANAYASASI’NA
GÖRE YASAMA YETKÝSÝ
Madde 5- Yasama yetkisi Türkiye Büyük
Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez.
A. Türkiye Büyük Millet Meclisi
Madde 63- Türkiye Büyük Millet Meclisi,
Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan
kuruludur.
III. Millet Meclisi
Madde 67- Millet Meclisi, genel oyla seçilen dört yüz elli milletvekilinden kuruludur.
Madde 69- Millet Meclisi seçimleri dört
yýlda bir yapýlýr.
IV. Cumhuriyet Senatosu
Madde 70- Cumhuriyet Senatosu, genel oyla seçilen yüz elli üye ile Cumhurbaþkanýnca seçilen on beþ üyeden kuruludur.
1961 Anayasasý
Türk Silahlý Kuvvetleri adýna ülke yönetimini üstlenen Millî
Birlik Komitesi yeni anayasayý oluþturmak için Kurucu Meclis
Kanunu’nu kabul etti. Siyasi partiler, barolar, basýn, ticaret
odalarý temsilcileri, sendikalar ve gençlik kuruluþlarýndan
seçilerek oluþturulan Kurucu Meclis üyeleri 6 Ocak 1961’de
çalýþmalarýna baþladý. Ayný zamanda siyasi partilerin
faaliyetlerine de izin verildi. Millî Birlik Komitesi siyasi partilerin ilk
genel seçimlere katýlabilmeleri için 13 Þubat’a kadar kuruluþ
iþlemlerini tamamlamýþ olmalarý gerektiðini duyurdu. Bu
açýklamadan sonra Türk siyasetine yeni siyasî partiler girmiþ
oldu. Kurucu Meclis tarafýndan hazýrlanan yeni anayasa 9
Temmuz 1961’de yapýlan halk oylamasý sonucunda kabul
edilerek yürürlüðe girdi.
15 Ekim 1961’de yapýlan seçimlere Cumhuriyet Halk Partisi
(CHP), Adalet Partisi (AP), Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi
(CKMP), Yeni Türkiye Partisi (YTP) katýldý.
160
Aþaðýdaki grafikte 1961, 1965, 1969 genel seçim sonuçlarý verilmiþtir. Seçimler hakkýnda
hangi yorumlara ulaþýlabilir?
Milletvekili genel seçimi sonuçlarý (oy oraný %)
%
60
Adalet Partisi (AP)
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
50
Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi
(CKMP)
40
Yeni Türkiye Partisi (YTP)
Baðýmsýzlar
30
Millet Partisi (MP)
20
Türkiye Ýþçi Partisi (TÝP)
10
Cumhuriyetçi Güven Partisi
(CGP)
Milliyetçi Hareket Partisi (MHP)
Türkiye Birlik Partisi (TBP)
0
1961
1965
1969
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 3, s. 14
Türkiye 1959’da Avrupa Topluluðu Konseyine üye olmak
için baþvuruda bulunmuþ,
1963’te Ankara Anlaþmasý imzalanmýþtýr. Anlaþmanýn amacý; Türk
halký ile Avrupa Ekonomik Topluluðu
halklarý arasýnda sýký iliþkiler kurmak
ve Türk ekonomisi ile topluluk ülkeleri
ekonomileri arasýndaki farký kapatmaktýr.
Seçimlerden sonra oluþan Meclis, Cemal Gürsel’i
cumhurbaþkanlýðýna seçti. 1965 seçimlerine kadar koalisyon
hükûmetleri iktidarda kaldý. 10 Ekim 1965’te yapýlan genel
seçimleri AP kazandý. 27 Ekim 1965’te Süleyman Demirel’in
baþbakanlýðý ile baþlayan AP iktidarý, 12 Mart 1971 Askerî
Muhtýrasýna kadar devam etti. Demokrasiye zarar veren bu
muhtýra sonucunda Baþbakan Süleyman Demirel istifa etti. Daha
sonra ise partisinden istifa ederek baðýmsýz kalan Nihat Erim
baþbakanlýðýnda meclis dýþýndan ve farklý partilerin milletvekillerinden oluþan geniþ tabanlý ve hiçbir siyasi partiyle
doðrudan iliþkili olmayan bir hükûmet kuruldu.
Türkiye Bilimsel ve
Teknik Araþtýrma Kurumu
(TÜBÝTAK) 17 Temmuz 1962’de
kabul edilen bir yasayla kuruldu.
Kuruluþun amacý ise “Kalkýnma planlarý doðrultusunda bilimsel araþtýrmalar yapmak ve yaptýrmak, bu araþtýrmalar arasýnda eþ güdüm saðlamak.” olarak belirlendi.
68 HAREKETÝ
1968, dünya gençliðinin demokrasi
adýna baþkaldýrý yýlýydý. Gençlik
hareketleri, Batý Avrupa’yý, Kuzey
Amerika’yý, Orta Doðu’yu, bazý Asya
ülkelerini ve hatta Doðu Bloku ülkesi
olan Çekoslovakya’yý etkiledi. Dünya
ölçeðindeki bu hareketlilik Türkiye’de
daha önceki yýllarda baþlamýþ olan
gençlik hareketlerine ivme kazandýrdý.
Özellikle üniversite gençliðinin
eylemleri hýzla týrmanýþa geçti.
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi,
c. III, s. 188
Ýsmet Ýnönü’nün cenaze töreni
Nisan 1973’te AP ve CHP’nin desteklediði emekli Oramiral
Fahri Korutürk cumhurbaþkaný seçilirken 14 Ekim 1973’te genel
seçimler yapýldý. Seçimlerde hiçbir parti tek baþýna iktidar olacak
çoðunluðu saðlayamadý. Bu arada 25 Aralýk’ta Türkiye
Cumhuriyeti’nin ikinci Cumhurbaþkaný Ýsmet Ýnönü vefat etti. Üç
gün sonra devlet töreniyle Anýtkabir’e defnedildi.
161
Aþaðýdaki grafik ve tablo birlikte deðerlendirildiðinde 1973-1980 yýllarý arasý Türk siyasi
yaþantýsý için neler söylenebilir? Belirtiniz.
%
Milletvekili genel seçimi sonuçlarý (oy oraný %)
45
Adalet Partisi
40
Cumhuriyet Halk
Partisi
Cumhuriyetçi
Güven Partisi
35
30
Demokratik Parti
25
Millet Partisi
Milliyetçi Hareket
Partisi
Millî Selamet
Partisi
Türkiye Birlik
Partisi
Türkiye Ýþçi
Partisi
Baðýmsýzlar
20
15
10
5
0
1973
1977
Hükûmetin
Adý
I. Nihat Erim Hükûmeti
II. Nihat Erim Hükûmeti
Ferit Melen
Naim Talu
CHP-MSP Koalisyonu
Sadi Irmak
AP-MSP-CGP-MHP
AP-MSP-MHP
Bülent Ecevit (Azýnlýk)
Süleyman Demirel (Azýnlýk)
Kuruluþ T.
07.04.1971
22.12.1971
22.05.1972
10.04.1972
26.01.1974
29.01.1975
12.04.1975
01.08.1977
05.01.1978
12.11.1979
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 3, s. 320-322-364-420-446-472’den faydalanýlmýþtýr.
1974’ten 1980 yýlýna kadar Türkiye’de, kýsa süreli koalisyon hükûmetleri
iktidarda kaldý. Sýk sýk gerçekleþen hükûmet deðiþikliðine baðlý olarak ülkede
siyasi istikrar saðlamada zorluklar
yaþandý. Siyasi istikrarsýzlýk ekonomik
ve toplumsal geliþmeyi olumsuz
etkileyerek ülkede iç huzursuzluk, siyasi
anlaþmazlýk ve ekonomik sýkýntýlarýn
artmasýna yol açtý. Türk Silahlý Kuvvetleri
yer yer meydana gelen þiddet ve terör
olaylarýný gerekçe göstererek 12 Eylül
1980’de demokratik yönetimi ortadan
kaldýran askeri müdahaleyi gerçekleþtirmiþtir. 24 Kasým 1983’e kadar devam
eden bu dönem, Türk siyasi tarihine “12
Bülent Ecevit, Süleyman Demirel ve Fahri Korutürk (soldan saða)
Eylül Dönemi” olarak geçti. Bu dönemde
1961 anayasasý yürürlükten kaldýrýlmýþ,
Parlamento ve siyasi partiler ile dernek,
sendika vb. pek çok sivil toplum kuruluþu kapatýlmýþ ve demokratik süreç kesintiye uðramýþtýr.
12 Eylül 1980’de siyasi iktidarý eline alan Türk Silahlý Kuvvetleri, Genelkurmay Baþkaný Org. Kenan
Evren baþkanlýðýnda kuvvet komutanlarýndan oluþan Millî Güvenlik Konseyini (MGK) oluþturdu. Kenan
Evren ayný zamanda devlet baþkanlýðý görevini de üstlendi. Bülent Ulusu’nun baþkanlýðýnda Bakanlar
Kurulu oluþturdu. Prof. Orhan Aldýkaçtý
baþkanlýðýnda kurulan komisyonun
hazýrladýðý anayasa 7 Kasým 1982’de
halkoyuna sunularak kabul edildi.
Anayasanýn kabulünden sonra
seçim hazýrlýklarý baþladý. 6 Kasým
1983 seçimlerine Anavatan Partisi
(ANAP), Halkçý Parti (HP) ve Milliyetçi
Demokrasi Partisi (MDP) katýldý. Bu
seçimler sonucunda birinci parti olarak
çýkan ANAP, Turgut Özal baþkanlýðýnda
tek baþýna iktidar oldu. 1960 ve 1970’li
yýllarda koalisyon hükûmetleri ile
bunalýmlar yaþayan Türkiye, Turgut
Özal iktidarý ile ülke yönetiminde siyasi,
ekonomik ve toplumsal alanda köklü
kararlar aldý.
Boðaziçi Köprüsü’nün açýlýþ töreni (30 Ekim 1973)
162
1961 ve 1982 Anayasalarýný temel hak ve özgürlükler bakýmýndan karþýlaþtýrarak yorumlayýnýz.
1961 ANAYASASI’NA GÖRE
TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER
TEMEL HAKLAR VE ÖDEVLER
GENEL HÜKÜMLER
I. Temel haklarýn niteliði ve korunmasý:
MADDE 10- Herkes, kiþiliðine baðlý, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve
hürriyetlere sahiptir.
Devlet, kiþinin temel hak ve hürriyetlerini, fert
huzuru, sosyal adalet ve hukuk devleti ilkeleriyle
baðdaþamayacak surette sýnýrlayan siyasî, iktisadî ve sosyal bütün engelleri kaldýrýr; insanýn
maddî ve mânevî varlýðýnýn geliþmesi için gerekli
þartlarý hazýrlar.
II. Temel hak ve hürriyetlerin özü, sýnýrlanmasý ve kötüye kullanýlamamasý:
Kanun, temel hak ve hürriyetlerin özüne
dokunamaz.
Bu Anayasa’da yer alan hak ve hürriyetlerden
hiçbirisi, insan hak ve hürriyetlerini veya Türk
Devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüðünü veya dil, ýrk, sýnýf, din ve mezhep ayrýmýna dayanarak nitelikleri Anayasa’da belirtilen
cumhuriyeti ortadan kaldýrmak kastý ile kullanýlamaz.
Bu hükümlere aykýrý eylem ve davranýþlarýn
cezasý kanunda gösterilir.
III. Eþitlik:
MADDE 12- Herkes, dil, ýrk, cinsiyet, siyasi
düþünce, felsefi inanç, din ve mezhep ayýrýmý
gözetilmeksizin, kanun önünde eþittir.
Hiçbir kiþiye, aileye, zümreye veya sýnýfa
imtiyaz tanýnamaz.
KÝÞÝNÝN HAKLARI VE ÖDEVLERÝ
I. Kiþi dokunulmazlýðý:
MADDE 14- Herkes, yaþama, maddî ve mânevî varlýðýný geliþtirme haklarýna ve kiþi hürriyetine sahiptir.
Kiþi dokunulmazlýðý ve hürriyeti kanunun
açýkça gösterdiði hâllerde, usûlüne göre verilmiþ
hâkim kararý olmadýkça kayýtlanamaz.
Kimseye eziyet ve iþkence yapýlamaz.
Ýnsan haysiyetiyle baðdaþmayan ceza konulamaz.
1982 ANAYASASI’NA GÖRE TEMEL HAK
VE ÖZGÜRLÜKLER
GENEL ESASLAR
X. Kanun önünde eþitlik
MADDE 10- Herkes, dil, ýrk, renk, cinsiyet,
siyasi düþünce, felsefi inanç, din, mezhep ve
benzeri sebeplerle ayýrým gözetilmeksizin kanun
önünde eþittir.
TEMEL HAKLAR VE ÖDEVLER
I. Temel hak ve hürriyetlerin niteliði:
MADDE 12- Herkes, kiþiliðine baðlý, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve
hürriyetlere sahiptir.
Temel hak ve hürriyetler, kiþinin topluma, ailesine ve diðer kiþilere karþý ödev ve sorumluluklarýný da ihtiva eder.
III. Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanýlamamasý:
MADDE 14- Anayasa hükümlerinden hiçbiri,
devlete veya kiþilere, Anayasayla tanýnan temel
hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniþ þekilde sýnýrlandýrýlmasýný amaçlayan bir faaliyette bulunmayý
mümkün kýlacak þekilde yorumlanamaz. Bu
hükümlere aykýrý faaliyette bulunanlar hakkýnda
uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir.
IV. Temel hak ve hürriyetlerin kullanýlmasýnýn
durdurulmasý:
MADDE 15- Savaþ, seferberlik, sýkýyönetim
veya olaðanüstü hâllerde, milletlerarasý hukuktan
doðan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydýyla,
durumun gerektirdiði ölçüde temel hak ve
hürriyetlerin kullanýlmasý kýsmen veya tamamen
durdurulabilir veya bunlar için Anayasada
öngörülen güvencelere aykýrý tedbirler alýnabilir.
KÝÞÝNÝN HAKLARI VE ÖDEVLERÝ
I. Kiþinin dokunulmazlýðý, maddi ve manevî
varlýðý:
MADDE 17- Herkes, yaþama, maddî ve
manevî varlýðýný koruma ve geliþtirme hakkýna
sahiptir.
Týbbî zorunluluklar ve kanunda yazýlý haller
dýþýnda, kiþinin vücut bütünlüðüne dokunulamaz;
rýzasý olmadan bilimsel ve týbbi deneylere tâbi
tutulamaz.
Kimseye iþkence ve eziyet yapýlamaz; kimse
insan haysiyetiyle baðdaþmayan bir cezaya veya
muameleye tâbi tutulamaz.
1961 ve 1982 Anayasalarý
1961 Anayasasý’nýn en önemli özelliði, devlet yönetiminde ve toplum yaþamýnda bireye aðýrlýk
verilmiþ olmasýdýr.Ýnsan haklarýna dayanan devlet olma özelliðine baðlý olarak temel hak ve ödevler
ayrýntýlý bir biçimde düzenlemiþtir. Anayasa’da klasik hak ve özgürlüklerle birlikte sosyal ve ekonomik
haklar da verilmiþtir. 1961 Anayasasý, temel hak ve özgürlükleri güvenceli bir statüye oturtmuþtur.
Parlamentonun çýkardýðý yasalarýn Anayasa’ya uygunluðunu denetlemek ve özgürlükleri korumak
için Anayasa Mahkemesi kurulmuþtur. Ayrýca Anayasa Mahkemesi ile birlikte Cumhuriyet Senatosu ve
Yüksek Hâkimler Kurulu gibi yeni kurumlar oluþturulmuþtur.
1982 Anayasasý ise hak ve özgürlükler açýsýndan “birey”e deðil “devlet”e aðýrlýk veren bir anayasa
özelliði taþýr. 1961 tarihli Anayasa’nýn öngördüðü temel hak ve özgürlüklere iliþkin ilkeleri korumuþtur.
Ancak temel hak ve hürriyetlerin sýnýrlandýrýlmasý konusunda daha ayrýntýlý bir düzenleme getirmiþtir.
Bu sýnýrlandýrýcý hükümler daha sonra Anayasa ve yasalarda yapýlan deðiþiklikler ile büyük ölçüde
düzeltilmiþtir.
163
2. Ekonomi
Tabloya göre 1960-1980 yýllarý arasý Türk ekonomisi hakkýnda neler söylenebilir?
Genel ekonomik göstergeler
Büyüme
(%)
Kiþi baþýna
GSMH
(Cari, $)
Enflasyon
Büyüme
(%)
Kiþi baþýna
GSMH
(Cari, $)
Enflasyon
1962
6,2
214
3,4
1972
9,2
463
13,7
1963
9,7
250
7,9
1973
4,9
581
16
1964
4,1
261
1,2
1974
3,3
796
18,6
1965
3,1
274
5,8
1975
6,1
1184
19,8
1966
12
318
5,7
1976
9
1488
16,4
1967
4,2
344
8,3
1977
3
1604
28
1968
6,7
372
3,7
1978
1,2
1760
47,2
1969
4,3
403
7,8
1979
-0,5
1345
56,8
Yýllar
Yýllar
TÜFE (%)
TÜFE (%)
Yalýn ALPAY, Türkiye Ekonomi Tarihi, s. 121, 139
1960’tan itibaren planlý ve hýzlý kalkýnmayý hedefleyen
yeni bir ekonomi anlayýþý benimsendi. Devletin
ekonomik, sosyal, kültürel amaçlarýnýn belirlenmesinde
hükûmete danýþmanlýk yapmak ve belirlenen amaçlar
için kalkýnma planlarý hazýrlamak amacýyla Devlet Planlama Teþkilatý (DPT) kuruldu(1960). Bu doðrultuda beþ
yýllýk kalkýnma planlarý yapýlarak uygulamaya konuldu.
1960-1970 yýllarý arasýnda uygulanan “ithal ikameci
sanayileþme” ile daha önce ithal edilen tüketim
mallarýnýn ülkede üretimi amaçlanmýþtý. Bu dönemde,
sanayi daha çok demir-çelik, çimento, kâðýt, kimya,
petrol rafinerisi, alüminyum ve madencilik alanýnda
yoðunlaþtý. 1970’li yýllarda uygulanan “ileri ithal ikameci
model” ile buzdolabý, televizyon, çamaþýr makinesi gibi Türk Otomobil Fabrikasý AnonimÞirketinin (TOFAÞ) Bursa’daki
otomobil fabrikasý 12 Þubat 1971’de törenle açýldý. Fabrika,
dayanýklý tüketim mallarýnýn yaný sýra ülkemizde artýk
“Fiat” lisansýyla “Murat 124” tipi otomobillerin üretimine baþladý.
otomobil de üretilmekteydi.
Ekonomide ithalata baðýmlýlýk ve ihracatta durgunluk
yaþanmasýna raðmen 1960’lý yýllarda Avrupa’ya giden iþçilerimizin ülkeye döviz transferleri ekonomiye
önemli katkýlar saðladý.
Türkiye ekonomisi 1970’lerde ve özellikle bu dönemin ikinci yarýsýnda enflasyon ve dýþ ödeme
güçlükleri dolayýsýyla zor günler geçirdi. Bu dönemde istikrarsýz koalisyon hükûmetleri, 1973 petrol krizi,
1974 Amerikan ambargosu ve iþçi dövizlerindeki azalma ekonomik gerilemeye neden oldu. Türkiye’de
1977 yýlýnda dýþ ticaret dengeleri bozulmaya baþladý. Ülkede birçok temel malda kuyruklar, karaborsa
ve aþýrý fiyat artýþý görüldü. Türk lirasýnýn yabancý paralar karþýsýnda deðeri hýzla düþtü. Ekonomideki bu
kötü gidiþi önlemek için çeþitli ekonomik programlar hazýrlandý. Bu programlar içerisinde karma
ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçiþi saðlayan 24 Ocak Kararlarý önemli bir yer almaktadýr
(1980).
ÝÞÇÝ DÖVÝZLERÝ
Bu yýllarýn bir özelliði de Türkiye’nin
Avrupa’ya iþçi göndermesi ile bu iþçilerin ülkeye yüksek miktarlarda döviz
yollamýþ olmasýydý. 1963’te sýfýra yakýn
olan iþçi döviz transferleri, 1970’te 273
milyon dolara, 1972’de ise 740 milyon
dolara, yani ülkenin toplam mal ihracat
gelirine eþit düzeye gelmiþti.
Yalýn ALPAY, Türkiye Ekonomik Tarihi, s. 14
2 Mart 1978 tarihli gazete haberi
164
3. Sosyal ve Kültürel Hayat
…Dedim ya, ben o zamanlar on altý yaþýndayým. Cýlýzým, çöp gibi bacaklarým, kollarým.
Ama hýrslýyým, atýlganým. Yahu babama mý çekmiþim ne, hiçbir iþte dikiþ tutturamýyorum.
Ülkemizde bitmez tükenmez eðitim seferberlikleri yapýlýr ya iþte onlardan birinin en hýzlý
döneminde, her þehre, kasabaya, hatta nüfusu tutsun tutmasýn siyasî bir deðeri olan her beldeye bir
müdür, bir mühür ortaokullar, liseler açýlýyor; bizim kasabaya da açmýþlar bir lise. Talebe çok, hoca yok.
Askerlik þube baþkaný, veteriner, hükûmet tabibi, aðzý laf yapan mülki âmirlerden hevesi olan herkes
derse geliyor. Biz liseliler sabah gidiyoruz mektebe (…) Öðle sonlarý boþtayým. Kahvede garsonluk,
Orman idaresinin aðaçlandýrma projesinde fidan dikimi, pazarda karpuz sergisi, yazlýk sinemada
fýndýk-fýstýk-gazoz satýþý, bir sürü iþe girip çýktým.
O yýllarda sinemaya daha çok kovboy filmleri, korsan filmleri, Herkül-Masist filimleri geliyor. Bu
filmlerin etkisinden midir nedir, kasabanýn gençleri topluca vücut yapmaya soyunmuþ durumda. Bir su
borusunun iki ucuna kalýp-beton dökülerek halterler icat ediliyor, aðaçlarýn uygun dallarýnda barfiks
çalýþanlar oluyor, hiçbir þey bulamayanlar yuvarlak sel taþlarýný kaldýrýp indirerek kas geliþtirmeye
çabalýyordu.
… Benim babam oldu bitti gazete okur, kitap okur, yanýndan hiç ayýrmadýðý Remington marka eski
daktilosunda geceler boyu taka tuka bir þeyler yazardý.
Þeytan ne zaman dürtmüþtü bilmiyorum…. Gözüm babamýn çekmecesine takýlmýþtý. Gidip açtým,
zaten kilitli deðildi. Ailemizin özel tarihi ile karþýlaþmýþ, babamýn mahremiyetine girmiþtim. Buruþup ipe
dönmüþ mor bir kurdele ile çaprazýna baðlanmýþtý. Açtým ve bir yerinden okumaya baþladým.
Yurt dýþýna gidecek iþçiler için yeni kolaylýklar saðlanýyor. Çalýþma Bakaný Ali Naili Erdem, konu ile
ilgili geniþ bilgi verdi. Babam altýna el yazýsý ile not düþmüþ. “Biz de mi gitsek acaba!”
Prenses Fazýla’nýn eþi Hayri Suat Ürgüplü 79. dönem yedek subay adayý olarak Levazým
Okulundaki kýtasýna katýldý. Ürgüplü ilk gün kuru fasulye yedi. Babamýn notu: “Pasta-börek yiyecek
deðil ya. Asker Ocaðý bu.”
Arçelik peþin 2.014 lira, taksitle 2.500 lira.
Akkýþla belediye baþkaný istifa edip çöpçü olmak üzere Almanya’ya gidecek. Babamýn notu: “Ýþte
memleketin hâlini gösteren en güzel fotoðraf.”
Muhtelif memleketlerde on altý þehir gezen altý kiþilik “Çöp Tetkik Heyeti” Belediye Meclis
Baþkanlýðý’na verdiði üç sahifelik raporda çöplerin yakýlarak gübre hâline getirilmesi için üç yüz milyon
liraya ihtiyaç olduðu belirtilmiþ, çýkar yolun “çöpleri denize dökmek” olduðu ifade edilmiþtir.
Not: “Yuh be! Bunu öðrenmek için Avrupa’da on altý þehir gezdiniz demek. Bu konuda mutlaka
yazacaðým.”
Mustafa KUTLU, Uzun Hikâye, s. 31-33, 47, 48’den özetlenmiþtir.
Metne göre Türkiye’de sosyal, siyasi, ekonomik ve kültürel yaþam nasýldýr?
Siz de bu döneme ait bir eser seçerek Türkiye’de sosyal, siyasi ve ekonomik ve kültürel yaþantý
hakkýnda bir makale yazýnýz.
1960-1980 yýllarý arasýnda Türkiye’de köyden kente göç,
gecekondulaþma, iþçi sayýsýndaki artýþ ve daha önce baþlayan
sendikal faaliyetlerin yoðunlaþmasý gibi önemli toplumsal
deðiþimler yaþandý. Sanayileþmeyle artan köyden kente göç
çarpýk kentleþmenin ortaya çýkmasýnda etkili oldu.
1960’tan sonra Türk toplumunun sosyoekonomik yapýsýnda
görülen deðiþiklikler edebiyat, sinema ve müzik alanýnda etkisini
gösterdi.
Edebiyatta 1950 sonrasýnda görülen edebî akýmlar etkilerini
1960’lara kadar sürdürdü. Garipçilere karþý ortaya çýkan “Ýkinci
Yeni Akýmý” 1960’larýn ortalarýna kadar etkisini devam ettirdi. Bu
akýmýn temsilcileri arasýnda Edip Cansever, Ýlhan Berk, Cemal
Süreya, Turgut Uyar ve Sazai Karakoç gibi isimler yer alýr. Daha
önceki dönemlerde baþlayan “köy romancýlýðý” Fakir Baykurt’un
“Yýlanlarýn Öcü”, Þevket Süreyya Aydemir’in “Toprak Uyanýnca”
eserleriyle ön plana çýkmýþtýr.
1960’lý yýllarýn ortalarýndan itibaren “Toplumculuk” edebiyatta
165
Çarpýk kentleþme
bir akým olarak ortaya çýktý. Þiir alanýnda bu tarzýn temsilcileSÝHÝRLÝ KUTU EVLERDE
rinden Nazým Hikmet ve Ahmet Arif gibi isimler sayýlabilir.
31 Ocak 1968’de gerçekleþen ilk
Dönemin diðer bir önemli ismi, þiirlerinde mistik anlayýþý kullanan yayýn akýþý þöyleydi:
Necip Fazýl Kýsakürek’tir. Þair, þiirlerini “Çile” adlý kitabýnda 18.30 - Test diasý
toplamýþtýr. Þairler yalnýzca dünya görüþleriyle deðil þiirleriyle de 19.15 - TRT yazýsý ve sinyal müziði
19.25 - Anons ve sinyal müziði
kendilerinden sonrakileri etkilemiþlerdir.
1970’lerden itibaren toplumdaki politikleþmenin hýzlanmasý, 19.30 - Posta açýlýþý anonsu
çarpýk kentleþmenin meydana çýkardýðý sorunlar ve iþsizliðe 19.35 - Baþlarken
baðlý dýþ göç, edebiyatýn baþlýca konularýný oluþturdu. Attila 19.55 - Devrim tarihi
20.00 - Haberler
Ýlhan, Adalet Aðaoðlu ve Vedat Türkali bu dönem romancýlarý 20.10 - Hava durumu
içerisinde önemli bir yer tutar.
20.15 - Çizgi film
Konularýný genellikle halk hayatýndan ve Kurtuluþ Sava- 20.21 - Belgesel
þý’ndan alan Kemal Tahir bu döneme damgasýný vuran yazar- 20.50 - Kapanýþ anonsu ve Ýstiklâl Marþý
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi,
larýmýzdandýr. Haldun Taner konularýný þehir hayatýndan seçerc. III, s. 202
ken hikayelerinde ince gülmece ve hiciv anlayýþýný ustalýkla
kullanmýþtýr. Tarýk Buðra ise kiþisel yaþantýlarýn yaný sýra
toplumsal ve tarihî meseleleri konu olarak seçmiþtir. Yazar roman, hikâye ve tiyatro eserleriyle
edebiyatýmýzda önemli bir yer edinmiþtir.
Bu dönem edebiyatýnda tiyatro, gezi, hatýra ve
deneme, eleþtiri türlerinde büyük geliþmeler yaþanmýþtýr. Gezi, hatýra türünde Yusuf Ziya Ortaç; denemeeleþtiri türünde Nurullah Ataç, Mehmet Kaplan ve
Cemil Meriç önemli yazarlarýmýzdandýr.
1960-70 yýllarý tiyatro topluluklarýnýn artmasý, yeni
yazarlarýn yetiþmesi, yeni konularla yeni türlerin
denenmesi ve seyirci sayýsýndaki artýþla Türk tiyatrosu
için önemli bir dönem olmuþtur.
1960’tan önce kurulmalarýna raðmen Dormen
Tiyatrosu ve Kent Oyuncularýnýn oluþturduðu Birleþik
Sanatçýlar Topluluðu 60’lý yýllarda Batý modelindeki
özel topluluklara öncülük etti. Gülriz Sururi-Engin
Cezzar, Nisa Serezli-Tolga Aþkýner topluluklarý
bunlardandý. Zeki Alaysa ve Metin Akpýnar tarafýndan
kurulan Devekuþu Kabare Tiyatrosu günlük konularýn
eleþtirel bir biçimde ele alýndýðý müzikli güldürülerle
tanýnarak ön plana çýktý. Bu dönemde geleneksel Türk
tiyatrosunun özelliklerinden yararlanýlarak çaðdaþ
Türk tiyatrosu oluþturma yolunda ciddi çalýþmalar
yapýlmýþ, Batý tarzý müzikli oyunlar sahnelenmiþtir.
Politik hayattaki canlýlýk tiyatroya yansýmýþ, köy,
gecekondu ve göç sorunlarý oyunlara konu olmuþtur.
Keþanlý Ali Destaný, Yedi Kocalý Hürmüz, Kanlý Nigar,
Sersem Kocanýn Kurnaz Karýsý, Üç Karagöz, Kurban,
Sultan Gelin, dönemin farklý özelliklerini yansýtan
Aþaðýdaki tarih þeridinde boþ býrakýlan yerleri diðer örneklere uygun olarak doldurunuz.
- Kýbrýs Cumhuriyeti kuruldu.
- 27 Mayýs Askerî Müdahalesi yapýldý.
- Vietnam’da ABD askerî
etkinlikleri baþladý.
- Baðlantýsýzlar Kahire’de
toplandý.
- Fransa NATO’dan ayrýldý.
- Baðlantýsýzlar Belgrat’ta 17 Temmuz - TÜBÝTAK kutoplandý.
ruldu.
12 Eylül - Avrupa Ekonomik
Topluluðu ile Ankara Antlaþmasý
imzalandý.
- SSCB Federal Almanya
ile görüþmelere baþladý.
Ekim - Ýsrail ile Arap devletleri
arasýnda savaþ baþladý.
- ABD, SSCB ve Ýngiltere
arasýnda Dýþ Uzay Antlaþmasý
imzalandý.
166
eserlerdir. Haldun Taner, Turgut Özakman, Orhan Asena, Cahit Atay, Turan Oflazoðlu, Necati Cumalý,
Recep Bilginer dönemin önemli tiyatro yazarlarýdýr. Geçmiþte baþlayan millîleþme ve anti-emperyalist
düþüncenin etkisiyle 1970-1980’li yýllar artýk yabancý oyunlardan ziyade yerli oyunlarýn sahnelendiði
yýllar olmuþtur.
Türk Sinemasý toplumsal sorunlara aðýrlýk vererek geliþme göstermiþtir. Metin Akpýnar, Zeki Alaysa,
Münir Özkul, Adile Naþit, Þener Þen ve Kemal Sunal sosyal içerikli konularý güldürü yoluyla iþleyen
filimlerde rol almýþlardýr. Orhan Gencebay’ýn baþrolünü oynadýðý “Bir Teselli Ver” ile birlikte baþlayan
arabesk tarzý filmlerin yanýnda Amerikan kovboy filmlerinin örnek alýndýðý Türk filmleri de seyircinin
beðenisine sunulmuþtur. Bu dönemin önemli erkek oyuncularý arasýnda Cüneyt Arkýn, Kartal Tibet, Ediz
Hun, Tarýk Akan, Tanju Gürsu, Tanju Korel; kadýn oyunculardan ise Filiz Akýn, Türkan Þoray, Fatma Girik
ve Hülya Koçyiðit sayýlabilir.
1963’te Metin Erksan’ýn “Susuz Yaz” filmi, Berlin Film Festivali’nde
“Altýn Ayý” ödülünü kazanarak uluslararasý alanda önemli bir ödülün
sahibi oldu. Türk sinemasýnýn geliþme göstermesiyle ilk kez 1964’te
Antalya Film Festivali düzenlenmeye baþlandý. Ömer Lütfi Akad,
Metin Erksan ve Halit Refið dönemin önemli yönetmenlerindendir.
1970’lerden itibaren renkli film sayýsý hýzla artmasýna raðmen
televizyonun yaygýnlaþmasý sinemaya olan ilgiyi azalttý.
Yaþanan toplumsal deðiþim beraberinde yeni anlayýþlarý, farklý
fikir hareketlerini, yeni estetik deðerleri de getirdi. Kýrsaldan göç eden
insanlarýn var olan deðerleri ile þehir kültürünün kaynaþmasý
“arabesk” adý verilen yeni bir anlayýþý ortaya çýkardý. Ýnsanlar þehir
hayatýndan umduklarýný bulamayarak hayal kýrýklýðý yaþadýlar. Bu
durum daha önceki dönemlerde ortaya çýkan arabesk müziðe de
yansýdý. 1960’lý yýllarda bu müzik, Arap müziðinden alýnan ezgilere
sözler yazýlmasý þeklinde farklýlýk gösterdi. Özellikle Orhan Gencebay
ile tanýnan arabesk müzik, Ferdi Tayfur, Müslüm Gürses, Hakký Bulut
ve Ýbrahim Tatlýses ile toplumun büyük kesiminde yaygýnlaþtý.
1960’lý yýlarda Fecri Ebcioðlu’nun öncülüðünde
aranjman (düzenleme) tarzý müzik ortaya çýktý. Bu
tarz, yabancý müziklere Türkçe sözlerle þarkýlar
yazýlarak oluþturuldu ve Türkçe bestelerin yolunu açtý.
1965 yýlýnda Türk müziðine yeni sesler kazandýran
Altýn Mikrofon Yarýþmasý düzenlenmeye baþlandý. Bu
ilk yarýþmada birinciliði kendi bestesi “Gençliðe Veda”
ile Yýldýrým Gürses aldý. Bu yarýþmanýn kazandýrdýðý
müzisyenlerden Cem Karaca ve Erkin Koray, 60’larýn
sonunda yaptýklarý çalýþmalarla Popüler Batý
Müziði’ne yeni bir yön verdiler. Moðollar isimli grupla
1970’te “ileri teknikle zengin folklor öðelerini
birleþtirmek” amacýyla Anadolu-rock adý altýnda yeni
bir müzik tarzýndan ilk kez bahsedildi. Bu tarzýn
önemli isimlerinden biri de Barýþ Manço oldu.
- Ýran-Irak Savaþý baþladý
(1980-88).
22 Mayýs 1980 - Türkiye Moskova Olimpiyatlarý’na katýlmama kararý aldý.
- Çin Halk Cumhuriyeti’nde 12 Eylül 1980 Askerî Müdaekonomik reformlar baþladý. halesi yapýldý.
- ABD-SSCB arasýnda Eþik
Antlaþmasý imzalandý.
20 Temmuz 1974 - I. Kýbrýs
Barýþ Harekâtý baþlatýldý.
26 Mayýs - SALT-I Antlaþmasý 14 Aðustos - II. Kýbrýs Barýþ
Harekâtý baþlatýldý.
imzalandý.
12 Mart - Silahlý Kuvvetler muhtýra verdi.
“Moðollar ” grubu
Ocak - Ýngiltere, Ýrlanda ve Dani- - Helsinki Anlaþmasý.
marka Avrupa Topluluðu’na tam
üye oldular.
- Arap - Ýsrail Savaþý yapýldý.
27 Ocak - Vietnam Barýþý imzalandý.
30 Ekim - Boðaziçi Köprüsü açýldý.
167
- Mýsýr ile Ýsrail arasýnda Camp
David Antlaþmasý imzalandý.
- Ýran’da Ayetullah Humeyni
yönetimi ele geçirdi.
- SSCB Afganistan’ý iþgal etti.
Aþaðýda proje ödevi örnek konularý ve “proje deðerlendirme formu” verilmiþtir. Bu konulardan
birini seçerek proje ödevi hazýrlayýnýz.
Not: “Proje deðerlendirme formu”ndaki ölçütler konuya göre deðiþim gösterebilir.
1960-1980 yýllarý arasýnda Türkiye’deki “iç göçün” sosyal hayata etkileri
?
?
1960-1980 yýllarý arasý Türk kadýnýnýn sosyal hayattaki deðiþimi
1960-1980 yýllarý arasýnda eðitimde meydana gelen deðiþimler ve geliþmeler
?
?
Türkiye’den Avrupa’ya çalýþma amaçlý giden Türklerin sosyokültürel hayata uyumlarý ve
karþýlaþtýklarý sorunlar
Bu çalýþmayý baþarýyla tamamlayabilmeniz için aþaðýdaki adýmlarý izlemelisiniz (bireysel çalýþma
yapýlacak).
1. Çalýþma planý hazýrlayýnýz.
2. Kaynak taramasý yapýnýz.
3. Elde edilen bilgileri ve görselleri sýnýflandýrýnýz.
4. Sýnýflandýrýlan bilgilerden yararlanarak kendi cümlelerinizle metin oluþturunuz.
5. Kaynakça belirtiniz.
6. Görselleri de kullanarak çalýþmanýzý sunu hâline getiriniz.
7. Ýki ay süre içinde ödevinizi teslim ediniz.
PROJE DEÐERLENDÝRME FORMU
Öðrencinin Adý Soyadý:
No:
Sýnýfý:
Projenin Adý:
DERECELER
DEÐERLENDÝRME ÖLÇÜTLERÝ
Çok iyi
Ýyi
Orta
Zayýf
Çok zayýf
5
4
3
2
1
I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECÝ
Projeye uygun çalýþma planý hazýrlama
Kaynak taramasý yapma
Projeyi plana göre gerçekleþtirme
TOPLAM
II. PROJENÝN ÝÇERÝÐÝ
Türkçeyi doðru ve etkili kullanma
Doðru bilgilere ulaþma
Toplanan bilgileri ve görselleri sýnýflandýrma
Metin oluþturma
Kaynakça kullanma
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara doðru cevap verme
Sunuyu hedefe yönelik görselle destekleme
Verilen sürede sunuyu yapma
TOPLAM
IV. SÜRE
Ödevi zamanýnda teslim etme
GENEL TOPLAM
Öðretmenin yorumu:........................................................................................................................................................
168
A. Deðerlendirme Sorularý
1. ABD ve SSCB’yi yumuþama politikasý izlemeye yönelten sebepler nelerdir?
2. Filistin Meselesi hangi olay ile baþlamýþtýr ve bu sorunun çözümsüzlüðündeki temel etkenler
nelerdir?
3. Dünya tarihinde Baðlantýsýzlýk Hareketi’nin ortaya çýkmasýnda etkili olan sebepleri ve bu hareketin
dünya politikasýndaki rolünü açýklayýnýz.
4. Ýslam Konferansý Teþkilatýnýn kuruluþ amaçlarý ve sorunlarýn çözümündeki etkisini ifade ediniz.
5. OPEC’ in kuruluþ amaçlarýný ve dünya petrolü üzerindeki etkisini yazýnýz.
6. Arap-Ýsrail Savaþlarý, SSCB ve ABD’nin Orta Doðu politikasýnda ne gibi deðiþikliklere sebep
olmuþtur?
7. Ýran-Irak Savaþý’nýn sonuçlarý nelerdir?
8. Uzay alanýnda meydana gelen geliþmelerin insan hayatýna etkileri neler olmuþtur?
9. ASALA’nýn kuruluþ amaçlarý ve bu doðrultuda yaptýðý faaliyetler nelerdir?
10. 1961 Anayasasý ile hangi kuruluþlar oluþturulmuþtur?
1.
2.
3.
4.
5.
B. Aþaðýda verilen yargýlar doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) harfleri koyunuz.
(.....) Ýran-Irak Savaþý’nda Batýlý ülkeler Irak’ý desteklemiþtir.
(.....) Baðlantýsýzlar Hareketi Bandung Konferansý ile baþlamýþtýr.
(.....) Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaþkaný Fazýl Küçük’tür.
(.....) 1973 Arap-Ýsrail Savaþý petrol krizine neden olmuþtur.
(.....) Keþmir, Pakistan ile Afganistan arasýnda günümüze kadar çözüme ulaþtýrýlamayan bir
sorundur.
C. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Türkiye’de 1960-1980 yýllarý arasýnda uygulanan ekonomik sistem aþaðýdaki seçeneklerden
hangisinde doðru olarak verilmiþtir?
A. Liberal ekonomi
D. Karma ekonomi
B. Devletçi ekonomi
E. Serbest piyasa ekonomisi
C. Ýthal ikameci ekonomi
2. Aþaðýdakilerden hangisi 1960-1980 arasýnda Türkiye’deki sosyal hayata ait bir geliþme
deðildir?
A. Kýrsaldan kente göçler baþladý.
C. Avrupa’ya iþçi gönderilmeye baþlandý.
E. Sendikal faaliyetler arttý.
B. Arabesk filmler yapýldý.
D. Gecekondulaþma sayýsý arttý.
3. Aþaðýda verilenlerden hangisi Yumuþama Döneminde yapýlan silahsýzlanma antlaþmalarýndan biri deðildir?
A. Helsinki Nihai Senedi
D. Dýþ Uzay Antlaþmasý
B. SALT-I Antlaþmasý
E. Camp David Anlaþmalarý
C. SALT-II Antlaþmasý
4. Türkiye’yi 1964’te ABD’den uzaklaþtýrarak SSCB’ye yaklaþtýran en etkili olay aþaðýdakilerden hangisidir?
A. Arap-Ýsrail Savaþlarý
D. Vietnam Savaþý
B. Kýbrýs meselesi
E. Amerikan ambargosu
C. Ege Denizi sorunu
5. Aþaðýdakilerden hangisi 1960-1980 yýllarý arasýnda dünyada bilim-teknik alanýnda ortaya
çýkan geliþmelerin bir sonucu deðildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Uydu aracýlýðýyla kýtalar arasý haberleþmenin yapýlmasý
Ýlk mikro iþlemcinin kullanýlmaya baþlanmasý
Ýlk týbbî görüntülemenin (MR) yapýlmasý
Ýlk radyo yayýnýnýn baþlamasý
Ýlk video kasetin kullanýlmasý baþlanmasý
169
BULMACA
2
1
3
4
6
5
8
7
10
9
11
12
13
14
15
17
16
18
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
SORULAR
1963’te yapýlan Berlin Film Festivali’nde birinci olan Türk filmi.
1978’de BM Güvenlik Konseyinin Mýsýr ile Ýsrail arasýnda imzalanmasýna öncülük yaptýðý anlaþma.
1961 Anayasasý’nda Meclis’in yanýnda Meclis’le beraber görev yapan yasama organý.
Baðlantýsýz ülkeler oluþumunda etkili rol oynayan Mýsýr lideri.
Halkýnýn büyük çoðunluðu Müslüman olan Pakistan ve Hindistan arasýndaki sorunlu bölge.
Kýbrýs’ýn Yunanistan’a baðlanmasý ideali.
1960’ta kurulan Kýbrýs Cumhuriyeti’nin Türk Cumhurbaþkaný Yardýmcýsý.
Kara sularýnýn deniz altýndaki doðal uzantýsý.
Yumuþama Döneminin mimarlarýndan sayýlan ABD baþkaný.
Petrol Ýhraç Eden Ülkeler Topluluðunun kýsa adý.
Petrol Ýhraç Eden Arap Ülkeleri Topluluðunun kýsa adý.
Vietnam Savaþý’ný protesto eden ABD’li dünya þampiyonu boksör.
Soðuk Savaþ Döneminden sonra baþlayan dönemin adý.
1964’te Tokin Körfezi’ndeki donanmasýna yapýlan saldýrýyý gerekçe göstererek ABD’nin savaþ
açtýðý devlet.
1960’lý yýllarda Heavy Metal müzik türünün en önemi temsilcisi grubun adý.
Yumuþama Döneminin baþlamasýnda birinci derecede rol oynayan SSCB lideri.
Kýbrýs’ý Yunanistan’a baðlamak amacýyla kurulan Rum tedhiþ örgütü.
1960’lý yýllarda Türkiye’de ortaya çýkan müzik akýmý.
170
5.
KÜRESELLEÞEN
DÜNYA
ÜNÝTE
TERÖR
OL
BÝLÝM
OJ
Ý
Ý
KÜLTÜR
T
NA
LE
SA
ÝM
Þ
TÝ
TE
KN
POLÝTÝKA
Ý
ÇEVRE
EB
OM
ED
ON
ÝY
AT
EK
171
5. ÜNÝTE: KÜRESELLEÞEN DÜNYA
A. SSCB’DE DEÐÝÞÝM VE SONUÇLARI
B. ASYA’DA YENÝDEN YAPILANMA
C. DOÐU BLOKUNDAN SONRA AVRUPA’DA YENÝ ARAYIÞLAR
D. TÜRKÝYE VE AVRUPA BÝRLÝÐÝ
E. YENÝ OLUÞUM SÜRECÝNDE BALKANLAR
F.
ORTA DOÐU VE AFGANÝSTAN’DAKÝ GELÝÞMELER
G. DÜNYADAKÝ GELÝÞMELER
H. DEÐÝÞEN DÜNYA VE TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI
I.
1980 SONRASI TÜRKÝYE
Ý.
KÜRESEL SORUNLAR
HAZIRLIK SORULARI
1. Ünite kapaðýndan da yararlanarak “küreselleþen dünya” ifadesiyle ne anlatýlmak istendiðini
söyleyiniz.
2. SSCB’nin daðýlmasý dünyadaki güçler dengesini nasýl etkilemiþtir?
3. SSCB’nin daðýlmasýnýn Türk dýþ politikasýna etkileri hakkýnda araþtýrma yapýnýz.
4. Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattýnýn Türkiye’ye saðladýðý avantajlar nelerdir?
5. Türkiye ile AB arasýnda yapýlan tam üyelik görüþmeleri günlük hayatýmýzda hangi deðiþikliklere yol
açmýþtýr? Örnekler veriniz.
6. Günümüzde Orta Doðu’da yaþanan temel sorunlar nelerdir?
7. Kafkaslarda Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan arasýnda oluþan yakýn iþ birliðinin temel nedenleri
nelerdir?
8. 1985-1989 yýllarý arasýnda Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç etmiþ kiþilerin yaþadýklarý sorunlarla
ilgili araþtýrma yapýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz.
9. Küreselleþmenin günlük hayatýmýza yansýmalarýna örnekler veriniz.
10. 1980’den sonra ülkemizde meydana gelen deðiþimler ve bunlarýn hayatýmýza etkileri hakkýnda
büyüklerinizden bilgi alarak sýnýf arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz.
11. Günümüzde yaþanan küresel sorunlarla ilgili örnekler veriniz.
172
RE
ÝL
TE
AN
FR
15
IRAK
2 19
3
20
21
4
M
E
N
AFGANÝSTAN
NE
PA
L
1. Estonya
2. Letonya
3. Litvanya
4. Rusya Feder.
5. Danimarka
6. Hollanda
7. Belçika
8. Avusturya
S
O
ND
LA
LA
Y
TA
9. Ýsviçre
10. Macaristan
11. Moldova
12. Yugoslavya
O K YA N U S U
13. Arnavutluk
14. Yunanistan
15. Bulgaristan
16. KKTC
ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ
H Ý N D Ý S TA N
H Ý N T
N
ÝSTA
TAC
ÝK
AN
KIRGIZÝST
GANA
500
17. GKRY
18. Gürcistan
19. Azerbaycan
20. Ermenistan
0
TAYVAN
KORE
CUM.
KORE DEM.
HALK CUM.
FÝ
E T Ý Y O P YA
SOMALÝ
Y
E
22
Ý R A N
N
STA
ENÝ
TA
N
KÝS
BE
KM
TÜR
ÖZ
M O Ð O L Ý S TA N
YA
1500
2000 km
21.Nahcivan Özerk Cum.
22.Bileþik Arap. Emr.
23.Togo
24.Benin
1000
ER
SSCB DIÞINDA DOÐU BLOKUNA BAÐLI ÜLKELER
SUDAN
M I S I R
SURÝYE
181
KAZAKÝSTAN
NL
SA
SOVYET SOSYALÝST CUMHURÝYETLER BÝRLÝÐÝ
ÇAD
L Ý B YA
16
17
T Ü R K Ý Y E
K A R A D E N Ý Z
N
NÝJERYA
UKRAYNA
11
NY
A
MA
A
Ý
LÝP
23
Ç
D E N Ý Z Ý
BÝRMANYA
BURKÝNA
FASO
24
14
RO
BELARUS
A K D E N Ý Z
12
13
KYA
10
SLOVA
ÇEKO
8
4
POLONYA
EÇ
NÝJER
9
ÝSV
ðu A
Do ANY
M
AL
1
2
3
FÝNLANDÝYA
B U Z
O K YA N U S
FÝLDÝÞÝ
KIYISI
RV
E
6
A B
7 LMatý
AN
YA
NO
C E Z AY Ý R
M A L Ý
FAS
ÝSPANYA
ÝN
G
O K
Y
A N
U S
U
AT
L A
S
PORTEKÝZ
M O R Ý TA N YA
RUSYA FEDERASYONU
N
5
R
M
TUNUS
U
A
TA
U
U
Ý
ÝS
A
S
D
B
M
K
YA
AL
ÝT
A
173
Ý
Ý Z
P
E N
N
D
A
A
R
T
B Ü Y Ü K
ÝS
H
Z A
JAP
K U Z E Y
ON
Aþaðýdaki SSCB ve Doðu Bloku haritasýndan yararlanarak SSCB’nin ve Doðu Blokunun daðýlmasýnýn dünyada ve Türkiye’nin dýþ politikasýnda ne
gibi deðiþiklikler meydana getirmiþ olabileceðini yorumlayýnýz.
A. SSCB’DE DEÐÝÞÝM VE SONUÇLARI
1. SSCB’de Politika Deðiþiklikleri ve Nedenleri
SSCB’NÝN SONU
“Durumu tahlil ederken önce
ekonomik büyümenin yavaþladýðýný gördük. Son
on beþ yýl içinde gelir büyüme oranlarý yarý yarýya
düþmüþ ve seksenli yýllarýn baþýndan itibaren de
ekonomik týkanma denilebilecek bir düzeye
inmiþti. Bir zamanlar dünyanýn ileri ülkeleri ile
arasýndaki açýðý hýzla kapama sürecinde olan
ülke, birçok alanda güç kaybetmeye baþlamýþtý.
