HAZIRAN-OCAK 1 DERGİ.indd

Transkript

MALø UFUKLAR
Muhasebe-Finans-Denetim-Maliye-Ekonomi AraútÕrmalarÕna Yönelik
Hakemli YaygÕn Süreli YayÕn / Semi-annual peer-reviewed journal for
Accounting, Finance, Economics, Auditing and Public Finance Research
YÕl/Year : 5
SayÕ / No: 14
Tarih / Date: Ocak-Haziran 2011 / January-June 2011
Sahibi / Owner
Mersin SMMM OdasÕ adÕna Yönetim Kurulu BaúkanÕ Dursun GÖKTAù /
Owner on behalf of the Mersin SMMMO Dursun GÖKTAù
Genel YayÕn Yönetmeni / Editor in Chief
Dursun GÖKTAù
Sorumlu YazÕ øúleri Müdürü / Responsable for Desk Editor
Ömer Faruk TOKGÖZ
Hukuk DanÕúmanÕ / Legal Advisor
Ö÷r.Gör. Nibal F. TANGÖR (Mersin Üniversitesi)
Av. Hüseyin ERASLAN (MSMMO)
Editörler / Managing Editors
Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turan TURABOöLU (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. ølhan EGE (Mersin Üniversitesi)
YayÕn Kurulu / Publication Board
Ö÷r.Gör. SMMM Cenk KIRITOöLU (Mersin Üniversitesi)
Ö÷r.Gör. SMMM Mehmet ùENLøK (Mersin Üniversitesi)
Ö÷r.Gör. SMMM Tolga UYSAL (Mersin Üniversitesi)
Arú.Gör. Zeynep GøZER (Mersin Üniversitesi)
Arú.Gör. Cihan YÜKSEL (Mersin Üniversitesi)
SMMM Ersin GÖKGÜN (MSMMO)
SMMM BarÕú ERTAN (MSMMO)
SMMM ùahinde YILDIRAN KILINÇKINI (MSMMO)
Yönetim Merkezi ve YazÕúma Adresi / Head Office and Contact
BarÕú Mahallesi Bahçeler Caddesi No:59 Akdeniz/MERSøN/TÜRKøYE
Tel/Phone: 0-324-3374600 Pbx
Faks/Fax: 0-324-3362653
e-posta/e-mail: [email protected]
web adresi/web adress: www.mersinsmmmo.org.tr
YayÕnlanan yazÕlarÕn tüm sorumlulu÷u yazarlarÕna aittir. Tüm haklarÕ saklÕdÕr. Önceden yazÕlÕ
izin alÕnmaksÕzÕn hiçbir iletiúim, kopyalama sistemi kullanÕlarak yeniden basÕlamaz.
Akademik ve haber amaçlÕ kÕsa alÕntÕlar bu kuralÕn dÕúÕndadÕr. / The authors are solely
responsible for the content. All rights reserved. No part of this publication may be
reproduced, stored or introduced into a retrieval system, or transmitted in any form, or by any
means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise without prior written
permission of the Mali Ufuklar Journal editors.
DanÕúma ve Hakem Kurulu / Advisory Board
(Alfabetik sÕraya göre/Alphabetical orders)
Prof.Dr. Güler ARAS (YÕldÕz Teknik Üniversitesi)
Prof.Dr. Metin Kamil ERCAN (Gazi Üniversitesi)
Prof.Dr. Adem ÇABUK (Uluda÷ Üniversitesi)
Prof.Dr. Mehmet KOCAKÜLAH (University of Southern Indiana-ABD)
Prof.Dr. Turhan KORKMAZ (Zonguldak Karaelmas Üniversitesi)
Prof.Dr. Can ùÕmga MUGAN (Ortado÷u Teknik Üniversitesi)
Prof.Dr. YÕldÕrÕm BeyazÕt ÖNAL (Çukurova Üniversitesi)
Prof.Dr. Faruk SAPANCALI (Dokuz Eylül Üniversitesi)
Prof.Dr. Famil ùAMøLOöLU (Aksaray Üniversitesi)
Prof.Dr. Veyis Naci TANIù (Çukurova Üniversitesi)
Prof.Dr. Cengiz TORAMAN (Gaziantep Üniversitesi)
Prof.Dr. ùaban UZAY (Erciyes Üniversitesi)
Prof.Dr. Mehmet øsmail YAöCI (Mersin Üniversitesi)
Doç.Dr. Tevfik AYTEMøZ (Mersin Üniversitesi)
Doç.Dr. Tarkan ÇAVUùOöLU (Hacettepe Üniversitesi)
Doç.Dr. Süleyman DEöøRMEN (Mersin Üniversitesi)
Doç.Dr. Güven DELøCE (Cumhuriyet Üniversitesi)
Doç.Dr. Dilek DøLEYøCø (Dokuz Eylül Üniversitesi)
Doç.Dr. Azzem ÖZKAN (Erciyes Üniversitesi)
Doç.Dr. M. Baúaran ÖZTÜRK (Ni÷de Üniversitesi)
Doç.Dr. U÷ur KAYA (Karadeniz Teknik Üniversitesi)
Doç.Dr. ùakir SAKARYA (BalÕkesir Üniversitesi)
Doç.Dr. U÷ur SOYTAù (Ortado÷u Teknik Üniversitesi)
Doç.Dr. Ayúe ùAHøN (Mersin Üniversitesi)
Doç.Dr. øsmail TUNCER (Mersin Üniversitesi)
Doç.Dr. Ayúe Gül YILGÖR (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Erkan AKTAù (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Ali BAYRAKDAROöLU (Mu÷la Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. ølhan EGE (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Ender GÜRGEN (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Veli KARGI (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Engin KÜÇÜKKAYA (Ortado÷u Teknik Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Fatma ULUCAN ÖZKUL (Bahçeúehir Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Özlem ÖZKIVRAK (Trakya Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Mehmet SARAÇ (Sakarya Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Erdem SOFRACI (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Hasan Ejder TEMøZ (Mersin Üniversitesi)
Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turan TURABOöLU (Mersin Üniversitesi)
Dr. øzzet Gökhan ÖZBøLGøN (Sermaye PiyasasÕ Kurulu)
YMM Galip AKYOLLU
YMM øsa KARùI
SMMM Dursun GÖKTAù
İÇİNDEKİLER
Sağlık İşletmelerinde İç Kontrol Sisteminin Etkinliğinin İncelenmesi:
Karabük İlindeki Hastaneler Üzerine Bir Araştırma
Yrd. Doç. Dr. Halim AKBULUT
Sibel GÜNER.............................................................................................11
Risk Odaklı Performans Ölçüm Yöntemlerinin Karşılaştırılması:
Türkiye’de İşlem Gören A Tipi Fonlar Üzerine Bir Uygulama
Ayser ÇETİN
Yrd. Doç. Dr. Hasan UYGURTÜRK
Prof. Dr. Turhan KORKMAZ ....................................................................39
İşletmelerde Performans Ölçümü ve Performans Karnesi
Yrd.Doç.Dr. İlhan EGE
Arş. Gör. Zeynep GİZER ŞENER .............................................................67
Rand versus Hayek: Kapitalizm Savunusu
Yrd.Doç.Dr. İlkay YILMAZ ......................................................................95
Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı /Uzman Görüşü
Öğr. Gör. Nihat KAYAR ...........................................................................131
Başkandan
Mersin Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası olarak 23 yıllık
geçmişimize baktığımızda eğitime önem verdiğimiz görülecektir.
Meslek mevzuatı yanında vergi hukuku, iş hukuku, sosyal güvenlik
hukuku, ticaret hukuku, borçlar hukuku, muhasebe uygulamaları konuların da
sürekli eğitim verilmektedir.
Bu eğitimlerin yanında sosyal içerikli eğitimler de verilmektedir.
Dikkat hafıza eksikliği, organ bağışı, çevre sorunları, yaşanabilir dünya,
E devlet uygulamaları ile kâğıt israfının önüne geçilerek ormanlarımızın
korunmasına katkı da bulunduğumuzu da göz ardı edemeyiz.
Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler aynı zamanda iyi bir çevrecidirler.
Mali ve sosyal güvenlik idarelerinin bilgi edinme adına meslektaşlarımızı
angaryalarla uğraştırmaktadırlar. Bu uygulamaya son verilmesini beklediğimizi
de ifade etmek isterim.
Sürekli eğitim yaşam boyu öğrenme odamızın vizyonudur.
Odamız mali ufuklar dergimizi akademik yazılara ayırdık. Mali ufuklar
yanında 3 ayda bir çıkardığımız esintiler dergisi de yayın hayatına devam
etmektedir. Akademik kurallara bağlı olmadan yazılan yazılara esintiler
dergisinde yer vermekteyiz. Bu nedenle serbest yazılarınızı yayınlatmak
isterseniz odamıza iletmeniz yeterli olacaktır.
Mali ufuklar dergimizin yayın hayatını sürdürmesinde en büyük payları
olan editörlerimiz Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turaboğlu’ na, Yrd.Doç.Dr. İlhan
Ege’ye teşekkür ederiz.
Mali ufuklar dergimizin yayın hayatına başarıyla devam etmesi dileğimle.
Oda Başkanı
DURSUN GÖKTAŞ
Editörden
Mersin Serbest Muhasebeci ve Mali Müşavirler Odasının sahipliğinde
Ocak-Mart 2007 sayısıyla yayın hayatına başlayan Mali Ufuklar Dergisi,
Hakemli Yaygın Süreli Yayın niteliğinde olup bugüne kadar 13 sayısı
yayınlanmış ve 5. yılına girmiştir. Süreç içerisinde olumlu geri dönüşlerle
yol alan dergimizde yayınlanmak istemiyle gönderilen çalışma sayısı gittikçe
artmaktadır. Bu durum dergimizin; Danışma ve Hakem Kurulunda bulunan
değerli akademisyen/meslek adamlarının sayısının artmasının yanı sıra yer
verilen makale sayısının artmasına yol açmaktadır. Bu gelişmeye paralel olarak
dergimizin yayın endekslerine girmesi ve uluslar arası bir boyut kazanması
yönündeki çalışmalar da devam etmektedir.
Mali Ufuklar Dergisi; Muhasebe, Finans, Denetim, Maliye, Ekonomi
Araştırmaları vb. alanlara yönelik bilimsel çalışmalara yer vermekte olup,
elektronik ortamda yayınlanmanın yanı sıra konu ile ilgili Üniversite ve
Meslek Kuruluşlarına basılı halde ulaştırılmaktadır.
Bu sayıda, hakem değerlendirme sürecinden geçen dört makale ile
hakem değerlendirme sürecine girmeyen bir uzman görüşüne yer verilmiştir.
Derginin bu aşamaya gelmesinde bize her zaman destek olan Mersin
SMMMO Yönetim Kurulu Başkanı Sn. Dursun GÖKTAŞ’a ve Yönetim
Kurulu’na da teşekkür ederiz.
Yrd.Doç.Dr. İlhan EGE
Editör
Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turan TURABOĞLU
Editör
MALİ UFUKLAR
SAöLIK øùLETMELERøNDE øÇ KONTROL
SøSTEMøNøN ETKøNLøöøNøN øNCELENMESø:
KARABÜK øLøNDEKø HASTANELER ÜZERøNE BøR
ARAùTIRMA
Yrd. Doç. Dr. Halim AKBULUT
Bülent Ecevit Üniversitesi ø.ø.B.F. øúletme Bölümü
ønvicez Kampüsü 67100 ZONGULDAK
[email protected]
Sibel GÜNER
Karabük Üniversitesi SBE øúletme Bölümü
BalÕklarkayasÕ Kampüs, 78050 KARABÜK
[email protected]
ÖZET
Yöneticilerin úirket karlÕlÕ÷ÕnÕ artÕrabilmek için kullanabilecekleri araçlardan birisi de
iç kontrol sistemidir. øç kontrol sistemi; iúletmenin aktiflerini korumak, finansal bilgilerinin
güvenilirli÷ini sa÷lamak, faaliyetlerin verimlili÷ini ve karlÕlÕ÷ÕnÕ artÕrmak ve benzeri
amaçlarla belirlenmiú yönetim stratejileri ve uygulamalarÕ ile ilgili yöntemlerdir. øúletmenin
amacÕ genellikle üretim ve satÕú yapmak, karÕ en yüksek seviyeye çÕkarmaktÕr. øúletmenin
planlamÕú oldu÷u bu amaç ve hedeflerine ulaúmasÕ, o iúletmedeki iç kontrol sisteminin etkin
bir biçimde kurulup uygulandÕ÷ÕnÕ göstermektedir. Sa÷lÕk iúletmelerinin emek yo÷un hizmet
vermesi ve organizasyon yapÕlarÕ hata ve hile olasÕlÕklarÕnÕ artÕrarak, etkin bir iç kontrol
sisteminin kurulmasÕnÕ zorunlu hale getirmiútir. Bu çalÕúmanÕn amacÕ; sa÷lÕk iúletmelerinde
etkinli÷inin incelenmesi ve Karabük ilinde bulunan hastane iúletmelerinin iç kontrol
sisteminin etkinli÷inin araútÕrÕlmasÕdÕr. Bu ba÷lamda, ilk olarak iç kontrol sistemi
açÕklanmaya çalÕúÕlmÕú, daha sonra ise Karabük ilindeki hastanelerin iç kontrol sisteminin
etkinli÷inin ölçülmesine yönelik bir uygulama yapÕlmÕú ve konu hakkÕnda önerilerde
bulunulmuútur. Uygulama yüz yüze anket biçiminde 46 kiúiye yapÕlmÕútÕr. YapÕlan analizler
sonucunda, bu hastanelerde iç kontrol sisteminin etkinli÷inin hem bölümler olarak hem de
genel olarak oldukça iyi tasarlandÕ÷Õ ve etkin bir úekilde çalÕútÕrÕlmakta oldu÷u saptanmÕútÕr..
Anahtar Kelimeler: øç Kontrol Sistemi, Etkinlik, Sa÷lÕk øúletmeleri.
Jel SÕnÕflamasÕ: M42.
MALİ UFUKLAR • 2011 / 1
11
MALİ UFUKLAR
Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ :
Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma
AN ANALYSIS OF INTERNAL CONTROL SYSTEM
EFFICIENCY IN HEALTH SECTOR: A RESEARCH ON
KARABUK HOSPITALS
ABSTRACT
Internal control system is one of the important tools that are used by managers in
order to increase profits. Internal control system is composed of methods related with the
managerial strategies and practices that are employed in order to protect the assets of
enterprises, to increase the reliability of the financial information and to increase the
efficiency of the activities. Realization of the goals stated in the definition depends on proper
foundation and application of the internal control system. Great variety of labor intensive
services provided by the enterprises in health sector brings the necessity of the usage of
internal control systems. This work aims to analyze the internal control systems used by the
firms in health sector in Karabük province. Within this context, this paper first defines the
internal control systems. Next, we have measured the efficiency of the internal control
systems employed by hospitals in Karabük. Measurement has been conducted through face to
face interview with 46 interviewees. Analysis of the result indicates that internal control
systems employed in hospitals of Karabük were properly designed and that they work
effectively.
Key Words: Internal Control System, Efficiency, Health Sector.
JelCodes: M42.
1. GøRøù
Yöneticiler, iúletmeleri amaçlarÕ do÷rultusunda yönetebilmek ve
geliútirebilmek için çeúitli sistemlerden yararlanÕrlar. KullanÕlan bu sistemler
sayesinde yöneticiler olaylarÕ daha iyi analiz edebilirler ve buna uygun
önlemler alabilirler. øúletmeler için en önemli yönetim sistemlerinden birisi
iç kontrol sistemidir. øç kontrol sistemi, iúletmenin varlÕklarÕnÕ korumak,
finansal verilerin do÷rulu÷unu sa÷lamak, etkinli÷ini artÕrmak ve yönetim
politikalarÕna ba÷lÕlÕ÷Õ tesis etmek için yönetim tarafÕndan oluúturulan
yöntem ve prosedürlerden oluúan sistemler setidir (Al-Qudah, 2011, s.365378).
øúletmelerde iç kontrol sisteminin ne derece uygulandÕ÷ÕnÕ göstermek
için etkinli÷inin ölçülmesi gerekmektedir. Etkinlik; faaliyet, hareket ya da
davranÕúÕn mümkün oldu÷u kadar yöneltilmiú bulundu÷u amaca ulaúma
çabasÕ ve derecesi olarak tanÕmlanabilir (Akbulut, 2010, s.9). Bir iúletmede
iç kontrol sisteminin etkin olmasÕ, o iúletmede kaynaklarÕn yanlÕú
kullanÕmÕnÕ ve kaybolmasÕnÕ önler; hata ve hileler sonucu oluúabilecek
12
kayÕplarÕ azaltarak, mali tablolarda do÷ruluk ve güvenilirli÷i sa÷lar. Böylece
iúletme içerisinde güvenilir bilgi akÕúÕnÕ sa÷layarak üst yönetimin do÷ru
kararlar vermesine yardÕmcÕ olur (Ömürbek ve Altay, 2011, s.379-402).
AmacÕ sa÷lÕk iúletmelerinde etkinli÷inin incelenmesi ve Karabük
ilinde bulunan hastane iúletmelerinin iç kontrol sisteminin etkinli÷inin
araútÕrÕlmasÕ olan bu çalÕúma iki kÕsÕmdan oluúmaktadÕr. Birinci kÕsÕmda iç
kontrol sistemi ile ilgili literatür araútÕrmasÕ yapÕlmÕútÕr. økinci kÕsÕmda ise
Karabük ilindeki hastanelerin iç kontrol sisteminin etkinli÷inin ölçülmesine
yönelik bir uygulama yapÕlmÕú ve konu hakkÕnda önerilerde bulunulmuútur.
2. øÇ KONTROL SøSTEMø
Küresel rekabet ortamÕnda sürekli büyüme ve geliúmeyi hedefleyen
iúletmeler, iç kontrol, denetim ve risk yönetimine önem verirler. øúletmenin
hem mevcut varlÕklarÕna, hem de gelecekteki büyümesine yönelik risklerini
etkin ve verimli úekilde yönetmek, uzun vadede performans sa÷layabilmek
için iúletme de iç kontrollerin yeterlili÷i ve denetlenebilir olmasÕ iúletmeler
için olmazsa olmaz bir unsurdur.
2.1. øç Kontrol Sisteminin TanÕmÕ
UluslararasÕ Muhasebe UzmanlarÕ Federasyonu’na (International
Federation of Accountant-IFAC) göre iç kontrol sistemi (Kepekçi, 2004,
s.66);
•
øúletme varlÕklarÕnÕn korunmasÕ,
•
YanlÕúlÕklarÕn ve yolsuzluklarÕn önlenmesi ve bulunmasÕ,
•
Muhasebe bilgilerinin do÷ruluk ve güvenilirli÷inin sa÷lanmasÕ,
•
Muhasebe bilgilerinin zamanÕnda hazÕrlanmasÕnÕn sa÷lanmasÕnÕ
içermekte olup iúletme faaliyetlerinin yönetim politikalarÕna
uygunlu÷unun sa÷lanmasÕ amaçlarÕna ulaúmak için iúletme
faaliyetlerini düzenli ve etkin bir úekilde yürüten, iúletme yönetimi
tarafÕndan kabul edilmiú politikalar ve prosedürlerdir.
Türkiye’de Sermaye PiyasasÕ Kurulu (SPK) tarafÕndan iç kontrol;
“iúletme yönetimi ve yönetimden sorumlu kiúiler ile di÷er ilgili personel
tarafÕndan iúletmenin amaçlarÕna ulaútÕ÷Õna, faaliyet ve iúlemlerin etkin
olarak gerçekleútirildi÷ine, kanun ve düzenlemelere uyuldu÷una dair makul
bir güvence sa÷lamak üzere tasarlanan ve uygulanan bir sistemdir” úeklinde
tanÕmlanmÕútÕr (SPK, Seri No: 22 Tebli÷i, KÕsÕm: 10, Madde: 11).
13
MALİ UFUKLAR
Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇
Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma
MALİ UFUKLAR
5018 SayÕlÕ Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununun 55.
maddesinde ise; “øç kontrol sistemi; idarenin amaçlarÕna, belirlenmiú
politikalara ve mevzuata uygun olarak faaliyetlerin etkili, ekonomik ve
verimli bir úekilde yürütülmesini, varlÕk ve kaynaklarÕn korunmasÕnÕ,
muhasebe kayÕtlarÕnÕn do÷ru ve tam olarak tutulmasÕnÕ, malî bilgi ve
yönetim bilgisinin zamanÕnda ve güvenilir olarak üretilmesini sa÷lamak
üzere idare tarafÕndan oluúturulan organizasyon, yöntem ve süreçle, iç
denetimi kapsayan malî ve di÷er kontroller bütünüdür (24.12.2003 tarih,
25326 SayÕlÕ TC Resmi Gazete).
øç kontrol, örgütün planÕ ile iúletme varlÕklarÕnÕ korumak, muhasebe
bilgilerinin do÷rulu÷unu ve güvenilirli÷ini araútÕrmak, faaliyetlerin
verimli÷ini artÕrmak, saptanmÕú yönetim politikalarÕna ba÷lÕlÕ÷Õ özendirmek
amacÕyla kabul edilen ve uygulamaya konulan tüm yöntem ve önlemleri
içerir (Güredin, 2000, s.166).Faaliyetlerin etkin ve verimli bir úekilde
yürütülmesi, yürütülen iúlemlerin mevzuata uygun olarak icra edilmesi ve
mali verilerin sa÷lÕklÕ ve gerçe÷i yansÕtÕr bir biçimde hazÕrlanmasÕ iç
kontrolden beklenen temel çÕktÕlardÕr (Çolak, 2010, s.36-42).
øç kontrol sistemi oluúturulurken, fayda-maliyet iliúkisi iyi bir biçimde
kurulmalÕdÕr. Bu iliúki risk ve maliyet unsurlarÕnÕn birbirleri ile
karúÕlaútÕrÕlmasÕyla kurulabilir. øúletme faaliyetlerinin istenildi÷i gibi
yürütülememesi riskini oluúturur. Yöneticiler iç kontrol sisteminin
amaçlarÕna ulaúmasÕnÕ engelleyecek risk türlerini önceden öngörüp, bu
riskleri önleyebilmek için gerekli önlemleri almalÕdÕr. Bu risklerin bir kÕsmÕ
ortadan kaldÕrÕlabilirken, bir kÕsmÕ ise ancak azaltÕlabilir türdendir. Maliyet
ise; iúletmelerin iç kontrol sistemini kurabilmek için katlandÕklarÕ kayÕp ve
harcamalardÕr. øç kontrol sisteminden elde edilmesi beklenen fayda hiçbir
zaman sistemi kurmak için katlanÕlan maliyetten fazla olmamalÕdÕr.
øç kontrol, iúletmelerin yapÕsÕnda her gün iúleyen dinamik bir iúlem ve
süreçtir. øç kontrol insanlarca iúletilir. øúletme her ne kadar politika, el
kitapçÕklarÕ, yöntem, formlar, bilgisayar kontrolleri, bilgi ve muhasebenin
di÷er kontrol araçlarÕna sahip olsa da, iúletme yönetiminin her seviyesinde
insan unsuru vardÕr. Bu sebeple de iúletmede kurulmuú olan iç kontrol
sistemi ne kadar güçlü olursa olsun ortaya çÕkabilecek muhtemel risk, zarar
ve kayÕplar tamamen ortadan kalkmaz, ancak en aza indirilebilir (Türedi,
2005, s.151). øç kontrolün aúa÷Õdaki úartlarÕ yerine getirmesi halinde etkili
oldu÷u söylenebilir (Palfi ve Mureúan, 2009, s.106-116):
•
14
øúletme faaliyetlerinin yönetim kurulu ve idare tarafÕndan belirlenen
yönetim politikalarÕna uygunlu÷unun sa÷lanmasÕ,
•
YayÕnlanan mali raporlarÕn güvenilir úekilde hazÕrlanmasÕ,,
•
Uygulanabilir kanunlar ve düzenlemelere uyulmasÕ.
2.2. øç Kontrol Türleri
øç kontrol sistemi, hem yönetim kontrollerini hem de muhasebe
kontrollerini kapsar. Yönetim kontrolü, iúletmede muhasebe faaliyetleri
dÕúÕnda kalan di÷er faaliyetlerle ilgilenirken; muhasebe kontrolü ise,
iúletmedeki hata, hile ve mali tablolar ile ilgilenir.
2.2.1. Yönetsel Kontroller
øúlemlerin iúletme üst yönetiminin belirledi÷i hedeflere göre etkin ve
verimli bir úekilde yürütülmesine yönelik, yönetim politikalarÕna ba÷lÕlÕ÷Õ
artÕran mali olaylar ve muhasebeyle do÷rudan iliúkisi olmayan yöntemlerdir
(Kaval, 2008, s.127).
2.2.2. Muhasebe Kontrolleri
Örgütün planÕ, varlÕklarÕn korunmasÕ ve finansal kayÕtlarÕn
güvenilirli÷i ile ilgili tüm yöntem ve usulleri kapsar. Bu tür kontroller
yetkilendirme ve onaylama; kayÕt tutma ve muhasebe raporlarÕnÕn
hazÕrlanmasÕ ile ilgili görevlerin, faaliyetler ve varlÕklarÕn korunmasÕ,
varlÕklar üzerindeki fiziki kontroller ve iç denetim ile ilgili görevlerin net bir
biçimde ayrÕlmasÕnÕ kapsar (Güredin, 2000, s.166). Etkin bir muhasebe iç
kontrol yapÕsÕ için (Türedi, 2005, s.167);
•
øúletmedeki görevlerin ayrÕlmasÕ,
•
De÷er hareketlerinin yetkilendirilmiú olmasÕ,
•
Gerekli belgeleme ve kayÕt düzeninin varlÕ÷Õ,
•
øúletme varlÕklarÕ ile kayÕt ve belgelerin korunmasÕ,
•
Ba÷ÕmsÕz mutabakatÕn yapÕlmasÕ gerekir.
2.3. øç Kontrol Sisteminin AmaçlarÕ
øç kontrol finansal raporlamanÕn güvenilirli÷i hakkÕnda makul
güvence sa÷layarak hatalarÕn belirlenmesi ve önlenmesiyle gelirin artmasÕnÕ
sa÷lar (Van de Poel ve Vanstraelen, 2011, s.181-209). Bu amaçla üst
yönetim, iç kontrol sistemini kurarak önce iúletmenin finansal ve muhasebe
risklerini belirlemelidir. Daha sonra bu risklerden kaçÕnmak için veya riskin
15
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
derecesini düúürmek için politikalar ve prosedürleri kabul etmeli ve bu
politika ve prosedürleri ilgili personele ileterek, personelin bilgi sahibi
olmasÕ sa÷lanmalÕdÕr. KÕsaca iç kontrol sistemi, finansal riskleri ve
muhasebe risklerini azaltmak veya bu risklerden kaçÕnmak için kurulur.
Genellikle bir iúletmenin etkin iç kontrol sistemi düzenlemede üç
genel amacÕ vardÕr (Shafii ve Salleh, 2010, s.23-42):
•
Finansal raporlamanÕn güvenilirli÷i,
•
øúlemlerin etkinli÷i ve verimlili÷i,
•
Kanun ve düzenlemelere uyum.
øç kontrol yapÕsÕndan beklenen esas ve özel amaçlar ise úunlardÕr
(Kepekçi, 2004, s.70):
2.3.1. øç Kontrol YapÕsÕnÕn Esas AmaçlarÕ:
•
øúletmenin varlÕklarÕnÕ korumak,
•
Muhasebe bilgilerinin do÷ruluk ve güvenilirli÷ini sa÷lamak,
•
øúletme faaliyetlerinin yönetim politikalarÕna, planlarÕna ve yasalara
uygunlu÷unu sa÷lamak,
•
KaynaklarÕnÕn ekonomik ve verimli kullanÕmÕnÕ sa÷lamak,
•
Faaliyetler için belirlenmiú amaçlara ve hedeflere ulaúÕlmasÕnÕ
sa÷lamaktÕr.
2.3.2. øç Kontrol YapÕsÕnÕn Özel AmaçlarÕ:
16
•
Yetki
•
Gerçeklik
•
Bütünlük
•
KayÕtsal do÷ruluk
•
SÕnÕflandÕrma
•
ZamanlÕlÕk
•
VarlÕklarÕ koruma
•
Mutabakat
2.4. øç Kontrol Sistemini Oluúturan Unsurlar
øúletmenin amaçlarÕna ulaúabilmesi için belirlenen politika, usul ve
yöntemler, o iúletmenin iç kontrol sistemini oluúturur (Kepekçi, 2004, s.77).
øúletme yönetiminin belirlemiú oldu÷u bu politika, usul ve yöntemler ise, iç
kontrolün unsurlarÕnÕ oluúturur.
SPK’nÕn Ba÷ÕmsÕz Denetim StandartlarÕ HakkÕndaki Tebli÷’inde (Seri
X, No: 22)COSO(Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway
Commission) tarafÕndan hazÕrlanan iç kontrolün unsurlarÕ benimsenmiútir.
Bu unsurlar (Kaval, 2008, s.130):
•
Kontrol OrtamÕ
•
Risk De÷erlemesi
•
Kontrol Faaliyetleri
•
Bilgi ve øletiúim
•
Sistemin Gözetimi
Bu unsurlar her iúletmede uygulanabilir. Ancak yine de iúletmeler
arasÕnda farklÕlÕk gösterecek úu noktalara da dikkat edilmelidir (Erdo÷an,
2006, s.86):
•
øúletmenin büyüklü÷ü,
•
øúletmenin örgütsel ve sahiplikle ilgili karakteristikleri,
•
øúletmenin faaliyet yapÕsÕ,
•
øúletmenin iúlemlerinin çeúitlili÷i ve karmaúÕklÕ÷Õ,
•
Yasal ve düzenleyici zorunluluklar
•
øúletmenin iç kontrolünün parçasÕ olan hizmet organizasyonlarÕnÕn
kullanÕmÕnÕ içeren sistemlerin yapÕsÕ ve karmaúÕklÕ÷Õ.
øç kontrolün unsurlarÕ ùekil 1’de COSO piramidi ile gösterilmiútir.
17
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
ùekil 1. øúletmenin øç Kontrol Modeli
Kaynak: COSO Raporu, 2008, s.5.
COSO piramidi, øç kontrol unsurlarÕnÕn birbirleriyle iliúkisini gösterir.
Kontrol ortamÕ temelde yer alÕr, kontrol faaliyetleri ve risk de÷erlendirme
yapÕlÕrken bilgi ve iletiúim kanallarÕ kullanÕlarak gözetimin ihtiyaç duydu÷u
bilgiler sa÷lanÕr. COSO’nun belirledi÷i iç kontrol unsurlarÕ aúa÷Õda ayrÕ
olarak ele alÕnÕp açÕklanmaktadÕr.
1. Kontrol OrtamÕ
Kontrol ortamÕ, iç kontrolün temel unsurudur ve bütün unsurlarÕnÕ
kapsar. Kontrol ortamÕ, iúletme üst yönetiminin iúletmeyi kontrol etmede
temel anlayÕúÕ, sorunlara bakÕúÕ, sorun çözmede yaklaúÕmÕ ve ahlaki
de÷erlere verdi÷i önemdir. Dar anlamda ise kontrol ortamÕ, üst yönetimin
gerek iúletmeyi gerekse de iúletmede çalÕúanlarÕ kontrol bilincidir (Kaval,
2008, s.130).
Kiúisel ve mesleki dürüstlük, yönetimin ve personelin etik de÷erleri,
uzmanlÕ÷a önem verilmesi, üst yönetimin iç kontrol ile ilgili tavrÕ,
organizasyonun yapÕsÕ, insan kaynaklarÕ kontrol ortamÕnÕ etkileyen ö÷elerdir
(Akyel, 2010, s.83-97). Ancak kontrol ortamÕ ne kadar iyi olursa olsun iç
kontrol sisteminin etkinli÷ini tek baúÕna sa÷layamaz (Kepekçi, 2004, s.78).
Kontrol ortamÕnÕ etkileyen faktörler úunlardÕr (Verdina, 2010, s.332-339):
18
•
Yönetim etik ve ahlaki de÷erlere sahip olmalÕdÕr.
•
ÇalÕúanlara insan kaynaklarÕ yönetiminin uyum, etik ve dürüst olarak
çalÕútÕ÷ÕnÕn belirtilmesi gerekir.
•
Yönetim finansal raporlarken ve risk üstlenirken yapmÕú oldu÷u
faaliyetlerin iúletme politika ve prosedürlerine uygun olmasÕ gerekir.
2. Risk De÷erlemesi
øç kontrol baúlÕca risk yönetim araçlarÕndan bir tanesidir. øç kontrolün
rolü riski yok etmek de÷il onu yönetmektir (Shafii ve Salleh, 2010, s.23–
42).øúletmeler koymuú oldu÷u hedeflere ulaúÕncaya kadar pek çok riskle
karúÕ karúÕya kalÕrlar. Bu nedenle iúletmelerin üst yönetimi bu riskleri
önceden tahmin edip önlemini almak zorundadÕrlar. Risk belirlemede
örgütsel hedefler, riskler ve riske karúÕ alÕnacak önlemler arasÕnda iliúki
kurulmakta ve kurumsal risk yönetimi ilkeleri benimsenmektedir (Uysal,
2010, s.125-129). Bu ba÷lamda karúÕlaúÕlabilecek risk iki úekildedir.
Birincisi; iú veya iúletme riskidir ve iúletmenin ömrünü, karlÕlÕk ve büyüme
gibi hedeflerini etkiler. økinci tür risk ise iúletmenin kendi içinde
oluúabilecek risklerdir ve genellikle personelin hata ve hilelerinden
kaynaklanÕr (Kaval, 2008, s.131).
øúletmelerin risk de÷erleme süreci amaçlarÕn gerçekleúmesine engel
olan önemli riskleri tespit ve analiz ederek, bunlara uygun yanÕt verme
úeklindedir (SaltÕk, 2007, s.58-69). Bu süreçte her bir ticari faaliyetin hedefi,
en üst seviyeden en alt seviyeye kadar belgelenir ve hedefe ulaúmaya engel
olabilecek tüm riskler belirlenir ve önem sÕrasÕna göre düzenlenir.
3. Kontrol Faaliyetleri
øúletmelerin amaçlarÕna ulaúabilmesine engel olabilecek risklerin
önlenmesine yardÕmcÕ olmak için yönetim tarafÕndan oluúturulan politika ve
prosedürlerdir (Erdo÷an, 2006, s.94). Kontrol faaliyetlerine iúletmenin
bütününü kapsamalÕdÕr.
Kontrol faaliyetleri genellikle aúa÷Õdaki konulara iliúkin usul ve
yöntemler olarak sÕnÕflandÕrÕlabilir (Kepekçi, 2004, s.83):
•
øúlemlerin yürütülüúüne uygun yetkilere dayandÕrÕlmasÕ,
•
Hata ve yolsuzluklarÕn yapÕlmasÕnÕ ve gizlenmesini azaltmak amacÕyla
iúbölümünün yapÕlmasÕ,
19
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
•
øúlemlerin uygun úekilde kaydedilmesini sa÷layacak, gerekli belgelerin
tasarÕm ve kullanÕmÕ,
•
VarlÕklarÕn ve kayÕtlarÕn yeterli düzeyde korunmasÕ için varlÕklarÕn
kullanÕlmasÕ yetkisinin sÕnÕrlandÕrÕlmasÕ,
•
Sorumluluk kayÕtlarÕnÕn, mevcut varlÕklarla karúÕlaútÕrÕlmasÕ.
4. Bilgi ve øletiúim
øç kontrol sistemi, organizasyonun içinde bulunan herkesi ilgilendiren
bir sistemdir. Bu nedenle etkin bir iç kontrol sistemi oluúturabilmek için
iúletmelerin her kademesinin birbirinden haberdar olmasÕ ve ihtiyaç duyulan
bütün bilgilere anÕnda ulaúÕlabilmesi gerekir. Bunun içinde bilgilerin uygun,
eksiksiz, güvenilir, do÷ru ve zamanÕnda elde edilebilmesi son derece
önemlidir.
øúletmelerin planlarÕ, kontrol alanÕ, riskleri, kontrol faaliyetleri ve
performansÕ gerekli úekil ve zamanda çalÕúanlara duyurulmalÕ ve üst düzey
yöneticilerle çalÕúanlar arasÕnda iyi bir iletiúim sa÷lanmalÕdÕr (SaltÕk, 2007,
s.58-69).
5. Sistemin Gözetimi
øç kontrol sisteminin, iúletmenin amaçlarÕna ulaútÕrÕp ulaútÕrmadÕ÷ÕnÕ
belirlemek için sürecin gözetim altÕnda tutulmasÕ gerekir. Sistemin gözetimi
sayesinde iúletme performansÕnÕn belli bir zaman içindeki kalitesi
de÷erlendirilerek, denetim ya da di÷er incelemelerle elde edilen bulgularÕn
çözülebilece÷i güvence altÕna alÕnmalÕdÕr (Demirbaú, 2005, s.167-188).
Sistemin gözetimi ile iç kontrol sistemi de÷erlendirilmeli ve gerekli olan
durumlarda de÷iúiklikler yapÕlmalÕdÕr (Uyar, 2010, s.37-60).
3. øÇ KONTROL SøSTEMøNøN ETKøNLøöø
Etkin iç kontrol sisteminin temel hedefleri güvenilir finansal
raporlama, operasyonlarÕn etkin ve verimli yürütülmesi ve kanun ve
düzenlemelere uygunluk olmak üzere üç tanedir (Göçen, 2010, s.107-132).
Etkin bir iç kontrol sisteminin tesisi için gerek ve yeter úart, yönetimin
deste÷inin sa÷lanmasÕ ve uygulamada görevlerin ayrÕlÕ÷Õ ilkesine sadÕk
kalÕnmasÕdÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi bu iki temel üzerinde kurulabilir
(Dabbao÷lu, 2009, s.109-115). Etkin bir iç kontrol sistemi; iúletme
faaliyetlerinde verimlili÷i sa÷lama, finansal raporlarÕn yasalara uygun
úekilde oluúturulmasÕna olanak sa÷lama, suiistimalleri önleme gibi iúletme
20
yönetiminin hatalÕ kararlar almasÕnÕ ve bu yönüyle de iúletme kaynaklarÕnÕn
ziyan edilmesini önlemektedir (Usul, Titiz ve Ateú, 2011, s.48-54).
øç kontrol ile ilgili uluslararasÕ kabul görmüú COSO modeline göre;
iúletme faaliyetlerinin etkinli÷i ve verimlili÷i, güvenilir mali raporlama ve
mevzuata uygunlu÷un sa÷lanmasÕ için iç kontrolün beú temel unsuruna göre
yapÕlanmasÕ öngörülmüútür. Bu unsurlarÕn alt açÕlÕmÕnÕ oluúturan iç kontrol
ilkelerinin yardÕmÕyla kontrol yapÕlanmasÕ sa÷lanÕr (Uzun, 2000, s.1-9).
4. øÇ KONTROL SøSTEMøNøN KARABÜK øLøNDEKø SAöLIK
øùLETMELERøNDE ETKøNLøöøNøN ÖLÇÜLMESø
4.1. AraútÕrmanÕn AmacÕ
YapÕlan araútÕrmanÕn temel amacÕ, sa÷lÕk iúletmelerinde iç kontrol
sisteminin etkinli÷inin ölçülmesi üzerine Karabük ilindeki hastanelerde iç
kontrol sisteminin uygulanma durumunu incelemek ve etkinli÷inin
artÕrÕlmasÕ için söz konusu hastanelere tavsiyelerde bulunmaktÕr. Bu
ba÷lamda araútÕrmanÕn alt amaçlarÕ;
•
Yönetim bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek,
•
Muhasebe bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek,
•
SatÕn alma bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek,
•
Stok bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek,
•
Hasta kabul bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek,
•
Servis bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek,
•
øKS’nin uygulanmasÕndaki eksikliklerin tespit edilmesidir.
4.2. AraútÕrmanÕn Metodolojisi
Bu uygulama gerçekleútirilirken Karabük’te sa÷lÕk sektöründe faaliyet
gösteren hastane iúletmelerinde ön araútÕrma yapÕlmÕú olup, 6 adet hastane
iúletmesi tespit edilmiú ve bu iúletmelerde yüz yüze görüúmek suretiyle 46
kiúiye anket çalÕúmasÕ yapÕlmÕútÕr. Bu sayÕ ana kütlenin ortalama yüzde
seksenidir.
Anket verileri Stata istatistik paket programÕnda Ki-Kare Uygunluk
testi ile de÷erlendirilmiútir. Kø-Kare Uygunluk testi ile belirtilen sorularÕn
kategorileri arasÕnda fark olup olmadÕ÷ÕnÕ belirlenir. Hipotezleri yazarken
21
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
popülasyon için belirtilen sorularÕn kategorileri (tamamen, kÕsmen, hiç)
arasÕnda fark olup olmadÕ÷ÕnÕ test edilmiútir. Bunun için tamamen, kÕsmen
ve hiç sorularÕna eúit cevaplar verildi÷ini test ederek, gözlenen de÷erler ile
beklenen bu de÷erler karúÕlaútÕrÕlarak ki-kare p de÷eri bulunmuútur.
4.3. AraútÕrmanÕn Hipotezleri
Sa÷lÕk iúletmelerinde bulunan bölümler itibariyle, yönetim
bölümünde, muhasebe bölümünde, satÕn alma bölümünde, stok bölümünde,
hasta kabul ve servis bölümünde iç kontrol sisteminin uygulanma
durumunda karúÕlaúÕlan aksaklÕklarÕ belirlemek amacÕyla oluúturulan
hipotezler aúa÷Õda belirtilmiútir.
Yönetim Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler:
H1: Kurumumuzda organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna
verilen cevaplarda fark görülmemektedir.
H2: ‘Hastane bilgi sistemindeki veriler, her gün düzenli olarak server
haricinde bir ortamda yedeklenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir.
Muhasebe Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler:
H3: ‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden
ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir.
H4: ‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’ sorusuna
SatÕn Alma Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez:
H5: ‘SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona verilmiútir’ sorusuna
Stok Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler:
H6: ‘Kurumumuzda tüm malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕ
belirlenmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir.
H7: ‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler
tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir.
22
Hasta Kabul Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez:
H8: ‘Kurumun yapmÕú oldu÷u hizmetler için kesilen faturalarla hasta
kabul kayÕtlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak kontrolü yapÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen
cevaplarda fark görülmemektedir.
Servis Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez:
H9: ‘Hastaya sunulan tedavi hizmetleri hasta dosyasÕna iúlenmektedir’
sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir.
4.4. AraútÕrma SonuçlarÕnÕn De÷erlendirilmesi ve Analizi
Tablo 1’de görüldü÷ü gibi araútÕrmaya katÕlan çalÕúanlarÕn %43,5
kadÕn iken, %56,5’ i erkektir.
Tablo 1. AraútÕrmaya KatÕlanlarÕn Cinsiyetleri
Cinsiyet
KadÕn
Erkek
Toplam
ÇalÕúan SayÕsÕ
20
26
46
(%)
43.5
56.5
100
Tablo 2’de sa÷lÕk iúletmelerinde çalÕúan ve anketi yapan personelin
çalÕúma süreleri gösterilmiútir. Buna göre personelin % 17,3’ü çalÕútÕ÷Õ
birimde 4 yÕl ve altÕnda çalÕúÕrken, % 15,2’si 4 -7 yÕl arasÕnda çalÕúmaktadÕr.
ÇalÕúanlarÕn % 63,7’lik kÕsmÕ ise 7 yÕl ve daha üstünde çalÕúmaktadÕr.
Tablo2. AraútÕrmaya KatÕlan Personelin ÇalÕúma Süreleri
Deneyim
4 yÕl ve altÕ
4 – 7 yÕl
7 yÕl ve üstü
Toplam
ÇalÕúan SayÕsÕ
8
7
31
46
(%)
17.3
15.2
63.7
100
Tablo 3’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan personelin görevleri
bakÕmÕndan üçte ikisini hastane müdürü(% 15,2), hastane müdür
yardÕmcÕsÕ(% 10,8) ve di÷er yönetici/personel (% 39.1) oluúturdu÷u
görülmektedir.
23
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
Tablo 3. AraútÕrmaya KatÕlan Personelin Görevleri
Görev
Baúhekim
Baúhekim Yrd.
Baúhemúire
Baúhemúire Yrd.
Hastane Müdürü
Hastane Müdür Yrd.
ùef
Di÷er Yönetici/Personel
Toplam
ÇalÕúan SayÕsÕ
3
3
4
3
7
5
3
18
46
%
6.5
6.5
8.6
6.5
15.2
10.8
6.5
39.1
100
Tablo 4’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin %
82,6’sÕnda yetki ve sorumluluklar yazÕlÕ olarak belirlenmiútir. Bu sayede
çalÕúanlar, yöneticilerin belirlemiú oldu÷u sorumluluk merkezleri
do÷rultusunda
kendilerinden
beklenen
amaç
ve
hedefleri
uygulayabilmektedir. Hastanelerin %54,3’ünde yetki ve sorumluluklar
dengeli olarak tespit edilmiútir. Bu durum çalÕúanlarÕn motivasyon ve
performansÕnÕ artÕran bir unsurdur. Ancak araútÕrmaya katÕlan hastanelerde
bu oran düúük olarak görülmektedir.
AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin %79,1’inde çalÕúanlarÕn
yetkilerine göre ödemelerde sÕnÕrlar belirlenmiútir. Etkin bir iç kontrol
sistemi için satÕn almalarda satÕn alam müdürünün onayÕ yeterlidir. Ancak
önceden belirlenmiú olan tutarÕ aúan durumlarda genel müdürün onayÕ
alÕnarak iúlem gerçekleútirilir.
Hastanelerin %84,8’in de çalÕnma, yangÕn ve di÷er zarar verici
durumlara karúÕ belgeler, raporlar ve dosyalar tam olarak korunmaktadÕr.
Tablo 4. Yönetim Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ
YÖNETøM BÖLÜMÜ
Organizasyon úemasÕ bulunmasÕ
Yetki ve sorumluklarÕn yazÕlÕ olarak belirlenmesi
Yetki ve sorumluluklarÕn dengeli olarak tespit edilmesi
Ödemelerde yetkiye göre sÕnÕrlar belirlenmesi
Belge, rapor ve dosyalarÕn korunmasÕ
Bilgilerin server haricinde bir ortamda yedeklenmesi
Tamame
n%
87.0
82.6
54.3
79.1
84.8
91.1
KÕsmen
%
13.0
15.2
41.3
9.3
10.9
4.4
Hiç
%
2.2
4.3
11.6
4.3
4.4
AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin yönetim bölümlerinde
uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla
24
‘Kurumumuzda organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen
cevaplarda fark görülmemektedir ve Hastane bilgi sistemindeki veriler, her
gün düzenli olarak sunucu haricinde bir ortamda yedeklenmektedir’
sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan
hipotezlerin analizi Tablo 5 görülmektedir.
ølgili sorular ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin yönetim bölümlerinde iç kontrol sistemi
etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumumuzda organizasyon úemasÕ
bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir
hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare
de÷eri %25.13 olarak belirlenmiútir. Buna göre; ‘kurumumuzda
organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmektedir. Etkin bir iç kontrol sisteminde en önemli unsur iyi bir
organizasyon yapÕsÕnÕn varlÕ÷ÕdÕr. øúletmelerin örgüt úemalarÕnÕn ne úekilde
oldu÷unu gösteren iyi bir örgüt úemasÕ faaliyetlerin etkinli÷ini artÕrÕr.
Hastane bilgi sistemindeki veriler, her gün düzenli olarak sunucu haricinde
bir ortamda yedeklenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez
reddedilir. Ki- kare de÷eri %68.29 olarak belirlenmiútir. Böylece bilgi
sistemine ait veri tabanÕnÕn düzenli bir biçimde yedeklenmesi sa÷lanarak,
veri kayÕplarÕ engellenmiú olmaktadÕr.
