Artuklular Dönemi`nde Bir Türk Mühendis: Cezerî

ARTUKLULAR DÖNEMĐ’NDE BĐR TÜRK MÜHENDĐS;
CEZERÎ1
Doç. Dr. Yavuz Unat
Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı
[email protected]
0312 310 32 80 / 1227
Bedî‘ el-Zamân Ebû el-‘Đzz Đsma‘il Đbn el-Razzâz el-Cezerî on üçüncü yüzyılda
Anadolu’da yaşamıştır.2 Mezopotamyalı, eski deyimi ile Cezîre'li veya Cizreli'dir. Hayatına
ilişkin olarak kitabının girişinde söylediklerinin dışında hiç bir bilgiye sahip değiliz.
Kitabından öğrendiğimize göre, Hicrî 577 (Miladî 1181)'den başlamak üzere yirmi beş yıl,
Diyarbekir Sultanı Sukmân bin Artuk'un (1200-1222), daha önce de babasının ve kardeşinin
hizmetinde bulunmuştur.
Cezerî, Sukmân bin Artuk'un isteği üzerine El-Câmi‘ Beyn el-Đlm ve el-‘Amel el-Nâfi fî
Sınaât el-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar)3 adlı bir yapıt kaleme
almıştır.4 Cezerî eserinin giriş bölümünde bu kitabı kaleme alış nedenini şöyle anlatır:
"Bir gün onun huzurundaydım ve yapmamı emrettiği şeyi getirmiştim... Ne
düşündüğümü sezdi ve gizlediğimi açığa vurdu ve bana şöyle dedi, 'eşsiz
araçlar yapmış, onları gücünle işler duruma getirmişsin. Seni yoran ve
kusursuz biçimde inşa ettiğin bu şeyler kaybolup gitmesin. Benim için icat
ettiğin bu araçları bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden
seçmeleri kapsayan bir kitap yazmanı istiyorum."
"Onun bana sunduğu modeli uyguladım ve önerilerini kabul ettim, zaten
boyun eğmekten başka yapacağım bir şey yoktu. Gerekli çalışmayı yapmak
üzere gücümü topladım ve bu kitabı kaleme aldım."5
Sınaât el-Hiyel altı kitaptan oluşmuştur;
1
I. Uluslararası Mardin Sempozyumu, Büyük Mardin Oteli, 26–28 Mayıs 2006, Mardin.
C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Suppl. I, s. 902-903; George Sarton, Introduction to the
History of Science, Baltimore 1927, Cilt II, s. 632-633; Sadettin Ökten, "Cezerî," Đ.A., Cilt 7, Đstanbul 1993, s.
505-506.
3
Kitap, Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir. Kitap el-Câmi beyne’l-ilm
ve’lamel en-Nâfi Fî Sınaâti’l-Hiyel, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2002; Donald R. Hill, The Book of
Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitâb fî Ma’rifat al-Hiyal al-Handasiyya) by Ibn al-Razzâz alJazzarî, Dordrecht and Boston 1974.
4
Cezerî üzerine yapılmış olan Türkçe ve yabancı dilden eserlerin listesi için bkz.; Yavuz Unat, "Cezerî Üzerine
Türkçe ve Yabancı Kaynaklar", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 50-51. Ayrıca bkz.;
Yavuz Unat, "Cezerî Üzerine Yapılan Bazı Çalışmalar", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, Đstanbul 2001, s.
10.
5
Cezerî, Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitab, Tıpkı Basım, Kültür Bakanlığı Yayınları 1207,
Bilim ve Teknoloji Dizisi 2, Ankara, 1990, s. 2; Hill, 1974, s. 3.
2
1
Kitap I – Eşit saatlerin ve Güneş saatlerinin geçişlerinin belirtildiği saatlerin yapımı
üzerinedir. On bölümden oluşur.
Bölüm 1; Güneş saatlerinin miktarını bildiren su saati
Bölüm 2; Güneş saatlerinin geçişini bildiren davulcu su saati
Bölüm 3; Kayık su saati
Bölüm 4; Eşit saatlerin geçişini bildiren fil su saati
Bölüm 5; Eşit saatlerin geçişinin ve onların bölümlerinin öğrenilebildiği bardak su
saati
Bölüm 6; Eşit saatlerin geçişinin öğrenilebildiği tavus kuşlu su saati
Bölüm 7; Eşit saatlerin geçişinin mumdan öğrenildiği kılıçlı adamın mumlu saati
Bölüm 8; Eşit saatlerin geçişinin bilinmesi ve bir mum aracılığı ile saatlerin bölümü
Bölüm 9; Bir mum aracılığı ile geçen eşit saatlerin öğrenilebildiği saat
Bölüm 10; Eşit saatlerin geçişinin bir mumla öğrenilebildiği kapılı saat
Kitap II – Đçki partileri için uygun kap ve figürlerin yapımı üzerinedir. On bölümden
oluşur.
Bölüm 1; Đçkili partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh
Bölüm 2; Partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh
Bölüm 3: Đçki partilerinin hakemi
Bölüm 4; Bir içki partisinde havuz üzerinde yüzen kayık
Bölüm 5; Đçine su ve farklı renkte şarap doldurulan, içkili partilerde kullanılan şarap
ibriği
Bölüm 6; Hükümdarın artığını, yani kadehin dibinde kalan şarabı içen bir soytarı
figürü
Bölüm 7; Bir balık ve hükümdara şarap sunacağı bir kadehi tutan, ayakta duran bir
saki
Bölüm 8: Bir kadeh ve şişe tutan bir adam. Şişeden kadehe şarap doldurup içer
Bölüm 9; Ellerinde birer kadeh ve birer şişe tutan, birbirlerinin kadehine şarap
doldurup içen iki şeyhin bulunduğu bir kürsü
Bölüm 10; Fasılalarla bir dolaptan çıkan ve şarap dolu bir kadehi sunan cariye
Kitap III – Đbriklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leğenlerinin yapımı
üzerinedir. On bölümden oluşur.
Bölüm 1; Sıcak su, soğuk su ve ılık su dökebilen bir ibrik
Bölüm 2; Hükümdarın abdest alması için kendi kendine su dökebilen, ülüğü ördek
şeklinde olan ibrik.
Bölüm 3; Abdest almak için su döken otomat
Bölüm 4; Abdest almak için su döken tavus kuşu
Bölüm 5; Akan kan miktarının öğrenildiği keşişli tekne
Bölüm 6; Kan miktarının belirlenebildiği iki kâtipli tekne
Bölüm 7; Kan miktarının belirlenebildiği hesapçı teknesi
Bölüm 8; Kan miktarının belirlenebildiği hisarlı tekne
2
Bölüm 9; El yıkamak için kullanılan tavus kuşlu leğen
Bölüm 10; El yıkamak için düzenlenmiş otomat
Kitap IV - Şekillerini değiştiren fıskiyeler ve sürekli çalan flüt için araç yapımı
üzerinedir. On bölümden oluşur.
Bölüm 1; Đki kefeli fıskiye
Bölüm 2; Đki kefesi ve dört adet çıkış delikli borusu olan iki fıskiye
Bölüm 3; Đki şamandıralı değişken fıskiye
Bölüm 4; Đki şamandıralı fıskiye
Bölüm 5; Belirli aralıklarla şekil değiştiren tarcaharlı fıskiye
Bölüm 6; Belirli aralıklarla şekilleri değişen iki kefeli fıskiye
Bölüm 7; Đki küreli, sürekli çalan bir flüt, biri durduğunda diğeri borusunu üfleyen
iki borazancı için araç
Bölüm 8; Đki kefeli sürekli flüt için bir araç
Bölüm 9; Terazili, sürekli çalan bir flüt için araç
Bölüm 10; Đki şamandıralı, sürekli çalan bir flüt için araç
Kitap V – Derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu yukarı çıkaran araçların
yapımı üzerinedir. Beş bölümden oluşur.
Bölüm 1; Bir hayvan yardımıyla bir gölden suyu yukarı çıkarmak için araç
Bölüm 2; Bir gölden veya bir kuyudan suyu çıkaran araç
Bölüm 3; Merkezinde delik sütun bulunan bir kuyu
Bölüm 4; Bir gölden suyu yükseğe çıkaran bir araç
Bölüm 5; Bir tekerlek aracılığı ile akan bir sudan, suyu 20 zirâ yukarı çıkaran bir
araç
Kitap VI – Değişik ve farklı şeylerin yapımı üzerinedir. Beş bölümden oluşur.
Bölüm 1; Amid kentinde hükümdar sarayı için dökme pirinçten yapılmış bir kapı
Bölüm 2; Küre üzerinde bulunan, konumları bilinmeyen üç noktanın merkez noktası,
bu araç yardımıyla dakik olarak saptanabilir; kullanılan dar, geniş ve diğer
açılar da onunla ölçülebilir
Bölüm 3; Alfabedeki harflerin 12'sinin yardımıyla bir sandığı kilitlemek için bir kilit
Bölüm 4; Kapının arkasındaki dört sürgüden oluşan kilit
Bölüm 5; Eşit bir saatlik süreyi uyaran güzel bir kayık
Cezerî'nin bu eseri incelendiğinde Yunan Dünyası'ndan beri bilinen prensipleri
kullanmak ve geliştirmek suretiyle onun çeşitli araçlar yaptığını görüyoruz. Bu prensipler,
hava, boşluk ve denge prensipleridir. Hava ve atmosferin özellikleri çok eskiden beri
3
insanların ilgisini çekmiş ve yapılan çalışmalar sonucunda ulaşılan kuramsal bilgiler
sayesinde olağanüstü araçlar üretilmiştir. Mekanik araçların inşasında hava ve boşluk kadar,
denge de temel prensiplerden birini oluşturmuştur.