Üretimde etkinlik, ürünlerin kalitesi, bilimsel ve
teknolojik geliþme, ileri teknoloji üretme ve ileri
teknikleri kullanmadaki açýk aleyhimize büyüyordu. Dünyanýn en büyük çelik, ham madde,
yakýt ve enerji üreticisi, israf ve beceriksiz
kullaným yüzünden bu alanlarda yokluklar
çekiyordu.
Dünyanýn en büyük tahýl üreticisi ülke, her yýl,
hayvan yemi olarak milyonlarca ton tahýl ithal
ediyordu. Ülkemiz dünyada, her bin kiþiye en çok
hastane ve doktor sunan ülke olmasýna raðmen
saðlýk hizmetlerinde þaþýrtýcý aksaklýklar vardý.
Füzelerimizin Halley kuyruklu yýldýzýný bulmakta
ve Venüs gezegenine ulaþmakta gösterdikleri
dakikliðin yaný sýra, bu bilimsel ve teknolojik
baþarýlarý, etkin uygulama eksikliði yüzünden
ekonomik gereksinmeler için kullanamýyorduk.
Sovyet evlerindeki bir çok beyaz eþyanýn kalitesi
kötüydü. Ne yazýk ki hepsi bundan ibaret deðildi.
Halkýmýzýn ideolojik ve manevi deðerleri de
giderek aþýnmaya baþlamýþtý.”
Mihail GORBAÇOV, Perestroika, s. 18
NÜKLEER REKABET
Gorbaçov’un “Komünist Parti Genel Sekreteri”
olduðu tarihlerde (Mart 1985) ABD ile SSCB,
birbirlerinin topraklarýný vurabilecek kadar uzun
menzilli füzelere sahipti. Son derece yüksek
maliyeti olan bu yarýþ, SSCB ekonomisi üzerinde
büyük bir yük oluþturuyor, devletin gelirlerinin
büyük bir kýsmý bu yarýþa harcanýyordu. Halkýn
refah düzeyi her geçen gün düþmekteydi. Buna
karþýlýk Amerikan ekonomisi bu aðýr yükü daha
kolay kaldýracak güce sahipti. ABD’nin bu yýllarda
baþlattýðý, uzayda üsler kurup SSCB füzelerini
ABD topraklarýna ulaþmadan lazer ýþýnlarýyla
havada yok etmeyi hedefleyen “Yýldýz Savaþlarý”
projesi, SSCB’nin bu silahlanma yarýþýnda
yenilgisini hazýrladý. Çünkü SSCB ekonomisinin
bu projeye karþý bir proje geliþtirecek gücü yoktu.
Ayrýca Gorbaçov, “Nükleer savaþ, politik, ekonomik, ideolojik veya baþka herhangi bir gayenin
aracý olamaz… Nükleer savaþ saçmadýr, akýlcý
deðildir. Dünya çapýnda bir nükleer savaþýn ne
kazananý ne kaybedeni olacaktýr.” diyerek nükleer
silahlanmaya karþý olduðunu belirtiyordu. Bu
nedenle Gorbaçov, ABD’yi bu projeden
vazgeçirmeye ve uzun menzilli füzelerin sayýsýný
indirmeye ikna etmeye çalýþtý. SSCB’yi bu kadar
zayýf yakalamýþ ve “Yýldýz Savaþlarý” projesi ile
üstünlüðü ele geçirmiþ olan ABD’nin taviz vermeye
niyeti yoktu. Gorbaçov ile ABD Baþkaný Reagan ve
daha sonra Bush arasýnda çok sayýda görüþme
gerçekleþti. Yapýlan bu görüþmeler sonunda ABD,
kýsa ve orta menzilli füzelerin sayýlarýný azaltmayý
kabul ederken “Yýldýz Savaþlarý” projesinden vazgeçmedi.
Prof. Dr. Fahir ARMAOÐLU, 20. Yüzyýl Siyasi Tarihi, s. 1341-1342
düzenlenmiþtir.
Yukarýdaki metinlere göre SSCB’nin yönetim sisteminde yapýsal deðiþikliklere gitme nedenleri nelerdir?
Soðuk Savaþýn taraflarýndan biri olan Doðu Bloku 1980’lerden itibaren büyük bir deðiþime mecbur
kalmýþtý. SSCB’nin mevcut sistemi iþlemez durumdaydý. Buna raðmen SSCB bütün kaynaklarýný
nükleer silahlanmaya aktararak dünyadaki güçlü konumunu sürdürmek istiyordu. Fakat SSCB mevcut
hâliyle bu yarýþý sürdürecek güce sahip deðildi.
NÜKLEER KIYAMETTEN KIL PAYI
Stanislav Petrov, 26 Kasým 1983 tarihinde Moskova yakýnlarýnda
bulunan Rusya Stratejik Roket Kuvvetlerinin Serpukhov-15 istasyonunda
görev yapmaktaydý. Petrov’un ana görevi orduya ait füze erken uyarý
sistemini izlemek ve herhangi bir saldýrý alarmý verildiðinde en hýzlý yoldan
üstlerini durumdan haberdar etmekti. Soðuk Savaþ yýllarýnda SSCB’nin
resmî prosedürü, herhangi bir erken füze saldýrýsý uyarýsý alýndýðýnda
otomatik bir karþý ataðýn hayata geçirilmesi ve bu sayede karþý tarafa (ABD)
kesin kayýp verdirilmesiydi. Rus füze erken uyarý sistemi, sabaha karþý 00:40
sularýnda Rusya’ya ABD’den gönderilmiþ beþ adet kýtalar arasý balistik füze
algýlandýðý uyarýsýný vermeye baþladý . Petrov, bu uyarýnýn bir hata olduðunu ve gerçekten saldýrý olmasý
hâlinde ABD’nin beþ füze deðil yüzlerce füze göndereceðini öne sürdü. Kýsa süre sonra bulutlarýn
üzerindeki güneþ ýþýðý yansýmalarýnýn bilgisayar hatasý sonucu radarda beþ Amerikan nükleer füzesi
olarak görüldüðü ve Petrov’un kararýnýn dünyayý kurtardýðý biliniyor. Petrov 21 Mayýs 2004 tarihinde
“Dünya Vatandaþý” ödülü ile ödüllendirilmiþtir.
Bir gazete haberi, 24.04.2005
174
GLASTNOST VE PERESTROÝKA
Perestroika “yeniden yapýlandýrma” anlamýna
gelmektedir. SSCB’de gerek ekonomik gerekse siyasi
merkeziyetçiliðin ortadan kaldýrýlmasýna dönük faaliyetleri
kapsar. Kamuda verimliliði arttýrmaya, ekonomik ve toplumsal
ilerlemeyi saðlamaya ve idari yapýyý yenilemeyi amaçlayan
bütün politikalar perestroikanýn ana hedefidir. Diðer yandan
siyasi merkeziyetçiliðin ortadan kaldýrýlmasýna dönük faaliyetler
de çoðu zaman glastnost (açýklýk) politikasý içinde yer alýr.
Glastnost, perestroika (yeniden yapýlanma) hareketinin özel bir
bölümünü nitelendirmek için kullanýlýr. Bu politikayla parti içi
seçimlerde gizli oy sisteminin getirilmesi, parti politikalarýný
eleþtirmeyi engelleyen bir dizi yasal engelin yürürlükten
kaldýrýlmasý, yönetilenlerin siyasi elitlere karþý dava açabilmelerini olanaklý kýlan düzenlemelerin yapýlmasý, bürokratizmi
aþmayý ve bürokratik ayrýcalýklarý ortadan kaldýrmayý amaçlayan bir dizi düzenlemenin tatbik edilmesi, rüþveti ve adam
kayýrmayý önlemek için bir dizi yeni düzenlemenin getirilmesi, kamu hizmetlerinde parti yandaþý
olmayanlara da yer verilmesi, sivil toplum örgütlerinin özgürce faaliyet gösterebilmesinin önündeki
engellerin kaldýrýlmasý, basýna sansür uygulanmasýna son verilmesi ve liberal demokrasinin tesis
edilmesi için gerekli idari ve siyasi altyapýnýn hazýrlanmasý amaçlanmýþtýr.
Mihail GORBAÇOV, Perestroika, s. 155-160’tan düzenlenmiþtir.
Glastnost ve perestroika politikalarýnýn SSCB’ye etkileri neler olmuþtur? Açýklayýnýz.
Ayný zamanda SSCB’nin uydusu konumunda olan Sosyalist Blok içindeki ülkelerde daha fazla
özgürlük ve baðýmsýzlýk isteðiyle toplumsal olaylar baþlamýþtý. Gorbaçov, ocak 1987’de glasnostu,
kasým ayýnda ise perestroikayý açýkladý. Gorbaçov bu hamlesiyle Sovyet komünizminin yapýsýný
deðiþtirmeye karar vermiþti.
Gorbaçov açýklýk ve yeniden yapýlanma programlarýyla, komünist
iktidarýn tepki çeken baskýcýlýðýný, demokratik bazý uygulamalarla halk
egemenliðine yaklaþtýrmak istiyordu. Ayrýca ekonomik yapýda radikal
deðiþikliklerle ülke ekonomisini canlandýrmayý, ekonomiye yeni bir
dinamizm kazandýrmayý ve Sosyalist Blok içindeki toplumsal olaylarý
yatýþtýrmayý hedefliyordu. Böylece devlet yönetimi daha demokratikleþecek, ülke ekonomisi düzeltilerek ABD ile rekabet edebilecek
hâle gelinecekti.
Gorbaçov, iktidarýný güçlendirmek ve reformlarý gerçekleþtirebilmek için güçlü bir siyasi destek istiyordu. SSCB’nin parlamentosu
konumundaki Yüksek Sovyet’in Aralýk 1988’deki toplantýsýnda yetkileri geniþletilen ve devlet baþkaný seçilen Gorbaçov halktan da
destek almak istiyordu. Bu amaçla çoðunluðu (2/3) halk tarafýndan
seçilen üyelerden oluþan “Halk Temsilcileri Kongresi” kuruldu. Böylece halk ilk defa devlet yönetimine doðrudan katýlma imkâný buldu.
Mihael Gorbaçov
Gorbaçov, siyasi otoritesini güçlendirdikten sonra glastnost ve
perestroikaya uygun olarak verimliliði ve ürün kalitesini yükselten, sanayi ve araþtýrmada çalýþanlara
maddi-manevi teþvikler getiren kararlar aldý. Sanayi iþletmelerine üretim hedeflerini ve ürün fiyatlarýný
belirlemede özgürlük tanýdý. 1988’de “Sosyalist Teþebbüs Kanunu” ile iþletmelerin yöneticilerine geniþ
yetkiler verildi. Gorbaçov bu ve benzeri yeniliklerle kapitalist sistemin üretimde baþarýyý saðlayan
yöntemlerini sosyalist sistemin içinde kullanmaya çalýþýyordu.
SSCB, 1989’da ani bir kararla 1979’dan beri iþgal altýnda bulundurduðu Afganistan’dan çekildi.
Ekonomide, sanayide ve teknolojide geri kalýnmasý, nükleer silahlarýn azaltýlmasý isteðine Afganistan’
dan çekilme de eklenince süper güç SSCB imajý zedelendi.
2. SSCB’nin Daðýlmasý
Gorbaçov perestroika ile siyasi sistemi, devlet örgütünü ve hükûmet yapýsýný yeniden düzenlemeyi
hedeflemiþti. Bunun için Gorbaçov, SSCB içindeki Letonya, Estonya ve Litvanya gibi cumhuriyetlerde
baþlayan baðýmsýzlýk hareketlerine ve milliyetler sorununa çözüm bulmak için Aralýk 1990’da “Egemen
Devletler Birliði Antlaþmasý” fikrini ortaya attý. Gorbaçov, bu Antlaþma ile SSCB içindeki cumhuriyetler
arasýnda daha sýký bir ekonomik iþ birliðini isterken, birlik içindeki en büyük cumhuriyet olan Rusya
Federasyonu’nun lideri Boris Yeltsin, Mayýs 1990’da serbest pazar ekonomisi ve ekonomik baðýmsýzlýk
isteyerek Haziran 1990’da baðýmsýzlýðýný ilan etmiþti. Ayný zamanda SSCB içindeki birçok cumhuriyet
de baðýmsýzlýðýný ilan etmiþti.
175
Gorbaçov’un öne sürdüðü ve 10 cumhuriyet tarafýndan kabul edilen “Egemen Devletler Birliði
Antlaþmasý”nýn 20 Aðustos 1991 günü imzalanmasý kararlaþtýrýldý. Çok önemli bir sorunu çözdüðüne
inanan Gorbaçov ailesiyle beraber 5 Aðustosta Kýrým’daki yazlýðýna tatile gitti. SSCB’ye baðlý
cumhuriyetlerdeki baðýmsýzlýk ilanlarýna karþý Gorbaçov’un gerekli tedbirleri almadýðýný düþünen ve
“Egemen Devletler Birliði Antlaþmasý”na karþý olan ordu içindeki bazý komutanlar, bakanlar ve KGB
liderinin aralarýnda bulunduðu bir grup, 18 Aðustos 1991 günü Gorbaçov’a karþý bir darbe yaptý.
Gorbaçov ve ailesi Kýrým’da ev hapsine alýndý. 19 Aðustos 1991 günü tanklar Rusya Federasyonu
Parlementosunu çembere alýrken, Boris Yeltsin
darbeyi yapanlara karþý halký her yerde gösteri
ve grevler yapmaya çaðýrdý.
Yeltsin’in çaðrýsý hem halktan hem de Batýlý
devletlerden büyük destek gördü. Kýsa süre
sonra darbe yapanlar daðýlmak zorunda kalýrken
Yeltsin halkýn gözünde bir kahramana dönüþtürdü. Karýþýklýktan yararlanan SSCB’ye baðlý
cumhuriyetlerin tamamýna yakýný baðýmsýzlýklarýný ilan etti. 19 Aðustos 1991’de Kremlin
Sarayý’na 1917’den önceki Rus bayraðýnýn
çekilmesi, SSCB’nin tarihteki ömrünü doldurduðunun iþaretiydi. Moskova’ya dönen Gorbaçov
24 Aðustosta Sovyetler Birliði Komünist Partisi
Boris Yeltsin darbe yapanlara karþý
liderliðinden istifa etti ve ayný gün Partinin faalihalký gösteri yapmaya çaðýrýrken
yetlerine son verildi.
Devlet Baþkanlýðý görevine bir süre daha devam
Baðýmsýzlýk tarihi
Devletin adý
eden Gorbaçov, 25 Aralýk 1991’de bu görevinden
1 Gürcistan
28.04.1991
de istifa etti ve yerine Boris Yeltsin geçti. Gorbaçov
Perestroika adlý eserinde; Gayesinin sosyalizmin
2 Estonya
20.08.1991
yerine baþka bir sistem getirmek deðil, sosyalizmi
3 Letonya
21.08.1991
güçlendirmek olduðunu, Batý’dan yapýlan ekonomik önerileri kabul etmeyeceðini, sosyalizmin
24.08.1991
4 Ukrayna
potansiyelini gerçekten kullanýp onun ana prensip5 Beyaz Rusya
25.08.1991
lerine sarýlacaklarýný, insan çýkarlarýný dikkate alarak planlý bir ekonominin nimetlerini kullanýrlarsa,
6 Moldova
27.08.1991
sosyalizm, kapitalizmden daha baþarýlý olacaðýný
7 Azerbaycan
30.08.1991
savunmuþ fakat SSCB’yi yýkýlmaktan kurtaramadý.
3. SSCB’nin Daðýlmasýnýn Doðu Avrupa’ya
Etkileri
Gorbaçov’un “Her ulus istediði kalkýnma yolunu
seçme, kendi kaderini tayin etme, topraklarýný ve
insan kaynaklarýný istediði gibi kullanma hakkýna
sahiptir.” açýklamasý Doðu Avrupa’da da etkisini
gösterdi. II. Dünya Savaþý’ndan sonra Sovyet hegemonyasýna karþý ilk baþkaldýrýyý gerçekleþtiren
Çekoslovakya, Macaristan ve Polonya baþta olmak
üzere Doðu Avrupa’daki tüm Sovyet uydusu ülkelerindeki aydýnlar ve milliyetçiler harekete geçti.
8
Kýrgýzistan
31.08.1991
9
Özbekistan
31.08.1991
10
Litvanya
06.09.1991
11
Tacikistan
09.09.1991
12
Ermenistan
21.09.1991
13
Türkmenistan
27.10.1991
14
Kazakistan
16.12.1991
15
Rusya Federasyonu
26.12.1991
Ýnsan hak ve hürriyetlerini kazanmak
amacýyla baþlayan bu hareketler zamanla
Sosyalist Blokun temellerini sarsarak
baðýmsýzlýk mücadelesine dönüþtü. Bu
mücadeleyi doðrudan Moskova’ya karþý
yapmak yerine öncelikle kendi ülkelerindeki
sosyalist yönetimlerin tasfiyesi þeklinde
gerçekleþtirdiler. Kýsa süre sonra bu
ülkelerdeki sosyalist yönetimler yýkýldý ve
devletler SSCB’ye karþý baðýmsýzlýklarýný
ilan ettiler. Bu devletlerden Çekoslovakya
hiçbir çatýþma olmadan Çek Cumhuriyeti ve
Slovakya olarak ikiye ayrýldý.
Kadife Devrim, Çekoslovakya, 1989
176
4. SSCB’nin Daðýlmasýnýn Dünya Güçler Dengesi Üzerine Etkileri
DEHÞET DENGESÝ
Soðuk Savaþ Döneminde SSCB ile ABD’nin
“casus savaþlarý” kendi içinde ne kadar sertlik
içerse de dünyada kýsmen huzurlu bir dönem yaþanýyordu.
Aslýnda bu durum bir tür dehþet dengesiydi. SSCB
ve ABD’nin birbirlerini tamamen yok etmeye yetecek
kadar karþýlýklý nükleer silaha sahip olmalarý aralarýndaki soðuk savaþýn sýcak savaþa dönüþmesini engelliyordu.
SSCB çökünce ABD’nin gücünü dengeleyecek bir
güç kalmadý. Açýkça söylemek gerekirse dehþet dengesinin bozulmasý, dünyayý da dengesizliðe itti. Amerikan
gücünü dengelemek için arada bir adaylar çýksa da
bunlarýn hiçbirisi SSCB’nin gücüne ulaþamadý.
Bir gazete haberi, 12.08.2008
Yukarýdaki metin ve þekilden yararlanarak
SSCB’nin daðýlmasýnýn dünyadaki güç dengesini nasýl
etkilediðini yorumlayýnýz.
Daha önce de görüldüðü üzere Soðuk Savaþ Döneminde ABD önderliðinde Batý Bloku’na karþýlýk,
SSCB önderliðinde Doðu Bloku kurulmuþtu. Bu iki blok askerî, siyasi ve ekonomik yönden büyük güce
sahipti. Bunlarýn dýþýnda tarafsýz olan ülkelerin oluþturduðu Baðlantýsýzlar Hareketi’nin dünya ölçeðinde
ekonomik, siyasi ve askerî gücü çok azdý. Bu Bloklarýn sahip olduðu nükleer silahlarýn etkisinden dolayý
çýkacak bir savaþ, bütün dünyayý yok edebileceði için her iki taraf da büyük çaplý sýcak çatýþmalara girmek yerine siyasi mücadeleyi seçiyor, dünyada bir denge unsuru oluþturuyorlardý.
1991 yýlýnda SSCB’nin daðýlmasý ile Doðu Bloku çöktü. Kontrol, Batý Bloku’nun dolayýsýyla ABD’nin
eline geçti. Artýk ABD dünyanýn lider ülkesi ve tek süper gücü olarak görülmeye baþlandý. SSCB’ye üye
olan devletlerden bazýlarý Rusya Federasyonu önderliðinde Baðýmsýz Devletler Topluluðunu kursalar
da SSCB’nin dünya üzerindeki etkisine sahip olamadýlar.
2001’de ülkesindeki terör olaylarýný gerekçe gösteren ABD, Ekim 2001’de Afganistan’a, Nükleer
silahlanmayý önlemek iddiasýyla Mart 2003’te de Irak’a askerî müdahalede bulundu. Afganistan
müdahalesi ABD’ye önceden SSCB kontrolünde bulunan Orta Asya’daki zengin enerji kaynaklarýna
yakýn olma imkâný verdi. Irak’a yaptýðý
müdahale ve sonrasýndaki geliþmeler
petrol bakýmýndan çok zengin olan
Basra Körfezi bölgesinin kontrolünün
ABD’nin eline geçmesini saðladý.
Avrupa Birliði ABD’ye karþý bir dengeleyici güç unsuru olmaya çalýþtýysa
da Ýngiltere’nin ABD’nin yanýnda yer
almasýndan dolayý baþarýlý olamadý.
Rusya ise son yýllarda tekrar eski
gücüne ulaþmak için yoðun bir çaba
içine girdi. Çin askerî, siyasi ve ekonomik yönden son dönemlerde önemli
bir güç merkezi hâline gelirken Hindistan da gösterdiði teknolojik geliþmelerle
ön plana çýkmýþtýr. 1996’da Çin, Rusya,
Kazakistan, Kýrgýzistan ve Tacikistan’ýn Þanghay 2006 toplantýsý (soldan saða) Özbekistan lideri Ýslam Kerimov, Rusya lideri
Vladimir Putin, Kazakistan lideri Nursultan Nazarbayev, Çin lideri Hu Jintao,
“Þanghay Beþlisi” adý ile kurduklarý iþ
Kýgýzistan lideri Kurmanbek Bakiyev ve Tacikistan lideri Ýmam Ali Rahmanov
birliði yapýlanmasý 2001’de Özbekistan’ýn da katýlýmýyla “Þanghay Ýþ Birliði
Örgütü” adýný aldý. Enerjinin bütün dünyada devletler arasý iliþkilerde aðýrlýk merkezi hâline geldiði
günümüzde enerji kaynaklarý bakýmýndan son derece zengin, genç nüfusa sahip, ekonomik yapýsý
güçlü bu örgütlenme artýk dünyada önemli bir güç hâline gelmiþtir. Hindistan, Ýran, Pakistan ve
Moðolistan bu örgütlenmeye gözlemci ülkeler olarak destek vermektedir.
177
178
Petrol, doðal gaz ve demir
2.626 milyon $ (2003)
Ýthalat
Yer altý kaynaklarý
2.592 milyon $ (2003)
7,1 milyar $ (2003)
GSYÝH (milyar $)
Ýhracat
Manat
Ýlham Aliyev
Devlet baþkaný
(2008)
Para birimi (2008)
Azeri Türkçesi
Ýslam
8.100.000 (2003)
86.600 km2
Resmî dil
Dini
Nüfusu
Yüzölçümü
Bakü
9 Kasým 1991
Türkiye’nin tanýma
tarihi
Baþkenti
30 Aðustos1991
Azerbaycan Cumhuriyeti
Azerbaycan
Bakýr
1.6824 milyon $ (2006)
1.056 milyon $ (2006)
12 milyar $ (2008)
Drami
Serj Sarkisyan
Ermenice
Hristiyanlýk
3.344.000 (2003)
29.800 km2
Erivan
16 Aralýk 1991
21 Eylül 1991
Ermenistan Cumhuriyeti
Ermenistan
Manganez ve perlit
2.100 milyon $ (2003)
1.056 milyon $ (2006)
3,883 milyar $ (2003)
Lari
Mihail Saakaþvili
Gürcüce
Hristiyanlýk
4.479.000 (2003)
69.700 km2
Tiflis
16 Aralýk 1991
28 Nisan 1991
Gürcistan Cumhuriyeti
Gürcistan
Kafkasya’da Yeni Kurulan Devletler
Baðýmsýzlýk tarihi
Bayraðý
Resmî adý
Devletlere ait
çeþitli veriler
Altýn, civa ve uranyum
Petrol, uranyum, demir,
altýn, kurþun, krom, çinko,
mangan, doðal gaz,
alüminyum
Altýn, doðal gaz,
alüminyum, tungsten,
kömür, mermer
2.300 milyon $ (2003)
2.700 milyon $ (2003)
8,6 milyar $ (2003)
Sum
Ýslam Abdulganievich
Kerimov
Özbek Türkçesi
Ýslam
25.702.000 (2003)
447.400 km2
Taþkent
16 Aralýk 1991
16 Aralýk 1991
Özbekistan Cumhuriyeti
Özbekistan
Alüminyum
1.206 milyon $ (2003)
906 milyon $ (2003)
1,586 milyar $ (2003)
Somani
Ýmam Ali Rahmanov
Tacikçe
Ýslam
6.860.000 (2003)
143.100 km2
Duþanbe
16 Aralýk 1991
9 Eylül 1991
Tacikistan Cumhuriyeti
Tacikistan
Doðal gaz, sodyum sülfat,
krom, sülfür, kurþun,
galyum, iyot ve petrol
2.512 milyon $ (2003)
3.632 milyon $ (2003)
12,3 milyar $
(2002 tahmini)
Manat
Kurbankulu
Berdimuhammedov
Türkmence
Ýslam
4.766.000 (2003)
488.100 km2
Aþkabat
16 Aralýk 1991
27 Ekim 1991
Türkmenistan Cumhuriyeti
Türkmenistan
Kaynak: Prof. Dr. Baskýn ORAN, Türk Dýþ Politikasý, cilt II, s. 378 ve www.dtm.gov.tr.
673 milyon $ (2003)
590 milyon $ (2003)
29,8 milyar $ (2003)
Som
Kurmanbek Bakiyev
Kýrgýz Türkçesi
Ýslam
4.885.000 (2003)
198.500 km2
Biþkek
16 Aralýk 1991
31 Aðustos 1991
Kýrgýzistan Cumhuriyeti
Kýrgýzistan
14.000 milyon $ (2003)
21.000 milyon $ (2003)
29,8 milyar $ (2003)
Tenge
Nursultan Nazarbayev
Kazak Türkçesi
Ýslam ve Hristiyanlýk
16.740.000 (2003)
2.717.300 km2
Astana (Aralýk 1998)
16 Aralýk 1991
16 Aralýk 1991
Kazakistan Cumhuriyeti
Kazakistan
Orta Asya’da Yeni Kurulan Devletler
B. ASYA’DA YENÝDEN YAPILANMA
1. Türk Cumhuriyetleri Baðýmsýz Oluyor
Haritaya göre SSCB’nin daðýlmasý Türkiye ve yakýn çevresi ile Orta Asya Türk
Cumhuriyetlerini nasýl etkilemiþtir? Belirtiniz.
SSCB’NÝN DAÐILMASIYLA BAÐIMSIZLIÐINI KAZANAN TÜRK CUMHURÝYETLERÝ HARÝTASI
R U S Y A
F E D E R A S Y O N U
BELARUS
UKRAYNA
HA
A
A
OV
NY
LD
MA
MO
RO
GÜR
CÝST
AN
NÝ
A K D E N Ý Z
0
250
500
AN
ZÝ
2NÝSAT ZERBAYCA
ME
T Ü R K Ý Y E
BE
DE
ER
ÖZ
R
K A R A D E N Ý Z
ZA
TAN
ARÝS
BULG
MOÐOLÝSTAN
KAZAKÝSTAN
N
KÝS
TAN
KIRGIZÝS
TA
N
TÜR
KM
Ý R A N
ENÝ
STA
N
TAC
ÝK
ÝSTA
N
ÇÝN HALK
CUMHURÝYETÝ
AFGANÝSTAN
PA
750 km
S
KÝ
TA
N
Daðýlmadan önce SSCB’ye dâhil olan ülkeler
Rusya’da 1917 Ýhtilali sýrasýnda Bolþeviklerin “Milletler kendi kaderlerini tayin edebilecekler ve
baðýmsýz devletler kurabilecekler.” sözleri üzerine Türklerde oluþan baðýmsýzlýk umudu, ihtilal
sonrasýnda hüsran ile sonuçlanmýþtý. Yeni Sovyet yönetimi Türklerin baðýmsýzlýklarýný tanýmayarak
topraklarýný iþgal ederken Türklerin ellerinde bulunan verimli topraklar ve zengin maden yataklarý
Sovyet sanayisinin ham madde merkezi hâline gelmiþti.
Gorbaçov’un açýklýk ve yeniden yapýlanma politikalarý Türklerin baðýmsýzlýklarýný kazanmalarý için iyi
bir fýrsat oldu. SSCB’nin daðýlmasýyla Türkler baðýmsýzlýklarýný elde ettiler.
Türkiye daha baðýmsýzlýklarýný ilan ettikleri günden baþlayarak bu kardeþ devletlerle yakýndan
ilgilenmeye baþlamýþ, onlara örnek olarak Batý’ya açýlan pencereleri olmuþtur.
SSCB YIKILACAKTIR
“Bugün Sovyetler Birliði dostumuzdur, komþumuzdur, müttefikimizdir. Bu dostluða
ihtiyacýmýz vardýr. Fakat yarýn ne olacaðýný kimse bugünden kestiremez. Týpký Osmanlý gibi,
týpký Avusturya Macaristan Ýmparatorluðu gibi SSCB de parçalanabilir, ufalanabilir. Bugün SSCB’nin
elinde sýmsýký tuttuðu milletler avuçlarýndan kaçabilirler. Dünya yeni dengeye ulaþabilir. Ýþte o zaman
Türkiye ne yapacaðýný bilmelidir. Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inancý bir, özü bir
kardeþlerimiz vardýr. Onlara sahip çýkmaya hazýr olmalýyýz. Hazýr olmak yalnýz o günü susup beklemek
deðildir. Hazýrlanmak lazýmdýr. Milletler buna nasýl hazýrlanýr? Manevi köprüleri saðlam tutarak. Dil bir
köprüdür. Ýnanç bir köprüdür. Tarih bir köprüdür. Köklerimize inmeli ve olaylarýn böldüðü tarihimiz içinde
bütünleþmeliyiz.
Onlarýn bize yaklaþmasýný beklememeliyiz, bizim onlara yaklaþmamýz gereklidir. SSCB bir gün
daðýlacaktýr. O zaman Türkiye onlar için örnek bir ülke olacaktýr.”
Mustafa Kemal Atatürk,1933
Fahri UNAN, Türk Tarihi ve Atatürk, s. 113
Yukarýdaki metne göre Atatürk, SSCB’nin daðýlmasýndan sonra Türkiye’nin nasýl bir dýþ politika
izlemesi gerektiðini öngörmüþtür? Açýklayýnýz.
179
a. Azerbaycan
Bolþeviklerin 1917’de yayýnladýklarý bildiride, milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin çizeceklerini
ve baðýmsýz devletlerini kurabileceklerini belirtmeleri üzerine 1918’de Azerbaycan Mehmet Emin
Resulzade önderliðinde baðýmsýzlýðýný ilan etmiþtir. Fakat bir süre sonra SSCB’nin bu baðýmsýzýk ilanýný
tanýmayarak kuvvet kullanmasý sonucu Azerbaycan tekrar SSCB yönetimine girmiþtir.
Azerbaycan özellikle Stalin döneminde baskýcý bir politika ile yönetildi
ve bu durum SSCB’nin daðýlmasýna kadar devam etti. Gorbaçov’un
iktidara gelmesiyle SSCB’de baþlayan deðiþim sonucu Azerbaycan’da
da baðýmsýzlýk hareketleri tekrar baþladý. Ebulfeyz Elçibey’in
önderliðinde “Halk Cephesi” adýyla bir teþkilat kuruldu. SSCB’nin
daðýlmasýndan sonra 1991’de yeniden baðýmsýzlýðýný ilan eden
Azerbaycan’ý ilk tanýyan ülke Türkiye oldu. 1992’de devlet baþkaný olan
Ebulfez Elçibey döneminde Türkiye-Azerbaycan iliþkileri büyük geliþme
gösterdi.
1993’te cumhurbaþkaný olan Haydar Aliyev’in “Biz bir millet, iki
devletiz.” sözleri Türk-Azeri iliþkilerine egemen olmuþtur. 2003 yýlýnda
Haydar Aliyev’in yerine cumhurbaþkaný seçilen Ýlham Aliyev döneminde
Ebulfez Elçibey
de iyi iliþkiler devam etmektedir.
Ey Gençlik! Senin uhdende büyük bir vazife
var: Senden evvelki nesil yoktan bir bayrak,
mukaddes bir ideal, remiz (sembol) yarattý. Onu
bin müþkülatla yücelterek dedi ki:
Bir kere yükselen bayrak, bir daha inmez! Elbette ki
sen onun ümidini kýrmayacak, bugün parlamento binasý
üzerinden Azerilerin yanýk yüreklerine inmiþ bu bayraðý
tekrar o bina üzerine dikecek ve bu yolda ya gazi veya
þehit olacaksýn! (1920)
Mehmet Emin Resulzade
Yukarýdaki metinden de yararlanarak Azerbaycan’ýn
baðýmsýzlýk hareketinin Doðu Avrupa ülkelerindeki baðýmsýzlýk hareketlerinden farkýný belirtiniz.
Baðýmsýz Azerbaycan’ýn Hazar petrolleri üzerinde hak sahibi
olmasý Rusya ekonomisini olumsuz etkilemektedir.
Azerbaycan’ýn petrol gelirleriyle güçlenmesi, topraklarýnda 30
milyona yakýn Azeri Türk’ünün yaþadýðý Ýran’ý tedirgin etmektedir.
Ayrýca Karabað sorunu nedeniyle Ermenistan, Azerbaycan’ýn
geliþmesini istememektedir. Bu nedenle Ýran, Rusya ve
Ermenistan arasýnda dostluk, iþ birliði ve saldýrmazlýk anlaþmalarý imzalanmýþtýr. Buna karþýlýk Azerbaycan Türkiye ve
Gürcistan ile iyi iliþkiler kurmuþtur.
Zengin petrol ve doðal gaz yataklarýna sahip olan
Azerbaycan’ý Rusya, ABD ve Batýlý devletler bir nüfuz mücadele
alaný olarak görmektedir. Azerbaycan Türkiye’nin de aracýlýðýyla
ABD ve Batý ülkeleri ile iliþkilerini geliþtirmeye çalýþmaktadýr.
ABD, Türkiye ve Batýlý devletlerin desteði ile Bakü-Tiflis-Ceyhan
petrol boru hattý Ýran, Rusya ve Ermenistan’ýn bütün karþý
çýkmalarýna raðmen hayata geçirilmiþtir.
Petrol, doðal gaz ve demir satýþý
Azerbaycan ekonomisi için önemli gelir
kaynaðýdýr. Ülkede enerji, maden ve
petrokimya sanayi geliþmiþtir. Eðitim ve
kültürel faaliyetler diðer Orta Asya Türk
Cumhuriyetlerine göre daha ileri seviyededir. Azerbaycan’da Mehmet Emin
Resulzade, Bahtiyar Vahapzade gibi bir
çok ünlü þair ve yazar yetiþmiþtir. Okuryazar oraný % 98’dir. Çok sayýda Azeri
öðrenci, baþta Türkiye olmak üzere Batýlý
ülkelerde yüksek öðrenim görmektedir.
Bahtiyar Vahapzade
180
EBULFEYZ ELÇÝBEY
(1938-2000)
Nahçývan’da doðdu. Azerbaycan Bakü Devlet Üniversitesi Arap Dili
ve Edebiyatý bölümünden mezun oldu.
1970’li yýllarda Azerbaycan’ýn baðýmsýzlýðý için mücadeleye baþlayan
Elçibey, bu yüzden 1976’da tutuklandý
ve 1978 yýlýnda þartlý olarak serbest
býrakýldý. 1989 yýlýnda, Azerbaycan
Halk Cephesi Partisinin (AHCP) baþýna
geçerek Azerbaycan halkýna baðýmsýzlýk mücadelesinde öncülük etti. 7
Haziran 1992’de Azerbaycan’ýn ikinci
cumhurbaþkaný oldu. Elçibey, daha
önce “Millî Kahramanlýk Ödülü”nü
verdiði Suret Hüseyinov’un Haziran
1993’te ayaklanmasýndan sonra
cumhurbaþkanlýðý görevini terk ederek
doðum yeri olan Keleki’ye döndü. 31
Ekim 1997’de Bakü’ye gelerek
AHCP’nin baþýnda aktif siyasi hayatýna
devam etti. Hayatý boyunca Türk
dünyasýnýn birleþmesi ve kardeþliði için
mücadele eden Elçibey, “Bütün
Azerbaycan Yolunda” isimli bir de kitap
yazdý. 62 yaþýnda Türkiye’de vefat etti.
Uður GÜLER, “Elçibey” adlý kitaptan
özetlenmiþtir.
Aþaðýdaki haritada Bakü-Tifis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattý ve bu hatta karþý çýkan Rusya
Federasyonu’nun önerdiði alternatif hatlar gösterilmiþtir. Haritayý ve tabloyu inceledikten sonra
BTC konsorsiyumunu oluþturan devletlerin diðer hatlarý kabul etmeme nedenlerini sorgulayýnýz.
K
BAKÜ-TÝFLÝS-CEYHAN
KONSORSÝYUMU
A
U K R A Y N A
Z
R U S Y A
A
K
Novorossiysk
Ý
ÜLKESÝ
S
T
H
N
Z
R
Bakü
E
D
M
DENÝZÝ
R
E
ABD
11,4
Norveç
8,71
Türkiye
6,53
Ýtalya
5,0
Japonya
5,9
Fransa
5,0
ABD /
S. Arabistan
2,36
A Z E R B A Y C A N
Ý
S
N
T
A
Ý
N
Z
Ý
EGE
25,0
E
N
T Ü R K Ý Y E
Azerbaycan
A
G Ü R C Ý S T A N
Tiflis
K A R A D E N Ý Z
30,1
A
A
Burgaz
PAYI (%)
Ýngiltere
Ceyhan
Ý R A N
A K D E N Ý Z
0
Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattý
200
400
600 km
Rusya Fedarasyonu’nun önerdiði alternatif petrol boru hatlarý
www.asam.org.tr/ Avrasya Dosyasý
?
Daðlýk Karabað Sorunu
Aþaðýdaki harita incelendiðinde SSCB’nin, nüfusunun tamamýna yakýný Azeri Türkü olan
Nahçývan ve Azerbaycan’ý, Ermenistan’la ayýrmýþ olduðu görülür. Yüzyýllardýr Azeri topraðý olan
Karabað’a ise Ermeni nüfusu yerleþtirilerek çoðunluðun Ermenilerin eline geçmesi saðlanmýþtýr.
1. Sizce SSCB’nin böyle bir politika izlemesindeki amacý nedir?
2. Bu politikanýn bugüne yansýmalarý nasýl olmuþtur?
R U S Y A
Tiflis
H A Z A R
Kuba
Þeki
Kazak
Yavlakh
Gence
Gümrü
Bakü
A Z E R B A Y C A N
E R M E N Ý S TA N
DAÐLIK KARABAÐ
Sevan
Hocalý
Iðdýr
Hankenti
Aralýk
N A H Ç I VA N
TÜRKÝYE
D.Beyazýt
Neftçak
Suþa
Sederek
0
D E N Ý Z Ý
Terter Barda
Fizuli
Laçin
Goris
ÖZERK CUM.
Nahçývan
Zengelan
Ordubad
50
100
150 km
Lenkeran
Ý R A N
Tebriz
Erdebil
Nüfusunun büyük bir çoðunluðu Türk olan ve Azerbaycan topraklarý içinde yer alan Daðlýk
Karabað’a XIX. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren Rusya tarafýndan Ermeniler yerleþtirilmiþtir. Ermenilerin
bölgede hâkimiyet kurmak istemelerinin çatýþmalara sebep olmasý üzerine Daðlýk Karabað 1923’te
SSCB tarafýndan özerk bölge statüsü verilmiþtir. Stalin dönemi baþta olmak üzere Karabað’a Ermeni
nüfusu yerleþtirme politikasý devam etmiþ ve Ermeniler çoðunluk hâline getirilmiþtir. 1985’ten sonra
SSCB’deki iç geliþmelerinden faydalanan Ermenistan, Karabað’ý kendisine baðlamak istemiþtir. Bu
istek Halk Cephesi önderliðindeki Azerilerin tepkisine neden olmuþtur.
181
Þubat 1988’de çoðunluðu Ermenilerden oluþan Karabað
parlamentosunun Ermenistan’a katýlma kararý, Ermeniler ile
Azeriler arasýnda önce çatýþmaya, sonra da bir savaþa
dönüþmüþtür. Geliþmeler üzerine 1990’da Moskova
hükûmeti, yayýnladýðý bir kararname ile bölgedeki yasal
olmayan tüm silahlý kuruluþlarýn kapatýlmasýný ve silahlarýn
teslim edilmesini istemiþtir. Azerilerden silahlar toplanýrken
Ermenistan Meclisi bu kararnameyi kendi topraklarýnda
uygulamamýþtýr. Azerilerin tamamen silahsýz kalmasý üzerine
Karabað, Ermenistan tarafýndan iþgal edildi. Hocalý baþta
olmak üzere bir çok kentte çok sayýda sivil öldürülmüþ veya
göçe zorlanmýþtýr. Bugün BM’nin ve birçok uluslararasý
kuruluþun Ermenistan’a Karabað’daki iþgali sona erdirerek
çekilmesi yönünde yaptýklarý telkinlere raðmen iþgal hâlâ
devam etmektedir.
KARABAÐ’DA RUS
POLÝTÝKASI
Azerbaycan topraklarý içinde bulunan
Karabað’ýn 1823’teki nüfusunun % 75’i
Türk’tü. Daha sonra Çarlýk Rusyasý
Karabað’a Ermeni nüfusunu yerleþtirme
politikasý gütmeye baþladý. Bunun sonunda
1917’de Karabað’daki Türk nüfusu oraný %
56’ya gerilemiþtir. SSCB’nin kurulmasý ile
özerk bir cumhuriyet olarak Azerbaycan’a
baðlanan Karabað’a Ermeni göçü, Stalin
döneminde daha da yoðunlaþtý ve nüfus
çoðunluðu Ermenilerin eline geçti. Bugün
Karabað nüfusunun % 75’ten fazlasý
Ermeni’dir.
Prof. Dr. Fahir ARMAOÐLU, 20. Yüzyýl Siyasi
Tarihi, s. 1381
HOCALI KATLÝAMI
“Akþam saat 22.00’yi geçiyordu. Bir anda top sesleri
duyulmaya baþladý. Þehrin bombalandýðýný gördük. O sýrada
havaalanýna da ateþ açýlýyordu. Biz, havaalanýný korumakla
görevliydik. Amirimiz ve pek çok arkadaþýmýz havaalanýnda þehit düþtü.
Kadýnlarýmýz, çocuklarýmýz hep Hocalý kentindeydi. Ben ve kurtulan birkaç
polis þehre gittik. Daha önce Ruslar Azerilerin elindeki silahlarý topladýðý
için Hocalý’da silah yoktu. Elimizdeki tabancalarla savaþmak zorundaydýk.
Kar, kýzýla boyanmýþtý, yerlerde komþularýmýzýn, yýllardýr birlikte yaþadýðýmýz insanlarýn cesetleri yatýyordu. Bakamýyordum. Ailemi kurtarýp
Esergan yönüne kaçan gruba katýldýk.”
Halit CAFEROV / Hocalý Gazisi, Bir gazete haberi, 25.11.2007
Yukarýdaki metinde sözü edilen "1993 Hocalý Katliamý" ile ilgili
araþtýrma yaparak bulduðunuz bilgi ve fotoðraflarý öðretmeninizin
rehberliðinde sýnýf panosunda sergileyiniz.
b. Kazakistan
Bolþevik Ýhtilali sonrasýnda 1917’de baðýmsýzlýðýný ilan eden Kazaklar 1920’de SSCB egemenliðine
girmek zorunda kaldý. SSCB sanayisinin ham madde kaynaðý konumunda olan Kazakistan’ýn nüfus
yapýsý, 1921’den itibaren Rus nüfusu yerleþtirilerek Kazaklar aleyhine deðiþtirilmiþtir. SSCB’nin izlediði
politikalardan hoþnut olmayan Kazaklar, 1985’ten sonra SSCB’deki deðiþimlerden yararlanarak
baðýmsýzlýk için harekete geçtiler. Gorbaçov tarafýndan Kazakistan’ýn baþýna getirilen Nursultan
Nazarbayev, SSCB’nin daðýlmasýndan sonra 1991’de baðýmsýzlýðýný ilan etti. Kazakistan’ý tanýyan ilk
devlet Türkiye oldu.
Kazakistan’daki büyük petrol, uranyum, demir, altýn ve kurþun rezervleri, ABD baþta olmak üzere
bütün Batýlý ülkelerin ilgisini çekmiþtir. Dünyadaki kromun % 26’sý, altýnýn % 20’si, uranyumun % 17’si
Kazakistan’dadýr. Kazakistan’daki Türk yatýrýmlarý ABD’den sonra ikinci sýrada yer almaktadýr.
Baðýmsýzlýðýn ardýndan siyasi ve ekonomik istikrara kavuþan Kazakistan Cumhuriyeti’nde 1994
yýlýndan bugüne kadar yapýlan yabancý sermaye yatýrýmlarý 8 milyar ABD dolarýna ulaþmýþtýr.
Kazakistan SSCB tarafýndan kapatýlan Kazak okullarýný yeniden açmýþ ve eðitimde seferberlik baþlatmýþtýr. Ayrýca çok sayýda
Kazak öðrenci Türkiye’de yüksek öðrenim görmektedir. 1993’te
Türkiye ve Kazakistan’ýn ortak katkýlarý ile Türkistan’da Ahmed
Yesevi Uluslararasý Türk-Kazak Üniversitesi kurulmuþtur.
Kazakistan, “Baðýmsýz Devletler Topluluðu”nun kurulmasýnda önemli bir rol oynamýþtýr. Kazakistan Cumhurbaþkaný
Nursultan Nazarbayev, Mayýs 2006’dan beri BDT Devlet Baþkanlarý Konseyi baþkanýdýr. Ayrýca Kazakistan Avrasya
Ekonomik Topluluðu (AET), Þangay Ýþ Birliði Örgütü (ÞÝO), gibi
bölgesel örgütlenmeler ile BM, Ýslam Konferansý Örgütü (ÝKÖ),
Avrupa Güvenlik ve Ýþ Birliði Teþkilatý (AGÝT) ve diðer ulusAhmed Yesevi Uluslararasý Türk-Kazak Üniversitesi
lararasý ve bölgesel kuruluþlarda aktif bir rol oynamaktadýr.
Kazakistan, Rusya, ABD ve Türkiye baþta olmak üzere pek
çok ülke ile iliþkilerini hýzlý bir þekilde geliþtirmektedir. 2005’te Avrupa Birliði benzeri Orta Asya Birliði
kurulmasý fikrini ortaya atan Kazakistan, Eylül1991’de Semey nükleer deneme alanýný kapatarak dünya
tarihinde ilk defa gönüllü olarak kendi nükleer silah deposundan vazgeçen ülke olmuþtur.
182
c. Kýrgýzistan
MANAS DESTANI
Kemikleri bakýr gibi.
Beline ok-yay baðladý,
Ak-boz kýsrak kestirdi,
Yakup Han’ýn Çiriçi Hatun’dan
Yakup Han doðan oðlunun
Hem de erkek çocuðu oldu.
Dört peygamber kocaya
Bu çocuða bakýp gördü:
Adýný Manas koydurdu.
Eti ap-ak kumaþ gibi.
Kýrgýz dili ve kültürünün yüzyýllardýr canlý kalarak genç kuþaklara
aktarýlmasýnda önemli bir yere sahip olan Manas Destaný’nýn Kýrgýzlar
için önemini araþtýrarak sýnýfta sözlü sunum yapýnýz.
Manas Heykeli
1881 yýlýnda Ruslarýn egemenliðine giren ilk Türk topluluðu olan Kýrgýzlar, Bolþevik Ýhtilalinden sonra
SSCB egemenliðini kabul etmek zorunda kalmýþlardý.
Gorbaçov’un uyguladýðý politikalar, Kýrgýzistan’da 1990’da etkisini göstermeye baþlamýþtý. Mayýs
1990’da, 24 küçük siyasi grubun birleþmesiyle oluþan Kýrgýzistan Demokratik Hareketi ilk siyasi kuruluþ
olarak ortaya çýktý. Bu siyasi grubun etkisiyle Kýrgýzistan parlamentosu “Demokrasi ve Millî Birlik
Deklarasyonu” yayýnladý. 1990 sonbaharýnda yapýlan seçimlerde Askar Akayev cumhurbaþkaný seçildi.
Þubat 1991’de baþkent Frunze’nin adý Biþkek (devrim öncesi adý) olarak deðiþtirildi. Kazakistan
SSCB’nin daðýlmasý üzerine 31 Aðustos 1991’de baðýmsýzlýðýný ilan etti. Türkiye, Kýrgýzistan’ýn
baðýmsýzlýðýný tanýyan ilk ülkedir. Türkiye Kýrgýzistan’ýn tanýnmasý, uluslararasý ve bölgesel kuruluþlara
kabulü konularýnda destek olmuþtur. Kýrgýzistan 1991’de BDT’ye, 1992’de BM ve AGÝT’e üye oldu.
Kýrgýzistan-Türkiye iliþkileri her geçen gün daha fazla geliþmektedir. Ýki ülke arasýnda eðitim ve kültürel
iliþkileri saðlamlaþtýrma amacý ile 1995’te yapýlan protokol ile Biþkek’te, Kýrgýzistan-Türkiye Manas
Üniversitesi kurulmuþtur. Ayrýca çok sayýda Kýrgýz öðrenci ülkemizde yüksek öðrenim görmektedir.
Kýrgýzistan’ýn yetiþtirdiði ve bütün dünyada tanýnan önemli bir yazar olan Cengiz Aytmatov’un romanlarý
ülkemizde de büyük ilgi görmektedir.
Ülke ekonomisi daha çok tarým ve madenciliðe dayalýdýr. Ülkede son yýllarda doðal güzelliklerin
etkisi ile turizm faaliyetleri de hýzlanmakta ve bu da ülke ekonomisine büyük katký saðlamaktadýr.
“Tabiatý Danyar’dan farklý da olsa, düþüncelerini konuþarak gizler Cemile. Belki de
susmanýn en usta yolu konuþmaktýr. Sert mizaçlý, lafýný esirgemeden dobra dobra konuþur.
Kimilerini bu tavrý rahatsýz etse de, Baybiçe onun en çok bu yönünü sever. Hâl ve tavýrlarýnda
serbest, büyüklerine saygýlýdýr. Oldukça da güzeldir Cemile. Kocasý evliliklerinin dördüncü ayýnýn
ertesinde savaþ dolayýsýyla askere gitmiþtir. Kocasýnýn ara sýra gönderdiði mektuplarýn son satýrlarýnda
geçen ‘Karým Cemile’ye selamlar.’ cümlesi, tatmin etmez Cemile’nin deli dalgalar gibi coþan yüreðini.”