Tablo 5. Yönetim Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler
HøPOTEZ
‘Kurumumuzda
organizasyon
úemasÕ
bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir.
‘Hastane bilgi sistemindeki veriler, her gün düzenli
olarak
server
haricinde
bir
ortamda
yedeklenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir.
Ki-kare
istatistik
25.13
Ki-kare
p de÷eri
0.000
Sonuç
68.29
0.000
RED
RED
Tablo 6’ya bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin %
70,5’inde ise muhasebe yönetmeli÷i bulunmaktadÕr. øúletme içinde her bir
iúlemin özellikle de muhasebe politikalarÕnÕn yazÕlÕ olmasÕ gerekmektedir.
Çünkü iúletmede yolsuzluklara yol açabilecek en tehlikeli durumlar
muhasebe departmanÕnÕn kontrolsüz çalÕúmasÕndan kaynaklanmaktadÕr.
øúletmelerde var olan muhasebe yönetmeli÷i sayesinde muhasebe personeli
iúletmede uygulanmakta olan muhasebe sistemini tanÕr ve bu sayede olasÕ
hatalarÕn önüne geçilmiú olur.
25
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 68,9’unda kayÕplarÕ ve fireleri
önlemeye yönelik fiziki güvenlik önlemleri bulunmaktadÕr. Böylece
iúletmelerde kayÕp ve kaçaklara karúÕ önlem alÕnmÕútÕr.
Hastanelerin
%
91,3’ündefaaliyetlerle
ilgili
harcamalar
bütçelenmektedir. Bütçelerle harcamalar, gelir ve giderler kontrol altÕna
alÕnmÕú olur.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin %73,9’unda bütçe analizleri
yapÕlmakta olup, bütçelerden sapmalarÕn nedenlerini araútÕrÕlmaktadÕr. Bütçe
analizleri ile faaliyet dönemi içinde harcanÕlan giderlerle hangi birimlerde
sapmalarÕn oldu÷u belirlenerek önlem alÕnmasÕ sa÷lanÕr.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 80,4’ ünde vezneler günlük olarak
takip edilerek günlük muayene edilen hasta sayÕlarÕyla kasada bulunan tutar
karúÕlaútÕrÕlabilir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 79.5’inde tahsilatlar günlük olarak
bankaya yatÕrÕlarak tahsilatlarÕn çalÕnmasÕ ihtimali için önlem alÕnmaktadÕr.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 59,1’ inde hastalara sunulan
hizmetler sonucu fatura düzenlenerek hastalara verilmektedir. Böylece
faturalarÕn düzenlenmesiyle yapÕlan hizmetler belgelenmektedir. Bu sayede
de hastanelerde oluúabilecek herhangi bir yolsuzlu÷un önüne geçilebilir.
Hastanelerin % 64,4’ünde iç denetçi oldu÷u görülmektedir.
øúletmelerin kendi içinde oluúturmuú olduklarÕ iç kontrol sistemi olsa bile, bu
sistemin etkin iúleyip iúlemedi÷i iç denetçiyle kontrol edilebilir.
Tablo 6. Muhasebe Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ
MUHASEBE BÖLÜMÜ
Tamamen
Muhasebe bölümünün di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕz
80.4
olmasÕ
Muhasebe yönetmeli÷inin bulunmasÕ
70.5
KayÕplarÕ ve fireleri önlemek için fiziki güvenliklerin
68.9
bulunmasÕ
Faaliyetlerle ilgili harcamalarÕn bütçelenmesi
91.3
Bütçe ve uygulama sonuçlarÕnÕn karúÕlaútÕrÕlmasÕ
82.2
Bütçe analizleri yapÕlÕp, bütçelerden sapmalarÕn
73.9
nedenlerinin araútÕrÕlmasÕ
Vezne/veznelerin günlük takip edilmesi
80.4
TahsilatlarÕn günlük olarak bankaya yatÕrÕlmasÕ
79.5
YapÕlan hizmetlerde faturanÕn hastaya verilmesi
59.1
øç denetçinin bulunmasÕ
64.4
26
KÕsmen
Hiç
17.4
2.2
22.7
6.8
22.2
8.9
6.5
15.6
2.2
2.2
21.7
4.3
14.4
18.2
25.0
17.8
2.2
2.3
15.9
17.8
AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin muhasebe bölümlerinde
uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla
‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna
verilen cevaplarda fark görülmemektedir ve ‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ
karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir
úeklinde oluúturulan hipotezlerin analizi tablo 7’ de görülmektedir. ølgili
sorular ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin muhasebe bölümlerinde iç kontrol
sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumumuzda muhasebe bölümü
di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark
reddedilir. Ki- kare de÷eri %48.01 olarak belirlenmiútir. Buna göre
‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna
verilen cevaplarda fark görülmektedir. Muhasebe bölümü, iúletmede
bulunan varlÕk ve kaynaklarÕmÕzÕ gösteren en önemli bölümdür. Etkin bir iç
kontrol sisteminde muhasebe bölümünün di÷er bölümlerden ayrÕ olmasÕ
gerekmektedir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerde ‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ
karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir
de÷eri % 50.11 olarak belirlenmiútir. Bütçe analizleri ile beklenen ve
gözlenen
harcamalar
karúÕlaútÕrÕlarak,
iúletmelerinin
etkinli÷i
belirlenmektedir.
Tablo 7. Muhasebe Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler
HøPOTEZ
‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden
ba÷ÕmsÕzdÕr’
sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir.
‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’
sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir.
Ki-kare
istatistik
Ki-kare
p de÷eri
Sonuç
48.01
0.000
RED
50.11
0.000
RED
Tablo 8’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 89,1’lik
bölümünde satÕn alma bölümü, teslim alma bölümü, ambar ve sarfiyattan
ayrÕ úekilde örgütlenmiútir veya farklÕ kiúilerin sorumlu÷undadÕr. SatÕn alma
iúletmede bulunan en önemli maliyet kalemlerinden biridir. øç kontrol
sisteminin etkinli÷i için satÕn alma sorumlulu÷u ve yetkileri belli bir
departmanda toplanmalÕdÕr.
27
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 86,4’ ünde yazÕlÕ bir satÕn alma
yönetmeli÷i bulunmaktadÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi için satÕn alma ile
ilgili görev ve sorumluluklar ayrÕntÕlÕ olarak belirlenmeli ve bu görev ve
sorumluluklar yazÕlÕ hale getirilmelidir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,2’lik kÕsmÕnda satÕn alma
iúlemleri verilen sipariú fiúlerine/listelerine göre yapÕlmaktadÕr. Bölümlerin
isteklerini yazÕlÕ olarak satÕn alma birimine bilmeleriyle, gelen malzemelerin
kontrolü karúÕlaútÕrmalÕ olarak yapÕlabilir. Böylece olasÕ yanlÕúlÕklarÕn anÕnda
düzeltilebilme imkânÕ bulunur. SatÕn almalarÕn sipariú fiúlerine/listelerine
göre yapÕlmasÕ iç kontrolün etkinli÷ini artÕrmaktadÕr.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 87’sinde alÕnan malzemelerin
kabulü belli bir kiúiye/kabul komisyonuna verilmiútir. Etkin iç kontrol
sistemi için malzemeleri satÕn alan kiúilerle, alÕnan malzemeleri kabul eden
kiúilerin farklÕ olmasÕ gerekir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde malzeme alÕmlarÕ ve
harcama emirleri yazÕlÕ bir belgeye dayanmaktadÕr.
Tablo 8. SatÕnalma Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ
SATIN ALMA BÖLÜMÜ
SatÕn alma bölümü, teslim alma bölümü, ambar ve
sarfiyatlarÕn ayrÕ örgütlenmesi
SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona
verilmesi
YazÕlÕ bir satÕn alma yönetmeli÷inin bulunmasÕ
SatÕn alma iúlemlerinin verilen sipariú
fiúlerine/listelerine göre yapÕlmasÕ
AlÕnan malzemelerin kabulünün belli bir
kiúiye/kabul komisyonuna verilmesi
Malzeme alÕmlarÕ ve harcama emirlerinin yazÕlÕ bir
belgeye dayanmasÕ
Tamamen
89.1
KÕsmen
10.9
-
Hiç
89.1
2.2
8.7
86.4
93.2
13.6
4.5
2.3
87.0
8.7
4.3
93.5
4.3
2.2
AraútÕrmaya katÕlan sa÷lÕk iúletmelerinin satÕn alma bölümlerinde
uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘SatÕn alma
yetkisi belli bir kiúiye/komisyona verilmiútir ’ sorusuna verilen cevaplarda
fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezin analizi tablo 9’ da
görülmektedir. ølgili soru ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin muhasebe bölümünde iç kontrol
sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘SatÕn alma yetkisi belli bir
kiúiye/komisyona verilmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
28
reddedilir. Ki- kare de÷eri % 65,4 olarak belirlenmiútir. Buna göre; satÕn
alma yetkisinin yetkili kiúilerce yapÕlmasÕ iç kontrol sisteminin etkinli÷i için
çok önemlidir. Etkili bir iç kontrol sistemi için sipariú verme, onaylama,
teslim alma, depolama ve benzeri gibi iúler mümkün oldu÷unca farklÕ
kiúilere yaptÕrÕlmalÕdÕr.
Tablo 9. SatÕn Alma Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez
HøPOTEZ
Ki-kare
istatistik
Ki-kare p
de÷eri
Sonuç
‘SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona
verilmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir.
65.4
0.000
RED
Tablo 10’a bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 91,3’ünde
depodan malzeme çÕkÕúlarÕ belgeye dayanmaktadÕr. Stoklar iúletmeler için
önemli kalemlerdir. Bu kalemlerdeki tüm giriú ve çÕkÕúlar yetkili kiúilerce
yazÕlÕ olarak yapÕlmalÕdÕr.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 88,6’sÕnda malzeme hareketleri
süreçlerine göre farklÕ kiúiler/komisyonlarca yapÕlmaktadÕr. Stok bölümünde
amaç, satÕn alÕnan malzemelerin çalÕnmaya ve özelliklerini kaybederek
bozulmalarÕna karúÕ önlemlerin alÕnmasÕdÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi için
malzemelerin satÕn alÕnmasÕndan stokta tutulmasÕna, malzemelerin ihtiyacÕ
olan bölümlere iletilmesine kadar her ayrÕ bölümde farklÕ
kiúiler/komisyonlar tarafÕndan yapÕlmalÕdÕr.
Stok sÕnÕflarÕ için ayrÕ yardÕmcÕ hesaplar hastanelerin % 83,7’sinde
tutulmaktadÕr. Stok hareketlerinin rahatça izlenebilmesi ve yorumlanabilmesi
için ayrÕ bir muhasebe hesabÕnda izlenmesi önemlidir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 84,8’inde stok kayÕtlarÕ uygun
dönemlerle fiziki sayÕm yapÕlarak kontrol edilmektedir. Etkin bir iç kontrol
sistemi için envanter sayÕmÕnÕn yapÕlarak stok kartÕnda görünen miktarla
fiilen sayÕlan miktar karúÕlaútÕrÕlmalÕ ve aralarÕnda sapma varsa büyüklü÷ü
belirlenmelidir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 82,6’sÕnda stok sayÕmÕna iliúkin
doküman gerekli analizler için kontrol altÕnda tutulmaktadÕr. Bu durum
yapÕlan iúlemlerin kayÕt altÕna alÕnmasÕ ve bir dahaki kontrollerde kolaylÕk
sa÷lamasÕ açÕsÕndan önemlidir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,3’ünde TaúÕnÕr Mal
Yönetmeli÷i uyarÕnca taúÕnÕrlarÕn tüm giriú ve çÕkÕú kayÕtlarÕ bilgisayar
29
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
ortamÕnda ve zamanÕnda yapÕlmaktadÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi için tüm
bilgilerin her an ulaúÕlabilecek bir úekilde kaydedilmesi gerekmektedir.
Tablo 10. Stok Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ
STOK BÖLÜMÜ
Malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕnÕn
belirlenmesi
Depodan malzeme çÕkÕúlarÕnÕn belgeye dayanmasÕ
Malzeme hareketlerinin süreçlerine göre farklÕ
kiúiler/komisyonlarca yapÕlmasÕ
Stok sÕnÕflarÕ için ayrÕ yardÕmcÕ hesaplar tutulmasÕ
Stok kayÕtlarÕnÕn depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz
kimseler tarafÕndan tutulmasÕ
Stok kayÕtlarÕnÕn fiziki sayÕm yapÕlarak kontrol edilmesi
Stok sayÕmÕna iliúkin dokümanlarÕn gerekli analizler
için kontrol altÕnda tutulmasÕ
TaúÕnÕrlarÕn tüm giriú ve çÕkÕú kayÕtlarÕnÕn bilgisayar
ortamÕnda ve zamanÕnda yapÕlmasÕ
Tamamen
KÕsmen
Hiç
86.0
11.6
2.3
91.3
6.5
2.2
88.6
11.4
-
83.7
16.3
-
60.0
24.4
15.6
84.8
13.0
2.2
82.6
13.0
4.3
93.3
6.7
-
AraútÕrmaya katÕlan sa÷lÕk iúletmelerinin stok bölümlerinde uygulanan
iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘Kurumumuzda tüm
malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕ belirlenmiútir’ sorusuna verilen
cevaplarda fark görülmemektedir ve ‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü
personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen
cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezlerin analizi
tablo 11’ de görülmektedir. ølgili sorular ki-kare uygunluk testine göre analiz
edilmiútir.
AraútÕrma sonuçlarÕna göre hastanelerin stok bölümlerinde, iç kontrol
sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumumuzda tüm malzemelerin
niteli÷ine göre stok miktarÕ belirlenmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
reddedilir. Ki- kare de÷eri % 54.88 olarak belirlenmiútir. Buna göre; stok
miktarlarÕnÕn belirlenmesi ile ihtiyaçtan fazla malzeme alÕmÕ önlenmiú
olmaktadÕr. Böylece kolay bozulabilen malzemelerden fazla miktarda
alÕnmamasÕ, malzemelerin bozulmasÕ veya çalÕnmasÕ ihtimalini
azaltmaktadÕr.
‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler
tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir
hipotezinde p de÷eri 0,0005 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare
de÷eri % 15.09 olarak belirlenmiútir. Böylece; stok kayÕtlarÕyla ilgilenen
kiúilerin iúlemleriyle depoda bulunan personel kontrol altÕnda tutulmaktadÕr.
30
Tablo 11. Stok Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler
HøPOTEZ
‘Kurumumuzda tüm malzemelerin niteli÷ine göre stok
miktarÕ belirlenmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir.
‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz
kimseler tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen
cevaplarda fark görülmemektedir.
Ki-kare
østatistik
Ki-kare
p de÷eri
Sonuç
54.88
0.000
RED
15.09
0.0005
RED
Tablo 12’ye bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde
vezne ve hasta kabul biriminde ayrÕ sorumlu bulunmaktadÕr. Vezne ve hasta
kabul biriminde bulunan personeller birbirinden ayrÕ olmalÕdÕr. Çünkü aynÕ
personelin hem tahsilatla hem de giderle ilgilenmesi, o personelin yolsuzluk
yapma olasÕlÕ÷ÕnÕ artÕrÕr.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde hasta kabul iúlemleri
sistemli olarak yapÕlmaktadÕr.
Hastanelerin %91,3’ünde hastane bilgi yönetim sistemine eriúimde,
verilere sadece ulaúmasÕ gereken kiúiler ulaúabilmektedir. Etkin bir iç
kontrol sistemi için veri tabanÕnda gerçekleútirilen iúlemlerin hangi
kullanÕcÕlar tarafÕndan ne zaman gerçekleútirildi÷inin bilinmesi gerekir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde her bir hasta için ayrÕ bir
protokol numarasÕ verilmektedir. AyrÕ protokol numarasÕnÕn verilmesi,
hastalarÕn takibi açÕsÕndan hastanelere büyük kolaylÕk sa÷lar. Bu sayede,
hangi hastaya nasÕl bir hizmet verildi÷i bilinir.
Tablo 12. Hasta Kabul Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ
HASTA KABUL BÖLÜMÜ
Tamamen
KÕsmen
Hiç
Vezne ve hasta kabul biriminde ayrÕ sorumlunun
bulunmasÕ
93.5
2.2
4.3
Hasta kabul iúlemlerinin sistemli olarak yapÕlmasÕ
93.5
6.5
-
91.3
6.5
2.2
93.5
2.2
4.3
87.0
4.3
8.7
Hastane bilgi yönetim sistemine eriúimde, verilere
sadece ulaúmasÕ gereken kiúilerin ulaúabilmesi
Her bir hasta için ayrÕ bir protokol numarasÕ
verilmesi
YapÕlan hizmetler için kesilen faturalarla hasta kabul
kayÕtlarÕnÕn karúÕlaútÕrÕlarak kontrolünün yapÕlmasÕ
31
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin hasta kabul bölümlerinde
uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘Kurumun
yapmÕú oldu÷u hizmetler için kesilen faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕ
karúÕlaútÕrÕlarak kontrolü yapÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezin analizi Tablo 13’de
görülmektedir. ølgili soru ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin hasta kabul biriminde, iç kontrol
sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumun yapmÕú oldu÷u hizmetler
için kesilen faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak kontrolü
yapÕlmaktadÕr ‘sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir
de÷eri % 60.26 olarak belirlenmiútir. Böylece; faturalarla hasta kabul
kayÕtlarÕnÕn karúÕlaútÕrÕlmasÕ ile gelen hastalarÕn sayÕsÕ, hastalara ne tür
hizmet verildi÷i ve ne kadar gelir elde edildi÷i kontrol edilerek farklarÕn
belirlenmesi açÕsÕndan oldukça önemlidir.
Tablo13. Hasta Kabul Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez
HøPOTEZ
‘Kurumun yapmÕú oldu÷u hizmetler için kesilen
faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak
kontrolü yapÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda
fark görülmemektedir.
Ki-kare
istatistik
Ki-kare
p de÷eri
Sonuç
60.26
0.000
RED
Tablo 14’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 85.7’sinde
yatan hastalar için gerekli görülen tahlil, tetkik, ilaç ve tÕbbi malzemeler
yazÕlÕ olarak istenmekte, % 53.7’sinde ameliyathanede kullanÕlan ilaç ve
tÕbbi malzemelerin maliyeti malzemeyi sa÷layan birim tarafÕndan
hesaplanmaktadÕr.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 81,4’ünde odalarÕn doluluk
durumu takip edilebilmekte, % 76,7’sinderefakatçiler takip edilebilmektedir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 86’sÕnda acile veya poliklini÷e gelen
hastalara yapÕlan iúlemler servise alÕndÕklarÕnda yatan hasta dosyasÕna
aktarÕlmakta, % 85,4’ündeServiste yatan hastalarÕn kullandÕklarÕ ilaç,
malzeme, hizmet, tetkik, ameliyat, doktor, oda vb. bilgilerine hÕzlÕ bir
úekilde ulaúÕlabilmektedir.
32
Tablo 14. Servis Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ
SERVøS BÖLÜMÜ
KÕsmen
Hiç
93.3
2.2
4.4
85.7
14.3
-
53.7
26.8
19.5
81.4
4.7
14.0
Refakatçilerin takibinin yapÕlmasÕ
76.7
11.6
11.6
Acile veya poliklini÷e gelen hastalara yapÕlan
iúlemlerin, servise alÕndÕklarÕnda yatan hasta
dosyasÕna aktarÕlmasÕ
Serviste yatan hastalarÕn kullandÕklarÕ ilaç, malzeme,
hizmet, tetkik, ameliyat, doktor, oda vb. bilgilerine
hÕzlÕ bir úekilde ulaúÕlabilmesi
86.0
2.3
11.6
85.4
4.9
9.8
Tedavi hizmetlerinin hasta dosyasÕna iúlenmesi
Yatan hastalar için gerekli görülen tahlil, tetkik, ilaç
ve tÕbbi malzemeler yazÕlÕ olarak istenmesi
Ameliyathanede
kullanÕlan
ilaç
ve
tÕbbi
malzemelerin maliyetinin malzemeyi sa÷layan birim
tarafÕndan hesaplanmasÕ
OdalarÕn doluluk durumunun takibinin yapÕlmasÕ
Tamamen
AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin servis bölümlerinde
uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘Hastaya
sunulan tedavi hizmetleri hasta dosyasÕna iúlenmektedir’ sorusuna verilen
cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezin analizi tablo
15’te görülmektedir. ølgili soru ki-kare uygunluk testine göre analiz
edilmiútir.
AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin servis bölümlerinde, iç kontrol
sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Hastaya sunulan tedavi hizmetleri
hasta dosyasÕna iúlenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
reddedilir. Ki- kare de÷eri % 73.67olarak belirlenmiútir. Böylece;Hasta
dosyalarÕnda, tedavi ve bakÕm süreçlerine ait kayÕtlarÕn güvenirli÷inin
sa÷lanmaktadÕr.
Tablo15. Servis Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez
HøPOTEZ
‘Hastaya sunulan tedavi hizmetleri hasta dosyasÕna
iúlenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark
görülmemektedir.
Ki-kare
istatistik
73.67
Ki-kare p
Sonuç
de÷eri
0.000
RED
33
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
5.SONUÇ
Küreselleúmeyle birlikte ekonomik koúullarÕn geliúmesi, iúletmelerin
fiziki olarak büyümesi, faaliyetlerin ve çÕktÕlarÕn sayÕ ve karmaúÕklÕ÷ÕnÕn
ço÷almasÕ, yetkilerin daha çok göçertilmesine ve sorumluluklarÕn artmasÕna
neden olmuútur. Bu geliúmeler nedeniyle, iúletmelerde iç kontrol sistemi
daha da önem kazanmÕú ve bu sisteme duyulan ihtiyaç artmÕútÕr.
Kontrol yönetimin temel fonksiyonlarÕndan biridir ve øç kontrol
sistemi ise; bir iúletmenin hedeflerine ulaúmasÕna yardÕmcÕ olmak amacÕyla
yönetim tarafÕndan belirlenmiú politika ve prosedürlerdir. øç kontrollerin
etkili bir úekilde tasarlanÕp iúletilmesi ve sürekli gözetiminde temel
sorumluluk, iúletmenin en üst düzeydeki yönetim birimine yani yönetim
kuruluna aittir. øç kontrol sisteminin etkin olarak oluúturulmasÕ ile hata ve
hile olasÕlÕ÷Õ en aza indirilebilecektir.
Hastane iúletmelerinin yapÕsal ve faaliyet konularÕ açÕsÕndan taúÕdÕ÷Õ
bazÕ özellikler hata ve hile olasÕlÕklarÕnÕn di÷er iúletmelere oranla daha
yüksek olmasÕna neden olmaktadÕr. Özellikle sa÷lÕk iúletmelerinin emek
yo÷un hizmet vermesi ve organizasyon yapÕlarÕ hata ve hile olasÕlÕklarÕnÕ
artÕrarak, etkin bir iç kontrol sisteminin kurulmasÕnÕ zorunlu hale getirmiútir.
ÇalÕúmanÕn teorik bölümünde açÕklanan iç kontrol sisteminin sa÷lÕk
iúletmelerinde nasÕl iúledi÷ini ortaya koymak için bir uygulama çalÕúmasÕ
yapÕlmÕútÕr. Bu ba÷lamda, Karabük ilinde faaliyet gösteren hastanelerde iç
kontrol etkin bir úekilde kurulmasÕ, iúletilmesi ve etkinli÷inin artÕrÕlmasÕ ile
ilgili konular araútÕrÕlmÕútÕr. AraútÕrmada hastanede çalÕúan idari personele iç
kontrol sistemi ile ilgili sorular yöneltilerek yüz yüze görüúme tekni÷i ile
yanÕtlar alÕnmÕútÕr. AraútÕrma bulgularÕ sonucunda; yönetim bölümü,
muhasebe bölümleri, stok bölümü, satÕn alma bölümü, hasta kabul bölümü
ve servis bölümlerinde iç kontrol sisteminin etkinli÷ine yönelik önemli
noktalar saptanarak, hastanelerin yapÕlanma ve iúleyiúlerinin mevcut durumu
öncelikle ortaya konmaya çalÕúÕlmÕútÕr. Daha sonra öneri getirilebilecek ya
da aksamalar oldu÷u saptanan mevcut durumlara iliúkin olasÕ çözümlerin
neler olabilece÷i konusunda açÕklamalar yapÕlmÕútÕr. Her ne kadar
araútÕrmaya katÕlan iúletmelerde genel olarak etkin bir iç kontrol sistemi
uygulansa da bazÕ konularda eksikliklerin oldu÷u görülmektedir.
Yetersizliklerin oldu÷u konular aúa÷Õda sÕralanmaktadÕr;
•
Hastanelerde yetki ve sorumluluklarÕn dengeli olarak tespit edilmesi
durumunda eksiklik görülmüútür. Yetki ve sorumluluklarÕn önceden ve
dengeli olarak belirlenmiú olmasÕ iç kontrolün etkinli÷ini artÕran bir
34
unsurdur. Yetki ve sorumluklarÕn dengeli olarak tespit edilmesi halinde
çalÕúanlarÕn motivasyonlarÕ ve dolayÕsÕyla iúe ba÷lÕlÕklarÕ da artar.
•
Hastanelerde stok kayÕtlarÕnÕn depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz
kimseler tarafÕndan tutulmasÕ durumunda eksiklik görülmüútür. Stok
kayÕtlarÕnÕ yapan kiúilerle depo bölümünde çalÕúan kiúilerin farklÕ
olmasÕ gerekmektedir. Aksi halde, stok kalemleri usulsüz olarak kayda
geçirilebilir. Böylece yapÕlan iúlemlerin kontrolü mümkün olmaz.
Sonuç olarak, uygulama yapÕlan hastanelerde gerçekleútirilen
görüúme, gözlem, incelemeler ve hastanede çalÕúan idari personele yöneltilen
sorulara verilen yanÕtlar incelendi÷inde; iç kontrol sisteminin hem bölümler
olarak hem de genel olarak oldukça iyi tasarlandÕ÷Õ ve etkin bir úekilde
çalÕútÕrÕlmakta oldu÷u kanÕsÕna varÕlmÕútÕr. Hastanelerin, kendilerini de÷iúen
çevre koúullarÕna göre yenileme ve güncelleme çabasÕ içinde oldu÷u
görülmüútür.
35
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
6. KAYNAKÇA
AL-QUDAH, G. M. A., (2011); “The Impact of Accounting Information Systems on
Effectiveness of Internal Control in Jordanian Commercial Banks, "Field Study",
Interdisciplinary Journal of Contemporary Research In Business, Volume: 9, 365-377.
AKBULUT, H., (2010); “Muhasebe Denetiminin Etkinli÷ini Sa÷lamada Denetim
Komitesinin Rolü: Ba÷ÕmsÕz Denetim FirmalarÕna Yönelik Bir AraútÕrma”, YayÕnlanmamÕú
Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyonkarahisar.
AKYEL, R., (2010); “Türkiye’de øç Kontrol KavramÕ, UnsurlarÕ ve Etkinli÷inin
De÷erlendirilmesi’’, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 17(1), 83-97.
ÇOLAK, B., (2010); “øç kontrol Sisteminin KurulmasÕ ve UygulanmasÕ øçin AyrÕ Bir
Birime øhtiyaç Var mÕ?”, Güncel Mevzuat Dergisi, 59, 36-42.
DABBAOöLU, K., (2009); “Internal Control System’’, Journal of Qafgaz
University, 26, 109-115.
DEMøRBAù, M., (2005); “øç Kontrol ve øç Denetim Faaliyetlerinin KapsamÕnda
Meydana Gelen De÷iúimler’’, østanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 167188.
ERDOöAN, M., (2006); “Denetim Kavramsal ve Teknolojik YapÕ”, Maliye ve Hukuk
YayÕnlarÕ, 3. BaskÕ, Ankara.
GÖÇEN, C. A., (2010); ‘’Kurumsal Yönetim, øç Kontrol ve Ba÷ÕmsÕz Denetim:
Parmalat VakasÕ’’, Mali Çözüm Dergisi, 97, 107-129.
GÜREDøN, E., (2000); “Denetim”, Beta BasÕm, 10. BaskÕ, østanbul.
KAVAL, H., (2008); “UluslararasÕ Raporlama StandartlarÕ Uygulama Örnekleri ile
Muhasebe Denetimi”, Gazi YayÕnevi, 3. BaskÕ, Ankara.
KEPEKÇø, C., (2004); “Ba÷ÕmsÕz Denetim”, AvcÕol BasÕm YayÕn, 5. BaskÕ, østanbul.
ÖMÜRBEK, V., ALTAY, S. Ö., (2011); “Turizm øúletmelerinde øç Kontrol
Sisteminin Etkinli÷inin øncelenmesi ve Manavgat Bölgesindeki Beú YÕldÕzlÕ Otellerde Bir
AraútÕrma’’, Süleyman Demirel Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi, 16(1), 379402.
PALFI, C., MUREùAN, M.., (2009); “Survey on Weaknesses of Banks Internal
Control Systems”, Journal of International Finance and Economics, Volume: 9, Issue: 1, 106116.
SALTIK, N., (2007); “øç Kontrol StandartlarÕ’’, Bütçe DünyasÕ, 2(26), 58-69.
SHAFII, R., SALLEH, S., (2010); “Enhancing Governance, Accountability and
Transparency Õn Islamic Financial Institutions: an Examination Into The Audit of Shari’a
Internal Control System’’, Malaysian Accounting Review, Special Issue, 9(2), 23-42.
SPK (2006); “Sermaye PiyasasÕnda Ba÷ÕmsÕz Denetim StandartlarÕ HakkÕnda
Tebli÷”, (Seri: X, No: 22).
TÜREDø, H.,(2000); “Denetim”,Celepler MatbaacÕlÕk, Trabzon.
36
USUL, H., 2011); “øç Kontrol Sisteminin Kurumsal Yönetimin Oluúumundaki
Etkinli÷i: Marmara Bölgesi Belediye øsletmelerine Yönelik Bir Uygulama’’, Muhasebe
Finansman Dergisi, 49, 48-54.
UYAR, S., (2010); “UFRS UygulamalarÕnda øç Kontrol Sisteminin Etkisi ve Önemi’’,
Alanya øúletme Fakültesi Dergisi, 2(2), 37-60.
UYSAL, G., (2010); “Coso øç Kontrol Sistemi’nde ønsan KaynaklarÕ Yönetimi:
Bütünleúik Çerçeve’’, 25th Workshop on Strategic Human Resource Management, 125-129.
UZUN, A. K., (2009); “Kamu Yönetiminde øç Kontrol ve øç Denetim YaklaúÕmÕ’’,
Denetim Dergisi, 3, 1-9.
VAN DE POEL, K., VANSTRAELEN, A., (2011); “Management Reporting on
Internal Control and Accruals Quality: Insights from a ‘Comply-or-Explain’ Internal Control
Regime’’, A Journal of Practice&Theory, 30(3), 181-209.
VERDINA, G., (2010); “Internal Control System and Sustainable Development of a
Higher Educational Institution, Risks and Problems’’, BASchool of Business and Finance,
332-339.
37
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
RøSK ODAKLI PERFORMANS ÖLÇÜM
YÖNTEMLERøNøN KARùILAùTIRILMASI:
TÜRKøYE’DE øùLEM GÖREN A TøPø FONLAR
ÜZERøNE BøR UYGULAMA*
Ayser ÇETøN
Bülent Ecevit Üniversitesi SBE, Zonguldak
e-posta: [email protected]
Yrd. Doç. Dr. Hasan UYGURTÜRK
Bülent Ecevit Üniversitesi Devrek MYO
Devrek/Zonguldak 0372 556 35 73
Prof. Dr. Turhan KORKMAZ
Bülent Ecevit Üniversitesi øøBF øúletme Bölümü
Zonguldak 0372 257 40 10
ÖZET
Bu çalÕúmada Türkiye’de iúlem gören A Tipi yatÕrÕm fonlarÕnÕn 2008-2010
dönemindeki her bir yÕl için farklÕ risk türlerini esas alan performans ölçüm yöntemlerine göre
performanslarÕnÕn tespit edilerek, kullanÕlan yöntemlerin fonlarÕn performans sÕralamasÕnda
farklÕlÕ÷a neden olup olmadÕ÷ÕnÕn belirlenmesi amaçlanmÕútÕr. ÇalÕúmada fonlarÕn günlük
verileri kullanÕlarak Sharpe oranÕ, M2 performans ölçütü, Fama ölçütü, Treynor endeksi, T2
ölçütü, Jensen Ölçütü, Tracking error, Bilgi oranÕ, Delta Normal VaR, CF (Cornish-Fisher)
VaR, Up Capture OranÕ, Down Capture OranÕ hesaplanmÕú ve sonuçlar karúÕlaútÕrÕlarak
yorumlanmÕútÕr. ÇalÕúma sonucunda, aynÕ risk türünü esas alan yöntemlerin fon
performanslarÕ dahilinde verdikleri fon sÕralamalarÕnÕn, birbirine oldukça yakÕn oldu÷u
belirlenmiútir. Bununla birlikte farklÕ risk türlerini esas alan yöntemlerin, fonlarÕn performans
sÕralamalarÕnda genel olarak farklÕ sonuçlar ortaya koydu÷u tespit edilmiútir.
Anahtar Kelimeler: Performans Ölçümü, Risk, A Tipi YatÕrÕm Fonu.
Jel SÕnÕflandÕrmasÕ: G10, G23.
* Bu çalÕúmaya, Ayser Çetin’in “Türkiye’de øúlem Gören YatÕrÕm FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ
Performans Ölçümü” baúlÕklÕ yüksek lisans tez çalÕúmasÕ temel oluúturmuútur (ZKÜ, SBE,
2010).
39
MALİ UFUKLAR
Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi:
Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma
COMPARISON OF RISK BASED PERFORMANCE
MEASUREMENT METHODS: AN APPLICATION ON A
TYPE FUNDS TRADING IN TURKEY
ABSTRACT
The purposes of this study are to determine both performances of the A Type funds
trading in Turkey in 2008-2010 period according to the performance measurement methods
based on each year various risk types and to determine whether funds cause difference in
performance rankings or not. In the study, using the daily data of the funds, Sharpe ratio, M2
performance measure, Fama’s performance measure, Treynor’s ratio, T2 performance
measure, Jensen performance measure, Tracking error, information ratio, Delta Normal VaR,
CF VaR, Up Capture ratio and Down Capture ratio are calculated and results are interpreted
by comparison. As a result, it is determined that the fund ranks given within the fund
performances of the methods based on the same risk type are quite close to each other.
However, it is revealed that the methods based on different risk types display generally
different results in the performance rankings of the funds.
Keywords: Performance measurement, Risk, A Type Investment Fund.
Jel Code: G10, G23.
1.GøRøù
YatÕrÕmcÕlara ait küçük miktardaki tasarruflarÕ, katÕlÕm belgeleri
karúÕlÕ÷Õnda bir araya getirerek, para ve sermaye piyasasÕnÕn fon ihtiyacÕnÕn
karúÕlanmasÕ amacÕyla sisteme dâhil eden kuruluúlar olan yatÕrÕm fonlarÕnÕn
önemi ve piyasa hacmi sürekli artmaktadÕr. Çok sayÕdaki alternatif yatÕrÕm
úeklini yatÕrÕmcÕlara sunan bu fonlarÕn, dünya genelinde özellikle 1960’lÕ
yÕllardan sonra sayÕlarÕ artmÕú, çeúitlenmiú ve uluslararasÕ boyuta
kavuúmuútur.
YatÕrÕm fonlarÕnÕn yatÕrÕmcÕlar tarafÕndan yo÷un ilgi görmesinin
temelinde, iyi çeúitlendirilmiú profesyonel yönetime sahip bir portföy
olmasÕ, iúlem maliyetlerinden tasarruf sa÷lamasÕ, borsada günlük iúlem
görmesi nedeniyle likiditesinin yüksek olmasÕ, günlük net aktif de÷erinin
úeffaf bir úekilde takip edilebilmesi ve bireysel tasarruflarÕn ekonomiye
kazandÕrÕlmasÕ gibi pek çok mikro ve makro ekonomik avantajÕn yer almasÕ
yatmaktadÕr (Arslan ve Arslan, 2010, s.5).
Profesyonel yöneticiler tarafÕndan yönetilen yatÕrÕm fonlarÕ, farklÕ
türde portföylere sahip olduklarÕndan dolayÕ, bu fonlarÕn portföy bileúimi
40
içinde yer alan finansal araçlarÕn zaman içinde göstermiú oldu÷u de÷iúimler,
söz konusu fonlarÕn getirilerini de do÷rudan etkilemektedir. Bu durum, fona
yatÕrÕmda bulunan kiúilerin potansiyel getirileri üzerinde önemli etki
yaratabilmektedir. Bu nedenle yatÕrÕmcÕlarÕn üstlenilen riske karúÕlÕk ne
kadar getiri elde etti÷inin, dolayÕsÕyla da profesyonel olarak yönetilen
yatÕrÕm fonlarÕnÕn baúarÕlÕ bir úekilde yönetilip yönetilmedi÷inin
belirlenmesini gerektirmektedir. FonlarÕn baúarÕlÕ bir úekilde yönetilip
yönetilmedi÷i ise performanslarÕnÕn ölçülmesiyle anlaúÕlmaktadÕr.
Portföy performansÕnÕ ölçmeye yönelik yapÕlan çalÕúmalar 1960’lÕ
yÕllara dayanmakla birlikte, zaman içerisinde farklÕ risk türlerini esas alan
yöntemlerin geliútirilmesi ile bu alandaki literatüre yapÕlan katkÕlarda
geliúmeye ve farklÕlaúmaya baúlamÕútÕr. Bu çalÕúmalar ve bu çalÕúmalarÕn
temel sonuçlarÕna iliúkin bilgiler aúa÷Õda verilmiútir.
Grinblatt ve Titman (1989), yatÕrÕm fonlarÕnÕn performansÕ üzerine
yaptÕklarÕ çalÕúmada 1975-1984 yÕllarÕ arasÕnda Amerika Birleúik
Devletleri’nde (ABD) faaliyet gösteren yatÕrÕm fonlarÕnÕn performansÕnÕ
ölçmüúlerdir. YatÕrÕm fonlarÕnÕn yüksek performansa sahip olmasÕnda brüt
getirilerin öneminin vurgulandÕ÷Õ çalÕúmada, yatÕrÕm fonlarÕnÕn brüt
gelirlerinden tüm maliyetler düúüldükten sonra yüksek performanslarÕn
ortadan kayboldu÷u sonucuna varÕlmÕútÕr.
Blake, Edwin ve Gruber (1993), tahvil a÷ÕrlÕklÕ yatÕrÕm fonlarÕnÕn
performansÕnÕ araútÕrdÕklarÕ çalÕúmalarÕnda, do÷rusal ve do÷rusal olmayan iki
ayrÕ model kullanmÕúlardÕr. 1979-1989 dönemini kapsayan ve ABD’de iúlem
gören fonlarÕn analiz kapsamÕna alÕndÕ÷Õ çalÕúma sonucunda, tahvil yatÕrÕm
fonlarÕnÕn karúÕlaútÕrma endeksine göre, performanslarÕnÕn düúük oldu÷u
sonucuna varmÕúlardÕr. AyrÕca araútÕrmada, tahvil a÷ÕrlÕklÕ yatÕrÕm fonlarÕnÕn
geçmiúteki performansÕnÕn gelecekteki performansÕnÕn tahmin edilmesinde
anlamlÕ bir gösterge olabilece÷i yönünde güçlü kanÕtlarÕn bulunmadÕ÷ÕnÕ da
vurgulamÕúlardÕr.
Karacabey (1999), 1997 Ocak ayÕndan 1999 Haziran ayÕna kadar olan
30 aylÕk süre içinde faaliyette bulunan 7 adet A Tipi hisse senedi fonunun
performansÕnÕ de÷erlendirirken, fon yöneticisinin seçicilik ve zamanlama
kabiliyetlerini ayrÕ ayrÕ dikkate almÕútÕr. Karacabey (1999) çalÕúma
sonucunda, fonlarÕn sistematik risk seviyelerinin oldukça düúük ve portföy
performanslarÕnÕn negatif oldu÷unu, alfa de÷erlerinin %5 anlamlÕlÕk
seviyesinde sÕfÕrdan farklÕ olmadÕ÷ÕnÕ tespit etmiútir.
41
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
Dahlquist, Engström ve Soderlind (2000), øsveç yatÕrÕm fonlarÕnÕn
özellikleri ile performanslarÕ arasÕndaki iliúkiyi araútÕrdÕklarÕ çalÕúmalarÕnda;
126 hisse senedi fonu, 42 tahvil fonu ve 42 para piyasasÕ fonuna iliúkin
1992-1997 yÕllarÕnÕ kapsayan veri setini kullanmÕúlardÕr. FonlarÕn
performanslarÕ, fon getirilerinin kullanÕldÕ÷Õ do÷rusal regresyon modelindeki
alfa ile ölçülmüútür. Elde edilen sonuçlara göre, en iyi performansÕn küçük
hisse senedi fonlarÕ, küçük komisyon alan fonlar, iúlem aktivitesi yüksek
olan ve bazÕ durumlarda geçmiúte iyi bir performansa sahip olanlar arasÕnda
oldu÷u tespit edilmiútir.
Do÷anay (2002), Nisan 1998-MayÕs 2001 dönemini kapsayan
çalÕúmasÕnda, kesintisiz getiri de÷erine sahip olan 8 hisse senedi yatÕrÕm
fonunun derecelendirilmesini, çok kriterli karar verme yaklaúÕmÕ olan ideal
noktalarla çok boyutlu a÷ÕrlÕklandÕrma yöntemi ile gerçekleútirmiútir. AltÕ
adet risk odaklÕ performans ölçütünün kriter olarak kullanÕldÕ÷Õ çalÕúma
sonucunda, yöntemin daha fazla kriteri göz önüne aldÕ÷Õ ve daha rasyonel bir
derecelendirme ortaya koydu÷u belirtilmiútir.
AltÕntaú’Õn (2008) Ocak 2004-AralÕk 2006 dönemini kapsayan
çalÕúmasÕnda 36 emeklilik yatÕrÕm fonunun performansÕnÕ, genel kabul
görmüú performans de÷erleme yöntemleriyle ölçmüútür. AraútÕrma
sonucunda, çalÕúma kapsamÕnda incelenen fon yöneticilerinin ço÷unlu÷unun
seçicilik ve zamanlama yeteneklerine sahip olmadÕklarÕ gözlenmiú olmakla
birlikte, kuadratik ve kukla de÷iúkenli regresyon modeli sonuçlarÕ ile
geleneksel performans de÷erleme yöntemleri (Jensen-Alfa, De÷erleme oranÕ
ve Fama ölçütü) sonuçlarÕnÕn önemli farklÕlÕklar gösterdi÷i saptanmÕútÕr.
Teker, Karakurum ve Tav (2008), çalÕúmalarÕnda bazÕ A ve B tipi
yatÕrÕm fonlarÕnÕ kullanarak, 01.01.2003-31.12.2005 tarihleri arasÕnda ilgili
fonlarÕn günlük kapanÕú fiyatlarÕndan oluúan 3 yÕllÕk günlük veri setiyle,
toplamda 20 adet fon için risk odaklÕ performans de÷erlemesi yapmÕútÕr.
ÇalÕúmada, Türkiye’deki yatÕrÕm fonlarÕnÕn geçmiú performanslarÕnÕn
yurtdÕúÕnda da kabul görmüú performans de÷erleme ölçütlerine göre
de÷erlendirilmesi ve yatÕrÕm fonlarÕnÕn risk odaklÕ performans de÷erleme
sistemine göre puanlanÕp, bir performans sÕralamasÕna tabi tutularak,
yatÕrÕmcÕlarÕn karar verme sürecinin desteklenmesi amaçlanmÕútÕr.
Kurun, Akçay, DayÕo÷lu ve Yücel (2008), çalÕúmalarÕnda A tipi
yatÕrÕm fonu grubunda yer alan hisse senedi fonlarÕ ile Bireysel Emeklilik
Fonu grubunda yer alan esnek fonlarÕ, genel kabul görmüú 11 farklÕ
performans ölçütü ile de÷erlendirmiú ve fon performans ölçümünde risk
bazlÕ ölçüm tekniklerinin önemi ve gereklili÷ini vurgulamÕúlardÕr. Ocak
42
2007-Eylül 2008 dönemini kapsayan çalÕúma sonucunda portföy
yöneticisinin riski çeúitlendirerek yönetebilece÷i, seçicilik kabiliyeti ile
getirinin arttÕrÕlabilece÷i tespit edilmiútir. AyrÕca analiz dönemine ba÷lÕ
olarak volatilitede artÕú gözlenebilece÷i, bazÕ rasyolarÕn negatif olabilece÷i
ve bu negatifli÷in yapÕsal sorunlardan kaynaklandÕ÷Õ da ifade edilmiútir.
Arslan ve Arslan (2010), çalÕúmalarÕnda 4 farklÕ gruptaki yatÕrÕm
fonlarÕnÕn risk getiri iliúkisini ve göreceli performans düzeylerinin
de÷erlendirilmesini amaçlamÕúlardÕr. 2006-2010 dönemini kapsayan
çalÕúmada yatÕrÕm fonlarÕnÕn performanslarÕnÕ tespit etmek üzere; Sharpe
oranÕ, M2 ölçütü, Treynor endeksi, Jensen endeksi, Sortino oranÕ, T2 oranÕ,
De÷erleme oranÕ kullanÕlmÕú ve bu ölçütlerin yatÕrÕm fonlarÕnÕ sÕrlamada
birbirleriyle uyum içerisinde olmadÕ÷Õ belirlenmiútir. AyrÕca fonlarÕn
seçicilik ve zamanlama kabiliyetini ortaya koymak üzere, tekli regresyon ve
Kuadratik regresyon yöntemleri uygulanmÕútÕr. Fon yöneticilerinin tamamÕ
pozitif alfa katsayÕsÕ elde ederken, sadece bir fon yöneticisinin pozitif
zamanlama kabiliyetinin oldu÷u tespit edilmiútir.
Bu çalÕúmada Türkiye’de iúlem gören A Tipi yatÕrÕm fonlarÕnÕn farklÕ
risk türlerini esas alan performans ölçüm yöntemlerine göre
performanslarÕnÕn tespit edilerek, kullanÕlan yöntemlerin fonlarÕn performans
sÕralamasÕnda farklÕlÕ÷a neden olup olmadÕ÷ÕnÕn tespit edilmesi
amaçlanmaktadÕr. Bu ba÷lamda, öncelikle risk odaklÕ portföy performans
ölçüm teknikleri tanÕtÕlmÕú ve daha sonra bunlarÕn A tipi yatÕrÕm fonlarÕna
uygulanmasÕ ile elde edilen sonuçlar karúÕlaútÕrÕlarak yorumlanmÕútÕr.
2.RøSK ODAKLI PERFORMANS ÖLÇÜM YÖNTEMLERø
Portföy performansÕnÕn ölçülmesinde genel olarak kabul edilen iki
temel unsur bulunmaktadÕr. Bunlar risk ve getiri unsurlarÕdÕr (Moy, 2002,
s.226). Portföy yönetiminde risk, genelde yatÕrÕmÕn geçmiú getirilerinin
standart sapmasÕ ile ifade edilmektedir. YatÕrÕmdan beklenen getiri ise,
geçmiúteki getirilerinin ortalamasÕdÕr.
Performans ölçümünde oldukça önemli olan risk, farklÕ açÕlardan ele
alÕnarak portföy performans ölçüm yöntemleri geliútirilmiútir. Riskin
standart sapma (toplam risk) ile ifade edildi÷i performans ölçütlerinin
yanÕnda, literatürde; sistematik risk (Beta), aktif risk ve maksimum riski esas
alan ölçütlerde bulunmaktadÕr.
