Internet Kullan›c›s›n›n A¤ Eriflim Rehberi

Internet Kullan›c›s›n›n A¤ Eriflim Rehberi

Internet
Kullan›c›s›n›n
A¤
Eriflim
Rehberi
TÜB‹TAK ULAKB‹M
Ulusal Akademik A¤ ve Bilgi Merkezi
Adres: YÖK Binas› B5 Blok Bilkent 06539 Ankara
Internet adresi: www.ulakbim.gov.tr
Tel: 0(312) 298 92 00
Fax: 0(312) 298 94 94
© TERENA 1999
© INTERNET KULLANICISININ A⁄ ER‹fi‹M REHBER‹
Bu kitab›n Türkiye yay›n haklar› TÜB‹TAK - ULAKB‹M’e aittir. Hiçbir
flekilde k›smen veya tamamen al›nt› yap›lamaz, hiçbir flekilde kopya edilemez,
ço¤alt›lamaz ve yay›nlanamaz.
Çeviri: Özgür Sezer
Dizgi, Düzenleme: Hülya Çetin
Kapak Tasar›m: Hülya Çetin
Katk›da Bulunanlar: Levent Yüce, Kubilay Gönen, Cüneyt Y›lmaz
Bas›m: TÜB‹TAK Matbaas›
Adres: Atatürk Bulvar› No:221 Kavakl›dere / Ankara
Internet Kullan›c›s›n›n A¤ Eriflim Rehberi 1999 Ankara: TÜB‹TAK ULAKB‹M,
1999.
ix, 175 s.
ISBN: 975-403-174-6
‹çindekiler
1 Genel Bilgiler
2
1
Bir konu hakk›ndaki bilginin aranmas›
Bilgi arama stratejileri
1
2
Kiflilerin aranmas›
Ortak ilgi alanlar› olan insanlar›n bulunmas›
Kiflilerin irtibat ayr›nt›lar›n› bulmak
E-posta adreslerini bulmak
Telefon ve faks numaralar›n› ve
posta adreslerini bulma
fiirket ve kurumlar›n taranmas›
6
6
8
9
Yaz›l›m bulunmas› ve al›nmas›
Seçkin WWW yaz›l›m dizinleri
Dosya formatlar› ve ilgili yaz›l›m.
12
15
17
‹letiflim
Grup iletiflimi
Grup imecesi
18
19
20
Dosya al›flverifli
22
Web yay›nc›l›¤›n›n uygulamalar›
Yürürlükte kalmak
27
28
Güvenlik konular›
Verilerinizi ve gizlili¤inizi korumak
Güvenli bir ortam› korumak
30
30
32
Netiket
Yasal kalmak
Olanaklar›n kullan›m›
Toplu gönderim
33
33
34
36
Web Araçlar›
38
World Wide Web
38
11
12
iii
iv
‹çindekiler
WWW taray›c›lar (Browsers)
Netscape Communicator
Microsoft Internet Explorer
Lynx
45
45
46
46
WWW arama araçlar›
47
Web arama motorlar›
Altavista
Excite
Hotbot
Infoseek
Lycos
Norhern light
48
53
56
57
59
61
62
‹leri arama servisleri
MetaCrawler
SavvySearch
63
65
66
Konu dizinleri
Yahoo
67
68
Konu geçitleri
70
3 Uzman Arama Araçlar›
72
Dizin servisleri
CSO
LDAP
X.500
Az kullan›lan dizin servisleri
72
72
73
74
75
Archie
76
Ak›ll› Ajanlar
79
4 Grup ‹letiflimi Araçlar›
82
Gönderi listeleri
LISTSERV
82
85
Usenet haberleri
90
Web konferans›
Web konferans› yaz›l›m›
92
93
Gerçek zamanl› çokluortam iletiflimi
Görüntülü konferans
95
95
‹çindekiler
Internet telefonu
Görüntülü ve sesli konferans araçlar›
v
97
98
Mbone
100
‹mece araçlar›
‹mece için istemci yaz›l›m›
IRC
Sohbet araçlar›
103
105
108
110
5 Web Yay›mc›l›¤›
112
WWW yazarl›¤›
112
HTML yaratmak
113
Di¤er uygulamalarla tümleflim
114
Site yönetimi
114
HTML geçerlili¤i
115
WWW yazarl›k araçlar›
Adobe pageMill
BBEdit
Claris
Dreamweaver
Drumbeat
GoLive
HomeSite
HotDog Prof.5 Web Suite
HotMetal PRO
Microsoft FrontPage
Netcape Composer
115
115
115
116
116
117
117
118
118
119
119
120
Resim formatlar›
Gif
Jpeg
Etkili ve verimli resimler
Görüntüefllemleri
121
121
121
122
123
Grafik yaz›l›m›
DeBabelizer Pro
Fireworks
123
123
123
Windows için GIF yap›m tak›m›
GifBuilder
Graphic Workshop Classic
124
124
125
vi
‹çindekiler
ImageReady
MapEdit
Windows için paint shop pro
Painter Classic
Photoshop
125
126
126
126
127
Çoklu ortam
Çokluortam sa¤lama
Kullan›labilirlik
Çoklu ortam yaz›l›m›
Cosmo Player
Flash
Liquid Audio
Liquid Nation
LiveAudio
Live Piçture Viewer
Quick Time 3
Real Player Plus G2
Shockwave
Windows media player
WorldView
127
128
129
130
130
130
130
131
131
131
131
132
132
132
132
Etkileflimli web sayfalar›
133
Da¤›t›lm›fl nesne teknolojisi
134
Dinamik HTML
135
DOM
136
Java
138
JavaScript
139
Çerezler
143
Web veritabanlar›
Kal›t veritabanlar›na arayüzey
Dinamik Web
Web veritaban› uygulama sunucusu
Veritaban› yönetim sistemi
Web/Veritaban› araçlar›
Cold Fusion
Drumbeat
Filemaker Pro
MySQL
Oracle
SQL Server
145
145
145
146
146
146
147
147
147
147
147
148
‹çindekiler
vii
Tango
Visual FoxPro
148
148
6 Güvenlik ve Kriptolama
149
Kriptolama ve belgeleme
Kriptolama yöntemleri
Kriptolama statüsü
149
150
152
Güvenli E-Posta
S/MIME
Pem/Moss
152
153
153
Web'de güvenlik
SSL
SET
PGB
153
154
154
154
SSh
156
7 Çeflitli Araçlar
158
Ftp
158
Gopher
161
Finger
163
Sözlük
164
Kaynakça
170
Sunufl
Orijinali Guide to Network Resource Tools olan bu kitap
Avrupa Araflt›rma ve E¤itim A¤lar› Birli¤i (TERENA)
taraf›ndan haz›rlanm›fl olup, TÜB‹TAK ULAKB‹M
taraf›ndan Türkçe’ye çevrilmifltir.
Birinci bölümde genel kullan›c› ifllemleri tart›fl›lm›flt›r.
‹kinci ve yedinci bölümler aras›nda ise kullan›c› ve
kullan›c› destek elemanlar› için daha kapsaml›
anlat›mlar yer alm›flt›r.
TÜB‹TAK
Ulusal Akademik
A¤ ve Bilgi Merkezi
ix
1
Genel Bilgiler
Bölüm 1, a¤ bilgisi için genel gereksinimleri ve bu gereksinimleri
karfl›lamaya yard›mc› olabilecek a¤ araç ve servislerinin baz›lar›n› gözden
geçirir. Bu tart›flma flu noktalarda odaklan›r:
• bir konu hakk›ndaki bilginin aranmas›,
• kiflilerin aranmas›,
• flirketlerin ve kurumlar›n aranmas›,
• yaz›l›m bulunmas› ve aç›lmas›,
• iletiflim,
• iflbirli¤i,
• dosya al›flverifli,
• World Wide Web yay›nc›l›¤›,
• güncelli¤i koruma,
• korunma,
• etiket (a¤ etiketi)
1.1 Bir konu hakk›ndaki bilginin aranmas›
A¤lar›n a¤›, Internet, bilgi co¤rafyas›n› ve bilgiyi arama yolumuzu dramatik olarak de¤ifltirdi. Geleneksel bas›l› kaynaklarda bilgi aramak için
as›l gereksinim, nereye bakaca¤›n› bilmekti. Bilgisayara girilmifl kaynak
veritabanlar›nda odak, arama tekniklerinde nereden nas›la kayd›.
Internet'te, çevrimiçi kaynaklar›n genifl kütüphaneleri ve onlar›n indeksini veren servislerin a¤›r donat›m›, etkili bir araman›n hem bir teknik
ustal›¤›, hem de kaynak bilgisini gerektirdi¤i, örne¤i olmayan bir bilgi
bollu¤u manzaras› kurar. Internet böylece yeni bilgi u¤rafllar› ve meslekleri üretmifl, dünyada bu bilgi y›¤›n›nda mevcut bulma zorlu¤uyla
karfl›laflan a¤ kullan›c›lar›na, araflt›rmac›lara ve e¤iticilere gereksinimlerini karfl›layacak kaliteli, kullan›fll› pusulay› vermifltir.
1
2
Genel Bilgiler
Bu nedenle, bu ihtiyaca yönelmeye çal›flan birçok servisin geliflmifl
olmas› flafl›rt›c› de¤ildir. Bu servisler World Wide Web'de, Usenet News
gönderilerinde, gönderi listesi arflivlerinde ve di¤er kaynaklarda mevcut
büyük y›¤›n içinde belirli bilgiyi bulmaya yard›m ederler. Bu servislerin
ana örneklerinden baz›lar› flunlard›r:
Arama motorlar›, kullan›c›lar›n Internet kaynaklar›n›n otomatik
olarak üretilmifl genifl kapsaml› dizinlerinde belirli bir konuyu
aramalar›n› sa¤lar.
• S›n›fland›r›lm›fl dizinler, kaynaklar› bir konu s›ralamas› içinde seçip
s›ralar ve kullan›c›n›n bu listeleri taramas›n› veya araflt›rmas›n›
sa¤lar.
• Tafl›y›c› servisler, gereksinim ne olursa olsun, a¤a en kusursuz girme
noktas› oluflturmay› amaçlar.
Hem arama motorunu, hem s›n›fland›r›lm›fl dizini, hem de
genellikle afla¤›dakiler gibi di¤er servisleri kapsarlar.
• Genifl kapsaml› s›n›fland›r›lm›fl dizinler veya kaynaklar›n
de¤erlendirildi¤i konu giriflleri ve/veya
Bir konu uzman› taraf›ndan belirlenmifl;
• kullan›c› gereksinimlerine özellefltirilmifl bilgi toplayan programlar
(ajanlar),
• a¤ üzerinden eriflilen uzman veritabanlar›
• ilave Internet kaynaklar›
•
1.1.1 Bilgi arama stratejileri
Internette bilgi bulmak için hala en yayg›n bafllama noktalar›ndan biri,
bir Web arama motorunu kullan›ld›¤› klavye aramas›d›r. ‹fllem kendi
içinde kolayd›r. Arama motoruna ulafl; ç›kan kutunun içine arayaca¤›n
terimleri yaz; arama motorunu aramay› yapar ve verdi¤in terimlere
karfl›l›k geliyor görünen Internet kaynaklar›n›n bir listesini ç›kart›r. Adres
listesi üzerinden ç›kanlara göz atabilir, ilgili görünenlere bakabilir ve e¤er
gerekliyse, aramay› yenileyebilir veya yeniden bafllatabilirsiniz. Web
arama motorlar› h›zl› sonuçlar sunar ve bunlar›n bir ço¤u genellikle
iliflkilerine göre s›ralan›r. Web belgesi veritabanlar› ve di¤er Internet kaynaklar› s›n›rs›zd›r. Çok fazla sonuç almak, gerçekten ifle yarayacak olanlar› belirlemek sab›rl› bir eleme gerektirebilece¤inden, çok az sonuç
almak kadar sorundur. Arama motorlar›n›n birço¤u belgelerin iliflkisini
saptamak için karmafl›k algoritmalar kullan›r ve geliflmifl arama sa¤lar.
Do¤al olarak, bu tip tekniklerin kullan›fll›l›¤› kullan›c›n›n aramay› nas›l
bafllatt›¤›na ba¤l›d›r.
Bilgi Arama Stratejileri
3
Daha fazla irdeleme ve örnek için "Web arama motorlar›" (Bölüm 3.1)'na
bak›n.
Baflka bir yaklafl›m, konu-düzenli (s›n›fland›r›lm›fl) bir dizin kullanmakt›r. S›n›fland›r›lm›fl dizinler, genifl konu bölümlerinin bir araman›n
bafllat›laca¤› en üst düzeyinde bir seçkisini sunar. Giderek belirleflen
seçimler yapmak sizi konu s›ralamas›na do¤ru götürür. S›n›fland›r›lm›fl
dizinler daha genifl kapsaml› bir konu ortam›nda tekil kaynaklar› görmenizi
sa¤layarak, benzerleri benzerleriyle gruplama faydas› sa¤lar ve kaynaklar
insan-seçimi oldu¤undan, nitelikli bilgiyi bulma flans›, bir arama
motorundan daha fazla gibidir. Bu yaklafl›m›n dezavantaj›, bir konunun
nas›l s›n›fland›r›laca¤›n› her zaman kestirememenizdir. Bu nedenle,
s›ralama boyunca ilerlemeniz sizi bir ç›kmaz soka¤a getirebilir. Geri-git
(FALL-BACK) durumu (belki de tercih edilen yaklafl›m) s›n›fland›r›lm›fl
dizinlerin genellikle içerdi¤i ba¤lant›lar›n veritaban›nda arama kolayl›¤›n›
kullanmakt›r. Baz› s›n›fland›r›lm›fl dizinler kaynaklar›n uzun listeleri
boyunca eleme yapmada çok kullan›fll› olan de¤erlendirmeler de içerir,
de¤erlendirmeli listelemeyi ilk bafllatanlardan biri:
Magellan http://www.mckinley.com/ ay›rt edici girifller ve
sitelerin tasnifi kadar iyi "benzerini bul" seçene¤i sunar.
Daha fazla irdeleme ve örnek için "Konu dizinleri" (Bölüm 3.3)'ne bak›n.
Artan e¤ilim, servislerin tümünü ayn› çat› alt›nda toplamak ve bunu
'bütün' bir bilgi çözümü olarak sunmakt›r. Basit arama motoruna ve
s›n›fland›r›lm›fl dizine ek olarak, bu tip çat› servisler e-posta ve posta
adresleri bulmak, telefon ve faks numaralar› bulmak, flirketlerin
ayr›nt›lar›n› ç›kartmak, hisse fiyatlar›n› almak, günlük haberleri ve hava
durumunu okumak, çevrimiçi (on-line) al›flverifl, ücretsiz e-posta
hesaplar› ve sayfalar gibi kolayl›klar sunar. Bu yolla, a¤a ana girifl noktas›
olma rolünü gerçeklefltirmek isterler; bir a¤ tafl›y›c›s› olmak, kullan›c›n›n
ihtiyaçlar› her neyse.
Servis tafl›y›c›lara örnek:
• AltaVista http://www.altavista.com/
• Excite http://www.excite.com/
• Infoseek http://www.infoseek.com/
• Lycos http://www.lycos.com/
• search.com http://search.cnet.com/
• Yahoo http://www.yahoo.com/
4
Genel Bilgiler
Bu servislerle ilgili daha fazla ayr›nt› için 3. bölümdeki Arama
Araçlar›'na bak›n›z.
Servis tafl›y›c›lardan AltaVista, Excite, HotBot, Infoseek ve Lycos arama
motoru servisi olarak ortaya ç›kt›lar ve ilave servislerin tüm kapsamlar›yla temel arama kolayl›¤›n› desteklemeye devam ettiler. Yaln›zca
Yahoo s›n›fland›r›lm›fl dizin olarak yaflama bafllad›. Arama motoru
Inktomi ile olan güç birli¤i, di¤er tafl›y›c›lara kusursuz benzer bir hizmet
sunmas›n› sa¤lar, onlar da s›ras› geldi¤inde s›n›fland›r›lm›fl dizin servisi
sunarlar. Baz›lar› listeli kaynaklar›n de¤erlendirilmelerini içerir, örne¤in
Infoseek ve Lycos.
Üçüncü bir strateji, bir konudaki en iyi kaynaklar› bulacak nitelik
kontrollü listelere baflvurmakt›r. Bu tip listeler mevcut kaynaklar›n
karmaflas›ndan en nitelikli maddeleri süzmeye çal›fl›rlar. Genellikle,
incelenen her kaynakta tan›mlay›c› de¤erlendirici giriflleri sa¤layacaklard›r. Bu listelerin konusu genel ya da tek bir alana yönelik olabilir.
‹kinci durumda konu giriflleri olarak baflvurulurlar. Ücretsiz olarak veya
abonelik karfl›l›¤›nda kullan›labilirler. Kaynak kapsamlar› robot-iflletimli veritabanlar›ndan aç›kça daha küçüktür, fakat nitelik garantisi bunu
telafi edebilir.
Baz› örnekler:
• InfoMine Scholarly Academic Resource Collections
http://lib-www.ucr.edu/
Veritabanlar›, elektronik yay›nlar, posta (gönderi)listeleri, kitapl›k
kataloglar› vs. kullan›fll› Internet-Web sayfalar›n›n s›n›fland›r›lm›fl
tan›mlay›c› listelemesi;
• Scout Select Bookmarks
http://scout.cs.wisc.edu/scout/toolkit/bookmarks/
index.html/
Seçicilik, kapsam, amaç ve yetki için seçilmifl kaliteli kaynaklar listeler.
• Alpha Search http://www.calvin.edu/library/as/
AlfaSearch'ün birincil amac›, en iyi Internet "girifl" sitesini elde
etmektir. Bu "girifl" sitesini yapanlar, bir alan, konu ya da düflünceyle
ilgili tüm iliflkili siteleri bir araya toplayarak önemli bir zaman
harcam›fllard›r.
Konu girifllerinin daha fazla irdelenmesi için bkz. Bölüm 3.3.2
Internette büyük bir bilgi aktar›m› olsa da, arad›¤›n›z› bulmak hala zor
olabilir. Arama motorlar› ve dizinler yabanc› düflük düzeyli malzemeyi
Bilgi Arama Stratejileri
5
seçmeyebilir. ‹lgilendi¤iniz konuya odaklanm›fl nitelik kontrollü herhangi bir listeleme olmayabilir. Bir çözüm, onu oluflturdu¤unuz herhangi bir
yolla sizin ad›n›za aramay› yapacak olan bir yaz›l›m arac›d›r; yani intelligent agent ya da bot. Örne¤in, bir ajan bir konu için belirlenmifl veritabanlar›n›n düzenli bir flekilde aranmas›n› yönetebilir, sonra süzer,
s›n›fland›r›r ve bilgiyi size gönderir. Ajanlar sunucularda bulunabilir, ya
da ajan yaz›l›m› cihaz›n›za, muhtemelen bir Web taray›c›s›na, tak›l› olarak
yüklenmifl olabilir (Bölüm 3.6).
http://www.isleuth.com/ adresindeki Arama Botlar› sitesi, botlar›
ve intelligent agentlar› kullanarak World Wide Web'i ve Interneti taramada geliflmifl en etkili yolun bir çok örne¤ini içerir.
Internet yoluyla ulafl›labilen en kayda de¤er kaynaklar›n baz›lar›,
kütüphaneciler, bilim adamlar› ve profesyoneller taraf›ndan gündelik
çal›flma araçlar› olarak kullan›lan birçok özel veritaban›d›r. Örne¤in
kütüphanecilerin ifllerinde çevrimiçi kaynakç›l (bibliyografik) veri tabanlar› vard›r ve bilimsel verikümeleri (datasets) birçok bilimsel alanda önceden oluflmufllard›r. Hepsi olmasa da, ço¤u çevrimiçi veritabanlar›
aboneli¤e ya da ücrete dayal›d›r ve bir kullan›c› kimli¤i ve flifresiyle
ulafl›labilir. Belirli bir konu için çevrimiçi veritabanlar›na ulaflmak için, flu
gibi servisleri kullan›n:
• Internet Sleuth http://www.isleuth.com/
›sleuth dizini çevrimiçi binlerce özel veritabanlar›nda ay›r›c› sonuçlar
verir.
• Do¤rudan Arama
http://gwis2.circ.gwu.edu/~gprice/direct.htm
Arama motorlar›ndan kolay aranamayan do¤rudan arama noktalar›na
ba¤lan›r.
Çevrimiçi veritabanlar›na örnek olarak flu adresler de vard›r:
• Carl Uncover http://uncweb.carl.org/
Süreli yay›nlar veritaban›;
• Physics E-print Archive http://babbage.sissa.it
T›bbi dergi makalelerinin yeniden bas›mlar›.
Son olarak posta listeleri, git-al (gopher) sunucular› ve ftp ( File Transfer
Protocol/ Dosya Aktarma Protokolü) arflivleri s›n›fland›r›lm›fl dizinlerin
ve arama motorlar›n›n ak›fl› do¤rultusunda giden kullan›fll› konu bilgisi
içerebilirler. Internetin bu belirli bölgeleri için arama kolayl›klar› üzerine
bilgi sahibi olmak yararl›d›r. Örne¤in:
6
Genel Bilgiler
• gönderi listeleri Gönderi listeleri ve gönderi listesi arflivleri için baz›
arama kolayl›klar› vard›r. Bkz. Bölüm 1.2.1;
• git-al sunucular› Veronica, git-al menülerinin bir indeks taray›c›s›d›r.
Veronica'y› genellikle bir git-al menüsünden seçebilirsiniz.
• ftp arflivleri
http://src.doc.ic.ac.uk/archie/archie.htmlArchie
ftp arflivlerinin bir indeks taray›c›s›d›r.
Avrupa Servisleri
Yukar›daki tafl›y›c› sitelerin bir k›sm› Amerika Birleflik Devletleri’nin
(ABD) d›fl›na ulusal servis sunar; örn. AltaVista, Lycos, Infoseek, Yahoo
ve Excite. Avrupa kaynaklar›nda özelleflen bir arama motoru:
• Euroferret http://www.euroferret.com
S›n›fland›r›lm›fl dizinler:
• UK Directory http://www.ukdirectory.com/ sitelerin konu
dizinleri;
• ‹sveç WWW Sayfalar› ‹ndeksi
http://www.sunet.se/sweden/main.html
1.2 Kiflilerin aranmas›
E¤er Interneti kullanan kiflilerin tahmini say›s›n›n 5 y›ll›k bir grafi¤ini
çizerseniz, dünyan›n nüfusuna gittikçe daha fazla yaklaflan yükselen bir
e¤riyle karfl›lafl›rs›n›z. fiu anda onlarca milyon Internet kullan›c›s›
Interneti, herhangi bir anlamda, etkileyici bir insan kaynaklar› haline
getirmifltir. Burada, neredeyse hiç flüphesiz, özel, gizli ya da garip ilgilerinizi paylaflan insanlar olacakt›r. Ek olarak, Internet ve buna yönelik
bir çok a¤, benzer yap›daki insanlar› bir araya getirmek, bilgi ve
düflüncelerini kolayl›kla paylaflmalar›n› sa¤lamak için kusursuz bir medya
sunmaktad›r.
Baflka bir oldukça farkl› yol, a¤lar›n insanlar aras›ndaki iletiflimi kolaylaflt›rmas›d›r. Belirli bir kifliyle temas sa¤laman›z için adres bilgisi edinmenize yard›mc› olabilirler. Afla¤›daki 1.2.3-1.2.5 bölümleri, e-posta
adreslerinde ve di¤er temas noktalar› ayr›nt›lar›nda bilgi sormak için
birçok kayna¤a göz atar.
1.2.1 Ortak ilgi alanlar› olan insanlar›n bulunmas›
Bilgisayar a¤lar› yaln›zca genifl teknik ve bilgi kaynaklar› sunmaz, ayn›
zamanda ortak ilgi alanlar› olan insanlar›n iliflki kurmalar› için de
Kiflilerin Aranmas›
7
bütünüyle etkili bir araçt›r. Etkilidirler, çünkü hem h›zl› ve etkin bir
aktar›m sa¤larlar, hem de süregiden onbinlerce tart›flma listelerini ve
haber gruplar›n› tafl›rlar. Bu da ortak ilgi alanlar› olan insan gruplar›na ilgi
alanlar›ndaki haber ve düflüncelerini kolayca paylaflmalar› ve ayr›ca benzer bireyler aras›nda birebir diyaloglar da üretebilmeleri f›rsat› sunar.
A¤lar yer, kurumsal statü ve hatta sosyal beceriler gözetmeksizin ortak
ilgilerle bir araya gelmifl gerçek topluluklar›n varolmalar›n› kolaylaflt›r›r.
Belirli bir konuda sizin ilginizi paylaflan di¤er kiflileri bulmak için en kullan›fll› bafllama noktas› gönderi listelerini (tart›flma listeleri) veya konu
bafll›¤›n› içeren haber gruplar›n› saptamakt›r. Afla¤›daki gibi, konu
bafll›¤›yla tarama sunan servislerden birini kullanabilirsiniz.
Gönderi listeleri ve haber gruplar›
• Liszt http://www.liszt.com/
Usenet haber gruplar›n›n ve gönderi listelerinin genifl dizini.
Veritaban› haftal›k olarak güncellefltirilir.
• Tile.Net http://tile.net/
Haber gruplar› ve tart›flma listeleri bulmada baflvuru kayna¤›.
Gönderi listeleri
• CataList: LISTSERV listelerinin Katalogu
http://www.lsoft.com/lists/listref.html
LISTSERV listelerinin sabit tutulan genifl katalogu genel
LISTSERV listelerini tarama ve ilgili konunun gönderi listelerini
tarama olana¤› sunar.
• Stephanie daSilva'n›n Herkesçe Ulafl›labilen Gönderi listeleri
http://www.neosoft.com:80/internet/paml
Özellikle Internette ve UUCP'de (Unix'ten Unix'e Kopyalama
Program›) bulunan gönderi listelerini taranabilir listesi.
• Akademik ve Profesyonel E-Konferanslar›n›n Dizini, hz.:
Diane K. Kovacs
http://www.n2h2.com/KOVACS
Tart›flma listeleri, Internet ilgi gruplar›, Usenet haber gruplar›,
forumlar, interaktif Web sohbet gruplar›, MUD (Multi User
Domain/Dimension -Çok Kullan›c›l› Alan/Boyut), MOO gibi metne
dayal› gerçek zamanl› sistemler ve di¤erleri.
Eriflim yönergelerini içeren aç›klay›c› bafll›klar› sunar.
• Listelerin Listesi'ni Tarama http://catalog.com/vivivan/
interest-group-search.html
8
Genel Bilgiler
Listelerin Listesi, e-posta tart›flma gruplar›n›n öncü 'esas liste'siydi;
• Mailbase (Gönderi taban›) http://www.mailbase.ac.uk/
Öncelikle ‹ngiliz akademik ve araflt›rmac› toplulu¤u için çok say›da
listeler sunan ‹ngiltere merkezli gönderi listesi servisidir. Kamu
listelerinin üyeli¤i herkese aç›kt›r. Arama kolayl›¤›n› (ana sayfa ile
ba¤lant›l›) önemli akademik ya da araflt›rma bafll›klar› listelerini
taramak için kullan›r.
Haber gruplar›
• DejaNews http://www.dejanews.com/
Haber gruplar› ve ayr›ca haber gruplar› maddeleri için anahtar sözcük
ile arama sa¤lar.
1.2.2 Kiflilerin irtibat ayr›nt›lar›n› bulmak
A¤da taranabilir çevrimiçi dizin servislerini kullanarak e-posta adreslerini, normal posta adreslerini, telefon ve faks numaralar›n› bulmak
mümkündür. Mümkün olmayan ise, ne bulunabilece¤i ya da bulunamayaca¤› hakk›nda bir garanti vermektir. Ne a¤ kullan›c›lar›n›n bir
evrensel dizini vard›r, ne de tek bir ülke içindeki isimlerin genifl kapsaml›
bir toplam›. Tabii ki bu toplam bir alandan di¤erine, bir ülkeden öbürüne
eflit de¤ildir. Öte yandan, var olan dizinler milyonlarca ismi ve karfl›l›k
gelen temas ayr›nt›lar›n› içerirler. Beyaz Sayfalar ve Sar› Sayfalar servislerinde oldu¤u gibi, profesyonel gruplar›n dizinleri, gönderi listeleri
abonelerinin veritabanlar›, okul ve kurum dizinleri ve Usenet haber
gruplar›na makale gönderenlerin dizini gibi özelleflmifl dizinler de
vard›r. Bu servisler World Wide Web sayesinde neredeyse evrensel
olarak mevcuttur.
A¤daki dizinlerde içerilen bilgi, veri toplamak için kamu yay›nlar›n› ve
telefon rehberlerini kullanan ticari dizin yay›nc›lar›ndan gelebilir.
Alternatif olarak, Web sitelerinden veri toplayan bir robot taraf›ndan da
üretilebilir. E-posta adresleri, Internet Servis Sa¤lay›c›lar›'n›n (ISP'ler)
sundu¤u Usenet gönderilerinden ve/veya kurumsal personel listeleri gibi
elle toplanm›fl kaynaklar dizisinden ya da kullan›c›lar›n kendi kendilerine
verdikleri ayr›nt›lardan çekilebilir. Servis, tek bir yerde duran ve bir tür
indeks taray›c› kullanarak tek bir noktadan sorgulanan bir veri taban›na
dayanabilir, ya da (X.500 gibi) ortak bir protokol üzerinden eriflilen
da¤›t›lm›fl bir veri taban› kullanabilir. Dizin servislerini yapmak ve onlara
eriflmek için kullan›lan yayg›n araçlarla (X.500 gibi) ilgili bilgi Bölüm
3.4'te bulunabilir.
Kiflilerin ‹rtibat Ayr›nt›s›n›n Bulunmas›
9
Önde gelen kifli bulma servislerinin baz›lar›, servis tafl›y›c›lar›n çat›s›
alt›nda bulunabilir. Örne¤in;
• Infospace.com Network http://www.infospace.com/
E-posta adresleri, telefon ve faks numaralar›, firmalar, flirket Web
siteleri ve di¤er materyali taramay› sunar. Sar› Sayfalar ABD flirketleri
için alternatifli arama tercihlerinin yan›nda, di¤er ülkelerden derledi¤i
bilgi ve dizinlere de ba¤lant› sunar. Beyaz Sayfalar kiflilerin telefon
numaralar›n›n ve e-posta adreslerinin bölgesel olarak yerini
belirleyecek taramay› sunar.
• Lycos Networld http://whowhere.lycos.com/
E-posta adreslerini, telefon numaralar›n›, posta adreslerini ve ABD
için listelenmifl sar› sayfalar› tarayabilece¤iniz WhoWhere People
Finder (KimNerede Kifli Bulucu)'› sunar. Di¤er ülkelerin telefon
numaralar›n› bulmak için, o ülkenin telefon ve firma dizinlerine
ba¤lant›lar vard›r. Bu sitede ayr›ca, ço¤unlukla ABD kullan›c›lar›na
yönelik bir k›s›m özgün aramalar gibi, bir Web sitesi taramas› vard›r.
Ayr›ca özellikle dizin servislerine verilen önemli siteler vard›r:
• Bigfoot http://www.bigfoot.com/
E-posta adresleri, Web siteleri ve ABD Sar› Sayfalar› taramas› sa¤lar.
Bigfoot'un (Büyükayak) arama motoru, LookSmart ve AltaVista
taraf›ndan çal›flt›r›l›r.
• WED http://worldemail.com/
Dünya çap›nda 140.000 firma ve telefon adreslik ve 18 milyonun
üzerinde e-posta adreslik bir veri taban› olan çok-dilli bir servistir
(‹ngilizce, Felemenkçe, Frans›zca, Almanca, ‹talyanca ve ‹spanyolca).
Ayn› zamanda birleflik bir Kiflisel Dizin, Telefon ve Faks Dizini,
Firma Dizini, Sar› Sayfalar, Beyaz Sayfalar, Zip Kodu Dizini, E-posta
Dizini ve Anasayfa Dizinidir.
1.2.3 E-posta adreslerini bulmak
Baflkalar›yla haberleflmek isteyen a¤ kullan›c›lar›n›n en genel gereksinimlerinden biri, e-posta adresleri bilgisidir. Burada haberleflilecek kiflinin eposta adresini bulmak için baz› öneriler flunlard›r:
(1) Onlara sorun! (Gerekirse telefonu kullan›n.)
(2) Önce size e-posta atmalar›n› söyleyin, ard›ndan da e-posta
program›n›z›n Reply (Yan›tla) fonksiyonunu kullan›n.
10
Genel Bilgiler
Böylece onlar›n e-posta adresleri, mesaj›n "To:" k›sm›nda ç›kacakt›r.
‹leride kullanmak üzere onu not al›n, ya da daha iyisi, e-posta
program›n›za onu sizin ad›n›za not ettirin. Birçok e-posta program›
'Nickname', 'Aliases'(Takma adlar) ya da benzer bafll›klar alt›nda
böyle bir kolayl›k sunarlar.
(3) Çevrimiçi bir dizin servisi kullan›n. ‹flte zengin takma ad veritaban›
sunan adreslerden baz›lar›:
-Yahoo! People Search http://people.yahoo.com/ temel ve
ileri e-posta aramas› sunar;
-Internet Address Finder http://www.iaf.net/
veritaban›ndaki 6 milyonun üzerindeki e-posta adresinden isimle
tarama sunar. Felemenkçe, Frans›zca, Almanca, ‹talyanca ve
Portekizce versiyonlar› mevcuttur;
-LDAP, Lightweight Directory Access Protocol (LDAP),
kullan›c›n›n bir LDAP istemcisi ile herhangi bir LDAP ya da X.500
sunucusuna eriflimini sa¤layan dizin servisleri için bir protokoldür.
LDAP, tüm yayg›n Web taray›c›larda ve e-posta istemcilerde
yer alarak, büyük ölçüde oturmufltur.
-X.500 dizin servisleri taksim edilmifl X.500 dizinlerinin ya da
belirli X.500 dizin taramalar›n›n küresel olarak taranmas›n› sa¤layan
LDAP'nin en karmafl›k kan›t›d›r. Ulusal dizinler
http://www.dante.net:8888/ adresinde listelenmifl birçok
ülkede mevcuttur. Kamu dizin arabirimlerinin bir listesini de
http://www.dante.net/np/pdi.html adresinde
görebilirsiniz.
(4) Gönderi listeleri sa¤lay›c›lar›n›n ve Usenet haber kat›l›mc›lar›n›n
veritabanlar› e-posta adresleri için, özellikle de karfl›n›zdaki bir
Internet düflkünüyse ve çevrimiçi tart›flmalarda yer almaktan
hofllan›yorsa, di¤er bir kullan›fll› kaynakt›r. ‹flte baz› örnekler:
-Usenet adresleri dizini
http://usenet-addresses.mit.edu/
1991-1996 y›llar›nda Usenet haber gruplar›na posta göndermifl
insanlardan toplanan veritaban›. Yerel dizin servisleri ba¤lant›lar›,
adreslerin do¤rulu¤unu kontrol etmeyi kolaylaflt›r›r;
-AltaVista http://www.altavista.com/AltaVista, özellile
hem isimlerin hem de bafll›klar›n kullan›labildi¤i bir Usenet aramas›
sunar. Gönderilerle kat›lm›fl insanlar›n e-posta adresleri, Usenet
adres dizinindeki güncellenen verilerle birlikte eriflilebilir.
-Mailbase http://www.mailbase.ac.uk/
Abonelerin taranabilir veritaban›. Mailbase, gönderi listelerinin
yüzlercesini idare eder ve isimlerin veritaban› esas olarak akademik
Kiflilerin ‹rtibat Ayr›nt›s›n›n Bulunmas›
11
ve araflt›rma çevresinden gelmektedir. Servis ‹ngiltere temelli olsa
da, abone taban› uluslararas›d›r. Arama Kolayl›klar› (Searching
Facilities) alt›nda "Look for an Email Address"i (Bir E-posta Adresi
Ara) seçiniz.
(5) Kurumsal dizin listeleri
E¤er karfl›n›zdaki bir üniversite veya araflt›rma enstitüsündeyse,
kurumun personel listesi arad›¤›n›z bilgiyi içerebilir. Kurumsal Web
siteleri (Web arama servisleri özel bilgilerin yerini belirlemek için
kullan›fll› olabilir), personelin taranabilir bir dizin listesine genel
olarak bir ba¤lant› sa¤layacakt›r. Birçok kurum ulaflma ayr›nt›lar›n›
sunmak için CSO denen (bazen de Telefon Rehberi denen) bir
dizin servisi kullan›r. Kurumsal dizinlerin yerini belirlemekte
kullan›labilecek siteler:
-Galelei http://www.geocities.com/Pipeline/1599/index.html
Dünyan›n her yerindeki her bir üniversitenin Web sitesini
bulman›z› sa¤layan uluslararas› üniversiteler ve benzer kurumlar
dizini.
-Phonebook Gateway-Server Lookup
http://www.uiuc.edu/cgi-bin/ph/lookup tüm
dünyada ki yüzlerce kurumun CSO sunucular›na ba¤lan›r.
(6) Profesyonel listelemeler, ulaflma ayr›nt›lar›na baflka bir ulaflma
kayna¤› da sa¤lar. Web tarama servisleri, profesyonel derneklerin
Web sitelerinin yerini belirlemek için kullan›fll› olabilir.
-Internet Sleuth http://www.isleuth.com/
Profesyonel veritabanlar› gibi belirli çevrimiçi veritabanlar›na daha
iyi elenmifl bir eriflim yolu vermeyi sa¤lar.
-Martindale-Hubbell Lawyer Locator
http://www.martindale.com/locator/home.html
Profesyonel veritaban› örne¤i. Tüm dünyadaki 900.000 avukat ve
avukatl›k firmas› veritaban› üzerinde bir arama.
1.2.4 Telefon ve Faks numaralar›n› ve Posta adreslerini bulma
ABD'deki telefon numaralar›n› taramak genel olarak iyi haz›rlanm›flt›r,
ama ABD d›fl›ndaki alan daha düzensizdir. Bununla beraber, taranabilir
ulusal telefon dizini servisleri Internet'te bir miktar mevcuttur. "‹nsanlara ulaflma ayr›nt›lar›n› bulma" maddesinde ad› geçen çat› servislerine
ek olarak, uluslar aras› telefon dizinlerine afla¤›daki sitelerden
ulafl›labilir;
• Global Yellow Pages http://www.globalyp.com/world.htm
Ulusal bölgesel telefon ve firma dizinlerine çevrim sa¤lar.
12
Genel Bilgiler
• Euroinfo http://www.infobel.be/inter/world.asp
‹lkelerde telefon, faks ve e-posta dizinlerini tarama, firma dizinlerini
tarama;
• 555-1212.com Web site http://www.555-1212.
com/faxall.htm
Faks dizinlerinin ülke listelemeleri;
1.2.5 fiirket ve kurumlar›n taranmas›
A¤ üzerinde örgütlerin ve flirketlerin aranmas› için birkaç yol vard›r.
Birçok flirket ve örgütün art›k kendi Web sitesi oldu¤undan, Web arama
servisleri iyi bir bafllama noktas›d›r. Arama motorlar› taraf›ndan do¤rudan
indekslenmemifl dizin ve veritabanlar› da vard›r. Afla¤›daki yollar kullan›fll› olabilir:
• Web taray›c›s›n›n (Web browser) Yerlefltirme Penceresi'ne (Location
Window) kurumun ad›n› yaz›n ve ana sayfan›n aranmas›n› bafllat›n;
• Real Names http://www.realnames.com/ ile flirket ad› için bir
arama bafllat›n;
• Arama motorunu veritaban› için bir anahtar sözcük aramas›na
yönlendirin (kurumun ad›, tipi, ürünü, yeri gibi olabildi¤ince çok isim
kullan›n);
• Bilgi arama stratejilerinde listelenen tafl›y›c› servislerdeki flirket
dizinlerine baflvurun;
• "Kiflilerin aranmas›"›nda konu edilen çevrimiçi e-posta, telefon ve faks
dizinlerini kullan›n. Bunlar›n bir k›sm› ABD flirketleri için arama
kolayl›klar› sa¤lar, fakat di¤er ülkelerin flirket dizinlerine de ba¤lant›
sunar. Ek olarak, flunlara da baflvurabilirsiniz;
- Global Business Centre
http://www.euromktg.com/gbc/index.html;
‹lkeye göre flirket ve dizin bilgisine ba¤lant›l› çok dilli Web sitesi;
-YellowWeb Europe http://www.yweb.com/ Avrupa servis
listelemelerine çok dilli kolay eriflim sunmak için düzenlenmifl
Avrupa Web Rehberi;
1.3 Yaz›l›m bulunmas› ve al›nmas›
Bilgisayar a¤lar›, bilgisayar yaz›l›m› için büyük bir hazine y›¤›n›d›r.
Internet'teki kamu arflivleri ve di¤er a¤lar kolayca eriflilen ve indirilen
milyonlarca alan› ve paylafl›m yaz›l›m paketini içerir. Ücretsiz paylafl›m ve
takas›n özelli¤i, deneyim ve geliflmenin atmosferi ve de hesaplama
Yaz›l›m Bulunmas› ve Al›nmas›
13
yetene¤inin etkili kar›fl›m›, a¤ da¤›t›m›n›n, test etmenin ve geri beslemenin ödüllerini seven gelifltiricilerle, bu iyi çal›flan çok az ya da hiç
maliyetli inan›lmaz say›daki yaz›l›mlar› üretti. Yaz›l›m›n ço¤u kamu
alan›nda ve ücretsizdir; ayr›ca çok miktarda paylafl›m vard›r. Paylafl›m,
sahibine küçük bir ödemeyi gerektirir, ama burada bile ücretsiz bir
deneme süresi verilir.
Internet ayr›ca Microsoft, Adobe ve baflka ticari yaz›l›m flirketlerine
ulafl›m da sa¤lar. Netscape Coomunicator, Microsoft Internet Explorer ya
da Adobe Acrobat Reader gibi, baz›lar› bedelsizdir. Ticari yaz›l›m a¤
üzerinden Secure Sockets Layer (SSL) gibi taray›c› ve sunucu aras›nda
aktar›lan bilgiyi korumak için kullan›lan güvenlik mekanizmalar›yla
kredi kart› kullan›larak edinilebilir. Gizli kredi kart› bilgilerini Internet
üzerinden göndermek istemeyen al›c›lar için, sat›c›lar alternatif ödeme
yollar› sunarlar. Daha fazla bilgi için "Güvenlik ve Kriptolama
(fiifreleme)" bölümüne bak›n›z.
Edinilebilir bir çok yaz›l›m›n olmas› sevindirici, ancak flifreli signposted
ftp arflivlerine göz atmak oldukça u¤raflt›r›c› bir denemedir. Ftp kaynaklar›n›n etkin kullan›m› için, kimi araç ve servislerin varl›¤›ndan haberdar olmay› öneririz. Örne¤in...
WWW yaz›l›m dizinlerinin kullan›lmas›...
Bir yaz›l›m paketi bakmaya geldi¤inizde, kimi büyük iyi kurulmufl
WWW yaz›l›m dizinleri kullan›fll› bir bafllama noktas›d›r ("Seçilmifl
WWW yaz›l›m dizinleri"ne bak›n). Gereksinim duydu¤unuz yaz›l›ma bir
isim veremeseniz de, her maddeyi anlaml› bir gözatmay› olanakl› k›lacak
flekilde genifl bir kategori içinde s›n›fland›r›rlar. Arama da sunarlar.
Yaz›l›m›n ne yapmas›n› istedi¤ini biliyorsan›z, o zaman onu arayabilmelisiniz. Örne¤in, boya terimini kullanarak bir boya program›n› ya da
ftp arama terimiyle bir ftp istemcisini arayabilirsiniz. Ve gerektirdi¤i
iflletim sistemini de belirleyebilirsiniz.
Kendinizi ftp'ye al›flt›r›n
FTP (Dosya Aktarma Protokolü) ile ftp arflivlerinden dosya indirmek,
ya da uzak bir sunucudaki kendi dizininize dosya güncelleyebilirsiniz.
Temel olarak ftp, ftp istemcileriyle sunucular aras›nda kullan›lan
uzlafl›lm›fl komutlar tak›m›d›r. Daha fazla bilgi için ftp hakk›ndaki
maddeye bak›n›z.
Anonim ftp
Ftp'nin Anonim ftp denen gelifltirilmifl çok kullan›fll› bir modeli vard›r.
Genel ftp arflivlerindeki yaz›l›ma etkin bir serbest eriflim sunan bir
14
Genel Bilgiler
sözleflmedir. Anonim ftp'yi kullanmak için iki ana yol vard›r;
(1) bir ftp istemcisi kullanarak ftp ba¤lant›s› Bir oturum isteminde
bulundu¤unda "anonymous" yaz ve flifre olarak da e-posta adresini
ver. ‹kili dosyalar aktar›yorsan›z (README'lerin ve adlar›nda .txt,
.ascii, .hqx, .ps, .uue bulunan dosyalar›n d›fl›ndaki ço¤u dosyay›),
aktar›ma bafllamadan önce aktar›m modunu ikili olarak
kurmal›s›n›z. Komutlar hakk›nda bilgi almak için, istemcinin
Yard›m özelli¤inden yararlan›n.
(2) Bir Web taray›c› kullanarak ftp ba¤lant›s› ftp sunucusunun ana
bilgisayar ad›na (bölge ad›na) sahip oldu¤unuz sürece genel, ftp
arflivlerinde herhangi bir dosyaya Web üzerinden ulafl›labilir.
taray›c›, oturum ve flifre anlaflmalar›na bakar ve ayr›ca aktar›m
modunu çözer (metin ya da ikili). Hat›rlaman›z gereken tek fley,
URL'nin ilk k›sm›na "ftp" (Kullan›lan Protokol) yazman›zd›r.
Örne¤in:
ftp://isis.cshl.org/pub/wusage/wusage3.2.tar.z.
Ne istedi¤inizi biliyorsan›z, arfliv tarama servisleri kullan›fll›d›r.
Arfliv tarama servislerinin birinci örne¤i Archie ise de, Internet dosya
arflivlerinden arama yapan, bir dizin yaratan ve dizinde arama kolayl›¤›
sunan programlar vard›r. Örne¤in:
• Lycos Pro Search http://ftpsearch.lycos.com/;
Ayr›ca yaln›zca tek bir ülkedeki ftp sunucular›n›n aramas›n› sunan
baz› ulusal servisler vard›r. Örne¤in:
• Alman ASK-Sina servisi http://www.ask.uni-karlsruhe.de/
asksina2/forms/WWWSina.html
• NoseyParker http://parker.vslib.cz/parker.html
Çekoslovak arama motoru.
• FTP Arama Sunucusu (Rusya Federasyonundaki bir k›s›m sunucular)
http://woland.afti.nsu.ru:8000/ftpsearch
Size yak›n bir ftp sitesi kullan›n.
Genel olarak, yo¤un kullan›lan ya da yayg›n bir kullan›c› grubu olan ftp
siteleri aynaya ç›kacakt›r. Bu demektir ki, arflivin tüm yap› ve içeri¤i
baflka bir yerde ço¤alt›lm›fl olacakt›r. Bu, sunucudaki yükü da¤›t›r ve
dosya almay› kullan›c›lar için daha etkili k›lar. Düzenli olarak iflletilen
yükleme, yans›n›n orijinal toplamayla (koleksiyonla) ayn› basamakta
olmas›n› sa¤lar.
(Londra, Imperial College'taki yans› koleksiyonlar› dizinine bak›n.)
Yaz›l›m Bulunmas› ve Al›nmas›
15
Ayn› yaz›l›m› sunan siteler aras›nda bir tercih söz konusu oldu¤unda, en
yak›n siteden açmak genellikle iyi bir fikirdir. Sizin için daha h›zl›, a¤
ortam› için de daha iyidir. Örne¤in, Avrupa'da iseniz, Amerikan sitesi
yerine Avrupa sitesine öncelik veriniz.
S›k›flt›r›lm›fl dosyalar› ve di¤er formatlar› (biçimleri)
nas›l kullanaca¤›n›z› ö¤renin.
ftp arflivlerinden dosya al›yorsan›z, s›k›flt›r›lm›fl dosya formatlar›yla er
veya geç karfl›laflacaks›n›z. S›k›flt›r›lm›fl dosyalar, ya da birden fazla
dosyan›n tek bir arfliv dosyas›nda toplanmas›, genel bir uygulamad›r.
Dosyalar daha az yer tutar ve aktarmak daha çabuk ve kolay olur. Bir
dosyay› s›k›flt›rmak, s›k›flt›rma yaz›l›m› gerektirir. Böyle bir dosyay›
açarken, normal olarak, dosyay› orijinal haline geri getirmek için tamamlay›c› bir açma yaz›l›m›na gerek duyacaks›n›z. Ayn› kural arflivlenmifl
dosyalar ve metne dönüfltürülmüfl (kodlanm›fl) dosyalar için de geçerlidir.
Bu ifllemlerin birisinden geçmifl bir dosyay› açaca¤›n›z zaman dosyan›n
uzant›s›na (isminin sonuna) bak›n; buras› dosyay› orijinal haline getirmek
için gerekli ipucunu verir (“Dosya formatlar› ve ilgili yaz›l›m”a bak›n›z.).
1.3.1 Seçkin WWW yaz›l›m dizinleri
TUCOWS http://www.tucows.com/ TUCOWS, Windows ve
Macitosh ortamlar› ve ayr›ca Linux, Java ve PDA'lar için de yayg›n bir
Internet yaz›l›m kayna¤›d›r. Her bir ortam için programlar Audio (‹flitim),
Taray›c›lar, ‹letiflim, Ba¤lan›rl›k, E-posta, HTML araçlar›, Multimedya
(Çoklu ortam), Güvenlik, vs. gibi kategorilerde grupland›r›lm›fl ve bir
tarama özelli¤i eklenmifltir. H›zl› indirme için, koleksiyon birçok ülkedeki birçok sitede görülebilir. Her program eriflim ayr›nt›lar› ve ifllevsellik,
tasar›m ve kullan›fll›l›¤›na dayal› bir de¤erlendirme içeren standart bir
girifle sahiptir.
Shareware.com http://.shareware.com/ C/Net'teki bu adres,
250.000 kamuya aç›k ve paylafl›lan (sat›n almadan önce
deneyebilece¤iniz) yaz›l›m dosyalar› içeren bir k›s›m mevcut Internet
yaz›l›m arflivlerinin bir taramas›n› sunar. PC, Mac, Unix, Amiga ve Atari
için yaz›l›m verir. ‹flletim sisteminizi seçebilir, ard›ndan ilgili yaz›l›mlar›n
bafll›klar›n›n listesini verecek bir anahtar sözcük aramas›n› bafllatabilirsiniz. Ayr›ca belirli yaz›l›m arflivlerini de tarayabilirsiniz. Bafll›klar
paketin büyüklük ve tarih bilgisini, kimi paketler için de kullan›fll›
aç›klamalar› içerir. Site, PC ve Mac için "Top Picks" (En çok Seçilenler)
listesi de verir.
16
Genel Bilgiler
Download.com http://www.download.com/ C/Net'teki bu adres
Internet üzerinden yüklemek üzere 20.000'den fazla Windows,
Macintosh, DOS, Linux, Palm OS, Windows CE ve BeOS ücretsiz
yaz›l›m, paylafl›m ve demo yaz›l›m programlar›na eriflim sa¤lar.
Programlar flu bafll›klar alt›nda grupland›r›lm›flt›r: Business,
Development Tools, Drivers, Education, Games, Home & Personal,
Internet, Multimedia & Design, Utilities, PalmPilot, ve Windows
CE. Arama özelli¤i de vard›r. Her programdaki aç›klay›c› belirleyici
bafll›klar arama ve yükleme sitelerine ba¤lar kurar.
Filemine http://www.filemine.com/ Dünya çap›nda yans› ve
arfliv sitelerindeki programlara tümleflik bir dizin sunar. PC, Mac,
Unix, Amiga ve Atari için paylafl›m verir. Programlar›n ço¤u Business,
Internet, Multimedia, Desktop Tools, Home & Leisure gibi kategorilerde ve alt-kategorilerde gruplanm›flt›r. Ço¤u kullan›m kolayl›¤›,
arabirim, belgeleme ve performansa dayal› de¤erlendirme düzeyi olan
k›sa bir bafll›kla verilir. Baz› özel seçilmifl programlar (Jewels /
mücevherler) daha uzun aç›klamaya sahiptirler.
Filez http://filez.com/ Windows, Mac, Unix, OS/2, Acorn,
Amiga ve Atari'nin de dahil oldu¤u genifl bir yelpazedeki 75 milyondan fazla dosyan›n üzerinde bir arama sunar. (Apple & Microsoft
gibi) önemli birleflik kapsay›c› dosyalar ve binlerce ftp sunucusu
içeri¤i de dahil olmak üzere, popüler kullan›ma aç›k yaz›l›m ve
paylafl›m için yayg›n Internet aramas› sunar. Anahtar sözcük ve platform ile aramadaki gibi, anahtar sözcük ile Real Audio veya MP3 gibi
kategoriler içinde de arama yapabilirsiniz. Arama sonuçlar› üstba¤l›
(hyperlinked) dosya ad›, büyüklük, tarih ve yer belirten özet listeler
halindedir.
ZD Net Software Library http://www.zdnet.com/swlib/ Bu
kitapl›k içeri¤ini kategorik olarak s›n›fland›r›r ve bir de¤erlendirme
dahilinde aç›klay›c› bilgi verici bafll›k sunar. ZDNet'in kitapl›¤›
Games, Internet, Home and Education gibi kategorilerde binlerce
yaz›l›m paketi listeler. Arflive göz atabilir ya da anahtar sözcük aramas›
yapabilirsiniz.
Jumbo http://jumbo.com/ Internet, Multimedia gibi bafll›klar
alt›nda yaz›l›m paketlerini üst düzeyde gruplar. Her konudaki
bafll›klar en az›ndan aç›klama, dosya büyüklü¤ü ve tarih içerir.
Merkezden program indirmenin yan›nda uydudan indirme de
mümkündür.
Nerd's Heaven
http://boole.stanford.edu/nerdsheaven.
html/ Bu bir yaz›l›m dizini de¤il, fakat yaz›l›m edinme hedefine
Yaz›l›m Bulunmas› ve Al›nmas›
17
uygun sitelerin bir listesidir. Burada ad› geçen yaz›l›m dizinlerinden
daha fazlas›na ba¤lant› verir ve belirli yaz›l›m kategorileri için
Internet, iflletim sistemleri, matematiksel yaz›l›m, Windows ve di¤er
platformlar için yaz›l›m gibi dikkate de¤er arfliv sitelerine ba¤lan›r.
Dosya uzan›m›
Tan›mlama
Nas›l Çal›fl›r?
.exe
PC'ler için kendi
kendini açma arflivi
Bir PC üzerinde ek
yaz›l›ma gerek yoktur.
.gz
Unix'te kullan›lan
zip'in Gnu sürümü
PC Windows üzerinde
Unix üzerinde unzip,
Mac üzerinde MacGZip,
Windows için Stuffit
Expander kullan›n.
.hqx
Metin olarak kodlanm›fl
Macintosh BinHex dosyas›
Unix üzerinde Xbin,
Mac üzerinde Stuffit Expander,
PC Windows üzerinde Windows
için Stuffit Expander kullan›n.
.sit
Macintosh dosyalama ve
s›k›flt›rma format›
Unix üzerinde Stuffit 1.51,
Mac üzerinde Stuffit Expander,
PC Windows üzerinde Windows
için Stuffit Expander kullan›n.
.tar
Unix arfliv format›.
Tar dosyalar› da
s›k›flt›r›labilir.
Unix üzerinde Xbin,
Mac üzerinde Stuffit Expander,
PC Windows üzerinde Windows
için Stuffit Expander kullan›n.
.uu veya .uue
uuencode kullan›larak
metin format›na
dönüfltürülmüfl dosya
.Z
Unix s›k›flt›r›lm›fl dosya
.zip
pkzip PC s›k›flt›r›lm›fl dosya
Orjinal forma tekrar
dönüfltürmek için Unix
üzerinde "uudecode" komutunu,
Mac üzerinde uuLite 3.0, PC
WinCode üzerinde kullan›n.
E-posta ile aktar›lm›flsa, gönderi
program› dönüfltürmeyi
otomatik olarak yapacakt›r.
Açmak için, Unix üzerinde
"uncompress" komutunu (ftp
taraf›ndan otomatik olarak
yap›lmad›ysa), Mac üzerinde
Expander Enhancer ile Stuffit
Expander, PC Windows
üzerinde WinZIP kullan›n.
Açmak için Mac üzerinde Stuffit
Expander w/EE, PC üzerinde
WinZIP kullan›n.
1.3.2 Dosya Formatlar› ve ‹lgili Yaz›l›m
Tablo 1.1 Karfl›laflabilece¤iniz kimi formatlar›n ve onlar› içeren
yaz›l›mlar›n örnekleri (kullan›labilecek baflka yaz›l›mlar da olabilir):
18
Genel Bilgiler
Referanslar
Yayg›n Internet Dosya Formatlar›
http://www.matisse.net/files/formats.html
S›k›flt›rma ‹le ‹lgili S›kça Sorulan Sorular
ftp://rtfm.mit.edu/pub/usenet-by-group/comp.compression/comp.compression_Frequently_Asked_Questions_(part_1_)
1.4 ‹letiflim
Tüm dünyadaki insanlarla iletiflim için a¤lar yenilmesi zor kolayl›klar
sunar. Tamamen uygulama düzeyinde, uygun, h›zl› ve ekonomik veri
aktar›m yolu ve engin bir iletiflim yaz›l›m› alan› sa¤larlar. Ayr›ca
düflüncelerin karfl›l›k gözetmeksizin de¤ifl-tokuflu için bir özendirme
ortam› sa¤larlar. Böylece, benzer yap›da ama fiziksel olarak ayr› olan birey
ve gruplar›n karfl›laflmalar› ve ortak ilgi konular›n› tart›flmalar› yolunda
etkili bir araçt›rlar. Ek olarak, birbirlerini ayn› binada bulamasalar da
insanlar›n bir arada çal›flmalar›na olanak verir. (Bk. "Grup iflbirli¤i")
Ve Internet kullan›c› taban› giderek artt›kça, sohbet, iflbirli¤i ve ifl yapman›n çevrim içinde daha fazla yer ald›¤›n› görüyoruz.
