Tiyatronun Kaynakları - prometeatro Tiyatro Ders Notları

Tiyatronun
Kaynakları
Mitos - Ritüel
Notlar: Barış Yıldırım
ii
İçindekiler
Ġçindekiler........................................................................................................... ii
Tarihlerine Göre Dersler ................................................................................... iv
MĠTOS VE ĠLGĠLĠ KELĠMELER .......................................................................... 1
Ġlgili Kelimeler ........................................................................................... 1
Mitos ......................................................................................................... 1
- ETĠMOLOJĠK KÖKEN ............................................................................ 1
- COĞRAFĠ KÖKEN: MĠTOSLARIN COĞRAFYASI ALTIN HĠLAL .......... 2
ĠNSANLIK TARĠHĠNE DAĠR NOTLAR ............................................................... 2
MĠTOSUN ÖZELLĠKLERĠ .................................................................................. 3
Ġnsan-Doğa iliĢkisinde büyü ...................................................................... 3
ġaman (Köy Büyücüsü) Törenleri............................................................. 4
MĠTOS TÜRLERĠ (ĠġLEVĠNE GÖRE) ................................................................ 4
1. Ritüel Mitosları ...................................................................................... 4
2. Köken (Orijin) Mitosları ......................................................................... 4
Kült Mitoslar .............................................................................................. 4
Prestij Mitosları ......................................................................................... 4
Eskatalogya .............................................................................................. 4
Mitosun Tanımı ......................................................................................... 5
RĠTÜEL MĠTOSLARI .......................................................................................... 5
Kralın Öldürülmesi .................................................................................... 5
Kral ........................................................................................................... 5
Rahip Kral ................................................................................................. 5
- TANRIYI ZORLAMAK ............................................................................ 5
- RAHĠP KRALIN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ ........................................................ 6
Kralın Ölmesi-Öldürülmesi........................................................................ 6
Altın Dal ................................................................................................. 6
Kralın yerine baĢkasının öldürülmesi........................................................ 6
Bir hayvanın öldürülmesi .......................................................................... 7
Süreç Özeti ............................................................................................... 7
Mevsimlik Ritüellerin Öğeleri .................................................................... 7
- Kanlı ve Kansız Kurban ......................................................................... 8
SÜMER-BABĠL MĠTOSLARI .............................................................................. 8
Ġnanç Sistemleri ........................................................................................ 9
- 1.AĢama: YaratılıĢ ................................................................................. 9
- 2.AĢama: Düzenleme ............................................................................ 9
Mitos: Ayın yaratılıĢı ................................................................................. 9
- 3. AĢama: Ġnsan ................................................................................... 10
Mitos: Ġnsanın YaratılıĢı .......................................................................... 10
Diğer Mitoslar ......................................................................................... 10
iii
-
Cennet ................................................................................................. 10
ĠyileĢtirme Mitosu ................................................................................. 10
Dumuzi-Enkidu mitosu......................................................................... 11
Mitosların Sümer ve Babil Versiyonları................................................ 11
Dumuzi – Ġnanna Mitosu ......................................................................... 11
- Mitosun Alt Metni ................................................................................. 12
GılgamıĢ (Sümer Versiyonu) .................................................................. 12
- Mitosun Alt Metni ................................................................................. 13
Tufan Mitosu (Sümer) ............................................................................. 13
- Alt Metin............................................................................................... 13
Tufan Mitosu (Babil) ............................................................................... 13
Sınav üzerine değerlendirmeler ....................................................................... 15
Babil ................................................................................................................. 15
ĠĢtar‟ın Ölüler Dünyasına ĠniĢi................................................................. 15
Babil Yeni Yıl ġenliği .............................................................................. 16
Enuma EliĢ ............................................................................................. 16
Babil GılgamıĢ Destanı ........................................................................... 17
Babil Tufan Mitosu .................................................................................. 19
Tufan Mitoslarının KarĢılaĢtırılması ........................................................ 20
TartıĢmalar-Değinmeler ................................................................................... 22
Mitoslarda Ortak Özellikler ..................................................................... 22
- Neden su? ........................................................................................... 22
Ritüel ve mitosun tiyatroya katkısı .......................................................... 22
Mısır ................................................................................................................. 23
Coğrafi ve Tarihi Arka Plan..................................................................... 23
YaratılıĢ .................................................................................................. 23
- Osiris ve Ġsis ........................................................................................ 24
Ġsis‟in Büyücülüğü ................................................................................... 24
Osiris-Set Mücadelesi ............................................................................. 25
Horus‟un intikam ve iktidar mücadelesi .................................................. 25
- Alt Metin............................................................................................... 26
Yunan Mitolojisi ................................................................................................ 27
YaradılıĢ ................................................................................................. 27
Birinci Devrim ......................................................................................... 27
Ġkinci Devrim ........................................................................................... 28
Notlar ...................................................................................................... 28
Ġbrani Mitolojisi ................................................................................................. 29
YaratılıĢ .................................................................................................. 30
Göç ......................................................................................................... 30
Kain ile Habil ........................................................................................... 31
Sandık Mitosu ......................................................................................... 31
10 Emir ................................................................................................... 31
iv
Hıristiyan Mitosları ........................................................................................... 32
Ġnciller ..................................................................................................... 32
Mitolojik Öğeler ....................................................................................... 32
Tarihlerine Göre Dersler
6 Ekim 2003 Pazartesi ....................................................................................... 1
13 Ekim 2003 ..................................................................................................... 3
27 Ekim 2003 ..................................................................................................... 5
3 Kasım 2003 ..................................................................................................... 8
10 Kasım 2003 ................................................................................................. 11
8 Aralık 2003 .................................................................................................... 15
13 Aralık 2003 Cumartesi ................................................................................ 22
15 Aralık 2003 .................................................................................................. 23
22 Aralık 2003 .................................................................................................. 27
29 Aralık 2003 .................................................................................................. 29
5 Ocak 2004 .................................................................................................... 31
1
6 Ekim 2003 Pazartesi
MİTOS VE İLGİLİ KELİMELER
Mitos sözcüğüyle yakın anlamlı kelimeler: Efsane, destan, masal, halk
öyküsüdür. Bunların anlamları:
İlgili Kelimeler
Destan: Belli kiĢileri yüceltmek, belli olayları anlatmak, olan ya da
olması muhtemel [ya da olana yakın] bir hikâyedir. Efsaneye göre daha
hacimlidir.
Masal: Ders veren, sevimli, [doğaüstü ve olağanüstüyü barındıran]
öykülerdir.
Efsane: Halktan kiĢileri, yerel özellikleriyle anlatan ve olağanüstülük
payı daha fazla olan öykülerdir.
Halk Öyküsü: Asıl amacı ders vermek olan, yerel özellikler barındıran,
[halkın yaĢamından alınan], hoĢ zaman geçirme iĢlevi de olay öykülerdir.
Kült: Bir inanç sistemi içinde, baĢı-sonu ve bütünlüğü olan bir parçadır.
Örneğin Ġslam inanç sistemi içindeki Hz Ali Kültü.
 TartıĢma: Nazım‟ın ġeyh Bedreddin‟i destan tarzına uymakta mıdır?
 Soru ve TartıĢma: Leyla ile Mecnun, Ferhat ile ġirin, Aslı ile Kerem
hangi türe girer.
 El Cevap: Halk öyküsü türüne girerler fakat efsanevi yönleri de vardır.
Mitos
Mitos: Tanrılarla ilgilidir. Doğa üstüdür. Evreni açıklama ihtiyacına
dayanan geleneksel bir öyküdür.
Mitos din değildir; din bir çok kültten oluĢurken, mitos bir kültten oluĢur.
- ETİMOLOJİK KÖKEN
Mitos, Epos ve Logos: Söz demektir.
Mitos
Epos
Logos
Kurmaca söz
Ölçülü söz (hem vezin hem de içerik anlamında)
Aklın sözü
2
Filozoflar giderek mitosu daha alt düzey bir söz olarak kabul etmiĢler,
logos‟u üstün tutmuĢlardır.
- COĞRAFİ KÖKEN: MİTOSLARIN COĞRAFYASI ALTIN HİLAL
Altın Hilal: Anadolu, Mezopotamya ve Mısır‟ı birleĢtiren bir eğridir ve
neredeyse bütün kültlerin kökeni buradadır.
 Soru: Peki neden bütün öyküler buradan çıkar?
 El Cevap: Çünkü çok verimli bir topraktır. Aynı Ģey Mısır için de
geçerlidir. Buralar yerleĢik tarıma en elveriĢli yerlerdir. Ekinler toprağın
bereketini de azaltır fakat bu bölgeler Nil ve Fırat-Dicle‟nin taĢkınları
sayesinde
kendilerini
yenileyen
yerlerdir.
Dünyadaki ilk yerleĢime MÖ 7000-8000 civarında rastlanırken uygarlık
tarihi MÖ 4000-3000‟lerden baĢlatılıyor. Oysa insanın tarihi aĢağıda
görüldüğü gibi MÖ 3 milyon yıllarından (Habilis) baĢlıyor.
 Bir Olay: Suriye‟de 1800‟lerde bir demiryolu kazısı esnasında bir yatırın
altı kazılırken 6 kültür katına rastlanmıĢtır. Müslüman iĢçiler orayı
kazmayı reddettikleri için Ġngiltere‟den iĢçi getirilmiĢ ve yatırın altına
inildikçe yeni kültür katlarına rastlanmıĢtır. Yani kutsal olduğu bilinen bir
yere, her kültür yeni bir kutsallık atfetmiĢtir.
İNSANLIK TARİHİNE DAİR NOTLAR
 Bu notlar bilgi niteliğindedir.
3 mil
Habilis
1.8 mil
1.6 mil
250 bin
Neoandartel
220
150
100
Homo Erectus
Homo Sapiens
Ġlk insansı insan Etiyopya‟da, Hadar bölgesinde bulunan küçük bir
kadındır. 3 milyon yaĢındadır ve adı Lucie‟dir. (Beatles‟ın bir Ģarkısından).
Homo Habilis dönemine ait.
Bu süreçlerden hiçbir bilgi yoktur. Ġlk inanıĢ örnekleri mağara
duvarlarındaki resimlerdir. Bu. MÖ 15-20 bininci yıllara denk geliyor. Bu,
tiyatronun da baĢlangıç tarihi kabul ediliyor. Çünkü orada taklide dayanan bir
dans da vardır.
3
13 Ekim 2003
 Ġlk derse giremedim. Tercüme için BaĢkent üniversitesine gittim ama
olmadı..
MİTOSUN ÖZELLİKLERİ
-
Kültürü anlatır
Birlik sağlar
Gelenek taĢır
Açıklamaya yarar
Ġnanılmaya değer mi?
[…sorusu pek anlamlı olmasa gerek. Çünkü o dönem için gerçek
niteliğinde şeyler bunlar.]
İnsan-Doğa ilişkisinde büyü
Ġnsan-doğa iliĢkisinde kiĢileĢtirme vardır. Ġnsan, insan bedenli tanrılar
oluĢturur. Ġnsan tanrıyı kendisiyle özdeĢleĢtiriyor, böylece onu anlayabiliyor.
Örneğin tanrı erkekse genç kız kurban ediyor.
Doğa insan iliĢkisinin adımları:
1. Doğayı kontrol etme (insan üstün): Ġnsan doğayı kontrol edebileceğine
inanıyor.
Bunun
aracı
olarak
sempatik
büyü
kullanılır.
Sempatik Büyü: Doğanın olması isteneni yansılayarak etkileyebileceğine
inanılması sonucu yapılıyor. Örneğin baĢarılı av dansı yapılırsa ertesi
günkü
avın
baĢarılı
olacağına
inanılıyor.
Fakat her av baĢarılı olamıyor. Yani büyü her zaman iyi gitmiyor, bu iĢi iyi
bilen biri gerekiyor.
2. Bir bilen gerekiyor (doğa üstün): Bu kiĢi önce köyün büyücüsüne, sonra
sınıfa dönüĢüyor.
3. Büyücüyle doğa arasında bir iliĢki kuruluyor (uzlaĢma): ġimdi de her
av baĢarılı gitmiyor ama birisi “Ģu yüzden baĢarılı olmadı, tanrıyı memnun
edemediniz vs.” diyerek bir “rahatlama”, açıklama sağlıyor.
Tüm bunların temelindeki duygu: KORKU’dur. Korkuyu besleyen şey
ise temel olarak, BİLİNMEYEN’dir.