Yunan Dünyası’nda hava, boşluk ve denge prensipleri üzerine Ctesibios (M.Ö. 3.
yüzyıl), Philon (M.Ö. 2. yüzyıl) ve Heron (M.Ö. 1. yüzyıl) tarafından çalışmalar yapılmış ve
bu çalışmalar sonucunda da çeşitli araçlar geliştirilmiştir. Bunların arasında Archimedes’i
(M.Ö.287-212) de saymak gerekir.
Đskenderiye Mekanik Okulu
Eskiçağda, büyük makinelere gereksinim duyulmadığından makine ustalığı
gelişmemişti. Bu nedenle de teknik başarı daha küçük araçlara, oyuncak amaçlı makinelere
yönelmiştir. Mekanik aletler yapma sanatında ilk başarı Đskenderiye Mekanikçileri’ne aittir.
Bu okulun temsilcileri, Đskenderiyeli Ctesibios, Đskenderiyeli Heron ve Bizanslı Philon’dur.
Bu bilim adamlarının oluşturduğu okul, “Đskenderiye Mekanik Okulu” olarak tanınmıştır.
Đskenderiyeli Ctesibios
Đskenderiye Mekanik Okulu’nun kurucusu olan Ctesibios, M.Ö. III. yüzyılda
Đskenderiye'de doğmuş Yunanlı fizikçi ve mucittir. Pnömatik üzerine kitap kaleme alan ilk
bilim adamıdır. Eseri kayıp olduğu için hava ve boşluğa ilişkin ne ölçüde kuramsal bilgiye
sahip olduğunu bilmiyoruz. Ctesibios'un çalışmaları,
kendisinden sonra gelen
mühendislerden ve mekanikçilerden öğrenilebilmiştir.
Ctesibios’un en önemli icatları arasında basma tulumba, su orgu ve su saati
bulunmaktadır. Basma tulumbalarda üç önemli parçayı, yani silindir, piston ve valfı bir arada
kullanmıştır. Basma tulumbalar daha sonra Philon tarafından geliştirilecektir.
Hidrolik adı verilen su orgu bu tulumbaların bir uygulamasıdır; burada amaç, aracı
çalıştırmak için ciğerlerden değil, başka bir araçtan yararlanmaktır.
Ctesibios daha önce de kullanılmış olan su saatlerini de geliştirmiştir. Su saatlerinde
karşılaşılan en önemli güçlük, delik kaptan akan su miktarının sabit tutulmasıdır; Ctesibios,
bu maksatla bir musluktan sürekli su akışını sağlamış ve böylece ilk güvenilir su saatini
yapmayı başarmıştır. Ayıca Ctesibios, su saatlerinde kabın altında bulunan deliğin zamanla
aşınmasını önlemek amacı ile deliği cam ve altınla kaplamıştır. Böylece, saatler yoluyla eşit
sürelerin belirlenmesi mümkün olacak ve zaman denetim altına alınacaktır.
Bizanslı Philon
Hava ve boşluk üzerinde çalışan bir diğer önemli bilim adamı Philon'dur (M.Ö. II.
yüzyıl). Philon teknik üzerine dokuz kitaptan oluşan Mekanika Syntaxis (Mekanik Sentezi)
adlı bir eser kaleme almıştır. Bu eserin bazı kısımlarının Yunancası, ancak Pnömatiği
ilgilendiren beşinci kitabın ise yalnızca Arapça çevirisi elimizdedir.
Eserin, Pnömatik bölümünün Arapça çevirisi 65, Latince çevirisi ise 16 kısımdan
oluşur; ancak Latincesi Arapçasından yapılmış bir çeviridir. Bazı araştırmacılar, Pnömatik
bölümüne, Đslâm Dünyası'nda pek çok katkı yapılmış olduğunu belirtirler.
4
Philon, bu bölümde, önce havanın bir cisim olduğunu ve her yeri kapladığını kanıtlayan
deneylerden söz eder. Boşluk yoktur; bu nedenle bir kaba su dolabilmesi için havanın
boşalması gerekir. Hava kaptan çıkarken su da hemen onu izler. Burada ilginç olan bir
noktaya daha değinir; su havayı izlerken bazen doğasına ters düşerek yukarıya doğru çıkar.
Bu belirleme, çeşitli sifonların yapımına ve kullanımına olanak sağlamıştır.
Sifonun menşei bilinmemektedir. M.Ö. 1450 yılına ait bir Mısır mezarında sifon
kullanıldığını gösteren şekiller vardır. Sifon Romalılar zamanında da kullanılıyordu.
Đskenderiyeli Heron
Hava ve boşluk üzerinde çalışan bir diğer önemli bilim adamı da Heron'dur (M.S. 1.
yüzyıl); hayatına ilişkin bilgiye sahip değiliz. Ancak yaptığı bir Güneş tutulması gözleminden
yaşadığı tarihi saptamak mümkün olmuştur.
Çeşitli konuları içeren eserinin en önemli bölümü Pnömatik'tir. Philon gibi o da konuya
kuramsal bilgi vererek girer. Hava bir cisimdir, evrende sürekli boşluk yoktur, yalnızca
atomların çevrelerinde küçük ölçekli boşluklar vardır. Katı cisimleri oluşturan atomların
çevrelerinde boşluk miktarı çok az olmasına karşılık, hava atomlarının çevrelerinde boşluk
miktarı fazladır. Bu nedenle de hava sıkıştırılabilir ve basınç ortadan kalkınca da eski
durumuna dönebilir. Ateşin herşeyi bozduğu ve incelttiğini kabul eder. Örneğin, su ısıtılırsa
hava haline gelir, yani incelir. Heron da Philon gibi bu prensipler üzerine dayanan pek çok
araç geliştirmiştir. Bunlar sihirli ibrikler, su içen hayvanlar ve öten kuşlardır.
Heron'un denge prensipten yararlanarak yaptığı çeşitli araçları da vardır. Heron bu
araçlarında, dengeyi makaralarından geçirdiği iplere bağlamış olduğu ağırlıklar ve kaplarla
sağlamıştır. Şekil 1'deki örnek bunlardan biridir. Su bir
baş figürünün ağzından kaba akar, kaptaki su bir boru
ile DC tabanına boşalır, burada tabanın üstündeki
ağaçlara konmuş kuşlara doğru yükselen, uçlarında kuş
sesi çıkaran düdüklerin bulunduğu borular vardır.
Tabanın atındaki bir boru ile su küçük bir havuza
boşalır. Suyun üzerindeki şamandıraya bağlı ip bir
makaradan geçirilerek baykuşun tünediği direğe sarılır
ve ağacın üzerine sabitlenmiş makaradan geçirilerek
ucuna bir ağırlık asılır. Su alttaki havuza aktıkça
şamandıra yükselir, ipin ucundaki ağırlık aşağıya
çekilir, ip direğe sarılı olduğu için onu döndürür. Taban
su ile dolu olduğunda kuşlar ötmeyecek, su boşalmaya
veya dolmaya başladığında ötecektir.
Şekil 1
Bu çalışmalar çevirilerle Đslâm Dünyası’na
aktarılmış ve bu çalışmaları, Benû Mûsâ (9. yüzyıl), Fârâbî (874–950), Hâzînî (yaklaşık
1100’ler) ve Cezerî’nin (13. yüzyıl) çalışmaları izlemiştir. Mûsâ Kardeşler’den Ahmed’in
yazmış olduğu Kitâb el-Hiyel (Makine Yapımı) adlı eser bu konudaki özgün eserlerden
birisidir. Ahmed bu kitabında hava, boşluk ve denge prensiplerini temele alan yüz aracın
tasvirini vermiştir. Bu araçlar, sihirli ibrikler, fıskiyeler, lambalar, su seviyesini sabit tutan
araçlar, kaldıraç ve körüktür. Bu araçların yapımında düz, çift ve kıvrık sifonlar, şamandıra
5
yoluyla valf kontrolü ve hava kontrol mekanizmaları kullanılmıştır.6 Yine Fârâbî de hava ve
boşluk üzerine çalışmış ve konu hakkındaki görüşlerini Risâle lî-Ebî Nasr el-Fârâbî fî’l-Halâ
(Boşluk Üzerine) adlı bir risâlede vermiştir.7 Hâzînî’nin ise denge konusunda yazdığı Kitâb
Mizân el-Hikme (Bilgelik Ölçüsü) adlı kitabı oldukça önemlidir.8 Hâzînî bu kitabında su
terazini olağanüstü bir denge aracı haline getirmiş ve “Mizân el-Câmî‘” (Toplayan Terazi)
adında bir terazi yapmıştır.9
Đslâm Dünyası'nda Hava, Boşluk ve Denge Üzerine Çalışma Yapan Bilim
Adamları
Đslâm Dünyası'nda hava, boşluk ve denge üzerinde çalışanların başında, Benû Musâ ve
ayrıntılı kuramsal bilgi veren Fârâbî gelir.
Benû Musâ (Musâ Kardeşler)
Benû Musâ, IX. yüzyılda Bağdat'da yaşamış üç kardeş, üç bilim adamı, Abbasi
halifelerinden Me‘mûn (813-833) döneminin en tanınmış matematikçi, astronom ve
fizikçilerindendirler.