43
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
2.1. Toplam Riski Esas Alan Yöntemler
2.1.1. Sharpe OranÕ
Riske göre düzeltilmiú performansÕn ölçülmesinde en sÕk kullanÕlan
ölçüt olan Sharpe oranÕnda, portföyün risk birimi baúÕna fazla getirisi esas
alÕnmaktadÕr (Simons, 1998, s.38). Sharpe oranÕ aúa÷Õdaki gibi ifade
edilmektedir (Shukla ve Singh, 1997, s.281):
Sharpe OranÕ = [(R p -R f )/ı p ]
(1)
Formülde: Rp, p portföyünün ortalama getirisini; Rf,, risksiz faiz
oranÕnÕn ortalama getirisini; σ p ise p portföyünün standart sapmasÕnÕ ifade
etmektedir. Formülün payÕ, portföy getirisi ve risksiz faiz oranÕ arasÕndaki
farkÕ, di÷er bir deyiúle yatÕrÕmcÕnÕn katlandÕ÷Õ riske karúÕlÕk aldÕ÷Õ ödülü
belirtmektedir. Bu yüzden oran, her birim de÷iúkenli÷e karúÕlÕk elde edilen
getiriyi ifade etmektedir (Korkmaz ve Ceylan, 2006, s.555).
2.1.2. M2 Performans Ölçütü
Bu yöntemde, Sharpe oranÕnda oldu÷u gibi, risk ölçütü olarak toplam
risk veya standart sapma kullanÕlmaktadÕr. M2 ölçütü, portföyün Sharpe
oranÕ ile pazarÕn standart sapmasÕnÕn çarpÕmÕna risksiz faiz oranÕnÕn
eklenmesi yoluyla hesaplanmaktadÕr (KÕlÕç, 2002, s.56):
M2 = Rf + (Sharpe oranÕ * σrm )
(2)
Formülde σ rm karúÕlaútÕrma ölçütünün getirilerinin standart sapmasÕnÕ
göstermektedir. M2 ölçütü ne kadar büyükse, portföyün performansÕ o kadar
yüksek demektir.
2.1.3. Fama Ölçütü
Eugene Fama (1972), portföy performansÕnÕ toplam risk primi
karúÕsÕnda beklenen getirinin üzerinde elde edilen fazla getiri ile ölçmüútür.
Fama ayrÕca, portföy performansÕnÕn yöneticinin seçicilik ve zamanlama
yetene÷ine ba÷lÕ oldu÷unu belirtmiútir (Rao ve Madava, 2003). Fama’nÕn
geliútirdi÷i ölçüt úu úekilde ifade edilmektedir:
⎛ σp ⎞
Fp = ( R p − R f ) − ⎜
⎟ (R m − R f )
⎝ σ rm ⎠
44
(3)
Formülde; Fp, a portföyünün Fama ölçütü de÷erini ve Rm,
karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisini göstermektedir. Pozitif Fama
ölçütü de÷eri, portföyün beklenen getirinin üzerinde getiri sa÷ladÕ÷ÕnÕ ve
sermaye piyasasÕ do÷rusunun (CML-Capital Market Line) üzerine do÷ru
hareket etti÷ini, negatif Fama ölçütü de÷eri de portföyün beklenen getirinin
altÕnda getiri sa÷ladÕ÷ÕnÕ ve sermaye piyasasÕ do÷rusunun altÕna do÷ru
hareket etti÷ini ifade etmektedir (Rao ve Madava, 2003).
2.2. Sistematik Riski Esas Alan Yöntemler
2.2.1. Treynor Endeksi
J. Treynor’un (…..) portföy performanslarÕnÕ ölçmek için geliútirdi÷i
endeks de, temelde Sharpe oranÕyla aynÕ niteli÷i taúÕmaktadÕr. Ancak
Treynor, portföy riskini ölçmek için toplam risk göstergesi olan standart
sapma yerine, sistematik risk göstergesi olan beta katsayÕsÕnÕ seçmiútir
(Bolak, 2001, s.287). Treynor endeksi aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr
(Chunhachinda, Dandapani, Hamid ve Prakash, 1994, s.78):
Treynor Endeksi =
Rp − Rf
βp
(4)
Formülde yer alan ȕp, portföyün sistematik riskini (beta) temsil
etmektedir. Denklem sistematik risk birimi baúÕna düúen aúÕrÕ getiriyi
ölçmektedir. Treynor endeksinin yükselmesi, portföy baúarÕmÕnÕn da
yükselmesi anlamÕna gelmektedir (Coúkun, 1999, s.10-11).
2.2.2. T2 Performans Ölçütü
Treynor endeksini yüzde getiri úekline çeviren bu yöntem, M2
yönteminde oldu÷u gibi, portföye risksiz getiri de÷erini ekleyerek risk
düzeltmesi yapar. T2 ölçütü aúa÷Õdaki gibi formüle edilmektedir (Teker,
Karakurum ve Tav, 2008, s. 95):
T2 = Treynor Endeksi - (Rm –Rf)
(5)
Formülde Rm, karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisini ifade
etmektedir.
45
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
2.2.3. Jensen (Alfa) Ölçütü
Michael C. Jensen (1968) tarafÕndan geliútirilen bu ölçüt, portföyün
ortalama getirisi ile portföyün finansal varlÕk piyasa do÷rusu üzerinde
bulunmasÕ durumunda sa÷layaca÷Õ getiri farkÕnÕ ölçmeyi amaçlamaktadÕr
(Gökgöz, 2006, s.80). Jensen ölçütü aúa÷Õdaki gibi ifade edilmektedir.
Rp,t – Rf,t = α p + ȕ p (Rm,t – Rf,t) + e p t
(6)
Formülde: Rp,t, p portföyünün t dönemdeki getirisini; Rf,t, t
dönemindeki risksiz faiz oranÕnÕ; Įp, p portföyünün alfa katsayÕsÕnÕ; Rm,t, t
dönemindeki piyasa getirisini; ȕp, p portföyünün beta katsayÕsÕnÕ ve ept, t
dönemindeki p portföyünün hata payÕnÕ ifade etmektedir. Jensen’in(1968)
ölçütüne göre portföy, menkul kÕymet pazar do÷rusunun ne kadar üzerinde
yer alÕyorsa yani taúÕdÕ÷Õ riske göre sa÷lamasÕ gerekenden ne kadar fazla bir
getiri sa÷lÕyorsa, performansÕ o kadar yüksek demektir (Bolak, 2001, s.288).
2.3. Aktif Riski Esas Alan Yöntemler
2.3.1. Tracking Error
Tracking Error, en genel ifadeyle bir portföyün karúÕlaútÕrma ölçütünü
(benchmark) ne kadar yakÕndan takip etti÷ini veya ondan ne kadar saptÕ÷ÕnÕ
gösteren de÷erdir (Kurun, Akçay, DayÕo÷lu ve Yücel, 2008, s.176). Tracking
Error, portföy getirisinin karúÕlaútÕrma ölçütünden farkÕna verilen isim
olmakla beraber bu farkÕn standart sapmasÕ olarak da hesaplanabilmektedir.
Bu fark ‘aktif risk’ olarak da adlandÕrÕlmaktadÕr. Tracking Error aúa÷Õdaki
gibi hesaplanmaktadÕr:
TE = Standart sapma (Rp – Rm)
(7)
Bu formüle göre; Rp, p portföyünün ortalama getirisini, Rm,
karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisini göstermektedir. Yüksek Tracking
Error de÷eri, portföyün karúÕlaútÕrma ölçütünü yakÕndan takip etmedi÷inin
iúareti oldu÷u kadar, düúük Tracking Error’da portföyün karúÕlaútÕrma
ölçütünü yakÕndan takip etti÷ini gösterir.
2.3.2. Bilgi OranÕ
Bilgi oranÕ (Information Ratio), portföyün ortalama getirisinden
karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisinin çÕkarÕlÕp, aradaki farkÕn
portföyün “Tracking Error” de÷erine bölünmesiyle hesaplanmaktadÕr.
46
MALİ UFUKLAR
Bi lg i OranÕ =
Rp − Rm
TE
(8)
Burada; Rp, p portföyünün ortalama getirisini, Rm, karúÕlaútÕrma
ölçütünün ortalama getirisini, TE ise portföyün Tracking Error de÷erini
göstermektedir. Genel olarak Bilgi OranÕ de÷eri ne kadar yüksekse, portföy
yöneticisi o kadar baúarÕlÕ kabul edilir.
2.4. Potansiyel Maksimum Riski Esas Alan Ölçütler
2.4.1. Delta Normal VaR
VaR, belirlenen bir zaman döneminde, belirli bir olasÕlÕkla, finansal
bir varlÕ÷Õn veya portföyün de÷erinde meydana gelebilecek en fazla kayÕp
olarak tanÕmlanabilir (Akkaya, Tükenmez, Kutay ve KabakçÕ, 2008, s.814).
Temel olarak, finansal piyasa fiyatlarÕnÕn de÷iúimi sonucu oluúan piyasa
riskini ölçmek için kullanÕlan bir yöntemdir.
Delta Normal VaR, normal da÷ÕlÕmÕn belirli bir güven aralÕ÷Õna (Į
de÷erine) göre aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr (Teker vd., 2008, s.92):
VaR = PV *ı * Z * HP
(9)
Formüle göre: VaR, riske maruz de÷eri; PV, portföyün piyasa
de÷erini; ı, portföyün standart sapmasÕnÕ; Z, güven düzeyini (normal
da÷ÕlÕma göre) ve HP, (Holding Period) elde tutma süresini ifade etmektedir.
2.4.2. CF (Cornish-Fisher) VaR
Bu modelde, Cornish-Fisher da÷ÕlÕmÕna göre kritik de÷er, aúa÷Õdaki
gibi hesaplanmaktadÕr (Bali, Gökcan ve Liang, 2006):
1
1
1
Zcf = Z + (Z2 − 1)S + (Z3 − 3Z)K − (2Z3 − 5Z)S2
6
24
36
(10)
YukarÕdaki formülde: Zcf, Cornish-Fisher da÷ÕlÕmÕna göre hesaplanan
kritik de÷eri; Z, normal da÷ÕlÕmÕn kritik de÷erini; S (skewness), e÷iklik ve K
(kurtosis) ise aúÕrÕ diklik de÷erini ifade etmektedir. Bu sayede, normal
da÷ÕlÕma iliúkin kritik de÷er belli katsayÕlar ile yeniden düzenlenerek veri
da÷ÕlÕmÕna daha uygun bir güven düzeyi hesaplanmÕú olmaktadÕr.
47
MALİ UFUKLAR
Cornish-Fisher VaR aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr (Teker vd.,
2008, s.93):
CF VaR = PV *ı * Zcf * HP
(11)
Formüle göre: CF, VaR Cornish-Fisher VaR de÷erini; PV, portföyün
piyasa de÷erini; ı, portföyün standart sapmasÕnÕ; Zcf, güven düzeyini
(Cornish-Fisher da÷ÕlÕmÕna göre) ve HP, elde tutma süresini ifade
etmektedir. Cornish-Fisher VaR, genellikle tek bir finansal varlÕk için riskin
ölçülmesinde ve tahmin edilmesinde daha kullanÕúlÕdÕr.
2.5. KarúÕlaútÕrmalÕ Oranlar
2.5.1. Up Capture OranÕ
Up Capture OranÕ; karúÕlaútÕrma ölçütünün pozitif getiri sa÷ladÕ÷Õ
dönemlerde, fonun elde etti÷i kümülatif getirisinin, karúÕlaútÕrma ölçütünün
ilgili dönemdeki kümülatif getirisine oranÕdÕr.
R I = “I” periyodu için getiriyi,
RD I = “I” periyodu için karúÕlaútÕrma ölçütünün getirisini,
N = Dönem sayÕsÕnÕ ifade etmektedir.
L I = R I (E÷er RDI ≥ 0) ya da 0 (E÷er RDI < 0)
LDI = RDI (E÷er RDI ≥ 0) ya da 0 (E÷er RDI < 0)
T = ((1+L0) × (1+L1) × … × (1+LN)) -1
TD = ((1+LD0) × (1+LD1) × … × (1+LDN)) -1
Up Capture oranÕ aúa÷Õdaki eúitlik ile hesaplanÕr:
Up Capture OranÕ =
T
TD
(12)
Up Capture oranÕnda sonuç ne kadar yüksekse, performans o kadar iyi
olarak yorumlanÕr (Kurun vd., 2008, s.178).
48
MALİ UFUKLAR
2.5.2. Down Capture OranÕ
Down Capture OranÕ; karúÕlaútÕrma ölçütünün negatif getiri sa÷ladÕ÷Õ
dönemlerde, fonun elde etti÷i kümülatif getirisinin, karúÕlaútÕrma ölçütünün
ilgili dönemdeki kümülatif getirisine oranÕdÕr.
R I = “I” periyodu için getiriyi,
RD I = “I” periyodu için karúÕlaútÕrma ölçütünün getirisini,
N = Dönem sayÕsÕnÕ ifade etmektedir.
L I = R I (E÷er RDI < 0) ya da 0 (E÷er RDI ≥0)
LDI = RDI (E÷er RDI < 0) ya da 0 (E÷er RDI ≥0)
T = ((1+L0) × (1+L1) × … × (1+LN)) -1
TD = ((1+LD0) × (1+LD1) × … × (1+LDN)) -1
Down Capture oranÕ aúa÷Õdaki eúitlik ile hesaplanÕr:
Down Capture OranÕ =
T
TD
(13)
Down Capture oranÕnda sonuç ne kadar düúükse, performans o kadar
iyi olarak yorumlanÕr (Kurun vd., 2008, s.179).
3.VERøLER
ÇalÕúma kapsamÕna, Türkiye’de iúlem gören A tipi yatÕrÕm fonlarÕndan
2008-2010 döneminde devamlÕ faaliyette bulunan, baúka bir fonla
birleúmeyen, baúka bir fon tarafÕndan devralÕnmayan, tasfiye halinde
olmayan ve eksiksiz günlük veriye sahip olan 32 A tipi de÷iúken, 9 A tipi
endeks, 12 A tipi hisse senedi ve 13 A tipi karma yatÕrÕm fonu alÕnmÕútÕr.
FonlarÕn 2008-2010 dönemini kapsayan 3 yÕllÕk verisi günlük olarak ele
alÕnmÕútÕr. Analiz kapsamÕndaki 3 yÕllÕk süreç, her biri 1 yÕldan oluúan eúit
zaman dilimlerine bölünmüú ve fonlarÕn performans hesaplama iúlemleri, bu
zaman dilimleri için ayrÕ ayrÕ gerçekleútirilmiútir.
ÇalÕúma kapsamÕna alÕnan 66 A tipi yatÕrÕm fonunun günlük
getirilerinin hesaplanmasÕnda kullanÕlan veriler, Sermaye PiyasasÕ
Kurulu’nun (SPK) resmi internet sitesinden alÕnmÕútÕr (www.spk.gov.tr,
03.02.2011).
49
MALİ UFUKLAR
FonlarÕn performanslarÕnÕn ölçülmesinde, risksiz getiriye ve
karúÕlaútÕrma ölçütüne ihtiyaç duyulmaktadÕr. Bu çalÕúmada, risksiz getiri
oranÕ olarak Kurumsal YatÕrÕmcÕlar Derne÷i (KYD) O/N net repo endeksi ve
karúÕlaútÕrma ölçütü olarak da KYD Fon Endeksleri A Tipi kullanÕlmÕútÕr.
Getirilerin hesaplanmasÕnda kullanÕlan veriler, KYD’nin resmi internet
sitesindeki endeks de÷er arúivinden alÕnmÕútÕr (www.tkyd.org.tr,
03.02.2011). ÇalÕúma kapsamÕna alÕnan fonlarÕn ve endekslerin günlük
getirileri aúa÷Õdaki formül kullanÕlarak hesaplanmÕútÕr.
Ri = ln ( R t / Rt-1 )
(14)
Ri = i fonunun/endeksinin günlük logaritmik getirisini,
Rt = i fonunun/endeksinin t dönemindeki gün sonu fiyatÕnÕ,
Rt-1= i fonunun/endeksinin t-1 dönemindeki gün sonu fiyatÕnÕ
göstermektedir.
4.ANALøZ SONUÇLARI
Analiz kapsamÕna alÕnan toplam 66 A Tipi fonun her biri için üç yÕllÕk
dönemin her bir yÕlÕ ayrÕ ayrÕ ele alÕnarak hesaplama iúlemleri
gerçekleútirilmiútir. ÇalÕúma kapsamÕndaki fon sayÕsÕnÕn fazla olmasÕndan ve
her bir fon grubunun eúit sayÕda olmamasÕndan dolayÕ, sonuçlarÕn ve buna
ba÷lÕ oluúan sÕralamalarÕn yer aldÕ÷Õ tablolarda, kendi fon grubu içerisinde
2008 yÕlÕ baúÕnda en yüksek piyasa de÷erine sahip olan 5 fonun gösterimi
yapÕlmÕútÕr. Yorumlarda, tablolarda gösterimi yapÕlan 5 fonla birlikte di÷er
fonlarÕn de÷erleri de dikkate alÕnmÕútÕr.
Tablo 1’deki bilgilere göre, her üç yÕlda toplam riski esas alan
ölçütlerden Sharpe ve M2 ölçütleri tamamen aynÕ, Fama ölçütü ise bunlara
oldukça yakÕn bir sÕralamayÕ vermektedir. Toplam 32 fondan oluúan A tipi
de÷iúken fon grubundaki fonlarÕn, 2008 yÕlÕnda çok büyük bir kÕsmÕ toplam
risk ölçütlerine göre negatif de÷erler elde etmekle birlikte, en iyi performansÕ
sa÷layan fon ile en kötü performansÕ sa÷layan fon arasÕnda kalan fonlarÕn
birbirine çok uzak de÷erler elde etmedi÷i görülmektedir. 2009 ve 2010
yÕllarÕnda ise Türkiye ekonomisinde yaúanan toparlanmaya paralel úekilde,
fon performanslarÕnda bir iyileúme görülmekte ve buna ba÷lÕ olarak fonlarÕn
büyük ço÷unlu÷unun pozitif de÷erlere sahip oldu÷u anlaúÕlmaktadÕr.
Sistematik riski esas alan ölçütlerin fon sÕralamalarÕ dikkate alÕndÕ÷Õnda,
genel olarak üç yÕllÕk süreçte toplam risk ölçütlerinin sÕralamasÕndan farklÕ
fon sÕralamalarÕ verdi÷i ancak bu farklÕlÕ÷Õn çok büyük çapta olmadÕ÷Õ
50
görülmektedir. Özellikle 2010 yÕlÕnda, toplam risk ile sistematik risk
ölçütlerinin verdi÷i fon sÕralamalarÕ birbirine oldukça yakÕn çÕkmÕútÕr. Bu
durum, analize konu olan A tipi de÷iúken fonlarÕn, özellikle 2010 yÕlÕnda,
spesifik risklerinin toplam riskleri içinde düúük bir seviyede oldu÷u
sonucunu ortaya koymaktadÕr.
Portföyün, karúÕlaútÕrma ölçütünü ne kadar yakÕndan takip etti÷ini
ortaya koyan Tracking Error de÷erine göre, karúÕlaútÕrma ölçütünden sapma
ne kadar küçük ise fon yöneticisi göreceli olarak daha baúarÕlÕ kabul
edilmektedir. AyrÕca bu durum, fonun aktif bir úekilde yönetildi÷ini de
ortaya koymaktadÕr. Tracking Error de÷erleri incelendi÷inde, en yüksek
sapmalarÕn 2008 yÕlÕnda yaúandÕ÷Õ görülmektedir. Genel itibariyle her üç
yÕlda, de÷erlerin birbirine çok yakÕn oldu÷u tespit edilmiútir. Tracking Error
yardÕmÕyla hesaplanan Bilgi oranÕnda ise de÷er ne kadar yüksekse, portföy
yöneticisi o kadar baúarÕlÕ kabul edilmektedir.
51
MALİ UFUKLAR
52
0,053
Sharpe
A Tipi De÷iúken Fon AdÕ (2010)
0,042
0,147
YAPI KREDø Y. MEN. DEö. A.ù.
0,149
TÜRK EKONOMø BANKASI A.ù.
0,113
T.øù BANKASI A.ù.
0,020
0,278
STRATEJø MENKUL DEö. A.ù.
0,146
ACAR YAT. MENKUL DEö. A.ù.
0,121
SÕra M2
Sharpe
0,026
15
-0,120
SÕra M2
-0,133
8
-0,113
15
19
25
2
24
14
22
2
17
15
4
24
0,066
0,057
0,039
0,124
0,044
0,170
0,172
0,138
0,295
0,169
-0,131
-0,152
-0,121
-0,190
-0,240
-0,158
28
-0,189
SÕra M2
Sharpe
0,012
-0,005
0,022
-0,058
-0,060
0,000
0,002
-0,034
0,195
-0,001
15
19
25
2
24
-0,006
-0,020
-0,034
0,073
-0,022
SÕra Fama
15
14
22
2
17
SÕra Fama
8
15
4
24
28
SÕra Fama
-0,194
-0,215
-0,200
-0,276
-0,329
6
10
7
20
26
0,011
-0,010
0,005
-0,071
-0,124
0,146
0,148
0,114
0,325
0,200
20
18
28
2
9
0,006
0,008
-0,025
0,186
0,060
15
22
25
1
23
0,046
0,059
0,018
0,114
0,026
20
12
26
3
24
-0,007
0,007
-0,035
0,061
-0,027
SÕra Treynor SÕra T2
15
14
24
1
16
9
15
6
26
27
Aktif Risk Ölçütleri
7
0,007
6
-0,016 13
0,004
-0,087 27
-0,073 25
0,006
0,011
0,007
0,010
0,008
6
27
15
26
18
0,127
-0,121
0,085
-0,130
0,015
1
13
0,005
0,012
21
15
-0,024 30
0,236
0,017
0,003
0,006
0,004
0,009
0,007
2
19
4
30
23
-0,099
0,125
-0,082
0,302
-0,112
20
12
26
3
24
1
12
-0,005 20
0,004
-0,033 26
0,082
-0,016 22
0,003
0,008
0,002
0,006
0,005
5
29
1
26
17
-0,068
-0,015
-0,184
0,156
-0,078
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra Alfa SÕra Error
SÕra OranÕ
20
18
28
2
9
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
6
10
7
20
26
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
Sistematik Risk Ölçütleri
0,042
0,021
0,035
0,017
31
14
30
4
0,041 31
0,017 11
0,030 27
0,014 4
0,024
0,016
0,025
0,007
30
25
31
3
0,024 31
0,015 25
0,023 30
0,006 3
22
11
31
1
25
0,010
0,016
0,013
0,021
0,010
7
23
17
30
8
0,009 11
0,015 26
0,012 21
0,017 30
0,008 8
0,012
13 0,012 15
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var SÕra
21
5
19
1
25
0,018
5
0,018 13
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var SÕra
2
30
8
31
16
2
12
6
28
3
8
2
28
0,718
0,676
0,873
1,448
0,583
20
22
11
2
26
0,750
13
Up
Capture
OranÕ
SÕra
1,524
0,963
1,592
0,364
0,687
18
Up
Capture
OranÕ
SÕra
1,539
0,749
1,044
0,505
31
13
29
5
31
28
26
5
0,720
0,636
0,971
1,206
0,607
16
12
22
27
9
0,747
19
Down
Capture
OranÕ
SÕra
1,598
1,045
0,964
0,278
0,646
9
Down
Capture
OranÕ
SÕra
1,608
0,714
1,234
0,601
Maksimum Risk Ölçütleri
KarúÕlaútÕrmalÕ Ölçütler
Delta
Up
Down
Normal
CF
Capture
Capture
SÕra VaR
SÕra Var SÕra OranÕ
SÕra OranÕ
SÕra
Tablo 1: A Tipi De÷iúken FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri
Toplam Risk Ölçütleri
MALİ UFUKLAR
Düúük Tracking Error de÷eri, bilgi oranÕnÕn yüksek çÕkmasÕna neden
olmakla birlikte bu durum, genel olarak 2008 yÕlÕnda gözlemlenmiútir. 2009
ve 2010 yÕllarÕnda ise Tracking Error de÷erlerinin birbirine çok yakÕn
hesaplanmasÕ ve fon getirilerinin artmasÕ karúÕsÕnda, Tracking Error
de÷erinin bilgi oranÕ üzerindeki etkisi azalmÕútÕr. Aktif risk ölçütlerinin fon
sÕralamalarÕ dikkate alÕndÕ÷Õnda, toplam risk ve sistematik risk ölçütlerinin
sÕralamalarÕndan farklÕ sonuçlar ortaya koydu÷u görülmektedir.
Analiz döneminde her üç yÕl için hesaplanan Cornish Fisher VaR ve
Delta Normal VaR de÷erleri, birbirine oldukça yakÕn hesaplanmÕútÕr. Bu
ölçütlerin de÷erlerinin yüksek çÕkmasÕ, riskin yüksekli÷ine iúaret etmektedir.
Tablo 1’deki de÷erler incelendi÷inde, genel olarak yüksek Cornish Fisher
VaR ve Delta Normal VaR de÷erine sahip olan fonlarÕn di÷er ölçütlerde
daha ön sÕralarda oldu÷u, düúük Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR
de÷erine sahip olan fonlarÕn ise di÷er ölçütlerde daha arka sÕralarda oldu÷u
görülmektedir.
Up Capture ve Down Capture oranlarÕ, fonlarÕn karúÕlaútÕrma
ölçütünün artÕ ya da eksi yönlü getirilerine tepkilerini ölçmede
kullanÕlmaktadÕr. Fon sÕralamasÕnda Up Capture ile Down Capture arasÕnda
ters yönlü bir iliúki mevcuttur. Analiz kapsamÕndaki A tipi de÷iúken fonlarÕn
de÷erleri incelendi÷inde, genel olarak Up Capture sÕralamasÕnda ön
sÕralarda, Down Capture sÕralamasÕnda ise arka sÕralarda yer alan fonlarÕn,
di÷er ölçütlerde ön sÕralarda yer aldÕ÷Õ ve performanslarÕnÕn daha iyi oldu÷u
görülmektedir.
Tablo 2, analiz kapsamÕndaki her üç yÕlda, toplam riski ve sistematik
riski esas alan performans ölçüm yöntemlerinin, birbirine çok yakÕn fon
sÕralamasÕ verdi÷ini göstermektedir. Bu durum, endeks fonlarÕn belirli bir
endekse yo÷unlaúmasÕnÕn sonucu olarak, kÕsÕtlÕ bir menkul kÕymet seçim
imkânÕnÕn olmasÕ nedeniyle, benzer içeri÷e sahip olmalarÕndan
kaynaklanmaktadÕr. Portföy çeúitlendirmesinin sÕnÕrlarÕnÕn dar olmasÕ, riskin
farklÕlaúmasÕna engel teúkil etmektedir. AyrÕca 2009 ve 2010 yÕllarÕnda genel
olarak fonlarÕn, performans devamlÕlÕklarÕnÕ sürdürdükleri belirlenmiútir.
53
MALİ UFUKLAR
54
A Tipi Endeks Fon AdÕ (2010)
AKBANK T.A.ù. A TøPø øMKB U.
30
HSBC YAT. MEN. DEö. A.ù. A
TøPø øMKB U. 30
T.GARANTø BANKASI A.ù. A
TøPø øMKB U. 30
T.øù BANKASI A.ù. A TøPø øMKB
U. 30
U. MALø
30
TøPø øMKB U. 30
TøPø øMKB U. 30
U. 30
U. MALø
30
TøPø øMKB U. 30
TøPø øMKB U. 30
U. 30
U. MALø
-0,135
-0,135
-0,127
-0,136
-0,123 5
-0,122 4
-0,117 1
-0,123 6
7
4
5
0,042
0,041
0,051
0,056
0,057
0,053
5
4
7
9
9
0,037
-0,034
-0,030
-0,037
-0,041
-0,032
0,034
0,056
6
-0,061
6
5
-0,059
-0,051
0,040
0,142
9
4
SÕra Fama
5
0,117
0,138
0,143
-0,055
Sharpe SÕra M2
9
4
0,113
0,118
0,141
6
6
0,116
-0,055
7
7
0,116
0,141
SÕra Fama
0,023
0,035
0,023
0,022
Sharpe SÕra M2
6
1
4
5
2
-0,127
-0,117 2
0,036
SÕra Fama
Sharpe SÕra M2
-0,202
-0,190
-0,198
-0,199
-0,190
6
1
4
5
2
0,003
0,015
0,007
0,006
0,015
0,121
0,120
0,113
0,118
0,118
3
4
9
6
7
-0,019
-0,020
-0,026
-0,022
-0,022
6
4
7
9
5
0,037
0,037
0,033
0,031
0,036
5
4
7
9
6
-0,016
-0,016
-0,020
-0,022
-0,017
9
4
8
6
7
4
2
5
6
1
0,005
0,024
0,011
0,009
0,024
6
2
4
5
1
0,014
0,011
0,013
0,012
0,012
9
3
7
4
6
-0,037 5
-0,035 4
-0,045 9
-0,038 6
-0,039 8
0,012
0,009
0,009
0,009
0,009
8
5
2
6
7
0,081
0,072
0,062
0,069
0,069
5
4
7
9
6
-0,028 6
-0,025 4
-0,033 8
-0,037 9
-0,028 5
0,008
0,007
0,007
0,007
0,007
8
3
4
7
5
0,013
0,010
0,001
3
8
4
0,044 3
0,046 8
0,044 4
0,046 6
0,029
0,028
0,029
0,029
6
4
7
8
0,028 6
0,028 5
0,029 7
0,029 8
6
3
4
7
0,026
0,023
0,024
0,024
0,024
9
3
6
7
4
0,025 9
0,022 5
0,022 3
0,022 7
0,022 4
0,033 9
0,033 9
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var SÕra
2
4
9
7
6
-0,004 9
0,007
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
3
4
9
6
7
0,042
0,044
0,043
6
0,047 9
0,047 9
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var SÕra
-0,100 5
-0,084 1
-0,100 6
-0,097 4
0,044
6
3
7
2
3
6
4
2
1,677
1,535
1,548
1,552
1,549
1
6
4
2
3
1,828
1
Up
Capture
OranÕ
SÕra
1,590
1,569
1,589
1,594
1,729
1
Up
Capture
OranÕ
SÕra
1,627
1,677
1,620
1,686
3
8
4
6
5
6
7
8
1,807
1,647
1,686
1,702
1,670
9
4
7
8
5
2,006 9
Down
Capture
OranÕ SÕra
1,745
1,749
1,751
1,756
1,764 9
Down
Capture
OranÕ SÕra
1,620
1,700
1,642
1,684
Delta
Up
Down
Normal
CF
Capture
Capture
SÕra VaR
SÕra Var SÕra OranÕ
SÕra OranÕ SÕra
-0,088 2
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
6
1
4
5
2
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
Tablo 2: A Tipi Endeks FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri
MALİ UFUKLAR
Endeks fonlarÕn Tracking Error ve Bilgi oranlarÕ incelendi÷inde; 2009
ve 2010 yÕllarÕnda de÷erlerin birbirine oldukça yakÕn ve düúük çÕktÕ÷Õ, 2008
yÕlÕnda ise di÷er iki yÕla oranla daha fazla sapmanÕn oldu÷u görülmektedir.
DolayÕsÕyla bu durum, fonlarÕn 2009 ve 2010 yÕllarÕnda, karúÕlaútÕrma
ölçütünü yakÕndan takip etti÷ini göstermektedir.
Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erleri, 2008 yÕlÕnda,
analiz döneminin di÷er iki yÕlÕna oranla daha büyük de÷erler elde etmiútir.
Analiz döneminin sonuna do÷ru, fonlarÕn maksimum risk seviyelerinde
genel bir düúüú gözlenmekle birlikte, risk seviyesi yüksek olan fonlarÕn,
özellikle 2009 ve 2010 yÕllarÕnda, di÷er performans ölçütlerinin
sÕralamalarÕnda ön sÕralarda yer aldÕklarÕ tespit edilmiútir.
Up Capture ve Down Capture oranlarÕna bakÕldÕ÷Õnda, genel olarak
birbirinin tersi bir sÕralama elde edilmiútir. Bu durum, fonlarÕn karúÕlaútÕrma
ölçütünün yükseldi÷i günlerde, karúÕlaútÕrma ölçütüne eúlik eden fonlarÕn,
karúÕlaútÕrma ölçütünün düútü÷ü günlerde de bu düúüúe, yükseliúlerindeki
izledikleri sÕraya benzer úekilde karúÕlÕk verdi÷ini ortaya koymaktadÕr.
DolayÕsÕyla yükseliúe eúlik eden fonlarÕn, düúüúlerde de karúÕlaútÕrma
ölçütünden ayrÕlmadÕ÷Õ ortaya çÕkmaktadÕr. Buna göre, yüksek Up Capture
oranÕna sahip fonlarÕn performansÕnÕn daha iyi oldu÷u söylenebilir.
Tablo 3’deki bilgiler dikkate alÕndÕ÷Õnda, genel olarak her üç yÕlda,
toplam riski ve sistematik riski esas alan performans ölçüm yöntemlerinin
birbirine yakÕn fon sÕralamasÕ verdi÷i görülmekle birlikte 2008 ve 2009
yÕllarÕnda birer fonun, fon sÕralamasÕnda di÷erlerine göre bir farklÕlÕk
bulunmaktadÕr. Bu durumun, iki fonun 2008 ve 2009 yÕllarÕndaki spesifik
risklerinin, di÷er fonlara göre daha fazla olmasÕndan kaynaklandÕ÷Õ
söylenebilir. 2010 yÕlÕnda ise her iki risk türünü esas alan performans
ölçütlerinin benzer sÕralama verdi÷i, önemli bir farklÕlÕk olmadÕ÷Õ
görülmektedir.
55
MALİ UFUKLAR
56
AKBANK T.A.ù.
-0,127 5
Sharpe SÕra M2
0,159
0,182
0,250
0,138
0,152
Sharpe SÕra M2
0,048
0,105
0,102
0,034
0,059
TEB YAT. MEN. DEö. A.ù.
A Tipi Hisse Senedi Fon AdÕ
(2009)
AKBANK T.A.ù.
ALTERNATøFBANK A.ù.
STRATEJø MEN. DEö. A.ù.
(2010)
AKBANK T.A.ù.
7
12
2
1
10
10
12
1
5
9
-0,117 3
-0,172
0,072
0,050
0,108
0,110
0,062
0,175
0,162
0,268
0,203
0,181
-0,143
-0,126
-0,083
-0,146 9
-0,089 1
-0,145
Sharpe SÕra M2
-0,129 6
(2008)
0,008
0,026
0,051
-0,026
0,004
0,007
-0,012
0,119
0,034
0,015
7
12
2
1
10
-0,005
-0,032
0,032
0,038
-0,016
SÕra Fama
10
12
1
5
9
SÕra Fama
5
3
1
9
6
SÕra Fama
9
-0,263
-0,206
-0,188
-0,816
4
2
12
10
5
-0,001
0,017
-0,611
-0,058
-0,002
0,151
0,137
1,062
0,277
0,158
10
12
1
2
9
0,012
-0,002
0,922
0,137
0,018
8
12
2
1
10
0,051
0,029
0,592
0,109
0,042
8
12
1
2
10
-0,002
-0,024
0,539
0,056
-0,011
10
12
1
5
9
5
3
2
-0,208
6
2
-0,001 4
0,020
-0,082 11
-0,057 10
-0,003 5
0,008
0,005
0,018
0,009
0,007
6
1
12
11
5
-0,093
-0,018
0,052
-0,063
-0,100
1
4
9
0,017
10
-0,003 12
0,252
0,089
0,024
0,006
0,005
0,013
0,008
0,005
9
3
12
11
5
0,131
0,080
0,113
0,047
0,139
8
12
1
2
10
1
2
-0,003 8
-0,031 12
0,075
0,048
-0,015 10
0,005
0,003
0,011
0,005
0,003
6
3
12
9
4
0,044
-0,050
0,027
0,075
0,001
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
10
12
1
2
9
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
4
2
12
10
5
Jensen
Tracking
Bilgi
SÕra OranÕ
0,030
0,020
0,030
0,036
5
1
3
11
0,029
0,015
0,026
0,036
0,022
0,021
0,019
0,016
10
9
6
1
0,021
0,019
0,014
0,021
3
11
7
2
10
0,020
0,018
0,013
0,015
0,018
11
8
1
3
9
0,018
0,016
0,012
0,011
0,016
0,024 12 0,024
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var
5
9
7
12
4
0,036 10 0,035
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var
8
3
1
5
9
1,180
-0,012
0,875
1,355
7
12
11
1
1,306
0,700
0,758
1,358
4
12
11
3
11
9
2
1
10
1,444
1,228
0,283
0,896
1,281
2
4
12
11
3
1,509 1
Up
Capture
SÕra OranÕ SÕra
12
9
7
1
10
1,319 3
Up
Capture
SÕra OranÕ SÕra
10
5
1
2
11
5
1
2
12
11
1
2
10
1,484
1,343
-0,013
0,724
1,350
12
9
1
2
10
1,543 12
Down
Capture
OranÕ SÕra
1,385
-0,057
0,456
1,359
1,350 10
Down
Capture
OranÕ SÕra
1,151
0,072
0,989
1,382
Delta
Up
Down
Normal
CF
Capture
Capture
SÕra VaR
SÕra Var
SÕra OranÕ SÕra OranÕ SÕra
Tablo 3: A Tipi Hisse Senedi FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri
MALİ UFUKLAR
Tracking Error ve Bilgi oranlarÕ dikkate alÕndÕ÷Õnda, özellikle 2009 ve
2010 yÕllarÕnda fonlarÕn de÷erlerinin düúük çÕkmasÕ, karúÕlaútÕrma ölçütünün
yakÕndan takip edildi÷ini göstermektedir. AyrÕca Cornish Fisher VaR ve
Delta Normal VaR de÷erlerinin yüksek çÕkmamasÕ da, yüksek getiri için
yüksek riske girilmesi durumunun var olmadÕ÷Õna iúaret etmektedir.
DolayÕsÕyla analiz döneminde, hisse senedi fon grubunda, düúük risk
seviyesinde yüksek performans sergileyen fonlarÕn oldu÷u tespit edilmiútir.
Bu durum, Up Capture ve Down Capture oranlarÕ içinde geçerli olmaktadÕr.
Up Capture fon sÕralamasÕnda ön sÕralarda yer alan fonlarÕn, di÷er ölçütlerde
son sÕralarda yer alabildi÷i gözlemlenmiútir.
Tablo 4’deki bilgilere göre, di÷er fon gruplarÕnda oldu÷u gibi A
tipi karma fon grubunda da, her üç yÕlda toplam riski ve sistematik
riski esas alan performans ölçüm yöntemlerinin birbirine yakÕn
sÕralamalar verdi÷i gözlemlenmiútir. Di÷er taraftan, 2009 yÕlÕnda bir
fonun, 2010 yÕlÕnda ise iki fonun sistematik ve toplam risk ölçütlerine
göre sÕralamalarÕnda, di÷er fonlara göre farklÕlÕk arz etti÷i
görülmektedir. Bu durum belirtilen fonlar dÕúÕnda kalan fonlarÕn analiz
döneminde spesifik risklerinin daha düúük oldu÷unu göstermektedir.
Karma fonlarÕn Tracking Error ve Bilgi oranlarÕ incelendi÷inde,
özellikle 2009 ve 2010 yÕllarÕnda de÷erlerin birbirine oldukça yakÕn ve
düúük çÕktÕ÷Õ görülmektedir. Bu durum ilgili yÕllarda, fonlarÕn
karúÕlaútÕrma ölçütünü yakÕndan takip etti÷ini göstermektedir.
SapmanÕn az oldu÷u fonlarÕn, di÷er performans ölçütlerinin
sÕralamalarÕnda, ön ve arka sÕralarda yer alabildi÷i belirlenmiútir. Bu
durum, sapma de÷erlerinin birbirine oldukça yakÕn hesaplanmasÕna
ba÷lÕ olarak, küçük çaptaki farklÕlÕklarÕn sÕralamalar üzerindeki
etkisinin belirleyici olmadÕ÷ÕnÕn göstergesi sayÕlabilir.
57
MALİ UFUKLAR
58
-0,127
-0,087
-0,100 4
-0,112 6
-0,117 7
ATA YAT. MEN. KIY. A.ù.
TACøRLER MEN. DEö. A.ù.
TÜRK EKONOMø BAN. A.ù.
YAPI KRD YAT. MEN. DEö. -0,091 2
8
10
0,174
0,158
YAPI KRD YAT. MEN. DEö. 0,146
7
0,185
2
8
0,058
0,065
YAPI KRD YAT. MEN. DEö. 0,052
5
4
7
0,057
0,055
0,065
0,077
0,071
0,069
0,070
Sharpe SÕra M2
0,170
0,180
0,196
0,192
A Tipi Karma Fon AdÕ
(2010)
4
6
0,162
0,169
Sharpe SÕra M2
(2009)
-0,118
-0,100
-0,144
Sharpe SÕra M2
-0,128 9
(2008)
0,018
0,021
0,021
0,027
0,003
0,009
0,000
0,007
0,016
0,013
8
2
4
7
5
-0,003
0,001
-0,003
-0,004
-0,003
SÕra Fama
10
8
4
6
7
SÕra Fama
2
7
6
4
9
SÕra Fama
-0,161
-0,189
-0,209
-0,162
2
6
7
3
8
0,044
0,016
-0,004
0,043
-0,011
0,241
0,147
0,157
0,217
0,170
4
11
9
5
7
0,102
0,007
0,018
0,077
0,030
6
2
4
7
5
0,053
0,056
0,056
0,048
0,066
6
5
4
8
2
0,000
0,003
0,003
-0,005
0,013
10
8
5
6
7
7
6
5
3
-0,216
9
6
5
4
8
2
SÕra
11
9
5
7
4
SÕra
2
6
7
3
8
SÕra
6
4
7
2
8
0,012
0,004
0,009
0,007
0,006
13
1
9
6
3
0,139
0,081
0,093
0,156
0,082
4
10
8
5
7
0,007
0,005
0,004
0,006
0,004
10
5
2
7
3
0,006
0,000
0,002
0,002
-0,003
2
7
5
6
8
0,006
0,006
0,003
0,005
0,004
10
12
3
8
4
0,024
0,018
0,014
0,020
12
8
4
10
0,024 12
0,016 6
0,014 4
0,020 11
-0,059 6
0,011
0,010
6
11
7
4
0,010 4
0,011 10
0,010 9
0,010 6
-0,061 8
-0,054 6
-0,051 4
-0,068 9
-0,034 2
0,005
0,009
0,008
0,008
0,010
1
7
5
6
8
0,004 1
0,008 7
0,008 6
0,007 5
0,009 9
0,008 3
0,008 3
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var SÕra
-0,134 11
-0,096 9
-0,055 5
0,010
0,010
0,008 1
0,008 1
Delta
Normal
CF
SÕra VaR
SÕra Var SÕra
3
9
7
2
8
1
9
6
3
10
3
8
5
0,329
0,637
0,539
0,595
0,612
11
6
9
8
7
0,516 9
Up
Capture
OranÕ SÕra
0,690
0,536
0,641
0,513
0,314 13
Up
Capture
OranÕ SÕra
0,935
0,566
0,601
0,690
12
6
5
9
12
6
10
5
0,287
0,609
0,508
0,580
0,580
3
9
4
6
7
0,488 7
Down
Capture
OranÕ SÕra
0,647
0,391
0,579
0,380
0,225 1
Down
Capture
OranÕ SÕra
0,902
0,541
0,517
0,683
Maksimum Risk Ölçütleri KarúÕlaútÕrmalÕ Ölçütler
Delta
Up
Down
Normal
CF
Capture
Capture
SÕra VaR
SÕra Var SÕra OranÕ SÕra OranÕ SÕra
-0,092 8
Jensen
Tracking
Bilgi
Alfa
SÕra Error
SÕra OranÕ
0,003
0,011
0,037
0,018
0,041
Jensen
Tracking
Bilgi
Alfa
SÕra Error
SÕra OranÕ
0,012
0,015
-0,002
0,023
-0,008
Jensen
Tracking
Bilgi
Alfa
SÕra Error
SÕra OranÕ
Tablo 4: A Tipi Karma FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri
MALİ UFUKLAR
Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erlerinin, her üç yÕlda
birbirine oldukça yakÕn ve düúük çÕktÕ÷Õ belirlenmiútir. Her iki ölçütün de
fon sÕralamalarÕ birbirine oldukça yakÕn çÕkmÕútÕr. De÷erlerin düúük
hesaplanmasÕ, büyük bir kayÕp riskine maruz kalmadan fon
performanslarÕnÕn elde edildi÷ini göstermektedir. Up Capture ve Down
Capture oranlarÕna bakÕldÕ÷Õnda, genel olarak birbirinin tersi bir sÕralama
elde edilmiútir. DolayÕsÕyla yükseliúe eúlik eden fonlarÕn, düúüúlerde de
karúÕlaútÕrma ölçütünden ayrÕlmadÕ÷Õ ortaya çÕkmaktadÕr. KarúÕlaútÕrma
ölçütünün yükseliúine eúlik eden fonlarÕn, di÷er performans ölçütlerinin
sÕralamalarÕnda farklÕ yerlerde sÕralandÕ÷Õ belirlenmiútir.
5. PERFORMANS DEöERLENDøRME YÖNTEMLERø- NøN
øSTATøSTøKÎ KARùILAùTIRMASI
ÇalÕúma kapsamÕna alÕnan risk odaklÕ performans ölçüm
yöntemlerinin, ortaya çÕkardÕ÷Õ sÕralamalarÕn arasÕndaki iliúki istatistikî
olarak incelenmiútir. østatistikî test olarak, Spearman sÕra korelasyonu
kullanÕlmÕútÕr. De÷iúkenlerin tam de÷erlerinin kullanÕlmadÕ÷Õ veya tam
de÷erlerinin bulunmadÕ÷Õ durumlarda, elde bulunan verileri vasÕflarÕna göre
sayÕlarla sÕralamak mümkün olmaktadÕr. E÷er de÷iúkenler bu úekilde
sÕralanmÕúsa, bu durumda Spearman sÕra korelasyonu kullanÕlmaktadÕr.
Spearman sÕra korelasyonu aúa÷Õdaki gibi ifade edilmektedir.
rs =1-
6∑ D 2
N(N 2 − 1)
(15)
Formülde;
N
= Anakütle veya örnekteki birim sayÕsÕnÕ,
D2 = øki de÷iúkenin sÕralarÕ arasÕndaki farklarÕnÕn karesini,
rs = Spearman sÕra korelasyonu katsayÕsÕnÕ ifade etmektedir.
Analiz iúlemleri SPSS 15.0 for Windows programÕnda geçekleútirilmiú
ve EKLER’de gösterilen sonuçlar elde edilmiútir. Bu sonuçlara göre özet
olarak;
- Analiz dönemi boyunca genel olarak Sharpe, M2, Fama, Treynor, T2,
Jensen ve Bilgi oranÕ arasÕnda %1 anlamlÕlÕk seviyesinde pozitif yönde bir
iliúkinin oldu÷u,
59
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
- Delta Normal VaR ile CF VaR arasÕnda tüm yÕllarda %1 anlamlÕlÕk
seviyesinde pozitif yönde bir iliúkinin oldu÷u,
- Delta Normal VaR ve CF VaR ile Up Capture arasÕnda %1
anlamlÕlÕk seviyesinde negatif, Down Capture arasÕnda %1 anlamlÕlÕk
seviyesinde pozitif yönde bir iliúkinin oldu÷u,
- Up Capture ile Down Capture arasÕnda %1 anlamlÕlÕk seviyesinde
negatif yönde bir iliúkinin oldu÷u belirlenmiútir.
