Tam metin

Transkript

Tam metin

Devlet Denetleme Kurulu
Araştırma ve İnceleme Raporu
I
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER_____________________________________________________________________________________________ I
TABLOLAR______________________________________________________________________________________________ IV
ŞEKİLLER ______________________________________________________________________________________________ VII
RESİMLER ______________________________________________________________________________________________ IX
KISALTMALAR __________________________________________________________________________________________ X
MADENCİLİK TERİMLERİ ___________________________________________________________________________ XII
ÇALIŞMAYA İLİŞKİN BİLGİLER _______________________________________________________________________ 1
I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE DAYANAĞI_______________________________________________________________________ 1
II. ÇALIŞMANIN KAPSAM VE YÖNTEMİ _______________________________________________________________________ 1
GİRİŞ _____________________________________________________________________________________________________ 3
BİRİNCİ BÖLÜM_________________________________________________________________________________________ 9
TÜRKİYE’DE MADENCİLİĞİN EKONOMİDEKİ YERİ ________________________________________________ 9
I. ÜLKEMİZİN MADEN POTANSİYELİ __________________________________________________________________________ 9
II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNE İLİŞKİN MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER______________________________ 11
A. Madencilik Sektörünün GSYH İçerisindeki Payı _______________________________________________________ 11
B. Maden İhracat ve İthalatı ________________________________________________________________________________ 12
C. Madencilik Sektöründe İstihdam _______________________________________________________________________ 13
D. Maden Üretimi ve Verimlilik ____________________________________________________________________________ 22
E. Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı Uygulaması _____________________________________________________ 23
III. MADENCİLİK SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ VE SEKTÖRE YÖNELİK DEĞERLENDİRME __________________ 25
İKİNCİ BÖLÜM _________________________________________________________________________________________30
MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ _________________________________________30
I. MADEN İŞLETME YÖNTEMLERİ ___________________________________________________________________________
A. Açık İşletme Yöntemi ve Teknolojisi____________________________________________________________________
B. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi _________________________________________________________________
II. İŞ KAZALARI ________________________________________________________________________________________________
III. MESLEK HASTALIKLARI__________________________________________________________________________________
A. Meslek Hastalıklarının Özellikleri ve Sınıflandırılması________________________________________________
B. Meslek Hastalıklarında Tanı ve Tedavi İlkeleri ________________________________________________________
IV. İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ MALİYETİ______________________________________________
V. MADENLERDE İŞ KAZALARINI VE MESLEK HASTALIKLARINI DOĞURAN RİSKLER _________________
A. Yerüstü Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri __________________________________________________________
B. Yeraltı Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri ve Alınacak Tedbirler __________________________________
32
33
33
34
39
41
42
43
48
50
51
1. Kazı İşleri, Göçükler ve Malzeme Düşmeleri ve Tedbirleri _____________________________________________________
2. Tehlikeli Gazlardan Kaynaklanan Riskler ve Tedbirleri ________________________________________________________
3. Sağlığa Zararlı ve Patlayıcı Tozlar________________________________________________________________________________
4. Ocak Yangınları____________________________________________________________________________________________________
5. Nakliyat ____________________________________________________________________________________________________________
6. Su Baskınları ve Su Atımı _________________________________________________________________________________________
7. Enerji ve Mekanizasyon___________________________________________________________________________________________
8. Malzeme Kullanımından Doğan Riskler _________________________________________________________________________
9. Ocak İklimi_________________________________________________________________________________________________________
10. Meslek Hastalıkları ______________________________________________________________________________________________
51
55
66
66
67
68
68
72
72
72
VI. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ __________________________________________________________
A. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Kavramı ______________________________________________________
B. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemlerinin Faydaları ______________________________________________
C. Risk Yönetim Gereklilikleri ve Risk Yönetim Kültürü _________________________________________________
D. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetiminin Yapısı________________________________________________________
E. İş Sağlığı ve Güvenliği Standartları _____________________________________________________________________
F. OHSAS 18001 İSG Yönetim Sistemi _____________________________________________________________________