Bu üç kardeş, Musâ Đbn Şakir adlı, gençliğinde yol kesen bir soyguncunun oğullarıdır.
Babaları daha sonra dürüst bir hayata başlamış, kendini yetiştirmiş ve Me'mûn'un yakın dostu
olmuş, tanınmış astronom ve matematikçiler arasında yer almıştır.
Bu üç kardeş, sonradan zengin olmuşlar ve servetlerini eski eserlerin araştırılmasında
sarf etmişler ve Yunanca yazmaların çevirilerinin hazırlanmasına yardımcı olmuşlardır.
Bunlardan Ahmed, Kitâb el-Hiyel adlı eseriyle Yunan Çağında Ctesibios, Philon ve
Heron'un başlattıkları çalışmaları sürdürmüştür. Kitâb el-Hiyel, hava, boşluk ve denge
prensiplerini temele alan yüz aracın ayrıntılı açıklamasını içerir. Bu araçların yapımında
sifonlar (düz, çift, kıvrık), şamandıra yardımıyla valfın kontrolü, hava kontrol mekanizması
kullanılmıştır.
Bu araçların yetmiş üçünü sihirli ibrikler, on beşini suyun seviyesinin sabit tutulmasını
temele alan araçlar, yedisini fıskiyeler, üçünü lambalar, birini kaldıraç, birini körük oluşturur.
Bunlar Philon ve Heron'dan esinlenerek kaleme alınmış olmakla beraber, çok daha
kapsamlı hale getirilmiş ve yeni düzenlemeler eklenmiştir.
Fârâbî
6
Bkz., Donald Hill, The Book of Ingenious Devices (Kitâb al-Hıyâl) by the Banû (Sons of) Mûsâ bin Shâkir,
London 1979. (Kitâb el-Hiyel 1990 yılında Atilla Bir tarafında tekrar Đngilizceye çevrilmiştir; bkz., Atilla Bir,
The Book of “Kitâb al-Hiyal” of the Banû bin Shâkir, Đstanbul 1990.)
7
Bkz., Necati Lugal, Aydın Sayılı, Ebu Nasr el-Farabi’nin Halâ Üzerine Makalesi, Ankara 1951.
8
Kitâb Mizân el-Hikme’nin önemli bir kısmı N. Khanikoff tarafından yayımlanmıştır (Bkz., Carl Brockelmann,
Geschihte der Arabischen Litteratur, Leiden 1937-1949, Cilt I, s. 494; S., I., s. 902; E. Wiedemann, “Hazini”,
ĐA, Cilt 5, Đstanbul 1950, s. 414).
9
Cezerî'nin yaptığı aletlerin teknoloji tarihindeki yeri ve Cezerî'den önce bu türde araç yapanlar hakkında
ayrıntılı bilgi için bkz.; Cezeri, el-Câmi beyne’l-ilm ve’lamel en-Nâfi Fî Sınaâti’l-Hiyel, Sevim Tekeli, Melek
Dosay ve Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002; Yavuz Unat, "Teknoloji Tarihinde Cezerî'nin
Öncülleri", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 12-18.
6
Ebû Nasr Muhammed ibn Muhammed ibn Tarhan ibn Uzlug el-Fârâbî (870-950), en
önemli Đslâm filozoflarından biridir. Hava ve boşluk üzerinde çalışmış ve bu konudaki
kuramsal görüşlerini Risâle lî Ebî Nasr el-Fârâbî fî'l-Halâ adlı makalesinde aktarmıştır.
Fârâbî'ye göre hava, çeşitli koşullar altında, çok değişik hacimler işgal edebilir; içinde
rutubet fazla olduğundan kabın şeklini alır ve cisimlerin boş bıraktığı bütün mekanları her
yöne doğru doldurur. Ancak hava bu durumda baskı altında kalır, baskı kalkınca eski
konumuna döner. Gerçekte havanın doğal bir hacmi vardır, basınçla bu hacim değişir, hacmin
değişmesi, üstündeki basınçla orantılıdır. Ne kadar çok basınç olursa hacmi o kadar küçülür
ve basınç kalkınca normal duruma dönüşü de o kadar hızlı olur.
Ona göre su ve hava, komşuluklarını sürdürürler. Bunlardan biri bir yöne doğru hareket
ederse diğeri onu izler. Bu, en önemli özelliktir. Havası emilmiş bir şişe, suya daldırıldığında
içine su girmesi bu komşuluk ilişkisinin bir sonucudur. Fârâbî'ye göre kabın içinde boş mekan
oluşmamıştır. Böylece Fârâbî boşluğun suyu çekmesi varsayımı yerine yeni bir varsayım
ortaya koymuştur: Doğa boşluktan sakınır. Uzun süre bu varsayımın Roger Bacon'un (13.
yüzyıl) ortaya attığı sanılmıştı.
Hâzînî
Đslâm Dünyası'nda denge üzerindeki çalışmalar, Benû Musâ bir tarafa bırakılacak
olursa, daha çok madenlerin, kıymetli taşların, suların saflık derecelerini bulmaya yarayan
"Mizân el-mâ" (Su Terazisi) adı verilen, Archimedes'in hidrostatik prensiplerine dayanılarak
inşa edilmiş teraziler üzerinde yoğunlaşmıştır.
Ali el-Beyhakî'nin (1106-1169?) bildirdiğine göre, Ebû Hakîm el-Muzaffer Đbn Đsmâ‘îl
el-Esfizârî (1121) bu teraziler üzerinde bazı düzeltmeler yapmış, bunda büyük bir başarı
sağlamıştır. Ancak bir takım sahtekârlıkların ortaya çıkacağı korkusuyla Sultan Sencer'in
Hazinecibaşısı aracı parçalayıp yok etmiş, Esfizârî de kederinden ölmüştür. Bu kez işi
Esfizârî'nin çağdaşı Hâzînî yüklenmiştir.
Ebû'l Feth ‘Abdurrahmân el-Mansûr el-Hâzînî (yaklaşık 1100'ler) Sultan Sencer'in
himayesinde yaşamış ve Kitâb Mizân el-Hikme (Bilgelik Ölçüsü) adlı eserinde, su terazisini
olağanüstü bir ölçü aracı haline getirmiştir. "El-Mizân el-câmî" (Toplayan Terazi) adını
verdiği bu araç iki metre uzunluğunda, iki santimetre kalınlığında bir tahta parçasından
oluşur. Orta kısmı eğilmemesi için bir C parçası ile güçlendirilmiştir. Bu C'ye ayrıca kiriş B
yerleştirilmiştir. B'nin üzerinde ona benzer bir F kirişi ve onun üzerinde de bir dil vardır. Dilin
içinde bir D ibresi bulunur. Dilin üstündeki halkalar bir çubuğa geçirilip asılır. B ve F kirişleri
birbirlerine, deliklerden geçirilmiş iplerle tutturulur.
Hazinî'nin anlattığına göre bu terazi son derece dakik olup 4,5 kiloda 0,75 gramlık farkı
gösterebilmektedir.
Hârezmî
Ebû ‘Abdullâh Muhammed ibn Ahmed ibn Yusuf el-Kâtib el-Hârezmî'nin çeşitli
araçlara ilişkin yazdığı kitap Mefatih el-Ulûm'dur (Bilimlerin anahtarı, 975-991). Çeşitli
konuların ele alındığı bu kitabın bir bölümü mekanik üzerinedir. Bu bölümde kaldıraçlar,
kuşatma araçları, su ile işleyen araçların parçaları ele alınmış, her biri açık ve ayrıntılı bir
biçimde tasvir edilmiştir.
7
Rıdvân
Fahrüddîn Rıdvân ibn Muhammed el-Saati'nin doktor, filozof, mantıkçı ve edebiyatçı
olduğu söylenir. Bab-ı Ceyrun'daki saatin tasvirini vermiştir. Bunun çok güzel bir yazması
Gotha'daki Forschungsbibliothek'de 1348 numarada kayıtlıdır. Bu yazma 1554 yılında
Đstanbul'da tamamlanmıştır.
Kendisinin iyi bir teknolog olduğu ve verdiği bilgilerin ışığında bir saatin inşa
edilebileceği düşünülemez, ancak Cezerî ile çağdaş olması açısından ilginçtir. Terminoloji
yönünden bazı farklılıkları olsa da yaptığı aletler Cezerî'nin aletlerine benzemektedir.
Gerek Yunan çağında gerekse Đslâm Dünyası'nda kuramsal ve kılgısal alandaki bu çalışmalar Cezerî ile birlikte doruk noktasına ulaşmıştır. Cezerî, hava ve boşluğa ilişkin
kuramsal bilgi vermez, ancak araç yapımındaki ustalığı konuyu ne kadar ayrıntılı bildiğini
göstermektedir.
Cezerî, denge prensibini kullanmak suretiyle olağanüstü çeşitli araçlar yapmış, denge
prensibini su ve mum kullanmak suretiyle uygulayarak, çok hassas kefeler yapmıştır.