4
Şaman (Köy Büyücüsü) Törenleri
- ġaman dans eder (hareket), dansı bir takım taklitlerdir.
- ġaman sözler söyler (dua okur), Ģarkılar söyler.
- Tüm bunlara bir ritim eĢlik eder.
Hareket, Ritüel’i; Dua-şarkı, Mitos’u oluşturur.
Bu törenin etkisini ölçmek için bir takım kıstasların sabit tutulması
gerekir. Örneğin ürün değiĢkendir. Oysa tören aynı kalmalıdır ki bunu kimin iyi
yaptığı anlaĢılsın, büyücünün ustalığı görülsün. Ritüeller, törenler katı,
değişmez kurallara sahiptir.
MİTOS TÜRLERİ (İŞLEVİNE GÖRE)
1. Ritüel1 Mitosları
Bunlara mevsimlik ritüel mitosları demek daha doğru olur. Diğer tür
mitosların da ritüelleri olabilir. Törenler esnasında söylenen sözler mitosları
oluĢturur.
2. Köken (Orijin) Mitosları
Bir Ģeyin kökeninin açıklayan mitoslardır. Bu tür mitoslar önce evrenin,
dünyanın, insanların yaratılıĢının açıklar, sonra da bunların düzene
konulmasını anlatır. Bütün evrenin ortaya çıkıĢının anlatan mitoslar da
(kozmogoni), kazma gibi bir aletin oluĢumunu anlatan mitoslar da bu türe girer.
Kült Mitoslar
Belli bir kültü anlatan mitoslardır.
Prestij Mitosları
Genellikle belli bir kiĢiyi (bazen Ģehir vb. de olabilir) yüceltme amaçlı
mitoslardır.
Eskatalogya
Dünyanın yok oluĢuyla ilgili mitoslardır. Yok oluĢun iki kaynağı vardır:
1. AteĢ:
2. Su: Tanrı(lar) dünyayı yok etmek için bir tufan baĢlatırlar. Ancak bu
tufanlar henüz son tufan olmamıĢtır, Nuh gibi birine dünyayı kurtarma
görevi verilir.
1
Ritüel‟e öz Türkçe karĢılık olarak kuttören öneriliyor.
5
Mitosun Tanımı
Evrenin ya da evrenin bir parçasının bir gerçekliğe dayanarak
açıklanmasını sağlayan öyküdür.
Bu tanımdaki mitosun gerçekliği o gün içindir.
Öyküyü “düĢsel öykü” olarak tanımlayacak olursak, mitosa bugünden
bakmıĢ oluruz. O gün için, mitoslar gerçektir.
Haftaya:
- “Altın Dal” kitabına göz atılacak.
Ödev 1
27 Ekim 2003
 Geçen hafta Ġstanbul‟da olan ders öğretmeni gelmemiĢti.
RİTÜEL MİTOSLARI
Kralın Öldürülmesi
Kral
Erk sahibidir (yöneticidir, yasama-yürütme-yargıyı üstlenir)
Tanrının elçisidir ya da (Mısır‟da) tanrıdır.
Rahip Kral
Bir çok toplumda köy büyücüsü ile yönetici bir araya geliyor ve rahip kralı
oluĢturuyor. Görevleri:
- Tanrıyla iliĢki kurmak
- Bolluğu sağlamak ve sürdürmek
- Güvenliği sağlamak ve sürdürmek
- Siyasi yönetimi düzenlemek
-
- TANRIYI ZORLAMAK
Bu, tanrıya yakarmaktan farklı bir Ģeydir. Mesela bazı toplumlarda
yağmurun gelmesi için tanrıyı zorlarlar. Örneğin tanrıyı temsil eden bir Ģey (bir
kağıt heykel, bir esir vb.) dövülüp sövülür.
Bazı toplumlarda ise tanrının acımasına sığınılır. Örneğin Türkiye‟de
yağmur bebek oluĢturularak onun kurumaması için tanrıdan yağmur istenir, bir
baĢka yerde [Hindistan?] bir kuĢ yakalanıp öldürülerek tanrı ağlatılmaya
çalıĢılır.
Bir baĢka zorlama yöntemi de temiz bir kaynağa pis bir Ģey atarak
yağmuru getirmeye çalıĢmaktır. (Belki de pis bir Ģey değerse yaĢaran göz gibi)
6
Ancak;
Bu iĢleri herkes yapamaz. Her iĢi iyi yapan biri olduğu gibi bu iĢi de iyi
yapan biri vardır diye düĢünülüyor. Önce büyücü ve kral ayrı kiĢilerken giderek
yöneticiler rahipliği ele geçiriyor. Böylece yukarıda açıklanan rahip krallar
doğuyor.
- RAHİP KRALIN DEĞİŞTİRİLMESİ
Kralın Ölmesi-Öldürülmesi
Eğer, bu yönetici bolluk bereketi sağlayamazsa görevini savsakladığı
düĢünülerek cezalandırılıyor.2 Yerine yenisini getirmek gerekiyor. Bunun için
dövüĢ oluyor ve daha güçlü olan kral oluyor.
Bazı yerlerde bunun için 6-7 yıl ya da 10 yıl gibi süreler belirleniyor. Bu
süre sonunda kral bazılarını seçip dövüĢüyor. Fiziği, zekası, maneviyatı daha
güçlü olan iktidara geçiyor. Eğer kazanan eski kral olursa bir anlamıyla
yeniden doğmuĢ, daha bir güçlü hale gelmiĢ oluyor. 3
Bazı yerlerde ise Kral belli bir süre sonunda öldürülüyor. Örneğin
Hindistan‟da Kral 12 yılın ardından bıçakla kendi etlerini keserek etrafa
dağıtıyor. En son da gırtlağını kesiyor. Bu etrafa et saçma ritüeli bereket
dağıtmayı çağrıĢtırıyor.
Altın Dal
Ġtalya‟nın Nemi köyünde ki bir efsaneye göre bir köle (iyi korunan) bir
ağaçtan bir dalı koparırsa rahiple dövüĢme hakkını kazanır. Kazanırsa kral
olur. Bu köy bereket tanrısı Diana‟ya (Artemis) inanan bir köydür.
Bu öyküde ölüp dirilme motifi vardır. DövüĢü eski rahip kazansa bile
daha güçlü olmaktadır.
Burada tanrı yaĢlanıp ölmemektedir, dövüĢte yenilmektedir. Birçok
toplumda tanrının eceliyle ölmesi felaket kabul ediliyor. Ruhunun baĢıboĢ
gezerken bir Ģeytan veya büyücü tarafından çalındığı, ya da çekip gittiği gibi
Ģeyler düĢünülüyor.4
Kralın yerine başkasının öldürülmesi
Bir süre sonra kimse kral olmak istemiyor. Çünkü ölmek istemiyorlar ve
krallık erki oldukça sembolik kalıyor, kralın çevresindekiler daha yetkili
durumda oluyor.
Kralın yerine büyük oğlu öldürülmeye baĢlanıyor. 5
2
Meksika kralları güneĢi doğurmaya, bolluğu sağlamaya vb. yemin ederler.
Buna eriĢtirme-erginleĢtirme denir. Bir dönemin kapanıp yenisinin açılması, eski kralla aday
arasındaki kavgada eski kralın galip çıkması (eriĢtirilmesi) gibi.
4
Bu tür inançlar bizim toplumumuzda da var. Ruhun ağızdan, burundan çıktığı, insan uyurken ortalıkta
gezindiği vb. düĢünülüyor. [“Yüreğim ağzıma geldi”, “canım burnumda” gibi sözler
3
de bu inancın etkileri olsa gerek.]
5
Eski Rus kavimlerinde krallar ilk oğullarını buza ya da toprağa gömerlermiĢ.
7
Daha sonra kralın yerine ölümle cezalandırılmıĢ bir suçlu öldürülüyor.
Yüksek güçleri kandırmak için de öldürülecek kiĢi bir süre (bir hafta, 3 gün, 3
ay vb.) kralın yerine geçiyor. Onun haremine giriyor, istediği her Ģeyi yiyor, kral
kıyafetleri giyiyor. Ancak sonunda da vahĢice öldürülüyor.
Örneğin Hindistan‟da bu adam parçalanıyor, çeĢitli köyler bu parçaları
alıyor, toprağa gömüyor. Yani yer tanrıçasına kurban verilmiĢ olunuyor. Bu
kurban parası verilerek satın alınmıĢ bir kiĢiye dönüĢüyor (Meriah). Meriahlar
bir sınıf teĢkil ediyorlar. Bu kiĢiler kutsanmıĢ kabul ediliyor, tanrı katına
çıkacakları düĢünülüyor ve bu bir prestij mitosuna dönüĢtürülüyor. Meriah‟a
“Seni satın aldık, kaçırmadık. Günah bizim değil senin” deniyor. Bu kiĢi
“günahları” da sırtlanarak öldürülüyor.6
Bir hayvanın öldürülmesi
Daha sonra insan yerine bir hayvan seçiliyor. Bu hayvan özellikle keçi
veya boğa oluyor. Günahlar ona yükleniyor.7
Museviler kentin günahlarının sırtına yükledikleri bir siyah keçiyi çöle
salıyor. Keçi geri dönerse büyük felaket kabul ediliyor. Önce dönmemesi için
kent dıĢında yiyecekler vb. hazırlanırken daha sonra bir ekip bekleyip bunu
öldürüyor.
Süreç Özeti
- Kralı öldürmek
- Büyük oğlunu öldürmek
- Bir insanı (suçlu ya da köle) öldürmek
- Hayvanı öldürmek
- Hayvanı serbest bırakmak
Mevsimlik Ritüellerin Öğeleri
Bütün ölüp dirilme (kurban) törenlerinde aslolan günahların (kötülüklerin)
atılmasıdır.
- Kenosis (BoĢalma)
- Plerosis (Dolma)
6
7
-
Tören
Acı Çekme
Arınma
-
Güçlendirme
Kutlama
Ritüeller
Perhiz, oruç, yas (ağıt)
Oruç, ateĢ üstünden atlama, su (vaftiz,
aptes vb.)
Ġlkbahar
Orji, cinsel törenler, eriĢtirme törenleri
Yaz
sonu Toplu yemekler (ölümden sonra da bu
(hasat sonu) tür yemekler yapılıyor), yarıĢmalar,
tören alayları
Mevsim
Sonbahar
KıĢ
Yine kirli olması açısından üzerine yağ, safran vb. sürülüyor. Afyonla da uyuĢturuluyor.
Müslümanlıkta kurban insanı sırattan geçirir.
8
- Kanlı ve Kansız Kurban
Kanlı Kurban
Kansız Kurban
: Güçlendirme, kutlama amaçlı
: Bir Ģeyi serbest bırakma, mezara tahıl koyma vb. gibidir.
3 Kasım 2003
SÜMER-BABİL MİTOSLARI
Sümer
bölgesi,
Mezopotamya‟da,
Irak‟ın
orta
bölümleridir.
Hemen yakınındaki
Ġsrail-Filistin bölgesi
Eski ve Yeni Ahit‟in
çıktığı
yerdir.
Sümerler
yazıyı
bulan, ilk yerleĢik
uygarlığı
kuran,
ziguratlarıyla
tanıdığımız
uygarlıktır.
MÖ
40003500 yıllarında vardırlar. MÖ 3500‟de büyük bir uygarlık haline gelmiĢtir.
Kentlerden oluĢur ve kentlerin tanrıları vardır. Kentlerin hakimiyetine göre
hakim tanrıları da değiĢmektedir.
Ziguratlar: Yukarıya doğru sivrilen bir kule Ģeklindedir. Tapınak olarak
kullanılmıĢtır. Bize Sümerlerin kökeni hakkında bir ipucu verirler. Sümerler
Kuzey‟den gelen halklardır. Örneğin kutsal bitkileri çam, kutsal hayvanları
geyiktir. Bunlar çölde bulunmaz. Ziguratlar da yine o bölgede bulunmayan
dağlarla ilgili olabilir.