G. Çalışma Mevzuatımızda Risk Değerlendirmesi ________________________________________________________
H. Türkiye’de Maden İşyerlerinde Risk Değerlendirme Çalışmalarının Durumu ______________________
I. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemini Uygulayan Türkiye’den Bir İşletme Örneği ______________
76
77
78
78
79
81
82
84
85
87
VII. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIKLARI İSTATİSTİKLERİ_____________ 91
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 101
DÜNYADA MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ UYGULAMALARI _____ 101
I. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR _________________________________ 101
A. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)_____________________________________________________________________ 101
B. Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization - WHO) __________________________________________ 103
C. Avrupa Birliği____________________________________________________________________________________________ 104
D. Avrupa Madenciler Birliği (EUROMINES) ____________________________________________________________ 106
E. Uluslararası Kimya, Enerji, Maden ve Genel İşçi Sendikaları Federasyonu (ICEM) ________________ 107
II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ÜLKE UYGULAMALARI________ 108
A. ABD Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği __________________________________________________ 113
B. Çin Halk Cumhuriyeti Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği ______________________________ 124
C. AB Üyesi Ülkelerde İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları ____________________________________________ 131
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM _________________________________________________________________________________ 150
TÜRKİYE’DE MADENCİLİK VE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA KURUMSAL YAPI VE
UYGULAMALAR______________________________________________________________________________________ 150
I. HUKUKİ DURUM ___________________________________________________________________________________________ 150
A. Uluslararası Mevzuat ___________________________________________________________________________________ 150
1. ILO Sözleşmeleri ve Tavsiye Kararları __________________________________________________________________________ 150
2. 176 sayılı ILO Sözleşmesi________________________________________________________________________________________ 154
3. Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama Rehberi ___________________________ 156
4. Avrupa Birliği İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı ________________________________________________________________ 158
B. Madencilikte İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Ulusal Mevzuat ________________________________________ 164
1. 3213 sayılı Maden Kanunu ______________________________________________________________________________________ 164
2. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Mevzuat ________________________________________________________________________ 170
II. TÜRKİYE’DE MADENCİLİK FAALİYETLERİNE İLİŞKİN KURUMSAL YAPI VE UYGULAMALAR _____ 172
A. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ___________________________________________________________________ 172
1. Maden İşleri Genel Müdürlüğü (MİGEM) _______________________________________________________________________ 172
2. Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) ____________________________________________________________________________ 194
3. Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA) ________________________________________________________________ 217
4. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO)___________________________________________________________________ 219
5. Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) _______________________________________________________________________________ 219
6. Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü________________________________________________________________________ 220
B. Madencilikle İlgili Diğer Kurum ve Kuruluşlar________________________________________________________ 221
C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı _________________________________________________________________ 222
1. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGM) _______________________________________________________________ 225
2. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı_______________________________________________________________________________________ 235
3. Bakanlık Bölge Müdürlükleri ____________________________________________________________________________________ 255
4. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) _________________________________________________________________________________ 261
D. Madencilikte Özel İşletmecilik ve Rödövans Uygulaması ____________________________________________ 264
III. MADEN İŞLETMELERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA ÖNLEME VE KURTARMA HİZMETLERİ _ 269
A. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Birimleri ___________________________________________________________ 269
B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu __________________________________________________________________________ 270
C. İş Güvenliği Uzmanı _____________________________________________________________________________________ 272
D. Teknik Nezaretçi ________________________________________________________________________________________ 276
E. Daimi Nezaretçilik ______________________________________________________________________________________ 285