Cezerî'nin yaptığı kefe, ortası geniş,
kenarlarına doğru darlaşan, bir yarım kayık
kap şeklindedir (Şekil 2). Alt kenarı yakınına
açılmış iki delikten bir mil geçer. Kefe bu
milin üzerinde hareket eder. Su ile
doldurulduğunda dengede kalacak biçimde
arka tarafından ağırlaştırılır. Eğer kaba
kapasitesinden bir damla daha fazla su ilave
edilirse ucu öne doğru eğilir ve boşaldıktan
Şekil 2
sonra denge konumuna gelir. Buradan
anlaşıldığı gibi bu kefe denge prensibine dayanarak hazırlanmış çok hassas bir kefedir. Cezerî
bu hassas kefeleri değişik biçimlerde hem hareket hem de kontrol mekanizması olarak
kullanmıştır. Cezerî bu kefeyi ilk defa kendisinin yaptığını söylemektedir.
Joseph Needham, Wang Ling ve Derek J. Price tarafından kaleme alınan Heavenly
Clockwork adlı yapıtta, bu mekanizmanın benzerine Çinli Chang Heng'in halkalı aracında
rastlandığı söylenmekte ise de verilen tasvirler açık ve seçik değildir. Chang Heng (M.S. 78142) matematikçi, astronom, coğrafyacıdır; Han döneminde yaşamış çok yetenekli bir bilim
ve teknik adamıdır. 132 yılında başkentte bir sismograf yaptığı söylenmektedir. Yapıtları
kaybolmuş olmakla beraber yapılan aktarmalardan neler yapmış olduğunu öğrenebiliyoruz.10
10
J. Needham, Wang Ling ve D. J. Price, Heavenly Clockwork, Cambridge 1960, s. 100-112.
8
Cezerî'nin Hava, Boşluk ve Denge Prensibini Kullanarak Yaptığı Araçlardan Çeşitli
Örnekler
1. Đbrikler
Đçine doldurulan sıvıları istenildiği biçimde akıtabilen
ibrikler, Cezerî'nin hava ve boşluğa dayanarak düzenlediği
araçların başında yer alır. Cezerî Sınaât el-Hiyel'inde altı
ibriğin yapımını verir. Bunlardan bazısı şunlardır;
Hükümdarın Abdest Alması Đçin Otomatik Olarak Su
Akıtan, Büyük Pirinç Đbrik
Bir Đbrik Hükümdarın yanına bırakılan ibriğin kapağı
üstündeki kuş ötünce ördeğin gagasından su akmaya başlar.
Hükümdar abdestini alır. Boşalan ibrik geri götürülür, su ile
doldurulur, gerekli olduğu zaman tekrar getirilir (Resim 1).11
Tavus Kuşlu Đbrik
Araç, tavus kuşu görünümünde bir ibriktir (Resim 2).
Tavusun boynu baş hizasından yükselmektedir ve kuyruğu
Resim 1
kapalıdır. Đbrik abdest almak için kullanılmaktadır. Görevli kişi
Abdest Alması Đçin
tavusun kuyruğundaki kapaktan suyu tavusun içine boşaltır. Hükümdarın
Otomatik Olarak Su Akıtan,
Kuyruğun üst kısmında yer alan yuvarlak çıkıntı çekildiğinde
Büyük Pirinç Đbrik
tavusun gagasından abdest almak için yeterli miktarda su
boşalır.12
2. Fıskiyeler
Denge kullanılarak yapılan araçlardan fıskiyeler hakkında Heron ve Philon'da bilgi
yoktur. Ancak, Vitrivius fıskiyeye su sağlamak amacıyla bazı
borular kullandığından söz etmektedir. Daha karmaşık yapıya
sahip fıskiyeler Benû Musâ'ya kadar yapılmamıştır.
Đbn Batuta, Seyahatname'sinde, Şam ve Đstanbul'da
bulunan iki fiskiyenin tasvirini vermektedir. Şam'da bulunan
fıskiye, Halife I. Velid (1306-1315) zamanında inşa edilmiş
olan Emevî Camii'nin doğu kapısı olan Ceyrun Kapısı'nın giriş
kısmında yer almaktadır. Đbn Batuta'nın tasvirini verdiği diğer
fıskiye de Đstanbul'da bulunmaktadır. Bu fıskiye, zamanın
imparatoru II. Andronichos Paleologhos
(1282-1328)
sarayında yer almaktaydı.
Cezerî, fiskiyeleri daha da geliştirmiş olduğu söylenebilir.
11
Resim 2
Tavus Kuşlu Đbrik
Cezerî, Kitap el-Câmi beyne’l-ilm ve’lamel en-Nâfi Fî Sınaâti’l-Hiyel, Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz
Unat, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2002, s. 158-161.
12
Cezerî, 2002, s. 166-167.
9
Cezerî zamanına kadar teknik olarak Cezerî'nin fıskiyeleri kadar mükemmel fıskiyeler çok
azdır.
Cezerî'nin yaptığı fıskiyeler, prensip olarak Benû Musâ'nınkilere benzemesine karşın
teknik olarak daha üstündür. Cezerî ayrıca Benû Musâ'nın fıskiyelerini de yapmış ve bunların
hatalarını tespit etmiştir.
Cezerî'nin denge prensibine dayanarak altı adet fıskiye yapmıştır. Bunun dışında, Sınaât
el-Hiyel'de, teknik olarak fıskiyelere benzeyen, fakat su fışkırtmayıp ses çıkaran dört adet de
ses çıkaran araç yer alır. Cezerî'nin yapmış olduğu
fıskiyelerden şunu örnek olarak verebiliriz.
Đki Şamandıralı Fıskiye
Araç, suyun sağlandığı bir depo ile bir havuz
içinde yer alan bir fıskiyeden oluşur. Fıskiye suyu on
beş dakika süre ile bir yay gibi ve sonra bir inci çiçeği
gibi fışkırtır (Resim 3).13
3. Otomatlar
Otomat Yunanca bir sözcüktür; kendi kendine
hareket eden anlamına gelen auto matos'dan gelir.
Otomat, kendiliğinden harekete başlayıp düzenli bir
biçimde bir işi gördükten sonra kendiliğinden duran ve
sonra tekrar harekete geçebilen araç anlamına gelir. Bu
sözcük daha çok insan veya hayvan hareketlerini taklit
eden makineler için kullanılmıştır. Đnsan şeklinde
olanlarına ise robot denir. Robot sözcüğü ilk defa
Resim 3
Çekoslavak yazar Karel Čapek'in, her türlü zihinsel ve
Đki Şamandıralı Fıskiye
fiziksel işlevleri yerine getiren, robot adını verdiği
mekanik işçilere bağımlı olan bir toplumu anlatıldığı
R.U.R., Rossum's Universal Robots (1920) adlı sahne eserinde kullanılmıştır.
Otomat tarihi çok eskilere uzanır, hattâ insanla başlar denilebilir. Çünkü, bu çalışmalar
insanda, gezegen, Ay, Güneş ve yeryüzündeki canlıların hareketini yapımsal olarak taklit
etme tutkusuna dayanır. Başka bir deyişle bu, insandaki yaratıcı olma tutkusunun bir
görüntüsüdür. Đnsan çok eski dönemlerden başlayarak doğanın canlı olduğuna inanıyor, sihir,
büyü veya doğaüstü güçler yardımıyla onu harekete geçirebileceğini sanıyordu.
Mağaralardaki boyanmış taşlar, tuhaf figürler ve idoller bu isteğin en eski işaretleridir.
Nitekim, Yunan uygarlığından önce eski Mısır mezarlarında bulunan, kolları hareket eden
bebekler bu alandaki ön çalışmalar olarak kabul edilebilir. Daha karmaşık olanlarına ise eski
Mısır'da rastlanmaktadır.
13
Cezerî, 2002, s. 196-197
10
Yunanlılar daha karmaşık otomatlar yapmışlardır. Daedalus'un14 uçan bir kuş ve bir
labirenti koruyan, onun gerisinde aşağı yukarı gidip gelen bir heykel yaptığı ve yine
Tarentumlu Archytas'ın (M.Ö. 4.yüzyıl)15 tahtadan bir kuş yaptığı, mekanik prensiplere uygun
olarak inşa edilen bu kuşun uçtuğu söylenmektedir. Roma döneminde de en önemli
otomasyon, Sezar'ın ölümü sırasında düzenlenmiştir. Sezar öldüğünde Roma halkı çok şaşkın
ve çok huzursuzdu. Antonius (MÖ. 83-30) cenaze merasimi konuşmasını yapmakla
görevlendirilmişti ve suikastçılara karşı halkı ayaklandırmak istiyordu. Sezar'ın yirmi üç
yerinden kan akan mumyasını hazırlattı ve geçit töreninde gizli bir mekanizmayla onu
yerinden kaldırıp bir tarafından diğerine döndürttü.
Bu tip çalışmalar Đslâm Dünyası'nda da sürdürülmüştür. Benû Musâ'nın (9. yüzyıl)
Kitâbü'l-Hiyel adlı eserinde böyle örneklere rastlanır. Bunlar arasında başını su içmek için kovaya sokan at, fitili ve gaz seviyesi otomatik olarak ayarlanan gaz lambası, rüzgara arkasını
döndürerek sönmeyen lambalar sayılabilir.
Yunanlılarda ve onu izleyen dönemlerde otomat üzerindeki çalışmalar iki koldan
geliştirilmiştir. Bunlardan birincisi, insanları hayrete düşüren ve eğlendiren araçlar, diğeri ise
otomasyona bağlı olarak gelişen su saatleridir.
Đnsanları Hayrete Düşüren ve Eğlendiren Araçlar
Hava, boşluk, su, ateş ve dengeye ilişkin çeşitli fizik prensiplerine dayanılarak inşa
edilen bu tip araçlara Yunanlılarda rastlanmaktadır. En önemli adım Ctesibios, Philon ve
Heron'un çalışmalarıyla atılmıştır.