Biriyle iletiflim kurmak
Internet kullan›c›s› oldu¤unu bildi¤iniz birisi ile iletiflim kurmak isterseniz,
e-postay› kullanmaya muktedir olmal›s›n›z. Internete ba¤land›¤›n›zda, eposta Internet üzerinden di¤er a¤ kullan›c›lar›na bilgisayar›n›z arac›l›¤›yla
ucuz ve etkili yolla mesaj göndermenizi sa¤lar. Internet eriflimi olan
herkes, genellikle e-posta eriflimine sahiptir. Internet eriflimi
edindi¤inizde, size normal olarak bir userid (girifl ad›/kullan›c› kimli¤i) ve
bir flifre verilecektir; bunun yan›nda, size gelen mesajlar› aç›p okuyana
kadar saklayan elektronik bir posta kutusu verilecektir. E-postaya
eriflmek, okumak ve mesaj atmak için bilgisayar›n›zda bir e-posta program› kullan›n. Bir mesaj gönderdi¤inizde, o mesaj gönderdi¤iniz
kiflinin/lerin posta kutusuna gider ve orada aç›lana ve okunana kadar bekler. E-postan›n esnekli¤i, kullan›m kolayl›¤› ve gücü onu en popüler a¤
servislerinden biri yapar.
Ayn› zaman dahilinde iletiflim
E-posta muhteflem bir sistemken, acil bir yan›ta ihtiyac›n›z varsa ya da bir
mesaj›n belirli bir zaman içinde okunmas› gerekiyorsa, bunlara en uygun
ortam olmayabilir. Bu durumda, karfl›n›zdakiyle do¤rudan temas›n›z›
sa¤layan kolayl›k daha iyi olabilir. Telefon sarih bir örnektir. Ama biz bura-
‹letiflim
19
da a¤ kolayl›klar›ndan bahsediyoruz; Internet telefonundan veya hatta
video konferanstan bahsetmek daha uygundur. Bunlar, telefondan ziyade
bilgisayar›n görsel-iflitsel yeteneklerini kullanarak telefonda yapabildi¤iniz
sohbetleri yapabilmenizi sa¤lar. Video-konferansta ise, ses alman›n yan›
s›ra, bilgisayar›n›z›n ekran›ndaki bir pencerede karfl›n›zdakinin canl›
resmini görürsünüz. Yüksek h›zl› a¤ ba¤lant›lar›n›n avantaj›yla, iflitsel konferans ve video konferans, yüz yüze diyalogun birçok avantaj›n› sunabilir;
seyahat giderlerini de ortadan kald›r›r. Yüksek h›zl› bir ba¤lant›n›z yoksa
ve ba¤lanmak için de analog bir modem kullan›yorsan›z, Sohbet (Chat)
gibi özellikleri kullanmay› daha tatmin edici bulabilirsiniz. Sohbet yaz›l›
düz mesajlar›n›z› di¤erleriyle karfl›l›kl› olarak gönderebilmenizi sa¤lar.
Daha ayr›nt›l› bilgi için, 'Gerçek-zamanl› çoklu ortam iletiflimi' ve 'imece
araçlar›'na bak›n›z.
Grup iletiflimi
A¤ kullan›c›s› olan bir grup insanla ortak bir ilgiyi paylafl›yorsan›z, bu
ilgiyi sürdürmek için kendi tasarrufunuzdaki bir a¤ iletiflim kolayl›klar›
bollu¤una sahipsiniz. Birinci ve en önemlisi, e-posta tabanl› tart›flma listeleri ya da gönderi listeleri vard›r. Bunlar bir mesaj› e-posta yoluyla listenin tüm üyelerine kolayl›kla göndermenizi sa¤lar. S›ras›yla, liste
üyelerinden biri oldu¤unuzdan, elektronik posta kutunuza listeden gelen
bütün mesajlar› da alacaks›n›z. Listeler fikir al›flverifli yapmak, haberleri
duyurmak, soru sorup yan›tlar vermek, bilgi (ve belge) dolaflt›rmak için
kullan›l›r.
Ortak ilgileri tart›flmak için di¤er bir bölge de, News (Haberler) ad›yla da
geçen Usenet News'tur. Haberler, akl›n›za gelebilecek hemen her konu
üzerindeki ilgi gruplar›n›n (haber gruplar›/newsgroups olarak bilinir)
onbinlercesini içerir. Internette genifl çapta mevcuttur, gönderi listelerinde yayg›nd›r ve grup iletiflimi için önemli bir aland›r. Kullan›c›n›n
bak›fl aç›s›na göre, gönderi listeleriyle Haberler aras›ndaki en önemli
farklardan biri, birincisinin size gelmesi, ikincisinin de ifllemek için sizi
beklemesidir. Haberlere bakmak için bir Haberokuyucu (Newsreader)
istemci program ile bir Haberler hostuna eriflmeniz gereklidir; buradan
da bu hosttaki tüm haber gruplar›, görmek istemediklerinizi atmaya
bafllayana kadar elinizde olacakt›r.
Web konferans› grup tart›flmas› için di¤er bir alan› sunar. ‹lave herhangi
bir yaz›l›m kurmay› gerektirmeksizin, grup üyelerinin kendi WWW
taray›c›lar›ndan bir konferansa mesaj atmalar›n› ve mesaj okumalar›n›
sa¤lar. Tart›flman›n arflivi ayr›ca genellikle yard›mc› olacak biçimde bir
araya getirilmifl her bafll›ktaki mesajlarla birlikte Web arac›l›¤›yla elinizde
olacakt›r.
20
Genel Bilgiler
Gönderi listeleri, Usenet News ve Web konferans›n›n ortak bir unsuru
vard›r: ‹letiflimin gerçekleflmesi için karfl›n›zdakinin o anda hatta olmas›
gerekmez (Eflzamans›z servisler vard›r). Buna karfl›n, Sohbet kullanan
grup tart›flmalar› a¤ arac›l›¤›yla yaln›zca kifliler do¤rudan hatta olduklar›nda yap›l›r ve karfl›l›kl› devam edebilir (Bu eflzamanl› bir servistir.).
En iyi Sohbet konuflmalar› kendili¤inden ve canl›d›r ve bu nedenle de
Sohbet servisleri Internette yayg›nd›r. Gerçekte, Web Sohbet servislerini kullanan binlerce Sohbet grubu vard›r;
Delphi Forums http://www.delphi.com/,
Yahoo!Chat http://www.yahoo.com/, ya da Internet Relay Chat
(Bk. IRC). Gruplar›n ço¤u e¤lence amaçl›d›r, fakat kimi ciddi tart›flmalar
da sürekli olarak yer al›r.
Gönderi listeleri, Usenet News, Web konferans›, efl-zamanl› iletiflim ve
imece araçlar› hakk›nda daha fazla bilgi için 'Grup ›letiflim Araçlar›'na
bak›n›z.
1.4.1 Grup ‹mecesi
A¤ olgunlaflt›kça, sonsuz çokluktaki bilgiyi masaüstüne tek bafl›na
tafl›yacak bir arac›n olmad›¤›, ancak, yer gözetmeksizin, ifl arkadafllar›yla
etkin bir imece platformunun oluflturulabilece¤i giderek netleflmektedir.
WWW'in imece için kullan›lmas› son zamanlarda ilgi ve geliflme oda¤›
olmufl ve çevrimiçi iflbirliksel projeler yapan çal›flma gruplar› için, cazip
de¤ilse de gerçekçi bir çok yeni ilgi çekici araçlar tercihi ortaya ç›kmaktad›r. Interneti toplant› düzenleme, tart›flma sürdürme, belgeler üzerinde
çal›flma ve benzer birçok baflka amaçlarla kullanabilirsiniz.
Toplant› Düzenleme
Videokonferans gibi kolayl›klar kullanarak di¤er a¤ kullan›c›lar›yla
toplant›lar yapmak art›k ileriye dönük bir hayal de¤ildir; özellikle de yüksek h›zl› ba¤lant›lar kullanan akademik araflt›rma topluluklar›
kullan›c›lar› için. Nitelikli iletiflim için de, e-posta gibi uygun ve yararl›
araçlar› dikkate alsak da, görüp duyabildi¤iniz bir kifliyle karfl›l›kl› diyalog gibisi yoktur. Video ve sesli konferans a¤› kullanan toplant›lar, a¤ kullan›c›lar›n›n vazgeçemedi¤i yüz yüze toplant›ya sahip olmalar›n› sa¤lar.
Bu, kendili¤inden (spontan) olan tepkileri görme, sorunlar› görür görmez
çözme, düflünceler üzerinde çabuk tepkiler alma, seyahat maliyetlerini
hesaba katmama gibi yararlar›n yan›nda, gerçek durumlar› yaflamay› da
getirir.
Video ve sesli konferans iyi çal›flt›¤›nda güçlü etkinliklerdir, ama tüm a¤
Grup ‹mecesi
21
kullan›c›lar› gereken yüksek h›zl› ba¤lant› kolayl›¤›na sahip de¤illerdir.
Sohbet gibi, düz metinlerin karfl›l›kl› gönderildi¤i sistemleri aramaya
gereksinim duyabilirler. Sohbet de iflbirliksel yaz›l›mda yayg›n olarak
geçerlidir. Bu telefon ve video araçlar› kadar parlak olmayabilir, ancak a¤
kaynaklar›n›n ekonomik bir kullan›c›s› olman›n ve bu nedenle de düflük
h›zl› ba¤lant›s› olan insanlara ulaflman›n avantaj›n› getirir.
Tart›flma ortamlar› (Forumlar)
Toplant›lar iflbirliksel çal›flman›n önemli bir yönüyken, süregiden
tart›flmalar ivme edinmeye ve toplant›larda ortaya ç›kan konular› çözmeye
yard›mc› olabilir. Tart›flmalar, çal›flma grubunda olup bitene göre azal›p
ço¤alabilir. Gönderi listeleri, Haberler ya da Web konferans› kullan›lan
Internet tart›flma ortamlar›, bu tip bir da¤›n›k çal›flma için ideal bir
ortamd›r. Hem süregiden tart›flmalar için bir ortam sunar, hem de önceki
mesajlara dönük baflvuru olana¤› sa¤lar. Böyle ortamlara eriflim yaz›l›m›
genellikle kolay ulafl›l›r, kurulur ve kullan›l›r. Gönderi listeleri, Haberler
ya da Web konferans› tart›flmalar› için 'Grup iletiflimi'ne bak›n›z.
Belgeler üzerinde çal›flma
‹flbirli¤i araçlar›n› kullanarak, çal›flma gruplar› metinleri karfl›l›kl› olarak
bir arada düzeltebilir. Örne¤in, karatahta kolayl›¤›ndan yararlanarak grup
için her biri kendi etkinli¤iyle ilgili konular› sunan bir proje çerçevesi
yaratabilirler. De¤ifliklik oldukça, her kat›l›mc›n›n bilgisayar›ndaki gösterim yenilenir. Belge tamamland›¤›nda herkes gelecekte baflvurmak
üzere onu saklayabilir. Alternatif olarak, çal›flma gruplar› varolan belgeler
üzerinde, örne¤in elektronik çizelgeler (spreadsheets) ya da kelimeifllemli belgeler gibi mevcut belgeler üzerinde uygulama paylafl›m› ya da
belge paylafl›m araçlar› kullanarak çal›flmaya gereksinebilirler. Di¤er bir
seçenek de Web'de bulunan belgeyi almak ve önerileri vermek için bir
dipnot kolayl›¤› kullanmak olabilir. ‹mece araçlar› belgeler üzerinde
iflbirliksel bir çal›flma yapmak için bir çok olanak sunar.
Esnek çal›flma
Yukar›da tart›fl›lan etkinlikler -toplant› düzenleme, tart›flma ortamlar› ve
belgeler üzerinde çal›flma- di¤erleriyle birlefltirilebilir ve ço¤unlukla
uygulama yaz›l›m› bunu sizin için yapacakt›r. Programlar›n iflbirli¤i
tak›mlar› ortamda kullan›fll› olacak özel kombinasyonun uygun bir seçimini tek bir demette veren bir araçlar dizisi sunarlar. Bir video
konferans›ndaki bir çal›flma grubu daha fazla zaman ve para harcamadan
ulafl›lamayacak sonuçlar› elde edebilir. Onlar konufltukça, kat›l›mc›lar
ilgili belgeler üzerinde, öneri ve de¤erlendirmelere göre ilgili belgeyi
22
Genel Bilgiler
gözden geçirip yenileyerek, gözlem ve çal›flma yapabilirler. Bir e¤itim
durumunda, bir video dersi metin veya tamamlay›c› çizimlerle desteklenebilir; örne¤in manipule edilebilir 3 boyutlu bir çizimle veya slaytla.
Ö¤renciler soru sormak için bir ses cihaz› kullanabilirler. E¤er bir video
veya sesli konferans yoksa ya da yaln›zca düflük nitelikte bir aç›klama
veriyorsa, belge-paylafl›ml› Sohbeti bir araya getirmek kullan›fll› olabilir.
Belge aktar›m›, Web belgelerinin aç›mlanmas›, grup Web taramas› ve
benzer bir çok ilave ifllevler kullan›labilir. Önemli olan kendi gereksinimlerinizi analiz etmek, sonra da size gerekecek araçlar› edinmektir.
(Neredeyse) Her fley mümkündür!
Esnek çal›flma hakk›nda daha fazla bilgi 'Grup iletiflimi: ‹letiflim kurma'
bafll›¤›nda bulunabilir.
1.5 Dosya Al›flverifli
A¤lar, baflka kiflilere dosya göndermek için eflsiz bir ortam sunar. Her
uzakl›¤a etkili ve h›zl› aktar›m, farkl› ortamlar sa¤layan bir sistemler
seçene¤i ve dosyalar›n aktar›m ve da¤›t›m›n› kolaylaflt›ran genifl bir
yaz›l›m uygulamas› sunar. Uygulama yaz›l›m› ayr›ca, örne¤in e-posta
aktar›m› için ikili dosyalar› metin format›na ve tekrar ikili dosyaya
dönüfltüren her bir ilgili ifllemi otomatik olarak gözetecektir. Dosya gönderirken, kendinize oldu¤u kadar al›c›n›za da uyan bir format ve yöntem
seçin.
Internette dosya al›fl-veriflinin köfle tafllar›ndan biri, MIME
(Multipurpose Internet Mail Extensions/ Çokamaçl› Internet Gönderi
Uzan›m›) standart›d›r. ‹çerik aç›klamas›n›n ortak bir yöntemini sunarak,
Web'teki ve di¤er istemci-sunucu servislerindeki dosyalar›n al›flveriflinde bir görüflme kurumu gibi hizmet verir. ‹çerik aç›klamas› Web
taray›c›lar gibi istemcilere dosyan›n nas›l gösterilece¤ini belirtir. MIME
ayr›ca uluslararas› font tak›mlar›n› da içerir.
Dosya al›flverifli için ana seçenekler afla¤›da tart›fl›lm›flt›r.
E-posta
Modern e-posta paketlerini kullanarak dosyalar› e-posta ile göndermek
genellikle yaln›zca belgeyi bir gönderi mesaj›na eklemek için mönüden
bir seçim yapma sorunudur. Gönderici olas›l›kla belgeyi düz (flifresiz)
metin (ASCII) format›na dönüfltürme ifllemini gözetecektir (her gönderi
servisinde gönderiler ikili formatta gidemedi¤inden, Internet e-postas›
arac›l›¤›yla belge göndermek için gerekli bir bafllama ad›m›). Bu nedenle, kelime-ifllemli belgeler, elektronik çizelgeler, resimler ve di¤er ikili
dosyalar, gönderilmeden önce flifresiz metin (ASCII) format›na
Dosya Al›flverifli
23
dönüfltürülmelidir. Bunun yap›lmas› için bir k›s›m yollar afla¤›dad›r:
• MIME MIME, ASCII olmayan belgeleri zaman›nda ikili Internet
E-postas› üzerinden gönderme gereksinimini karfl›lamak için ortaya
ç›km›flt›r. MIME uyumlu bir göndericide mesajda verilen içeri¤in
tipini ve ayr›ca içeri¤in nas›l kodland›¤›n› belirleyen aç›klama mesaj›n
bafll›¤›na ilifliktir. ‹çeri¤in çeflitli tipleri -ikili veriler, resimler, ses ve
video dosyalar› da dahil- belirtilebilir. Örne¤in bir GIF dosyas›
verildiyse, gönderici mesaj›n bafll›¤›na afla¤›daki gibi bir sat›r ekler:
Content-Type: Image/Gif
MIME ikili dosyalar› kodlamak için genellikle Base64 kullan›r. Bu
bafll›kta flöyle bir sat›rla belirtilebilir:
Content-Transfer-Encoding: base64
Quoted Printable, ASCII dosyalar› için -küçük bir ASCII olmayan karakterler bölümüyle en uygun di¤er bir kodlama tekni¤idir. E¤er alan gönderici MIME uyumluysa, sat›rlar› bafll›¤a do¤ru olarak yerlefltirecek,
flifreyi çözecek ve dosyay› do¤ru olarak gösterecek ve kaydedecektir.
• Uuencode Uuencode, her ne kadar di¤er platformlar için yaz›l›m
bulunsa da, ikili dosyalar› Unix sisteminde yer alan flifresiz metine
kodlayan bir yöntemdir. Uuencode (ve Uudecode) kimi gönderi
paketlerinde bulunur. Uuencode kullanan farkl› sistemlerdeki
al›flverifller, standardizasyonu yap›lmad›¤› için tamamen güvenli
olmayabilir.
• BinHex BinHex, Apple Mac'lerle ç›km›flt›r ve birçok Mac uygulamas›
taraf›ndan öncelikli ve ba¤›ms›z olarak kullan›l›r; ayr›ca Microsoft
Internet Explorer ve Netscape Navigator gibi birçok PC
uygulamas›nda kullan›l›r. Kimi platformlar için tahsis edilmifl de¤iflik
yaz›l›m› mevcuttur.
Kodlu belge ilifltirilmifl bir mesaj al›nd›¤›nda, al›c›n›n e-posta program›
flifre çözmeyi, kaydetmeyi vs. gözeterek ifle girer. Genel olarak mesaj,
dosyay› temsil eden bir ikon gösterir. Kullan›c› buradan basit bir fare
t›klatmas›yla dosyay› seçip ekrana ç›kartabilir. E¤er e-posta program›
gereken flifre çözme özelli¤ine sahip de¤ilse, kullan›c›ya uygun flifre
çözme uygulamas›n› bulup açma f›rsat› vermek üzere dosyay› bir
varsay›lan dizine kaydedebilir. Bu ço¤u zaman hantal bir ifltir, fakat bu
tamamen bilinmedik bir ifllemse iki kat› hantall›ktad›r. E¤er birilerine
dosya gönderiyorsan›z, önce posta programlar›n›n kullanmak istedi¤iniz
format› tutup tutmad›¤›n› bilmelisiniz. Gönderi program›n›z MIME
uyumlu mu? gibi basit bir soru bafl a¤r›lar›n› ortadan kald›rabilir. Ayn›
noktalar kodlanm›fl ve s›k›flt›r›lm›fl dosyalar için de geçerlidir.
24
Genel Bilgiler
Baz› posta sistemleri büyük aktarmalar› kald›rabilir, ancak e-posta ile
gönderilmifl daha küçük parçalara bölünecek büyük dosyalar ve mesajlar
için (örn. 500K'dan büyük) yayg›n de¤ildir. Oturmufl gönderi programlar›
bunlar› hemen yeniden oluflturabilirken, daha büyük dosyalar için daha
güvenli bir seçenek önce onlar› s›k›flt›rarak küçültmek, ya da e-posta
yerine ftp üzerinde bulundurmakt›r.
Virüslerin geçmesi
E-posta ile dosya al›fl verifli Internet'in en büyük yararlar›ndan birisidir.
Bununla beraber, öte yandan, görünüflte zarars›z kelime-ifllemli dosyalar
gibi kaynaklarda bulunan virüslerin bulaflmas› öyle de¤ildir. Örne¤in,
Word makro virüsleri e-posta ile dosya aktar›rken masum miktarlarda
geçebilirler. Melissa virüsü, Microsoft Outlook adres defterini al›c›lar listesini ço¤altmak için kullanarak, kendisini etkilenmifl bir belgenin çoklu
e-posta aktar›mlar›nda ço¤altarak Makro virüs türünün vahim etkilerini
yayar. Makro virüsler yaln›zca, makrolar›n otomatik olarak yok edilmesi
hedef uygulamada devre d›fl› b›rak›ld›¤›nda üreyeceklerdir; o yüzden
makrolar› yoketme önlemi bir varsay›lan olarak yer almal›d›r.
FTP
Dosyalar› yerlefltirebilece¤iniz bir çevrimiçi ftp arfliviniz varsa, çok say›da
dosyalar için ya da çok büyük dosyalar için ftp iyi bir seçimdir. Al›c›
taraf›ndan ftp yaz›l›m› (ya da Web taray›c›) kullan›larak arflivden
al›nabilirler; ancak ftp'nin bir ad (login) ve flifre isteyece¤ini unutmay›n.
Bu bölgeye girmenin en iyi yolu, dosyalar› 'anonymous' ad›yla ve flifre
yerine kullan›c›n›n e-posta adresiyle al›nabilecek anonim bir ftp arflivine
yerlefltirmektir. Ftp hakk›nda daha fazla bilgi için bölüm 7'ye bak›n.
WWW
Bir k›s›m insanlara okumalar› için bir belge göndermek istiyorsan›z,
onu HTML'ye dönüfltürmek ve bir Web sayfas›na koymak uygun bir
seçim olabilir (bu konudaki aç›klama için 'Web Yay›nc›l›¤›'na bak›n).
Al›c›lar›n›z›n gönderiye ulaflmak için kendi Web taray›c›lar›ndan
baflka bir fleye ihtiyaçlar› yoktur. Bu çözüm, farkl› bilgiifllem platformlar›yla ba¤lant›l› sorunlar› ortadan kald›r›r; göndericilerin limitleri konusunu bir kenara atar; ftp'nin s›n›rlar›nda dolafl›r. Da¤›tmak
istedi¤iniz dosya yürütülebilir (executable) baflka okunamaz bir
dosyaysa, yine de onu bir Web sunucusuna yerlefltirerek
da¤›tabilirsiniz. Böylece kendi URL'si arac›l›¤›yla ya da dosya ile
ilgili ayr›nt›lar› içeren bir Web sayfas›ndan gelen bir ba¤ arac›l›¤›yla
eriflilebilir. Ancak standart olmayan dosya tiplerinde ilave bir sorun
Dosya Al›flverifli
25
olabilece¤ini de bilin. E¤er sunucu dosya tipini tan›mazsa, o dosya
tipi için bir giriflin (entry) (MIME tipi) düzenleflim (konfigürasyon)
dosyas›na eklenmesi gerekebilir. Kullan›c›n›n taray›c›s› da, istenirse,
dosya tipini tan›maya uyarlanabilir. Bununla beraber, dosyalar bilinmeyen bir kaynaktan geliyorlarsa, öncelikle diske kaydetmek daha
güvenlidir. Güvenlik araçlar›yla ilgili daha fazla bilgi için 'Güvenlik
ve kriptolama'ya bak›n.
WWW yay›nc›l›¤›
World Wide Web sadece masaüstüne bilgi tafl›mak için de¤il,
masaüstünden dünyaya bilgi tafl›mak için de muhteflem bir erk
sahibidir. “Internet üzerinde herkes yay›nc› olabilir!” sözünü etkili
biçimde gerçeklefltirir. S›radan vatandafla bu kadar kolay ve ekonomik
olarak yay›n yapma gücünü veren, üretmek ve da¤›tmak için önceden
haz›rlanm›fl bir araç sunan, di¤er ülkelere ve kültürlere hiç çabas›z
ulaflan, statü ya da örgütsel hiyerarfli veren ve bu kadar coflkuyla
karfl›lanan hiçbir alan asla olmam›flt›r. WWW'in hayret verici bir h›zda
geliflmesi harika birfleydir. Söyleyecek bir fleyi olan kim, bu bilgi
ak›fl›n›n bir parças› olmaktan geri durabilir?
Web Belgeleri Üretmek
WWW'de kendi bilginizi yay›nlamak görece olarak daha ucuz ve kolayca yap›labilir. PDF (Portable Document Format) gibi di¤er formatlar
ilave yaz›l›m kullan›larak görüntülenebilse bile (Sözlükteki 'plugins/eklentiler’e bak›n), WWW belgelerinin al›fl›lm›fl format›, HTML'dir
(HyperText Markup Language). Herhangi bir formattaki dosyalar,
görüntüleme ve iflletme ayr›nt›lar›n› kullan›c›ya b›rakarak Web'de
bulundurulabilir (daha fazla ayr›nt› için "Dosyalar›n takas›"na bak›n.
WWW yay›nc›l›¤›n›n esas›, HTML belgeleri üretip onlar› a¤ üzerindeki bir Web sunucusuna yerlefltirmektir. Böylece belgelere a¤ üzerinde
dünyan›n her yerinden eriflilebilir. Yaln›z ilkin bilgiyi sitenizde tutman›z gerekecektir.
HTML
HTML, bir Web gözat›s›nda gördü¤ünüz belgenin arkas›na gizlenmifl
bir tabaka gibidir. ‹sminin de vurgulad›¤› gibi, bir imleme dilidir. Metni
imlemek, metnin nas›l yorumlanabilece¤i ve gösterilebilece¤i üzerine
yönergeler ç›kartmak gibidir. HTML halindeyken yönergeler HTML
ö¤eleri ya da etiketleri formunda gelir. Web taray›c› belgeyi HTML
taraf›ndan biçimlendirilmifl olarak gösterir. HTML etiketleri, afla¤›daki
gibi kimi ifller yaparlar:
26
Genel Bilgiler
• bir belgenin yap›s›n› tan›mla,
örne¤in HEAD (belge hakk›nda bilgi) ve BODY (belgenin taray›c›
taraf›ndan gösterilen ana k›sm›)
<HEAD>
<TITLE>Title of the document</TITLE>
</HEAD>
<BODY>
This is the main body of the document.
</BODY>
• görünme özelliklerini belirle, örne¤in beyaz artalan ve mavi metin
<BODY BGCOLOR="WHITE" TEXT="BLUE">
• metnin biçimini belirle, örne¤in e¤ik metin
<I>HTML elements</I>
• grafikleri ve yerlerini belirle, örne¤in box.gif resim dosyas›n›
burada göster ve onu sayfan›n soluna yerlefltir
<IMG SRC="box.gif" ALIGN="LEFT">
HTML dosyalar› flifresiz (ASCII) metin dosyalar›d›r. Dosya ad› .html ya
da .htm.. uzant›s›na sahiptir. Bir Web belgesinin HTML kayna¤›n›
görmek için, taray›c›n›n View/Source menü seçene¤ini t›klat›n. Burada
HTML oluflturmada yard›mc› olacak bir çok program vard›r ve ayr›ca
(kelime-ifllemci gibi) kullanmaya al›flt›¤›m›z kimi programlar art›k
otomatik olarak HTML oluflturan bir iflleve sahiptirler. Araç ve tekniklerle ilgili daha fazla ayr›nt› için "WWW Yazarl›¤›"na bak›n.
Web belgeleri oluflturmak yaln›zca teknik bir çal›flma de¤ildir. ‹yi tarz ve
iyi uygulama sayfalar›n niteli¤i ve kullan›labilirli¤inde etkilidir. HTML
kadar, tarz konusunu da kapsayan kullan›fll› k›lavuzlar için Web yazarlar›
kaynakças›na göz at›n.
HTML ö¤elerinin bir özeti için, fluralara bak›n:
• Bare Bones Guide to HTML http://werbach.com/barebones/
Kevin Werbach
En yayg›n HTML etiketlerinin k›sa
baflvuru listesi.
Birkaç dilde bulunabilir.
• Sizzling HTML Jalfrezi
http://vzone.virgin.net/sizzling.jalfrezi/iniframe.htm
Tarifli HTML etiketleri, tekniklerin tart›fl›lmas›, bol miktarda örnek
ve referanslar.
Tam HTML standard›, http://www.w3c.org/ adresindeki WWW
Consortium’dan al›nabilir.
Web Yay›nc›l›¤›n›n Uygulamalar›
27
Grafikler
Grafikler Web sayfalar›n›n metni süsleyen, de¤erini artt›ran ve tamamlayan önemli bir özelli¤idir. GIF ve JPEG format›ndaki dosyalar grafik
Web taray›c›lar taraf›ndan otomatik olarak gösterilir. Canland›rma, film
ve 3 boyutlu dosyalar gibi di¤er formatlar da ilave yaz›l›mla görüntülenebilir. Grafik oluflturmak, her alanda mükemmel geliflen Web'in
vazgeçilmez bir yönü olmufltur; kimi ba¤lamda da bask›n yönü. Grafik
beceriler ve grafik uygulamalar›, t›pk› HTML yazarl›¤› ve HTML editörlü¤ünde oldu¤u gibi, Web araç tak›m›n›n standart kalemleridir. Ayr›nt›l›
bilgi için "Web Sayfalar›ndaki Grafikler"e bak›n›z.
Web sayfalar›nda etkileflim
Web, duruk bir ortam de¤ildir. Web sayfalar›, tümünü-yakala diye tabir
edilen 'Dinamik HTML' ile kapl› programlama, dillerin yaz›m› ve di¤er
teknikleri kullanan etkileflimli ifllevsellikle canl› hale gelebilir. Halen
mevcut kimi araçlar›n irdelenmesi ile ilgili olarak 'Etkileflimli Web
Sayfalar›'na bak›n›z.
1.6 Web Yay›nc›l›¤›n›n Uygulamalar›
Web yay›nc›l›¤›, bir Web sunucusu üzerinden yap›l›r. Bu, istek üzerine
Web belgelerini Web taray›c›ya uygun hale getiren bir programd›r
(Internet istemci-sunucu iliflkisi için Sözlü¤e bak›n›z.). Web sunucu
yaz›l›m›, iflleyen sunucular normal olarak çoklu hareketleri eflzamanl›
olarak kald›rabilen üst uç çal›flma istasyonlar›nda çal›flsa da, birçok farkl›
bilgisayar ve iflletim sistemleri için mevcuttur. A¤l› bir Web sunucusunda, Web belgelerinize a¤ üzerinden her yerden eriflilebilir.
Bir Web sunucusunda yer edinmek için, bir hesaba (ad (login) ve flifre)
sahip olmal›s›n›z. Bundan sonra tamamlanm›fl HTML ve grafik
dosyalar›n› sunucudaki dizininize aktarabilirsiniz. Birçok Web yazarl›¤›
araçlar›, yükleme özelli¤ini standart olarak içerirler.
Sitenizi duyurmak
Hiç ziyaretçisi olmayan bir siteniz varsa, potansiyel ziyaretçilere sitenin
varl›¤›n› keflfettirecek bir yol göstermek gerekir. ‹lk ad›m, sitenin
bulunabilirli¤ini popüler Internet arama servisleriyle en iyi düzeye
ç›kartmakt›r. Bunu sitenizi, örne¤in AltaVista, Excite, Infoseek, Lycos,
Hotbot, vs. gibi önemli arama motorlar›yla ve Yahoo! gibi dizinlerle tescil
ettirerek yapars›n›z. Ayr›ca, e¤er eflde¤er özgün dizinler varsa, b›rak›n
onlar da bilsinler. Ço¤u arama motorlar› ve dizinler, site tescil sayfalar›na
aç›k bir davette bulunurlar. Bunu kendi bafl›n›za yapman›n bir yolu,
28
Genel Bilgiler
Submit it! (http://submitit.linkexchange.com/) gibi, bunu
sizin için yapacak bir servis tutmakt›r. Her iki durumda da, arama
makineleri örümcekleriyle arama motorunun indeksi için veri toplamak
amac›yla URL'nizi sonuçta uzun bir URL kuyru¤una koyacaklard›r.
Siteniz indekse girdi¤inde, teorik olarak anahtar sözcük aramas›yla
bulunabilir. Yahoo! gibi dizinlerde, baflvurunuzdaki önemli nokta ifleme
konacak sitenizin bir program taraf›ndan de¤il dizinde onun yer al›p
almayaca¤›na karar verecek bir kifli taraf›ndan tarifidir.
Arama motorlar›nda bulunabilirli¤i en iyi düzeye ç›kartmak için iflte baz›
ipuçlar›;
• her Web sayfas›yla birlikte, isim, bafll›k ve ayr›ca ilk paragraf için özlü,
aç›klay›c› metinle ifle bafllay›n. Baz› arama motorlar›nda belgenin
bafllar›nda kullan›lan sözcükler bulunabilirlik aç›s›ndan sonda
kullan›lanlara göre daha belirleyicidir, ancak sözcük ve ifadelerin
tekrar edilmesi de bulunulabilirli¤i etkiler. (‹ndekse toplugönderim
(spamming)'e dikkat edin.)
• Belgenizin bafll›¤›na, özellikle çerçeveyi oluflturan sayfalara ve
Javascript ile bafllayan sayfalara aç›klama ve anahtar sözcük
meta-etiketleri yerlefltirin.
Sitenizi Sürdürmek
Sayfalar›n›z yerleflti¤inde ve sa¤l›kl› kullan›m özellikleri, bilginin
geçerlili¤ini izlemeye ihtiyaç duyacaks›n›z. Üstmetin ba¤lant›lar›n› hala
çal›flt›klar›ndan emin olmak için düzenli olarak kontrol edin. Bu tip
korunma görevlerini otomatik olarak yapan araçlar mevcuttur. Ayr›ca e¤er
gerekli ise metni okuyup gözden geçirin. Kimi zaman tarz› da gözden
geçirmek isteyebilirsiniz. </P> ( Gri artalan üzerindeki düz siyah metinle
ne kadar da dikkat çekicisiniz bugün!)
Kullan›m istatistikleri sürdürümün önemli bir yan›d›r. Onlar size,
örne¤in, verdi¤iniz bilgiye ulaflan olup olmad›¤›n› ya da ba¤l› oldu¤unuz
dosyalar›n herhangi birini bulmada hatayla karfl›lafl›p karfl›laflmad›klar›n›
söyleyeceklerdir.
Kullan›fll› baflvurular›n bir listesi için Kaynakçan›n WWW yazarl›¤›
k›sm›na bak›n.
1.6.1 Yürürlükte Kalmak
Internet, evdeki ve d›flar›daki olaylar hakk›nda genel haberleri gününde
yakalamak ve profesyonel ve mesleki haberleri almak için büyük bir kaynakt›r. Çevrimiçi gazete ve dergilerin görünür kaynaklar› kadar kimi sizin
Yürürlükte Kalmak
29
ilginize göre özellefltirilebilen birçok haber bildirme servisi vard›r.
Kullan›c›n›n istemcisine aç›ld›¤›nda bilgi gönderen haber beslemelerini
da¤›tmak için itme (Push) teknolojisi kullan›labilir.
Yürürlükte kalmak için kullan›lan di¤er bir teknoloji ak›ll› ajan (intelligentagent) ya da bot'tur. Bu program, kullan›c›n makinesine yerlefltirilebilen,
neyi, ne s›kl›kta arayaca¤› ö¤retilen bir programd›r. Kiflilefltirilmifl bilgileri
düzenli bir flekilde oluflturan ak›ll› ajanlar›n kullan›m›, kullan›c›lar›n uzaktaki bir sunucudan gelen önceden belirlenmifl haber seçkisinin edilgen
al›c›lar› olmaktan çok, kendilerine gelen bilgiyi kontrol edebilmeleri
demektir. Ajan, istenen bilgiyi bulmak için gidece¤i yere kendisi karar
verir.
Birçok Web bilgi servisi bir What's New (Yeni ne var?) sayfas› verir.
Kullan›fll› siteler ve sözkonusu kaynaklar halihaz›rda bilindi¤inde ajan
yaz›l›m› ya da Mind-it gibi bir servis kullanarak What's New sayfalar›
düzenli olarak kontrol etmek sözkonusu alanda yürürlükte kalman›n etkili
bir yoludur.
Kimi ilgili kaynaklar afla¤›da aç›klanm›flt›r:
Güncel Olaylar
NewsBots http://www.newsbots.com/Enson ve büyük haber Bot'lar›.
PointCast http://www.pointcast.com/ Basma teknolojisinin
haberler, flirketler, sanayi, spor, yaflam tarz›n› iflleyen kanallar yoluyla
özellefltirilmifl haber ve bilgi almakta kullan›lmas›na örnek. Yerel olarak
yerlefltirilen PointCast yaz›l›m› bilgisayar kullan›lmad›¤› anda harekete
geçer ve haberler ekran koruyucuda gösterilir.
GO Network http://www.go.com/ Haber seçkisini ve kaydolurken
belirlenen tercihlere ba¤l› di¤er bilgiyi gösteren kiflilefltirilmifl bir aç›l›fl
sayfas› sunan tafl›y›c› servise bir örnektir.
Lycos http://www.lycos.com/ Kullan›c›n›n ülkesiyle ba¤lant›l› o
ana kadar ki hikayeleri veren bir Haberler bölümü içerir. Almanya,
Belçika, ‹sviçre,‹spanya, Fransa, ‹talya, Hollanda, Danimarka, ‹sveç,
‹ngiltere, Amerika ve Japonya'da sunumdad›r. What's New sayfalar› yeni
tescil edilmifl Web siteleri listesiyle birlikte kendinizinkini de tescil etme
f›rsat› tan›r.
Yeni Internet Olanaklar›
Yahoo What's New http://www.yahoo.com/new/ Yahoo veri
taban›ndaki yeni ilgi girifllerine ba¤lan›r.
whatsnew.com http://www.whatsnew.com/ Yayg›n konu bafll›klar›
alt›ndaki yeni Web sitelerini listeler. Amerika, ‹ngiltere ve Avrupa versiyonlar› vard›r.
30
Genel Bilgiler
Net-happenings http://scout.cs.wisc.edu/scout/net-hap/
Internet izci projesindeki Net-happenings Internet yeniliklerini, özellikle e¤itim toplulu¤unun ilgisini çekenleri duyurur. Güncel ve arflivli gönderiler bu Web sitesinde okunabilir ve taranabilir. Ayr›ca E-Posta ve
Usenet haber gruplar›nda da vard›r.(comp.internet.net-happenings)
Report
Scout
http://www.scout.cs.wisc.edu/scout/report/ Haberler ve
yeni keflfedilmifl Internet olanaklar› ve araflt›rmac›lar›n ve e¤itimcilerin
ilgilerine yönelik a¤ araçlar›.
Internet Resources Newsletter http://hw.ac.uk./libWWW/irn/irn/html
Yeni sitelerin tan›ml› listesi.(Taranamaz)
•Internet Resarch News
http://www.coppersky.com/ongir/news/index.html
Araflt›r›c›ya yeni ilgi olanaklar›. E-postada da bulunur.
De¤iflmifl Internet Olanaklar›
Mind-it http://www.netmind.com/html/users.htmlMind-it
De¤ifliklik oldu¤unda sizi e-posta ile uyararak, belirlenmifl Web sayfalar›nda ya da bir sayfan›n k›s›mlar›nda, ya da ilgilendi¤iniz anahtar
sözcüklerdeki de¤ifliklikleri gizlemenizi sa¤lar.
1.7 Güvenlik Konular›
A¤larda güvenlik her yerde karfl›lafl›lan ve giderek büyüyen bir konudur.
A¤› kulland›¤›m›z birçok noktada, örne¤in kiflisel iletiflim, bilgi arama,
veri aktarma ve ticari ifllemlerin yan›s›ra a¤l› bilgisayarlarda tutulan bilginin gizlili¤i ve do¤rulu¤u üzerinde birçok etkisi vard›r. Bu konuda
söylenmifl veya söylenecek çok fley varken ortalama bir a¤ kullan›c›s›n›n
bilmesi gereken birkaç temel noktay› burada ele alaca¤›z.
Örne¤in:
• Gizlili¤inizi ve verilerinizi koruma
• Güvenli bir çevreyi sürdürme
1.7.1 Verilerinizi ve Gizlili¤inizi Korumak
Internet illa da bir cang›l de¤ildir. Ama tamamen uysal bir yer de olmayabilir. Verilerinizi ve gizlili¤inizi koruyabilece¤iniz temel yollar›n fark›nda
olmak ve ayn› zamanda Internetin güvenlik altyap›s›na katk›da bulunmak iyi bir fikirdir. Internetteki büyük güvenlik konular›n›n ço¤u sisteme a¤ yöneticilerine ve teknik insanlara b›rak›lmal›d›r. Fakat güvenlik,
Güvenlik Konular›
31
toplumun en alt düzeyinde tüm bilgisayar ve a¤ kullan›c›lar›na sorumluluklar yükleyen genel bir konudur. Hem flifrenizi gizli tutmak gibi gündelik güvenlik önlemleri, hem de kriptolama, say›sal imzalar vs. gibi korsanl›¤a karfl› yetkin önlemler...Netiquette sayfas› hesab›n›z›n güvenli¤ini
sa¤lamak için birkaç ipucu verir.
E-posta
E-posta ile ilgili iki ana konu vard›r.
1) Virüs bulaflm›fl dosyalar›n aktar›lmas›
2) fiifresiz e-postada güvenlik eksikli¤i
Virüsler
Virüslü dosyalar kolayl›kla (ve bilmeyerek) e-posta ile bulaflabilir. (Makro
virüslerin kelime-ifllemli dosyalarla bulaflmas› konusu için " dosya
al›flverifli"ne bak›n.) Ayr›ca yaz›ya dökülmüfl mesajlar, HTML belgeleri
gibi, kullan›lan e-posta program› yaz›l› materyali otomatik olarak ç›kartmaya uyarlanm›flsa, mesaj aç›ld›¤›nda çal›flan çarp›k yaz›lar içerebilir.
Güvenlik
Güvenilmez üçüncü kifliler taraf›ndan yönetilebilen veya iflletilebilen
bilinmedik bilgisayarlar üzerinden temiz metin mesajlar›n› s›kl›kla göndermeyi içerdi¤inden, e-posta güvenli bir ortam de¤ildir. Hassas bilgi
göndermeniz gerekiyorsa bir çeflit kriptolama kullanma ve tercihen
asl›yla ayn›l›¤›n› kan›tlaman›z önerilir. Bu konudaki bilgi için "güvenlik
ve kriptolama"ya bak›n›z.
Web
Kullan›c›lar a¤› bilgi toplayarak dolafl›rken, bilinir veya bilinmez flekilde
onlardan da bilgi toplanabilir. Web sunucular› kendi kütük dosyalar› için
Internet sa¤lay›c›n›n adres detaylar›n›, host bilgisayar›n ad›n› ve kullan›c›
taraf›ndan formlara yaz›lm›fl metin ile önceden eriflti¤i URL'leri alabilir.
Fakat kullan›c›ya yönelik ne düzeyde bir risk vard›r? Web'i daha fazla
etkileflimlere ilgi çekici bir yer yapan araçlar ayr›ca birçok durumda bir
kiflinin verilerini veya gizlili¤i ya da her ikisi için bir güvenlik riski de olabilirler. Kimi risk alanlar› flunlard›r:
Plugins (Fifller) Merkezden güncellenmifl dosyalar› hatta bir virüsten
etkilenmifl olabilecekleri bile, otomatik olarak çal›flt›rd›klar›ndan, bir
güvenlik riski tafl›rlar. En iyi kurtulma kaç›nma ölçütü yaln›zca bilinen
siteleri kullanmakt›r.
Java uygulamac›klar› (applets) kullan›c›n›n bilgisayar›ndaki talimatlar›
yürütür ve böylece küçük de olsa kimi riskler tafl›r. Araçlarda kimi zaman
ortaya ç›ksa da Java programlama dili uygulamac›klar›n kullan›c› sistemine girme ve onlar› birtak›m emniyet hareketlerine karfl› kapatma
yetene¤ini k›s›tlayan haz›r korumalara sahiptir.
32
Genel Bilgiler
Javascript yönergeleri HTML belgesine gömülebilir ve s›kl›kla fareyi
sayfan›n kimi k›sm›na hareket ettirmek gibi etkileflimli tepkiler oluflturmada kullan›l›r. Ne yaz›k ki Javascript'in kullan›c›n›n makinesindeki
dosyalar› tutmak ya da okumak gibi yanl›fl kullan›ld›¤› haller olmufltur.
Bu tip hatalar bilindikçe, Microsoft ve Netscape gibi taray›c› gelifltiriciler
koruyucu önlemler al›r ve taray›c› programlar›na ek yaparlar.
ActiveX controlleri, Java uygulamac›klar› gibi bir Web sayfas›na
gömülebilirler ancak onlar›n tersine yaln›zca Internet Explorer taraf›nda
yürütülürler. Ayr›ca farkl› bir güvenlik modeli bar›nd›r›rlar.
Hareketlerinde s›n›rl› olmak yerine ActiveX kontrolleri kaynaklar›n› ve
do¤ruluklar›n› belgeleyen say›sal bir imzayla iflaretlidirler. Kullan›c› bu
kayna¤a güvenip güvenmemeye böylece karar verir.
Kullan›c›lardan ço¤unlukla çevrimiçi servislerde tescil edilmeleri ya da
parayla al›flverifl yapmalar› için kendileri hakk›ndaki ayr›nt›lar› vermeleri
istenir. Çerezler (Cookies) kullan›c›n›n bilgisayar›nda duran ve sonras›
için sunucuya aç›k olan bu tip bilgiyi kaydetmekte kullan›lan bir alettir.
Bu "aktif" araçlar›n sa¤lad›¤› ifllevselli¤i tamamen kabul etmek Web'deki
hayat› ilgi çekici ve e¤lenceli yapar fakat koruyucular da olsa hala küçük
bir risk vard›r. Bu kadarc›k bir riski bile kabul edilmez bulan kullan›c›lar
için araçlar Web taray›c›n›z›n tercihleri do¤rultusunda genellikle etkisiz
k›l›nm›fl olabilirler. Daha fazla bilgi için "etkileflimli Web sayfalar›"na
bak›n›z. Bu Web teknolojilerinde kurulu koruyucular varken al›fl›lm›fl
formatlar da risk ileri sürebilirler. Internet yoluyla merkezden güncellenmifl otomatik olarak çal›flan uygulay›c› programlar, bir program dosyalar›
silen veya tutan kötü niyetli senaryo içerebilece¤inden, bir risk getirebilirler. Uygulay›c›lar›n örnekleri, makrolar içeren elektronik çizelgeler
veya kelimeifllem biçim ka¤›tlar› kadar, görünüflte zarars›z olabilirler.
E¤er mümkünse program›n geldi¤i yeri kontrol etmek ya da
çal›flt›rmadan önce dikkatlice bakmak gereklidir.
1.7.2 Güvenli bir Ortam› Korumak
Önce hesab›n›z›n güvenli¤ini korumayla ilgili baz› genel ipuçlar› verelim.
(Yani servis sa¤lay›c›n›zdaki hat ve flifrenizle, Web alan›na, elektronik
posta kutusuna ve dosyaya eriflimle ilgili.) Kullan›c›lar sistemin güvenlik
ve do¤rulu¤unu sa¤lamak için büyük ölçüde sistem yöneticilerine
güvenirler. Bununla beraber korsanlar içeri girmeye niyetlenirse sistemdeki herhangi bir zay›fl›k bir ilk girifl noktas› sunabilir. Bu kendi kimlik ve flifresinin güvenli¤i konusunda yavafl olan tek bir kullan›c›dan
kaynaklanabilir.
Güvenli Bir Ortam› Korumak
33
1) fiifrenizi gizli tutun. fiifrenizi baflka kimseye vermeyin ve özellikle
ad ve flifre detaylar›n› bir e-posta mesaj›nda yazmay›n.
2) Bir sözlükte bulunamayacak ya da tahmin edilemeyecek bir flifre
kullan›n. Onu kar›fl›k harf ve rakamlardan, büyük ve küçük
harflerden yapman›z önerilir.
3) fiifrenizi arada bir de¤ifltirin. Normal bilgisayar güvenli¤i a¤
güvenli¤i için güvenlidir. E¤er bilgisayar›n›z yanl›fl ellere düflerse a¤
ad detaylar› oradan edinilebilir.
4) Bilgisayar›n›z› emin yerde tutun. A¤dayken makinenizi bafl›bofl
b›rakmay›n. Web kullanmayla ilgili güvenlik konular›n›n
irdelenmesi için "güvenlik ve kriptolama" ya bak›n.
1.8 Netiket
Netiket, ya da a¤ etiketi, öz olarak iyi bir a¤ ortam›n› sürdürmekle ilgilidir. Yani unsurlar›n etkin olarak iflledi¤i iyi teknik ortam ve insanlar›n
etkin çal›flabildi¤i düzenli bir sosyal çevre. ‹yi a¤ etiketini uygulamak için
kullan›c›lar›n hareketlerinin a¤›n kendisi ve di¤er a¤ kullan›c›lar›
üzerindeki etkilerinden genel olarak haberdar olmalar› ve a¤›
kulland›klar›n›n bilinmesi gereklidir. Bu bölüm iyi a¤ etiketi için uygun
ipuçlar› önermek ve baz› önemli hassas noktalar› belirtmeyi amaçlar.
Yasal yönden özellikle Telnet ve FTP ile ilgili a¤ olanaklar›n›n kullan›m›na ve e-posta ve haberlerin kullan›m›ndaki iyi uygulamaya bakar.
Kaynakçada konuyla ilgili baflvurular› bulabilirsiniz.
1.8.1 Yasal Kalmak
‹ftira
A¤› baflkalar› hakk›nda zarar verici veya gerçek d›fl› saptamalar yapmakta
kullanmay›n.
Telif
Düflünsel üretime sayg› göster. Telifli ürünleri sana aitmifl gibi kullan›p
da¤›tma ve baflkas›n›n materyalini kullanmay› düflünüyorsan her zaman izin
iste. Bu metin, ses, video, grafik dosyalar› veya programlar için geçerlidir.
Müstehcenlik
Ço¤u hallerde kullan›c›lar müstehcenlik ve porno gibi alanlarda a¤lar›n›n
Kabul Edilebilir Kullan›m Kurallar› (Acceptable Use Policy -AUP) ile
çevrilidir. E¤er yoksa a¤ sa¤lay›c› veya bölge yasas› bu tip malzemenin
sa¤lanmas›na ve aktar›lmas›na müdahale edebilir. Ne yaz›k ki a¤ kul-
34
Genel Bilgiler
lan›c›lar›n›n bir az›nl›¤›n›n porno ve müstehcen yay›nlara ilgisi Internetin
genel yüzdesinde bask›n bir faktördür; tüm Internet kullan›c›lar›n›n
üzerine düflen bir gölgedir.
10 Emir
1) Bilgisayar› baflkalar›na zarar vermek için kullanma!
2) Baflkalar›n›n bilgisayar çal›flmas›na kar›flma!
3) Baflkalar›n›n dosyalar› etraf›nda gezinme!
4) Bir bilgisayar› h›rs›zl›k için kullanma!
5) Bir bilgisayar› yalanc› tan›kl›k için kullanma!
6) Paras›n› vermedi¤in bir yaz›l›m› kullanma veya ço¤altma!
7) Baflkalar›n›n bilgisayar olanaklar›n› izin almadan kullanma!
8) Baflkalar›n›n düflünsel ürünlerini kendine mal etme!
9) Yazd›¤›n program›n toplumsal sonuçlar›n› düflün!!
10) Bilgisayar› sayg› ve önem gösterilen yollarda kullan.
Kabuledilebilir Kullan›m Kurallar›
Kurallar konusuna gelince a¤lar›n genellikle bir tür AUP'ye (Kabul
edilebilir Kullan›m Kurallar›) sahip oldu¤undan bahsetmek yerinde olur.
Kendi a¤›n›z›n kurallar›na uyun. Kurallar› bozmak hesab›n›z›n
kapat›lmas›yla sonbulabilir. A¤lar, a¤lar›n yasa d›fl›, iftira edici, sald›rgan,
müstehcen ya da çirkin materyallerin yarat›lmas› veya aktar›lmas› için
kullan›lmas›n› özellikle yasaklarlar. Akademik a¤lar olas›l›kla a¤›n ticari
amaçlarla kullan›lmas›n› engelleyeceklerdir. Daha çok a¤ trafi¤i kendi
hedefine ulaflmadan önce herbiri farkl› AUP (Kabul edilebilir Kullan›m
Kurallar›) ve yasalara sahip kimi a¤lar›n ve muhtemelen ülkelerin
s›n›rlar›n› afl›yor gibi görünmektedir. Bu nedenle a¤da sa¤lam oynamak
daha iyidir.
1.8.2 Olanaklar›n Kullan›m›
Bilgisayar olanaklar› s›n›rl›d›r ve yo¤un sunucular afl›r› yüklenebilirler.
E¤er bir sunucunun esas rolü yerel gereksinimleri karfl›lamaksa, d›fl kullan›c›lar k›s›tlamalarla karfl›laflabilirler; ki bu da, bir a¤daki ücretsiz servislerin bir hak de¤il ama öncelik oldu¤u dikkate al›nd›¤›nda anlafl›labilir.
Bant geniflli¤i s›k s›k artsa da a¤ kapasitesi yine s›n›rl› bir olanakt›r.
Genel olarak a¤ olanaklar›n›n ekonomik kullan›m› etkinli¤i heryerde
artt›r›r.
1) Limit kullan›m›yla ilgili taleplere herzaman uyun. Örne¤in FTP
arfliv siteleri mesai saatleri içindeki harici kullan›m› onaylamayabilir.
2) Bir a¤ hostuna örne¤in Telnet veya FTP istemcisi arac›l›¤›yla ba¤l›
Olanaklar›n Kullan›m›
35
iken baflkalar›na ait olan olanaklar› kulan›yorsunuz. Ba¤lanma
oturumlar›n›z› minimuma s›n›rlay›n ve olabildi¤ince k›sa sürede
ç›k›n.
3) Birden fazla adreste bulunan bilgiye eriflirken tercihen size en yak›n
seçin. Böyle bir uygulama afl›r› yüklü okyanus üstü ba¤lardaki
bask›y› azaltmaya yard›mc› olur. Neyse ki Amerika kaynakl› önemli
servislerin (örne¤in kimi Web arama motorlar›) Avrupa ve di¤er
yerlere yans›t›lmas› e¤ilimi giderek artmaktad›r.
E-posta ve Haberleri kullanmada uygun uygulama
E-postan›n özel niteliklerinden dolay› kullan›rken uygun etiketi
gözetmek özellikle önemlidir. Bu özel nitelikler e-postan›n h›z›,
do¤rulu¤u ve kullan›m kolayl›¤›d›r. K›zg›n bir mesaj› atmak çok kolayd›r;
Send (gönder) tufluna bas›n ve karfl›n›zdaki onu neredeyse hiç beklemeden okuyacakt›r. Mesaj› bir gönderi listesine kopyalay›n; herhangi bir
ilave çaba harcamadan listenin tüm üyelerine de sald›rmay› baflarm›fl olacaks›n›z. (E-posta ile sald›r› yollar› hakk›nda daha fazlas› için
http://www.templetons.com/brad//emily.html adresindeki
Emily Postnews belgesini okuyun. Afla¤›daki birkaç ipucu tuzaklar
aras›nda emin bir patikaya dümen k›rman›za yard›mc› olabilir:
1) Mesajlar› k›sa, aç›k ve kibar tutun.
2) K›zg›n veya küskünken asla e-posta göndermeyin.
3) Tab ve kontrol tufllar› kullanmadan yaln›zca düz metin mesajlar›
gönderin.
4) E-posta ile flifreli bir dosya göndermeden önce karfl›n›zdakiyle
görüflün. Gönderi programlar› flifreli dosyalar› otomatik olarak
çözebilirler, ama ayn› formatlar› eflit etkinlikte kald›rmazlar.
5) Konu sat›r›n› herzaman doldurun. Konu sat›rlar› e-posta
yönetiminde büyük bir nimettir.
6) Güleryüz (Smiley) e-posta mesajlar›nda kabul görmüfl bir icatt›r.
Sözcükler sizin için yeterli olmuyorsa mesaj›n›z› desteklemeleri için
onlar› kullanabilirsiniz. Örne¤in:
:-) [ Bundan hoflland›m veya bu bir flaka]
:-( [ Bu üzücü, ac›nacak bir durumu, üzgünüm]
7) Giden mesajlar›n›z› göndermeden önce gözden geçirin.Telaffuz ve
aç›kl›¤› kontrol edin ve "To" (kime) alan›na do¤ru al›c›y›
yazd›¤›n›zdan emin olun. Etiketin unsuru olarak de¤il ama kendi
korunman›z için bir hat›rlatma: E-posta kendi al›fl›lm›fl formunda
emin bir ortam de¤ildir. Mesajlar›n katedecekleri yolda sistem
yöneticileri veya eriflim önceli¤i olan di¤er kifliler taraf›ndan
okunmas› olanakl› olmasada olas›d›r. Bu nedenle çok özel ve hassas
Olanaklar›n Kullan›m›
35
iken baflkalar›na ait olan olanaklar› kulan›yorsunuz. Ba¤lanma
oturumlar›n›z› minimuma s›n›rlay›n ve olabildi¤ince k›sa sürede
ç›k›n.
3) Birden fazla adreste bulunan bilgiye eriflirken tercihen size en yak›n
seçin. Böyle bir uygulama afl›r› yüklü okyanus üstü ba¤lardaki
bask›y› azaltmaya yard›mc› olur. Neyse ki Amerika kaynakl› önemli
servislerin (örne¤in kimi Web arama motorlar›) Avrupa ve di¤er
yerlere yans›t›lmas› e¤ilimi giderek artmaktad›r.
E-posta ve Haberleri kullanmada uygun uygulama
E-postan›n özel niteliklerinden dolay› kullan›rken uygun etiketi
gözetmek özellikle önemlidir. Bu özel nitelikler e-postan›n h›z›,
do¤rulu¤u ve kullan›m kolayl›¤›d›r. K›zg›n bir mesaj› atmak çok kolayd›r;
Send (gönder) tufluna bas›n ve karfl›n›zdaki onu neredeyse hiç beklemeden okuyacakt›r. Mesaj› bir gönderi listesine kopyalay›n; herhangi bir
ilave çaba harcamadan listenin tüm üyelerine de sald›rmay› baflarm›fl olacaks›n›z. (E-posta ile sald›r› yollar› hakk›nda daha fazlas› için
http://www.templetons.com/brad//emily.html adresindeki
Emily Postnews belgesini okuyun. Afla¤›daki birkaç ipucu tuzaklar
aras›nda emin bir patikaya dümen k›rman›za yard›mc› olabilir:
1) Mesajlar› k›sa, aç›k ve kibar tutun.
2) K›zg›n veya küskünken asla e-posta göndermeyin.
3) Tab ve kontrol tufllar› kullanmadan yaln›zca düz metin mesajlar›
gönderin.