F. Teknik Eleman___________________________________________________________________________________________ 287
G. İşyeri Hekimliği _________________________________________________________________________________________ 287
H. Kurtarma (Tahlisiye) Organizasyonu _________________________________________________________________ 291
İ. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Olarak İşveren ve Çalışanların Yükümlülükleri _____________________ 291
IV. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE MESLEKİ EĞİTİM ________________________________________________________ 294
A. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi __________________________________________________________________________ 296
B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürü _________________________________________________________________________ 297
C. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi Verilen Okullar ________________________________________________________ 298
D. Madencilik Sektörüne Yönelik Eğitim _________________________________________________________________ 300
1. Usta Eğitimi_______________________________________________________________________________________________________ 300
2. Nezaretçi Eğitimi _________________________________________________________________________________________________ 300
3. İşçilere Yönelik Eğitim ___________________________________________________________________________________________ 302
4. Mühendislik Eğitimi______________________________________________________________________________________________ 304
II
III
BEŞİNCİ BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 308
SON DÖNEMDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN TESPİT VE
DEĞERLENDİRMELER ______________________________________________________________________________ 308
I. DÜNYADA YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER___________________ 308
A. Sago Madeninde Meydana Gelen Kaza (ABD)_________________________________________________________ 310
B. Şili’de Meydana Gelen Maden Kazası ve Kurtarma Faaliyetleri _____________________________________ 316
II. ÜLKEMİZDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER _______________ 320
A. Bükköy Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması ____________________ 321
B. Şen Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması ________________________ 343
C. Türkmer Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Göçük Kazası _____________________ 362
D. TTK Karadon Müessese Müdürlüğünde Meydana Gelen Grizu Patlaması __________________________ 382
III. BÜKKÖY, ŞEN, TÜRKMER VE KARADON İŞLETMELERİNDE MEYDANA GELEN KAZALARIN BENZER
NOKTALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME____________________________________________________________________ 421
IV. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BAKIMINDAN YERALTI MADEN OCAKLARINDA BULUNMASI GEREKEN
TEMEL ŞARTLAR ________________________________________________________________________________________________ 437
V. PAYDAŞLARIN SEKTÖRLE VE YAŞANAN KAZALARLA İLGİLİ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ_______________ 440
ALTINCI BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 456
TESPİT VE ÖNERİLER _______________________________________________________________________________ 456
I. MADEN İŞLETMELERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ UYGULAMALARINA DAİR TESPİT VE ÖNERİLER _____ 456
II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDEKİ KURUMSAL YAPI VE İŞLEYİŞLE İLGİLİ TESPİT VE ÖNERİLERHata! Yer
işareti tanımlanmamış.
A. Maden İşleri Genel Müdürlüğünün Yapı ve İşleyişine Yönelik Değerlendirmeler__________________ 461
B. TTK Genel Müdürlüğünün Kuruluş ve İşleyişi İle İlgili Değerlendirmeler __________________________ 462
C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının İlgili Birimlerinin Yapı ve İşleyişine Yönelik Tespit ve
Öneriler ___________________________________________________________________________________________________________ 464
III. KONUYA İLİŞKİN DİĞER TESPİT VE ÖNERİLER _______________________________________________________ 465
YEDİNCİ BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 469
SONUÇ_________________________________________________________________________________________________ 469
KAYNAKÇA ___________________________________________________________________________________________ 490
EKLER _________________________________________________________________________________________________ 493
IV
TABLOLAR
Tablo 1: GSYH İçinde Madencilik Sektörünün Payı (x1.000TL)...............................................................................................11
Tablo 2: Toplam İhracat ve İthalat İçinde Madenciliğin Payı....................................................................................................12
Tablo 3: Madencilik Sektöründe Yer Alan İşyeri Sayıları............................................................................................................15
Tablo 4: Madencilik İşkollarına Göre Sigortalı İşçi Sayısı (2004-2010)...............................................................................15
Tablo 5: 2006 Yılı İtibariyle Sektörel Kayıt Dışı İstihdam (%) .................................................................................................18
Tablo 6: Zonguldak Havzası Ölümlü Kaza İstatistikleri...............................................................................................................21
Tablo 7: Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı ................................................................................................................................24