6. SONUÇ
Bu çalÕúmada; Türkiye’de iúlem gören de÷iúken, hisse senedi, endeks
ve karma A tipi yatÕrÕm fonlarÕnÕn, farklÕ risk türlerini esas alan performans
ölçüm yöntemlerine göre performanslarÕnÕn belirlenip, sÕralanmasÕ ve elde
edilen bu sÕralamanÕn de÷iúik risk türlerine göre farklÕlÕk gösterip
göstermedi÷inin tespiti amaçlanmÕútÕr. Bu amaç do÷rultusunda, 2008-2010
dönemini kapsayan 3 yÕllÕk sürecin her biri, 1 yÕldan oluúan eúit zaman
dilimlerine bölünmüú ve performans hesaplama iúlemleri bu zaman dilimleri
için ayrÕ ayrÕ gerçekleútirilmiútir. Daha sonra, farklÕ risk türlerini esas alan
yöntemlerin sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak yorumlanmÕútÕr.
ÇalÕúma sonucunda, aynÕ risk türünü esas alan yöntemlerin, fon
performanslarÕ dâhilinde verdikleri fon sÕralamasÕ birbirine oldukça yakÕn
çÕkmÕútÕr. Özellikle toplam riski esas alan Sharpe oranÕ ile M2 ölçütünün,
sistematik riski esas alan Treynor endeksi ve T2 ölçütünün tüm gruplarda ve
yÕllarda aynÕ fon sÕralamasÕnÕ verdi÷i belirlenmiútir. Toplam risk ve
sistematik riski esas alan di÷er ölçütlerin ise genel olarak benzer fon
sÕralamasÕ verdi÷i tespit edilmiútir.
FonlarÕn karúÕlaútÕrma ölçütünden sapmasÕnÕn belirleyicisi olan
Tracking Error de÷eri ve Tracking Error yardÕmÕyla hesaplanan bilgi
oranÕnÕn verdi÷i fon sÕralamalarÕ, kendi içlerinde uyumlu olmalarÕna karúÕn,
toplam risk ve sistematik risk ölçütlerinin sÕralamalarÕndan, genel olarak
farklÕ sonuçlar ortaya koydu÷u belirlenmiútir.
Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erlerinin genel olarak
her üç yÕlda birbirine oldukça yakÕn ve düúük çÕktÕ÷Õ belirlenmekle birlikte,
büyük bir kayÕp riskine maruz kalmadan fon performanslarÕnÕn elde
edilebildi÷i tespit edilmiútir.
Up Capture ve Down Capture oranlarÕnda ise, her fon grubu için
analiz döneminde genel olarak birbirinin tersi bir sÕralama elde edilmiútir. Bu
durum, yükseliúe eúlik eden fonlarÕn, düúüúlerde de karúÕlaútÕrma ölçütünden
60
ayrÕlmadÕ÷ÕnÕ ortaya çÕkarmaktadÕr. AyrÕca, karúÕlaútÕrma ölçütünün
yükseliúine eúlik eden fonlarÕn, di÷er performans ölçütlerinin sÕralamalarÕnda
farklÕ yerlerde sÕralandÕ÷Õ belirlenmiútir.
61
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
7. KAYNAKÇA
AKKAYA, C., M., TÜKENMEZ, N., KUTAY, A., KABAKÇI, (2008); “Pazar Risk
Modeli: Bir Riske Maruz De÷er ve Stres Testi UygulamasÕ”, Ege Akademik BakÕú Dergisi,
Cilt:8, SayÕ:2, 813-821.
ALTINTAù, K. M., (2008); “Türk Özel Emeklilik FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ Yönetim
PerformansÕ: 2004-2006 Dönemine øliúkin Bir Analiz”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Cilt:8, SayÕ:1, 81-110.
ARSLAN, M., S., ARSLAN, (2010); “YatÕrÕm Fonu Performans Ölçütleri,
Regresyon Analizleri ve MANOVA Yöntemine Göre A, B ve Borsa YatÕrÕm FonlarÕnÕn
KarúÕlaútÕrmalÕ Analizi”, øúletme AraútÕrmalarÕ Dergisi, Cilt:2, SayÕ:2, 3-20.
BALø, T. G., S., GÖKCAN, B., LIANG (2006); “Value at Risk and the Cross section
of Hedge Fund Returns”, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=671822,
(04.02.2011).
BLAKE, C. R., E. J., EDWIN, M. J., GRUBER, (1993); “The Performance of Bond
Mutual Funds”, The Journal of Business, Volume:66, Issue:3, 371-403.
BOLAK, M., (2001); “Sermaye PiyasasÕ Menkul KÕymetler ve Portföy Analizi”, 4.
BaskÕ, Beta YayÕnevi, østanbul.
CHUNHACHINDA, P., K., DANDAPANI, S., HAMID, A. J., PRAKASH, (1994);
“Efficacy of Portfolio Performance Measures: An Evaluation”, Quarterly Journal of Business
and Economics, Volume:33, Issue:4, 74-87.
COùKUN, Y., (1999); “Portföy PerformansÕnÕn Ölçülmesi ve SunulmasÕ” SPK
YayÕnlarÕ, Ankara.
ÇETøN, A., (2010); “Türkiye’de øúlem Gören YatÕrÕm FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ
Performans Ölçümü”, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Karaelmas
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak.
DAHLQUIST, M., ENGSTROM, S. ve SODERLIND, P., (2000); “Performance and
Characteristic of Swedish Mutual Funds”, The Journal of Financial and Quantitative Analysis,
Volume:35, Issue:3, 409-423.
DOöANAY, M. M., (2002); “Hisse Senedi FonlarÕnÕn Çok Kriterli Karar YaklaúÕmÕ
ile Derecelendirilmesi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt:57, SayÕ:3, 31-48.
GÖKGÖZ, E., (2006); “Riske Maruz De÷er (VaR) ve Portföy Optimizasyonu”, SPK
YayÕnlarÕ, Ankara.
GRøNBLATT, M., S., TøTMAN, (1989); “Mutual Fund Performance: An Analysis Of
Quarterly Portfolio Holdings”, The Journal of Business, Volume:62, Issue:3, 393-416.
KARACABEY, A. A., (1999); “A Tipi Hisse Senedi FonlarÕnÕn PerformanslarÕnÕn
De÷erlendirilmesi”, Kara Harp Okulu Bilim Dergisi, SayÕ:2, 84-99.
KILIÇ, S., (2002); “Türkiye’deki
De÷erlendirilmesi”, øMKB YayÕnlarÕ, Ankara.
62
YatÕrÕm
FonlarÕnÕn
PerformanslarÕnÕn
KORKMAZ, T., A., CEYLAN, (2006); “Sermaye PiyasasÕ ve Menkul De÷er
Analizi”, 3. BaskÕ, Ekin Kitabevi, Bursa.
KURUN, E. M., B., AKÇAY, A., DAYIOöLU, S., YÜCEL, (2008); “YatÕrÕm
FonlarÕnÕn Performans Analizinde KullanÕlan Risk BazlÕ Ölçüm Teknikleri ve Türk YatÕrÕm
FonlarÕ Üzerinde Bir Uygulama”, Marmara Üniversitesi BankacÕlÕk ve SigortacÕlÕk,
Yüksekokulu UluslararasÕ Finans Sempozyumu, østanbul, 171-185.
MOY, R. L., (2002); “Portfolio Performance: Illustrations From Morningstar”,
Journal of Education for Business, Volume:77, Issue:4, 226-229.
RAO, N. S., R., MADAVA, (2003); “Performance Evaluation of
IndianMutualFunds”http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=433100, 10.02.2011.
SHUKLA, R., S., SINGH, (1997); “A Performance Evaluation of Global Equity
Mutual Funds: Evidence from 1988-95”, Global Finance Journal, Issue:2, 279-293.
SIMONS, K., (1998); “Risk-Adjusted Performance of Mutual Funds”, New England
Economic Review, Sep/Oct, 33-48.
SPK, (2011); http://www.spk.gov.tr, (03.02.2011).
TEKER, S., E., KARAKURUM, O., TAV, (2008); “YatÕrÕm FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ
Performans De÷erlemesi”, Do÷uú Üniversitesi Dergisi,Cilt: 9, SayÕ:1, 89-105.
TKYD,(2011);http://www.tkyd.org.tr/T/endeksdegerarsiva.asp, (03.02.2011).
63
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
Ek Tablo 1: A Tipi De÷iúken Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin
Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ
YÕllar
Sharpe
2008
2009
2010
M2
0,107
0,152
1,000
1,000(**)
0,989(**)
0,945(**)
0,945(**)
0,928(**)
0,175
0,782(**)
-0,175
-0,196
0,438(*)
-0,122
0,065
CF VaR
Up C.
Down C.
0,939(**)
0,225
0,873(**)
0,112
-0,104
0,224
0,779(**)
0,828(**)
0,054
0,565(**)
-0,065
-0,161
0,107
0,152
1,000(**)
1,000
0,989(**)
0,945(**)
0,945(**)
0,928(**)
0,175
0,782(**)
-0,175
-0,196
0,438(*)
-0,122
1,000(**)
1,000
0,991(**)
0,882(**)
0,882(**)
0,939(**)
0,225
0,873(**)
0,112
-0,104
0,224
0,065
0,982(**)
0,982(**)
1,000
0,754(**)
0,754(**)
0,855(**)
0,022
0,596(**)
-0,002
-0,101
0,042
0,209
0,989(**)
0,989(**)
1,000
0,942(**)
0,942(**)
0,941(**)
0,134
0,783(**)
-0,181
-0,192
0,448(*)
-0,132
0,991(**)
0,991(**)
1,000
0,886(**)
0,886(**)
0,941(**)
0,216
0,854(**)
0,148
-0,107
0,201
0,078
0,779(**)
0,779(**)
0,754(**)
1,000
1,000(**)
0,930(**)
0,314
0,391(*)
-0,106
-0,195
0,406(*)
-0,171
0,945(**)
0,945(**)
0,942(**)
1,000
1,000(**)
0,957(**)
0,018
0,701(**)
-0,056
-0,057
0,275
0,057
0,882(**)
0,882(**)
0,886(**)
1,000
1,000(**)
0,975(**)
-0,029
0,842(**)
0,218
0,019
0,019
0,272
0,779(**)
0,779(**)
0,754(**)
1,000(**)
1,000
0,930(**)
0,314
0,391(*)
-0,106
-0,195
0,406(*)
-0,171
0,945(**)
0,945(**)
0,942(**)
1,000(**)
1,000
0,957(**)
0,018
0,701(**)
-0,056
-0,057
0,275
0,057
0,882(**)
0,882(**)
0,886(**)
1,000(**)
1,000
0,975(**)
-0,029
0,842(**)
0,218
0,019
0,019
0,272
0,828(**)
0,828(**)
0,855(**)
0,930(**)
0,930(**)
1,000
0,269
0,598(**)
0,118
0,002
0,183
0,075
0,928(**)
0,928(**)
0,941(**)
0,957(**)
0,957(**)
1,000
-0,047
0,768(**)
-0,143
-0,150
0,338
-0,001
0,939(**)
0,939(**)
0,941(**)
0,975(**)
0,975(**)
1,000
-0,010
0,901(**)
0,137
-0,058
0,099
0,199
0,054
0,054
0,022
0,314
0,314
0,269
1,000
0,186
0,071
-0,081
0,288
-0,190
0,175
0,175
0,134
0,018
0,018
-0,047
1,000
0,182
-0,149
-0,189
0,437(*)
-0,428(*)
0,225
0,225
0,216
-0,029
-0,029
-0,010
1,000
-0,041
0,130
-0,196
0,349
-0,308
0,565(**)
0,565(**)
0,596(**)
0,391(*)
0,391(*)
0,598(**)
0,186
1,000
0,747(**)
0,624(**)
0,551(**)
0,771(**)
0,782(**)
0,782(**)
0,783(**)
0,701(**)
0,701(**)
0,768(**)
0,182
1,000
0,680(**)
0,687(**)
0,800(**)
0,562(**)
0,873(**)
0,873(**)
0,854(**)
0,842(**)
0,842(**)
0,901(**)
-0,041
1,000
-0,166
-0,198
0,332
-0,065
-0,065
-0,002
-0,106
-0,106
0,118
0,071
0,747(**)
1,000
0,928(**)
-0,175
-0,175
-0,181
-0,056
-0,056
-0,143
-0,149
0,680(**)
1,000
0,982(**)
0,112
0,112
0,148
0,218
0,218
0,137
0,130
-0,166
1,000
0,727(**)
-0,161
-0,161
-0,101
-0,195
-0,195
0,002
-0,081
0,624(**)
0,928(**)
1,000
-0,196
-0,196
-0,192
-0,057
-0,057
-0,150
-0,189
0,687(**)
0,982(**)
1,000
-0,104
-0,104
-0,107
0,019
0,019
-0,058
-0,196
-0,198
0,727(**)
1,000
0,107
0,107
0,042
0,406(*)
0,406(*)
0,183
0,288
0,551(**)
0,438(*)
0,438(*)
0,448(*)
0,275
0,275
0,338
0,437(*)
0,800(**)
0,224
0,224
0,201
0,019
0,019
0,099
0,349
0,332
0,807(**)
0,889(**)
0,812(**)
0,855(**)
0,891(**)
0,805(**)
0,152
0,152
0,209
-0,171
-0,171
0,075
-0,190
0,771(**)
0,859(**)
0,840(**)
2009
-0,122
-0,122
-0,132
0,057
0,057
-0,001
-0,428(*)
0,898(**)
0,909(**)
2010
0,065
0,065
0,078
0,272
0,272
0,199
-0,308
0,562(**)
-0,067
0,852(**)
0,784(**)
2008
2008
2008
2008
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
Down C.
-0,161
Delta
0,882(**)
2009
Up C.
-0,065
Bilgi
0,779(**)
2010
CF VaR
0,565(**)
0,882(**)
2009
Delta
0,054
Tracking
0,982(**)
2010
Bilgi
0,828(**)
0,991(**)
2009
Tracking
Jensen
0,779(**)
1,000
2010
Jensen
T2
0,779(**)
1,000(**)
2009
T2
Treynor
0,982(**)
1,000
2010
Treynor
Fama
1,000(**)
1,000(**)
2008
2009
Fama
M2
1,000
Sharpe
2008
0,807(**)
0,889(**)
0,812(**)
0,855(**)
0,891(**)
0,805(**)
1,000
1,000
1,000
0,930(**)
0,901(**)
0,916(**)
-0,067
0,859(**)
0,898(**)
0,852(**)
0,840(**)
0,909(**)
0,784(**)
0,930(**)
0,901(**)
0,916(**)
1,000
1,000
1,000
** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü).
* Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü).
64
0,267
2010
2008
0,200
2010
2008
0,450
0,817(**)
2009
2010
-0,250
2010
2008
-0,200
-0,750(*)
2009
0,433
0,367
2009
-0,250
0,050
-0,250
-0,467
0,217
0,950(**)
0,867(**)
0,933(**)
-0,200
Sharpe
1,000
1,000
1,000
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,933(**)
0,783(*)
0,983(**)
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
0,983(**)
0,983(**)
0,967(**)
2009
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2008
YÕllar
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
0,817(**)
0,450
-0,250
-0,750(*)
-0,200
0,433
0,200
0,367
-0,250
0,267
0,050
-0,250
-0,467
0,217
0,950(**)
0,867(**)
0,933(**)
-0,200
M2
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000
1,000
1,000
0,933(**)
0,783(*)
0,983(**)
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
0,983(**)
0,983(**)
0,967(**)
0,883(**)
0,850(**)
-0,400
-0,783(*)
-0,633
0,633
0,283
0,783(*)
-0,400
0,350
0,533
-0,400
-0,017
0,267
0,933(**)
0,450
0,883(**)
-0,367
Fama
0,933(**)
0,783(*)
0,983(**)
0,933(**)
0,783(*)
0,983(**)
1,000
1,000
1,000
0,933(**)
0,583
0,983(**)
0,933(**)
0,583
0,983(**)
0,950(**)
0,817(**)
0,983(**)
0,817(**)
0,283
-0,250
-0,750(*)
0,000
0,433
0,200
0,200
-0,250
0,267
-0,183
-0,250
-0,633
0,217
0,950(**)
0,967(**)
0,933(**)
-0,200
Treynor
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
0,933(**)
0,583
0,983(**)
1,000
1,000
1,000
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,983(**)
0,917(**)
0,967(**)
0,817(**)
0,283
-0,250
-0,750(*)
0,000
0,433
0,200
0,200
-0,250
0,267
-0,183
-0,250
-0,633
0,217
0,950(**)
0,967(**)
0,933(**)
-0,200
T2
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,933(**)
1,000(**)
0,933(**)
0,583
0,983(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000
1,000
1,000
0,983(**)
0,917(**)
0,967(**)
0,900(**)
0,550
-0,300
0,800(**)
-0,300
0,500
0,233
0,467
-0,300
0,367
0,167
-0,300
-0,367
0,233
0,933(**)
0,833(**)
0,867(**)
-0,250
Jensen
0,983(**)
0,983(**)
0,967(**)
0,983(**)
0,983(**)
0,967(**)
0,950(**)
0,817(**)
0,983(**)
0,983(**)
0,917(**)
0,967(**)
0,983(**)
0,917(**)
0,967(**)
1,000
1,000
1,000
0,350
0,283
0,983(**)
-0,333
0,933(**)
0,917(**)
-0,367
0,333
0,983(**)
0,917(**)
0,783(*)
0,983(**)
1,000
1,000
-0,183
-0,717(*)
0,017
1,000
Tracking
-0,200
-0,467
0,217
-0,200
-0,467
0,217
-0,367
-0,017
0,267
-0,200
-0,633
0,217
-0,200
-0,633
0,217
-0,250
-0,367
0,233
0,617
0,167
-0,200
-0,517
0,100
0,400
-0,033
0,083
-0,200
0,000
-0,300
-0,200
-0,717(*)
0,017
1,000
1,000
1,000
-0,183
Bilgi
0,950(**)
0,867(**)
0,933(**)
0,950(**)
0,867(**)
0,933(**)
0,933(**)
0,450
0,883(**)
0,950(**)
0,967(**)
0,933(**)
0,950(**)
0,967(**)
0,933(**)
0,933(**)
0,833(**)
0,867(**)
0,517
0,783(*)
1,000(**)
0,867(**)
0,933(**)
0,800(**)
-0,483
0,817(**)
1,000(**)
1,000
1,000
1,000
0,783(*)
0,917(**)
-0,200
-0,300
0,000
0,983(**)
Delta
-0,250
0,050
0,267
-0,250
0,050
0,267
-0,400
0,533
0,350
-0,250
-0,183
0,267
-0,250
-0,183
0,267
-0,300
0,167
0,367
0,417
0,983(**)
1,000(**)
1,000
0,933(**)
0,933(**)
-0,383
1,000
1,000
0,867(**)
0,817(**)
1,000(**)
0,333
0,933(**)
-0,200
0,083
-0,033
0,983(**)
CF VaR
-0,250
0,367
0,200
-0,250
0,367
0,200
-0,400
0,783(*)
0,283
-0,250
0,200
0,200
-0,250
0,200
0,200
-0,300
0,467
0,233
0,933(**)
0,883(**)
0,933(**)
1,000
1,000
1,000
Up C.
0,433
-0,200
-0,750(*)
0,433
-0,200
-0,750(*)
0,633
-0,633
-0,783(*)
0,433
0,000
-0,750(*)
0,433
0,000
-0,750(*)
0,500
-0,300
0,800(**)
0,917(**)
-0,367
-0,333
0,400
0,100
-0,517
0,933(**)
0,800(**)
-0,483
0,933(**)
0,933(**)
-0,383
1,000
1,000
1,000
0,417
0,933(**)
0,883(**)
0,933(**)
0,983(**)
1,000(**)
0,517
0,783(*)
1,000(**)
0,283
0,350
-0,200
0,167
0,617
0,983(**)
Down C.
-0,250
0,450
0,817(**)
-0,250
0,450
0,817(**)
-0,400
0,850(**)
0,883(**)
-0,250
0,283
0,817(**)
-0,250
0,283
0,817(**)
-0,300
0,550
0,900(**)
** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). / * Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü).
Down C.
Up C.
CF VaR
Delta
Bilgi
Tracking
Jensen
T2
Treynor
Fama
M2
Sharpe
Ek Tablo 2: A Tipi Endeks Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ
MALİ UFUKLAR
65
66
0,517
0,944(**)
0,979(**)
0,517
0,944(**)
0,979(**)
0,594(*)
0,979(**)
0,979(**)
0,077
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
0,455
0,224
-0,098
0,469
0,371
0,196
-0,517
-0,448
0,175
0,783(**)
0,469
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2009
2010
2008
2010
-0,007
2010
2009
0,448
0,783(**)
2009
0,804(**)
0,986(**)
2010
2008
1,000(**)
2009
-0,517
0,993(**)
2008
-0,706(*)
1,000(**)
2010
2010
1,000(**)
2009
2009
1,000
1,000(**)
1,000
2009
2008
1,000
2008
2010
Sharpe
YÕllar
M2
0,783(**)
0,469
0,175
-0,448
-0,517
0,196
0,371
0,469
-0,098
0,224
0,455
-0,007
0,783(**)
0,448
0,804(**)
-0,706(*)
-0,517
0,077
0,979(**)
0,979(**)
0,594(*)
0,979(**)
0,944(**)
0,517
0,979(**)
0,944(**)
0,517
0,986(**)
1,000(**)
0,993(**)
1,000
1,000
1,000
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
Fama
0,783(**)
0,462
0,133
-0,427
-0,517
0,266
0,378
0,469
-0,175
0,224
0,455
-0,084
0,776(**)
0,448
0,797(**)
-0,678(*)
-0,517
0,098
0,979(**)
0,979(**)
0,664(*)
0,979(**)
0,944(**)
0,594(*)
0,979(**)
0,944(**)
0,594(*)
1,000
1,000
1,000
0,986(**)
1,000(**)
0,993(**)
0,986(**)
1,000(**)
0,993(**)
0,874(**)
0,510
-0,392
-0,483
-0,643(*)
0,734(**)
0,399
0,559
-0,636(*)
0,238
0,531
-0,545
0,727(**)
0,196
0,266
0,783(**)
-0,678(*)
0,573
1,000(**)
0,979(**)
0,993(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000
1,000
1,000
0,979(**)
0,944(**)
0,594(*)
0,979(**)
0,944(**)
0,517
0,979(**)
0,944(**)
0,517
Treynor
T2
0,874(**)
0,510
-0,392
-0,483
-0,643(*)
0,734(**)
0,399
0,559
-0,636(*)
0,238
0,531
-0,545
0,727(**)
0,196
0,266
0,783(**)
-0,678(*)
0,573
1,000(**)
0,979(**)
0,993(**)
1,000
1,000
1,000
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,979(**)
0,944(**)
0,594(*)
0,979(**)
0,944(**)
0,517
0,979(**)
0,944(**)
0,517
Jensen
0,853(**)
0,510
-0,357
-0,483
-0,587(*)
0,720(**)
0,399
0,524
-0,601(*)
0,238
0,483
-0,510
0,727(**)
0,336
0,343
0,783(**)
-0,622(*)
0,545
1,000
1,000
1,000
1,000(**)
0,979(**)
0,993(**)
1,000(**)
0,979(**)
0,993(**)
0,979(**)
0,979(**)
0,664(*)
0,979(**)
0,979(**)
0,594(*)
0,979(**)
0,979(**)
0,594(*)
-0,490
-0,343
-0,189
0,329
0,301
0,280
-0,154
-0,028
-0,126
0,014
0,028
0,007
-0,545
-0,021
-0,007
1,000
1,000
1,000
0,783(**)
-0,622(*)
0,545
0,783(**)
-0,678(*)
0,573
0,783(**)
-0,678(*)
0,573
-0,678(*)
-0,517
0,098
-0,706(*)
-0,517
0,077
-0,706(*)
-0,517
0,077
Tracking
Bilgi
-0,126
-0,112
0,650(*)
0,126
0,427
-0,245
-0,133
-0,252
0,357
-0,350
-0,287
0,385
1,000
1,000
1,000
-0,545
-0,021
-0,007
0,727(**)
0,336
0,343
0,727(**)
0,196
0,266
0,727(**)
0,196
0,266
0,776(**)
0,448
0,797(**)
0,783(**)
0,448
0,804(**)
0,783(**)
0,448
0,804(**)
Delta
0,748(**)
0,909(**)
0,860(**)
0,916(**)
0,839(**)
0,902(**)
0,930(**)
0,972(**)
0,958(**)
1,000
1,000
1,000
-0,350
-0,287
0,385
0,014
0,028
0,007
0,238
0,483
-0,510
0,238
0,531
-0,545
0,238
0,531
-0,545
0,224
0,455
-0,084
0,224
0,455
-0,007
0,224
0,455
-0,007
0,769(**)
0,937(**)
0,874(**)
0,944(**)
0,797(**)
0,951(**)
1,000
1,000
1,000
0,930(**)
0,972(**)
0,958(**)
-0,133
-0,252
0,357
-0,154
-0,028
-0,126
0,399
0,524
-0,601(*)
0,399
0,559
-0,636(*)
0,399
0,559
-0,636(*)
0,378
0,469
-0,175
0,371
0,469
-0,098
0,371
0,469
-0,098
CF VaR
0,881(**)
0,993(**)
0,867(**)
1,000
1,000
1,000
0,944(**)
0,797(**)
0,951(**)
0,916(**)
0,839(**)
0,902(**)
0,126
0,427
-0,245
0,329
0,301
0,280
-0,483
-0,587(*)
0,720(**)
-0,483
-0,643(*)
0,734(**)
-0,483
-0,643(*)
0,734(**)
-0,427
-0,517
0,266
-0,448
-0,517
0,196
-0,448
-0,517
0,196
Up C.
1,000
1,000
1,000
0,993(**)
0,881(**)
0,867(**)
0,937(**)
0,769(**)
0,874(**)
0,909(**)
0,748(**)
0,860(**)
-0,112
-0,126
0,650(*)
-0,343
-0,490
-0,189
0,510
0,853(**)
-0,357
0,510
0,874(**)
-0,392
0,510
0,874(**)
-0,392
0,462
0,783(**)
0,133
0,469
0,783(**)
0,175
0,469
0,783(**)
0,175
Down C.
** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). / * Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü)
Down C.
Up C.
CF VaR
Delta
Bilgi
Tracking
Jensen
T2
Treynor
Fama
M2
Sharpe
Ek Tablo 3: A Tipi Hisse Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ
MALİ UFUKLAR
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
2008
2010
2009
YÕllar
2008
0,187
0,610(*)
-0,005
-0,055
-0,324
0,374
0,143
0,280
-0,165
0,110
0,505
-0,055
0,753(**)
0,857(**)
0,808(**)
0,154
-0,396
0,016
0,764(**)
0,863(**)
0,934(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
0,967(**)
0,918(**)
0,973(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000
1,000
1,000
Sharpe
M2
0,187
0,610(*)
-0,005
-0,055
-0,324
0,374
0,143
0,280
-0,165
0,110
0,505
-0,055
0,753(**)
0,857(**)
0,808(**)
0,154
-0,396
0,016
0,764(**)
0,863(**)
0,934(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
0,967(**)
0,918(**)
0,973(**)
1,000
1,000
1,000
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
Fama
0,368
0,445
-0,099
-0,247
-0,132
0,473
0,352
0,088
-0,242
0,308
0,330
-0,132
0,731(**)
0,791(**)
0,830(**)
-0,016
-0,181
-0,016
0,830(**)
0,912(**)
0,956(**)
0,885(**)
0,890(**)
0,901(**)
0,885(**)
0,890(**)
0,901(**)
1,000
1,000
1,000
0,967(**)
0,918(**)
0,973(**)
0,967(**)
0,918(**)
0,973(**)
Treynor
0,143
0,571(*)
0,214
-0,011
-0,231
0,181
0,099
0,269
0,044
0,049
0,522
0,110
0,692(**)
0,890(**)
0,824(**)
0,027
-0,264
-0,308
0,681(*)
0,923(**)
0,962(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
1,000
1,000
1,000
0,885(**)
0,890(**)
0,901(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
T2
0,143
0,571(*)
0,214
-0,011
-0,231
0,181
0,099
0,269
0,044
0,049
0,522
0,110
0,692(**)
0,890(**)
0,824(**)
0,027
-0,264
-0,308
0,681(*)
0,923(**)
0,962(**)
1,000
1,000
1,000
1,000(**)
1,000(**)
1,000(**)
0,885(**)
0,890(**)
0,901(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
0,901(**)
0,973(**)
0,879(**)
Jensen
0,538
0,462
0,011
-0,418
-0,082
0,346
0,401
0,165
-0,121
0,396
0,434
-0,060
0,824(**)
0,863(**)
0,868(**)
-0,319
0,011
-0,159
1,000
1,000
1,000
0,681(*)
0,923(**)
0,962(**)
0,681(*)
0,923(**)
0,962(**)
0,830(**)
0,912(**)
0,956(**)
0,764(**)
0,863(**)
0,934(**)
0,764(**)
0,863(**)
0,934(**)
0,709(**)
-0,615(*)
0,703(**)
0,703(**)
0,714(**)
0,577(*)
-0,621(*)
-0,615(*)
-0,374
-0,577(*)
-0,522
-0,291
-0,088
-0,324
-0,055
1,000
1,000
1,000
-0,319
0,011
-0,159
0,027
-0,264
-0,308
0,027
-0,264
-0,308
-0,016
-0,181
-0,016
0,154
-0,396
0,016
0,154
-0,396
0,016
Tracking
Bilgi
0,231
0,819(**)
-0,126
-0,049
-0,484
0,467
0,033
0,566(*)
-0,308
0,082
0,797(**)
-0,236
1,000
1,000
1,000
-0,088
-0,324
-0,055
0,824(**)
0,863(**)
0,868(**)
0,692(**)
0,890(**)
0,824(**)
0,692(**)
0,890(**)
0,824(**)
0,731(**)
0,791(**)
0,830(**)
0,753(**)
0,857(**)
0,808(**)
0,753(**)
0,857(**)
0,808(**)
0,934(**)
0,934(**)
0,753(**)
0,956(**)
0,769(**)
0,742(**)
0,951(**)
0,890(**)
0,956(**)
1,000
1,000
1,000
0,082
0,797(**)
-0,236
-0,577(*)
-0,522
-0,291
0,396
0,434
-0,060
0,049
0,522
0,110
0,049
0,522
0,110
0,308
0,330
-0,132
0,110
0,505
-0,055
0,110
0,505
-0,055
Delta
0,934(**)
0,868(**)
0,791(**)
0,945(**)
0,890(**)
0,808(**)
1,000
1,000
1,000
0,951(**)
0,890(**)
0,956(**)
0,033
0,566(*)
-0,308
-0,621(*)
-0,615(*)
-0,374
0,401
0,165
-0,121
0,099
0,269
0,044
0,099
0,269
0,044
0,352
0,088
-0,242
0,143
0,280
-0,165
0,143
0,280
-0,165
CF VaR
0,973(**)
0,868(**)
0,879(**)
1,000
1,000
1,000
0,945(**)
0,890(**)
0,808(**)
0,956(**)
0,769(**)
0,742(**)
-0,049
-0,484
0,467
0,703(**)
0,714(**)
0,577(*)
-0,418
-0,082
0,346
-0,011
-0,231
0,181
-0,011
-0,231
0,181
-0,247
-0,132
0,473
-0,055
-0,324
0,374
-0,055
-0,324
0,374
Up C.
1,000
1,000
1,000
0,973(**)
0,868(**)
0,879(**)
0,934(**)
0,868(**)
0,791(**)
0,934(**)
0,934(**)
0,753(**)
0,231
0,819(**)
-0,126
0,709(**)
-0,615(*)
0,703(**)
0,538
0,462
0,011
0,143
0,571(*)
0,214
0,143
0,571(*)
0,214
0,368
0,445
-0,099
0,187
0,610(*)
-0,005
0,187
0,610(*)
-0,005
Down C.
** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). / * Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü.
Down C.
Up C.
CF VaR
Delta
Bilgi
Tracking
Jensen
T
2
Treynor
Fama
M2
Sharpe
Ek Tablo 4: A Tipi Karma Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ
MALİ UFUKLAR
67
MALİ UFUKLAR
øùLETMELERDE PERFORMANS ÖLÇÜMÜ VE
PERFORMANS KARNESø
Yrd. Doç. Dr. ølhan Ege
Mersin Üniversitesi øøBF øúletme Bölümü
Çiftlikköy Kampüsü Yeniúehir / MERSøN 0 324 361 00 01/5353
Arú. Gör. Zeynep Gizer ùener
Mersin Üniversitesi øøBF øúletme Bölümü
Çiftlikköy Kampüsü Yeniúehir / MERSøN 0324 361 00 01/5359
ÖZET
øúletmeler günümüz koúullarÕnda rekabet edebilmek için performanslarÕnÕ geliútirmek
zorunda kalmÕúlardÕr. øúletmelerin performanslarÕndaki eksikliklerini belirleyebilmeleri ve
daha fazla geliúebilmeleri için kontrollü bir úekilde performans ölçümü yapmalarÕ
gerekmektedir. Performans ölçümünün verimli olabilmesi için de finansal ölçümlerin yanÕ
sÕra finansal olmayan ölçümlerin de kullanÕlmasÕ gereklili÷i ortaya çÕkmÕútÕr. Bu durumda üst
düzey yöneticilerin çalÕúanlarla beraber oluúturaca÷Õ performans karnesi devreye girmektedir.
Performans karnesi 1990’lÕ yÕllardan günümüze kadar artan çekicili÷i ile hem
akademisyenlerin hem de yöneticilerin ilgisini çekmeyi baúarmÕútÕr. Geleneksel performans
ölçüm yöntemlerinden farklÕ olarak finansal ölçütlerin yanÕ sÕra finansal olmayan ölçütleri de
kullanan ve yeni yaklaúÕm olarak sunulan performans karnesinin nasÕl ortaya çÕktÕ÷Õ ve nasÕl
geliúme gösterdi÷i bunun yanÕ sÕra teoride ve pratikte kullanÕmÕ bu çalÕúma kapsamÕnda
anlatÕlmaya çalÕúÕlacaktÕr.
Anahtar Kelimeler: øúletmelerde Performans Ölçümü, Performans Karnesi,
Performans BoyutlarÕ.
Jel SÕnÕflamasÕ: M49.
69
MALİ UFUKLAR
İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi
BUSINESS PERFORMANCE MEASUREMENT AND
BALANCED SCORECARD
ABSTRACT
Organizations were forced to improve their performance to compete in today’s
environment. To identify performance deficiencies and then to improve, they must be
required of performance measurement in a controlled way. And to be efficient as well as
financial measures, non-financial measures must be used. In this case, balanced scorecard is
put together by the upper level managers and employees.
Balanced scorecard has managed to attract the attention of scholars and managers by
growing appeal from 1990 until nowadays. This study describes balanced scorecard which is
presented new methods, unlike the traditional performance measurement methods, how the
emergence and development of balanced scorecard which uses non-financial measures as well
as financial measures and how balanced scorecard is being used in theory and practical
Keywords: Business Performance Measurement, Balanced Scorecard,
Performance Perspectives.
Jel Code: M49.
1. GøRøù
Performans, amaçlÕ ve plânlanmÕú bir etkinlik sonucunda elde edileni
nicel ve nitel olarak belirleyen bir kavram olarak tanÕmlanmaktadÕr (DPT,
2000, s.74). Salem’e göre (2003, s.2) ise performans, yapÕlan iúlerin
çÕktÕlarÕdÕr. Baúka bir tanÕma göre de performans, rekabet avantajÕ sa÷lamak
için bir örgütün kaynaklarÕnÕn elde edilmesi ve yönetilebilmesi yetene÷idir
(Iswati ve Anshori, 2007, s.1394).
øúletme yönetimlerinin performans anlayÕúÕ geçmiúten günümüze
gelene kadar sürekli geliúim ve de÷iúim gösteren bir süreç haline
gelmektedir. Bu süreç de÷erlendirildi÷inde ise performans yaklaúÕmlarÕndan
bazÕlarÕnÕn önemini yitirdi÷i, bazÕlarÕnÕn daha da önem kazandÕ÷Õ ya da yeni
yaklaúÕmlarÕn ortaya çÕktÕ÷Õ görülmektedir. En düúük maliyette en çok üretim
yapan ve yüksek kârÕ hedefleyen yönetim anlayÕúÕndan rekabet gücü elde
edebilmek için müúteri doyumu, kalite gibi çok farklÕ ölçütlere a÷ÕrlÕk veren
gelece÷in örgütünü hedefleyen bir yönetim anlayÕúÕna geçilmiútir (Akal,
2000, s.5).
70
Örgütlerde uygulanacak yeni yönetim anlayÕúlarÕnÕn örgüt
performansÕnda iyileútirme yapabilece÷ine inanÕlmaktadÕr. Örgüt
performansÕnda meydana gelecek olumlu de÷iúimler, hem örgüt içersinde
hem de örgüt dÕúarÕsÕnda yo÷un rekabet ortamÕnda iúletmeye rekabet gücü
sa÷layacaktÕr.
Rekabet ortamÕnda örgütlere güç sa÷layan örgüt performansÕ
günümüzün popüler terimlerinden biri haline gelmektedir. Örgüt
performansÕnÕn yönetilmesi özel sektörden baúlayarak kamu sektörüne do÷ru
bir yayÕlma göstermiútir (Salem; 2008, s.2). Son yirmi beú yÕl
de÷erlendirildi÷inde ise örgüt performansÕnÕ konu edinen teorik ve
uygulamalÕ çalÕúmalar yapÕlmaktadÕr. Bu çalÕúmalar; örgütün etkili örgüt
çÕktÕlarÕna kolaylÕk sa÷layan geçmiúini, yaúanan süreci ve gelecek
durumlarÕnÕ daha iyi anlamaya yardÕmcÕ olmaktadÕr (Jing ve Avery, 2008,
s.67).
ÇalÕúmalara konu olan performans ölçümü, bir kurumun önceden
belirlenen amaçlara ve hedeflere göre ortaya çÕkan ürünleri, hizmetleri
ve/veya sonuçlarÕ birlikte de÷erlendirmesine yönelik analitik bir süreç olarak
tanÕmlanmaktadÕr. Bir baúka ifade ile performans ölçümü bir kurumun
kullandÕ÷Õ kaynaklarÕ, üretti÷i ürün ve hizmetleri, elde etti÷i sonuçlarÕ takip
edebilmesi için düzenli ve sistematik biçimde veri toplamasÕ, bunlarÕ analiz
etmesi ve raporlamasÕ olarak tanÕmlanmaktadÕr (SayÕútay Raporu, 2003, s.9).
Performans ölçümü 1980’lerde ve 1990’larÕn baúlarÕnda eleútirel
seviyede düúünülmeye baúlanmÕútÕr. Bu dönemde finansal ölçümlere kÕsÕt
getirilmiú ve bunun yanÕ sÕra da örgütün performansÕnÕ düzenleyen yeni
muhasebe yaklaúÕmlarÕ geliútirilmiútir (Metawie ve Gilman, 2005, s.4).
Performans ölçüm teknikleri genel itibari ile geleneksel ölçümler adÕ verilen
finansal performans ölçümleri ve yeni yaklaúÕmlar adÕ verilen finansal
olmayan performans ölçümleri olarak ikiye ayrÕlmaktadÕr. Finansal ölçüm
teknikleri arasÕnda kullanÕlan ölçütler arasÕnda Oran Analizi, ArtÕk Kâr ve
Ekonomik Katma De÷er sayÕlabilir (Coúkun, 2007). Yeni yaklaúÕmlarda da,
geleneksel ölçümlerin finansal ölçütler üzerine kurulu olmasÕ iúletmenin
süreklili÷i için yetersiz oldu÷u genel olarak kabul edilmektedir. KÕsa
dönemli finansal performansÕn korunmasÕ daha kapsamlÕ bir performans
ölçütüne olanak tanÕmamaktadÕr. Daha geniú performans ölçüm sistemleri
uzun dönemli stratejik amaçlara hizmet etmektedir (Butler, Letza, Neale,
1997, s.242). Bu nedenle yönetsel ihtiyaçlarÕ karúÕlayabilecek ve uzun
dönemli performansÕ ölçebilecek bunlarla beraber rekabet avantajÕ
sa÷layabilecek yeni performans ölçüm modelleri üzerine çalÕúmalar
71
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
yapÕlmÕútÕr. Bu modeller arasÕnda Performans Ölçüm Matrisi, Sonuçlar
(Göstergeler) ve Belirleyiciler Modeli, Performans Piramit Sistemi,
Performans PrizmasÕ Modeli, Performans Karnesi yer almaktadÕr. (A÷ca,
2009; Garengo, Biazzo ve Bititci, 2005; Chytas, Glayks ve Valiris, 2011).
Bu çalÕúmada, 1990’lÕ yÕllardan itibaren literatüre giren performans
ölçüm tekniklerinden performans karnesi ele alÕnmÕútÕr. ølk olarak
performans karnesinin nasÕl ortaya çÕktÕ÷Õ ve nasÕl yaygÕnlaútÕ÷Õ ortaya
çÕkarÕlmÕútÕr. Bunun yanÕ sÕra literatürde yapÕlan bazÕ çalÕúmalara da yer
verilerek performans karnesinin performans ölçümündeki yeri anlatÕlmaya
çalÕúÕlmÕútÕr.
2. TEORøK ÇERÇEVE
2.1. Performans Karnesi KavramÕ
Günümüzde iúletmeler güçlü rakipler karúÕsÕnda rekabet avantajÕ
yaratabilmek için ve daha fazla güç kazanmak için yönetim stratejilerini
geliútirmek istemektelerdir. Bu yüzden iúletmede bütün alanlara hâkim bir
performans ölçüm sisteminin olmasÕ gereklili÷i ortaya çÕkmÕútÕr. Bu bakÕú
açÕsÕ altÕnda Kaplan ve Norton (1992, s.71) úirket yönetmeyi uçak kokpitinde
olmaya benzetmiúlerdir. Pilotun uçuú sÕrasÕnda yakÕt, hÕz, yükseklik, hareket
ve varÕú yeri gibi pek çok göstergeyi bilmek zorunda oldu÷unu ve tek bir
göstergeye bakmanÕn ölümcül sonuçlar do÷urabilece÷ini bu yüzden birden
fazla göstergeye hâkim olmak gerekti÷ini belirtmiúlerdir. Yönetimde de aynÕ
úekilde günümüzün ihtiyaçlarÕ do÷rultusunda pek çok alanda eú zamanlÕ
olarak performansÕn kontrol edilmesi gerekti÷ini düúünmektelerdir.
Bilgi toplumuna geçiúle birlikte yaúanan de÷iúim ve dönüúüm örgüt
yapÕlarÕnÕ ve yönetim modellerini de etkilemiútir (ÇukurçayÕr ve Ero÷lu,
2004, s.42). Son 15-20 yÕl öncesine kadar iúletmeler kurumsal
performanslarÕnÕ bilanço, gelir tablosu ve nakit akÕm tablosu yardÕmlarÕyla
elde ettikleri kâr, nakit akÕmÕ gibi göstergeler ile ölçmektelerdi. Fakat
de÷iúen ve geliúen müúteri, entelektüel sermaye, marka de÷eri, insan
kaynaklarÕ gibi kavramlar sonucunda, geçmiú faaliyet dönemlerine iliúkin
finansal ölçütlerin iúletmelerin gerçek de÷erlerini ve performanslarÕnÕ
ölçmekte yetersiz kaldÕ÷Õ görülmüútür (Utkutu÷, 2008, s.56). Bununla
birlikte hizmet sektörünün ve küresel rekabetin artan önemi, alternatif
kontrol ve performans ölçütlerine duyulan ihtiyacÕ da arttÕrmÕútÕr (Davis ve
Albright, 2004, s.136). Bu yüzden kurumsal performansÕ de÷erlendirmek
için sadece finansal performans ölçümlerini kullanmÕú olmanÕn getirdi÷i
72
eksiklikleri telafi etmek için performans karnesi kavramÕ ortaya çÕkartÕlmÕútÕr
(Asosheh, Nalchigar ve Jamporazmey, 2010, s.5931).
KuruluúlarÕn sadece genel olarak mali göstergelere önem vermesinin
devamlÕ geliúmeye ve yenilik yapmaya engel oldu÷u ortaya çÕkmaktadÕr.
Bunun aksine mali göstergeleri göz ardÕ edip bunlarÕn yerine üretim dönemi,
hata oranÕ gibi ölçütlerin benimsenmesi gerekti÷i ve mali ölçütlerin de
bunlara ba÷lÕ olarak kendili÷inden gerçekleúece÷i yöneticiler tarafÕndan ileri
sürülmüútür. PerformansÕn tek bir yönünün bir iúin tüm kritik alanÕnÕ
kapsamayaca÷Õndan böyle bir durumda finansal ölçütler ile finansal olmayan
(operasyonel) ölçütler arasÕnda tercih yapÕlmasÕna gerek olmadÕ÷ÕnÕ bunlar
arasÕnda bir denge olmasÕ gerekti÷i belirtilmiútir (Yenice, 2007, s.97). Temel
olarak performans karnesi, kurumsal performansÕn de÷erlenmesinde oluúan
bu boúluklarÕn doldurulmasÕ amacÕyla ortaya çÕkmÕútÕr (Utkutu÷, 2008, s.56).
Bu ba÷lamda performans karnesi hem bilim adamlarÕnÕn hem de
yöneticilerin ilgisini çekmeye baúlamÕútÕr (Ahn, 2001, s.441).
Firma performansÕnda úimdiki performansÕnÕn (finansal) yanÕ sÕra
gelecek performansÕnÕ da kapsayan bir ölçüt serisi (finansal olmayan)
oluúturur (Leung, Lam, Cao, 2006, s.682). Performans karnesi, iúletmelerin
finansal de÷erleri yanÕnda gelece÷e yönelik olarak iúletmelerin bilanço ve
gelir tablolarÕna henüz net olarak yansÕtamadÕklarÕ müúteri memnuniyeti,
müúteri odaklÕlÕ÷Õ, müúteriler ve hissedarlarÕn beklentileri çerçevesinde
iúletme içi faaliyetlerin geliútirilmesi ve mükemmelleútirilmesi, de÷iúime
ayak uydurabilmesi amacÕyla insan, sistem, isletme içi yöntemler
çerçevesinde ö÷renme ve geliúme gibi finansal olmayan de÷erleri esas alan
dinamik bir performans de÷erleme sistemi ve/veya yönetim tekni÷idir
(Utkutu÷, 2008, s.56). KÕsacasÕ birden fazla performans bileúeninin
ölçülmesi ve her bir performans ölçüm sonucuna belirli a÷ÕrlÕklar verilerek
özet bir úekilde raporlanmasÕna dayalÕ bir performans ölçüm sistemi olarak
açÕklanmaktadÕr (Coúkun, 2006, s.128).
Performans karnesinin oluúturulma süreci Kaplan ve Norton’Õn 1 yÕllÕk
bir süre ile 12 úirket üzerinde performans ölçümü ile ilgili bir çalÕúma
yapmalarÕ ile baúlamÕútÕr. Bu çalÕúmanÕn sonucunda üst düzey yöneticilere
ölçütler sunan ve iúletmenin geniú kapsamlÕ bir bakÕú açÕsÕnÕ gösteren
performans karnesi ortaya çÕkmÕútÕr. Oluúturulan performans karnesinde
finansal ölçütlerle beraber finansal olmayan ölçütler de kullanÕlmÕútÕr.
Finansal ölçütler yapÕlan faaliyetlerin sonuçlarÕnÕ göstermekte finansal
olmayan ölçütler ise gelecek finansal ölçütlerin sürücüleri rolündedir
(Kaplan ve Norton, 1992, s.71).