4) E-posta ile flifreli bir dosya göndermeden önce karfl›n›zdakiyle
görüflün. Gönderi programlar› flifreli dosyalar› otomatik olarak
çözebilirler, ama ayn› formatlar› eflit etkinlikte kald›rmazlar.
5) Konu sat›r›n› herzaman doldurun. Konu sat›rlar› e-posta
yönetiminde büyük bir nimettir.
6) Güleryüz (Smiley) e-posta mesajlar›nda kabul görmüfl bir icatt›r.
Sözcükler sizin için yeterli olmuyorsa mesaj›n›z› desteklemeleri için
onlar› kullanabilirsiniz. Örne¤in:
:-) [ Bundan hoflland›m veya bu bir flaka]
:-( [ Bu üzücü, ac›nacak bir durumu, üzgünüm]
7) Giden mesajlar›n›z› göndermeden önce gözden geçirin.Telaffuz ve
aç›kl›¤› kontrol edin ve "To" (kime) alan›na do¤ru al›c›y›
yazd›¤›n›zdan emin olun. Etiketin unsuru olarak de¤il ama kendi
korunman›z için bir hat›rlatma: E-posta kendi al›fl›lm›fl formunda
emin bir ortam de¤ildir. Mesajlar›n katedecekleri yolda sistem
yöneticileri veya eriflim önceli¤i olan di¤er kifliler taraf›ndan
okunmas› olanakl› olmasada olas›d›r. Bu nedenle çok özel ve hassas
Olanaklar›n Kullan›m›
37
paketinin içinde bulunan eleme arac›n› çal›flt›r›n. Toplu e-posta gönderiminin konu sat›r›ndaki yaz›m ve kelimelerinin genel özellikleri, eleme
kurallar›n›n temelleri olarak ifl görebilir. Örne¤in: Konu sat›r›nda "Bulk
email" (Çok yer tutan e-posta) ifadesi bulunan tüm mesajlar› reddet! gibi.
Sald›rgan göndericilerin e-posta adresleri de benzer flekilde kullan›labilir.
Hangi yöntem kullan›l›rsa kullan›ls›n, toplu göndericilerin onlar› bozmaya yönelik çaba sarf edeceklerini umun. fiu adrese baflvurarak güncel
taktik ve araçlar› takip edebilirsiniz:
• Network Abuse Clearinghouse http://spam.abuse.net/spam/
Toplugönderim araçlar› araflt›rmas› listesi ve flikayet mesajlar›
oluflturma araçlar›na ba¤lar sunan Toplugönderim ile u¤raflan güncel
bilgiye ba¤lant› sa¤lar.
2
Web Araçlar›
Tüm di¤er a¤ araçlar›n›n ötesinde World Wide Web a¤l› bilginin kullan›m ve uygulamas›nda süre giden devrime önceden yard›mc› olmufltur.
Yeni fonksiyonlar› ve yeterliklerin geliflmesini ve h›zla yakalanmas›n›
oluflturan yaz›l›m gelifltiricilerin hayal gücü kadar kullan›c›lar›n
coflkusunu da atefllemifltir. Web ço¤u di¤er a¤ araçlar›n› sömürgesine
alm›fl ve onlar›n ifllevselli¤ini birçok kullan›c›n›n tek esasl› a¤›n›n bir Web
taray›c› olmas›na kadar tüm kapsay›c› arayüzeyi kendisine entegre
etmifltir.
Buradaki araç bafll›klar› flunlar› kapsar:
• World Wide Web (Genel olarak)
• Web Taray›c›lar
Web arama motorlar›ndaki ve di¤er araçlardaki girifller WWW bilgi servislerinde verilmifltir.
2.1 World Wide Web
World Wide Web Internet’te da¤›t›lm›fl bilgiye serbest eriflim ve esnek
bir bilgi yay›nc›l›¤› sunan bir üstmedya bilgi sistemidir.
Üstmedya (Hyper Media)
Üstmedya Belgeleri (Ya da yaln›zca metin ise Üstmetin) herhangi bir
medyadaki ilgili di¤er belgelere gömülü ba¤lant›lar (üstba¤lant›) içeren
belgelerdir. Bir ba¤lant›n›n varl›¤› okuyucuya ba¤lan›lan maddenin özel
format›yla ya da fare üzerinden geçerken görünüflünün de¤iflmesiyle gösterilir. Ba¤lant›da kapsanan bilgi baflvurulan belgenin tek Internet adresini verir, yani onun URL'sini ( Uniform Resource Locator). Bu bilgiyi
görülmez flekilde gömmeyi mümkün k›lan format, Web belgeleri için
38
World Wide Web
39
standart format olan HTML'dir. URL'lerle ilgili daha fazla ayr›nt› sözlükte bulunabilir.
Bir üstba¤lant› seçildi¤inde karfl›l›k gelen belge hemen bulunup kullan›c›ya gösterilir. Bu belge baflka belgelere de ba¤lant› verebilir. Böylece
kullan›c› ilgili kavramlar›, kulland›klar› bilgisayarlar›n tipi veya belgelerin
bulunduklar› yere bakmadan a¤da serbestçe hareket ederek, bir belgeden di¤erine ulaflabilir.
Üstba¤lant› hem okuyuculara hem Web yazarlar›na avantajlar sunar.
Belge içeri¤inin ilgili belgelere ba¤lant›lar kurup, artt›r›lma ve zenginlefltirme düzeyleri seçene¤i sunarak geleneksel bilgi formlar›nda nadiren
mümkün olan bir do¤rulukla Web belgelerine de¤er ve içerik kazand›r›r.
Web belgelerindeki ba¤lant›lar yaln›zca a¤l› bilginin evrenine de¤il, Web
metin, ses, video, grafik ve di¤er bilgi tipleri içeren bir Çoklu-ortam sistemi oldu¤undan, medyaya da uzan›r.
Da¤›t›lm›fl bilgi
Kullan›c›, WWW arac›l›¤›yla tüm dünyadaki milyonlarca sunucu
üzerinden da¤›t›lm›fl belgelere eriflebilir. Bir Intranet’te fiziksel erim bir
yerleflkeyle (kampus), hatta bir binayla k›s›tlanabilir. Hangisi olursa
olsun, sonuç ayn›d›r. WWW arayüzeyi gösterir ki, gerçekte dosyalar
birçok farkl› bilgisayarda tutuldu¤u halde, tek bir tümleflik (entegre)
belge biçimi, tek bir kal›n dosya sistemi vard›r.
Yay›nc›l›k bilgisi
WWW bilgi edinmenin kolay, sabit bir yerden ba¤›ms›z, en üst düzeyde
uygun yollar›n› sunar. Kolayd›r, çünkü WWW belgeleri dili kolayca
ö¤renilebilen ve ona dönük birçok düzeltme ve dönüfltürme program›
bulunan HTML'de yaz›l›d›r. Standart HTML'deki belgeler herhangi bir
yerdeki herhangi bir Web taray›c› ile okunabilir. Bilginin dünya çap›nda
da¤›t›m› sadece bunun fark›na varan potansiyel kullan›c›lara sahip
olmakt›r ve bilginin gözden geçirilmesi ve indirilmesi dosyalar› da¤›t›m
kayna¤›nda, yani sunucuda tutarak sa¤lan›r.
Eriflim
Bir istemci üzerinden eriflim
Kullan›c›lar Web'e ad› normalde Web taray›c› olarak geçen istemci
yaz›l›mla ulafl›rlar. Di¤er Internet istemci sunucu servislerinde oldu¤u
gibi, taray›c› (yerel istemci) uzaktaki bir sunucuyla iliflkiye girer. Sunucu
verilecek bilgiye sahiptir. Taray›c› kullan›c› ad›na bilgiyi isteme, getirme
ve gösterme görevine sahiptir. Farkl› platformlar için birçok Web taray›c›
40
Web Araçlar›
vard›r. ‹zge (spectrum)'nin k›r›l›ms›z ucunda Lynx gibi düz metin
taray›c›lar vard›r. En yayg›n taray›c›lar Internet Explorer (Microsoft) ve
Netscape Navigator(Netscape Communicator tak›m›n›n bir bölümü olan
Netscape Communications) gibi, her ikisi de PC Windows ve Apple
Mac'te bulunan yüksek uçlu grafik taray›c›lard›r. Unix'in çeflitli türleri
için Netscape sürümleri de mevcuttur. Mosaic, yayg›n kullan›m kazanan
ilk grafik taray›c›yd›, fakat günümüzde Web kullan›c›lar›n›n büyük k›sm›
ya Netscape ya da Internet Explorer kullan›r. Bu iki taray›c› hepsi kendilerine dönük eklentili ve sonradan eklentili a¤›r Internet araçlar› olarak
geliflirken, elde tafl›n›r cihazlar›n küçültülmüfl taray›c›lar›n› geliflmesi
gibi, kimi özel alanlarda aksi bir e¤ilim vard›r. Kimi popüler taray›c›larla
ilgili detaylar için Ekler k›sm›na bak›n.
Taray›c›lar›n Standart ‹fllevleri
Grafik bir Web taray›c› ile, kullan›c› afla¤›dakileri yapmay› bekleyebilir:
• ‹stenen HTML belgelerini açmak,
• Di¤er Web belgeleri ba¤lant›lar›n› izlemek,
• Gopher (Git al) ve FTP gibi di¤er Internet bilgi sistemleri
ba¤lant›lar›n› izlemek,
• Yerel belgeleri açmak,
• Al›nan belgeleri kaydetmek,
• Aç›lm›fl belgeyi basmak,
• Ziyaret edilmifl URL'lerin dökümünü tutmak,
• O anda ziyaret edilmifl URL'ler aras›nda ileri ve geri gitmek,
• Sunucu taraf›ndaki tetikleme programlar›na bakmak ve sonuçlar›n›
gözden geçirmek,
• Aç›k belgenin kayna¤›n›(HTML) görüntülemek,
• Sonraki baflvurular için gereken URL'lerin notlar›n› tutmak,
• Aç›k belgedeki bir terimi aramak,
• Formlar› elde etmek,
• Çevrimdeki resimleri görüntülemek (GIF,JPEG,PNG formatlar›)
• Görüntü haritalar›ndan gelen ba¤lant›lar› izlemek,
• Gerekti¤inde yeniden kullanmak için, ziyaret edilmifl sayfalar›n
deposunu (Cep) tutmak,
• Afla¤›dakiler için tercihler oluflturmak:
- Ana sayfa
- Belgelerin görünüflü
- Resimleri otomatik olarak gösterip göstermeme
- Belirli dosya tiplerinin nas›l elde edilebilece¤i
- Bir proxy sunucunun kullan›lmas›
World Wide Web
41
- Güvenlik korumalar›
- Karakter kümesi
- ‹çerik de¤erine göre ekranlama eriflimi
Belirli bir URL'ye ulaflmak
Web belgelerine gömülü afla¤›daki ba¤lar uygun bir haz›r keflif denemesi sunar. Fakat taray›c›ya belirli bir URL'ye gitmesini söylemek de
mümkündür. File Open Locat›on ya da Open File (GO with links) normal olarak mevcuttur ve istenen URL'nin yaz›lmas› için bir bilgi istemi
oluflturacakt›r.
Taray›c›lar›n ‹lave ‹fllevleri
Önde gelen Web taray›c›lar gelifltikçe, her amaca yönelik Internet araçlar›
rolünü etkin olarak doldurduklar› bir noktaya ulaflana kadar gittikçe daha
çok ifllev içerdiler.
Yayg›n olarak sunulan E-posta ve Usenet News ifllevselli¤inin yan›nda
Web yazarl›¤›, ajanda ve Sohbet seçenekleri de sunuldu.
Web sayfalar›n›n Çevrimd›fl› Okunmas›
Web Sayfalar›n›n çevrimd›fl› okunmas›, ba¤l› kalman›n masraf ve
rahats›zl›¤› olmadan, kullan›c›n›n sayfalar›, dizinleri ve hatta tüm Web
sitelerini bofl vakitlerinde okumak üzere indirilmesine olanak verir.
‹ndirilmeyi aç›kland›¤› flekilde yapacak Webwhacker gibi bir k›s›m
programlar vard›r.
http://www.bluesquirrel.com/products/whacker/whacker.htm
l
Telnet ile Web'e Eriflim
W3 konsorsiyumu kendi Web sunucusuna varsay›lan noktalarla
telnet://telnet.w3.org/
adresinde Web taray›c› bir devre moduna sahiptir. Di¤er Web adreslerine
eriflmek için Go komutundan sonra ulaflmak istedi¤iniz URL'yi yaz›n.
Kapsam Alan›
Internet'te ve World Wide Web'de kamuya sunduklar› tüm bilgileri etkin
bir flekilde kapsayan milyonlarca host bilgisayar vard›r. Web taray›c›lar,
kendi as›l protokolleri HTTP (HyperText Transfer Protocol) di¤er
Internet sistemlerinin protokollerini de kullan›p anlayabilirler. Örne¤in,
ftp arflivlerindeki dosyalar ftp ile bafllayan uygun URL'yi belirleyerek
eriflilebilirler. Örne¤in:
ftp://src.doc.ic.ac.uk/pub/index.txt
42
Web Araçlar›
index.txt belgesi böylece, her nekadar düz metin format›nda olsa da,
Web taray›c› da gösterilir. Web'in bu flekilde iliflkiye girdi¤i ana sistemler
Gopher, ftp, telnet ve haberlerdir.
Kullan›m
Temel düzeyde Web, belgeleri görüntülemek ve üst ba¤lar› izlemek için
iflaret ve t›klama arayüzeyi sunar. Belgeleri görüntülemek, taray›c›n›n
kullan›c› taraf›nda hangi kolayl›klar›n sunuldu¤una ve belgelerin hangi
ortamda verildi¤ine ba¤l› olarak, okumak, çalmak ve dinlemek anlam›na
gelebilir. Belgeler farkl› dosya tiplerinden bir ya da daha fazlas›n› verebilirler. Ayr›ca, kullan›c›n›n tavr›na göre çal›flan küçük programlar ya da
yaz›mlar içerebilirler. Alternatif olarak, sunucudaki yaz›m ya da programlar Web formlar›na göre çal›flabilirler.
‹lave dosya tiplerini bulundurmak
Web taray›c›lar›n standart rolü, HTML belgelerine eriflmek ve onlar›
görüntülemektir. Taray›c›lar HTML etiketlerini yorumlar ve buna göre
belgeyi gösterir. Ayr›ca, e¤er Internet ortam tipini (MIME tipi) tan›rlarsa
ve bunu yapacak yaz›l›m› al›rlarsa, di¤er dosya tiplerini de al›p gösterebilirler.
Yaz›l›m, taray›c›n›n içine konabilir; örne¤in belirli resim dosyas› tipleri
(GIF, JPEG ve PNG) grafik taray›c›lar taraf›ndan belgenin efllenik bir
k›sm› olarak gösterilirler. Di¤er dosya tipleri fazladan baz› yaz›l›mlar,
belirli bir dosya tipinin (tak›lanlar/plug-ins) gösterilmesi için bir
taray›c›yla ba¤lant›l› çal›flacak flekilde tasarlanm›fl yayg›n programlar ya da
muhtemelen taray›c›n›n belirli dosya tiplerini bulundurmak için ortaya
ç›kabilece¤i tek programlar (aç›klay›c› ve görüntüleyici programlar)
gerektirebilir.
Etkileflimlilik
Web formlar›n›n kullan›m›, Web üzerinde temel düzeyde bir
etkileflimlilik içerir. Formlar için girifl kullan›c›dan al›nabilir, sonra bir
flekilde ifllenir ve ifllemin ç›k›fl› onlara geri da¤›t›l›r. Bir arama motoru aramas›nda, örne¤in, arama terimlerini kullan›c›dan toplamak için Web
formu kullan›l›r; formdan gelen veriler, binlerce Web sitesinden gelen
veri diziniinin veritaban›na bir sorgulama (query) gönderen bir yaz›m›n
çal›flt›¤› Web sunucuya aktar›l›r. Veritaban› taramas›n›n sonuçlar› sunucu
arac›l›¤›yla geri gider ve tarama sonuçlar›n› içeren yeniden oluflturulmufl
bir HTML sayfas› olarak ç›kar. Bu durumda, esas ifllem sunucu taraf›nda
yer al›r.
Di¤er durumlarda etkileflimlilik, kullan›c›n›n Web taray›c›s› yaz›mlar›
World Wide Web
43
yorumlad›kça ya da Web sayfalar›nda gömülü programlar› çal›flt›rd›kça
oluflur. Bu yaz›m veya programlar taray›c› için yeni bir Web sayfas›
açarken ya da kullan›c›n›n Web sayfas›ndaki bir ö¤e üzerinde fareyi
gezdirirken yapacaklar›na verece¤i yan›tlar›n kurallar›n› içerir.
Formlarla ba¤lant›l› olarak da kullan›labilirler. Örne¤in; gömülü bir
yaz›m kullan›c›ya karmafl›k bir veritaban› aramas› yaparken, kullan›c›
aramay› yapt›kça etkileflimli olarak öneri ve geribesleme vererek
rehberlik edebilir. Tüm bunlar, sunucu ve a¤ olanaklar›n›n etkisiz kullan›m› devre d›fl› b›rak›larak, yerel olarak yap›l›r. Daha yayg›n olarak,
yaz›mlar görsel etkiler için kullan›l›r.
Etkileflimli Web sayfalar›n› üreten teknolojiler h›zla geliflmektedir. Daha
ayr›nt›l› bilgi için, "Etkileflimli Web Sayfalar›"na bak›n.
Yararl› olanaklar›n izini tutmak
Mevcut milyonlarca olanak aras›ndan kullan›fll› olanlar› belirlemek ve
bulmak sorun olabilir. Web için önemli bir bilgi yönetimi arac›, Web
taray›c›lar taraf›ndan verilen yer imi (bookmark) kolayl›¤›d›r (Ayr›ca
Favorites (Internet Explorer) ya da hot list olarak da bilinir.). Yer imleri
URL'leri kurma ve saklama, böylece kullan›c›lar›n yararl› bulduklar› Web
olanaklar›n›n izini takip etmelerini sa¤lama yoludur. Kimi taray›c›lar,
al›nt›lanm›fl yer imlerinin düzenli gruplanmas› için sunduklar› kolayl›kla,
daha geliflmifl bir yer imi yönetimi sa¤larlar. Yer imleri listesi, etki olarak,
çevrimiçi bilgi evreninin kiflilefltirilmifl, gereksinime dayal› görünüflüdür.
Örnekler
WWW art›k yo¤un nüfuslu bir yerdir ve yeni siteler dramatik bir h›zla artmaktad›r. Web, insan ediminin e¤lenceden e¤itime, bilimsel
araflt›rmadan ticari ifllemlere ve aradaki birçok alanlara kadar ço¤u
köflesinde bir varl›¤a sahiptir. Web üzerinden ev sat›n alabilir, ifl bulabilir,
gezi rezervasyonu yapabilir, hava haritalar›na bakabilir, yerel bir gazeteye
gözatabilir, ortaça¤a ait bir elyazmas›na bakabilir ya da günefl sisteminde
bir tura ç›kabilirsiniz. En ilgi çekici siteler tabii ki kullan›c›n›n ilgi ve
dikkatine uygun bilgi içerenlerdir - sorunlara çözüm, ticari avantaj, baflka
yerden bulunamayan bilgi ya da yaln›zca bir kolayl›k sunan siteler.
Örne¤in Web yerel doktorlar›n bir listesine bakmak, o akflam hangi sinemalar›n gösterildi¤ini ö¤renmek, x flirketinin hisselerinin fiyat›n› veya
bugün gönderdi¤iniz paketin yerine ulafl›p ulaflmad›¤›n› ö¤renmek için
kullan›labilir.
E¤er kullan›lan bilgilerle ilgiliyseniz, Web örneklerini CGI ve Avtive
Server Pages, (ses, video ve üç boyutlu grafikleri aktaran) Flash
Animation gibi biçim ve teknolojileri kullanan bir veri taban›n›n ön yüzü
44
Web Araçlar›
olarak görebilirsiniz. Uygun olarak yay›nlam›fl (Adobe Acrobat ile görüntülenen) yay›nlara bakan, yaz›mla üretilmifl etkileflimli grafik etkiler ve
canland›r›lm›fl gif teknolojisi kullan›larak sürekli de¤iflen resimler içeren
çevrimiçi yay›nlar vard›r. Web sayfas›n›n etkileflimlili¤ini artt›ran Java
uygulamac›klar› ve bir ifl bulmak için ajan teknolojisinin kullan›m›.
Web'deki bilgiyi bireyin ilgi ve gereksinimlerine iliflkilendirmede artan
bir e¤ilim vard›r.
Önemli ve yükselen bir e¤ilim, Web'in iflbirliksel bir araç olarak kullan›m›d›r. Gönderi listeleri ve haber gruplar›, standart özkaynaklard›r,
ama Web arac›l›¤›yla bilgisayar destekli iflbirliksel çal›flma ayn› flekilde
mümkündür.
Daha fazla bilginin bulunmas›
• World Wide Web Consortium site
http://www.w3.org/ The World Wide Web Consortium
(W3C), World Wide Web'in de¤erlendirilmesi için ortak standartlar
gelifltirmek isteyen uluslararas› bir sanayi konsorsiyumudur.
Bu standartlar W3C Önerileri olarak yay›nlan›r ve konsorsiyum
üyelerince tüm sanayi sektöründe benimsenmesi için desteklenir ve
W3C ayr›ca yeni teknolojinin kullan›m›n› göstermek için uygulamalar
ve standartlar› yükseltip bütünlefltirmek için bir baflvuru ve kod
uygulamas› gelifltirir. Kullan›c›lar ve gelifltiriciler için World Wide
Web hakk›nda bir bilgiler deposu kurar.
• RFC'ler
http://www.rfc-editor.org/rfc.html RFC'ler
(Yorum Talepleri / Request For Comments), IETF (Internet
Engineering Task Force) çal›flma gruplar› taraf›ndan gelifltirilen
standartlard›r. Internetin, WWW de dahil herhangi bir teknik yönü
üzerine öncül bir baflvuru kayna¤› oluflturup iflletti¤i protokoller
belirlerler.
• WWW FAQ
http://www.boutell.com/fag/ Ma›nta›ned Thomas Boutell
taraf›ndan bulunan ve bir k›s›m sitelerde yans›t›lan WWW FAQ (s›kça
sorulan sorular / Frequently Asked Questions), Amiga,
NeXT.VM/CMS, Acorn ve di¤erleri gibi bir k›s›m platformlar için
taray›c› edinme bilgisi de dahil, Web hakk›ndaki temel sorular› yan›tlar.
• Web Forumlar›
– W3C Mailing lists
http://www.w3.org/pub/WWW/Mail/Lists.html
– HTML Groups, Discussion Forums and Archives
http://www.w3.org/pub/WWW/MarkUp/Forums
Taray›c›lar
45
2.2 WWW Taray›c›lar (Browsers)
Burada, Netscape ve Microsoft'ta kullan›lan iki popüler taray›c› ile ayr›ca
Lynx'teki düz metin taray›c›s› ele al›nm›flt›r.
2.2.1 Netscape Communicator
Netscape Communicator, HTML belgelerini görüntülemek için her ifle
yönelik güçlü çok platformlu Navigator (Yön bulucu) taray›c› sunan bir
araçlar tak›m›d›r. Tablolar, çerçeveler ve çevrimiçi resimlerle birlikte ses
ve video formatlar› çeflitlili¤inin yan›s›ra VRML dosyalar›yla desteklenmifltir. ‹lave üçüncü parti eklentiler (Plug-›ns), Web belgesi içindeki
baflka dosya formatlar›n›n görüntülenmesi için sunulur. Netscape
Navigator formlar›, Java, JavaScript ve (k›smen) Cascading Style Sheets'i,
kusursuz yerlefltirme ve kendi yüklenebilir fontlar›n›n uygulanmas›n›
destekler.
Tak›mda bir E-posta program› (Netscape Messenger), haber okuyucu
(Netscape Newsgroup), Sohbet istemcisi (Netscape AOL Instant
Messenger), Ajanda arac› (Netscape Calender) ve Web yazarl›¤› arac›
(Netscape Composer) bulunur. Taray›c›da bir yanar söner canland›rma
görüntüleyicisi ve Netscape Media Player gibi seçilebilir ekstralar vard›r.
Kullan›fll› URL'leri (Yer imleri) dosyalama kolayl›klar›, al›nan dosyalar›
saklama proxylerin belirtilmesi, (SSL3.0 arac›l›¤›yla) iletiflimlerin ve
ifllemlerin kriptolanmas› ve görünüflün özellefltirilmesi ile taray›c›n›n
çal›flt›r›lmas› kolayl›klar› vard›r.
Son sürümleriyle birlikte, Navigator taray›c› mevcut belgeyle ilgili Web
sitelerini öneren bir "What's Related" özelli¤iyle iflbirli¤i yapar. Internet
taramalar› yerlefltirme pencerelerine arama sözcükleri yaz›larak bafllat›l›r.
Bir teflekkülün ana sayfas›, ismini yerlefltirme penceresine yazarak (Örn.
"ulakbim") kolayca ç›kart›labilir. Artniyetli içerik, NetWatch kullan›larak
ekrandan at›l›r.
Netscape Communicator tak›m› ve Netscape Navigator Danimarkaca,
Flemenkçe, ‹ngilizce, Frans›zca, Almanca, ‹talyanca, Portekizce,
‹spanyolca ve ‹sveçce ve bir k›s›m Avrupa dillerinde mevcuttur.
Eriflim
http://home.netscape.com/download/index.html
Platform
Netscape Communicator için sistem gereksinimleri: 4.5: PC 486 ya da
daha yüksek ifllemci, Windows 95/98/ NT/3.x; Macintosh PPC Sistemi
7.6.1 ya da 8.1, Unix (çeflitli).
46
Web Araçlar›
2.2.2 Microsoft Internet Explorer
Bu, HTML belgeleriyle birlikte tümleflik resim, video, ses ve VRML
dosyalar›n›n standart formatta görüntülenmesini veren çok ifllevli güçlü
bir taray›c›d›r. IE(Internet Explorer) çerçeveleri, tablolar› Cascading
Style Sheet'leri, Java, Javascript ve di¤er yaz›m dillerini destekler.
Sunucu ifllevselli¤i sa¤layan Active Server Pages (Aktif sunucu sayfalar›)
ve Windows tarz› uygulamalar› Web'e tafl›ma teknolojisi olan ActiveX
(yaln›zca Windows95 ve NT) gibi Microsoft'a özel teknolojileri destekler.
IE bak›lan sayfalar›n saklanmas›, güvenli iletiflim, do¤ruluk ve proxylerin
kullan›m› için haz›rl›k yapar. XML'yi ve yüklenebilir fontlar›n kendi
sürümünü destekler. Dinamik HTML desteklenmifltir ve sürüm 5 ile
birlikte, "DHTML davran›fllar›" denen onlar› kullanan sayfalardan
ba¤›ms›z dinamik yaz›lar›n saklanmas›na ve böylece yeniden kullan›ma
olanak veren bir uzan›m olmufltur.
Mevcut sürümle birlikte gelen kullan›fll› özellikler, yaz›lm›fl olana benzeyen URL'li sitelerin afla¤› aç›lan ifl bitirici listeleri URL'lere yazan
AutoComplete yard›m›n› ve harflerin otomatik düzeltimini getirmifltir.
IE -5 taramal› ilave yard›m sunar. Sorgulamalar do¤rudan adres
çubu¤unun içine yaz›labilir; burada arama kolayl›klar›n› seçmede
yard›mc› olan bir arama asistan› ve özellefltirilebilir bir arama çubu¤u
vard›r. O anda görüntülenmifl olana benzeyen sitelere bakmak için bir
"Related Links" (ilgili ba¤lar) seçene¤i vard›r (Alexa'dan). Yerel güvenilir
çerezler önceden Web formlar›na yaz›lm›fl flifre, adres, e-posta adresleri
ve di¤er ayr›nt›lar› kaydederler. Bir form dolduruldu¤unda veriler afla¤›
aç›lan listelerde sunulurlar. Çevrimd›fl› Web sitelerinin görüntülenmesi
ve indirilmesi sa¤lan›r. "Dosya/Farkl› kaydet" (File/Save as) komutlar›
HTML biçim ka¤›tlar› ( stylesheets), yaz›mlar ve resimler gibi, bir Web
sayfas›n› göstermede kullan›lan tüm unsurlar› indirir.
Eriflim
http://home.netscape.com/download/index.html
Platform
Windows 95/98/ NT : Bu platformlar›n sürümleri di¤erlerinden bir ad›m
önde olabilir.
Windows 3.x:, Apple Mac, Un›x
2.2.3 Lynx
Lynx, karaktere dayal› uçbirimlerden eriflim için tam olarak özelliklendirilmifl bir düz-metin World Wide Web taray›c›s›d›r. Lynx, en yayg›n
Taray›c›lar
47
HTML etiketlerine destek sa¤layarak ve tablo ve çerçevelerin düzmetine dönüflümlerini içererek, HTML belgelerini düz-metin olarak
gösterir. ‹fllevleri aras›nda formlar için destek, görüntü haritalar›n›n menü
dönüflümleri, sayfalar›n saklanmas›, bir tarihçe fonksiyonu ve yer imleri
vard›r.
Eriflim
http://lynx.browser.org/
Platform Lynx 2.8.1: Unix: VMS, Unix, Windows 95/98, DJGPP
üzerinden DOS.
Di¤er Web Taray›c›lar hakk›nda daha fazla bilgi
• Yahoo: WWW Taray›c›lar Sayfas›
http://dir.yahoo.com/Computers_and_Internet/
Software/Internet/World_Wide_Web/Browsers/
• Browser Watch http://www.browserwatch.com/
2.3 WWW Arama Araçlar›
WWW'deki bilginin h›zl› ço¤almas› ve bilginin masaüstüne
da¤›t›labilmesindeki artan h›z ve etkinlikle, a¤l› bilgi dünyas› çal›flma
hayat›m›za h›zla girmektedir. Buna karfl›n bu a¤l› bilgi ortam›n›n üstünlü¤ü, gittikçe daha yol katetmektedir. Fakat kontrolü almam›za yard›mc›
olacak araçlar vard›r. Bu araçlar, a¤ üzerinden bilgi toplayan, dizen,
tarayan ve s›n›fland›ran WWW bilgi servisleridir. Bu servisler devaml›
olarak geliflmekte ve Web'in zenginli¤inden kaynaklanan tehlikeyi -itiraf
edildi¤i üzere, ço¤unlukla kendi ticari mevcudiyetine ba¤l› olan
tehlikeyi- karfl›lamak üzere gelifltirilmektedir. Kullan›c›lar›n kazand›¤› da
fludur; teknikler gelifltikçe, arama çabuklaflt›kça, daha fazla olanaklar
s›n›fland›r›l›p taranabildikçe Web bilgi ortam›na sahip olma flans› hala
vard›r. Bafllama noktas› araçlar›n ne yapt›¤›n› ve onlar› nerede bulaca¤›m›z›
bilmektir. Bu bölümde mevcut araçlar› ayr›nt›l› olarak irdeleyece¤iz. Bilgi
servislerinin çeflitli s›n›flar›, yani arama motorlar›, ileri-arama servisleri, özel
arama kolayl›klar›, konu dizinleri ve konu girifl yerleri tart›fl›lm›fl ve her biri
için tan›mlay›c› girifller verilmifltir.
‹stenen bilgiyi Internet'te bulmak, giderek bu arama servislerinin efektif
kullan›m›na daha fazla ba¤›ml›l›k getirmektedir. E¤er etkin bir flekilde
kullan›l›rlarsa, kullan›c›larla istedikleri bilgi aras›nda bir köprü oluflturur
ve böylece çevrimiçi bilgi olanaklar›na de¤er katarlar. Fakat arama servisleri kendilerini ço¤altt›kça, kafa kar›flt›r›c› olas›l›klar manzaras›yla karfl›
karfl›ya b›rak›lan kullan›c›lar kendi bilgi gereksinimlerinin en iyi nas›l
karfl›lanabilece¤ini bilmek isterler.
48
Web Araçlar›
Arama Yaklafl›mlar›
‹lk olarak, çeflitli taktikler sunmak ço¤unlukla üretken bir strateji olabilir
ve tafl›y›c› servisler buraya önem vermifllerdir. Ayn› bafllama noktas›ndan
bir arama opsiyonlar› seçene¤i sunarlar. Bu opsiyonlar normal olarak bir
arama motoru, s›n›fland›r›lm›fl bir dizin, kifli ve flirket dizinleri ve baflka
özelleflmifl arama kolayl›klar› verirler. Mevcut tüm araçlar› sorunun üzerine b›rakman›n dikkate de¤er bir örne¤i de, kullan›c›lar›n çoklu dizinleri
eflzamanl› olarak arayabilmelerini sa¤layan ileri arama servisleridir.
‹kinci olarak, karmafl›k, yak›n tan›mlanm›fl bir arama için alternatif ince
ayar yaklafl›m› bölünmeyle sonuçlanabilir. Araman›n yap›s›n›n haritas›n›
ç›karmak ihtiyaç duyulacak belirli arama özelliklerini tespit etmeye
yard›mc› olur. Örne¤in Boole taramas›n›n gerekece¤i ya da yaln›zca o
y›l›n bilgisinin kullan›fll› olaca¤› aç›k olabilir. Bu tip durumlarda bu özellikleri sunan arama servislerini belirlemek yararl› bir denemedir.
Üçüncü olarak, yerel arama motorlar› ve konu kataloglar›, özellikle yerel
bilgi alan›nda arama yapmak için kullan›fll›d›rlar.
2.4 Web arama motorlar›
Web arama motorlar› temel olarak iki ifl yaparlar:
• World Wide Web'den ve di¤er Internet özkaynaklar›ndan gelen
verileri toplay›p düzenlerler.
• Dizinlerinde bir arama kolayl›¤› içerirler.
Birinci görevi yerine getiren programlar genel olarak robotlar veya örümcekler olarak adland›r›l›r. Internette, arama motorunun veri taban›nda
bulundurmak üzere, muhtemelen üst-metin ba¤lant›lar›n›n bir izini takip
ederek, bir siteden di¤erine otomatik olarak veri toplayarak tarama
yaparlar. Robotlar çok büyük bilgi veritabanlar›n› toplayabilirler; fakat
bunlar rastgele toplanm›flt›r. Veritaban› ayr›ca elle toplanm›fl URL'leri de
kapsayabilir.
‹kinci unsura, arama kolayl›¤›na, bir Web sayfas›ndaki arama formu
üzerinden ulafl›labilir. Kullan›c› ne arad›¤›n› tarif eden baz› tan›mlay›c›
bilgileri forma yazar, arama motoru dizin veritaban›n›, isteneni karfl›l›yor
görünen bilgi için tarar ve karfl›l›k gelen bulgularla döner. Bulunanlar›n
listesi genellikle arama sonucunu ne kadar çok (iyi) karfl›lad›klar›na göre
s›ralan›r ve her liste girifli esas baflvuru kayna¤›na bir üst-metin ba¤lant›s›
verir. ‹lgili say›lar da verilir.
Tarama motoru servislerinin s›n›fland›r›lm›fl dizin servisleriyle birlikteli¤i, arama seçeneklerinde bir nitelik seçimi boyutu kazand›r›r.
Robotlar›n oluflturdu¤u büyük veritaban›n›n taranmas› kadar, bir sorgulama yan›t› da elle toplanm›fl olanlar›n dizin listelerini ç›kartabilirler,
Arama Araçlar›
49
böylece belirli bir nitelik de¤erlendirmesi vermifl olurlar. Bu otomatik
olarak arama motoru taraf›ndan yap›labilir veya seçilebilen
s›n›fland›r›lm›fl dizininin ilgili alan›nda kullan›c›ya arama veya göz atma
seçene¤i sunulur.
Kalite gelifltirmenin daha geliflmifl potansiyeli veritabanlar›, yay›nlar,
kitaplar ve ücretsiz Web verisi olan di¤er özkaynaklar gibi ücretli özkaynaklar›n efllenmesiyle (entegrasyonuyla) söz konusu olur. Fakat kapsanan
arama servislerinin biri taraf›ndan duyurulan bu fenomen, arama motoru
servislerinin (her ne kadar h›zla yerleflmiflse de) "kullan›c›ya ücretsiz"
gelene¤inin belirli bir flekilde tükeniflini de temsil eder. Web'deki içerik
kalitesinin mevcut yetersizlik düzeyinde verildi¤i halde, ayn›s›n› ileride
daha çok görmemiz muhtemeldir.
‹lgililik ve S›ralama
Arama motorlar› genellikle birçok yakalama (hits) yaparlar. Önemli olan
bu yakalamalar›n çoklu¤u de¤il, ilgililik s›ralamas›d›r. En üstteki yakalama kullan›c›n›n sorusuna karfl›l›k vermekte midir? Bu etkili¤in zor bir
s›namas›d›r. Bu nedenle arama motorlar› dikkatlerini arama yeterliklerini
gelifltirmeye ve veritabanlar›n›n büyüklü¤ünden çok sonuçlar›n
ilgilili¤ini artt›rmaya yönelmifllerdir. Son zamanlara kadar, ilgilili¤i
de¤erlendirmekteki bask›n yöntem, arama terimlerinin Web sayfas›ndaki
s›kl›¤› ve yeri idi. Aranan sözcü¤ün/lerin ad›nda ya da bafl›nda bulundu¤u
ve metin içinde tekrar edildi¤i sayfalar, yakalama listesinin üst s›ralar›nda
yer alm›fl gibiydiler.
Bir arama motoru kullanan herkes, bu yaklafl›m›n sonuçlar›n›n
niteli¤indeki gelifligüzelli¤i bilir. ‹lgili? -Olabilir. Bakmaya de¤er? -Daha
da flüpheli. Neyse ki sayfadaki sözcükler kadar nitelik iliflkilili¤ini de
dikkate alan yeni bir yaklafl›m yetiflmektedir. Nitelik çeflitli flekillerde
yarg›lanabilir. Bir siteye di¤er sitelerden olan ba¤lant›lar›n varl›¤› onun
de¤erli oldu¤unu böylece muhtemelen nitelikli bir dizin içerdi¤ini gösterir.
Di¤er bir dizin yayg›n oland›r. Kullan›c›lar taraf›ndan arama sonuçlar› listesinden seçilen siteler ve onlar› gözden geçirirken harcad›klar› zaman›n
uzunlu¤u, bir "popülerlik" dizini bir araya getirilebilir. Ancak di¤er
yaklafl›m, s›n›fland›r›lm›fl bir dizinde yer almak için insan taraf›nda seçilmifl sitelere üst s›ralarda yer vermektedir. Bu yaklafl›mlar›n her biri, burada listelenen servislerde bulunur.
Kullan›c› gereksinimleri
Kullan›c›lar hiç flüphesiz yüzlerce arama gereksinimleri duyarken, baflar›l›
arama flans›n› öne ç›karabilecek bir k›s›m nitelikler vard›r. Bunlar:
50
Web Araçlar›
• kullan›m kolayl›¤›,
• kapsay›c›l›k,
• içerik niteli¤i,
• taramay› kontrol etmek,
• aramada bükünlük (esneklik)
• iliflkilili¤in geçerli de¤erlendirmesi,
• sonuçlar›n aç›klay›c› sunumu.
Kullan›m kolayl›¤›
Web arama servisleri araman›n girilmesi için genellikle tek pencerelik
basit bir girifl noktas› sunarlar. Ço¤u arama motorlar› aranacak terimleri
al›r ve efllefltikleri belgeleri karfl›laflt›r›r. Kullan›m kolayl›¤›na ekstra bir
boyut kazand›ran arama motorlar›, do¤al dilleri ak›ll›ca iflleyip analiz edebilen ve "‹stanbul'dan Londra'ya olan uzakl›k ne kadard›r?" gibi bir
soruya do¤ru yan›t verebilenlerdir.
Al›fl›lm›fl çoklu girifl pencereleriyle 'Geliflmifl arama', arama terimlerini
birlefltirmek ve di¤er de¤iflkenleri belirlemek için operatörlerin afla¤›
aç›lan menü seçimi, arayüzeylerin en düzgününü sunmayabilir; fakat
arama üzerinde, birçok kullan›c›n›n de¤er verebilece¤i bir kontrol düzeyi
sa¤lar. Standart arama pencerelerinden, oranla daha az kullan›c›-canl›s›
araçlar› kullanarak (AND, OR, NOT, NEAR, (), +, -,'''',fieldname: gibi)
ayn› kontroller s›kl›kla mümkündür. Bu yöntemler onu asla 'kolay kullan›m' onur listesinin bafl›na getirmeyecektir, ancak gerçekte onlar› kullanmay› seven kullan›c›lar taraf›ndan kullan›lmaktad›rlar (örn.
Kütüphaneciler).
Kapsay›c›l›k
‹yi oturmufl arama servislerinin ço¤u, yüz milyondan fazla Web belgesini
düzenler. Genellikle belgenin tam metnini bulundururlar. Hiç biri
WWW'deki tüm bilgileri düzenlemeye kalkmaz; Web bilgisi artt›kça,
dizinlenmifl k›sm› artmak yerine azal›r. fiu anda herhangi bir servisin kapsad›¤› en çok k›s›m, %34 olarak tahmin edilmektedir.
‹çerik niteli¤i
Arama motorlar› taraf›ndan içerik kalitesi konusuna dönük tekniklere
daha fazla önem verilmeye bafllanm›flt›r. Önceleri h›z ve çap amaçken,
eflde¤er niteli¤i veren arama sonuçlar›, tüm ayd›n bilgi servislerinin
gündeminde üst s›ralardad›r.
‹nsan veya makine yap›m› ilave ifllemler arama sonuçlar›n› elemek,
çözmek ve de¤er katmak için kullan›l›r.
Bu tip ifllemlere örnek:
Arama Araçlar›
51
• bir insan s›n›flay›c› taraf›ndan konusal de¤erlendirme ve tasnif
edilmesi,
• bir özkayna¤›n baflkalar› taraf›ndan ne s›kl›kta ba¤lan›ld›¤›n›n
otomatik olarak kontrol edilmesi,
• özkayna¤a yap›lm›fl önceki eriflimlerde verilerin otomatik olarak
ifllenmesi.
Bu tip ifllemlerin arama metinlerinin karfl›laflt›r›lmas› ile birlikteki
sonuçlar›, arama sonuçlar›n›n s›ralanmas›nda kullan›lacak uygun bir
hesap ç›kart›r.
Veritaban›ndaki bilginin geçerlili¤i, özellikle çal›flan ba¤larda (link)
niteli¤in di¤er bir yönüdür. Bir k›s›m arama motorlar›, sayfada ne s›kl›kta
de¤ifliklik yap›ld›¤›na ba¤l› olarak de¤iflen bir oranda URL'leri yeniden
ziyaret ederler.
Aramay› kontrol etmek
Karma sorgulamalar durumunda arama de¤iflkenlerini ayr›nt›l› olarak
belirtme yetene¤i önem kazan›r.
• Çoklu arama terimlerinin nas›l bir araya getirilebilece¤ini belirtir
misiniz?
E¤er arama motoru arama terimlerinden herhangi birini içeren belgeleri
getiriyorsa, bu, hepsini içeren belgeleri getirmekten farkl› bir fleydir;
özellikle uygunluk do¤rudan rastlananlar›n say›m›na dayal›ysa.
training guide dogs blind
örne¤inin aranmas›nda, arama terimlerinin herhangi birini ç›kartan arama
motoru (örn. training OR guide OR dogs OR blind), 'training'
sözcü¤ünü 15 defa kullanm›fl olan bir belgeye, bafll›¤› gerçekten
"Training School for Guide Dogs for the Blind" olan ve bu ifadeyi üç kere
kullanm›fl olan bir metne oranla, s›ralaman›n daha yukar› taraflar›nda yer
verecektir.
Ço¤u arama motorlar› arama terimlerini (sözcüklerini), arama
penceresinde Boole terimleri AND, OR ve NOT'› arada kullanarak ya da
afla¤› aç›lan menülerden eflde¤er ifllevselli¤i vererek, nas›l bir araya
getirece¤iniz konusunda sizi serbest b›rak›r. Boole taramas› kombinasyonunu yerlefltirirken parantezleri kullanmak, size daha ileri düzeyde bir
kontrol sa¤lar. Örn.
(cricket AND (pitch OR ground))
• Arama terimlerinin yak›nl›¤›n›n önemli olup olmad›¤›n›
belirtir misiniz?
52
Web Araçlar›
• Bir ifadeyi arayabilir misiniz?
Genel olarak, ifade taramas› için verildi¤i yerde sözdizimi t›rnak içinde
yaz›lmal›d›r. Örn. "formula one"
• Hangi arama terimlerinin verilip, hangilerinin verilmemesi gerekti¤ini
belirtir misiniz?
Belgede olmas› gereken terimler genellikle + iflaretiyle, olmamas›
gerekenler - iflaretiyle belirtilir.
• Sözcükler, sözcük, altdizi veya kök olarak ifllem görür mü?
- Arama motoru sözcükleri otomatik olarak keser mi? Örne¤in,
anthropologist teriminin aranmas›nda arama anthropolog için
yap›l›r.
- Sözcük köküyle arama yapabilir misiniz? Örne¤in anthropolog*,
anthropology, anthropological, anthropologist
sözcüklerini kapsar.
• Büyük-küçük harfe duyarl› arama mümkün müdür?
Baz› arama motorlar› büyük harflerle bafllayan bitiflik arama
terimlerini özel isimler olarak yorumlarlar.
Araman›n derinlefltirilmesi (Art arda arama)
• Önceki araman›n sonuçlar›yla arama yapabilir misiniz?
• Ba¤lam› tan›mlayarak aramay› daraltabilir misiniz?
• Devam eden bir aramaya anahtar sözcük ekleyebilir misiniz?
Aramada bükünlük (esneklik)
• Bir arama belirli veri birimlerine, örne¤in bafll›k, hostlar,
uygulamac›klar ve ba¤lar gibi, ayr›labilir mi?
• Bir arama tarihle, örne¤in yaln›zca son materyallere bakmak gibi,
s›n›rlanabilir mi?
• E¤er ifle yarar bir fley bulduysan›z, ayn›s›ndan daha fazla bulma
kolayl›¤› var m›?
‹liflkilili¤in geçerli de¤erlendirmesi
• Arama motoru, arama sonuçlar›n› s›ralarken özkaynaklar›n niteli¤ini
dikkate al›r m›?
• Karfl›l›k gelenlerin listesi tüm arama terimlerinin bulundu¤u
belgelerin bafl tarafa gelmesine göre mi, ham bir s›ralamaya göre mi
yap›l›r?
Arama Araçlar›
53
• Arama terimlerinin belgedeki yeri dikkate al›n›r m›? Bu ço¤unlukla
belirleyici bir faktördür.
Arama sonuçlar›n›n s›ralan›fl›n› etkileyen di¤er faktörler
• Servis anahtar sözcükler satar m› (belirli bir anahtar sözcükteki en iyi
on yakalaman›n garanti edilece¤i)?
• Servis kendisini dizin-toplugönderiminden korur mu?
Sonuçlar›n aç›klay›c› sunumu
• Bulunan karfl›l›klar›n say›s› verilir mi?
Ço¤u arama motoru bu özelli¤e sahiptir.
• Arama sonuçlar› giriflleri, ba¤lant›y› izlemenin yararl›l›¤›n›
yarg›layacak yeterli bilgiyi verir mi?
Ço¤u arama motoru metnin bir k›sm›n›, örne¤in yer ve tarihi, özet olmas›
amac›yla sunar. Tarihler genellikle ifle yarar.
• Arama sonuçlar›na olan ba¤lar çal›fl›r m›?
Örn. Arama motorunun dizin veritaban› ne kadar geçerlidir?
Dizin toplugönderimi
Dizin toplugönderimi, Web sayfalar›n›n arama terimi gibi kullan›labilecek sözcüklerle uygun olmayan biçimde y›¤›lmas› ve bu nedenle bir aramada bulunup eriflilmek için gücünü artt›rman›n örne¤idir. Dizin terimleri belgenin bafl›ndaki üstveriye belgenin kullan›c›n›n normalde göremeyece¤i bir yerine yerlefltirilebilir. Baz› arama motorlar› dizin toplugönderimlerine karfl› kurulu korumalara sahiptir ve giren siteleri durdurur.
Arama motorlar›yle ilgili daha fazla bilgi
Search Engine Watch http://www.searchenginewatch.com/
2.4.1 AltaVista
Aral›k 1995'te Digital Equipment Corporation kamuya aç›lan AltaVista,
çok genifl bir Internet veri taban›n›n h›zl› ve esnek taranmas›n› sunan bir
dizin taray›c›d›r.
Eriflim
http://www.altavista.com/ AltaVista Asya, Avustralya, Kanada,
Latin Amerika, Kuzey ve Güney Amerika ve Birleflik Devletler için
bölgesel içerik a¤ siteleri sunar. Yaln›z-metin ara yüzeyi mevcuttur.
54
Web Araçlar›
Kapsam
AltaVista tafl›y›c› bir sitedir. Arama motoruna ek olarak özel aramalar›,
konu özkaynaklar›n›n ve haberlerin hiyerarflik olarak s›n›fland›r›lm›fl bir
dizinini ve ücretsiz e-posta ve bir an›nda çeviri servisi gibi di¤er servisleri
sunar. Özel aramalar›n Usenet postalamalar›, çoklu ortam, foto¤raflar, kifli
ve flirketlerin temas ayr›nt›lar› ve e¤lence / finans / sa¤l›k / gezi gibi
konuya özel arama ve taramaya efllenik bir k›s›m içerik bölgeleri (Zones)
sunar. Özel aramalar aras›nda, a¤da bilgi bulmak için uzmanlaflm›fl birçok
servisi listeleyen Tools and Gadgets seçilebilir.
AltaVista'n›n s›n›fland›r›lm›fl dizini (LookSmart), konuya göre gruplanm›fl
seçkin özkaynaklar›n listelerini hiyerarflik bir yolla sunar. AltaVista'n›n
arama kolayl›¤›, yaln›zca milyonlarca WWW belgesinin ve di¤er Internet
kaynaklar›n›n tam metinli dizininden gelen kendi veritaban›na de¤il
ayr›ca Ask Jeeves'den lisansl› "yan›t veritaban›"na da eriflir. Varolan
girifller de¤ifliyor göründükleri s›kl›¤a göre yeniden ziyaret edilirler. Elle
verilen URL'ler günlük olarak eklenir.
AltaVista, araman›n 25 dilden herhangi birinde kurulmas› ve arama
sonuçlar›n›n bir dille s›n›rland›r›lmas› seçene¤ini sunar. AltaVista'n›n
çeviri servisleri Web sayfas› metinlerini Frans›zca, Almanca, ‹talyanca,
‹spanyolca ve Portekizce dillerinde çevirmek için kullan›labilir.
Kullan›m
AltaVista, kullan›c›ya sanki öyle söyleyeceklermifl gibi, ‹stanbul'dan
Londra'ya olan uzakl›k ne kadard›r? yap›s›ndaki bir soruyu kurgulamalar›na olanak veren ve Ask Jeeves teknolojisi ve veritaban› kullanan
do¤al dil aramas› sunar. Ayr›ca kullan›c›n›n ç›kan terimlerden hangisinin
al›n›p hangisinin hariç tutulaca¤›n› belirlemesini sa¤layan arama daraltmas› sunar. Özelleflirilmifl aramalar için, Boole aramas› kolayl›klar› (arama
terimleriyle birlikte AND, OR ve NOT sözcüklerinin kullan›lmas›), içiçe
(yuvalanm›fl) arama terimleri ve tarih s›n›rlamal› aramalar (örn. Yaln›zca
1.1.1999'dan sonra olanlar gibi), Geliflmifl Arama seçene¤i durur. AltaVista
temel aramada do¤al dil aramas›n› kullanarak, arama üzerinde kontrolü
sa¤lamak için ekstra kolayl›klar sunar:
• ‹fadeler, ayraçlar kullan›larak yer alabilir.
Örn. "nuclear diffusion reactor"
• Sonuçlarda bulunmas› gereken sözcükler '+' iflaretiye, bulunmamas›
gerekenler '-' iflaretiyle belirtilebilir.
• Aramalar, uygulamac›klar, hostlar, alanlar, resimler ya da ba¤lar gibi,
belirli bir tip bilgiye s›n›rlanabilir. Örn. TERENA Guide to Network
Resource Tools, link: http://www.terena.nl/gnrt/ adresine
bir arama çal›flt›r.
Arama Araçlar›
55
• Bir sözcük kökünün aranmas› mümkündür. Örn. librar+
• ‹yi bir yard›m kolayl›¤› sunulur.
Aramaya yan›t olarak, karfl›laflt›rmalar›n ilgi derecesine göre s›ralanm›fl bir
listesi gelir. Soru ve yan›tlar›n kaydedildi¤i "yan›t veritaban›"nda yan›tlar
baflka bir aramay› gerektirmeyecek kadar özlü olabilirler. Aksi halde, bir
belgenin de¤erlendirilmesi flöyle belirlenir:
• sayfa arama terimlerinin kaç tanesini içerir;
• sözcükler belgenin neresindedir (ilk birkaç sözcükse listenin
bafllar›nda yer al›r.);
• birbirlerine ne kadar yak›nd›rlar.
Daha fazla bilginin bulunmas›
AltaVista, Basit ve Geliflmifl sorgulamalar için ayr›nt›l› bir Yard›m dosyas›
sunar. AltaVista ana sayfas› da AltaVista hakk›nda s›kça sorulan sorular
belgesine direk bir ba¤ sunar.
AskJeeves
AskJeeves, çevrimiçinde sorulan en popüler sorulara verilen milyonlarca
yan›t›n bir bilgi taban›yla desteklenmifl bir do¤al dil arama servisidir.
Ayr›ca di¤er 5 arama motorundan gelen yan›tlara da¤›lan ileri bir arama
sunar. AskJeeves, bir sorunun yap› ve sözcüklerini analiz ederek ve sonra
uygun bir yan›t› bulmak için bir veritaban›n› tarayarak çal›fl›r.
Eriflim
http://www.ask.com/
AltaVista'da yürütülen veritaban› ve teknoloji, DELL müflteri destek sistemi AskDudley ve di¤er sistemlerdir.
Kapsam
AskJeeves kendisine ait BilgiTaban› (KnowledgeBase) olmas›na ra¤men
sorgulamalar çal›flt›r›r ve bunu önde gelen 5 arama motorundaki bir ileriaramayla destekler. Popüler soru ve yan›tlar için kendi BilgiTaban› metin
dizilerini tam olarak karfl›lamaz, fakat sözcük anlamlar›n› ay›rmaya ve
ba¤lamdaki sözcük kullan›m›n› analiz etmeye muktedirdir. BilgiTaban›,
Web üzerinde en çok sorulan sorular›n birkaç y›ll›k analiz ve
araflt›r›lmas›yla kurulmufltur. Geniflledikçe daha cazip oldu¤u öne
sürülür.
Kullan›m
AskJeeves standart yayg›n sorularla, örne¤in ölçüler, uzakl›klar, nüfus
ayr›nt›lar› vs, çok iyi sonuç verir. Sorular düz, basit ‹ngilizce'yle Boole
56
Web Araçlar›
arama ba¤laçlar› veya anahtar sözcükler kullanmak zorunda kalmadan
ifade edilebilir. AskJeeves sorunun anlam ve grameri üzerinde kendi
ifllemini uygular ve soruyu do¤ru olarak anlad›¤›ndan emin olmak için
teyit eder. Onayland›ktan sonra ilgili olan yüksek nitelikli yan›tlara
do¤rudan ba¤lanmay› amaçlar. Karfl›l›klar›n bunalt›c› bir listesinden çok,
yan›tlar›n tam yerlerini de vererek özlü bir liste oluflturmak esas amaçt›r.
Basit kullan›c›-canl›s› arayüzey, arkas›ndaki arama teknolojisinin
karmafl›kl›¤›n› kabullenmez. ‹lave ileri arama seçene¤indeki de¤iflkenlerin tan›mlanmas›na f›rsat vererek arayüzeyi de karmafl›klaflt›r›r.
Aramayla ilgili belirli kontroller, örne¤in AltaVista'da dil seçimi gibi,
gerekiyorsa arama motorunun kendisine baflvurmak gereklidir.
Daha fazla bilgi bulmak
Servis hakk›ndaki daha fazla bilgi AskJeeves sitesinde mevcuttur.
2.4.2 Excite
Excite, do¤al dil aramas› yapmak üzere tasarlanm›fl metin dolu bir Web
taray›c›l› tafl›y›c› bir sitedir. Özellefltirilmifl haberler, hava durumu, hisse
senetleri, spor, servisler ve sohbet ortamlar› görüntüleri olan girifl sayfas›n›n kiflisellefltirilmesini sunar. (Magellan kullanan) s›n›fland›r›lm›fl
dizin seçilen özkaynaklar› otomobiller, ifl olanaklar›, flehir rehberleri, al›fl
verifl, spor ve gezi gibi konu alanlar› içinde listeler ve yüksek nitelik
içerenleri belirtir. Çok yönlü tafl›y›c› resmini dolduran Excite, Kifli
Bulucu, Hisse Senedi Spekülasyonlar›, Hava Raporlar›, Excite
Topluluklar›, Sohbet vs. gibi servisler sunar.
Kullan›fll›l›¤›n›n yan› s›ra, kendi kavrama-dayal› yap›s›n›n özelli¤ini
gösteren arama motoru halen eflleniktir. Özelliklerinden birisi iliflkinin
de¤erlendirilmesinde istatistik tekni¤inin kullan›m›d›r, yani, sözcüklerin
belgelerde sadece kaç defa kullan›ld›¤›na bakmaz, di¤erleriyle iliflkili
olarak kullan›mlar›na ve belgedeki yerlerine de bakar.
Eriflim
http://www.excite.com/
Avustralya, Fransa, Almanya, ‹talya, Japonya, ‹sveç, ‹ngiltere de ülkenin
diliyle sunulan Excite siteleri vard›r. Çin'de de bir sitesi vard›r.
Kapsam
Excite arama motoru, on milyonlarca Web sitesinde ve binlerce haber
grubunda bir tam metin aramas› yapar. Excite Dizini kimi binlerce Web
sitesinin niteliklerine göre seçilmifl aç›klay›c› bir katalo¤udur. Aramalar
Arama Araçlar›
57
Web veri taban›n›n tümününde dizin veya dizin içinde bir kategoride
çal›flt›r›labilir.