Cengiz AYTMATOV’un, “Cemile” adlý romanýndan.
Yukarýda “Cemile” adlý romanýndan kýsa bir bölüm verilen ünlü Kýrgýz yazar Cengiz Aytmatov
hakkýnda biyografi çalýþmasý yaparak yazarýn seçeceðiniz bir romanýný okuyup özetini çýkarýnýz.
d. Özbekistan
1917 Bolþevik ihtilali sýrasýnda Özbekistan’da kurulan geçici bir hükûmetin 1918’de Rus askerleri
tarafýndan yýkýlmasý ile burada 1. ünitede de anlatýldýðý gibi “basmacýlýk” adý verilen baðýmsýzlýk
mücadelesi baþlatýlmýþtý. Bu mücadelenin baþarýsýz olmasýyla Özbekler 1924’te SSCB’ye baðlandý.
II. Dünya Savaþý’ndan sonra Stalin tarafýndan Almanlarla iþ birliði
yapmakla suçlanan Ahýska (Meþhet) Türkleri Gürcistan’ýn güneyindeki
Meþheti bölgesinden Kýrgýzistan, Kazakistan ve Özbekistan baþta olmak
üzere Orta Asya’ya sürülmüþtü. 1989’da Özbekistan’ýn baðýmsýzlýðýný
savunan Birlik Halk Cephesi’ne Ahýska Türklerinin karþý çýkmasý üzerine
oluþan gerginlik, kýsa süre içinde Özbeklerle Ahýskalýlar arasýnda
çatýþmalara neden oldu. Mevcut yönetimin çatýþmalarý kontrol altýna
alamamasý üzerine 1990 yýlýnda, Gorbaçov, Özbekistan Komünist Partisi
liderliðine Ýslam Kerimov’u getirdi. Ancak Kerimov, SSCB’ye karþý bir
politika izleyerek Özbekçeyi resmî dil kabul ederken Rusçanýn çeþitli
alanlardaki etkinliðini azaltmaya baþladý. Yaptýðý uygulamalar Özbek halký
tarafýndan da desteklendi.
SSCB’nin daðýlmasý üzerine, 31 Aðustos 1991’de Özbekistan baðýmÝslam Kerimov
sýzlýðýný ilan etti ve Kerimov, cumhurbaþkaný seçildi.
183
Özbekistan, baðýmsýzlýðýný kazandýktan sonra geliþmiþ ülkelerle özellikle, ekonomik anlamda
iliþkiler kurarak Orta Asya’nýn güçlü devletlerinden biri hâline gelmiþtir. Baðýmsýzlýðýndan günümüze
kadar devlet baþkanlýðýný Ýslam Kerimov yapmaktadýr. Özbekistan ile Türkiye arasýnda ekonomik ve
kültürel iliþkiler her geçen gün geliþmektedir.
e. Türkmenistan
XIX. yüzyýlýn sonlarýna doðru Rusya’nýn egemenliðine girmiþtir. Bolþevik Ýhtilali sýrasýnda Ruslara
karþý baðýmsýzlýk mücadelesi vermiþse de 1924’te Türkmenistan, SSCB’nin egemenliðini kabul etmek
zorunda kalmýþtýr. SSCB Türkmenistan’ý sanayisinin ham madde kaynaðý olarak görmüþ ve Özbekistan’la birlikte topraklarýnda pamuk üretimini zorunlu tutmuþtur. SSCB yönetimine karþý her fýrsatta
baðýmsýzlýk mücadelesi baþlatan Türkmenlerin bu mücadeleleri çok sert bir þekilde bastýrýlmýþtýr.
1985’te Türkmenistan Komünist Partisi Baþkanlýðýna Saparmurad Niyazov getirildi. Türkmenler
arasýndaki kabileciliði ortadan kaldýrýp birliði saðlayan Niyazov, Türkmen dilinin resmî dil olmasýný
saðladý. Türkmenistan 1991’de baðýmsýzlýðýna kavuþtu.
Türkmenistan ekonomisinin temeli doðal gaz
ve petrolden oluþur. Türkmenistan Orta Asya
Cumhuriyetleri arasýnda en büyük doðal gaz
rezervlerine ve yýllýk üretim kapasitesine sahiptir.
Rusya üzerinden ihraç edilen Türkmenistan
doðal gazýnýn Türkiye üzerinden Avrupa’ya satýþý
ile ilgili çalýþmalar devam etmektedir. Özbekistan’dan sonra bölgede en fazla pamuk üreten
Türkmenistan’ýn ihracatýnýn % 20’sini pamuk
oluþturur.
Türkmenistan’ýn baðýmsýzlýðýný tanýyan ilk Türkiye ve Türmenistan’ýn iþ birliðinin basýna yansýmasý (24.10.2008)
ülke Türkiye olmuþtur. Türkmenistan-Türkiye
iliþkileri hýzlý bir þekilde geliþmektedir. Ýki ülke arasýnda “Ekonomik ve Ticari Ýþ Birliði Anlaþmasý”
imzalanmýþtýr. Ayrýca Latin alfabesine geçiþ, Türkmen öðrencilerin ülkemizde yüksek öðrenim görmesi,
Türkmenistan’da ortak okullar açýlmasý gibi çalýþmalar yapýlmaktadýr. Aþkabat’ta bulunan
Türkmenistan-Türk Üniversitesi ortak olarak kurulmuþtur.
f. Diðer Türk Topluluklarý
Özerk cumhuriyetin adý
Coðrafi konumu
Nüfusu
Altay
Cumhuriyeti
Güney Sibirya’da yer alýr.
202.947
92.902
Baþkortostan
Cumhuriyeti
Avrupa kýsmýnda Orta Ýdil bölgesinde yer
alýr.
3.944.000
143.600
Çuvaþistan
Cumhuriyeti
Volga Nehri’nin orta bölümünde yer alýr.
2.000.000
civarýnda
18.300
Ýmalat sanayisi geliþmiþtir.
Daðýstan
Cumhuriyeti
Azerbaycan’ýn kuzeyi, Hazar Denizi’nin
batýsýnda yer alýr.
200.000
civarýnda
50.300
Tarým ve hayvancýlýk
Gökoðuz
Cumhuriyeti
Moldova’ya baðlý özek bir cumhuriyettir.
200.000
civarýnda
1.832
Tarým ve hayvancýlýk
Hakas
Cumhuriyeti
Sibirya’nýn güneyinde yer alýr.
300.000
62.000
Tarým ve hayvancýlýk
Kabardin-Balkar
Cumhuriyeti
Kafkas Sýradaðlarýnýn kuzeyinde yer alýr.
700.000
12.500
Tarým ve hayvancýlýk
Saha (Yakutistan)
Cumhuriyeti
Doðu Sibirya’da yer alýr.
1.500.000
3.103.000
Tataristan
Cumhuriyeti
Volga Nehri kýyýsýnda yer alýr.
4.000.000
civarýnda
67.836
Tuva
Cumhuriyeti
Yukarý Yenisey Havzasý’nda yer alýr.
300.000
170.500
Tarým ve hayvancýlýk
Karakalpak
Cumhuriyeti
Özbekistan’ýn kuzeybatýsýnda yer alýr.
1.200.000
165.000
Tarým ve hayvancýlýk
Nahcivan
Cumhuriyeti
Türkiye’nin doðusunda Azerbaycan’a
baðlý özerk bir cumhuriyettir.
300.000
5.500
Tarým ve hayvancýlýk
Sincan Uygur
Özerk Bölgesi
Çin sýnýrlarý içinde Sincan bölgesinde yer
alýr.
19.630.000
1.660.001
Tarým ve hayvancýlýk
Kýrým
Cumhuriyeti
Karadeniz’in kuzeyinde Kýrým
Yarýmadasý’nda Ukrayna’ya baðlýdýr.
2.000.000
26.945
184
Yüzölçümü
2
(km )
Geçim kaynaklarý
Tarým ve hayvancýlýk
Tarým ve hayvancýlýk, petrol ve
doðal gaz
Yer altý kaynaklarý, avcýlýk ve
ormancýlýk geliþmiþtir.
Yer altý kaynaklarý, tarým ve
hayvancýlýk geliþmiþtir.
Turizm, tarým ve hayvancýlýk
2. Baðýmsýz Devletler Topluluðu
FÝNLANDÝYA
K U Z E Y
R
U
S
Y
A
B U Z
F
E
D
D E N Ý Z Ý
E
R
A
S
Y
O
N
U
ESTONYA
LETONYA
LÝTVANYA
BELARUS
UKRAYNA
RO
KAZAKÝSTAN
4
NY
A
M O Ð O L Ý S TA N
MA
HA
BE
1
TÜR
ZÝ
3
NÝ
DE
2
T Ü R K Ý Y E
ÖZ
R
ZA
KARADENÝZ
KÝS
TAN
KM
ENÝS
TAN
KIRGIZÝSTAN
IRAK
Ý R A N
BDT üye ülkeler
1. Azerbaycan
2. Ermenistan
JAPONYA
ÝSTA
SURÝYE
AKDENÝZ
KUZEY KORE
TAC
ÝK
AFGANÝSTAN
N
Jammu
ve
Keþmir
ihtilaflý bölge
GÜNEY KORE
ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ
0
500
1000
BDT gözlemci ülke
3. Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
1500 km
Baltýk ülkeleri
4. Moldova
Baðýmsýz Devletler Topluluðu (BDT), SSCB’nin daðýlmasýnýn ardýndan 21 Aralýk 1991’de “Almatý
Zirvesi” sonucu 11 cumhuriyetin (Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Moldova, Kýrgýzistan,
Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan, Ukrayna) katýlýmý ile kurulmuþtur. Topluluða kuruluþ
aþamasýnda Baltýk Devletleri ve Gürcistan katýlmamýþtýr. Topluluða Aralýk 1993’te katýlan Gürcistan,
2008 Güney Osetya Savaþý sonrasýnda Meclis kararý ile 15 Aðustos 2008’de BDT’den ayrýlmýþtýr.
Türkmenistan ise 2005’te üyelikten ayrýlmýþ ve Topluluða gözlemci ülke olarak katkýda bulunmaktadýr.
Siyasi bir birlik olarak kurulan BDT zamanla üye ülkeler arasýnda yapýlan ekonomik iþ birliði ve
ortaklýk anlaþmalarýyla ekonomik bir özellikte kazanmýþtýr. Günümüzde BDT, yaklaþýk 240 milyonluk
nüfusu, dünyanýn toplam doðal kaynaklarýnýn % 25’i ve sanayi potansiyelinin % 10’una sahip önemli bir
güç merkezi hâline gelmiþtir.
3. TÝKA (Türk Ýþ Birliði ve Kalkýnma Ýdaresi Baþkanlýðý)
TÝKA, 24 Ocak 1992’de baþta Türk dilinin konuþulduðu ülkeler ve
Türkiye’ye komþu ülkeler olmak üzere; geliþmekte olan ülkelerin
kalkýnmalarýna yardýmcý olmak, bu ülkelerle ekonomik, teknik, sosyokültürel ve eðitim alanlarýnda iþ birliðini geliþtirmek amacýyla kurulan
bir teþkilattýr.
Ýlgili ülkelerin kalkýnma ihtiyaç ve hedeflerini, ülkemizin önceliklerini
göz önüne alarak, yapýlabilecek iþ birliði ve yardým konularýný
belirlemek, gerekli program ve projeleri hazýrlamak TÝKA’nýn öncelikli
görevidir. Ayrýca ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kültürel ve eðitim
alanlarýnda iþ birliðini projeler vasýtasýyla geliþtirmek, baðýmsýz devlet
yapýlarýný güçlendirmek, pazar ekonomisine geçiþ çabalarýný
desteklemek, TÝKA’nýn görev ve sorumluluklarýndandýr.
TÝKA’nýn amblemi
TÝKA’nýn görevleri ve yaptýðý çalýþmalarla ilgili araþtýrmalar yaparak bir sunu hazýrlayýnýz.
C. DOÐU BLOKUNDAN SONRA AVRUPA’DA YENÝ ARAYIÞLAR
Gorbaçov’un 1985 yýlýnda iktidara gelmesiyle
baþlayan deðiþim ve geliþmeler Orta ve Doðu Avrupa’da
bulunan SSCB’ye baðlý uydu devletleri de etkiledi ve
onlarý sistem deðiþikliðine yöneltti. Zaten daha önce
1953’te Çekoslovakya ve Doðu Almanya, 1956’da
Macaristan ve Polonya SSCB hegemonyasýna karþý ilk
baþkaldýran uydular olmuþlardý. Doðu Avrupa’daki bütün
uydu devletler baðýmsýzlýklarýný kazanmak için önce
kendi ülkelerindeki komünist partilerin kontrollerinden
kurtulma yoluna gitmiþler ve genellikle demokratik
eylemler ve seçimler yoluyla bunu gerçekleþtirmiþlerdir.
Romanya’da ise demokratikleþmeye karþý direnen
Devlet Baþkaný Ceausescu (Çavuþesku), halkýn Romanya’da Çavuþesku yönetimine karþý yapýlan bir gösteri
185
yönetime karþý ayaklanmasý sonucu görevinden uzaklaþtýrýlmýþtýr.
1990’da birçok Doðu Bloku ülkesinde halktan da gelen deðiþim talepleri sonucunda komünist
partilerde deðiþimler yaþanýrken, bazýlarý da kendilerini fesh etme yoluna gitti ve bu ülkelerde çok partili
hayata geçildi. Doðu Blokunu oluþturan devletlerde meydana gelen sistem deðiþikliði ile çoðulcu
demokrasi ve pazar ekonomisine geçiþ hareketleri, onlarý baðlý bulunduklarý Bloktan kopmaya ve
baðýmsýzlýða doðru götürdü. Doðu Bloku daðýlýrken, önce COMECON, sonra da Varþova Paktý’na son
verildi (1991).
Doðu Blokunun yýkýlmasý, Soðuk Savaþýn sona ermesine neden oldu. Bu da, 1990’lý yýllarýn baþlarýnda
dünyada yeni bir durumun ortaya çýkmasýna, ayný zamanda güç dengelerinde yeni geliþmelere ve
yapýlaþmalara yol açtý. SSCB’nin daðýlmasýyla baðýmsýzlýðýný kazanan devletlerden bazýlarý BDT’yi
kurarken Doðu Blokuna dâhil bir çok ülke de NATO’ya ve AB’ye üye oldu.
1. Ýki Almanya’dan Tek Devlete
II. Dünya Savaþý’nýn sonunda SSCB
uydusu olarak kurulan Demokratik
Almanya ile Batý Blokuna dâhil olan Federal Almanya’nýn birleþtirilmesi, Soðuk Savaþ Döneminin en önemli sorunlarýndan
biri olmuþtu.
1989’da Demokratik Almanya’nýn
kendi vatandaþlarýna ülkeden çýkýþ vizesi
vermesi üzerine on binlerce kiþinin Batýlý
ülkelerin büyükelçiliklerine sýðýnarak iltica
talebinde bulunmasý, uluslararasý bir
sorun hâline geldi. Batýlý devletlerin bu
sorunun çözümü konusunda Demokratik
Almanya’ya ve SSCB’ye baskýsý ile birlikte
Demokratik Almanya’daki özgürlük isteyen halk hareketleri sonunda 9 Kasýmda
Berlin Duvarý’nýn yýkýlýþý
Berlin Duvarý geçiþlere açýldý. Ýki Almanya
arasýnda gezi ve göç serbestliði baþladý. Ýki kutuplu dünyanýn sembollerinden biri olan Berlin Duvarý 14
Ocak 1990’dan sonra yýkýlmaya baþlandý. Federal Almanya Baþbakaný Helmut Kohl’ün iki Almanya’nýn
birleþmesiyle ilgili olarak, önce sýký bir iþ birliðini sonra da aþamalý þekilde birliði öngören planýný
SSCB’nin de kabul etmesiyle 3 Ekim 1990’da iki Almanya resmen birleþti. Ýki Almanya’nýn birleþmesini
saðlayan anlaþmaya göre Almanya tam egemenliðe sahip olacak, NATO’ya girebilecek ve Sovyet
askerleri 3 veya 4 yýl içinde Almanya’dan geri çekilecekti.
SSCB daðýlýnca onun yerine Rusya, ordusunun Berlin’de kalan son bölümünü 31 Aðustos 1994’te,
Batýlý müttefikler de askerlerini 9 Eylül 1994’te geri çekti.
2. Avrupa Ekonomik Topluluðundan (AET) Avrupa Birliðine (AB)
Daha önceki bilgilerinizden yola çýkarak AET’nin kuruluþ amacýný ve hangi aþamalar sonucunda
kurulduðunu belirtiniz.
Maastricht Antlaþmasý imza töreni
1957’de imzalanan Roma Antlaþmasý ile Avrupa
Ekonomik Topluluðu adýný alan Birlik önce mallarýn
gümrük vergisi ödenmeksizin üye ülkeler arasýnda
serbestçe alýnýp satýlmasýný amaçlýyordu. Topluluk
ülkeleri arasýnda gümrük vergileri, planlandýðý gibi 1
Temmuz 1968’de kaldýrýlmýþtý. Ancak Roma
Antlaþmasý’nda nihai hedef sadece ekonomik deðil
ortak tarým, ulaþtýrma, rekabet gibi diðer birçok alanda
ortak politikalar oluþturulmasý, ekonomik ve parasal
birlik kurulmasý, ortak bir dýþ politika ve güvenlik
politikasý oluþturulmasýydý. Özellikle tarým ve ticaret
politikalarý olmak üzere ortak politikalar 60’larýn
sonunda belirli bir düzene oturmuþtu. Bu baþarý
sonucunda birliðe katýlýmlar devam ederken 1972’de
üye sayýsý altýdan dokuza çýkmýþtý. 1973 ve 1979’daki
iki petrol krizi, üye devletlerin birbirlerine karþýlýklý
destek vermelerini saðladý.
7 Þubat 1992’de imzalanan ve Kasým 1993’te
yürürlüðe giren Maastricht Antlaþmasý ile Avrupa
Topluluðu, Avrupa Birliði adýný aldý. 1995 ve 2004
yýlýnda Birliðe yeni üyelerin katýlýmý ve üyeler
186
arasýndaki ekonomik farklýlýklar yeni yapýsal programlarýn uygulanmasýný zorunlu kýldý.
Günümüzde AB’ye üye ülkeler arasýndaki kalkýnmýþlýk farklarýný ortadan kaldýrmak için kurulan
fonlarla ülkelere ekonomik yardým yapýlmaktadýr. Aday ülkelerin AB ekonomik normlarýna uygun hâle
gelebilmesi için de destek saðlanmaktadýr. Üye ülkeler Avrupa Parlamentosu ve Konseyindeki
temsilcileri vasýtasýyla Avrupa’nýn geleceðine yönelik karar alma sürecine katýlmaktadýrlar. Ulusal
ajanslar yoluyla üye ülkeler arasýnda eðitim alanýnda iþ birliði saðlanmakta ve ortak Avrupa kültürü
oluþturulmaya çalýþýlmaktadýr. Avrupa Birliði þu anda yirmi yedi baðýmsýz devletten oluþmaktadýr.
Aþaðýdaki tabloda AET’den AB’ye geçiþ sürecinde imzalanan anlaþmalardan iki tanesi
verilmiþtir. Süreçle ilgili diðer anlaþmalarý tespit edip içeriklerini tabloya yazýnýz
Avrupa Birliði’nin kronolojisi ve geniþlemesi ilgili antlaþmalar
Antlaþmanýn adý
Yürürlüðe
girdiði tarih
Paris Antlaþmasý
1952
Antlaþmanýn içeriði
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluðu kuruldu.
1958
Maastricht Antlaþmasý
1993
Avrupa Topluluðu, Avrupa Birliði adýný aldý.
1999
2003
2007
a. Maastricht Kriterleri
Hollanda’nýn Maastricht kentinde imzalanan Avrupa Birliði Antlaþmasý’nda (Maastricht Antlaþmasý),
Ekonomik ve Parasal Birliðin (EPB) aþamalarý, bu aþamalarda izlenecek ekonomik ve parasal
politikalarla bu politikalarýn uygulanmasý için gerekli kurumsal deðiþiklikler ayrýntýlý olarak düzenlenmiþtir. Bu düzenlemeler çerçevesinde, EPB’nin gerçekleþtirilmesi doðrultusunda, üye ülke ekonomileri
arasýndaki farklýlýklarýn giderilebilmesi için, “Maastricht Kriterleri” olarak adlandýrýlan yakýnlaþma
kriterleri tespit edilmiþ ve bunlara uyulmamasý durumunda uygulanacak yaptýrýmlar belirlenmiþtir.
Söz konusu kriterler þunlardýr:
?
Üyelerin yýllýk ortalama enflasyon oraný, en düþük yýllýk enflasyona sahip üç üye devletin
enfasyon ortalamasýný en fazla 1,5 puan geçebilir.
?
Üye devletlerin bütçe açýðý oraný, gayri safi yurt içi hasýlalasýnýn (bir ülke sýnýrlarý içerisinde belli
bir zaman içinde, üretilen tüm mal ve hizmetlerin para birimi cinsinden deðeri) % 3’ünü aþmamasý
gerekir.
?
Üye devletlerin kamu borcunun, gayri safi yurt içi hasýlalarýnýn % 60’ýný geçmemesi gerekir.
?
Her üye devletin uzun vadeli faiz oraný, en düþük orana sahip üç üye devletin faiz oranýný en fazla
2 puan aþabilir.
?
Üye devletlerin ulusal paralarý, Avrupa Döviz Kuru mekanizmasýnýn izin verdiði normal dalgalanma sýnýrlarý içinde kalmalýdýr.
Aþaðýdaki tabloda bazý AB ülkelerinin Maastricht Kriterlerine göre 2007 yýlýndaki durumu
görülmektedir. Aday ülke olan Türkiye’nin kriterlere uyum açýsýndan konumunu deðerlendiriniz?
Ülkeler
Enflasyon (%)
Uzun Dönem Faiz
Oraný (%)
Borçlanma Gereði
(%)
Toplam Borç
Stoku*
Ýngiltere
Ýsveç
Fransa
Almanya
Ýtalya
Türkiye
2,3
1,7
1,6
2,3
2,0
8,8
5,1
4,2
4,3
4,2
4,5
18,3
-2,9
3,5
-2,7
0,0
-1,9
-1,2
43,8
40,6
64,2
65,0
104,0
38,8
www.dpt.gov.tr
* milyar dolar
b. Kopenhag Kriterleri
22 Haziran 1993 tarihinde yapýlan Kopenhag Zirvesi’nde Avrupa Konseyi, Avrupa Birliðinin
geniþlemesinin Merkezî Doðu Avrupa Devletlerini kapsayacaðýný kabul etmiþ ve ayný zamanda adaylýk
için baþvuruda bulunan ülkelerin tam üyeliðe kabul edilmeden önce karþýlamasý gereken kriterleri de
belirtmiþtir.
187
Bu kriterlere göre aday ülkeler; demokrasi, hukukun üstünlüðü, insan haklarý, azýnlýk haklarý ve
iþleyen bir piyasa ekonomisi alanlarýnda belirli bir seviyeye gelmiþ olmalýdýrlar. AB, bu kriterlere uygun
gördüðü birçok Doðu Avrupa ülkesini özellikle 2004 yýlýndan sonra tam üyeliðe almýþtýr.
Aþaðýdaki AB geniþleme süreci haritasýndan yararlanarak verilen tarihlerde AB’ye katýlan
ülkelerin isimlerini araþtýrarak bir tarih þeridi hazýrlayýnýz.
YILLARA GÖRE
AB’YE KATILIM
1957 kurucu üyeler
1972’de üye olanlar
R U S YA
FEDERASYONU
1981’de üye olanlar
1985’te üye olanlar
1995’te üye olanlar
2004’te üye olanlar
2007’de üye olanlar
2
3
Aday ülkeler
Federal Almanya ile
birleþerek üye olan
TUNUS
FAS
Üye olmayanlar
0
500
1000
1500 km
IRAK
c. AB ve Dünya
Doðu Blokunun yýkýlýp yeni baðýmsýz devletlerin ortaya çýkmasýyla güçler dengesinde büyük
deðiþiklikler oldu. Bu durum, uluslararasý iliþkileri ve dünyanýn yeniden yapýlanmasýný önemli ölçüde
etkiledi. Avrupa’da ortaya çýkan siyasi boþluðu doldurmak adýna AB’nin önemi daha da artmýþtýr. Zamanla büyük bir ekonomik güç hâline gelen AB, uluslararasý problemleri çözme konusunda yeterli
performansý gösterememiþtir. Bunun baþlýca sebebi üye devletler arasýnda farklý siyasi, ekonomik çýkarlarýn söz konusu olmasýdýr. Bu durum üye devletlerin birlikte hareket etme olasýlýðýný kýsýtlamaktadýr.
2 Aðustos 1990’da Irak’ýn Kuveyt’i iþgaliyle baþlayan kriz ve savaþ boyunca, baþta Ýngiltere ve
Fransa olmak üzere üye ülkeler, kendi iç politik kaygýlarý ve millî çýkarlarý doðrultusunda politika takip
etmiþlerdir. Bu dönemde, Topluluk ülkeleri arasýnda sürekli görüþ ayrýlýklarý çýkmýþ ve tek ortak eylemleri
denizden kuþatma operasyonlarýný yürütmekle sýnýrlý kalmýþtýr. 1991’den itibaren Yugoslavya Federasyonu’nun daðýlmasýyla baþ gösteren Hýrvatistan ve Bosna’daki savaþlarda AB arabuluculuk yapmak ve
insani yardým göndermenin ötesinde etkin olmamýþtýr.
3. NATO’nun Avrupa’da Geniþlemesi
Doðu Blokunun yýkýlmasýndan sonra kendi baþlarýna hareket etme özgürlüklerine kavuþan Doðu
Avrupa ülkeleri güvenlik arayýþý içine girmiþlerdir. Bu ülkeler NATO’ya girerek güvenlik sorunlarýný
çözmekle beraber ABD ve Batýlý ülkelerle siyasi ve ekonomik baðlarýný güçlendirmeyi amaçlamýþlardýr.
Bu ülkelerin NATO’ya üyeliði Avrupa’nýn tarihî bölünmüþlüðünün üstesinden gelmek için büyük bir adým olarak da kabul
edilmiþtir. Bu amaçla Ocak 1999’da ilan edilen “Barýþ Ýçin
Ortaklýk (BÝO)” (PFP-The Partner Ship for Peace) adýyla bir
ortaklýk programý uygulamaya konularak NATO ile yakýnlaþmalarý ve farklý tarihlerde üye olma imkâný saðlanmýþtýr.
Nisan 2008’de Bükreþ’te yapýlan NATO Zirvesi’nde,
Rusya’nýn bütün karþý çýkmalarýna raðmen, Ukrayna ve
Gürcistan’ýn ileride NATO’ya tam üye olacaklarý karar altýna
alýnmýþtýr. Ayrýca Arnavutluk ve Hýrvatistan 2009’da üye olma
hakký kazanýrken Makedonya, Yunanistan tarafýndan veto
edilmiþtir. Kýbrýs Rum Yönetimi de katýlým için baþvuru
NATO toplantýsýndan bir görünüm
yapmýþ fakat Türkiye tarafýndan veto edilmiþtir.
188
Aþaðýdaki haritadan yararlanarak NATO’nun geniþleme sürecini gösteren tarih þeridi
hazýrlayýnýz
K U Z E Y
B U Z D E N Ý Z Ý
A T L A S
O K Y A N U S U
TUNUS
SURÝYE
IRAK
FAS
0
1000
2000
9
C E Z AY Ý R
3000 km
L Ý B YA
M I S I R
YILLARA
GÖRE
KATILIM
1949’da üye olanlar
1955’te üye olanlar
1990’da üye olanlar
2004’te üye olanlar
Üye olmasý karar altýna
alýnanlar
1952’de üye olanlar
1982’de üye olanlar
1999’da üye olanlar
2009’da üye olacaklar
Üye olmayanlar
D. TÜRKÝYE VE AVRUPA BÝRLÝÐÝ
1. Türkiye’nin AB Serüveni
Aþaðýdaki karikatüre göre aday ükelerin AB’ye üyelik süreci nasýl bir seyir izlemiþtir? Belirtiniz.
AB
KAPISI
AB
ADAYLIK KAPISI
OMÝ
TERÖR
EKON
Ý
KRAS
ÝNSAN
HAKLARI
O
DEM
KUK
HU
a. Ankara Anlaþmasý ve Katma Protokol
Türkiye, AET’nin kurulmasýndan kýsa bir süre sonra Temmuz 1959’da Topluluða tam üyelik için
baþvurmuþtur. AET tarafýndan verilen cevapta, Türkiye’nin kalkýnma düzeyinin tam üyeliðin gereklerini
yerine getirmeye yeterli olmadýðý bildirilmiþ ve tam üyelik þartlarý gerçekleþinceye kadar geçerli olacak
bir ortaklýk anlaþmasý imzalanmasý önerilmiþti. Bu geliþmeler sonucunda 12 Eylül 1963’te Ankara
Anlaþmasý imzalanmýþtýr. Ancak Ankara Anlaþmasý, geçiþ dönemi hükümleri ve taraflarýn üstleneceði
yükümlülükleri belirten Katma Protokol (1973) öngörüldüðü þekilde uygulanamamýþtýr. AB ve Gümrük
Birliðinin temsil ettiði kalkýnma modeli dýþarýya açýk, bütünleþmeyi öngören bir model iken, ülkemizde
1970’li yýllarda içe dönük, “ithalat ikamesi”ne dayalý politikalar uygulanmýþtýr.
189
AB ile baþlangýçta sadece ekonomik olan sorunlar,
Yunanistan’ýn 1980’de Topluluða tam üye olmasý ile siyasi
boyut da kazanmýþtýr. Çünkü AB’ye üyeliðin kabulü için oy
birliði þartý ve diðer üye ülkeler gibi Yunanistan’ýn da veto hakký
vardýr. Türkiye ile arasýndaki sorunlarýn kendi politikasýna uygun þekilde çözümü için Yunanistan’ýn veto hakkýný bir koz
olarak kullanmasý sonucu Topluluk ile Türkiye arasýndaki
iliþkiler dondurularak mali iþ birliðine son verilmiþtir. Katma
Protokol’ün ise sadece ticari hükümleri iþlemeye devam etmiþ,
diðer bütün hükümleri etkisiz kalmýþtýr.
b. Türkiye’nin Gümrük Birliðine Giriþi
Türkiye, 14 Nisan 1987’de tekrar AB’ye tam üyelik
müracaatýnda bulunmuþtur. AB Komisyonu tarafýndan 1989’da
verilen cevapta, Türkiye’nin AB’ye üyelik konusundaki ehliyeti
kabul edilmekle birlikte, gelecekteki geniþleme sürecine kadar
beklenmesi ve Gümrük Birliði sürecinin tamamlanmasý
önerilmiþtir. Süren müzakereler sonunda Türkiye ile AB
arasýndaki Gümrük Birliði, 1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüðe
girmiþtir.
c. Avrupa Birliðinin Geniþleme Süreci ve Türkiye
Avrupa Birliði, 1993 Kopenhag Zirve Toplantýsý’nda aldýðý
kararlar uyarýnca eski Varþova Paktý ülkeleri olan Orta ve Doðu
Avrupa ülkelerini kapsayan bir geniþleme süreci baþlatmýþtýr.
Türkiye ise geniþleme kapsamýna alýnmamýþtýr.
12-13 Aralýk 1997 tarihlerinde Lüksemburg’da yapýlan
Avrupa Birliði Zirvesi’nde Türkiye’nin tam üyeliðe ehliyeti bir
kez daha teyit edilmiþtir. Buna karþýlýk, Türkiye ile AB
arasýndaki iliþkilerin geliþmesinin Türkiye’nin siyasi ve
ekonomik reformlarýn sürdürmesine, Yunanistan ile iyi ve
istikrarlý iliþkilere sahip olmasýna ve Kýbrýs sorununun çözümü
için BM gözetimindeki müzakereleri desteklemesine baðlý
olduðu vurgulanmýþtýr.
15-16 Haziran 1998 tarihinde gerçekleþen AB Cardiff
Zirvesi Sonuç Belgesi’nin geniþleme ile ilgili bölümünde,
adaylarýn tam üyeliðe hazýrlanma durumunu incelemek üzere
kurulmuþ olan gözden geçirme mekanizmasýna Türkiye de
dâhil edilmiþtir. Belgede ayrýca, Komisyon tarafýndan Türkiye’yi
tam üyeliðe hazýrlamak için sunulan “Avrupa Stratejisi”
onaylanmýþtýr. AB Komisyonunun 1999’da açýkladýðý raporda,
Türkiye tam üyeliðe aday gösterilmiþ ve ülkemize de somut bir
“Katýlma Ortaklýðý Stratejisi” önerilmiþtir.
10-11 Aralýk 1999 tarihlerinde Helsinki’de yapýlan AB Devlet
ve Hükûmet Baþkanlarý Zirvesi’nde Türkiye, oy birliði ile Avrupa
Birliðine aday ülke olarak kabul edilmiþtir. Diðer aday ülkelerin
yararlandýðý bütün ekonomik haklardan yararlanacaðý, eðitim
ve kültür alanlarýndakiler baþta olmak üzere AB’nin ortak
projelerine katýlabileceði ifade edilmiþtir.
?
Tarama Süreci
AB müzakerelere baþlamamýþ aday ülkelerin katýlým
hazýrlýklarýný hýzlandýrmak amacýyla tarama süreçlerini
uygulamaya koymuþtur.
Buna karþýlýk 2001 Ýlerleme Raporu, ülkemiz için tarama
sürecinin baþlatýlmasý yerine, “ülkemizdeki belirli sektörlerin
AB standartlarýna uyarlanmasý, uygulanmasý ve güçlendirilmesi” þeklinde farklý bir yöntem ortaya koymuþtur. Türkiye ile
tarama sürecine geçilmeyiþine gerekçe olarak birçok AB
üyesinin, tarama sürecinin baþlatýlmasýný üyelik müzakereleri
ile eþ deðer gördüðü, Türkiye’nin siyasi kriterleri yerine
getirmediði için, tarama sürecine de baþlayamayacaðý
belirtilmektedir. Diðer adaylarýn durumu incelendiðinde tarama
sürecine geçiþ için örnek bir uygulamanýn mevcut olmadýðý
görülmektedir.
190
Türkiye’nin AB’ye
tam üyelik baþvuru mektubu
Sayýn Baþkan,
Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti adýna
iþbu mektupla, Avrupa Ekonomik Topluluðunu tesis eden antlaþmanýn 237. maddesi düzenlemeleri uyarýnca Türkiye’nin
Avrupa Ekonomik Topluluðuna üye olmak
için resmen müracaat etmekte olduðunu
ekselanslarýna bildirmekten þeref duyarým.
Bu çerçevede, Türkiye’nin Avrupa
organizasyonuna ve Avrupa Birliðine keza
Avrupa topluluklarýný tesis eden antlaþmalarý ortaya çýkaran ideallere baðlýlýðýný
bilhassa belirtmek isterim.
Ekselans, en derin saygýlarýmýn kabulünü rica ederim. (14 Nisan 1987)
Ali BOZER
Devlet Bakaný
Süleyman ÝNAN, Yakýn Dönem Türk Politik
Tarihi, s. 308
Türkiye-AB iliþkilerini sembolize eden afiþ
ULUSAL AJANS
AB Eðitim ve Gençlik Programlarýný
ülke çapýnda koordine etmek ve
uygulamak, programdan faydalanacak
ulusal projeleri deðerlendirmek,
baþvurularý derlemek ve Komisyon
tarafýndan seçilecek proje tekliflerinin ön
deðerlendirmesini yapmak, üye ülkeler
ve Komisyon ile beraber programý
uygulamak ve iþ birliðine dayalý iliþkiler
geliþtirmek için programa katýlan her
ülkede Ulusal Ajanslar kurulmuþtur
Ülkemiz, Avrupa Birliði Eðitim ve
Gençlik Programlarýna “tam üye” olarak
1 Nisan 2004 tarihinden itibaren
katýlmýþtýr. AB fonlarý tarafýndan finanse
edilen Socrates (Genel Eðitim),
Leonardo da Vinci (Mesleki Eðitim) ve
Gençlik programlarýna ülkemizden
büyük bir katýlým olmuþtur. Ayrýca AB
Genel Eðitim Programý olan Sokrates’in
alt programlarýndan olan Lingua (dil
öðrenimi ve öðretimi) programý ise
yabancý dil eðitim ve öðretimiyle ilgili
projeler de ülkemizde büyük ilgi
görmüþtür. Ülkemiz, 1 Ocak 2007’de
baþlayan Hayat Boyu Öðrenme (LLP) ve
Gençlik (Youth in Action) Programlarýna
da yine “tam üye” olarak katýlmaktadýr.
www.ua.gov.tr
Ülkemiz için 13 Kasým 2001 tarihinde hazýrlanan 4. Ýlerleme Raporu ve Strateji Belgesi’nde,
Türkiye’nin gerçekleþtirdiði deðiþikliklere raðmen Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirmemiþ tek
aday ülke olduðu belirtilmiþtir. Ekonomik alanda yaþanan iki mali krizin, Türkiye’nin ekonomik kriterleri
yerine getirmesine engel olduðu vurgulanmýþtýr. Bunlara karþýn Gümrük Birliðinin kapsadýðý alanlarda
Türkiye’nin AB standartlarýna uyumunun ileri düzeyde olduðu belirtilmiþtir.
Fransa’dan Beykent Üniversitesine Gelen Erasmus
Öðrencisi Celiné Levy anlatýyor.
Türkiye’ye gelmek üzere Fransa’dan ayrýlýrken gerçekte
burada ne keþfedebileceðimi bilmiyordum. Bu ülke, insanlar,
üniversite ve diðer þeyler hakkýnda hiçbir fikrim yoktu! Þimdi diyebilirim
ki bütün beklentilerim karþýlandý. Her þey çok yeniydi, deðiþikti. Türk
insaný ile birlikte, içiçe yaþamak gerçek bir þans. Türk kültürü gerçekten
çok zengin bir kültür. Önce güzel Ýstanbul’u gezdim. Bir köyde kadýnlarla
mantý piþirdim, Çanakkale’de Türk ve Fransýzlarýn ortak tarihini öðrendim. Konya’da Mevlana’nýn varlýk nedenini ve anlamýný keþfettim... Hiç
þüphesiz, bir Erasmus deðiþiminin en önemli özelliklerinden biri yeni
insanlarla tanýþmaktýr. Türk insanýnýn benim Erasmus maceramýn iyi
gitmesinde payý büyüktür.
www.ua.gov.tr
Yukarýdaki metin ve afiþten de yararlanarak Ulusal Ajansýn
koordine ettiði AB Eðitim ve Gençlik Programlarýnýn saðladýðý
olanaklarý araþtýrarak bir sunu hazýrlayýnýz.
Erasmus Projesi’nin amacýný anlatan bir afiþ
Aþaðýdaki metin ve görsellerden de yararlanarak Türkiye’nin AB’ye aday ülke olmasýnýn
günlük hayatýmýza yansýmalarýna iliþkin örnekler veriniz.
Açýkta gýda satýþýna AB yasaðý!
AB’ye uyum sürecinin en önemli halkalarýndan biri olan
gýda güvenliðinde art arda yayýnlanan yönetmeliklerin
sonuncusu, piyasada yerleþmiþ pek çok alýþkanlýðý
deðiþtiriyor. 30 Mart 2005 tarihli Resmî Gazete’de
yürürlüðe giren ve uygulanma sürecinde iþyerlerine 1-3 yýl
arasýnda süre verilen yönetmelik uyarýnca açýkta satýlan
ayran, süt, þalgam, meþrubat ve meyve suyu gibi sývý
gýdalarýn ambalajlanmasý ve üzerinde üretim bilgisi
olmasý gerekiyor. (...)
Türkiye-AB iliþkilerinin basýna yansýmasý (15.04.2003)
Bir Ýnternet haberi, 20.04.2005
Semt pazarlarý AB’ye giriyor!
Pazarcýlar, AB müzakereleri çerçevesinde deðiþime hazýrlanýyor. Tarým Bakanlýðýnýn çýkardýðý
yasalara göre, TSE garantisi olmayan hiçbir ürün pazara giremeyecek. Pazarcýlara halkla iliþkiler
dersleri verilecek.
Bir gazete haberi, 07.10.2005
Erkek artýk evin reisi deðil!
Yeni Medeni Kanun’a göre, eþitlik ilkesine aykýrý olan “Koca, evlilik birliðinin reisidir.” kuralý
kaldýrýlarak evlilik birliðinin yönetiminde ve temsilinde eþlere eþit söz hakký tanýndý. Eþlerin oturacaklarý
evin seçiminden evin giderlerinin karþýlanmasýna kadar, eskiden erkeðe ait olan karar ve sorumluluklar
artýk taraflar arasýnda eþit þekilde paylaþýlýyor.
Ayrýca AB uyum yasalarý kapsamýnda Medeni Kanun’da yapýlan deðiþiklikle evlilik yaþý, cinsiyet farký
gözetilmeksizin 18 olarak belirlendi.
22.11.2001 tarihli, 4721 sayýlý Türk Medeni Kanunu, Madde 186, 188 ve 124
Kanserojen tarým ilacýna AB yasaðý geldi!
Avrupa Parlamentosu, kanseri tetikleyen ya da genetik
yapýyý deðiþtiren tarým ilaçlarýna kýsýtlamalar getirilmesini
onayladý. Parlamentoda onaylanan düzenlemeye göre,
AB’ye üye veya aday ülkelerde tarýmsal ilaçlamada
kullanýlan 20 kadar kimyasal ve biyolojik karýþým, kansere
yol açtýðý ve genetik yapýyý bozduðu gerekçesiyle “yasak
madde” listesine alýndý. Yasaklanan maddelerin bir bölümü
derhâl, bir bölümü ise en geç 10 yýl içinde tamamýyla
Türkiye-AB iliþkilerinin basýna yansýmasý (11.12.2008)
kullanýmdan kaldýrýlacak.
Bir Ýnternet haberi, 14.12.2008
191
192
AB Komisyonu üye devletlerce atanan 20 üyeden oluþan bir
yürütme organýdýr. Komisyon, Birlik politikalarýnýn tasarlayýcýsý ve
koordinatörüdür.
a) Komisyon, kurucu antlaþmalarýn ve organlarýn almýþ olduðu
kararlarýn usulünce uygulanýp uygulanmadýðý, ilgili taraflarýn yükümlülüklerini yerine getirip getirmediðini izlemekle görevlendirilmiþtir.
b) Komisyon yürütme yetkilerinin yaný sýra, ortak politikalarýn
oluþturulmasý ve yürütülmesi görevini de üstlenmiþtir. Birliði hukuken
temsil eder. Birlik fonlarýnýn idaresi görevi de Komisyona aittir.
AVRUPA BÝRLÝÐÝ KOMÝSYONU
özel kiþi ve
kuruluþlar
Konsey
AVRUPA BÝRLÝÐÝ ORGANLARI ÝÞLEYÝÞ ÞEMASI
AVRUPA KONSEYÝ
?
Konseyin merkezi Brüksel’dedir.
EKONOMÝK VE SOSYAL KOMÝTE
?
Komite, ekonomik ve sosyal hayatýn çeþitli
kesimleri; çiftçiler, taþýmacýlar, iþçiler, küçük esnaf
?
Adalet Divaný, AB’nin en yüksek hukuksal ve zanaatkarlar, serbest meslek sahipleri ve kamu
organý niteliðini taþýmaktadýr. Adalet Divaný nihai yararýna çalýþan küçük ve orta ölçekli iþletmelerin
yargý organý olup kararlarýnýn temyizi yoktur.
temsilcileri ile tüketiciler, çevreciler ve dernek tem?
Adalet Divanýnýn görev alanýna giren silcilerinden oluþur.
baþlýca konular; üye devletlerin diðer üye
?
Komite, bir danýþma organý olduðundan
devletlere karþý açtýðý davalar, Komisyonun üye
devletlere karþý açtýðý davalar ve Birliðin kurumlarý çalýþma düzeni, görüþ bildirme þeklindedir.
aleyhine açýlan davalardýr.
ADALET DÝVANI
?
Üye ülkeler parlamentoya nüfuslarý
oranýnda milletvekili gönderirler. (Almanya 99,
Fransa 88, Ýtalya 78, Ýngiltere 78, Ýspanya 54 gibi)
?
Parlamento, Komisyonun programýný oylar
Sayýþtayýn görevi, AB’nin ve baðlý kuruluþlarýn
ve özellikle Komisyon ve Konseye sözlü ve yazýlý
sorular yönelterek Avrupa politikalarýnýn gündelik gelir ve harcamalarýný incelemek, bunlarýn yasalara uygun þekilde yürütülmesini saðlamaktýr.
iþleyiþini izler
?
Konsey, Birliðin karar alma ve yasama orga?
Konseyin yasa yapma sürecinde deðiþiklik
önerisinde bulunabilir, ancak kesin karar Konseye nýdýr. Avrupa Birliði Komisyonu tarafýndan hazýrlanan tasarýlarý ele alýr ve yasalaþmasýný saðlar.
aittir
Birliði þekillendiren, yöneten ve dýþ politikasýný
?
Parlamento, iþçilerin serbest dolaþýmý, tükebelirleyen organdýr.
ticinin korunmasý, eðitim, kültür ve saðlýk gibi birçok
?
Konsey büyük önem taþýyan bazý kararlarönemli alandaki yönetmeliklerin ve yönergelerin
kabulü konusunda Konseyle eþit statüye sahip da (bazý uluslararasý antlaþmalar, yeni üyelerin
katýlýmý, birlik vatandaþlarýnýn ikamet hakký, vs.),
kýlýnmýþtýr.
Parlamentonun onayýný almak zorundadýr.
?
Parlamento, ayný zamanda, Avrupa Komis?
Konsey baþkanlýðýný her üye devlet altý aylýk
yonu üyelerinin tayinlerini onaylama ve üçte iki oy
çokluðuyla Komisyonu görevden alma yetkisine dönemler için sýrayla üstlenir.
sahip bir denetim organýdýr.
SAYIÞTAY
toplanýr.
?
Üye ülkelerde Avrupa Parlamentosu için
?
Üye ülke devlet ve hükûmet baþkanlarýnýn
yapýlan seçimler sonucunda seçilen üyelerden katýlýmýyla yýlda en az iki kere toplanýr. Avrupa
oluþmaktadýr.
Konseyine dýþiþleri bakanlarý ile bir Komisyon üyesi
?
Parlamento Genel Kurulu Strazburg’da de yardýmcý olmaktadýr.
AVRUPA PARLAMENTOSU
Tablodan yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
1. Avrupa Birliðinin Türkiye ile ilgili kararlar almasýnda hangi organlar daha etkilidir?
2. Türkiye’nin AB’ye girmesi Birlik içindeki dengeleri nasýl etkiler? Açýklayýnýz.
E. YENÝ OLUÞUM SÜRECÝNDE BALKANLAR
1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin Daðýlmasý
Aþaðýdaki metinlerden de yararlanarak Yugoslavya’yý oluþturan etnik gruplarýn birbirlerine
karþý bakýþ açýlarý, Yugoslavya’da iç savaþýn çýkmasýný nasýl etkilemiþtir?
FARKLILIKLARIN BÝRLÝKTELÝÐÝ
Ortaçaðda, Balkanlarda krallýklarýný kurmuþ olan
Hýrvatistan ve Sýrbistan özellikle Osmanlý
Devleti’nin bölgeden çekilmesiyle krallýklarýný tekrar
kurma arzusuna kapýldýlar.
1919’a gelinceye kadar bir arada yaþamayý
baþaramamýþ olan Sýrplar, Hýrvatlar ve Slovenler
1919’da Sýrplarýn liderliðinde Yugoslavya Krallýðý’ný
kurdular.
Krallýðýn kurulmasýndan sonraki dönemlerde
öncelikle ekonomik sorunlar ortaya çýkmaya
baþladý. Krallýkta kuzeyden güneye ekonomik
açýdan bir seviye farký yaþanmaktaydý. Özellikle
Slovenya ve Hýrvatistan’da modern tarým yöntemleri
kullanýlýrken sanayinin de daha fazla geliþmiþ
olduðu görülüyordu. Buna karþýn Sýrbistan, Karadað
ve Bosna-Hersek’teki bölgeler çok fakir durumdaydý
ve insanlarýn çoðunluðu köylerde yaþamaktaydý.
Bunun için Hýrvatlar ve Slovenler kendilerini medeni
ve Avrupalý olarak görürken diðerlerini küçümsüyorlardý…
II. Dünya Savaþý’nda Hýrvatlar, Almanlarýn
yardým ve desteði ile bir nevi baðýmsýz yaþadý. Hitler
tarafýndan desteklenen milliyetçi Ustaþalarýn
Hýrvatistan’daki Sýrplara karþý giriþtiði etnik temizlik
hareketi Sýrplar tarafýndan hiçbir zaman unutulmadý.
Yugoslavya’daki halklar ayný etnik kökenden
gelmelerine raðmen aralarýnda bir takým farklýlýklar
vardý. Boþnaklar diðerlerinden dinî açýdan ayrýlýrken
Hýrvatlar ve Sýrplar arasýnda mezhep farklýlýðý
bulunmaktaydý. Slovenler ve Hýrvatlar Hristiyanlýðýn
Katolik, Sýrplar ise Ortodoks mezhebine mensuplardý. Slovenleri Hýrvatlardan ayýran ise dil farklýlýðý idi. Sýrp-Hýrvat ve Boþnaklar bazý küçük farklýlýklarla Sýrpça ve Hýrvatçayý kullanýrken Slovenler
arasýnda kendi dilleri hâkimdi. Hýrvat ve Boþnaklarýn
Latin Alfabesini, Sýrplarýn ise Ruslarýn kullandýðý Kril
Alfabesini kullanmasý baþka bir farklýlýk olarak
ortaya çýkýyordu.
SIRP POLÝTÝKASI
Tito Yugoslavyasý’nda Sýrplar, kendilerine
haksýzlýk yapýldýðýný düþünüyordu. Oysa Sýrplar
Sýrbistan dýþýndaki cumhuriyetlerde de nüfuslarýyla kýyaslanamayacak oranda en önemli
kademelerde görev almýþlardý.
1985’te Sýrplar yayýnladýklarý memorandumla Yugoslavya’ya üç eleþtiri yöneltti.
1. Bütün federal hükûmetler Hýrvatistan ve
Slovenya Cumhuriyetleri lehine ekonomik politikalar uygulayýp Sýrbistan’a karþý ekonomik ayrýmcýlýk yaptýlar.
2. Tito’nun Sýrbistan’da Kosova ve Voyvodina Özerk Bölgeleri’ni oluþturmasý ve 1974 sonrasý onlarý karar alma sürecine doðrudan katmasý Sýrbistan’a yönelik bir haksýzlýktý.