Tablo 8: Kazaların Temel Nedenleri (4M) .........................................................................................................................................39
Tablo 9: CO Yoğunluğunun Zamana Bağlı Olarak İnsan Üzerindeki Fizyolojik Etkileri................................................57
Tablo 10: Yıllar İtibarıyla Türkiye’deki İş Kazası ve Meslek Hastalığı İstatistikleri .......................................................93
Tablo 11: 2003–2009 Madencilik Sektöründe Meydana Gelen İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları.........................93
Tablo 12: Dünya Madencilik Sektöründe Ölümlü İş Kazaları Sayısı (Yüz Binde) ............................................................94
Tablo 13: Dünya Madencilik Sektöründe Yıllar İtibarıyla İş Kazalarına Bağlı Ölüm Sayısı.........................................95
Tablo 14: Türkiye’de Madencilik Sektöründe Faaliyet Kollarına Göre İş Kazası, Sürekli İş Göremezlik ve Ölüm
Sayıları (2004-2009)...................................................................................................................................................................................95
Tablo 15: Meslek Hastalıklarının ve İş Kazalarının İşyerindeki Sigortalı Sayılarına Göre Dağılımı (2008) ........96
Tablo 16: Meslek Hastalığı Oranları /100.000 ................................................................................................................................97
Tablo 17: Sürekli iş göremezlik ve ölüm sebebi olarak iş kazaları ve meslek hastalıkları ..........................................98
Tablo 18: ABD’de 1970 -2010 Yılları Arası Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları........................... 115
Tablo 19: ABD Tüm Madenlere İlişkin Veriler.............................................................................................................................. 119
Tablo 20: ABD Kömür Madenlerine İlişkin Veriler..................................................................................................................... 119
Tablo 21: ABD Kömür Dışındaki Madenlerin Üretimi İlgili Veriler..................................................................................... 120
Tablo 22: Çin Halk Cumhuriyeti 2005 yılı Kömür Ocaklarının Mülkiyet Durumları ................................................... 127
Tablo 23: Çin Kömür Madenciliğindeki Bazı Kazalar (2005-2009) .................................................................................... 130
Tablo 24: Çin Halk Cumhuriyetinde kömür madenlerindeki kaza ve ölümler............................................................... 130
Tablo 25: İngiltere’de İşyerinde Yaralanma ve Meslek Hastalıkları Karşılaştırması .................................................. 133
Tablo 26: Türkiye'nin Onayladığı ILO Sözleşmeleri................................................................................................................... 151
Tablo 27: AB’nin İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Konsey Direktifleri ve Ulusal Mevzuat........................................ 160
Tablo 28: MİGEM Personelinin Meslekler İtibarıyla Dağılımı ............................................................................................... 175
Tablo 29: MİGEM Tarafından Son Beş Yılda Gerçekleştirilen Denetimler ....................................................................... 179
Tablo 30: Son 3 Yılda İncelenen Projelerin Sayısı....................................................................................................................... 182
Tablo 31: Ocak Denetim Sürecinde Süreler ................................................................................................................................... 188
Tablo 32: Mahallinde Denetim Raporu Tarihleri......................................................................................................................... 189
Tablo 33: Mahallinde Tetkik Raporu ve Genel Müdürlük Onayı Tarihleri....................................................................... 190
Tablo 34: Son On Yıllık Taşkömürü Üretim Miktarları ............................................................................................................. 197
Tablo 35: TTK Üretim, İthalat ve Tüketim Verileri..................................................................................................................... 197
V
Tablo 36: Yıllar İtibariyle Kurumun İşçi Sayıları ......................................................................................................................... 198
Tablo 37: TTK’da Müesseselere Göre Personel Dağılımı ......................................................................................................... 198
Tablo 38: TTK İşçi Sayıları İle Üretim Miktarları......................................................................................................................... 200
Tablo 39: TTK’da Ton Başına Üretim Maliyeti İle Satış Tutarları ........................................................................................ 200
Tablo 40: Satılabilir İşçilik Randımanları ....................................................................................................................................... 201
Tablo 41: TTK Mali Durum Tablosu (1000 TL)............................................................................................................................ 201
Tablo 42: TTK Yatırım Tutarları (1000 TL) ................................................................................................................................... 202
Tablo 43: TTK üretim değerleri........................................................................................................................................................... 203
Tablo 44: TTK ve Özel İşletmelerde (Rödövanslı İşletmelerde) Üretilen Milyon Ton Taşkömürü Başına Düşen