Arama sonuçlar› sadece Web sayfalar› ile s›n›rl› de¤ildir:
Sonuçlar hisse senedi spekülasyonlar›, spor skorlar›, hava raporlar›, flirket
bilgisi ve haber manfletlerini içeren ilgili bilgiyi verebilirler.
Kullan›m
Excite servisinin dikkate de¤er bir özelli¤i ba¤lama dayal› arama yapmas›d›r. Sorgulamada belirtilen sözcükleri oldu¤u gibi aramakla birlikte,
Excite aramay› yak›n iliflkideki sözcükleri arayarak geniflletir. Yard›m belgesi flu örne¤i al›nt›lar:
"Sorgulama kutusuna 'Yetiflkin insanlar›n kaynak konular›" girdi¤inizi
varsay›n. Bu sözcükleri birebir içeren siteleri bulman›n yan› s›ra, örümcek, emekli kiflilerin ekonomik durumunu ve daha yafll› vatandafllar›n
kaynak sorunlar›n› ifade eden siteler bulacakt›r.'
En iyi olarak belirli terimlerin aranmas› ifller. Web ve Usenet haber
gruplar›n› tarayabilirsiniz. Arama sonuçlar› uygunluklar›na göre ayr›l›r ve
herbiri için bir uygunluk puan› verilir. E¤er yakalamalar›n biri (en üstteki olmak zorunda de¤il) di¤erlerinden daha yararl› bilgiye sahipse, bu
özkayna¤a benzeyen maddelerin bir listesini oluflturmak için [More Like
This] ba¤›n› seçme seçene¤i vard›r.
E¤er bir arama ayn› siteden birçok sayfayla dönerse, 'Sort by Site'
seçene¤i bir sitedeki belgelerin gösterilmesini grupland›r›r.
Aramalar bölge veya ülke olarak s›n›rlanabilir, örne¤in Avrupa, ‹ngiltere.
Geliflmifl Arama
Bir ifadenin aranmas›nda, ifade ayraç içine konmal›d›r. Örne¤in "old age
pension". Bir arama teriminden önceki art› iflareti, al›nan belgelerde o terimin istendi¤ini gösterir. Eksi iflareti ise, yeralmamas› gerekti¤ini gösterir. Örne¤in +pension -accommodation.
Anahtar sözcükler Boole operatörleri ve söz dizimi ile birlefltirilebilirler.
AND, OR, NOT gibi Boole operatörleri büyük harflerle yaz›lmal›d›r.
Arama terimleri kombinasyonlar› parantez kullanarak gruplanabilir.
Örne¤in:
(schools OR training) AND guide AND dogs AND blind
Daha fazla bilgi bulmak
Excite sitesi arama ipuçlar› ve yard›m içerir.
2.4.3 HotBot
HotBot Wired Digital'dan Inktomi'den gelen güçlü bir arama motoru ve
58
Web Araçlar›
haberler, spor, baflvuru, seyahat, al›fl verifl, finans, ifller, flirketler, e¤itim,
bilgisayar ve Web gelifllimi gibi kategorilerdeki bilgi özkaynaklar› sunan
tafl›y›c› bir servistir. Bu özkaynaklar, site önerilerinin, o konudaki (ortak
düzenlemelerle) aranabilir veri özkaynaklar›n›n, LookSmart
s›n›fland›r›lm›fl site dizinindeki kategorilerle ilgili ba¤lar›n ve ilgili di¤er
ba¤lar›n listelerini verir. Usenet haber gruplar›n› beyaz ve sar› sayfalar› ve
di¤er kaynaklar› arama seçenekleri vard›r. Ayr›ca ücretsiz e-posta
hesaplar› ve ana sayfalar verir.
Eriflim
http://www.hotbot.com/
Kapsam
HotBot sözcükleri, ba¤lar› ve Web belgelerindeki 110 milyondan fazla
ortam dosyalar›n› dizer ve her üç ya da dört haftada bir belge veritaban›n›
yeniler. Herhangi bir arama motorunun en genifl veritabanlar›ndan birine
sahiptir.
Kullan›m
HotBot arama terimlerinin yaz›laca¤› bir pencere ve ileri arama
de¤iflkenlerinin tarifi için afla¤› aç›lan birkaç mönü sunar. Daha fazla
arama terimi kullanmak aramaya daha çok odaklanmaya yard›mc› olur.
Mevcut seçeneklerin baz›lar› flunlard›r:
• Sözcüklerin tümü / sözcüklerin herhangi biri / tam ifade / sayfa bafll›¤›
/ kifli / o URL'ye ba¤lar / Boole ifadesi.
• "geçen hafta içinde"den "son iki y›l içinde"ye veya "herhangi bir
zaman"a de¤iflen zaman aral›¤› seçenekleri.
• Sonuçlar›n say›s›
• Tam tan›mlar / özet tan›mlar / yaln›z URL'ler.
‹lave seçenekler kullan›c›n›n flunlar› belirlemesine f›rsat tan›r.
• ‹çerilecek veya içerilmeyecek sözcükler
• Zaman aral›¤› için bafllang›ç tarihi
• Sayfada olmas› gereken medya tipleri
• Alan
• Sayfa derinli¤i
• Sözcük ay›rma
Geliflmifl arama özellikleri karmafl›k aramalar›n Modify (de¤ifltir) panosu
yerine do¤rudan metin olarak belirtilmesine f›rsat tan›r. Boole aramas›
Arama Araçlar›
59
"sözcüklerin tümü" menüsünden seçilebilir ve AND, OR, NOT operatörleri ve parantezler aramay› belirlemek için kullan›l›r. Sorgulamalar
ifadeleri, istenen terimleri, ç›kart›lacak terimleri, sözcük bölmeyi ve ileri
sözcükleri belirterek de¤ifltirilebilir.
Arama sonuçlar› s›ralanan yakalamalar› HotBot'un veritaban›ndan ilgililik
puan›, ortak sitelere ba¤lar ve ayr›ca aranan terimler için en çok ziyaret
edilmifl sitelere bir ba¤ ile (Direct Hit'in popülerlik dizini kullan›larak)
verir. Bu son madde sayfadaki-sözcükler iliflik s›ralamaya olan tam güvenden belirgin olarak uzakt›r. Direct Hit, popülerli¤i "t›klat›lm›fl veriler" ile
ölçer. Örne¤in kullan›c›n› arama sonuçlar›ndaki seçimlerinin kay›tlar›n›
ve aç›lan sayfan›n kullan›m›nda geçen zaman›n uzunlu¤unu analiz eder.
Daha fazla bilgi bulmak
http://www.hotbot.com/help/
2.4.4 Infoseek
Infoseek ve yard›mc› GO a¤›, bölgelerde yo¤un baflvuru bölgelerine
stratejik olarak yönlenmifl tafl›y›c› bir site sunar. Haberler içi ABCNEWS.com, Spor için SPN.com, çocuklar ve aile içi Disney.com ve
Family.com ve e¤lence için ABC.com gibi bir bilgi servisleri yelpazesinde, uzmanl›klar›n› GO flemsiyesi alt›na toplar. Servisin göbe¤inde
di¤er oturmufl arama motorlar› gibi genifl veritaban› ve h›zl› ve esnek aramas› olan bir arama motoru vard›r. Araman›n geçerlik etkili¤ini
gelifltirmek için ak›ll› özellikler bulundurur.
Eriflim
http://www.infoseek.com/
(http://www.infoseek.go.com./ adresine yöneltilmifl)
Bu adresteki tafl›y›c› servise ek olarak, bölgesel içeri¤e yo¤unlaflm›fl (sayfan›n alt taraf›nda ba¤lanan) bir k›s›m uluslararas› siteler vard›r.
Kapsam
Infoseek, ço¤unlu¤u tam metin dizininin onmilyonlarca tek URL'yi
içeren muazzam bir dizin verir. Veritaban›n›n do¤rulu¤u bitmifl ba¤lar›n
ve mükerrer sayfalar›n elenmesi ifllemiyle desteklenir ve geçerlili¤i
eflzamanl› dizinleme ile sa¤lan›r. Infoseek Web sitelerinin yeniden
dizme s›kl›¤›n› sayfalar›n de¤iflti¤i h›zda tutmak ister.
Infoseek ve GO a¤› ifl, kariyer, bilgisayar, e¤lence, Internet, çocuklar,
para, haberler, gezi, spor vs. için bafll›¤› belli "merkezler" sunarlar. Bu
merkezler konudaki özkaynaklar›n bir kolleksiyonundan ve merkeze-
60
Web Araçlar›
dayal› aramadan oluflur. S›n›fland›r›lm›fl GO a¤ dizinindeki siteler nitelikleri aç›s›ndan elle toplanm›flt›r ve y›ld›zlarla derecelendirilmifltir.
Site ayr›ca kiflisellefltirilmifl girifl sayfas›, beyaz ve sar› sayfalar gibi
baflvuru servisleri, e-posta okuma, sözlük, çevirmen, haritalar, sohbet
ortamlar› ve geleneksel arama motorunu tamamlayan y›ld›zla derecelendirilmifl, s›n›fland›r›lm›fl bir dizini içerir. GO a¤› spor, haberler, aile ve
e¤lence için "merkezler" verir.
Kullan›m
Infoseek Web'i haberleri, flirketleri, haber gruplar›n›, hisse senetlerini
tarama seçene¤i sunar. Uluslararas› siteler bu sitenin bölgesi dahilinde ya
da bir bütün olarak Web'i arama seçene¤i sunar. Do¤al dil aramas›
mümkündür ve özel arama ifadelerine de yer verilir. Geliflmifl arama
seçene¤i vard›r.
Standart aramalar GO a¤ dizininden ilgili s›n›fland›rma bafll›klar›ndan ve
a¤ veritaban›ndaki yakalamalardan oluflan bir karfl›laflt›rma listesi getirir.
"Benzerini bul" seçene¤iyle birlikte her yakalama için bir ilgililik dizini
verilir. Varsay›lan s›ralama ilgilili¤e göredir fakat sonuçlar tarihe göre de
s›ralanabilir. Bir sitedeki yakalamalar› grupland›rma seçene¤i de vard›r.
Kullan›fll› bir özellik arama sonuçlar› içinde arama kolayl›¤›d›r.
Arama parametlerini tan›mlayan afla¤› aç›lan mönü özelli¤indeki geliflmifl
aramaya ek olarak, standart araman›n daha yak›n belirlenebilece¤i bir
k›s›m yollar vard›r. Büyük harfle arama terimlerinin kullan›m› arama
motoruna onlar›n özel isimler oldu¤unu bildirir. ‹fadeler ayraç
kullan›larak gösterilebilir. Örne¤in:
"guide dogs"
‹stenen arama terimleri bir art› iflaretiyle, istenmeyenlerde eksi ile gösterilir. Örne¤in:
"guide dogs" +blind -deaf
Infoseek arama terimlerini zekice yorumlamaya çal›fl›r. Örne¤in özel
isimleri ve ifadeleri otomatik olarak tan›r. Aramay›, verilen bir sözcü¤ün
de¤iflik formlar›n› kapsayacak flekilde geniflletir.Örne¤in:
CDROM, CD-ROM, CD ROM
Infoseek'in alan söz dizimini kullanarak aramay› URL'lerle, sitelerle,
bafll›klarla ya da üstmetin ba¤lar›yla kuflatmak mümkündür. Örne¤in
Terena Web sunucusuna ba¤lar veren sitelerin aranmas› için, arama
terimleri flöyle olabilir:
Link: http://www.terena.nl/
‹sim ve bafll›klar› ay›rmak için virgüller kullan›labilir.
Arama Araçlar›
61
Daha fazla bilgi bulmak
Infoseek arama penceresine bitiflik bir arama uçlar› ba¤› içerir.
2.4.5 Lycos
Lycos arama motoru robot-üretimi genifl bir veritaban›n›n aramas›n›
sunar. Arama motoruna ek olarak seçilmifl ve de¤erlendirilmifl Web
sitelerinin (Webguides), s›n›fland›r›lm›fl bir dizini olarak ek servisler ve
özelleflmifl arama, ücretsiz e-posta ve WWW ana sayfalar›, sohbet, haber
gruplar›, haberler vs. gibi di¤er bir servisler yelpazesi sunar.
Eriflim
http://www.lycos.com/
Onbir ülkede Lycos sitesi vard›r. Bu URL sizi otomatik olarak kendi bölgenizdeki siteye götürecektir.
Kapsam
Lycos veritaban› onlarca milyon Web sayfalar›n› ve konu taban›n› özenle
e¤ilmifl di¤er uzman dizinleri s›ralar. Aramalar Web üzerinde, veritaban›ndaki ses ve resim dosyalar›nda bölgesel özkaynaklarda, ifl
dünyas›nda, kitaplarda vs. yap›labilir.
"Web k›lavuzlar›" Mini-Guides (küçük k›lavuzlar), Top Ten (En iyi On)
özkaynaklar› ve Topluluk K›lavuzlar› konu listeleri alt›nda verilir.
Topluluk K›lavuzlar› (Community Guides) popülerlik derecesine göre
s›ralanan siteleri içerir. Popülerlik derecesi teknik yollarla oldu¤u kadar
kullan›c›lar taraf›ndan da belirlenir. Yakalama listesindeki bir ba¤ izlendi¤inde Lycos sayfan›n yukar›s›na bir oylama çubu¤u koyar böylece sayfa
görüntüdeyken oylanm›fl olur.
Kullan›m
Standart Lycos aramas›, içine arama terimlerinin yaz›ld›¤› basit bir arama
penceresinden yap›l›r. Arama sonuçlar› geldi¤inde her yakalama ayn› türden daha fazlas›na ulaflmak üzere bir "More Like This" ba¤›na sahiptir.
Sayfan›n alt taraf›nda aramay› derinlefltirme seçene¤i vard›r. Arama derinlefltirmesi kullan›c›ya arama terimlerinin nas›l bir araya getirilmesi gerekti¤ini seçtirir. Örne¤in AND veya OR kullanmak, onlar›n ba¤lan›fl›,
yak›nl›k derecesi veya onlar›n bir ifade olarak görülüp görülmemesi. E¤er
daha fazla seçenek gerekli ise Lycos'ta mevcut tüm olas› de¤iflkenler için,
afla¤› aç›lan menüler veren "All Search Options"a bir ba¤ vard›r.
62
Web Araçlar›
Örne¤in:
• tüm belgenin mi, yaln›zca bafll›¤›n m› yoksa URL'nin mi aranaca¤›,
arama seçilmifl bir Web sayfas› dahilinde mi tutulaca¤›,
• Kullan›lacak dil,
• Tüm arama terimlerinin verilmesi, belgedeki s›kl›k ve yerleri gibi, bu
aramaya en çok uyan faktörler,
• Sonuçlar›n nas›l gösterilece¤i.
Daha fazla bilgi bulmak
Sol yan çubuktaki Yard›m bafll›¤› alt›nda Arama Seçenekleri, ‹liflkililik,
Boole hakk›ndaki aç›klamalara ba¤lar vard›r. Ayr›ca, arama penceresinin
yan›nda bir yard›m ba¤› vard›r.
2.4.6 Northern Light
Northern Light, yaln›zca Web malzemesini de¤il, ayr›ca veritabanlar›,
magazinler ve Internet’te normal olarak aç›k eriflimde olmayan di¤er kaynaklardaki nitelikli materyali de kapsamay› amaçlayan bir arama
motorudir. Arama sonuçlar›n› dinamik olarak dosyalayan bütün bir stratejiye sahiptir.
Eriflim
http://www.northernlight.com/
Kapsam
Veritaban›nda dizili 130 milyon Web sayfas›na ek olarak, Northern Light
ayr›ca birçok güncel makalelerin, dergilerin kitaplar›n, veritabanlar›n›n ve
haber yay›nlar›n›n tam metinli dizinlerini verir. Befl binden fazla bulunan bu
'Özel koleksiyonlar', flu gibi bafll›klar› da içerir: Amerikan Banker, ENR:
Engineering News Record, The Lancet, PR Newswire ve ABC, NPR ve
Fox News Kopyalar›. Birçok kay›tlar 1995 Ocak ay›na kadar geri gider.
Kullan›m
Özel Koleksiyonlar içeri¤i tamamen aranabilir ve Web ile tümlefliktir. Çoklu
arama terimleri girildi¤inde, Northern Light, arama terimlerinin ço¤unun
bulundu¤u her tür yakalamalarla gelir. Sonuçlar ilgilili¤e göre s›ralan›r ve,
ayn› zamanda, buna paralel sonuçlar› konulara, belge tipine, kayna¤a ve dile
göre dosyalayan bir düzenleme süreci bafllar. Bu süreç, arama sonuçlar›ndan
dinamik olarak üretilen hiyerarflik olarak s›n›fland›r›lm›fl bir dizin yap›s›na
sahip olmamak gibi de¤ildir. S›n›fland›r›lm›fl bir dizindeki gibi, bu, bafll›¤›n
alt›ndaki belirli gruplara inmeyi kolaylaflt›r›r. Dosyalar›n aras›nda yukar›
Arama Araçlar›
63
veya afla¤› do¤ru ilerledikçe (aramay› daralt›p genifllettikçe), s›n›flaman›n ve
o anda gösterilen sonuçlarla iliflkili durumun grafik bir temsilini görebilirsiniz.
Arama motoru Boole aramas›n›, ifade aramas›n›, sözcük bölmeyi ve alan aramas›n› destekler. Power Search, ilave seçenekleri belirlemeye olanak verir;
•Arama terimleri belgenin neresinde aranmal›
(herhangi bir yer/bafll›k/isim/URL)
• zaman aral›¤›
• kaynaklar
• konular
• belgenin tipi
Özel Koleksiyondaki maddelerin özetleri arama sonuçlar›nda verilir ve
ücretsizdir. Bunlar, madde hakk›ndaki temel bilgiye sahip standardize
edilmifl bir biçimdedir. As›l makalelere para ödenmelidir ve güvenli bir
çevrimiçi kredi kart› aktar›m› yap›l›r yap›lmaz makale ekrana gelir.
Fiyatlar makale bafl›na 1$ ile 4$ aras›ndad›r.
Daha fazla bilgi edinmek
Northern Light, sitesinde yard›m sayfalar› içerir. Özel Koleksiyonlarla
ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz.:
http://www.northernlight.com/docs/specoll_help_overview.ht
ml
2.5 ‹leri arama servisleri
Neredeler?
‹leri arama servisleri (ya da ileri aray›c›lar), tek bir bafllama noktas›ndan
hareketle, birkaç arama motorunun eflzamanl› aramas›n› sunar. Kullan›c›
kimi arama terimlerini yazd›¤›nda, ileri aray›c› arama talebini ilgili arama
motorlar›nda çal›flt›r›r ve sonuçlar› toplar. Ondan sonra sonuçlar› eleyip
ifller ve bir grup arama motorundan gelen kuramsal olarak en iyi birleflik
bir yakalamalar listesini oluflturur. Ard›ndan sonuçlar›n daha ileri ifllenmesine geçer; örne¤in hepsine bir iliflkililik puan› vermek, iliflkilili¤i veya
di¤er kriterleri çözme, dayat›c› bir tav›rla biçimlendirme, eriflilebilirli¤i
gerçeklefltirme ve gereksiz URLleri kald›rma. Sonuçlar›n son listesi,
genellikle hangi arama motorunun hangi giriflleri oluflturdu¤unu gösteren
ortak bir listedir. Muhtemelen, üreten arama motoruna göre
grupland›r›lm›flt›r.
64
Web Araçlar›
Devam edenler ve duranlar
Seçecek birden fazla arama motorunun oldu¤u durumlarda, onlardan
hiçbiri kusursuz ya da kapsay›c› de¤ildir, ve bilgi bulmak için çoklu
yaklafl›m ve araçlar› kullanman›n ço¤unlukla önerilen strateji oldu¤u yerlerde, ileri arama servisleri ideal her ifle yarayan çözümün sözünü verir
görünürler. Çoklu eflzamanl› araman›n sonuçlar›n› ve performans›n› gözlemek için yetkin arama ve iflleme görevlerini gelifltirmifllerdir. Bir k›s›m
arama motorlar›ndan ve gelen sonuçlardan kabul edilebilir bir zaman
içinde aramalar› sonradan iflleme ve oluflturma hedefi, fazla iddial› bir
giriflimdir. Servislerin do¤rudan kontrol edilemeyen h›z ve etkilili¤ine çok
fazla bel ba¤lanm›flt›r, öyleyse baz› ifl kay›plar›n›n olmas› flafl›rt›c› de¤ildir.
‹fllevsellik
‹leri arama servislerinin yapabilmesi gerekenlerden baz›lar› flunlard›r:
• Arama motorlar›ndan gelen sonuçlar› birlefltirmek ve tekrar edenleri
elemek
• Kendi sorgulama dilini kullanmak, her ne kadar bu baz› arama
motorlar›n›n özel yeteneklerinin bir k›sm›n› yitirmek demek olsa da
• Kontrol edilebilir miktardaki bilgiyle çal›flmak. Bu, arama
sonuçlar›nda bazen flafl›rt›c› derecede k›sa sonuç listesi veren kur-kes
noktalar› demektir.
Nitelik
Sonuçlar›n niteli¤i nihai olarak, kullan›lan arama motorunun arama ve
dizme yetkinliklerine dayan›r. Bunlar›n biri bile ifle yaramaz fleyler
üretse, bunlar ileri araman›n sonuçlar›n›n niteli¤ini düflürecektir.
Kontrol
Arama motorlar› farkl› arama algoritmalar› kullan›rlar ve genel bir talep
olarak araman›n yak›n belirlenmesi için ayn› potansiyel yoktur; ne de ileri
derinlefltirme için.
H›z
Sonuçlar e¤er bir tümleflik liste olarak sunulduysa, yavafl bir arama
motoru tüm sonuçlar›n gösterilmesi konusunda gecikme getirebilir.
‹leri aray›c›lar bu sorunlar çevresindeki yollara bakm›fllard›r. Örne¤in
MetaCrawler, göstermeden önce arama sonuçlar›n›n toplu listesindeki
maddelerin gerçekten ulafl›labilir ve aramayla ilgili oldu¤unu onaylayan
bir mekanizmayla iflbirli¤i yapar. Arama için hangi arama motorunu kullanaca¤›n› seçerken, SavvySearch her arama motoru için o anda kullan›lan
zaman› hesaba katar ve h›zl› olanlara öncelik verir.
‹leri Arama Servisleri
65
2.5.1 MetaCrawler
MetaCrawler birçok Web arama motorunu eflzamanl› olarak tarayan ve
sonuçlar›n birleflik listesini veren bir Web arama servisidir. Arama motorlar›n›n bir arama motorudur.
Eriflim
http://www.go2net.com/search.html
Metacrawler Go2Net a¤›nda mevcuttur.
Kapsam
MetaCrawler'›n kendi veritaban› yoktur, fakat kulland›¤› kaynaklar›n
veritaban›na güvenir. Go2Net'teki genel bir Web taramas› flunlar› kullan›r: AltaVista, Excite, Infoseek, Lycos, WebCrawler, Yahoo,
Thunderstone, LookSmart ve The Mining Co.
Aramalar Web'de (genel Web arama motorlar› kullanarak), Hisse senetlerinde (Silicon Investor), Dosyalarda (Filez kullanarak) ve
Habergruplar›nda (Dejanews) yap›l›r.
Ayr›ca 'Kanallar'da özel ileri arama seçene¤i de vard›r. Kanallar belirli
konudaki özkaynaklar›, Bilgisayar, E¤itim, E¤lence, Finans, Oyunlar,
Sa¤l›k, Al›flverifl, Spor ve Gezi gibi, bir araya getirir. Bunlar›n her biri, ileri
aramalar›n çal›flt›¤› kendi özkaynak tak›mlar›na sahiptir (Örn. The
Computing Channel aramas› Infoworld, PC Magazine, PC World,
TechWeb ve di¤erlerini, Finance Channel aramas› Forbes, Fortune
Magazines, USA Today ve di¤erlerini verir.
Kullan›m
MetaCrawler, tek bir arama penceresi sunarak, oradan çoklu arama
motorlar›n› çal›flt›r›r. Arama terimlerini girerken, kullan›c›lar arama terimlerinden herhangi birini ya da hepsini veren yakalamalar› istediklerini
veya arama terimlerinin bir ifade olarak ifllem görmesini belirtebilirler.
Web'i veya habergruplar›n› tarayabilirler. MetaCrawler aramay›
sürdürürken ve mükerrer URLleri eleyip listedeki maddelerin aramayla
ilgili ve eriflilebilir oldu¤unu teyit ederek, arama sonuçlar›n› tek bir
biçime formatlanm›fl liste halinde bir araya getirirken bilgi verir. Arama
sonuçlar›, arama motoru taraf›ndan gelen her referansa s›ralama dikkate
al›narak verilen güvenirlik de¤eri ile, varsay›lan olarak iliflkilili¤e göre listelenir. Kanal taramas›yla, sonuçlar iliflkililik ya da arama motoru
taraf›ndan gruplanabilir.
Arama motorlar› aramalar›nda, ileri arama sözdizimi kullan›labilir.
66
Web Araçlar›
Örne¤in:
'''' ifadeler çevresinde,
+ içerilmesi gereken terimlerden önce
- içerilmemesi gereken terimlerden önce
Power Search seçene¤i, kullan›lacak arama motorunu seçmek,
zamanafl›m› süresi, kaç tane sonuç gibi ilave seçenekler sunar.
Daha fazla bilgi bulma
MetaCrawler Arama ipuçlar›
http://www.go2net.com/help/faq/query.html
FAQ http://www.go2net.com/help/faq/
2.5.2 SavvySearch
SavvySearch, çoklu Internet arama motorlar›n›n ve di¤er kaynaklar›n
h›zl› eflzamanl› sorgulamas›n› ve tümleflme ve sonuçlar›n gösterimini
veren bir ileri arama arac›d›r.
Eriflim
http://www.savvysearc.com
Kapsam
SavvySearch, ileri aramalarda kullanmak için 200'den fazla özkayna¤a
sahiptir:
• arama motorlar›, örn. Excite, AltaVista, Infoseek, HotBot
• s›n›fland›r›lm›fl dizinler, örn. Yahoo!, MiningCo, Magellan,
LookSmart
• Usenet, örn. DejaNews
• Paylafl›m, örn. Jumbo, TUCOWS, Shareware.com
• E-posta adresleri, örn. Yahoo! People Search, UsenetAddresses
• Gazeteler, örn. New York Times
• Ansiklopediler, örn. Encyclopedia Britannica, Encarta
• Gezi, örn. CIA World Factbook, Lonely Planet
• Sinemalar, Örn. Internet Movies Database (Internet Sinema
Veritaban›)
Kullan›m
SavvySearch, kullan›c›n›n ya arama motorlar›, s›n›fland›r›lm›fl dizinler
(SavvySearch'ün K›lavuzlar› diye adland›r›l›r), Usenet News, Haberler
‹leri Arama Servisleri
67
ya da paylafl›m aras›ndan yapaca¤› seçimi kullanarak genel bir ileri
arama sunar. Bir sorgulama verildi¤inde, SavvySearch hangi arac›n en
etkin bir flekilde yan›t verece¤ini bulur ve aramay› bu yan›ta göre
bafllat›r. Varsay›lan olarak sorgulamadaki tüm arama terimlerini (onlar›
bir ifade olarak arama seçene¤i seçilmediyse) içeren belgeleri arar.
Sonuçlar tümleflik ve listelidir; aç›klamal› her girifl, hangi arama
arac›n›n/araçlar›n›n o sonucu verdi¤ini içerir. Sonuçlar tatmin edici
de¤ilse, daha ileri arama araçlar› kullan›larak arama yeniden bafllat›l›r.
Ayr›ca alan isimleri, e-posta adresleri, e¤itim, ansiklopediler, sa¤l›k, resimler, yat›r›m, ifl, magazin yaz›lar›, sinemalar, gezi, vs. gibi alanlarda
uzman ileri aramalar vard›r. Ek olarak, 'Shop' (Dükkan) koleksiyonlar›
karfl›laflt›rma ileri al›flverifl sunar.
Arama özellefltirmesi özelli¤i kullan›c›ya kendi ileri aramas›n›
tan›mlama olana¤› verir. SavvySearch'ün 200'ün üzerindeki arama
özkaynaklar›ndan, kullanmak istediklerini seçebilir, her birinin önemini s›ralayabilir, özellefltirilmifl ileri aramaya bir isim verebilir ve
SavvySearch'e her eriflimlerinde ilave bir uzmanl›k seçene¤i olarak listelenmifl halde bunlar› edinebilirler.
Arama motorlar›n› veya s›n›fland›r›lm›fl dizinleri kullanma seçeneklerinden biri seçildi¤inde, SavvySearch yap›land›r›lm›fl sorgulamalar
sunar. Sorgulama dili ifade aramas›n› (''''), tercihli terim operatörlerini
(+/-), Boole dilini (AND, OR, NOT) ve yerleflik aramalar› parantez kullanarak destekler. SavvySearch hangi arama motorlar›n›n ya da dizinlerin sorgulamay› karfl›layabilece¤ine karar verir.
Daha fazla bilginin bulunmas›
SavvySearch FAQ http://www.savvysearch.com/faq.html
2.6 Konu dizinleri
Özkaynaklar› konuya göre s›n›fland›rmak, Internet özkaynaklar›n›n
ak›ll›ca göstertilmesini sa¤lar. En önemlisi, bu yolla yap›lm›fl listelemelerin, özkaynaklar›n hiyerarflik düzenlenmeleri do¤rultusunda,
kullan›c›lar›n bir bilgisayar program›ndan çok insan zekas›n›n yer ald›¤›
bilgiye gözatmalar›n› sa¤lamalar›d›r. Dizinlerin ço¤unda yer alacak
maddelerin sunulmas› herkese aç›k oldu¤undan, bu her bölünmez maddenin niteli¤inin garantisi olmayabilir; fakat daha çok benzer olanlar›
gruplaman›n yarar›n› göstermektir.
Bir arama için uygun olacak arac› ararken, konuya göre haz›rlanm›fl
dizinlerin flu özellikleri oldu¤unu bilmek yararl› olacakt›r;
68
Web Araçlar›
• Ba¤lama dayal› arama Kütüphanedeki gibi konulara göre ayr›larak,
maddeler benzer maddelerle düzenlenmifltir. Ard›ndan yap›lacak
taramalar, verimli olanaklar sunar.
• Seçilmifl özkaynaklar Seçicilik, kimi durumlarda kapsay›c›l›l›¤›n
eksikli¤ini telafi eder. Örne¤in, bir konu bölgesinde standart ya da
klasik bir çal›flmay› ararken.
• Nitelikli özkaynak bulman›n artt›r›lm›fl flans› Bir çok metin kendi
yazar› taraf›ndan seçilmifl olsa da, baflka birço¤u baflkalar› taraf›ndan
yararl› bulundu¤u için yer alm›flt›r.
• Düflük gereksizlik ve mükerrerlik riski Otomatik dizin taraman›n
tersine, seçilen insan-yap›m› listeler, normalde ayn› çal›flman›n çoklu
yakalamalar›n› ç›kartmayacakt›r.
Konu düzenleme
Konu düzenleme sistemi, Yahoo! gibi, yazarlar›n bunun için düzenlenmifl
olduklar› bir sistemden baflkas› de¤ildir, ya da UDC (Universal Decimal
Classification) gibi standart kütüphane s›n›fland›rma plan› olabilir. Bu planlar daha büyük içerirlik ve yayg›n tan›ma ve kabulün yararlar›n› sunar.
Eklenmifl de¤er
Konu dizinleri, arama motorlar›na yararl› bir katk›d›r, fakat s›kça yap›lan
tek girifller ayr›nt›lardan yoksundur, asl›nda yaln›zca bir URL olabilir.
Al›nt›lar veya aç›klamal› girifller veren listeler, listelenen özkaynaklar
hakk›nda daha çok bilgi içerir ve yararl›l›k potansiyellerini artt›r›rlar.
Arama motorlar›n›n tersine, bu girifller makineden de¤il, insan elinden
ç›kmad›r ve kimi durumlarda nitelik de¤erlendirmesi içerebilirler.
Girifller resmi olarak yap›lanm›fl ve, daha çok bir kütüphane katalog girifli
gibi, alanlar›n standart bir listesini kullanabilir.
Ço¤u dizinler, yaln›zca kendilerinin veritaban› girifllerini tarayan bir
arama kolayl›¤›yla iflbirli¤i yaparlar.
2.6.1 Yahoo!
Yahoo, özünde s›n›fland›r›lm›fl özkaynak diziniyle bilinen bir servisler
koleksiyonu olan tafl›y›c› bir sitedir. Internet de bu türden ilk sitedir ve
hala alan›n bafl›n› çekmeye devam etmektedir. Listeledi¤i tüm özkaynaklar›n görevlendirilmifl bir robotla de¤il, insan taraf›ndan seçilip
s›n›fland›r›ld›¤›n› temin eden ve ayn› zamanda özkaynaklar›n zengin
koleksiyonundan gelen çeflitlilik ve farkl›l›¤› da veren, Web'deki en
popüler servislerden biridir. Taran›labilir dizininin sunulmas› esnek bir
arama kolayl›¤›d›r.
Konu Dizinleri
69
Eriflim
http://www.yahoo.com/
Yahoo'nun Danimarka, Fransa, Almanya, ‹talya, Norveç, ‹spanya, ‹sveç
ve ‹ngiltere'de yans›ma siteleri vard›r. Kuzey Güney Amerika'da, Pasifik
k›y›lar›nda siteleri ayr›ca birkaç tane yerel Yahoo vard›r. Yahoo dizini
kendi konu kategorisi hiyerarflisi içindeki binlerce özkayna¤› listeler. Bu
hiyerarflinin bafl›nda Arts & Humanities, Business & Economy,
Computers & Internet, Education, Science, Society & Culture gibi 14
yayg›n bafll›k vard›r.
Bunlar›n her birinin alt›nda konu alt bölümleri s›ralamas›, burada da konu
alt›nda s›n›fland›r›lm›fl özkaynaklar›n giriflleri bulunur. Üst ba¤l› girifller
yaln›zca bafll›k veya bafll›kla beraber k›sa bir aç›klamadan oluflabilir. Baz›
girifller o özkayna¤›n elefltirisine giden üstba¤lara veya iyi sunum veya
kapsam› gösteren bir ikona sahiptir.
Kullan›m
Yahoo taran›labilir ya da aranabilir fakat, onun büyük gücü konuya dayal›
listelemeleri ve belirli bir alandaki özkaynaklar› tarama f›rsat›d›r. Arama
kolayl›¤›n›n büyük de¤eri bu ba¤lamda belirli Web sitelerini bulma arac›
olmaktan çok konuya göre düzenlenmifl Web sitelerini bulma arac›
olmakt›r.
Tarama
Tarama üst düzeydeki 14 yayg›n bafll›¤›n birinde bafllar, ard›ndan istenen
bafll›¤a gelene kadar konu hiyerarflisi boyunca afla¤› iner. Örne¤in bir kullan›c› ifl ve ekonomi (Business & Economy) üst düzey kategorisini seçebilir, ard›ndan dizinler ve indeksler gibi konudaki genel ifllere ba¤lar›n
oldu¤u sonraki düzeye geçer, sonra alt kategorilere ve bu kategorideki
herhangi bir bafll›¤a ulafl›r. Her alt kategorideki girifllerin say›s› hemen
yan›ndaki parantez içinde gösterilir. Bir alt kategori ba¤›n› izleyerek daha
fazla benzer listelere ulafl›l›r.
Dizinin içinden arama
Yahoo dizinini tararken her noktada o anki kategoriyi ya da bir bütün
olarak Yahoo'yu tarama seçene¤i vard›r. Konu hiyerarflileri oldukça kapsay›c› ve derin olabilirler, bu nedenle arama kolayl›¤› gerekli bir
yard›mc›d›r. Arama sonuçlar› Yahoo kategorilerinin alt›nda listelenir. Bu,
kategoriye ve listelenen di¤er kaynaklara yararl› bir a¤ sunar. Bu, konuya
göre s›n›fland›r›lm›fl dizinlerin, kullan›c›n›n kendi konu ba¤lam›ndaki
özkaynaklara yukar›dan afla¤› ya da afla¤›dan yukar› çal›flarak bakmas›n›
sa¤layan avantajlar›ndan birini gösterir.
70
Web Araçlar›
Genel Arama
(Ana sayfada bulunan) Genel arama kolayl›¤›, Yahoo konu kategorileri ve
Web siteleri ile genel bir Web aramas› sunar. Arama, her alandaki en iyi
karfl›laflmalar›n bir özetini oluflturur. Sonuçlar, karfl›l›k gelen arama
sözcükleri say›s›yla, tam sözcük örtüflmeleriyle ve karfl›l›k gelen sözcüklerin belgedeki yeriyle (bafll›kta yer ald›ysa üst s›ralara yerleflir)
iliflkilendirilerek s›ralan›r. Sonuçlar› ilk yeri Yahoo kategorileridir. Bir
kategori yüzlerce hatta binlerce iliflik Web sitesi içerebilir. Yahoo siteleri
yoksa Inktomi arama motoru ile tüm-metin Web aramas›yla oluflturulmufl (Web sayfalar›) sonuçlara gider.
Usenet News (DejaNews) ya da Yahoo aramas› gibi ekstralar sunan ‹leri
Arama seçene¤i de mevcuttur. Aramalar önceki gün, hafta, ay, y›l ya da 3
y›l öncesi olarak s›n›rlanabilir. Arama terimleri AND ve OR ile bir araya
getirilebilir ve bütün bir sözcük ya da bir altba¤ olarak ele al›nabilir.
Daha fazla bilgi bulmak
• Yahoo! How-To http://howto.yahoo.com/
• FAQ http://www.yahoo.com/docs/info/faq.html.
• Yahoo! Arama Yard›m› http://help.yahoo.com/help/ysearch/
2.7 Konu geçitleri
Internet bilgi cang›l›n› biraz daha uysallaflt›rmada bilgi uzmanlar›n›
çal›flmalar›n› ele alanlar, özkaynaklar›n seçilmesi, s›n›fland›r›lmas› ve
aç›klamas›nda katk›s› olan konu bilirkiflisi getiren servislerdir. Bu
servisler, konu geçitleri, belirlenmifl bir konu alan›nda nitelikli özkaynaklar› seçer, s›n›fland›r›r ve aç›klarlar. O konudaki bilgi aray›c›lar için
bilgi simsar› rolünü etkin bir flekilde doldururlar. Baflar›l› olursa, yararl›,
nitelikli çevrimiçi özkaynaklar› belirlemede güvenilebilirler ve çevrimiçi
kaynak malzemesinde belirgin bir karmafla olan bir alanda çal›flan herkes
için önemli bir özkaynak olurlar.
Konu geçitlerine örnekler
• ADAM http://adam.ac.uk/
• Say›sal sanat, tasar›m, mimari ve medya kaynaklar›n›n 'Gerçek
Kitapl›¤›'
• biz/ed http://bizednet.bris.ac.uk:8080/
‹fl ve Ekonomiden seçilen nitelikli özkaynaklar›n listeleri
• ChemDex http://www.chemdex.org/
Internet ecza kaynaklar›n›n dizini
• Eldis http://ntl.ids.ac.uk/eldis/eldis.html
Konu Geçitleri
71
ELDIS, Geliflme ve Çevredeki bilgi kaynaklar›na bir geçittir.
• EEVL http://www.eevl.asc.uk./eldis/welcome.html
Nitelikli Web siteleri mühendisli¤ini, arama motorlar› mühendisli¤ini,
bas›l› literatür dizinlerine ve di¤er uzman bilgi servislerine olan
ba¤lar›n ve bunlar›n özetlerinin taranabilir katalogu.
• HUMBUL http://users.ox.ac.uk/~humbul/index.html
Edebi ilimler özkaynaklar›
• OMN‹ http://www.omni.ac.uk/
Nitelikli biomedikal Internet özkaynaklar›na ‹ngiltere geçiti.
• PICK http://www.aber.ac.uk./~tplwww/e/
Nitelikli kütüphanecilik ve bilim özkaynaklar› bilgisine geçit.
• RUDI http://rudi.herts.ac.uk/rudi.html
fiehirli tarzda profesyonel hareketlilik, araflt›rma ve ö¤retim ile, ilgili
disiplinler için çok ortaml› Internet özkayna¤›. Buradaki flehirli tarz,
fiziksel tasar›m, yönetim, planlama ve binalarla arazi yap›s›n›n kamu
ve aç›k alanla olan iliflkisi anlam›nda kullan›l›r.
• SOSIG The Social Science Information Gateway (SOSIG)
http://www.sosig.ac.uk/ (see Plate 3) Toplumbilimler ve
ilgili alanlardaki çevrimiçi özkaynaklar›n nitelik-kontrollü bir
listelemesini verir. Listelenen her özkaynak standart bir girifl flablonu
kullan›larak s›n›fland›r›l›r ve aç›klan›r.
• WWW Virtual Library http://www.vlib.org/Home.html
Nitelikli konu listelemelerinin öncüsü, iyi tan›nan Virtual Library,
uzman olduklar› belirli alanlar için anahtar ba¤lar› sayfalar›n› oluflturan
zay›f yap›daki bir gönüllüler birli¤i taraf›ndan çal›flt›r›l›r.
3
Uzman Arama Araçlar›
Genel Web arama kolayl›klar›na ek olarak Internet bilgisinin belirli
kategorilerine veya belirli arama gereklerine yönelen uzman arama
araçlar› vard›r. Burada ele al›nan uzman araçlar flunlard›r:
• Dizin servisleri, insanlar ve di¤er varl›klarla ilgili bilginin yap›lanm›fl
veritabanlar›n› içerir.
• Archie, Internet dosya arflivlerinin aranmas› için öncü bir araçt›r.
• Ak›ll› ajanlar (Intelligent agents), kullan›c› lehine özerk davranarak
arama kavram›n› geniflletir.
3.1 Dizin Servisleri
Çevrimiçi dizin servisleri iki gruba bölünebilir: beyaz sayfalar ve sar› sayfalar. Beyaz sayfalar, insanlar ve bilgisayarlar için a¤ üzerinde bir arama
yolu sunarlar. Sar› sayfalarsa, firmalar için sunarlar. Tek bafl›na kapsay›c›
küresel bir dizin yokken, ‹nsanlar›n Aranmas› (Kullan›c›ya Genel Bilgiler
bölümünde) bafll›¤›nda ad› geçen baz› Web dizinleri isim eklentileriyle
övünürler. Bu bölüm, Internet dizin servislerini sunmak için genellikle
kullan›lan araçlar›n bir seçkisini kapsar. CSO gibi kimi araçlar a¤›rl›kl›
olarak yerel dizinler için kullan›l›rken, X.500 ve LDAP gibi di¤erleri
küresel olarak kullan›labilir. A¤ milyonlarca insana ulaflan ayr›nt›lar›n›
toplayan bu araçlara rol verse de, yaln›zca, burada listelenenler d›fl›nda
araçlar kullanan yerel dizinler taraf›ndan kapsanm›fl hala birçok insan
vard›r.
‹nsanlar›n aranmas›yla ilgili genel k›lavuzla için k›s›m 1,2,3'e bak›n.
3.1.1 CSO
CSO, Urbana-Champaign'de gelifltirildi¤i Illinois Üniversitesi'nde kurulu Bilgisayar ve ‹letiflim Servisleri Ofisi'nin (CCSO, Computing and
Communications Services Office) k›saltmas›d›r. Birçok üniversite,
72
Dizin Servisleri
73
ö¤renci ve personel bilgisini, çevrimiçine sunmak için CSO'yu kullan›r.
Toplanan veriler bir kurumdan di¤erine de¤iflirken, bir CSO dizini isim,
e-posta adresi, bölüm vs. ile aranabilir.
Eriflim
CSO dizinleri bir sunucu arac›l›¤›yla edinilebilir (Phonebook Server /
Telefon rehberi Sunucusu). Sunucu, ya tek bafl›na duran (örne¤in,
http://saratoga .cso.uiuc.edu /~notarus/software/winph.html adresindeki
32-Bit Windows için WinPH), ya da bir WWW veya Gopher geçidine
yerlefltirilmifl bir PH ifllemcisi ile eriflilebilir. Ayr›ca Eudora gönderi program› da bir PH istemcisi verir. ‹stemci bilgiyi aramak üzere belirli bir
CSO sunucusuna eriflmek için kullan›c› taraf›ndan flekillendirilir. CSO
normal olarak yaln›zca tek bir kurumun dizinini vermekte kullan›l›r. Bu
nedenle kullan›c› aç›s›ndan, araman›n hangi kurum veya sunucuda
yap›laca¤›n› bilmek gereklidir. Dünya çap›ndaki servislere olan ba¤lar
için http://www.uiuc.edu/cgi-bin/ph/ adresindeki Illinois Üniversitesi
Telefon Rehberi sayfas›na bak›n.
3.1.2 LDAP
LDAP (Lightweight Directory Access Protocol) Internet üzerindeki
dizin servisleri için bir protokoldür. LDAP kullanan her istemci programa, LDAP uyumlu (ya da X.500) bir dizin sunucusuna eriflim sa¤layan
aç›k bir protokoldür. Uygulamas›na bir örnek, LDAP'l›-E-posta istemci
program›nda, E-posta adreslerine bakma kolayl›¤›d›r. Kullan›c› LDAP
dizinini belirleyebilir; örne¤in kurumunun personel dizini. ‹stemci ve
sunucu bilgi talebi ve da¤›t›m›n›n ayr›nt›lar›n› verir.
LDAP'nin X.500'e birçok benzerli¤i vard›r. X.500 gibi, bilginin bir
dizinde nas›l kurulaca¤›n› ve bilgiye eriflim protokolünü veren, küresel
bir dizin yap›s› tan›mlar. X.500'den farkl› olarak, kavramas› daha kolayd›r,
daha kolay uygulanabilir ve ayr›ca TCP/IP'yi destekler.
X.500'le ortak olarak, LDAP bilgi modeli bir nesne hakk›nda (örne¤in bir
kifli) bilgi içeren "girifl"’e dayal›d›r. Girifller metin, JPEG foto¤raflar›,
sesler, URL'ler ve PGP anahtarlar› gibi bir bilgi kar›fl›m› içerebilirler.
Dizin giriflleri hiyerarflik a¤aç benzeri bir yap›da düzenlenir.
Eriflim
LDAP Netscape, Novell, Microsoft ve Sun'›nkiler gibi birçok dizin
servislerinde çal›flt›r›labilir. LDAP istemci eriflimi su gibi programlarda
mevcuttur: Eudora Pro 4.0, Netscape Communicator, Microsoft Outlook
Express 4.0, Lotus cc:Mail.
74
Uzman Arama Araçlar›
OpenLDAP
http://www.openldap.org/
Lightweight Directory Access Protocol'ün aç›k kaynak bir uygulamas›d›r.
Afla¤›daki adreste ulusal LDAP sunucular›n›n ve di¤er Kamu Dizin Ara
Yüzeylerinin bir listesi vard›r:
http://www.dante.net/np/pdi.html
LDAP kaynaklar› LDAP URL format› kullanan Web üzerinden
ulafl›labilir. Örne¤in ldap://ldap.widgets.com/ou=production,o=_widgets,c=nl?one (bu sorgulama dizin a¤ac›n› üretim bölümündeki girifllere
süzer.)
Daha fazla bilgi için
Innosoft's LDAP World
world/index.html
http://www3.innosoft.com/ldap-
3.1.3 X.500
X.500, da¤›t›lm›fl dizin servisleri için bir standartt›r. Bu standart hem
X.500 veritaban›n›n yap›s›n› hem de veritaban›n› sorgulamada kullan›lan
protokolü kapsar. X.500 farkl› tipteki dizinler için kullan›labilir. En
dikkat çeken uygulamas›, düzinelerce ülkede X.500 sunucular›
taraf›ndan sa¤lanm›fl 1 milyon isimden fazlas›n› içeren küresel bir beyaz
sayfalar servisidir.
X.500 hiyerarflik bir veritaban› yap›s› sunar (örne¤in ülke / kurum /
kurumsal birim / kifli ). Veritaban› kiflileri, a¤ özkaynaklar›n›, kurumlar›
vs. tarif edebilen herbiri kendine özgü girifllerden (her nesne için bir
tane) oluflur.
Eriflim
X.500 istemci-sunucu modeline dayal›d›r. X.500 istemcili bir kullan›c›
(X.500 dünyas›nda Diretory User Agent / Dizin Kullan›c› Ajan› ya da
DUA olarak bilinir) bir X.500 sunucusunu (Directory System Agent /
Dizin Sistem Ajan› ya da DSA) sorgulayabilir. Sunucu yerel X.500 veritaban›n› kullan›r, fakat di¤er X.500 sunucular›yla da iletiflime girebilir.
E¤er bir sorgulama yerel olarak yan›tlanamazsa, otomatik olarak di¤er
X.500 sunucular›na aktar›l›r ve yan›t al›n›r. Tüm dizin kullan›c›ya yerel
dizinden eriflilebilir görünür. Sorgulamalar gibi X.500'de veri yönetim
ifllevlerini destekler (girifllerin eklenmesi, de¤ifltirilmesi ve silinmesi).
Nameflow Paradice Servisi'ne (www, gopher, telnet, LDAP sunucusu
dahil) kamu dizin arayüzeylerinin bir servisi afla¤›daki adresteki Dante
taraf›ndan verilir:
Dizin Servisleri
75
http://www.dante.net/np/pdi.html
Bir ‹ngiliz Web geçiti olan World Wide Directory Service, flu adrestedir:
http://www.cse.bris.ac.uk/comms/ccrjh/search-formworld.html.
Daha Fazla Bilgi
X.500 diziniyle igili bilgi için
http://www.nexor.com/public/directory.html
LDAP World: http://www.innosoft.com/ldapworld/
LDAP Roadmap ve FAQ:
http://www.kingsmountain.com/ldapRoadmap.shtml
3.1.4 Az kullan›lan dizin servisleri
Whois
Whois hem dizin hem de protokoldür. Whois dizini a¤lar, a¤ kurumlar›,
alanlar, siteler ve onlarla ilgili irtibatlar hakk›ndaki bilginin aranabilir bir
veri taban›d›r. Afla¤›daki flekillerde kullan›labilir.
• A¤lar, alanlar ve hostlar hakk›nda bilgi bulmak
• A¤lar ve alanlar için (insanlar›n) irtibat bilgilerini ç›kartmak
• Bir alan ad›n› tescil ederken, ismin halen kullan›mda olup olmad›¤›na
bakmak.
Ana Whois veritaban› Network Solutions taraf›ndan kurulur. Üst-düzey
alan ad› alan bir kurum Whois veritaban›na otomatik olarak eklenir.
Whois'e yerel bir Whois istemcisinden etkileflimli bir telnet oturumdan,
e-posta üzerinden ya da afla¤›daki adresteki Web tabanl› formdan
ulaflabilir.
http://www.networksolutions.com/cgi-bin/whois/ whoisXREF]
Whois++
Whois++ a¤l› veri koleksiyonlar› için da¤›t›lm›fl bir veritaban› protokolüdür. Çok say›da sunucudan da¤›t›lan beyaz veya sar› sayfa verileri
gibi bir bilgiye pekifltirilmifl sorgulama eriflimi sunar. Çoklu dillerin ve
karakter tak›mlar›n›n kullan›m›, daha ileri arama ifadeleri, yap›land›r›lm›fl
veri ve tercihi resmiyet gibi seçeneklerle geniflletilmifl önceki Whois protokolüyle, geriye dönük, uyumlu olmak üzere gelifltirilmifltir. Her tip
yap›land›r›lm›fl veri bir Whois++ sunucusu alt›nda bulunabilir.
Digger (Bunyip Information Systems'dan), Whois++ uygulamas›na bir
örnektir. http://www.bunyip.com/products/digger/
76
Uzman Arama Araçlar›
Finger (Parmak)
Finger, belirli bir host bilgisayar üzerindeki kullan›c›lar hakk›nda bilgi
gösteren bir özelliktir. ‹ki flekilde kullan›labilir:
(1) Bir kullan›c› hakk›nda, oturum ad› veya o anda oturumda olup
olmad›¤› gibi bir bilgiyi sormak için,
(2) Oturum açt›¤›n›z ayn› makineye baflka kimin ba¤l› oldu¤unu
bulmak için.
Unix dünyas›ndan gelse de Finger istemcileri di¤er platformlar için
gelifltirilmifltir. Bir Unix sisteminde, "Domain" host bilgisayar›n
Internet'teki alan ad› iken finger user@domain yaz›n. Finger uzaktaki makinede çal›fl›yor olmal›d›r (yani, bulmak istedi¤iniz kifli taraf›ndan
kullan›lan makine).
Netfind
Netfind, alan ad› gibi anahtar sözcükler kullan›larak taranabilen, basit bir
Internet beyaz sayfalar dizinidir. Bir kullan›c› ad› ve kullan›c›n›n nerede
çal›flt›¤›n›n ham bilgisi verildi¤inde, Netfind o Internet kullan›c›s›
hakk›ndaki bilgiyi bulmaya çal›fl›r. Alan darald›kça, Netfind kiflinin ad›n›
izlemek için Finger kullan›r.
3.2 Archie
Archie, WWW sunucular›n›n içeriklerinin ve Internet dosya arflivlerinin
listeleri gruplar› gibi da¤›t›lm›fl verileri aray›p dizen bir araçt›r. En iyi bilinen uygulamas› Internet'teki anonim ftp arflivlerini dizmesindedir.
Internet'teki yüzlerce sunucudaki belirli maddelerin aranmas› amac›yla
sunulan en eski araçlardan biridir. fiimdi dosya arflivlerinin bu veritaban›
1000'in üzerinde sunucuyu ve birkaç milyon dosyay› kapsar ve Archie
yaz›l›m› üniversite taban›ndan ç›karak Bunyip Information Systems'in
ticari bir ürünü olmufltur. Ticari halindeyken, yaz›l›m geliflip genifllemifl,
ve flimdi Web verileri de dahil da¤›t›lm›fl veri koleksiyonlar› için genel bir
veritaban› olarak pazarlanmaktad›r. Bununla beraber, a¤ özkaynak
araçlar› ba¤lam›nda Internet arflivleri veritaban› sunan en önemli sistemdir.
Internet Arflivleri Veritaban› nedir?
Internet Arflivleri Veritaban›, Internet'teki anonim ftp arflivlerinin içerik
listelerinin bir dizinidir. Archie, arflivleri bar›nd›ran sunuculardaki veriyi
otomatik olarak toplama, düzenleme, tutma ve ona ba¤l› bir arayüzey
Dizin Servisleri
77
taramas› sa¤lama yollar› içerir. Di¤er Internet araçlar› gibi, Archie istemci-sunucu modelinde çal›fl›r. Archie sunucular› her Archie'nin kendi
co¤rafik alan›ndan toplad›¤› verilerin dizildi¤i da¤›t›lm›fl bir sistem sunar.
Sonuçlar Internet bilgisinin dünya çap›nda etkili, genifl, aranabilir bir
Archie indeksini etkili bir flekilde sunmak için paylafl›l›r.
Eriflim
Kullan›c›lar Archie veritaban›n› WWW, telnet ya da masaüstü makinelerine
yüklü tahsis edilmifl Archie istemci yaz›l›m› kullanarak arayabilirler.
WWW eriflimi;
Archie-Web sunucular› kullan›c›lar›n arama terimlerinin ve ilave
de¤iflkenleri belirleyebildikleri bir Web formu sunar. Veri böylece Archie
sunucusuyla ifllenir ve üstba¤l› bir yakalama listesi oluflturur. Yeniden
alma, basit bir üstba¤ seçimi meselesidir. SWITCH Archie servisi
afla¤›daki adreste bir WWW arayüzeyi sunar.
http://archie.switch.ch/archie/l
Telnet Eriflimi
Telnet eriflimi Archie veritaban›n›n uçbirime dayal› yollarla sorgulanmas›n› sunar. Birtak›m Archie sunucular› taraf›ndan verilir (bak›n›z
http://www.bunyip.com/products/archie/world/servers
.html). Bu sunuculardan birine ba¤lan›rken standart "Archie" ad›n› kullan›n. Bir banner mesaj›ndan sonra istem komutu ç›kacakt›r. Archie, veritaban›n› sorgulamak için kendi komutlar›n› kullan›r. ‹lk kez kullan›lanlar bafllamak için yard›m komutunu denemelidirler.
Yerel ‹stemci Eriflimi
Pc için Ws Archie ya da Apple Mac için Anarchie gibi yerel istemci
yaz›l›m›, Archie veritabanl› esnek bir yolla sorgulama sa¤lar. Kamu alan›
Archie istemcileri, Macintosh MS-DOS, OS/ 2, VMS, NeXT, Unix ve XWindows için mevcuttur. ‹stemciler Archie sitelerinden anonim ftp kullanarak al›nabilir ve /pub/archie/clients ya da /archie/clients dizinlerinde
bulunurlar. Örne¤in:
ftp://ftp.bunyip.com/pub/archie/clients
Kapsam
Günümüzde Archie, anonim ftp WWW Archie arfliv sitelerinin
Internetteki 1500'ün üzerindeki içeri¤ini, her siteyi ayda iki kere ziyaret
ederek izler. Ziyaret edilen siteler yaklafl›k 6 milyon dosya tutar.
78
Uzman Arama Araçlar›
Kullan›m
‹stenen dosyan›n tam ad› halihaz›rda bilindi¤inde Archie çok yararl›d›r.
Anonim ftp ya da WWW arflivlerinin içerik listelerini arama terimlerini
tam isimler / altba¤lar ya da düzenli ifadeler (büyük / küçük harf duyarl›)
fleklinde (tercihinize göre) gözeterek arayacakt›r. Arama için, istenen
yakalamalar›n maksimum say›s›, aramay› bafllatmak istedi¤iniz alan ya da
sunucu, arama terimlerinde AND veya OR ba¤laçlar›n›n kullan›l›p kullan›lmayaca¤› gibi belirleyebilece¤iniz ilave seçenekler sunulabilir.
Archie'nin WWW versiyonu Çevrimiçi yard›m sunar. Archie'yi telnet, eposta ve yerel bir istemci üzerinden kullanma bilgileri için K›s›m
3.2.5.2'ye bak›n›z.
Archie'ye Web üzerinden eriflim yaln›zca arayüzeyi kullanma kolayl›¤›
de¤il, ileri ba¤l› arama sonuçlar›ndan tümleflik dosya al›m› da sa¤lar.
Archie'yi telnet, e-posta ve baz› yerel istemciler üzerinden kullan›rken,
Archie sadece yerleflim sa¤lar. Dosyalar›n al›nmas› farkl› bir ifllem gibi
yap›lmal›d›r (genellikle ftp yoluyla).