3. Sýrp olmayan cumhuriyetlerin desteðiyle
Arnavut ayrýlýkçýlar, Kosova’da anti-Sýrp bir
politika izlemekteydi.
Teorik temellerini memorandumdan alan Miloþeviç’in milliyetçi politikasýnýn ilk uygulama
alaný da nüfusunun % 90’ý Arnavut olan Kosova
oldu.
Kosova’nýn özerkliðinin ortadan kaldýrýlmasýyla resmî kurumlarda, okullarda, mahkemelerde ve hastanelerde Arnavutça kullanýlmasý yasaklandý. Bu baskýya karþý çýkan çalýþanlar
iþlerinden atýldýlar. Gösterilere katýlan çok sayýda
öðrenci ve öðretim üyesi üniversitelerden uzaklaþtýrýldý.
Ekim 1990’da Sýrp hükûmeti Kosova’da Sýrp
tarihine ve kültürüne özel bir aðýrlýk veren yeni
müfredat programýný kabul etti. Uygulamalarý
eleþtiren Arnavut politikacýlarý tutuklanýrken
Arnavut basýný da baský altýna alýndý. Bütün
bunlar Arnavut milliyetçiliðini beslemeye baþladý.
Avrasya Dosyasý,Sýrbistan Bosna-Hersek Özel, s. 35-52 düzenlenmiþtir.
L. Doðan TILIÇ, Milliyetçiliðin Pençesindeki Kosova, s. 120-122
düzenlenmiþtir.
BOSNALI YAZAR MÝRSAD SÝNANOVÝÇ’LE RÖPORTAJ
1969’da Tito, Boþnaklarý “Müslümanlar” adý altýnda ayrý bir “kurucu millet” olarak tanýdý. O zamana
kadar böyle bir gerilim yoktu. Ama Sýrplar her zaman Müslümanlarý kýskandýlar. Gizli ama herkesin
bildiði, Osmanlý döneminden kalma bir düþmanlýk vardý. Bunu gösterecek siyasi fýrsatlar arýyorlardý,
biz baðýmsýzlýðýmýzý isteyince bu fýrsat ellerine geçmiþ oldu. Biz Sýrplarýn gözünde hep Türk’üz,
Osmanlýyýz.
Bir Ýnternet haberi, 13.09.2007
I. Dünya Savaþý sonunda imzalanan barýþ anlaþmalarý Balkan ülkelerinde “azýnlýklar” meselesi ve
toprak anlaþmazlýklarýný ortaya çýkardý. 1919 Paris Antlaþmasý’yla Sýrp-Hýrvat ve Slovenlerden oluþan,
krallýkla yönetilen Yugoslavya (Güney Slavlarý) devleti kuruldu. Ayný etnik kökenden gelmelerine
raðmen bu topluluklar arasýnda siyasi, sosyal, ekonomik, dinî ve kültürel farklýlýklar bu gruplar arasýnda
sürekli çatýþmalar ve anlaþmazlýklar yaþanmasýna neden oldu. II. Dünya Savaþý’nda Almanya’nýn
Yugoslavya’yý ele geçirmesi ile Nazi yanlýsý ayrýlýkçý Büyük Hýrvatistan Devleti kuruldu. Hýrvatlar, Ustaþa
adý verilen ayrýlýkçý bir örgüt kurup etnik arýndýrma politikasý uyguladýlar. Alman iþgaline karþý Sýrplarýn
oluþturduðu Çetnik adý verilen örgüt, aþýrý milliyetçi Ustaþanýn faaliyetlerine karþý mücadele etti ve
bulunduklarý yerlerde etnik temizliðe girdiler.
193
AVUSTURYA
MACARÝSTAN
ROMANYA
Slovenya
Voyvodina
Hýrvatistan
A
D
R
Bosna-Hersek
ÝY
A
KARADENÝZ
BULGARÝSTAN
T
ÝK
Karadað
ÝZ
TÜRKÝYE
Makedonya
600 km Ý
N
TA
NÝS
A
N
YU
UK
400
N
TL
200
E
VU
NA
ÝTALYA
Kosova
AR
D
0
Sýrbistan
Eski Yugoslavya sýnýrý
Tito’nun önderliðindeki komünist partizanlar, Batý ittifakýnýn da desteðini alarak Alman ordusuna ve
yerel milislere karþý baþarýlý oldu. 1945’te yapýlan seçimleri kazanan Tito, Yugoslavya Federal Halk
Cumhuriyeti’ni kurarak ülkedeki monarþi (krallýk) yönetimine son verdi.
1945’te sosyalist temeller üzerine kurulan Yugoslavya, krallýk döneminden itibaren farklý
topluluklarýn, siyasi, kültürel, sosyal ve ekonomik nedenlere baðlý olarak ortaya çýkan sorunlarý tek parti
yönetiminde etnik uyumu saðlayarak aþmayý amaçladý. Uluslarýn ayrý siyasi varlýðý ve kendi
geleceklerini belirleme ilkesini kabul ettiði Yugosavya’da egemen ulus anlayýþýnýn engellenmesi
amacýyla siyasi yapý “federalizm” olarak belirlendi. Yugosavya, Slovenya, Hýrvatistan, Bosna-Hersek,
Karadað, Sýrbistan, Makedonya Federal Cumhuriyetleri ile Voyvodina ve Kosova özerk bölgelerinden
oluþturuldu. Bu durum özellikle Yugoslavya Krallýðý’nda etkin güç durumunda bulunan Sýrplarý rahatsýz
etti. Bütün topluluklarýn dil ve eðitim açýsýndan ulusal haklarý vardý. Fakat bu kâðýt üzerindeki eþitliðe
raðmen Tito Yugoslavya’sýnda da Krallýk döneminde olduðu gibi Sýrplarýn egemenliði ve kuzeyden
güneye ekonomik geliþmiþlik farký devam etti.
Tito yönetimi dýþ politikada Sovyet hegemonyasýna karþý duruþu ile SSCB’den uzaklaþýrken Batýlý
devletlere ve ABD’ye yakýnlaþtý. Hatta ABD, Yugoslavya’ya askerî ve mali yardýmda bulundu. Bu
geliþmeler Yugoslavya’nýn COMINFORM’dan ihraç edilmesine neden oldu. Bunun üzerine Baðlantýsýzlar Bloku’nda yer aldý.
Aþaðýdaki tablolara göre Tito’nun etnik uyum ve eþitlik politikasý gerçekleþmiþ midir? Bu
durumun Yugoslavya’daki iç savaþýn çýkýþýna etkileri nasýl olmuþtur? Açýklayýnýz.
Yugoslavya’da 1961’de Sýrplarýn konumu (%)
Yugoslavya’da ekonomi
Kiþi baþýna
millî gelir ($)
(1947)
Kiþi baþýna
millî gelir ($)
(1980)
Ýþsizlik
(%)
(1981)
Yugoslavya nüfusu içinde Sýrplar
45
Bakan, memur ve üst düzey memurlar
84
Slovenya
2.100
2.376
1,8
Hekimler
84
Hýrvatistan
1.284
1.500
5,6
Subaylar
70
Sýrbistan
1.140
1.176
14,9
Generaller
60
Bosna-Hersek
996
804
14,1
Komünist Parti üyeleri
57
Kosova
636
360
21,3
Yugoslavya Ýstihbarat Teþkilatý (UDBA)
100
Avrasya Dosyasý, Sýrbistan, Bosna-Hersek Özel, s. 37, 38
194
1974 Anayasasý ile Tito ömür boyu devlet baþkaný seçildi. Ayný zamanda bu anayasa ile uluslarýn her
birinin, “ayrýlma hakký da dâhil olmak üzere kendi kaderini tayin hakký”ndan da bahsedildi. Diðer federe
cumhuriyetlere tanýnan yetkilerin, Kosova ve Voyvodina Özerk Bölgelerine de verilmesi Yugoslavya’da
nüfusun çoðunluðunu oluþturan Sýrplarý rahatsýz etti.
Tito’nun 1980’de ölümünden sonra Yugoslavya’yý oluþturan 6 federe cumhuriyetin cumhurbaþkanlarýnýn devleti dönüþümlü olarak yönetmesiyle istikrar korundu. Ancak 1980’lerin baþýnda etkili olan
Dünya Ekonomik Buhraný ülkeyi olumsuz etkiledi. 1987’de Yugoslavya’da yýllýk enflasyon oraný %
120’ye, 1988’de ise % 250’ye yükseldi. 20 milyar dolar dýþ borç, % 13’lük iþsizlik oraný ve federe
cumhuriyetler arasýndaki ekonomik farklýlýklar aþýrý milliyetçilerin harekete geçmesi için uygun þartlarý
hazýrladý ve Yugoslavya’nýn parçalanma sürecine girmesinde etkili oldu.
AVUSTURYA
Bosna-Hersek Federasyonu
Sýrp Cumhuriyeti
MACARÝSTAN
Savaþ çýkan yerler
Slovenya
Kargaþa çýkan yerler
Hýrvatistan
ROMANYA
Sýrp Cumhuriyeti
Sýrbistan
Ý
AR
ÝY
A
T
Karadað
ÝK
Ý
Makedonya
450 km
UK
300
ÝZ
TL
150
N
VU
NA
ÝTALYA
E
Kosova
AR
D
0
ST
BULGARÝSTAN
A
R
LG
D
BU
A
N
Bosna-Hersek
Federasyonu
N
TA
S
Ý
N
NA
YU
Aralýk 1987’de Slobodan Miloþeviç’in bir darbeyle Sýrp
?
Gorbaçov ile baþlayan
Komünist Partisinin baþýna geçmesi ile Avrupa’nýn 4. büyük
radikal reformlar, Doðu
ordusu olan Yugoslavya Federal Ordusu (JNA), Sýrplarýn
Avrupa’da bir seri demokrakontrolüne geçti. Daha önceden Federal Anayasa’nýn Kosova ve
tikleþme hareketi baþlatýrVoyvodina’ya tanýdýðý özerklik hakký, Mart 1989’da Miloþeviç’in ken sosyalist ideolojinin siyasi
kontrolü altýndaki Sýrbistan Parlamentosu tarafýndan iptal edilirken yapýsýndaki “merkezî otoriteyi” sarstý.
özerk bölgelerin kendi yasalarýný çýkarma yetkisi de kaldýrýldý. ?
Ýki Almanya 1990’da birleþti.
Kasým 1989’da Çekoslovakya
Buna karþýlýk Slovenya Cumhuriyeti Parlamentosu 7 Haziran ?
1989’da Slovenya halkýnýn kendi geleceðini kendisinin belirlemesi “Kadife Devrimi” adý verilen kansýz bir
yönünde karar alarak 2 Temmuz 1990’da da baðýmsýzlýðýný ilan devrimle demokrasiye geçti.
1993’te Çekoslovakya Çek Cumetti. Bunu Hýrvatistan Parlamentosunun baðýmsýzlýk kararý takip ?
huriyeti ve Slovakya olmak üzere iki
etti. Böylece Yugoslavya’da parçalanma süreci baþlamýþ oldu.
ülkeye ayrýldý.
Yugoslavya Fedaral Hükûmeti baðýmsýzlýklarýný ilan eden
Hýrvatistan ve Slovenya’dan ellerindeki silahlarýný teslim
etmelerini istedi. Bu isteðin reddedilmesi üzerine 1 Mart 1991’de Sýrp-Hýrvat çatýþmalarý baþladý. 25
Haziran 1991’de Slovenya ile Hýrvatistan, Yugoslav Federasyonundan ayrýldýklarýný açýkladýlar. Ertesi
gün Sýrplarýn kontrolündeki Yugoslav Ulusal Ordusu ve onun silahlandýrdýðý düzensiz Sýrp milisleri
harekete geçti. Böylece Yugoslavya’da iç savaþ baþlamýþ oldu. Ayný yýl içinde Makedonya ve BosnaHersek de baðýmsýzlýklarýný ilan edince Yugoslavya’yý oluþturan altý devletten dördü; Slovenya,
Hýrvatistan, Makedonya ve Bosna-Hersek devletten ayrýlmýþ oldular.
BM, Yugoslavya krizinin çözümünde etkin rol oynayamadý. Yalnýzca BM Güvenlik Konseyi 25 Eylül
1991’deki kararý ile Yugoslavya’ya silah satýþlarýný yasakladý ve kurulan BM Barýþ Gücü bölgede
faaliyetlerine baþladý. Ancak Yugoslavya’daki cumhuriyetlerin silah ve askerî güç açýsýndan denk
olmamasý ve Yugoslav Ulusal Ordusunun Sýrplarýn kontrolünde olmasý Sýrplarý üstün duruma geçirirken
bazý cumhuriyetleri savunma hakkýndan yoksun býraktý ve sivil kayýplarýn artmasýna yol açtý.
195
Yugoslavya’daki bu geliþmeler üzerine ABD, Fransa ve
Ýngiltere bu ülkenin toprak bütünlüðünü savundu. Almanya ise
tarihî, dinî ve kültürel baðlarýnýn da etkisiyle 23 Aralýk’ta Slovenya
ve Hýrvatistan’ýn baðýmsýzlýklarýný tanýdý ve AT ülkelerine de bu
konuda baský yaptý. Bosna-Hersek’i tanýmadýðý gibi Bosna’ya
uygulanan silah ambargosunun kalkmasýna da karþý çýktý.
Bosna-Hersek Cumhuriyeti Sýrp, Hýrvat ve Boþnaklarýn birlikte
yaþamasý nedeniyle Yugosavya Fedaral Cumhuriyeti içinde
“Küçük Yugoslavya” olarak anýlmaktaydý. Bosna Hersek’te 15
Ekim 1991’de Bosna-Hersek Meclisi baðýmsýzlýk kararý alýrken
Bosnalý Sýrplar da yeni bir anayasa kabul ederek Bosna Sýrp
Cumhuriyeti’nin temellerini attý. Bosna-Hersek’in baðýmsýzlýk
kararý 29 Þubat 1992’de, Bosnalý Sýrplarýn seçimi boykot
etmelerine raðmen referandumla onaylandý. 6 Nisanda da AT
Bosna-Hersek’in baðýmsýzlýðýný tanýdý. Bu durumu kabul etmeyen
Sýrbistan, Bosna-Hersek’in baþkenti Saraybosna’yý ele geçirmek
ve Bosna-Hersek’te Sýrplarýn yoðun olduðu yerlerle Sýrbistan’ý bir
koridorla birleþtirmek istedi. Bosna’ya askerlerini gizlice
göndermenin yanýnda milis gruplarý da silahlandýrarak silahsýz
Boþnaklara karþý acýmasýz bir savaþ baþlattý.
“Büyük Sýrbistan” hayali yanýnda Bosna-Hersek’in yer altý
zenginlikleri, kritik arazi yapýsý ve stratejik önemi de Sýrplarýn bu
bölgeyi istemesinde etkili oldu. Sýrplar iki aydan kýsa bir süre içinde
Bosna topraklarýnýn üçte ikisini ele geçirdiler. Yýl sonunda
Bosna’nýn % 70’i Sýrp denetimi altýna girdi.
27 Nisan 1992’de Sýrbistan ve Karadað, Yugoslavya Federal
Cumhuriyeti’ni; Temmuz 1992’de ise Hýrvatistan’ýn desteðini alan
Bosnalý Hýrvatlar “Hersek-Bosna Cumhuriyeti”ni kurdular. Ocak
1993’te de Sýrplara karþý ortak mücadele eden Boþnak ve Bosnalý
Hýrvatlar anlaþmazlýða düþerek kendi aralarýnda savaþmaya
baþladý. Bu durum Sýrplarýn iþini daha da kolaylaþtýrdý.
Sýrplarýn etnik temizlik harekâtýndan kurtulmak isteyen çoðunluðu kadýn ve çocuklardan oluþan yaklaþýk 500.000 kiþinin Batý
Avrupa ülkelerine sýðýnmaya çalýþmalarý üzerine Almanya, Avusturya, Macaristan, Hýrvatistan ve Ýtalya sýnýrlarýný mültecilere
kapattý. 12 Aðustos 1992’de BM Yüksek Mülteciler Komisyonu
28.000 Boþnak mülteciyi kabul etmeyerek geri gönderdi. Bu karar
Sýrplarýn etnik temizlik harekâtýný kolaylaþtýrdýðý gibi ayný zamanda cesaretlendirdi. Bu durum uluslararasý bir müdahalenin yapýlmasý yönünde baskýlarý artýrdý. Mülteci sorunuyla uðraþmak istemeyen Batýlý devletlerin de etkisiyle Saraybosna, Gorajde, Serebrenika, Tuzla, Zepa ve Bihac 1993’te BM Güvenlik Konseyi tarafýndan güvenli bölge ilan edildi. Bu güvenli bölgelere yerleþtirilen BM
Barýþ Gücü askerlerine savaþtan kaçarak kendilerine sýðýnan
çoðunluðu Boþnak sivil, kadýn ve çocuklarý koruma görevi verildi.
Þubat 1994’te Saraybosna’daki pazar yeri patlamasýnda
sivillerin ölmesi ve yaralanmasý NATO’nun tepkisine sebep oldu.
Rusya, Yugoslavya krizinde baþýndan beri tarihî, dinî ve kültürel
baðlarýndan dolayý Sýrplarý desteklemiþti. Fakat Sýrp milliyetçiliðinin taþkýnlýklarý ve Rusya ile Batý arasýnda geliþmeye baþlayan
güçlü iliþkiler Ruslarýn Bosnalý Sýrplara verdiði desteði sýnýrlamasýna neden oldu. Bundan sonraki süreçte ABD ve Rusya Bosna
sorununda arabuluculukta ön plana çýktý. Mart 1994’te
Washington’da düzenlenen bir törenle Bosna-Hersek topraklarýnda bir Boþnak-Hýrvat Federasyonunun kurulmasýna iliþkin bir
anlaþma imzalanarak Ocak 1993’ten beri devam eden HýrvatBoþnak mücadelesi sona erdi.
Temmuz 1995’te General Ratko Mladiç komutasýndaki Sýrp
güçleri, daha önce BM Güvenlik Konseyi tarafýndan “güvenli
bölge” ilan edilmiþ olan Doðu Bosna’daki Serebrenika’yý iþgal
etmiþ; genç, yaþlý demeden Bosnalý Müslümanlardan binlerce
sivili topluca katletmiþtir.
196
Bosna-Hersek’teki
yer altý zenginlikleri
Yugoslavya
içinde oraný
(%)
Demir
85
Maden kömürü
40
Boksit
40
Asbest
60
100
Kaya tuzu
Bosna’nýn nüfus yapýsý (%)
7
18
43
32
Boþnak
Sýrp
Hýrvat
Diðer
Avrasya Dosyasý, Sýrbistan,
Bosna-Hersek Özel, s. 37-38
YUGOSLAVYA DAÐILIRKEN
1991 yýlýna gelindiðinde Slovenler
ömrünü tamamladýðýna inandýklarý
Yugoslavya’nýn bir parçasý olarak
kalmak yerine artýk baðýmsýz ve
Avrupa’nýn bir parçasý olan bir
Slovenya beklentisi içine girmiþlerdi.
Hýrvatlar ise Yugoslavya daðýlýrken baðýmsýz ve AT’a girmiþ bir
Hýrvatistan’ý hedef olarak benimsiyordu. Ayrýca Hýrvat lider Tucman
Sýrp milliyetçiliðine karþý Hýrvat
milliyetçiliðini geliþtirmek ve BosnaHersek topraklarýný da paylaþarak
“Büyük Hýrvatistan”ý oluþturmak istiyordu. Tucman, bütün etnik gruplarýn
bir arada yaþamasýndan dolayý
“Küçük Yugoslavya” denilen BosnaHersek’in paylaþýlmasýnýn Yugoslavya’nýn daðýlmasý ve baðýmsýz
Hýrvatistan’ýn kurulmasýný kolaylaþtýracaðýna inanýyordu.
Sýrplar ise Bosna-Hersek’i de
içine alan “Büyük Sýrbistan”ýn kurulmasýný ana hedef olarak görüyorlardý.
Sonuçta her iki etnik grupta
amaçlarýna Bosna-Hersek üzerinden
ulaþmayý planlýyorlardý. Birbirlerini
rakip olarak gören Hýrvat ve Sýrplarýn
mücadeleleri daha çok Ustaþa ve
Çetnik örgütleri üzerinden oluyordu.
Boþnaklar ise hayallerini gerçekleþtirme peþinde koþan bu iki gruba
karþý yaþama hakký baþta olmak
üzere temel insan hak ve hürriyetlerini koruma telaþýna düþmüþtü.
Avrasya Dosyasý, Sýrbistan, BosnaHersek Özel, s. 39,40
Tüm dünyayý ayaða kaldýran bu katliam, NATO’yu da harekete geçirmiþ ve 30 Aðustos 1995’te Sýrp
hedeflerine yönelik kapsamlý hava operasyonlarý baþlatýlmýþtýr. Üç hafta süren bu harekât sonucunda
Sýrplar ateþkes yapmayý kabul etmiþtir.
Sýrplarýn bölgeden çekilmek istememesi ve katliamlara devam etmesi üzerine 30 Aðustos-14 Eylül
1995 arasýnda NATO Hava Kuvvetleri, havadan Sýrp hedeflerine taarruzda bulunarak Sýrplarýn
Saraybosna’nýn 20 km gerisine çekilmesini saðladý. 14 Aralýk 1995’te Yugoslavya Federal Cumhuriyeti
Cumhurbaþkaný Slobodan Miloþeviç ve Hýrvatistan Cumhurbaþkaný Franyo Tucman ve eski BosnaHersek Cumhurbaþkaný Aliya Ýzetbegoviç tarafýndan Dayton Antlaþmasý imzalanarak Bosna Savaþý
sona erdi.
BÝLGE LÝDER
ALÝYA ÝZZETBEGOVÝÇ
Soldan saða: Slobodan Miloþeviç, Aliya Ýzzetbegoviç ve Franyo Tucman Dayton
Antlaþmasý’ný imza töreninde (14 Aralýk 1995)
Bosna-Hersek Devleti’nin yapýsý bu antlaþmayla belirlendi.
Antlaþmanýn eki olan ülke anayasasý gereðince Bosna-Hersek’in
% 51’i, Boþnaklar ile Hýrvatlarýn kontrolünde olan “Bosna ve
Hersek Federasyonu”na, % 49’u ise Sýrplarýn kontrolündeki “Sýrp
Cumhuriyeti” olmak üzere iki entiteden (devletçikten) ve bir küçük
özerk bölgeden oluþan bir devlet hâline geldi.
Savaþ sonrasýnda eski Yugoslavya için oluþturulan
Uluslararasý Ceza Mahkemesi, hem Sýrplarýn hem de Hýrvatlarýn,
ele geçirdikleri bölgelerde etnik temizlik yaptýðýný ifade etmiþtir.
1992-1995 yýllarý arasýndaki bu olaylarda uluslararasý Kýzýlhaç
Örgütünün verilerine göre Bosna Hersek’te 35.000’i çocuk
toplam 312.000 kiþi hayatýný kaybetmiþ ve 2 milyon Boþnak evini
terk etmek zorunda kalmýþtýr.
Yugoslavya’nýn parçalanmasýndan sonra kurulan cumhuriyetler, güvenlik arayýþý, siyasi ve ekonomik sebepler çerçevesinde uluslararasý oluþumlara katýlmak istemiþtir. Ekonomik
açýdan diðer cumhuriyetlere göre ileri seviyede olan Hýrvatistan
ve Slovenya AB’ye üye olmuþtur. NATO’nun geniþleme süreci
konusunda belirtildiði gibi Slovenya 2004’te üye olurken
Hýrvatistan 2009’da üye olma hakký kazanmýþ, Makedonya ise
Yunanistan’ýn vetosundan dolayý NATO’ya girememiþtir.
Aliya Ýzzetbegoviç 1925’te Bosna
Hersek’in Þamaç (Aziziye) kasabasýnda doðdu. Ortaöðrenimini Saraybosna’da tamamlayan Aliya, II. Dünya Savaþý sýrasýnda Hýrvat ve Sýrp çetelerine
karþý Boþnaklarýn varlýðýný korumasýnda
önemli rol oynayan, “Genç Müslümanlar
Teþkilatý”na üye oldu. Savaþ sýrasýnda
kurulan Baðýmsýz Hýrvat Devleti’nin
iþgali altýndaki Saraybosna’da liseyi
bitirdi.
Savaþ sonunda “Genç Müslümanlar
Teþkilatý”na üye ve Tito’ya muhalif olmaktan 1946’da tutuklanarak uzun süre
çeþitli cezaevlerinde hapsedildi.
Ýzzetbegoviç’in, Yugoslavya ve Ýslam
dünyasýnda birçok dergi ve gazetede
yazýlarý yayýnlandý. Yazdýðý kitaplarý yüzünden hapse mahkûm edildi. 1989’da
ilan edilen genel af sonucunda özgürlüðüne kavuþtu. Mart 1990’da kurduðu
“Demokratik Hareket Partisi”nin ilk
baþkaný seçilen Begoviç, 1990 seçimlerinde Bosna-Hersek’in ilk devlet baþkaný seçildi ve bu görevi 2000 yýlýndaki
üçlü devlet baþkanlýðý dönemine kadar
sürdürdü.
Ýzzetbegoviç, 1992-1995 Bosna
Savaþý ve sonrasýnda Bosna-Hersek’in
baðýmsýzlýðýný kazanmasýnda büyük bir
rol üstlendi. 19 Ekim 2003’te Saraybosna’da vefat etti.
MAVÝ KELEBEÐÝN ÝZÝNDE
Ýnsanlýk ve savaþ suçlarýnýn iþlendiði bu savaþ sýrasýnda katliamlarý
saklamak isteyen savaþ suçlularý, onlarca kilometre uzaklarda
yeþillendirilerek gizlemek istedikleri toplu mezarlar oluþturdular. Bu
mezarlar, normalden derin kazýlarak mezar içine býrakýlan metal parçalar
ile manyetik deðiþkenlik taramasý yapýlmasý (uydu resimleri vs.)
engellenmek suretiyle gizlenmek istendi. Bölgede inceleme yapan
uzmanlarýn toplu mezarlarýn üzerinde yetiþen yaban çiçeði Artemis ve bu
çiçekten beslenen mavi kelebeklerin nüfusunda bir artýþ gözlemlemeleriyle
bu güne kadar 370’ten fazla toplu mezar tespit edildi. Bosna Hersek’te mavi
kelebeðin izinde her geçen gün yeni toplu mezarlar açýða çýkmaktadýr.
Bir gazete haberi, 11.07.2008
197
Aliya ÝZZETBEGOVÝÇ, Tarihe Tanýklýðým, s. 5
ANCAK HEPSÝ ÖLDÜ
Lahey Adalet Divaný tarafýndan Hýrvatistan
ve Kosova’da insanlýða karþý suç iþlemekten,
Bosna’da ise soykýrým suçundan yargýlanan
Sýrbistan eski Devlet Baþkaný Slobodan Miloseviç
yargýlanmasý devam ederken hücresinde ölü bulundu.
Mahkemenin baþsavcýsý Carla Del Ponte mahkemede: “Bosna olaylarý Ortaçað vahþetini anýmsatýyor.
Benim görevim kurbanlarýn sesinin duyulmasýný
saðlamak. Kurbanlarý da çaðýrmak isterdim. Ancak
hepsi öldürüldü.” diye konuþmuþtu.
Slobodan Miloseviç
Bir Ýnternet haberi, 14.03.2006
Bosna’da yaþanan olaylarý Soykýrým Suçunun Önlenmesi ve Cezalandýrýlmasýna Ýliþkin Sözleþme’de
belirtilen esaslara göre deðerlendirerek bir kompozisyon yazýnýz.
Lahey Adalet Divaný tarafýndan savaþ suçlusu ilan edilen
Bosna Sýrp Cumhuriyeti Devlet Baþkaný Radovan Karadziç ve
Ordu Komutaný Ratko Mladiç’in yakalanmasýný saðlayacak
bilgi verenlere 5 milyon dolar ödül verileceðini gösteren afiþ.
2. Arnavutluk’ta Demokratikleþme Süreci
XV. yüzyýlda Osmanlý hâkimiyetine giren Arnavutluk, 1912’de
baðýmsýz oldu. II. Dünya Savaþý’nda Ýtalyanlar tarafýndan iþgal edilen
Arnavutluk Enver Hoca liderliðinde, Ýtalyan ve Almanlara karþý
mücadele verdi ve savaþ sonunda Komünist Partisinin yönetimine
girdi. Baþlangýçta SSCB ile iyi iliþkiler kuran Enver Hoca liderliðindeki
Arnavutluk, 1961’de SSCB’den uzaklaþtý ve Avrupa’da yalnýz kaldý. Bu
arada Çin, Adriyatik Denizi kýyýsýnda kendisine bir üs verilmesi
karþýlýðýnda Arnavutluk’a önemli iktisadi yardýmlarda bulundu. Bu
geliþmeler Arnavutluk’u Çin Halk Cumhuriyeti’ne yaklaþtýrdý. Ancak
1976’da Çin Halk Cumhuriyeti’nde baþlayan reformlar bu iliþkileri
olumsuz etkiledi ve Arnavutluk Çin’den de uzaklaþtý.
Nisan 1985’te Enver Hoca’nýn ölümünden sonra Ramiz Alia,
Arnavutluk Komünist Partisi liderliðine ve devlet baþkanlýðýna getirildi.
Arnavutluk Lideri Enver Hoca
Enver Hoca döneminde dýþa kapalý bir politika takip eden Arnavutluk,
Aliya döneminin ilk yýllarýnda ayný politikayý takip etti. Bu yüzden Arnavutluk SSCB’de baþlayan deðiþim
rüzgârlarýndan en son etkilenen devlet oldu.
Balkanlarda ve Avrupa’da meydana gelen geliþmeler üzerine Alia, sosyalist rejimi yumuþatmaya
yönelik tedbirler almak zorunda kaldý. 1990 baþlarýndan itibaren Arnavutluk büyük bir deðiþim içine
girerek bir dizi reformlar yaptý. Ramiz Alia, dýþ ülkelerle münasebetleri geliþtirerek uzun yýllardýr dýþ
dünyaya kapalý olan Arnavutluk’un dýþ politikasýný temelden deðiþtirdi. Hükûmet, ekonomide
liberalleþmeyi kabul ederken dýþ sermayenin sýnýrlý da olsa ülkeye girmesine izin verdi. Arnavutluk’ta ilk
kez 1992’de iktidar partisinin denetiminde olmakla birlikte çok partili seçimler yapýlarak demokrasiye
geçiþ saðlandý. Son olarak 28 Kasým 1998’de referandumla yeni anayasa kabul edildi. 22 Mart 1992’de
yapýlan seçimlerde Demokrat Parti birinci parti oldu. Böylece Sosyalist Parti iktidarýna da son verilerek
Demokrat Parti liderliðinde bir hükûmet kuruldu. Bunun üzerine Ramiz Alia istifa etmek zorunda kaldý ve
cumhurbaþkanlýðýna Demokrat Parti lideri Sali Beriþa seçildi. Arnavutluk’un Avrupa Birliði ve NATO’ya
üyelik görüþmeleri sürmektedir.
F. ORTA DOÐU VE AFGANÝSTAN’DAKÝ GELÝÞMELER
1. Körfez Savaþlarý
IRAK-KUVEYT ÝLÝÞKÝLERÝ
“OPEC’in mart ayýna kadar belirlediði kotalarda, Kuveyt’in günde 1,5 milyon varillik bir üretimi
aþmamasý öngörülmüþtür. Oysa Kuveyt, her gün 2,1 milyon varil çýkarmaktan vazgeçmedi. Bu bizim
zararýmýzadýr. Irak 1980’deki Ýran savaþý öncesi ekonomik durumuna dönmek istiyor. Bugün için
savaþ sýrasýnda Kuveyt, Birleþik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan tarafýndan bize verilmiþ olan 30 milyar
dolarlýk borcun silinmesinin yaný sýra, acilen 10 milyar dolara daha ihtiyacýmýz var. Gerçekten de Arap
kardeþlerim, bütün bunlarýn açýkça konuþulmasý gerek, bugün bir baþka çatýþmayla karþý karþýyayýz.
(...) Bir saldýrý, yalnýzca tanklar, toplar ve savaþ gemileri ile yapýlmaz. Aþýrý petrol üretimi, bir halký
köleleþtirmek için ekonomik baský yapmak ya da zarar vermek gibi daha sinsi ve kurnaz biçimlere de
bürünebilir.”
Saddam Hüseyin, Baðdat, 28 Mayýs 1990
Ümit ÖZDAÐ, Deðiþen Dünya Dengeleri ve Basra Körfezi Krizi, s. 142
Yukarýdaki metne göre Irak’ýn Kuveyt’i iþgal etmesinin nedenleri nelerdir? 199. sayfadaki haritayý
inceleyerek bu iþgalde baþka hangi nedenlerin etkili olabileceðini belirtiniz.
198
Irak, Kuveyt’in Osmanlý Devleti döneminde Basra vilayetine
baðlý bir kaza olduðu, dolayýsýyla buranýn kendilerine baðlý
Irak’ýn Kuveyt’i iþgal ettiði 2 Aðustos
olmasý gerektiði iddiasýný öne sürmekteydi. Ayrýca Irak, Ýran ile 1990 günü varili 18 dolar olan petrol
sekiz yýl süren savaþ sebebiyle büyük ölçüde borçlanmýþtý. müdahaleden bir gün önce 16 ocak
Borçlarýný ödeyebilmek, sanayileþmesini sürdürmek ve askerî 1991’de 41 dolara çýkmýþtý. Petrol
yönden yeniden güçlenebilmek için, Batýlý ülkelerden ve Körfez fiyatýndaki bu artýþ sanayileþmiþ
ülkelerinden kredi talebinde bulundu. Irak, kredi isteðine olumlu ülkelere büyük bir darbe vurmuþtur.
cevap alamayýnca Kuveyt’in günlük limitten fazla petrol 1989 verileri ile Japonya Orta
Doðu’dan petrol ihtiyacýnýn % 52’sini,
çýkararak kendisini zarara uðrattýðý iddiasýný öne sürerek bu Fransa % 37,4’ünü, Ýtalya % 33,5’ini,
devletten 24 milyar dolar istedi. Bu isteklerin kabul edilmemesi Almanya % 14,8’ini karþýlamaktadýr.
üzerine Irak birlikleri, 2 Aðustos 1990 günü Kuveyt topraklarýna Almanya, krizden dolayý petrole 6
girerek bu ülkeyi kendi topraklarýna kattýðýný ilan etti.
milyar dolar, Japonya 12 milyar dolar
Bu iþgalle Irak, Basra Körfezi’nin doðusunu ve Kuveyt’teki daha fazla para ödemek zorunda
zengin petrol yataklarýný ele geçirerek bölgede daha etkili olmayý kalmýþtýr. Ayrýca bütün dünya borsalarý
amaçlýyordu. Bu durum Orta Doðu’nun statüsünde ve güç krizden olumsuz þekilde etkilenmiþtir.
Petrol fiyatlarýnýn yükselmesi
dengelerinde önemli deðiþmelere yol açarak tehlikeli bir
SSCB ekonomisine ise büyük katkýda
durumun ortaya çýkmasýna neden oldu.
bulunmuþtur. Günde 2,6 milyon varil
Dünya petrol rezervinin yüzde 60’ýndan fazlasýnýn bulunduðu petrol satan SSCB kriz sýrasýnda ek 30
hesaplanan Orta Doðu’daki bu statü deðiþimi, özellikle baþta milyar dolar kar yapmýþtýr. Fiyatlardaki
ABD olmak üzere, Batýlý devletlerin çýkarlarýyla da yakýndan bu yükseliþ, 1973-74 petrol krizinde
ilgiliydi. Kuveyt’in iþgali Irak’ý kendileri için bir tehdit unsuru olduðu gibi, Sovyet ekonomisine geçici
olarak gören Ýran, Suudi Arabistan ve Birleþik Arap Emirlikleri bir doping etkisi yapabilir.
Ümit ÖZDAÐ, Deðiþen Dünya Dengeleri ve
baþta olmak üzere bölge ülkelerinin politikalarýyla da uyuþmuBasra Körfezi Krizi, s. 136-137
yordu. Bu nedenlerle Irak’ýn Kuveyt’i iþgaliyle baþlayan “Körfez
Krizi”, ayný zamanda bir dünya sorunu hâline geldi.
BM Güvenlik Konseyi aldýðý kararlarla bu iþgali kýnayarak Irak’tan, iþgal ettiði topraklardan hemen ve
þartsýz olarak geri çekilmesini istedi. Verilen olumsuz cevap üzerine BM Güvenlik Konseyi 6 Aðustosta,
Irak’a geniþ kapsamlý ekonomik ambargo uygulanmasýný kabul etti. Avrupa Topluluðu da Irak ve
Kuveyt’ten petrol alýmýna ambargo koydu ve Irak’a silah satýþýný yasakladý. Irak’ýn Kuveyt’ten
çekilmesini saðlamak amacýyla Güvenlik Konseyi kararýyla oluþturulan koalisyon güçlerine ABD ve
Avrupa devletleri (Ýngiltere, Fransa, Ýtalya, Ýspanya gibi) yanýnda Mýsýr, Bahreyn, Suudî Arabistan,
Birleþik Arap Emirlikleri ve Suriye gibi Arap ülkeleri de destek verdi. BM, Irak’a karþý güç kullanýlmasý
kararý alýrken Irak’ýn kuvvetlerini geri çekmesi için 15 Ocak 1991’e kadar süre tanýdý.
Aþaðýdaki görsellere ve günümüzde yaþanan geliþmelere göre Körfez Savaþý sonuçlarýnýn
neler olduðunu söyleyiniz?
I. Körfez Savaþý sonunda Irak
TÜRKÝYE
36º Paraleli
Ne
ÝRAN
ri
hri
eh
ÜRDÜN
at
N
le
Fýr
Dic
SURÝYE
IRAK
Baðdat
33º Paraleli
Baðdat
SUUDÝ ARABÝSTAN
VE
KU
YT
BM’nin uçuþ yasaðý koyduðu bölge
Askerden arýndýrýlmýþ bölge
Basra
Körfezi
0
100
200
300 km
199
Irak’ýn, verilen süre içerisinde kuvvetlerini çekmemesi üzerine,
Güvenlik Konseyi kararýna göre koalisyon güçleri 17 Ocak’ta hava
saldýrýsýna baþladý. Bu saldýrýlar sonucu Irak, askerî gücünün büyük
bölümünü kaybetti.
Irak askerleri þubat ayý baþýnda Kuveyt’teki petrol kuyularýný ateþe
vermeye baþladý. Koalisyon kuvvetleri 24 Þubat’ta kara harekâtýný
baþlatarak kýsa sürede Kuveyt’teki Irak ordusunu kýskaca aldý. 28 Þubat
1991’de Irak’ýn ateþkes isteðinde bulunmasý üzerine koalisyon güçleri
kara harekâtýný durdurdu. 3 Nisanda ateþkesin nihai þartlarýný görüþen BM
Güvenlik Konseyi, Kuveyt’in iþgalden önceki sýnýrlarýnýn kabul edilmesi,
Irak’ýn nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlardan arýndýrýlmasý kararýný aldý.
Ekonomik ambargonun kaldýrýlmasý da bu þartlarýn yerine getirilmesine
baðlandý.
I. Körfez Savaþý’ný baþlatan
BM, 19 Nisan 1991’de aldýðý 688 sayýlý kararýyla, Irak hükûmetine 36.
hava bombardýmaný
paralelin kuzeyi ile 32. paralelin güneyine uçak ve aðýr silah geçirmeme
yükümlülüðünü kabul ettirdi. Mayýs 1991’de, 36. paralelin kuzeyini kontrol altýnda tutmak ve Irak’ýn
ateþkes koþullarýna uyup uymadýðýný kontrol etmek için uluslararasý “Çevik Güç” kuruldu. Merkezi
Türkiye’deki Ýncirlik Üssü olan bu güç; Amerikan, Ýngiliz, Fransýz ve Türk hava birliklerinden oluþuyordu.
BM tarafýndan oluþturulan Irak Özel Komisyonu ve Uluslararasý Atom Enerjisi Ajansý haziranda
nükleer silahlara iliþkin denetim görevine baþladý. Irak’ýn sorun çýkarmasý nedeniyle denetimler
defalarca kesintiye uðradý. Çýkan sorunlarýn çözüme ulaþtýrýlamamasý ve BM Denetleme
Komisyonunun Irak’tan ayrýlmasý üzerine ABD-Ýngiliz uçaklarý Aralýk 1998’de Irak’ý tekrar bombaladý.
7 Aralýk 2002’de Irak elindeki kitle imha silahlarýnýn listesini BM’ye sundu. Silah denetçilerinin Þubat
2003’te verdikleri raporda; Irak’ýn iþ birliði konusunda önceki döneme göre daha istekli olduðu, Irak
hükûmetinden habersiz 400 baskýn yapýldýðý, kitle imha silahlarýyla ilgili bir bulguya henüz
rastlanmadýðý belirtilmekteydi. Buna raðmen ABD, Ýngiltere ve Ýspanya ise Irak’a karþý güç kullanýmýný
öneren bir karar tasarýsýný Güvenlik Konseyine sundu.
Almanya, Rusya, Çin, Fransa, Belçika, Suriye baþta
olmak üzere Güvenlik Konseyi üyelerinin çoðunun
karþý çýkmasý nedeniyle tasarý onaylanmadý. Türkiye
ve Ýslam ülkelerinin tamamý güç kullanýmýna karþý
olduklarýný açýkladýlar. Yine ayný yýl toplanan
Baðlantýsýzlar Zirvesinde de güç kullanýlmamasý
kararý alýnýrken ABD, bölgeye 150.000 civarýnda
asker sevk etmiþti. BM Güvenlik Konseyinde Irak’a
zaman tanýnmasý yönünde tartýþmalar yaþanýrken
ABD ve Ýngiltere tarafýndan Irak’a saldýrý baþlatýldý (20
Mart 2003). Dünya kamuoyunun karþý çýkýþlarýna
raðmen saldýrýyý geniþleten ABD ve Ýngiliz kuvvetleri
9-10 Nisan’da Baðdat’a girdi. Mevcut Irak yönetimi
Bagdat’a giren ABD askerleri gözetiminde
fazla bir direnç gösteremedi. Yöneticilerin bir bölümü
Saddam Hüseyin’in heykeli yýkýlýrken
teslim olurken bazýlarý kaçarak kurtulmayý denedi.
Devlet Baþkaný Saddam Hüseyin, 30 Aralýk 2006’da idam edildi.
Koalisyon güçleri geçici bir Irak yönetimi oluþturmak amacýyla Nisan 2003’te toplantýlar düzenlerken
Irak’ta yabancý yönetimi reddeden gösteriler de yapýlmaktaydý. Irak’ta iþgale karþý bu geliþmeler
yaþanýrken BM Güvenlik Konseyi, iþgal güçlerini bölgede otorite kabul eden bir karar aldý. Ayrýca alýnan
kararla Irak’ýn siyasi yapýsýnýn yeniden oluþturulmasý, doðal
kaynaklarýn tasarrufu gibi konularda iþgal güçlerine yetki
verilmesi, ekonomik ambargonun kaldýrýlmasý ve BM Genel
Sekreterine otoritenin oluþturulmasý için “özel temsilci atama
yetkisi” verilmiþti.
Yapýlan uzun çalýþmalar sonucunda 13 Temmuz 2003’te
“Geçici Irak Yönetim Konseyi” oluþturuldu ve BM nezdinde
tanýndý. Bu aþamada diðer bir önemli geliþme de Geçici Irak
Ýdari Yasasý’nýn kabul edilmesiydi.
Irak’ta seçimler öngörüldüðü gibi 30 Ocak 2005’te yapýldý.
Celal Talabani cumhurbaþkanlýðýna seçildi. Hükûmetin kurulII. Körfez Savaþý’nýn baþlamasýnýn basýna
masýnýn ardýndan ekim ayýnda anayasa referanduma
yansýmasý (21.03.2003)
sunuldu ve kabul edildi. Aralýkta yapýlan seçimler ile oluþan
parlamento, cumhurbaþkanlýðýna Celal Talabani’yi tekrar seçti. Irak’ýn asli unsurlarýndan olan ve
nüfuslarý 2.000.000’u geçen Türkmenlere yönetimde yeterli temsil hakký verilmemesi çözüm bekleyen
önemli bir sorun olmaya devam etmektedir.
200
N
NA
Þam
Golon
Tepeleri
A K D E N Ý Z
Tel-Aviv
Nil Ne
hri
Ramallah
Amman
Eriha
Kudüs
Gazze
Refah
SURÝYE
LÜ
B
Ýsrail inþa ettiði duvar
Ölü
Deniz
ÝSRAÝL
ve
yþ
Ka
Kahire
ÜRDÜN
na
lý
201
Beyrut
Ýsrail topraklarý
Filistin topraklarý
Sü
2. Filistin Sorunu ve Orta Doðu Barýþ Görüþmeleri
BM, 29 Kasým 1947’de Filistin topraklarýný paylaþtýrmýþ,
Kudüs uluslararasý statüye tabii tutulmuþ ve 14 Mayýs 1948’de
Ýsrail Devleti kurulmuþtu. Filistin halký 1948 Arap-Ýsrail
savaþýnda topraklarýnýn iþgal edilmesi üzerine mülteci
konumuna düþtü. Filistin meselesi önce Arap devletleri
tarafýndan çözümlenmek istendiyse de 2. Arap-Ýsrail
Savaþý’ndan sonra Filistin’i kurtarmak amacýyla örgütler
kuruldu.
Baþlangýçta Arap devletlerinin desteði ile Filistin’in
baðýmsýzlýðýnýn saðlanacaðýna inanan bu örgütler, 1962’de
silahlý mücadeleye giriþirken ayný zamanda Filistin
baðýmsýzlýk mücadelesini organize etmeye çalýþtýlar. 1964’te
etkin olmaya baþlayan örgütler, 1967 savaþýnda Batý Þeria ve
Gazze Þeridi’nin Ýsrail’in eline geçmesiyle insan kaynaðýný
büyük ölçüde kaybedince 1964’te Yaser Arafat önderliðinde ve
Filistin Kurtuluþ Örgütü (FKÖ) çatýsý atýnda birleþtiler.
FKÖ siyasi çözüm yollarý arayarak Batý Þeria ve Gazze’de
bir Filistin Devleti’nin kurulmasýna çalýþtý. Bu çalýþmalar,
BM’nin 1974’te FKÖ’yü 4,5 milyon Filistinlinin tek temsilcisi
olarak tanýmasý sonucunu ortaya çýkardý. Ýsrail’in 1982’de
Lübnan’ý iþgal etmesi sonucu FKÖ’nün Beyrut’tan Tunus’a
taþýnmasý Ýsrail’e karþý mukavemetinin azalmasýnda etkili
oldu. Zaman zaman ayrýlýklarýn yaþandýðý FKÖ’de 1987
Cezayir Toplantýsý ile yeniden birlik saðlandý. Bu yýlýn sonunda
iþgal altýndaki Filistin topraklarýnda FKÖ’nün yönlendirmesiyle
ayaklanma (intifada) baþladý. Arafat’ýn “küçük generallerim”
dediði çocuklarýn tanklara karþý sapanlý mücadelesi ve Ýsrail’in
insan haklarý ihlalleri dünyada yanký uyandýrdý ve Ýsrail’i zor
durumda býraktý. 14 Kasým 1988’de Filistin Ulusal Konseyi
tarafýndan Baðýmsýz Filistin Devleti ilan edildi. 1989’da Yaser
Arafat FKÖ merkez konseyi tarafýndan Filistin Devlet
Baþkanlýðýna seçildi.
Ekim 1991’de düzenlenen Madrid Konferansý Ýsrail ile
Filistin’e ilk kez yüz yüze görüþme imkaný saðlamýþtýr. 1993’te
“Oslo görüþmeleri” sonunda FKÖ Ýsrail’i, Ýsrail’de FKÖ’yü
Filistin halkýnýn temsilcisi olarak tanýmýþtýr. Bu tarihten sonra
sayýsý onlarla ifade edilebilecek barýþ görüþmeleri yapýldý.
Ýsrail’in BM Güvenlik Konseyi kararlarýný ve dünya
kamuoyunun tepkisini dikkate almamasýndan dolayý barýþ
gerçekleþmedi. Zamanla Ýsrail saldýrýlarý, Filistin yönetim
kademesini de hedef almaya baþladý. Filistin lideri Arafat’ý
2002 yýlýnda Ramallah’taki teþkilat merkezinde kuþatma
altýnda tuttu. Bu süre içerisinde haberleþme, ýsýnma ve
barýnma gibi en temel ihtiyaçlarýndan mahrum býrakýlan Arafat
teslim olmaya zorlandý. Ayný yýl içinde Ýsrail güvenlik
gerekçesiyle Batý Þeria ile arasýna sýnýr boyunca büyük bir
duvarýn inþasýna baþladý.
Ýsrail, 2004’te Gazze Þeridi’ndeki tüm Yahudi yerleþmelerinin boþaltýlacaðýný açýklarken Gazze’ye saldýrýlarýný
yeniden baþlattý. “Refah operasyonu” adý verilen saldýrýlar
Yaser Arafat’ýn ölümü sonrasýnda Filistin Devlet Baþkaný olan
Mahmut Abbas tarafýndan Ýsrail’le ateþkes imzalanmasý ile son
buldu. Yapýlan anlaþmaya göre Ýsrail 2005’te Gazze’deki 21 ve
Batý Þeria’daki dört yerleþim yerinden çekilmeyi tamamladý.
2007 sonlarýnda Ýsrail ile Filistin arasýnda iki devletli çözüm
esasýna dayanan “Anna Polis” toplantýsý yapýldýysa da sonuç
alýnamadý. 2008 sonlarýnda Ýsrail’in muhalif Filistinli örgütleri
gerekçe göstererek Gazze üzerine baþlattýðý saldýrýlarda
çoðunluðu sivil, yüzlerce insan hayatýný kaybetti. Ateþkes ilan
edilmesine raðmen Filistin sorunu Orta Doðu’da çözüm
bekleyen önemli sorunlardan biri olmaya devam etmektedir.
Süveyþ
Sina Yarýmadasý
Akabe
MISIR
SUUDÝ
ARABÝSTAN
Tiran Boðazý
0
100
200km
KIZILDENÝZ
Ýsrail - Filistin, 2008
Ýsrail baþbakaný Ýzak Rabin, ABD baþkaný Bill Clinton
ve Filistin lideri Yaser Arafat
Orta Doðuda yeni utanç duvarý
Güvenliðini saðlamak gerekçesi ile
Ýsrail’in 2002’de inþasýna baþladýðý duvarýn
uzunluðu 730 km olarak planlanmýþtýr. 110
km’lik ilk kýsmý Temmuz 2003’te tamamlanmýþtýr. Duvarýn sadece % 11’i BM kararlarýnda Ýsrail sýnýrý olarak gösterilen yeþil
hattan; % 89’luk kýsmý ise Filistin’e ait su
þebekelerinin ve verimli topraklarýnýn bulunduðu kýsýmdan geçmektedir.