Bu tip çalışmalar Đslâm Dünyası'nda da sürdürülmüştür. Benû Musâ'nın Kitâb el-Hiyel
adlı eserinde böyle örneklere rastlanır. Bunlar arasında başını su içmek için kovaya sokan at,
fitili ve gaz seviyesi otomatik olarak ayarlanan gaz lambası, rüzgara arkasını döndürerek
sönmeyen lambalar sayılabilir.
Yaklaşık 18-19. yüzyıla kadar eğlence amaçlı otomasyon çalışmaları hükümdarlarca
desteklenmiştir. Belki de bu destek olmasaydı bu derece hayret uyandıran araçların yapımı
gerçekleşmezdi. Bu Cezerî için de geçerlidir. Onun yaptığı aletleri gören zamanın Diyarbekir
Sultanı Sukmân bin Artuk, onu desteklemiş ve bu aletlerin betimlemelerini içeren bir kitap
kaleme almasını emretmiştir.
Rönesans'ın teknik üstadı Leonardo da Vinci'nin (1452-1519) de bu türde araçlar
yaptığını biliyoruz. Leonardo bir ressam, bir bilim adamı ve bir mühendistir; teknoloji ile
ilgili olarak bazı projeler geliştirmiştir. Kuşların kanat ve kas yapısından hareketle, insanların
da belli bir düzenek sayesinde uçabileceği anlayışını geliştirmiş ve bu yolda bazı araştırmalar
yapmıştır. Aynı şekilde balıklar gibi, insanların da denizin altında yaşayabileceğini varsayan
Leonardo’nun ilk denizaltı projelerini geliştirdiği bilinmektedir.
14
Daedalus M.Ö. IV. yüzyıl başlarında yaşamış olan Yunan mitolojik mimar ve heykeltıraşıdır. Girit Minos'u
için labirent, Pasiphae için tahtadan bir inek ve Argonauts'u kovan bronz bir adam yapmış olduğu söylenir.
15
Tarentum'da doğmuş olan ünlü matematikçi, eğitimci, filozof, general ve devlet adamıdır. Platon'un çağdaşı ve
arkadaşıdır. Đlk defa mekaniği matematiğe uygulayan kişidir.
11
Leonardo, eğlence amaçlı otomatlar da yapmıştır. Bunlardan biri I. François için yaptığı
ve canlı gibi dolanan bir aslandır. Kral bundan usanınca tekneden bir keşiş otomatı yapmıştır.
Bu otomat aslanla karşılaşınca değnekle aslana vuruyordu.
1738'de Fransız bir teknolog olan Vaucanson, Paris'te bir suni ördek yapmış ve teşhir
etmişti. Bu ördek yem yiyor ve yediği yemi sindirilmiş olarak çıkarıyordu. 1820'lerde ise
yürüyen, ayakta duran ve konuşan bir otomattan söz edilir. Bu tür makine otomatların yapımı
mekanik saatlerin yapımıyla birlikte gelişmiştir.
Su Saatleriyle Birlikte Gelişen Otomasyon Çalışmaları
Zamanı ölçen en eski araçlar Güneş, kum ve su saatleridir. Mısırlılar gündüzleri saatleri
ölçmek için Güneş'in gölge uzunluğundan yararlanıyorlardı ve bu prensibe dayanarak basit
Güneş saatleri yapmışlardı. Güneş saatleri masrafsız ve güvenilirdi; ancak Güneş'in bulunmasını gerekli kılıyor, bulutlu havalarda ve özellikle de geceleri kullanımı mümkün olmuyordu.
Bu nedenle su saatlerine "Horologium Hibernum" veya gece saati adı veriliyordu.
Su saatlerinin yaygın olarak kullanılmasıyla birlikte, gündüzden veya geceden geçen
saatleri bildirmek için bir topun zil üzerine düşürülmesi, bir düdüğün öttürülmesi,
davulcuların davullarını çalmaları, rakkaselerin raksetmesi gibi çeşitli yöntemler izlendi.
Böylece su saatlerine bağlı olarak otomasyon çalışmaları büyük ilerleme kaydetti.
Güneş ve su saatlerine Mısır ve Mezopotamya'da rastlanmaktadır. Kazılarda bulunan
ilk Güneş saati Thothmes III döneminden (MÖ. 1480), su saatlerinin en eskisi ise Karnak'ta
bulunmuş olup Amenhotep III döneminden (MÖ. 1415-1380) kalmadır. Bu saatler, dış
kısımları süslü, dibi delik saksı biçimindeydiler, saatleri gösteren çizgiler ise iç kısımda
bulunuyordu. Đçine belirli bir miktar su dolduruluyor ve alttaki delikten akan su miktarı
süreyi belirliyordu. Böyle bir araçta suyun akış hızının sabit tutulması gerekeceği açıktır.
Oysa bir kaptaki suyun akış hızı deliğin büyüklüğüne ve suyun yüksekliğine bağlıdır. Bunun
bilincinde olan Mısır ve Mezopotamyalılar, konik ve prizma biçiminde saatler kullanmaya
başlamışlardı. Bu saatlerde saati gösteren işaretler kabın iç kısmına yapılmıştır. Üst kısmı ise
sembollerle süslenmiştir.
Saatte eşit sürelerin saptanması sorununa ilk ve gerçekten çözüm getiren bilim adamı
Ctesibios olmuştur. Ctesibios, deliği camdan veya altından yapmak suretiyle daralıp
genişlemesini engellemiş, su seviyesini sabit tutmayı ise, kaba başka bir musluktan sürekli su
akıtmakla sağlamıştır. Böylece, oldukça güvenilir bir su saati elde etmiştir.
Su saatlerinin yapımında atılan önemli adım anoforik saatlerdir. Vitrivius'un tasvir ettiği
bu saatin mucidi olarak Ctesibios gösterilmektedir. Bu saatlerde su bir kaba toplanır; bronz bir
zincire bağlı olan ve su yüzeyinde bulunan şamandıra kalkar. Zincirin diğer ucunda bir ağırlık
asılıdır. Böylece şamandıranın aşağı-yukarı olan doğrusal hareketi bir zincir aracılığıyla dairesel bir harekete dönüştürülmüş olur.
Çok eski zamanlardan beri gün 24'e bölünmüş, 1/24'e de saat adı verilmiştir. Daha sonra
bu bölmede, yani 24'e bölmede birbirinden farklı iki uygulama ortaya çıkmıştır. Bu
uygulamaların birinde gün 24 eşit saate bölünüyor, diğerinde ise gündüz 12 ye gece 12 ye
bölünüyordu. "Güneş saati" adı verilen bu yöntemde gece ve gündüz saatlerinin süreleri
birbirine eşit olmadığı gibi, birbirini izleyen gündüzlerin ve gecelerin süreleri de birbirine eşit
12
değildi. Bu uygulamada her günün gündüzünün ve gecesinin saatlerini göstermek çok
karmaşık bir tablo ortaya çıkarıyordu. Asıl ilginç olanı, yaygın olarak su saatinin
kullanılmasıydı. Bu nedenle gündüzden veya geceden geçen saatleri bildirmek için bir topun
zil üzerine düşürülmesi, bir düdüğün öttürülmesi, davulcuların davullarını çalmaları,
rakkaselerin raksetmesi gibi çeşitli yöntemler izlendi. Böylece su saatlerine bağlı olarak
otomasyon çalışmaları büyük ilerleme kaydetti.
Batılıların "Puppet Theatere" (Kukla Tiyatrosu) adını verdikleri bu çalışmalara ilişkin
ilk büyük aşama Gazza'daki saatte gerçekleştirilmiştir. 510 yılında inşa edilen bu aracın
kadranı yoktur. Saatler topların düşmesi, ışıklandırma ve çeşitli figürlerin hareketleriyle
belirtiliyordu. Prokopios, Ekphrasis Horologiou adlı eserinde bu saatin tasvirini vermiştir.
Bu konuya ilişkin ilk örnek, Archimedes'e (M.Ö.287-212) atfedilen Arapça bir yazmada
tasviri verilen bir saattir. Her ne kadar bazı Latin kaynaklarında Archimedes'in Ay, Güneş ve
gezegenlerin hareketlerini gösteren bir planeteryum inşa etmiş olduğu söz konusu edilirse de,
saat inşa ettiğine ilişkin bir bilgiye rastlanmaz.
Bu, dört metre yüksekliğinde büyük bir saattir. Saatler dikey bir sütuna geçmiş iki halka
ile gösterilir. Halkalardan biri inerken diğeri yukarı çıkar. Saatin üst kısmının ortasında
gözlerinin rengi her saat başı değişen bir yüz, cellatın birer birer başlarını kestiği 12 zincire
bağlı esir, ard arda açılan, içlerinde birer atlı görünen 12 kapı vardır. Saatin alt kısmındaki iki
tepe arasında bir ağaç bulunur. Her saat, tepedeki iki delikten iki yılan çıkar ve ağaçtaki kuşlar
korkudan ötmeye başlarlar. Muhtemel olarak saat kısmında bir flütçü vardır ve günün
yarısında flütünü çalar. Bu, günün yarısına işaret eder. Ancak bilim tarihçileri bu eserin
Archimedes'e ait olmadığı üzerinde uyuşmuşlardır. Bu saatin Gazza'da inşa edilen saate
benzediği ve bir Müslüman icadı olduğu görüşü kabul edilmektedir.