Ölüm Sayısı ................................................................................................................................................................................................... 204
Tablo 45: Zonguldak Havzasında Rödövanslı ve Kaçak Ocaklarda Meydana Gelen Ölümlü İş Kazaları............. 205
Tablo 46: TTK’da İş Kazalarının Sebep ve Sonuçları İle Sayıları .......................................................................................... 210
Tablo 47: TTK Tarafından Yapılmış Bir Nakliyat Kazası Analizinin Sonuçları............................................................... 211
Tablo 48: TTK Tarafından Yapılan Ödemeler ............................................................................................................................... 212
Tablo 49: TTK İşyeri Hekimliğince Yapılan Pnömokonyoz İhbarları................................................................................. 215
Tablo 50: TTK Alevsızdırmazlık Test İstasyonunca Yapılan Muayene İşleri .................................................................. 216
Tablo 51: İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Çalışan Personelin Branşlarına Göre Dağılımı*..................................... 226
Tablo 52: Ölçüm ve Analiz Faaliyetleri............................................................................................................................................. 229
Tablo 53: İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 2006-2009 yıllarında Gerçekleştirilen Denetimler................................ 240
Tablo 54: Yıllara Göre Müfettiş Sayıları........................................................................................................................................... 241
Tablo 55: İş Teftiş Grup Başkanlıklarının Sorumlu Olduğu İller ve Personel Sayısı.................................................... 242
Tablo 56: Grup Başkanlıklarındaki (Teknik) İş Müfettişlerinin Teftiş Bölgelerine göre Dağılımı ........................ 243
Tablo 57: Teknik İş Müfettişlerinin Branşlarına Göre Dağılımı............................................................................................ 245
Tablo 58: 2007–2009 Yılları Teftiş Sonuçları ............................................................................................................................... 251
Tablo 59: Bölge Müdürlükleri Kadro Dağılımı.............................................................................................................................. 256
Tablo 60: Görevin Yapılış Usullerine göre Dağılımı ................................................................................................................... 257
Tablo 61: Madencilik Sektöründe 50’den Fazla İşçi Çalıştıran İşyeri ve Toplam Sigortalı Sayıları...................... 275
Tablo 62: Bazı Teknik Nezaretçilerin Görev Üstlendikleri Sahaların Bulundukları İller .......................................... 281
Tablo 63: Maden Teknolojisi Yüksek Okulu Bulunan Üniversiteler (2010).................................................................... 301
Tablo 64: Maden Mühendisliği Bölümleri Bulunan Üniversiteler (2010)........................................................................ 305
Tablo 65: Dünyadaki Büyük Maden Kazaları ................................................................................................................................ 308
Tablo 66: Türkiye’de Son 30 Yılda Vuku Bulan Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları................... 320
Tablo 67: Bükköy Madencilik A.Ş.'de Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri................................................................. 322
Tablo 68: Son 5 Yılda Yapılan Teftiş ve Kaza İncelemeleri...................................................................................................... 330
Tablo 69: Şen Madencilik A.Ş. Kömür İşletmesinde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri .................................... 344
Tablo 70: Maden Ocağında Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza İncelemeleri......................... 349
Tablo 71: Grizu Patlamalarına İlişkin Bilgiler............................................................................................................................... 350
Tablo 72: Türkmer Madencilik Ltd. Şti'nde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri .................................................... 362
Tablo 73: Maden Ocağında 2007 Tarihli Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza İncelemeleri
............................................................................................................................................................................................................................ 365
VI
Tablo 74: Yapı Tek. AŞ.'nde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri.................................................................................... 385
Tablo 75: -540 Katında İş Kazasına Uğrayanlara Ait Bilgiler................................................................................................. 391
Tablo 76: Denetimlere Ait Bilgiler ..................................................................................................................................................... 397
Tablo 77: 2005-2009 yıllarında Karadon TİM’de yapılan iş kazası incelemeleri ......................................................... 399
Tablo 78: Karadon İşletmesi İSG Birimindeki Personel Dağılımı......................................................................................... 407
Tablo 79: Mahallinde Denetim Rapor ve Onay Tarihleri .......................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış.