9
İnanç Sistemleri
Birçok baĢka inanç sistemi gibi Sümerlerin tanrıları da ikiye ayrılır:
1. Yaratıcı tanrılar
2. Yaratıcı olmayan tanrılar.
- 1.Aşama: Yaratılış
Suyun, kaosun düzenlenmesi
Nammu
An
Ki
Enlil
Enki
Nammu: Hiçbir Ģey yokken var olan
bir su.8
An: Gökyüzü tanrısı, erkek
Ki: Yeryüzü tanrıçası, diĢi
Enki: Kökeni belirsiz su (kullanılan
su) ve bilgelik tanrısı
Enlil: Hava tanrısı, erkek. Sümer
panteonunun büyük tanrısı. Nippu
kentinin tanrısıdır ve burası Sümer‟in
baĢkentidir.
- 2.Aşama: Düzenleme
Enlil – Ninlil
Ninlil: Kökeni belli değil.
Nanna (Sin)
Nanna (Sin): Ay tanrısı, erkek9
Mitos: Ayın yaratılışı
Enlil, Ninlil‟i görür ve onu ister. Ninlil “döl yolum küçük, dudaklarım
küçük” vb. diye kabul etmez. Vezirinin önerisiyle Enlil, Ninlil‟i kayıkta gezmeye
çıkarır ve ona tecavüz eder, ay tanrısı Nanna‟ya hamile bırakır. Enlil suçu
yüzünden yeraltına sürülür.10 Ninlil de karnında bebeğiyle birlikte artık kocası
olmuĢ Enlil‟in ardından iner. Yeraltında üç noktadan geçerler:
- Kapıların tanrısı
- Yer altı nehrinin tanrısı
- Nehri geçen kayıkçı tanrısı
Amaç Nanna‟yı yeraltında doğurmamaktır. Bu yerleri geçmek için çeĢitli
Ģeyler yaparlar. Enlil, Ninlil‟i sürekli hamile bırakıp kendi yerlerine, doğan bu
“yaratıkları” bırakır. Sonunda yer üstüne çıkarlar, böylece ay yer üstünde
doğar.
8
Eski dinlerde yoktan (ex nihilo) var eden bir tanrı yoktur. Çoğunlukla bir su vardır. (Tekvin‟de de:
“Tanrı‟nın ruhu suların üzerinde yüzüyordu”
9
Daha sonraki dinlerde ay genelde diĢi oluyor.
10
O dönem toplumları bildikleri yerlerin dıĢını yer altı ve ölümle özdeĢleĢtiriyor.
10
- 3. Aşama: İnsan
AĢnan: Tahıl tanrısı
Lahar: Sığır tanrısı
Enlil
AĢnan
ĠĢtar
Mitos: İnsanın Yaratılışı
Enlil, tanrıların ihtiyaçlarını yerine getirmesi için11 iki küçük tanrı yaratır.
(Bunlar yaratıcı olmayan tanrılar). Bu tanrılar tahıldan birayı (ya da Ģarabı)
bulunca iĢlerini savsaklamaya baĢlarlar. Tanrılar yiyeceksiz kalır. Bilgelik
tanrısı Enki uyuduğu için tanrıların ağlayıĢını duymamaktadır. Nannu, Enki‟yi
uyandırır, tanrıların gözyaĢlarını sunar. Ondan “kendi kendine üreyen ve
tanrıların suretini taĢıyan bir Ģey” yaratmasını ister. Nannu‟nun Ģekil verdiği
Ģeylere Enki can ekmeği yedirir, can üfler. Birçok model yaratırlar (hadım vb.;
bunlar çeĢitli insan türlerini oluĢturur). Sıra insana geldiğinde büyük bir Ģölen
verirler. Ama çok içtikleri için insanı eksik yaratıp ona eksik bir ruh verilir.
ENOġ: eksik, kusurlu, insan… anlamlarına gelir.
Diğer Mitoslar
- Cennet
Cennet (Dilmun), içinden suların fıĢkırdığı, bol sebzenin ve yeĢilliğin
bulunduğu bir yer olarak tasarlanmaktadır.
- İyileştirme Mitosu12
Enki
Ninhursag
Ninsar
8 tane kutlu bitki
Ninhursag: Yer tanrıçası, kökeni belli
değil, fakat Enki‟ye “erkek kardeĢim”
diye sesleniyor.
Ninsar:
Enki-Ninhursag
birleĢmesinden doğuyor.
8
kutlu
bitki:
Enki-Ninsar
birleĢmesinden doğuyor.
Enki Ninhursag‟la birleĢip Ninsar‟ı doğuruyor. Ninsar‟la birleĢip 8 kutlu
bitki oluĢturuyor. Sonra dayanamayan Enki o bitkileri de yiyor. Bunun üzerine
Ninhursag lanet edip gidiyor. Lanet üzerine Enki hastalanıyor. Kuraklık ortaya
çıkıyor. Tanrılar yalvarınca Ninhursag onu iyileĢtirmeye geliyor. ĠyileĢtirme
ritüelinde Ninhursag soruyor:
“Erkek kardeşim, neren ağrıyor.”
Enki aĢağıdaki Ģeyleri söylüyor13:
11
12
Tanrılar da insan gibi yiyip içiyor. Bu dönemde tanrılar insana çok benziyorlar.
Bu bir iyileĢtirme ritüeli olmalı
11
“?, çenem, dişim, ağzım, ?, ?, kolum, kaburgam”
Ninhursag de her seferinde bir ad vererek:
“Tanrı …’i senin için doğurdu,” diyor.
8 bitki yiyen Enki‟nin 8 organı hastalanıyor ve bunlar için de Ninhursag 8
Ģey yaratıyor.
Öyküde ilginç bir yer var. Kaburga için Ninti doğurulmuĢ oluyor. Ninti:
yaĢatan hanım, demektir. Bu Eve (Havva) ile aynı anlama gelmektedir.
- Dumuzi-Enkidu mitosu
Dumuzi çoban, Enkidu çiftçidir14. Ġkisi de bolluk-bereket tanrısı Ġanna‟yı 15
ister. Bunun için çatıĢırlar. Belli törenlerden sonra Ġanna, Enkidu‟yu seçmiĢ gibi
görünür. Fakat daha sonraki tabletlerde Ġanna‟nın karısı olarak Dumuzi
görünür. (Seçimin Enkidu olması, yerleĢik hayatın (çiftçilik) kabul görmesiyle
paraleldir.)
10 Kasım 2003
- Mitosların Sümer ve Babil Versiyonları
Babiller, Sümerler‟in bölgesine geldiler. Resmi dil (din dili) olarak
Sümerce ve Sümer çivi yazısı benimsendi 16. Dolayısıyla mitosların iki
versiyonu bulunuyor. Sümer versiyonu sade, basit bir anlatıma sahipken, Babil
versiyonu incelmiĢ, karmaĢık bir anlatıma sahip.
Babil, Sümer‟le aynı tanrı isimlerini kullandığı için mitosları Babil,
Sümer‟den mi almıĢ, yoksa kendisi mi üretmiĢ belli değil.
Dumuzi – İnanna Mitosu
Dumuzi: Babil‟deki biçimi Tammuz‟dur. Ölen, ilkbaharda yeniden doğan
bitkilerle birlikte yeniden dirilen bitkiler dünyası tanrılarının ön örneğidir.
Ġnanna: Bolluk-bereket tanrıçasıdır. “Göğün tanrıçası”, üretim tanrıçası,
cinsellik tanrıçası olarak da düĢünülür. Babil‟de ĠĢtar olmuĢtur. Anadolu‟daki
Kibele kültürüyle birleĢip Afrodit‟e dönüĢür. Arada Artemis (Efes) kültü doğar.
Demeter de bu kökten dallanır. Ancak Demeter ve Artemis tam olarak Ġnanna
değildir.
Ġnanna (sebebi anlaĢılmayan bir Ģekilde) yeraltına iner. Vezirine de eğer
geri dönmezse, kurbanlar keserek tanrılardan yardım istemesini söyler.
Bunun sebebi, sonraki mitoslarda “yeraltına da hakim olmak” olarak
anlatılır. O yeraltına inince felaketler olur, üretimsizlik, kıtlık meydana gelir.
13
Soru iĢaretli yerler, tabletlerin okunmayan yerleridir.
Paralellik: daha sonraki Kabil-Habil çatıĢması
15
Daha sonra ĠĢtar
16
Bu, kilisenin resmi dilinin Latince olmasına benziyor
14
12
Yeraltında 7 kapıdan17 geçer ve 7 giysi parçasını (aslında yaĢam
parçasını) kapılarda bırakarak geçebilir. Bu giysiler, hayatın aĢamalarını ifade
eden çift anlamlı kelimelerdir.
Yeraltı tanrısı (Ġnanna‟nın kızkardeĢi) EreĢtigal‟in karĢısına geldiğinde
artık savunmasızdır. Onun öldüren bakıĢlarıyla ölür. Diğer ölüler gibi bir
çengele asılır.
Vezir tanrıları dolaĢır. Ama tanrılar araya girmek istemez. Sonunda Enki
yardım eder. Tırnaklarındaki kirden iki yaratık yapar. YaĢam suyunu ve yaĢam
ekmeğini18 onlara verir. Bunlar Ġnanna‟nın üstüne bunları serpip diriltir.
EreĢtigal, “kendi yerine birini bulması” Ģartıyla müdahale etmez. Ġnanna
birçoklarını dolaĢıp can ister, kimse vermez, hepsi yalvarır, “benden alma” der.
Dumuzi yalvarmaz. Buna kızıp, kocasını yeraltına gönderir19. Dumuzi, Utu‟dan
yardım ister. Dumuzi‟nin ölüler dünyasına götürülüp götürülmediğini
bilmiyoruz.
- Mitosun Alt Metni
Mitoslar birden çok olayı anlatabilir ya da anlattığı düĢünülen olası
olaylar olabilir. Bu mitos için kentler arası savaĢ yorumu oldukça revaçtadır.
- Ölüp dirilme motifi vardır. Bu, mevsimlerin dönüĢünü gösterir.
- Bir kentin baĢka kente savaĢ açması ve bir baĢka kentin yardımıyla,
ganimetler vererek kurtulması.
- Ġnanna, yeraltına inince bir bereketsizlik, yoksulluk, kriz dönemi yaĢanıyor.
Bu bir savaĢın etkilerine de benziyor.
- Bu, bir kuraklığın açıklaması da olabilir.
- Dumuzi artık yer altına inip çıkacaktır. Bu hayvancılıktaki mevsim
değiĢimlerini ifade ediyor olabilir.
- Tarımın hayvancılık karĢısında baskın duruma gelmesi de konu edinilmiĢ
olabilir.
Gılgamış (Sümer Versiyonu)
GılgamıĢ ya da GılgamıĢ, tarihteki ilk kahramandır. Sümerlidir. Uruk
(Erek) kentinin krallar listesinde adı vardır. Bu bir prestij mitosuna benzer;
GılgamıĢ ile yardımcısı Enkidu‟nun birlikte yaptığı iĢerli anlatır. Sümer‟de basit
bir anlatımken Babil‟de oldukça kapsamlı bir nitelik kazanır.
GılgamıĢ, özellikle Babil‟de, bir yarı tanrıdır. Babası Utu (Babil‟de
ġamaĢ) güneĢ tanrıdır, annesi ise ölümlü bir kraliçedir. Ġnsanları sürekli
17
Bütün dinlerde kutsal sayılar vardır. En çok da 3, 7, 40 sayıları. Cehennemin de 7 kapısı olduğu
söylenir.
18
Ya da “yaĢam yiyeceği” ve “yaĢam içeceği”. Bu Yunan mitolojisinde tanrıların besinleri olan ve
ölümsüzlüklerini borçlu oldukları düĢünülen “ambrosia” ile “nektar”ı hatırlatıyor. Ambrosianın bal,
nektarın ise sulandırılmıĢ baldan yapılan bal Ģarabı olduğu düĢünülüyor.
19
Deli Dumrul ve benzer hikayelerdeki “cana karĢılık can” öyküsü
13
çalıĢtırdığı, sürekli güreĢecek birilerini arayıp güreĢirken sakatladığı ve sürekli
genç kız istediği için insanlar onu Ģikayet eder ve onu oyalayacak bir Ģey
göndermesini isterler. Enkidu bunun için gelmiĢtir.
GılgamıĢ, her ölümlü gibi öleceğini düĢünür ve ölmeden önce isim
bırakmak ister. Kuzey‟deki sedir ağaçlarını kesip ülkesine getirmek ister.
Enkidu, Utu‟ya sorması gerektiğini söyler. Gider, Utu‟ya kurbanlar sunarlar.