Çin'de Saat Yapımı Üzerindeki Çalışmalar
Çin'de bilinen en eski su saati M.Ö. 200 yıllarına kadar gider. Ancak bu saatin yapılışı
ve işleyişine ilişkin hiç bir açıklama yoktur. Genelde Çin'deki bu tip saatlerde hareket, çarkın
çevresine sabitlenmiş kepçeler üzerine suyun yüksekten düşürülmesiyle sağlanır.
1094 yılında Su Sung tarafından Honan kentinde Đmparator Che Tse için inşa edilen bir
su saati özellikle otomat tarihi açısından çok dikkat çekicidir. Saat iki bölmeli kule biçiminde
olup, alt kısmı üst kısmından daha geniştir ve üstü bir çatı ile kapatılmıştır.
Kulenin iç kısmında zamanı ölçmekte kullanılan sekiz çark, zaman ekseni üzerine
yerleştirilmiştir. En üstteki çark "Göksel Dişli" adını alır ve dişleri ekvator halkasının
dişlerine girer ve onu döndürür. Çarklardan ikincisi günün çift saatlerinde davulun ve zilin
çalınmasını, üçüncüsü çeyrek saatlerde zilin ve davulun çalınmasını, dördüncüsü her saat
figürlerin görünüp kaybolmasını, beşincisi çeyrek saatlerde figürlerin görünmesini, altıncısı
gece gong çalınmasını, yedincisi gece figürlerin görünmesini, sekizincisi geceden geçen
saatlerin bildirilmesini sağlar.
Bütün bu mekanizma beş buçuk katlı bir yapı içinde bulunur. Her katta tahta figürlerin
görünüp kaybolduğu kapılar vardır. Birinci katta solda bir çan, sağda büyük bir çan, ortada bir
davul bulunur. Đkinci kat çift saatlerin başlangıç ve sonlarını, üçüncü kat çeyrekleri bildirir.
13
Dördüncü katta ise gece saatlerinde çalan bir gong vardır. Beşinci katta ise gece saatlerinde
gösteri yapılır.
Aracı hareket ettiren kontrollu su akışı, iki su haznesi
ile sağlanmıştır. Su üstteki hazneden alttaki hazneye akar,
alttaki haznedeki su seviyesi daima sabit kalır. Đkinci
haznenin altındaki delikten su bir sifon yardımı ile büyük
çarkın kepçeleri üzerine düşerek onu düzgün olarak döndürür.
Cezerî’de Otomat Örnekleri
Otomat çalışmaları Cezerî ile doruk noktasına
ulaşmıştır. Cezerî, kitabında çeşitli otomat örnekleri verir.
Bunlardan bazıları şunlardır:
Bir Partide Kimin Đçki Đçeceğine Karar Veren
Otomat
Araç beş katlı bir hisar biçiminde yapılmıştır. En alt
Resim 4
bölmede bir elinde şişe tutan, önünde bir kadeh bulunan bir Bir Partide Kimin Đçki Đçeceğine
cariye oturmaktadır. Onun üzerindeki bölmede dört müzisyen
Karar Veren Otomat
cariye, bunun üzerindeki ayvanda bir dansör, en üst bölmede
iki kanatlı bir kapı vardır. Hisarın üzerinde bir kubbe
ve kubbenin üstünde de bir at ve sürücüsü
bulunmaktadır (Resim 4).
Bu otomat toplantıya getirilip orta yere konur.
Bir süre sonra cariyeler müzik araçlarını çalmaya,
dansör dans etmeye, süvari dönmeye, cariye önündeki
kadehe şişeden şarap doldurmaya başlar. Süvari
durur; bir saki, kadehi süvarinin mızrağı ile işaret
ettiği kişiye sunar. Kişi şarabı içince, tekrar kadehi
cariyenin önüne koyar. Bu seremoni 20 dakikalık
aralıklarla 20 kez tekrarlandıktan sonra, üst hisardaki
kapının kanatları açılır ve kapıdan çıkan figürün sağ
eli "başka şarap yok", sol eli ise" iki kadeh daha var"
işaretini yapar.16
Abdest Almak Đçin Kullanılan Tavus kuşlu
Leğen
Resim 5
Abdest Almak Đçin Kullanılan Tavus kuşlu
Leğen
16
Araç, bir kaide üzerine oturtulmuş bir leğen,
leğenin zemininden yükselen dört sütun ve bu sütunlar üzerinde de tavus kuşunu taşıyan iki kapılı bir
hisardan oluşmuştur. Tavusun boynu yay gibi
uzanmış ve gagası leğene doğrudur. Kuyruğu ise
Cezerî, 2002, s. 117-126.
14
diktir. Tavusun gagasından su akar. Bu anda kapılardan biri açılır ve elinde sabun kavanozu
tutan bir çocuk çıkar. Su akışı durduğunda diğer kapı açılır ve buradan da elinde havlu tutan
bir çocuk çıkar (Resim 5).17
On Yaşlarında Görünen, Sağ Elinde Kadeh, Sol
Elinde Gümüş Balık Tutan Çocuk
Bir saatin sekizde birine eşit bir süre geçtikten sonra
balığın başı eğilir ve ağzından kadehe şarap akar. Kadeh
dolunca, balığın başı tekrar yükselir, kadeh tutan el biraz
aşağı iner, kral kadehi alır, içer ve figürün eline geri koyar
(Resim 6).18
4. Su Saatleri
Cezerî'nin bu konuda hazırladığı araçlar oldukça ilginç
ve teknoloji tarihi açısından önemlidir. Cezerî bu tür saatleri
oldukça ayrıntılı bir biçimde, hassas yapmış ve betimlemiştir.
Ayrıca ayrıntılı olarak mekanizmaların yapımını vermiştir.
Fil Su Saati
Resim 6
On Yaşlarında Görünen, Sağ
Bu saat Cezerî'nin en ünlü aracıdır. Sırtında kare
Elinde
Kadeh, Sol Elinde Gümüş
biçiminde bir kürsü, kürsünün köşelerindeki sütunlar üzerinde
Balık Tutan Çocuk
bir hisar, hisarın üzerinde
küçük bir kubbe, kubbenin üstünde de bir kuş bulunan bir
fil şeklindedir (Resim 7). Hisarın filin başı yönündeki
tarafında bir balkon, balkonda oturan bir adam, adamın
sağında ve solunda iki şahin, balkonun sütunları arasında
uzanan ve üzerine iki yılan sarılmış bir mil, kürsünün orta
kısmında bir yarım küre ve üzerinde elinde kalem tutan
bir kâtibin oturduğu platform, platform üzerinde 7 1/2
dereceye bölünmüş bir yay, filin boynuna oturmuş, sağ
elinde balta sol elinde sopa tutan bir bakıcı ve filin
boynunun iki yanında iki vazo bulunmaktadır.
Resim 7
Fil Su Saati
17
18
Kâtibin kalemi yarım saatte 7 1/2 dereceye gelince,
kuş öter, deliklerden birinin yarısı beyaza döner, balkonda
oturan adam sağ tarafındaki şahinin gagasından elini
kaldırır, sol elini sol tarafındaki şahinin gagası üstüne
koyar. Sağındaki şahinin gagasından, sağdaki yılanın
ağzına bir top düşer, yılan topu filin sağ omzundaki
vazoya bırakır, filin seyisi balta ile filin başına hamlede
bulunur, sopalı sol elini kaldırır ve filin başına vurur. Top
filin göğsünden çıkar, karnında asılı bir çan üzerine
Cezerî, 2002, s. 182-185.
Cezerî, 2002, s. 144-146.
15
düşerek ses çıkarır, böylece yarım saatin geçtiği bildirilir. Kâtibin kalemi derece işaretlerinin
dışına gelir. Bundan sonra aynı işlemler sol taraftaki şahin ve yılan için tekrarlanır. Bir delik
tamamen beyazla örtülür. Bu anda bir saat geçmiştir.19
Güneş Saatlerini Bildiren Hisarlı Su Saati
El-Cezerî'nin bu su saati (Resim 8) gece 12 ve
gündüz 12'ye bölünmüş bir Güneş su saatidir. Bu saat bir
astronomik saattir; yani gündüz Güneş'in gök yüzünde
nerede olduğunu, hangi burçta olduğunu, Güneş ve Ay'ın
gök yüzündeki konumlarını, gündüzden veya geceden ne
kadar saat geçmiş olduğunu bildirir.
Bu saat iki insan boyu yüksekliğinde bir ev
biçimindedir. Alt kısmında dokuz karış yüksekliğinde,
bronz veya tahta ile kapanmış bir kapı, aracın en alt
kısmında, perdenin önünde iki davulcu, iki borucu, zilci
figürü, perdenin iki yanında iki mihrap ve içlerinde
kanatlarını açmış birer şahin ve şahinlerin önlerinde,
içlerinde birer zil asılı iki vazo, iki mihrabın arasında
dışbükeyliği yukarı doğru olan yarım daire biçiminde
sıralanmış 12 cam disk, mihrapların üstünde bir friz ve friz
Resim 8
boyunca hareket eden altından yapılmış bir hilâl, frizin
Hisarlı Su Saati
üstünde aynı renge boyanmış tek kanatlı 12 kapı, onların
da üzerinde, alttakilere paralel çift kanatlı 12 kapı daha, kapıların üstünde 12 burçtan altısının
göründüğü bir pencere, onun da altında Güneş'i taşıyan bir halka, onun altında da Ay'ı taşıyan
bir halka vardır.