Örnek
Bu örnek arama afla¤›daki adresteki Avusturya Archie-WWW sunucusunda yap›ld›.
http://archie.univie.ac.at:8001/.
Temel Archie aramas›n›n varsay›lan seçeneklerini kullanarak, yani, anonim
ftp (anonim ftp arflivlerinde arama), altba¤ (arama terimlerinin bir ismin bir
bölümü olsa da ortaya ç›kt›klar› yerde bul) ve duyars›z (büyük/küçük harf
ay›r›m› yapma), Usenet haberokuyucu yaz›l›m› olan free agent için
‹leri Arama seçene¤i alt›nda AND arama terimi operatörü seçilerek
(böylece yaln›zca "free" ve "agent" terimlerini bulunduran yakalamalar
gelecekti) bafllat›ld›. Arama afla¤›daki sonuçlar› verdi:
1) ftp.univie.ac.at
1 /mirror/tucows/adnload -r--r--r-- 6081 14:06:00 25
Jan 1999 GMT dlfreeagent.html
(2) ftp.uakom.sk
2 /pub/tucows/adnload -r--r--r-- 6081 16:05:00 07 Mar
1999 GMT dlfreeagent.html
(3) ftp.ntua.gr
3 /pub/pc/tucows/adnload -r--r--r-- 6081 17:05:00 07 Mar 1999 GMT
dlfreeagent.html Selecting on number 1 linked to the
ftp directory at the University of Technology,
Vienna, from where Free Agent could be retrieved.
Ak›ll› Ajanlar
79
Daha fazla bilgi bulmak
Archie'deki Bunyip Information System sayfalar›
http://www.bunyip.com/products/archie/.
3.3 Ak›ll› Ajanlar
Ak›ll› ajanlar (yaz›l›m ajanlar›) kullan›c› ad›na görevler yapan programlard›r. Ajanlar›n yeterlilik yelpazeleri genifltir; temel düzeyli
kendili¤inden do¤rudan gündelik görevlerden, kullan›c›n›n tercih ve
gündelik ifllerine uyum sa¤lama ve hatta onun ad›na pazarl›k yapma
yetene¤ine kadar. Ajanlar› di¤er programlardan ay›ran özellik,
karfl›laflt›klar› koflullara göre davran›fllar›n› otomatik olarak de¤ifltirmeleri
ve kullan›c›n›n görüp müdahale etmesine gerek kalmadan bir k›s›m haz›r
kural ve kriterlere göre karar verme yetenekleridir. Ajanlar bu otonomi
özelli¤inin kendi bilirliklerine göre azalt›p ço¤altabilirler. Özerk
davran›fl›n kapasitesi inisiyatifi ele almaya kadar uzanabilir (örne¤in kullan›c›n›n özellikle istemedi¤i ama isteyebilece¤i bilgiyi sa¤lamak).
Ajanlar ayr›ca di¤erleriyle ve di¤er programlarla veya bilgi isteyen veya
yard›m veren insanlarla iletiflebilir. Ayr›ca baz›lar› host bilgisayarlar
aras›nda gezebilirler (gezici ajanlar).
Internet bilgi arama alan›nda, ak›ll› ajanlar özerkliklerini geleneksel
arama kolayl›klar›n› baflka bir boyut eklemek için kullan›rlar. Örne¤in
talep edilen bir bilginin nas›l ve nerede aranaca¤›n›, arama devam
ederken kendi edimlerini a¤ ortam›na dinamik olarak uyarlay›p karar
verebilirler.
Eriflim
Bir ajan bir istemci üzerinde (kullan›c›n›n makinesi) ya da bir Web
sunucu üzerinde (gezici ajanlar tek bir yere ba¤l› olmay›p istemciden
sunucuya gezseler de) iflleyebilir. A¤ üzerinde bir dizi platform için mevcut büyük bir istemciye-dayal› ajan yaz›l›m› vard›r. Kimi ücretsizdir fakat
ço¤u ajan paketleri sat›fla sunulmufl ticari ürünlerdir.
Sunucuya dayal› ajanlar (örne¤in Excite Product Finder) URL'leri
arac›l›¤›yla bulunabilirler. Çevrimiçi bu ajanlar›n baz›lar› kullan›c›lardan,
onlara yeniden kullan›labilen isim ve flifre veren bir tescil ifllemi isteyebilirler.
Kapsam
Ajan yaz›l›m› sistem yönetimi, Internet'te bilgi arama, günü yakalama
servisleri, çevrimiçi al›fl verifl vs. gibi bir ba¤lam çeflitlili¤inde kullan›l›r.
80
Uzman Arama Araçlar›
Ajanlar›n kullan›labilece¤i kimi görevler flunlard›r:
• Önceki kullan›c› davran›fl›na dayanarak ilave ileri ba¤lar önerip,
kullan›c›n›n a¤a göz atmas›n› zenginlefltirmek;
• Arama motorlar› aramalar›na ilave de¤er katmak;
• Aramalar› çoklu veritaban›nda yapmak, sonuçlar› ak›ll›ca eleyip
birlefltirmek;
• Çevrimiçi pazarlardaki bir ürün için en iyi fiyat› bulmak;
• Kullan›c› ad›na ifllem ve pazarl›klara girmek;
• WWW veritabanlar›n› izlemek, düzenli bir indirme servisi sunmak;
• Web sitesi de¤ifliklerini izlemek, günlük kiflisellefltirilmifl bir gazeteyi
derlemek;
• Kullan›c›n›n belirledi¤i siteleri ziyaret etmek ve çevrimd›fl›
görüntüleme için tüm siteyi veya seçilen sayfalar› indirmek;
• Ortak ilgisi olan di¤er insanlar› bulmak;
• E-postay› kontrol etmek ve öncelik vermek, içeri¤e dayal› kararlar
vermek ve onlar› uygulamak.
Kullan›m
Baz› ajanlar kendi haz›r kural ve kriterleriyle bulunurlar, ya da görevleri
belirlenmifltir. Bunlar çok az düzenleme (configuration) gerektirir, ya da
hiç gerektirmez. Di¤erleri "yetifltirilmek"
durumundad›r. Yani
kullan›c›n›n verece¤i kurallarla sunulabilirler. Bu daha çok zaman harcay›c› bir süreç olabilir, ancak sunuflta kiflisel gereksinimleri tam olarak
karfl›layan bir ürün verir.
Örnekler
BotSpot http://www.botspot.com/ botlar›n ve ajanlar›n birçok
örne¤ini verir.
Autonomy Agentware http://www.agentware.com/index.html,
Autonomy (özerklik)
yap›land›r›lmam›fl çevrimiçi genifl bilgi
bünyelerinden kiflisellefltirilmifl, organize içerik oluflturmada ajan teknolijisi kullanan bir ürünler tak›m› gelifltirmifltir. The Agentware yaz›l›m›
metinde ortaya ç›kan kavramlarda, içeri¤i ve s›kl›klar›n› hesaba katarak
yo¤unlafl›r ve zaman içinde ayn› kavramlar› tan›mas›n› gelifltirir.
Yeni medya yay›nc›l›¤› ve bilgi yönetimi ürünlerinde kullan›lan teknolojiye örnek:
Content Server, Daily Briefing, Knowledge Server, Knowledge Update,
ve Portal-in-a-Box.
LiveAgent (AgentSoft) http://www.agentsoft.com/liveagen.html
kiflilefltirilmifl Java ajanlar› yaratan bir özellik. Kullan›c› düzenli bir Web
gözatma oturumuna gider. LiveAgent bu "yürüme" oturumundan bilgi
Ak›ll› Ajanlar
81
al›r ve kullan›c›n›n istedi¤i zamanlarda bu ifli yapabilmesi için bir ajan
üretir.
CareerSite http://www.careersite.com
Ajan teknolojisinin pratik bir uygulamas›n›n örne¤idir.
Gizli aday profilleri ve iflverenlerle ifl arayanlar› ba¤lamak için kavrama
dayal› aramalar kullan›r. Di¤er bir k›s›m tafl›y›c› servislerle birlikte Excite
Live (http://live.excite.com/), kendi bilgi servisine kiflisellefltirilmifl girifl sunar. Kaydolurken kullan›c›dan bir form doldurmas› istenir ve
ard›ndan giriflte Excite'in bilgi servisinin kiflisellefltirilmifl bir versiyonu
al›n›r.
Kiflisel profil, kullan›c›n›n en çok ilgilendi¤i bafll›klar yan›tland›kça
hakk›nda daha çok bilgi alan ve dönen maddeleri de¤erlendiren
NewsTracker taraf›ndan gelifltirilerek eklenir.
Excite sitesindeki di¤er bir ajan teknolojisi örne¤i, Internet'te al›fl verifl
için özel olarak tasarlanm›fl Jango ajan yaz›l›m›n› kullanan Product
Finder'd›r. (http://www.jango.com/xsh/index.dcg?)
eWatch http://www.ewatch.com/, abonelik sistemiyle edinilen bir
ajana-dayal› uyar› servisine örnektir. Gönderi listelerini, haber gruplar›n›,
forumlar› ve dahili ticaret, hisse senedi yönetimi, söylenti ve karfl›iflbirli¤i hareketleri hakk›nda bilgi veren Web sitelerini izler.
Wavephone Newscast http://www.newscast.com/ itme teknolojisi kullanarak eWatch bilgisini eflzamanl› olarak da¤›t›r.
Daha fazla bilgi bulmak
The Agent Society: http://www.agent.org/
Agent Sourcebook: http://www.opensesame.com/agents/
4
Gurup ‹letiflimi
Araçlar›
A¤ üzerinde grup iletifliminin en yayg›n yollar› iyi kurulmufl araçlar, gönderi listeleri (tart›flma listeleri) ve Usenet News'dur. Bunlar bilgi gruplar›
için a¤ iletifliminin yüksek esneklikli ve popüler yollar›n› verirler.
Esnekliklerinin bir özelli¤i, mesaj gönderen ve alan aras›ndaki eflzamanl›
ba¤lant›n›n gerekli olmamas›d›r. Bu tip iletiflim "eflzamans›z" iletiflim
olarak bilinir. Eflzamanl› iletiflimin tümleyici modu, insanlar›n eflzamanl›
ba¤lanma ve birbirleriyle etkileflimli iletiflmelerine olanak tan›yan
araçlar›n tamamen iflin içine girmeleriyle çal›fl›r. Bu gerçek zamanl›
iletiflim araçlar›, düz-metinden, tamamen aç›lm›fl çokluortama uzanan bir
ortam çeflitlili¤inde gelir. ‹mece araçlar› çevrimiçinde birlikte çal›flma
iflini kolaylaflt›rmak için iki yöntemi de kullan›r.
Bu bölüm afla¤›daki araçlar› kapsar:
• Gönderi metinleri,
• Usenet News,
• Web Konferans›,
• Gerçek zamanl› çokluortam iletiflim araçlar›,
• ‹mece araçlar›.
4.1 Gönderi Listeleri
E-posta muazzam biçimde esnek bir ortamd›r; onun en yetkin özelliklerinden biri, bir mesaj›n çoklu al›c›lara gönderilebilme kolayl›¤›d›r. Bu
görünüfle göre basit özellik, gönderi listelerinin (ya da tart›flma listelerinin) iflletiminin temeli ve ilgili "elektronik topluluklar›n"
gelifliminin fidanl›¤›d›r. Gönderi listeleri ortak ilgisi olan bu insanlar›n
(adeta) karfl›laflmalar›n›, görüfl al›fl verifllerini, haber ve duyurular› yaymalar›n›, belgeleri birbirlerine açmalar›n› ve ortak sorunlar› çözmek için
incelemelerini, birlefltirmelerini sa¤lar. Bir gönderi listesindeki tart›flma
normal olarak tek bir konuya odaklan›r, bu tek konu birçok alt bafll›k
içeren genifl bir kapsama da sahip olabilir.
82
Gönderi Listeleri
83
Gönderi listeleri nas›l çal›fl›r?
Bir mesaj› birçok al›c›ya gönderme özelli¤i tüm e-posta programlar›nda
vard›r. Çoklu e-posta adresleri, e-posta program› taraf›ndan genellikle
alias (arma) denen ortak bir isim alt›nda toplanabilir. Bu demektir ki yerel
gönderi program›n›zdan, arama adresleri elle ekleyip ç›kartarak, bir çeflit
ev yap›m› gönderi listesine sahip olabilirsiniz. Bir sunucu üzerinde
çal›flan Gönderi Listesi Yöneticisi yaz›l›m›, gönderi listelerinin geniflölçekli yönetimi için büyük ifllevsellik ve yeterlilik sunar. A¤lardaki ço¤u
gönderi listeleri birçok geliflmifl gönderi listesi yöneticilerinden (MLMs /
Mailing List Managers) biriyle yönetilir; Örne¤in; LISTSERV (K›s›m
4.1.7'ye bak›n›z), Majordomo, Listproc ve Mailbase. Gönderi listesi
yöneticisi yaz›l›m› afla¤›daki ifllevlerden bir k›sm›n› ya da hepsini kapsayabilir.
• Abonelerin otomatikleflmifl ifllemleri,
• Mesajlar›n da¤›t›m›,
• Mesajlar›n ayl›k arflivleri gibi listeyle ilgili dosyalar›n oluflturulmas›,
• Mesaj arflivlerinin dizilmesi ve taranmas›,
Her gönderi listesi, listenin iflletiminden sorumlu bir kifliye sahip olacakt›r. Bu kifliye liste sahibi denir. Liste sahibi listenin hatas›z çal›flmas›n›
gözleyecek, gerekli bilgi dosyalar›n› sa¤layacak, üyelerden gelen sorular›
yan›tlayacakt›r, vs. Baz› listeler herhangi bir kifliye aç›kt›r. Di¤erleri
kapal›d›r; bu durumda liste sahibi seçilen kiflilerin listeye kat›lmaya
ça¤›racak ve onlar› elle ekleyecektir.
Bir gönderi listesi kurmak
S›n›rs›z çeflitlilikteki bafll›klara sahip binlerce gönderi listesi vard›r. Belirli
bir bafll›ktaki gönderi listesini arama kaynaklar› için Kullan›c›ya Bilgiler
k›sm›na bak›n.
‹lgilendi¤iniz bafll›kta bir liste bulamazsan›z, kendi kendinize bir liste
kurma yoluna gidebilirsiniz. Bir LISTSERV listesi çal›flt›rma k›lavuzu
için afla¤›daki adresteki List owners Manual for LISTSERV'e
bak›n.
http://www.lsoft.com/manuals/ownerindex.html
Bir gönderi listesine kat›lmak
Bir gönderi listesine kat›lmak çok basittir. Listedeki yönetsel adrese
'subscribe' ya da 'join' komutu içeren bir mesaj at›n. Bu genellikle flöyle
görülür:
84
Grup ‹letiflim Araçlar›
subscribe <listname > <YourFirstName>
<YourLastName>
Köfleli parantezlerin içini uygun flekilde doldurun. Ard›ndan, genellikle,
art›k listeye üye oldu¤unuzu bildiren bir mesaj al›rs›n›z.
'subscribe' mesaj›n›n, di¤er mesajlar gibi, listenin kendisine de¤il, yönetsel birime gitmesi gerekti¤ini hat›rlamak önemlidir. Otomatikleflmifl bir
gönderi listesiyle, yönetsel mesajlar MLM taraf›ndan otomatik olarak
ifllenir. Bu tip mesajlar› listenin kendisine gönderirseniz, normal olarak
listedeki her üyeye otomatik olarak da¤›t›lacakt›r; kastedilen amaca sahip
olmayan mesaj›n›z siz de dahil herkesin zaman›n› bofla harcayarak arka
planda belirli bir miktarda rahats›zl›k yaratabilir. Baz› gönderi listeleri
uygun olmayan mesajlar› ('subscribe' gibi) listeye da¤›t›lmadan ay›klayan
bir arabulucuya sahip olabilir; ya da olas›l›kla, becerikli bir MLM bu tip
mesajlar› reddedecektir; ancak bu varsay›lamaz.
Baz› yönetsel adreslerin örnekleri flunlard›r:
[email protected]
[email protected]
Liste adresleri flunlard›r:
[email protected]
Komutlar
Gönderi Listesi Yöneticileri e-posta mesajlar›ndaki komutlar› yan›tlar.
Genel olarak komutlar›:
• bir listeye üye yapmak,
• bir listeyi b›rakmak,
• dergi format›ndaki bir listeyi almak,
• gönderiyi geçici olarak kapatmak,
• üyelerin bir listesini elde etmek,
• arfliv dosyalar›n›n bir listesini elde etmek,
• arfliv dosyalar›n› aramak ve almak için kullanacakt›r.
Komutlar›n aç›klanmas› ya da MLM komutlar›n›n karfl›laflt›rmal› bir listesini görmek için, MLM'nin
http://lawlib.slu.edu/training/mailser.html adresindeki Saint Louis Üniversitesi Hukuk Kütüphanesi'nden James Milles'›n
haz›rlad›¤› Yard›m dosyas›na baflvurun (help metniyle yönetsel adrese eposta gönderin).
Gönderi Listeleri
85
Gönderi listesi yaz›flmalar›n› iflleme
Baz› listeler çok hareketlidir ve her gün çok say›da mesaj üretir.
Baflkalar›nda hiç trafik olmadan haftalar geçebilir. Bir gönderi listesine aitseniz, oluflturdu¤u gönderilerle bafla ç›kmay› ö¤renmelisiniz. Gelen birçok gönderi oldu¤unda, okudu¤unuz ve
tuttu¤unuz gönderiler konusunda eleyici olmal›s›n›z. Mesajlar›n ön
elemesi, mesajlar›n Konu (Subject) k›s›mlar›n› tarayarak ve sizinle ilgili
olmad›¤›n› düflündüklerinizi eleyerek yap›labilir. Gönderi program›n›z›n
bir eleme özelli¤i varsa, onu, gelen gönderilerin seçece¤iniz kategorilerde
olanlar›n› ay›klamak (ya da silmek) üzere uyarlayabilirsiniz. Hangi eleme
ifllemini kullan›rsan›z kullan›n, kalan mesajlar hakk›nda kararl›
davranmak durumundas›n›z. Hangi mesajlar›n ç›kart›lmas›, hangilerinin ifl görmesi ve hangilerinin baflvuru için kalmas› gerekti¤ine
karar verip, ard›ndan gerekeni yap›n. Kalan mesajlar için mant›kl›
bir dosyalama sistemi kurun. Sonradan bilgiye gereksinim
duydu¤unuzda, belirli bir konudaki tüm karfl›l›klara baflvurabilmek yararl›d›r.
Gönderi listesinin sa¤lad›¤› kolayl›klardan yararlanmay› unutmay›n. Örne¤in mesajlar›n günlük derlemesini tercih edebilirsiniz
(tüm mesajlar tek bir mesajda bir araya konur), ya da tatile
ç›kt›¤›n›zda listeye ara verebilirsiniz. Gönderi listesi mesajlar›n
gözat›labilir bir arflivini veriyorsa, ne kaç›rd›¤›n›z› görmek için her
zaman ona baflvurabilirsiniz. Gerçekte, baz› yo¤un gönderi listelerinde, ilgi konular›n›n mesaj arflivinin düzenli olarak taranmas›
üye olmak için tercih edilebilir.
Liste etiketi
Gönderi listesi etiketi k›lavuzlar› için, '1.2 Netiket' k›sm›na bak›n.
4.1.1 LISTSERV
L-Soft International'daki LISTSERV, elektronik gönderi listelerinin
yarat›lmas›, yönetimi ve kontrolü için bir sistemdir. A¤ üzerinde en genifl
yay›l›ma sahip gönderi listesi yöneticisi paketidir ve her gün milyonlarca
LISTSERV listesi mesaj› gönderilir. L-Soft ayr›ca, mesajlar›n genifl
ölçekli da¤›l›m› için LSMTP gönderi da¤›t›m sunucusunu sunar.
LISTSERV listeleri, LISTSERV sunucular› (listservers/listesunucular)
taraf›ndan bak›l›r. Bir listesunucu, bakt›¤› her liste için üye listesini yönetir, liste mesajlar›n› da¤›t›r, ilgili belgeleri haz›r bulundurur, gönderi
trafi¤ini düzenler, mesajlar› arflivler ve ayr›ca, e-posta komutlar›na göre
dosyalar›n ve arflivlerin veritaban› taramalar›n› yapar.
86
Grup ‹letiflim Araçlar›
Eriflim
LISTSERV'ün VM, VMS, Unix (13 türleri) ve Windows 95/98/NT
sürümleri vard›r. Küçük ölçekli (on gönderi listesine kadar), kars›z bir
gönderi listesi yöneticisi, LISTSERV Lite ücretsiz sürümü de vard›r.
E-posta eriflimi olan herkes genel LISTSERV listesine kat›labilir.
Listesunucu’ya bir kat›l›m mesaj› gönderin. Örn.
SUBSCRIBE NETTRAIN Gönül Erdal
mesaj›n›
[email protected]
adresine gönderin.
Kamusal bir listeye herkes kat›l›p ayr›labilir, mesaj gönderebilir, listede
kimlerin oldu¤una bakabilir, veritaban›n› tarayabilir, vs. Özel listede ise,
üyelik için genellikle liste sahibine baflvurman›z gerekir ve yaln›zca listenin üyeleri listeye mesaj gönderip, arflivlenmifl postalamalara ulaflabilir.
LISTSERV fevkalade bir e-posta ortam›d›r. Mesajlar e-posta ile LISTSERV gönderi listesine at›l›r ve 'kaydet' ya da 'kay›ttan ç›kart' komutlar›ndan, karmafl›k veritaban› arama komutlar›na kadar tüm LISTSERV
ifllevlerine e-posta komutuyla ulafl›labilir. E-posta komutlar›n›n LISTSERV sunucusuna (örn. LISTSERV@ LISTSERV.ACSU.BUFFALO.EDU)
gitti¤ini, liste mesajlar›n›n da liste adreslerine (Örn. [email protected].) unutmay›n.
Bununla beraber, LISTSERV yaz›l›m›n›n en yeni sürümlerinde, LISTSERV ifllevlerinin baz›lar›na WWW arac›l›¤›yla ulaflmak mümkündür;
Örn. mesaj arflivlerini okumak ve listeye üye olmak (AÇIKLAMA'ya
bak›n). Baz› LISTSERV listeleri, bir geçit üzerinden UseNet arac›l›¤›yla
da edinilebilir. Böyle habergruplar›, bit.listserv. hiyerarflisi alt›nda
gelecektir. Örne¤in NETTRAIN, bit.listserv.nettrain. bafll›¤›
alt›nda bir habergrubu olarak mevcuttur.
Kapsam
Kamuya-aç›k tüm LISTSERV listeleri hakk›ndaki bilginin da¤›t›lm›fl
veritaban› otomatik olarak oluflturulur ve kullan›l›r. Uygun bir fley bulma
flans›, flu anda 110000'den fazla kamusal liste say›s› verildi¤inde, oldukça
yüksektir. WWW arac›l›¤›yla listeleri L-Soft'un
http://www.lsoft.com/lists/listref.html adresindeki
CataList Baflvuru Web sitesinden tarayabilirsiniz. Buradan ölçe¤in kapsaml› bir resmini ve çeflitli LISTSERV listelerini listelerin listesine
gözatarak edinebilirsiniz. LISTSERV listelerini ayr›ca bafll›kla taraya-
Gönderi Listeleri
87
bilir, her listedeki ayr›nt›lar› alabilir, mesaj arflivlerine göz atabilir ve hatta
üye olabilirsiniz.
Ayn› bilgilerin tümüne tabii ki e-posta ile de ulaflabilirsiniz. Örne¤in, herhangi bir LISTSERV sunucusundan sözcük listesini içeren bir e-posta
göndererek, tuttu¤u listeler listesini alabilirsiniz. Belirli bir bafll›kla ilgili
olarak LISTSERV listelerinin bir listesini almak için, listelerin küresel
listesinde bir anahtar sözcük aramas› yapabilirsiniz:
LIST GLOBAL <keyword>
Kullan›m
LISTSERV gönderi listelerinin yönetimini desteklemek ve kullan›c›lara
liste mesajlar›, dosyalar ve bilgi al›p, veritaban› taramalar› isteyebilece¤i
yollar› içeren bir seçenekler dizisi vermekte büyük bir ifllevsellik sunar.
Bu ifllevlerin hepsine mesaj›n bünyesine yerlefltirilen e-posta komutlar›yla ulafl›labilir, örn.
HELP
E-posta komutlar› bir LISTSERV sunucusuna gönderilir, asla esas listeye de¤il. E¤er komutlar›n›z belirli bir listeye aitse, e-posta komutlar›n›
adresini biliyorsan›z, o listeyi yöneten özel LISTSERV sunucusuna göndermeniz tercih edilir. Yoksa, genel LISTSERV adresi:
[email protected]
kullan›labilir ve mesaj›n›z do¤ru sunucuya iletilecektir. Bu adres ayr›ca,
Yard›m (Help) veya Bilgi (Info) gibi, istedi¤iniz her türlü bilgi için kullan›labilir.
Bir LISTSERV sunucusu bir e-posta komutu ald›¤›nda, gönderi
bafll›¤›ndaki 'Subject:' (Konu) sat›r›n› göz ard› edecektir; o yüzden
komutlar›n›z mesaj›n içinde olmal›d›r. Afla¤›da kullan›fll› komutlar›n kimi
örneklerini bulacaks›n›z:
Tablo 4.1 Bilgi ve dosya alma:
Komut
Anlam›
REVIEW ali listname ali F=MAIL
Abonelerin bir listesini gönder. (F, format
istemidir. Di¤er seçenekler flunlard›r:
MIME/text, MIME/Appl, UUencode)
Sunucunun sa¤lad›¤› listelerin bir listesini gönder.
LISTS
88
Grup ‹letiflim Araçlar›
LIST GLOBAL <keyword>
INDEX <listname>
GET < filename> <filetype>
<listname> F=MAIL
LISTSERV listelerinin, aç›klamas›nda flu anahtar
sözcük olan (Herhangi bir sunucudaki)
listesini gönder.
Bu liste için arfliv dosyalar›n›n listesini gönder.
Bu arfliv dosyas›n› gönder.
LISTSERV komutlar›n›n tam bir listesi için, Listserv Command
Reference'a baflvurun:
http://www.lsoft.com/manuals/1.8d/owner/appenda.html.
Listelere kat›lma
Bir listeye kat›ld›¤›n›zda, LISTSERV kendi üyelik veritaban› bilgisini
sizin e-posta adresinize ilifltirir ve siz aksini istemedikçe, varsay›lan bir
seçenek listeleri grubunu size tahsis eder. SET komutu seçenekleri kendinize göre de¤ifltirmenizi sa¤lar. Birçok komutta ilave seçenekler vard›r.
Dosyalar›n al›nmas›
Dosyalar bir LISTSERV sunucusunda tutulabilir ve kullan›c›n›n al›m›na
sunulur. Saklanan iki tip dosya vard›r:
(1) Liste sahibi ya da yöneticisi taraf›ndan konan listelerle ilgili çeflitli
dosyalar;
(2) Listeye gelen e-postalar›n arflivleri.
Veritaban› komutlar›
LISTSERV veritabanlar›n› taramak için geleneksel ortam e-posta
komutlar›yla iken, e¤er liste kendi arviflivini bir WWW arayüzeyi
veriyorsa, veritaban› taramalar› World Wide Web arac›l›¤›yla da
yürütülebilir. Bunu afla¤›daki adresteki CataList Web sitesinde uygulamal› olarak görebilirsiniz:
http://www.lsoft.com/lists/ listref.html
Örnek
Diyelim ki UVBM.BUFFALO.CC.EDU. adresindeki. NETTRAIN listesine abone olmak istiyorsunuz. Tam ad›n›z ise Gönül Erdal. Afla¤›daki
komutu
[email protected]
SUBSCRIBE NETTRAIN Gönül Erdal
Gönderi Listeleri
89
Diyelim ki CEARN ba¤lant›s›ndaki (önceden abone oldu¤unuz) INFOMAC gönderi listesini b›rakmak istiyorsunuz:
UNSUBSCRIBE INFO-MAC
Komutunu, INFO-MAC listesini yöneten CEARN ba¤lant›s›ndaki
LISTSERV sunucusuna göndermelisiniz. A¤ üzerinde ait oldu¤unuz
tüm LISTSERV listelerini b›rakmak için, afla¤›daki komutu size en
yak›n (ya da herhangi bir) LISTSERV'e gönderin:
UNSUBSCRIBE * (NETWIDE)
Diyelim ki ad›nda veya bafll›¤›nda "avrupa" yaz›s› olan tüm gönderi listelerinin bir listesini almak istiyorsunuz. Afla¤›daki komutu size en yak›n
(ya da herhangi bir) LISTSERV sunucusuna gönderin:
LIST GLOBAL AVRUPA
Ait oldu¤unuz tüm SEARN listelerinden gelen gönderileri almay› b›rakmak istiyorsunuz. Afla¤›daki komutu SEARN'deki LISTSERV
sunucusuna gönderin:
SET * NOMAIL
Diyelim ki bir dosya listesinden " PCPROG ZIP dosyas›n› XXE dosya
format›nda almak istiyorsunuz. Afla¤›daki komutu bu dosyaya sabit
LISTSERV sunucusuna gönderin:
GET PCPROG ZIP
F=XXE
Daha fazla bilgi bulmak
LISTSERV kendisi ve ifllevselli¤i hakk›nda bol miktarda bilgi verir.
Yard›m dosyalar›n›n standart bir grubu her LISTSERV sunucusundan
istek üzerine al›nabilir. Bir LISTSERV sunucusuna "INFO" komutunu
e-posta ile göndererek bunlar›n bir listesini edinebilirsiniz. Ortak olarak
kullan›lan komutlar›n bir listesini almak için "HELP" sözcü¤ünü içeren
e-posta mesaj›n› "[email protected]" adresine ya da herhangi bir LISTSERV sunucusuna gönderin. L-SOFT'un tüm LISTSERV k›lavuzlar› WWW'nin afla¤›daki URL'sinde mevcuttur.
http://www.lsoft.com/manuals/index.html
90
Grup ‹letiflim Araçlar›
Liste sahipleri için özkaynaklar
http://www.lsoft.com/lists/listref.html adresindeki
CataList Web sitesinden 'Mailing Lists of Interest to List Owners'›
seçin.
LISTSERV List Owners Manual (Liste Sahipleri K›lavuzu),
http://www.lsoft.com/manuals/ownerindex.html .
adresindedir.
4.2 Usenet News (Usenet Haberleri)
Haberler (News) ya da Netnews olarak da bilinen Usenet Haberleri
"habergruplar›" bafll›klar›na gönderilen mesajlar›n (makalelerin)
arflivlenmesini ve da¤›t›m›n› sa¤layan bir grup tart›flma ortam›d›r.
Habergruplar›n›n kurulmas› için ana yayg›n kategoriler flunlard›r: alt
(alternatif), comp (bilgiifllem), misc (çeflitli), news (haberler sisteminin
kendisiyle ilgili), rec (e¤lendirici), sci (bilim), soc (sosyal), talk
(konuflma). Herbir kategori içinde altkategorilerin hiyerarflik s›ralamas›
vard›r. Usenet habergruplar›, Haberler hostlar›na bir "haber
beslemeleri" sistemiyle tüm dünyaya ço¤alt›l›r. fiu anda varolan onbinlerce habergrubu ve yüzlerce megabyte'a ulaflan postalamalar›n günlük
toplamalar› nedeniyle, Haberler hostlar›n› çal›flt›ran kurumlar›n yaln›zca
bir habergruplar› seçkisi kapsayan s›n›rl› haber beslemeleri istemeleri
flafl›rt›c› de¤ildir. Ayn› nedenden ötürü, mesajlar yeni haber beslemelerine yer haz›rlamak için ç›kart›lana kadar saklanabilir.
Eriflim
Usenet habergruplar› tüm dünya’daki binlerce siteden izlenebilir.
Kullan›c›lar yerel habergruplar›na haberokuyucu bir programla
ulaflabilirler. Baz› WWW taray›c›lar kurulu bir haberokuyucuyla
gelebilirler ya da tahsis edilmifl bir haberokuyucu bir program kullanabilirsiniz. Haberokuyucu yerel (ya da uzak) Haberler hostuna
istedi¤iniz kadar habergrubunu ve içeriklerini afla¤› çekebilece¤iniz
Haberler Protokolü kullanarak eriflir. ‹lgilendi¤iniz bir habergrubu sitenize al›nmad›ysa, yerel Yöneticiniz üzerinden, onun için bir talepte
bulunabilirsiniz. Haberlere yerel olarak erifliminiz yoksa, Usenet hostlar›n›n kamusal olarak eriflilebilir de¤ifltirilebilir bir listesi de vard›r.
Sitenizin Usenet eriflimine sahip olup olmad›¤›n› bilmiyorsan›z, yerel
bilgisayar destekçinizle görüflün.
Yukar›da irdelenen ana kategorilerin yan›nda, yine dünya çap›nda
da¤›t›lm›fl olabilen belirli konu alanlar›na (örne¤in bionet, biz, vmsnet),
co¤rafik alanlara, örgütlere (örne¤in ieee) ya da ticari ilgi alanlar›na
Usenet Haberleri
91
(örne¤in clari) dayal› kategoriler vard›r. Ticari habergruplar›na eriflim
için genellikle bir ücret al›n›r. Yerel habergruplar›, yerel host veya alanla s›n›rl› da¤›t›mla kurulabilir.
Kapsam
Bir Usenet mesaj› gönderen kullan›c›lar, onu belirli bir habergrubuna
postalarlar. Özürlülerin e¤itiminden Star Trek'e, çevrebiliminden önceki
Sovyetler Birli¤i'nin politikalar›na kadar uzanan konularda habergruplar›
vard›r. Habergruplar›ndaki tart›flman›n niteli¤i kusursuz olabilir, fakat bu
kesin de¤ildir. Baz› habergruplar›ndan, grup mesajlar›n› tarayan ve hangilerinin da¤›t›m için uygun oldu¤una karar veren bir arabulucu vard›r.
Habergruplar› yararl› bir bilgi kayna¤› ve teknik bafll›klarda yard›m
sa¤layabilir. Listenin tekrar eden ayn› sorularla dolmas›n› engellemek
için ortak olarak bir S›kça Sorulan Sorular (FAQ / Frquently Asked
Questions) listesi sunarlar. E¤er FAQ bir soruyu yan›tlayamazsa, kullan›c›lar onu habergrubuna gönderir ve dünyan›n herhangi bir yerindeki
bir uzman ço¤unlukla yan›t› verir.
Kullan›m
Hepsi de¤ilse de, ço¤u haberokuyucular ayn› temel ifllevleri sunar:
• Habergruplar›na Abone olmak: Haber-okuma yaz›l›m›n›z bu gruplar›
do¤rudan eriflilebilir yapacakt›r, böylece içeriklerini çabucak ve
kolayca okuyabilirisiniz.
• Habergruplar› Aboneli¤i kesme: Kolay eriflim listenizden gruplar›
ç›kartmak.
• Habergruplar› postalar›n› Okuma: Haberokuyucunuz size gelen yeni
mesaj ve postalar› gösterir ve hangi postalar› okuyup okumad›¤›n›z
takip eder.
• Tart›flma zeminleri: Bir postalaman›n yan›tlar› orijinal postalamayla
bir arada gruplan›r, böylece okuyucu bir habergrubunda belirli bir
tart›flma ya da bafll›¤›n bir bölümü olan mesajlar› izleyebilir.
• Habergruplar›na Postalama: Grup tart›flmalar›nda yer alabilirsiniz;
haberokuyucunuz postan›z› nereye gönderebilece¤inizi bilir.
• Bir postaya Yan›t verme: Habergrubuna (genellikle follow-up denir)
ya da bir postan›n yazar›na (genellikle reply denir) bir yan›t göndere
bilirsiniz.
Örnekler
WWW taray›c›lar Haber-•okuma yaz›l›m› içermezler. Örne¤in Microsoft
Internet Explorer Haberleri görmek ve posta atmak için Outlook
92
Grup ‹letiflim Araçlar›
Express'i kullan›r. ‹lk ad›m, habergruplar› listesini indirmektir. Haberler
hostuna ba¤l› olarak, çok genifl bir liste gelebilir. Bu yap›ld›ktan sonra,
abone olmak istedi¤iniz habergruplar›n› seçebilirsiniz. Ard›ndan bunlar
varsay›lan olarak indirilmifl olacakt›r. Aboneli¤iniz gerçeklefltikten sonra,
her habergrubu için o anda tutulan makalelere eriflebilir, onlar› okuyabilir
ve makale yollayabilirsiniz.
DejaNews http://www.dejanwes.com/ adresindeki haber
tart›flmalar›nda kat›lmak için haberokuyucu gerekmemektedir.
20.000'den fazla Usenet habergrubunun postalar›n› aranabilir arflivlerini
de içeren bu servis, kay›t oldu¤unuzda tart›flmaya kat›labilece¤iniz
Usenet News'a bir Web arayüzeyi sunar. Yaln›zca Web taray›c›n›za
gereksiniminiz vard›r.
Daha fazla bilgi bulmak
Baz› habergruplar›, Usenet'in kullan›m› ile ilgili makale ve tart›flma
yürütürler.
news.announce.newusers, news.answers ve news.newusers. questions.
4.3 Web Konferans›
Web konferans›, ilgi gruplar›n›n bilgi ve düflüncelerini Web arac›l›¤›yla,
etkileflimli olarak de¤il fakat eflzamans›z olarak al›p vermelerinin bir
yoludur. Bu sistem uzaktan ö¤renme için yayg›n olarak kullan›l›r. Web
konferans› ile, kat›l›mc›lar WWW'i mesaj eklemek ve bir konferanstaki
önceki mesajlar› okumak için kullanabilirler. Di¤er Internet forumlar›
gibi, Web konferans› özelleflmifl çal›flma tak›mlar› için bir çal›flma arac›,
kazazedeler için bir destek mekanizmas›, hobi sahipleri için raslant›sal bir
ortam ve baflka birçok fley olabilir. Kendine özgü kudreti, birçok Internet
kullan›c›s›n›n halihaz›rda bildi¤i ve platformlar aras› süregiden bir
tart›flmaya düflük maliyetli konufllanma yollar› veren ve Internet veya
Intranet üzerinde okuyucular ve katk› sa¤lay›c›lara potansiyel olarak her
yerde mevcut olan Web'i kullanmas›ndad›r.
Bir çok di¤er Internet sistemleri gibi, Web konferans› da istemci-sunucu
modelinde çal›fl›r. Konferans›n yönetilmesini gözeten ve mesajlar›n ve
aboneliklerin dosyalanmas›n› yürüten bir sunucu vard›r. Ayr›ca Web konferans›na eriflim için, kullan›c›n›n kulland›¤› program olan bir istemci
vard›r. Bu genellikle Netscape Navigator ya da Internet Explorer gibi
düzenli bir Web taray›c›d›r; Bununla beraber baz› Web konferans sistem-
Web Konferans›
93
leri kendi istemci yaz›l›mlar›n› gerektirir veya düzenli Web taray›c›ya
tak›lma (plug-in) kullan›r. Hangisi olursa olsun bir Web konferans›na
olan arayüzey genellikle çok basit ve sezgiseldir.
Uygulanan Web konferans›
Bir Web konferans›na oturum süreci ile girilebilir. Bu, konferans
sunucusuna kullan›c›lar›n nerede oldu¤unu ve tercihlerinin bir kayd›n›
tutma olana¤› sa¤lar. ‹lk baflta kullan›c›, bir konferans›n bafll›klar›n›n bir
listesini, muhtemelen her bafll›ktaki yan›tlar›n say›s›n› da belirterek, Web
sayfas›nda normal olarak görecektir. Buradan hareketle, okuyucu bir
bafll›k seçebilir ve mesajlar› gözetebilir.
Baz› sistemler belirli bafll›klara abonelik verir. Böylece bir kullan›c› oturumu açt›¤›nda konferans›n kiflisel olarak özellefltirilmifl görüntüsünü
görecektir. Kullan›c›lar kendilerini en çok ilgilendiren tart›flmalara
do¤rudan girebilirler. Sistem ayr›ca kullan›c›n›n son ziyaretinden beri
her bafll›¤a eklenen mesajlar›n say›s›n› gösterir.
Arayüzey, ayr›ca mesajlar›n alt bafll›k hiyerarflisi içinde gruplanmas›,
mesajlar›n konuya/tarihe ve yazara göre ayr›lmas› olana¤› ve bir arama
kolayl›¤› gibi ilave özellikler sa¤layabilir.
4.3.1 Web konferans yaz›l›m›
Mevcut Web konferans sistemleri için, dikkate de¤er bir miktar› ücretsiz
olan çok miktarda yaz›l›m vard›r. Seçilmifl kimi girifller burada listelenmifltir. Kullan›m örneklerini gösteren kapsaml› bir listesi için
http://thinkofit.com/webconf/ .adresindeki Conferencing Software for
the Web'deki URL'ye bak›n. (Woolley, D.)
Allaire Forumlar›
Cold Fusion ile çal›flan Web konferans uygulamas›, Allaire'in Web uygulama gelifltirme yaz›l›m›d›r. Forumlar Web üzerinden etkileflimli tart›flma
sunar. Mesajlar konferansa Web formlar› ile gönderilir ve tart›flma
arflivleri bir Web taray›c› ile görüntülenir.
Özellikler
• Mesaj al›fl verifli,
• Mesajlar›n ve tart›flma s›ralar›n›n arflivlenmesi,
• Arflivin tam-metin taramas›,
• E-posta ile yeni mesajlar almak için zeminlere abonelik,
• Dosya al›flverifli,
• Düzenlenebilir arayüzey,
94
Grup ‹letiflim Araçlar›
• Yetkin güvenlik çerçevesi.
Eriflim
Konferans kat›l›mc›lar› yaln›zca Web taray›c›lar› kullanmaya ihtiyaç
duyarlar. Sunucu, Allaire'dan al›nabilir. Windows NT ya da Windows 95
Web sunucusu üzerinde çal›fl›r. Fiyat›, elde edinilebilirli¤i ve sistem
gereksinimleri ile ilgili daha fazla ayr›nt› için bak›n›z:
http://www.allaire.com/
Caucus
Konferanslara Web taray›c› üzerinden kullan›c› eriflimli Web konferans
yaz›l›m›.
Özellikler
• Bir konferans içinde tart›flma s›ralar›,
• Arama kolayl›¤›,
• Konferansa flifreli eriflim,
• Üyelik listeleri,
• Web sayfas›ndan formlar arac›l›¤›yla postalanan mesajlar.
Eriflim
Konferanslar, sade bir Web taray›c› ile eriflilir. Sunucu yaz›l›m›, Unix sistemleri yelpazesi için mevcuttur;
Screen Porch sitesi (http://screenporch.com/.)
30 günlük deneme versiyonu ücretsiz olarak edinilebilinir.
Ceilidh
Ceilidh Web üzerinde paylafl›lm›fl belgeli s›ral› tart›flmalar sunar. Yaln›zca
http kullan›r ve Web taray›c›ya ilave bir yaz›l›m gerektirmez.
Özellikler
• Mesajlar›n ileri metine otomatik dönüfltürülmesi,
• Mesajlar›n s›ral› listesi,
• Seçilebilir e-posta yeni mesaj uyar›s›,
• Seçilebilir dosya ekleme,
• Otomatik mesaj sonland›rma.
Ücretsiz Eriflim
Sunucu Mac, OS/2, Windows
http://www.lilikoi.com/
NT/95/98
ve
Unix'te
çal›fl›r.
Web Konferans›
95
4.4 Gerçek-zamanl› çokluortam iletiflimi
Gerçek-zamanl› çoklu-ortam iletifliminin örnekleri; sesli konferans
(audioconference) ve görüntülü konferans›d›r (videoconference). Burada
esas odak noktas› bunlard›r. Ayr›ca görüntülü konferans›n genel
çerçevesinde kapsanan Mbone, Multicast Backbone ve ilgili araçlar ele
al›nm›flt›r.
Sesli ve görüntülü konferansa Internet üzerinden eriflim günümüzde
h›zla geliflmektedir. A¤ kapasitesi ve h›z her zaman bant geniflli¤ine aç bu
tip uygulamalarda söz konusu olsa da, nitelikli çoklu ortam iletiflimi için
bir ön koflul olan yüksek-h›zl› ba¤lant›lara daha fazla insan sahip olmaktad›r. Her zaman seçecek daha iyi ve daha çok araç vard›r ve sahip ve
sahip olduklar› bask› algoritmalar› günden güne geliflerek daha etkili
olmaktad›r.
Stüdyodan masaüstü kiflisel bilgisayar›na
A¤lar üzerinde iyi nitelikli çoklu ortam iletifliminin bulunmaz bir hedef
olmas›n›n nedenlerinden biri, ses ve görüntü dosyalar›n›n yo¤un çap› ve
a¤ hatlar›n›n s›n›rl› kapasitesidir. Kabul edilebilir nitelikte bir görüntü
üretmenin, saniyede 24 görüntülük bir h›z gerektirdi¤i tahmin edilmektedir. Görüntü ve ses zamana-ba¤l› oldu¤undan, yavafl ba¤ bitleri yüzünden vaktinde ulaflmayan veriler düfler. Sonuç, kirli görüntü ya da garipsesli konuflmad›r. Verileri s›k›flt›rmak, sorunu hafifletir, fakat dosyalar›n
s›k›flt›r›lmas› ve aç›lmas› ifllemi için çok fazla bilgiifllem gücü gereklidir.
En iyi nitelikli görüntülü konferans, kendi s›k›flt›rma açma (codec)
donan›m›na sahip pahal› özel-tasarlanm›fl tak›mlar›ndan oluflmufl
donan›mla buluflmal›d›r. Fakat teknoloji ilerledikçe masaüstündeki
kiflisel bilgisayarlar dünün süper bilgisayarlar›n›n geliflen gücünü yakalamaktad›rlar. Veri s›k›flt›rma yöntemleri de daha cazip olmaktad›r. Tüm
a¤lar her an evrilmektedir. Daha fazlas›, kurumu s›k›flt›rma içeren
özelleflmifl uygulama yaz›l›m›n›n kullan›m›yla baflar›labilir. Ayr›ca görüntülü ve sesli konferans uygulamalar›, giderek uluslararas› standartlar›
sa¤lamaktad›r, yani hangi bilgisayar› ya da yaz›l›m› kulland›klar›na
bak›lmaks›z›n, daha fazla insan, birbiriyle konuflabilmektedir. Sonuçta
masaüstü görüntülü ve sesli konferans (Internet telefonu) giderek daha
çok yap›labilmekte ve bu görüntülü ve sesli konferans›n gelecekte
masaüstü kiflisel bilgisayarlar›n standart bir ifllevi olaca¤› görülmektedir.
4.4.1 Görüntülü konferans
Görüntülü konferans çok çeflitli yollarla kullan›labilir:
96
Grup ‹letiflim Araçlar›
• Bire-bir, yani, bir kifliyle baflka bir kifli;
• Bire-çok, yani, birçok siteye yay›n, örne¤in bir konuflma;
• Çoktan-çoka, yani, iki taraftan daha fazlas› yer al›r. Baz› uygulamalar
aktif görüntüyü istendikçe bir taraftan di¤erine döndürür.
Afla¤›daki farkl› a¤ tipleri üzerinde çal›flabilir:
• Üniversite a¤lar› gibi Local Area Networks/ Yerel Bölge A¤lar›
(LANs)
• Ulusal a¤lar ve daha genifl Internet gibi Wide Area Networks/ Genifl
Bölge A¤lar› (WANs)
Internetin bölümlerinin üstünde yer alan gerçek bir a¤ olan MBone
(Multicast Backbone), Multicast kullanarak etkili gerçek-zamanl› çokluortam aktar›m› için tasarlanm›flt›r. Araflt›rma ve akademi dünyas›nda kullan›c›lar, Internete ba¤l› bir LAN üzerindeki a¤l› bilgisayarlar›ndan
görüntülü bir konferansa eriflmek isteyeceklerdir. Birçok araçlar Internet
protokollerine uyarlanm›fl ya da onlar için tasarlanm›fl olarak ortaya
ç›kmaktad›r. Birçok ticari görüntülü konferans ürününe sahip ISDN
(Integrated Services Digital Network)'de ayr›ca kullan›labilir.
Kald›r›labilen en düflük h›z olan 28.8K'l›k bir modem ba¤lant›s›yla kullan›labildi¤i söylenen ürünlerde vard›r.
Ses, görüntü ve/ya veri kullanan ISDN çokuçlu konferans, bir Multipoint
Control Unit/Çokuçlu Kontrol Birimi (MCU) üzerinden yürütülür.
MCU, konferans kat›l›mc›lar› için ortak bir al›flverifl modu bulmada
merkezi bir rol oynar. Her kat›l›mc›n›n sistem yeterliklerini de¤erlendirir
ve konferans için uygun bir düzey kurar. Bu tip konferanslar sesetkileflimli anahtarlama gibi özellikler içerebilir. Bu özellikte uzaktaki
pencerenin oda¤› otomatik olarak konuflan kifliye ayarlan›r, tüm konferans kat›l›mc›lar›n›n kendi pencerelerine eflzamanl› görüntü verilir. MCU
ile görüflmenin can al›c› noktas›, standartlarla uyumlu olmas›d›r.
Görüntülü konferansa haz›r olmak
Donan›m
A¤l› bilgisayar›n›zda görüntülü konferans› kullanmak için flunlara ihtiyac›m›z var:
• Bir görüntü kart›,
• Bir kamera,
• Tam çiftyönlü bir ses kart›,
• Bir mikrofon,
• Hoparlörler.
Web Konferans›
97
Baz› sistemler ayr›ca s›k›flt›rma ve açmay› yapmak için eklentili (codec /
coder-decoder) bir devre kart›na gereksinirler. Di¤erleri bilgisayar›n normal ifllemcisinin yan›nda özel amaçl› yaz›l›m kullan›rlar. Donan›m
çözümü (eklentili devre kart›) daha iyi nitelik veriyor gibidir, ama ayn›
zamanda daha pahal›d›r.
Sun, Silicon Graphics, DEC ve HP'den gelenler gibi yüksek-uçlu çal›flma
istasyonlar›, görüntülü konferansa iyi uyar. Ço¤unda ses, görüntü ve ço¤a
gönderim eriflimi gibi özelliklerine kurulu olarak sahiptir. Bunu yan› s›ra
nitelikli görüntü gereksinimini karfl›layan iflletim sistemleri ve ifllemci
gücüne sahiptirler. Bir PC'yi görüntülü konferansta kullanmak için,
Windows 95 / 98 veya NT kullanan bir 90Mhz
Pentium minimum düzenleflimdir. Görüntünün gösterilmesi için iyi bir
VGA adaptörü gereklidir.
Yaz›l›m ve standartlar
Yüksek uçlu çal›flma istasyonlar› ve s›radan masaüstü bilgisayarlar için
mevcut birçok görüntülü konferans uygulamas› vard›r.
Birlikte iflletilebilirliklerinin can al›c› noktas›, ortak standartlar›n kullan›m›d›r. Internet görüntülü konferans›n›n ana standart› H.323'tür,
birçok yeni ürün H.323 uyumlu olduklar›n› söyleyerek tan›t›m yaparlar.
Görüntülü konferansa haz›rlan›rken bu aranacak önemli bir özelliktir.
H.324, ISDN için eflde¤er standartt›r. Önerilse de, ortak bir standard›n
kullan›lmas› birlikte iflletilebilirli¤in kesin güvencesi de¤ildir. Sorumsuz
iletiflimden olabildi¤ince emin olmak için, bir konferanstaki tüm
kat›l›mc›lar›n ayn› araçlar› kullan›yor olmalar› gerekebilir.
4.4.2 Internet Telefonu
Internet’in telefon iletiflimleri için kullan›lmas›, ekonomik gücün,
telekomünikasyonlar dengesinde bir dönüflüm getirebilir. Nitekim
günümüzde, mevcut Internet Telefon araçlar›, çok geliflmifl olsalar da
iletiflme tarz›m›zda bir devrim yapmam›fllard›r. Burada listelenen
araçlar›n aç›klanan birkaç tanesinde, ço¤unluk, en az bir tanesi çoklu aramalar›n konferans›na yer verse de, noktadan noktaya olanlardad›r. Art›k
ortak olarak görüntü yetene¤i ve di¤er ifllevleri içermektedirler.
Internet telefon paketinin rolü dizin listelerinin hem yerel olarak, hem
de uzaktan bak›m›d›r. Internet telefon yaz›l›m› sat›c›lar›n›n ço¤u, servisin
kullan›c›lar›n›n e-posta adresleri ve IP numaralar› gibi ayr›nt›lar› tutan bir
sunucu sa¤larlar. Ayr›ca kullan›c›lar› ortak ilgileri olanlar aras›nda irtibat›
kolaylaflt›rmak üzere gruplarlar. Aramalar sunucu üzerinden ya da Ip
adresi biliniyorsa do¤rudan yap›l›r.
98
Grup ‹letiflim Araçlar›
4.4.3 Görüntülü ve sesli konferans araçlar›
Gerçek-zamanl› çokortaml› iletiflim ve di¤er ifllevleri içeren çok ifllevli
imece paketlerine de bak›n›z.
CUSeeMe
http://www.wpine.com/
White Pine'den gelen CUSeeMe, düflük maliyetli masaüstü görüntülü
konferans içeren en çok eriflilebilir araçlardan biridir. Internet ve Intranet
üzerinde gerçek-zamanl› kifliden-kifliye ya da grup konferans› sunar. En
son sürümü 12 kifliye kadar çoklu kat›l›m (multiparty) konferanslar›
içerir. Çoklu kat›l›m konferanslar›, tüm kat›l›mc›lar aras›nda görüntü ve
ses aktaran bir konferans sunucusu (bir yans›t›c›) üzerine konufllanm›flt›r.
CUSeeMe 28.8K ya da daha yüksek modem ba¤lant›s›yla kullan›labilir.
Özellikler
• Renkli görüntülü konferans,
• Sesli konferans,
• Sohbet,
• Whiteboard (beyazpano),
• Adres defteri,
• Microsoft NetMeeting ile ba¤lant›da kullan›lan irtibat listesi,
• Çoklueriflim deste¤i,
• H.323 uyumu.
Eriflim:
WhitePine, Software, http://www.wpine.com/
3.*/95/98/NT sürümleri, Macintosh ve Power Macintosh.
Windows
Internet telefonu
VocalTec'in Internet Phone'u, telefon ve görüntü yetene¤i olan ilk ç›kan
Internet telefonuydu ve alan›nda hala bir liderdir.
Özellikler:
• Görüntü ve ses ba¤lant›s›,
• PC'den PC'ye ya da PC'den Telefona arama,
• Sesli konferans deste¤i,
• Beyazpano (whiteboarding),
• Dosya aktarma,
• Sohbet,
• Sesligönderi (voicemail),
Internet Telefonu
99
• Arayan Kimli¤i, ça¤r› bekletme, vs. gibi telefon özellikleri,
• Kiflisel dizin,
• H.323 uyumu.
Eriflim:
Win 95/98/NT ve Mac; http://www.vocaltec.com/.
http://www.vocaltec.com/products/products.htm
VDOPhone
VDOPhone, Internet ve Windows'da çal›flan kiflisel bilgisayar kullanan 4
renkli, hareketli görüntülü ve ses yaz›l›m›d›r. Ses ak›fl›na öncelik vermek
üzere tasarlanm›flt›r. Böylece düflük bant geniflli¤i ba¤lant›lar›nda bile ses
net bir flekilde gelecektir. Kaliteyi sa¤lamak için, tipik bir Internet
ba¤lant›s›n›n bant geniflli¤indeki h›zl› ve s›k de¤ifliklikler için dinamik
olarak ayar yapar.
Özellikler
• Dört renkli hareketli görüntü,
• ‹ki yönlü görüntü ve ses iletiflimi,
• Microsoft'un NetMeeting'i ile ba¤lant›l› çal›flabilme,
• Kullan›c›lar›n çevrimiçi dizini,
• Microsoft Exchange adres defteri kullanan kiflisel dizin,
• Görüntü ayarlamas›,
• H.323 ve di¤er standartlarla uyumu.
Eriflim:
Windows 95/98 Pentium ifllemci ve standart görüntülü konferans gerekleri daha fazla bilgi için http://www.vdo.net/
WebPhone
NetSpeak WebPhone, bu tip arac›n ortalama ses kalitesi üzerinde orta
fiyatl› tam özellikli bir telefon hizmetidir.
Özellikler
• Çift yönlü kodlanm›fl sesli konferans ve görüntülü konferans
• Firewall yak›nl›k deste¤i
• Sesligönderi / telesekreter yetenekleri
• Konferans (4 aramaya kadar eflzamanl›)
• Arayan kimlik bilgisi
• NetSpeak dizin sunucusunun kiflisel dizin ve arama deste¤i
• H.323 uyumlu
100
Grup ‹letiflim Araçlar›
Eriflim
PC Windows'da çal›fl›r. fiu adresten al›nabilir:
http://www.netspeak.com/product/webphone/index.html
Intel ProShare Video System 500
ISDN ve LAN/WAN masaüstü görüntü konferans› için Intel, bu hepsi
içinde donan›m ve yaz›l›m sistemini sunar. ProShare görüntü, ses ve veri
kat›l›m› için kolayl›klar sunar.
Özellikler
• Saniyede 30 görüntüye kadar yüksek nitelikli görüntü
• Haz›r yank› giderimli çift yönlü ses
• Görüntülü konferans ve veri konferans› standartlar›na uyumlu
• ISDN ve çoklunokta kontrol birimi, dünyan›n di¤er bölümleriyle
ba¤lar kurmay› sa¤lar
• 800 Kbps'ye kadar Lan bant geniflli¤i, yüksek görüntü düzeyi verir.
• Microsoft NetMeeting ile tümleflim, uygulama paylafl›m›, beyazpano,
dosya transferi ve sohbet sa¤lar
• Resimleri tutma ve gönderme için, PhotoExchange
• Tekli PCI ISDN / Ses / Görüntü yakalama kart›, kafa tak›m›,
mikrofon vs.
• Renkli video kamera.
Eriflim
Windows 95; Windows NT. Intel Business Video Conferencing sayfas›:
http://www.intel.com/proshare/conferencing/index.htm.
4.5 Mbone
Mbone,'Internet için dünya çap›nda deneysel say›sal radyo ve televizyon
servisi' olarak tan›mlanm›flt› (Tanenbaum, 1996). Bu, verilerin kesilip
yap›flt›r›ld›¤› ve
de¤iflken ve dar rotalarda hedefine do¤ru kendi yolunu yapmaya
terkedildi¤i,
zaman içinde yerine ulaflt›¤›nda tekrar bir bütün olaca¤›, ya da olmayaca¤›
bir Internet ortam›nda görüntülü konferans gibi gerçek-zamanl› çokluortam uygulamalar›n› da¤›tma sorununa bir tepkidir.