Her 200 metrede bir gözlem kulesi
bulunan duvar, ortalama 8 metre yüksekliðindedir. Elektrikli tel örgülerle, derin ve
dört metre geniþlikte hendekler ile çevrilidir.
Duvarýn yakýnlarýnda kimsenin dolaþmamasý için uzaktan kumandalý silahlar
bulunmaktadýr.
Duvarýn inþasý BM Ýnsan Haklarý
Evrensel Beyannamesi ile garanti altýna
alýnan Filistinlilerin serbest dolaþým,
çalýþma, mülkiyet, saðlýk ve eðitim hizmetlerine ulaþma haklarýný engellemektedir.
Bu nedenle BM Genel Kurulu 21 Ekim
2003’te duvarýn inþasýnýn durdurulmasýný
ve yýkýlmasý kararlaþtýrmasýna raðmen
Ýsrail bu karara uymamýþtýr.
ÝHH, Filistin: Ortadoðu’da Bitmeyen Varoluþ
Mücadelesi, s. 79
3. Afganistan’daki Geliþmeler
Þubat 1989’da SSCB birliklerinin çekilmesinden sonra Afganistan’da SSCB destekli Afgan hükûmeti
ile mücahitler arasýnda çatýþmalar baþladý. 1992’de mücahitler, bu savaþtan zaferle çýktýlar ve kendi
aralarýnda bölünerek iktidar mücadelesi içine girdiler. Afganistan’daki bu durumdan yararlanan Molla
Muhammet Ömer liderliðindeki Taliban (öðrenciler) grubu, 1996’da Kâbil merkez olmak üzere ülkenin
yaklaþýk % 70’ini kontrolü altýna alarak Ýslam Devletini kurdu. Taliban yönetimine karþý olanlar da Ahmet
Þah Mesut liderliðinde 45.000 kiþilik askeri güçle ülkenin kuzeyinde toplanarak “Kuzey Ýttifaký” adý
altýnda örgütlendi.
11 Eylül 2001’de ABD’nin Newyork þehrindeki Dünya Ticaret Merkezine (ikiz kuleler) ve ABD
Savunma Bakanlýðýna (Pentagon) terör saldýrýsýnda bulunuldu. ABD bu saldýrýlardan sorumlu tuttuðu
terör örgütü liderinin Afganistan’da bulunduðunu iddia ederek kendisine teslim edilmesini istedi. Taliban
yönetiminin olumsuz cevap vermesi üzerine 7 Ekim 2001 tarihinde Afganistan’a hava taarruzu baþlattý.
Baþta Özbek General Raþid Dostum olmak üzere Kuzey Ýttifaký da harekâta karadan destek verdi. Hava
operasyonlarý karþýsýnda çaresiz kalan Taliban yönetimi Kasým 2001’de yönetimden uzaklaþtýrýldý.
Afganistan’da Taliban yönetimi yýkýlarak yerine Hamid Karzai liderliðindeki hükûmet, 22 Aralýk 2001’de
göreve baþladý. Bu hükûmetin ülkede güvenliði saðlamasýna destek olarak BM Güvenlik Konseyi
tarafýndan Uluslararasý Güvenlik Destek
Gücü (ISAF) kuruldu. Türkiye, 2002’de
ISAF’ta komutayý devraldý. Almanya ve
Hollanda’nýn teklifi ile 2003’te komuta
NATO’ya geçti. Türkiye, NATO kontrolündeki ISAF’ýn komutasýný 2004’te tekrar
aldý. Görevine devam eden ISAF, görev
alaný baþkent Kabil ve yakýn çevresinde
güvenliði saðlamasýna raðmen ülkenin
geri kalan alanlarýnda tam olarak güvenliði saðlayamamýþtýr. Devlet baþkanlýðý
sisteminin yürürlükte olduðu ülkede, 18
Eylül 2005’te yapýlan seçimler sonunda
oluþan Hamid Karzai baþkanlýðýndaki
hükûmet henüz ülkede güvenliði tam
olarak saðlayabilmiþ deðildir.
Türk Askeri Afgan halkýna yardým daðýtýrken
4. Orta Doðu’da Su Sorunu
XIX. yüzyýlýn sonlarýnda, Orta Doðu’da
devletler arasýndaki iliþkileri, güvenliði ve barýþý etkileyen önemli etkenlerden biri de “su sorunu” dur. Bu
sorun, su kaynaklarýna sahip olma ya da bunlardan daha çok yararlanma amacýyla yapýlan
giriþimlerden dolayý ortaya çýkmýþtýr.
Orta Doðu’nun baþlýca su kaynaklarý: Dicle, Fýrat, Asi, Þeria ve Nil nehirleridir. Bu nehirlerin
kaynaklarýnýn ve denizlere döküldükleri yerlerin farklý ülkelerin topraklarýnda bulunmasýndan dolayý
devletler arasýnda suyun paylaþýlmasý ile ilgili gittikçe büyüyen sorunlara sebep olmuþtur.
Nil Nehri, Mýsýr, Sudan ve Etiyopya; Þeria Nehri ise Ürdün, Suriye ile Ýsrail arasýnda suyun kullanýmý
konusunda ciddi sorunlara yol açmaktadýr.
Asi Nehri, Lübnan’dan doðmakta, Suriye’den geçip Türkiye’den Akdeniz’e dökülmektedir. Bu nehir
üzerinde Lübnan ve Suriye barajlar inþa etmiþtir. Özellikle yaz aylarýnda Lübnan ve Suriye’nin yoðun
sulama faaliyetlerinde bulunmasý Türkiye’nin, nehrin sularýndan yeteri kadar istifade etmesini engellerken Türkiye ve Suriye arasýnda da sorun oluþturdu. Suriye, Türkiye’nin nehir sularýnýn paylaþýmý ve
su tasarrufu konularýnda yaptýðý anlaþma giriþimlerine karþýlýk vermeyerek anlaþmanýn yapýlmasýný
engellemektedir.
Türkiye, Keban Barajý projesi ile Dicle ve özellikle Fýrat akarsularýnýn kullanýmýnýn bir anlaþmaya
baðlanmasý amacýyla Suriye ve Irak’a 1965’te ortak bir toplantý yapýlmasý teklifinde bulundu. Ancak,
Türkiye’nin Dicle ve Fýrat nehir sularýnýn yaný sýra Asi Nehri sularýnýn da bu görüþmede ele alýnmasý
önerisi üzerine bu toplantý gerçekleþmedi.
1970’li yýllarýn baþlarýndan itibaren Türkiye’nin GAP (Güneydoðu Anadolu Projesi)’ý uygulamak
üzere çalýþmalara baþlamasý, Dicle ve Fýrat nehirlerinden yararlanan Suriye ve Irak tarafýndan tepkiyle
karþýlandý. Bu iki devlet, diðer Arap devletlerinden bazýlarýný da yanýna alarak Türkiye’nin bu projesini
engellemek için çalýþmalar yaptý. Dünya Bankasýnýn proje kapsamýndaki kredilerinin kesilmesine
neden olan bu giriþimler, projeyi Türkiye’nin kendi kaynaklarý ile gerçekleþtirmesi gerekliliðini ortaya
çýkardý. Türkiye, Atatürk Barajý’nda 13 Ocak 1990’dan itibaren su tutmaya baþlayacaðýný ve bir ay
süreyle Fýrat Nehri’nin sularýnýn akýþýný durduracaðýný açýkladý. Bu geliþme Suriye ve Irak baþta olmak
üzere Arap devletlerinin sert tepkisi ile karþýlandý. Böylece Dicle ve Fýrat’ýn sularýnýn kullanýmý ve
paylaþýlmasýndan doðan “su sorunu” açýkça ortaya çýktý. Dicle ve Fýrat üzerindeki egemenlik
haklarýndan taviz vermeyeceðini vurgulayan Türkiye, sorunun barýþçý yollarla çözülmesine çalýþtý.
202
Bu doðrultuda 1987’de Þam’da imzalanan “Ekonomik Ýþ Birliði Protokolü” çerçevesinde Türkiye,
Fýrat Nehri’nden, Suriye’ye saniyede 500 metreküp su býrakmayý kabul etti. Ayrýca Fýrat ve Dicle’nin
suyunu Arap Yarýmadasý’na kadar akýtacak “Barýþ Suyu Projesi”ni ortaya attý.
Türkiye’nin su sorununu aþmaya yönelik çalýþmalarý Suriye’nin paylaþým stratejisi nedeniyle bir
sonuç vermedi. Ayrýca Fýrat Nehri üzerinde Birecik Barajý’nýn yapýlmaya baþlanmasý Suriye’nin, Dicle
üzerinde Ilýsu Barajý’nýn yapýlmasý Suriye ve Irak’ýn tepkilerine sebep oldu.
1990’lý yýllarda Türkiye ile Suriye ve Irak arasýnda devam eden “su sorunu”, 1999-2001 yýllarý
arasýnda bölgede kuraklýðýn da görülmesiyle gerginliði oldukça artýrdý. Türkiye, projeler yoluyla suyun
daha verimli kullanýlmasýný önerirken Suriye’nin Fýrat ve Dicle için paylaþým tezi sunmasý sorunun
çözümünü engellemektedir.
Aþaðýdaki metinden ve haritadan yararlanarak Orta Doðu’daki akarsu aðýnýn bölge ülkelerinin dýþ politikalarýný ve birbirleriyle iliþkilerini nasýl etkilediðini yorumlayýnýz.
DÜNYADAKÝ SU KAYNAKLARI VE KULLANIMI
Dünyadaki toplam su miktarýnýn yaklaþýk % 97,5’i tuzlu su, % 2,5’i ise tatlý su kaynaklarýndan
oluþmaktadýr. Yeryüzündeki tatlý sularýn % 97’si yer altý sularý ve buzullardan oluþmaktadýr. Yüzeydeki
kullanýlabilir tatlý suyun % 99’u ise göllerde bulunur. Bu durum kolaylýkla yararlanabilecek elveriþli tatlý
su miktarýnýn çok az olduðunu göstermektedir. Son yüzyýlda dünya nüfusu üç kat artarken su
kaynaklarý üzerindeki talep yedi kat artmýþtýr. 1940 yýlýnda dünyadaki toplam su tüketimi yýlda 1000 km3
civarýndayken bu miktar 1960 yýlýnda ikiye katlanmýþ, 1990 yýlýnda 4.130 km3’e ulaþmýþtýr. Nüfus
yoðunluðunun artmasý ve su kaynaklarýnýn dünya genelinde dengeli daðýlmamasý nedeniyle yaklaþýk
80 ülkede nüfusun % 40’ýnda su arzý mevcut talebi karþýlayamamaktadýr.
AKÝS
ME
Ý
Y
TÜRKMENÝSTAN
hc
E
ya
K
Na
er
R
AZERBAYCAN
Erivan
ud
Ü
ER
ÖZBEKÝSTAN
Am
T
Bakü
NIS
Ankara
KAZ
N
TA
TAN
RUSYA
G Ü R C Ý S TA N
EKÝS
Tiflis
Ýstanbul
ÖZB
BULGARÝSTAN
YUNANÝSTAN
TAN
www.usiad.net
iva
n
Dicle
Fýrat
Aþkabat
Halep
Tahran
Þam
Ý
Baðdat
R
A
N
IRAK
AF
GA
Beyrut
ÝSRAÝL Þeria
Tel-Aviv
(Ürdün)
ST
KIBRIS LÜBNAN
A K D E N Ý Z
NÝ
K.K.T.C.
AN
Asi
SURÝYE
Amman
Kudüs
ÜRDÜN
Þattülarap
Kahire
A
S
R
A
MISIR
K
Ö
R
F
E
BAHREYN
Z
PAKÝSTAN
KUVEYT
B
Ý
Dohada
K
L Ý B YA
Nil
I
Riyad
Dubai
KATAR
Abu Dabi
Z
I
L
BÝRLEÞÝK ARAP
EMÝRLÝKLERÝ
Muskat
S U U D Ý A R A B Ý S TA N
D
UMMAN
E
N
Ý
Z
YEMEN
ERÝTRE
SUDAN
Asmara
Sana
Kartum
ETÝYOPYA
CÝBUTÝ
0
Cibuti
S O M A L Ý
Orta Doðu’daki büyük nehirler
203
200
400
600 km
G. DÜNYADAKÝ GELÝÞMELER
1. Bilimsel ve Teknolojik Geliþmelerin Etkileri
Son 25 yýl içinde bilimsel ve teknolojik geliþmeler hýzla devam etmektedir. Yeni teknolojileri geliþtiren
ve kullanan ülkeler diðerlerine göre çok daha etkili ve güçlü bir duruma gelerek dünya ticaretinde ön
plâna çýkmýþtýr. Örneðin Japonya önemli bir askerî güce sahip olmamasýna raðmen kullandýðý ileri
teknoloji sayesinde dünyanýn önde gelen güç merkezlerinden biri durumundadýr.
Yüksek teknoloji ile yapýlan sanayi üretimlerinde hem daha az iþ gücüne ihtiyaç duyulmakta hem de
daha ucuz ve kaliteli ürün elde edilebilmektedir.
Günümüzde insanlarý etkileyen, bilimsel alanda devrim
niteliðindeki en önemli geliþme “nanoteknoloji”dir. Nanometre; bir metrenin milyarda biri ölçüsünde bir uzunluðu
temsil eder. Bu teknolojinin ana temasý bir maddenin bir
mikrometreden küçük bir ölçüde kontrolüdür ve yine bu
uzunluk ölçüsünde cihazlarýn üretimidir. Nanoteknoloji,
makine yapýmýnda, týp, elektronik, tarým, fizik, havacýlýk,
uzay araþtýrmalarý, çevre ve enerji üretimi baþta olmak
üzere birçok alanda yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Bu
teknoloji sayesinde çok küçük makineler yapýlabildiði gibi
“akýllý” malzemeler üretilerek beyin damarlarýnýn, diþin vb.
içine yerleþtirilebiliyor. Nanoteknoloji ürünü chipler (çip) ve
özel donanýmlar ile canlý organizmalar uzaktan kontrol
Küçük bir chip kitaplar dolusu bilgiyi depolayabilmektedir.
edilebilmektedir.
Günlük hayatýmýza kadar giren nanoteknoloji ile
oluþturulan ürünler arasýnda kir tutmayan duvar boyalarý, küvet ve lavabolar; kirlenmeyen, ýslanmayan
ve ütü gerektirmeyen kumaþlar, bakteri ve mikroplarý öldüren filtreler ve çeþitli yüzeyler, el ve yüz
kremleri, mantarlarý ve bakterileri öldüren çoraplar yer almaktadýr. Ayrýca nanoteknoloji kullanýlarak
birçok tarým ürününün gen yapýsý deðiþtirilip daha fazla verim alma ve çürümelere karþý daha dayanýklý
ürünler elde etme çalýþmalarýnda önemli baþarýlar saðlanmýþtýr.
Geliþmiþ ülkelerde nanoteknoloji özellikle kalp ve beyin hastalýklarýnýn tedavisinde ve ilaç
sektöründe de kullanýlmaktadýr. Klasik yöntemle ilaç kullanýmýnda, mide, karaciðer, beyin vb. organlar
zarar görebilmektedir. Nanoteknoloji ile yapýlan tedavide, ilaç nano kapsüllere yüklenip þýrýnga ile
sadece hasta bölgeye gönderilmekte ve kapsüller patlatýlarak tedavi yapýlmaktadýr.
Týp dünyasýnda yeni bir dönem baþlatan 1954’teki ilk baþarýlý böbrek nakli sonrasýnda organ ve doku
nakliyle ilgili çalýþmalar özellikle 1980 sonrasýnda daha da hýz kazanmýþtýr. Günümüzde artýk birçok
organýn nakli baþarý ile gerçekleþtirilmektedir. Organ nakli bekleyen insanlarýn ihtiyacýný karþýlayacak
kadar saðlýklý doku ve organ vericisinin bulunamamasý bilim adamlarýný laboratuar ortamýnda doku ve
organ üretmek çalýþmalarýna yöneltti. Bu konuda nano parçacýklar kullanýlarak birçok baþarýlý çalýþma
yapýldý. Bunlarýn içinde dünyada en fazla ilgi çeken çalýþma ise 1996’da “Dolly” adý verilen koyunun
kopyalanmasý oldu. Bu tarihten sonra dünyanýn birçok ülkesinde baþta koyun olmak üzere birçok
hayvanýn kopyalanmasý çalýþmasý yapýldý. Ülkemizde de 2007 yýlýnda “Oyalý” adý verilen ilk koyun
kopyalandý. Canlýlarýn kopyalanmasý soylarý tükenmekte olan canlý türlerinin soylarýnýn devamý, doku ve organ
nakli ile hastalarýn tedavi edilmesi imkaný sunmuþtur.
Fakat bu olumlu yönlerinin yanýnda olumsuz olarak da
kullanýlabileceði düþüncesi bütün dünyada yoðun
tartýþmalara neden olmuþtur. Bu nedenle özellikle
insanýn da kopyalanmasý fikri etik bulunmadýðý için
dünyanýn birçok geliþmiþ ülkesinde yasaklanmýþtýr.
Özellikle 1990’lardan sonra dünyada Ýnternet
kullanýcý sayýsý hýzla arttý. “Dünya ve Türkiye Ýnternet
Kullanýmý 2007” adlý rapora göre, 1992 yýlýnda dünyada
Ýnternete baðlý bilgisayar sayýsý bir milyon iken 2008’de
1 milyar 115 milyona ulaþmýþtýr. Türkiye, 26,5 milyon
etkin Ýnternet kullanýcý sayýsýyla dünyada 13. sýrada yer
almaktadýr. Bilgisayar teknolojisinin kültürel çalýþmalarda da kullanýmýnýn yaygýnlaþmasýyla film sanatýnda
“elektronik sinema” önem kazandý. Video pazarýnýn da
geliþmesiyle büyük þirketler kadar baðýmsýz küçük
þirketler de film yapma imkâný buldu. Bunun sonucu
olarak baðýmsýz yenilikçi sinema canlandý ve
yönetmenler sýra dýþý, yenilikçi tasarýlarý gerçekleþtirÝlk kopyalanan koyun Dolly
diler.
204
Bu dönemde müzikte ise bateri eþliðinde ve klavye ile yapýlan elektronik seslerle tanýþýldý. Amerikalý
pop yýldýzlarý Madonna ve Michael Jackson bu türün öncülüðünü yaptýlar ve bunu büyük bir sektör
hâline getirdiler. Film CD ve DVD’leri ile müzik albümlerine insanlarýn gösterdiði yoðun ilgi emek
harcamadan gelir elde etmeyi amaçlayanlar tarafýndan oluþturulan “korsan” sorununu da gündeme
getirdi. Son yýllarda geliþtirilen normal DVD’lerden daha kaliteli ses ve görüntü özellikleri sunan,
kopyalanamayan “Blu-ray teknolojisi” film ve müzik sektöründe korsan sorununa çözüm olarak görülmektedir.
Askerî teknolojide “komuta hiyerarþisi” yerine “að kurgusu”
öne çýkmýþtýr. Küresel hedef bulma sistemi, lazer tarayýcýlar,
dijital iletiþim, yerleþik bilgisayarlar gibi insan hatasýný en aza
indiren teknolojiler geliþti. Algýlama ve uzaktan vurma
teknolojisi sivil zayiatý azaltacak þekilde nokta hedeflere akýllý
mühimmat kullanýmýný artýrmýþtýr. Körfez Savaþý’nda akýllý
mühimmat kullanýmý % 10 iken, Kosova Harekâtý’nda % 30,
Afganistan ve Irak’ta ise % 70-80’lere çýkmýþtýr. Bilgi
teknolojilerinin kullanýmý ile devletlerin ne zaman, nerede, ne
yaptýklarý her seviyede görülebilir hâle geldiðinden cephe
savaþý tarihe karýþmýþ, savaþlar zaman, mekân ve kullanýlan
vasýtalar bakýmýndan çok boyutlu hâle gelmiþtir.
ABD ile SSCB arasýnda 1957’de SSCB’nin ilk yapay
Edgravour uzay aracýnýn Mars’a iniþi
uyduyu fýrlatmasýyla baþlayan uzay araþtýrmalarý yarýþý, Soðuk
Savaþ Döneminde iki ülke arasýndaki kültürel ve teknolojik
rekabetin önemli bir parçasý hâline gelmiþti. Yumuþama
Döneminde ise çalýþmalar daha çok uzayý ve diðer gezegenleri
tanýmaya yönelik olarak devam etti. ABD baþta olmak üzere
birçok devlet gönderdikleri uzay araçlarý ile önemli çalýþmalar
yaptý. ABD ve SSCB ortak uzay araþtýrmalarý yapmaya
baþladý. 1990’da Venüs yüzeyine inilerek araþtýrmalar yapýldý.
1994’te ise Venüs yüzeyinin haritasý çýkarýldý. Günümüzde
uzay araþtýrmalarýnýn yoðunlaþtýðý konu ise dünya dýþýnda,
uzayda insanlarýn yaþayacaðý gezegenler olup olmadýðýdýr.
Uluslararasý Uzay Ýstasyonu üzerinde
Özellikle Mars gezegeni üzerinde çalýþmalar artmýþtýr. En son
bakým çalýþmasý yapan iki astronot
ABD’ye ait Anka Kuþu (Phoenix) adlý uzay aracý 26 Mayýs
2008’de Mars topraðýnda hayat iziyle ilgili delil aramak
amacýyla gönderilmiþ ve 90 gün boyunca inceleme yaparak
dünyaya çok önemli bilgiler göndermiþtir. Uzay aracýnýn Mars
yüzeyinde yaptýðý toprak analizlerinde canlýlarýn yapýtaþý olan
karbon elementinin bulunamamasýna raðmen, su bulunmasý
umut verici bir geliþme olarak kabul edilmiþtir.
Bütün devletlerin uzay araþtýrmalarýnda kullanabileceði bir
“Uluslararasý Uzay Ýstasyonu” fikri 1998 yýlýnda inþaatýn
baþlamasýyla gerçekleþme aþamasýna gelmiþtir. Yapýmý
devam eden istasyonun 2011’de tamamlanmasý planlanmaktadýr.
Bütün bu geliþmelerin yanýsýra 1986’daki Çernobil kazasý
çevre sorunlarýna duyarlýlýðý da arttýrmýþtýr. ABD ve Batý
Avrupa ülkeleri; yað kullanýmýný azaltmak, çöpleri yeniden
iþlemek, su ve enerji tüketiminde tutumlu davranýlmasýný
saðlamak için “yeþil dostu” politikalar izlemeye baþlamýþlardýr.
Yeþilliðin ön plana alýndýðý yerleþme ve konut projeleri hýzlý bir
þekilde yayýlmaktadýr. Bu projelerde rüzgar gücü, güneþ
enerjisi ve dönüþtürme teknikleri gibi çevresel enerji
kaynaklarýndan daha çok faydalanýlma yoluna gidilmiþtir.
Mimarlýk alanýnda geliþmeler doða dostu, çevreye zarar
vermeyen kendine yeterli yapýlarla “yeþil mimarlýk” adý verilen
yeni bir anlayýþý da ortaya çýkarmýþtýr.
1980’lerden sonra bilim alanýndaki geliþmelerin spor
alanýnda uygulanmasý sonucu “spor bilimi” daha fazla önem
kazanmaya baþladý. Özellikle sporcularýn beslenmesinden
antrenman programlarýna kadar bir çok alanda bilimsel
Enerjisini kendisi üreten, suyunu temizleyen ve
kat aralarýnda tarým yapýlan yeþil mimarî
geliþmelerin kullanýlmasý bu dönemde çok sayýda dünya ve
projelerinden bir örnek.
olimpiyat rekorlarýnýn kýrýlmasýnda etkili olmuþtur.
205
2. Küreselleþme ve Etkileri
Aþaðýdaki görsellere göre:
1. Küreselleþmenin tanýmýný yapmaya çalýþýnýz.
2. Küreselleþmenin hayatýmýza etkileri nelerdir? Örnekler veriniz.
Dünya nüfusunun % 70’ini temsil eden G-20’ye üye ülkelerin liderleri Washington’da
ekonomik krize karþý alýnacak önemleri görüþtü (15.11.2008).
ABD’de baþlayan Ekim 2008 krizinin
bazý borsalara etkisi
Borsa adý
Ýzlanda
Þangay
Atina
Hong Kong
Budapeþte
Endonezya
Arjantin
Ýstanbul
Helsinki
Mýsýr
Brüksel
Ýtalya
Tokyo
Kopenhag
Güney Kore
Brezilya
Almanya
Paris
New York
Aylýk Deð.
(%)
-71,5
-24,6
-27,9
-22,6
-21,6
-31,4
-31,4
-22,8
-11,3
-32,7
-18,8
-17,0
-20,3
-18,5
-23,1
-24,8
-15,8
-14,4
-19,5
Yýllýk Deð.
(%)
-87,8
-71,0
-61,7
-55,0
-54,9
-52,5
-52,5
-51,7
-50,7
-49,8
-49,5
-48,7
-46,5
-46,5
-46,1
-43,0
-42,3
-41,4
-41,2
Bir gazete haberi, 12.12.2008
206
206
Son yýllarda sanattan spora, kültürden ekonomiye kadar her alanda en fazla duyulan kelimelerin
birisi de “küreselleþme”dir. En yalýn anlamýyla küreselleþme, “Endüstriyel geniþlemeye ve kitle iletiþim
araçlarýnýn yaygýnlaþmasýna paralel olarak siyasi, kültürel ve ekonomik düzeydeki çok yönlü toplumsal
iliþkilerin dünya çapýnda yaygýnlaþmasý” olarak tanýmlanmaktadýr.
1980’li yýllarla birlikte baþlayan küreselleþme süreci, 1990’larýn baþlarýnda Doðu Blokunun daðýlmasýyla hýz kazanmýþtýr. Devletin ekonomideki aðýrlýðý azalmýþ, özelleþtirme artmýþ, uluslararasý ticaret
ve çok uluslu þirketler yaygýnlaþmýþtýr. Küreselleþme ile dünyadaki geniþ kapsamlý siyasi ve ekonomik
deðiþmeler sýnýr tanýmadan bütün dünyayý etkisi altýna almýþtýr. 2008 yýlýnýn ekim ayýnda ABD’de
meydana gelen ekonomik krizin dalgalar hâlinde yayýlmasý bunun en son örneðidir. 206. sayfadaki
tablo, bu krizin dünyanýn önemli borsalarýna etkisini göstermektedir.
Bilim ve teknolojideki hýzlý geliþmeler, fertleri daha fazla çalýþmaya sevk ederek toplumlarý rekabete
itmiþtir. Bu geliþme, yeni haberleþme araç ve malzemelerinin hayata geçmesi ve bilgi iletiþim
imkânlarýnýn yaygýnlaþmasý ile daha da hýzlanmýþtýr.
Özellikle iletiþim teknolojisindeki hýzlý geliþmeler ülkeleri ekonomiden siyasete kadar pek çok alanda
birbirlerine yakýnlaþtýrarak dünyayý adeta “küresel bir köy”e dönüþtürmüþtür. Uydu teknolojisinin sýnýr
ötesi yayýncýlýða saðladýðý kolaylýklar, dünyanýn en ücra köþesindeki bir toplumun varlýðýndan,
kültüründen daha ayrýntýlý bir þekilde haberdar olma imkâný saðlamaktadýr.
Ülkeler arasý haberleþme aðlarýnýn yaygýnlaþmasý, kültürler arasý etkileþime yeni bir ivme kazandýrarak dünyadaki kültürel akýþý hýzlandýrmýþtýr.
Bilgi ve kültürün dünya ölçeðinde paylaþýmý Ýnternet yoluyla hýzlý bir þekilde saðlanmýþtýr.
Küreselleþmeyle birlikte ekonomik yönden ülkelerin önemli bir kýsmý, birbiriyle bütünleþmeye
baþlamýþtýr. Örneðin Rusya’da yaþanan bir kriz Türkiye’den bu ülkeye ihracat yapan birçok firmayý
olumsuz etkilemiþtir. Büyük ölçekli þirketler dünya çapýnda etkisini artýrýrken bazý yerel yatýrýmcýlarýn
sayýlarý azalmýþtýr.
Küreselleþmenin etkisiyle sinema, müzik, spor, sanat vb. birçok faaliyet uluslararasý bir boyut kazanmýþtýr. Film yapýmcýlarýnýn hedefi, baþta Oscar (Oskar) olmak üzere uluslararasý yarýþmalarda baþarýlý
olmak ve yüksek ekonomik kazançlar elde etmektir. Sporda da dünya þampiyonalarý ve olimpiyat
oyunlarýnýn yapýldýðý ülkelere giden milyonlarca insanýn saðladýðý ekonomik gelir ve canlý yayýnlarla
elde edilen reklam imkâný sporun önemini bir kat daha arttýrmaktadýr.
Aþaðýdaki örneklerden yararlanarak küreselleþmenin spor, edebiyat, müzik ve sinemaya
etkilerine örnekler veriniz.
1997’de çekilen Titanik
filmi 11 Akademi (Oscar)
Ödülü kazanmýþtýr. Film,
dünya çapýnda 400 milyondan fazla kiþi tarafýndan izlenmiþ ve yaptýðý
1,85 milyar dolar hasýlatla
en fazla hasýlat yapan film
olma özelliðini 2010’a
kadar sürdürmüþtür. Filmin müziklerinden oluþan
albüm, satýþ rekorlarý kýrmýþtýr. Film, Oscar dýþýnda
uluslar arasý 76 ödül daha
almýþtýr.
Joan K. Rowling’in
yazdýðý Harry Potter,
dünyada en fazla satýlan
kitap olma özelliðini taþýyor. Ýlk altý serisi 325 milyon adet satýlan kitabýn 7.
serisi için yapýlan 12
milyon baský, 150 ülkede
birden satýþa sunuldu ve
kýsa sürede bitti. Harry
Potter sinema filmleri serisinin ilk 5 filmi de 4 milyar dolarlýk giþe hasýlatý
yaptý.
1975’te Ýngiltere’de
doðan David Beckham,
Ýngiltere’nin yaný sýra Ýtalya, Ýspanya ve ABD’de
futbol oynadý. Dünyanýn
en fazla tanýnan futbolcularýndan birisi olmasý, onu
bir marka ve dünyanýn en
fazla kazanan futbolcusu
hâline getirdi. Kendi adýyla
satýlan ürünler dünyanýn
her yerinde alýcý bulmaktadýr.
1958 yýlýnda ABD’de
doðan Madonna’nýn ünü,
ilginç sahne þovlarý ve
sesi ile kýsa sürede ABD
dýþýna taþtý. Dünyanýn en
fazla tanýnan ve albümleri
en fazla satan sanatçýlarýndan olan Madonna,
filmlerde de rol aldý. True
Blue adlý albümü 20 milyondan fazla satýþ yaptý.
Sanatçý toplamda 120
milyon albüm satýþý ile
rekorlar kitabýna girdi.
207
H. DEÐÝÞEN DÜNYA VE TÜRK DIÞ POLÝTÝKASI
TÜRK DIÞ POLÝTÝKASININ GENEL ÖZELLÝKLERÝ
“En uzakta zannettiðimiz bir olayýn bize bir gün temas etmeyeceðini bilemeyiz. Bunun için
insanlýðýn hepsini bir vücut ve her milleti bunun bir organý saymak icap eder; bir vücudun
parmaðýnýn ucundaki acýdan, diðer bütün organlar etkilenir; Dünyanýn filân yerinde bir
rahatsýzlýk var ise bundan bana ne? dememeliyiz; böyle bir rahatsýzlýk varsa týpký kendi
aramýzda olmuþ gibi onunla meþgul olmalýyýz.
(…) Bir devlet ve milleti idare vaziyetinde bulunanlarýn daima göz önünde tutmalarý lazým gelen
mesele budur.”
Mustafa Kemal ATATÜRK
Hasan Rýza SOYAK, Atatürk’ten Hatýralar, s. 512
Atatürk’ün yukarýdaki sözü Türk dýþ politikasýný nasýl etkilemiþtir?
SSCB’nin daðýlmasý ve iki kutuplu dünya düzeninin yýkýlmasýyla Türkiye’nin temel dýþ politika
dinamiklerinde büyük bir deðiþim olmuþtur. Bu çerçevede Türk dýþ politikasýnýn esaslarý yeniden
belirlenmeye çalýþýlmýþtýr. Bu dönemde Türkiye, Türk topluluklarýnýn da bulunduðu Balkanlar, Kafkaslar
ve Orta Asya’da siyasi ve ekonomik iþ birliði olanaklarý yakalarken etnik-dinî çatýþmalarýn ortaya
çýkardýðý güvenlik sorunlarýndan olumsuz etkilenmiþtir. Körfez Savaþlarýndan sonra Orta Doðu Bölgesi,
Türkiye için güvenlik tehlikesi oluþturan bir alan hâline gelmiþtir.
Türkiye’nin jeopolitik konumu siyasi ve ekonomik kazançlarýn yanýnda güvenlik risklerini de
beraberinde getirmektedir. Dünyanýn en istikrarsýz üç bölgesine (Balkanlar, Kafkaslar, Orta Doðu)
komþu olan Türkiye’nin doðrudan dâhil olmadýðý pek çok sorundan etkilenmesine sebep olmaktadýr.
Günümüzde Türk dýþ politikasýnýn baþlýca amacý, medeniyetler arasýnda anlayýþ ve iþ birliði
kültürünün geliþtirilmesine katkýda bulunarak barýþ ve refah içinde, istikrarlý, iþ birliðine dayalý bölgesel
ve uluslararasý bir ortamýn oluþturulmasýdýr. Türkiye kuruluþundan itibaren dýþ politikada Atatürk’ün
“Yurtta sulh, cihanda sulh.” ilkesini günümüzde de devam ettirmektedir.
1. Rusya Federasyonu
SSCB’nin daðýlmasýndan sonra eski gücünü tekrar kazanmak isteyen Rusya Federasyonu, 1993
yýlýndan sonra eski Sovyet cumhuriyetleri ile karþýlýklý ortak çýkar iliþkisine göre hareket etmeye
çalýþmýþtýr. Doðu Avrupa’yý Batýlý ülkelerin etkisine terk etmek zorunda kalan Rusya Federasyonu için
hareket sahasý olarak Kafkasya ve Orta Asya bölgeleri kalmýþtýr. Türkiye’nin Orta Asya Türk
cumhuriyetleri ve diðer Türk topluluklarýyla yakýndan ilgilenmesi Rusya’nýn bölgedeki etkinliðinin
azalmasýna neden olmuþtur.
Rusya’nýn Hazar petrolleri ve Orta Asya’nýn zengin enerji kaynaklarý üzerindeki etkisini azaltmak
isteyen Batýlý Devletler, Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye üzerinden bir enerji koridoru oluþturma
politikasý izlemiþtir. Böylece Türkiye’nin bölgedeki önemi daha da artmýþtýr.
2000’li yýllara girilirken Türkiye-Rusya iliþkileri hýzlý bir þekilde geliþmeye baþlamýþtýr. Türkiye inþaat
sektörü ve tüketim mallarý konusunda Rusya pazarýnda eksikliði giderirken Rusya da Türkiye’nin doðal
gaz baþta olmak üzere enerji ihtiyacýný karþýlamak, silah sanayini geliþtirmek konusunda fýrsatlar
sunmaktadýr. Þu anda Rusya, Türkiye’nin en fazla ihracat yaptýðý ülke hâline gelmiþtir. Bu konuda Rus
doðal gazýný Karadeniz’in altýndan döþenen bir boru hattýyla Samsun’a ulaþtýran Mavi Akým Projesi bir
dönüm noktasý olmuþtur.
Haritayý ve tabloyu inceledikten sonra aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
1. 1995-2000 yýllarý arasýnda ihracatýmýzýn azalmasýnýn sebeplerini araþtýrýnýz
2. Boru hatlarýnýn Türkiye’den geçmesi Türk dýþ politikasýný nasýl etkilemiþtir?
Mav
i
(Ru Akým
sya
)
Yýllar
A
Ba
tý
Novorossiysk
H
Ha
t
(R tý-Tu
us ru
ya sg
)
a
z
Rusya Federasyonu ile dýþ
ticaretimiz
Z
K A R A D E N Ý Z
A
Bakü
DENÝZÝ
Gaz
ý
N
BTC
can
E
rbay
D
Aze
ITG
R
Tiflis
Ý
Z
n
EGE
Ý
Kerkük-Yumurtalýk
Ýra
Ceyhan
zý
Ga
A K D E N Ý Z
0
100
200
300
400
Doðal gaz boru hatlarý
Petrol boru hatlarý
500 km
www.botas.gov.tr
208
1990
1995
2000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Ýhracat
(milyon $)
531
1.238
644
1.172
1.368
1.859
2.377
3.238
4.727
Ýthalat
(milyon $)
1.247
2.082
3.886
3.891
5.451
9.033
12.906
17.806
23.508
TÜÝK
2. Kafkasya
SSCB’nin daðýlmasý, Kafkaslarda Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan devletlerinin kurulmasýný
saðlarken bölgedeki etnik çatýþmalar var olan istikrarý bozmuþtur.
Türkiye, siyasi açýdan Kafkasya’daki yeni baðýmsýz cumhuriyetleri desteklemiþ ve toprak bütünlüklerini
korumasýna öncelik vermiþtir Ekonomik açýdan da bölge ülkeleriyle ticari iliþkileri geliþtirmek ve Hazar
enerji kaynaklarýnýn nakli konusunda avantajlý bir konum elde etmeyi amaçlamýþtýr. Ayrýca bölgedeki etnik
çatýþmalarýn azaltýlmasý, mülteci akýný ve kaçakçýlýðý engelleyerek istikrarýn saðlanmasýna çalýþmaktadýr.
Böylece Türkiye, Kafkasya’da siyasi, ekonomik ve güvenlik boyutu olan bir politika izlemektedir.
Türkiye ve Azerbaycan’ýn siyasi, ekonomik ve stratejik açýdan ortak menfaatlere sahip olmasý iki ülkeyi
yakýnlaþtýrmýþtýr. Özelikle Daðlýk Karabað sorununda Türkiye uluslararasý kamuoyunun aksine Azerbaycan’ýn yanýnda yer almýþtýr. Hazar enerji kaynaklarýnýn Batý’ya nakledilmesi konusunda alýnan mesafeler
Türk-Azeri iliþkilerini daha da geliþtirmiþtir.
Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru Hattý, boru
hattý projeleri içinde ilk defa gündeme gelmiþ ve
yapýmýna 2002’de baþlanmýþtýr. 2005’te tamamlanan
hat, faaliyete geçerek Azeri petrolünü taþýmaktadýr.
BTC ile paralel olarak geliþtirilen Güney Kafkasya
Boru hattý (GKB) ile Azerbaycan doðal gazýnýn Þah
Deniz projesiyle Gürcistan ve Türkiye üzerinden
dünyaya pazarlanmasý hedeflenmektedir. Ayrýca
Türkiye, Yunanistan’la bu hattý Avrupa’ya uzatmak için
Þubat 2003’te bir anlaþma imzalamýþtýr.
Türkmenistan doðal gazýný Türkiye üzerinden
Avrupa’ya taþýyacak olan Trans-Hazar Boru hattý
(THB) projesi için de Aþkabat ile müzakerelerin
sonuna gelinmiþtir. Rusya ve Ýran doðal gazýna
Azerbaycan ve Türkmenistan doðal gazýnýn da
BTC Boru Hattý’nýn Adana tesisleri
eklenmesiyle Türkiye, Avrasya’da enerji daðýtýmýnda
kilit ülke konumuna gelecektir.
Enerji daðýtýmýnýn NATO üyesi, demokratik ve laik bir yapýya sahip Türkiye üzerinden yapýlmasýný Batýlý
devletler ve ABD desteklemektedir. Ayrýca OPEC’in petrol tekelinin kýrýlarak fiyat istikrarýnýn saðlanmasý ve
Orta Doðu petrollerine olan baðýmlýlýðýn azaltýlmasý Batý için son derece önemlidir.
Türkiye ile Ermenistan’ýn kara sýnýrlarýnýn kapalý olmasý, Orta Asya ile ulaþým baðlantýsýný saðlayan
Gürcistan’ý, Türkiye için önemli bir ülke hâline getirmiþtir. Gürcistan BDT’ye katýlmamýþ ve Rusya’nýn
üzerindeki baský ve nüfuzunu kýrabilmek için Türkiye ve Batý ile iyi iliþkiler kurmuþtur. Ortak kültürel ve tarihî
baðlarý olan Gürcistan ile Türkiye arasýndaki iliþkiler, Hazar enerji kaynaklarýnýn Batý’ya açýlma projeleri ile
hem ekonomik hem de siyasi olarak geliþmiþtir. Hazar petrolü ve doðal gazýnýn ana nakil güzergâhýný
elinde bulundurmak isteyen Türkiye ile bu enerji hatlarýndan elde edeceði gelir ile hem siyasi hem de
ekonomik sorunlarýný aþarak istikrara ulaþmayý hedefleyen Gürcistan birbirleri için vazgeçilmez ülkeler
olmuþlardýr.
Türkiye, Ermenistan’ý tanýyan ilk ülkelerden biri olmuþtur. Türkiye kuruluþunda öncü olduðu Karadeniz
Ekonomik Ýþ Birliði Teþkilatýna (KEÝ) Ermenistan’ý üye olarak davet ederek Kafkaslardaki çok yönlü
politikasýna uygun olarak iyi iliþkiler kurmaya çalýþmýþtýr. Ancak Türkiye, 1915 olaylarýný sürekli gündemde
tutmasý ve iþgal ettiði Azerbaycan topraklarýndan çekilmemesi nedeniyle Ermenistan’la kara sýnýrýný
kapatmýþ ve kýsmi ambargo uygulamaktadýr.
Aþaðýdaki metin ve tablodan da yararlanarak Karadeniz
Ekonomik Ýþ Birliði Teþkilatýnýn Türk dýþ politikasýna yaptýðý
katkýlarý sorgulayýnýz.
Türkiye’nin giriþimi ile 19 Aralýk 1990’da Ankara’da yapýlan
toplantýyla temelleri atýlan Karadeniz Ekonomik Ýþ Birliði Teþkilatý
(KEÝ) Anlaþmasý, 25 Haziran 1992 tarihinde Ýstanbul’da düzenlenen
Zirve Toplantýsý’nda imzalanarak resmen iþlerlik kazanmýþtýr.
KEÝ’nin temel amacý üye devletlerin coðrafi yakýnlýklarýndan ve
ekonomilerinin birbirlerini tamamlayýcý özelliklerinden yararlanýlarak
ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik iþ birliðini geliþtirmeleri ve
Karadeniz’in bir barýþ, iþ birliði ve refah bölgesi hâline gelmesini
saðlamaktýr. KEÝ, hükûmetler dýþýnda parlamenterler, özel sektörler
ve belediyeler arasýnda iþ birliði yapýlmasý için çalýþmalar yapmaktadýr. Sürekli Ýstanbul’da bulunan KEÝ Uluslararasý Daimi Sekreteryasý kurulmuþtur. KEÝ’nin finansal birimi, Karadeniz Ticaret ve
Kalkýnma Bankasýdýr.
www.bsec-organization.org
209
Üye ülkeler
Arnavutluk
Azerbaycan
Bulgaristan
Ermenistan
Gürcistan
Moldova
Romanya
Rusya
Türkiye
Ukrayna
Yunanistan
Sýrbistan
Gözlemci ülkeler
Almanya
ABD
Avusturya
Beyaz Rusya
Çek Cumhuriyeti
Fransa
Hýrvatistan
Ýsrail
Ýtalya
Mýsýr
Polonya
Slovakya
Tunus
3. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri
8-10 Mart 1993’te Ankara’da T.C.
Dýþ Ýþleri Bakanlýðý ve TlKA’nýn davetiyle toplanan Alfabe-Ýmla Konferansý
prensip olarak Türk cumhuriyetlerin tek
bir alfabede birleþmeleri gerektiði ve bu
alfabenin “hem Türk dilinin yapýsýna uygunluðu hem de modern dünyayý daha
yakýndan ve kolay olarak takip edip
yararlanmak ve modern dünyada hak
edilen yeri almak için Latin esasýnda”
oluþturulmasýný kararlaþtýrdý. Turgut
Özal “Bundan böyle bütün dünya
Türklüðün tarih sarkacýnda yükseliþini
seyredecektir.” derken Baþbakan
Süleyman Demirel, kurultayýn iki yüz yýl
geciktiðini, Adriyatik’ten Orta Asya’ya
kadar uzanan Avrasya’nýn yeni Türk
dünyasýný oluþturduðunu belirtiyordu.
Türkiye’nin Orta Asya Türk cumhuriyetlerine bakýþ açýsýnýn
basýna yansýmasý (11.09.2008)
Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. IV, s. 395
Orta Asya’daki Türk cumhuriyetlerinin baðýmsýzlýðýný kazanmasýnýn ardýndan Türkiye, bu ülkelerle
ikili iliþkileri ve iþ birliðini daha da güçlendirmeyi amaçlayan bir politika izlemektedir. 1992’den itibaren
düzenlenen Türkiye ile Türk cumhuriyetlerinin katýlýmý ile gerçekleþtirilen “Türkçe Konuþan Ülkeler
Devlet Baþkanlarý Zirvesi” bu ülkeler arasýndaki iþ birliði ve dayanýþmayý geliþtirmede önemli bir adým
olmuþtur. Ayrýca Türkiye, Türkmen doðal gazý ve Kazak petrollerini dünya piyasasýna pazarlama
çalýþmalarýna devam etmektedir.
Orta Asya ülkeleriyle ticari iliþkilerini geliþtirmeye devam eden Türkiye’nin bölge ülkelerine saðladýðý
önemli miktarda kredi, teknik yardým, burslar, kamu görevlilerinin eðitimi, askerî yardým ve eðitim
yoluyla, bu ülkelerin demokratik ve ekonomik kalkýnma çabalarýný desteklemeyi amaçlamaktadýr. Bu
amaç doðrultusunda, Orta Asya Türk cumhuriyetleri ile Türkiye arasýnda kültür ve eðitim alanlarýndaki iþ
birliði hýzlý bir þekilde geliþmektedir. Günümüzde birçok öðrenci karþýlýklý olarak Türkiye’de ve bu
cumhuriyetlerde yüksek öðrenim görmektedir.
Aþaðýdaki tabloda da görüldüðü gibi çok sayýda soydaþ öðrencinin ülkemizde eðitim
görmesinin Türkiye’nin dýþ politikasýna etkileri nelerdir?
01.10.2007 tarihi itibariyle Türk cumhuriyetleri ile Türk ve akraba topluluklarýndan gelen ve
ülkemizde burslu öðrenim gören öðrenciler
Ülkeler
Toplam
TÖMER
Azerbaycan
651
52
2
260
Kazakistan
512
113
19
Kýrgýzistan
651
55
21
Özbekistan
Ön lisans
Lisans
Yüksek lisans
Doktora
180
157
258
82
40
357
152
66
18
7
-
8
3
-
543
32
-
482
23
6
Asya ülkeleri
1.577
256
61
923
217
120
Balkan ülkeleri
1.373
123
69
1.023
118
40
Toplam
5.325
638
172
3.331
775
429
Türkmenistan
Yurt Dýþý Eðitim Öðretim Genel Müdürlüðü
4. Orta Doðu
Türkiye ile tarihî ve kültürel baðlarý olan Orta Doðu günümüzde karýþýklýk ve çatýþmalar içindedir. Bu
durumdan olumsuz etkilenen Türkiye, Orta Doðu’da kalýcý barýþ, refah ve huzur ortamýnýn saðlanmasý
için giriþilen her faaliyete aktif olarak katkýda bulunmaktadýr. Türkiye, özellikle 2000’li yýllarda bölgeye
dýþarýdan yapýlan askerî müdahalelere olumlu bakmamýþ ve ülkemizdeki askerî üslerinin kullanýmýna
izin vermemiþtir. Suriye ve Ýran’la üst düzey iliþkiler geliþtirmesi bölge ülkeleri ile Türkiye’nin iliþkilerini
olumlu etkilemiþ, Türkiye bölgede baðýmsýz politikalar geliþtiren bir ülke konumuna gelmiþtir.
210
1988 - 1997 yýllarý arasý Türkiye - Irak dýþ ticareti
Yýllar
Ýhracat
Ýthalat
Deðeri (bin dolar) Toplam ihracattaki payý (%) Deðeri (bin dolar) Toplam ithalattaki payý (%)
1988
986.118
8,46
1.436.502
10,02
1990
214.501
1,66
1.046.532
4,69
1992
212.097
1,44
908
0,00
1994
140.972
0,78
0
0,00
1995
122.999
0,57
0
0,00
1996
187.986
0,81
31.788
0,07
1997
53.932
0,21
76.164
0,16
DÝE
Türkiye, 1990’da Basra Körfezi ve Irak’ta meydana gelen geliþmelerde askerî müdahaleye destek
verirken yukarýdaki tabloda da görüldüðü gibi bu durumdan en fazla etkilenen ülkelerden biri oldu. Irak’a
uygulanan ambargo neticesinde ekonomik kayýplara uðrayan Türkiye, bölgede oluþan istikrarsýzlýk
nedeniyle de sýnýrlarda güvenlik sorunu yaþadý. Mart 2003’te ABD liderliðinde Irak’a gerçekleþtirilen
askerî müdahale sonucunda Irak’ta bir otorite boþluðu doðmuþtur. Bu durum Türkiye ile Irak arasýnda
güvenlik sorunlarýna yol açmaktadýr. Bu nedenle Türkiye, Irak’ta istikrarýn yeniden tesisi ve toprak
bütünlüðünün korunmasýna, ülkenin yeniden yapýlanmasýna büyük önem vermektedir. Türkiye, Türk
nüfusunun çoðunlukta olduðu Kerkük’ün demografik yapýsýnýn deðiþtirilmesi teþebbüslerine iliþkin
geliþmeleri de yakýndan takip etmektedir. Bu þehrin farklý etnik gruplar arasýnda birlik ve uyum
bakýmýndan bir örnek teþkil etmesi gerektiðine inanmaktadýr. Türkiye, Irak ve komþularý arasýndaki
istiþare mekanizmasýnda öncü rol oynamaya devam etmektedir.
Türkiye ile Suriye arasýndaki “su sorununu” yanýnda Suriye’nin Türkiye’ye yönelik terör faaliyetlerine
destek vermesi 1990’lý yýllarda iki ülke iliþkilerini oldukça gerginleþtirmiþti. 2000’li yýllara gelindiðinde
Suriye’nin teröre verdiði desteði kesmesi ve ABD’nin Suriye’ye karþý yaptýrýmlarýna Türkiye’nin destek
vermemesi iki ülke arasýndaki iliþkileri normale dönüþtürdü. Ýki devlet arasýndaki iliþkiler üst düzey
ziyaretlerle iyice pekiþtirildi.