Gün başlangıcında altın hilâl friz üzerinde muntazam bir biçimde hareketine başlar.
Kapılardan birinciyi geçip, birinci ile ikinci kapı arasına gelince, üstteki kapılardan ilkinin
kanatları açılır ve bir figür görünür, aynı anda alttaki kapı döner ve rengi değişir. Đki şahin öne
doğru çıkıp vazolara yaklaşır ve gagalarından birer topu zillerin üzerine düşürürler. Çok
uzaktan bile işitilebilecek ses çıkarırlar. 6., 9. ve 12. saatlerde ise bunlara ek olarak aynı anda
davulcular davullarını, zilci zilini çalar ve borucular borularını öttürürler.
Gün başlangıcında Güneş hangi burçta ise, o burç hizasında ve ufuktan doğmak üzere
bulunur. Yavaş yavaş Güneş'le birlikte doğmakta olan burç yükselir, karşısındaki burç ise
batar.
19
Cezerî, 2002, s. 59-79.
16
Geceye gelince; Ay gök yüzünde göründüğü biçimde, yani hilâl ise hilâl, yarım Ay ise
yarım Ay, dolunay ise dolunay biçiminde, bulunduğu burç hizasında görünür. Gecenin
başlangıcından itibaren bir saat süresinde, ilk cam disk bütünüyle aydınlanıncaya kadar
gittikçe büyüyen bir ışık görülür. Altıncı ve
dokuzuncu cam diskler bütünüyle aydınlandığında
müzisyenler, gündüz olduğu gibi görevlerini yerine
getirirler. On ikinci cam disk aydınlandığında, ki bu
gecenin son saatinin sonudur, aynı işlevler
tekrarlanır.20
Kayık Su Saati
Bu saat, pirinçten yapılmış, kayık biçiminde
güzel bir kaptır (Resim 9). Bu kayığın orta
kısmında, pirinç sütunlar üzerinde yükselen kare
biçiminde bir hisar, hisarın üzerinde küçük bir
kubbe vardır. Hisarın, kayığın pruvasına bakan
yüzünde bir kapı bulunur. Bu kapıdan bir şahinin
başı ve göğsü görünür. Sütunlar arasında karşılıklı
iki kiriş vardır. Kirişlerin ortasından bir mil geçer.
Bu mile bir yılanın kuyruğu sarılmıştır. Yılanın başı
şahine doğru uzanmıştır. Kayığın orta kısmında
Resim 9
kubbeye benzer bir kısım, bunun üstünde de elinde
Kayık Su Saati
kalem tutan bir kâtibin oturduğu kürsü vardır.
Kürsünün üzerinde, kâtibin çevresine 15 işaret yapılmıştır. Kalem bu işaretler üzerinde
hareket eder ve işaretlerin sonuna geldiği zaman günün bir eşit saati geçmiştir. fiahin yılanın
ağzına bronz bir top düşürür. Yılan alçalır ve topu kayığın pruvasındaki büyük bir zilin
üzerine bırakır ve yerine döner. Kâtibin kalemi tekrar ilk işarete
döner.21
5.Mumlu Saatler
Otomat yapımı açısından ilginç olan ve Cezerî'ye kadar
karşılaşılmayan bir diğer grup ise mumlu saatlerdir. Sınaât elHiyel'de dört adet mumlu saat tasviri yer alır. Bunlardan biri örnek
olarak aşağıda verilmiştir.
Mumlu Saat
Resim 10
Mumlu Saat
20
21
Araç, üzerinde pirinç kılıfı olan bir şamdandır (Resim 10).
Kılıfın dibinde bir tünek üzerinde, sırtı ve kafasının arkası kılıfa
bitişik olan bir şahin vardır. Şahinin sağında, şamdanın kaidesi
üzerindeki kürsüde, elinde kalem tutan bir kâtip yer alır. Başlangıçta
kâtibin kalemi onbeşe bölünmüş bir daire yayının dışında bulunur.
Cezerî, 2002, s. 3-38.
Cezerî, 2002, s. 49-58.
17
Mum yakılır. Kâtibin kaleminin ucu ilk işaretin karşısına
gelinceye kadar hareket eder. Kalem onbeş derecenin
sonuna ulaştığında şahinin gagasından şamdanın
kaidesine bir top düşer. Bu durumda gecenin bir saatinin
geçmiş olduğu bilinir.22
6. Kan Alma Tekneleri
Cezerî'nin otomat çalışmaları arasında, hastadan
alınan kanın miktarını ölçen kan alma tekneleri de yer
alır. Kan alma teknelerine ilişkin Cezerî'den önce
herhangi bir kayda rastlanmamaktadır. Cezerî, denge
prensibini kullanarak dört adet kan alma teknesi
yapmıştır. Birini örnek olarak verelim.
Alınan Kan Miktarının Öğrenilebildiği Kan
Teknesi
Araç, bir kaide üzerine yerleştirilmiş bir leğen biçiResim 11
Kan
Teknesi
mindedir (Resim 11). Teknenin ortasındaki platform
üzerinde ayakta duran bir keşiş yer almaktadır. Keşişin elinde bir âsâ vardır ve âsânın ucu
1'den 120'ye kadar işaretlenmiş olan teknenin kenarına uzanmıştır. Araç kanı alınacak kişinin
önüne yerleştirilir. Kan tekneye boşaltılır. 1 dirhemlik kan teknede toplandığında keşişin
elindeki âsâ ilk işarete ulaşır. Kan miktarı arttığında keşiş âsâsı ile birlikte kan miktarını
göstermek üzere döner.23
7. Suyu Yukarı Çıkarmakta Kullanılan Araçlar
Göllerden veya kuyulardan suyu yukarı çıkarmakta kullanılan ilk araçlardan biri
kovalardır. Bunlar bir kalasın ucuna, uzunluğu kuyunun derinliği + kalasın boyuna eşit bir
ipten ve onun ucunda da bir kovadan ibarettir. Kalasın diğer ucunda bir ağırlık vardır. Kova
kuyuya veya göle sallanıp su ile dolup
kendi haline bırakıldığında, kalasın
ucundaki ağırlık dolu kovanın ağırlığından
fazla olduğundan hiç bir kuvvet
uygulamadan kovayı yukarı çıkaracaktır.
Suyu yukarı çıkarmakta kullanılan
araçların bir diğeri Ctesibios'un söz konusu
ettiği basma tulumbalardır. Bunlar deneme
yanılma yöntemiyle değil, dönemlerinin üst
düzeydeki
hava
boşluk
üzerindeki
kuramsal bilgileri temele alınarak icat edilmişlerdir.
22
23
Şekil 3
Cezerî, 2002, s. 102-105.
Cezerî, 2002, s. 168-170.
18
Archimedes'in Burgusu adını taşıyan Şekil 3'de görülen alet de suyu yukarı taşımak için
tasarlanmış bir araçtır. Bu aracın ilk olarak Archimedes tarafından kullanıldığı söylenir.
Sirakuza Kralı I. Hieron'nun inşa ettirdiği büyük
bir
gemi
içindeki
suyu
boşaltmakta
kullanılmıştır. Bu araç bir silindir içine sıkıca
yerleştirilmiş bir heliksten oluşur. Açık olan alt
ucu 45 derecelik açı yapacak biçimde suya
daldırılır. Heliks döndürüldükçe su yukarı çıkar.
Suyu yukarı çıkartmakta kullanılan bir
diğer araçta su çarklarıdır. Bunlar da iki alt
gruba ayrılır.
1. Akarsulardan suyu yukarı çıkaran
araçlar.
2. Göl veya kuyulardan suyu yukarı
çıkaran araçlar.
1. Akarsulardan suyu yukarı çıkaran
araçlar, çevrelerine kanatlar yerleştirilmiş, dikey
olarak bir kısmı suyun içine gömülmüş
çarklardır.
Çarkın üzerine kovalar yerleştirilir, akan
su kanatlara çarparak çarkı döndürür ve kovalar
yardımı ile de su yukarı çıkarılmış olur. Su
Resim 12
gücünden yararlanılarak suyu yukarı çıkarmakta
Suyu Yukarı Çıkarmak Đçin Đnşa Edilen Bir Araç
kullanılan bu araçlara Đslâm Dünyası'nda
"Noira" (Farsça, su çarkı - tekerleği) veya "Sindî tekerleği", Batı'da ise "Norse mill" adı
verilmiştir.
Daha sonra bu çarklar yatay konuma getirilerek ve ortasından çıkan eksene değirmen
taşı yerleştirilmiş, hububat öğütmekte kullanılmaya başlanmıştı. Bu değirmenlerin Augustus
(M.Ö. 63-MS. 14) döneminde kullanıldığından söz edilir. Bir diğer kaynak da Teselya'lı
Antipotes'in (M.Ö. 1. yüzyıl) şiiridir. Strabon'un (M.Ö. 1. yüzyıl) Pontus'ta Mitridates'in
sarayının yakınlarında inşa edildiğinden söz ettiği değirmen bu tip bir değirmendir.
Bunların önemini kavrayan Romalılar, bu değirmenleri çok geliştirdiler (M.S. 4.
yüzyıl); bu araçları değişik amaçlar için kullanmaya başladılar; madenleri dövmekte,
körükleri üflemekte olduğu gibi. Bu kullanımda kuvvet yönünün değiştirilmesi, başka
deyimle dişlilerin kullanılması gerekiyordu. Vitrivius'un tasvir ettiği değirmenler bu
gruptandır. Bu değirmenlerin menşei bilinmese de, ilk önce dağlık bölgelerde kullanılmış
olduğu düşünülebilir.