Mbone, paketlerin zaman›nda ulafl›p görüntü ya da sesin düzenli olarak
akmas›n› sa¤lamak üzere tasarlanm›fl bir protokoldür. S›n›rl› bantgeniflli¤i
sorununa da e¤ilir. Mbone'un 'M'si, gerçekzamanl› veriyi a¤ üzerinden
bantgeniflli¤ini doldurmadan etkili bir flekilde bir ak›tma tekni¤i olan
Mbone
101
multicast /ço¤agönderim demektir. Ço¤agönderim mesaj›n›n yaln›zca bir
kopyas› a¤ üzerindeki herhangi bir ba¤dan geçecektir; fakat yine de onu
almak isteyen herhangi bir (Mbone-yüklü) yerel bölge a¤›na elveriflli olabilir. Oradan da, yer almak isteyen kullan›c›lara da¤›t›l›r. Kullan›c› eklemek, a¤ üzerine fazladan yükleme yapmay› gerektirmedi¤inden, bu
teknoloji birçok al›c›y› kald›rabilir. Yeterli bir bantgeniflli¤i deste¤i verildi¤inde özellikle gerçek zamanl› çokluortam iletiflimine tam uyar. Fakat
bu bantgeniflli¤i Internette verildi¤inde, nitelik garanti edilemez bir
konu olarak kal›r.
MBone, Internet Engineering Task Force/Internet Mühendisli¤i Görev
Gücü (IETF) toplant›lar›ndaki bir ses ve görüntüyü ço¤agönderme
deneyinden ortaya ç›km›flt›r ve ço¤agönderim protokol ve servislerinin
test edilme ve araflt›rma ortam› olarak devam etmifltir. Ço¤agönderim
teknolojisinin potansiyeli daha genifl bir topluluk taraf›ndan farkedilmeye bafllam›flt›r ve genifl ve geniflleyen bir kullan›c› grubu art›k araflt›rma
ve e¤itim sitelerinin yan›nda, ticari siteler de vermektedirler.
Eriflim
MBone kullanmak için, ço¤agönderim hatt›na elveriflli bir a¤ üzerinde
olman›z gereklidir. MBone, Internet bölümleri üzerinde çal›flan,
ço¤agönderim-özellikli yerel a¤lar› ve çal›flma istasyonlar›n› birlefltiren ve
kendi yaz›l›m, yol çizici ve IP adresleri s›n›f›n› kullanan gerçekten gizil
bir a¤d›r.
MBone oturumlar› görüntü, ses, paylafl›lm›fl beyazpano, metin editörü,
vs. kullanabilir ve bunlar için IP ço¤agönderim uygulama yaz›l›m›n›n
yüklenmifl olmas› gerekecektir. Bir k›s›m platformlar için uygulamalar
mevcuttur. Geçmiflte Unix çal›flma istasyonlar› örnek olmuflken, birçok
insan bu uygulamalar› Windows'la çal›flan PC'lerde kullanmaya bafllayacakt›r. Yayg›n olarak kullan›lanlardan baz›lar› flunlar› içerir:
• sdr - oturum duyurular›,
• vat - sesli konferans,
• vic - görüntülü konferans,
• wb - paylafl›lm›fl beyazpano,
• nt - metin editörü.
Daha fazla bilgi için, K›s›m 4.4.8'deki MBone araçlar› için aç›klay›c›
listeye bak›n.
Kapsam
MBone, çok çeflitli olay ve veri tipleri için kullan›labilir. Genel olarak,
IETF'ninkiler gibi teknik toplant›lar›n ak›fl› için kullan›l›r. Bu çeflitlilikteki dikkate de¤er örnekler NASA uzay meki¤i rampas›, bir pop konseri,
102
Grup ‹letiflim Araçlar›
konuflma kurslar› ve di¤er canl› toplant› ve sunumlar› içerir. Ço¤agönderim
teknolojisi ticari alandaki uygulamalara da tam uyar; köflklerin yenilenmesi
ya da görüntü-sunucudan görüntü-sunucuya yükleme gibi saklanm›fl veri
ak›lar›n›n aktar›m›n›n yan›nda, hisse senedi/mal kotalar› ya da ticaret bilgisi
gibi genifl veritabanlar›n›n aktar›lmas› gibi.
Kullan›m
Grafik arayüzey
Sdr, MBone'a eriflim için kolay bir arayüzey sunar ve bir oturuma
kat›lmak için gereken tüm ifllemler buradan yap›l›r. Odak noktas›, halihaz›rda sunulu olan bir oturumlar menüsüdür. Bunlardan birinin üzerini
fareyle t›klamak ona kat›lman›z› sa¤lar ve görüntülü konferans, ses,
beyazpano ya da oturumda kullan›lan herfleyle ilgili araçlar› otomatik
olarak bafllat›r.
Kendi bafl›n›za bir oturum kurarken, çarp›flmay› önlemek üzere di¤er oturumlar›n gündemini görmek için sdr'nin takvimini kontrol edebilirsiniz.
Planlad›¤›n›z oturum için baz› temel ayr›nt›lar› vermeniz gerekir. Bölge
veya sitenize mi ait olaca¤›na, yoksa dünya çap›nda m› olmas›na karar
verin. Ses, görüntü, vs. için kullan›lacak formata da karar verebilirsiniz.
Seçimlerinizi yapt›¤›n›zda, planlanan oturum sdr'nin oturumlar
menüsünde listelenecek ve kat›lmak isteyenlere aç›k olacakt›r.
Örnekler
Bilimsel bir toplant›n›n görüntülü konferans› MBone'da sdr arac› kullan›larak duyurulur. Bu görüntülü konferans›n duyurusunu görmek için,
heryerdeki MBone kullan›c›lar› MBone-yüklü çal›flma istasyonlar›nda
sdr'yi kullanabilirler. Konferans›n zaman› ve kullan›lan ortam ayr›nt›lar›n›
duyuru verecektir (örn. ses, görüntü ve paylafl›lm›fl beyazpano). Yay›n
ak›fl›, duyurulan zamanda yerini al›r. ‹lgilenen kullan›c›lar yine sdr'ye
eriflecek ve konferans için gereken uygulama yaz›l›m›n› iflleteceklerdir
(burada vat vic ve wb). E¤er uygun ses ve görüntü donan›m›n› yükletmifllerse, konferanstaki konuflmac›lar› görüp duyabilecek ve paylafl›lm›fl
beyazpano arac›l›¤›yla slaytlar›na bakabileceklerdir. Konferanstaki di¤er
kat›l›mc›lar›n bir listesini de görebileceklerdir. E¤er oturum sorulara
aç›ld›ysa, ses arac›n› kullanarak soru sorabilir, ard›ndan ç›kacak
tart›flmada hepsi gerçek-zamanl› olarak yer alabilirler.
Daha fazla bilgi bulmak
The MBone Information Web:
http://www.mbone.com/
‹mece Araçlar›
103
Introduction to Videoconferencing and the Mbone:
http://www-itg.lbl.gov/~clarsen/vconf/vconf-faq.html
MICE National Support Centre User Documentation:
http://www-mice.cs.ucl.ac.uk/mice-nsc/tools/. (MBone
Araçlar› için Kullan›c› K›lavuzu ve Yükleme'ye ba¤ kurar)
Ço¤agönderim ba¤dafl›kl› ürünler masas›:
http://www.ipmulticast.com/ipmi_dir/quick_view.html
4.6 ‹mece araçlar›
Internet arac›l›¤›yla imece yapmak son zamanlarda daha çok dikkat çekmekte ve geliflmektedir. Yeni ve geliflmifl araçlar çal›flma gruplar›n›n
Interneti toplant›lar düzenleme, belgeler üzerinde çal›flma, birebir ya da
grup görüflmeleri, çal›flma ak›fl› takvimi ve bir s›ra baflka amaçlarda
tart›flmak ve karar-vermek için ne kadar etkili kullanabildiklerini göstermektedir.
Yeni imece araçlar›n›n ço¤u bir sunucuda bulunur ve bir Web taray›c›s›yla
eriflilir. Baz›lar› da taray›c› eklentiler (plug-ins) ya da özel amaçl› istemci
yaz›l›m kullan›larak al›nabilir. Günümüzdeki belirgin bir e¤ilim, imece
amaçlar› için tam bir kolayl›klar tak›m› içeren imece paketlerinin
gereklili¤idir. Ses ve görüntü iletiflimini belge ve uygulama paylafl›m› ya
da beyazpanolar gibi kolayl›klarla birlefltirmek, grup imecesi, uzaktan
ö¤renme ve di¤er uygulama alanlar› için güçlü bir mekanizma sunar.
Fakat tek-amaçl› uygulama yaz›l›m›, imece ortam›nda hala ifllevseldir:
örn Web konferans sistemleri, Sohbet istemcileri, görüntülü konferans
araçlar›, telefon araçlar›, vs. gönderi listeleri ve Haberler gibi geleneksel
araçlar da imece için yararl›d›r. Özel veya Intranet-tabanl› bir Haberler
(News) hostu ya da gönderi listesi sunucusu, grup iletiflimini, tatmin edici
düzeyde yavaflça iflleyen bir örgüt içinde tutmak için gerekli olabilirler.
Yeni birleflmifl araçlar›n bir k›sm›, Internet’e, Lotus Notes gibi, standart
gruplafl›m uygulamalar›yla uyarlanm›flt›r. Di¤erleri Internet ve Intranet
kullan›m› için özel olarak tasarlanm›fl, AltaVista Forum (bk. K›s›m 4.5.2)
gibi yeni ürünlerdir. fiuras› dikkate de¤er ki; Netscape ve Microsoft'taki
iki büyük Web taray›c›, imece amac›yla bir demet programla ortaya
ç›kmaktad›r.
‹mece araçlar›nda mevcut en yayg›n ortak ifllevler flunlard›r:
• metin mesajlar›n›n gruplu al›fl-verifli,
• çokluortam al›fl-veriflleri,
104
Grup ‹letiflim Araçlar›
• belge/uygulama paylafl›m›,
• beyazpano.
‹lave ifllemler flunlar› içerebilir:
• WWW belgelerine imecesel gözatma,
• WWW belgelerine ek aç›klama,
• Oylama ve de¤erleme,
• ‹flak›fl›n› izleme,
• Takvim paylafl›m›.
Yayg›n iflbirliksel ifllevler
fiifresiz metin mesajlar›n›n etkileflimli de¤ifl-tokuflu
fiifresiz bir metin mesaj› yaz›l›r ve al›c›s›na/al›c›lara yaz›ld›¤› gibi görünür.
Bir yan›t takip eder. Her mesaj an›nda tüm kat›l›mc›lara gider. Diyalog o
anda, yani geçek zamanl› olarak gerçeklefltirilir.
Örnekler
Sohbet, flifresiz düz metin mesajlar›n›n etkileflimli de¤ifl-tokuflu arac›d›r.
En önde gelen halka aç›k Sohbet sistemi, genifl bir takipçi kitlesi olan
IRC'dir (Internet Relay Chat). Fakat IRC'deki halka aç›k tart›flmalar,
sohbet servislerini kullanman›n tek yolu de¤ildir. Özel tart›flmalar açmak
mümkündür ve bir çok kurum kendi Sohbet servislerini aflm›fllard›r.
Birçok farkl› pakette Sohbet etkinli¤i vard›r; örn. Microsoft Net Meeting,
ve uzmanlaflm›fl ICQ gibi uzman Sohbet istemcileri.
Uyar› panosuna bir mesaj göndermek gibi de¤ifl-tokufllar
Duyuru panolar›ndaki mesajlar her zaman gönderilebilir ve insanlar gelip
onlar› okuyana kadar yerinde kal›rlar. Bu tip bir de¤ifl tokufl, benzer bir
yolda ifller. fiifresiz bir metin mesaj› bir gruba gönderilir. Ayn› yere postalanan sonraki mesajlarla yan›tlanabilir. Diyalog an›nda yan›tlara dayanmad›¤›ndan zamanlama önemli de¤ildir. Önceki mesajlar sistematik
olarak arflivlenebilir, gözat›labilir ve hatta aranabilir.
Örnekler
Web konferans› ve Usenet News.
Gerçek-zamanl› Çoklu-ortam iletiflimi
Bu madde telefon konuflmalar› gibi ses de¤ifl tokufllar›n› ve sesli konferans ve görüntülü konferans gibi ses/görüntü gibi de¤ifl tokufllar›n› kapsar.
Bu de¤ifl tokufllar birebir olabilir ya da bir grup kat›l›mc›y› içerebilir.
‹mece Araçlar›
105
Çoklu ortam de¤ifl tokufllar› bant geniflli¤i büyük kullan›c›lard›r ve
al›fl›lm›fl modem ba¤lant›s›yla pratik olmayabilir.
Örnek
Görüntülü konferans ve sesli konferans araçlar›na ve MBone'a bak›n.
Belge/Uygulama Paylafl›m›
Bir arada çal›flanlar ortak bir yerde tutulan belgeleri görüp düzeltebilirler
(paylafl›lm›fl çal›flma yeri). Düzeltmeler oldukça belgeler yüklenir. Bu
genellikle, her kat›l›mc›n›n belgenin üretildi¤i yaz›l›ma, bir kelime
ifllemci ya da elektronik çizelge uygulamas› gibi, sahip olmas›n› gerektirir. Belgeler yaln›zca uygun eriflim önceliklerine sahip kifliler taraf›ndan
de¤ifltirilebilmelidir.
Örnekler
BSCW, her tür belgenin de¤ifl tokuflu için paylafl›lm›fl çal›flma yerleri
sunar. Microsoft NetMeeting belge ve uygulama paylafl›m› sunar.
Beyazpano
Beyazpano kolayl›¤›, bir, bir arada çal›flanlar grubuna, öncelik maddelerinin listesi ya da hareket plan› gibi bir belgeyi bir arada yaratmalar›na olanak verir. Belge fare ya da klavye kullanarak düzeltilir.
Beyazpano program› yerel olarak basit bir çizim paketi gibi görünür, fakat
canl› bir oturumda herhangi bir kat›l›mc› taraf›ndan yap›lan de¤ifliklikler
her kat›l›mc›n›n makinesinde görülür.
Örnekler
Beyazpano kolayl›klar› Microsoft NetMeeting'in bir bölümü olarak mevcuttur. Daha fazla ayr›nt› için bak›n›z k›s›m 4.5.2.
4.6.1 ‹mece için ‹stemci yaz›l›m›
Çokluifllevli imece paketleri
AltaVista Forum
AltaVista forum bir grup imecesi uygulamas›d›r. Kontrollü eriflim için
esnek koflullar› olan bir ‹letiflim ve belge paylafl›m program› tak›m› sunar.
Özellikler
• Web Konferans›,
• Sohbet,
106
Grup ‹letiflim Araçlar›
• Belge paylafl›m›,
• Grup takvimi,
• Internet haber kaynaklar›n› taramak ve sonuçlar›n› paylaflmak.
Eriflim
Forum bir sunucu üzerinde çal›fl›r ve bir Web taray›c›yla eriflilir. Sunucu
yaz›l›m› ve bir deneme kopyas›n›n fiyat ayr›nt›lar› AltaVista forum
sitesindeki adreste ücretsiz olarak mevcuttur.
http:// altavista.software.digital.com/forum/index.htm.
Microsot NetMeeting
NetMeeting, a¤ üzerinde gerçek-zamanl› konuflma (görüntülü ve sesli)
ve mesaj de¤ifl tokuflunu, belgeler üzerinde çal›flmay› ve bir beyaz
panoyu, ve de dosya de¤ifl tokuflunu sa¤layan bir istemci programlar
tak›m›ndan oluflur. Konferanslar ilk baflta bir dizin sunucusuna
ba¤lanarak kurulur.
Özellikler
• Sesli ve görüntülü konferans (iki kifli),
• Veri / uygulama paylafl›m› (üç kifli),
• Beyazpano,
• Sohbet,
• Dosya aktarma,
• Bir kifliden di¤erine konferans anahtarlama,
• H.323 uyumu,
• Hat h›z›na göre codec seçimi,
Eriflim
Microsoft'ta ücretsiz olarak al›nabilir. Platformlar: Windows 95 ya da NT.
Video, bir görüntü yakalama kart› gerektirir. Ses, bir ses kart› ve hoparlörleri gerektirir. Bir çok dillerde sürümleri vard›r. Ayr›ca Microsoft'a bak›n:
Complete Communication & Collaboration:
http://www.microsoft.com/
Lotus Domino
Web için gruplafl›m ve e-posta sunucusu, bireyler ve gruplar›n iflbirli¤i
yapmak, bilgi paylaflmak ve ifl etkinliklerini koordine etmek için bir
ortam sunar. ‹mecesel uygulamalar kurma, giriflim artt›r›c› mesajlar,
takvime koyma ve gündeme alma için kullan›lan güvenli bir etkileflimli
bir Web sitesidir.
‹mece Araçlar›
107
Özellikler
• Web sitesi araçlar›,
• Amaç deposu,
• Arama motoru,
• Dinamik belgeler,
• Uygulamalar›n kolay olmas›n› sa¤lama ve yürütme,
• S›k› güvenlik önlemi,
• Bilginin yan›tlanmas›,
• Tarih ve güne mesaj kaydetme,
• ‹liflkili veritabanlar›yla ODBC üzerinden tümleflim,
• Belgelerin da¤›t›m› ve takibi,
• Ajan yaz›l›m›.
Eriflim
Domino sunucusuna eriflim birtak›m istemci ve cihazlarla mümkündür:
Web taray›c›lar, Notes istemcileri, POP3 ve di¤er gönderi istemcileri.
Sunucu, Windows NT (Intel ve Alpha), Sun Solaris SPARC ve Intel
Edition, AIX, HP-UX, OS/2 üzerinde çal›fl›r.
Domino, http://www.notes.net/. adresindeki Lotus Notes
sitesinden ücretsiz olarak indirilebilir. Paras› geleneksel arac›-sat›c›
kanallardan ya da Lotus'un ifl orta¤› a¤›ndan tahsil edilir.
Belge/uygulama paylafl›m›
BSCW
BSCW (Basic Support Cooperative Work / ‹mecesel Çal›flma için Temel
Destek) Web üzerinde imeceye olanak verir. BSCW, belge yükleme,
haber verme, grup yönetimi ve daha fazlas›n› destekleyen "paylafl›lm›fl
çal›flmayeri" sistemidir.
Özellikler
• Belge de¤ifl tokuflu için paylafl›lm›fl çal›flmayerleri,
• Web taray›c› ile indirme ve yükleme,
• Çal›flmayeri de¤iflikliklerden sizi haberdar eder,
• Sunucu bir k›s›m dillerde vard›r.
Eriflim
Bir çal›flmayerine eriflmek için tek ihtiyac›n›z standart bir Web taray›c›d›r.
Kendi çal›flmayerinizi yaratmak için http://bscw.gmd.de/ adresindeki
GMD kamusal sunucuyu kullanabilirsiniz. Alternatif olarak kendi sitenizdeki kendi sunucunuzu yükleyebilirsiniz. Sunucu yaz›l›m› (Unix ya
108
Grup ‹letiflim Araçlar›
da Windows NT için) ücretsizdir ve afla¤›daki BSCW Download sayfas›ndan indirilebilir.
http://bscw.gmd.de/DownloadServer.html.
WebDAV
"Web-based Distributed Authoring and Versioning/ Web-tabanl›
Da¤›t›lm›fl Yazarl›k ve Uyarlama" kullan›c›lar› uzak Web sunucular›ndaki
dosyalar› imecesel olarak düzeltme ve kullanmalar›na f›rsat veren HTTP
protokolüne bir uzan›mlar tak›m›d›r. ‹ETF taraf›ndan bir standart olarak
uygun bulunmufltur.
Özellikler
• Ayn› özkaynaklara ayn› anda yazmalarla bafleden kenetlenme özelli¤i,
• Web sayfalar› hakk›ndaki bilginin yarat›lmas›, kald›r›lmas› ve
sorgulanmas›,
• Özkaynak koleksiyonlar›n›n yarat›lmas›, kald›r›lmas› ve listelenmesi,
• Sürüm yönetimi,
• Eriflim kontrolü .
Eriflim
Internet Explorer 5 ve di¤er Microsoft ürünlerinde, Apache sunucusunda desteklenmifltir. Bak›n›z http:// www.webdav.org/
Daha fazla bilgi için: http://www.ics.uci.edu/pub/ietf/webdav/intro/webdav_flyer.pdf
4.6.2 IRC (Internet Relay Chat)
IRC, iki ya da daha fazla kullan›c›n›n, yaz›l› mesajlar yoluyla etkileflimli
iletiflmelerine olanak veren gerçek-zamanl› bir konuflma sistemidir. Bir
mesaj yaz›l›rken, konuflmada yer alan herkese an›nda aktar›l›r ve gösterilir. Bir flifresiz metin ortam› olsa da, IRC, birçok a¤ kullan›c›s›n›n eriflimi
içindeki a¤ üzerinden canl› diyalog sunar.
Eriflim
Birçok di¤er Internet araçlar› gibi, IRC'de bir kullan›c› sunucu sistemidir.
Kullan›c›lar›n bir sohbet istemcisi ile ba¤land›klar› bir sunucu üzerine
konufllanm›flt›r. ICQ gibi, tahsis edilmifl birçok istemci mevcuttur.
Platformun tahsis etti¤i istemcilerin bir listesi için, bak›n›z:
http://wildstar.net/irc/clients/
Sohbet istemci yaz›l›m› bir Web taray›c› paketinin bölümü olarak verilir:
IRC
109
örne¤in Microsoft NetMeeting'deki gibi. Baz› ohbet sevisleri'ne Java kullan›larak eriflilir. Bunu için, Netscape Navigator 2.0 veya üstü ya da
Internet Explorer 3.0 veya üstü gibi Java-yeterlikli bir Web taray›c›ya
ihtiyac›n›z vard›r.
IRC kullanmaya bafllarken yap›lacak ilk fley, ba¤lanaca¤›n›z IRC sunucusunu seçmektir. Sunucular›n bir listesi istemci yaz›l›m›n›zda verilmifl
olabilir.
Kapsam
IRC sunucular› dünyan›n ço¤unu kapsayacak a¤lar oluflturmak için
biraraya ba¤lan›r. Bölgesel ve özel a¤lar veren birçok IRC a¤› vard›r. En
çok dikkat çeken 3 kamusal a¤ Efnet, UnderNet ve DALnet olarak
adland›r›l›r. Efnet, orijinal ve en büyük IRC a¤›d›r.
IRC'deki tart›flma bafll›klar› çeflitlidir. Özellikle güncel dünya olaylar›na
yönelik teknik ve siyasi tart›flmalar yayg›nd›r. Herzaman devam eden
tamamen yarat›c› birçok tart›flma vard›r (Yahoo'daki kanallar›n listesine
bak›n). Birçok ülke ve kültürden insanlar hergün 24 saat sistemde olduklar› için, IRC ufkunuzu geniflletecek bir yol olabilir. Ço¤u konuflmalar
‹ngilizce'dir, fakat Almanca, Fince, Japonca ve zaman zaman di¤er
dillerde kanallar herzaman vard›r.
Kullan›m
IRC'nin iflletim zemini kanald›r: her kanal bir sohbettir. Kanallar›n say›s›
esas olarak s›n›rs›zd›r. Kanallar›n isimlerine ilaveten birçok özellikleri
vard›r. Özel, yaln›zca davetle, s›n›rl› üyelik, ›l›ml›, vs. olabilirler.
Kendinize uyan bir kanal yoksa, kendinizinkini yaratabilirsiniz.
IRC kullanmaya bafllarken, önce ba¤lanacak bir sunucu seçer, sonra da
kullanaca¤›n›z bir ya da daha çok takma ad isimlendirirsiniz. Ard›ndan
sohbete bafllamak için bir kanala kat›l›rs›n›z. Varl›¤›n›z kanaldaki di¤er
insanlar taraf›ndan bilinecek ve yazd›¤›n›z her fley onlar taraf›ndan
görülecektir. Böylece mesajlar›n›za yan›t verebilirler.
Belirli bir kullan›c›yla koflut bir söylefli yürütebilmeniz gibi ilave esneklikler komutlar arac›l›¤›yla sa¤lan›r. Komutlar ya istemcinizdeki menüde,
ya da kulland›¤›n›z arayüzeye ba¤l› olarak yazma yoluyla edinilebilir.
Yaz›lan her IRC komutu bir kesmeyle bafllar; örne¤in yard›m için
"/HELP", mevcut kanallar›n listesi için "/LIST".
Örnekler
Çevrimiçi kamusal Sohbet ortamlar›n›n örneklerinden biri,
http://chat.yahoo.com/ adresindeki Yahoo! Chat'dir. Bu
servis, dilerseniz yaln›zca Web taray›c›n›z› kullanarak kat›labilece¤iniz
110
Grup ‹letiflim Araçlar›
sürekli Sohbet kanallar› sunar. Bafllamadan önce kaydolman›z istenecek
ve bir Java veya HTML eklenti (iChat) kullanma tercihi verilecektir.
E¤er bir eklenti kullanmak isterseniz, çok basit ve aç›k bir ifllem olan
indirme ve yüklemeyi gerçeklefltirmelisiniz. Bir kere kurdu¤unuzda, bir
tart›flmaya kat›labilirsiniz. Kanallar, bilim, bilgisayar, spor vs gibi kategoriler alt›nda toplanm›flt›r. Her kategorideki kanalar›n bir listesini ve o anda
içlerinde kaçar kifli oldu¤unu görebilirsiniz. Kat›lmak için birini
seçti¤inizde sohbete an›nda bafllayabilirsiniz. ‹lginizi çeken bir kanal
yoksa, kendi kanal›n›z› aç›p, insanlar› oraya ça¤›rabilirisiniz.
Sohbet Araçlar›
ICQ
Mirabilis'teki ICQ, tahsis edilmifl bir sohbet istemcisidir. Bu kendine
özgülük ilave ifllevsellik ve özel ortamlara iyi oturan bir araç sa¤lar.
Sohbet taleplerini kabul edece¤iniz kendi kiflilerinizin listesini kurabilirsiniz. Servise kay›tl› olduklar›nda, çevrimiçine girdikleri zaman program sizi uyar›r. ICQ aç›ld›¤› zaman, ça¤›r›lana kadar ardalanda kal›r.
Sohbet oturumlar› ve di¤er servisler Mirabilis sunucusu taraf›nda
yürütülür.
Özellikler
• Bir ya da daha çok kullan›c›yla sohbet,
• Özel oturumlar,
• Internet telefon uygulamalar› gibi, üçüncü ayak uygulamalar›
yürütmek,
• Dosya aktar›m› ve dosya sunucu kolayl›¤›,
• URL'lerin otomatik de¤ifl tokuflu,
• Sayfa hizmeti,
• Kullan›c› çevrimd›fl›ndayken gelen mesajlar› kaydetmek.
Eriflim
ICQ yaz›l›m› http://www.mirabilis.com adresindeki Mirabilis
sitesinden indirilip yüklenmelidir. Windows ve Apple Mac uygulamalar›
mevcuttur.
Daha fazla bilgi için
IRC RFC 1459
Nicolas Pioch: A Short IRC Primer:
http://www.irchelp.org/irchelp/ircprimer.html
ICQ
111
Internet Relay Chat FAQ:
http://www.kei.com/irc.html
IRC Central:
http://www.connected-media.com/IRC/index.html
Neil Randall: 'Can we chat?' PC Magazine Online:
http://www8.zdnet.com/pcmag/iu/ toolkit/pctech-irc.htm
5
Web Yay›nc›l›¤›
Her tip ve miktarda bilgi Internet üzerinde yay›nlanabilir; basit bir ana
sayfa ya da kal›n bir kurumsal belge koleksiyonu olsa da. Bilgiyi
edinilebilir k›lman›n bir çok yollar› varken, flimdiye kadar en yayg›n ve
popüler yolu, Internet'in kolay ve yayg›n da¤›t›mdan kaynaklanan normal
yarar›na çarp›c›, grafiksel ve çokluortam sunum yeterlikleri avantaj›n›
ekleyen World Wide Web yoludur. Ayr›ca günümüzde
Web, yaln›zca yay›nc›l›kta de¤il, yaz›l›m gelifltirmede de, flafl›rt›c› etkinli¤in sahnesidir. Kullan›c›lara ve sa¤lay›c›lara sunulan olanaklar, yeni araç
ve teknolojilerin heyecan uyand›r›c› bir saf tutufllar›yla sürekli artmakta
ve zenginleflmektedir. Bu bölüm, bu araç ve teknolojilerin baz›lar›n› ele
al›r.
Bafll›klar
• WWW yazarl›¤›
• WWW yazarl›k araçlar›
• Web sayfalar›ndaki grafikler
• Grafik uygulama yaz›l›m›
• Çokluortam
• Çokluortam yaz›l›m›
• Etkileflimli Web sayfalar›
• Dinamik HTML
• Java
• Javascript
• CGI
• ASP
• Çerezler
• Web veritabanlar›
• Web veritaban› araçlar›
112
WWW Yazarl›¤›
113
5.1 WWW yazarl›¤›
Ayr›ca WWW yazarl›k araçlar› girifllerine bak›n.
HTML (Hypertext Markup Language/ ‹lerimetin ‹mleme Dili),Web
belgeleri için standart formatt›r ve belgeleri HTML format›nda üretmek,
World Wide Web'de bilgi sunmak için temel bir kofluldur. Ancak Web
daima-geliflen bir ortamd›r. Yeni standartlar ve yeterlikler ç›kmakta ve
Web yazarl›¤› programlar› HTML üretmek için art›k yard›mdan daha
fazlas›n› yapmak zorundad›r. Bu araçlar teknolojinin h›z›n› yakalamak
için günden güne daha çok özellik edinirler. HTML üretimine ek olarak
Web yazarl›k yaz›l›m› Web belgelerinin tümünün yürütülmesi için genel
olarak kolayl›klar sunarlar. Bundan baflka genel olarak, h›zl› geliflimi
sa¤layan haz›r flablon ve grafikler, h›zla ilerleyen acemili¤i almaya
yard›mc› olmak için sihirbazlar, yaz›m, biçem, grafik, canland›rma, vs.
üretmek için yard›m sunulur.
Ücretsiz ya da paylafl›ml› HTML editörlerinden yüksek-uçlu profesyonel
Web gelifltirme programlar›na kadar, içinden seçim yapabilece¤iniz
birçok WWW yazarl›¤› ve site sürdürüm arac› vard›r. Seçilmifl WWW
yazarl›k araçlar›'n›n k›sa bir aç›klay›c› listesi burada verilmifltir.
5.2 HTML yaratmak
HTML yaratma konusuna gelince, mevcut araçlar flifresiz metin HTML
editörlerinden, bir WYSIWYG arkas›nda otomatik olarak HTML
imlemesi üreten grafik arayüzeylere kadar bir ifllevsellikle uzan›r. Kimi
yazarlar ifllenmemifl HTML karfl›s›nda evde gibi hissederler ve Windows
NotePad gibi basit bir metin editörünü kullanmay› tercih ederler;
böylece belgenin tam kontrolünü gerçeklefltirirler. Fakat yüksek düzeyli
bir yaklafl›m› tercih edenler için, HTML imlemesinin ayr›nt›lar›n› gizlemek gibi çok etkili bir ifl yapan bir k›s›m WYSIWYG editörleri vard›r.
Yazar do¤rudan bir Web taray›c›ya yazd›¤› kesin izlenimi al›r. Bunun gibi
araçlar örne¤in Microsoft FrontPage, HTML bilgisinden çok yazar›n sayfalar› grafik düzenlemeyle sunma kontrolünü elde etmesine önem verilmifltir. Gerçekte, üretilen HTML üzerinde yazar›n küçük bir kontrolü
olabilir. Esnek programlar flifre ve WYSIWYG modlar› aras›nda kolay
anahtarlamay› ve her iki modda da düzeltme yapmay› sa¤lar. Allaire
HomeSite ya da HotMetalPro gibi programlar çoklu yaklafl›m sunarlar.
HotDog Professional gibi di¤erleri flifreye dayal› çal›flmaya yo¤unlafl›r ve
kurulu bir taray›c› arac›l›¤›yla belgenin görünümünün kolayca izlenmesini sa¤lay›p, seçme tan›mlama etiketleri için çeflitli destekler sunarlar.
Profesyonel düzeyde Macromedia DreamWeawer gibi araçlar, yazarlar›n
114
Web Yay›nc›l›¤›
Web sayfas›ndaki unsurlar›n ince tasar›m kontrolünü kullanmalar›n› ve
bir etkileflimli özellikler hostu eklemelerini sa¤lar.
5.3 Di¤er uygulamalarla tümleflim
WWW'nin her yerde bulunmas›n›n ve yay›lmac›l›¤›n›n bir yan ürünü,
di¤er uygulamalarla tümleflmesidir. fiimdi HTML ile, birçok kelime
ifllemci, masaüstü yay›nc›l›k ve di¤er uygulama programlar› için standart
bir ç›k›fl format› ve Potansiyel Web yazarl›¤› alan› oldukça geliflmifltir.
Buna karfl›l›k, ActiveX gibi geliflen teknolojiler ve eklentiler belgelerin
ana formatlar›nda görüntülenmesi için, HTML'ye dönüflme gereksinimini atlayarak kullan›lmaktad›r.
Adobe'dan gelen ve HTML'ye alternatif bir format olan PDF (Portable
Document Format), sayfa biçimlendirmesinde daha büyük kontrol
sa¤lar. PDF dosyalar› için Adobe Acrobat okuyucu ücretsiz olarak mevcuttur ve yayg›n olarak da¤›t›lm›flt›r.
Web'in di¤er uygulamalarla tümlefliminin di¤er bir yönü, birçok farkl›
uygulamalar için, özellikle de veritaban› yönetim sistemleri için, çok
amaçl› bir arayüzey olarak artan kullan›m›d›r. Veritaban› arayüzeyleme
için özel kolayl›klar› olan araçlar›n yararl›l›¤› giderek tan›nmaktad›r,
örne¤in; Drumbeat, Claris Home Page.
5.4 Site Yönetimi
Web belgelerinin büyük koleksiyonlar›yla birlikte, kiflisel Web sayfalar›na odaklanm›fl HTML editörlerinden daha fazlas›na ihtiyaç vard›r.
Herfleyi-içinde güçlü araçlar, hem kiflisel sayfalar› düzeltme ve görme,
hem de tüm belge gruplar›n› bir Web sitesi üzerinde yönetme ifllevselli¤ini sa¤larlar. Afla¤›daki gibi özellikler içerebilirler:
• Kolay, grafiksel HTML sayfa yarat›m›
• Bir Web sitesinin yap›s›n› düzenleme araçlar›
• Di¤er formatlardaki belgelerin al›m›
• Sayfalara etkileflimlilik ekleme araçlar›
• Ba¤lar›n denetlenmesi
• Grafiklerin kullan›lmas›
• Küresel bul ve de¤ifltir
• Veritaban› ba¤lant›l›l›¤›
• Sunucuya kolay yüklenme (ba¤lanma)
HotMetalPro'nun bir Web sitesinin üst ba¤lar›n›n grafik temsilindeki
a screen shot'a bak›n›z.
HTML Yaratmak
115
Burada listelenen araçlar›n bir k›sm› Web sitesi yönetim kolayl›klar›
içerir.
5.5 HTML geçerlili¤i
E¤er Web yazarlar› en genifl olas› izleyici taraf›ndan eriflilebilen sayfalar
sunmak isterlerse, kendi HTML uyumlar›n› güncel standartlarla
karfl›laflt›rmal›d›rlar. Bu süreç HTML geçerlili¤i diye bilinir (HTML validation). Mevcut standartla ilgili bilgi WWW konsorsiyumunun Web
sitesinden al›nabilir.
HTML düzeltme programlar›, genellikle bir HTML geçerlilik ifllevi
sunarlar ve hatta HTML üretildikçe standartlara uyumluluk isteyebilirler (örne¤in HoTMetalPro). Alternatif olarak belgeler bir HTML kontrol
program› üzerinden, yerel olarak veya afla¤›daki gibi çevrimiçi bir servisi
kullanarak çal›flt›r›labilirler:
HTMLValidation Service/Geçerlilik Servisi
HTML'nin çevrimiçi testi. Hangi HTML standard› oldu¤unu belirtir.
NetMechanic: Online Link Testing, HTML Validation (Çevrimiçi ba¤
testi)
Kesilmifl ba¤lar, geçersiz HTML, sunucu yan›t zaman› için çevrimiçi test.
Özel araçlardaki girifller için, WWW yazarl›k araçlar›na bak›n.
5.6 WWW yazarl›k araçlar›
5.6.1 Adobe PageMill
Adobe PageMill, Web sayfalar› kurman›z›, resimleri düzenlemenizi ve
metinleri kolayca sa¤layan ucuz bir WYSIWYGHTML editörüdür.
Özellikler
• Tümleflik site yönetimi
• Basit fare hareketleriyle geliflmifl sayfa yerleflim yetenekleri
• Hatas›z Web sayfalar›
Platformlar: Apple, Windows 9X/NT.
http://www.adobe.com/prodindex/pagemill/main.html
5.6.2 BBEdit
BBEdit, Macintosh için HTML kodlamas›n› basitlefltiren ve h›zland›ran
araçlar sunan bir flifresiz metin HTML editörüdür.
116
Web Yay›nc›l›¤›
Özellikler
• Güçlü metin düzenleme,
• Sürükleyip b›rak araçlar›,
• Metne-duyarl› etiket tamamlama araçlar›,
• Sözdizimi kontrolü,
• Web-safe renk paleti,
• Bul ve de¤ifltir,
Platform: MacOS System 7.0 ya da üstü
http://www.barebones.com/bbedit.html
5.6.3 Claris Home Page
Her düzeydeki kullan›c›lara Web sayfalar›n›n tasarlanmas›, düzenlenmesi
ve yay›nlanmas› için sezgisel bir arayüzey sunan bir HTML editörüdür.
Özellikler
• FileMaker Pro veritabanlar›yla ba¤lanacak sayfalar›n üretilmesi,
• Bir k›s›m görevler için "yard›mc›lar",
• Üç görüntüleme modu,
• Haz›r biçim tasarlama ö¤eleri,
• Clip-art ve flablonlar,
• Site yönetimi özellikleri.
Platformlar: Macintosh ve Windows 9X/NT.
Daha fazla bilgi için: http://www.claris.com/products/homepage3.html
5.6.4 Dreamweaver
Dreamweaver, en son Web teknolojilerini uygulayan geliflmifl bir s›ra
özelliklere sahip profesyonel bir Web yazarl›¤› ve gelifltirme program›d›r.
Di¤er yüksek uçlu programlar›n tersine, içeri aktar›lm›fl ya da el tutan
kodlar› de¤ifltirmez.
Özellikler
• Görsel sayfa tasar›m›,
• Kaynak HTML'nin ve görsel sunuflun ayn› anda gösterilmesi,
• Geliflmifl tablo ve çerçeve düzeltme ve tasar›m›,
• Web-safe renklerinin kolay seçimi,
• Canland›rma, uygulamac›k gibi yayg›n kullan›ml› ö¤elerin kolayl›kla
eklenmesi,
WWW Yazarl›k Araçlar›
117
• Stylesheet tümleflimi,
• Görsel site yönetimi arac›,
• Ön-flifreli Javascript hareketleri,
• Canland›rma ve etkileflimli efektlerin kolay yarat›lmas›,
• ‹mecesel yazarl›k.
Platformlar: Windows 9X/NT, Power Mac
http://www.macromedia.com/
5.6.5 Drumbeat
Drumbeat, bir s›ra güçlü özelliklerle birlikte, Elemental Software'den
gelen yüksek-uçlu bir WYSIWYG editörüdür.
Özellikler:
• HTML nesnelerini sayfan›za sürükleyip b›rak›r,
• Web üzerinde veritabanlar› yay›nlamak için basit sezgisel araç,
• Ayn› sayfan›n farkl› taray›c›lar için en iyi flekilde planlanm›fl çoklu
sürümleri,
• Menü seçimi yoluyla elde edilen haz›r ifllev ve efektler, Örn. CSS,
akan görüntü, media players (ortam çal›c›lar), form geçerlili¤i,
dinamik HTML filtreleri,
• Çocuk sayfas› gruplar›na flablondan sayfa düzeni aktar›m›,
• Metin, görüntü ve tasar›m vs. ö¤elerinin, yerlerini bilmeye gerek
kalmadan, site-çap›nda yönetimi,
• Görsel Javascript editörü,
• Dinamik veritaban› eriflimi için özellefltirebilir Active Server
Page/Etkin Sunucu Sayfas› (ASP); tüm yaz›l›m, sorgulama ve kodlar›
içerir.
Platform: Windows 9X/NT
http://www.drumbeat.com/ adresinden al›nabilir.
5.6.6 GoLive
Adope, GoLive ile, Mac için profesyonel görsel Web yazarl›¤› arac› olan
GoLive Systems'dan GoLive CyberStudio'nun çapraz-platform ç›k›fl›n›
ileri sürdü.
Özellikler:
• Görsel sayfa düzeni ve tasar›m,
118
Web Yay›nc›l›¤›
• Ö¤elerin kesin konumlanmas›,
• Do¤rudan görüntüleme, düzeltme ve de¤ifltirme de¤iflkenleri ve
ö¤elerin hamleleri,
• Kaynak kodu kontrolü (e¤er gerekliyse),
• XML ve ASP deste¤i,
• Sözdizimi kontrolü,
• Site yönetimi özellikleri,
• QuickTime sinema editörü,
• Javascript hareketleri,
• DHTML ve CSS için destek.
Platformlar: Power Mac, Windows 9X/NT.
http://www.adobe.com/prodindex/golive/
5.6.7 HomeSite
HomeSite, HTML veya WYSIWYG ile çal›flma seçene¤i sunan
Allaire'dan gelen esnek bir Web yazarl›k arac›d›r.
Özellikler
• Canl› bir site üzerinde dosyalarla do¤rudan çal›flmak için kurulu ftp
servisi,
• Üç görüntüleme modu,
• Etiket doldurma ve ipuçlar›,
• Geniflletilmifl arama ve de¤ifltirme,
• Renk-kodlu etiketler.
• Yaz›m (imla) kontrolü,
• Tahmini yükleme zamanlar›.
Platform: Windows 9X/NT
http://www.allaire.com/ adresinden al›nabilir.
5.6.8 HotDog Professional 5 Webmaster Suite
HotDogPro kod tabanl› bir HTML editördür. Belgelerin yönetimi ve
düzeltilmesi için araç çubu¤u ve seçenekler menüsü hostu vard›r. Kiflisel
tercihe göre arayüzeyi özellefltirilebilir.
Özellikler
• Site yönetim kolayl›klar›,
• Sürükleyerek b›rak çokluortam parçalar›,
WWW Yazarl›k Araçlar›
119
• Boyama ve resim düzenleme program›,
• Çerçeveler, stylesheets için destek,
• ActiveX, javaScript ve Java programlar›na eriflim,
• HTML sözdizimi kontrolü,
• Yay›nlama ifllevi,
Platformlar: Windows 3.1/9X/NT.
http://www.sausage.com/
5.6.9 HoTMetaL PRO
Tam özellikli, karma kod-tabanl› bir WYSIWYG HTML editörüdür. Son
sürümü paketin bir parças› olarak bir site yönetim arac› verir.
Özellikler
• Etiketler WYSIWYG arayüzeyinde ikon olarak görülür veya istenirse
saklan›r,
• Tüm yayg›n kelime-ifllem formatlar›ndan otomatik dönüfltürme,
• Kurulu imge düzenleme ve görüntü efllemi yarat›m›,
• Kolay tablo düzeltme,
• Kesin HTML geçerli¤i,
• Ka¤ kontrolü.
Platformlar: Windows 3.x/9X/NT, Unix ve Mac.
http://www.sq.com/
5.6.10 Microsoft FrontPage
Bu araç, yazarlar›n HTML bilmelerine gerek kalmadan geliflmifl Web
sayfalar› üretmelerini sa¤layan proje yönetim araçlar› ve bir WYSIWYG
içeren, tam bir Web sitesi gelifltirme arac›d›r. Tam ifllevselli¤i elde etmek
için, FrontPage uzan›mlar› sunucuda desteklenmelidir. FrontPage, di¤er
Microsoft ürünleriyle iyi çal›fl›r fakat baflka bir yerde gelifltirilmifl HTML
içine aktar›l›rsa, olas›l›kla kodu de¤ifltirecektir.
Özellikler
• HTML, tablo, çerçeve vs.nin yarat›lmas›na grafik arayüzey,
• Sihirbaz yard›m›,
• Sürükle ve b›rak parçalar›,
• Site yap›s› ve ba¤lar›n grafik görüntüleri,
• Ba¤lar›n otomatik do¤rulanmas›,
120
Web Yay›nc›l›¤›
• Veritaban› ba¤lant›l›l›¤› ve sorgulama,
• ActiveX ve Java deste¤i,
• Tüm-metin aramas› gibi, geliflmifl etkileflim ifllevselli¤inin otomatik
eklenmesi
Platformlar: Windows 9X/NT ve Apple Mac.
http://www.microsoft.com/frontpage/
5.6.11 Netscape Composer
Netscape Composer (Netscape Yarat›c›) Netscape taraf›ndan,
HTML'nin tafl›nabilirli¤i ile bir kelime-ifllemcinin ifllevselli¤ini sa¤lama
özlemini belirterek, 'web-tabanl›-kelimeifllemci' olarak tan›mlan›r.
Yarat›c› (Composer), Netscape'in e-posta, gruplafl›m, yazarl›k ve gözatma
için tümleflik Netscape Communicator paketinin bir bölümü olarak gelir.
Microsoft ürünü gibi, varolan kodu de¤ifltirir.
Özellikler
• Çevrimiçi Sayfa Sihirbaz› ve Netscape Web sitesi üzerinde sayfa
flablonlar›
• WYSIWIG düzeltme,
• Sürükle-b›rak imgeleri, ba¤lar ve Java uygulamac›klar›,
• Yaz›m kontrolü,
• Kolay imge içe-aktar›m›,
• Tek-tuflla yay›nlama.
Platformlar: Windows, Macintosh, Unix.
http://www.netscape.com/
‹lave baflvurular
webreview.com
• Resim formatlar›,
• Etkili ve yeterli imgeler,
• Görüntü efllemleri.
Ayr›ca girifller için bak.:
Graphics software.
Bilgi aktaran, tamamlayan ve kullan›c›y› bilgiye do¤ru yönlendiren
grafikler, Web sayfalar›nda zorunlu, hatta bask›n bir rol oynarlar. Sayfalar›
etkileflimli, çekici ve bunlarla birlikte, yüklemek için hala h›zl› yapmak
için varolan gereklilik bask›s›, gelifltiricilerin dikkatini Web görüntüsü
WWW Yazarl›k Araçlar›
121
için imge niteli¤inin eniyilefltirilmesi, uygun görüngü formatlar›n›n seçimi, dosya boyutunun enküçüklefltirilmesi, renklerin kullan›lmas›, grafik
unsurlar›n›n canland›r›lmas› gibi konulara çekmifltir. Genel olarak Web
grafik araçlar›, bu gereksinimlere yönelen ifllevleri içerirler.
5.7 Resim formatlar›
WWW'de her tür resim format› kullan›labilir. Ancak pratikte, popüler
taray›c›lar taraf›ndan desteklenen formatlar, yayg›n olanlard›r:
• GIF
• JPEG
Ortaya ç›kan formatlar:
• PNG (Portable Network Graphics)
• SVG (Scalable Vector Graphics)
GIF ve JPEG formatlar› tüm grafik Web taray›c›lar taraf›ndan desteklenir. GIF format›, ikonlar, çizgeler (graphs) ve hat-sanat (line-art) logolar› gibi hat-sanat resimleri için en uyumlu formatt›r. Fotografik resimler
için JPEG daha iyidir. Ana farklardan birisi, desteklenen renklerin
say›s›ndad›r. GIF 256 renge kadar desteklerken, JPEG 16.7 milyon renk
kullanabilir. PNG, daha önceki formatlarda bulunan k›s›tl›l›k ve yetersizliklerin üstesinden gelmek için tasarlanm›fl, daha yeni bir formatt›r. PNG
için ana destek, Internet Explorer (4.0 ve üstündeki sürümler) içeren bir
k›s›m taray›c›larla verilmifltir.
5.7.1 GIF
Graphics Interchange Format, Web sayfalar›nda kullan›lan yayg›n bir
resim format›d›r. Orijinal olarak Compuserve taraf›ndan gelifltirilmifltir.
GIF format›n›n iki sürümü vard›r: 87a ve 89a. Format bir k›s›m yararl›
özellikler içerir:
• dosya s›k›flt›rma
GIF resmi format›, patenti Unysis Corporation'a ait, kurulu bir LZW
s›k›flt›rma algoritmas› kullan›r. Ürünleri GIF LZW kullanan ticari
bayiler, kullan›m iznini Unysis'ten almal›d›rlar fakat uç kullan›c›lar
GIF'leri kullanmak için ödeme yapmak zorunda de¤ildirler.
• saydaml›k
Her iki GIF format› da saydaml›¤› destekler, fakat 89a sürümü ardalan
saydaml›¤›n› da destekler. Bu flu demektir: bir resmin ardalan›, Web
sayfas›n›n ardalan›yla ayn› renkte görünür k›l›nabilir ki bu da Web
sayfalar› üzerinde standart bir tekniktir.
122
Web Yay›nc›l›¤›
• Birbirine geçme
Birbirine geçme, yavaflça aç›lan jaluzinin penceredeki görüntüyü
vermesi gibi, yüklendikçe resmin aflamal› artt›r›lmas›na izin verir.
• çoklu resimlerin tek bir dosya da tutulmas›
Bu özellik, canlanm›fl GIF için koflullar› sa¤lar. Canlanm›fl GIF'ler
asl›nda süreli aral›klarla gösterilen, böylece canl›l›k etkisi yaratan, ayr›
resimler grubundan oluflan birleflik bir görüntüdür. GIF89 format›,
bunu olanakl› k›lan art›r›mlar sa¤lar.
5.7.2 JPEG
Joint Photographic Experts Group. JPEG, genel olarak Web sayfas›ndaki
grafikler için kullan›l›r ve do¤al, foto¤raf-gibi gerçek-renkli resim için
özellikle etkili bir yitimli s›k›flt›rma yöntemidir.
• Aflamal› JPEG
Aflamal› bir JPEG bir tabakalar ard›fl›m›yla aktar›l›r ve gösterilir;
nitelik her tabaka ile aflamal› olarak artar.
5.7.3 Etkili ve verimli resimler
Web grafiklerinin kullan›labilirli¤inin en önemli yönlerinden biri, gösterilebilirliklerindeki verimliliktir. Buna ba¤l› olarak, dosya büyüklü¤ü
ve indirme süresidir. Birçok Web yazarl›¤› programlar›, indirme süresini
grafik içeren sayfalar için standart özellik de¤eri olarak sayarlar (Bak›n›z
illustration). E¤er süreyi kendi kendinize kestirebiliyorsan›z, ço¤u kullan›c›n›n Web sayfalar›n› saniyede 1k'l›k bir h›zla indirdi¤ini akl›n›zda
tutun. fiuras› ilginçtir ki, ençok etki için çabalayan kimi profesyonel
Web gelifltiriciler, toplam sayfa büyüklü¤ünü 50 Kb ya da alt›nda tutmay› amaçlarlar.
Web sayfas›n›n gösterilmesini h›zland›rmak için temel bir teknik,
HTML IMAGE etiketine yükseklik ve genifllik de¤iflkenlerini eklemektir ve gerçekte, birçok web yazarl›k paketleri bunu otomatik olarak
yaparlar. Di¤er bir verimlilik konusu renktir. Renk paletlerinin kullan›lmas›, verimlilik ve görüntü kalitesi aras›ndaki do¤ru dengeyi
yakalamaya yard›m eder. Paletler resimde en s›k kullan›lm›fl, insan
gözünün en duyarl› oldu¤u renklere ve Web ba¤lam›nda Web-safe
paletlere dayal› olabilir. Bu, resimleri Microsoft ve Mac platformlar›nda
karfl›l›kl› olarak vermek için Netscape taraf›ndan kullan›lan 216-renk
paletidir. Bu 216-renk paleti, Web için resim yarat›rken yazarlara bir
bafllama noktas› olarak önerilir. Web grafik paketleri, kullanaca¤›n›z
paketleri seçmenize olanak verir.
Görüntü Efllemleri
123
Bu paletle baflland›¤› zaman, kullan›lan renklerin say›s›na ba¤l› olarak,
tek resimlere indirgenebilir. Daha az renk daha az veri, daha küçük dosya
büyüklü¤ü ve daha h›zl› yükleme demektir.
5.7.4 Görüntüefllemleri (Imagemaps)
Görüntüefllemleri, kullan›c›lar›n bir Web sayfas› üzerindeki bir görüntüdeki farkl› bölgeleri t›klayarak baflka belgelere eriflmelerine olanak
verir. Efllemler, bir görüntünün aktif bölgelerini tan›mlayarak (biçim,
büyüklük ve bir metin dosyas›na olan uzakl›¤›, yani efllem verisi)
çal›fl›rlar. Bu efllem, görüntüyü içeren bir HTML dosyas›yla ilifliktir.
Efllem bilgisi, sunucu üzerinde sunucu taraf›ndaki görüntüefllemleri ile
tutulur. ‹stemci taraf›ndaki görüntüefllemlerinde, efllem bilgileri görüntüyü içeren ayn› HTML dosyas›nda belirlenebilir. Taray›c› efllemleri
inceler, içerikleri haf›zas›nda tutar ve kullan›c›n›n t›klamas›na yan›t
vererek, yeri belirlenen URL’e eriflir. ‹stemci-taraf› görüntüefllemleri,
baflvurulan verilen belgelere daha h›zl› eriflim vererek, bir k›s›m avantajlar sunarlar. Map-Edit gibi araçlar, görüntüefllemleri yaratmak için
kullan›labilirler.
5.8 Grafik Yaz›l›m›
5.8.1 DeBabelizer Pro
Bu araç, Web, bas›n ve çokluortam da¤›t›m› için yüksek-de¤erli grafik
üretiminde ard›fl›k görevleri otomatiklefltirme konusunda özelleflir.
Özellikler
• Otomatikleflmifl dosya dönüfltürme,
• Yaz›mlar›n toptan iflleme için kolay yarat›m›,
• Ortak hedefler için haz›r yaz›mlar,
• Bir görüntüler grubu için kolay palet yarat›m›,
• GIF canland›rmalar›n›n derlemesi.
Platformlar: Apple Mac, Windows 9X/NT.
http://www.equilibrium.com/
5.8.2 Fireworks
Macromedia'dan gelen bu yüksek-uçlu araçlar tak›m›, Web için yüksek
nitelikli grafikler üretmek, eniyilefltirmek ve yaratmak için birleflik bir
124
Web Yay›nc›l›¤›
ortam sunmay› amaçlar. Metin, tasar›m, resim, görüntü düzeltme, URL,
JavaScript ve canland›rma araçlar› sunar ve Macromedia'n›n
Dreamweaver'›yla yak›n olarak tümlefliktir.
• Bir s›ra formatla önizleme, eniyilefltirme ve içeaktar›m,
• Vektör ve bitefllem görüntüleriyle çal›fl›r,
• Çoklu katman deste¤i,
• Görüntü kesip-biçme,
• Web-tan›ml› ren özellikleri,
• GIF canland›rma arac›,
• Görsel d›fla-aktar›m önizleme,
• Renk paletleri ve s›k›flt›rma kontrolü,
• JavaScript yuvarlamalar› ve tufl durumlar›n›n otomatik üretimi.
Platformlar: Windows 9X/NT, Apple Mac.
http://www.macromedia.com/
5.9 Windows için GIF yap›m tak›m›
Bu, Web sayfalar› için saydam, geçiflmifl ve canl› GIF dosyalar› yaratmak
için özel amaçl› yaz›l›md›r (paylafl›md›r).
Özellikler
• Saydam GIF dosyalar› yaratmaya kolay geçifl,
• Sürükleyip b›rakarak GIF dosyalar› yapmak,
• Canland›rma sihirbaz› arac›,
• Banner, durum de¤ifltirme ve LED iflaretleri seçenekleri,
• Süper s›k›flt›r›lm›fl GIF dosyalar›,
• Canl› bir GIF dosyas›n›n bir k›sm›n› ya da tamam›n› döndürür, çevirir,
temizler ve keser.
Platformlar: Windows 3.x/9X/NT.
http://www.mindworkshop.com/alchemy/gifcon.html
5.9.1 GifBuilder
Canl› GIF dosyalar›n› Macintosh üzerinde yaratmaya yarar.
Özellikler
• PICT, GIF, TIFF ya da Photoshop görüntülerini toplayabilir,
• Quick Time filmleri, FilmStrip veya PCS dosyalar›n› dönüfltürebilir,
• Çoklu görüntülü GIF89a dosyas› ç›k›fl›,
• 0.5 sürümü Frames penceresinde çerçeve ikonlar› gösterir,
Görüntü Efllemleri
125
• Filtreler,
• Geçifller,
• Canland›rma k›rpma.
Platformlar Apple Mac için.
http://iawww.epfl.ch/Staff/Yves.Piguet/clip2gifhome/GifBuilder.html. adresinden al›nabilir.
5.9.2 Graphic Workshop Classic
Alchemy Mindworks'den gelen genel çok ifllevli grafik paylafl›m paketi.
Özellikler
• En popüler görüntü formatlar› aras›nda toptan dönüfltürme,
• Grafikleri izleme, kesme, yeniden ölçülendirme, çevirme, basma ve
iflleme,
• Kroki yaratmak,
• PNG, GIF89a, JPEG ve MPEG ve Quicktime görüntüleme destekli,
• Resimlerin kayan görüntüsünü verir,
• Görüntü filtreleri,
• Anahtar sözcük aramal› görüntü veritaban›.
Platformlar: Windows 3.x/95/NT.
http://www.mindworkshop.com/alchemy/gww.html
5.9.3 ImageReady
Adobe'dan gelen ImageReady, Web grafikleri üretimi için özel olarak
tasarlanm›flt›r. Photoshop özelliklerinin bir alt grubunu içerir, fakat özellikle Web için uygun baz› ekstralar sunar.