1990’lý yýllarda Ýran’ýn ülkemize yönelik terör
Aþaðýdaki karikatürden de yararlanaolaylarýna destek vermesi, iki ülke arasýndaki
iliþkilerin geliþmesine engel oldu. Ýran’ýn Orta Asya
rak Türkiye’nin, Ýsrail-Filistin sorununun
cumhuriyetlerindeki enerji nakil hatlarýnýn kendi
çözümüne yönelik faaliyetleri hakkýnda
topraklarýndan geçmesini istemesi ve sorun yaþadýðý
görüþlerinizi belirtiniz.
ABD ile Türkiye’nin müttefik olmasý nedeniyle iliþkiler
zor bir süreçten geçti. 2000’li yýllarda Ýran’ýn
Türkiye’ye yönelik teröre desteðini kesmesi ve
ABD’nin Ýran’a yönelik politikalarýna Türkiye’nin
destek vermemesi iliþkilerin düzelmesini saðlamýþtýr.
Ýran ve Türkmenistan doðal gazlarýnýn Türkiye üzerinden Batý ülkelerine ulaþtýrýlmasý için anlaþmalar
yapýlmýþtýr. Ýki ülke arasýndaki iliþkiler geliþerek
devam etmektedir.
Türkiye, Ýsrail’in kuruluþundan itibaren iliþkilerini
Arap ülkelerini de dikkate alarak sýnýrlý bir düzeyde
tutmuþtu. 1991 yýlý sonunda iki ülkenin diplomatik
temsil düzeyini karþýlýklý olarak büyükelçilik düzeyine
çýkarmasý, iliþkilerin düzelmesinin baþlangýcý oldu.
Bundan sonra Orta Doðu ve dünyada yaþanan
sorunlara karþý iki ülke arasýnda karþýlýklý iþ birliði
geliþerek devam etti. Bu dönemde iki ülke arasýnda
birçok ikili anlaþma imzalandý. 2000’li yýllarda Ýsrail’in
Filistin’e yönelik saldýrýlarýný Türkiye’nin “devlet
terörü” olarak nitelendirmesi ve Ýsrail’in Kuzey
Irak’taki oluþumu desteklemesi, Türkiye-Ýsrail
iliþkilerini bozmuþtur. 2004’ten sonra iliþkiler kýsmen
düzelmeye baþladýysa da istenilen seviyede deðildir.
Türkiye, Ýsrail ve Filistin’in güvenli ve tanýnmýþ sýnýrlar
içinde yaþamasý politikasýný benimsemektedir. Orta
Doðu’da kalýcý barýþýn Ýsrail-Filistin uyuþmazlýðýnýn
müzakere yoluyla çözümlenmesi gerektiði tezini
savunan Türkiye, uluslararasý barýþ çabalarýna aktif
Ercan Akyol
olarak katýlmaktadýr.
211
5. Balkanlar
Balkanlar’daki devletlerin genelde Varþova Paktýna üye olmasý Türkiye’nin bu ülkelerle siyasi, kültürel
ve ekonomik iliþkiler kurmasýna engel olmuþtu. Varþova Paktý’nýn daðýlmasýndan sonra Türkiye
Balkanlar’da oldukça aktif bir politika izlemiþtir. Yugoslavya’nýn daðýlmasý ile birlikte Türk ve Müslüman
halklarýn da yaþadýðý bu topraklar, Türkiye’nin dýþ politikasýnda önemli yer edinmiþtir. Özellikle BosnaHersek’teki iç savaþ sýrasýnda Müslüman Boþnaklara uygulanan insanlýk dýþý muameleler Türkiye’de
büyük tepkilere yol açmýþtýr. Türkiye, Makedonya, Arnavutluk ve Kosova’daki etnik temelli siyasi
sýkýntýlarla yakýndan ilgilenmiþ ve bu doðrultuda uluslararasý kuruþlarla birlikte çalýþmýþtýr. 1990’lardan
sonra Bulgaristan ve Romanya ile kurulan iyi dostluk iliþkilerinin de etkisiyle Balkanlar’da en etkili
devletlerden biri olmuþtur.
Türkiye, Balkan ülkeleri arasýnda karþýlýklý anlayýþ ve barýþ içinde birlikte yaþamaya dayalý bir ortamýn
oluþturulmasýna büyük önem vermektedir. Bunun için Balkanlar’da istikrar ve güvenliði saðlamaya
yönelik bütün faaliyetlere yoðun katký saðlamýþtýr. BM ve NATO’nun Balkanlar’da oluþturduðu barýþ gücü
içinde görevler almýþtýr. Ayrýca Kýzýlay aracýlýðýyla bölgedeki ihtiyaç sahibi kiþilere yardýmlar göndermiþtir.
Yugoslavya’nýn daðýlmasýndan sonra bu ülkede ortaya çýkan sorunlar karþýsýnda tarihî ve kültürel
baðlarýnýn bulunduðu bu coðrafyada denge oluþturmaya çalýþmýþtýr.
Türkiye Boþnaklara yönelik saldýrýlarýn durdurulmasý için BM, NATO, Avrupa Güvenlik ve Ýþ Birliði
Teþkilatý (AGÝT), ÝKÖ ve Avrupa Konseyi gibi tüm uluslararasý örgütler nezdinde giriþimlerde bulunmuþtur.
Türkiye, NATO’nun Kosova harekâtýnda aktif olarak rol almýþ ve sonrasýnda Kosova’ya gönderilen
barýþ gücüne katký saðlamýþtýr. 17 Þubat 2008’de baðýmsýzlýðýný ilan eden Kosova’yý ilk tanýyan ülkelerden birisi Türkiye’dir.
Yugoslavya’nýn daðýlma sürecinde baðýmsýzlýk mücadelesi veren Makedonya, Yunanistan’ýn
baskýsýyla karþýlaþtý ve bünyesindeki Arnavut azýnlýklarla ilgili sorunlar yaþadý. Türkiye bu dönemde
Makedonya’nýn baðýmsýzlýðýný tanýmýþ, toprak bütünlüðünün korunmasýnda önemli rol oynamýþtýr.
Arnavutluk’ta 1990’da baþlayan dýþa açýlma politikasý Türkiye tarafýndan desteklenmiþ, Arnavut
askerleri Türkiye’de eðitilmiþtir. Ayrýca Arnavutluk’ta meydana gelen toplumsal olaylarý yatýþtýrmak için
oluþturulan uluslararasý barýþ gücüne Türkiye de katýlmýþtýr.
BULGARÝSTAN’DAN TÜRKÝYE’YE...
1989’da Bulgaristan Devlet Baþkaný Todor Jivkov baþkanlýðýnda yapýlan Politbüro toplantýsýnýn “çok
gizli” damgalý resmî tutanaðýnda yer alan bazý konuþmalardan:
“TODOR JÝVKOV: ‘Yeniden doðuþ’ sürecine deðineceðiz. Bundan sonra nelerin yapýlacaðýný tespit etmek için
bugüne kadar yapýlanlarý bir gözden geçirelim. Ýsyan eylemlerini durdurduk. Artýk ortada isyan yok. Bu insanlara
pasaport baþvurularýný kolaylaþtýrmalýyýz. Meseleyi dramatik hâle getirmeyelim.
Maksimum sayýda insaný göç ettirmek için elimizden geleni yapmak durumundayýz. Ancak en az 200 bin kiþiyi
göçe zorlamalýyýz. Veriler gösteriyor ki eðer bunu yapmazsak birkaç yýl sonra er veya geç bir Kýbrýs’a dönüþebiliriz.
Bu halkýn yýllýk nüfus artýþý ne kadar?
GEORGÝ TANEV: 15 bin civarýnda.
TODOR JÝVKOV: 20 yýl sonrasýný düþünebilir misiniz?
PENÇO KUBADÝNSKÝ: Bence yoldaþ Jivkov’un yaptýðý açýklama çok önemlidir. Kesinlikle tereddüt
etmemeliyiz. Mesela Razgrad Bölgesindeki Beli Lom’da 1800 kiþinin yüzde 90’ý pasaport baþvurusu yapmýþ
bulunuyor. Biz onlara þöyle demeliyiz: ‘Sizi durdurmayacaðýz ancak önce buðday ambara girecek, ondan sonra
gideceksiniz.’
TODOR JÝVKOV: Çalýþmayan pasaport alamayacak.
PENÇO KUBADÝNSKÝ: Türkiye’nin amacý, Bulgaristan’da ekonomik sorunlar yaratmak. Buna karþý koyacak
gücümüz olduðu bilinmelidir. Göçü durdurmadan duruma hâkim olmamýz gerekir. Bence 300 bin kiþi göç eder. Bu
durum, iþgücünde kýsmi bir kriz yaratabilir, ancak panik yaratmayacak.
TODOR JÝVKOV: Türkiye onlarý kabul etmeyi reddedecek.
PENÇO KUBADÝNSKÝ: Türkiye kapýlarýný açmazsa suçun Türkiye’ye ait olduðunu söyleyeceðiz. Gidip geri
döndüklerinde ise biz onlara, ‘Siz Bulgarsýnýz, nereye gidiyorsunuz? Gitmeyin demedik mi?’ diyeceðiz. Þimdi onlarý
kabul edip etmeyeceklerini düþünmeden, almalarý için Türkiye’yi sýkýþtýrmalýyýz.
TODOR JÝVKOV: Bu iþi boþ býrakmayalým... Onlarý bando mýzýka ile uðurlamamýz gerekir.
PENÇO KUBADÝNSKÝ: Doðru, çünkü kovulmadýklarýný görecekler. Bazý iþletmeleri kapatmak zorunda kalsak
bile önemli deðil. Öðrencilere hýzlý meslek kurslarý vermeliyiz, hemen traktör veya biçerdöver koltuðuna
oturabilmeliler.
VASÝL TSONEV: Evleri konusunda ne yapacaðýz?
TODOR JÝVKOV: Evleri ile ilgili spekülasyon olmasýn. Evleri bir nevi parasýz almalýyýz. Toplumsal örgütlerce
satýn alýnýrsa daha iyi olur. Onlarýn yerine gelecek iþçilere bu evleri verebiliriz.
PETAR MLADENOV: Bence yoldaþ Jivkov’un açýklamasý, politikayla uðraþmaya baþladýðýmdan beri
gördüðüm en büyük siyasi hamlelerden biri.”
Ahmet DOÐAN, Asimilasyon Kampanyasý Hakkýnda Gerçekler, s. 59-79’dan düzenlenmiþtir.
Metni de dikkate alarak 1985-1990 yýllarý arasýnda Bulgaristan’ýn Türklere karþý uyguladýðý
politika ve bu politikanýn sonuçlarýnýn neler olduðunu tartýþýnýz?
212
1980-1990 arasýnda Bulgaristan’da sayýlarý 1,5 milyonu bulan ve ülke nüfusunun % 15’ini teþkil
eden Türk azýnlýðýn, isimlerini zorla deðiþtirmek yoluyla Bulgarlaþtýrmaya (asimilasyon) tabi tutulmasý
Bulgaristan’la iliþkilerimizde önemli bir sorun olmuþtur.
(...) Köyün en batý mahallesinde
yüksekçe bir evde oturuyordu. Ýyi bir
yaþam için çok çalýþtý, çok çabaladý ve
tüm gerekenleri edindi. Evliydi; hürmetkâr bir eþ,
þefkatli bir baba idi. Ýþten çýkýnca hemen evine
gidiyordu. Önce ailesinin hâl ve hatýrýný sorar
sohbet eder daha sonra eþ dost arasýna çýkardý.
Ailesi ve yaþadýðý toplumla problemleri yoktu
da bir þu ad deðiþtirme sorunu belini büküyordu.
Son zamanlarda iþ yerinde de bir þerit meselesi
çýkarmýþlardý. Türk iþçilerine Bulgarca adlarý
yazýlmýþ özel þeritler verilmiþti. Þeritleri mecburen
iþçi montlarýnýn yakalarýnda taþýttýrýyorlar,
taþýmayanlarý ise cezalandýrýyorlardý. Ahmet bir
kez olsun þeridini yakasýna takmamýþtý. Bu
uygulamaya bir türlü tahammül edemiyordu. Her
gün ceza alýyor, günlük maaþýnýn bir bölümünü
Bugaristan’da Türklere yapýlan baskýyý ve göç edenleri
tasvir eden temsili bir resim
oraya veriyordu. “Hadi adlarýmýzý aldýlar bir
haksýzlýk yaptýlar. Ya bu hakaret niye?” diye
düþünüyordu. Bütün bunlar son zamanlarda sinirlerini yýpratmýþtý. Bu zulümden kurtuluþ çaresini bulmalýydý.
Yatýyor kalkýyor hep bunu düþünüyordu. Aslýnda diðerleri gibi Türkiye’ye gidebilirdi. Ama, seviyordu memleketini;
Deliorman’ý, Ezerçe’yi. Katiyen terk etmek istemiyordu. Evet haklarýný, özgürlüðünü burada doðup büyüdüðü yerde
aramalýydý. Bu hususta her þeye hazýrdý, yeter ki öne geçen, haydi diyen birisi olsun…
Hüseyin KÖSE, Kanlý Ýzler, s. 107, 108
Bulgaristan’ýn uyguladýðý asimilasyon politikasýnýn Türkiye’de yansýmalarý nasýl olmuþtur? Çevrenizde bu
dönemde Bulgaristan’dan göç etmiþ kiþiler varsa onlarla görüþünüz. Görüþme sonuçlarýný sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz.
Zorla isim deðiþtirmenin yanýnda, Bulgar hükûmeti; Türkçe konuþulmasýný yasaklamýþ, camileri
kapatmýþ, Türklerin arazi ve evlerine el koymuþtur. Bu yasaklara uymayanlarý cezalandýrmak için
sürgün kamplarý oluþturmuþ ve çok sayýda soydaþýmýz hayatýný kaybetmiþtir.
1985 þubatýnda, Türkiye’nin yapýlanlara tepki göstermesi üzerine Bulgaristan, isimleri deðiþtirilen
kiþilerin Türk deðil “Müslüman Bulgar” olduklarý cevabýný vermiþtir. Bunun üzerine Türkiye, sorunu
uluslararasý platformlara taþýmýþtýr. Helsinki Ýzleme Komitesi, Milletlerarasý Af Örgütü, Avrupa Konseyi
ve Ýslam Konferansý Örgütünün konu ile yakýndan ilgilenmeleri saðlanmýþtýr. Uluslararasý örgütlerden
gelen tepkilere ve Türkiye’nin verdiði notaya raðmen Bulgaristan uygulamalarýndan vazgeçmedi.
1989 haziranýnda Türkiye soydaþlarýmýzý kabule hazýr olduðunu açýklayýnca 300 bin soydaþýmýz
Türkiye’ye göç etti. Ailelerin bazý fertleri hapiste veya sürgün kamplarýnda kaldý. Ýliþkilerdeki bu gergin
durum Kasým 1989’da, Bulgaristan Cumhurbaþkaný Jivkov’un iktidarý kaybetmesine kadar devam etti.
Yeni Devlet Baþkaný Mladenov’un soydaþlarýmýza yönelik bu uygulamalardan vazgeçildiðini açýklamasýyla sorun çözülmüþ oldu.
1990’lý yýllarda Romanya ve Türkiye arasýndaki yoðun ticari ve iktisadi iliþkiler ikili siyasi iliþkileri
destekleyen ve geliþtiren bir unsur olmuþtur. Romanya ve Bulgaristan Türk özel sektör yatýrýmlarýnýn
gözdesi hâline gelmiþtir.
Türkiye ile Yunanistan arasýnda Ege
Denizi’yle ilgili sorunlar, azýnlýklar ve Kýbrýs
sorunu uzun yýllardan beri devam etmekteydi.
Buna ek olarak 1990’lý yýllarda Doðu Bloku ve
Yugoslavya’nýn daðýlmasýyla birlikte Balkanlarda nüfuz mücadelesi sorunu da ortaya çýktý.
Yine 1990 sonrasý Yunanistan’ýn Türkiye’ye
yönelik terör faaliyetlerine destek olmasý iki
ülke iliþkilerini olumsuz etkilemiþtir. Ayrýca
Yunanis-tan, Türkiye’nin AB’ye tam üyeliði
konusunda veto yetkisini kullanmaktadýr. Bu
durum iki ülke iliþkilerini daha da gergin bir hâle
getirmiþtir. Ocak 1996’da Ege Denizi’ndeki
Kardak Kayalýklarý yüzünden Türkiye ve
Türkiye ile Yunanistan’ý savaþýn eþiðine getiren Kardak Kayalýklarý
Yunanistan savaþýn eþiðine kadar gelmiþtir.
213
Türkiye ile Yunanistan arasýnda uzun yýllardýr devam eden Batý Trakya sorunu bu dönemde de
devam etmiþtir. Yunanistan Batý Trakya’da yaþayanlar “Türk deðil Müslüman azýnlýktýr.” tezini
savunmaya devam etmiþ ve Türklerin eðitim, kültür, siyaset, ibadet vb. alanlardaki sorunlarý
çözülememiþtir. 26 Ocak 1990’da Batý Trakya Türkleri liderlerinden Dr. Sadýk Ahmet’in “Türk” kelimesini
kullanmasý yüzünden yargýlanýp cezalandýrýlmasý Türkler tarafýndan protesto edildi. Batý Trakya’da
özellikle Rodop’ta Türklere yönelik saldýrýlar sonucunda geliþen olaylar üzerine Yunanistan ve Türkiye
karþýlýklý olarak büyükelçilerini geri çekmiþtir.
Yunanistan’da 1990 seçimlerinde Sadýk Ahmet ve Ahmet Faikoðlu’nun baðýmsýz milletvekili olarak
seçilmesi üzerine yeni bir seçim yasasý çýkarýldý. Yeni seçim yasasý, baðýmsýz adaylarýn bile
seçilebilmek için toplam geçerli oylarýn yüzde 3’ünü almalarý hükmünü getiriyordu. Türklerin yaþadýðý
bölgede kayýtlý seçmenlerin tamamýnýn bu oranýn altýnda olmasý, Türklerin baðýmsýz siyaset
yapmalarýný imkânsýz kýlýyordu. 1995’te Sadýk Ahmet’in bir trafik kazasýnda ölmesi, siyasi hak talep
etme sürecini yavaþlatmakla birlikte Batý Trakya sorunu uluslararasý gündeme yerleþti. Ýnsan haklarýyla
ilgili uluslararasý kuruluþlarýn yoðun baskýsý ile1995’ten sonra Yunanistan’ýn azýnlýk politikasýnda önemli
deðiþiklikler görüldü.
Bu geliþmelere karþýn Aðustos 1999’da Türkiye’de, ardýndan Yunanistan’da meydana gelen
depremlerde her iki taraf da birbirlerine yardýmda bulunmuþtur. Böylece toplumlar düzeyinde
yumuþama olmuþtur. Yunanistan, Türkiye’nin AB üyeliðine karþý olmadýðýný açýklamýþ ve Aralýk 1999’da
Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylýðýna yeþil ýþýk yakmýþtýr.
Günümüzde Yunanistan, Türkiye ile arasýndaki
sorunlarý AB süreci içerisinde çözmeyi düþünmektedir. 1999 sonrasý sýnýr ticareti ve karþýlýklý
insan hareketliliði artmýþtýr. Türkiye ve Yunanistan
arasýnda geçtiðimiz yýllarda baþlayan yakýnlaþma
süreci iki ülke arasýndaki düzenli görüþmelerle
sürdürülmektedir.
Türkiye, ikili iliþkilerdeki iyileþmenin gelecek
dönemlerdeki tüm sorunlarýn çözümlenmesini
saðlayacak þekilde sürmesini istemektedir. Bu
durumun iki ülkenin yaný sýra bölgenin barýþ,
istikrar ve güvenliðinin devamý için gerekli
olduðunu düþünmektedir.
Rauf Denktaþ ve Glafkos Klerides
Türkiye ile Yunanistan arasýnda uzun yýllardýr
devam eden “Kýbrýs sorunu” bu dönemde de en önemli sorunlardan biri olmaya devam etmiþtir. Türkiye,
Kýbrýs’ta iki toplumun da eþit haklara sahip olduðu bir cumhuriyet yönetiminin sorunu çözeceði tezini
savunmaktadýr. Rum tarafýnýn uzlaþmaz tutumu konunun uluslararasý platforma taþýnmasýna yol
açmýþtýr. Bundan sonra BM Genel Sekreteri ve özel temsilcileri iki toplum liderleri ile birçok görüþmeler
yaptý. 1992 yýlý sonlarýna kadar yapýlan görüþmelerde bir çözüme ulaþýlamadý.
Güney Kýbrýs Rum Yönetimi (GKRY)’nin AB’ye 1990’da yaptýðý tam üyelik baþvurusu 1997
Lüksemburg Zirvesi’nde kabul edildi. 1999 Helsinki Zirvesi’nde Kýbrýs sorununun çözümünün
GKRY’nin AB’ye üyeliði konusunda ön þart kabul edilmemesi Rum tarafýnýn çözümsüzlük politikasýna
devam etmesine sebep oldu. Böylece Kýbrýs sorunu, AB’nin müdahil olmasýyla birlikte yeni bir boyut
kazanýrken sorunun çözümü daha da güçleþti.
Kýbrýs sorununun çözümü için BM Genel Sekreteri Kofi
Annan’ýn taraflara sunduðu plana göre: Kurulacak Birleþik Kýbrýs
Annan Planý’nýn, Kýbrýs Türk seçCumhuriyeti’ndeki bakanlýklarýn en az üçte biri Türklerden meni tarafýndan kabul edilmesi üzerine
oluþacak, devlet baþkanlýðý ve baþbakanlýk makamlarý on ayda BM Genel Sekreteri, BM Güvenlik Konbir Türkler ve Rumlar arasýnda deðiþecekti. Annan Planý uzun seyine üye ülkeleri; “Gerek ikili iliþkimüzakerelerden sonra taraflarca kabul edilerek Nisan 2004’te lerde gerekse uluslararasý platformlarda
referanduma sunulmuþtur. Bu plana Türkler (% 65) evet derken, iþbirliði yaparak, Kýbrýslý Türklerin izoRumlar (% 76) hayýr oyu kullandýlar. Buna raðmen GKRY 1 lasyonuna neden olan kýsýtlamalarý ve
engelleri ortadan kaldýrmaya” davet etti.
Mayýs 2004’te AB’ye tam üye oldu. Bu geliþme ile Kýbrýs, TürkBM Güvenlik Konseyi, 26 Nisan
Yunan iliþkilerinde doðrudan bir sorun olmaktan çýkarken AB ile 2004’de “Kýbrýs Türk toplumu, Avrupa
Türkiye arasýnda bir sorun hâline gelmiþtir.
Birliði içinde bir gelecek Ýstediðini açýk
ABD ve AB baþta olmak üzere uluslararasý kamuoyunun, bir þekilde ifade etmiþtir. Konsey, adaçözüme onay veren Türk tarafýna yönelik taahhütlerin büyük daki Türk toplumunun izolasyonuna son
kýsmý yerine getirilmemiþtir. Annan Planý’nýn Türkiye ve KKTC vermek ve bu kesimin ekonomik geliþiaçýsýndan en önemli faydasý, Kýbrýs’ta çözüm isteyen tarafýn mini teþvik etmek suretiyle yeniden birTürkler olduðunu dünya kamuoyuna göstermek olmuþtur. Mart leþmeyi kolaylaþtýrmak konusunda ka2008’de alýnan bir kararla iki tarafý birbirinden ayýran Lokmacý rarlýdýr.” açýklamasýný yapmýþtýr.
Sýnýr Kapýsý açýlmýþtýr. Günümüzde Kýbrýs sorununun çözümü
www.kktcb.eu
için görüþmeler devam etmektedir.
214
6. Kýzýlayýn Yurt Dýþý Yardým Faaliyetleri
Türk Kýzýlayý yurt içinde ve yurt dýþýnda acil ihtiyacý olan insanlara en kýsa süre içinde yardým
ulaþtýrmaktadýr. Yardýmlar, temel ihtiyaçlar yanýnda saðlýk ve eðitim alanlarýnda yapýlmaktadýr.
Türk Kýzýlayýnýn yurt dýþýnda faaliyette bulunduðu yerlerden bazýlarý aþaðýdaki tabloda verilmiþtir.
Kýzýlayýn yurtdýþý faaliyetleri
Tarih
2005
Yer
Endonezya, Tayland
ve Sri Lanka
Pakistan
2006
Lübnan
2006
Sudan
2008
Gürcistan
2007
Irak
2008
Filistin
2005
Gerçekleþtirilen faaliyet
2004 sonunda Güney Asya’da meydana gelen tsunami felaketine insani
yardým gönderildi.
2005’te meydana gelen depremden hemen sonra insani yardým gönderildi.
Ýsrail’in Lübnan’a yaptýðý askerî operasyonlar sonrasýnda insani yardým malzemesi gönderildi.
Kamplara yerleþtirilmiþ insanlarýn yaþadýklarý aðýr koþullar ve saðlýk hizmetlerindeki yetersizlik nedeniyle insani yardým yapýldý.
Gürcistan’a savaþ sonrasý insani yardým yapýldý.
Irak’ýn Telafer kentinde meydana gelen patlamanýn ardýndan bölgeye insani
yardým yapýldý.
Ýsrail’in Gazze þeridindeki askeri operasyonlar nedeniyle insani yardým
yapýldý.
7. Türk Ordusu ve Dünya Barýþý
Soðuk Savaþ sonrasý dönemde uluslararasý barýþý
koruma faaliyetleri önem kazanmýþtýr. Türkiye TBMM
kararlarý çerçevesinde Somali, Bosna-Hersek, Arnavutluk,
Kosova ve Afganistan örneklerinde olduðu gibi, barýþý
koruma ve uygulama harekâtlarýna barýþ gücü olarak
katýlmýþtýr. Türkiye, BM, NATO ve AB liderliðindeki çeþitli
barýþ görevlerine iþtirak etmek ve destek vermek suretiyle,
dünyadaki çeþitli barýþ operasyonlarýna katkýsýný
sürdürmektedir. Mehmetçiðin katýldýðý önemli operasyonlar
aþaðýdaki tabloda gösterilmiþtir.
Görev yeri
Görev Tarihi
Türk Askeri Kosova’da sevgiyle karþýlandý.
Aldýðý görevler
Somali
1993-1994
BM’nin oluþturduðu insani yardým amaçlý barýþ gücüne katký saðlamak.
Bosna-Hersek
1993-1995
BM’nin insani yardým için emniyetli bölgeler oluþturulmasý amacýyla kurduðu Koruma
Kuvvetine katký saðlamak.
Bosna-Hersek
1995-1996
NATO’nun oluþturduðu Uygulama/Ýstikrar Kuvvetine katký saðlamaya devam etmektedir.
Bosna-Hersek
(Adriyatik
Denizi)
1992-1996
Bosna Savaþý’nda NATO’nun oluþturduðu görev kuvvetine katký saðlamak için görev yapmýþtýr.
Bosna-Hersek
2004
Bm’nin oluþturduðu Koruma Kuvveti, NATO’nun oluþturduðu Uygulama ve Ýstikrar Kuvvetleri
ile AB liderliðinde oluþturulan Ýstikrar Harekâtý’na Saraybosna’da katký saðlamaktadýr.
Arnavutluk
1997
Arnavutluk’ta insani yardýmýn güvenle daðýtýlabilmesi için BM kararý ile oluþturulan çok uluslu
birliðe katýlmýþtýr.
Arnavutluk
1999
Makedonya ve Arnavutluk’taki mültecilere yardým etmek için oluþturulan Ýnsani Yardým
Kuvveti’ne katýlmýþtýr.
Kosova
1999
Kosova krizi sýrasýnda NATO’nun baþlattýðý hava harekâtýna katýlmýþtýr.
Kosova
1999-
NATO’nun oluþturduðu Çok Uluslu Güney Görev Kuvvetine katkýsýný sürdürmektedir.
Afganistan
2002-
BM Güvenlik Konseyi tarafýndan oluþturulan Uluslararasý Güvenlik Yardým Kuvvetine katkýda
bulunmaya devam etmektedir.
Lübnan
2006-
BM Güvenlik Konseyi tarafýndan oluþturulan Lübnan Geçici Güvenlik Gücüne destek
saðlamaya devam etmektedir.
www.tsk.mil.tr
215
I. 1980 SONRASI TÜRKÝYE
1. Siyasi Geliþmeler
1983 milletvekili genel seçimlerinde Turgut Özal’ýn liderliðindeki
Anavatan Partisi (ANAP) iktidara geldi. ANAP Hükûmeti ekonominin
liberalleþmesi konusunda hýzlý adýmlar attý ve 1987’ye kadarki ilk iktidar
döneminde ülke ekonomisinde belirgin iyileþmeler görüldü. Türkiye’nin
dünyaya açýlmasýnda önemli adýmlar atýlarak AB’ye tam üyelik için
baþvuru yapýldý.
1987’de yapýlan referandum ile 12 Eylül askerî müdahalesi
sonucunda siyaset yasaðý konan Süleyman Demirel, Bülent Ecevit,
Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeþ’in siyasi yasaklarý kalktý. Kasým
1987 seçimlerinden ANAP yine birinci parti olarak çýktý.
31 Ekim 1989’da TBMM kararýyla cumhurbaþkaný olan Turgut Özal’ýn
yerine Yýldýrým Akbulut baþbakan oldu. 1991 seçimleri sonucunda
Süleyman Demirel baþbakanlýðýnda DYP-SHP Koalisyon hükûmeti
kuruldu. Turgut Özal’ýn 1993 yýlýnda ölümü ile Süleyman Demirel
cumhurbaþkaný oldu.
Süleyman Demirel’in yerine Tansu Çiller DYP genel baþkaný ve
Türkiye’nin ilk kadýn baþbakaný oldu. Bu dönemde Türkiye, AB standartlarýna uyum saðlamak amacýyla Temmuz 1995’te Anayasa’da
özellikle siyasi partilerle ilgili bazý yasaklar kaldýrýlýrken siyasi partilere
üye olma þartý ve yaþý gibi birçok konuda deðiþiklik yapýldý. AB ile
“Gümrük Birliði Anlaþmasý” imzalandý.
Turgut Özal
Gümrük Birliði Anlaþmasý’nýn basýna yansýmasý (06.03.1995)
Süleyman Demirel
Aþaðýdaki tabloya göre 1995 yýlýnda Avrupa Topluluðu ile
imzalanan Gümrük Birliði Anlaþmasý, Türk ekonomisini nasýl
etkilemiþtir? Olumu ve olumsuz yönlerini sorgulayýnýz.
Ýhracat (milyon dolar)
Yýl
Toplam
ihracat (A)
AB ülkelerine
ihracat (B)
1990
12.959
6.604
1996
23.224
11.549
1998
26.974
13.498
2000
27.774
14.510
2002
36.059
18.459
2004
63.167
34.451
2006
85.528
35.252
B/A
(%)
Ýthalat (milyon dolar)
Toplam
ithalat (C)
AB ülkelerinden ithalat
(D)
D/C
(%)
22.302
8.872
39,7
49,7
43.626
23.138
53,0
50,0
45.921
24.075
52,4
52,2
54.502
26.610
48,8
51,2
51.553
23.321
45,2
54,6
97.539
45.444
46,6
52,0
139.480
44.289
39,4
50,9
Ahmet Necdet Sezer
TÜÝK
1995 ile 2001 yýllarý arasýnda Türkiye’yi Necmettin Erbakan, Mesut
Yýlmaz ve Bülent Ecevit baþbakanlýðýndaki koalisyon hükûmetleri
yönetti. Bu dönemde Türkiye’nin Avrupa Birliðine tam üyeliðini saðlamak
için önemli çalýþmalar yapýlýrken hazýrlanan “Ulusal Program”
çerçevesinde AB’ye uyum yasalarý çýkarýldý. Mayýs 2000’de Ahmet
Necdet Sezer cumhurbaþkaný seçildi. 2002, 2007 ve 2011’de yapýlan
seçimlerde tek baþýna iktidara gelen Adalet ve Kalkýnma Partisi
(AKP)’nin kurduðu hükûmet ülkeyi yönetmektedir. Görev süresi dolan
Ahmet Necdet Sezer’in yerine 2007’de Abdullah Gül cumhurbaþkaný
seçilmiþtir.
216
Abdullah Gül
2. Kültürel Geliþmeler ve Sosyal Hayat
Aþaðýdaki tabloyu inceleyerek verilen yýllar içerisinde þehir nüfusundaki deðiþim ve bunun kültürel
faaliyetlere yansýmalarýný yorumlayýnýz.
Yýllar
Kýrsal
Þehir
Devlet
nüfusun
nüfusunun
Opera-bale
tiyatrolarýntoplam
toplam
seyirci
Þehir nüfusu
Kýrsal nüfus
daki seyirci
nüfusa oraný
nüfusa oraný
sayýsý
sayýsý
(%)
(%)
1980
19.645.007
51,3
1985
26.865.757
53
1990
33.326.351
59,5
Yerli film
seyirci
sayýsý
Yayýnlanan
kitap sayýsý
48,7
791.445
184.224
38.553.202
5.610.000
23.798.701
47
812.035
238.707
21.284.575
6.741.000
23.146.684
40,5
856.111
207.042
5.668.705
6.586.000
25.091.950
1997
40.630.435
64,6
22.179.676
35,4
837.208
220.069
2.467.300
8.352.000
2000
44.006.274
65
23.797.653
35
892.027
165.154
2.899.103
8.905.000
2007
49.747.859
70,5
20.838.397
29,5
938.562
451.271
7.712.626 18.100.000
TÜÝK
Daha önce baþlayan ve hâlâ devam eden köyden kente göç hareketi
sonunda þehirlerde yaþayanlarýn oraný 1980’lerde % 50 iken 2007’de %
70,5 olduðu görülür. Bu göç hareketinde þehirlerin çekiciliðinin yanýnda
tarýmda makineleþme, sanayileþmeyle beraber þehirlerde iþ gücüne
duyulan ihtiyacýn artmasý önemli bir faktördür. Köyden kente göçün ilk
önemli sonucu gecekondulaþmadýr. Kentlere yeni gelenler beraberlerinde
kendi kültürel özelliklerini de getirdiler. Bir yandan kentte var olan yaþam
tarzýndan etkilenirken diðer yandan kendi yaþam tarzlarýný sürdürmeye
devam ettiler. Özellikle Orhan Gencebay’la geniþ kitlelere ulaþan arabesk
tarzý sinema ve müzik alanlarýndaki etkisini 1990’larýn yarýsýna kadar
sürdürdü. 1980’li yýllarda arabesk müziðin de etkisiyle nispeten durgun bir
dönem geçiren Türk Pop Müziði, Sezen Aksu, Erol Evgin ve Barýþ Manço
Barýþ Manço
gibi isimlerle birlikte 1990’dan sonra özellikle gençler tarafýndan ilgiyle takip
edilmiþtir. Tarkan ile daha geniþ kitlelere ulaþan Türk Pop Müziði, Sertab
Erener’in 2003 yýlýnda Eurovision Þarký Yarýþmasý’ný kazanmasýyla
uluslararasý alanda da önemli bir baþarý kazanmýþtýr. Mazhar-Fuat-Özkan
(MFÖ) müzik grubu da halkýn yoðun ilgisini çekmiþtir.
Türkiye’de ilk renkli televizyon yayýný 1984’te
baþladý. 1990’da ilk özel televizyon kanalýnýn
açýlmasý ve 1994 yýlýnda Özel Radyo ve
Televizyon Yasasý’nýn çýkmasý ile çok sayýda özel
radyo ve televizyon, yayýn hayatýna baþladý.
Ýnsanlar bu özel televizyon ve radyolar sayesinde dünyadaki siyasi, sosyal, ekonomik ve
kültürel geliþmeleri çok daha yakýndan takip
Sezen Aksu
etmeye baþladýlar.
1990’lý yýllarla birlikte Türk sinemasý tekrar
canlanma sürecine girdi. Bu dönemde çekilen birçok yerli film, beðeni ile
izlendi ve uluslararasý film festivallerinde ödüller aldý. Nuri Bilge Ceylan “Üç
Nuri Bilge Ceylan
Maymun” adlý filmiyle Cannes Film Festivali’nde en iyi yönetmen ödülünü
aldýðý gibi film Oscar ödüllerine de aday gösterilmiþtir. Bu dönemde toplumsal sorunlarý konu alan filmler
de çekilmeye baþlandý. Kýrsaldan büyük þehirlere göç eden insanlarýn yaþadýðý sorunlarý mizahi bir
þekilde anlatan Kemal Sunal filmlerine halkýmýzýn ilgisi bu dönemde de devam etmiþtir. Bununla birlikte
kültürel ve sanatsal faaliyetler ile kitap, gazete ve dergi satýþlarýnda da yeterli artýþ saðlanamadý.
Bu dönem hikaye ve romanýnda da yeni bazý özellikler kendisini gösterir. Bireysellik, toplumcu
gerçekçilik, postmodern anlayýþ, sosyal tenkit vb. hemen
her okuyucuya hitap eden bir çeþitlilikle sunulmuþtur.
Orhan Pamuk’un Nobel Edebiyat Ödülü’nü almasý edebiyat
alanýnda en önemli uluslararasý baþarý olmuþtur. Bu
dönemde Türkiye’de uluslar arasý düzeyde birçok kültürel
faaliyet gerçekleþtirilmektedir. Bu alanda Ýstanbul Kültür ve
Sanat Vakfý’nýn (ÝKSV) etkinlikleri önemli bir yer teþkil
etmektedir.
217
Bu dönemde ülkemizde görülen toplumsal
geliþmelerin en önemlilerinden biri de eðitim alanýnda
olmuþtur. Yandaki tablo incelendiðinde 1980-85 yýllarý
arasýndaki dönemde okur-yazar oranýndaki artýþýn
diðer yýllardan daha fazla olduðunu görürüz. Bu artýþta
yetiþkinler için zorunlu okuma yazma kurslarýnýn
açýlmasý, okul ve öðretmen ihtiyacýnýn karþýlanmasý
vb. sebepler etkili olmuþtur.
Tabloda dikkat çeken bir baþka oran ise kadýnlardaki okur-yazar artýþýnýn erkeklerden çok daha fazla
olduðudur. Gerek Millî Eðitim Bakanlýðýnýn baþlattýðý
“Haydi kýzlar okula”, “Ana-kýz okuldayýz” gerekse sivil
toplum kuruluþlarýnýn baþlattýðý kampanyalar sayesinde kýz çocuklarýn ve kadýnlarýn eðitime daha fazla
katýlmalarý saðlanmýþtýr.
Türkiye’de okur-yazarlýk oraný (%)
Yýllar
Erkek
Kadýn
1980
79,98
54,67
1985
86,52
68,16
1990
88,81
71,98
2000
93,86
80,64
2005
95,31
83,78
TÜÝK
Öðretim yýlý ve eðitim (5 yýllýk ve 8 yýllýk) seviyesine göre okullaþma oraný (%)
(A. Toplam
B. Erkek
C. Kadýn)
Öðretim
yýlý
1994-95
Ýlkokul
A
B
C
Ortaokul
ve dengi
A
B
C
Ýlköðretim
A
B
C
89,3 91,2 87,2 53,4 61,8 44,5
Lise ve dengi
A
B
C
36,7 42,3 30,8
Ortaöðretim
A
B
C
Yükseköðretim
B
C
A
8,6
9,8
7,3
1999-00
93,5 98,4 88,4
40,3 44,0 36,5 11,6 12,6 10,5
2004-05
89,6 92,5 86,6
54,8 59,0 50,5 16,6 18,0 15,1
2006-07
90,1 92,2 87,9
56,5 60,7 52,1 20,1 21,5 18,6
TÜÝK
1997-98 eðitim-öðretim döneminde 8 yýllýk kesintisiz eðitime geçilmesi toplumu en çok etkileyen
geliþmelerdendir. Okullaþma oraný tablosu incelendiðinde bu uygulama ile daha önceden 5. sýnýftan
sonra örgün eðitim dýþýna çýkan öðrencilerin ilköðretim 2. kademeye ve orta öðretime devamýnýn
saðlandýðý görülür. Ayrýca okullarýmýz teknolojik donaným açýsýndan geliþtirilmiþtir.
1981’den önceki yýllarda Türk yükseköðretim sistemi; üniversiteler, Millî Eðitim Bakanlýðýna baðlý
akademiler, iki yýllýk meslek yüksekokullarý, üç yýllýk eðitim enstitüleri ve mektupla öðretim yapan
YAYKUR olmak üzere beþ tür kurumdan oluþmaktaydý. 1981’de çýkarýlan Yükseköðretim Kanunu ile
ülkemizdeki tüm yükseköðretim kurumlarý Yükseköðretim Kurulu (YÖK) çatýsý altýnda toplanmýþtýr.
YAYKUR’un iþlevleri Anadolu Üniversitesi Açýk Öðretim Fakültesine devredilerek uzaktan öðretimin
ülkemizde yaygýnlaþmasý hýzlandýrýlmýþtýr. Yüksek öðrenim gören öðrenci ve yükseköðrenim kurumu
sayýsýnda da önemli artýþlar olmuþtur.
Bu Dönemde Diðer Önemli Geliþmeler
?
1993 yýlýnda Türkiye’de ODTÜ’den ilk Ýnternet baðlantýsýnýn kurulmasý ve bilgisayar kullanýcýlarýnýn
sayýsýnýn hýzla artmasý, özellikle genç nüfus üzerinde çok etkili oldu. Okullarýmýzda bilgisayar
laboratuvarlarý oluþturularak Ýnternet kullanýmý yaygýnlaþtýrýldý. Kýsa sürede evlerdeki bilgisayar ve
Ýnternet abone sayýsý arttý. Bilgiye hýzlý ve kolay ulaþýlabilmesi herkes için çekici hâle geldi. Fakat bir
süre sonra Ýnternetin yanlýþ veya kontrolsüz kullanýlmasý önemli bir sorun olarak karþýmýza çýktý.
ÝNTERNET HASTALIÐI
Kimlik arayýþýndaki gençler, kendilerine Ýnternet yoluyla
bir kimlik buluyorlar. Ama bu zahiri bir kimlik. Bu sorun
özellikle arkadaþlýk iliþkileri olmayan gençler arasýnda daha
yaygýn. Kiþilerin sosyal ve mesleki iþlerini etkilemesi, buna engel
olamamasý baðýmlýlýðýn iþaretleridir.
Bunun sorun hâline geldiðinin belirtisi, kesme noktasýnda kiþide
kontrolün kalmamasýdýr. Bu durum, ciddi tedavi edilmesi gereken bir
sorun hâline gelebilmektedir. Öyle hastalarým var ki 48 saat boyunca Sevgili Ali. Nasýlsýn? Annenle biz iyiyiz.
kesintisiz bilgisayar baþýnda kalýyor. Elbette bu duruma eþlik eden
Seni çok özledik. Lütfen bilgisayarýný
depresyon, sýkýntý ya da þizofrenik bozukluklar da olabiliyor. Çocuklarý
kapatýp aþaðýya yemeðe gelir misin?
Ýnternet kullanýmý konusunda denetlemek için ailelere önemli görevler
düþüyor. Bilgisayarýn evde herkesin görebileceði bir yere konulmasý,
Ýnternete giriþ saatlerinin sýnýrlandýrýlmasý ve ebeveynlerin yasal olmayan sitelerin açýlmasýný engelleyen program
kullanmasý bazý çözüm önerileri olarak sýralanabilir. Bugün dünyada birçok týp fakültesinde “Ýnternet hastalýðý
polikliniði” açýldý. Üniversitemizde de yüksek lisans ders programýna, Ýnternet baðýmlýlýðý ders olarak girmiþtir.
Bir Ýnternet haberi, 16.08.2006
Yukarýdaki metinden de yararlanarak Ýnternet kullanýmýnýn olumlu ve olumsuz yönlerini tartýþýnýz.
218
Türk sporu 1980’lerin sonlarýndan itibaren uluslararasý alanda
büyük baþarýlar elde etmiþtir. Naim Süleymanoðlu’nun 1988 Seul
Olimpiyatlarý’nda altýn madalya kazanmasýyla baþlayan süreç, bir
çok branþta olimpiyat madalyalarý kazanýlmasýyla devam etmiþtir.
En çok altýn madalya Naim Süleymanoðlu, Hafýz Süleymanoðlu ve
Halil Mutlu baþta olmak üzere halterci sporcular tarafýndan
kazanýlmýþtýr. Bayan haltercilerimizde son yýllarda bir çok uluslararasý yarýþmada madalyalar kazanmýþtýr.
1992 Barcelona Olimpiyat Oyunlarýnda Mehmet Akif Pirim
grekoromen güreþte 24 yýl aradan sonra þampiyon olmuþtur. 1996
Atlanta Olimpiyatlarý’nda Türkiye son 36 yýlýn en baþarýlý sonucunu
elde ederek, oyunlarý 4 altýn, 1 gümüþ ve 1 bronz madalyayla
kapadý. Serbest güreþte Mahmut Demir, grekoromen güreþte
Mehmet Akif Pirim altýn madalya kazandý. Judoda da Hülya
Þenyurt ise üçüncü olarak Türkiye’ye bayanlarda ilk madalyayý
kazandýran sporcu oldu. 1994 Dünya Serbest Güreþ Þampiyonasý’nda Türkiye 28 yýl aradan sonra takým halinde Dünya
Þampiyonu olmuþtur. Ayrýca Judo, tekvando ve boks baþta olmak
üzere bir çok branþta olimpiyatlarda ve dünya þampiyonalarýnda
çok sayýda madalya kazanan sporcumuz yetiþti.
Türk Millî Futbol Takýmýnýn 2002 Dünya Þampiyonasý’nda ve
2008 Avrupa Futbol Þampiyonasý’nda 3. olmasý millî takým düzeyinde en önemli baþarýlardýr.
CEP HERKÜLÜ
1967’de Bulgaristan’da doðan ve
“Cep Herkülü” olarak anýlan Naim
Süleymanoðlu, bütün otoritelere göre
tüm zamanlarýn en iyi haltercisidir. On
altý yaþýnda rekor kýrarak halter
tarihinde en genç dünya rekortmeni
unvanýný aldý. Kariyeri boyunca üç
olimpiyat altýn madalyasý, yedi Dünya
Þampiyonluðu ve altý Avrupa
Þampiyonluðu vardýr. Tam 46 kez
dünya rekoru kýrmýþtýr. 1984, 1985 ve
1986’da dünyada yýlýn haltercisi
seçildi. 1984 Los Angeles Olimpiyatlarý’ný Doðu Bloku’nun boykot etmesi
nedeniyle katýlamadý. Bulgaristan’da
Türklere uygulanan asimilasyon ve
baskýlar nedeniyle 1986’da Türkiye’ye
sýðýndý. 1988 Seul Olimpiyatlarý’nda 9
dünya, 6 olimpiyat rekoru kýrarak
muhteþem bir zafer elde etti ve
böylece Türkiye’ye olimpiyatlar
tarihinde güreþ dýþýnda ilk altýn
madalya kazandýran sporcu oldu.
1992 Barcelona Olimpiyatlarý’nda
kolaylýkla altýn madalyayý kazanan
Naim Süleymanoðlu, ayný yýl “Uluslararasý Halter Basýn Komisyonu” tarafýndan “Dünyanýn En Ýyi Sporcusu”
seçildi. 1996 Atlanta Olimpiyatlarý’nda
4 dünya rekoru kýrarak 3. kez olimpiyatlarda madalya kazanarak tarihe
geçen Naim Süleymanoðlu, 2000’de
halteri býraktý.
2002’de Dünya Futbol Þampiyonasý’nda 3. olan millî takýmýmýz
www.nsuleymanoglu.k12.tr
Basketbol Millî Takýmýmýz ise 2006 Dünya Basketbol Þampiyonasý’nda 6. oldu. Ayrýca Bayan Voleybol
Milli Takýmýmýz ve kulüp takýmlarýmýz da 1990 sonrasý uluslararasý spor organizasyonlarýnda önemli
baþarýlar kazanmýþlardýr.
Ayrýca birçok bilim adamýmýzýn, sanatçýmýzýn, edebiyatçýmýzýn kazandýðý uluslararasý baþarýlar gurur
kaynaðýmýz olmuþtur.
Tabloda adlarý olan kiþilerin meslekleri ve uluslararasý baþarýlarý ile ilgili araþtýrma yapýnýz. Tabloda
isimleri olmayan ve alanlarýnda uluslararasý baþarý kazanmýþ kiþileri de araþtýrarak arkadaþlarýnýzla
beraber bir afiþ hazýrlayýnýz.
Cem Özdemir
Fazýl Say
Mehmet Öz
Kenan Sofuoðlu
Ali Erdemir
Hamza Yerlikaya
Suna Kan
Gökhan Hotamýþlýgil
Cahit Arf
Fatih Akýn
Mehmet Okur
Semih Saygýner
Muhtar Kent
Gazi Yaþargil
Oktay Sinanoðlu
Yýldýz Kenter
Nuri Bilge Ceylan
Halil Mutlu
Sinan Þamil Sam
Ahmet Enünlü
219
3. Ekonomik Geliþmeler
Aþaðýdaki tablo, grafik ve görsellerden yararlanarak Türkiye’nin ekonomik yapýsýndaki
deðiþimle ilgili görüþlerinizi belirtiniz.
Otomotiv sektörü (adet)
Türkiye’de özelleþtirme
Yýllar
Özelleþtirme
(dolar)
Yýllar
25.783.115.795
4.258.629.659
6.295.786.143
36.337.531.597
1986-2006
2007
2008
Toplam
1989’da çýkarýlan kanunla Türkiye’de kiþilerin döviz
satýn almasý ve bulundurmasý serbest býrakýldý.
Ýhracat
Ýthalat
1980
4.515
4.887
1985
3.760
12.806
1990
6.122
72.215
1995
32.764
21.651
2000
90.026
258.987
2005
561.191
444.806
Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý
TÜÝK
Türkiye ihracat artýþ oranlarý grafiði
120
Deðer (milyar dolar)
100
80
60
40
20
0
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2007
TÜÝK
Yýllar
Katma Deðer Vergisi uygulamasýnýn basýna yansýmasý (02.01.1985)
1980’den sonra ekonomi önceki dönemlere göre büyük bir deðiþim gösterdi. 24 Ocak 1980’de
alýnan kararlar Türk ekonomi anlayýþýnda bir dönüm noktasý oldu. Bu kararlara göre ödemeler dengesini
düzeltmek, enflasyonu düþürmek, serbest piyasa ekonomisine geçmek ve ihracata yönelik üretimi
teþvik etmek temel önceliklerdi. Ýhracatý artýrmak için özel sektöre düþük faizli kredi verilmesi, vergi
iadesi ve ucuz döviz bulmada yardým gibi kolaylýklar saðlandý.
Aþaðýdaki tablolarda Türkiye ekonomisine yönelik veriler yer almaktadýr. Tablolardan
yararlanarak Türkiye’nin ekonomik yapýsýyla ilgili sözlü sunum yapýnýz.