Dilekleri kabul edilince evi ve ailesi olmayan 50 gönüllü toplarlar20. Utu‟nun
yardımıyla 7 dağ aĢarlar. Sedir ağaçlarını bekleyen Humbaba isimli canavarı
yakalarlar. DövüĢür ve onu yenerler. Ölüsünü tanrılara sunarlar.
- Mitosun Alt Metni
-
Tabletler, o dönemdeki mal giriĢ çıkıĢını da anlatıyor. En çok ihtiyaç
duyulan mal da ağaç. Kuzeye ağaç için seferler yapıldığını biliyoruz.
Tufan Mitosu (Sümer)
Nil‟in taĢkınları nispeten düzenliyken Fırat ve Dicle‟ninkiler öyle değildir,
kontrolsüzdürler, her yıl zararlar verirler. Ancak Asur döneminde kontrol altına
alınmıĢlardır. Kazılarda, MÖ 2000‟lerde bölgede çok kapsamlı bir sel öyküsü
vardır. Fırat-Dicle, belki bölgeyi deniz gibi yapacak kadar taĢmıĢlardır. Bu sel
daha hafif olabilir ama o dönemin insanı, köyüne olan Ģeyin tüm dünyaya
olduğunu düĢündüğü için böyle görebilir.
Sümer‟de bu mitosun GılgamıĢ‟la bağı yoktur. Tufanın neden baĢladığı
da belli değildir21. Ancak tanrılar yeryüzünü yok etmeye karar verirler.
Tufan Sippar kendindedir. Kentin kralı (ya da bir çeĢit yöneticisi)
Ziusudra‟dır. Tanrılar yok etme kararı alınca Enlil, Ziusudra‟yı korumaya karar
verir. “Duvar dibine gel, sesimin yankısını dinle” diye onu çağırır. Orada tufan
olacağını söyler ve gemi yapmasını ister. Gemi yapılır. Ziusudra gemiye
sevdiklerini doldurur. 6 akĢam 7 gece ya da 7 gün süren tufandan sonra
geminin pencerelerini açar, ıĢığı görürler. Sonra gemi karaya oturur. Tanrıya
kurbanlar sunarlar. Tanrılar da ödül olarak Ziusudra‟ya ölümsüzlük verirler.
- Alt Metin
-
Arınma: Ġnsanlığın temiz örneğinin bırakılıp geri kalanını yok edilmesi.
Tufan Mitosu (Babil)
Öykü GılgamıĢ öyküsünün içindedir. GılgamıĢ ölümsüzlüğü ararken
atası UtnapiĢtim‟e nasıl ölümsüz olduğunu sorar, o da anlatır.
20
Herkül (Herakles) de altın postu almak için Argos‟a binip giderken böyle evsiz ve ailesiz askerler
toplar.
21
Babil‟de tanrıların yeryüzündeki gürültüye kızması olarak gösteriliyor. BaĢka mitoslarda da “bazı
suçlar, kabahatler” olarak belirtiliyor.
14
Tanrıların tufanla dünyayı yok etmek isteyecek denli kızmasının sebebi,
insanların gürültüleridir.
Ziusudra‟nın bu mitostaki adı Utnapiştim ya da Utanapişti‟dir. Yardım
eden tanrı ise İştar ya da Ea‟dır.
Geminin ayrıntılı tarifi vardır. 120 x 120 x 120 birim (küp Ģeklindeki bu
gemi olsa olsa dönüp durur22). Her hayvandan bir çift alınır.
6 hafta süren büyük yağmurdan sonra, 7. gün tufan biter. UtnapiĢtim,
sırayla kırlangıç, karga, güvercin gönderir. Ġlk kuĢlar ya geri döner ya da
dönemez. Bırakılan güvercin gagasında zeytin dalıyla gelir. Zeytin dallı
güvercin yaĢamın dinginleĢmesinin, iyileĢmesinin simgesi olmuĢtur.
Gemiden çıkarlar. ĠĢtar‟a ve diğer tanrılara törenler yaparlar.
UtnapiĢtim‟e ölümsüzlük verilir.
22
Bu gemiye “Uzay Gemisi” diyen, von Daniken gibi Ģarlatanlar da var.
15
8 Aralık 2003
Sınav üzerine değerlendirmeler
“Mitos… bir efsanedir” şeklindeki anlatımlar yanlıştır.
Bir kuklaya iğne batırarak büyü uygulamak, benim sınavda yazdığımın
aksine, Afrika değil Okyanusya yerlilerinin alışkanlığıdır.
Oyun (örn. Çocuk oyunu) ve ritüel arasındaki ilişkiye dair sınav
sorusuna yanıtım iyi bulunarak okundu.
Babil
Babil, eski bir Sümer kentidir. MÖ 2000‟den itibaren Sümer
imparatorluğu kuzey akınlarıyla yıkıldı ve bölgeye yeni bir halk hakim oldu.
Babil de bu dönemde yükselen kentlerden biridir.
İştar’ın Ölüler Dünyasına İnişi
Sümer‟deki gibi burada da ĠĢtar‟ın iniĢ sebebi belli değildir. ĠĢtar inince
yeryüzündeki verimlilik biter, çiftleĢmeler olmaz.
ĠĢtar‟ın yeraltındaki maceraları ana çizgileriyle Sümer‟e benzer ancak
farklılıklar da vardır: Örneğin, ĠĢtar içeri alınmazsa kapıyı yıkma ve ölüleri
serbest bırakma tehdidinde bulunur. Bu ölülerin hayaletlerinden korkmayı
ifade eder ve Babil dininde baskın bir özelliktir.
Bu mitosta daha tehditçi ve düĢmanca bir kiĢilik olan ĠĢtar, yeraltında 7
kapıdan geçer ve her birinde giysilerinden parçalar bırakır. Sonra ölümün
gözlerine bakar ve taĢ keser. Veziri Papsukkal büyük tanrılara baĢvurur.
Ea‟nın (Sümer‟de Enki) sayesinde yeraltı kralı EreĢkigal razı edilir ve
ĠĢtar‟ın üstüne yaĢam suyu serpilir. ĠĢtar salıverilir ve dönüĢte bıraktığı
eĢyalarını geri alır.
ĠĢtar bir fidye aramaya baĢlar. Bu fidyenin neyin karĢılığı olduğu belli
değildir ancak Tammuz‟un yeraltı dünyasından dönüĢünün karĢılığı gibidir.
ġiirin sonunda,
ĠĢtar salıverildikten sonra, Tammuz‟un neden yer altı dünyasında
bulunduğu açıklanmaz ve Tammuz, ĠĢtar‟ın erkek kardeĢi ve aĢığı olarak
sunulur.
Tammuz daha sonra diriler dünyasına döner ve bu sevinçle karĢılanır.
Tammuz‟un yer altı dünyasında tutuklandığını ve canlılar dünyasında
bulunmadığı için yaĢanan felaketleri Tammuz ayinlerinden öğreniriz.
Bu mitosta Tammuz‟un durumu daha çok vurgulanmaktadır. Ki Tammuz
Enlil‟in farklı adı olarak anılır. Bunda bitkiler dünyasının önem
kazanmasının etkisi vardır.
Kitabı Mukaddes‟te Ġsrailoğullarının Tammuz için ağladığı söylenir. Bu
mitos Yunan‟da Afrodit ve Adonis biçimini alır.
16
Babil Yeni Yıl Şenliği
Bu Ģenlikte bir tanrının ölüĢü ve diriliĢi, onun kaos ve karanlık güçlerine
karĢı kazandığı zafer ve bu zaferin daha sonra YaratıĢın düzenleniĢi sonucunu
doğurması dramatik olarak oynanıp canlandırılmıĢtır. Enuma EliĢ, bu ritüelin
mitosudur (sözleridir). Zafer geçidi töreni ve kutsal evlilik bu ritüel kalıbının
öğelerini oluĢturan diğer parçalardı. Bu ritüelde kral önemli bir rol oynardı ve
topluluğun iyiliğinin, kurtuluĢunun bağlı bulunduğu “krallığın yenilenmesi” tüm
iĢlemin odağındaki özellikti. Sözel bölüm sadece durumun betimi değildi ve
ölen tanrıyı yeniden yaĢama döndürecek sihirli güce de sahipti.
Enuma Eliş
Adını Babil yaratılıĢ mitosunun ilk cümlesinden alır; “bir zamanlar yukarıda” ya
da “bir zamanlar gökyüzünde” anlamına gelir.
Apsu
Lahmu
AnĢar
Anu
+
Tiamat
Lahumumu
KinĢar
Ea
Marduk
Bütün tanrılar erkektir.
Apsu tatlı su okyanusu, Tiamat
tuzlu su okyanusudur. Bunlar aynı
zamanda iki büyük yılandır.
Lahmu ve Lahumu, “denzile
ırmakların buluĢma yerinde beliren
mil birikintilerini” yani deltaları ve
killi toprağı oluĢturur.
Enşar ve Kinşar, ufuk çizgisiyle gök
çizgisini, “yeryüzünün yuvarlak
görünümlü ufukları”
Anu
gökyüzü
tanrısıdır
ve
Sümer‟deki Şamaş’a denk düĢer.
Ea (Nudimmud), toprağı sulayan
suyun tanrısıdır, Enki‟ye denk düĢe
ama içinde Enlil‟i de barındırır.
BaĢlangıçta sadece Apsu ve Tiamat vardır.
Bu ikisinin birleĢmesinden tanrılar çıkar.
Tiamat ve Apsu, Marduk‟un doğmasından önce, genç kuĢak tanrıların
gürültülerinden rahatsız olur ve onları yok etmek için Apsu‟nun veziri
Mummu‟ya danıĢırlar. Tiamat kendi çocuklarını yok etmeyi pek
istemiyordur. Apsu ile Mummu bir plan hazırlar.
Genç tanrılar bu planları öğrenir. Ea karĢı plan geliĢtirir. Apsu‟nun sütüne
uyku efsunu döküp uyutur ve öldürür. Mummu‟yu da bağlayıp burnuna ip
geçirir.
Bir kutsal oda inĢa edip, ona “Apsu” adını vererek dinlenmeye çekilir.
Marduk‟un da bu odada doğduğu söylenir.
17
Tiamat‟ın, genç tanrıların safında yer almayan çocukları, onu Apsu yok
edilirken sessiz kaldığı için kınarlar ve Anu ile yandaĢlarını yok etmesi için
kıĢkırtırlar.
Tiamat, ilk çocuğu olan Kingu‟yu saldırının önderi yapar. Onu silahlandırıp
yazgı tabletleriyle donatır. Daha sonra akrep adam, at adam (kentaur) gibi
canavarları da doğurur. Kingu‟yu ordunun baĢına geçirir.
Genç tanrılar korkar. Ea, AnĢar‟ın önerisini kabul etmez ve savaĢa girmez
(Ea‟nın akıbeti buradan sonra kopuktur). Sonunda AnĢar, görevi Marduk‟a
vermeyi önerir. Marduk görevi ancak Tanrılar meclisinde eksiskzi ve eĢti
yetki verilmesi ve tek hakim olması koĢuluyla kabul eder. Marduk‟a istediği
yetkiler verilir.
Marduk kral olur. Silahlanır (ok, yay, topuz, ĢimĢek, dört yelin dört köĢesini
tuttuğu bir ağ), bedenini alevle doldurur, yedi azgın tayfun yaratır, fırtına
arabasına biner, Tiamat‟ı savaĢa çağırır.
Tiamat‟la vuruĢur, yener. Kingu‟yu yakalayıp bağlar. Yazgı tabletlerini
elinden alır (en yüksek yetkiyi almıĢ olur).
Tiamat‟ın bedeninin ikiye böler. Yarısını direklerle yeryüzünün üzerine
gökyüzü olarak yerleĢtirir ve baĢına Tiamat‟ın sularının boĢalmamasıyla
görevlendirdiği bekçiler diker. (Yani okyanusun yarısı alınıp göğe
yerleĢtirilmiĢtir. Direkler sallandıkça sular (yağmur) dökülür!)
Marduk evrene düzen verir. Önce takvimi düzenler. Sonra Kingu‟yu
öldürerek, onun kanından “tanrıları özgür kılmak yolunda onlara hizmet
etmesi için”, yani tapınak ritüelleriyle ilgili kol iĢlerini ypaması ve tanrılara
yiyecek sağlaması için insanı yaratır.
Tanrılar Marduk için Babil‟de “Esegila” tapınağını yaparlar.