VII
ŞEKİLLER
Şekil 1: Yeraltı Maden Ocağı Kesiti........................................................................................................................................................32
Şekil 2: Kaza Nedenlerinin Analizi ........................................................................................................................................................36
Şekil 3: Malzeme Düşmesi ve Göçük Nedeniyle Oluşan Kazalar..............................................................................................52
Şekil 4: Mekanize Ayak Yöntemiyle Üretim ......................................................................................................................................54
Şekil 5: Metan Drenajı Uygulaması .......................................................................................................................................................63
Şekil 6: Yatay Sondaj Delikleriyle Drenaj Yöntemi ........................................................................................................................64
Şekil 7: Tavan ve Tabana Açılan Çapraz Deliklerle Drenaj.........................................................................................................64
Şekil 8: Risk Yönetim Sistemi ..................................................................................................................................................................80
Şekil 9: Dünya Sağlık Örgütü Verilerine Göre Tespit Edilen Meslek Hastalığı Sayıları (2003-2007) .....................97
Şekil 10: Dünyada İş Kazaları İle İlgili Sektörel Veriler ............................................................................................................ 109
Şekil 11: ABD Kömür Üretim, Tüketim ve Kömür Endüstrisindeki İstihdam Değerleri (1900-2006)................ 113
Şekil 12: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölüm Sayıları................................................................... 121
Şekil 13: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliğinde Çalışan İşçiler İçindeki Ölüm Oranları (Binde) ...................... 121
Şekil 14: 1973-2008 ABD’de Kömür Madenciliğindeki Kazalardan Kaynaklanan Ölümler Ve Aynı Dönemdeki
Kömür Üretim Miktarları (1000 ton)................................................................................................................................................ 122
Şekil 15: 1978-2007 yılları ABD’de Kömür Madenciliği Sırasında Yeraltı Ve Açık Ocaklardaki Kazalardan
Kaynaklanan Ölümler .............................................................................................................................................................................. 123
Şekil 16: ABD’de 1978-2007 Yılları Arası Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölümlerin Üretim Miktarına Oranı
(kişi/milyon ton)........................................................................................................................................................................................ 123
Şekil 17: Çin Halk Cumhuriyeti 1949-2006 Yılları Arası Taşkömürü Üretim Ve Tüketim Miktarları ................. 125
Şekil 18: Çin’de 1949-2006 Yılları Kömür Madenciliği Kazalarına İlişkin Veriler........................................................ 126
Şekil 19: Çin’de 1990-2006 yılları Kömür Ocaklarının Bulunduğu Yere Göre Kazalar .............................................. 127
Şekil 20: Çin’de 1990-2006 Yıllarında Ölen Kömür İşçisinin Bir Milyon Ton Kömür Üretimine Oranı.............. 128
Şekil 21: İngiltere 1880-2006 Yılları Arası Kömür Üretim ve Tüketimi ........................................................................... 131
Şekil 22: İngiltere’deki İşyeri Kaynaklı Ölümler (Eğitim, Sağlık ve Kamu Yönetimi Hariç) ..................................... 133
Şekil 23: İngiltere 2006-2008 Yılları Kömür Madenciliği Kaza Ve Hastalıklar .............................................................. 134
Şekil 24: İngiltere 1996-2008 yılları Kömür Ve Asbestten Kaynaklı Pnömokonyoz Hastalığı ............................... 134