73
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
ølk olarak 1992 yÕlÕnda Kaplan ve Norton finansal ölçütlerin yanÕ sÕra
finansal olmayan ölçütlerin de karar alma sürecinde yöneticiler tarafÕndan
kullanÕlmasÕ gerekti÷ini belirtmiúlerdir. 1996 yÕlÕna gelindi÷inde ise
performans karnesini iúletme stratejisi ile birleútirmiúlerdir. Stratejik
amaçlarÕ elle tutulabilir amaçlara, ölçütlere çevirmek için birbirleri ile alakalÕ
dört aúamadan oluúan bir yapÕ oluúturmuúlardÕr. Vizyon ve strateji
belirlemek, iletiúim kurmak, iú plânlama, geri besleme ve ö÷renme bu
basamaklarÕ oluúturan unsurlardÕr. 2001 yÕlÕnda da stratejiyi örgütün yönetim
süreci oda÷Õnda tutmak için beú temel ilke geliútirmiúlerdir. ”Stratejiyi
finansal olmayan terimlere çevirmek”, ”Örgütü stratejiye göre hizaya
getirmek”, “Stratejiyi herkesin günlük iúinde kullanmasÕnÕ sa÷lamak”,
“Stratejiyi devam eden bir süreç haline getirmek”, ”Yönetsel liderlik
do÷rultusunda de÷iúimi harekete geçirmek”. Bütün bu süreçlerde performans
karnesi kapsamlÕ performans yönetimi olarak tanÕmlanmaktan ziyade
performans ölçüm ve yönetim sistemine kolaylÕk getirmek ve kontrol etmek
için strateji geliútirme aracÕ olarak tanÕmlanmaya baúlanmÕútÕr (Braam, 2004,
s.338).
Firmalar performans karnesini aúa÷Õdaki amaçlar için kullanmaktadÕr
(Kaplan ve Norton, 1996b, s.85):
1)
Stratejiyi açÕklamak ve güncelleútirmek
2)
Firmada stratejiyi bildirmek
3)
getirmek.
Birim ve bireysel amaçlarÕ strateji ile birlikte bir araya
4)
ba÷lamak
Stratejik amaçlarÕ uzun dönemli hedeflere ve yÕllÕk bütçelere
5)
Stratejik giriúimleri tanÕmlamak ve bir araya getirmek
6)
Stratejiyi ö÷renmek ve geliútirmek için periyodik performans
de÷erlemesini yönetmek.
Performans karnesi iúletme birim stratejisinin somut halidir bu yüzden
genel merkez ve yönetim kurulu ile koordineli olmalÕdÕr. Böylelikle iúletme
birimleri uzun dönemli stratejilerin niceli÷ini ölçebilir ve üst düzey
yöneticilerle iletiúime geçebilirler (Kaplan ve Norton, 1996b, s.80). AyrÕca
performans karnesi her bir stratejik iúletme birimi için oluúturulabilir. Her
iúletme birimi içerisindeki her departman için de kullanÕlabilirken sonuç
olarak da her iúçi için de kullanÕlabilmektedir (Wisner, 2010, s.5).
74
Performans karnesinin kullanÕmÕndaki artÕúÕn ve pek çok alanda
kullanÕlmasÕnÕn çeúitli nedenleri bulunmaktadÕr. ølk olarak geleneksel ölçüm
yöntemleri ile karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õna geleneksel ölçüm de sadece finansal
ölçümleri kullanÕrken performans karnesi bir úirketin daha geniú vizyonuna
odaklanarak yöneticinin karar verme sürecini geliútirmektedir. økinci neden
ise bütünsel performans ölçümünde oldu÷u gibi performans karnesi, finansal
ölçütler ile finansal olmayan ölçütler arasÕnda bir ba÷ kurmaktadÕr. Üçüncü
olarak da performans karnesi stratejik yönetim sistemi olarak da
kullanÕlmaktadÕr (Asosheh, Nalchigar ve Jamporazmey, 2010, s.5933).
AyrÕca performans raporlama biçimi olmasÕ özelli÷i ve stratejik düúünceleri
destekleyici niteli÷i ile ilgi çekmeyi baúarmÕútÕr. Performans karnesi,
kurumsal stratejilerin farkÕndalÕ÷ÕnÕ arttÕrabilecek, aynÕ zamanda iúletme
modelleri kurabilecek, finansal performansÕ iyileútirebilecek ve daha etkili
uygulamalara geçiú sa÷layabilecek bir yöntemdir. Örgütler bu yöntemi
iúletmenin belirli problemlerini çözmek amacÕyla kullanmaktalardÕr (Olve
vd, 2004, s.1). Yöneticilerden gelen bütün bilgileri bir bütün halinde
sunmaktadÕr. Böylelikle yöneticiler firmanÕn uzun dönemli stratejik
amaçlarÕnÕ daha iyi anlayabilmektelerdir (Kaplan ve Norton, 1996b, s.80).
Performans karnesinin yararlarÕ arasÕnda iúletme aktivitelerini firmanÕn
vizyon ve stratejisine dönüútürmesi, içsel ve dÕúsal iletiúimi güçlendirmesi,
stratejik amaçlara karúÕn örgüt performansÕnÕ denetlemesi sayÕlabilmektedir
(Alptekin, 2008, s.680).
Performans karnesinin yararlarÕnÕn yanÕ sÕra eksik yönleri de eleútiri
konusu olmaktadÕr.Performans ölçütlerindeki fazla çeúitlilik de performans
karnesini uygulamada kafa karÕútÕrÕcÕ olabilir ve odaklanmada sorun
yaratabilece÷i tartÕúÕlmaktadÕr (Banker vd., 2004, s.424). AyrÕca ölçütlere
a÷ÕrlÕk verilirken ve ölçütler belirlenirken objektiflik sa÷lanamayabilir
(Leung, Lam, Cao, 2006, s.68). Buna ek olarak ölçülmek isteneni yanlÕú
ölçütlerle ölçme olasÕlÕ÷Õ da mevcuttur (Person, 2009, s.10). AyrÕca
performans karnesinin olumsuz yanlarÕndan bir tanesi de karne
oluúturulurken uzun dönemli amaçlarÕ belirlemede baúarÕsÕzlÕ÷a düúülmesi
olarak belirtilmiútir (Bhagwat ve Sharma, 2007, s.59). Kimi eleútirmenler de
geleneksel finansal ölçütlerin müúteri tatmini, kaliteyi, dönüúüm süresini ve
çalÕúan motivasyonunu geliútirmedi÷ini söylemektedir. OnlarÕn bakÕú
açÕlarÕna göre finansal performans finansal olmayan faaliyetlerinin
sonucudur. Firmalar finansal ölçütlere a÷ÕrlÕk vermeye çalÕúmamalÕlardÕr.
Çünkü zaten finansal olmayan faaliyetlerde gerekli geliúmeleri yaparak
75
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
finansal performans ölçümlerde düzelme
inanmaktadÕrlar (Kaplan ve Norton, 1992, s.77).
meydana
gelece÷ine
2.2. Performans Karnesinin BoyutlarÕ
Performans karnesi, geleneksel finansal boyutu finansal olmayan üç
performans boyutu ile ço÷altmaktadÕr. Bu üç boyut, bir úirketin müúteri
boyutu, içsel iú süreçleri boyutu ve ö÷renme ve geliúme boyutlarÕ olarak
sÕralanabilmektedir (Kaplan ve Norton, 1996b, s.75). Yani performans
karnesinde maddi duran varlÕklarÕ ölçen finansal boyut, maddi olmayan
duran varlÕklarÕ ölçen müúteri boyutu, süreç boyutu, ö÷renme ve geliúme
boyutu olmak üzere dört boyut bulunmaktadÕr (Abran ve Buglione, 2003,
s.341).
2.2.1. Finansal Boyut: Finansal nitelikli ölçütler, iúletmenin
hissedarlara veya sahiplere nasÕl göründü÷ünü gösterir (Koçel, 2010, s.448).
Firma bu boyut sayesinde finansal olmayan sonuçlarÕ finansal sonuçlara
nasÕl daha iyi çevireceklerini anlatmaktadÕr (Ho, Cheng ve Lin, 2001, s.21).
2.2.2.Müúteri Boyutu: Müúteriler ile ilgili ölçütler, iúletmelerin
müúterilere nasÕl göründü÷ünü göstermektedir (Koçel, 2010:449). Müúteri
boyutu firmanÕn müúterilerinin beklentileri firma nasÕl daha iyi bir úekilde
karúÕlayaca÷ÕnÕ anlatmaktadÕr (Ho, Cheng ve Lin, 2001, s.21).
2.2.3. øçsel øú Süreçleri Boyutu: øçsel iú süreçleri boyutu
organizasyonun iç iúleyiúinde hangi süreçler itibari ile geliútirmeler yapmasÕ
gereklili÷ini anlatmaktadÕr (Koçel, 2010, s.449). FirmanÕn yenilik yapma,
geliúme ve ö÷renme yetene÷i firmanÕn de÷eri ile ilgilidir (Kaplan ve Norton,
1992,s.75). De÷er ise içsel iú süreçleri boyutu ile yaratÕlÕr (Kaplan ve Norton,
2004, s.12).
2.2.4. Ö÷renme ve Geliúme Boyutu: Müúteri beklentilerini tatmin
etme kabiliyetini sa÷lama almak ve arttÕrmak için firma inúa edip devam
ettirece÷i alt yapÕya odaklanmaktadÕr (Ho, Cheng ve Lin, 2001, s.21). Bu
boyutta örgütün finansal olmayan varlÕklarÕnÕ ve stratejideki rollerini
tanÕmlamaktadÕr. Bu boyut insan sermayesi, bilgi sermayesi ve örgüt
sermayesi olmak üzere üç kategoriye ayrÕlmaktadÕr (Kaplan ve Norton,
2004, s.13).
76
MALİ UFUKLAR
Kaynak: KAPLAN, R., .NORTON, D., (1996), “ Using the balanced scorecard as a
strategic management system”, Harvard Business Review, January-February, sayÕ 74 s.76.
Finansal boyutun belirlenebilmesi için “úirketimiz hangi sayÕsal
hedeflere ulaúÕrsa ortaklarÕmÕz tarafÕndan baúarÕlÕ olarak kabul edilecektir?”,
müúteri boyutunun belirlenebilmesi için “vizyonumuza ulaúmak için
müúterilerimiz tarafÕndan nasÕl algÕlanmalÕyÕz?”, içsel iú süreçleri boyutunun
belirlenebilmesi için “müúterilerimizi tatmin etmek için hangi süreçlerimizde
mükemmelli÷i hedeflemeliyiz?”, ö÷renme ve geliúme boyutunun
belirlenebilmesi için “vizyonumuza ulaúmak için nasÕl bir kurumsal ö÷renme
ve geliúme modelimiz olmalÕ?” sorularÕnÕn cevaplandÕrÕlmasÕ gerekmektedir.
Performans karnesi bir modelden çok bu sorulara cevap verilmesini esas alan
ve her úirket için özgün olarak geliútirilmesi gereken bir araç olmakla
beraber kurum performanslarÕnÕn en önemli belirleyicisi olan stratejinin, iú
sonuçlarÕna hÕzlÕ ve ölçülebilir bir úekilde yansÕmasÕna yardÕmcÕ olan bir
araçtÕr (Argüden, 2011).
77
Giriúimler
Hedefler
Ölçütler
Giriúimler
Hedefler
Amaçlar
Giriúimler
Hedefler
Ölçütler
Ölçütler
ÖöRENME VE
GELøùME BOYUTU
Vizyonumuza ulaúmak
için de÷iúim ve geliúim
yeteneklerimizi ne
úekilde korumalÕyÕz?
øÇSEL øù
SÜREÇLERø
BOYUTU
Hissedar ve
müúterilerimizi
memnun kÕlmak için
hangi iúlemlerde
mükemmel olmalÕyÕz.
Vizyon
ve
Strateji
Amaçlar
Giriúimler
Hedefler
Ölçütler
MÜùTERø BOYUTU
Vizyonumuzu
Gerçekleútirmek için
müúterilerimize nasÕl
görünmeliyiz?
Amaçlar
FøNANSAL BOYUT
Finansal baúarÕ
Kazanmak için
HissedarlarÕmÕza NasÕl
Görünmeliyiz?
Amaçlar
ùekil 1. Performans Karnesinde KullanÕlan Performans BoyutlarÕ
MALİ UFUKLAR
Performans karnesinin dört boyutunda kullanÕlan ölçütlerden yaygÕn
olarak kullanÕlan performans ölçütlerinden bazÕlarÕ aúa÷Õdaki Tablo 1’de
gösterilmiútir.
Tablo 1. Performans Karnesinin Dört Boyutunda KullanÕlan
Performans Ölçütleri
Finansal Boyut
Müúteri Boyutu
øçsel øú Süreçleri
Boyutu
Ö÷renme ve
Geliúme Boyutu
Toplam VarlÕklar
Müúteri
Memnuniyeti
Ortalama Teslim
Süresi
ÇalÕúma Çevresinin
Kalitesi
Toplam Aktif
KârlÕlÕ÷Õ
Müúteri Ba÷lÕlÕ÷Õ
Toplumsal KatÕlÕm
ÇalÕúan Verimlili÷i
Brüt Kâr
Pazar PayÕ
Patent SayÕsÕ
øúe Gelmeme
Net Kâr
Faiz KarúÕlama
OranÕ
Müúteri ùikâyetleri
Personel De÷iúim
OranÕ
Sürekli Geliúme
Müúteriye Toplam
Maliyeti
Garanti Taahhütleri
ÇalÕúanlarÕn Tatmini
Hisse Senedi FiyatÕ
Kaybedilen Müúteri
SayÕsÕ
Ar-Ge HarcamalarÕ
ÇalÕúma Saatleri
Borç-Öz kaynak
OranÕ
Marka TanÕnmÕúlÕ÷Õ
ÇalÕúanÕ KullanÕm
OranÕ
Etik øhlalleri
Öz Sermaye
KârlÕlÕ÷Õ
SatÕú Hacmi
AtÕk Azaltma
Toplam Maliyetler
øade OranÕ
Kusur OranÕ
Raporlanabilir
Kazalar
Birleúik Büyüme
OranÕ
Reklam SayÕsÕ
Yer KullanÕmÕ
Motivasyon
Kiúisel
AmaçlarÕ Baúarma
Kaynak: NIVEN, R. (2006)., “Balanced Scorecard Step By Step: Maximizing Performance
and Maintaining Results”. New Jersey: Wiley. s.148, 154, 156,162.
78
Performans karnesinin dört boyutu sebep sonuç iliúkisi içerisindedir.
Birbirinden ayrÕ olarak düúünülemezler. Her bir ölçüt bu sebep sonuç iliúkisi
içerisinde hareket etmek zorundadÕr. Daha da ötesi her bir ölçüt di÷er
ölçütleri kuvvetlendirmektedir (Veen-Dirks ve Wijn, 2002, s.416). E÷er
yanlÕú performans ölçütleri kullanÕlÕrsa çalÕúanlarÕn tavrÕ, öncelikleri ve
kararlarÕ yönetici takÕmÕn direktifleri ile iyi bir uyuúma gösteremez. Ölçütler
ola ki çok fazla olursa bu sefer de çalÕúanlar çok iyi odaklanamazlar (Cokins,
2006, s.83-84). Bu ölçütlerin sayÕsÕ mümkün oldu÷u kadar azaltÕlmalÕdÕr.
Boyut sayÕlarÕnÕn seçimi úirketin faaliyet gösterdi÷i sektöre göre farklÕlÕk
gösterebilecektir. Bu yüzden performans karnesinin strateji formülasyon için
yaratÕlmamÕú olup sadece onu geliútirmek için var edildi÷i unutulmamalÕdÕr
(Veen-Dirks ve Wijn, 2002, s.416-417).
2.3. Performans Karnesinin OluúturulmasÕ
Performans karnesinin en büyük yararÕ stratejiye kolaylÕk getirmesi ve
sadece üst düzey yönetici için de÷il örgütün tümü ile alakalÕ olmasÕdÕr. Bunu
baúarabilmesi için performans karnesi strateji odaklÕ olmalÕdÕr. (Olve vd,
2004, s.2). Strateji haritasÕnÕn tepesinde paydaúlarÕn de÷erlerini maksimize
etmek vardÕr. Fakat bu amaç de÷il, stratejik amaçlarÕn neden sonuç
içerisinde baúarÕlmasÕnÕn sonucudur (Cokins,2006, s95). Bu yüzden strateji
haritasÕ oluúturmak için örgüt stratejisinin açÕk olmasÕ gerekmektedir. Üst
düzey yönetici takÕmÕ ile fikir birli÷i, uyum ve mutabakat sa÷lanmalÕdÕr
(Kaplan ve Norton:2004, s.92). øúletmeler stratejilerinin yer aldÕ÷Õ strateji
haritasÕnÕ oluútururken öncelikli olarak bazÕ kavramlara dikkat etmeleri
gerekmektedir. Aúa÷Õda bu kavramlarÕn tanÕmlarÕ yer almaktadÕr.
Misyon; örgütün var olma amacÕnÕ tanÕmlamaktadÕr. De÷erler, örgüt
için neyin önemli oldu÷unu vurgularken vizyon örgütün ne olmak istedi÷ini
anlatmaktadÕr. Strateji de kÕsaca örgütün oyun planÕdÕr (Kaplan ve Norton,
2004, s.33). Daha geniú kapsamda strateji, iúletmenin dÕú ve iç çevre
koúullarÕna ba÷lÕ olarak ve kendi misyon ve vizyon anlayÕúlarÕ
do÷rultusunda, iúletme kaynaklarÕnÕn hangi alanlara ve hangi amaçlar için
tahsisi edilece÷ini gösteren temel tercihleri olarak tanÕmlanabilmektedir
(Koçel, 2010, s.447-448).
Pek çok firmanÕn misyon ve vizyonlarÕ bulunmaktadÕr. Bu terimler
úirket stratejisine dönüútürülmektedir. Bazen bu stratejiler oluúturulurken
örgüt içerisinde tam anlamÕ ile geliútirilemezler. Bu durumda performans
karnesi firmanÕn vizyon ve stratejilerini entegre performans ve faaliyetlerin
oluúumuna dönüútürmeye yardÕm etmektedir (Cebeci, 2009, s. 89).
79
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
Performans karnesi stratejiyi açÕklar, stratejiyi faaliyete geçirir ve
uygular, iúletme birimlerinin strateji etrafÕnda hizalanmasÕna yardÕm eder.
AyrÕca stratejiyi tüm birimlerde ve tüm seviyelerde uygular, stratejik
uygulamayÕ denetler ve yönetir. E÷er strateji haritasÕ ve performans karnesi
istenilen baúarÕyÕ vermezse strateji haritasÕ strateji amaçlarÕ ve performans
karnesi istenilen baúarÕyÕ gösterene kadar revize edilmelidir (Person, 2009,
s.6-8).
ùekil 2. Performans Karnesinin Stratejik Çerçevesinin Belirlenmesi
Vizyon ve Stratejinin
Belirlenmesi ve TanÕmlanmasÕ
• Vizyonun TanÕmlanmasÕ
• Fikir Birli÷inin Sa÷lanmasÕ
øletiúim ve Ba÷lantÕ
• øletiúim kurmak ve e÷itmek
• Hedeflerin belirlenmesi
• Performans ölçülerinin uygun
ödüllerle ba÷daútÕrÕlmasÕ
Performans
Karnesi
•
•
•
•
Stratejik Geribildirim ve
Ö÷renme
• Ortak vizyonu ifade etmek
• Stratejik geribildirimin
sa÷lanmasÕ
• Stratejinin desteklenmesi ve
ö÷renmeyi kolaylaútÕrma
øú PlânlamasÕ
Hedef Belirleme
Stratejik adÕmlar atma
KaynaklarÕ da÷Õtma
Kilometre taúlarÕnÕ oluúturma
Kaynak: KAPLAN, R. S., NORTON, D. P. (1996b), “ Using the balanced scorecard
as a strategic management system”. Harvard Business Review, sayÕ 74, s.75–85.
80
Performans karnesi yöneticilere yeni yönetim süreci geliútirmelerine
olanak tanÕmaktadÕr. Bu süreç ùekil 2’de gösterildi÷i üzere dört basamaktan
oluúmaktadÕr. ølk basamakta vizyon ve stratejileri çerçevesinde fikir birli÷i
oluúturmada yöneticiye yardÕm etmektir. økinci sÕrada iletiúim kurmak
bulunmaktadÕr. Bu aúamada ise departmanÕn amaçlarÕna veya kiúisel
amaçlara stratejiyi ba÷lama olana÷Õ tanÕmaktadÕr. Üçüncü süreç ise iú
plânlamasÕdÕr. Bu süreç iúletme ile finansal plânlarÕ entegre etmeye olanak
sa÷lar. Dördüncü süreçte ise geri bildirim ve ö÷renme bulunmaktadÕr
(Kaplan ve Norton, 1996, s.75-77).
øúletmenin performans karnesinin oluúturulmasÕ için stratejik yönetim
sistemi do÷rultusunda Tablo 2’de gösterildi÷i üzere belirli aúamalarÕ
gerçekleútirmesi gerekmektedir. Bir aúamadan di÷er aúamaya belirli
sürelerde geçerek iúletmenin stratejik yönetim süreci oluúturulmuú olacaktÕr.
øúletmenin bu aúamalardan geçmesi yaklaúÕk 3 yÕllÕk bir süreyi
kapsamaktadÕr. øúletmenin vizyonunun belirlenmesi ile baúlayan bu süreç
vizyon do÷rultusunda orta düzey yöneticilerle bir araya gelinerek
stratejilerin belirlenmesi ile devam etmektedir. Bunun hemen ardÕndan
iúletme için kârlÕlÕk sa÷lamayacak yatÕrÕmlar elenir. Böylece iúletmedeki
birimler arasÕndaki ortak de÷iúim programlarÕ için ön hazÕrlÕk yapÕlÕr. Daha
sonra iúletmenin her bir stratejik birimi için performans karnesi oluúturulur
ve denetlenir. Denetleme sonucuna bakÕlarak iúletmenin vizyonunda
herhangi bir de÷iúiklik yapÕlÕp yapÕlmayaca÷Õna karar verilir. Sonuç
belirlendikten sonra yöneticiler performans karnesinden memnun kalÕrlarsa,
performans karnesi tüm iúletmeye duyurulur. Bu arada üç düzey yönetici
grubu kendi amaçlarÕ ile performans karnesini ba÷lantÕlÕ hale getirdikten
sonra performans karnesinde kullanÕlan her bir ölçüt için beú yÕllÕk hedefler
belirlerler. Bu aúamadan sonra aylÕk de÷erlendirmeler baúlar ve onlarÕ
takiben yÕlsonunda yÕllÕk strateji de÷erlendirmeleri yapÕlarak gerekli görülen
güncellenmeler yapÕlÕr. Son olarak da her bir çalÕúan iúletmenin performans
karnesi amaçlarÕ ile ba÷lantÕlÕ kiúisel amaçlarÕnÕ oluútururlar.
81
MALİ UFUKLAR
MALİ UFUKLAR
Tablo 2. øúletmenin Stratejik Yönetim Sistemini OluúturmasÕ
Aylar
Faaliyet
AçÕklama
0-3. Ay
Vizyonun açÕklanmasÕ
Yeni oluúturulan yönetim ekibinden 10 kiúi birlikte çalÕúÕr.
øúletmenin vizyonu belirlenir ve stratejiye dönüútürülür.
Böylece iúletmenin stratejisinde fikir birli÷i oluúur ve strateji
benimsenir.
4.-5. Ay
Orta düzey yöneticilere
anlatmak
Yönetimin ilk üç kademesindeki 100 kiúi bir araya getirilir
ve strateji açÕklanÕr.
6. Ay
Stratejik olmayan yatÕrÕmlarÕn
elenmesi
6.Ay
Kurumsal de÷iúim
programlarÕnÕn baúlatÕlmasÕ
Performans karnesi iúletme birimleri arasÕnda ortak de÷iúim
programlarÕnÕn gereklili÷ini ortaya koyar.
6.-9. Ay
øúletme biriminin karnesini
oluúturmak
øúletmenin karnesini kullanarak her birim kendi stratejisi
do÷rultusunda kendi karnesini oluúturur.
9.-11. Ay
øúletme birimlerinin karnelerini
denetlemek
ùirket baúkanÕ ve yöneticiler her bir iúletme biriminin
karnesini denetler.
12. Ay
Vizyonun netleútirilmesi
øúletme birimlerinin karnelerinin denetlenmesi sonucu baúta
dâhil edilmeyen ortak konularÕn belirlenmesi sa÷lanÕr.
12. Ay-Devam
Performans karnesinin tüm
kuruluú çapÕnda duyurulmasÕ
Yöneticiler performans karnesinden 1 yÕl sonrasÕnda
memnun kalÕrlarsa tüm iúletmeye performans karnesi
duyurulur.
13.-14Ay
Kiúisel performans hedeflerini
belirlemek
Yönetimin ilk üç kademesindeki yöneticiler kendi amaç ve
teúvik primlerini performans karnesi ile ba÷lantÕlÕ hale
getirilir.
15.-17.Ay
Uzun dönemli plan ve bütçenin
güncelleútirilmesi
Her ölçüt için beú yÕllÕk hedefler belirlenir. Bu hedefler için
gereken yatÕrÕmlar ve gerekli fonlar belirlenir. Beú yÕllÕk
planÕn ilk yÕlÕ yÕllÕk bütçeyi oluúturur.
18.Ay- Devam
AylÕk ve üçer aylÕk
de÷erlendirmelerin yapÕlmasÕ
øúletme birimlerinin karneleri onaylandÕktan sonra stratejik
konular üzerine odaklanan aylÕk de÷erlendirme süreci (üç
aylÕk de÷erlendirmeler ile desteklenen) baúlar.
25.-26.Ay
YÕllÕk strateji de÷erlendirmeleri
yapmak
Üçüncü
yÕlÕn
baúÕnda
ilk
baúlangÕç
stratejisi
gerçekleútirilmiútir. Daha sonrasÕnda kurumsal stratejinin
güncellenmesi gerekmektedir.
25.-26. Ay
Herkesin performansÕnÕ
performans karnesine
ba÷lamasÕ
Tüm çalÕúanlarÕn kiúisel amaçlarÕnÕ performans karnesi
amaçlarÕna ba÷lamalarÕ istenir. Tüm kuruluúun teúvik primi
uygulamasÕ karneye ba÷lanÕr.
Performans karnesi stratejik öneme sahip
yatÕrÕmlarÕn tanÕmlanmasÕnÕ ve elenmesini sa÷lar.
olmayan
Kaynak: KAPLAN, R. S., NORTON, D. P. (1996b). “Using the balanced scorecard
as a strategic management system” Harvard Business Review, 74(1), 78–79
82
Geliútirme AúamasÕ
1 Alt yapÕ için gerekli olan belgelerin temin edilmesi
2 Performans karnesi için e÷itim vermek
3 Vizyon, de÷er, misyon, stratejinin onaylanmasÕ/yenilenmesi
4 Üst düzey yönetimle görüúmelerin yapÕlmasÕ
5 Strateji haritasÕ geliútirmek
5a ProgramÕ yönetenlerle çalÕúma toplantÕlarÕ
5b ÇalÕúanlardan geri bildirim alÕnmasÕ
6 Ölçütlerin oluúturulmasÕ
6a ProgramÕ yürütenlerle çalÕúma toplantÕlarÕ
6b ÇalÕúanlardan geri bildirim alÕnmasÕ
7 Hedefleri belirlemek ve öncelik sÕrasÕna koymak
8 ølk performans karnesi raporu için bilgi toplanmasÕ
9 Performans karnesinin ilk tanÕtÕmÕ
10 Performans karnesi uygulama planÕnÕn gerçekleútirilmesi
Hafta
Planlama aúamasÕ
1 Performans karnesi için amaçlarÕn geliútirilmesi
2 Uygun organizasyon biriminin seçimi
3 Tepe yönetiminin deste÷inin alÕnmasÕ
4 Uygulama takÕmÕnÕn kurulmasÕ
5 Proje planÕnÕn formüle edilmesi
6
øletiúim stratejisinin ve planÕnÕn geniúletilmesi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Tablo2.3: Performans Karnesinin Uygulama Çizelgesi
MALİ UFUKLAR
83
MALİ UFUKLAR
Tablo 3’de performans karnesinin stratejik yönetim sistemi
oluúturulduktan sonra haftalÕk olarak hangi uygulama aúamalarÕndan geçti÷i
görülmektedir. Bu uygulama“Plânlama AúamasÕ” ve “Geliútirme AúamalarÕ”
olmak üzere iki aúamadan oluúmaktadÕr. Bu süreçlerin tamamlanmasÕ 16
haftalÕk bir süreci almaktadÕr. ølk 5 hafta “Plânlama AúamasÕ”nÕ oluútururken
kalan haftalar da “Geliútirme AúamasÕ”nÕ oluúturmaktadÕr. Tablo 3’de de
görüldü÷ü gibi 16 hafta tamamlandÕktan sonra geriye kalan zaman
plânlamanÕn gerçekleútirilmesi için harcanmaktadÕr. Bir baúka deyiúle
performans karnesinin uygulanmasÕ 20 haftayÕ almaktadÕr. Planlama
AúamasÕnda, “Performans karnesinin amaçlarÕnÕn geliútirilmesi”, “Uygun
organizasyon biriminin seçimi”, “Tepe yönetiminin deste÷inin alÕnmasÕ”,
“Uygulama takÕmÕnÕn kurulmasÕ”, “Proje planÕnÕn formüle edilmesi”,
“øletiúim stratejisinin ve planÕnÕn geniúletilmesi “yer almaktadÕr. Geliútirme
AúamasÕnda ise “Alt yapÕ için gerekli olan belgelerin temin edilmesi”,
“Performans karnesi için e÷itim vermek”, “Vizyon, de÷er, misyon,
stratejinin onaylanmasÕ/yenilenmesi”, “Üst düzey yönetimle görüúmelerin
yapÕlmasÕ”, “Strateji haritasÕ geliútirmek”, “ProgramÕ yönetenlerle çalÕúma
toplantÕlarÕ”, “ÇalÕúanlardan geri bildirim alÕnmasÕ”, “Ölçütlerin
oluúturulmasÕ”, “ProgramÕ yürütenlerle çalÕúma toplantÕlarÕ”, “ÇalÕúanlardan
geri bildirim alÕnmasÕ”, “Hedefleri belirlemek ve öncelik sÕrasÕna koymak”,
“ølk performans karnesi raporu için bilgi toplanmasÕ”, “Performans
karnesinin ilk tanÕtÕmÕ”, “Performans karnesi uygulama plânÕnÕn
gerçekleútirilmesi” yer almaktadÕr.
2.4. Performans Karnesi UygulamalarÕ
Performans karnesinin kullanÕm alanlarÕ arasÕnda iúletmeler, sanayiler,
hükümet ve kâr amacÕ gütmeyen örgütler bulunmaktadÕr (Alptekin, 2008,
s.680). Bu sayÕlan kullanÕm alanlarÕ biraz daha geniúletilirse ar-ge (Eliat,
Golany ve Shtub, 2008), e-ticaret (Asosheh vd., 2010), tedarik zinciri de
(Bhagwat ve Sharma, 2007) yer almaktadÕr. SayÕlan sektörler arasÕnda
hastane, sa÷lÕk, üretim ve bankacÕlÕk sektörleri de yerini almaktadÕr (Almawali, Zainuddin ve Ali, 2010, s.1722).
Aúa÷Õda finans, sa÷lÕk hizmetleri ve üretim sektöründe faaliyet
gösteren firmalarÕn performans karnesinde kullanÕlan boyutlar ve ölçütleri
gösteren örnekler Tablo 4, Tablo 5 ve Tablo 6’da gösterilmiútir.
84
MALİ UFUKLAR
Tablo 4. Metro Bank’Õn Performans Karnesinde KullanÕlan Boyutlar
ve Ölçütler
Finansal Boyut
YatÕrÕmlarÕn getirisi
Gelirdeki artÕú
Mevzuat hizmetlerinin maliyetindeki de÷iúim
Gelir karmasÕ
Müúteri Boyutu
Müúteri biriminin payÕ
Müúteri iliúkilerinin derinli÷i
Müúteri devamlÕlÕ÷Õ
Müúteri memnuniyeti
araútÕrmasÕ
øçsel øú Süreçleri Boyutu
Yeni ürünlerden elde edilen gelirler
Ürün geliúim süreci
Müúterilerle geçen süre
Çapraz satÕúlarÕn sonucu
SatÕú kanallarÕnÕn karmasÕndaki de÷iúim
Hizmetlerdeki hata oranÕ
Müúteri isteklerini yerine getirme süresi
Ö÷renme ve Geliúme Boyutu
ÇalÕúanlarÕn memnuniyeti
ÇalÕúan baúÕna düúen gelir
Stratejik iúleri tamamlama oranÕ
Stratejik bilgilere ulaúma oranÕ
Kiúisel hedeflerin uyum yüzdesi
Kaynak: KAPLAN, R., S., NORTON, D. (1996a). “Translating strategy into action:
the balanced scorecard.” Boston: Harvard Business School Press. s.155.
Tablo 4’de Metro Bank’Õn performans karnesi bulunmaktadÕr. Metro
bank tek bir ürüne a÷ÕrlÕk vermiú ve mevcut faiz oranlarÕyla müúterilerin
%80’ine verilen hizmetin karsÕz olmasÕ nedeni ile sorunlar yaúamaktaydÕ. Bu
yüzden performans karnesine yönelmiúlerdir. Bu sebepten dolayÕ gelir artÕúÕ
stratejisi ile gelir kaynaklarÕnÕ arttÕrmak; verimlilik stratejisiyle de
operasyonel verimlili÷i arttÕrarak maliyeti azaltmak hedeflemiútir. Bunun
için de müúteri memnuniyetinin arttÕrÕlmasÕ gereklili÷i ortaya çÕkmÕútÕr.
Bunun sa÷lanmasÕnda da iç iúleyiúleri belirlemiúler ve müúterileri anlamak,
yenilikçi ürünler geliútirmek ve ürünlerin çapraz satÕúÕ yani ürünlerin veya
hizmetlerin birbirleri ile ilgi kurularak satÕlmasÕ yönünde iyileútirmeler
yapmÕúlardÕr. Bunlara ulaúmak için de çalÕúanlarÕn verimlili÷ini arttÕrma
85
MALİ UFUKLAR
yoluna gitmiúlerdir. ÇalÕúan yeteneklerini geliútirme, bilgi sisteminin
geliútirilmesi ve çalÕúanlarÕn kiúisel amaçlarÕnÕ iúletmenin amaçlarÕ ile
uyumlu hale getirmesi sayesinde de çalÕúanlarÕn verimlili÷in artmasÕ
planlanmÕútÕr (Kaplan ve Norton 1996a, s.151-153).
Tablo 5. Montefiore Hospital’Õn Performans Karnesinde KullanÕlan
Boyutlar ve Ölçütler
Finansal Boyut
Her birim hizmet baúÕna düúen kar
Her birim hizmet baúÕna düúen maliyet
Hizmet birimleri sayÕsÕ
Müúteri Boyutu
Müúteri tatmini
Hizmet anketleri
ùikayetler/ övgüler
ølk randevu zamanÕ
Kalma süresi
Uygun yatak kullanÕmÕ
Mevcut/planlanan kullanÕm oranÕ
Tekrar kabul edilme zamanÕ
Kabul edilmeme oranÕ
Hasta bakÕm planÕndaki hasta %
Hasta memnuniyeti
Hizmet edilen zamanlar
Toplam hasta
Pazar payÕ
Birleútirilmiú anketler
EkipmanlarÕn gerçek yaúÕ/faydalÕ ömür
Yeni programlarÕn getirisi %
Tercih edilen doktorlar
Tercih edilen doktor baúÕna hasta sayÕsÕ
Kaynak: KAPLAN, R. S., NORTON D. (2001). “The strategy-focused
organization how balanced scorecard ompanies thrive in the new Business
Environment”. Harvard Business School Press.s.158
86
MALİ UFUKLAR
Montefiore Hospital’Õn Tablo 5’deki performans karnesinde stratejik
amaçlar arasÕnda hacim ve pazar payÕnda büyüme, yeniden akademik ve
klinik personellerinde denge oluúturma, bilgi sistemlerinde ve teknolojik
sistemde alt yapÕ oluúturmak, hedef koyma ve bunlara ulaúma performansÕ
stratejik amaçlar arasÕnda yerini almÕútÕr. hasta memnuniyeti ve hastalarÕn
yararÕna iúleyecek klinik ve yönetim iúleyiúi oluúturmak amaçlanmÕútÕr.
Finansal ölçütlerden ziyade finansal olmayan ölçütlere a÷ÕrlÕk verilmiútir.
Böylece insanlarÕn dikkatini, geliúme süreçlere, hastalarÕ tedavi etmeye ve
geliútirilen maliyet, kalite ve zamansallÕ÷a çevirmiúlerdir (Kaplan ve Norton,
2001 s.156-157).
Tablo 6. Tayvan’da Üretim Sektöründeki Bilgi øúlemleri
DepartmanÕnda KullanÕlan Boyutlar ve Ölçütler
Finansal Boyut
YatÕrÕm KârlÕlÕ÷Õ/Net Bugünkü De÷er
Bilgi Teknolojisi satÕn alma maliyeti
øletiúim/Network harcamalarÕ
Müúteri Boyutu
Müúteri tatmini
BilgisayarlarÕn bakÕm zamanÕ
Sistemden yararlanma oranÕ
Bilginin kesin ve zamanÕnda ulaúmasÕ
Sistemin ortalama kapasitesi ve güvenilirlili÷i
øçsel süreçlerin basitleútirilme kalitesi ve sayÕsÕ
Problemleri çözme oranÕ ve zamanÕ
Projeleri zamanÕnda tamamlama oranÕ
Eski sistemlere getirilen yenilikler
Yeni sistemlerin geliútirilmesi
Personellerin e÷itim sayÕsÕ ve saatleri
Kaynak: LEE, A.H.I.,CHEN, W. C., CHANG, C.J.(2008). , “A fuzzy ahp and bsc
approach for evaluating performance of it department in the manufacturing industry in
Taiwan.” Expert Systems with Applications, sayÕ 34, s.96-107.
Tablo 6’da Tayvan’da bilgi teknolojileri departmanÕnda performansÕ
geliútirmek için oluúturulan performans karnesi bulunmaktadÕr. Bu firma için
müúteri boyutu ve içsel iú ö÷renme süreci boyutu daha fazla önem
vermektelerdir (Lee, Chen ve Chang, 2008, s.106). Finansal boyutta kârlÕlÕk
ve maliyeti azaltmak önemli iken, müúteri tatmini, müúteriye verilen
87
MALİ UFUKLAR
hizmetlerin daha kaliteli olmasÕ için bilgisayarlara bakÕm yapÕlmasÕ,
kullanÕlan sistemden yararlanabilmesi, ulaúacak bilginin kesin do÷ru olmasÕ
ve zamanÕnda gereken bilgileri ulaúmasÕ müúteri boyutunu oluúturmaktadÕr.
KullanÕlan sistemin kapasitesi ve sistemin güvenilirlili÷i, içsel süreçlerin
daha basite indirilmesi, sistemde meydana gelecek sorunlarÕn çözülme oranÕ
ve çözülme zamanÕ, yapÕlacak projelerin zamanÕnda tamamlanma oranÕ da
içsel iú süreçleri boyutunu oluúturmaktadÕr. Son olarak da ö÷renme ve
geliúme boyutunda da sistemlere getirilen yenilikler bunun yanÕ sÕra yeni
sistemlerin geliútirilmesi, bu süreçte de personellerine verilen e÷itim sayÕsÕ
ve saatleri bu boyutu oluúturmaktadÕr.
3. LøTERATÜR
National Insurance’Õn oluúturdu÷u yeni stratejik yönetimi adÕm adÕm
30 aylÕk süreçten oluúmaktadÕr. Bu sürecin her bir adÕmÕnda artan geliúmeler
olmuútur. Bu geliúmelere ba÷lÕ olarak National Insurance’Õn yönetim sistemi
oluúturulmadan önce iki veya üç kez dört yeni yönetim süreci tekrar
düúünülüp oluúturulmuútur. Böylelikle herkes uzun dönemli stratejik
amaçlara odaklanmÕúlardÕr (Kaplan ve Norton, 1996b, s.77).
Civco Medical Instruments (Kalona, Iowa)’Õn karnesi, firmanÕn
satÕúlarÕnÕ ve giderlerini gösteren günü gününe veya aylÕk olarak ifade edilen,
plân yapmak için mukayese edilen özet gelir tablosudur. ùirketin satÕú ve
harcamalarÕnÕ gösteren gelir tablosundaki veriler sürekli olarak
güncellenmekte ve haftalÕk olarak güncellenen bu veriler altÕ aylÕk sürelerde
iúletmeye sunulmaktadÕr. Karne, satÕú, pazarlama, G&A ve ürün geliútirme
ile alakalÕ harcamalarÕ satÕr satÕr detaylandÕrmaktadÕr. Di÷er grafik ve
çizelgeler di÷er anahtar ölçülerdeki trendleri (geçmiú ve tahmini satÕúlarÕ,
uluslararasÕ satÕúlarÕ, teúvik- tazminat sonuçlarÕnÕ ve tele pazarlama
çabalarÕnÕ göstermektedir (Carney, 1999, s.4).
AT&T Canada, Inc. ùirketi faaliyet zararÕ veren ve borçlarÕnÕ
ödeyemeyen bir firmaydÕ. 1995 yÕlÕnda da 500 Amerikan firmasÕnda yapÕlan
çalÕúmaya göre de çalÕúan tatmini ile alakalÕ olarak orta seviyeden daha aúa÷Õ
bir seviyede yer aldÕ÷Õ görülmüútür. Bunun üzerine performans karnesi
uygulamasÕna geçilmiútir. 1998 yÕlÕnÕn sonunda bu firma kayÕplarÕnÕ elemine
etmiú ve pozitif nakit akÕmÕ sa÷lamÕútÕr. Telekomünikasyon pazarÕnda sadece
yüzde dörtlük bir artÕú olmasÕna ra÷men müúterilerde 350000 den 700000’e
kadar büyüme sa÷lanmÕútÕr. 3 yÕl öncesine göre yeni yatÕrÕmlar yapÕlmÕútÕr ve
pazar payÕnda artÕú görülmüútür. 1998 yÕlÕnda tekrardan bir çalÕúma
88
MALİ UFUKLAR
yapÕlmÕútÕr ve sonuç olarak 500 Kuzey Amerika úirketleri arasÕndan çalÕúan
tatmininde örneklemde ki úirketlerin ilk yüzde onunun ortalama
performansÕndan %50 artÕú oldu÷u gözlemlenmiútir (Kaplan ve Norton,
2001, s.18).
Bain&Company tarafÕndan 2002 yÕlÕnda “Yönetim Araç ve
Teknikleri” konulu araútÕrma anketi hazÕrlanmÕútÕr. Bu anketi dünyanÕn
çeúitli bölgelerinden 708 iúletme yöneticisi cevaplandÕrmÕútÕr. Bu anket
sonucuna göre yöneticilerin %62’si, yönetim aracÕ olarak performans
karnesini kullandÕklarÕnÕ belirtmiúlerdir (Rigby, 2003). Bain&Company
tarafÕndan 1999 yÕlÕnda yapÕlan aynÕ konulu anket çalÕúmasÕnda ise, Kuzey
Amerika’da 214 iúletmeden %43,9’nun performans karnesi kullandÕ÷Õ
saptanmÕútÕr (Rigby, 2001).
1999 yÕlÕ sonunda ABD’de 140 iúletmenin cevaplandÕrdÕ÷Õ anket
çalÕúmasÕ yapÕlmÕútÕr. Bu 140 iúletmenin %33,3’ünü bankalar, %21,4’ünü
sigorta úirketleri, %45,3’ünü ise benzeri finans kurumlarÕ oluúturmaktadÕr.
Anketi cevaplandÕran 140 iúletmenin %20’sinin performans karnesi
kullandÕ÷Õ, %10,7’sinin performans karnesi uygulamak için hazÕrlÕk
çalÕúmalarÕ yaptÕ÷Õ, %17,1’inin ise performans karnesi uygulamayÕ
düúündü÷ü belirtilmiútir. AyrÕca %50,7’sinin performans karnesini
kullanmayÕ düúünmedikleri, %1,4’ünün de performans karnesi uygulamasÕnÕ
kullanÕp bir süre sonra bÕraktÕ÷Õ ortaya çÕkmÕútÕr (Ittner vd., 2003).
Kasturi’ye göre (2006), sigorta sektörü ekonomiyi onaran bir
sistemdir. Bir örgütün performansÕ, kurumdaki birimlere, bireylere ve
faaliyetlerin çÕktÕsÕna ba÷lÕ olmaktadÕr. Kurum, kiúiliklerini etkileyen dÕúsal
faktörler göz ardÕ edildi÷i zaman, bireylerin davranÕúlarÕnÕ resmi ve gayri
resmi yollardan etkileyebilmektedir. Sigorta úirketlerinin de strateji
haritalarÕnÕn oluúumunu etkileyen çevresel ve içsel faktörler bulunmaktadÕr.
Çevresel faktörler arasÕnda müúteriler, rakipler, yasal düzenlemeler ve
politik durumlar yer alÕrken, içsel faktörlerde ise, çalÕúma gücünün niteli÷i,
sigorta ürünlerinin varlÕ÷Õ, ürün hattÕ, acentelerin sayÕsÕ etken rol
oynamaktadÕr. Sigorta úirketlerinde finansal ve finansal olmayan performans
ölçütleri kullanÕlmaktadÕr. Finansal performans ölçütleri kârlÕlÕk performansÕ
ve yatÕrÕm performansÕ olarak iki ana gruba ayrÕlmÕútÕr. KârlÕlÕk performansÕ,
ödenen net prim ve poliçeler üzerinden elde edilen kârlÕlÕktÕr. YatÕrÕm
performansÕ ise, úirketin varlÕ÷Õ üzerindeki yatÕrÕm ve dÕúarÕ yapÕlan yatÕrÕm
olmak üzere iki alt gruba ayrÕlmaktadÕr. Finansal olmayan performans
ölçütlerinde içsel ve dÕúsal ölçütler söz konusudur. øçsel ölçütler; çalÕúanlarÕn
89
MALİ UFUKLAR
morali, pazar araútÕrmasÕ, çalÕúan ve acente e÷itimi, müúterilere zamanÕnda
hatÕrlatmalar, öneri süreçlerindeki hÕz gibi de÷iúkenlerken dÕúsal ölçütler
arasÕnda ise pazar payÕ, müúteri tatmini, poliçe sayÕsÕndaki artÕú, her acente
için ortalama poliçe sayÕsÕ, úube sayÕsÕndaki artÕúlar yer alÕr.
Tayvan’da imalat sektörü içerisinde bilgi teknolojisi departmanÕnda
performans karnesi oluúturulmuútur. 40 firmadan yüzde 78’i dönmüútür. Bu
nedenle 31 úirket üzerinde çalÕúma yapÕlmÕútÕr. Performans karnesinin dört
boyutu kullanÕlmÕútÕr. YapÕlan anket çalÕúmasÕnÕn sonucunda da müúteri
boyutu en önemli sÕrada yerini alÕrken, müúteri boyutunu süreç boyutu takip
etmiútir ( Lee, Chen, Chang, 2008).
Bain&Company tarafÕndan 2006 yÕlÕnda yapÕlan araútÕrma sonucuna
göre de müúterilerinin yüzde 70’i performans karnesi kullandÕklarÕ ve tatmin
seviyesinde 3.5/5.0 oldu÷u ortaya çÕkmÕútÕr. Bu da performans karnesini
geniú çapta kullanÕlan ve yüksek tatmin sa÷layan stratejik araçlardan biri
oldu÷unun göstergesidir (Person, 2009, s.11).
1994 yÕlÕnda Mobil Corporation’s Marketing and RefiningGroup
(Mobil) Performans karnesini uygulamaya koymuútur. 3 yÕllÕk bir süreç
sonucunda geliúimler baúlamÕútÕr. Performans karnesinin dört boyutunun
uygulanmasÕ sonucunda çalÕúanlarÕn stratejik kararlara olan farkÕndalÕklarÕ
%20’den %80’e çÕkmÕútÕr. ùirkette güvenlik ve çevre sorunlarÕ çözüme
kavuúmuú, kullanÕm alanÕ %70 oranÕnda daha verimli kullanÕlmaya
baúlanmÕú, yeni ürünler geliútirilmeye baúlanmÕútÕr. Büyüme hacmi ortalama
%2 oranÕnda artÕú göstermiútir. AyrÕca nakit harcamalarda da azalÕú meydana
gelmiútir. Performans karnesinin uygulanmasÕ sonucunda iúletme, Kuzey
Amerika’daki petrol sektöründe kârlÕlÕk artÕúÕ sa÷layarak kendi sektöründeki
iúletmelerin sÕnÕflandÕrÕlmasÕnda son sÕradan ilk sÕraya yükseliú göstermiútir.