Đslâm kaynaklarında da bu tip araçların kullanılmış olduğundan sıkça söz edilir. Yakut,
Maderan bölgesinde 300 değirmenin bulunduğundan söz eder.
Su çarklarının paralelinde, hemen hemen aynı amaca yönelik olan bir araç grubu da
yeldeğirmenleridir. Verilen bilgilere göre, yeldeğirmenlerinin vatanı Sicistân'dır. Bunlar su
19
değirmenleri gibi hem hububatı öğütmekte, hem de
kuyulardan suyu yukarı çıkarmakta kullanılır.
Sicistanlılar hava akımlarına ilişkin bilgi sahibiydiler
ve bunları uygulayarak yeldeğirmenlerini icat ettiler.
Mes‘ûdî ve El-Đstakri'nin yapıtlarında, bunlardan
bilinen şeyler gibi söz edilir. Batı'da bunlardan söz
edilişi 1105 dolaylarına rastlar.
Bu araçlar, göl veya kuyulardan suyu yukarı
çıkarmak için kullanılan araçlardır. Cezerî beş adet
aracın tasvirini verir. Bunlardan birisini örnek olarak
verelim.
Bir Kuyu veya Gölden Suyu
Çıkarmak Đçin Đnşa Edilen Bir Araç
Yukarı
Resim 12'de görüldüğü gibi bu araç kuyunun
Resim 13
veya gölün içine yerleştirilen bir bina biçimindedir.
Yukarıdaki hayvan döndüğünde çarklar hareket eder ve bu hareketle kaşık suya girerek bir
miktar suyu yukarı kaldırır.24
Suyu 10 Metre Yukarı Çıkaran Araç
Araç, suyu yaklaşık on metre yukarıya çıkaran bir araçtır (Resim 13). Aracın en önemli
katkıları, karşılıklı iki pompa kullanılarak verimliliğin arttırılması ve bir çark yardımıyla
dairesel hareketin doğrusal harekete dönüştürülmesidir.
8. Saray Kapısı
Cezerî'nin diğer bir önemi de Artuklu Sarayı'nın kapısını yapmış olmasıdır (Resim 14).
Bu kapı 18 karış, yani dört metre yüksekliğinde ve 6 karış, yani 1.5 metre eninde dökme
pirinçten yapılmış iki kanatlı bir kapıdır. Kapının orta kısmı altıgen ve sekizgen yıldız motiflerinden oluşan kafes biçimindedir. Bu kafes, birbirlerine sarılmış yapraklarla süslenmiş
küfî yazısıyla çevrelenmiştir: "Mülk, Tek ve Kadir-i Mutlak Olan Tanrınındır." Bu yazı
parlatılmış biri sarı diğeri kırmızı iki yaprakla süslenmiş pirinç bir bordürle çevrilmiştir.
Kanadın üst kısmında pirinç bir levha ve onun üzerinde de dökme pirinçten, olağanüstü bir
işçilik ürünü olan sağlam bir yağmurluk vardır. Kapının bütün çevresi süslenmiş bir pirinç
şeritle çevrilmiştir. Kapama kısmı zarif bir sütun biçimindedir.
24
Cezerî, 2002, s. 216-217.
20
Cezerî, ilk önce kafesi nasıl doldurduğunu anlatır. Altıgen yıldız, sekizgen yıldız,
badem ve eyer biçiminde tahtadan dört tane kalıp kesilir; dört parmak uzunluğunda, başları
yassı olmayan, üst kısımlarında bir hurma çekirdeği biçiminde fazlalıklar bulunan demir
çiviler yapılır.
Cezerî, kapının her parçasının ayrıntılı
olarak tasvirini vermediğini, geri kalanları
sanatkârın el becerisine bıraktığını söyler; bu
pirinç kapının masif bir kapı üzerine monte
edildiğinden söz etmiş olmasa da, döküm
sırasında kapının arkasında hazırladığı
çivilerden, onun masif bir kapı üzerine
çakılmış olduğu sonucunu çıkarmak
kolaydır.
Resim 14
Artuklu Sarayı'nın Kapısı
21
KAYNAKÇA
Aslanapa, Oktay, Anadolu'da Đlk Türk Mimarisi, Başlangıç ve Gelişmesi, Ankara 1991.
Bir, Atilla, "Al-Cazari a Medieaval Engineer at Artukid Capital Diyarbakır," Turkish
Review Quarterly Digest, 1987, s. 33-43.
Bir, Atilla, The Book of "Kitâb al-Hiyal" of Banu Musa bin Shakir, Đstanbul 1990.
Bir, Atilla ve Mahmut Kayral, "Cezerî'nin Döneminin Doruğu Olan Mekanik
Düzenekleri", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 31-47.
Brunet, Pierre, Aldo Mielli, Historie Des Sciences Antiquité, Payot/Paris 1935.
Carra de Vaux, Le Livre des appareils pneumatiques et des machines hydrauliques par
Philon de Byzance, édité d'aprés les versions arabes d'Oxford et de Constantinople et traduit
en français, Notices et exraits des Mss., t. 38, 211p., Paris 1902.
Carra de Vaux, Les penseurs De L'Islam, Cilt II, Paris 1921.
Cezerî, Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap, Tıpkı Basım, Kültür
Bakanlığı Yayınları 1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi 2, Ankara 1990.
Cezerî, El-Câmi Beyne’l-Đlm ve’l-Amel en-Nâfi Fî Sınaâti’l-Hiyel, Hazırlayanlar: Sevim
Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002.
Çeçen, Kâzım, "El-Cezeri'nin Su Saatinin Rekonstrüksiyonu," I.Uluslararası TürkĐslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, ĐTÜ, 14-18 Eylül 1981, s. 321-337.
Çeçen, Kâzım, "El Cezerî'nin ĐTÜ'de Yapılan ve Çalıştırılan Su Saati", Bilim ve Ütopya,
Ocak 2001, Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 48-49.
Coomaraswamy, A.K., The Treatise of al-Jazari on Automato, Museum of Fine Arts,
Boston 1924.
Drachmann, "Ktesibios, Philon and Heron; A Study in Ancient Pneumatics," Acta
Historica Scientiarum Naturalium et Medicinalium, 4, Copenhagen 1948.
Drachmann, A.G., The Mechanical Technology of Greek and Roman Antiquity,
Copenhagen, Madison, Londra 1963.
Ebü'l-Đzz Cezerî Kongresi, Erciyes Üniversitesi, Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü,
Kayseri, 14 Mart 1986.
Ecnebi, Kas›m, al-Jamî'bayn al 'ilm wa'l-'amal al-nafi' fî s›na'at al-hiyal, Arabic text
edited by Ahmad Y. al-Hasan, Institute for the History of Arabic Science, Halep 1979.
Hill, Donald R., The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitâb fî
Ma'rifat al-Hiyal al-Handasiyya) by Ibn al-Razzâz al-Jazarî, Dordrecht ve Boston 1974.
Hill, Donald R., The Book of Ingenious Devices (Kitâb al-Hıyâl) by the Banu (sons of)
Musa bin Shakir, Londra 1979.
Lugal, Necati; Sayılı, Aydın, Ebu Nasr il-Farabi'nin Halâ Üzerine Makalesi, Ankara
1951.
22
Nalân Mahsereci, "12. Yüzyılda Yaşamış 'Otomasyonun ve Robotun Atası' Türk Bilgini
Ebû'l-Đzz el-Cezerî", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 6-11.
Needham J., (Wang Ling ve D.J.Price ile), Heavenly Clockwork, Cambrige 1960.
Needham, J., "The Pre-Natal History of the Steam Engine," Transactions of the
Newcomen Society, 35, 1900, 1962-63.
Ökten, Sadettin, "Cezerî," TDV ĐA, Cilt 7, Đstanbul 1993.
Price, Derek J. De Solla, "Automata in History, Automata and the Origins of
Mechanism and Mechanistic Philosophy," Technology and Culture, Cilt V, No 1, 1964.
Sarton, George, Introduction to the History of Science, Baltimore 1927.
Schmidt, W., "Liber Philonis de Ingeniis Spiritualibus," Heronis Alexandrini Opera,
Cilt I, s.458-489, Leibzig 1899.
Schmidt, W., Pneumatica et automata, Heronis Alexandrini opera quae supersunt
omnia, Cilt I, Leipzig 1899.
Tekeli, Sevim, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir,
Yavuz Unat, Ayten Aydın Koç, Bilim Tarihine Giriş, Üçüncü Baskı, Nobel, Ankara 2001.
Tez, Zeki, Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, Ankara 2001.
Unat, Yavuz, "Cezerî Üzerine Yapılan Bazı Çalışmalar", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001,
Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 10.
Unat, Yavuz, "Teknoloji Tarihinde Cezerî'nin Öncülleri", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001,
Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 12-18.
Unat, Yavuz, "Cezerî'nin Yapıtı", Bilim ve Ütopya, Ocak 2001, Sayı 91, Đstanbul 2001,
s. 18-23.
Unat, Yavuz, "Cezerî Üzerine Türkçe ve Yabancı Kaynaklar", Bilim ve Ütopya, Ocak
2001, Sayı 91, Đstanbul 2001, s. 50-51.
White, Lynn, Medieval Tecnology and Social Change, Oxford 1962.
23