Bu mitos, Babil Ģehrinin tanrısı Marduk nezdinde, Babil‟in yükseliĢini
anlatmaktadır.
Gılgamış Destanı (Babil Versiyonu)
Destanın Sümer versiyonundan farklı olarak gerçek bir ölümsüzlük
arayıĢı vardır burada. Bu dünya edebiyatında da ilktir.
GılgamıĢ tanrılara Ģikayet edilir ve tanrıça Aruru, GılgamıĢ‟ın gücünü
sınaması için balçıktan biçimlendirdiği Enkidu‟yu gönderir. Bu hayvanlar
gibi yaĢayan ve onların dilini anlayan bir yabanıl insandır.
Avcılardan biri onu görür ve GılgamıĢ‟a haber verir.
GılgamıĢ ona yanında bir ĠĢtar rahibesiyle23 Enkidu‟yu bulmasını öğütler.
Dediği yapılır. Rahibe Enkidu‟yu baĢtan çıkarır. AĢk sarholuğuyla geçen
yedi günden sonra ayılır ve içinde bir Ģeyler değiĢtiğini fark eder. Artık
23
Bunlara “tapınak fahiĢesi” de denmektedir. Oysa bu kiĢiler yılın belli bir döneminde tapınağa
gelenlerle dinsel bir ibadet olarak seviĢen kiĢilerdir. FahiĢe ismi antropologlarca verilen haksız bir
isimdir.
18
hayvanlar onu görünce kaçmaktadır. Kadın “Sen bilgesin Enkidu, Ģimdi
Tanrı gibi oldun,” der24. (“Tanrı gibi” oluĢ, insana ait tüm bilgilere ulaĢma,
anlamında okunabilir)
Sonunda Enkidu Ģehre gelir ve GılgamıĢ‟la kapıĢır. YeniĢemezler. (Bazı
kaynaklara göre GılgamıĢ yener)
Sonraki bölümde GılgamıĢ ve Enkidu‟nun büyük iĢleri anlatılır25:
Humbaba26 (Huvava) denilen sedir ormanı canavarını öldürürler.
Sedir ormanı tanrıçası Ġrnini (ĠĢtar) GılgamıĢ‟a aĢık olur ve onu kandırıp
aĢığı yapmaya çalıĢır. GılgamıĢ onu aĢağılayarak geri çevirir. ĠĢtar da
Anu‟dan Göğün Boğası‟nı yaratıp GılgamıĢ‟ın ülkesini yıktırmasını ister (ki
muhtemelen gökten –güneĢten– gelen bir bela, kıtlık olarak okunabilir).
Enkidu boğayı yener. Ve tanrılar bunun üzerine toplanıp Enkidu‟yu
öldürmeye kara verirler. Enkidu hastalanıp ölmeden önce bir rüya görür ve
bu rüyada ölüm oldukça canlı Ģekilde anlatılır.
GılgamıĢ, arkadaĢının ölümü üzerine ölüm karĢısında paniğe kapılır.
Ölümsüzlüğü aramaya çıkar.
Gezisinin baĢında akrep-adam ile karısının bekçilik yaptığı dağ kapısına
gelirler. Akrep-adam geçmesi için bırakır ve GılgamıĢ ġamaĢ‟a dek gider.
ġamaĢ boĢuna aradığını, ölümsüzlüğü bulamayacağını söyler.
Ölüm suları‟na ulaĢır. KarĢısı, ölümsüz tek insan olan UtnapiĢtim‟in
yaĢadığı yerdir. Burayı ġamaĢ dıĢında kimsenin aĢamayacağı söylenir ve
bu dünyadan zevk alması öğütlenir.
UtnapiĢtim‟in kayıkçısını bulur (UrĢanabi). Kayıkçı ondan 120 direk ister.
Bunları sadece bir kez kullanıp suya bırakacaktır. Çünkü o suya değerse
ölür.
Sonuçta GılgamıĢ UtnapiĢtim‟in yanına ulaĢır. UtnapiĢtim ölümsüzlüğe
nasıl ulaĢtığını anlatır (bkz. Tufan Öyküsü, sayfa 19) ve GılgamıĢ‟ın ölüme
değil uykuya bile dayanamayacağını ispatlar.
Ancak hediye olarak ona deniz dibindeki bir bitkiden bahseder. Bu yaĢlıyı
gençleĢtiren bir bitkidir. GılgamıĢ deniz dibine dalar, bitkiyi çıkarır. Ama bir
su birikintisinin önünde giysilerini değiĢtirirken bir yılan bitkiyi alıp kaçar. (Bu
yılanın eski derisini atarak yaĢamını nasıl yenileyebildiğini açıklayan bir
etiolojik mitostur aynı zamanda).
Sonuçta GılgamıĢ baĢarısız olur ve anlatım, su kıyısında Ģanssızlığına
ağlamasıyla sona erer. Eli boĢ Erek‟e döner.
24
Kitabı Mukaddes‟te yasak meyve yenirse, Adem ile Havva‟nın tanrı gibi olacağı ve iyiyle kötüyü
ayıracağı söylenir. Bu ağaç bilgi ağacıdır. Gerçekten de bu ağaçtan yiyince birbirlerini tanırlar ve ilk
kez utanma duygusu yaĢarlar.
25
Herakles‟in 12 büyük iĢi gibi…
26
burası Tanrıça Ġrnini‟nin yaĢadığı yer olarak bilinir. Bu, besbelli ki ĠĢtar‟dır.
19
Babil Tufan Mitosu
Sümer tufan mitosuna göre oldukça ayrıntılı ve geniĢtir. GılgamıĢ
destanının bir parçası olarak UtnapiĢtim tarafından anlatılır.
Ea, UtnapiĢtim‟e kamıĢ kulübesinin duvarı yoluyla seslenerek tanrıların
yaĢam tohumlarını bir tufanla yok etme kararı aldıklarını anlatır, fakat
bunun sebebi belirsizdir.
Tüm yaĢayan Ģeylerin tohumunu içeren bir gemi yapmasını söyler: bu her
tarafı 120 birim bir gemidir. Bu yaptığı Ģeylerin nedenini nasıl
açıklayacağını soran UtnapiĢtim‟e Enlil‟Ġn nefretini üzerine çektiği için
ülkeden sürgün edildiğini, o gidince Enlil‟in bereket yağdıracağını
söylemesini öğütler, yani tanrıların niyetleri konusunda tam bir yanılgıya
uğrayacaklardır.
Gemi yapılır ve yüklenir.
Fırtına baĢlar. Nergal (yer altı tanrısı) gökteki okyanusun sularını tutan
kapıların direklerini parçalar. Tanrılar bile korkudan köpekler gibi göğün
duvarının dibine çekilirler. ĠĢtar yaptığından piĢman dövünürken bütün
tanrılar ağlamaktadır.
Frtına altı gün altı gece sürer. Yedinci gün ortalık yatıĢır. Her yer dümdüz
olmuĢ, insanlar balçığa dönüĢmüĢtür. DıĢarıya kumru, kırlangıç ve kuzgun
yollar. Ġlk ikisi konacak yer bulamayıp dönerken kuzgun yiyecek bulur ve
dönmez. Böylece gemidekiler çıkar ve tanrılara kurban sunarlar. Tanrılar da
yiyeceğin üzerine üĢüĢür.
ĠĢtar olanlar yüzünde Enlil‟i suçlar. Enlil ise birisinin kurtulmasına çok
kızmıĢtır ve Ea‟yı suçlar. Ea Enlil‟i eleĢtirir. Sonuçta UtnapiĢtim ve karsı
kutsanarak onlara tanrılar gibi ölümsüzlük verilir, çok uzakta, ırmakların
ağzında oturmaları söylenir.
Mezopotamya‟da yapılan kazılarda Ur, KiĢ ve Erek kentlerinde büyük
tufanları izleri vardır. Ama tüm ülkeyi kapsayan bir tufan yoktur. Ġnsanlar kendi
kentlerinin tufanını tüm dünya olarak algılamıĢ olabilirlre.
Ayrıca GılgamıĢ Destanı‟nda bu mitos bir cenaze ritüeli ve ölümsüzlük
arayıĢı ile ilgilidir. Ancak bunun ritüel mitosuna dönüĢtüğüne dair bir kaıt
yoktur.
20
Tufan Mitoslarının Karşılaştırılması
SÜMER
BABĠL
NEDENĠ
Enlil, insanlar
gürültü yaptıkları
için yok etme
kararı alır.
Sebebi
açıklanmaz.
Kararı tanrılar
alır.
KARġI ÇIKAN
TANRI
Nintu (ĠĢtar) karĢı
çıkar.ii
ĠĢtar karĢı
çıkar.iii
KAHRAMANI
Ziusudra (Akadca
Atrakhasis)
UtnapiĢtim
Dindarlar.
Ziusudra‟nın
sofuuğu.
Dindarlar. –
KURTULANLAR
ve
KURTULMA
SEBEBĠ
KURTULAN
HAYVANLAR
–
ÖĞRENME
Rüya yoluylavi
Enki (Ea) uyarır
(kamıĢ
kulübesinden
konuĢarak)
GEMĠ
Ayrıntısı yok.
Büyük bir gemi.
FELAKET
Sel ve yel (fırtına)
Hayvanların her
türü.
Rüya yoluyla.
(Ea, kamıĢ
kulübe
duvarından
konuĢarak)
120x120x120.
Küp biçiminde,
7 katlı, 9
bölümlü.
Sağanağın ve
fırtınanın yol
açtığı tufan
KĠTABI MUKADDES
YEHOVACI
RAHĠP
Ġnsanların
günahkarlıkları
nedeniyle,
kararı Yehova
alır.
Nuh. (Yehova
Nuh‟u tekneye
kapatır)
Dindarlar.
Nuh‟un
Yehova‟nın
inayetine
ermesi.
7 çift tahir, 2 çift
mundar hayvan.
Yağmurun yol
açtığı tufan
YUNAN
HĠNT
ĠRAN
GERMEN
Tüm canlıların
bozulmalarından
dolayı, yok edilme
kararını Elohim alır.
Ġnsanların
kötülükleri ve
tanrılara
saygısızlıklarıi
Sebebi
açıklanmaz.
ġiva yok
etme kararı
alır
Ġnsanların
kötülükleri
(Ahuramazda)
Tanrıların
savaĢı
sonucunda
tesadüfi olarak
çıkar.
Tanrı (Yehova, sonra
Elohim) kendisi bir
kiĢiyi seçerek korur
Prometheus
ViĢnu
Ahuramazda
kendisi
KarĢı çıkan
olmaz
Nuh
Deukalioniv
Manu
CemĢid ġah
Bergelmanv
Dindarlar. Elohim‟in
gözünde tek doğru
adamın Nuh olması.
Dindarlar
Dindarlar
Dindarlar
Kurnazlık
sonucu kurtulur
Rüya yoluyla, Elohim
Nuh‟u uyarır.
Rüya yoluyla
Rüya yoluyla
Rüya yoluyla
Tesadüflerle
300x50x50, 3 katlı,
ayrıntılı bir gemi
Büyükçe bir
sandık
Araç yok.vii
Mağaraya
girerler
Hamur teknesi
(karısıyla
brilikte)
Tüm hayvanlardan
ikiĢer tane.
Büyük derinliğin
(enginin) pınarları
patlar ve göğün
pencereleri açılır.
Bir tanrının
vücudundan
çıkan kan
tufanı.
21
SÜRE
7 gün sürer.viii
6 gün sürer.ix
KARA
(Hepsi:
Çoğunlukla bir
dağa otururlar)
Gemi Nisir
dağına oturur.
KUġ
(Hepsi:
Çoğunlukla bir
kuĢ bırakırlar.)
KURBAN
KURBAN
KARġISINDA
TANRILAR
ÖLÜMSÜZLÜK
VERME
i
Ziusudra‟ya
ölümsüzlük
verilir.
UtnapiĢtim
güvercin,
kırlangıç ve
kuzgun yollar.
UtnapiĢtim Nisir
Dağı‟nda
kurban sunar.
40 gün sürer.
7‟Ģer günlük 2
(3?) dönem
içinde sular
çekilir.
150 gün tufan, 150
gün suların çekilmesi
Gemi Ararat dağı‟nda
karaya oturur.
Nuh, kuzgun ve
güvercin yollar.
Nuh sunakta
kurban sunar.
Kurban etinin
üzerine sinekler
gibi üĢüĢürler.
Yehova,
kurbanın hoĢ
kokusu koklar.