Bu geliúmeler sonucunda Mobil’in nakit akÕmÕ yÕllÕk 1 milyar dolarÕn
üzerinde ve iúletme sermaye getirisi de yüzde 6 ‘dan yüzde 16’ya çÕkmÕútÕr.
(Wisner, 2010, s.4).
Yüksel ve Da÷deviren (2010, s.1273-1274) Ankara’da bir üretim
firmasÕ üzerinde performans karnesi ile ilgili olay çalÕúmasÕ yapmÕúlardÕr. 16
ölçütten oluúan performans karnesi oluúturulmuútur. ÇalÕúma sonucunda
müúteri boyutu % 29.5 ile ilk sÕrada önem teúkil etmiú, ikinci sÕrada ise
%26.4 ile süreç boyutu yer almÕútÕr. Finansal boyut % 23.6 ile üçüncü sÕrada
ve ö÷renme ve geliúme boyutu da % 20.5 ile dördüncü sÕrada yerlerini
almÕúlardÕr.
90
MALİ UFUKLAR
4. SONUÇ
øúletmeler performanslarÕnÕ iyileútirmek için yeni arayÕú içerisine
girmiúlerdir. Bu süreç içerisinde de ihtiyaçlar do÷rultusunda finansal
ölçümlerin yanÕ sÕra finansal olmayan ölçümlerinde kullanÕlmasÕ gereklili÷i
ortaya çÕkmÕútÕr. Zamanla iúletmeler performans karnesini kullanmaya
baúlamÕú ve kendi úirketlerinin ihtiyaçlarÕ do÷rultusunda performans
karnesini kendi úirketlerine göre adapte etmiúlerdir.
BazÕ yöneticiler ve akademisyenler tarafÕndan çok ilgi çekmesine
ra÷men bazÕ kesim tarafÕndan da tersi fikirler de beyan edilmektedir. Buna
ra÷men 1992 yÕlÕndan itibaren çok sÕk kullanÕlan performans karnesi,
performansÕ iyileútirmeye yönelik olumlu bir adÕm olarak de÷erlendirilebilir.
Performans karnesi sayesinde iúletmeler vizyonlarÕnÕ daha somut hale
getirebilmekte ve çalÕúanlarÕna kolaylÕk sa÷lamaktadÕr. YapÕlan eleútirilere
ra÷men yine de genel itibari ile çok sÕk kullanÕlan bir performans ölçüm
tekni÷idir.
Bu çalÕúmada finansal ölçütler ile finansal ölçütleri bir arada dengede
tutan performans karnesi anlatÕlmaya çalÕúÕlmÕútÕr. Bu yöntem sayesinde
iúletmeler finansal boyut, müúteri boyutu, içsel iú ö÷renme süreci boyutu ve
son olarak da ö÷renme ve geliúme boyutu ile stratejilerini uygulamaya
geçirmektelerdir. Böylece iúletmeler hangi konularda eksik, hangi konularda
avantajlÕ
olduklarÕnÕ
görebilecek
böylece
rekabet
üstünlü÷ü
sa÷layabileceklerdir.
91
MALİ UFUKLAR
5. KAYNAKÇA
ABRAN, A., BUGLIONE, L., (2003); “A multidimensional performance model for
consolidating balanced scorecards”, Advances in Engineering Software, sayÕ 34, 339-349.
AöCA, V., (2009); “Türk ømalat øúletmelerinde Çok Boyutlu Performans De÷erleme
(PD) Modellerine DayalÕ Performans Göstergelerinin KullanÕlabilirlili÷i.”, DumlupÕnar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayÕ 23, 51-66.
AHN, H., (2001); ”Applying the Balanced Scorecard Concept: an Experience
Report.”, Long Range Planning, sayÕ 34, 441-461.
AKAL, Z., (2000); “øúletmelerde Performans Ölçüm ve Denetimi Çok Yönlü
Performans Göstergeleri”, Ankara: Ankara Milli Prodüktivite YayÕnlarÕ.
AL-MAWALø, H.H., ZAINUDDIN, Y. ve ALø, N.N.K., (2010); “Balanced
Scorecard (BSC) Usage and Financial Performance Of Branches Õn Jordanian Banking
øndusry”, World Academy of Science, Engineering and Technology, sayÕ 66, 1722-1729.
ALPTEKøN, N., (2008); “Construction of Balanced Scorecard Using Analytic
Hierarchyp Rocess”, Marmara Üniversitesi ø.ø.B.F Dergisi, sayÕ 25, 677-691.
ARGÜDEN, Y., (2011); “EFQM Mükemmellik Modeli ve Balanceds Corecard.”,
http://www.arge.com/Hizmetlerimiz/Starteji/StratejiUygulamaBalancedScorecard/EFQMMuk
emmellikModeliveBalancedScorecard.aspx Eriúim Tarihi 07.07.2011.
ASOSHEH, A., NALCHøGAR, S. ve JAMPORAZMEY, M., (2010); “Information
Technology Project Evaluation: A øntegtrate Data Envelopment Analyis And Balanced
Scorecard Approach”. Expert Systems with Applications, sayÕ 37, 5931-5938.
BANKER, R. D.,CHANG, H., JANAKøRAMAN, S. N., KONSTANS, C., (2004); “A
Balanced Scorecard Analysis Of Performance Metrics”, European Journal of Operational
Research, sayÕ 154, 423–436.
BHAGWAT, R., SHARMA, M.K., (2007); “Performance Measurement Of Supply
Chain Management: A Balanced Scorecard Approach.” Computers & Industrial Engineering,
sayÕ 53, 43-62.
BRAAM, G.J.M., NIJSEN, E.J., (2004); “Performance Effects Of Using The
Balanced Scorecard: A Note On The Dutch Experience” Long Range Planning sayÕ 37, 335349.
BUTLER, A., LETZA, S.T. ve NEALE, B., (1997); “Linking The Balanced
Scorecard To Strategy”, Long Range Planning, sayÕ 30, 242-253.
CHYTAS, P., GLAYKS, M. ve VALIRIS, G., (2011); “ A Proactive Balanced
Scorecard”, International Journal of Information Management, 1-9, Sciencedirect VeritabanÕ
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0268401210001908
EriúimTarihi
01.03.2011.
COKINS, G., (2009); “Performance Management”. New Jersey: John Wiley&Sons
Inc.
92
MALİ UFUKLAR
COùKUN, A., (2006); “BankalarÕn Stratejik Performans Yönetiminde Performans
Karnesi KullanÕmÕ”. BankacÕlar Dergisi, sayÕ 56, 28- 40.
COùKUN, A., (2007); “Stratejik Performans Yönetimi ve Performans Karnesi.”
østanbul: Literatür YayÕnlarÕ.
ÇUKURÇAYIR, M.A., EROöLU, T. H., (2004); “Yerel Yönetimlerde Yeniden
YapÕlanmaya FarklÕ Bir YaklaúÕm: Verimlilik Ve BaúarÕ Karnesi”. SayÕútay Dergisi, NisanHaziran, sayÕ:53, 41- 66.
DAVøS, S., ALBRIGHT, T., (2004); “An ønvestigation Of The Effect Of Balanced
Scorecard ømplementation On Financial Performance”. Management Accoounting Research,
sayÕ 15, 135-153.
DPT, (2000); “Kamu Yönetiminin øyileútirilmesi Ve Yeniden YapÕlandÕrÕlmasÕ Özel
øhtisas Komisyonu Raporu”. http://ekutup.dpt.gov.tr/kamuyone/oik527.pdf Eriúim Tarihi
31.03.2011.
EILAT, H., GOLANY, B. Ve SHTUB A., (2008); “R&D Project Evaluation: An
Integrated DEA And Balanced Scorecard Approach”. Omega, sayÕ 36, 895-912.
GARENGO, P., BøAZZO, S. ve BøTøTCø, Ü. S., (2005), “Performance Measurement
Systems øn Smes: A Rewiew For A Researchagenda.” International Journal of Management
Reviews, sayÕ 7, 25-47.
HO, I.H., CHENG, T.F. ve LIN, C.Y., (2001); ”The Construction Of Performance
Evaluation Model For Engineering Educational Systems, International Conferance on
Enginering Education, Oslo, Norway. Session 6B8.
ISWATI, S., ANSHORI, M., (2007); “The ønfluence Of øntellectual Capital To
Financial Performance At ønsurance Companies øn Jakarta Stock Exchange (JSE).” 13th Asia
Pacific Management Conference, Melbourne Australia, 1393-1399.
ITTNER, C. D., LARCKER, D. F. ve RANDALL, T., (2003); “Performance
ømplications Of Strategic Performance Measurement In Financial Services Firms”.
Accounting, Organizations and Society, sayÕ 7-8, 715-741.
JING, F. F., AVERY, G. C., (2008); “Missing Links In Understanding The
Relationship Between Leadership And Organizational Performance.” International Business
&Economics Research Journal, sayÕ 7, 67-78.
KAPLAN, R. S., NORTON, D. P., (1992); “The Balanced Scorecard: Measures That
Drive Performance”. Harvard Business Review, sayÕ 70, 71–79.
KAPLAN, R., NORTON, D., (1996a); “Translating Strategy ønto Action: The
Balanced Scorecard”. Harvard Business School Press, Boston:.
KAPLAN, R. S., NORTON, D., (1996b); “Using The Balanced Scorecard As A
Strategic Management System”. Harvard Business Review, sayÕ 74, 75–85.
KAPLAN, R. S., NORTON D. (2001); “The Strategy-Focused Organization How
Balanced Scorecard Companies Thrive øn The New Business Environment”. Harvard
Business School Press.
93
MALİ UFUKLAR
KAPLAN, R. S., NORTON D. (2004); “Stratagy Maps Converting øntangible Sets
ønto Tangible Outcomes”. Harvard Business School Press.
KOÇEL, T. (2010); “øúletme Yöneticili÷i, Beta YayÕnlarÕ, østanbul:
LEE, A.H.I., CHEN, W. C. ve CHANG, C.J., (2008); “A Fuzzy Ahp And Bsc
Approach For Evaluating Performance Of øt Department In The Manufacturing Industry In
Taiwan”. Expert Systems with Applications, sayÕ 34, 96-107.
LEUNG, L.C., LAM, K.C. ve CAO, D., (2006); “Implementing The Balanced
Scorecard Using The Analytic Hierarchy Process & The Analytic Network Process”. The
Journal of Operational Research Society. SayÕ 57, 682-691.
METAWøE, M., GøLMAN, M., (2005); “Problems With The Implementation Of
Performance Measurement Systems In The Public Sector Where Performance Is Linked To
Pay: A Literature Rewiew Drawn From The UK.” 3rd Conference on Performance
Measurements and Management Control, Nice. 1-24.
NIVEN, R., (2006); “Balenced Scorecard Step By Step: Maximizing Performance and
Maintaining Results”. John Wiley & Sons, Inc., New Jersey.
OLVE, N. G., PETRø, C. J., ROY, J. ve ROY, S., (2004); “Twelve Years Later:
Understanding And Realizing The Value Of Balanced Scorecards.” Ivey Business Journay, 56, 1-7.
PERSON, R., (2009); “Balanced Scorecards and Operational Dashboards With
Microsoft Excel.” Wiley Publishing, Indianapolis.
RIGBY, D. (2001); “Management Tools And Techniques: A Survey.” California
Management Review, sayÕ 2, 139-160.
RIGBY, D., (2003); “Management Tools 2003”.www.bain.com. Eriúim Tarihi
15.12.2010
SALEM, H., (2003);” Organizational Performance Management And Measurement.
Economic
And
Social
Council.”
http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/unescwa/unpan010860.pdf,
Eriúim
Tarihi 28.03.2011.
SAYIùTAY RAPORU., (2003); “SayÕútay’Õn Performans Ölçümüne øliúkin Ön
AraútÕrma Raporu”. http://sayÕstay.gov.tr/yayÕn/yayÕnicerik/aras28SayPerOlcArsRap.pdf,
Eriúim Tarihi 31.03.2011.
UTKUTUö, Ç.P., (2008); “KURUMSAL PERFORMANS YÖNTEMø OLARAK
TOPLAM BAùARI GÖSTERGESø YÖNTEMø”. Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar E÷itim
Fakültesi Dergisi, sayÕ 23, 55-78.
VEEN-DøRKS, P.V, WIJN, M., (2002); “Starategic Control: Meshing Critical
Success Factors With The Balanced Scorecard”. Long Range Planning, sayÕ 35, 407-427.
WøSNER, P., (2010); “Multidimensional Performance Measurement Using The
Balanced Scorecard.” www.qfinance.com Eriúim Tarihi 15.12.2010.
94
MALİ UFUKLAR
YENøCE, E., (2007); “Performans Ölçümünde KarúÕlaúÕlan Sorunlar Ve Kurumsal
Karne (Balanced Scorecard) YaklaúÕmÕ”. Bütçe DünyasÕ,sayÕ 2, 95-100.
95
MALİ UFUKLAR
RAND VERSUS HAYEK: KAPøTALøZM SAVUNUSU
Yrd. Doç. Dr. ølkay YILMAZ
Mersin Üniversitesi ø.ø.B.F. øktisat Bölümü
Çiftlikköy Kampusu, 33343 Yeniúehir/MERSøN
0 324 3610001/5305
ÖZET
Ayn Rand ve Friedrich August von Hayek'in ortak noktalarÕndan biri her ikisinin de
yirminci yüzyÕlda sosyalizme karúÕ piyasa ekonomisini entelektüel alanda savunmuú
olmalarÕdÕr. Her iki düúünür de bireysel özgürlüklere dayalÕ bir sosyo-iktisadî düzen olarak
kapitalizmi benimsemiú, fakat bunu farklÕ gerekçelere dayandÕrmÕúlardÕr. Bu çalÕúmada bu iki
düúünürün kapitalizmi savunurken kullandÕklarÕ argümanlar birbirleriyle karúÕlaútÕrÕlmakta ve
aralarÕndaki benzerlikler ve farklÕlÕklar vurgulanmaktadÕr. Rand, kapitalizmi rasyonel bir
varlÕk olan insanÕn do÷asÕyla uyumlu olmasÕ nedeniyle, di÷er bir deyiúle insanÕn rasyonel bir
varlÕk olarak yaúamasÕnÕ sa÷layan tek (akÕlcÕ) ekonomik sistem oldu÷u için savunmaktadÕr.
Hayek ise kapitalizmi, ya da kendi deyiúiyle piyasa düzenini, evrimsel bir süreç içinde ortaya
çÕkmÕú spontane bir düzen olarak görmekte ve onu alternatif -insan tasavvuru olan- sistemlere
göre daha fazla bilgi kullanarak daha fazla zenginlik üretti÷i için savunmaktadÕr.
Anahtar Kelimeler: øktisadî Sistemler, Kapitalizm, Sosyal Adalet, Sosyalizm,
Spontane düzen.
Jel SÕnÕflamasÕ: A13, P10, P20.
RAND VERSUS HAYEK: DEFENSE OF CAPITALISM
ABSTRACT
One of the common features of Ayn Rand and Friedrich August von Hayek is that
both of them defended market economy against socialism in the intellectual arena in the
twentieth century. Both thinkers espoused capitalism as a socio-economic order, but they
based their support of capitalism on different reasons. In this study, arguments which are used
to defend capitalism by these two thinkers are compared with each other and their similarities
and differences are emphasized. Rand defends capitalism because she thinks that it is the only
rational economic system which allows people to live as rational beings. Hayek, on the other
hand, sees capitalism, or rather the market order as he chooses to call it, as a spontaneous
order which is a product of an evolutionary process and defends it because of the fact that it
uses more knowledge and information and consequently produces more wealth.
Key Words: Economic systems, Capitalism, Social Justice, Socialism, Spontaneous
order.
Jel Code: A13, P10, P20.
97
MALİ UFUKLAR
Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu
1. GøRøù
Ayn Rand2 (1905-1982) ve Friedrich August von Hayek3 (1899-1992)
yirminci yüzyÕlda entelektüel alanda sosyalizme sert eleútiriler getirmiú ve
piyasa ekonomisini savunmuú iki düúünürdür. Rand felsefî romanlarÕyla
geniú halk kitleleri ve özellikle gençler üzerinde, Hayek ise daha çok
akademik çevrelerde ve entelektüeller arasÕnda etkili olmuútur. Rand’Õn 1943
yÕlÕnda yayÕnlanan The Fountainhead [HayatÕn Kayna÷Õ] adlÕ romanÕnÕn
ABD’de bestseller olmasÕyla baúlayan etkisi Atlas Shrugged [Atlas Silkindi]
adlÕ baúyapÕtÕnÕn 1957’de yayÕnlanmasÕndan sonra doru÷a ulaúmÕú ve
günümüze kadar devam etmiútir. Hayek’in økinci Dünya SavaúÕ sÕrasÕnda
1944 yÕlÕnda yayÕnlanan, sosyalizme ve genel olarak kolektivist sistemlere
yönelik eleútirilerini içeren The Road to Serfdom [Kölelik Yolu] adlÕ kitabÕ
özellikle Amerika’da popülerlik kazanmÕú ve pek çok dile çevrilmiútir.
Ancak yine de onun liberal ekonomi anlayÕúÕ, akademik çevrelerde 1970’lere
kadar ra÷bet görmemiú ve etkisi sÕnÕrlÕ kalmÕútÕr. 1974 yÕlÕnda Nobel øktisat
ödülünü kazanmasÕndan sonra düúüncelerinin ve eserlerinin artan etkisi
günümüzde de sürmektedir.
øki düúünür de piyasa ekonomisini (kapitalizmi) ve özgür bir toplumu
savunmuú olmalarÕna karúÕn, bunu farklÕ gerekçelere dayandÕrmÕúlardÕr. Her
úeyden önce, ekonomik sistemler hakkÕndaki düúüncelerini ifade ederken
kullandÕklarÕ en temel kavramlar bile birbirinden farklÕdÕr. Rand, savundu÷u
iktisadî sistemi kapitalizm olarak adlandÕrÕrken, Hayek, bunun yerine piyasa
düzeni, catallaxy (Hayek, 1976, s.108) ve insan iúbirli÷inin geniúletilmiú
düzeni (Hayek, 1988, s.6) gibi terimleri kullanmayÕ tercih etmektedir.
Rand’a göre kapitalizm, rasyonel insanÕn (bireyin) kendi çÕkarlarÕnÕ en iyi
savunabilece÷i ekonomik sistem oldu÷u için; Hayek’e göreyse piyasa
ekonomisi, içinde barÕndÕrdÕ÷Õ ekonomik aktörlere sahip olduklarÕ bilgileri
kullanarak eylemde bulunma úansÕ verdi÷i ve bu nedenle toplam refahÕ
alternatif düzenlerin gerçekleútirebilece÷inin çok daha üzerine taúÕyabildi÷i
için tercih edilmelidir. Benzer úekilde, her iki düúünür de sosyalizme (ve
di÷er tüm kolektivist sistemlere) karúÕ çÕkmÕú, bu sistemin insanlara refah ve
özgürlük de÷il, yoksulluk ve kölelik getirece÷ini vurgulamÕútÕr. Ancak
sosyalizmin/sosyalistlerin amaçlarÕ konusuna bakÕú açÕlarÕnda bir uyum söz
konusu de÷ildir. Rand, bu amaçlarÕ hiçbir úekilde ahlakî olarak nitelemez ve
2
Ayn Rand’Õn hayatÕ ve felsefesinin geniú bir özeti için bkz. YÕlmaz, 2011, s.289-379.
Friedrich August von Hayek’in hayatÕ ve felsefesinin geniú bir özeti için bkz. YÕlmaz, 2010,
s.449-515.
3
98
MALİ UFUKLAR
karúÕ çÕkarken; Hayek, bunlardan bazÕlarÕnÕn benimsenebilinece÷ini ifade
etmiútir.
Rand ve Hayek hiçbir zaman birbirleriyle karúÕlaúmamÕú ve fikir alÕú
veriúinde bulunmamÕú olmalarÕna karúÕn birbirleri hakkÕnda çeúitli vesilelerle
görüúlerini açÕklamÕúlardÕr. Rand, Hayek’i kapitalizmden ödün veren bir
tavizci (compromiser) olarak görmüú, onun kapitalizmi savunurken
birbirleriyle çeliúen fikirler ortaya attÕ÷ÕnÕ düúünmüú ve onu son derece
zararlÕ bir düúman olarak görmüútür (Rand, 1995, s.299)’dan aktaran
Sciabarra ve Sechrest, 2005, s.243). Buna karúÕn Hayek, Rand’Õn Atlas
Shrugged’ÕnÕ son derece olumlu de÷erlendirmiú (Childs, 1994, s.272’den
aktaran Sciabarra ve Sechrest, 2005, s.243) ve Rand’Õn yaúayan üç önemli
kadÕn iktisatçÕdan biri oldu÷unu söylemiútir (Ebenstein, 2003, s.275).
Bu çalÕúmanÕn temel amacÕ, Rand ve Hayek’in kapitalizmi savunma
gerekçelerini birbirleriyle karúÕlaútÕrÕp aralarÕndaki benzerlikleri ve
farklÕlÕklarÕ vurgulamaktÕr. øzleyen ikinci bölümde kapitalizmin do÷asÕ
üzerine düúünceleri, üçüncü bölümde sosyalizme karúÕ çÕkÕú gerekçeleri,
dördüncü bölümde ise sosyal adalet ve refah devleti karúÕtÕ argümanlarÕ
birbirleriyle karúÕlaútÕrÕlarak de÷erlendirilecektir. Beúinci ve son bölümde ise
genel bir de÷erlendirme yapÕlacaktÕr.
2.KAPøTALøZM ÜZERøNE DEöERLENDøRMELERø
Rand, kapitalizmi “tüm mülkiyetin özel olarak sahiplenildi÷i,
mülkiyet haklarÕ da dâhil, bireysel haklarÕ tanÕmaya dayalÕ olan sosyal bir
sistem” olarak tanÕmlamaktadÕr (Rand, 2004, s.16). Rand’Õn bu tanÕmÕ, insan
iliúkilerinde fiziksel gücün yasaklanmasÕyla yakÕndan iliúkilidir ve devletin
temel fonksiyonunun ne olmasÕ gerekti÷ine iúaret eder. Kapitalist bir
düzende, devletin temel fonksiyonu vatandaúlarÕn haklarÕnÕ korumaktÕr.
VatandaúlarÕn haklarÕnÕ korumak da her úeyden önce onlarÕ fiziksel úiddetten
korumak demektir. Devlet, vatandaúlarÕn birbirlerine karúÕ fiziksel güç
kullanÕmÕnÕ baúlatmalarÕna engel olmakla görevlidir.
Rand’Õn kapitalizm tanÕmÕnÕ ve bu tanÕmÕn ima ettiklerini
anlayabilmek için, her úeyden önce, ona göre insan haklarÕnÕn ne oldu÷u ve
bu kavramÕn neleri içerdi÷inin anlaúÕlmasÕ yerinde olur. Rand’a göre
“haklar” ahlakî bir kavramdÕr ve bu kavram sayesinde bir bireyin
davranÕúlarÕnÕ yönlendiren ilkelerden di÷er bireylerle olan iliúkilerini
yönlendiren ilkelere mantÕksal bir geçiú sa÷lanÕr (Rand, 2006, s.139). ønsanÕn
eylem özgürlü÷ü toplumsal bir ba÷lam içerisinde tanÕmlanÕr ve onaylanÕr.
99
MALİ UFUKLAR
HaklarÕn, toplumsal bir ba÷lam içerisinde tanÕmlanmasÕ gerekti÷i açÕktÕr,
çünkü toplum içinde yaúamayan, örne÷in ÕssÕz bir adada tek baúÕna yaúayan,
bir insanÕn di÷er insanlarla olan davranÕúlarÕnÕn nasÕl olaca÷Õna iliúkin
kurallar hiçbir zaman uygulanamayacaklarÕ için anlamsÕzdÕr. ønsanÕn toplum
içinde yaúamaktan dolayÕ fayda sa÷layabilmesi için gerekli olan toplumsal
kurallar bireysel haklarÕ belirler. En temel bireysel hak, yaúam hakkÕdÕr;
özgürlük, mülkiyet ve mutlulu÷u arama haklarÕ bunun do÷al uzantÕlarÕdÕr.
ønsanÕn yaúam hakkÕ ve onun türevi olan di÷er haklarÕ, insanÕn
do÷asÕndan kaynaklanmaktadÕr. Rand, insanÕ “rasyonel bir hayvan” olarak
tanÕmlamakta ve onun di÷er canlÕlardan ayÕrt edici niteli÷inin bilinci
oldu÷unu düúünmektedir. ønsan, bilinci sayesinde soyutlama yapabilmekte,
kavramlar oluúturabilmekte ve gerçekli÷i uslamlama (akÕl yürütme) yoluyla
kavrayabilmektedir (Rand, 1990, s.44). ønsan hayatta kalabilmek için aklÕnÕ
kullanmak zorundadÕr. Di÷er hayvanlardan farklÕ olarak yalnÕzca içgüdüleri
sayesinde yaúayamaz. Bu nedenle insan haklarÕ, insanÕn do÷asÕna uygun
úekilde, rasyonel bir canlÕ olarak, yaúayabilmesi için gereklidir. ønsanÕn
yaúam hakkÕ, onun yaúamÕnÕ sürdürebilmesi için gerekli olan eylemleri
gerçekleútirebilmesi, yani aklÕnÕ kullanarak seçimler yapabilmesinin
mümkün olmasÕ demektir. Özgürlük hakkÕnÕn en temel insan haklarÕndan
biri olmasÕnÕn nedeni budur. ønsanÕn yaúamÕnÕ kendi çabasÕyla sürdürmek
zorunda olmasÕ, kendi çabasÕnÕn ürünü üzerinde hak sahibi olmasÕnÕ, yani
mülkiyet hakkÕnÕ da gerekli kÕlar. Maddî de÷erlerin elde edilmesi,
korunmasÕ, kullanÕlmasÕ ve elden çÕkarÕlmasÕ mülkiyet hakkÕnÕn kapsamÕ
dâhilindedir (Rand, 2006, s.143-144). ønsanÕn yaúamÕnÕ sürdürebilmesi için
gerek duydu÷u temel motivasyonu, yani kendi çÕkarÕnÕ amaçlamasÕnÕ,
mümkün kÕlan hak ise mutlulu÷u arama hakkÕdÕr ve di÷er iki temel insan
hakkÕyla, özgürlük ve mülkiyet hakkÕyla, birlikte insanÕn yeryüzünde aklÕnÕ
kullanarak yaúamasÕ için gerekli ortamÕ sa÷lar.
Rand, insan haklarÕnÕn yalnÕzca fiziksel úiddet yoluyla ortadan
kaldÕrÕlabilece÷ini düúünmektedir. Fiziksel güç kullanÕmÕ dÕúÕnda di÷er
insanlarÕn bazÕ davranÕúlarÕ, bireyi nahoú bir durumda bÕrakabilse bile birey
aklÕnÕ, yaúamÕnÕ sürdürmek için kullanmaya devam edebilir. YalnÕzca
fiziksel güç kullanÕmÕna maruz kalmasÕ halinde, insan hayatta kalma aracÕ
olan aklÕnÕ özgür bir úekilde kullanmaktan mahrum olur, mülkiyetindeki
mallarÕ kendi istedi÷i amaçlarÕ do÷rultusunda kullanamaz ve kendi
mutlulu÷unu aramak yerine kendisine dikte edileni yapmak zorunda kalÕr
(Peikoff, 1993, s.359-360). ønsan haklarÕnÕn yalnÕzca fiziksel güç kullanÕmÕ
yoluyla ihlal edilebilmesinin anlaúÕlmasÕ, uygar bir toplumda devletin temel
100
MALİ UFUKLAR
fonksiyonunu da belirler: Devlet, bireylerin haklarÕnÕn ihlal edilmesini
engellemekle görevlidir. Devlet, masum insanlara karúÕ güç kullanamaz;
elindeki gücü, yalnÕzca masum insanlara karúÕ güç kullanÕmÕnÕ baúlatmÕú ya
da böyle bir tehditte bulunmuú olanlara (bireylere, gruplara ya da di÷er
uluslara) karúÕ kullanabilir.
Anarúizmi savunulamayacak bir doktrin olarak gören Rand, devleti bir
co÷rafî alanda belirli toplumsal davranÕú kurallarÕnÕn uygulanmasÕnÕ
sa÷lamak için güç kullanma tekelini elinde bulunduran kurum olarak
tanÕmlamaktadÕr (Rand, 2006, s.162). ønsan haklarÕnÕ korumayÕ amaçlayan
uygar bir devletin yalnÕzca üç fonksiyonu vardÕr: iç güvenlik, dÕú güvenlik ve
adalet. Devletin fonksiyonlarÕnÕn bu úekilde sÕnÕrlandÕrÕlmasÕ, vatandaúlarÕn
haklarÕnÕn devlet güvencesinde olmasÕnÕ sa÷lar, devletin gere÷inden fazla
büyüyerek vatandaúlarÕn haklarÕnÕ ihlal etmesini engeller. Böyle bir devlet
anlayÕúÕyla uyumlu tek siyasal-ekonomik düzen kapitalizmdir:
Kapitalist bir toplumda hiçbir kiúi veya grup bir di÷erine karúÕ fiziksel
güç kullanÕmÕnÕ baúlatamaz. Böyle bir toplumda hükümetin [devletin] tek
görevi insan haklarÕnÕ koruma, yani insanÕ fiziksel güçten korumadÕr;
hükümet insanÕn kendini savunma hakkÕnÕn görevlisi olarak faaliyet gösterir
ve sadece úiddete karúÕ úiddet olarak ve sadece güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara
karúÕ güç kullanÕr; buna göre hükümet nesnel kontrol úartlarÕnda, karúÕlÕk
verme anlamÕnda güç kullanÕmÕnÕ sa÷lamanÕn yoludur (Rand, 2004, s.16).
Rand’Õn tanÕmladÕ÷Õ biçimiyle kapitalist bir toplumda devlet, insan
haklarÕnÕ korumayla ilgili fonksiyonlarÕnÕn dÕúÕna çÕkamayaca÷Õ için
ekonomik hiçbir faaliyette de bulunmayacaktÕr. Böyle bir toplumda ekonomi
ile devlet arasÕndaki ayrÕm tÕpkÕ gerçek anlamda laik bir ülkede din ile devlet
arasÕndaki ayrÕm gibidir. Devlet, ekonomik alanda faaliyet gösteremez,
vatandaúlarÕnÕn ekonomik faaliyetlerine müdahale edemez, piyasalarÕ
regülasyona tabi tutamaz ve vatandaúlarÕn ekonomik faaliyetlerinin kendi
fonksiyonlarÕnÕ engellemesine ya da etkilemesine izin veremez.
Rand’a göre kapitalizmin ahlakî üstünlü÷ü onun kaynaklarÕ etkin bir
úekilde kullanmasÕ ve herhangi bir alternatif ekonomik sisteme göre daha
fazla refah üretebilmesi de÷ildir. Kapitalizmin kaynaklarÕn etkin
kullanÕlmasÕna ve yüksek bir refah düzeyine yol açtÕ÷Õ do÷rudur, fakat bu
onun ikincil sonucudur. Kapitalizm asÕl, bireyin rasyonel do÷asÕna uygun,
yani insanÕn tam anlamÕyla aklÕnÕ kullanarak hayatta kalmasÕnÕ sa÷layan, tek
sistem oldu÷u için ahlakidir. Kapitalizm bunu, insanlarÕn haklarÕnÕ
101
MALİ UFUKLAR
(özgürlük, mülkiyet ve mutlulu÷u arama haklarÕnÕ) koruyan bir toplumsal
düzenle gerçekleútirir.
Hayek, Rand’dan farklÕ olarak, savundu÷u ekonomik sistemi
kapitalizm olarak adlandÕrmaktan özellikle kaçÕnmaktadÕr. Piyasa düzenini
kapitalizm olarak adlandÕrmanÕn, yanlÕú bir úekilde bu düzenin, emekleriyle
geçinenlerin aleyhine sermaye sahiplerinin çÕkarlarÕna hizmet etti÷ini ima
etti÷ini düúünmektedir (Hayek, 1988, s.111).
Hayek’e göre piyasa düzeni, bir yapma düzen de÷il, spontane
(kendili÷inden do÷muú ve geliúmiú) bir düzendir. Hayek, “düzen” kavramÕnÕ
úu úekilde tanÕmlamaktadÕr:
‘Düzen’ kavramÕyla bir iliúkiler durumu’nu tasvir edece÷iz. Bu
iliúkiler durumunda çok sayÕdaki muhtelif türden unsurlar birbiriyle öylesine
ba÷lantÕlÕdÕrlar ki, bütünün bazÕ mekânsal ve zamansal parçalarÕ hakkÕndaki
bilgimizden, bütünün geri kalan kÕsmÕna iliúkin do÷ru beklentiler, en
azÕndan, do÷ru çÕkmak için iyi bir úansÕ bulunan beklentiler terkip etmeyi
ö÷renebiliriz. (Hayek, 1996, s.55; Hayek, 1973, s.36)
Piyasa düzeninde insanlar, sadece kendi çevrelerinde gözlemledikleri
düzenin unsurlarÕ hakkÕndaki bilgilere dayanarak piyasanÕn geneli hakkÕnda
do÷ru ya da do÷ru çÕkmasÕ yüksek beklentiler kurabilmektedirler. Piyasa
düzeninin kapsadÕ÷Õ çok geniú bir alanda farklÕ üretim ve tüketim alanlarÕnda
faaliyet gösteren birbirlerinden çok farklÕ amaç ve eylemleri olan insanlarÕn
bu eylemlerinin birbirleriyle uyumlulaútÕrÕlabilmesi piyasa sürecinde
mümkün hale gelmektedir.
Hayek’e göre, bildi÷imiz úekliyle insan uygarlÕ÷ÕnÕ ve toplumsal
hayatÕ mümkün kÕlan bu düzenin kayna÷Õ, insan aklÕ de÷ildir. Di÷er bir
deyiúle, piyasa düzeni, bir takÕm insanlarÕn geçmiúte böyle bir düzeni
kafalarÕnda tasarlamÕú ve uygulamaya koymuú olduklarÕ bir düzen de÷ildir.
ønsanlar, belirli geleneksel ahlakî davranÕú kurallarÕnÕ, tesadüfen ve önceden
bunlarÕn sonuçlarÕnÕ öngörmeden benimsemiúler ve bu davranÕú kurallarÕ
sayesinde spontane bir düzen olarak piyasa düzeni ortaya çÕkmÕútÕr. Piyasa
düzenini mümkün kÕlan kurallarÕn ço÷u insanÕn içten içe hoúlanmadÕ÷Õ,
içgüdüleriyle çatÕúan adil davranÕú kurallarÕdÕr. Bu kurallar, insanlar bunlarÕ
yararlÕ bulduklarÕ ya da istedikleri için de÷il, tesadüfen benimsenmiútir. Bu
kurallarÕ benimseyen insan topluluklarÕnÕn, bu kurallarÕ benimsemeyen di÷er
gruplardan daha hÕzlÕ bir úekilde ço÷almalarÕ ve/veya di÷er gruplarÕ ortadan
kaldÕrmalarÕ sayesinde, bu kurallar ve bu kurallarÕn mümkün kÕldÕ÷Õ piyasa
102
MALİ UFUKLAR
düzeni yeryüzünü tamamen kaplamÕútÕr. Hayek, piyasa düzenini mümkün
kÕlan, özellikle özel mülkiyet, dürüstlük, sözleúme, mübadele, ticaret,
rekabet, kazanç ve özel hayata iliúkin adil davranÕú kurallarÕ gelene÷inin
evrimini kültürel evrim4 olarak adlandÕrmaktadÕr (Hayek, 1979, s.155;
Hayek, 1988, s.11-12).
Hayek’e göre piyasa düzeninin kültürel evrim sayesinde spontane bir
düzen olarak geliúmiú olmasÕ onun insan aklÕnÕn tasarlayabilece÷i herhangi
bir düzenden daha karmaúÕk (complex) olabilmesine imkân tanÕmaktadÕr.
Çünkü belli bir zihin tarafÕndan tasarlanan bir düzen, kendisini tasarlayan
zihinden daha karmaúÕk bir yapÕya sahip olamaz. Spontane bir düzen ise belli
bir zihin tarafÕndan tasarlanmadÕ÷Õ için belli bir karmaúÕklÕk (complexity)
düzeyiyle de sÕnÕrlanmamÕútÕr.
Piyasa düzeninde, birbirinden farklÕ amaçlara sahip olan milyonlarca
insan faaliyet göstermektedir. ønsanlarÕn farklÕ amaçlara sahip olmalarÕ
yanÕnda içinde yaúadÕklarÕ çevreye iliúkin bilgileri de birbirlerinden genel
olarak farklÕdÕr. Piyasa düzeninin üstün yanÕ, farklÕ insanlarÕn sahip olduklarÕ
bu bilgi parçalarÕnÕn tüm toplumun yararÕna olabilecek úekilde etkin
kullanÕmÕnÕ mümkün kÕlmasÕdÕr. Piyasada faaliyet gösteren bireylerin, kendi
eylemlerini ekonominin di÷er kesimleriyle uyumlulaútÕrabilmeleri için
ihtiyaç duyduklarÕ temel bilgi, kendi kullandÕklarÕ üretim ve ara mallarÕnÕn,
üretim faktörlerinin ve ürettiklerin ürünlerin toplumdaki göreli kÕtlÕk
düzeyidir. Piyasa sisteminde bu bilgi fiyat mekanizmasÕ yoluyla tüm
topluma yayÕlÕr. ønsanlar piyasa fiyatlarÕnÕ izleyerek ekonomide ilgilendikleri
mallarÕn göreli kÕtlÕk düzeyi hakkÕnda özetlenmiú bilgilere sahip olurlar ve
do÷ru kararlar verebilirler (Hayek, 1948/1980, s.86–87). Piyasada fiyat
mekanizmasÕ bu sayede milyonlarca insanÕn eylemlerini birbirleriyle
uyumlulaútÕrmalarÕna ve kaynaklarÕn tüm toplum yararÕna etkin
kullanÕlmasÕna imkân sa÷lamaktadÕr.
Hayek, insan tasarÕmÕ olan yapma düzenlerle spontane düzenler
arasÕndaki önemli farklardan birinin de, yapma düzenlerin onlarÕ tasarlayan
insanlarÕn amaçlarÕnÕ gerçekleútirmeye yönelik olmalarÕna karúÕn spontane
düzenlerin belli bir amacÕnÕn olmamasÕ oldu÷unu vurgulamaktadÕr. Bir
4 Hayek, kültürel evrimin insanlÕ÷Õn son 100 ila 500 kuúa÷Õnda gerçekleúti÷i kanÕsÕndadÕr
(Hayek, 1979, s.160).
103
MALİ UFUKLAR
spontane düzen olarak piyasa düzeninin belli bir amacÕnÕn olmamasÕ,
Hayek’e göre, bu düzenin zayÕf de÷il, aksine üstün yönüdür. Çok sayÕda
insanÕn barÕú içerisinde bir arada yaúayabilmelerini ve eylemlerini
birbirlerininkiyle uyumlulaútÕrabilmelerini sa÷layan úey tam da budur. Di÷er
canlÕ türleriyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda insan, kendi içerisinde en fazla çeúitlilik
barÕndÕran türlerden biridir. Her do÷an bebek eúsizdir ve belki de insanlÕ÷a
en fazla katkÕda bulunacak bir potansiyele sahiptir (Hayek, 1960, s.86).
ønsanlarÕn birbirlerinden çok farklÕ olmalarÕ, farklÕ tercihlere ve amaçlara
sahip olmalarÕ, üyelerinin üzerinde mutabÕk kalabilecekleri bir amaçlar
listesine sahip olan bir düzenin çok sayÕda bireyden oluúmasÕnÕ, büyük ve
karmaúÕk olmasÕnÕ da engeller. Piyasa düzeninin topluma bir amaçlar silsilesi
dayatmamasÕ, hem bu düzenin çok büyük ve karmaúÕk bir hal alabilmesine
hem de bu düzen içinde faaliyet gösteren insanlarÕn kendi amaçlarÕ peúinde
koúabilmelerine, di÷er bir deyiúle özgür olabilmelerine imkân sa÷lar.
Hayek, piyasa düzeninin kültürel evrim sonucunda toplumda
yerleúmiú bulunan iki önemli kurumuna, özel mülkiyet ve ticarete özellikle
vurgu yapmaktadÕr. Özel mülkiyet sayesinde insanlar kendi amaçlarÕnÕ
gerçekleútirmek için kullanabilecekleri araçlara sahip olabilmektedir (Hayek,
1988:30). Piyasa düzenine dayalÕ büyük bir toplumda insanlar sadece
baúkalarÕnÕn, bilmedikleri amaçlarÕna katkÕda bulunmakla kalmazlar, bazen
de baúkalarÕnÕn, bilselerdi onaylamayacaklarÕ amaçlarÕnÕn gerçekleúmesine
de yardÕmcÕ olurlar. Bu durum, insanlarÕn piyasada arz ettikleri mal ve
hizmetlerin onlarÕ satÕn alanlar tarafÕndan nasÕl ve ne amaçla kullanÕlaca÷ÕnÕ
(ço÷u zaman) bilmemelerinden kaynaklanÕr. ønsanlarÕn kendi amaçlarÕna
ulaúmak amacÕyla faaliyet gösterirken paylaúmadÕklarÕ ve ço÷u zaman hiç
bilmedikleri baúkalarÕnÕn amaçlarÕnÕn gerçekleúmesine yardÕmcÕ olabilmeleri
piyasa düzeninin büyüklü÷ünün ve gücünün kayna÷ÕdÕr. E÷er iúbirli÷inin tek
kayna÷Õ ortak amaçlar olsaydÕ, farklÕ amaçlara sahip insanlar aynÕ araçlara
eriúmek için birbirleriyle çatÕúan düúmanlar haline gelirlerdi. Ticaret
sayesinde farklÕ amaçlara sahip insanlar, ortak amaçlar üzerinde anlaúmadan
iúbirli÷i gerçekleútirebilmektedir (Hayek, 1976, s.109-110).
Rand ile Hayek’in özellikle kapitalizmin kayna÷Õ konusundaki
görüúleri birbirlerinden farklÕlÕk arz etmektedir. Rand, kendi anlayÕúÕna göre
kapitalizmi tanÕmlarken, tamamen akÕl yürütme yöntemini kullanmakta,
kapitalist sistemi de insan aklÕnÕn bir eseri olarak görmektedir. Rand,
kapitalizmin geliúme ve dünyaya yayÕlma sürecinde kapitalizme uygun insan
davranÕúlarÕnÕn nasÕl toplumda kök saldÕ÷Õ hakkÕnda da fazla bir yorum
getirmemektedir. Kendi yaúadÕ÷Õ dönemde, kendi tanÕmÕna tam uyan bir
104
MALİ UFUKLAR
kapitalist ülkenin olmadÕ÷ÕnÕ düúünen Rand, geçmiúte kapitalizme en fazla
Sanayi Devriminden sonra on dokuzuncu yüzyÕlda BatÕ Avrupa’da ve
Amerika’da yaklaúÕldÕ÷ÕnÕ düúünmektedir. Rand’a göre bu yeni ekonomik
sistem, Rönesans ve AydÕnlanma Ça÷Õ’nÕn (dolayÕsÕyla insan aklÕnÕn) bir
ürünüdür (Rand, 2005, s.107-108). E÷er insanlar do÷ru felsefeyi
benimserlerse Rand’Õn tanÕmladÕ÷Õ biçimiyle kapitalizm gelece÷in ekonomik
sistemi olacaktÕr (Rand, 2004, s.43-44; Rand, 2006, s.45). Hayek, ise piyasa
düzeninin insan eylemlerinin sonucu olmasÕna karúÕn insan aklÕnÕn bir eseri
olmadÕ÷Õ görüúündedir. Piyasa düzeni, kültürel bir evrim sonucunda
toplumda yerleúen kurallara (adil davranÕú kurallarÕna) uygun davranan
insanlarÕn eylemleri sonucunda ortaya çÕkan bir düzendir.
Hem Rand hem de Hayek, kapitalizmin bireyin özgürlü÷üne dayalÕ bir
sistem/düzen oldu÷u konusunda hemfikirdir. Rand, bunu kapitalist bir
düzende devletin temel fonksiyonlarÕnÕn insan haklarÕnÕ ve dolayÕsÕyla
özgürlü÷ü sa÷lamakla sÕnÕrlÕ olmasÕyla açÕklar. Devlet, yalnÕzca toplumda
güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara karúÕ güç kullanabilecek ve bunun dÕúÕnda
bireylerin her türlü iktisadî faaliyetine karÕúmayacaktÕr. Devlet ve
ekonominin birbirinden tamamen ayrÕldÕ÷Õ bu düzende hem bireylerin
haklarÕ devlet tarafÕndan ihlal edilmeyecek hem de devlet, bireylerin
birbirlerinin haklarÕnÕ ihlal etmelerine izin vermeyecektir. Hayek’e göre ise
evrimsel bir süreç sonucunda meydana gelmiú olan piyasa düzeninin bireyin
özgürlü÷ünü sa÷lamasÕnÕn temelinde bu düzenin topluma bir amaçlar
silsilesi dayatmamasÕ yatmaktadÕr. Piyasa düzeninde ortaya çÕkacak olan
sonuç (üretimin yapÕsÕ ve düzeyi, fiyatlar ve gelirler) devletin baúÕndakilerin
ya da toplumdaki bir takÕm insanlarÕn belirledikleri, yönlendirdikleri ve
toplumun di÷er kesimlerine dayattÕklarÕ bir sonuç de÷ildir. Piyasa düzeninin
içinde yer alan milyonlarca insanÕn özgür tercih ve eylemlerinin etkileúimi
sonucunda (gayri úahsî bir sürecin sonucunda) ortaya çÕkan bir sonuçtur.
Kapitalizmin, alternatif sistemlere göre daha fazla zenginlik üretti÷i
konusunda yine her iki düúünür hemfikirdir. Ancak bu durumun,
kapitalizmin savunulurlu÷u açÕsÕndan önemi konusunda farklÕ düúüncelere
sahiptirler. Rand, kapitalizmin toplumun refahÕnÕ sa÷lamanÕn en iyi yolu
oldu÷unu, ama bunun kapitalizmin ahlakî haklÕlÕ÷ÕnÕ sa÷lamadÕ÷ÕnÕ
düúünmektedir. Rand’a göre “kapitalizmin ahlakî haklÕlÕ÷Õ, onun insanÕn
rasyonel do÷asÕna uygun tek sistem oldu÷u, insanÕn insan olarak hayatta
kalmasÕnÕ korudu÷u ve yönetim prensibinin adalet oldu÷u gerçe÷inde
yatmaktadÕr” (Rand, 2004, s.17). Rand, kapitalizmi bireyin özgürlü÷ünü
sa÷layan ve bu sayede, bireyin aklÕnÕ tüm kapasitesiyle kullanabilmesini ve
105
MALİ UFUKLAR
insan (rasyonel bir varlÕk) olarak yaúamasÕna imkân veren bir sistem oldu÷u
için savunmaktadÕr. Kapitalizmi savunurken “ortak fayda,” (veya “kamu
çÕkarÕ”) gibi aslÕnda hiçbir zaman tanÕmlanmamÕú ve rasyonel olarak da
tanÕmlanmasÕ mümkün olmayan kavramlarÕn kullanÕlmasÕna son derece
karúÕdÕr. Rand’a göre “fayda” ve “de÷er” sadece bireyler için geçerli olabilir.