Özellikler
• Eniyilefltirilmifl renkler paleti,
• Resimlerin eflzamanl› görüntüleri, (eniyilefltirilmifl, s›k›flt›r›lm›fl ve
k›p›rt›land›r›lm›fl),
• Saydaml›¤›n duru olmas›,
• GIF canland›rma paleti,
• Görüntü kesme,
• Görüntüefllemleri,
• Javascript hareketleri,
• Toplu kullan›m,
• Kolay arayüzey
126
Web Yay›nc›l›¤›
Platformlar Windows 9X/NT Mac.
http://www.adobe.com/
5.9.4 MapEdit
MapEdit, WWW görüntüefllemleri için bir grafik editörüdür.
Özellikler
• ‹stemci-taraf› görüntüefllemlerinin kolay yarat›m›,
• GIF,JPEG ve PNG formatlar› destekler,
• Eski taray›c›larla geriye dönük uyumluluk için kullan›c›-taraf›
efllemlerde yaratacakt›r.
Platformlar Windows 3x/95NT Unix, Apple Mac.
http://www.boutel.com/mapedit/.
5.9.5 Windows için Paint Shop Pro
Paylafl›m grafikleri düzeltme, görüntüleme ve dönüfltürme paketi.
Özellikler
• Otuzun üzerinde görüntü format› destekler,
• Say›s›z çizim ve boyama araçlar›,
• Yanaflt›r›labilir araç çubuklar›,
• Geniflletilmifl seçenekler seçkisi,
• Kurulu özel efekt filtreleri,
• RGB renk ay›r›m›,
• Canl› GIF.
Platformlar: Windows 9X/NT.
http://www.jasc.com/pspdl.html.
5.9.6 Painter Classic
Varolan resimlere efekt eklemek ya da taslaktan görüntü yaratmak için
kullan›labilen say›sal bir boyama arac›d›r.
Özellikler
• Boya, tebeflir, vs. gibi geleneksel sanatç› araçlar›n› taklit eder,
• Genifl kapsaml› f›rça dolab›,
• Verimlili¤i artt›ran araçlar,
Çoklu Ortam
127
• Esnek ak›ll› f›rçalar,
• Mevcut resimlere filtreleri uygulamak.
Platformlar: Windows 9X/NT, Power Mac
http://www.metacreations.com/products/
5.9.7 Photoshop
Adobe Photoshop profesyonel bir foto¤raf tasar›m ve üretim paketidir.
Zengin bir ifllevselli¤e ve yüksek nitelikli grafiklerin yarat›lmas›
konusunda iyi bilinen bir üne sahiptir.
En son sürümünün özellikleri
• Resimlerdeki çoklukatmanlara destek,
• Geniflletilmifl renk kontrolü,
• Resimlere yaz› eklemek için esnek araçlar,
• Tarih paleti,
• Görev otomasyonu ve topluifllem,
• Profesyonel foto¤rafç›l›k araçlar›,
• Boyama ve çizim araçlar›n›n çeflitlendirilmesi,
• Yetkin seçme becerisi,
• Kullan›c› arayüzeyinde çoklu seçenekler,
• Filtreler,
• Dönüfltürmeler,
• Çoklu dil deste¤i.
Platformlar: Mac, Windows, Unix.
http://www.adobe.com/prodindex/photoshop/.
5.10 Çokluortam
Canland›rma, ses ve videonun yarat›c› kullan›m›, duyusal Web uygulamas›n›n s›n›rlar›n› sürekli olarak zorlamaktad›r. Çokluortam, WWW
Web'in kimi yuvarlar›na art›k o kadar yay›lm›flt›r ki, o bir standart
olmufltur ve buna karfl›l›k olarak, yoklu¤u alt-standart olarak alg›lanmaktad›r. Yeni çokluortam araçlar› h›zl› bir seyirle sahneye ç›kmakta ve formatlar›n flafl›rt›c› bir erimi öne ç›kmak için sürtüflmektedirler. SMIL
(Synchronised Multimedia Integration Language/ Eflzamanl›
Çokluortam Tümlefltirme Dili) gibi ortak standartlar› dayatma çabalar›
henüz genifl olarak yay›lmam›flt›r.
Enaz bekleme ile ençok etkinin devam eden aray›fl›nda verimlilik
128
Web Yay›nc›l›¤›
hedefini ileri götüren teknikler ve formatlar, gelifltiricilerin ilgisini sürekli çekmektedir. Örne¤in canland›rma alan›nda, bitefllem formatlar›ndan
çok vektör grafiklerine dayal› araçlar (örne¤in Flash) standartlar›n yararlar›n› anlamada bir art›fl vard›r. Ayr›ca, s›k›flt›rma teknikleri gelifltikçe,
önceleri genifl dosyalarla (örne¤in QuickTime) ilgili geleneksel araçlar
flimdi süper-s›k›flt›r›lm›fl dosyalar›n daha h›zl› indirilmeleriyle övünürler.
Internet'teki güncel büyük baflar› hikayelerinden birisi, tutumlu dosya
büyüklü¤ü dahilinde kusursuza yak›n nitelikte ses veren ses dosyalar›
için verimli bir s›k›flt›rma standard› olan MP3'tür (MPEG Audio Layer
3). Ayr›ca çokluortam›n kullan›ld›¤› yollarda ilave esneklikte vard›r. Ses
ve görüntü ak›fl›n› iflleyen RealPlayer (yüklendikçe çalan) gibi araçlar,
canl› ses ve görüntü yay›n ak›fllar›n›n çal›nmas›n› Internet üzerinde
gündelik bir gerçeklik k›lm›fllard›r. Bu ak›fl etkinli¤i, yeniden
çal›nmas›n›n yap›lmas› için dosyalar›n tamamen yüklenmesini gerektiren yerel geriçal›m›n geleneksel modunu tamamlar. Canland›rma,
özellikle kullan›c›-etkinlikli canland›rma Web sayfalar›nda h›zla standart
bir özellik olmaktad›r ve bu alanda yeni birçok araç ç›km›flt›r. Bu arada
denenmifl ve test edilmifl canl› GIF geliflmeye devam etmektedir.
Platformlar ve taray›c›lar üzerinde henüz tam olarak uygulanm›fl olmasa
da, dinamik HTML, kullan›c› etkinlikli canl› efektler için stylesheets ve
Javascript kullanarak Web'in etkileflimli ifllevselli¤ini ve görünüflünü
biçimlendirmede ana bir faktördür.
S›k›flt›rma teknikleri ve araçlar›ndaki ilerlemelerle birlikte Internetin
kay›tl› müzi¤in bir ortam› olarak kullan›lmas› korsanl›¤› h›zla artt›rarak
filiz vermifltir. Liquid Audio gibi araçlar, CD-niteli¤inde müzik
da¤›t›m›yla ilgili düflünsel ve teknik varl›k konular›na ciddiyetle
yönelmektedir.
5.10.1 Çokluortam Sa¤lama
Çokluortam içeri¤i Web sayfalar›na, afla¤›daki etiketleri kullanarak
HTML ile birlefltirilebilir.
APPLET
Java yaz›l›mc›klar›n› gömmek için kullan›l›r;
EMBED etiketi
Netscape eklentileri (Navigator 2+, Internet Explorer 3+) kullanan
herhangi bir dosya da kullan›l›r.
OBJECT etiketi
Yeni ortamla çal›flmak için genel çözüm. WWW konsorsiyumu
taraf›ndan önerilmifltir ve HTML 4.0 özelliklerinde kapsanm›flt›r (Ayr›ca
geçmiflle ba¤dafl›r).
Çoklu Ortam
129
BGSOUND
Ses dosyalar›n› arka plana gömmek için kullan›l›r (Internet
Explorer).
ANCHOR etiketi
Mevcut belgenin d›fl›ndaki çokluortam dosyalar›na ba¤lanmak için
kullan›l›r.
IMG
Canl› GIF'ler için kullan›l›r.
Ayr›ca Microsoft'a ait özellikleri kullan›r (yaln›zca Internet
Explorer).
• VRML özellikleri ile VRML düflünsel dünyalar›,
• AVI (Audio Video Interleave) video klipler. DYNSRC (Dynamic
Source) özellikli.
APPLET, EMBED, OBJECT, IMG ve BGSOUND etiketleri, onlar›
içeren bir sayfa yüklendi¤inde dosyay› ya da nesneyi göstermeye ya da
otomatik olarak çalmaya bafllar. E¤er nesne bir akan-ortam tipiyse, belirli bir say›da byte al›n›r al›nmaz çalmaya bafllayacak ve dosya indirilirken
çalmaya devam edecektir. Akan tip de¤ilse, tamamen yüklenmeden çalmaya bafllamayacakt›r. Bu durum genifl dosyalar söz konusu oldu¤unda
sab›rs›z bir kullan›c›n›n onlar› yar›da b›rakma riskini tafl›r. Sayfan›n bir
çokluortam nesnesiyle veya onsuz görüntülendi¤inden emin olmak için
düflük riskli bir alternatif, dosyay› bir ANCHOR ba¤›yla, tercihen
tan›mlay›c› metinle, sa¤layarak çalma seçene¤ini sunmakt›r.
5.10.2 Kullan›labilirlik
Çokluortam› kullanan Web gelifltiriciler, bir k›s›m kullan›labilirlik konular›na dikkatlice bakmal›d›rlar. ‹lk ve en önemli olan, dosya büyüklü¤ü
ve buna ba¤l› yükleme zaman›d›r. Sonraki de istenen yaz›l›m›n elde
edilebilirli¤idir. Kullan›c› onu, yayg›n olarak da¤›t›ld›¤› için mi ya da standart bir taray›c› eklenti oldu¤u için mi flimdiden yüklemek istemektedir?
De¤ilse, yaz›l›m›n kayna¤›na olan bir ba¤ yard›mc› olacakt›r. Dosyay› çalmak için bir eklenti kullanmak, kullan›c›n›n dosyay› nas›l kaydedebilece¤ini net olarak gösterebilmektedir. Kimi aç›klamalar yard›mc› olabilir.
Çalma çokluortam›
Çokluortam içeri¤i eklentiler ya da yard›mc› uygulamalar arac›l›¤›yla
çal›n›r. Bir yayg›n araçlar seçkisi hakk›ndaki girifller için Çokluortam
130
Web Yay›nc›l›¤›
yaz›l›m› belgesine baflvurun. Baz› eklentiler (NetScape'in LiveAudio'su
gibi) taray›c› paketin bir bölümü olarak gelir ve ilave indirme ya da
düzenleflim gerektirmez. Yard›mc› bir uygulama gerekti¤inde, normalde
ücretsiz olarak indirilebilir. O zaman taray›c› MIME tipini ve karfl›l›k
gelen yard›mc› uygulamay› (örne¤in NetScape'deki düzelt/tercihler/uygulamalar) tan›mak için düzenlefltirilebilir. Sözlükteki Plugins girifline ayr›ca
bak›n›z.
Ayr›ca Yard›mc› uygulamalar nas›l düzenlefltirilir konusuna bak›n.
5.10.3 Çokluortam yaz›l›m›
5.10.3.1 Cosmo Player
Bir NetScape eklenti ya da ActiveX kontrolü olarak gelen Cosmo Player
VRML 2.0 içeri¤i için evrensel bir çal›c›d›r. Cosmo Player 2.1.1 VRML
dünyas›ndaki video ve s›k›flt›r›lm›fl sesleri desteklemek için ActiveMovie
1.0 üstüne gereksinir. Gerçekçi, uzaysal ses sa¤lamak için DirectX 3.0 ya
da üstünde bulunan DirectSound3D'yi kullan›r.
Platformlar: Windows 9X/NT, Mac.
http://cosmosoftware.com/
5.10.3.2 Flash
Flash, metin, canland›rma ve ses içeren Web için taray›c›dan ba¤›ms›z
çokluortam içeri¤i yaratan bir araçt›r.
Piksel tabanl› grafikler yerine vektör grafikleri kullan›r; böylece dosyalar
orta büyüklükte fakat hala yüksek etki gücündedir. Flash genifl olarak
da¤›t›lm›flt›r, Internet Explorer ve NetScape Navigator'da halen mevcuttur.
Platformlar: Windows 3.x/9X/NT, Mac Os 680X0 için ve PowerPC.
(yazarl›k program›) http://www.macromedia.com/software/flash/
5.10.3.3 Liquid Audio
Liquid Audio teknolojisinin belirli bir özelli¤i, sanatç›lar›n ve markalar›n
düflünsel varl›k haklar›n›n korunmas› için kurulu güvenlik özellikleri ile
Internet üzerinden CD niteli¤inde müzik yay›n› olana¤›d›r. Liquiffer Pro,
içeri¤i haz›rlama yaz›l›m› say›sal ses ifllemi için profesyonel araçlar ve lirikler, jenerikler ve sanat yap›tlar› kapsama yeterli¤i sa¤lar. Müzi¤in gerçek
kopyalar›n› belirleyen fligram say›sal veriyi ses dosyas›na sessizce gömer.
Platformlar: Mac, Windows 9X/NT
http://www.liquidaudio.com/
Çoklu Ortam
131
5.10.3.4 Liquid Motion
Microsoft'un Liquid Motion, ilave yaz›l›m gerektirmeden ana taray›c›lar
üzerinde çal›flan dinamik, etkileflimli Web canland›rmalar› yaratmak için
bir araçt›r. Her beceri düzeyindeki gelifltiriciler taraf›ndan kullan›labilir
olmak amac›ndad›r ve nokta ve t›klama arayüzeyi, kurulu canland›rma
efektleri ve dersler gibi, iflletimi kolaylaflt›racak birçok olanak sunar.
Paket Microsoft FrontPage 98 ile yak›ndan tümlefliktir.
Platformlar Windows 9X/NT. Ücretsiz deneme versiyonu vard›r.
http://www.microsoft.com/liquidmotion/
5.10.3.5 LiveAudio
aiff, .wav, .au ve MIDI dahil,bir dizi formattaki ses dosyalar› için çal›c›
Netscape Navigator 3.0 ve üstü. Bir durma, bafllama, ara ve ses ayar› için
bir çal›c› kumandas› içerir.
Platformlar: Windows, Mac
http://www.netscape.com/navigator/v3.0/audio.html
5.10.3.6 Live Picture Viewer
Live Picture Viewer, yüksek çözünürlüklü Flashpix görüntüleri için
birleflik bir ortam görüntüleyicidir.
Özellikleri: yak›nlaflt›rma, 360 derece panoramik görüntüleme 3 boyutlu
görüntü nesnelerini tüm aç›lardan görmek, ses, video ve URL ba¤lar›
PhotoVista, Reality Studio, ve Live Picture Image Servers gibi araçlarla
yarat›l›r.
Platformlar: Windows 9X/NT, Mac Os For PowerPC
http://www.livepicture.com/
5.10.3.7 QuickTime 3
QuickTime 3, QuickTime VR, AVI, AVR, DV ve OpenDML,gibi say›sal
video formatlar›n› destekler ve bu teknolojiyi modem h›zlar›nda bile
eriflilir k›larak , akan görüntünün niteli¤ini eniyilefltirmek için, görüntü
s›k›flt›r›c› ve aç›c›lar kullan›r.
En küçük olas› dosya büyüklü¤ünü kullan›rken görüntü niteli¤ini
ençoklaflt›rmak için sanatsal düzey teknolojileri sunar. QuickTime çal›c›,
Netscape Navigator 3.0 üstünde bulunur.
Platformlar: Apple Mac, Windows
http://www.apple.com/quicktime/
132
Web Yay›nc›l›¤›
5.10.3.8 RealPlayer Plus G2
RealPlayer Plus G2, en mütevaz› modem h›zlar›nda bile yay›n ak›fl›
niteli¤i vaadeden, Web üzerinde canl› ve talep üzerine gerçek zamanl›
RealAudio ve RealVideo ak›fl içeri¤i da¤›t›r. G2 teknolojisi, RealAudio ve
RealVideo ak›lar›nda daha az k›r›lma demek olan yeniden yast›klamay›
düflürür. RealVideo, bilgi sa¤lay›c›lar için, çoklu eflzamanl› video ak›s›
yay›nlar›n› olanakl› k›lan, ölçeklenebilir uygun-maliyetli bir ortam
sunucu çözümüdür.
Platformlar: Macintosh 68K, Macintosh Power Mac, Windows
3.x/9X/NT, OS/2, IRIX, Sun Solaris ve Linux
http://www.real.com/
5.10.3.9 Shockwave
Etkileflimli çokluortam Shockwave çal›c›s›, Netscape eklenti ya da
ActiveX kontrolü olarak bedava edilinebilir. Shockwave ses,
canland›rma, video, gerçek-zamanl› etkileflimlilik ve 'canl›' nesnelerin
birleflmesini destekler. Dosyalar, kendi yaz›m dili olan yüksek-uçlu
karmafl›k çokluortam yazarl›k program› Macromedia Director ile
yarat›lm›flt›r.
Shockwave
nitelik/dosya
büyüklü¤ü
oran›n›
eniyilefltirmek için çok geliflmifl MPEG s›k›flt›rmas›n› kullan›r.
Platformlar: Shockwave ships with Windows 95, 98, MacOS, Internet
Explorer CD, America Online ve Netscape Navigator.
http://www.macromedia.com/shockwave/
5.10.3.10 Windows Media Player
Bu çal›c›, ana ses ve video formatlar›n›n ço¤unu da¤›t›r: ASF (Advanced
Streaming Format - kendi as›l format›), WAV, AVI, MPEG, QuickTime
ve di¤erleri. Bant geniflli¤i sesten düflük tam-ekran görüntüye, akan
görüntü de dahil her fleyi çalmak için kullan›labilir. Kullan›c› ucundaki
Windows NT Server ve NetShow Services, canl› ve talebe dayal›
içeri¤in yarat›lmas›, tutulmas› ve akmas›n› sa¤lar.
Platformlar: Macintosh, Windows
http://www.microsoft.com/windows/mediaplayer/
5.10.3.11 WorldView
WorldView, Web üzerinde 3 boyutlu ortamlar›n görüntülenmesi için yüksek performansl› bir VRML 2.0 eklentisidir. Çoklu nevigasyon modlar›, 3
boyutlu çalman›n eniyilefltirilmesi ve VRML flartlar›na uyumluluk sunar.
Etkileflimli Web Sayfalar›
133
Platformlar: Win 95/NT, Mac
http://www.intervista.com/worldview/
Çokluortam eklentileri ve yard›mc› uygulamalar için daha fazla kaynaklar
Plug-In Plaza. (tüm medya)
http://www.webreference.com/authoring/graphics/soft
ware/3d.html (3D)
VRML Ambar› http://www.sdsc.edu/vrml/ (VRML)
5.11 Etkileflimli Web sayfalar›
World Wide Web'de etkileflimlilik dinamik davran›fl› WWW'ye sunan
teknoloji ve teknikleri kapsayan genifl bir kavramd›r.
Bir sayfan›n Web'e ç›kma süreci aslen dura¤an bir süreçtir:
1. Bir taray›c› belirli bir adresteki (URL) belgeyi ister.
2. O sitedeki sunucu istenen HTTP belgesini ç›kart›r (örne¤in
HTML'deki bir sayfa, bir resim, bir görüntü vs.) ve onu talep edene
aktar›r.
3. Belge taray›c› taraf›ndan gösterilir.
Web'i etkileflimli yapmak için mevcut yöntemlerin çeflitlili¤i içinde, bu
üç aflaman›n herbiri pekifltirilebilir veya de¤ifltirilebilir. Dinamik HTML,
ActivX kontrolleri, Java ve JavaScpript, belgenin gösterilmesini
kullan›c›n›n etkileflimli davran›fl›n› içeren sürece sahip olarak etkiler.
Buna karfl›n Web sunucusu ASP (Active Server Pages), CGI (Common
Gateway Interface) ve SSI (Server Side Includes) ile her istenildi¤inde
sayfay› dinamik olarak iletir. Her zaman güncel olan ve kendilerini kullan›c›lar›n gereksinimlerine göre uyarlayan (örne¤in taray›c› ya da kullan›lan platformun hesaplanmas›) sayfalar üretmenin son derece güçlü bir
yoludur. Bu tip teknikler veritaban›-üretimli Web sitelerinin
geliflmesinde çok etkili olarak yer al›rlar. Bu sunucu-taraf› teknolojilerinin bir komplikasyonu belgelerin dizilmesi ve önbelle¤e al›nmas›n›n
içerilmesidir. Çerezler taray›c› ve sunucuyu s›n›rl› olarak dahil ederler.
Bu k›s›m etkileflimlilik üretiminin birçok yollar›nda bir seçki sunar. Ele
al›nan bafll›klar:
• Dinamik HTML
Dinamik HTML belgelerin canlanmas›na olanak veren yaz›mlar›n
Stlye sheets ve HTML'nin birleflimine karfl›l›k gelir.
• Java uygulamac›klar›
Uygun etiket bir HTML sayfas›yla karfl›laflt›¤›nda Java byte kodu a¤
134
Web Yay›nc›l›¤›
üzerinden çekilmifl ve taray›c› taraf›ndan yürütülmüfltür.
• Javascript
Bir HTML sayfas› içine gömülü programlar taray›c› taraf›ndan sahne
üstünde yürütülür.
• Active Server Pages
ASP, Microsoft'tan gelen ve dinamik Web sayfalar› yaratmada
kullan›lan bir sunucu-taraf› teknolojisidir.
• Common Gateway Interface (CGI)
Web sunucusu taraf›ndan dinamik olarak üretilmifl Web belgelerinin
ç›kart›lmas› için bir standartt›r.
• Çerezler
Sunucu taraf›ndan yarat›lm›fl ve taray›c›da tutulan küçük
veri parçalar›.
• SSI
Server Side Includes içeri¤i bir Web sayfas›nda dinamik olarak sunma
yoludur. Sunulan içerik, dosyalar (örne¤in bafll›k ve alt bafll›k dipnot
dosyalar›), sunucunun otomatik olarak üretebilece¤i bilgi (örne¤in o
günkü tarih, belgenin son yenilenme tarihi) ya da bir CGI yaz›m›n›n
ç›kt›s› (örne¤in vurufl say›c›) olabilir.
5.12 Da¤›t›lm›fl nesne teknolojisi
CORBA ve DCOM gibi yaz›l›m parça modelleri, içindeki da¤›t›lm›fl
yaz›l›m objelerinin yer veya platforma bakmaks›z›n birbirleriyle
iletiflebildi¤i bir çerçeve sa¤lar. Bu parça modellerinin Web için önemi,
yeni vurgulamalar üretmek ya da eskilerini gelifltirmek için yaz›l›m
parçalar›n› kolayca tümlefltirme yolu sunmalar›d›r. Örne¤in taray›c›lar,
protokoller ya da ticari uygulamalar ve model içinde mevcut olan yetkin
da¤›t›lm›fl sistemlerin, servislerin ve tekniklerin ilave yararlar› ile birlikte
kolektif olarak kullan›labilirler.
Daha fazla bilgi için, bu teknolojiyi kullanan mevcut ürünlerle ilgili belgelere bak›n: JavaBeans ve ActiveX.
Dinamik içerik ve önbellekleme
Web sayfalar›n›n önbelle¤e al›nmas›, kullan›c›n›n taray›c›s›, lokal bir
vekil sunucu (proxy server), ya da bölgesel veya ulusal bir önbellekleme
servisi taraf›ndan da iflletilse, yeniden al›mlar› epeyce h›zland›r›r.
Bununla beraber dinamik olarak üretilmifl sayfalarda yararl›l›klar,
dura¤an sayfadakiler kadar net de¤ildir. E¤er dinamik bir sayfa ç›kt›¤›
sunucudan al›nd›ysa ve bir önbellekte tutulduysa, kullan›c› bir süre
Etkileflimli Web Sayfalar›
135
sonra onu önbellekten al›rken, sayfa ya bilgi art›k geçerli olmad›¤› için,
veya sayfan›n sürümü kulland›¤› taray›c› ile örtüflmedi¤i için ya da kullan›c› taraf›ndaki sürecin belirleyece¤i baflka nedenle, sayfay› görülmesi gerekti¤i flekliyle görmeyebilir. Öte taraftan e¤er sayfalar herzaman
ç›kt›¤› sunucudan al›nmak durumundaysa kullan›c›, özellikle
ba¤lant›l›l›¤›n zay›f oldu¤u yerlerde, önbelle¤in sundu¤u h›z ve eriflim
geliflmelerinden yarar sa¤lamaz.
Bu konular hesaba al›nd›¤›nda, Web protokolü (HTTP) içerik
sa¤lay›c›ya sayfalar›n önbellekte ne kadar kalaca¤› üzerinde bir kontrol
uygulama yolu sunar. Dinamik olarak yarat›lm›fl belgelerin içeriklerinin
tazeli¤i esas öncelikse ve belge önbelle¤e al›nmamal›ysa, bu, Expires
(sonaerme) de¤erini s›f›ra ayarlayarak bafll›kta belirtilebilir. Alternatif
olarak bu de¤er bir gün, bir hafta ya da uygun olan baflkas›na ayarlanabilir.
Di¤er taraftan (Apache Web sunucusu kullanan) sa¤lay›c› SSI'lar içeren
belgelerin önbelleklenebilir oldu¤undan emin olmak istedi¤i yerlerde,
xbithack denen bir araç kullan›labilir. Dinamik olarak yarat›lm›fl sayfalar
ayr›ca arama motorlar› içerirler. Burada bu içeri¤in tazeli¤inin bir sorunu
de¤il, daha çok eskimifl dizin sorunudur. Arama motorunun toplad›¤›
dizin terimleri, belgeye sonradan ulafl›ld›¤›nda art›k örtüflmeyebilir.
‹yilefltirici bir etken, s›k s›k yüklenen sayfalar›n arama motorlar›
taraf›ndan s›k ziyaretleri sa¤lama eylemi ve buna ba¤l› olarak indekslerinin s›k s›k güncellenmesidir.
Daha fazla bilgi
Information Resource Caching FAQ
http://www.ircache.net/Cache/FAQ/
5.13 Dinamik HTML
Bu sayfada:
• Tan›mlama,
• Kullan›m,
• Örnekler,
• Daha fazla bilgi bulma.
Tan›mlama
Dinamik HTML, kullan›c› hareketlerine yan›t veren Web sayfalar› üretmek için kolektif bir teknolojidir. Dinamik HTML ile, sayfan›n görünüfl
veya içeri¤i fare t›klamalar› ya da hareketleri, metin yazma ya da di¤er
klavye hareketleri gibi tepki olarak de¤iflebilir. Tam olarak etkileflimli,
kiflisellefltirilmifl bir Web ortam› ararken, hem istemcinin hem sunucu-
136
Web Yay›nc›l›¤›
nun bir rolü vard›r. Dinamik HTML istemci ucundaki etkileflimli ifllevsellik potansiyelinde bir ileri aflamay› temsil eder.
Dinamik HTML'yi oluflturan nedir?
1. Akan Style Sheets (CSS)
2. Dillerin yaz›m›
3. HTML
Style Sheets, metin rengi, kenar boflluklar›, hizalama, punto vs. gibi edebi
özellikleri belirlemelerini sa¤layarak yazarlara Web sayfas›n›n sunumu
üzerinde genifl bir kontrol verirler.
Dillerin yaz›m›ndaki yaz›mlar, örne¤in JavaScript, HTML sayas›na
gömülüdür ve sayfay› yükledikçe taray›c› taraf›ndan yorumlan›r. Fare
t›klamalar›, form girifli ve sayfa yönlendirmesi gibi kullan›c› etkilerine
karfl› yan›tlar üretmekte kullan›l›r.
HTML 4.0, style sheetleri desteklemekte ve nesne ve yaz›mlar› gömmek
için standart bir yol sa¤lar.
Dinamik HTML ile ilgili yönler:
• içerik yerlefltirme
• yüklenebilir fontlar
HTML içerik bloklar›n›n kesin yerleflim ve katmanlaflmas›n› sa¤lar.
Böylece kullan›c› edimlerine yan›t olarak görülmeleri, saklanmalar›,
hareket etmeleri, geniflletilmeleri ya da daralt›lmalar› gerçekleflebilir.
Yüklenebilir fontlar ile, bir Web sayfas›n› gelifltirmek için gereken herhangi bir font sayfaya aktar›labilir.
5.14 DOM
Dinamik HTML için temel kurum DOM'dur (Document Object
Model). DOM, sayfan›n gövde yap›s›n› tan›mlar. Hiyerarflik bir iskelet
dahilinde, örne¤in belgenin kendisi, bafll›k, gövde, ba¤lar, imgeler ve
belge içindeki belirli elemanlar vard›r. Elemanlar ve biçem özelliklerle
gelir, örne¤in bir tablo yükseklikle geniflli¤e, bir bafll›k font biçimi ve font
büyüklü¤üne sahiptir. DOM, elemanlar ve onlar›n biçem özelliklerinin
yaz›mlarla eriflilebildi¤i ve ifllenebildi¤i yol için bir iskelet sunar. WWW
konsorsiyumu bir W3C önerisi olarak DOM Level 1 fiartnamesini
yay›nlad›; böylece, bir API (Application Programming Interface) standard› tan›mlayarak yazarlar›n farkl› sat›c›lardan gelen taray›c› ve araçlar
üzerinde de¤ifliklik yapmadan çal›flan programlar yazmalar›n› sa¤lad›.
Etkileflimli Web Sayfalar›
137
Kullan›m
Yaz›mlar biçem özelliklerine DOM üzerinden erifltikleri için, bu, Web
sayfalar›ndaki nesnelerin kullan›c› edimlerine (olaylar) yan›t olarak
görünüfllerinin de¤ifltirilmesini mümkün k›lar. Örne¤in bir ba¤›n biçemi
fare onun üzerine geldi¤inde de¤ifltirilebilir.
CSS, HTML elemanlar›n›n x, y ve z koordinatlar› kullan›larak kesin
yerleflimini sa¤lar. Sayfa yap›s› üzerinde sa¤lanan bu kontrolle, kesin
olarak yerlefltirilmifl içeri¤i canland›rmak mümkündür; örne¤in sayfadaki
bir nesneyi üzerinde t›klayarak baflka bir konuma getirmek.
Ne yaz›k ki dinamik HTML 4.kuflak NetScpae ve Microsoft taray›c›lar
taraf›ndan karars›z bir flekilde red edilmifltir.Bu ço¤unlukla, yaz›ma
Internet Explorer'›nkinden daha az eriflim veren farkl› DOM'lar,
Navigator 4.0'lar kulland›klar› içindir. Di¤er bir farkl›l›k noktas› içerik
yerlefltirmenin yürütülmesindedir. Microsoft yaklafl›m›n› Cascading
Style Sheets (DIV ve SPAN etiketleri), ActiveX, ve kendi DOM'una
dayand›r›rken, NetScape LAYER etiketini kullan›r.
Örnek
Rollover (Çevirme)
Bu örnekte CSS kullanan iki biçem s›n›f› tan›mlanm›flt›r. Bu STYLE
bildirimi belgenin bafl›na (HEAD) yerlefltirilir:
<STYLE>
.on
{
font-size: 18;
text-decoration: italic;
color: red;
}
.off
{
font-size: 16;
text-decoration: none;
color: blue;
}
</STYLE>
Belge içinde, yaz›mlar bu s›n›f biçemlerini nesnelere dinamik bir yolda
(kullan›c› edimlerine yan›t olarak) uygulamak için kullan›l›rlar.
onMouseOver ve onMouseOut Javascript ifllevlerini kullanarak, fare
üzerine getirildi¤inde nesne biçemini de¤ifltirir. (bu durumda nesne bofl
bir ba¤d›r):
138
Web Yay›nc›l›¤›
<A HREF = "#"
CLASS = "off"
onMouseOver = "this.className ='on';"
onMouseOut = "this.className = 'off';">
Example of a rollover
</A>
Sonuç
Bir rollover örne¤i
Daha fazla bilgi bulma
Dynamic HTML Lab http://www.webreference.com/dhtml/
Web Review - Dynamic HTML
http://webreview.com/wr/pub/Dynamic_HTML
Inside Dynamic HTML http://www.insidedhtml.com/
Netscape DevEdge Online
http://developer.netscape.com/tech/dynhtml/index.html
Project Cool Dynamic HTML Developer Zone http://www.projectcool.com/developer/dynamic/
5.15 Java
Bu sayfada
• Tan›mlama
• Kullanma
• Örnekler
• Daha fazla bilgi bulma
Tan›mlama
Java, Sun Microsystems'›n, kaynak kodunu ayarlamadan her platformda güvenli bir tarzda çal›flmak için tasarlanm›fl bir programlama
dilidir. Bu özellikler uzaktaki bir makineden çekip kendi bilgisayar›n›zda yönetebilece¤iniz a¤ uygulamalar›-programlar gelifltirmek
için onu ideal k›lar. Java'n›n Internet üzerindeki en yayg›n görüntüsü,
Java iflleten Web taray›c›lar taraf›ndan yönetilebilen uygulamac›klar
formundad›r. Uygulamac›k program›, Web taray›c› bir HTML belgesinde bir uygulamac›k etiketiyle karfl›laflt›¤›nda Internet üzerinden
dinamik olarak yüklenir ve taray›c›n›n içinde çal›flt›r›l›r. Java, kullan›c›n›n sisteminin baflka di¤er bir bölümüyle uygulamac›¤›n dikkatsizce veya kötü niyetle kar›flmalar›n› önlemeyi amaçlayan güvenlik
mekanizmalar› üretmifltir.
Etkileflimli Web Sayfalar›
139
Kullan›m
Java uygulamac›klar›, Java iflleten her taray›c› taraf›ndan çal›flt›r›labilir;
örne¤in Internet Explorer, Netscape Navigator, Sun MicroSystems'›n
HotJava's› taray›c›, bir HTML belgesinde bir <APPLET> etiketiyle
karfl›laflt›¤›nda uygulamac›¤› uzaktaki siteden ç›kart›r ve yerel bilgisayar
üzerinde iflletir.
Java'da tek-bafl›na uygulamalar ya da uygulamac›klar yazmak için, çekirdek
s›n›flar, bir derleyici ve bir yorumlay›c› gibi gerekli parçalar JavaSoft'dan
Sun JDK'si formunda ücretsiz olarak indirilebilir, ayr›ca Visual Cafe gibi
edinilebilir ticari ürünlerde vard›r. Dili kullanman›n temel ve özelleflmifl
yönlerini içeren yararl› bir e¤itmen de vard›r.
Örnekler
Sun Microsystems, bugünkü Java teknolojisinin flu adreste örneklerini
verir:
http://www.javasoft.com/nav/used/index.html
Gelifltiriciler, http://java.wiwi.uni-frankfurt.de/ adresindeki Java Repository 'deki Java özkaynaklar›n› ve ayr›ca Gamelan'›n
afla¤›daki adresteki genifl uygulamac›klar koleksiyonunu yararl› bulabilirler.
http://java.developer.com/
Daha fazla bilgi bulmak
JavaWorld magazin ço¤unlukla programc›lara yönelmifl, Java hakk›nda
birçok teknik bilgi ve tart›flma içeren çevrimiçi bir magazindir.
5.16 JavaScript
Bu sayfada
• Tan›mlama
• Kullanma
• Örnekler
• Daha fazla bilgi bulma
Tan›mlama
JavaScript, bir HTML sayfas›nda gömülü olan ve sayfa yüklendi¤inde
JavaScript iflleten taray›c›lar taraf›nda yorumlanan küçük programlar yazmak için kullan›lan bir yaz›m dilidir. JavaScript Netscape'de gelifltiril-
140
Web Yay›nc›l›¤›
mifltir ve Microsoft JScript denen kendi JavaScript sürümüne sahip olsa
da, Microsoft'un Internet Explorer program› taraf›ndan da tan›n›r. Hafif
siklet bir yaz›m diline baflka bir örnekte Microsoft'un WBScript dilidir
(Visual Basic dilinin alt grubu).
JavaScript, basit ifllevselli¤i edinmek için a¤› kullanma gereksinimini
ortadan kald›rarak etkileflim davran›fl›n› h›zland›rabilir. Örne¤in formun
HTML'si içinde biraz JavaScript kullan›larak yürütülebilen bir
taray›c›daki bir forma girilen verinin do¤rulu¤unun teyidi. Kullan›c›
taraf›ndan girilen veriler üzerine basit kontroller (bir tarihin geçerlili¤i
gibi), istemcide JavaScript program› kullan›larak yap›labilir. Bu, kullan›c›
yükünü azalt›r ve istemci taraf›ndaki performans› artt›r›r. Genel olarak
gömülü bir yaz›m dilini kullanmak, taray›c›ya metin girilmesi veya fare
t›klamalar›na tepki olarak hareketlerin ortaya ç›kt›¤› yerlerde olaya daha
fazla güdülü bir sayfaya izin verir.
Kullan›m
JavaScript gibi yaz›m dilleri, dinamik HTML'nin anahtar bir parça
teknolojisi olarak yayg›n flekilde kullan›l›r. Dinamik HTML'yi kullanarak, nesnelerin Web belgesindeki varl›klar› Web sunucusuyla
etkileflimlere gerek kalmadan istemci ucunda canl› ve etkileflimli sayfalar
üreterek, yaz›l›mla eriflilebilir ve yönetilebilir.
Herhangi bir yaz›m dilinde yaz›lm›fl bir program› çal›flt›rmak için
taray›c›n›z kullan›lan belirli program› yorumlayabilmelidir. Netscape ve
Internet Explorer taray›c›lar› JavaScript programlar›n› yürütebilirler.
Örnekler
JavaScript örnekleri Internet'te bolca vard›r. Birçok örnek developer.com
sitesinde bulunabilir. Yararl› bir bafllang›ç için ayr›ca bak›n›z: Stephan
Koch's Voodoo's Introduction to JavaScript
Daha fazla bilgi bulmak
JavaScript
hakk›nda
Netscape
dökümantasyonuna
bak›n:
http://developer.netscape.com/docs/manuals/index.html
ve Microsoft teknolojileri sayfas›:
http://msdn.microsoft.com/scripting/default.htm.
Ortak geçit arayüzeyi
Bu sayfada
• Tan›mlama
• Kullan›m
• Örnekler
• Daha fazla bilgi
Etkileflimli Web Sayfalar›
141
Tan›mlama
Common Gateway Interface (CGI), dinamik olarak üretilmifl WWWolmayan bilginin WWW ile edinilebilir k›l›nabilmesi için bir yol içerir.
Bilginin dinamik iflleminin sunucu ucunda yer ald›¤› ve sonuçlar›n Web
taray›c›ya sahne üzerinde üretilmifl bir HTML sayfas› olarak geri gitti¤i
bir sunucu-taraf› teknolojisidir.
Kullan›m
Tipik CGI senaryosu flöyledir:
1. Kullan›c›, bir CGI yaz›m›n›n URL'sini temsil eden bir Web
sayfas›ndaki bir ba¤ üzerine t›klar, örne¤in anahtar sözcük arama
talebi,
2. URL talebi taray›c› taraf›ndan Web sunucuya gönderilir,
3. Web sunucu CGI yaz›m›n› yürütür, örne¤in anahtar sözcük için bir
veritaban› aramas›,
4. Yaz›m ç›kt›y› geri gönderir ve sona erer,
5. Ç›kt›y› içeren dinamik olarak üretilmifl HTML sayfas› taray›c›
taraf›ndan gösterilir.
CGI kullan›larak al›nan bir belge istenen taray›c›da normal statik bir Web
belgesinden ay›rdedilemeyecektir (muhtemelen sayfan›n içeri¤i orjinalini aç›kça ortaya koysa da).
Bir Web sunucu üzerinde CGI kullan›m› sunucu yöneticisi taraf›ndan
genellikle s›k›ca kontrol edilir, çünkü güvenilmez sunucular›n sistem
üzerinde program iflletmeleri söz konusudur. ‹fli yapacak gerçek yaz›mlar
ya da program yaratmak için, herhangi bir programlama dili kullan›labilir.
Yayg›n tercihler, Perl veya Python gibi yaz›m dilleridir ve C ve Visual
Basic gibi derlenmifl dillerde s›kl›kla kullan›l›r.
Örnek program koleksiyonlar›
• CGI özkaynak indeksi http://www.cgi-resources.com/
• Mattyaz›m arflivi http://www.worldwidemart.com/scripts/
Örnekler
Genellikle, bir veritaban›nda tutulan verinin aranmas› için CGI kullan›l›r.
CGI programlar›n›n örnekleri WWW üzerinde yay›lm›flt›r: say›c›lar, formlar, konuk defterleri, görüntü efllemleri ve veritabanlar› koleksiyonlar›na
arayüzeyler. CGI örneklerinin koleksiyonu için bak›n›z:
http://www.developer.com/directories/pages/dir.cgi.html
142
Web Yay›nc›l›¤›
Daha fazla bilgi bulmak
W3 CGI sayfas› CGI hakk›nda daha fazla belge ve tart›flma ba¤lar› içerir:
http://www.w3.org/pub/WWW/CGI/Overview.html
Etkin sunucu sayfalar›
Bu sayfada
• Tan›mlama
• Kullan›m
• Örnekler
• Daha fazla bilgi
Tan›mlama
ASP bir sunucu taraf› teknolojisidir ve Microsoft'tan etkileflimli ve
dinamik Web sayfalar› kurmak için ç›km›flt›r. ASP kodu HTML sayfas›nda gömülüdür. Böyle bir sayfa Web sunucusundan istendi¤inde,
sunucu önce ASP yönergesini yürütür, sonra herhangi bir :ASP üretimi
bilgi içeren sayfay› oluflturur ve onu istemciye geri gönderir.
Kullan›m
Bir HTML sayfas›ndaki ASP kodu ali % ve ve %> iflaretleriyle içerilir.
ASP sayfalar› (genellikle ASP uzan›ml›) HTML, yaz›m veya komutlar›n
her kombinasyonunu kapsayabilir. Microsoft Web sunucular› gibi ASP
iflletimli Web sunucular› ASP kodunu yürütebilirler. Chili!ASP kullanmak Microsoft'un aktif sunucu motorunun ifllevsel eflde¤eridir. Ço¤u
Web sunucusu ASP iflletimli olabilir, ASP sayfalar› taray›c›dan
ba¤›ms›zd›r.
ASP, Web sunucu ve taray›c› aras›ndaki etkileflimi yöneten parçalar›n ve
nesnelerin bir özetiyle gelir. Aktif sunucu nesneleri etkileflimlili¤in
Talep, Yan›t, Oturum vs.gibi belirli yönleriyle u¤rafl›rlar. Oturum nesnesinin iflleyiflinin bir örne¤i: kullan›c›n›n Web sitesiyle etkilefliminin bir
ba¤lant›s›z sayfa talepleri serisinden çok, sürekli bir hareket olarak
görünmesine f›rsat vermesi.
Active sunucu parçalar› haz›r ifllevsellik içerirler. Örne¤in; veritabanlar›na
eriflim, taray›c›n›n yeterliklerini belirleme, bir dizi metin dosyas›na
ba¤lanma,
Visual Interdev, ASP yaz›mlar› kurmak için h›zl› bir yol sunar. Ayr›ca
Microsoft FrontPage 98 ve Allaire HomeSite gibi baz› genel Web
yazarl›¤› programlar› ASP yaz›mlar›n› kolayca yaz›p düzeltmenizi sa¤larlar. Drumbeat kodun yarat›lmas›na bir sürükle ve b›rak arayüzeyi sa¤larlar.
Etkileflimli Web Sayfalar›
143
Örnekler
Kullan›c›dan gelen bir siparifl iste¤i teyidine yan›t verirken koflullara
ba¤l› bir durumun basit bir örne¤i:
<%
If varOrderConfirm = "Yes" then
Response.Write "Your goods will be despatched
weeks."
Else
Response.Write "Your order was not confirmed."
End If
%>
within two
Fakat etkileflimlilik potansiyeli bundan çok daha ileri gider. Örne¤in
ASP, Web sayfas›n›n bireysel kullan›c› için özellefltirmede, kullan›c›y›
ilgilendiren bir bafll›klar seçkisi sunarak ve son ziyaretinden beri yeni
olanlar› belirterek kullan›labilir. Ayr›ca mevcut bir envanter veritaban› ve
siparifl-iflleme sistemine çevrimiçi bir ma¤aza ba¤lamak içinde
kullan›labilir.
ASP örnekleri için flu sitelere bak›n:
Microsoft http://www.microsoft.com/
Dell http://www.dell.com/
Gateway 2000 http://www.gateway2000.com/
Daha fazla bilgi bulmak
Microsoft: Aktif sunucu sayfalar›
http://msdn.microsoft.com/library/tools/aspdoc/iiwawelc.htm
Microsoft: Gelifltirici Modelleri
http://msdn.microsoft.com/library/sdkdoc/iisref/samp8jzn.htm
activeserverpages.com http://www.activeserverpages.com/
5.17 Çerezler
Bu sayfada:
• Tan›mlama,
• Eriflim,
• Kullan›m,
• Örnekler,
• Daha fazla bilgi bulma.
144
Web Yay›nc›l›¤›
Tan›mlama
Çerezler, taray›c›daki Web sunucusu ad›na bir bilgi kaydetme yoludur.
Çerez, bir kullan›c› siteye ilk eriflti¤inde sunucu taraf›ndan gönderilen ve
kullan›c›n›n bilgisayar›ndaki taray›c› taraf›ndan tutulan küçük miktarda
bir veridir. ‹stekte bulunurken taray›c› daha önceden o site için bir çerez
kaydedilip kaydedilmedi¤ine bakar, kaydedildiyse çerezi sunucuya sayfa
talebiyle birlikte geri gönderir.
Bir çerezin içeri¤i sunucunun "hat›rlamak" istedi¤i herhangi bir fley olabilir. Bir son kullanma tarihi olmal›d›r ve büyüklü¤ü s›n›rl›d›r. Çerezler
bir güvenlik riski olarak ve muhtemelen mahrumiyete tecavüz olarak
alg›lanm›flt›r.
Eriflim
Çerezler normal olarak eriflim soraca¤›n›z bir fley de¤ildir. Onlar taray›c›
ve sunucu taraf›ndan, Web kullan›m›n›z› kiflisellefltirmenize yard›m
etmek için kullan›l›rlar. Bununla beraber, e¤er sizin ad›n›za hangi bilginin topland›¤›n› görmek isterseniz, dosya ya da dosyalar kulland›¤›n›z
taray›c›yla ayn› bilgisayarda, muhtemelen ayn› dizinde yerlefliktir, her ne
kadar farkl› taray›c›larla yerleri de¤iflebilse de.
Kullan›m
Baz› taray›c›lar kullan›c›y› bir çerezi kabul etmeden önce uyarmaya
uyarlanm›fl olsalar da, ya da çerezin kurulmas›na f›rsat bile vermeseler de,
bir WWW kullan›c›s› çerezlerin ziyaret etti¤i siteler tarar›ndan kuruldu¤unun fark›nda olmayabilir. Netscape 4 seçenekler sunar: tüm çerezleri kabul etmek, hiçbirini kabul etmemek, yaln›zca ç›kt›¤› sunucuya geri
gönderilen çerezleri kabul etmek.
"Yaln›zca ç›kt›¤› sunucuya geri gönderilen çerezleri kabul etmek"
seçene¤i, doubleclick gibi popüler sitelerde banner reklam› sunanlar gibi
3. grup sunucular taraf›ndan çerezler kurulmas›n› etkili bir flekilde önler.
Internet Explorer ayr›ca kullan›c›y› çerezleri kullan›m seçeneklerini
belirlemede kullan›c›lar› serbest b›rak›r.
Veriler istemci bilgisayar›n üzerinde tutuldu¤u için, kullan›c›, çerezleri
saklamak istemiyorsa, ilgili dosyalar› her zaman silebilir ya da bozabilir.
Web sitesi yöneticisinin bak›fl aç›s›na göre çerezler, bireysel kullan›m ve
tercihlerin izlenmesi için kullan›fll› bir yoldur.
Yaz›mlar CGI veya JavaScript kullan›larak yaz›l›r.
Örnekler
Çerezlerin yayg›n kullan›m› belirli bir sitedeki bir kullan›c› taraf›ndan
çoklu ziyaretlerde hangi sayfalar›n ziyaret edildi¤ini izleme, isim ve flifre
Dinamik Web
145
gibi bilgiyi saklama, ya da, son ziyaretlerinde kullan›c›n›n nereye
ulaflt›¤›n› hat›rlamak için bir e¤itim kursu gibi siparifl edilmifl bir sayfalar
s›ralamas›ndan oluflan bir sitede izleme içerir. Ticari ba¤lamda, çerezler
siparifl edilmifl mallar hakk›nda bilgi saklamak için kullan›labilir.
Daha fazla bilgi bulma
Çerezlerin mükemmel bir özeti Cookie Central ve Andy's Netscape
HTTP Cookie Information'da bulunur. Çerez flartnamesi (taslak RFC)
flu adreste bulunabilir:
http://portal.research.bell-labs.com/~dmk/cookie.html
5.18 Web veritabanlar›
Web tüm sektörler ve özellikle ticari giriflim için bir esas teknoloji
oldukça Web/veritaban› tümleflimine artan bir ilgi görüyoruz. Bu birli¤in
itici gücü iki ana kaynaktan gelmektedir:
1.Bir karfl›-platform için tutku: kal›t veritabanlar›na kolay eriflilen
arayüzey,
2.Genifl, karmafl›k ve sürekli geliflen Web sitelerindeki güncel bilgi
gereksinimi.
5.18.1 Kal›t veritabanlar›na arayüzey
Veritaban› ve Web sitesi tümleflti¤inde, veritaban› kullan›c›lar› veritaban›
uygulamas›na eriflim edinmeye gereksinmezler, bilgi ifllem platformu ya
da yeri ile de s›n›rl› de¤illerdir. Bir flifre girifl sistemi ile, yaln›zca kendi
Web taray›c›lar›n› kullanarak veri girifli ve edinimi gibi geleneksel görevleri güvenle gerçeklefltirebilirler.
5.18.2 Dinamik Web
Bir veritabanl› üretimli Web sitesi ile, HTML sayfalar›n›n h›zla de¤iflen
bilgi ile bafletmek için s›k›nt›l› elle yeniden yazma ifli es geçildi. Yerine,
Web kullan›c›s› içeri¤i veritaban›ndan otomatik olarak almak için SQL
sorgulamalar› kullan›l›r ve bunlar› Web sayfas›nda dinamik olarak üretir.
Böyle dinamik bir üretim sayfa istendikçe gerçeklefltirilebilir, ya da veritaban›ndaki yo¤un trafik yükü çok büyükse, HTML sayfalar› düzenli
aral›klarla toplu olarak üretilebilir ve siteye postalan›r.
Dinamik olarak üretilmifl Web sitelerinin kusurlar› dizinler (arama motor-
146
Web Yay›nc›l›¤›
lar› gibi) ve önbellekler için sahip olduklar› içeriklerdir. Konular›n bir
irdelemesi için dinamik içerik ve önbelleklemeye bak›n.
5.18.3 Web veritaban› uygulama sunucusu
Bir Web/veritaban› sistemi kurarken içinden seçebilece¤iniz zengin bir
araçlar dizisi vard›r. Tek gereken gücünüz ölçüsünde bir iflletim sistemi,
Web sunucu, veritaban› yönetimi sistemi ve Web sunucu ile veritaban›
aras›nda çevrim yapan araç kombinasyonunu bulman›zd›r. Bu son madde
CGI üzerinden eriflilen, Perl, Java vs. ile yaz›lm›fl özel bir uygulama olabilir; Web sunucusu üzerinde bir ASP motoru; Coldfusion gibi uzman bir
Web Veritaban› Uygulama Sunucusu alternatif olarak Oracle gibi hepsiiçinde tek elemanl› bir paket olabilir. Web Veritaban› Uygulama
Sunucusu, Web sunucusu ile Uygulama Programc›l›¤› Arayüzeyi (API)
ile birleflir. Bir sunucuda bulunan API uzan›mlar› sunucunun yeterliklerini etkin bir flekilde artt›r›r.
5.18.4 Veritaban› Yönetim Sistemi
Web servislerinde kullan›lm›fl veritaban› sistemlerinin ço¤u, SQL
(Structured Query Language/Yap›lanm›fl Sorgulama Dili) ile sorulanm›fl
ODBC (ODBC (Open Database Connectivity/ Aç›k Veritaban›
Ba¤lant›l›l›¤›)-uyumlu iliflkisel veritabanlar› olacakt›r. ODBC di¤er uygulamalar ve veritaban› aras›ndaki ba¤lant›y› ve isteklerin çevrilmesini
yürütür. ODBC sürücüleri birçok veritaban› sistemi için mevcuttur
(JDBC, Java tabanl› uygulamalarda kullan›lan eflde¤er standartt›r)
popüler masaüstü veritabanlar› sistemleri flunlard›r: Microsoft Access,
FoxPro, FileMaker Pro.giriflim sistemlerine örnekler: Oracle, Ingres,
Sybase, Informix, DB2, Microsoft SQL Server, MySQL. ‹fllevsellik
aç›s›ndan bu iki grup aras›ndaki dikkat çeken farkl›l›k, giriflim düzeyi sistemlerinin çoklu birleflik kullan›c›larla ve ifllemlerle bafletme yetene¤i ve
ilgili güç, h›z ve güvenlik korumas›na sahip olmakt›r. Daha az karmafl›k
masaüstü veritaban› istemleri birçok durumda özellikle bir Intranet ya da
az trafikli Internet sitesi üzerinde tamamen yeterli olacakt›r.
Daha fazla bilgi için Web veritaban› araçlar› listesine bak›n.
5.18.5 Web/veritaban› araçlar›
Aktif sunucu sayfalar›
http://www.microsoft.com/
Web/veritaban› Araçlar›
147
Ayr›ca GNRT: Aktif sunucu sayfalar›na bak›n›z. ASP, bir OBBC veritaban›na bir Web arayüzeyi gelifltirmek için kullan›labilen (Microsoft kaynakl›) bir kullan›c›-taraf› yaz›m dilidir. ActiveX veri nesneleri veriye
eriflmek ve onu ifllemek için bir ASP Web sayfas›na veritaban› ba¤lamay›
olanakl› k›lar.
5.18.5.1 ColdFusion
http://www.allaire.com/products/coldfusion/index.cfm
Popüler bir çapraz-platform Web uygulama arac› olan ColdFusion
taray›c›, sunucu ve veritaban› teknolojilerini tümlefltirerek kurma ve
yay›lma uygulamalar›na h›zl› bir yol sunar. ColFusion uygulama
sunucusu taraf›ndan ifllenen HTML ve XML'yi tümlefltiren etikete
dayal› bir yaz›m dili (CFML) kullan›r. Genifl alandaki teknolojilere
eriflebilirli¤i, güvenlik özellikleri ve dayatan sitelerde dahi ölçülebilir
yay›lmas› yüksek performans›yla ö¤ünür. Oracle ve Csbase için kurulu
destek içerir, ayr›ca genel ODBC deste¤i vard›r.
5.18.5.2 Drumbeat
Drumbeat veri-sürücülü Web siteleri yaratmak için kolay bir arayüzeyi
olan bir Web yazarl›k arac›d›r.
Web yazarl›k araçlar› alt›ndaki girifle bak›n
5.18.5.3 Filemaker Pro
http://www.filemaker.com/
FileMaker Pro uçtaki kullan›c› için kullanmas›-kolay bir örgütlü veri
paylafl›m veritaban› olarak bilinir. Yeni ODBC içi aktar›m iflleri ODBC
verikaynaklar›n›n sorgulanmas›n› ve sonuçlar›n içe aktar›lmas›n› sa¤lar.
5.18.5.4 MySQL
http://www.mysql.com/
MySQL çok h›zl›, çokludizili, çoklukullan›c›l› ve güçlü bir SQL
(Structured Query Language)veritabn› sunucusudur. Unix ve OS/2 platformlar› için, MySQL ücretsizdir. Microsoft platformlar› için 30 günlük
deneme süresinden sonra bir MySQL lisans› almal›s›n›z.
5.18.5.5 Oracle
http://www.oracle.com/database/oracle8i/
Oracle8i özellikle Internet gelifltirme ve yay›lma platformu olarak tasar-
148
Web/veritaban› Araçlar›
lanm›flt›r. Veritaban›, Web dosya ve uygulama sunucular›n›n ifllevlerini
birlefltirir. Bir Java Virtual Machine içerir ve Java için gömülü bir
SQL,dili olan SQLJ destek yürütür.
5.18.5.6 SQL Server
http://www.microsoft.com/sql/
Microsoft Windows platformu için, giriflimci düzeyinde veritaban› sistemi, SQL Server.
fiirket iflleri, elektronik ticaret ve tafl›nabilir bilgiifllem için tam oturan
çözümler sunar. Üçlü veri depolama özellikleri ve Microsoft Office ile
tümlenifliyle ö¤ülür.
5.18.5.7 Tango
http://www.pervasive.com/
Geri uçlu veritabanlar› kullanarak Web uygulamalar› yaratan endüstriyel
dayan›kl›l›k arac›, Tango Development Studio ve Application Server
içerir.Tango, ODBC uyumlu her veritaban›n› destekler; Oracle, Butler SQL ve
FileMaker Pro'ya do¤rudan ba¤lant›lar sunar birçok platformlar için mevcuttur.
5.18.5.8 Visual FoxPro
http://msdn.microsoft.com/vfoxpro/
Microsoft Visual FoxPro 6.0 yüksek performansl›, 32-bit veritaban› uygulamalar› ve parçalar›n› yarat›p yürütmeniz için size gereken araçlar› sunar.
Güçlü araçlar› ve veri-merkezli nesneye-dönük dili modern, ölçülebilir,
istemi/sunucu bilgifllemini ve Interneti tümlefltiren çoklu ba¤lay›c› uygulamalar› oluflturmaya tam oturur.
6
Güvenlik ve
Kriptolama
‹nan›labilir güvenlik Internet üzerinde hassas ve ticari verilerin, bireyler,
flirketler, iflverenlerle çal›flanlar, sat›c›lar veya al›c›lar aras›nda da olsa
aktar›m› için gereklidir. Internetin elektronik ticaret, elektronik
yay›mc›l›k, da¤›t›lm›fl özel veritabanlar›, teleifllem, imecesel çal›flma,
çevrimiçi e¤itim, sanal toplant›lar ve bunun gibi alanlarda kullan›m›
heyecan uyand›r›c› bir umut do¤urur. Fakat bu kullan›mlar›n ço¤u genel
yaflay›fllar› için elektronik aktar›mlar›n güvenli¤ine bel ba¤larlar. Internet
üzerinde güvenlik flimdi büyük bir konudur ve mevcut ihtiyaç ve ilgilere
yönelik bir güvenlik altyap›s› gelifltirmek için daha çok çaba harcanm›flt›r.