Şekil 25: Maden İşleri Genel Müdürlüğü Teşkilat Şeması........................................................................................................ 174
Şekil 26: Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilat Şeması............................................................................................................ 207
Şekil 27: Müesseseler İş Güvenliği Teşkilatı .................................................................................................................................. 208
Şekil 28: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Teşkilat Şeması .......................................................................................... 225
Şekil 29: Sago Madeni Krokisi .............................................................................................................................................................. 311
Şekil 30: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları........................................................................................................................ 318
Şekil 31: Bükköy Madencilik Kaza Krokisi ..................................................................................................................................... 339
Şekil 32: Delik Dizaynı Örnek Uygulama......................................................................................................................................... 356
Şekil 33: Maden Ocağının Olay Yeri Görünümü ........................................................................................................................... 375
VIII
Şekil 34: -540 Katı Tali Havalandırma Ekipmanlarının Yerleşim Şekli ............................................................................. 388
Şekil 35:-540 Katı Tali Havalandırma Ekipmanlarının Olması Gereken Yerleşim Şekli ............................................ 390
Şekil 36: -540 Katında Patlama Öncesi Sensörden Ölçülen Gaz Değerleri....................................................................... 401
IX
RESİMLER
Resim 1: Çelik Malzeme Kullanılarak Yapılan Tahkimat.............................................................................................................54
Resim 2: Basınçlı Hava Teneffüs İstasyonu.......................................................................................................................................61
Resim 3: ABD’de Maden İşçisi Kadın ve Çocuklar (1936) ....................................................................................................... 114
Resim 4: Havalandırma Kapısından Sorumlu Çocuk Kömür İşçileri, Pensilvanya 1911 ........................................... 114
Resim 5: Xinxing Kömür Ocağında Meydana Gelen Grizu Patlaması Sonrası Kurtarma Görüntüleri.................. 126
Resim 6: Madencilerin Hayatta Olduklarını Gösteren Bilgi Notu......................................................................................... 317
Resim 7: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları........................................................................................................................ 319
Resim 8: Bükköy Maden Ocağında Üretim(Ayak) Ortamı – Patlamadan sonra............................................................. 324
Resim 9: Ocaktaki Elektrik Tesisatı ................................................................................................................................................... 326
Resim 10: Patlamanın olduğu ayak (üretim alanı) ..................................................................................................................... 333
Resim 11: Kullanılan Gaz İzleme Sistemi Odası ........................................................................................................................... 346
Resim 12: Gaz Algılama Sensörleri .................................................................................................................................................... 347