Türk dýþ ticareti
Yýl
Ýthalat
(milyon $)
Ýhracat
(milyon $)
Ýhracatýn ithalatý Dýþ ticaret açýðý
karþýlama oraný (%)
(%)
Turizm geliri
(milyon $)
1980
7.909
2.910
36,7
63,3
326
1985
11.343
7.958
70,1
29,9
1.482
1990
22.302
12.959
58,1
41,9
3.225
1995
35.709
21.637
60,5
39,5
4.957
2000
54.502
27.774
50,9
49,1
7.636
2007
169.987
107.154
63,0
37,0
13.990
TÜÝK
Türk sanayisinin Türk dýþ ticaretindeki yeri
Ýhracat
Yýllar
Yýllara göre
enflasyon oranlarý
Ýthalat
Sanayi ürünleHam maddeGenel
Sanayi
Genel Ham madde
rinin ihracattanin ithalatta(milyon $) (milyon $)
(milyon $) (milyon $)
ki oraný (%)
ki oraný (%)
Yýllar
Enflasyon
oraný (%)
1980
2.910
1.065
36,6
7.909
6.747
85,3
1980
101,40
1985
7.958
6.049
76,0
11.343
8.853
78,0
1985
44,95
60,30
1990
12.959
10.504
81,1
22.302
16.153
72,4
1990
1995
21.637
19.260
89,0
35.709
25.198
70,6
1995
89,11
2000
27.774
25.518
91,9
54.502
36.010
66,1
2000
54,92
2007
107.154
100.966
94,2
169.987
133.879
78,7
2005
8,18
TÜÝK
220
1980’lerin sonuna gelindiðinde artýk yabancý sermaye giriþi ve
BANKER SKANDALI
ihracat artmýþtýr. Dýþ ticaret tablolarý incelendiðinde ihracat
24
Ocak kararlarýyla mevürünleri içinde sanayi ürünlerinin aðýrlýðýnýn artmaya baþladýðý ve
duat
faiz
oranlarýnýn serbest
enflasyon oranlarýnýn düþtüðü görülür. Fakat yine de dýþ ticaret
býrakýlmasý
sonucu halka çok
açýðý kapatýlamamýþtýr. 1997, 1998, 2001 ve 2008 yýllarýnda
yüksek faiz vermeyi taahhüt eden çok
yaþanan ekonomik krizler Türk ekonomisini olumsuz etkilemiþtir. sayýda bankerlik þirketi kurulmaya
Bu olumsuzluklarý ortadan kaldýrmak ve dýþ ticaret açýðýný baþlandý. 1982’lere gelindiðinde bankapatabilmek için ÝMF (Uluslararasý Para Fonu) ile anlaþmalar kerlerin sayýsý binleri bulmuþtu. O
imzalanmýþtýr. Ocak 2005’ten itibaren Türk lirasýndan altý sýfýr dönemde ülkemizde faaliyet gösteren
silinmiþtir. Serbest piyasa ekonomisinin temel þartlarýndan biri 38 bankanýn 31’i bankerler adýna para
olan devletin ekonomi üzerindeki kontrolünü ortadan kaldýrmak topluyordu. Birikimlerinden yüksek
için Özelleþtirme Yüksek Kurulu gibi kurumlar kuruldu. Merkez oranda gelir elde etme hayaline
Bankasý, hazýrlanan kanunlarla hükûmetlerin bankalar üzerin- kapýlan on binlerce kiþi paralarýný bu
deki etkisini ortadan kaldýracak baðýmsýz bir yapýya kavuþtu- bankerlere teslim etti. Lüks bir arabanýn 3 milyon lira olduðu o günlerde
ruldu. Yabancý sermayenin Türkiye’ye gelmesi için teþvikler bankerlerin halktan topladýklarý
verildi. Devletin ekonomideki etkisini en aza indirmek için paranýn yaklaþýk 150 milyar lira olduðu
özelleþtirme büyük bir hýz kazandý. Ýhracat teþviklerine devam tahmin edilmektedir.
edildi. Sanayi ürünlerinin toplam ihracat içindeki oraný % 94,2’ye
Maliye Bakaný’nýn “Vatandaþ üçkadar yükseldi. Ýhracatýn artmasý, turizmin geliþmesi ve turizm beþ kuruþ fazla kazanmak için kumar
gelirleri döviz sýkýntýsýnýn azalmasýný saðladý. Küreselleþmenin oynamýþtýr.” demesi üzerine on binleretkisiyle ithalat büyük bir hýzla arttý. Dýþ ticaret açýðý günümüzde ce kiþi bankerlerden paralarýný almak
de en önemli problemlerinden biri olmasýna raðmen Türkiye için müracaat etti. Bunun üzerine bankerlerin bir kýsmý yurt dýþýna kaçarken
ekonomisi dünyanýn en büyük 20 ekonomisi arasýna girmiþtir.
kalanlar da iflas ettiklerini açýkladýlar.
Temel hedefi, Güneydoðu Anadolu Bölgesi halkýnýn hayat Böylece yüksek faiz geliri hayali kuran
standardýný yükselterek diðer bölgelerle arasýndaki geliþmiþlik on binlerce kiþi ellerindeki bütün
farkýný ortadan kaldýrmak, tarýmda verimliliði ve iþ imkânlarýný birikimlerini kaybetmiþ oldu.
artýrarak millî kalkýnma hedeflerine katkýda bulunmak olan GAP
www.mimoza.marmara.edu.tr
(Güneydoðu Anadolu Projesi), çok sektörlü, bütünleþmiþ ve
sürdürülebilir bir kalkýnma projesidir. Ülkemizin öz kaynaklarýyla
yapýlmakta olan proje, gelecek kuþaklar için kendilerini geliþtirebilecekleri bir ortam yaratýlmasýný
amaçlayan sürdürülebilir insani kalkýnma felsefesi üzerine kurulmuþtur. Kalkýnmada adalet, katýlýmcýlýk,
çevrenin korunmasý, istihdam, mekânsal planlama ve alt yapýnýn geliþtirilmesi GAP’ýn temel stratejileridir. Projenin büyük bir kýsmý bitirilmiþtir. Kalan kýsmý için çalýþmalar devam etmektedir.
Aþaðýdaki tablo ve fotoðraflardan da yararlanarak GAP’ýn bölge için önemi ve bölgede meydana
getirdiði deðiþiklikleri araþtýrarak bir sunu hazýrlayýn ve sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz.
Rakamlarla GAP
Projenin baþlangýç tarihi
Projenin kapsadýðý iller
Proje yüzölçümü
Ýstihdam kapasitesi
Sulamaya açýlacak arazi
Yýllýk elektrik üretim hedefi
Proje detaylarý
Gerçekleþen yatýrým miktarý
Yapýlacak yatýrým
Proje gerçekleþme oraný
GAP’ta ithalat ve ihracat
1980
Adýyaman, Batman, Diyarbakýr, G. Antep,
Kilis, Mardin, Siirt, Þanlýurfa ve Þýrnak
75.378 km2
3.800.000 kiþi
1.800.000 hektar
27 milyar kWh
22 baraj ve 19 elektrik santrali
23.300.000.000 dolar
27.700.000.000 dolar
Tarým (% 26), enerji (% 83),
ulaþým (% 45), turizm (% 32)
(milyon dolar)
Yýllar
Ýhracat
Ýthalat
2001
710
563
2002
689
767
2003
987
1.168
2004
1.567
1.536
2005
2.242
1.907
2006
2.243
2.177
2007
3.247
2.762
www.gap.gov.tr
221
4. Toplumsal Sorunlar
a. Terörizm
Terör, büyük çaplý korku veren ve bireylerde yýlgýnlýk yaratan bir eylem durumunu ifade etmektedir.
Terörizm ise siyasi amaçlar için mevcut durumu yasa dýþý yollardan deðiþtirmek amacýyla örgütlü,
sistemli ve sürekli terör eylemlerini kullanmayý bir yöntem olarak benimseme durumudur. Günümüzde
uluslararasý çýkar mücadelelerinde terör faaliyetleri ön plana çýkmýþtýr.
Terörizmin, hýz kazandýðý dönemlerle uluslararasý sorunlar arasýnda yakýn bir iliþki olduðu
görülmektedir. Terörizm, siyasi bir mücadele aracý olarak bir ülkenin bir baþka ülkeyi zayýflatmasý ve
istikrarýný bozmasý için de kullanýlmaktadýr.
Son 25 yýl içinde Türk toplumunu en fazla etkileyen olay kuþkusuz ki terördür. Türkiye’deki terör
faaliyetlerinin ortak amacý devletin üniter yapýsýný bozarak millî birlik ve beraberliði ortadan kaldýrmaktýr.
Terörizmin amacýna ulaþmada seçtiði yöntemlerden bazýlarý; halký veya hedef bir topluluðu
korkutarak dehþete düþürmek, düzene karþý olan güçleri harekete geçirmek, kamuoyunu yönlendirmek, hedef ülkenin ekonomisine zarar vermek, vb.dir.
Terör örgütleri kamuoyuna seslerini duyurabilmek için propaganda yapmakta ve amaçlarýna hizmet
edecek her türlü olayý istismar etmektedir. Önemli kiþilere suikast eylemleri düzenlemek, vatandaþlara
yönelik katliamlara baþvurmak, rastgele seçilmiþ merkezlere bomba yerleþtirmek ve intihar eylemleri bu
örgütlerin en sýk kullandýðý yöntemlerdir.
TERÖRÜN MALÝYETÝ
Ýç Ýþleri Bakanlýðýnýn 20.07.2008 tarihinde yaptýðý açýklamaya göre Türkiye, terörle mücadele için 300
milyar dolar harcamýþ. Bu parayla, 24 derslikli 480.000 okul veya 48.000 tam teþekküllü hastane
yapýlabilirdi. 3.800.000 kiþiye iþ imkâný sunacak sayýda fabrika veya dünyanýn en büyük kalkýnma projelerinden olan GAP’tan yedi tanesi hayata geçirilebilirdi. Türkiye’nin bu güne kadar yaptýðýnýn iki katýndan fazla
otoyol yapýlabilir,Türkiye dünyanýn 7. büyük ekonomisi hâline gelir, dýþ borcu kalmazdý. Herkese çok daha kaliteli
eðitim ve saðlýk hizmeti sunulabilirdi.
Bir gazete haberi, 21.07.2008
Yukarýdaki metinden de yararlanarak terörün ülkelerin ekonomisine ve geliþmesine etkilerini yorumlayýnýz.
Terörle mücadelenin oldukça yüklü bir maliyeti bulunmaktadýr. Ülkelerin geliþimi ve ekonomisine
yönelik harcamasý gereken paralarý terörle mücadele alanýna kaydýrma zorunluluðu, ekonomik açýdan
ülkenin kaynaklarýnýn verimli alanlarda kullanýlmasýnýn engellenmesi terörizmin amaçlarýndandýr.
Terör örgütlerinin baþlýca finans kaynaklarý: Silah, insan ve uyuþturucu madde kaçakçýlýðý, gasp,
hýrsýzlýk, fidye, haraç, çeþitli yayýnlardan elde edilen gelirler ve dýþ desteklerdir.
Terörü önlemek için öncelikle terörün ekonomik ve insan kaynaklarýný yok etmek gerekir. Terör
örgütlerinin hedef kitlesi durumunda bulunan çocuklarý ve gençleri örgütlerin propagandalarýna karþý
korumak için ülkedeki eðitim düzeyi yükseltilmeli ve terör örgütlerinin zararlý faaliyetlerine karþý gençler
bilinçlendirilmelidir. Terör örgütlerinin istismar sebepleri ortadan kaldýrýlmalýdýr. Teröre destek veren
veya onlara imkânlar saðlayan devletlere uluslararasý yaptýrýmlar uygulanmasý için giriþimlerde
bulunulmalýdýr. Komþu ülkelerle de iþ birliði yapýlarak terörizmin yurt içi ve yurt dýþý baðlantýlarý
kesilmelidir.
b. 17 Aðustos Depremi Sonunda Ortaya Çýkan Sorunlar
Aþaðýdaki metin ve resimden yola çýkarak 17 Aðustos
Depremi’nin insanlarýn psikolojisi ve toplum üzerindeki
etkileri hakkýnda neler söyleyebilirsiniz?
29 yaþýndaki A. L. her akþam yaptýðý gibi yatmaya hazýrlanýyor.
Açýk olan TV’yi kapatmýyor, sadece sesini biraz kýsýyor. Evdeki kýz
kardeþinin odasýna bir göz atýyor, kapýsýný hafif aralýk býrakýyor.
TV’nin karþýsýndaki kanepenin karþýsýna kuruluyor, hafif uzanýr gibi
yapýyor. Uykusu çok ama içeride onu bekleyen yataðýna gitmeyi
aklýndan bile geçirmiyor. Bir yastýk ve bir pikeyle birlikte rutin
gecelerinden birine daha hazýrlanýyor.
17 Aðustos Pazar bugün... 1999’da yaþanan o büyük acýlarýn
üzerinden 9 yýl geçti...
Zaman akýp gitse de acýnýn, korkunun, travmanýn büyüklüðü A.
L. gibi birçok insanýn yüreðinden hâlen geçmiyor...
Bir gazete haberi, 18.08.2008
222
17 Aðustos 1999’da meydana gelen 7,4 büyüklüðündeki depremin merkez üssü, Ýzmit’ in 12 km.
güney doðusunda, Kuzey Anadolu Fay Hattý üzerinde bulunmaktadýr. Deprem, kentleþme ve nüfus
yoðunluðunun fazla olduðu, önemli endüstri tesislerinin bulunduðu Ýstanbul, Kocaeli, Sakarya, Bolu,
Bursa, Zonguldak, Eskiþehir ve Yalova illerinde can ve mal kaybýnýn oldukça fazla olmasýna sebep
olmuþtur. Depremin yaþandýðý bölgede, Türkiye’nin çeþitli illerinden göç eden insanlarýn bulunmasý
depremin etkilerini yurt geneline yaymýþtýr.
Hasar durumu
Yapý türü
Ýlin adý
66.441
Konut
Yýkýk veya aðýr
hasarlý
17 Aðustos 1999 depreminde illere
göre ölenlerin sayýsý
Yapý sayýsý
Ýþ yeri
10.901
Konut
67.242
Ýþ yeri
9.927
Orta hasarlý
Konut
80.160
Ýþ yeri
9.712
Hasarlý
Ölen insan sayýsý
Bolu
270
Bursa
268
Eskiþehir
86
Ýstanbul
981
Kocaeli
9.477
Sakarya
3.891
Yalova
2.504
3
Zonguldak
Toplam
17.480
Afet Ýþleri Genel Müdürlüðü Deprem Araþtýrma
Dairesi Baþkanlýðý, 17 Aðustos 1999 Ýzmit Körfezi
Deprem Raporu
T.C. Baþbakanlýk Kriz Yönetim Merkezi, “Depremler 1999”
17 Aðustos depreminin sanayi tesislerine zarar vermesi; iþ
gücü, üretim ve ihracat kaybý Türk ekonomisini olumsuz etkilemiþtir. Devlet Plânlama Teþkilatý tarafýndan yapýlan çalýþmalar
sonucunda 7 Eylül 1999 tarihli raporla ekonomik kayýp 9-13
milyar dolar olarak hesaplanmýþtýr. Tabloda da görüldüðü gibi çok
sayýda bina hasar görmüþtür.
Depremden etkilenen insanlar uzun süre yaþadýklarý korku ve
acýnýn psikolojik etkilerini üzerlerinden atamamýþlardýr. Depremden sonra devletimiz depremzedeler için önce geçici, sonra
kalýcý konutlar yapmýþtýr. Yeni çýkarýlan kanunlarla zorunlu deprem sigortasý mecburiyeti getirilmiþ, imar alanlarý ve ruhsatlarý
daha sýký kontrol altýna alýnmýþtýr. Arama ve kurtarma birimlerinin
sayýsý artýrýlmýþtýr.
17 Aðustos Depremi’nin basýna yansýmasý (18.08.1999)
Haritayý inceleyerek yaþadýðýnýz yerin deprem riskini sorgulayýnýz. Ýlinizde depremin
zararlarýný en aza indirmek için yapýlan çalýþmalarý araþtýrarak sýnýf panosunda sergileyiniz.
K A R A D E N Ý Z
Sinop
Kýrklareli
Edirne
Bartýn
Zonguldak
Tekirdað
Ýstanbul
Yalova
Kastamonu
Kocaeli
Bolu
Çanakkale
Trabzon
Ordu
Amasya
Çankýrý
Sakarya
Bursa
Artvin
Samsun
Karabük
Düzce
Kars
Giresun
Tokat
Çorum
Bilecik
Ardahan
Rize
Gümüþhane
Bayburt
Iðdýr
Erzurum
Aðrý
Ankara
Erzincan
Sivas
Eskiþehir
Balýkesir
Kýrýkkale
Kütahya
Yozgat
Kýrþehir
Bingöl
Tunceli
Manisa
Afyonkarahisar
Nevþehir
Uþak
Muþ
Kayseri
Van
Bitlis
Elazýð
Ýzmir
Malatya
Aksaray
Denizli
Aydýn
Diyarbakýr
Niðde
Konya
Isparta
Burdur
Muðla
Adana Osmaniye
Karaman
Antalya
Gaziantep
Siirt
Batman
Adýyaman
Kahramanmaraþ
Mardin
Hakkari
Þýrnak
Þanlýurfa
1.DERECE
Mersin
Kilis
2.DERECE
Hatay
A
K
D
E
N
Ý
3.DERECE
4.DERECE
Z
5.DERECE
0
Türkiye deprem bölgeleri haritasý
223
100
200
300 km
Ýl Merkezi
Ý. KÜRESEL SORUNLAR
1. Küresel Isýnma
Bir seranýn cam ile kaplý çatý ve yan duvarlarýna
çarpan güneþ ýþýnlarý sera camýndan kolayca içeri
girer. Ancak, sera içindeki cisimlere çarpan ýþýn
enerjisi, ýsý enerjisine dönüþür ve dalga boylarý
deðiþir. Bu dalga boyundaki ýsý enerjisinin sera dýþýna
çýkmasýný camlar engeller ve geriye yansýtýr. Böylece güneþ
ýþýðý geldiði sürece sera ýsýnmaya devam eder. Seranýn içiyle
dýþarýsý arasýnda büyük sýcaklýk farký oluþur. Bu fiziksel olaya
“sera etkisi” denir.
Fosil yakýtlar olarak adlandýrýlan doðal gaz, petrol ve
kömürün yanmasýyla açýða çýkan gazlara sera gazlarý denir.
Yukarýdaki metin ve resimden yola çýkarak sera gazlarý
denilen karbondioksit, kloroflourkarbonlar, metan, ozon ve
azotoksit küresel ýsýnmayý sizce nasýl etkiler?
Sebze yetiþtirilen bir seranýn içi
Yandaki þekil incelendiðinde sera gazlarýnýn
seralardaki camlar ile ayný iþleve sahip olduðu
görülür. Sera gazlarý, güneþten gelen ýþýk ýþýnlarýnýn
yeryüzüne ulaþmasýna ve ýsýtmasýna izin verirler.
Fakat ýþýk ýþýnlarýnýn yere çarparak ýsý enerjisine
dönüþmüþ hâlinin atmosfere dönmesine izin
vermezler. Normalde geceleri soðumasý gereken
yeryüzü ve atmosferin yere yakýn katmanlarý
yeterince soðumaz. Sýcaklýðýn yüksek olmasý
atmosferdeki su buharý miktarýný da artýrýr. Su buharý
da yeryüzünün daha fazla ýsýnmasýna yardýmcý
olurken yeryüzünde sýcaklýk, normal deðerlerin
Sera etkisinin þematik açýklamasý
üstüne çýkar.
Sanayi Ýnkýlâbý ile baþlayýp II. Dünya Savaþý’ndan sonra hýzlanan enerji ihtiyacý günümüzde giderek
artmaktadýr. Fosil yakýtlar olarak adlandýrýlan “kömür, petrol ve doðal gaz” dünyanýn bugünkü enerji
ihtiyacýnýn % 75’ini karþýlamaktadýr. Yapýlarýnda karbon (C) ve hidrojen (H) bulunan bu yakýtlar kullanýldýklarýnda atmosfere bol miktarda karbondioksit (CO2) salmaktadýr.
Aþaðýdaki tablo ve grafikleri inceleyerek sera gazlarýnýn küresel ýsýnmaya etkilerini
yorumlayýnýz
Mauna Loa, Hawaii
Küresel yüzey sýcaklýklarý 1860 - 2000 (Eylül)
380
370
0.60
0.50
0.40
0.30
Sýcaklýktaki deðiþik (C)
0.70
CO2 birikimi (ppmv)
0.80
360
350
340
330
320
0.20
310
1963 68 73 78 83 88 93 98
Hawaii, Mauna Loa Ýstasyonu ölçme sonuçlarýna
göre atmosferdeki karbondioksitin sürekli artýþý
0.10
0
-0.10
-0.20
-0.30
1840
Nisan 1999
371.2
1860
1880
1900
1920
1940
1960
1980
2000
Hadley Ýklim Tahmin ve Araþtýrma Merkezi
224
Karbondioksit
Kloroflorokarbonlar
Metan
Ozon
Azot oksitler
Diðerleri
50
17
13
7
5
8
Sera gazlarýnýn küresel ýsýnmadaki oranlarý (%)
Küresel ýsýnmaya neden olan gazlar içinde en etkili olan karbondioksitin, 1958’ten itibaren % 9 artmasý
dünyanýn iklim dengelerini bozmuþtur. Karbondioksit baþta olmak üzere havayý kirletin gazlarýn yaðýþlarla
yeryüzüne inmesi su ve toprak kirliliðinin önemli nedenlerinden olmuþtur. Küresel ýsýnmada etkili olan
gazlardan kloroflourkarbonlar ise günümüzde buzdolabý, klima, sprey, yangýn söndürücü ve plastik
sanayinde kullanýlmakta olup bu ürünlerin sayýsý her geçen gün artmaktadýr.
Aþaðýdaki karikatür ve fotoðraflardan da yararlanarak küresel ýsýnmanýn gelecekte
dünyamýz üzerindeki etkileri hakkýnda görüþlerinizi belirtiniz.
Patagonya buzullarý (Arjantin),1928
Patagonya,2004
www.kuresel-isinma.org
Küresel ýsýnmanýn etkisinin XXI. yüzyýlda yoðun olarak görüleceði, buzullarýn erimesiyle denizlerin su
seviyelerinin yükseleceði bilinmektedir. Ýnsanlarýn büyük bir kýsmýnýn yaþadýðý dünyanýn tarýmsal üretim
deposu olan kýyý ovalarýnýn sular altýnda kalacaðý bilim adamlarý tarafýndan açýklanmaktadýr. Ayrýca
iklimlerde deðiþmeler olacaðý, kuraklýk ve su ihtiyacýnýn artacaðý, bazý yerlerin çölleþeceði, yaðýþlarýn
dengesizleþeceði ve 2025 yýlý itibariyle dünya nüfusunun yarýsýnýn susuzlukla mücadele etmek zorunda
kalacaðý tahmin edilmektedir. 2050’ye kadar ise bitki ve hayvan türlerinin dörtte birinin yok olacaðý ve bu
durumun doðal dengeyi geri dönülemez þekilde bozacaðý ifade edilmektedir.
Aþaðýdaki metinlerden de yararlanarak küresel ýsýnmanýn dünyamýz üzerindeki etkilerini
azaltmak için yapýlmasý gerekenlerle ilgili bir sunu hazýrlayýnýz.
KÜRESEL ISINMANIN TÜRKÝYE’YE OLASI
ETKÝLERÝ
Çevre ve Orman Bakanlýðýnýn isteðiyle Ýstanbul
Teknik Üniversitesi tarafýndan hazýrlanan, “Türkiye için
Ýklim Deðiþikliði Senaryolarý” baþlýklý rapora göre;
2070’te Türkiye genelinde sýcaklýklarýn 6º C yükselmesi beklenmektedir. Bu durumda Ege, Akdeniz, Ýç
Anadolu, Doðu ve Güneydoðu kesimlerinde sýcaklýk
yükselmeleri etkili olacaktýr. Karadeniz Bölgesi’nde
yaðýþlar da % 20 civarýnda artarken güneyde ise % 30
civarýnda bir azalma görülecektir. Türkiye’de kar
yaðmadýðý kýþlar görülürken beklenmedik zaman ve
yerlerde kar yaðabileceði tahmin edilmektedir.
Ülkemizde enerji üretimi ve sulamada çok önemli bir
yere sahip olan Fýrat ve Dicle nehirlerinin havzalarýnda
yaðýþlar azalacak. Ekosistemlerinde meydana gelecek
deðiþme sonucu ülkemizdeki birçok canlý türü de yok
olma tehlikesiyle karþý karþýya kalacaktýr.
www.cevreorman.gov.tr
BM’NÝN ÞUBAT 2007 ÝKLÝM DEÐÝÞÝMÝ RAPORU
Küresel ýsýnma ve dünyada iklim deðiþimi ile ilgili BM raporunda,
küresel sýcaklýk artýþýnýn olasý etkileri aþaðýdaki biçimde özetlenmektedir:
1. Sýcaklýk 2,4 derece artarsa: Su sýkýntýsý baþlayacak. Kuzey
Amerika’da kum fýrtýnalarý tarýmý yok edecek. Deniz seviyeleri
yükselecek. Peru’da 10 milyon kiþi su sýkýntýsý çekecek. Mercan
kayalýklarý yok olacak. Gezegendeki canlý türlerinin yüzde 30’u yok
olma tehlikesiyle karþý karþýya kalacak.
2. Sýcaklýk 5,4 derece artarsa: Denizler 5 m. yükselecek. Deniz
seviyesi ortalamasý 70 metre olacak. Dünyanýn yiyecek stoklarý
tükenecek.
3. Sýcaklýk 6,4 derece artarsa: Göçler baþlayacak. Yüz milyonlarca insan uygun iklim koþullarýnda yaþamak umuduyla göç yollarýna
düþecek. Kadýnlar su bulamadýklarý için saçlarýný kestirecekler.
Denizler çölleþecek. Kuraklýk yaþanacak. Okyanuslardan aktarýmla
içme suyu elde edilecek. Suda yaþayan bazý hayvanlarýmýz (kutup
ayýsý, fok balýðý vs.) týrmanacak buz bulamayacaklar. Yüzmekten
yorulup ölecekler. Ýnsanlar 50 yaþýndayken susuzluktan 85 yaþýnda
gibi gözükecekler. Bebeklerin sakat doðma olasýlýðý artacak.
www.kuresel-isinma.org
225
?
Kyoto Protokolü
Küresel ýsýnma bir veya birkaç devletin çabasý ile çözülebilecek bir sorun olmaktan çok bütün
devletlerin iþ birliði ile çözülebilecek bir sorundur. Bunun için “BM Ýklim Deðiþikliði Çerçeve
Sözleþmesi”ne (BMÝDÇS) bir ek niteliðindeki “Kyoto Protokolü” hazýrlanmýþtýr. Aralýk 1997’de
Japonya’nýn Kyoto þehrinde görüþülmeye baþlayan Protokol, Þubat 2005 tarihinde yürürlüðe girmiþtir.
Türkiye 30 Mayýs 2008’de Protokolü imzalayacaðýný açýklamýþ ve 13.05.2009’da imzalamýþtýr.
Kyoto Protokolü ve önemi hakkýnda araþtýrma yapýnýz. Aþaðýdaki haritadan yararlanarak
Protokolü imzalamayan veya çekimser kalan ülkelerin öne sürdükleri sebepleri araþtýrarak
sýnýfta sunum yapýnýz.
K U Z E Y
B U Z
D E N Ý Z Ý
2
B Ü Y Ü K
AT L A S
B Ü Y Ü K
O K YA N U S
O K YA N U S U
O K YA N U S
H Ý N T
O K YA N U S U
0
Protokolü reddeden ülkeler
Ýmzalayanlar
Ýmzalama sürecinde olanlar
1000
2000
3000 km
Protokolü imzalamayanlar
2. Çevre Kirliliði
Canlýlarýn saðlýðýný olumsuz yönde etkileyen, doðal çevrede zararlý etkiler meydana getiren yabancý
maddelerin hava, su ve toprakta normalin üzerinde birikmesi olan çevre kirliliði, günümüzde yaþanan en
önemli sorunlardan biridir. Doðal çevrenin ve kaynaklarýn sýnýrsýz olmadýðýný unutan insanlar yüzyýllar
boyunca doðal kaynaklarý tüketme ve kirletme yoluna gitmiþlerdir. Özellikle son elli yýl içinde binlerce
canlý türünün yok olmasý, doðal dengenin bozulmasýnýn ortaya çýkardýðý hastalýklar ve insanlara verdiði
zararlar yoðun bir þekilde görülmeye baþlanýnca bazý tedbirler alma yoluna gidilmiþtir. Ancak çevrenin
korunmasý ve çevre kirliliðinin önlenmesi konusunda hâlâ ortak bir bilinç oluþmamýþtýr. Çevre kirliliðini
genel olarak hava, su, toprak ve gürültü kirliliði olarak sýnýflandýrabiliriz.
Yeryüzündeki su kaynaklarýnýn ancak % 1’i kullanýlabilir tatlý su kaynaðýdýr. Son yýllarda küresel
ýsýnmanýn etkisiyle dünyada meydana gelen kuraklýk, su kaynaklarýnýn çok daha fazla önem
kazanmasýný saðladý. Günümüzde milyonlarca insan yeterli ve temiz su kaynaklarý bulamadýðý için
ölmekte veya salgýn hastalýklarla mücadele etmek zorunda kalmaktadýr. Tatlý su kaynaklarý yanýnda
tuzlu su kaynaklarý da iklimin dengeli bir þekilde devamý için gereklidir. Tuzlu sularda yaþayan canlýlar
doðal dengenin korunmasý için son derece önemlidir.
Evlerden, sanayi tesislerinden, maden iþletmelerinden sulara sürekli zararlý atýklar karýþmaktadýr.
Tarýmda kullanýlan ilaçlar ve gübreler kirlenmeyi daha da artýrmaktadýr.
Canlý yaþamý için çok önemli olan bir diðer doðal kaynak topraktýr. Nüfusun hýzla arttýðý, kullanýlabilir
toprak miktarýnýn ise sürekli azaldýðý dünyamýzda 1 cm kalýnlýðýnda toprak tabakasýnýn oluþabilmesi için
yüzlerce yýl geçmesi gerekir. Verimli topraklarýn sulara katýlan veya havaya salýnan zararlý maddelerle
kirlenmesi, yanlýþ sulama, erozyon vb. nedenlerle hýzlý bir þekilde yok olmasý dünyada açlýk tehlikesini
büyük boyutlara ulaþtýrmýþtýr.
Fosil yakýt kullanýmý sonucu hava kirliliðine sebep olan birçok madde asit yaðmurlarýyla yeryüzüne
inerek suyu ve topraðý kirletmektedir. Yeterli fosil yakýt bulunmayan birçok ülkenin nükleer enerjiye
yönelmesi, nükleer atýklarýn topraða gömülerek saklanmasý, nükleer santrallerde meydana gelen
kazalar (Çernobil gibi) çok geniþ alanlarda hava, su ve topraðý kirletmektedir. Doðal çevrenin yok olmasý
beraberinde uzun yýllar süren hastalýklarý da getirmiþtir. Çernobil’de meydana gelen kazadan sonra
bütün dünyada nükleer enerji tartýþma konusu olmuþtur. Nükleer enerjiye karþý olanlar yasaklanmasýný
226
isterken, taraftar olanlar gerekli tedbirler alýndýðýnda enerji ihtiyacýnýn ancak böyle bir kaynakla
karþýlanabileceðini savunmaktadýr. Fosil yakýtlarýn ve nükleer enerji kullanýmýnýn olumsuz sonuçlarýnýn
görülmesi üzerine bir çok geliþmiþ ülkede güneþ, rüzgâr, dalga enerjisi gibi farklý enerji kaynaklarýnýn
kullanýmý için çalýþmalar hýz kazanmýþtýr.
Gürültü kirliliði ise þehirlerde yaþayan insanlarýn önemli sorunlarýndan birisi olup saðlýk problemlerine ve iþ verimliliðinin düþmesine neden olmaktadýr.
Aþaðýdaki metin ve tablodan yararlanarak nükleer enerji kullanýmý hakkýnda yorum
yapýnýz. Nükleer enerji kullanýmýna taraftar olanlarla karþý çýkanlarýn öne sürdükleri sebepleri
araþtýrarak öðretmeninizin rehberliðinde grup tartýþmasý yapýnýz.
Ülke adý
ABD
Nükleer santral
sayýsý
103
Dünyada nükleer enerji kullanýmý
Elektrik üretim
Nükleer santral
Ülke adý
payý (%)
sayýsý
20
Rusya
31
Elektrik üretim
payý (%)
16
Fransa
59
80
Slovakya
5
56
Belçika
7
56
Ukrayna
15
49
Ýspanya
9
24
Ýsviçre
Ýsveç
10
45
Ýngiltere
5
32
19
20
Japonya
29
55
Bulgaristan
4
42
G. Kore
20
45
Ermenistan
1
43
Litvanya
1
70
www.nukte.org
Çernobil’den bir ses þöyle diyor: “Normal bir
insansýndýr! Sonra bir gün birdenbire Çernobil
insanýna dönüþürsün. Herkes gibi olmak istersin ama
olamazsýn. Sana farklý gözlerle bakmaya baþlarlar.
Sorarlar: “Korkutucu muydu? Santral nasýl yandý?
Neler gördün?” “Artýk çocuðun olabilir mi? Eþin seni
terk etti mi?” Ýlk zamanlar hepimiz bir hayvana
dönüþtürülmüþtük. Herkes baþýný çevirip bize
bakýyordu. “Oradan gelmiþ!”
Hepsinin ortak noktasý ise Çernobilli olmalarý…
Çernobilli olmanýn acýlarýný yaþýyor olmalarý…
Svetlana ALEKSIYEVIÇ,
Çernobil’den Sesler, s. 114
Aþaðýdaki verilen örgütlerin kuruluþ amacý ve çalýþma alanlarýný araþtýrarak tabloyu
doldurunuz.
Uluslararasý teþkilatýn adý Kuruluþ amacý
Çalýþma alanlarý
Birleþmiþ Milletler Teþkilatý (UN)
Birleþmiþ Milletler Çocuklara
Yardým Fonu (UNICEF)
Birleþmiþ Milletler Eðitim, Bilim ve
Kültür Örgütü (UNESCO)
Dünya Bankasý (World Bank)
Dünya Saðlýk Örgütü (WHO)
Gýda ve Tarým Örgütü (FAO)
Uluslararasý Çalýþma Örgütü (ILO)
Dünya Doðayý Koruma Vakfý
(WWF)
227
3. Nüfus Artýþý ve Ýþsizlik
1650’lerde 500 milyon olan dünya nüfusu 2000’lerde 6 milyara yükselmiþ ve her yýl bu nüfusa
yaklaþýk 97 milyon insan katýlmaktadýr. Günümüzde dünya nüfusunun sadece 1 milyar kadarý geliþmiþ
ülkelerde yaþarken, geri kalan 5 milyardan fazla insan, az geliþmiþ veya geri kalmýþ ülkelerde yaþamaktadýr.
Geliþmiþ ülkelerde nüfus artýþ hýzý ortalama % 0,5-1 arasýnda deðiþirken az geliþmiþ ülkelerde % 2,
geri kalmýþ ülkelerde % 2,5-3 civarýnda gerçekleþmektedir. Bu durum dünyayý çözülmesi zor sorunlarla
karþý karþýya býrakmaktadýr. Hýzlý nüfus artýþý geliþmekte olan ülkelerde, kaynaklarýn yetersiz, kalkýnma
çabalarýnýn sonuçsuz kalmasýna, ekonomik ve sosyal sorunlarýn artmasýna neden olmaktadýr. Geliþmiþ
ülkeler ise bu artýþýn dünyanýn sosyo-ekonomik dengelerini ve istikrarýný bozabileceði endiþesini taþýmaktadýrlar.
Tablolarý inceledikten sonra aþaðýdaki sorularý cevaplamaya çalýþýnýz.
1. 1930-1950 yýllarý arasýnda dünyada nüfus artýþ hýzýnýn az olmasýnýn sebebi nedir?
2. Dünya nüfusunun ülkelere göre daðýlýmý geliþmiþ ve az geliþmiþ ülkeleri nasýl etkiler?
Görüþlerinizi belirtiniz.
Geliþmiþ ve az geliþmiþ ülkelerin dünya nüfusundaki oranlarý (%)
Yýl
Geliþmiþ ülkeler
Az geliþmiþ ülkeler
Dünyada yýllara göre
nüfus artýþý
Yýllar
Artýþ oraný (%)
1930
1,08
1940
1,11
1900
40
60
1950
1,11
1950
35
65
1960
1,33
1980
25
75
1970
2,07
1990
80
20
2000
15
85
2010*
10
90
* Tahminî deðerlerdir.
DÝE 2000 Türkiye Ýst. Yýllýðý’ndaki verilerden düzenlenmiþtir.
BM’nin raporlarýna göre, ülkelerin nüfus
artýþlarý mevcut hýzýyla devam etmesi hâlinde
dünya nüfusunun 2030 yýlýnda 10 milyara
yaklaþacaðý ve bunun 8,4 milyarýnýn düþük ve
orta gelir grubu ülkelerde, 1,6 milyarýnýn geliþmiþ ülkelerde yaþayacaðý tahmin edilmektedir.
Bu durumda beslenme, temiz su ihtiyacý, iþsizlik,
trafik ve haberleþme önemli sorunlar olarak
ortaya çýkacaktýr. Bu sorunlarý aþmak için;
modern tarým yöntemleri kullanmak, planlý
þehirleþme yapmak, nüfus artýþýný yavaþlatmak,
var olan kaynaklarý verimli þekilde kullanmak
gerekmektedir.
Dünyada nüfus artýþý ile ayný hýzda iþ imkânlarýnýn oluþturulamamasý, hatta teknolojik geliþmeler sayesinde iþ gücüne duyulan ihtiyacýn her
gün biraz daha azalmasý, iþsizlik tehlikesini ön
plana çýkarmýþtýr.
Yandaki “Küresel iþsizlik” adlý grafikte de
görüldüðü gibi iþsizlerin toplam nüfus içindeki
oraný azalmasýna raðmen, iþsiz kiþi sayýsýndaki
artýþ devam etmektedir. 2008 yýlýnda dünyada
yaþanan ekonomik krizin iþsiz sayýsýný daha da
artýracaðý tahmin edilmektedir.
1980
1,69
1990
1,58
2000
1,22
2005
1,15
www.census.gov
Ýþsizlik sorununun basýna yansýmasý (14.06.2008)
Küresel Ýþsizlik 1996-2006
200
7.4
180
6.8
160
6.2
140
5.6
120
100
96 997 998 999 000 001 002 003 004 005 006
2
1
2
1
2
2
2
2
2
1
Ýþsiz sayýsý (milyon kiþi)
Ýþsizlik oraný (%)
5.0
19
Dünya Bankasý ”The Employment Imperative” raporu, 2007, www.un.org
228
4. Yetersiz Beslenme ve Açlýk
Tablodan yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
1. Yetersiz beslenme sorunu yaþayan ülkelerin ortak özellikleri nelerdir?
2. Dünyada açlýk ve yetersiz beslenme sorunu nasýl bir deðiþim göstermektedir?
Yetersiz beslenen kiþi sayýsý (milyon kiþi)
Ülkeler
1969-1971
1979-1981
1990-1992
1995-1997
2001-2003
2004
1
Hindistan
218,3
261,3
214,8
201,8
212,0
209,5
2
Çin
386,6
304,0
193,6
145,6
150,0
153,7
3
Bangladeþ
20,3
33,3
39,2
50,4
43,1
44,0
4
Kongo
6,0
10,0
12,2
27,2
37,0
39,0
5
Etiyopya
-
-
-
-
31,5
32,7
6
Pakistan
16,9
23,6
27,8
24,8
35,2
37,5
7
Tanzanya
8,9
5,2
9,9
15,7
16,1
16,4
8
Filipinler
18,8
12,9
16,2
15,4
15,2
14,6
9
Endonezya
55,9
36,5
16,4
11,8
13,8
13,8
937,2
897,3
775,9
735,8
819,8
Toplam (172 ülke)
825,9
www.fao.org
Sanayi inkýlabýndan sonra tarýmda makineleþme, gübreleme, ilaçlama ve sulama imkânlarý gibi
geliþmeler, tarýmsal üretimdeki verimliliði büyük oranda artýrmýþtýr. Yeryüzünde tarýma elveriþli topraklar
sýnýrlý olmasýna raðmen verimlilik artýþlarý sayesinde birim araziden elde edilen ürün miktarý büyük
oranda artýrýlabilmektedir. Buna son zamanlarda gen mühendisliði alanýnda kaydedilen geliþmeler de
eklendiðinde yeryüzündeki kaynaklarýn israf edilmeden kullanýlmasý ile bugün yeryüzünde açlýk diye bir
sorunun olmamasý gerekir. Oysa günümüzde yeryüzünün birçok bölgesinde hýzla büyümekte olan bir
açlýk sorunu vardýr. Dünyadaki açlýk sorununun giderek büyümesinde ve bu konudaki endiþelerin
artmasýnda küresel iklim deðiþikliðine baðlý olarak artan kuraklýk ve bölgesel anlaþmazlýklardan doðan
çatýþmalar etkilidir.
YETERSÝZ BESLENEN NÜFUS ORANLARI
HARÝTASI
K U Z E Y B U Z D E N Ý Z Ý
2
B Ü Y Ü K
AT L A S
B Ü Y Ü K
O K YA N U S
O K YA N U S U
O K YA N U S
H Ý N T
O K YA N U S U
0
% 35 den fazla
% 20 - 35 arasý
% 5 - 19 arasý
% 2,5 - 4,9 arasý
1000
2000
% 0,1 - 2,5 arasý
3000 km
Veri yok
Yapýlacak bazý fedakârlýklarla açlýk sorununu büyük ölçüde hafifletmek mümkün görünmektedir. BM
Gýda ve Tarým Örgütü (FAO), 2015 yýlýna kadar dünyada açlýk çeken kiþi sayýsýný yarý yarýya azaltarak
800 milyondan 400 milyona indirmek için 24 milyar dolara ihtiyaç olduðunu bildirmiþtir. Bu rakam her yýl
silahlanmaya harcanan yüzlerce milyar dolarýn yanýnda çok küçük bir rakamdýr. Uluslararasý Barýþ
Enstitüsü (SIPRI), yayýnladýðý 2001 silahlanma raporunda kiþi baþýna yýllýk 137 dolar, toplamda ise 722
milyar dolarýn silahlanmaya harcandýðý ve silahlanma yarýþýnýn gittikçe hýz kazandýðý belirtiliyor.
229
Açlýk sorununun çözümünde önemli bir faktör açlýk Bitkilerde gen yapýsý deðiþikliði çalýþmalarý (%)
nedenlerinin ortadan kaldýrýlmasýdýr. Bu nedenlerin ortadan
16,3
kaldýrýlmasý için birkaç devletin çabasý yeterli olmayacaðýndan
uluslararasý iþ birliði yapýlmasý ve açlýk sorunu yaþayan ülkelere
18,3
48,7
destek verilmesi gerekir. Dünyada yoksulluk ve açlýkla mücadele
için Dünya Gýda Programý (WFP), FAO, Dünya Saðlýk Örgütü
(WHO) ve BM Eðitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO),
24,7
Uluslararasý Tarýmsal Kalkýnma Fonu (IFAD) çalýþma yapmakta
ve projeler üretmektedir.
Hýzlý nüfus artýþý ve yeryüzünde tarýma uygun alanlarýn sýnýrlý
olduðu düþünüldüðünde açlýk sorununun çözümü için son
Tahýllar
Süs bitkileri
zamanlarda önerilen en önemli çözüm yollarýndan biri biyoDiðerleri
Baklagiller ve yað bitkileri
www.taek.gov.tr
teknolojidir. Biyoteknolojik yöntemlerle, kendi türü dýþýndaki bir
türden gen aktarýlarak belirli özellikleri deðiþtirilmiþ bitki, hayvan
ya da mikroorganizmalar elde edilebilmektedir. Dünyada günümüze kadar 170 bitki türünde çalýþýlarak
toplam 2.672 adet gen yapýsý deðiþime uðramýþ bitki çeþidi geliþtirilmiþtir. Yukarýdaki grafikte de
görüldüðü gibi en fazla genetik çalýþma, tahýllar üzerinde yapýlmýþtýr.
Gen teknolojilerinin uygulamalarý açlýk sorununa çözüm olabileceði düþüncesiyle birçok ülke
tarafýndan desteklenmektedir. Bazý ülkeler ise biyoteknolojik yöntemlerle ürün elde edilmesine, ürünlerin insan saðlýðýna olan olumsuz etkileri nedeniyle karþý çýkmaktadýr. Biyoteknolojik yöntemlerle günümüzde en çok mýsýr, soya, pamuk ve kanola üretilmektedir.
5. Uluslararasý Terör
Son yýllarda dünyada uluslararasý güvenlikle ilgili en önemli
sorun terördür. Buna raðmen, terör olarak kabul edilen
eylemler konusunda devletler arasýnda ortak bir fikre
varýlamamýþtýr Uluslararasý politik dengeler ve ülkelerin
çýkarlarý fikir birliðine varýlamamasýnda önemli bir etken
olmuþtur. Özellikle terörist örgütler listesi oluþturmak devletler
arasýnda pazarlýk konusu edilmiþtir. Bunun temel nedeni ise
uluslararasý bir terör tanýmýnýn bulunmamasýdýr. Uluslararasý
bir terör tanýmýnýn yapýlamamasý terörü yasaklayan genel bir
uluslararasý anlaþmanýn hazýrlanmasýný da engellemektedir.
BM’nin teröre bakýþ açýsý, Genel Kurulun 1994’te
yayýnladýðý deklarasyondaki “Politik sebeplerle yapýlan,
toplumun tamamýnda veya bir bölümünde korku ortamý
yaratacak cezai eylemler; siyasi, felsefi, ideolojik, etnik, ýrksal,
dinî veya herhangi bir gerekçe ile haklý gösterilemez.” hükmü
ile ortaya konmuþtur.
20. yüzyýlýn sonlarýna kadar terörist eylemlerin karakteristik
özeliði genellikle devlet adamlarýný hedef almasýdýr. AvusturyaMacaristan veliahtý Ferdinand’ýn, ABD Baþkaný John F.
Kennedy’nin ve Hindistan Baþbakaný Indira Gandhi’nin öldürülmesi bunlara örnektir.
Yeni dönemde terörizm de küreselleþmiþtir. Terör örgütleri,
Ýnternet ve uydu telefonu gibi modern iletiþim araçlarýyla ABD’de Dünya Ticaret Merkezine yapýlan uçaklý saldýrý
haberleþerek kitlesel tahribata yol açacak silahlarla dünyanýn
her tarafýnda eylem yapabilen terör aðlarýna dönüþmüþtür. 1990’lý yýllarda terörist faaliyetler çok fazla
insaný hedef alan bir yapýya bürünmüþtür. 11 Eylül saldýrýlarý sonrasýnda, uluslararasý terör, eylemlerini
kiþiler yerine sembol hedeflere yöneltmiþtir. Örneðin 1992’de Asya kýtasýnda meydana gelen 17 terör
eyleminde can kaybý 25 iken, 1995 yýlýnda meydana gelen 16 eylemde can kaybý 5.639 kiþidir. 11 Eylül
2001’de Dünya Ticaret Merkezi’ne uçaklarla yapýlan saldýrýlarda 2.974 kiþi hayatýný kaybetmiþtir.
Aþaðýdaki tarih þeridinde boþ býrakýlan yerleri diðer örneklere uygun olarak doldurunuz.
- Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuruyeti
kuruldu.
1981
- AIDS hastalýðý ortaya çýktý.
1983
- Boþnaklar, Sýrplar ve Hýrvatlar arasýnda Dayton Anlaþmasý imzalandý.
- Ýran-Irak savaþý sona erdi.
1985
1987
- Çernobil nükleer kazasý meydana
geldi.
230
1989
1991
- Irak Kuveyt’i iþgal etti.
1993
1995
Küreselleþme ile birlikte terörizmle mücadele, devletler için tek baþlarýna yürütebilecekleri bir
politika olmaktan çýkmýþtýr. Bu doðrultuda devletler, terörizmle mücadelede uluslararasý kuruluþlar
bünyesinde daha fazla iþ birliði yapmaktadýr. Ancak sürekli yeni yöntemler geliþtiren terörün
güncellenmeyen yasalarla önlenmesi mümkün olmamaktadýr. Bunun için geniþ kapsamlý bir terörle
mücadele anlaþmasý gerekmektedir.
6. Salgýn Hastalýklar
Küreselleþen dünyamýzda çok sayýda insan uzak mesafelere sýk sýk seyahat etmektedir. Böylece
herhangi bir salgýn hastalýk kýsa sürede yayýlarak küresel bir salgýna dönüþmekte, dünyayý tehdit eden
önemli sorunlardan biri hâline gelmektedir. Yeni salgýn hastalýklarýn yanýnda tüberküloz, kolera, veba ve
sýtma gibi daha önceden bilinen bazý hastalýklarýn
2006’da dünyada AIDS hastalýðýnýn seyri
çeþitli ilaçlara ve antibiyotiklere karþý direnç geliþtirmesi
2006’ya
2006’da
2006’da
bu hastalýklarýn da tehlike yaratmasýna neden
kadar AIDS
AIDS’e
AIDS’ten
Bölgeler
hastasý
yakalananolmuþtur. Bunun yanýnda tropikal hastalýklar hâlâ
ölenler
olanlar
lar
büyük bir tehlike olmaya devam etmektedir. Dünya
Saðlýk Örgütüne göre; uzun ve maliyetli bir süreç olan Dünya Genelinde 39.500.000 4.300.000 2.900.000
yeni ve etkili ilaçlarýn geliºtirilmesi, hastalýklarýn Sahraaltý Afrikasý 24.700.000 2.800.000 2.100.000
yayýlma hýzýna ayak uyduramamaktadýr.
Kuzey Afrika ve
460.000
68.000
36.000
Dünyada son 25 yýl içinde etkili olan salgýn Ortadoðu
hastalýklardan bazýlarý:
Latin Amerika
1.700.000
140.000
65.000
a. AIDS
1981’de ABD’de keþfedilen AIDS için hâlen kesin
olarak bilinen bir tedavi yöntemi yoktur. AIDS’ten
korunmak için hastalýða sebep olan HIV adlý ölümcül
virüsün yayýlmasýný önlemek tek yoldur. Virüs, insan
vücudunun hastalýklara karþý direncini saðlayan
baðýþýklýk sistemini etkisiz hâle getirmektedir. Bu
durum basit bir enfeksiyonun bile ölümcül hâle
gelmesine sebep olmaktadýr. Ýnsan vücuduna giren
virüsün yok edilmesi ya da vücuttan atýlmasý mümkün
deðildir.