UtnapiĢtim ve
karısına
ölçümsüzlük
verilir ve
tanrılaĢırlar.
Yehova insanın
hatırına toprağı
yeniden
lanetlememe
kararı verir.
Tanrı Nuh ile
yeryüzünü bir daha
yıkmayacağı yolunda
ahit keser.
Zeus dünyaya iner. Bir yoksul kılığında (ki kendisi yoksulların koruyucusudur) Mikene‟nin evine gider. Ona “bekle, kırıntı kalırsa yersin,” derler. Zeus
kendisinin tanrı olduğunu açıklar. Onu denemek için görünüĢte güzel bir yemek koyarlar ama içinde insan eti vardır (ki Artemis? DıĢında insan kurban kabul
eden tanrı yoktur), Zeus çok kızar. Yıldırımlarıyla Mikene hariç herkesi kavur. Mikene ise köpeğe/kurda dönüĢür ve ömrü boyunca çiğ et yer.
ii
Derste, “Enki karĢı çıkar. ĠĢtar da yardım eder,” diye öğrendik.
iii
Derste, “Ea karĢı çıkar,” diye öğrendik.
iv
Prometheus‟un oğlu. Karısıyla birlikte biner.
v
Genç bir prens
vi
Bunlarda çoğunlukla rüya yoluyla felaket ve gemi yapma yöntemi anlatılır.
vii
ViĢnu balık olur, Manu‟yu karnına (ya da üstüne) alır. Manu kurtulunca bir ateĢ yakar. Ġçinden kadın çıkar. Kadın her anlamda ateĢle simgelenir
viii
Derste “9 gün 9 gece” Ģeklinde öğrendik.
ix
Derste “6 gün 6 gece”
22
13 Aralık 2003 Cumartesi
 Bu derste daha çok tartıĢmalar yapıldı. Yeni bir konu iĢlenmedi.
Tartışmalar-Değinmeler
Mitoslarda Ortak Özellikler
Her Ģey sudan yaratılıyor. BaĢlangıçta hep bir Ģeyler var. Yoktan var olma
yok.
Söz ve yazı çok önemseniyor (“BaĢlangıçta kelam vardı”). Söz kutsal bir
nitelik taĢıyor. Örneğin Sümer‟de yazgı tabletleri var ve bunlar çok öneli. Bu
dönemde yazıyı rahipler ve küçük bir memur sınıfı bilmektedir. Zaten en
eski yazılar, dinsel metinler ve giren çıkan malların dökümüdür.
Dinler tutucudur, değiĢmeye izin vermezler. Bunun altında yatan sebep bir
egemen sınıfın dini olması ve o sınıfın çıkarlarını koruma isteğidir. Ama
mantığı “tanrı sözünün değiĢmezliği”dir.
- Neden su?
Su bütün insanlık için vazgeçilmezdir. Fakat en eski insanlarda su
tapınımının izleri yok. Ancak Mezopotamya ve Nil kültürlerinde su çok önemli.
Evrenin oluĢumu kaosun (kaos okyanusunun) düzenlenmesi iĢidir.
Ġnsanlar yerleĢik hayata ve tarıma geçtikleri zaman da ilk yaptıkları iĢ suyun
düzenlenmesidir. Onları yerleĢik kılan, sulama teknikleridir. Bu biçimiyle
düzenlenmiĢ su, yaĢamlarının kaynağıdır (nitekim Sümer‟de bilgelik tanrısı
Enki aynı zamanda düzenlenmiĢ suyun da tanrısıydı). Tanrıların da kendileri
gibi yaptığını, önce suyu düzenlediklerini düĢünüyorlar.
Su hem ceza hem ödül olan, tanımlanmayan, gökten ve yerden çıkan bir
Ģeydir. Bu özellikleriyle de kutsallaĢmıĢtır.
Ritüel ve mitosun tiyatroya katkısı
-
-
27
Ritüel ve mitosların tiyatroya ne gibi katkıları olabilir. ĠĢte bazı öneriler:
ÇeĢitli öğelerini alıp kendi oyunlarımızda kullanmak.
Bütün öykülerin kaynağı bu mitoslardır. Bunlardan yararlanmak.
Doğu kültüründe beden dili baskındır, batı kültüründe ise metin baskındır.
Dolayısıyla bedeni tiyatroya da çok katma çabasında kullanılabilir. Örneğin
Grotosky tiyatrosu.27
Arketiplerden yararlanmak: Arketipler bir tipin en arkaik modelidir. Örneğin
Teiresias, ak sakallı, beyazlar giyinmiĢ bilge tipinin en eski modellerinden
biridir. Biz sahnede böyle giyinmiĢ birini görürsek bunun nasıl biri olduğunu
anlarız. Dolayısıyla anlatım kolaylığı sağlar.
Grotosky sadece doğu kültüründen değil bütün ilksel kültürlerden yararlanmıĢtır: örneğin Afrika,
Okyanusya vb.
23
15 Aralık 2003
Mısır
ġekil 1: Nil Deltası
Coğrafi ve Tarihi Arka
Plan
AKDENĠZ
Mısır, MÖ 5000-4000‟lere kadar
uzanan bir kültürdür. En önemli
özelliği çöl olduğu için korunmuĢ bir
bölge olmasıdır.
Mısır tarihi, coğrafyası gibi
ikiye bölünmüĢtür: AĢağı Mısır ve
Yukarı Mısır. Nil, Akdeniz‟e aktığı
için daha yüksek kısımlar güneyde,
daha alçak kısımlar ise kuzeydedir.
Nil üç büyük yerde çağlayanlar
halinde aĢağı dökülmektedir. Yani
yukarı ile aĢağı Mısır farkı oldukça
belirgindir.
ĠĢte bu iki coğrafya arasında
uzun süren iktidar mücadeleleri
olmuĢtur.
AĢağı Mısır
ġekil 2: Nil Yatağı
KıĢları bu
seviyede
NĠL
Nil çekilince verimli
topraklar buralara
yerleĢiyor ve tarım
burada yapılıyor.
Nil,
yazları
bu
seviyeye çekiliyor.
Yaratılış
ġekil 3: Mısır Panteonu
NUN
(ATUM) RE
ġU
TEFNUT
GEB
Nut
OSĠRĠS
SET
ĠSĠS
NEFĠTĠS
Mısır kültüründe iki belirleyici öğe vardır: 1) Nil, 2) GüneĢ.
24
Nun: Ġlksel okyanustur. Re ondan doğar (daha sonra Atum kültü ile
birleĢecek ve Atum Re adını alacaktır). Re‟den ġu ve Tefnut (su ve nem),
onlardan da Geb ve Nut (yer ve gök) doğar. Diğer kültürlerden farklı olarak,
Mısır kültüründe yer, erkektir. (Tarım doğrudan yer‟de değil, Nil‟in taĢıdığı
geçici topraklar üzerinde yapılmaktadır. Belki de bu yüzden yer çok önemli bir
öğe değildir.)
Mısır mitolojisinin neredeyse tamamı Osiris ile Set arasındaki
mücadeleye dayanır.28
- Osiris ve İsis
Osiris
Dumuzi (Sümer)
Tammuz (Babil)
Dionysos (Yunan)
Attis (Suriye kökenli,
Anadolu)
Adonis (Suriye)
Ġsis ĠĢtar
Ġnanna
Kybele (Anadolu)
Afrodit (Yunan)
Demeter (Yunan)
Persefone ve Kore (Yunan)”
Osiris, ölüp dirilen ve bolluk-bereketi simgeleyen tanrıların Mısır koludur.
BaĢka bir Nil tanrısının varlığına inanılsa da Osiris‟e de Nil olarak tapınılır.
Bolluk bereketin yanı sıra kullanılan suyun da tanrısıdır (Sümer‟de Enki gibi).
Ġsis ise üremenin, çiftleĢmenin, kullanılan hayvanların tanrısıdır.
Osiris, Yukarı ve AĢağı Mısır‟ın büyük kralıdır (aslında Yukarı Mısır
kralıdır fakat iktidar mücadelesi tüm Mısır içindir). Aynı zamanda tanrıdır.
Tanrı-kral olgusu sadece Mısır‟a özgüdür.
Osiris‟in eĢi (aynı zamanda kardeĢi olan) Ġsis‟tir. Set ise (yine kardeĢi
olan) Nef‟le evlenmiĢtir.29
İsis’in Büyücülüğü
Nut çok güzel bir kadındır. Sadece üç erkeğe dayanamamıĢ ve onlarla
birleĢmiĢtir: Bunlar kocası Re, Geb ve Tot (kimi yerlerde Thoth).
Re, karısının baĢka erkeklerle olduğunu anlayınca hiddetlenir ve
kıskançlık içinde bir lanet savurur: Nut hiçbir zaman doğuramayacaktır. Nut‟un
karnı ĢiĢtikçe ĢiĢer. Büyü ve aklın tanrısı Tot, Re ile bir kağıt oyunu oynar ve
her kazandığında Re‟ye bir zararı olmayacak kadar bir ıĢık ister. Böylece
oyunlar sonunda 5 gün (=360 Mısır günü = 1 yıl) kadar ıĢık biriktirir. Bu
günlerde Re‟nin hükmü yoktur. Nut, bu günlerde doğurur:
Mısır metinlerinin asıl kaynağı piramit metinleridir. Piramitlerde ölenlerin
dirildiği zaman yapacağı Ģeyleri tarif eden, onlara yaĢamlarını hatırlatan
metinlerdir bunlar. Mısır metinleri aynı zamanda en eski kaynaktır (Sümer ve
Babil mitoslarını, daha çok sonraki Hitit vb. kültürlerden öğreniyoruz.)
28
29
Firavunlar, Osiris-Ġsis soyundan geldiklerini iddia etmiĢ ve soyları bozulmasın diye sürekli
kardeĢleriyle evlenmiĢlerdir. Böylece birkaç kuĢak sonra akraba evliliği dolayısıyla soyları alabildiğine
bozulmuĢtur. Birçok firavun zihinsel ya da bedensel özürlüdür.
25
Tablo 1 : Nut'un EĢleri ve Çocukları
+ Tot
Nut + Re
+ Geb
 Ġsis
 Osiris
 Set ve Nefitis
Osiris-Set Mücadelesi
Re‟nin desteğiyle Osiris Mısır‟ı ele geçirmiĢtir. Set ise iktidarı
istemektedir. Set, kardeĢi uyurken onun beden ölçülerini alır ve buna
tam uyan bir kutu yaptırır. Bu kutu bir tabuttur (lahit) aslında. Zanaatçı
bir tanrı olan, demiri iĢleme gibi özellikleri bulunan Set, Mısır‟ın
ustalarına bu kutuyu çok güzel bir Ģekilde süsletir.
Set, büyük bir Ģölen düzenler. Herkesi davet eder. ġölenin
sonlarına doğru kutuyu ortaya getirir. Herkes hayran kalır. Set, kutu kimin
bedenine uyuyorsa, ona kutuyu armağan edeceğini söyler. Herkes dener.
Sadece Osiris‟e uyar. Osiris kutuyu denerken Set, 72 arkadaĢıyla birlikte
kutuyu kapatır, mühürler ve Nil‟e attırarak Osiris‟i boğar.
Bunu duyan Ġsis yas içinde kocasını aramaya baĢlar. Bu arada boğulan
Osiris‟in (ki metinlerde “BoğulmuĢ KiĢi” Ģeklinde geçer) bedeni Nil‟den
Akdeniz‟e, oradan da Filistin‟deki Biblos‟a varır. Biblos‟ta karaya vurarak bir
firavun inciri ağacının gövdesine yapıĢır. Ağaç, bereket tanrısı Osiris‟in
etkisiyle çok fazla büyür ve lahiti sarar. Bölge kralı ağacın ününü duyar,
kestirip sarayına sütun yaptırır.
Ġsis her yeri dolaĢıp Biblos‟a gelir ve içindeki hislerle kocasının orada
olduğunu anlar. Bir takım büyülerle (kadınsı kokular yayarak vb.) içeri girmeyi
baĢarır ve kralı razı ederek kocasını alır. Büyü ve etkili söz ustası Ġsis (ki
Tot‟un çocuğudur, bakınız sayfa 25), küçük bir büyüle Osiris‟i canlandırır.