FarklÕ bireylerden oluúan bir topluluk için “ortak fayda” tanÕmlamak
mümkün de÷ildir. Pratikte “ortak fayda” ve “kamu çÕkarÕ” söylemlerini
kullananlar, toplumun bazÕ bireylerinin (“kamu çÕkarÕ” ile paralel çÕkarlarÕ
olan bireylerinin) çÕkarlarÕnÕ toplumun di÷er bireylerinin (“kamu çÕkarÕ” ile
paralel çÕkarlarÕ olmayan bireylerinin) çÕkarlarÕndan üstün tutmaktadÕrlar. Bu
nedenle, bu kavramlar bir ahlak kÕlavuzu olarak iúlev göremezler (Rand,
2004, s.18). Hayek de insanlarÕn farklÕ tercihleri oldu÷unu ve piyasada
üretilen mal ve hizmetlerin farklÕ insanlar için farklÕ de÷erlere sahip
oldu÷unu ifade etmekte ve toplum için bir de÷er standardÕ belirlemenin
mümkün olmadÕ÷ÕnÕ belirtmektedir (Hayek, 1976, s.75–78). Ancak Hayek,
piyasa düzeninin neden alternatif ekonomik düzenlere tercih edilmesi
gerekti÷i konusunda düúüncelerini açÕklarken açÕkça bu düzenin çok daha
fazla insanÕ besleyebildi÷ini ve uzun vadede toplumda çok daha fazla refah
üretti÷ini söylemekte, yani bir anlamda toplumun uzun vadeli çÕkarlarÕnÕ
alternatif düzenlere göre daha iyi gerçekleútirdi÷ini vurgulamaktadÕr.
Kültürel evrimin sonucunda toplumda yerleúen ve spontane bir düzen olarak
piyasa ekonomisini mümkün kÕlan moral gelenekler sayesinde, toplum –
insanlarÕn düúünüp dizayn edebilecekleri herhangi bir baúka düzene kÕyasla–
bir bütün olarak daha fazla bilgi kullanabilmekte ve daha fazla refah
üretebilmektedir (Hayek, 1988, s.7).
3. SOSYALøZM ELEùTøRøLERø
Her iki düúünür de kamu mülkiyetine dayalÕ merkezî planlÕ sosyalist
ekonomik sistemi eleútirerek böyle bir düzende insanlarÕn özgür
olamayacaklarÕnÕ ve böyle bir sistemin kapitalizme göre daha az mal ve
hizmet üreterek çok daha düúük bir refah düzeyi sa÷layaca÷ÕnÕ belirtmiútir.
Rand, sosyalizmi eleútirirken daha çok bu sistemde üretken ve akÕlcÕ
insanlarÕn, ellerinde siyasî güç bulunanlar tarafÕndan sömürüldü÷üne ve
bireylerin haklarÕnÕn sürekli olarak ihlal edildi÷ine vurgu yapmaktadÕr.
Hayek ise insan haklarÕ ihlallerinin yanÕ sÕra sosyalizmin ekonomik alanda
baúarÕsÕz olmaya mahkûm bir sistem oldu÷unu ayrÕntÕlÕ bir úekilde
açÕklamakta ve gerekçelendirmektedir.
106
MALİ UFUKLAR
Rand, sosyalizmin yalnÕzca kullanmayÕ düúündü÷ü araçlarÕn ve
kurumlarÕn (kamu mülkiyeti, merkezî planlama vb.) de÷il, aynÕ zamanda
onun üzerine kurulu oldu÷u altruist ahlak anlayÕúÕnÕn da yanlÕú ve kötü
oldu÷u görüúündedir. Altruizm, Rand’Õn tanÕmladÕ÷Õ biçimiyle bireyin
kendisi için de÷il baúkalarÕ için yaúamasÕ ve bunun en yüksek ahlakî görev,
erdem ve de÷er olarak görülmesidir. Altruizmin, nezaket, iyi niyet ve
baúkalarÕnÕn haklarÕna saygÕ göstermekle karÕútÕrÕlmamasÕ gerekti÷ini
vurgulayan Rand, altruizmin temel ö÷retisinin insanÕn kendisini reddetmesi
ve kendisini iyinin de÷il kötünün standardÕ olarak tanÕmlamasÕ oldu÷unu
söylemektedir (Rand, 2004, s.100). Rand, altruizmi, insanlarÕn hayatta kalma
aracÕ olan akÕllarÕnÕ ve çabalarÕnÕ kendileri için kullanmalarÕnÕ engelledi÷i
için kötülü÷ün ifadesi olarak görmekte ve reddetmektedir:
Tabiat insana otomatik bir hayatta kalma úekli sa÷layamadÕ÷Õndan ve
insanÕn hayatta kalmayÕ kendi çabasÕyla becermesi/baúarmasÕ gerekti÷i için,
bir insanÕn kendi çÕkarÕnÕn peúinde koúmasÕnÕn kötü oldu÷u düúüncesi
insanÕn yaúama arzusunun da kötü oldu÷u, yani insanÕn hayatÕnÕn da kendi
baúÕna kötü oldu÷u anlamÕna gelir. Hiçbir düúünce bundan daha kötü olamaz
(Rand, 2006, s.6).
Rand, altruizmi yanlÕú ve kötü bir anlayÕú olarak yorumlarken, altruist
ahlaka dayanan sosyalizmin (ve Sovyetler Birli÷i’nin) toplumun ve devletin
çÕkarÕ için bireyleri acÕmasÕzca feda etti÷ini düúünmektedir:
Kendini feda etme düsturuyla, altruist ahlaka dayanan ve onunla
uyuúan sosyal sistem her versiyonu ile (faúizm, Nazizm ve komünizm)
sosyalizm’dir. BunlarÕn hepsi insanÕ grubun, kabilenin, toplumun ve devletin
çÕkarÕ için bo÷azlanacak kurbanlÕk hayvan olarak görürler. Sovyet Rusya,
altruist ahlakÕn pratikteki nihaî sonucu ve en mükemmel hayata
geçirilmesidir; Sovyet Rusya bu ahlakÕn uygulanabilece÷i tek úekildir (Rand,
2004, s.254).
Hayek, Rand’dan farklÕ olarak, sosyalizmin amaçlarÕ ile araçlarÕnÕ
birbirinden ayÕrÕr ve eleútirilerinin büyük ço÷unlu÷unu sosyalist araçlara
yöneltir. Hayek’e göre sosyalizmin amaçlarÕ ile araçlarÕ arasÕndaki ayrÕm
önemlidir, çünkü sosyalizmi bir baskÕ rejimine ve düúük verimli bir iktisadî
düzene çeviren úey hedeflerinden de÷il, bu hedefler için kullanmaya çalÕútÕ÷Õ
araçlardan kaynaklanÕr. Pek çok kiúi sosyalizm terimini, yalnÕzca sosyal
adalet, daha fazla eúitlik ve sosyal güvenlik gibi sosyalizmin nihaî amaçlarÕ
için kullanÕrlar. Oysa sosyalizm terimi, bu araçlara ulaúmak için
uygulanmasÕ düúünülen araçlarÕ ve yöntemleri de kapsamaktadÕr. Bu
107
MALİ UFUKLAR
yöntemler, özel giriúimin yasaklanmasÕ, üretim araçlarÕ üzerinde özel
mülkiyetin kaldÕrÕlmasÕ ve merkezî planlama yoluyla bütün toplumsal
ekonomik
faaliyetlerin koordinasyonunun sa÷lanmasÕdÕr.
Hayek,
sosyalizmin amaçlarÕyla araçlarÕ arasÕnda do÷rudan bir ba÷lantÕ olmadÕ÷ÕnÕ,
sosyalist araçlarÕn (kamu mülkiyeti ve merkezî planlama) sosyalistlerin hiç
benimsemeyecekleri amaçlar (örne÷in toplumun bir kesimine haksÕz úekilde
yüksek gelir aktarÕlmasÕ) için de kullanÕlabilece÷ini vurgulamakta ve
liberallerin sosyalizme yönelik eleútirilerinin temelinde bu araçlarÕn
kullanÕlmasÕnÕn sonuçlarÕnÕn yattÕ÷ÕnÕ belirtmektedir (Hayek, 1944/1994,
s.37-39).
Sosyalist bir yönetim altÕnda insan haklarÕna saygÕ gösterilmeyece÷i
ve bireyler üzerinde yöneticilerin keyfî baskÕ ve müdahaleler
uygulayacaklarÕ konusu her iki düúünür tarafÕndan da ele alÕnmakta ve
vurgulanmaktadÕr. Rand, bu konuda sosyalizmin altÕnda yatan altruist
düúüncenin yanÕ sÕra özel mülkiyet hakkÕnÕn tanÕnmamasÕnÕ da insan
haklarÕnÕn sürekli ve geniú çaplÕ olarak ihlal edilmesinin nedenleri arasÕnda
sayar. Özel mülkiyet hakkÕnÕ en temel insan haklarÕ arasÕnda sayan Rand, bu
hakkÕn tanÕnmadÕ÷Õ bir ortamda hiçbir di÷er insan hakkÕnÕn da var
olamayaca÷ÕnÕ düúünmektedir. Maddî varlÕklar bireylerin zihinsel ve fiziksel
çabalarÕyla üretildikleri ve onlarÕn hayatta kalmalarÕ için gerekli olduklarÕ
için, üreticilerin kendi çabalarÕnÕn sonuçlarÕnÕ sahiplenememeleri, kendi
hayatlarÕ üzerinde de kontrolü kaybetmeleri, kendi hayatlarÕnÕ da
sahiplenememeleri anlamÕna gelir. Özel mülkiyetin reddedilmesi, insanlarÕ
devletin malÕ haline getirmektir (Rand, 2006, s.137-138).
Hayek de özel mülkiyeti insan özgürlü÷ünü sa÷layan en önemli
kurumlardan biri olarak görmekte, özel mülkiyet sayesinde insanlarÕn kendi
amaçlarÕnÕ gerçekleútirmek için kullanabilecekleri araçlara sahip olduklarÕnÕ
vurgulamaktadÕr. Tüm mülkiyetin kolektif olarak sahiplenildi÷i yerde
bireyin kendi amaçlarÕnÕ gerçekleútirmek için araçlara sahip olamayaca÷Õ
için özgür de olamayaca÷ÕnÕ belirtmektedir (Hayek, 1988, s.30). Tüm
mülkiyetin kamu otoritelerinin kontrolünde oldu÷u ve bunlarÕn nasÕl
kullanÕlaca÷Õna yöneticilerin hazÕrladÕklarÕ bir merkezî plan vasÕtasÕyla karar
verdi÷i bir toplum düzeninde insanlarÕn pek ço÷unun tercihlerinin göz ardÕ
edilmesi kaçÕnÕlmazdÕr. Bunun nedeni, merkezî plan hazÕrlanÕrken tüm
toplumun ihtiyaçlarÕnÕn tamamÕnÕn belli tek bir de÷erler silsilesine göre
sÕraya konulmasÕnÕn gerekli olmasÕdÕr. Ancak bunun tüm toplumdaki tüm
bireylerin tercihlerinin tutarlÕ bir úekilde bir araya getirilerek yapÕlmasÕ
mümkün de÷ildir. ønsanlarÕn çeúitli ihtiyaçlarÕ için yaptÕklarÕ
108
MALİ UFUKLAR
de÷erlendirmeler birbirlerinden çok farklÕdÕr ve ço÷u zaman birbirleriyle
çeliúirler. Bunun yanÕnda insanlar sadece kendi ihtiyaçlarÕyla ilgilenirler ve
baúka insanlarÕn ihtiyaçlarÕ ile kendi ihtiyaçlarÕnÕ nesnel bir úekilde
karúÕlaútÕrÕp de÷erlendiremezler. Milyonlarca bireyden oluúan bir toplumda
herkesin birbiriyle çeliúen ve örtüúmeyen ihtiyaçlarÕnÕn ve tercihlerinin
tutarlÕ bir úekilde de÷erlendirilmesi ve tüm toplumun üzerinde
onaylayabilece÷i bir de÷erler silsilesinin oluúturulmasÕ mümkün de÷ildir.
Merkezî plan sonuçta yöneticilerin tercihlerini ve de÷erlerini yansÕtacak ve
tüm topluma onlarÕn rÕzasÕ hilafÕna dayatÕlacaktÕr.
Hayek ayrÕca devletin tüm ulusal kaynaklar üzerinde tam bir
hâkimiyet sa÷ladÕ÷Õ ve bütün ekonomiyi merkezî bir plana göre
úekillendirdi÷i sosyalist bir toplumda, devletin mutlak bir iktidar yarataca÷Õ
ve hukukun üstünlü÷ü ilkesi gözetilemeyece÷i için insan hak ve
özgürlüklerinin ihlal edilece÷ini belirtmektedir. Bütün mülkiyetin kamu
otoritesinin elinde toplandÕ÷Õ bir ortamda devletin elindeki siyasal güce
toplumdaki bütün ekonomik güç de eklenecek ve devlet (dolayÕsÕyla iktidarÕ
ellerinde tutanlar), karúÕsÕnda durulamaz, muhalif olunamaz bir yapÕya
kavuúacaktÕr (Hayek 1944/1994, s.159-161). Hayek’e göre hukukun
üstünlü÷ü ilkesinin temelinde, devletin bütün faaliyetlerinin, sabit ve
önceden ilan edilmiú genel kurallarla sÕnÕrlandÕrÕlmasÕ yatar. Bu kurallar ve
sÕnÕrlandÕrma sayesinde devletin belirli koúullar altÕnda nasÕl davranaca÷Õ
vatandaúlar tarafÕndan öngörülebilir ve böylece vatandaúlar (bireyler) bu
genel kurallara uymak koúuluyla kendi amaçlarÕna ulaúmak için çaba
gösterebilirler. Ekonominin merkezî bir plan dâhilinde yönetilmesi, do÷al
olarak, hukukun üstünlü÷ü ilkesinin ortadan kalkmasÕna neden olur. Merkezî
planÕ yürüten kamu otoritesi, ulusal ekonominin tamamÕndan tek baúÕna
sorumlu ve yetkili oldu÷u için, ulusal kaynaklarÕn nasÕl kullanÕlaca÷Õ, yeni
ortaya çÕkan de÷iúikliklere nasÕl adapte olunaca÷Õ konusunda anÕnda karar
vermek zorundadÕr. Ekonomide üretilen bütün mallarÕn niteliklerini ve
niceliklerini ve bunlarÕn kimler tarafÕndan nasÕl kullanÕlaca÷ÕnÕ belirleyen
merkezî otorite, genel kurallar yerine, içinde bulunulan anÕn úartlarÕnÕn
gerektirdi÷i ad hoc kararlar alacak ve bu kararlar bazÕ belli insanlarÕn
durumlarÕnÕ olumlu, bazÕ belli di÷er insanlarÕn durumlarÕnÕ da olumsuz
etkileyecektir. Böylece devlet her gün hangi vatandaúlarÕnÕn iyi, hangi
vatandaúlarÕnÕn kötü bir úekilde etkilenece÷ini bildi÷i eylemleri
gerçekleútirecek ve adeta vatandaúlarÕ arasÕnda sürekli ayrÕmcÕlÕk yapacaktÕr
(Hayek 1944/1994, s.80-82).
109
MALİ UFUKLAR
Her iki düúünür de sosyalist bir yönetim altÕda insan haklarÕ ve
özgürlüklerin ortadan kaldÕrÕlaca÷ÕnÕ savunmakla kalmamÕú, ayrÕca
sosyalizmin ekonomik alanda büyük bir baúarÕsÕzlÕkla sonuçlanaca÷ÕnÕ
vurgulamÕútÕr. Sosyalist bir ekonominin kapitalist bir ekonomiyle
karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda aynÕ kaynaklarÕ kullanarak çok daha az bir üretim
gerçekleútirece÷i ve bunun sonucunda toplumsal refahÕn çok daha düúük bir
düzeyde olaca÷Õ her iki düúünürün de kabul etti÷i bir durumdur. Sosyalist
ekonominin baúarÕsÕzlÕ÷ÕnÕn nedenleri konusunda Rand, detaylara girmez ve
bunu bir veri durum olarak alÕrken, Hayek özellikle toplumda bilginin
kullanÕmÕ konusuna vurgu yapmaktadÕr: Toplumda milyonlarca insan
arasÕnda da÷ÕlmÕú olan ekonomiyle ilgili bütün bilgi ve enformasyonun tek
bir merkezde toplanmasÕ ve düzenlenmesi mümkün de÷ildir. Bir ekonomik
yönetim merkezi ancak bilimsel türden bilgi ve enformasyonu toplayabilir.
Oysa modern bir toplumun ekonomisinin üzerine inúa edildi÷i bilgi yÕ÷ÕnÕ
sadece bilimsel bilgi úeklinde de÷ildir. øktisadî kararlar alÕnÕrken zamana ve
mekana ait spesifik bilgi de sÕkça kullanÕlÕr. Bu tür bilgiler do÷alarÕ gere÷i
sözlü ya da yazÕlÕ iletiúim yoluyla tam ve eksiksiz olarak aktarÕlamazlar.
Bazen de bu tür bilgiler yalnÕzca çok kÕsa bir zaman süresi içerisinde
geçerlidirler ve belli bir merkeze aktarÕlabilseler bile, aktarÕldÕklarÕnda
geçmiúe ait ve yararsÕz hale gelirler. Toplumda herkes kendi yakÕn çevresi
hakkÕnda bu tür spesifik bilgiye sahiptir ve bazÕ alanlarda di÷er herkese göre
daha avantajlÕdÕr (Hayek, 1948/1980, s. 79-81). Milyonlarca insanÕn
zihninde da÷ÕlmÕú olan bu tür spesifik bilginin etkin bir úekilde
kullanÕlabilmesi, bu türden bilgiye sahip olanlarÕn iktisadî kararlar
verebilmeleri ile mümkündür. Piyasa ekonomisinde bireyler, ellerindeki tüm
enformasyonu kullanarak iktisadî faaliyetlerini yürütür, arz ve talep üzerinde
etkili olur. Arz ve talebin belirledi÷i piyasa fiyatlarÕ adeta toplumdaki tüm
bilginin özeti gibidir. ønsanlar fiyatlarÕ izleyerek kendi eylemlerini
toplumdaki di÷er iktisadî aktörlerin eylemleriyle uyumlaútÕrÕrlar. DolayÕsÕyla
piyasada ortaya çÕkan sonuç toplumdaki tüm bilginin kullanÕlmasÕna dayanÕr.
Merkezî planlÕ sosyalist ekonominin yapamadÕ÷Õ úey tam da budur. Merkez,
toplumdaki tüm bilgiyi toplayamayaca÷Õndan, di÷er bir deyiúle toplumdaki
bilginin sadece küçük bir kÕsmÕnÕ toplayabilece÷inden, sosyalist ekonomi,
piyasa ekonomisiyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda daima daha az bilgi kullanÕr ve daha
az mal ve hizmet üretir.
Sosyalizmin insan hak ve özgürlüklerini ortadan kaldÕrmasÕna ve
kapitalizme göre ekonomik alanda baúarÕsÕz olmasÕna karúÕn sosyalist
fikirlerin özellikle on dokuzuncu ve yirminci yüzyÕllarda hemen hemen
110
MALİ UFUKLAR
bütün toplumlarda popülerlik kazanmasÕ ve sosyalizm taraftarlarÕnÕn
toplumlarÕn önemli bir kesimini oluúturmasÕnÕn nedenleri konusunda, ilginç
bir úekilde, her iki düúünür de benzer úeyleri söylemektedir. Çok sayÕda
insanÕn bir arada yaúadÕ÷Õ büyük toplumlarÕn ortaya çÕkmasÕndan önce
insanlarÕn çok uzun bir süre küçük gruplar halinde yaúadÕ÷Õ uzun ve uzak
geçmiúten miras edindi÷imiz altruist içgüdüler, insanlarÕ sosyalizme do÷al
olarak meyletmektedir. Rand, bu konuda úunlarÕ söylemektedir:
Altruizm ahlakÕnÕn neden bir kabile olayÕ oldu÷u açÕktÕr. Tarih öncesi
insanlar di÷er kabilelere karúÕ bir kabilenin liderli÷i ve korumasÕ olmadÕkça
fiziksel olarak hayatta kalamazlardÕ. Altruizmin uygar ça÷larda da devam
etmesi fiziksel de÷il, fakat psiko-epistemolojiktir: Kendi geliúimini
durdurmuú, algÕsal zihniyete sahip insanlar realiteye karúÕ kabile liderli÷i ve
“korumasÕ” olmadÕkça hayatta kalamazlar (Rand, 2005, s.84).
Hayek de piyasa düzeninin oluúmasÕnÕ sa÷layan ve kültürel evrim
yoluyla günümüze taúÕnan adil davranÕú kurallarÕnÕn neolitik devrimden
önceki avcÕ-toplayÕcÕ toplumlarda biçimlenmiú olan içgüdüleri kontrol
etti÷ini belirtmektedir. ønsan ve insanÕn atalarÕ, milyonlarca yÕl ortalama on
beú ila kÕrk kiúiden oluúan küçük gruplar halinde kolektif bir yaúam
sürdürmüúlerdir. Birbirlerini úahsen tanÕyan insanlardan oluúan bu tür küçük
gruplarÕn hayatta kalabilmesi, üyelerinin birbirini kollamalarÕ ve dayanÕúma
içinde ortak amaçlar için çaba göstermelerine ba÷lÕydÕ. Hiçbir insan do÷ada
tek baúÕna hayatta kalamadÕ÷Õ ve yalnÕzca üyeleri arasÕnda sÕkÕ bir iúbirli÷i
olan gruplar ve dolayÕsÕyla bu gruplarÕn üyeleri hayatta kalabildi÷i için insan
içgüdüleri, dayanÕúma ve altruizm temelinde biçimlendi (Hayek, 1988, s.1112). Hayek, bu dayanÕúmacÕ ve altruist içgüdülerin bireyin içinde bulundu÷u
grubun üyelerine yönelik oldu÷unu ve grup dÕúÕndaki insanlarÕ (baúka
gruplarÕn üyelerini) kapsamadÕ÷ÕnÕ eklemektedir. AvcÕ-toplayÕcÕ gruplar
hayatta kalabilmek için çok geniú bir araziye ihtiyaç duyduklarÕndan yaúam
kaynaklarÕnÕ elde ettikleri bu geniú arazideki baúka insanlarÕ potansiyel
düúman olarak görürler. Bu nedenle bize benzemeyen, bizimle ortak
amaçlara ve de÷erlere sahip olmayan insanlarÕ (yabancÕlar) kolayca
kabullenemememiz, onlara karúÕ olumsuz düúünceler ve kuúkular duymamÕz,
uzak
geçmiúteki
avcÕ-toplayÕcÕ
atalarÕmÕzdan
miras
aldÕ÷ÕmÕz
içgüdülerimizin deste÷ine sahiptir.
Hayek’e göre sosyalist ideoloji, tüm toplumun dayanÕúma içinde ortak
amaçlar etrafÕnda organize olmasÕnÕ savunurken aslÕnda modern büyük
toplumlarÕ mümkün kÕlan adil davranÕú kurallarÕnÕn yerine tekrar uzak
111
MALİ UFUKLAR
geçmiúimizden miras aldÕ÷ÕmÕz içgüdüleri ikame etmeyi önermektedir.
Hayek, altruizm ve dayanÕúma temelli duygularÕn günümüzde aile ve küçük
cemaatler gibi üyelerinin birbirlerini úahsen tanÕdÕ÷Õ küçük gruplarda hâlâ
önemli olduklarÕnÕ ve bu tür gruplarÕn insan hayatÕndaki öneminin
yadsÕnamayaca÷ÕnÕ belirtmekle beraber, büyük toplumun tamamÕnÕn bu tür
içgüdülerle düzenlenemeyece÷ini belirtir. Milyonlarca insandan oluúan bir
büyük toplumda insanlar bu toplumun çok küçük bir kÕsmÕnÕ úahsen tanÕrlar,
insanlarÕn hiç tanÕmadÕklarÕ ve haklarÕnda bilgi sahibi olmadÕklarÕ di÷er
insanlarÕn çÕkarlarÕnÕ do÷ru bir úekilde gözetmeleri mümkün de÷ildir. Benzer
úekilde milyonlarca insanÕn ortak bir amaçlar dizisi belirleyip bu u÷urda
gönüllü dayanÕúma içerisinde faaliyet göstermeleri de mümkün de÷ildir.
(Hayek, 1988, s.18-19) Ancak sosyalistlerin önerdikleri tam da budur.
Hayek, sosyalizmin böylesine modern hayatla ba÷daúmayan bir ideoloji
olmasÕna karúÕn toplumda yaygÕn destek bulmasÕnÕn önemli bir nedeni olarak
uzak geçmiúten miras aldÕ÷ÕmÕz altruist ve dayanÕúmacÕ içgüdüleri
anmaktadÕr.
4. SOSYAL ADALET ELEùTøRøLERø
Hem Rand hem de Hayek kapitalist bir ekonomide devletin “sosyal
adalet”i sa÷lamak amacÕyla vergiler ve transfer harcamalarÕ yoluyla
insanlarÕn gelirlerini yeniden belirlemesine karúÕ çÕkmÕútÕr. Rand’Õn bu
konudaki temel argümanÕ serbest bir piyasada ortaya çÕkan fiyatlarÕn ve
gelirlerin tamamen adil oldu÷u úeklindedir. Hayek ise piyasa düzeninde
ortaya çÕkan durumun gayri úahsî bir sürecin sonucu oldu÷unu ve bu nedenle
adil ya da gayri-adil úeklinde de÷erlendirilemeyece÷ini belirtmekte ve
devletin piyasaya müdahale ederek farklÕ kesimlerin gelirlerini belirlemeye
çalÕúmasÕnÕn piyasa düzeninin etkin yapÕsÕnÕ bozaca÷ÕnÕ ve siyasal
yozlaúmaya neden olaca÷ÕnÕ vurgulamaktadÕr.
Rand, kapitalist bir ekonomik düzende (serbest bir piyasada)
insanlarÕn elde ettikleri kazançlarÕn tamamen insanlarÕn becerileri ve çabalarÕ
sonucu gerçekleúti÷i kanÕsÕndadÕr. Rand, hiçbir úüpheye yer bÕrakmayacak
bir biçimde, piyasada en yüksek gelirleri elde edenlerin faaliyet gösterdikleri
alanlarda en iyi ürünü en ucuz fiyata sa÷layanlar oldu÷unu savunmaktadÕr.
Bunu sa÷layan úeyin de serbest piyasanÕn fazileti oldu÷unu söyler. Serbest
piyasa, her katÕlana kendi yetenek alanÕ içinde en iyi hedefini aramayÕ ö÷retir
ve akÕl dÕúÕ davrananlarÕ cezalandÕrÕr (Rand, 2004, s.25).
112
MALİ UFUKLAR
Piyasada elde edilen kazançlarÕ tamamen adil olarak niteleyen Rand,
insanlarÕn piyasadan kendi çabalarÕyla elde edemedikleri gelir ve tüketim
düzeylerini devletten bir hak olarak talep etmelerine úiddetle karúÕ çÕkmakta
ve bunu üretken insanlarÕn üretken olmayanlar tarafÕndan sömürülmesi
olarak nitelendirmektedir. østihdam alanlarÕnÕn, tüketim maddelerinin, sa÷lÕk
ve e÷itim hizmetlerinin do÷ada kendili÷inden yetiúmedi÷ini, bunlarÕn
üretilmeleri gerekti÷ini belirterek, bunlar üzerinde bir takÕm insanlarÕn hiçbir
çaba göstermeden hak iddia etmelerinin anlamsÕzlÕ÷Õna vurgu yapar. BazÕ
insanlarÕn di÷er insanlarÕn emeklerinin ürünleri üzerinde hak sahibi
olmalarÕnÕ, bu di÷er insanlarÕn haklarÕnÕn ellerinden alÕnmasÕ ve köle iúgücü
haline getirilmesi olarak görür. HaklarÕn, gerçekte bir insanÕn davranÕú
özgürlü÷ünü tanÕmlayan ve koruyan, fakat di÷er insanlar üzerinde hiçbir
yükümlülük do÷urmayan ahlakî ilkeler oldu÷unu anÕmsatan Rand, kapitalist
(özgür) bir toplumda belli bir vatandaúÕn haklarÕnÕn baúka vatandaúlarÕn hak
ve özgürlüklerini ihlal edemeyece÷ini belirtir (Rand, 2004, s.429–431).
Devletin hangi sebeple olursa olsun piyasaya müdahalesine karúÕ olan Rand,
bu tür müdahaleler uygulayan ülkelerin (ABD de dâhil) ekonomilerinin
kapitalist olarak nitelendirilemeyece÷ini, bunlarÕn karma ekonomiye sahip
ülkeler olarak de÷erlendirilmesi gerekti÷ini belirtmektedir. Rand’a göre hür
bir ekonomiye devlet kontrolleri ve müdahaleleri uygulandÕ÷Õnda,
ekonomide yanlÕú kaynak tahsisi, kÕtlÕklar, sÕkÕntÕlar ve sorunlar baú
göstermekte; bu kontroller ve müdahalelerden vazgeçilmemesi halinde ise
sorunlarla baú edebilmek için daha fazla kontrol ve müdahale talep
edilmektedir. Böylece bir reaksiyon zinciri ortaya çÕkmakta, devlet
kontrolleri ve müdahaleleri nedeniyle zarar gören gruplar da kendi lehlerine
baúka müdahaleler ve kontroller istemektedirler (Rand, 1962’den aktaran
Biswanger, 1988, s.227).
Hayek ise piyasa düzenini bir tür zenginlik yaratan oyuna (a wealthcreating game) benzeterek, bu düzende ortaya çÕkacak olan gelir da÷ÕlÕmÕnÕn
yetenek ve çabanÕn yanÕ sÕra úansa da ba÷lÕ oldu÷unu vurgulamaktadÕr
(Hayek, 1976, s.115). DolayÕsÕyla piyasada faaliyet gösteren bireylerin
bazÕlarÕnÕn tüm iyi niyetli çabalarÕna karúÕn tamamen úanssÕzlÕk nedeniyle
bazÕ hallerde kendilerinden daha az yetenekli ve daha az çalÕúkan kimselere
nazaran düúük gelirle yetinmek zorunda kalabileceklerini kabul etmektedir.
Buna karúÕn Hayek, piyasa düzeninde ortaya çÕkan gelir da÷ÕlÕmÕnÕn gayri
adil olarak nitelendirilemeyece÷i kanÕsÕndadÕr. Hayek, yalnÕzca bilinçli insan
eylemlerinin adil ya da gayri adil olarak nitelendirilebilece÷ini belirterek
piyasada ortaya çÕkan gelir da÷ÕlÕmÕnÕn gayri úahsî bir sürecin sonucunda
113
MALİ UFUKLAR
belirlendi÷ini belirtir. Piyasada insanlarÕn gelirlerini belirleyen bilinçli bir
otorite olmadÕ÷Õ için gelir da÷ÕlÕmÕnÕn adil ya da gayri adil oldu÷u
söylenemez (Hayek, 1976, s.70).
Hayek, “sosyal adalet” teriminin, toplumun bireyler ve gruplara belli
bir úekilde davranmasÕ ve onlarÕn gelirlerini belli bir adalet ilkesine göre
belirlemesi olarak anlaúÕlmasÕnÕn, aslÕnda toplumun ne tür bir yapÕsÕnÕn
oldu÷unun anlaúÕlmamasÕndan kaynaklandÕ÷ÕnÕ belirtmektedir. Büyük
toplumun kendisi, bir organizasyon de÷ildir ve düúünen bir aklÕn belirledi÷i
bir úekilde hareket etmez. ønsanlarÕn toplumu spontane bir düzen olarak de÷il
de adeta düúünen, karar veren ve bu kararlar üzerine eylem yapan bir varlÕk
gibi tasavvur etmeleri, naif bir antropomorfik (insan-biçimsel) düúüncenin
ürünüdür (Hayek, 1976, s.62-63).
Hayek, pek çok insanÕn piyasa düzeninde insanlar ve gruplar arasÕnda
ortaya çÕkan gelir farklÕlÕklarÕnÕ adaletsiz bulmalarÕnÕn temelinde üretilen
mal ve hizmetlerin toplum için belirli ve kavranabilir bir de÷erinin
bulundu÷unun ve bu de÷erin de piyasa fiyatlarÕyla uyuúmadÕ÷ÕnÕn
sanÕlmasÕnÕn yattÕ÷ÕnÕ düúünmektedir. Hayek’e göre gerçek durum hiç de
böyle de÷ildir. ønsanlarÕn mal ve hizmetlerin “gerçek de÷eri” konusundaki
düúünceleri tamamen özneldir ve bunlarÕn toplum için kesin bir de÷eri
yoktur. Piyasada alÕnÕp satÕlan bütün mal ve hizmetler sadece onlarÕ
kullanacak olanlar için de÷erlidir. Her insanÕn bir mal ya da hizmet için
yaptÕ÷Õ de÷erlendirme farklÕdÕr. ønsanlarÕn birbirlerinden çok farklÕ
ihtiyaçlarÕ oldu÷u ve bu ihtiyaçlarÕn úiddetleri birbirlerinden çok farklÕ
derecelerde oldu÷u için bu ihtiyaçlarÕ karúÕlayan mal ve hizmetlerin de÷eri
de her kullanÕcÕ için farklÕdÕr. E÷er insanlar birbirlerinden farklÕ olmasaydÕ,
aynÕ tür ihtiyaçlarÕ olsaydÕ ve aynÕ mal ve hizmetleri aynÕ úiddetle talep
etselerdi bir mal ya da hizmetin tüm bireyler için ve dolayÕsÕyla tüm toplum
için tek bir de÷eri olabilirdi. Ancak insanlar birbirlerinden farklÕdÕrlar ve bu
nedenle piyasadaki mallar için “sosyal adalet”e uyan toplumsal bir fiyat
belirlenemez (Hayek, 1976, s.76). Piyasa düzeninde bireylerin gelirleri
arasÕnda bazen çok yüksek oranlara varan farklÕlÕklar, bu insanlarÕn piyasaya
sunduklarÕ ürünlerin piyasadaki de÷erlerinin çok farklÕ olmasÕndan
kaynaklanÕr. Çok sayÕda hayranÕ olan bir úarkÕcÕnÕn, bir üniversite
profesöründen daha fazla para kazanmasÕ, ya da bir madencinin bir
futbolcudan daha az para kazanmasÕ, bu insanlarÕn sunduklarÕ hizmetlerin
piyasa de÷erlerinin farklÕ olmasÕndan kaynaklanÕr. Bu gelir farklÕlÕklarÕ pek
çok insana adaletsiz görünse de, bu gelir farklÕlÕklarÕnÕ adaletsiz bulan
insanlarÕn üzerlerinde anlaúabilecekleri bütüncül tek bir “adil” fiyatlar listesi
114
MALİ UFUKLAR
oluúturmalarÕ mümkün de÷ildir. Di÷er bir deyiúle, insanlarÕn ço÷u piyasada
neyin adil olmadÕ÷Õ konusunda ortak bir karara varabilseler bile bunun
yerine hemfikir olabilecekleri bir adil durum tanÕmlayamazlar. ønsanlarÕn
tamamÕnÕn ya da en azÕndan büyük ço÷unlu÷unun kabul edebilece÷i tek bir
“toplumsal de÷er” standardÕ olamayaca÷Õ için farklÕ miktarlarda ve farklÕ
kalitede mal ve hizmet üreten insanlarÕn gelirlerini “daha adil bir úekilde”
düzenlemek için piyasa fiyatlarÕnÕn dÕúÕnda bir baúka fiyatlar seti belirlemek
mümkün de÷ildir. Piyasada elde edilen gelirler, yapÕlan hizmetlerin
karúÕlÕ÷ÕdÕr ve bazÕ insanlarÕn kafalarÕndaki de÷er standardÕna göre de÷il, o
hizmetleri talep edenlerin sayÕsÕna, gelirlerine ve taleplerinin úiddetine göre
belirlenir. ønsanlarÕn piyasada elde ettikleri gelirler, çok sayÕda üretici ve
tüketici arasÕndaki iliúkilere ba÷lÕ olan gayri úahsî bir sürecin sonucunda
belirlendi÷i için bunlarÕ, adil ya da gayri adil olarak nitelendirmek do÷ru
de÷ildir (YÕlmaz, 2010, s.499).
Hayek, “sosyal adalet” gerekçesiyle piyasa düzenine devletin
müdahale ederek farklÕ kesimlerin gelirlerini belirleme iúine giriúmesinin
büyük adaletsizliklere ve ciddî ekonomik sorunlara yol açaca÷ÕnÕ
düúünmektedir. Piyasa düzeninde fiyatlarÕn oynadÕ÷Õ hayatî rol, devletin
toplumun çeúitli kesimlerinin gelirlerini düzenlemeye baúlamasÕ durumunda
zarar görecek ve fiyatlarÕn ekonominin tamamÕndaki bilgiyi özetleyerek
topluma bildirme fonksiyonu yaralanacaktÕr. Piyasada faaliyet gösteren tüm
birimlerin de÷iúen koúullara sürekli uyum sa÷lamalarÕ, toplumdaki insanlarÕn
genel olarak çÕkarÕnadÕr. Piyasa düzeninde bunu sa÷layan úey fiyat
mekanizmasÕdÕr. Bir mal ya da hizmete olan talep (veya arz) de÷iúti÷inde,
söz konusu mal ya da hizmetin fiyatÕ da de÷iúir. Örne÷in talebi düúen bir
malÕn fiyatÕ düúer. MalÕn fiyatÕnÕn düúmesi o sektörde çalÕúan insanlarÕn
gelirlerinin de düúmesine yol açar. Sektörün daha az gelir üreten bir hale
dönüúmesi, üretim faktörlerinin o sektörden alÕnarak fiyatÕ göreli olarak daha
yüksek mal ve hizmetlerin üretimine hasredilmesine yol açar. Bu sürecin o
sektörde kârlarÕn ve ücretlerin azalmasÕ, iflaslarÕn ve iúsizli÷in yaúanmasÕ
nedeniyle bir takÕm giriúimciler ve iúçiler için sancÕlÕ ve çetin olmasÕ
kaçÕnÕlmazdÕr. Piyasa düzeninin avantajÕ, ço÷u kimse (bazen de hiç kimse)
tarafÕndan bilinmeyen ve öngörülemeyen de÷iúikliklere karúÕ sürekli olarak
iktisadî kaynaklarÕn en uygun úekilde adaptasyonunu sa÷lamasÕdÕr.
Adaptasyon süreci, bazÕ kesimler için sancÕlÕ olsa da, adaptasyonun kendisi
tüm toplumun çÕkarÕnadÕr. Her yeni buluú, her yeni üretken teknoloji bazÕ
sektörlerin geliúmesine ve bu sektörde gelirlerin artmasÕna yol açarken bazÕ
di÷er sektörlerde de üretim ve gelir düúüúlerine yol açar. Ekonomik alanda
115
MALİ UFUKLAR
bütün toplumun çÕkarÕ, bu tür buluúlarÕn artmasÕ ve üretken teknolojilerin
daha da yayÕlmasÕdÕr. KÕsa dönemde bazÕ gruplar ve bireyler piyasa
düzeninden olumsuz etkilense de, uzun dönemde daha üretken ve etkin bir
ekonomiye kavuúulmasÕ nedeniyle herkes fayda sa÷lar (Hayek, 1976, s.121122).
Devlet müdahaleleri sonucunda fiyatlarÕn ekonomik bilgileri özetleme
ve tüm topluma yayma fonksiyonunun zarar görmesinin piyasanÕn etkinli÷ini
ortadan kaldÕrmasÕnÕn dÕúÕnda önemli bir olumsuz sonucu da devlet
yönetimindeki yozlaúmadÕr. Devletin pek çok kiúinin gelirlerini belirleyen
politikalar uygulamaya baúlamasÕ, toplumdaki çeúitli gruplarÕ, gelirlerini
artÕrabilmek için piyasada üretim faaliyetlerine yo÷unlaúmak yerine
hükümeti kendi sektörlerine ayrÕcalÕklar ve kolaylÕklar sa÷lamaya ikna etme
faaliyetlerine yöneltir. Bu tür ikna faaliyetleri ço÷u zaman bu tür istemlerde
bulunan gruplarÕn siyasal partilere siyasal destek vaadi veya siyasal tepki
tehdidini de içerir. Siyasal partiler, iktidara gelmek ve iktidarda kalabilmek
için giderek artan bir ölçüde kamu kaynaklarÕnÕn çeúitli baskÕ gruplarÕna
da÷ÕtÕlmasÕna rol oynamaya baúlarlar, bu alanda adeta birbirleriyle yarÕúÕrlar.
Ço÷unlu÷un deste÷ini almanÕn en kolay yolu kamu kaynaklarÕnÕ bu úekilde
da÷Õtmak olarak görülür. Kamu deste÷ini alan gruplarÕn açÕkça belli
olmasÕna karúÕn, bu deste÷in maliyetinin toplumun hangi kesimlerine
yüklendi÷inin çok da açÕk bir úekilde belli olmamasÕ, bu tür yeniden da÷ÕtÕm
süreçlerinin siyasal partilere iktidara gelmek ve iktidarda kalmak konusunda
cazip görünmesinin önemli bir nedenidir. Böylece parlamento ve hükümet
bir çeúit hayÕr kurumu haline gelir ve kamu kaynaklarÕnÕ ya÷malamak
isteyen gruplarÕn karúÕ konulamayan úantajÕna maruz kalÕr. Sonuçta kamu
kaynaklarÕnÕn da÷ÕtÕmÕnda liyakat tamamen göz ardÕ edilir, bu alanda tek
kÕstas ilgili gruplarla siyasetçiler arasÕndaki karúÕlÕklÕ çÕkar iliúkisi olur
(Hayek, 1997, s.154; Hayek, 1979, s.103).
Rand ile Hayek’in farklÕ düúündükleri bir alan da sosyal güvenlik
konusudur. Rand’in kategorik olarak devlet ve ekonominin birbirlerinden
ayrÕlmasÕ konusundaki tavrÕ, ekonomik ve sosyal güvenlik konusunda
devletin hiçbir sorumluluk yüklenmemesi anlamÕna gelir. Hayek ise özgür
bir toplumda ekonomik güvenlik konusunu incelerken bu kavramÕn iki farklÕ
anlamda kullanÕlabilece÷ini belirtir. Ekonomik güvenlik, toplumundaki tüm
bireyler için belli bir asgarî yaúam standardÕnÕn garanti edilmesi úeklinde
anlaúÕlabilir ya da bir kiúi ya da grubun baúkalarÕna oranla sahip oldu÷u gelir
ya da yaúam standardÕnÕn garanti edilmesi anlamÕna gelebilir. Hayek’e göre
bunlardan ilki belli bir ekonomik geliúmiúlik düzeyine ulaúmÕú toplumlarda
116
MALİ UFUKLAR
özgürlük tehlikeye atÕlmadan uygulanabilir. Bu türden bir koruma, toplumun
bütün üyelerini mutlak yoksullu÷a karúÕ koruyacak ve bütün yurttaúlara
sa÷lÕklÕ bir yaúam için gerekli olan besin, barÕnma ve giysinin sa÷lanmasÕ
úeklinde gerçekleúecektir. Bunun dÕúÕnda ayrÕca Hayek, devletin sel, yangÕn,
deprem gibi toplumsal felaketlerden zarar gören yurttaúlara yardÕm etmesini
ve geniú çaplÕ bir sosyal güvenlik sistemini kurmaya öncülük etmesini
onaylayabilmektedir (Hayek, 1944/1994, s.132-134). Hayek’in karúÕ çÕktÕ÷Õ
ve özgür bir toplumda uygulanmasÕnÕn do÷ru olmadÕ÷ÕnÕ düúündü÷ü
güvenlik türü ise ikinci tür güvenlik türüdür, yani bir kiúi veya grubun
baúkalarÕna oranla sahip oldu÷u gelir ya da yaúam düzeyinin garanti edilmesi
úeklindeki ekonomik güvenlik türü. Hayek, belli bir kesime bu türden bir
gelir garantisi vermek için o kesimde üretimin kÕsÕlmasÕ veya artmasÕnÕn
engellenmesi suretiyle yüksek fiyatlarÕn garanti edilmesi gerekti÷ini belirtir.
Bu ise, ancak söz konusu sektöre yeni giriúimcilerin girmesinin
yasaklanmasÕyla gerçekleútirilebilir. Böyle bir yasaklama, açÕktÕr ki, di÷er
sektörlerdeki herkesin ayrÕmcÕlÕ÷a tabi tutulmalarÕ anlamÕna gelir. Di÷er
sektörlerdeki giriúimciler ve iúçiler de dahil olmak üzere tüm çalÕúanlar, artÕk
daha fazla riskle karúÕ karúÕya kalacaklardÕr. Çünkü bir sektöre yeni
katÕlÕmlarÕn engellenmesi, o sektör dÕúÕndaki herkesin iktisadî faaliyette
bulunma seçeneklerini ve dolayÕsÕyla ekonomik güvenliklerini azaltacaktÕr.
Bu tür üretim kÕsÕtlamalarÕyla ve yasaklamalarla korunan sektörlerin sayÕsÕ
arttÕkça korunmayan sektörlerde risklerin artmasÕ ve gelirlerin azalmasÕ
nedeniyle zarar gören yurttaúlarÕn sayÕsÕ artacaktÕr. Korunmayan
sektörlerdeki iúsizlik ve gelir düúüúünün sorumlusu, yurttaúlar arasÕnda adeta
ayrÕm yapan devlettir (Hayek, 1944/1994, s.141-142). Devletin, “sosyal
adalet” söylemlerine dayanarak belli kesimlerin gelirlerini garantilemeye
çalÕúmasÕnÕn sonucu, bu kesimlerin di÷er kesimleri devlet aracÕlÕ÷Õyla
soymasÕna yol açmaktadÕr.
5. SONUÇ
Bu çalÕúmada, yirminci yüzyÕlda kapitalizmi (piyasa düzenini)
sosyalist ve kolektivist akÕmlara karúÕ savunmuú iki önemli düúünür olan
Friedrich August von Hayek ve Ayn Rand’Õn kapitalizm, sosyalizm ve
sosyal adalet konusundaki görüúleri birbirleriyle karúÕlaútÕrÕlmÕú, aralarÕndaki
benzerlikler ve farklÕlÕklar belirtilmeye çalÕúÕlmÕútÕr. Her iki düúünürün de
kapitalizmi savunmasÕna karúÕn kapitalizmin ortaya çÕkÕúÕ ve do÷asÕ
hakkÕndaki görüúleri birbirlerinden önemli ölçüde farklÕlÕk arz etmektedir.
Rand, kapitalizmi, insan uygarlÕ÷ÕnÕn bütün ürünleri gibi, insan aklÕnÕn bir
117
MALİ UFUKLAR
ürünü olarak görmektedir. Rand’a göre kapitalizm, rasyonel insanÕn, kendi
do÷asÕna uygun, yani aklÕnÕ kullanarak, hayatta kalabilmesi ve yaúayabilmesi
için gerekli olan bir siyasal ve ekonomik sistemdir. Rand, insanÕn rasyonel
bir úekilde hayatÕnÕ sürdürebilmesi için yaúama hakkÕnÕn ve bunun türevleri
olan özgürlük, mülkiyet ve mutlulu÷u arama haklarÕnÕn devlet tarafÕndan
garanti altÕna alÕnmasÕ gerekti÷ini savunur. ønsan haklarÕ, yalnÕzca fiziksel
güç kullanÕmÕ yoluyla ihlal edilebilir ve yalnÕzca bu úekilde insanÕn kendi
aklÕnÕ kendi çÕkarÕ için kullanmasÕ engellenebilir. Bu nedenle, devletin insan
haklarÕnÕ garanti edebilmesi, toplumda fiziksel güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara
veya bu türden tehditlerde bulunanlara karúÕ güç kullanmasÕnÕ gerekli kÕlar.