Veri al›flverifllerinde, bir k›s›m temel güvenlik gereksinimleri vard›r. Bu
gereksinimleri karfl›lamak için tasarlanm›fl özel kurallar afla¤›dakileri
sa¤lamak durumundad›r:
• Verinin nereden geldi¤inden emin olma (belgeleme),
• Aktar›m s›ras›nda verinin de¤iflmemesi (verinin tümleflikli¤i),
• Verinin izinsiz bir kifli taraf›ndan okunamamas› (kiflisel gizlilik),
Kriptolama bu gerekleri karfl›lamak için bir bütündür ve PGP gibi yeni
güvenlik ve gizlilik araçlar›n›n birço¤unu temelini oluflturur. Bu bölüm
bu araçlar›n bir k›sm›n›, özellikle, sistem yöneticileri ve Web sitesi idarecilerinin ilgilendi¤i belirli güvenlik konular›ndan çok, kullan›c› gereksinimleriyle ilgili olanlar› irdeler. ‹ki aç›k ilgi alan›, e-postan›n gizlili¤ini
sa¤lamak ve WWW üzerinden aktar›mlar›n güvenli¤ini korumak.
6.1 Kriptolama ve belgeleme
Kriptolama okunabilir bir metni okunamayan flifreyaz›/cyphertext'e
çevirmek üzere bir anahtar (flifre) kullanarak karmafl›klaflt›rma sürecidir. Böylece metin yaln›zca onu çözecek flifreye sahip kifli
149
150
Güvenlik ve Kriptolama
taraf›ndan okunabilir. Kriptolaman›n Internet üzerinde birçok kullan›m› vard›r: kredi kart› numaralar›n›n WWW arac›l›¤›yla güvenli
aktar›m›ndan, kiflisel e-posta mesajlar›n›n gizlili¤ini korumaya kadar.
Benzer flekilde, belgeleme, bir belgeyle asl›n›n bütünlü¤ünü tutturmak
için bir anahtar ya da anahtar çiftini kullanma sürecidir.
6.1.1 Kriptolama Yöntemleri
Tek anahtar kriptolama (geleneksel flifreyaz›), tek bir sözcük ya da
ifadeyi anahtar olarak kullan›r. Ayn› anahtar gönderici taraf›ndan flifrelemek, al›c› taraf›ndan da çözmek için kullan›l›r. Gönderici ve al›c› anahtar›
birbirlerine önceden iletmek için güvenli bir yola sahip olmal›d›rlar.
Örnekler: IDEA (International Data Encryption Algorithm), DES (Data
Encryption Standard), RC2 ve RC4 (Netscape Navigator gibi yaz›mlar›n
uluslararas› sürümlerinde kullan›l›r.)
Kamusal anahtar kriptolama güvenli kriptolu iletiflim için iki tip anahtar
kullan›r: di¤er kiflilere serbestçe verilebilen kamusal anahtar, ve yaln›zca
sizin taraf›n›zdan bilinen gizli anahtar. Bu flekilde güvenli iletiflim için
toplam dört anahtar gereklidir.
• Gönderici bir kamusal ve bir gizli anahtara sahiptir.
• Al›c› ayr›ca kendi kamusal anahtar›na ve gizli anahtara sahiptir.
Kamusal anahtar kullanarak bir mesaj göndermek üç ad›ml› bir süreçtir,
1) Gönderici ve al›c› kamusal anahtarlar›n› karfl›l›kl› olarak de¤ifltirirler
(gizli anahtarlar asla d›flar› verilmez ve yaln›zca sahip taraf›ndan bir
flifre kullanarak eriflilebilir).
2) Gönderici göndermek için bir mesaj kriptolarken al›c›n›n kamusal
anahtar›n› kullan›r.
3) Al›c›n›n tamamlay›c› flifre anahtar› al›nan mesaj› çözmek için
kullan›l›r.
Mesaj al›c›n› kamusal anahtar› kullan›larak kriptoland›¤›nda art›k gönderici bile bu kriptolanm›fl mesaj› çözemez.
Kamusal anahtar kriptolamaya bir örnek, Rivest, Shamir ve Aldeman
taraf›ndan bulunan orjinal kamusal anahtar kriptolama sistemi RSA'd›r.
Her iki tip kriptolama da PGP taraf›ndan çal›flt›r›l›r.
Kriptolama Statüsü
151
Anahtarlar
fiifre anahtarlar› çeflitli büyüklüklerde (bit olarak ölçülür) olurlar,
genel olarak daha büyük olan daha iyidir, bununla beraber kamusal
anahtar flifreleri tek anahtar flifrelerinden ayn› güvenlik düzeyini elde
etmek üzere daha uzun olmal›d›rlar. 40 bit'lik bir anahtarla kriptolama kodu k›rma çabalar›na uzun süre dayanamayabilecekken 128 bit'lik tek anahtar kriptolama kabul edilebilir bir güvenlik düzeyi sa¤lar.
Tek anahtar kriptolama sistemleri etkili bir kiptolama sistemi
sa¤larken, anahtarlar›n güvenli de¤ifl tokufluna çok basit olmayan bir
yol sunarlar. Kamusal anahtar kriptolama bu belirli sorun etraf›nda
dolafl›r. Kamusal anahtarlar aç›kça da¤›t›lmak üzere tasarlanm›flt›r ve
kamusal anahtarlar›n koleksiyonlar› kamusal anahtar sunucular›ndan
al›nabilir. Kamusal anahtar sunucular› kendi veritabanlar›nda tutulan
anahtarlar›n geçerli¤ini üstlenmek zorunda de¤ildirler.
Say›sal imzalar
Say›sal bir imza, elle yaz›lm›fl bir imza gibi, ilifltirildi¤i belgenin imza
sahibinden ç›kt›¤›n› ve de¤ifltirilmedi¤ini kan›tlar. Di¤er bir ifadeyle
resmilefltirme sa¤lar.
Bir e-posta gönderme ba¤lam›nda say›sal bir imza göndericinin özel
anahtar› ile mesaj›n kendisini iflleyen bir bilgiifllem ile üretilir.
Böylece gönderilen mesaja ilifltirilmifl olur. Al›nd›¤›nda, göndericinin
kamusal anahtar›n› kullanan di¤er bilgiifllemler mesaj›n resmiyetini
tasdik edebilirler.
Say›sal onaylar (say›sal kimlikler)
Say›sal onaylar her kiflinin elektronik bir aktar›mdaki kimli¤ini onaylamak için kullan›l›r. Bir e-posta gönderme ba¤lam›nda, göndericinin
özel anahtar› ve mesaj›n kendisini içeren bir hesaplamayla say›sal bir
imza üretilir. Onaylar, güvenilen üçüncü kurumlar taraf›ndan
yay›nlan›r (onay otoriteleri).Onay otoriteleri onay isteklerinin, özellikle bir kiflinin kamusal anahtar› ile kendi kimli¤i aras›ndaki
ba¤lant›n›n, resmiyetini sa¤lar. Bunu ard›ndan elektronik aktar›mlarda bir kimlik kan›t› olarak kullan›labilen say›sal imzal› tek bir onay›
sa¤larlar.
Say›sal onaylar bir dizi durumlarda kullan›labilir: Web sitelerine giren
istemcilerin kimli¤inin bir göstergesi olarak (flifrelerle yer de¤ifltirilebilirler). Bir kulan›c›n›n e-posta adresine efllemleyebilirler.
Ülkeler ve ticari yap›lar taraf›ndan sunulan onay otorite servislerinin
mevcut örnekleri: VeriSign, BelSign, Certisign Certification Digital
Ltda ve di¤erleri.
152
Güvenlik ve Kriptolama
6.1.2 Kriptolaman›n statüsü
Etkili bir güvenlik arac› olarak bilinmesine ra¤men kriptolaman›n yayg›n
ve etkin kullan›m›yla ilgili engeller devam etmektedir. Kimi ulusal
hükümetler bunu yararl› bir teknik de¤er de¤il fakat cezai ya da y›k›c›
eylemler için potansiyel bir k›l›f sa¤l›yor olarak görürler. Hükümetlerin
her türlü iletiflimin biçimine bir tipte olabilme kayg›lar›, anahtar edinim
sistemlerine (key escrow / anahtar yeddiemini) öneriler getirmifltir. Bu tip
sistemler, özel kriptolu anahtar kopyalar›n›n saklanabilece¤i güvenilir bir
üçüncü taraf kullanacakt›r. O zaman anahtarlar, cezai araflt›rma gibi, yasal
amaçlar için, gerekirse, edinilebilecektir. ABD'deki Clipper Chip davas›,
bir hükümetin vatandafllar aras›ndaki iletiflime eriflim hakk›n› koruma
iste¤ine baflka bir örnektir. Bu tip koflullar dikkate de¤er miktarda bir
tepki uyand›rm›flt›r, çünkü a¤ kullan›c›lar›n›n güvenlik ve gizlili¤ine bir
tehdit olarak alg›lanm›flt›r.
Baflka bir engelde, Birleflik Devletler devlet bakanl›¤› taraf›ndan yüksek
dereceli kriptolama sistemlerinin d›flar›ya ç›kart›lmas›na karfl› konmufl iyi
bilinen yasakt›r. ABD'nin d›fl›nda kullan›lan Netscape Navigator ve
Microsoft Internet Explorer yaln›zca düflük güvenlik düzeyi kriptolamas›
(40 bit) ile iflbirli¤i yapar.
Baflar›l› kriptolama hikayelerinden birisi, yüksek düzeyde bir gizlilik
korunmas› sunan ve e-posta ile yayg›n olarak kullan›lan bir yaz›l›m
paketi olan PGP (Pretty Good Privacy)'dir. PGP k›s›m 6.4'de
tart›fl›lm›flt›r.
6.2 Güvenli e-posta
fiifresiz e-posta güvenilir bir ortam de¤ildir. Bu olacak gibi görünmese de,
mesajlar, gönderiyi yürüten gönderi sunucular›na izinli (ya da izinsiz)
eriflimi olan kifliler taraf›ndan okunabilir. E-postan›n güvenli ve gizli al›fl
verifli için birkaç temel koflul vard›r.
• Gizlilik kastedilen al›c›dan baflkas› mesaj› okuyamaz;
• Resmiyet mesaj›n geliyor görünen kifliden gelip gelmedi¤inden emin
olabiliriz;
• Tümleflim mesaj›n aktar›m s›ras›nda de¤iflmedi¤ini anlar›z.
Gönderilen bilginin gizlilik, resmiyet ve tümlefliklili¤inin yaflamsal
oldu¤u yerlerde, kullan›c›lar e-postalar›n› güvenli k›lacak yollar arayacaklard›r. Ne yaz›k ki birbirleriyle herzaman karfl›l›kl› iflleyemeselerde epostan›n güvenli ve gizli de¤ifl tokuflu için mevcut bir k›s›m araç ve stan-
Web’de Güvenlik
153
dartlar vard›r. En yayg›n kullan›lan› PGP'dir. Di¤erleri:
S/M‹ME ve PEM/MOSS.
6.2.1 S/MIME
RSA taraf›ndan gelifltirilen S/MIME, MIME özelliklerini gösteren bir
güvenli e-posta standard›d›r. Microsoft, RSA ve di¤erleri taraf›ndan arka
ç›k›lm›fl, MIME'da güvenli¤i tümlefltirme çabas›nda olan bir konsorsiyumdur. S/MIME, platforma bakmaks›z›n birlikte iflleyebilirlik
sa¤layan yaz›l›m uygulamas›na tümlefltirilebilecek bir standart olarak
tasarlanm›flt›r. Göndercileri resmilefltirmek için say›sal onaylar, say›sal
imzalar ve mesaj gizlili¤ini korumak için kriptolama, mesajlar›n tahrif
edilmesini ortaya ç›kartan bir güvenlik ifllevi kullan›r. Kriptolu mesajlar›n
bir kilitle, say›sal imzalar›n da bir kalem ikonuyla gösterildi¤i
kullan›lmas› kolay arayüzeyi ile ö¤ünür. S/MIME ile iflbirli¤i yapan programlar: Netscape Messenger ve Outlook Express. Di¤er S/MIME ürünlerinin bir listesi için bak›n›z:
http://www.rsa.com/smime/html/products.html.
S/MIME, MOSS ya da PGP ile birlikte çal›flamaz.
Daha fazla bilgi için: S/MIME
FAQ http://www.rsa.com/smime/html/faq.html
6.2.2 PEM/MOSS
PEM (Privacy Enhanced Mail), kriptolama, resmiyet ve onaya-dayal›
anahtar yönetimini içine alarak, güvenli e-posta için bir eski standartt›r.
PEM kamusal anahtar yönetimi hiyerarfliktir: anahtarlar güvenilen Onay
Otoritelerinde tasdik edilir. MIME Nesne Güvenlik Servisleri (MOSS),
PEM'in yerine geçer.
MOSS, PGP ile karfl›l›kl›-iflletilebilir de¤ildir.
6.3 Web'de güvenlik.
Internet üzerinden elektronik ticarette süregiden kofluflturma ile, WWW
üzerinde güvenlik hakk›nda, özellikler ticari sektörde yay›lan bir ilgi
vard›r. Müflteriler kredi kart numaralar›n› bir Web formuna vermenin
güvenli¤i konusunda temin edilmek isterler. fiirketler Web'e flirket
aktar›mlar› için güvenli bir ortam olarak, bakmak isterler. Yaz›l›m
gelifltiriciler gereken notlar› alm›fl ve Microsoft ve Netscape, güvenli
154
Güvenlik ve Kriptolama
aktar›m ve mesaj gönderimini kolaylaflt›rmak için kendi sayg›n Web
taray›c›lar›na flifre yaz›l›m› yerlefltirmifllerdir.
6.3.1 SSL
SSL (Secure Sockets Layer), Web istemcileri ve sunucular aras›nda
güvenli ve güvenilir iletiflimleri sa¤lamak için Netscape taraf›ndan
gelifltirilmifl bir protokoldür. Mesajlar› gizli olarak tutmak, sunucuyu
resmilefltirmek ve istemci ve sunucu aras›nda gönderilen verinin kirletilmemesini sa¤lamak için kriptolamay› kullan›r. Bunu kullanan istemciler Netscape Navigator, Secure Mosaic ve Microsoft Internet Explorer,
içerirler. Netscape, Microsoft, IBM, Quarterdeck, OpenMarket ve
O'Reilly ve Associates sunucular›ndan edinilebilir.
SSL, kredi kart› numaras› verilmesi gibi ticari aktar›mlar›n korunmas›n›
sa¤lar. Güvenilir bir form kullan›r (URL http:// yerine https:// ile bafllar).
SSL'nin iflbafl›nda oldu¤unu belirten di¤er bir gösterge, Netscape
Navigator penceresinin sol alt köflesindeki güvenlik ikonudur. Belgeler
güvenli de¤ilse anahtar k›r›kt›r, güvenli belgeler k›r›k olmayan tüm bir
anahtar gösterirler.
6.3.2 SET
SET (Güvenli Elektrik Aktar›m Protokolü) Netscape, Microsoft Visa ve
Mastercard taraf›ndan birlikte yarat›lm›fl, Internet üzerinden kredi kart
aktar›mlar›n›n ifllenmesi için aç›k bir standartt›r. Farkl› sat›c›lar›n
yaz›l›m›n› di¤erlerininkilerle birlikte çal›flmas›na f›rsat verir. SET, hem
istemci hem de sunucuda özel yaz›l›m gerektirir.
6.3.3 PGP
PGP, ço¤unlukla Internet üzerinde elektronik posta için kullan›lan,
yayg›n bir kriptolama ve resmilefltirme program›d›r. Bir k›s›m farkl› kriptolama algoritmalar› içerir.
Eriflim
PGP'nin uluslararas› ticari ve kamuya aç›k sürümleri uluslararas› PGP
ana sayfas›ndan ya da orada listelenen uluslararas› sitelerden al›nabilir:
http://www.pgpi.com/ Ücretsiz indirilebilir sürümüyle, 128 bit'lik
kriptolama edinilebilinir. Windows, Mac OS, OS/2, Unix, VMS, Amiga,
Atari için sürümleri vard›r.
Web’de Güvenlik
155
PGP ile iflbirli¤i yapan paketli güvenlik ürünleri Network Solutions'›n
http://ww.nai.com/ adresinden al›nabilir.
Kapsam
PGP'nin en son versiyonunun özellikleri:
• ‹ki kriptolama yönteminin bir birleflimini içeren güçlü kriptolama;
• E-postay› de¤ifltirme ve tahrif etmeye karfl› korumak için say›sal imza
kullan›m›
• Windows ve Macintosh platformlar› için Eudora ile Macintosh için
Claris Emailer ile, Windows için Microsoft Exchange and Microsoft
Outlook ile tümleflim (bununla birlikte, yaz›l› mesajlarda uluslararas›
karakterlerle ilgili sorunlar vard›r).
• Kriptolu bir dosyay› çabucak görmek için PGP içinden uygulama
yürütümü;
• Anahtar sunucu tümleflimi - kamusal anahtar›n kamusal bir sunucuya
otomatik postalanmas›. Ayr›ca, di¤erlerinin kamusal anahtarlar› için
anahtar sunucunun taranmas›;
• Çoklu platform deste¤i - PGP hem Windows 95 NT 4.0'› hem de
Macintosh'u destekler;
• Kriptolama algoritmas› seçimi.
PGP, e-posta ve ayr›ca dosyalar› kriptolay›p bir kiflisel bilgisayara yükleme için de kullan›l›r.
Kullan›m
PGP'nin son sürümü, çeflitli kriptolama sürecinin karmafl›kl›¤›n›, iflletimlerin bir tuflun t›klanmas›yla yap›ld›¤›, kullan›m› kolay bir arayüzeyin
arkas›na saklar. Bir e-posta mesaj› kriptoland›¤›nda ve imzaland›¤›nda
ekran›n arkas›nda gerçekte olanlar flunlard›r:
1) Mesaj›n tek yönlü bir nüshas› üretilir.
2) Bu nüsha, kamusal anahtar algoritmas› kullanarak, yarat›c›n›n gizli
anahtar›yla imzalan›r.
3) Mesaj ve imza ilifltirilir.
4) Rastgele bir oturum anahtar› yarat›l›r.
5) Özel bir anahtar algoritmas› kullan›larak, imzal› mesaj turum
anahtar›yla kriptolan›r.
6) Bir kamusal anahtar algoritmas› kullan›larak, oturum anahtar› al›c›n›
kamusal anahtar›yla kriptolan›r.
7) Kriptolu mesaj ile kriptolu oturum anahtar›, gönderim için
birlefltirilir.
156
Güvenlik ve Kriptolama
e-postan›n kriptolanmas› için öncelikle PGP kullan›lsa da, teknoloji di¤er
ürünlerde de kullan›lm›flt›r:
güvenli Internet telefon görüflmeleri için,
PGPfone http://www.pgpi.com/products/nai/pgpfone/
sanal disk üleflimleri kriptolamas› için
PGPdisk http:// www.pgpi.com/products/nai/pgpdisk/
Daha fazla bilgi
RSA: Bugünün fiifrelemesi için S›kça Sorulan Sorular
http://www.rsa.comsalabs/faq/
6.4 Ssh
Ssh (Secure Shell), güvenli bir oturum açma, Unix (veya VMS) iflleten ve
di¤er a¤ bilgisayar›ndaki komutlar› yürütme ve bilgisayarlar aras›nda
dosya aktarma yollar› sa¤lar. Bir Ssh istemcisi ile Ssh sunucusu aras›nda
kriptolu bir ba¤lant›y›, RSA gibi mevcut bir çok kriptolama
algoritmas›ndan birini kullanarak sunucu ve istemciyi resmilefltirerek,
planlar ve kurar.
Eriflim
Data Fellows ticari ürünleri;
http://www.europe.datafellows.com/solutions/,
SSH Communications Security, Ltd.; http://www.ssh.fi/,
VanDyke Technologies, Inc.; http://www.vandyke.com/.
IDEA veya RSA kriptolama algoritmalar› kullan›ld›ysa, kimi ülkelerde
d›flaaktarma k›s›tlamalar› uygulan›r.
Kapsam
telnet, rlogin ve rsh gibi komutlar› etkin bir flekilde de¤ifltirerek, uzaktan
güvenli oturum kriptolama yaratmak için Ssh kullan›l›r. Uzaktaki kullan›c›ya güvenli ulafl›m, Web, dosya paylafl›m›, FTP ve di¤er servisleri
içeren tam özellikli bir X11 görüntüleme ortam› vermek üzere flekillendirilebilir.
Ssh, örne¤in IP aldatma (uzaktaki host, güvenilir baflka bir hostdan
gelmifl gibi, paket gönderir), flifrelerin tutulmas›, sunucu kay›tlar›ndaki
isimlerin taklit edilmesi, gibi, di¤er bilgisayarlara eriflim elde etmek için
a¤› kullanan yetkisiz kiflilerden gelen kimi yayg›n taklitçi ve sahte formlara karfl› korumal›d›r.
Ssh
157
Kullan›m
Ssh protokolü, telnet ve rlogin protokolleri için destekli Internet ve
‹ntranet için tasarlanm›fl 32 bitlik bir Windows uçbirim öykünücüsü gibi
ürünlerle destekli bir protokoldür. Uzaktaki sitelere bir kullan›c› ad›
yaz›larak güvenli bir flekilde eriflilir. Oturumlarda bulunan seçeneklerin
baz›lar›: ad› verilen oturumlara otomatik girme, ZModem dosya aktar›m›,
emacs modlar›, SOCKS firewall deste¤i.
Birleflik Devletlerin d›fl› için ç›kart›m s›n›rlamalar› olsa da, SecureCRT
http://www.vandyke.com/ adresinden edilinebilir.
Daha fazla bilgi için
Ssh FAQ: http://www.uni-karlsruhe.de/~ig25/ssh-faq/
‹stemci ve sunucu araçlar›yla ilgili bilgi için:
http://www.fsecure.com/
7
Çeflitli Araçlar
Bu bölümde, WWW'den öncesine dayanan, fakat kapsad›¤› alan›n
yüküne dayanamayan baz› a¤ araçlar› vard›r. Gopher servislerinin mütevaz› metin arayüzeyi grafiksel Web taraf›ndan tamamen gölgede
b›rak›lm›fl olsa da, bunu yan›nda içindeki bilgi baflka yere aktar›lmam›fl
birkaç servis çevrimiçinde kalm›flt›r. FTP ve gopher protokolleri WWW
protokolü taraf›ndan tan›n›r, böylece bu tip özkaynaklar bir WWW
taray›c› ile eriflilebilir. Finger, verilen bir Unix hostu üzerinde kullan›c›lar
hakk›nda bilgiye ulaflan bir Unix özelli¤idir. Kimi zaman dizin servisleri
gibi yayg›n daha uygulamalarda kullan›lm›flt›r. Mevcut gizlilik ve güvenlik korumalar› dünyam›zda, Finger flafl›rt›c› bir flekilde bilgi verici bir
araçt›r.
7.1- FTP
FTP (File Transfer Protocol), Internet üzerindeki host bilgisayarlar
ars›nda dosya aktarmak için bir kolayl›kt›r. temel olarak bu protokol,
aktar›ma dahil olan bilgisayarlar taraf›ndan kullan›lan bir bilgi-iflletim
sözleflmeleri grubudur.
Eriflim
Ftp protokolü birçok farkl› programlar›n içinde kullan›l›r: ftp istemci
yaz›l›m›, WWW taray›c›lar, Web yazarl›k programlar› ve kullan›c› ad›na
dosya aktaran programlar. Uzaktaki bir bilgisayara bir ftp ba¤lant›s› kurmak için bir isim ve flifre gereklidir.
Internet üzerindeki bir çok kamusal arflive eriflim anonim ftp ile edinilir.
Anonim ftp'yi kullanmak için temel iki yol vard›r:
1) Bir ftp istemcisi kullanarak ftp ba¤lant›s› Login soruldu¤unda
anonymous yaz›n, sonrada flifre olarak kendi e-posta adresinizi
verin.
158
FTP
159
2) Bir Web taray›c› kullanarak ftp
Kullan›m
Ftp'nin kullan›ld›¤› en yayg›n iki yol; kamusal arflivlerden yaz›l›m
al›nmas› ve Web belgelerinin bir Web sunucuya yüklenmesidir.
Dosya almak
Bir çok kullan›c›n›n kamusal arflivlerden yaz›l›m almak istediklerinde
gelecekleri yol, genellikle Web'dir. Di¤er Web yeniden al›mlar› gibi,
sadece bir yer belirleyip t›klama sorunudur. Öte yandan e¤er kamusal bir
ftp arflivindeki bir dosyan›n özgün yerini biliyorsan›z, URL'yi girmek için
Web taray›c›n›z›n dosya menüsündeki Open Location (Yer Aç) ya da
Open Page (Sayfa Aç) ifllevlerini kullanabilirsiniz. Bir ftp sunucusu
üzerindeki bir dosyan›n URL'si flu flekli al›r:
ftp://domain/path/filename
Bu, Web taray›c›ya dosyay› almas› için bilinmesi gereken herfleyi söyler.
Bir Web taray›c› dosya aktar›m›n›n ço¤u için yeterli olabilece¤i halde
sizin yapman›z gereken PC Windows için WS FTP, Apple Mac için
Fetch gibi ftp istemci yaz›l›m› ya da Unix ftp program› (Unix'teki sorgu
penceresine ftp <hostname> yaz›n) tahsis etmek program› daha fazla
esneklik ve güç sa¤lar. Bu tip paketler normalde size tek bir aktar›mla
çokludosya alma olana¤› sunar.
Kendi dizin alan›n›za dosya yüklemek
Web belgelerini yükleme iflleri, Web yazarl›k programlar›nda ortak olarak
kuruludur. ftp istemci yaz›l›m› da kullan›labilir. Çoklu dosyalar›n
aktar›lmas› için sunulmakla birlikte, istemci yaz›l›m› uzaktaki ftp
sunucusu üzerindeki dizininizde bulunan dosya adlar›n› de¤ifltirme,
dizinler yaratma, dosyalar› görüntüleme, bir dizinin içeriklerini listeleme
ve baflka ifllevler yapman›z› sa¤lar. Dosyalar› kendi dizininize yüklemek
için, Netscape de kullanabilirsiniz. Dizini, oturum ad›n›z› içeren ve
afla¤›daki flekli alan bir URL kullanarak eriflebilirsiniz.
ftp://username@domain/path
ftp kullan›m›n›n genel görünüflü
Hangi arac› kullan›rsan›z kullan›n, iflini yapmak için tam ayr›nt›lara
ihtiyac› vard›r. Bunlar:
160
Çeflitli Araçlar
(1) Host bilgisayar›n ad› (saha ad› ya da IP adresi),
(2) Dosyan›n yeri, (Path)
(3) Dosya ad›
Bir istemci program kullan›larak bir ftp ba¤lant›s› kuruldu¤unda kullan›c› ad›
bir flifre sorulacakt›r. Kamusal arflivler söz konusu oldu¤unda, anonim ftp'yi
kullanacaks›n›z. Hesab›n›z olan bir bilgisayar üzerindeyseniz al›fl›lm›fl kullan›c› ad› ve flifrenizi vermelisiniz. Baflar›l› olarak girdi¤inizde, aktar›m›n
moduna karar vermeniz gerekecektir. ‹ki seçenek vard›r:
(1) ASCII (düz-metin (flifersiz metin )),
(2) ‹kili.
Kelimeifllemli dosyalar, veritaban› dosyalar›, elektronik çizelgeler, grafikler,
s›k›flt›r›lm›fl dosyalar vs, için ikili aktar›m› belirlemelisiniz. ASCII aktar›m›,
HTML dosyalar›, dipnotlar ve bir düz-metin editörüyle üretilmifl herfley gibi
düz-metin dosyalar› için kullan›l›r. ‹kili dosyalar ASCII modunda
aktar›ld›ysa, aktar›m baflar›l› olmayabilir ve bozulmufl bir dosyayla
karfl›laflabilirsiniz. Bununla beraber, kimi ftp istemci yaz›l›m›,dosya ad›
uzant›s›ndan hangi transfer modunun gerekli oldu¤unu anlayacak kadar
k›vrak olabilir; Web taray›c›lar sizin ad›n›za, bu tip ayr›nt›lara hiç flüphesiz
dikkat ederler.
Örnekler
Kamusal bir aftp arflivinden bir Web taray›c› ile dosya indirme
wsftp32.zip dosyas› ftp.uni-magdeburg.de ftp sunucusu üzerindeki
/pub/mirror/win95/wcarchive/alpha kamu dizinindedir. Bir Web
taray›c›s› kullanarak bunu ftp yapmak için taray›c› menüsünden flunu seçin:
File
Open page
Diyalog penceresine flunu yaz›n:
ftp://ftp.unimagdeburg.de/pub/mirror/win95/wcarc
hive/alpha/ wsftp32.zip
Önceliklerinin nas›l kuruldu¤una ba¤l› olarak taray›c› dosyay› diskinize
kaydedecek ve onu sizin için açacak, ya da onunla ne yapmak istedi¤inizi
size soracakt›r. Bir Web taray›c› kullanarak ftp yapmak için gerekenler
bunlard›r.
Gopher
161
Netscape kullanarak dosyalar› yüklemek
Bir kullan›c› üzerindeki kendi dosya yerinize dosya yüklemek için
Netscapa'i kullanabilirsiniz. Varsay›n ki, sun1.ucs.tam.org.
sunucusu üzerinde xenon isminde bir kullan›c›s›n›z ve diziniz
/user/xenon. Netscape dosya menüsünden yer / sayfa aç ifllemini
seçin ve flunu yaz›n:
ftp://[email protected]/user/xenon
sonra flifreniz sorulacak, kabul edildikten sonra o dizindeki maddeleri listeleyen bir Web sayfas› ç›kacakt›r. Sayfadaki ikonlar› çekip b›rakarak
dosyalar› dizine aktarabilirsiniz. fiifrenizi URL'ye göndermek sorun
de¤ilse, alternatif olarak bunu tek ad›mda yapabilirsiniz.
ftp://xenon:[email protected]/user/xenon
7.2 Gopher (Git-al)
Gopher, Internet bilgisine bir menü arayüzeyi sunan a¤l› bilgi alma sistemidir. Menüler hiyerarflik olarak konufllan›rlar ve dizinler, metin
dosyalar›, resim ya da ses dosyalar› gibi farkl› tiplerdeki maddeleri listeleyebilirler. Gopher menüleri yaln›zca gopher sunucular›ndaki bilgiyi
listelemekle kalmaz, telnet oturumlar› ya da WAIS dizin aramalar› gibi
di¤er Internet bilgi sistemlerinin maddelerini de içerebilirler. Gopher
menüleri birçok farkl› Internet sunucusunda bulunan bilgiye tümleflik ve
tutarl› bir arayüzey sa¤lar.
Eriflim
WWW ve di¤er Internet araçlar› gibi Gopher bir istemci-sunucu sistemidir. Gopher bilgisi Gopher sunucular taraf›ndan tutulur ve Gopher
protokolü kullanan istemciler ile eriflilir. Tahsis edilen Gopher istemci
yaz›l›m› kullan›labilir, ancak günümüzde en yayg›n eriflim yolu örne¤in
Netscape ya da Internet Explorer gibi Gopher protokolü kullanan bir
WWW taray›c› arac›l›¤›yla olmaktad›r.
Tahsis edilen Gopher istemci yaz›l›m› bir çok farkl› platform için
gelifltirilmifltir ve flu adreste bulunabilecek kaynaklara ba¤ kurar:
gopher://boombox.micro.umn.edu:70/11/gopher bununla
birlikte bu yaz›l›m›n art›k desteklenmeyebildi¤ini ya da gelifltirilemedi¤ini dikkate al›n.
Baz› siteler, kamusal kullan›ma aç›k uçbirime dayal› düz Gopher istemcileri yaparlar. Bunlara telnet arac›l›¤›yla eriflilebilir. Uçbirime Dayal› Bilgi
menü maddesi seçilerek flu adresten bir liste al›nabilir:
gopher://gopher.tc.umn.edu/
Gopher bilgisi geçit servisleri üzerinden e-posta ile de al›nabilir.
162
Çeflitli Araçlar
Ayr›nt›lar için bak›n›z: Accessing The Internet By E-Mail FAQ :
http://www.cis.ohio-state.edu/hypertext/faq/usenet/internet-services/access-via-email/faq.html
Kapsam
WWW'in ilerlemesiyle birlikte, Gopher'›n kullan›m› dramatik olarak
düfltü. Önceleri, Minnesota Üniversitesi, Bilgisayar ve ‹letiflim
Hizmetleri Bölümü, Gopher Dan›flma Servisi taraf›ndan listelenen ve
dünya çap›nda tescilli olan yüzlerce gopher sunucusu vard›. Liste halen
gopher://gopher.tc.umn.edu/ adresinde, Other Gopher and
Information Servers ya da All the Gopher Servers in
the World menü maddelerinde mevcuttur. Fakat Gopher'›n yerini
flimdi ziyaret etmek, zaman›n unuttu¤u yerde bafl›bofl dolaflmak gibidir.
Orada bak›m› henüz yap›lm›fl tek tük gopher sunucusu olsa da, ço¤u art›k
ifllememektedir.
Kullan›m
Gopher menülerinden konu seçmek ve almak kolayca yap›l›r: genellikle
fareyi çift t›klayarak; ya da bir uçbirim arayüzeyi üzerinde seçilen
menüdeki konu numaras›n› yazarak.
Gopher bir flifresiz metin arac›d›r; bu nedenle, düz-metin olmayan dosya
ve tiplere eriflildi¤inde, dosyay› görüntülemek ya da servise eriflmek için
yard›mc› uygulamalara ihtiyaç vard›r. Örne¤in, GIF format›ndaki bir
resim dosyas› GIF'leri gösteren bir grafik uygulaman›n kullan›m›n›
gerektirecektir ya da bir telnet oturumuna olan bir ba¤, bir telnet uygulamas›n›n tafl›nmas›n› gerektirecektir. Gopher istemcileri, uygun uygulamay› otomatik olarak ç›kartmaya uyarlanabilir.
Gopher istemcisi, kullan›c›lar›n yeniden ziyaret etmek isteyebilecekleri
maddelerin yollar›n› koruma olana¤› sunan bir yer imi kolayl›¤› içerirler.
Yer imleri özellefltirilmifl Gopher menüsü formunda sunulur.
Gopher aramas›
Gopher menüleri Veronica adl› bir araç kullan›larak taranabilir. fiu anda
çal›flan Veronica sunucular›na Minnesota Üniversitesi'nden Gopher
sitesinde "Other Gopher" ve "Information Servers" menüsünden ya da
Verconica kullan›larak "Search Titles in Gopherspace" menülerinden
edinilebilir. Bundan sonra kullan›c›dan bir anahtar sözcük girmesi istenir
ve ard›ndan Veronica sunucusunun dizininde arama bafllat›l›r.
Veronica'n›n yaln›zca Gopher bafll›klar›n› içerdi¤ini unutmay›n. Belgenin
metinlerinde arama yapmaz. Veronica sunucusu menüsünde Yard›m
vard›r.
Finger
163
Örnekler
Minnesota Üniversitesi'ndeki Gopher, kütüphaneler, haberler, tart›flma
gruplar›, ftp arflivleri, arama servisleri, telnet oturumlar› gibi birçok farkl›
servise ba¤ sunar. Di¤er Gopher ve Bilgi Sunucular›'na olan ba¤›n sadece
Gopher sunucular›n›n co¤rafik listelerini de¤il, Veronica ve WAIS gibi
arama kolayl›klar›n› da içerir.
7.3 Finger
Belirli bir bilgisayar üzerindeki kullan›c›lar hakk›nda bilgi gösteren bir
özelliktir. ‹ki flekilde kullan›labilir:
1) Bir kullan›c› hakk›nda oturum ad› ya da halen oturumda olup
olmad›¤› gibi bilgi sormak için, o kiflinin kulland›¤› makinenin alan
ad›n› girmeniz gerekir.
2) Oturumunda oldu¤unuz makinede o anda baflka kimin bulundu¤unu
bulmak.
Eriflim
Unix dünyas›nda kaynaklanmakla birlikte, finger istemcileri di¤er platformlar için gelifltirilmifltir. Bir Unix sistemi üzerinde,
finger user@domain
yaz›n. domain, host bilgisayar›n Internet alan› için yaz›l›r. Finger, uzaktaki makinede çal›fl›yor olmal›d›r (Yani yerini bulmaya çal›flt›¤›n›z kifli
taraf›ndan kullan›lan makine).
Sözlük
ActiveX
Microsoft taraf›ndan gelifltirilmifl bir teknoloji. ActiveX iflleten bir taray›c›
ile (yani yaln›zca Internet Explorer), ActiveX controlleri taray›c›ya ifllevsellik kazand›rmak için bir Web belgesinin bölümleri olarak (Java
yaz›l›mc›klar› gibi) indirilebilir. ActiveX özellikle, her türden Windows
dosyas›n›n ba¤›ms›z görüntülenmesini sa¤lar (Örn. Java ve yaz›m dilleri
gibi di¤er teknolojilerle birlikte elektronik çizelgeler, karmafl›k Web
uygulamalar›n›n muhtemel geliflimini olanakl› k›lar. Halen yaln›zca 32bit Windows platformlar›nda (Windows 95 ve NT) çal›fl›r.
Aglet
Internet üzerinde bir hosttan di¤erine hareket edebilen bir Java nesnesi.
Host üzerinde çal›flan bir aglet aniden iflletimi durdurup uzaktaki bir
hosta geçer ve ifle orada devam eder. Aglet bir yere gitti¤inde, o anki
durumuyla (veri) ile birlikte program kodunu da götürür. Kurulu güvenlik mekanizmas›, güvenilmez agletlere host olacak bir bilgisayar› sa¤lama
al›r.
Avatar
Gerçek zamanl› grafik Sohbet uygulamalar›nda kullan›ld›¤› gibi, kullan›c›n›n grafik görüntüsü; ya da bilgisayar veya a¤ ortam›n› daha arkadaflça k›lmay› amaçlayan bir bilgisayar ya da bilgi ifllem sürecinin grafik
kiflilefltirmesi.
Caching (Önbellekleme)
‹ndirilen Web belgeleri, sonradan bak›lmak istenirlerse kolayca
ulafl›ls›nlar diye bir süre için tutulur. Dosyalar›n önbelle¤e al›nmas›
taray›c›n›n kendisi, bir proxy sunucusu ya da daha genifl bir topluluktaki
164
Sözlük
165
bölgesel önbellekleme sunucusu taraf›ndan da yap›lsa, yeniden al›mlar›
önemli ölçüde h›zland›r›r. Dosyan›n en güncel kopyas›n›n al›n›p
al›nmad›¤›, en baflta dosyan›n tarihi ile önbellekteki kopyas›n›
karfl›laflt›r›p kontrol eden önbellekleme program› taraf›ndan yap›l›r.
Önbellekteki kopyan›n tarihi orijinalle ayn›ysa, önbellekteki kopya kullan›l›r. Web taray›c›lar al›nan belgelerin bir önbelle¤ini normal olarak
tutar ve bu önbellek, mümkün olan yerlerde yeniden al›m için kullan›l›r.
Ek olarak, kullan›c›, taray›c›n›n seçenekler ya da öncelikler özelliklerini
kullanarak, taray›c›y› bir önbellekleme sunucusuna yöneltebilir.
Taray›c›n›n önbelle¤inden karfl›lanamayan dosya talepleri, böylece
taray›c› önbelle¤inden karfl›lanacakt›r. Önbellekleme sunucusu, geçerli
olduklar› takdirde kendi belle¤indeki dosyalar› verecek, aksi halde talebi
kaynak sunucuya aktaracakt›r.
‹stemci-sunucu
Internet üzerinde yayg›n olarak kullan›lan bir bilgisayarlar aras› etkileflim
modeli. Kullan›c›lar sunuculardan bilgi istemek için, bir Web taray›c› gibi
bir istemci yaz›l›m kullan›rlar. WWW sunucular› gibi sunucular, istemcilerden
gelen taleplere yan›t olarak bilgiyi verirler. Normalde kullan›c›n›n bilgisayar›na yüklenmifl olan istemci, bilgiyi kullan›c›ya gösterir. Örne¤in: uzak bir
sunucudan bir Web belgesi al›nd›¤›nda, istemci HTML etiketlerini yorumlayacak ve belgeyi uygun flekilde gösterecektir. Belgelerin da¤›t›m ve gösteriminin nas›l yap›ld›¤› gibi konular, kullan›c› taraf›ndan yaz› karakterlerinin
rengi ve büyüklü¤ü, görüntülerin gösterilip gösterilmedi¤i, çerezlerin kabul
edilip edilmedi¤i gibi istemci ayarlar› düzenlemeleri yap›larak tan›mlanabilir.
‹stemci-sunucu yönteminde, istemciler ve sunucular, iyi tan›mlanm›fl bir
iletiflim sözleflmeleri grubunu ortaklafla kullanmaktan kaynaklanan özel bir
iliflkiye sahiptirler. Örne¤in Web taray›c›lar ve sunucular WWW protokolü
HTTP (HyperText Transfer Protocol)'yi kullan›rlar. Web taray›c›lar genellikle di¤er Internet protokollerini de kullanabilirler. Bu sayede ftp, gopher
gibi sunuculardan da bilgi edinebilirler.
‹stemci-sunucu iflletim yöntemi, Internet'in köfle tafllar›ndan biridir. ‹fllem
yükünü kullan›c› ve sunucuya bölen, ayr›ca kullan›c›ya Internet bilgine olan
arayüzeyde kullan›c›ya baz› kontroller veren verimli bir yöntemdir.
Cookies (Çerezler)
Bir Web sunucunun, istendi¤inde hemen ça¤›rabilece¤i kendi
hakk›ndaki bilgiyi istemciden istetme yoludur. Bu bilgi, kullan›c›n›n
formlar arac›l›¤›yla kendisi, tercihleri ya da gereksinimleri hakk›nda
verdi¤i bilgiler olabilir. En yayg›n örnek, kimi zaman ek yap›labilen
al›flverifl listeleridir. Çerezler halen Netscape ve Internet Explorer
166
Sözlük
taraf›ndan yürütülmektedir.
http://www.netscape.com/newsref/std/cookie_spec.htm
l adresinden daha fazla bilgi al›nabilir.
Formlar
Kullan›c›n›n baflka bir uygulama taraf›ndan ifllenmek üzere (Örn. bir veri
taban› üzerinde arama yapmak) içine veri girifli yapabilece¤i bir pencere
ya da kutu gibi, tan›mlanm›fl bir HTML belge alan›.HTML standart›,
Web belgelerindeki formlar için destek sa¤lar. Forma girilen veri, oradan
ifllem için ilgili uygulamaya geçmek üzere, bir CGI (Common Gateway
Interface / Ortak Geçit Arayüzeyi) yaz›m›na iletilir. ‹fllem tamamland›¤›nda, ç›kt› yine CGI kullan›larak geri iletilir ve sonuçlar kullan›c›ya
sahne üzerinde üretilmifl yeni bir HTML olarak sunulur.
H.323
Yerel alan a¤lar› ve genel olarak paket-anahtarl› a¤lar üzerinden
videokonferans için bie ITU (International Telecommunications Union)
standart›d›r. Tan›nm›fl bir gerçek zamanl› standarta dayal›d›r ve Internet
üzerinden, Netscape Conference, Microsoft NetMeeting gibi, standartlara uyumlu videokonferans yaz›l›m› kulland›klar› sürece birbirleriyle
iletiflmelerini sa¤lamak üzere yayg›n olarak video ile kullan›l›r. Standart,
hem bire bir, hem de çoktarafl› kullan›ma uygulan›r.
HTML (HyperText Markup Language)
Web belgelerinin normal olarak yaz›ld›¤› WWW'in ana dilidir. HTML
seçilecek ba¤lar sa¤lar ve tan›mlanacak Web belgelerinin yap›s› ve formatlanmas›. HTML belgeleri düz (flifresiz) metin olarak yaz›l›r, fakat içerdikleri metni tan›mlayan ya da tarif eden etiketler de ilave edilmifltir.
Örne¤in, ileriba¤l› metnin etraf›na ANCHOR etiketi yerlefltirilerek bir
ba¤ tan›mlanm›flt›r. Bu, 'ba¤lan›lan' belgenin URL'sini tan›mlar.
Web Search Tools
HTML geliflen bir standartt›r. fiu anki çal›flma eriflilebilirlik özelliklerini,
çokluortam nesnelerini, yaz›m›, stylesheets'i, sayfa yap›s›n›, formlar›,
matematik ve uluslararas›laflt›rmay› geniflletmeye yönelmifltir. Güncel
bilgi için WWW Konsorsiyuma bak›n.
HTTP (HyperText Transfer Protocol)
Sözlük
167
WWW'in temel protokolü. Taray›c› ve kullan›c› aras›ndaki al›fl verifller
için kurallar koyar. ‹lerimetin (hypertext) ve ileriortam (hypermedia) için
transfer, dosya tiplerinin tan›nmas› ve baflka ifllevler içerir.
‹leriba¤ (hyperlink)
Bir HTML belgesindeki ileriba¤a örnek.
Web Search Tools
HTML belgesi Web taray›c› ile görüntülendi¤inde, köfleli parantez içindeki etiket bilgisi görünmez, fakat Web search tools sözü ba¤lar için belgenin yazar› ya da taray›c›n›n belirlendi¤i renk ve formatta gösterilir
(varsay›lan taray›c› metni, altyaz›l› mavi metindir. Ancak HTML yazarlar›
her renk ve fontu kullanabilirler.). Sözleri kullan›c› seçti¤inde, /gnrt/websearch patikas›nda bulundu¤u www.terena.nl Web sunucusundan al›nan
index.html belgesi gösterilecektir.
Imagemaps (Görüntüefllemleri)
Aktif ba¤ bölgelerini içeren grafikler. Aktif haritalar (active maps) olarak
da bilinir. Belgedeki bir sözcük ya da ifadeden gelen bir ba¤ yerine,
tan›mlanm›fl bir görüntü efllemi alan›na gömülüdür. O bölgeyi t›klamak,
ad› geçen belgeyi ç›kart›r. Görüntüefllemleri genellikle bir Web sitesine,
her ne kadar metne dayal› girifl alternatifi bulunsa da, grafik girifl noktas›
olarak kullan›l›rlar.
ISDN (Integrated Services Digital Network)
Bir say›sal telefon ba¤lant›lar› sistemi. Çoklu say›sal kanallar›n tek, standart bir arayüzeyle eflzamanl› olarak iflletilmesine olanak verir. BRI (Basic
Rate Interface /Temel De¤er Arayüzeyi) yay›n yapmak için iki tane 64
kbps, bir tane de daha düflük kanaldan oluflur. Videokonferans ve di¤er
yüksek bantgeniflli¤i uygulamalar› için yeterlidir. Bir ISDN hatt›n›n
maliyeti normal telefon hatt›ndan pahal›d›r ve özel donan›m gerektirir.
JAVA
Sun Microsistems taraf›ndan gelifltirilmifl güçlü, karfl›-platform programlama
dili. Java uygulamac›klar› (küçük uygulamalar) Web belgelerine birlefltirilebilirler ve PC, AppleMac ya da Unix, hangi çal›flma istasyonunu kulland›¤›na
168
Sözlük
bak›lmaks›z›n, Java iflletebilen herhangi bir taray›c› taraf›ndan güvenle
kullan›l›r. Netscape ve Internet Explorer Java iflletebilir. Java, Web sayfalar›n›n
etkileflimlili¤ini ve ifllevselli¤ini artt›ran bir çok yolda kullan›labilir.
JavaScript
Netscape Communicator taraf›ndan gelifltirilmifl yaz›l›m dili (Orijinal
olarak JavaScript olarak an›l›r). JavaScript, HTML'nin form bölümünü
kodlar ve kullan›c›n›n fareyi t›klatmas›, ifllemleri yerel olarak çal›flt›rmas›
ya da veriyi geçerli k›lmas› gibi ifllemlerde kullan›l›r. JScript, Netscape'in
JavaScript'inin Microsoft Internet Explorer'la kullan›m için Microsoft
eflde¤eridir.
MIME
WWW'in farkl› tipteki dosyalar› tan›ma ve bulundurma yetene¤i, büyük
oranda MIME (Multipurpose Internet Mail Extensions) standard›n› kullanmas›na ba¤l›d›r. Bu standart, dosya tiplerinin iflletim için gerekli uygulama bilgileriyle birlikte tescilini içeren bir sistemdir. Bu bilgi Web
sunucu ve taray›c› yaz›l›mda çal›fl›r ve tescilli dosya tiplerinin otomatik
olarak ay›rt edilmesini ve gösterilmesini sa¤lar.
Kullan›c›lar dilerlerse, kendi taray›c› konfigürasyon seçeneklerine baflka
dosya tiplerini ve ilgili ifllem aç›klamalar›n› ekleyebilirler.
Plug-Ins (Fifller)
Taray›c›lar, kendi ifllevselliklerinin bir k›sm› olarak HTML ve GIF gibi
belirli dosya tiplerini gösterebilirler. Di¤er dosya tiplerinin gösterilmesi,
ya belirli bir dosya tipini (belirli bir plug-in) göstermek için bir taray›c›yla
birlikte çal›flmak üzere, ya da taray›c›n›n gereken bilgiyi görüntülemek
için kullanaca¤› tek bafl›na bir uygulama (yard›mc› uygulama) olarak
tasarlanm›fl ilave yaz›l›m gerektirebilir. Fifllerle birlikte, taray›c›n›n ifllevselli¤i konusunda daha yak›n bir tümleflim söz konusudur. Fifller, taray›c›
aç›ld›¤›nda yüklenir ve böylece ça¤r›ld›klar›nda hemen hareket edebilirler. Bu da taray›c›ya ifllevselli¤ini geniflletmifl görüntüsü verir. Plug-in
düflüncesi Netscape taraf›ndan gelifltirilip, Internet Explorer taraf›ndan
da desteklenmifltir. Baz› plug-inler taray›c› yaz›l›mla birlefltirilmifl olabilirler, fakat birço¤u 3. taraf gelifltiricilerden olmak üzere, indirme için
edinilebilir. Macromedia Director içindeki çokluortam dosyalar›n›
göstermek için Macromedia Shockwave, PDF dosyalar›n› göstermek için
kullan›lan Adope Acrobat Reader, örnekler aras›ndad›r.
Sözlük
169
Etiketler hakk›nda daha fazla bilgi için:
http://home.netscape.com/comprod/mirror/navcomponents/_download.html
Proxy sunucu
Yüksek düzeyde güvenli¤in gerekti¤i yerlerde, bir proxy Web sunucusu
yerel bölge ba¤› ile a¤ aras›nda bir geçit sa¤lamak için kullan›labilir. Yerel
a¤, proxy sunucuya yüklenmifl firewall yaz›l›m› ile korunmufltur. Bu
yaz›l›m proxy sunucunun iki dünyay› birbirinden ay›rmas›n› sa¤lar. Yerel
a¤›n d›fl›na yap›lan tüm HTTP talepleri proxy sunucu üzerinden geçer ve
benzer flekilde tüm bilgi ayn› yoldan geri gelip istemciye iletilir.
Seçenekleri ya da öncelikleri kullanarak, Web taray›c›lar proxy sunucuya
yönelmek üzere uyarlanabilirler. Proxy sunucular al›nan belgelerin bir
önbelle¤ini normal olarak tutarlar.
URL (Uniform Resource Locator)
Internet üzerindeki herhangi bir belgenin adresini eflsiz bir flekilde
bulma yolu. WWW'in gömülü ba¤lant›s›n›n can al›c› noktas›d›r. Tipik
URL, özkayna¤a eriflim için kullan›lacak yöntemi (protokol), yerleflti¤i
host bilgisayar›n ad›n› ve özkayna¤›n yolunu tarif eder. Örn:
http://www.terena.nl/gnrt/websearch/index.html
Bu örnekte tarif edilen protokol, WWW'in protokolü olan http'dir. WWW
içinde di¤er protokoller de kullan›labilir.
VRML (Virtual Reality Modelling Language)
3 boyutlu grafiklerin karfl›l›kl› gönderilmesi için bir Internet standard›.
VRML dosyalar›, eklentilerle Live3D gibi görüntülenebilir.
WYSIWYG
Ne Görüyorsan Onu Al›rs›n! Sonucun nas›l görülece¤ini gösteren bir
süreç için arayüzey. Bir WYSIWYG HTML editörü, örne¤in, HTML
iflaretlemesi yapar, fakat belgeyi bir Web taray›c› ile görüntülenmifl gibi
gösterir.
Kaynakça
General
Tanenbaum, Andrew S. (1996). Computer Networks, 3rd edn.
Englewood Cliffs, NJ; Prentice Hall
Collaboration
Groupware on the Web: Classes, Species, and Instances
http://www.idbsu.edu/cources/mb581/workgrptech.html
LaLiberte, Daniel and Woolley, David: Presentation Features of Textbased Conferencing Systems on the WWW
http://www.december.com/cmc/mag/1997/may/lalib.html
Discusses structure and features of Web conferencing systems
Woolley, David R. : Choosing Web Conferencing Software
http://freenet.msp.mn.us/˜drwool/webchoice.html
Article written for the 1996 International University Consortium
Conference on WWW Cource Development & Delivery
File formats
Bennet, Eric: Cross-Platform Page
http://www.mps.org/˜ebennett/
Common Internet File Formats
http://www.matisse.net/files/formats.html
A list compiled by Eric Perlman and Ian Kallen, intended for Macintosh
and PC Windows users
170
Kaynakça
171
Compression FAQ (in 3 parts)
http://www.cs.ruu.nl/wais/html/na-dir/compression-faq/.html
Information on formats and tools for all platforms
Zhang, Allison: Multimedia File Formats on The Internet
http://ac.dal.ca/˜dong/contents.html
Mainly for PC users
Intelligent agents
Agentsoft FAQ
http://www.agentsoft.com/faq.htm
IBM : The role of intelligent agents in the information infrastructure
http://activist.gpl.ibm.com:81/Whitepaper/ptc2.htm
O'Leary, Daniel: Artificial Intelligence and Navigation on the Internet
and Intranet
http://ada.computer.org/pubs/expert/1996/opinion/x20008/x2008.htm
White, Jim: Mobile Agents White Paper
http://www.genmagic.com/agents/WhitePaper/whitepaper.html
Mailing lists
Aleks, Norm: Mailing List Management Software FAQ
ftp://ftp.uu.net/usenet/news.answers/mail/list-admin/software-faq
General User's Guide to LISTSERV, version 1.8c
http://www.lsoft.com/manuals/user/user.html
Kovacs, Diane, McCarty, Willard and Kovacs, Micheal (1991): How to
Start and Manage ... a List: A beginner's guide
Send email to [email protected] with the msg line get
kovacs prv2nl f=mail
Mailbase Documents for List Owners
http://www.mailbase.ac.uk./docs/owners-welcome.html
172
Kaynakça
Milles: Discussion Lists: Mailing List Manager Commands
http://lawlib.slu.edu/training/mailser.htm
Email: Send message: GET
MAILSER
CMD
[email protected]
NETTRAIN to
Netiquette
Dear Emily Postnews
http://www.clari.net/brad/emily.html
Rinaldi, Arlene: The Net: User Guidelines and Etiquette
http://www.fau.edu/rinaldi/net/index.htm
Quality of information
Clearinghouse: Information: Ratings System
http://www.lib.umich.edu/chouse/docs/ratings.html
How to Critically Analyze Information Sources
http://urisref.library.cornell.edu/skill26.htm
Information Quality- a collaborative gathering of thoughts and ideas
http://coombs.anu.edu.au/SpecialProj/QLTY/QltyDefinitions.html
Tillman, Hope: Evaluating Quality on the Net
http://www.tiac.net/users/hope/findqual.html
WWW authoring
A Compendium of HTML Elements
http://www.uni-siegen.de/help/html/compendium/
BAKER, David W.: WWW Authoring Information
http://www.netspace.org/users/dwb/www-authoring.html
Case Western's Introduction to HTML
http://www.cwru.edu/help/introHTML/accolades.html
Kaynakça
173
Driscoll, Harold: HTML Validation Tools
http://www.ccs.org/validate/validate.html
HTML Writers Guild's resource collection
http://www.hwg.org/resources/index.html
Links and describes many useful sites on all aspects of Web page and
Web site development
Lynch & Horton: Yale C/AIM Web Style Guide
http://info.med.yale.edu/caim/manual/contents.html
NCSA Beginner's Guide to HTML
http://www.ncsa.uiuc.edu/General/Internet/WWW/HTMLPrimer.html
System P Table of contents
http://globe2.gsfc.nasa.gov/SystemP/contents.html
Covers many aspects of WWW and HTML including lists of software
Tilton, Eric: Composing Good HTML
http://www.cs.cmu.edu/˜tilt/cgh/
WDVL: Introduction to HTML
http://www.stars.com/Authoring/HTML/Primers/
Web Developer's Virtual Library
http://www.stars.com/
Webreference
http://www.webreference.com/
Yahoo's Links to Resources on HTML
http://www.yahoo.com/Computers_and_Internet/Software/Data_Formats/HTML/
Web graphics
Multimedia Web Publishing Tips
http://www.metatools.com/webtips/webtipl.html
Preparing Graphics for the Web
http://www.servtech.com/public/dougg/graphics/
174
Kaynakça
Web Developer's Virtual Library Graphics page
http://www.stars.com/Authoring/Graphics/
Web PitStop Graphics page
http://www.compware.demon.co.uk/pitstop/graphics.htm
GIF
Frazier, Royal: All about GIF89a
http://member.aol.com/royalef/gifabout.htm
Frazier, Royal: Making Animated GIFs (part 1)
http://member.aol.com/royalef/gifmake.htm
GIF89a Specification
http://www.w3.org/pub/WWW/Graphics/GIF/spec-gif89a.txt
The Transparent/Interlaced GIF Resource Page
Adam Bernstein at http://dragon.jpl.nasa.gov/˜adam/transparent.html
JPEG
JPEG FAQ
http.//www.faqs.org/faqs/jpeg-faq/
Progressive JPEGs
http://www.faqs.org/faqs/jpeg-faq/part1/index.html
PNG
Portable Network Graphics
http://ww.wco.com/˜png
WWW and Online Browsers with PNG Support
http://www.wco.com/˜png/pngapbr.html
Multimedia
Multiedia Authoring Web
http://www.mcli.dist.maricopa.edu/authoring/
Extensive listing of resources and tools
Kaynakça
VRML
3-d Graphics for the World Wide Web: THE BASICS
http://www.stars.com/Authoring/Graphics/3d/
Tutorial on VRML
comp.lang.vrml FAQ
http://hiwaay.net/˜crispen/vrml/faq.html
Answers basic questions and also points to current VRML standards
175