Ancak bu sürekli bir canlanma değildir, bir geceliktir. O gece Ġsis, Horus‟a gebe
kalır. Set‟in gazabından korktukları için çocuğunu büyütmek için papirüslerin
arasına saklanır. Bu arada Set‟in saldırıları hakkında küçük öyküler vardır:
örneğin Horus‟a akrep sokturularak öldürülür, daha sonra Ġsis oğlunu iyileĢtirir.
Bir gece Set, av sırasında Osiris‟in tabutunu bulur ve onu 14 parçaya
bölüp Mısır‟a dağıtır. Ġsis bu parçaları toplamak için yola düĢer (ilginçtir, Set‟in
eĢi Nefitis de ona yardım eder, ne de olsa Osiris onun kardeĢi!). Her parçayı
buldukları yere bir mezar yaparlar. Erkeklik organı hariç her parçasını bulurlar
(organ Nil‟de kaybolmuĢtur. Artık Osiris‟in bolluk-bereket özelliği kalmamıĢtır,
yeniden canlanıĢı ölüler ülkesinde (Batı) olacaktır ve oranın kralı olacaktır.) En
son baĢının bulunduğu yer olan Abydos‟ta Osiris yeniden canlandırılır ve ölüler
ülkesine geçer. Bu yüzden Abydos‟ta acı çekme törenleri yapılmaktadır ve o
zamandan bugüne ilk tiyatro metni diyebileceğimiz bir metin kalmıĢtır. Metinde
diyaloglar, yapılacak hareketler vb. vardır.
Horus’un intikam ve iktidar mücadelesi
Osiris‟in yerine Horus geçer. Ġntikam ve iktidar mücadelesi baĢlar.
Tanrılar Osiris‟in krallığıyla Set‟in krallığını adalet terazisine koyarlar, Osiris‟inki
ağır basar ama Set bunu kabul etmez. Sonunda Horus ile Set arasında 3 gün
26
3 gece savaĢ sürer. Tam Horus, Set‟in kafasını kesecekken, annesi keskin
sözlü Ġsis Horus‟u bir an durdurur ve Set kaçar.
Horus öfkeyle annesinin baĢını koparır. Tot devreye girer ve kadının
baĢına bir inek baĢı yerleĢtirir. Ġsis imgesi, bolluk simgesi de olan inekle
birleĢmiĢtir. (Birçok tanrı yarı hayvan imgelere sahiptir. Hayvanların karakter
özellikleri insanlarla birleĢtirilmiĢtir.) Bir çeĢit ölüp dirilme yaĢanır. Ama bu
yeniden canlanma kocasının yanında, ölüler ülkesinde olacaktır. Zaman
zaman ikisi de bir merdivenle yukarı çıkarlar. Osiris, kralı olduğu ölüler
ülkesinde, Re gibi, elindeki teraziyle insanların yüreklerin tartar. Ġyi yürekler
yeniden doğmaya ayrılır, kötüleri ise ceza olarak bir çeĢit köpek tanrıya
yedirilir30.
Horus daha sonra Set‟i yakalar ve öldürür.
- Alt Metin
Osiris-Set mücadelesi asıl olarak yöreler arası bir mücadeledir. Bu
savaĢ, AĢağı Mısır‟la Yukarı Mısır‟ın iktidar kavgasıdır. AĢağı Mısır‟ın tanrısı
Osiris‟in nasıl bütün Mısır‟a tanrı odluğu anlatıları.
Bu anlatılırken Set‟in zanaatçılık, beceriklilik, kurnazlık gibi özellikleri de
atlanmamıĢ, bunlar da anlatılmıĢtır.
Mitos, etiolojik olarak firavunlardaki kızkardeĢle evlenme kurumunu da
açıklıyor. Ancak asıl olarak bir ritüel mitosudur ve bu mitos Abydos acı çekme
ritüellerinde okunmuĢtur. Nil‟in mevsimlik davranıĢlarıyla Osiris‟in nehirde
boğulması, dirilmesi, parçalanması vb. birleĢtirilmiĢtir.
Bu metinler genelde piramitlerde, insanlara dirildikleri zaman neler
yapacaklarını anlatan yazılarda bulunmuĢtur. Mumyalanmanın amacı da zaten
yeniden doğum sırasında bedenin bütünlüklü olmasıdır.
30
Bu Yunan mitolojisindeki Erinys‟leri hatırlatıyor.
27
22 Aralık 2003
Yunan Mitolojisi
Mitolojinin oluĢum evresi MÖ 2000‟lerde baĢlamaktadır. Asıl ağırlıklı
evresi ise MÖ 1000‟lerdir.
Yunan mitoslarını bizlere aktaran kaynaklar Ģunlardır.
1. Homeros: MÖ 1000‟lerin sonunda yaĢamıĢtır.
2. Heseidos: “Tanrılar ve ĠĢler”31 adlı eserinde genel mitolojik yapıyı kurar.
Homeros‟tan bir-iki yüzyıl sonra; MÖ 700‟lerde yaĢadığı kabul
edilmektedir.
3. Oyun Yazarları: Örneğin Antigone ve Oudipus öyküleri diğer mitolojik
kaynaklarda yoktur.
ġekil 4 - Yunan Mitolojisi Aile Ağacı
Yaradılış
Önce Kaos vardı. Bu ilksel kaos bir karmaĢayı ve boĢluğu ifade ediyordu.
Kaos, kendinden Gaia‟yı (toprak tanrıça) yarattı. Gaia, toprağı temsil eden
diğer mitosların tanrıçalarına benziyordu ve Kibele‟ye çok yakındı.
Gaia‟dan Tartarus (yerin en derin kısımları), Uranos (Gaia‟yı çevreleyen
gök), Eros (aĢk) ve Pontus (sular/deniz32) doğdu.
Birinci Devrim
Uranos ve Gaia birlikteliğinden birçok çocuk doğdu. 3 kyklop ve 3 yüz kollu
dev. Bunlardan biri de Kronos‟tu.
31
32
Türk Tarih Kurumu‟nca yayınlandı
Okyanus daha sonra yaratılmıĢtır. Çünkü o vakte dek Ege dıĢında deniz görmemiĢler.
28
Ancak Uranos, bunların, kendi gücünü alacağı korkusuyla, her doğan
çocuğunu Tartaros‟a atıyordu.
Gaia, Titanlara, babalarını devirmelerini teklif etti. Kronos dıĢında kabul
eden olmadı. Gaia, Kronos‟a bir orak verdi ve kendisi Uranos‟la birleĢmek
için cilve yaparken, Kronos geldi ve onun erkeklik organını (yani iktidarını,
gücünü) kesti. Uranos‟un kanından Erinys’ler (köpek Ģeklindeki akraba
kanı öç tanrıçaları), Karanlık-Gece (bütün kötülükleri temsil etmektedir ve
bir baĢka anlatıma göre Erinys‟lerin annesidir; testislerindeki meniden de
Afrodit doğdu.
İkinci Devrim
Kronos, Gaia‟ya verdiği, diğer kardeĢlerini Tartaros‟tan kurtarma sözünü
tutmadı ve kendi kardeĢlerinden Rheia ile evlendi.
Buna karĢılık Gaia bir lanet savurdu: Kronos iktidarını kendi çocuklarından
biri karĢısında kaybedecekti.
Bunun üzerine Kronos, her doğan çocuğunu yutmaya baĢladı 33.
Rheia, Gaia‟ya baĢvurdu. Kendisi de evlat acısını bilen Gaia ona yardım etti
ve bir öğüt verdi: “Sen çocuğunu Girit‟te bir mağarada doğur. Bir ağaca as.
Altına insanlar koy. Bunlar zırhlarını birbirine çarparak bebek ağlamasını
gizlesinler. Kronos‟a da kundağa sarılı bir taĢ ver, onu yutsun.” Dedikleri
yapıldı. Bu kurtulan çocuk Zeus‟tu.
Daha sonra Rheia ve Zeus, Kronos‟un karĢısına çıktı. Bir anlatıma göre
Rheia ona cilveler yaparak yaklaĢtı ve bir içki verdi. Kronos, kustu. Önde en
son yuttuğu taĢ olmak üzere Zeus‟un bütün kardeĢleri çıktı. Bunlar artık
büyümüĢlerdi.
Kronos iktidarını kolay vermedi. Titanlarla Zeus ve kardeĢleri arasında 10
yıl süren büyük bir savaĢ oldu. YeniĢemediler.
Zeus, sözünü tutup yer altına indi ve Kykloplar ile devleri serbest bıraktı. Bu
arada Kykloplar yeraltında demirci ustası ve zanaatkar olmuĢlardı. Zeus‟a
yıldırımlar verdiler ve “bizi yukarı çıkarırsan sana hep bu yıldırımlardan
yaparız,” dediler. Zeus‟un kardeĢlerine ise giyince onları görünmez yapan
Hades baĢlıklarından vediler. Poseidon‟a depremler yaratabileceği ve suları
kontrol edebileceği üç baĢlı çatal mızraklar verdiler. Böylece her kardeĢe
silahlar dağıttılar.
Devler Titanlara yüz kollarıyla taĢlar attılar ve onları Tartaros‟a gönderdiler.
3 kardeĢ de onların baĢında nöbetçi kalmaya razı oldular.34
Notlar
Uranos da Zeus da gökyüzünün tanrısıdır. Fakat Kronos‟un bir görevi
yoktur. Bir geçiĢ görevi üstlenmektedir.35
33
Önce kucağına alır, Ģefkatle tutar, sonra yutarmıĢ.
Heseidos‟a göre; kura çekerek.
35
Zeus özellikleri açısından Marduk‟a çok benzer. Uranos daha soyut bir gök iken Zeus, daha aktif bir
göktür.
34
29
Akıllı Prometheus bu savaĢa katılmamıĢ, tarafsız kalmıĢtır. SavaĢa
titanların yanında katılan Atlas, Zeus tarafından cezalandırılmıĢ ve göğü
taĢımakla görevlendirilmiĢtir.36 Prometheus cezalandırılmaz fakat bu
tanrılar düzeninin içine de girmez.
Dionysos ve Athena annesiz doğan tanrılardır. Dionysos Olimpos tanrısı
sayılmaz.
Hera resmi eĢtir ama Zeus baĢka analardan birçok çocuk üretmiĢtir.
Hephaistos bir anlatıa göre Zeus‟un oğludur, bir anlatıma göre ise Athena‟yı
kendisinden üreten Zeus‟u kıskanan Hera kendisi tek baĢına yaratmıĢtır.
29 Aralık 2003
 Sohbet: Noel‟in kökeni.
24/25 Aralık Hıristiyan dünyasında Noel (Christmas) olarak kutlanır.
Oysa Ortaçağ‟ın sonlarına dek sadece Ġngiliz kilisesi bu tarihte kutlarmıĢ
Noel‟i. Diğer kiliseler 25 Mart‟ta kutlarmıĢ. Daha sonra Ġngilizler de Aralık‟ta
kutlamayı bırakmıĢlarsa da yakın yüzyıllarda, Ġngiltere‟nin etkisinin artmasıyla
birlikte yeniden Aralık‟a dönülmüĢtür.
Cebrail‟in, Ġsa‟nın doğumunu Meryem‟e müjdelediği gün olduğu kabul
edilir ve “kutlu haber, muĢtu” anlamlarına gelir.
Çok sonra, 1680‟lerde 1 Ocak yeni yıl olarak kutlanmaya baĢlanmıĢtır.
Bu, Gregoryen takvime geçiĢin ifadesidir ve Ġsa ile değil St. Nicolas isimli bir
azizle iliĢkilendirilmektedir. Ġsa‟nın doğum kaydı yoktur. Doğumu tahminen 0
yılına yakındır fakat birkaç on yıl oynama olasılığı vardır.
Dünyada yılbaĢları genellikle Aralık-Ocak‟ta kutlanır. Bu tür bayramların
çoğu mevsim dönüĢlerine yakındır: 21 Mart ve 21 Aralık‟a. Örneğin Babil‟de
yılbaĢı 21 Aralık civarıdır. Newroz 21 Mart‟tır. Eski Noel 25 Mart, yeni Noel
24/25 Aralık‟tır. Koçkatımı Mart ayındadır vb.
İbrani Mitolojisi
Ortaçağ‟da tiyatronun yeniden doğuĢu sırasındaki dinsel oyunlarda bu
mitoslar çokça kullanılmıĢtır.
Önce aynı anlamda kullanılan fakat birbirinden farklı olan sözcüklere
bakmakta yarar var.