ønsan haklarÕnÕ korumayÕ amaçlayan devletin yalnÕzca üç temel fonksiyonu
olacaktÕr: DÕú güvenlik (ordu), iç güvenlik (polis teúkilatÕ) ve adalet
(mahkemeler). Rand’a göre devletin bunlar dÕúÕnda herhangi bir baúka
fonksiyon üstlenmesi, kaçÕnÕlmaz olarak devletin masum insanlara karúÕ güç
kullanmasÕna ve dolayÕsÕyla insan haklarÕnÕn ihlal edilmesine yol açacaktÕr.
Rand, kendi tanÕmladÕ÷Õ ve idealize etti÷i kapitalizm fikrinin, insanlarÕn
büyük ço÷unlu÷u tarafÕndan henüz benimsenmedi÷inin farkÕndadÕr ve bu
türden bir kapitalizmin gelecekte, insanlarÕn daha rasyonel düúünmeye
baúlamasÕyla, gerçekleúece÷ini düúünmektedir. Hayek ise tamamen farklÕ bir
úekilde piyasa düzeni olarak tanÕmladÕ÷Õ kapitalizmin spontane
(kendili÷inden do÷an) bir düzen oldu÷u fikrindedir. Piyasa düzeni ve onun
sonucu olan büyük toplum, insanlarÕn Hayek’in adil davranÕú kurallarÕ dedi÷i
belli bazÕ kurallara uyan davranÕúlarÕ sonucu ortaya çÕkan bir düzendir. Özel
mülkiyet, dürüstlük, sözleúme, mübadele, ticaret, rekabet, kazanç ve özel
hayata iliúkin adil davranÕú kurallarÕ toplumda yerleúti÷i için insanlar
arasÕnda ortak amaçlara sahip olmadan mübadeleye ve uzmanlaúmaya
dayanan bir ekonomik düzen oluúmaktadÕr. Bu adil davranÕú kurallarÕ
insanlar onlarÕ icat ettikleri ve do÷ru bulduklarÕ için de÷il, baúka bilinmeyen
nedenlerle ve muhtemelen tesadüfen bazÕ gruplar tarafÕndan benimsenmiú
kurallardÕr. Bu kurallarÕ benimseyen insan gruplarÕ, evrimsel açÕdan büyük
avantaj elde etmiúler ve di÷er gruplarla olan çatÕúmalarÕndan baúarÕyla
çÕkmÕúlar, di÷er gruplarÕ ortadan kaldÕrmÕú veya di÷er gruplarÕn kendilerine
katÕlmasÕnÕ sa÷lamÕúlardÕr. Böylece adil davranÕú kurallarÕ gelene÷i
neredeyse dünyanÕn tamamÕna yayÕlmÕútÕr. Bu nedenle Hayek, piyasa
düzenini insan aklÕnÕn de÷il, insan eylemlerinin bir sonucu olarak
görmektedir.
Her iki düúünür de kapitalizmin insan özgürlü÷ünü sa÷layan ve
alternatif ekonomik sistemlere göre çok daha fazla zenginlik üreten bir
118
MALİ UFUKLAR
sistem oldu÷unu belirtmektedir. Ancak kapitalizmin savunulabilirli÷i
açÕsÕndan bu konuda öncelikle vurguladÕklarÕ úeyler birbirlerinden farklÕdÕr.
Rand, kapitalizmin toplumda ekonomik zenginlik yarattÕ÷Õ konusunda kuúku
duymaz, ancak bu durumun kapitalizmin savunulabilirli÷i açÕsÕndan fazla bir
öneminin olmadÕ÷ÕnÕ düúünür. Rand’a göre kapitalizmin alternatif sistemlere
göre daha fazla “toplumsal fayda” sa÷ladÕ÷Õ do÷rudur, ancak bu kapitalizmin
ikincil sonucudur. Kapitalizm asÕl insanÕn insan olarak, yani rasyonel bir
varlÕk olarak, hayatta kalmasÕna ve yaúamasÕna uygun bir ortam sa÷ladÕ÷Õ
için savunulmalÕdÕr. Bunun için gerekli olan úey, sadece insan haklarÕnÕ
koruma görevi üzerine kurulmuú bir (minimal) devlet ve serbest piyasadÕr.
Kapitalizm bunlarÕ sa÷layarak insanÕn kendi do÷asÕna uygun yaúamasÕna izin
verdi÷i için savunulmaya de÷erdir. Hayek de piyasa düzeninin insan
özgürlü÷üyle ba÷daútÕ÷ÕnÕ ve bu düzenin zarar görmesi, yerine baúka bir
ekonomik sistemin ikame edilmesi halinde insanlarÕn özgür olamayaca÷ÕnÕ
belirtir. Hayek, spontane düzenlerin, insan yapÕsÕ düzenlerden farklÕ olarak,
belli bir amacÕnÕn olmadÕ÷ÕnÕ söyleyerek bu tür bir düzen olan piyasa
düzeninin, kendi içerisinde faaliyet gösteren bireylere bir amaçlar dizisi
dayatmadÕ÷ÕnÕ ve bu sayede onlarÕn kendi amaçlarÕ için çabalamalarÕna engel
olmadÕ÷ÕnÕ belirtir. Hayek, Rand’dan farklÕ olarak, piyasa düzeninin
savunulurlu÷u açÕsÕndan özgürlü÷ü sa÷lamasÕnÕn yanÕ sÕra bu düzenin
toplumdaki tüm iktisadî kaynaklarÕn etkin bir úekilde kullanÕlmasÕna,
dolayÕsÕyla yüksek düzeyde refah üretilmesine yol açtÕ÷ÕnÕ da vurgular.
Piyasa düzeninin ekonomik etkinli÷i sa÷lamasÕnÕn ve yüksek düzeyde refah
üretmesinin altÕnda yatan temel neden, bu düzende toplumda çok sayÕda
birey arasÕnda da÷ÕlmÕú olan bilgi parçalarÕnÕn etkin bir úekilde tüm iktisadî
faaliyetlerde kullanÕlabilmesidir. Piyasa düzeni bunu fiyat mekanizmasÕ
yoluyla gerçekleútirir. Piyasalarda oluúan fiyatlar o fiyatlarÕn oluúmasÕna
katkÕda bulunan tüm arz ve talep unsurlarÕnÕn sahip olduklarÕ bilgilerin adeta
özetlenmiú halidir. Bireyler piyasa fiyatlarÕna dayalÕ olarak kararlar aldÕklarÕ
için bu toplam bilgiyi kullanÕrlar ve kendi eylemlerini, amaçlarÕ ve tercihleri
hakkÕnda hemen hemen hiçbir úey bilmedikleri toplumdaki çok sayÕdaki
di÷er bireylerin eylemleriyle uyumlaútÕrÕrlar.
Sosyalizme karúÕ çÕkÕú nedenleri arasÕnda her iki düúünür de bu
sistemin insan özgürlü÷üyle ba÷daúmayaca÷ÕnÕ saymÕútÕr. Kapitalizmin
savunulma nedenleri konusunda oldu÷u gibi burada da Rand’Õn temel
vurgusu insan haklarÕdÕr. Sosyalist bir sistemde devlet, toplumun tümü
üzerinde muazzam yetkilere sahiptir ve yurttaúlar üzerinde yo÷un miktarda
güç kullanÕr. Üstelik özel mülkiyet hakkÕnÕ kabul etmedi÷i için insanlarÕn
119
MALİ UFUKLAR
kendi üretimleri üzerinde söz sahibi olma ve kendi hayatlarÕ üzerinde kontrol
sahibi olmalarÕnÕ da engellemektedir. Devletin, sadece yurttaúlarÕnÕn
haklarÕnÕ savunma fonksiyonunu yerine getirmesi ve bu nedenle elindeki
gücü sadece toplumda güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara ya da böyle bir güç
kullanma tehdidinde bulunanlara karúÕ kullanmasÕ gerekti÷ini düúünen Rand,
sosyalist bir devletin sürekli olarak bireylerin haklarÕnÕ çi÷nedi÷ini
vurgulamaktadÕr. Sosyalizmin sadece pratikte de÷il teoride de ve temel
amaçlarÕ açÕsÕndan da savunulamayaca÷ÕnÕ belirtir. Sosyalizmin altÕnda yatan
altruizm düúüncesini, bireyin kendisi için yaúamasÕna karúÕ çÕktÕ÷Õ, bireyi
baúkalarÕ için ya da toplum için feda edilecek de÷ersiz bir varlÕk olarak
gördü÷ü için reddetmekte ve son derece kötü (evil) bulmaktadÕr. Hayek ise
Rand’dan farklÕ olarak eleútirilerini sosyalistlerin niyetleri ya da amaçlarÕ
üzerinde de÷il, onlarÕn kullanmayÕ düúündükleri araçlar (özellikle kamu
mülkiyeti ve merkezî planlama) üzerinde yo÷unlaútÕrÕr. Toplumdaki tüm
iktisadî kaynaklarÕn devlet kontrolünde oldu÷u ve devletin (devleti elinde
bulunduran zümrenin) hazÕrladÕ÷Õ bir bütüncül plan vasÕtasÕyla yöneticilerin
tercihlerinin tüm topluma dayatÕldÕ÷Õ bir düzende insan özgürlü÷ünün
kaçÕnÕlmaz olarak ortadan kalkaca÷ÕnÕ savunur. Hayek, sosyalizmin insan
özgürlü÷ünü ortadan kaldÕrmasÕ dÕúÕnda ekonomik alanda da baúarÕsÕz
olaca÷ÕnÕ ve piyasa düzeniyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda çok daha az mal ve hizmet
üretebilece÷ini ve dolayÕsÕyla piyasa düzendeki kadar refah üretemeyece÷ini
vurgulamaktadÕr. Bunun temel nedeni, toplumda milyonlarca insan arasÕnda
da÷ÕlmÕú olan bilgilerin tek bir merkezde tutarlÕ ve etkin bir biçimde
toplanmasÕnÕn mümkün olmamasÕdÕr. Bu nedenle merkezî planlÕ sosyalist bir
ekonomi, piyasa düzeninin yaptÕ÷Õ úeyi, yani toplumdaki tüm insanlarÕn
bilgilerini iktisadî faaliyetlerde kullanma iúini gerçekleútiremez. Bunun
do÷al sonucu daima eksik bilgiyle çalÕúmasÕ ve dolayÕsÕyla düúük üretim ve
düúük refah düzeyi sa÷lamasÕdÕr. Sosyalizmin insan özgürlü÷ünü ortadan
kaldÕrmasÕna ve ekonomide düúük bir refah düzeyi sa÷lamasÕna karúÕn
toplumda sosyalist fikirlerin yaygÕnlÕ÷Õ ve popülerli÷i konusunda Rand ve
Hayek benzer úeyleri söylemektedirler. Sosyalizmin temelinde yatan altruist
içgüdüler, insanlarÕn tarih öncesi devirlerde özellikle neolitik devrimden
önceki avcÕ-toplayÕcÕ yaúam tarzÕnÕn hüküm sürdü÷ü uzun dönemde
edinilmiú ve günümüze taúÕnmÕútÕr.
Hem Rand hem de Hayek sosyalizmin yanÕ sÕra sosyal devlet ve refah
devleti anlayÕúÕna da karúÕ çÕkmÕútÕr. Rand, bu konuya da yine birey haklarÕ
açÕsÕndan yaklaúÕr. Rand’a göre serbest piyasada belirlenen gelirler tamamen
adildir, çünkü serbest piyasada herkes yetene÷ine ve çabasÕna göre gelir elde
120
MALİ UFUKLAR
eder. ønsanlarÕn serbest piyasada elde ettikleri gelirle elde edemedikleri mal
ve hizmetleri bir hak olarak görmeleri ve bunlarÕn kendilerine devlet
tarafÕndan sa÷lanmasÕnÕ talep etmeleri adil de÷ildir ve kabul edilemez.
Üstelik bu tür talepleri karúÕlamak amacÕyla devletin üretken insanlardan
zorla vergi alarak bunu üretken olmayan insanlara mal ve hizmet sa÷lamak
için ya da onlarÕn gelirlerini artÕrmak için kullanmasÕ açÕkça bir insan hakkÕ
ihlalidir. Bir insanÕn baúka bir insanÕn eme÷ini devletin baskÕcÕ gücü
aracÕlÕ÷Õyla sömürmesi anlamÕna gelir. Hayek ise piyasa düzeninin iúlemesi
sonucunda ortaya çÕkan gelir farklÕlÕklarÕnÕn adil ya da gayri-adil olarak
nitelendirilemeyece÷ini belirtmektedir. Piyasadaki gelirler, düúünen bir zihin
tarafÕndan belirlenmez, milyonlarca farklÕ insanÕn tercihleri ve eylemlerine
dayanan gayri-úahsî bir sürecin sonunda ortaya çÕkar. Bu sonuç hiç kimsenin
öngörmedi÷i ve belirlemedi÷i bir durum oldu÷u için bundan dolayÕ sorumlu
olan biri ya da birileri de yoktur. Hayek, piyasada insanlarÕn elde ettikleri
gelirlerin kendi bilgi ve becerileri yanÕnda úansa da ba÷lÕ oldu÷unu kabul
eder, ancak buna karúÕn yine de devletin piyasaya müdahale ederek yeniden
da÷ÕtÕmcÕ politikalar uygulamasÕna ilke olarak karúÕ çÕkar. Çünkü bu tür
politikalar fiyat sinyallerini bozarak piyasa düzeninin toplumdaki bilgiyi tüm
toplum yararÕna kullanma özelli÷ini ortadan kaldÕrÕr, toplam üretimi azaltÕr
ve de÷iúen koúullara ekonominin uyum sa÷lamasÕnÕ zorlaútÕrÕr ya da ortadan
kaldÕrÕr. Oysa, toplumun uzun dönemli genel çÕkarÕ fiyat sisteminin etkin
iúlemesi ve de÷iúen koúullara hÕzla ve etkin bir úekilde uyum sa÷layan bir
ekonomik ortamÕn hüküm sürmesidir. Hayek, ayrÕca devletin piyasaya
müdahale eden ve gelirleri yeniden belirlemeyi amaçlayan politikalar
izlemesinin siyasal yozlaúmaya neden olaca÷ÕnÕ söylemektedir. Devletin
gelirleri belirleme iúini üzerine almasÕ durumunda, toplumdaki çeúitli gruplar
hükümet ve parlamentoyu baskÕ altÕna alarak siyasal destek karúÕlÕ÷Õ
kendilerine devlet eliyle haksÕz gelir aktarÕlmasÕnÕ isteyeceklerdir. Bu durum
kaçÕnÕlmaz olarak büyük adaletsizliklere yol açacaktÕr. Hayek, devletin
“sosyal adalet” temelli istemlere boyun e÷erek piyasada gelirleri belirlemeye
çalÕúmasÕna karúÕ çÕkmasÕna karúÕn, e÷er ekonomi belli bir geliúmiúlik
düzeyine ulaúmÕúsa devletin tüm toplumu kapsayacak bir programla herkesi
mutlak yoksullu÷a karúÕ korumasÕnÕ kabul edilebilir bulmaktadÕr.
Görüldü÷ü gibi Rand ve Hayek’in kapitalizm, sosyalizm ve sosyal
adalet konusundaki görüúleri birbirleriyle benzerlikler içermekle birlikte, bu
düúünürlerin vurgu yaptÕklarÕ ve odaklandÕklarÕ alanlar farklÕdÕr. Rand’Õn
temel vurgusu insan (birey) haklarÕ üzerinedir ve insan haklarÕnÕn ancak
fonksiyonlarÕ son derece sÕnÕrlÕ olan bir devlet tarafÕndan korunabilece÷ini
121
MALİ UFUKLAR
belirtmektedir. Devletin ekonomik alanda yetki ve sorumluluk almasÕnÕn
kaçÕnÕlmaz olarak insan haklarÕnÕn ihlal edilmesine yol açaca÷ÕnÕ
düúünmekte ve bu nedenle devletle ekonominin laik bir ülkede devlet ve
dinin ayrÕlmasÕ gibi birbirlerinden ayrÕlmalarÕ gerekti÷ini savunmaktadÕr.
Rand, kapitalizmin iktisadî üstünlü÷ünü ya da sosyalizmin iktisadî
verimsizli÷ini kabul etmekle birlikte bu durumun kapitalizmin sosyalizme
karúÕ tercih edilmesinin temel nedeni olamayaca÷ÕnÕ, bu tercihin asÕl
nedeninin kapitalizmin insan haklarÕnÕ sa÷lamasÕ, yani ahlakî üstünlü÷ü
olmasÕ gerekti÷ini vurgulamaktadÕr. Hayek de piyasa düzeninin özgürlük ve
insan haklarÕnÕ sa÷layan bir düzen oldu÷unu belirtmekle birlikte bu düzenin
özellikle refah yaratan yapÕsÕna vurgu yapmaktadÕr. Piyasa düzeninin fiyat
mekanizmasÕ vasÕtasÕyla toplumda milyonlarca birey arasÕnda da÷ÕlmÕú olan
bilgileri etkin bir úekilde kullanabildi÷ini ve bu sayede çok yüksek bir refah
düzeyini gerçekleútirebildi÷ini söylemektedir. Kamu mülkiyeti ve merkezî
planlamaya dayanan bir sosyalist ekonomi ise piyasa düzeninin
gerçekleútirdi÷i türden bir bilgi kullanÕmÕnÕ do÷asÕ gere÷i –toplumda
milyonlarca birey arasÕnda da÷ÕlmÕú olan bilgi parçalarÕ etkin bir úekilde bir
merkezde toplanÕp de÷erlendirilemeyece÷i için– gerçekleútiremez. Sosyalist
bir ekonomi piyasa ekonomisiyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda aynÕ kaynaklarÕ
kullanarak aynÕ ölçüde mal ve hizmet üretemez, aynÕ miktarda insanÕ
besleyemez. Bu nedenle piyasa düzeni ile sosyalist ekonomi arasÕndaki
tercih sorunu sadece ahlakî bir tercih sorunu, ya da insan özgürlü÷üyle ilgili
bir sorun de÷ildir, aynÕ zamanda bir ölüm-kalÕm sorunudur.
122
MALİ UFUKLAR
6. KAYNAKÇA
BINSWANGER (Ed.), Harry, (1988); “The Ayn Rand Lexicon”, Meridian, New York
CHILDS, Roy A., (1994); “Liberty against Power: Essays by Roy A. Childs, Jr.”,
Edited by Joan Kennedy Taylor; Foreword by Thomas Szasz, Fox and Wilkes, San Francisco.
EBENSTEIN, Allan, (2003); “Friedrich Hayek: A Biography”, University of Chicago
Press, Chicago.
HAYEK, F. A., (1944/1994); “The Road to Serfdom”, University of Chicago Press,
Chicago.
HAYEK, F. A., (1948/1980); “Individualism and Economic Order”, University of
Chicago Press, Chicago.
HAYEK, F. A., (1960); “The Constitution of Liberty”, University of Chicago Press,
Chicago.
HAYEK, F. A., (1973); “Law Legislation and Liberty”, Vol. 1, Rules and Order,
University of Chicago Press, Chicago.
HAYEK, F. A., (1976); “Law Legislation and Liberty”, Vol. 2, The Mirage of Social
Justice, University of Chicago Press, Chicago.
HAYEK, F. A., (1979); “Law Legislation and Liberty”, Vol. 3, The Political Order of
a Free People, University of Chicago Press, Chicago.
HAYEK, F. A., (1988); “The Fatal Conceit”, University of Chicago Press, Chicago.
HAYEK, F. A., (1996); “Hukuk Yasama ve Özgürlük”, Cilt 1, Kurallar ve Düzen,
Çeviren: Atilla Yayla, økinci BaskÕ, Türkiye øú BankasÕ Kültür YayÕnlarÕ.
HAYEK, F. A., (1997); “Hukuk Yasama ve Özgürlük”, Cilt 3, Özgür Bir Toplumun
Siyasal Düzeni, (Çeviren: ÖZ, M., Türkiye øú BankasÕ Kültür YayÕnlarÕ).
HAYEK, F. A., (2004); “Kölelik Yolu”, (Çevirenler: FEYZøOöLU, T., ARSAN, Y.,
Liberte YayÕnlarÕ, Ankara).
PEIKOFF, Leonard, (1993); “Objectivism: The Philosophy of Ayn Rand”, Meridian,
New York.
RAND, Ayn, (1943); “The Fountainhead”, Bobbs-Merrill, New York.
RAND, Ayn, (1957); “Atlas Shrugged”, Random House, New York.
RAND, Ayn, (1962); “Statism Is the Only Victor in Cold Civil War”, Los Angeles
Times, July 22.
RAND, Ayn, (1990); “The Voice of Reason: Essays in Objectivist Thought”, Edited
by Leonard Peikoff, Meridian, New York.
RAND, Ayn, (1995); “Letters of Ayn Rand”, Edited by Michael S. Berliner,
Introduction by Leonard Peikoff, Dutton, New York.
123
MALİ UFUKLAR
RAND, Ayn, (2004); “Kapitalizm Bilinmeyen ødeal”, (Çev.: KANDEMøR, N., Plato
YayÕnlarÕ, østanbul).
RAND, Ayn, (2005); “øhtiyacÕmÕz Olan Felsefe”, (Çev.: KANDEMøR, N., Plato
RAND, Ayn, (2005a); “HayatÕn Kayna÷Õ”, (Çev.: DøùBUDAK, B., Dördüncü BaskÕ,
Plato YayÕnlarÕ, østanbul).
RAND, Ayn, (2006); “Bencilli÷in Erdemi” (Çev.: KANDEMøR, N., Plato YayÕnlarÕ,
østanbul).
RAND, Ayn, (2007); “Atlas Silkindi”, (Çev.: DøùBUDAK, B., økinci BaskÕ, Plato
SCIABARRA, C. M., SECHREST, L. J., (2005); “Ayn Rand Among the AustriansIntroduction”, The Journal of Ayn Rand Studies 6, No. 2, 241-250.
YILMAZ, ølkay, (2010); “Friedrich August von Hayek”, içinde 1900’den Günümüze
Büyük Düúünürler 2. Cilt, Edi. VEYSAL, Çetin, 449-515, Etik YayÕnlarÕ, østanbul.
YILMAZ, ølkay, (2011); “Ayn Rand”, içinde 1900’den Günümüze Büyük Düúünürler
4. Cilt, Edi. VEYSAL, Çetin, 289-379, Etik YayÕnlarÕ, østanbul.
124
MALİ UFUKLAR
YAZIM KURALLARI
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Mali Ufuklar Dergisi, hakemli bir dergi olup yÕlda iki kez yayÕnlanmaktadÕr.
Dergiye gönderilen çalÕúmalar daha önce hiçbir yerde yayÕmlanmamÕú ve
yayÕnlanmak üzere sunulmamÕú olmalÕdÕr.
ÇalÕúmalar, Türkçe veya øngilizce olmalÕdÕr.
Gönderilen yazÕlar Editörler ve YayÕn Kurulu tarafÕndan yazÕm kurallarÕ ve içerik
yönünden yapÕlacak ön inceleme sonrasÕnda hakemlere gönderilmektedir. YapÕlan
ön inceleme sonrasÕnda yazÕm kurallarÕ ve içerik yönünden uygun bulunmayan
çalÕúmalar yazarlara iade edilir.
Hakemlerden gelen de÷erlendirme raporlarÕ do÷rultusunda, yazÕnÕn yayÕnlanmasÕna,
de÷erlendirme raporlarÕ çerçevesinde yazarlardan düzeltme, ek bilgi ve kÕsaltma
istenmesine veya yayÕnlanmamasÕna karar verilmekte ve yazar/lara bildirilmektedir.
Sayfa yapÕsÕ; üst, alt 3’er cm,, sol ve sa÷dan 2,5’ar cm. olmalÕdÕr.
Gönderilen yazÕlar tek satÕr aralÕklÕ, 11 punto (Times New Roman) ve iki yana yaslÕ
olarak hazÕrlanmalÕdÕr.
ParagraflarÕn ilk satÕrÕ 1 cm. içeriden baúlamalÕdÕr. Paragraf aralarÕna 6 nk boúluk
bÕrakÕlmalÕdÕr.
YazÕlar, tablo, úekil, özet ve kaynakça dahil geniúlik 17 cm, yükseklik 24 cm sayfa
boyutunda olmalÕdÕr.
Tablo, úekil ve grafikler 9 punto olarak metin içerisinde yer almalÕ ayrÕca Excel
formatÕnda da gönderilmelidir.
Tablo, úekil ve grafikler sayfaya ortalanarak yerleútirilmeli, baúlÕk 11 punto olarak
tablo, úekil ve grafiklerin üstünde ve ortalÕ olmalÕ, ilk harfleri büyük yazÕlmalÕdÕr.
Kaynak ise tablo, úekil ve grafi÷in altÕnda ve 9 punto olarak yer alacaktÕr.
Bütün tablo, úekil ve grafiklere baúlÕk ve sÕra numarasÕ verilmelidir. AyrÕca
denklemlere de sÕra numarasÕ verilmeli, sÕra numaralarÕ sayfanÕn sa÷Õnda parantez
içerisinde yer almalÕdÕr.
Tüm çalÕúmalarÕn kapak sayfasÕnda çalÕúmanÕn baúlÕ÷Õ, yazarlarÕn adÕ soyadÕ,
kurumu, adresi, telefon ve e-posta adresi yer almalÕdÕr.
Tüm çalÕúmalarÕn ilk sayfasÕnda; Türkçe ve øngilizce BaúlÕk, en fazla 150 kelimeden
oluúacak Türkçe ve øngilizce Özet, en az 3 Türkçe ve øngilizce anahtar sözcük
bulunmalÕ, iki rakamlÕ düzeyde (Örne÷in; Q11) en az bir, en fazla üç adet JEL
(Journal of Economic Literature) sÕnÕflamasÕ yapÕlmalÕdÕr. JEL sÕnÕflamalarÕ için
http://www.aeaweb.org/journal/jel_class_system.html adresinden yararlanÕlabilir.
ÇalÕúmanÕn baúlÕ÷Õ büyük harf, koyu, 13 punto ve ortalÕ olmalÕ, baúlÕktan sonra 12
nk aralÕk verilmelidir. Özetler, anahtar kelimeler, JEL sÕnÕflandÕrmasÕ baúlÕktan
sonra 9 punto ile yazÕlmalÕ ve aralarÕnda 6 nk boúluk bÕrakÕlmalÕdÕr. Di÷er dildeki
baúlÕk ise özetin baúÕnda büyük harf ile yer almalÕdÕr. Özet, abstract, anahtar
sözcükler ve JEL kodu koyu yazÕlacaktÕr.
Giriú, sonuç ve kaynakça bölümleri de dahil olmak üzere çalÕúmanÕn tüm bölümleri
ve baúlÕklarÕ numaralandÕrÕlmalÕ, büyük harf ve koyu yazÕlmalÕ, bölüm
baúlÕklarÕndan önce ve sonra 6 nk boúluk bÕrakÕlmalÕdÕr. ÇalÕúmanÕn alt baúlÕklarÕ ise
numaralandÕrÕlmalÕ, koyu yazÕlmalÕ ve ilk harfleri büyük olmalÕdÕr.
AçÕklamalar sayfa altÕnda dipnot ve 9 punto olarak verilmelidir.
Kaynakça çalÕúmanÕn sonunda ve 9 punto olarak yazÕlmalÕdÕr.
Sayfa numaralarÕ kapak sayfasÕndan sonra 1’den baúlamak üzere alt sa÷da 11 punto
olarak verilmelidir.
125
MALİ UFUKLAR
19. E÷er yapÕlan çalÕúma çeviri ise, ana metnin nerede yayÕnlandÕ÷ÕnÕ gösterir kopyasÕ,
yazarlarÕn ve ilk yayÕnlayanÕn onayÕ ile birlikte çalÕúmanÕn eki olarak
gönderilmelidir.
20. ÇalÕúmalar, [email protected] adresine MS Word (doc) formatÕnda
gönderilmelidir.
21. Tüm çalÕúmalar; temel olarak Amerikan Psikologlar Birli÷i (American
Psychological Association, APA) tarafÕndan yayÕnlanan "The Publication Manual of
the American Psychological Association" isimli kaynakta belirtilen yazÕm ilkelerine
uygun olmalÕdÕr.
BazÕ örnek gösterimlere aúa÷Õda yer verilmiútir.
-
-
Metin øçerisinde Gösterim;
ÇalÕúmada, kaynaklara atÕfta bulunurken; yazarlarÕn soyadÕ, yayÕn tarihi ve sayfa
numarasÕna cümle sonunda ve parantez içerisinde yer verilmelidir. Örne÷in;
(Turabo÷lu, 2006, s.17); (Ege ve Turabo÷lu, 2000, s.114); (Ege, Turabo÷lu ve
Uysal, 2007, s.85), (Ege, Turabo÷lu, Uysal ve Ya÷cÕ, 2008, s.67). Yazar sayÕsÕ 3’ten
fazla ise; yeniden atÕfta bulunulmasÕ durumunda ilk yazarÕn soyadÕ ile vd. ibaresi
kullanÕlÕr (Ege vd., 2007, s.85).
AtÕf metin içerisinde yapÕlÕyorsa; yazarlarÕn soyadÕ ve parantez içerisinde yayÕn
tarihine yer verilir. Örne÷in; Turabo÷lu’na (2006) göre; Ege ve Turabo÷lu’na (2000)
göre; Ege, Turabo÷lu ve Uysal’a göre (2007).
AtÕfta bulunulan kayna÷Õn yazar adÕ belli olmayÕp bir kurum adÕ ile tanÕmlanÕyorsa,
bu durumda ilgili kuruma atÕfta bulunulmalÕdÕr. Örne÷in; (Mersin SMMM OdasÕ,
2010, s.189).
Elektronik ortamdaki (internet) bir kaynaktan yararlanÕlÕyorsa; ilgili kayna÷Õn web
adresi ve eriúim tarihine yer verilmelidir. Örne÷in; (www.mersinsmmmo.org.tr,
11.01.2011).
ølgili kaynaktan birebir alÕntÕ yapÕlÕyorsa, tÕrnak içinde ve italik olarak yazÕlmalÕdÕr.
Kaynakçada Gösterim;
*Kaynaklar, yazar soyadÕ harf sÕrasÕna göre sÕralanmalÕdÕr.
*YararlanÕlan kayna÷Õn kitap olmasÕ durumunda;
Kayar, Nihat, (2010); Yönetsel YargÕ, Kuruluú ve øúleyiú, Ekin YayÕnevi, Bursa.
Uslu, Z. ve Önal, Y. B., (2007); YatÕrÕm Projeleri, Karahan Kitabevi, Adana.
Fabozzi, F. J., Modigliani, F. and Ferri, M. G., (1994); Foundations of Financial
Markets and Institutions, Printice-Hall, USA.
*YararlanÕlan kayna÷Õn makale olmasÕ durumunda;
Turabo÷lu, T. T., (2004); “Vekalet -Temsil- Problem ve Maliyetleri”, Ekonomik
YaklaúÕm Dergisi, Gazi Üniversitesi øktisat Bölümü, Cilt:15, SayÕ:51, 109-124.
Ege, ø. ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009); “Türk Sigorta Sektörüne YabancÕ Sermayenin
ølgisi: Türkiye’de Ulusal ve YabancÕ Sermayeli Sigorta ùirketlerinin Finansal
PerformanslarÕnÕn KarúÕlaútÕrmalÕ Analizi”, Muhasebe Bilim DünyasÕ Dergisi,
Cilt:11, SayÕ:1, 61-84.
NazlÕo÷lu, ù., Ege, ø. ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009), “Financial Development and
Economic Growth: Cointagration and Causality Analysis for the Case of Turkey”,
Banking and Finance Letters, Volume:1, Issume:2, 59-66.
126
MALİ UFUKLAR
*YararlanÕlan kayna÷Õn kitap bölümü olmasÕ durumunda,
Palley, T. I., (2008); “Keynesçilikten Neoliberalizme: øktisat Biliminde Paradigma
KaymasÕ”, içinde Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki, Edi. Filho, A. S. ve Johnston,
D., 42-58, Yordam YayÕnlarÕ, østanbul.
*YararlanÕlan kayna÷Õn çeviri olmasÕ durumunda;
Levinson, M., (2002); Guide to Financial Markets, Third Edition, The Economist
Newspaper Ltd., USA (Çev. Yavillio÷lu, C., Ege, ø., Kurt, G., 2007; Finansal
Piyasalar KÕlavuzu, Liberte YayÕnevi, Ankara).
*YararlanÕlan kayna÷Õn bildiri olmasÕ durumunda;
Turabo÷lu, T. T., Ekiz, D. ve Karao÷lu, M., (2008); “Mersin'in Kentsel Lojistik
Merkez OlmasÕ Yolunda Lojistik AR-GE AltyapÕsÕnÕn OluúturulmasÕ ve Önemi",
Mersin Sempozyumu, Mersin.
*YararlanÕlan kayna÷Õn tez olmasÕ durumunda;
Çopur, G., (2007); Ulusal ve UluslararasÕ Muhasebe StandartlarÕ AçÕsÕndan
De÷erleme, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Mersin.
*YararlanÕlan kayna÷Õn elektronik ortamdan (internet) olmasÕ durumunda;
Saleh, A. S., (2003); “The Budget Deficit and Economic Performance: A Survey”,
http://www.uow.edu.au/commerce/econ/wplist.html, (19.01.2004).
FORMATTING INSTRUCTIONS
1.
2.
Journal of MALø UFUKLAR is refereed journal published twice a year.
Articles submitted to the journal must have neither been published nor accepted
and, not under consideration for publication elsewhere.
3. The languages of publications are Turkish or English.
4. Following the preliminary evaluation of formatting instructions and contents by the
Editors and Editorial Board, the article will be sent to the referees. After the
evaluation, if formatting instructions and contents are inappropriate, articles will be
returned to the author.
5. In the line with the report it will be decided whether to publish the article, to require
from the authors its revision, additional information and shorten article or to reject
it. As soon as possible the author will be informed about the result.
6. The top, bottom, margin must be 3 cm and right, left margin must be 2,5 cm.
7. The manuscript must be written in 11 points times new romans font and singlespaced througout. The text should be justified.
8. All paragraphs must be indented 1 cm.
9. The manuscript must be printed on width 17 cm and height 24 cm paper size.
10. Tables, figures and graphics must be saved in 9 points in the manuscript besides
sent as a Excel format.
11. All tables, figures and graphics must be centered. Also the titles are positioned
centered at the top of the tables, figures and graphics in 10 points. Only the first
letter must be capitalized. Referance is in 9 points and below the tables, figures and
graphics.
12. Each table, figure, graphics and also equations must be numbered. Numbers must
appear in the right of the page in parentheses.
127
MALİ UFUKLAR
13. Author’s names, title of text, institutional affiliation, address, phone number and email adress must appear on the cover page.
14. Turkish and English titles, maksimum 150 words Turkish and English abstract and
minimum 3 Turkish and English keywords and JEL (Journal of Economic
Literature)
classification should be located on the first paper of all texts. JEL classification
must be two numbered- level (Q11 e.g.). and minimum 1, maximum 3
classification
must
be
located.
(Refer
to
http://www.aeaweb.org/journal/jel_class_system.html). The title of the paper must
be centered, capitalized and 13 point-bold. After the title, you must space 12nk.
Abstracs, keywords and JEL classification must be typed 9 points after the title.
Between abstracs, keywords and JEL classification, you must leave 6 nk. Title of
other language is capitilized at the beginning of abstract. Abstracts, keywords, and
JEL code are bold.
15. All parts of the paper and titles including introduction, conclusion and referances
must be numbered, capitilized and bold. Before and after the titles of parts you must
space 6 nk. All subheadings must be numbered and typed bold and the first letter
must be capitalized.
16. Footnotes must be used in 9 points at the bottom of the page on which they are
referenced.
17. You must list and number all bibliographical references in 9 points at the end of
your paper.
18. Following cover page you must begin to number your pages in 11 points on the
lower right-hand.
19. If your paper is the translation referance, you must send your paper attached with a
copy indicates where the copy is published, approval of the authors and approval of
the first publisher.
20. Publications are saved in doc. form and submitted to the correspondence adres
given: [email protected]
21. The manuscript must conform to the journal style which follows the rules found in
The Publication Manual of The American Psychological Association published by
American Psychological Association, APA.
The examples of citation and referance are shown below.
In-Text;
The citations within the text will be shown in paranthesis in order of the author’s
surrname, the year of publication of the source; page number. (Turabo÷lu, 2006,
s.17); (Ege ve Turabo÷lu, 2000, s.114); (Ege, Turabo÷lu, Uysal ve Ya÷cÕ, 2008,
s.67). For articles with more than three authors; you must list only first author’s
surrname, followed by et al. (Ege et al., 2007, s.85).
If the citation is in the text, you must show the authors’ surnname and publication
date in parentheses. (Turabo÷lu (2006)); (Ege ve Turabo÷lu (2000)); (Ege,
Turabo÷lu and Uysal (2007)).
Publications without an author but with institutional affiliation; you must locate
institutional affiliation. (Mersin SMMM OdasÕ, 2010, s.189).
A referance used from www is must be used with web adress and access date as
shown: (www.mersinsmmmo.org.tr, 11.01.2011).
-
128
MALİ UFUKLAR
-
If there is a citation; it must be written italic form in quotes.
Reference List;
Referances must be listed in order of letter of author’s surnname alphabetically
*Book;
Kayar, Nihat, (2010); Yönetsel YargÕ, Kuruluú ve øúleyiú, Ekin YayÕnevi, Bursa.
Uslu, Z. ve Önal, Y. B., (2007); YatÕrÕm Projeleri, Karahan Kitabevi, Adana
Fabozzi, F. J., Modigliani, F. and Ferri, M. G., (1994); Foundations of Financial
Markets and Institutions, Printeice-Hall, USA.
*Article;
Turabo÷lu, T. T., (2004); “Vekalet-Temsil-Problem ve Maliyetleri”, Ekonomik
YaklaúÕm Dergisi, Gazi Üniversitesi øktisat Bölümü, Cilt:15, SayÕ:51, 109-124.
Ege, ø. Ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009); “Türk Sigorta Sektörüne YabancÕ Sermayenin
ølgisi: Türkiye’de Ulusal ve YabancÕ Sermayeli Sigorta ùirketlerinin Finansal
PerformanslarÕnÕn KarúÕlaútÕrmalÕ Analizi”, Muhasebe Bilim DünyasÕ Dergisi,
Cilt:11, SayÕ:1, 61-84.
NazlÕo÷lu, ù., Ege, ø. ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009), “ Financial Develeopment and
Economic Growth: Cointagration and Causality Analysis for the Case of Turkey”,
Banking and Finance Letters, Volume:1, Issume:2, 59-66.
*Other part of a book;
Palley, T. I., (2008); “Keynesçlikten Neoliberalizme: øktisat Biliminde Paradigma
KaymasÕ”, in Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki, Edi. Filho, A. S. Ve Johnston, D.,
42-58, Yordam YayÕnlarÕ, østanbul.
*Translation;
Levinson, M., (2002); Guide to Financial Markets, Third Edition, The Economist
Newspaper Ltd., USA (Çev. Yavillio÷lu, C., Ege, ø., Kurt, G., 2007; Finansal
Piyasalar KÕlavuzu, Liberte YayÕnevi, Ankara).
*A meeting or conference;
- Turabo÷lu, T. T., Ekiz, D. ve Karao÷lu, M., (2008); “Mersin’in Kentsel Lojistik
Merkez OlmasÕ Yolunda Lojistik AR-GE AltyapÕsÕnÕn OluúturulmasÕ ve Önemi”,
Mersin Sempozyumu, Mersin.
*Thesis;
Çopur, G., (2007); Ulusal ve Uluslar arasÕ Muhasebe StandartlarÕ AçÕsÕndan
De÷erleme, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Mersin.
*An online journal;
Saleh, A. S., (2003); “The Budget Deficit and Economic Performance: A Survey”,
http://www.uow.edu.au/commerce/econ/wplist.html, (19.01.2004).
129
MALİ UFUKLAR
ÖRNEK
BAùLIK KOYU, 13 PUNTO ve ORTALI OLMALI
YazarÕn AdÕ SOYADI
Kurumu ve Adresi
Telefon NumarasÕ ve e-posta Adresi
ÖZET
Türkçe özet metni en fazla 150 kelimeden oluúmalÕ. Özet metninin karakterleri 9
punto olmalÕ. Özetler, anahtar kelimeler ve JEL sÕnÕflandÕrmasÕ arasÕnda 6 nk aralÕk
bÕrakÕlmalÕdÕr.
Anahtar Kelimeler: Anahtar Kelime 1, Anahtar Kelime 2, Anahtar Kelime 3.
Jel Kodu: X00, X01, X02
øNGøLøZCE BAùLIK KOYU, 13 PUNTO ve ORTALI
OLMALI
ABSTRACT
øngilizce özet metni en fazla 150 kelimeden oluúmalÕ. Özet metninin karakterleri 9
punto olmalÕ. Özetler, anahtar kelimeler ve JEL sÕnÕflandÕrmasÕ arasÕnda 6 nk aralÕk
bÕrakÕlmalÕdÕr.
Key Words: Key Word 1, Key Word 2, Key Word 3.
Jel Code: X00, X01, X02
130
MALİ UFUKLAR
1. GøRøù
Giriú Metni.
Giriú, sonuç ve kaynakça bölümleri de dahil olmak üzere çalÕúmanÕn
tüm bölümleri ve baúlÕklarÕ numaralandÕrÕlmalÕ, büyük harf ve koyu
yazÕlmalÕ, bölüm baúlÕklarÕndan önce ve sonra 6 nk boúluk bÕrakÕlmalÕdÕr.
ÇalÕúmanÕn alt baúlÕklarÕ ise numaralandÕrÕlmalÕ, koyu yazÕlmalÕ ve ilk
harfleri büyük olmalÕdÕr.
2. ANA BAùLIK
Makale metni.1
Sayfa yapÕsÕ; üst ve alt 3’er cm, sol ve sa÷ 2,5’ar cm. olmalÕdÕr.
Gönderilen yazÕlar tek satÕr aralÕklÕ, 11 punto (Times New Roman) ve
iki yana yaslÕ olarak hazÕrlanmalÕdÕr.
ParagraflarÕn ilk satÕrÕ 1,5 cm. içeriden baúlamalÕdÕr.
YazÕlar, tablo, úekil, özet ve kaynakça dahil A4 boyutunda en fazla 20
sayfa olmalÕdÕr.
ÇalÕúmada kaynaklara atÕfta bulunurken; yazarlarÕn soyadÕ, yayÕn
tarihi ve sayfa numarasÕna cümle sonunda ve parantez içerisinde yer
verilmelidir. Örne÷in; (Turabo÷lu, 2006, s.17); (Ege ve Turabo÷lu, 2000,
s.114); (Ege, Turabo÷lu ve Uysal, 2007, s.85), (Ege, Turabo÷lu, Uysal ve
Ya÷cÕ, 2008, s.67). Yazar sayÕsÕ 3’ten fazla ise; yeniden atÕfta bulunulmasÕ
durumunda ilk yazarÕn soyadÕ ile vd. ibaresi kullanÕlÕr (Ege vd., 2007, s.85).
AtÕf metin içerisinde yapÕlÕyorsa; yazarlarÕn soyadÕ ve parantez
içerisinde yayÕn tarihine yer verilir. Örne÷in; Turabo÷lu’na (2006) göre; Ege
ve Turabo÷lu’na (2000) göre; Ege, Turabo÷lu ve Uysal’a göre (2007).
AtÕfta bulunulan kayna÷Õn yazar adÕ belli olmayÕp bir kurum adÕ ile
tanÕmlanÕyorsa bu durumda ilgili kuruma atÕfta bulunulmalÕdÕr. Örne÷in;
(Mersin SMMM OdasÕ, 2010, s.189).
1
AçÕklamalar sayfa altÕnda dipnot ve 9 punto olarak verilmelidir.
131
MALİ UFUKLAR
Elektronik ortamdaki (internet) bir kaynaktan yararlanÕlÕyorsa; ilgili
kayna÷Õn web adresi ve eriúim tarihine yer verilmelidir. Örne÷in;
(www.mersinsmmmo.org.tr, 11.01.2011).
ølgili kaynaktan birebir alÕntÕ yapÕlÕyorsa, tÕrnak içinde ve italik olarak
yazÕlmalÕdÕr.
Tablo 1. BaúlÕk Tablonun Üstünde, ølk Harfleri Büyük, 11 Punto ve
OrtalÕ OlmalÕ
Tablo metni 9 punto
olmalÕdÕr
Kaynak: Altta ve 9 punto olmalÕdÕr.
Tablo, úekil ve grafikler 9 punto olarak metin içerisinde yer almalÕ
ayrÕca excel formatÕnda da gönderilmelidir.
ùekil 1. BaúlÕk Üstte, ølk Harfleri Büyük, 11 Punto ve OrtalÕ OlmalÕ
Kaynak: Altta ve 9 punto olmalÕdÕr.
Tablo, úekil ve grafikler sayfaya ortalanarak yerleútirilmeli, baúlÕk 11
punto olarak tablo, úekil ve grafiklerin üstünde ve ortalÕ olmalÕ, ilk harfleri
büyük yazÕlmalÕdÕr. Kaynak ise tablo, úekil ve grafi÷in altÕnda ve 9 punto
olarak yer alacaktÕr.
Bütün tablo, úekil ve grafiklere baúlÕk ve sÕra numarasÕ verilmelidir.
(1)
132
MALİ UFUKLAR
(2)
Denklemlere de sÕra numarasÕ verilmeli, sÕra numaralarÕ sayfanÕn
sa÷Õnda parantez içerisinde yer almalÕdÕr.
2.1. Alt BaúlÕk
Alt baúlÕk metni.
2.2. Alt BaúlÕk
Alt baúlÕk metni.
3. SONUÇ
Sonuç Metni
4. KAYNAKÇA
Soyad, Ad, (yÕl); Kitap AdÕ, YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer.
Soyad, Ad ve Soyad, Ad, (yÕl); Kitap AdÕ, YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer.
Soyad, Ad, (yÕl); “Makale BaúlÕ÷Õ”, Dergi AdÕ, Cilt: , SayÕ: , sayfa aralÕ÷Õ.
Soyad, Ad ve Soyad, Ad, (yÕl); “Makale BaúlÕ÷Õ”, Dergi AdÕ, Cilt: , SayÕ: , sayfa
aralÕ÷Õ.
Soyad, Ad, (yÕl); “Kitap Bölümü AdÕ”, içinde Kitap AdÕ, Edi. Soyad, Ad, sayfa aralÕ÷Õ,
YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer.
Soyad, Ad, (yÕl); Çeviri KitabÕn Orijinal AdÕ, Edition SayÕsÕ, Orijinal YayÕnevi, Ülke
(Çev. Soyad, Ad, yÕl; KitabÕn Türkçe AdÕ, YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer).
Soyad, Ad, (yÕl); “Bildirinin BaúlÕ÷Õ”, Sempozyumun/Kongrenin AdÕ, ùehir.
Soyad, Ad, (yÕl); Tezin BaúlÕ÷Õ, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans/Doktora Tezi, X
Üniversitesi X Enstitüsü, BasÕldÕ÷Õ yer.
Soyad, Ad, (2003); “Elektronik Ortamdan (ønternetten) AlÕnan Kayna÷Õn BaúlÕ÷Õ”,
http://www.siteadresi.html, (Eriúim tarihi).
133

HAZIRAN-OCAK 1 DERGİ.indd

Transkript

Benzer belgeler

Görüntüle - Ankara Üniversitesi

PowerPoint Sunusu

Performans Değerlendirme Değerlendirme, işletmelerde çeşitli

ce 14303-starflex pıpe-declaratıon of performance

insan kaynakları sertifika programı

CE - ODE STARFLEX BORU PERFORMANS BEYANI

EC Decleration of Conformity

Winco Tubıtakmam