BM “AIDS ile Mücadele Programý”nýn 2006 yýlý
raporuna göre; dünyada HIV taþýyanlarýn sayýsý 39,5
milyon olup, yýlda 4,3 milyon kiþi AIDS hastalýðýna
yakalanmaktadýr. Raporda ayrýca, AIDS’e yeni
yakalananlarýn % 40’ýnýn 15-24 yaþýndaki gençler olduðuna dikkat çekilmektedir. AIDS cinsel iliþki ve kan
yoluyla bulaþan bir hastalýktýr.
Karayipler
Kuzey Amerika
Batý ve Orta
Avrupa
Doðu Avrupa ve
Orta Asya
Doðu Asya
Güney ve
Güneydoðu Asya
Okyanusya
250.000
27.000
19.000
1.400.000
43.000
18.000
740.000
22.000
12.000
1.700.000
270.000
84.000
750.000
100.000
43.000
7.800.000
860.000
590.000
81.000
7.100
4.000
BM AIDS’le Mücadele Programý (UNAIDS) 2006 raporu
Türkiye’de Kýrým-Kongo Kanamalý Ateþi Hastalýðý
Yýllar
Kene ýsýrmalý
olay sayýsý
Ölü Sayýsý
2002-03
150
6
2004
249
13
2005
266
13
2006
438
27
2007
717
33
2008
206
b. Kýrým Kongo Kanamalý Ateþi Hastalýðý
Ýlk olarak 1944’te Kýrým’da tanýmlandýðý için Kýrým
Kanamalý Ateþi adý verilen hastalýk, 1956’da Kongo’da
da ortaya çýkýnca “Kýrým-Kongo Kanamalý Ateþi” adýný
aldý. Kenelerden bulaþan Nairovirüs adý verilen bu
virüsün sebep olduðu hastalýk 2002’den itibaren
Türkiye’de de görülmeye baþlandý. Sadece 2008’de 55
vatandaþýmýz bu hastalýk nedeniyle hayatýný kaybetti.
28
www.saglik.gov.tr
c. Kuþ Gribi
Kanatlý hayvanlarda toplu ölümlere yol açan ve H5N1 virüsünün insanlarda meydana getirdiði
hastalýða “kuþ gribi” adý verilmiþtir. 1997’de Çin’deki kuþ gribi salgýný sýrasýnda hastalýðýn insanlarda
ölüme sebep olduðu tespit edilmiþtir. Virüs, yaklaþýk her 10 yýlda bir yapýsýný deðiþtirerek ülkeler ve
kýtalar arasýnda yayýlan salgýnlara neden olmaktadýr. Türkiye gibi göçmen kuþlarýn göç yollarý üzerinde
- Türkiye’de ekonomik kriz çýktý.
- Türkiye’de 17 Aðustos Depremi
meydana geldi.
1996
1998
2000
- Türk Millî Takýmý Dünya Futbol
Þampiyonasý’nda 3. oldu.
2002
2004
2006
- Irak ABD ve Ýngiliz ordularý - Irak’ta Saddam Hüseyin’den
sonra ilk defa bir koalisyon
tarafýndan iþgal edildi.
hükûmeti kuruldu.
- AB Ortak para birimi Euro’yu
- Dünya çapýnda kuþ gribi vürüsü
kullanmaya baþladý.
paniðe neden oldu.
231
2008
bulunan ülkelerde yayýlma hýzý daha yüksektir.
Genellikle kanatlý hayvanlarda bulunan bu virüs,
hasta hayvanlar ya da virüslerin bulaþtýðý araçgereçle temas, yeterince piþirilmeyen et ve yumurtalardan insana bulaþmaktadýr.
d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezliði
Sendromu)
Ýlk defa 2003’te Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa’da saptanan SARS’ýn nedeni henüz bilinmemektedir. Kuluçka dönemi 2 ile 7 gün arasýnda
olan hastalýðýn belirtileri (öksürük, ateþ, titreme,
baþ aðrýsý vb.) bulaþýcýlýðýn da baþladýðý gösterir.
Hastalýðýn temel yayýlma yolu öksürüktür. SARS’lý
hastanýn öksürerek ya da hapþýrarak havaya
damlacýklar saçmasý ve baþka birinin onlarý solumasý yoluyla yayýlýr.
SARS hastalýðýnýn basýna yansýmasý (26.06.2003)
e. Hepatit
Karaciðerde meydana gelen iltihabi reaksiyon Türkiye’de yaygýn olarak sarýlýk olarak tanýmlanýr.
Ancak ülkemizde de hepatit denilince yaygýn olarak hepatit B anlaþýlýr. Virüsler (hepatit B, hepatit C ...),
bakteriler, çeþitli ilaçlar, uzun süreli alkol kullanýmý ve çeþitli endüstriyel maddelere (karbon tetraklorür
gibi) uzun süre maruz kalmak hepatite yol açabilir. Hastalýk sonucu karaciðerde hassasiyet, büyüme ve
iltihap ortaya çýkar. Virüslerle ortaya çýkan hepatit bulaþýcýdýr ve karaciðerde kalýcý hasarlara sebep olur.
Hepatit cinsel iliþki ve kan yoluyla bulaþýr.
Hepatit B tehdit ediyor.
Afrika’da her yýl çoðunluðu 5 yaþýndan küçük
bir milyondan fazla insan sýtmadan ölüyor.
f. Sýtma
Hastalýða sebep olan parazitin diþi anofel sivrisinekleriyle insanlara bulaþmasýyla yayýlan ateþli bir
hastalýktýr. Teþhisi kolay, tedavisi ve korunmasý mümkün olan sýtma hastalýðý çok eski zamanlardan beri
bilinmektedir. Yeryüzünde belirli bölgelerde yaygýndýr. Orta ve Güney Amerika, Afrika ülkeleri, Orta
Doðu, Afganistan, Pakistan ve Hindistan, Japonya dýþýndaki Uzak Doðu ülkelerinde sýtmaya yaygýn
biçimde rastlanmaktadýr. Dünya Saðlýk Örgütü ve BM Çocuk Fonu 2005 yýlý raporuna göre bu hastalýk,
baþta Afrika olmak üzere dünyada 1 milyondan fazla kiþinin ölümüne yol açmaktadýr.
g. A(H1N1) Virüsü (Domuz Gribi)
A(H1N1) adý verilen virüsün neden olduðu
hastalýk domuz gribi olarak adlandýrýlmaktadýr. Bu
þekilde adlandýrýlmasýnýn sebebi, hastalýða sebep
olan virüsün domuzlarda görülen grip virüslerine
çok benzemesidir. Aslýnda bu yeni virüs insan,
domuz ve kuþlarda gribe neden olan virüslerin bir
karýþýmýdýr. A(H1N1) insandan insana öksürme,
hapþýrma ve virüsün bulunduðu alanlara temas
edilmesiyle bulaþýr. Diðer grip virüsleriyle ayný
þekilde yayýlmakta ve benzer belirtiler (Ani ateþ, kas
aðrýsý, boðaz aðrýsý ve kuru öksürük vb.) göstermektedir.
232
Türkiye’de AB’ye uyum çerçevesinde yapýlan yasal deðiþiklikleri araþtýrýnýz. Bu yasa deðiþikliklerinin getirdiði yenilikler ve günlük hayatýmýza yansýmalarý nasýl olmuþtur?
Bu çalýþmayý baþarýyla tamamlayabilmeniz için aþaðýdaki adýmlarý izlemelisiniz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Öncelikle araþtýrmanýzýn sýnýrlarýný belirleyiniz.
Size verilen süreyi iyi kullanmak için çalýþma takvimi ve plan hazýrlayýnýz.
Halk ve üniversite kütüphanesi, Ýnternet vb. yerlerde konu ile ilgili araþtýrma yapýnýz.
Konuyla ilgili fotoðraflar çekin ve görsel materyaller araþtýrýnýz.
Elde ettiðiniz verilerin tümünü bir araya getirip inceleyin ve sýnýflandýrýnýz (Hangi bilgileri, nerede ve
nasýl kullanacaðýnýza karar veriniz.).
Proje bittikten sonra sýnýf içinde sözlü ya da projeksiyonla sunum yapýnýz.
Sunum sonunda projeyle ilgili çýkarýmlarda bulununuz.
Fotoðraflarla desteklediðiniz projenizi sýnýf panosunda sergileyiniz.
Bu proje için verilen süre bir aydýr.
PROJE DEÐERLENDÝRME FORMU
Öðrencinin Adý Soyadý:
Projenin Adý:
Sýnýfý:
No:
DERECELER
GÖZLENECEK ÖÐRENCÝ KAZANIMLARI
Çok iyi
Ýyi
Orta
Zayýf
5
4
3
2
Çok
zayýf
1
I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECÝ
Projeye uygun çalýþma planý hazýrlama
Konu ile ilgili araþtýrma yapma
Görsel meteryaller toplama
Projeyi plana göre gerçekleþtirme
TOPLAM
II. PROJENÝN ÝÇERÝÐÝ
Türkçeyi etkin kullanma
Bilgilerin doðruluðu
Toplanan bilgilerin analiz edilmesi
Elde edilen bilgilerden çýkarýmda bulunma
Toplanan bilgileri düzenleme
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara cevap verme
Sunuyu hedefe yönelik materyalle destekleme
Verilen sürede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
Öðretmenin yorumu:..............................................................................................................................................................
233
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
A. Deðerlendirme Sorularý
1985’ten sonra SSCB’de meydana gelen politika deðiþikliklerinin nedenleri nelerdir?
SSCB’nin daðýlmasý dünyayý nasýl etkilemiþtir?
SSCB’nin daðýlmasý Türkiye’nin Kafkaslar ve Orta Asya politikalarýnda nasýl bir deðiþime sebep
olmuþtur?
Hazar Denizi ve Orta Asya Türk cumhuriyetlerindeki enerji kaynaklarýnýn dünya pazarlarýna
ulaþtýrýlmasý konusunda Türkiye’nin izlediði politikayý açýklayýnýz.
Kazakistan’ýn hangi özellikleri Orta Asya Türk cumhuriyetleri içinde en güçlü ülke konumuna
gelmesini saðlamýþtýr?
Kafkaslarda Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye arasýnda yakýn iliþkiler kurulmasýnýn sebepleri
nelerdir?
Türkiye’nin AB’ye tam üye olmasý Avrupa Parlamentosunda milletvekili daðýlýmýný nasýl etkiler?
Türk ordusu Balkanlar’da barýþý korumak için hangi uluslararasý görevlerde bulunmuþtur?
Türkiye ve Suriye’nin aralarýndaki su sorununa çözüm önerilerinin temel farklarý nelerdir?
1990’larda Türkiye-Ýran iliþkilerini açýklayýnýz.
Türkiye ile Yunanistan iliþkilerinde uzun yýllar gerginliðe sebep olan sorunlar nelerdir? Bu sorunlar
bugün hangi aþamadadýr?
Türkiye’de 1980 öncesi ve sonrasý ekonomi politikalarýnýn temel farklarý nelerdir?
Fosil yakýtlarýn küresel ýsýnmaya etkilerini açýklayýnýz.
Küresel ýsýnmaya karþý hangi tedbirleri almalýyýz?
B. Aþaðýdaki ifadelerin baþýna doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) harflerini koyunuz.
1. (…..) Gorbaçov’un SSCB içinde devlet yönetimini yeniden yapýlandýrma politikasýna perestroika
denir.
2. (…..) SSCB’nin daðýlmasýnda Helsinki Nihai Senedi’nin önemli etkisi vardýr.
3. (…..) 1996 yýlýnda Çin, Rusya, Kazakistan, Kýrgýzistan ve Tacikistan’ýn kurduðu örgütlenmeye
“Þanghay Beþlisi” denir.
4. (…..) Orta Asya Türk cumhuriyetleri içinde ilk önce baðýmsýzlýðýný ilan eden Azerbaycan’dýr.
5. (…..) Ermenistan’ýn günümüzde de iþgal altýnda tuttuðu Azerbaycan topraðý Nahcivan’dýr.
6. (…..) Dünyada ilk defa gönüllü olarak kendi nükleer silah deposundan vazgeçen ülke Kazakistan
olmuþtur.
7. (…..) Gürcistan, BDT’nin gözlemci üyelerinden biridir.
8. (…..) AT Paris Anlaþmasý ile AB adýný almýþtýr.
9. (…..) FKÖ’yü kurup uzun süre baþkanlýðýný yapan kiþi Mahmut Abbas’týr.
10. (…..) Türkiye 1987 yýlýnda AB’ye tam üyelik için baþvuru yapmýþtýr.
11. (…..) Ülkemizde 1997 yýlýnda 8 yýllýk kesintisiz eðitim baþlamýþtýr.
C. Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Aþaðýdakilerden hangisi Gorbaçov’un “açýklýk ve yeniden yapýlanma” politikalarýný uygulama sebeplerinden deðildir?
A. Gorbaçov’un ülke ekonomisini canlandýrma ve güçlendirme isteði
B. Sosyalist Blok içinden gelen özgürlük ve baðýmsýzlýk istekleri
C. SSCB içindeki muhalefet partilerinin ve sivil toplum örgütlerinin baskýlarý
D. SSCB sanayisinde üretimi artýrarak halkýnýn refah düzeyini yükseltme isteði
E. Gorbaçov’un sosyalizmi güçlendirme isteði
2. Aþaðýdakilerden hangisi Avrupa Parlamentosunun özelliklerinden biri deðildir?
A. Üye ülkelerden seçilen milletvekillerinden oluþur.
B. Yasa yapma yetkisine sahiptir.
C. Avrupa Komisyonu üyelerini görevden alma yetkisine sahiptir.
D. Parlamentoda üye ülkeler nüfuslarý oranýnda milletvekili ile temsil edilirler.
E. Yönetmeliklerin ve yönergelerin kabulü konusunda Konseyle eþit yetkiye sahiptir.
234
3. SSCB’de uygulanan “glasnost ve perestroika” politikalarý ile beraber Azerbaycan’ýn baðýmsýzlýðýna kavuþmasý için kurulan ve mücadele eden örgüt aþaðýdakilerden hangisidir?
A. Halk Cephesi
B. Azerbaycan Yurtseverler Cephesi
C. Halkýn Dostlarý Cephesi
D. Baðýmsýz Azerbaycanlýlar Cephesi
E. Milliyetçi Halk Cephesi
4. Aþaðýdakilerden hangisi Bosna Savaþý’nýn sonuçlarýndan deðildir?
A. Dayton Anlaþmasýyla Bosna Savaþý sona ermiþtir.
B. Bosna-Hersek’te bir Sýrp Cumhuriyeti kurulmuþtur.
C. Bosna-Hersek Federasyonu Boþnaklar ve Hýrvatlar tarafýndan kurulmuþtur.
D. Slovenler, Bosna-Hersek Federasyonunda söz sahibi olmuþlardýr.
E. Savaþ sýrasýnda Sýrplarýn soykýrým yaptýðý uluslararasý kuruluþlar tarafýndan da kabul edilmiþtir.
5. Aþaðýdakilerden hangisi BM Güvenlik Konseyi tarafýndan “güvenli bölge” olduðu ve sýðýnan
sivillerin BM Barýþ Gücü askerleri tarafýndan korunacaðý ilan edilmesine raðmen binlerce
sivilin Sýrplar tarafýndan katledildiði yerleþim yerlerinden biridir?
A. Serebrenika
B. Zagreb
C. Üsküp
D. Belgrad
E. Mostar
6. Aþaðýdaki akarsulardan hangisinin Orta Doðu’daki su sorununa etkisi yoktur?
A. Nil
B. Fýrat
C. Dicle
D. Aras
E. Asi
7. Aþaðýdakilerden hangisi günümüzde uluslararasý ekonominin temel özelliklerinden
deðildir?
A. Ticareti kýsýtlayan engeller büyük ölçüde kalkmýþtýr.
B. Ekonomik krizler sanayileþmiþ ülkeleri etkilemektedir.
C. Geliþmiþ ülkelerin kendi çiftçilerine verdikleri destek diðer ülkeleri de olumlu etkilemektedir.
D. Liberal ekonomik sistem dünya genelinde kabul görmektedir.
E. Bölgesel ticari örgütlenmeler önem kazanmaktadýr.
8. Aþaðýdakilerden hangisi Türkiye ile Yunanistan arasýnda mevcut olan sorunlardan biri
deðildir?
A. Kara sularý sorunu
B. Batý Trakya sorunu
C. Kýta sahanlýðý sorunu
D. Ege Adalarýnýn silahlardan arýndýrýlmasý
E. Karþýlýklý ticaret ambargolarý sorunu
9. Aþaðýdaki ifadelerden hangisi yanlýþtýr?
A. Ülkemizde 1950’den günümüze kadar kýrdan kente büyük bir göç hareketi olmuþtur.
B. Þehirlerimizde sanayileþme göç ile ayný hýzla geliþememiþtir.
C. Göç eden insanlara yeterli sosyal konut üretilememiþtir.
D. Ülkemizde 1980 yýlýna kadar ihracata yönelik bir ekonomi politikasý uygulanmýþtýr.
E. Ýhraç ikameci sanayileþme dýþa açýk ekonomi modeline dayalýdýr.
10. Avrupa Birliðinin kurucu anlaþmalarýnýn ve organlarýnýn almýþ olduðu kararlarýn usulünce
uygulanýp uygulanmadýðýný izlemekle görevlendirilmiþ organ aþaðýdakilerden hangisidir?
A. Avrupa Birliði Komisyonu
B. Avrupa Parlamentosu
C. Sayýþtay
D. Avrupa Zirvesi
E. Adalet Divaný
11. Aþaðýdakilerden hangisi bölgesel kalkýnma projelerinden birisi olan GAP’ýn temel hedefleri
arasýnda yer almamaktadýr?
A. Bölgenin dýþarýdan göç almasýný saðlamak
B. Bölgeyi sanayi ve hizmet merkezi hâline getirmek
C. Tarým ve hayvancýlýðý geliþtirmek
D. Bölgede sermaye birikimini saðlamak
E. Ýstihdamý arttýrmak
12. Aþaðýda verilenlerden hangisi Kýbrýs sorunuyla ilgili yanlýþ bir bilgi içermektedir?
A. Kýbrýs sorununun çözümüne yönelik görüþmeler devam etmektedir.
B. BM, 1983 yýlýnda kurulan Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti’ni tanýmadýðýný açýklamýþtýr.
C. GKRY tek baþýna Avrupa Birliðine kabul edilmiþtir.
D. KKTC ile GKRY’nin birleþmesiyle ilgili referandumda Türk tarafýnýn olumsuz oylarý birleþmeyi
önlemiþtir.
E. 1974 yýlýnda Türkiye, Kýbrýs’taki Türkleri korumak için askerî müdahalede bulunmuþtur.
235
BULMACA
1
2
16
3
4
7
5
6
8
9
10
11
12
15
13
14
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
SORULAR
1995’te hayatýný kaybeden Batý Trakya Türklerinin haklarý için verdiði mücadele ile tanýnmýþ bir týp
doktoru ve siyasetçidir.
Afganistan’da Taliban yönetimine muhalif olanlarýn oluþturduðu birlik.
Küresel ýsýnma konusunda mücadeleyi amaçlayan uluslararasý çerçeve protokolün adý.
KKTC’nin kurucusu ve ilk cumhurbaþkaný olan politikacý.
AB’ye tam üyelik konusundaki kriterlerin belirlendiði þehrin adý.
Azerbaycan’a baðlý olan ve Türkiye’nin garantörlüðünde bulunan özerk cumhuriyetin adý.
Lübnan’dan doðup Suriye’den geçerek Hatay yakýnlarýnda denize dökülen akarsu.
Bosna Savaþý’ný sona erdiren antlaþmanýn adý.
Baþta Türkçe konuþulan ülkeler olmak üzere geliþme yolundaki ülkelerin kalkýnmalarýna yardýmcý
olmak, bu ülkelerle iþ birliðini geliþtirmek amacýyla kurulan teþkilatýn kýsa adý.
SSCB’nin daðýlmasý sonucu Alma Atý Deklarasyonu ile kurulan siyasi ve ekonomik birliðin adý.
Rusya’dan Türkiye’ye doðal gaz nakletmek için Karadeniz’den geçen büyük boru hattýdýr.
Gorbaçov tarafýndan ülkede demokratikleþme amacýyla uygulanmýþ politikalarýn tümüne verilen
ad.
Muðla’nýn 7 km batýsýnda yer alan ve 1996 yýlýnda Türkiye ile Yunanistan arasýnda krize neden olan
kayalýklarýn adý.
Türkiye’de daha çok “Gün Olur Asra Bedel, Selvi Boylum Al Yazmalým, Cemile” gibi eserleriyle
tanýnan dünyaca ünlü Kýrgýz yazar.
1963’te Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluðu (AET) arasýnda imzalanan ortaklýk anlaþmasýnýn
adý.
1991’de SSCB’den baðýmsýzlýðýný kazanan, Orta Asya’daki en geniþ topraklara sahip Türk
cumhuriyeti.
236
SÖZLÜK
A
Düþünce ve amaç bakýmýndan birleþip uyuþma.
Ýki ya da daha çok devlet arasýnda yapýlan baðlayýcý yazýlý sözleþme.
Farklý kökenden gelen azýnlýklarý veya etnik gruplarý, bunlarýn kültür birikimlerini,
kimliklerini baskýn doku ve yapý içinde eriterek yok etme sürecinin sonu.
Bir ülkede ayrý soydan veya inançtan olan ve sayýca az bulunan topluluk,
ekalliyet.
anlaþma
antlaþma
asimilasyon
:
:
:
azýnlýk
:
Bolþevik
:
boykot
:
buhran
:
B
Rus Sosyal Demokrat Ýþçi Partisinin V. Lenin öncülüðündeki hizbi olup, XX.
yüzyýlýn baþlarýnda disiplinli, profesyonel, küçük bir devrimci grubun öncülüðünde bir parti yapýlanmasýný öngören ve Rusya’da doðrudan sosyalizme
geçilmesi gerektiðini savunan Menþevik karþýtý grup.
Bir kimse, bir topluluk veya bir ülkeyle amaca ulaþmak için her türlü iliþkiyi
kesme.
Bunalým, kriz.
cüz
çarlýk
:
:
C-Ç
Bir bütünü oluþturan bölümlerden her biri.
Çarýn yönetiminde bulunan devlet.
deklarasyon
demirperde
:
:
derebeyi
:
derpiþ
diktatör
doktrin
duma
:
:
:
:
emperyalizm
:
enflasyon
etnik
:
:
E
Bir milletin sömürü temeline dayanarak baþka bir milleti siyasi ve ekonomik
egemenliði altýna alýp yayýlmasý veya yayýlmayý istemesi, yayýlmacýlýk,
yayýlýmcýlýk.
Gereðinden fazla artýþ,para þiþkinliði.
Kavimle ilgili, budunsal, kavmî.
federe devlet
feshetmek
:
:
F-G-Ð
Bir federasyona baðlý olan.
Verilmiþ bir yargýyý kaldýrmak, bozmak.
hanlýk
harp
hasýla
hüviyet
:
:
:
:
H
Hanýn egemenliðindeki ülke.
Savaþ.
Bir iþten elde edilen sonuç.
Kimlik.
ideoloji
:
ihtilâl
:
ikame
iktisadiyat
iktizasý
:
:
:
D
Bildirme, duyurma, ilan etme.
II. Dünya Savaþý sonrasý soðuk savaþ döneminde, batýlý ülkelerin kendilerini
Doðu Bloku ülkelerinden ayýran sýnýra ve bu ülkelere taktýklarý ad.
Ortaçaðda derebeylik sisteminde; üzerinde yaþayan insanlarla birlikte topraðýn
sahibi olan, þatolarda oturan, silahlý askerler besleyen asilzade.
Önde olan, öncelikli olan.
Bütün siyasi yetkileri kendinde toplamýþ bulunan kimse.
Öðreti.
Rus parlamentosunun alt kanadý.
I-Ý
Siyasal veya toplumsal bir öðreti oluþturan, bir hükûmetin, bir partinin, bir
grubun davranýþlarýna yön veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî, moral,
estetik düþünceler bütünü.
Bir ülkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yapýsýný veya yönetim düzenini
deðiþtirmek amacýyla kanunlara uymaksýzýn cebir ve kuvvet kullanarak yapýlan
geniþ halk hareketi, devrim.
1. Yerine koyma, yerine kullanma. 2. Ortaya koyma.
Ýktisad bilgisi, ekonomi bilgisi.
Gerekli olma, gerekme.
237
SÖZLÜK
ilhak
inhisar
intifa
:
:
:
katliam
konferans
kongre
:
:
:
konsey
:
liberalizm
:
milis
monarþi
:
:
muayyen
muhalif
muharebe
mukavemet
murakabe
mücahit
mülkiyet
mürekkep
müsavat
müttefik
müzakere
nazizm
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
pakt
plebisit
:
:
proleterya
:
referandum
remiz
:
:
siyonizm
:
sosyalist
Sovyet
:
:
þûra
:
tahkikat
takrir
tanzim
tecelli
tedhiþ
totaliter
:
:
:
:
:
:
1. Katma, baðlama, ekleme. 2. Egemenliði altýna alma.
1. Tekel. 2. Tek baþýna sahip olma.
Yararlanma, faydalanma.
J-K-L
Topluca öldürme, kýrým, soykýrým.
Uluslararasý bir sorunun çözülmesi için yapýlan toplantý.
Çeþitli ülkelerden yöneticilerin, elçilerin, delegelerin katýlmasýyla yapýlan
toplantý.
1. Yönetim görevi yüklenmiþ kimselerden oluþan topluluk. 2. Bazý sorunlarý
görüþüp tartýþmak için toplanan meclis.
Devletin bireylerin medeni, iktisadi ve siyasi haklarýnýn önünü açtýðý ve serbest
piyasayý öne çýkarttýðý, siyasi felsefi akým.
M-N
1. Orduya katýlan gönüllü. 2. Bazý ülkelerde yardýmcý güvenlik gücü.
Siyasi otoritenin genellikle miras yolu ile bir kiþinin üzerinde toplandýðý devlet
düzeni veya rejim, tek erklik.
Belirli, belirlenmiþ.
Karþý olan.
Savaþýn bölümlerinden biri.
Dayanma, karþý durma, karþý koyma, direnme, direniþ, dayanýrlýk.
Denetleme.
Kutsal ülküler uðruna savaþan kimse, alperen.
Kendisinin olan bir þeyi yasa çerçevesinde istediði gibi kullanabilme hakký.
Birleþmiþ, birleþik.
Eþitlik, denklik.
Ýttifak eden. Birbiriyle ayný fikirde olan. Birleþmiþ, anlaþmýþ olan.
Bir konuyla ilgili fikir alýþveriþinde bulunma.
Almanya’da 1930’lu yýllarda Hitler tarafýndan kurulan Nasyonal Sosyalist
Partisinin, Alman ýrkýnýn üstünlüðünü savunan politikasý, Hitlercilik.
O-Ö-P-R
Antlaþma.
1. Devletler hukukunda bir ulusun hangi devlete baðlanacaðýyla ilgili oylama. 2.
Halk oylamasý.
Emekçi sýnýfý, emeðini sermayeciye satarak geçimini saðlayanlarýn oluþturduðu
toplum kesimi.
Halk oylamasý.
Simge, rumuz.
S-Þ
XIX. yüzyýl sonlarýnda çeþitli ülkelerde Yahudilerce ortaya atýlan, Filistin’de
baðýmsýz bir Yahudi devleti kurmayý amaçlayan akým.
Sosyalizm yanlýsý, toplumcu.
1. 1990 öncesi SSCB’ye özgü, sosyalist toplumun siyasal örgütlenme biçimlerinden biri olan danýþma kurulu. 2. 1990 öncesi SSCB halkýndan olan ve bu
halka özgü olan kimse.
Bir alanla ilgili olarak oluþturulan danýþma kurulu.
T
Soruþturma.
Yerleþtirme, yerleþtirilme.
1. Sýraya koyma, sýralama. 2. Düzenleme, düzen verme, yoluna koyma.
Belirme, görünme, ortaya çýkma, zuhur etme, meydana çýkma.
Korkutma. Dehþete düþürme. Ürkütme.
Demokratik hak ve özgürlüklerin baský altýnda tutulduðu, bütün yetkilerin bir elde
veya küçük bir yönetici grubunun elinde toplandýðý demokratik olmayan (devlet
düzeni), bütüncül.
238
SÖZLÜK
ülkü
ültimatom
:
:
yayým
yayýn
:
:
zirve
:
U-Ü
Amaç edinilen, ulaþýlmak istenen þey, ideal.
1. Bir devletin baþka bir devlete verdiði ve hiçbir tartýþma veya karþý koymaya
yer býrakmaksýzýn, tanýdýðý sürede isteklerinin yerine getirilmesini istediði nota.
2. Uyulmasý gereken kurallarý kesin bir dille anlatma.
V-Y-Z
Kitap, gazete vb. okunacak þeylerin basýlýp daðýtýlmasý, neþir.
Basýlýp satýþa çýkarýlan kitap, gazete gibi okunan veya radyo, televizyon
aracýlýðýyla halka sunulan, duyurulan, iletilen þey, neþriyat.
Bir iþte ulaþýlan en üst aþama.
239
KAYNAKÇA
AÇA, Mehmet, DURGUT, Hüseyin, Küreselleþen Dünya ve Türk Kimliði, Toplumsal Geliþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 2004.
AHMAD, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye, Hil Yayýnlarý, Ýstanbul, 1994.
AKANDERE, Osman, Millî Þef Dönemi, Ýz Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1998.
AKBULUT, Ýlhan, Kuzey Kýbrýs, Girne, 1998.
AKÞÝN, Sina, Türkiye Tarihi c. IV, V, Bugünkü Türkiye (1980-1995), Cem Yayýnevi, Ýstanbul, 1997.
ALEKSIYEVIÇ, Svetlana, Çernobil’den Sesler, Aytaþý Yayýncýlýk, Ýstanbul, Ekim 2006.
ALPAY, Yalýn, Türkiye Ekonomi Tarihi, Akademia Yayýnlarý, Ýstanbul, 2008.
ANDÝCAN, A. Ahat, Deðiþim Sürecinde Türk Dünyasý, Emre Yayýnlarý, Ýstanbul, 1996.
ARI, Tayyar, Geçmiþten Günümüze Orta Doðu Siyaset, Savaþ ve Diplomasi, MKM Yayýncýlýk,
Ýstanbul, 2008.
_____________, Irak, Ýran ve ABD, Alfa Basým Yayým Daðýtým, Ýstanbul, 2004.
ARMAOÐLU, Fahir, 20. Yüzyýl Siyasî Tarihi (1914-1995), Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, Ankara,
1993.
_____________, Filistin Meselesi ve Arap-Ýsrail Savaþlarý (1948-1988), Türkiye Ýþ Bankasý Kültür
Yayýnlarý, Ankara, 1989.
_____________, 19. Yüzyýl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Basýmevi, Ankara, 1997.
ATAÖV, Türkkaya, II. Dünya Savaþý, Ýleri Yayýnlarý, Ýstanbul, 2008.
Komisyon, Avrupa Topluluðunu Kuran Temel Antlaþmalar, DPT Yayýnlarý, c. 1, Ankara, 1993.
BAL, Ýdris, Türk Dýþ Politikasý, Ankara, 2006.
BEHAR, Büþra Ersanlý, Baðýmsýzlýðýn Ýlk Yýllarý, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1994.
BENDER, Lionel, Ýcatlar, Sabah Kitaplarý, Ýstanbul, 1997.
Bilim ve Aklýn Aydýnlýðýnda Eðitim, Yýl 4, Sayý 38, Millî Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 2003.
BREZÝNSKÝ, Zbigniew, Büyük Çöküþ, Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, Ankara, 1994.
DAVER, Bülent, Çaðdaþ Siyasal Doktrinler, Sevinç Matbaasý, Ankara, 1969.
DOÐAN, Ahmed, “Asimilasyon Kampanyasý Hakkýnda Gerçekler”, Entegrasyon Araþtýrmalarý
Enstitüsü Yayýnlarý, Sofya, 2003.
Dünya Tarihi, Alfa Yayýnlarý, Ýstanbul, 2007.
ERTUNÇ, Ahmet Cemil, Cumhuriyet’in Tarihi, Pýnar Yayýnlarý, Ýstanbul, 2004.
Filistin: Ortadoðu’da Bitmeyen Varoluþ Mücadelesi, ÝHH Ýnsani Yardým Vakfý Ar-Ge Komisyonu,
Ýstanbul, 2003.
GORBAÇOV, Mihail, Perestroika, Güneþ Yayýnlarý, Ýstanbul, 1988.
GORKÝ, Maksim, Ana, Oda Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992.
GÖNLÜBOL, Mehmet ve diðerleri, Olaylarla Türk Dýþ Politikasý, A. Ü. SBF Yayýnlarý, Ankara, 1983.
GÖNLÜBOL, Mehmet, Uluslararasý Politika Ýlkler-Kavramlar-Kurumlar, Attila Kitabevi, Ankara,
1993.
GÜLER, Ugur, Elçibey, Ötüken Neþriyat, Ýstanbul, 2006.
GÜRAK, Halil Gürdal, Kýbrýs, Nesa Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2001.
GÜRKAN, Ýhsan, Türk Dýþ Politikasý ve Orta Doðu, Dýþ Politikasý Enstitüsü Yayýný, Ankara, 1983.
GÜRSOY, Cevat, ÝNALCIK, Halil, KURAN, Ercüment, Kýbrýs ve Türkler, Türk Kültürünü Araþtýrma
Enst. Yayýnlarý, Ankara, 1964.
GÜZEL, Hasan Celal, Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye Medya Hizmetleri, Ankara, 2001.
HALAÇOÐLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, Mopsan Matbaacýlýk, Ýstanbul, 2006.
_____________, Ermeni Ýddialarý, Mopsan Matbaacýlýk, Ýstanbul, 2006.
HART, Liddell, Ýkinci Dünya Savaþý Tarihi, c. 1-2, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1998.
HAYES, Carlton, Milliyetçilik: Bir Din, Ýz Yayýnlarý, Ýstanbul, 1995.
HEMÝNGWAY, Ernest, Çanlar Kimin Ýçin Çalýyor, Ülkü Basým Yayýn, Ýstanbul, 1984.
Ýnönü’nün Söylev ve Demeçleri (1919-1946), TBMM’de ve CHP Kurultaylarýnda, Ýstanbul, 1946.
240
KAYNAKÇA
ÝNAN, Süleyman, HAYTOÐLU, Ercan, Yakýn Dönem Türk Politik Tarihi, Aný Yayýncýlýk, Ankara, 2006.
ÝZZETBEGOVÝÇ, Aliya, Tarihe Tanýklýðým, Klasik Yayýnlarý, Ýstanbul, 2003.
JACOBSEN, Hans-Adolf, Kronoloji ve Belgelerle Ýkinci Dünya Savaþý, Genelkurmay Basýmevi,
Ankara, 1989.
KARAHAN, Abdülkadir, M. Ali Cinnah’a Armaðan, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1977.
KARAKOYUNLU, Yýlmaz, Yorgun Mayýs Kýsraklarý, Doðan Kitap, Ýstanbul, 2005.
KENNEDY, Paul, Büyük Güçlerin Yükseliþ ve Çöküþleri, Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, Ankara, 1990.
KOÇAK, Cemil, Türkiye’de Millî Þef Dönemi (1938-1945), c. 2, Ýletiþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 2003.
Komisyon, Baðýmsýzlýðýn Ýlk Yýllarý, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1994.
Komisyon, Uluslararasý Ýliþkiler ve Stratejik Araþtýrmalar Dergisi, Avrasya Dosyasý, c. 3, sayý 3, Alýç
Matbaasý, Ankara, 1996.
KÖSE, Hüseyin, Kanlý Ýzler, Ekspres Print, Sofya, 2001.
LANGLOIS, Georges ve diðerleri, 20. Yüzyýl Tarihi, Nehir Yayýnlarý, Ýstanbul, 2000.
LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doðuþu, Çev.: M. KIRATLI, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý,
Ankara, 1970.
LYNTON, Norbert, Modern Sanatýn Öyküsü, Remzi Kitabevi, Ýstanbul, 1991.
MCNEÝL, William H., Dünya Tarihi, Çev.: Alaeddin ÞENEL, Ýmge Kitabevi Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2007.
MERÝÇ, Cemil, Umrândan Uygarlýða, Ötüken Yayýnevi, Ýstanbul, 1974.
METÝNSOY, Murat, II. Dünya Savaþý’nda Türkiye -Savaþ ve Gündelik Yaþam-, Homer Yayýnlarý,
Ýstanbul, 2007.
MUALLÝMOÐLU, Nejat, Bütün Yönleri ile Hitabet, Avcýol Matbaasý, Ýstanbul, 1991.
NARAYANAN, K. R., Nehru ve Vizyonu, DC Offiset Printers, 1989.
NEHRU, Jawaharlal, Kýzýma Mektuplar, Doruk Yayýmcýlýk, Ankara, 2002.
ORAN, Baskýn, Türk Dýþ Politikasý, c. I-II, Ýletiþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 2006.
ÖKE, Mim Kemal, II. Abdülhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, Kervan Yayýnlarý, Ýstanbul, 1981.
ÖZDAÐ, Ümit, Deðiþen Dünya Dengeleri ve Basra Körfezi Krizi, Hikmet Neþriyat, Ýstanbul, 1991.
ÖZDEMÝR, Hikmet, Türkiye Cumhuriyeti, Ýz Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1995.
ÖZTÜRK, Kâzým, Atatürk’ün TBMM Açýk ve Gizli Oturumlarýndaki Konuþmalarý II, Kültür Bakanlýðý
Yayýnlarý, Ankara, 1981.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih, Ýmge Kitabevi, Ankara, 1989.
SARAY, Mehmet, Kýrgýz Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacýlýk, Ýstanbul, 1993.
_____________, Kazak Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacýlýk, Ýstanbul, 1993.
_____________, Azerbaycan Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacýlýk, Ýstanbul, 1993.
_____________, Sovyet Tehdidi Karþýsýnda Türkiye’nin NATO’ya Giriþi III. Cumhurbaþkaný Celal
Bayar’ýn Hatýralarý ve Belgeler, Atatürk Araþtýrma Merkezi Yayýnlarý, Ankara, 2000.
SAY, Ahmet, Müzik Tarihi, Müzik Ansiklopedisi Yayýnlarý, Ankara, 1997.
SAYILAN, Nazým Dündar, Kore Harbinde Türklerle, MEB Yayýnlarý, Ankara, 2003.
SOYAK, Hasan Rýza, Atatürk’ten Hatýralar, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul, Kasým 2004.
SOYSAL, Ýsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaþmalarý, c. 1, Ankara, 1989.
SÖNMEZOÐLU, Faruk, Türk Dýþ Politikasý, Der Yayýnlarý, Ýstanbul, 2006.
STEÝNBECK, John, Gazap Üzümleri, Remzi Kitabevi, Ýstanbul, 1993.
STRADLING, Robert, 20. Yüzyýl Avrupa Tarihi Nasýl Öðretilmeli, Tarih Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul,
2003.
TILIÇ, L. Doðan, Milliyetçiliðin Pençesindeki Kosova, Ümit Yayýncýlýk, Ankara, 1999.
TURAN, Ömer, Medeniyetlerin Çatýþtýðý Nokta Orta Doðu, Acar Matbaacýlýk, Ýstanbul, 2003.
UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, Ýstanbul, 1995.
UNAN, Fahri, Türk Tarihi ve Atatürk, Yörtürk Fikir, Kültür ve Sanat Dergisi, Yýl: 10, Sayý: 59, Ýstanbul,
Ocak - Þubat 2005.
241
KAYNAKÇA
WOODRUFF, William, Modern Dünya Tarihi, Pozitif Yayýnlarý, Ýstanbul, 2006.
YERASÝMOS, Stefanos, Azgeliþmiþlik Sürecinde Türkiye, c. III, Belge Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992.
YILMAZ, Türel, Uluslar Arasý Politikada Orta Doðu, Akçað Yayýnlarý, Ankara, 2004.
ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleþen Türkiye’nin Tarihi, Ýletiþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 1995.
Türk Dýþ Politikasý, Ed.: Baskýn ORAN, Ýletiþim Yayýnlarý, c. I-II, Ýstanbul, 2006.
Atatürk’ün Millî Dýþ Politikasý, c. 1-2, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara, 1992.
Ana Britannica, c. 13-22, Hürriyet Yayýnlarý, Ýstanbul, 1994.
Ana Britannica, c. 21, Ana Yayýncýlýk AÞ, Ýstanbul, 1992.
Ana Britannica, c. 16, Ana Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1989.
Avrasya Dosyasý, Sýrbistan Bosna-Hersek Özel, Uluslararasý Ýliþkiler ve Stratejik Araþtýrmalar
Dergisi, Cilt 3, Sayý 3, Ankara, 1996.
Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 1-2-3-4, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul, 2003.
Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslam Tarihi (Ek cilt), Çað Yayýnlarý, Ýstanbul, 1993.
Dünya Tarihi, Alfa Yayýnlarý, Ýstanbul, 2007.
Memo Larousse, c. 3 (Keþifler ve Ýcatlar), Milliyet Yayýnlarý, Ýstanbul, 1991.
Meydan Larousse, c. 4-8, Meydan Yayýnevi, Ýstanbul, 1972.
Meydan Larousse, c. 22, Milliyet Gazetecilik AÞ, Ýstanbul, 1986.
Popüler Tarih, Nisan 2002, Sayý 20.
National Geographic Resimli Dünya Tarihi, Ed.: Neil KAGAN, Doðuþ Grubu Ýletiþim Yayýncýlýk,
Ýstanbul, 2007.
Temel Britannica, c. 13, Hürriyet Ofset, Ýstanbul, 1993.
Théma Larousse Tematik Ansiklopedi, c. 1-5-6, Milliyet Yayýnlarý, 1994.
Times Dünya Tarih Atlasý, Karacan Yayýnlarý, Ýstanbul, 1980.
Türkler Ansiklopedisi, c. 18, Yeni Türkiye Yayýnlarý, Ankara, 2002.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Anadolu Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1983.
Yeni Türk Ansiklopedisi, c. 15, Ýhlas Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1994.
Yeni Türk Ansiklopedisi, c. 11, Ötüken Neþriyat, Ýstanbul, 1985.
Ýnternet Adresleri
nchs.ucla.edu/standards/thinking5-12.html
turkish.turkey.usembassy.gov
www.asam.org.tr
www.atam.gov.tr
www.botas.gov.tr
www.bsec-organization.org.
www.census.gov
www.cevreorman.gov.tr
www.devletarsivleri.gov.tr
www.dpt.gov.tr
www.ena.lu
www.eraren.org
www.fao.org
www.gap.gov.tr
www.guncel.net
www.kizilay.org.tr
www.kktcb.eu.
www.kuresel-isinma.org
www.mfa.gov.tr
www.mimoza.marmara.edu.tr
www.nato.int
www.nsuleymanoglu.k12.tr
www.ogm.meb.gov.tr
242
KAYNAKÇA
www.oic-oci.org/oicnew/
www.saglik.gov.tr
www.sam.gov.tr/tur/samnotlari.php
www.tbmm.gov.tr
www.tika.gov.tr
www.ttk.gov.tr
www.tuba.gov.tr
www.tubitak.gov.tr
www.tüik.gov.tr
www.ua.gov.tr
www.un.org.tr
www.taek.gov.tr
www.trt.com.tr (14.12.2008)
www.tsk.mil.tr
www.turkiyeavrupavakfi.org/haber (13.01.2008)
www.usiad.net
www.yeogm.meb.gov.tr
Basýndan, Ýnternetten Haberler
www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=16646 (24.04.2005)
TURGUT, Serdar, Akþam Gazetesi, 12.08.2008
Yeniçað Gazetesi, 25.11.2007 (Hocalý Katliamý)
www.haber7.com/haber/20050420/Acikta-gida-satisina-AB-yasagi.php (20.04.2005)
Star Gazetesi, 07.10.2005
www.moralhaber.net/23759_Sirplar-Bosnaklari-Osmanli-sayiyor.htm (13.09.2007)
www.dengegazetesi.com (11.07.2008)
www.ntvmsnbc.com/search/Redirect.asp?id=135290 (Ancak Hepsi Öldü) (14.03.2006)
Star Gazetesi, 12.12.2008
www.haber7.com./internet_hastaligi_ders_konusu_oldu.php (16.08.2006)
www.yenisafak.com.tr/resim/site/pter3dd9374a3 (21.07.2008)
YILMAZER, Türkan, Akþam Gazetesi, 18.08.2008
22.11.2001 tarihli, 4721 sayýlý Türk Medeni Kanunu, Madde 186, 188 ve 124
BM AIDS’le Mücadele Programý (UNAIDS) 2006 Raporu
DÝE 2000 Türkiye Ýst. Yýllýðý’ndaki verilerden düzenlenmiþtir.
Dünya Bankasý “The Employment Imperative” Raporu, 2007
Güneþ Gazetesi, 02.01.1985 (KDV)
arsiv.ntvmsnbc.com/news/247979.asp (BTC Konsorsiyumu) (13 Aralýk 2003)
www.nukte.org
Hürriyet Gazetesi, 06.03.1995 (Yüz Yýllýk Rüya)
Hürriyet Gazetesi, 11.09.2008 (Ayný Milletin Parçalarýyýz)
Hürriyet Gazetesi, 18.08.1999 (Deprem)
Radikal Gazetesi, 11.12.2008
Radikal Gazetesi, 15.04.2003
Sabah Gazetesi, 24.10.2008 (Türkmenistan’la Dostluk Projesi)
Tercüman Gazetesi, 17.01.1991
Vatan Gazetesi, 21.03.2003
ÇOKTAN SEÇMELÝ SORULARIN CEVAP ANAHTARI
1. ÜNÝTE
1 D
2 C
3 C
4 A
5 E
2. ÜNÝTE
1 D
2 B
3 B
4 A
3. ÜNÝTE
1 B
2 D
3 E
4 C
4. ÜNÝTE
1 C
2 A
3 E
4 B
5 D
243
1
2
3
4
5
6
5. ÜNÝTE
C
7
C
8
A
9
D
10
A
11
D
12
C
E
D
C
A
D
KRONOLOJÝ
1919 - Paris Barýþ Konferansý
1920 - 10 Ocak, Milletler Cemiyetinin kurulmasý
1922 - Faþizmin Ýtalya’da iktidara gelmesi
1929 - Ekonomik buhranýnýn çýkmasý
1932 -18 Temmuz, Türkiye’nin Milletler Cemiyetine üye olmasý
1933 - Haziran, Hitler’in iktidara gelmesi
1934 - 9 Þubat, Balkan Antantý
1936 - 20 Temmuz, Montreux (Montrö) Boðazlar Sözleþmesi
1937 - 8 Temmuz, Sadabat Paktý
1939 - 30 Haziran, Hatay’ýn Anavatana katýlmasý
1939 - 1 Eylül, Hitler’in Polonya’ya saldýrmasý
1939 - 3 Eylül, Fransa ve Ýngiltere’nin, Almanya’ya karþý savaþ ilan etmesi
1939 - 28 Eylül, Almanya’nýn, Varþova’yý (Polonya) iþgali
1940 - 10 Mayýs, Almanya’nýn, Hollanda, Belçika ve Fransa’ya saldýrmasý
1941 - 22 Haziran, Hitler’in Rusya’ya saldýrmasý
1942 - Mayýs, ABD ve Japon filolarý Mercan Denizi’nde karþýlaþmasý ve Japonya’nýn yenilmesi
1943 - Temmuz, Mussolini’nin iktidardan düþmesi ve Ýtalya’nýn savaþtan çekilmesi
1944 - 6 Haziran, Ýngiliz-ABD birliklerinin Normandiya çýkartmasý
1945 - 7 Mayýs, Almanya’nýn kayýtsýz þartsýz teslim olmasý ve Avrupa’da savaþýn sona ermesi
1945 - Hiroþima ve Nagazaki’ye atom bombalarýnýn atýlmasý
1945 - 2 Eylül, Japonya ile ateþkes antlaþmasý imzalanmasý ve II. Dünya Savaþý’nýn sona ermesi
1947 - Ýsrail devletinin kurulmasý
1947 - Truman Doktrini
1947 - Marshall Planý uygulanmasý
1947 - 5 Ekim, Cominform’un kurulmasý
1949 - 25 Ocak, Comecon’un kurulmasý
1949 - 23 Mayýs, Batý Almanya veya resmi adý ile Federal Alman Cumhuriyeti’nin kurulmasý
1949 - NATO (Kuzey Atlantik Ýttifaký)’nun kurulmasý
1949 - 5 Mayýs, Londra’da Avrupa Konseyinin kurulmasý
1950 - Kore Savaþý’nýn çýkýþý
1951 -18 Nisan, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluðunun kurulmasý
1953 - 28 Þubat, Balkan Paktý’nýn kurulmasý
1955 - 24 Þubat, Baðdat Paktý’nýn kurulmasý
1955 - 14 Mayýs, Varþova Paktý’nýn kurulmasý
1957 - Roma Antlaþmasý ile AET’nin kurulmasý
1960 - Kýbrýs Cumhuriyeti’nin kurulmasý
1962 - ABD-Küba füze krizinin sona ermesi
1967 - Ýsrail ile Arap devletleri arasýnda Ekim Savaþý
1969 - Ýslam Zirvesi’nin oluþturulmasý
1972 - 26 Mayýs, SALT-I Antlaþmasý
1973 - Petrol krizi
1974 - 20 Temmuz, I. Kýbrýs Barýþ Harekâtý, 14 Aðustos, II. Kýbrýs Barýþ Harekâtý
1975 - 13 Þubat, Kýbrýs Türk Federe Devleti’nin kurulmasý
1975 - Helsinki Anlaþmasý
1979 - Mýsýr ile Ýsrail arasýnda Camp David Antlaþmasý’nýn imzalanmasý
1979 - Ýran devrimi
1979 - SSCB’nin Afganistan’ý iþgal etmesi
1980 - Ýran-Irak Savaþý
1985 - 15 Kasým, Kuzey Kýbrýs Türk Cumhuriyeti’nin kurulmasý
1989 - Kasým, Berlin Duvarý’nýn yýkýlmasý
1990 - SSCB’in daðýlmasý ve Soðuk Savaþ’ýn sona ermesi
1990 - Aðustos, Irak’ýn Kuveyt’i iþgal etmesi
1991 - Aralýk, Baðýmsýzlýk Devletler Topluluðu’nun kurulmasý
1996 - Ocak, Dayton Barýþ Antlaþmasý ile Bosna Savaþý’nýn sona ermesi
2001 - 11 Eylül, Dünya Ticaret Merkezi’ne saldýrý düzenlenmesi
2003 - ABD ve Ýngiliz kuvvetlerinin Irak’a saldýrmasý
2005 - Kyoto Protokolü’nün yürürlüðe girmesi
244