36
YAHUDĠ
MUSEVĠ
ĠSRAĠL
ĠBRANĠ




Bir soy
Musa‟ya inananlar
Bir ülke.
“Ġsrailoğulları”
sözünde bir soy.
Abraham (Ġbrahim)
soyundan gelenler.
Anlamı:
“Cumhur‟un
babası”. Kökeni:
“Abram”
Daha sonra dünyayı taĢıyan adam Ģeklinde tasvir edilmiĢtir. Ancak bu dönemde bir küre dünya
kavramı yoktur.
30
12 Yahudi kavmi vardır. Bunlardan biri de Yehuda kökenli bir kavimdir
ve bu kavimler grubuna da adını o verir. Fakat içlerinde örneğin Ġsrailoğulları
da vardır.
Eski Ahit  Tevrat ve Zebur, ayrıca diğer bilgiler
Yeni Ahit  Ġncil
Hıristiyanlar iki Ahit‟e de inanırken Museviler sadece Eski Ahit‟e
inanırlar. Din tarihçilerine göre Hıristiyanlık, Museviliğin bir kolu olarak da
düĢünülebilir.
Museviliğin bir tek peygamberi yoktur. Birçok peygamberin parça parça
getirdiği bilgiler Eski Ahit‟i oluĢturmuĢtur. Yani sadece Musa‟ya inen Tevrat ve
Davud‟a inen Zebur‟dan oluĢmaz. Yeni Ahit ise Ġsa Mesih‟e inmiĢtir.
Tevrat‟ın bir kurtuluĢ destanı olduğu da söylenmektedir. KurtuluĢ, baĢka
baĢka bölgelerdeki Musevi toplumunun Yehova Elohim tarafından vaad
edilmiĢ topraklara götürülüĢü ve bu topraklardaki insanların da “esaretten”
kurtuluĢudur. Vaad edilmiĢ topraklar, bugünkü Ġsrail ve Mezopotamya‟nın
Akdeniz‟e bakan bütün kısmıdır. Gerçekten de MÖ 1800-1200 civarında
Mısır‟dan büyük bir göç dalgası vardır.
Yaratılış
Kutsal Kitabın ilk kısmı Tekvin evrenin düzenleniĢini anlatır.
Hiçbir inanç yoktan bir yaratıĢtan bahsetmez. Çünkü hiçbir Ģey yoksa
tanrı da yoktur. Hep bir ilksel öğe vardır. Bu ilksel öğe çoğunlukla sudur.
Tekvin‟de de “tanrının ruhu suların üzerinde yüzüyordu” denilir.
Dünya 6 günde yaratılır. Tanrı, insanı da kendi suretinden yaratır. Erkek
ve kadını birlikte yaratır. Sonuna yorulur ve 7. gün (Cumartesi), dinlenmeye
çekilir.
Oysa biraz daha ileride, 2. Bap‟ta önce adamın sonra kadının yaratıldığı
anlatılır: Adam hayat ağacının bulunduğu Aden bahçesine konuĢmuĢ ve bu
ağaçtan yemesi yasaklanmıĢtır. Adama çeĢitli arkadaĢlar yaratılır ama adam
hiçbirini beğenmez. Sonunda adamın kaburgasından kadın yaratılır.
Bu bir çeliĢkidir. Tevrat, değiĢmeden bugüne geldiğine inanılan bir kitap
değildir. DeğiĢik bilgiler bir araya gelmiĢtir (örneğin kaburga hikayesi Sümer
kökenlidir). Bu yüzden içinde çeliĢkiler vardır. Mazeret olarak “bunlar farklı
Ģeyler değil, önce özet veriliyor, sonra detaya giriliyor” denilmektedir.
Göç
2. Kitap “ÇıkıĢ”tır. Mısır‟dan çıkıĢın anlatımıdır. Musa‟nın Kızıldeniz‟i
ayırması (aslında akıĢını çevirmesi) anlatılmaktadır. Bu “suyu biçimlendirme”
eylemidir. Ancak Enki gibi tatlı suyun biçimlendirilmesi değil, Poseidon gibi
denize hükmetme söz konusudur.
Tanrı Abram‟la konuĢur ve adını Abraham Ģeklinde değiĢtirerek onu
“halkların baĢı” yapar. Bu ahdin alameti sünnet olmadır.
Tanrı toprak vermiĢ, insan da buna karĢılık olarak etinden parça
verecektir. Vücuttan parça keserek kurban etme bütün dinlerde yaygındır.
31
Kain ile Habil
Bu mitos Ġslam‟da “Kabil ve kardeĢi” Ģeklide geçer.
Kain çiftçi, Habil çobandır. Bunlar Adem ve Havva‟nın çocuklarıdır. Çiftçi
Kain Tanrı‟ya ürün, çoban Habil ise yağ verir. Tanrı Habil‟in hediyesini alır,
Kain‟inkini almaz.
(Daha sonra Yunan mitolojisinde de Tanrılara yağ yakılacaktır. Bu
mitosun kökeni Dumuzi-Enkidu mitosunda vardır. Ayrıca bu dönemde hâlâ
tanrılar insanlarla doğrudan bağ kurmaktadır.)
Kain, Habil‟i öldürür ve sürgün edilir. Fakat üzerine kimse ona zarar
vermesin diye bir iĢaret konulur.
Bu ilginç bir durumdur: Öncelikle ortada Kain ve akrabalarından baĢka
kimse yoktur. Kim ona zarar verebilir (bir iddiaya göre kendi çocukları,
amcalarının öcünü almak için onu cezalandırabilir)? Ġkincisi, bir suçlu niye
korunmaktadır?
Çünkü bu yapılması gereken bir kurban olayıdır. Cinayet tarlada iĢlenir
ve aslında Habil toprağa kurban edilmiĢtir. Bu mitosun kökeni tahminen kısır
bir yıldan sonra toprağın bereketini artırmak için yapılan bir kurban ritüelidir.
Sandık Mitosu
Musa Sina dağına çıkar (Kızıldeniz‟i geçtikten sonra geldikleri çölde,
neresi olduğu belli olmayan bir dağdır bu). Tanrı ateĢ sütunu Ģeklinde görünür
(kendi bedeniyle görünse onu yakar kavurur çünkü). Ve Musa‟nın götürdüğü 2
tabletin üzerine yazı yazar. Musa döndüğünde kavminin kendi yokluğunda bir
altın buzağıya taptığını görür, çok kızar ve tabletleri kırar. Musa ve Tanrı‟ya
inananlar o gece büyük bir katliam yaparlar, insan sayısını 3000‟e dek
indirirler. Sonra Musa 2 tablet daha alır ve Tanrı bunların üzerine On Emir‟i
yazar. Musa bunları bir sandığa koyar. Bu sandığın bulunduğu toprağa
bereket, kaybedilirse felaket getireceği rivayet olunur (Sümer Yazgı Tabletleri
ile benzerlik ilginçtir).
5 Ocak 2004
 Bugünkü derse rahatsızlığımdan dolayı katılamadım.
10 Emir
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
37
38
Yehova‟yı tanı37
Suret yapma.38
Tanrının ismini boĢ yere ağzına alma
6 gün çalıĢ 1 gün istirahat et
Babana ve annene saygı duy.
Katletme.
Zina yapma.
Çalma.
Elohim‟i
Ben kıskanç bir tanrıyım. Yani bir bakıma tek tanrı değilim.
32
9. KomĢuna karĢı yalan Ģahadette bulunma.
10. Kimsenin karısına, kızına, öküzüne göz dikme
Hıristiyan Mitosları
İnciller
Kabul edilen 4 (Matta, Markos, Luka, Yuhanna), kabul edilmeyen 56 Ġncil
vardır.
Ġbranice orijinalleri bulunan Ġnciller kabul edilmiĢlerdir. Bunlara Kanonik
İnciller denir ve Yetkili Kurul‟ca kabul edilmiĢ olan Ġncillerdir.
Sinoptik İnciller, ilk üç Kanonik Ġncil olan Matta, Markos ve Luka‟nın
ortak adıdır.
Yunanca çevirisi bulunurken Ġbranice aslı bulunmadığı için Kitabı
Mukaddes‟e alınmayan Ġncillere Apokrifa İncilleri denir ve bazı kiliselerce
geçerli sayılırlar.
Deutero-İşaya Kitabı, Kanonik “ĠĢaya” kitabı dıĢında aynı adı taĢıyan
ama Kitabı Mukaddes‟e alınmamıĢ olan, bununla birlikte öteki deuterocanonic
kitaplar gibi, kilisenin sonradan benimsediği ya da ikinci derecede geçerli
saydığı diğer ĠĢaya kitabıdır.
Hıristiyan düĢüncesini ve mantığını biçimlendiren kiĢi Aziz Paulus‟tur
(MS 62). Ġsa‟dan daha Hıristiyan bir azizdir bu.
Hıristiyanlıktaki kutsal üçleme: Baba, Oğul ve Kutsal Ruh‟tur.
Ġsa, ilk eylemiyle kendini kurban etmiĢ, insanların günahını üstlenmiĢtir.
Dirilecek ve insanlığı yeniden devralacaktır.
Mitolojik Öğeler
Daha çok Matta Ġncili‟nde bu öğelerle karĢılaĢılır.
-
39
Ġsa‟nın bakire bir anneden doğuĢu, Herakles, Ġskender gibi kahramanların
tanrısal doğuĢlarıyla paraleldir.
Bakire kültünün geliĢmesi eğitimsiz kitleler arasında diĢi bir tapınma
nesnesine, bir ana tanrıçaya duyulan yaygın ilgiye bağlı kabul edilebilir.39
Ġsa, ilk örneği Tammuz olan ölüp-dirilen tanrı kültünün bir devamı kabul
edilebilir.
Bazı bilginler Ġsa‟nın çarmıhta çektiği derin acıları ve diriliĢini anlatan
öykülerin Babilonya ritüel mitosunu örnek aldığını söylemektedir. Babilonya
Yeni Yıl ġenliği‟nde kralın onuru törensel nitelikte alaya alınmaktadır ve
Kanonik Ġnciller‟de Ġsa‟nın krallığı alaya alınır. 40
Ki bu konuda Hıristiyanlıkta tam bir netlik de yoktur. Ancak Papalık bunu 1854‟de Innefabilis Deus
adlı bir Belleten‟le bir iman maddesi haline getirmiĢtir. Böylece Ġsa (Adem‟den farklı olarak) tamamen
günahsız olacaktır ve Meryem için de bu günahsızlık geçerli olacaktır.
40
Samuel Henry Hooke, Ortadoğu Mitolojisi‟nde bunların Babil mitoslarından ziyade Eski Ahit‟teki
Mezmurlar‟dan kaynaklandığını söyler ve “daha geniĢ bir bakıĢ açısıyla, acı çeken, ölen ve dirilen tanrı
hakkındaki bu eskiçağ mitoslarının varlığının dinsel deneyimde görülen, evrenin normal düzeninde bir
Ģeylerin yanlıĢ gittiği ve ancak tanrısal bir varlığın kefaret niteliğindeki ölümünün bu durumu
33
-
-
Ġsa‟nın ölümüyle birlikte göklerin ağlaması, tapınak göğünün yırtılması,
güneĢ tutulması olması vs. mitolojik öğeler olarak gösterilmektedir ve kimi
Hıristiyan teologları bunları salt simgesel olarak algılama eğilimindedir.
Hıristiyanlık törenlerinin çoğun (vaftiz, atanma törenleri, kutsanma törenleri,
komünyon), inanıĢa göre (çocuk ya da yetiĢkin) kiĢinin durumunda bir temel
değiĢiklik yaratma gücüne sahiptir. Bunlar yeni bir yaĢama doğuĢ
durumudur. Komünyon sırasında kullanılan sözler, Komünyondan geçen
insanın bedenini ve ruhunu sonsuza dek koruyacak yaĢam ve güç verici bir
söz durumundadır. Bu, Babil Yeni Yıl ġenliği ve Musevi Fısıh Törenleriyle
(ki son Yemek‟te Ġsa‟nın Fısıh‟ı değiĢik bir biçimde kutladığı kabul edilir)
iliĢkilendirilmektedir.
düzeltebileceği duygusunun bir kanıtı olduğu . . . ve „Tanrı‟nın Oğlu‟nun çarmıhta çektiği acılarda ve
direniĢinde, bu mitosun gerçeğe döküldüğü ve haklı çıktığı”nı ekler. (Ortadoğu Mitolojisi, s. 238-239)