Resim 13: Ex-Proof (Grizu Emniyetli) Özellikte Elektrikli Ekipmanlar............................................................................. 348
Resim 14: Bir kömür damarına, taban yolundan delinen delikler vasıtasıyla drenaj................................................. 356
Resim 15: Ocakta Havalandırma İçin de Kullanılan Kazıcı Aletin Basınçlı Hava Hortumu ...................................... 364
Resim 16: Kazıcı Aletin (Martopikör) Çalıştırılması ve Ocak İçinin Havalandırılması İçin Kullanılan Basınçlı
Hava Tankı ve Hava Göndermeyi Sağlayan Bağlantı Borusu ................................................................................................. 364
Resim 17: Ocağın +704 Kodu Ana Lağımında Kırık Ağaç Bağlar.......................................................................................... 365
Resim 18: Baca, Başyukarı, Taban, Lağım vb. Yerlerde Kullanılan Metanometre (Vak Vak)................................... 419
KISALTMALAR
AB
ABD
ABET
ARGE
AŞ
ATEX
BM
BOREN
BOTAŞ
CE
ÇASGEM
ÇATES
ÇED
ÇSGB
DPT
DTÖ
EN
EPDK
ETKB
EÜAŞ
GLİ
GSM
GSYH
HP
HSE
ICLS
ILO
İPC
ISO
İSG
İSGGM
İSGÜM
İŞKUR
İTK
KDV
KHK
KİT
KOBİ
KSO
KŞO
MİGEM
MSHA
MTA
Avrupa Birliği
Amerika Birleşik Devletleri
Mühendislik ve Teknoloji Akreditasyon Kurulu (Accreditation Board for Engineering and
Technology)
Araştırma Geliştirme
Anonim Şirket
Patlayıcı Ortam (Atmospheres Explosibe)
Birleşmiş Milletler
Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü
Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi
Avrupa Birliği Uygunluk Belgesi (Certificate of European Union)
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi
Çatalağzı Termik Santrali
Çevresel Etki Değerlendirmesi
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Devlet Planlama Teşkilatı
Dünya Ticaret Örgütü
Avrupa Birliği Standartları
Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Elektrik Üretim Anonim Şirketi
Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi
Gayrisıhhi Müessese
Gayrisafi Yurt İçi Hasıla
Beygir gücü
İngiltere Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health and Safety Executive)
Uluslararası Çalışma İstatistikçileri Konferansı (International Conference of Labour
Statisticians)
Uluslararası Çalışma Teşkilatı (International Labor Organization)
İdari Para Cezası
Uluslar arası Standartlar Örgütü (International Organization for Standardization)
İş Sağlığı ve Güvenliği
İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü
İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi
Türkiye İş Kurumu
İş Teftiş Kurulu
Katma Değer Vergisi
Kanun Hükmünde Kararname
Kamu İktisadi Teşebbüsü
Küçük ve Orta Boy (Ölçekli) İşletme
Kaza Sıklık Oranı
Kaza Şiddet Oranı
Maden İşleri Genel Müdürlüğü
Madenlerde Sağlık ve Güvenlik İdaresi (Mine Safety and Health Administration)
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü
X
MÜDEK
NACE
ODTÜ
OECD
ÖTV
RG
SGK
SLİ
TKİ
TSE
TTK
TÜBİTAK
TÜİK
UEA
YMGV
YÖK
Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği
Avrupa Topluğundaki Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflandırması (Nomenclature
des Activites Economiques)
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
Özel Tüketim Vergisi
Resmî Gazete
Sosyal Güvenlik Kurumu
Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesi
Türkiye Kömür İşletmeleri
Türk Standartları Enstitüsü
Türkiye Taşkömürü Kurumu
Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu
Türkiye İstatistik Kurumu
Uluslararası Enerji Ajansı
Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı
Yükseköğretim Kurulu
XI
XII
MADENCİLİK TERİMLERİ
Acil Teneffüs İstasyonları: Yeraltı maden ocaklarında basınçlı hava hattı boyunca belirli
noktalarda kurulan işçilerin mahzur kalma durumunda teneffüs edebilecekleri hayat kurtarma
araçları.
Ağaç Tahkimat: Ahşap birimlerle kurulan tahkimat düzeninin bütünü.
Akrosaj: Dik ve meyilli kuyuların dip ve başları ile ara katlardaki manevra yerleri ve
bunlarla ilgili diğer yerlerin tamamı.
Alevsızdırmaz Cihaz: Patlayıcı gaz ortamında çalışmak üzere ALSz standart isteklerine
göre dizayn edilip teste tabi tutulmuş, sertifika ve imal lisansı verilmiş cihaz. Patlayıcı gaz
ortamında çalışabilen bu tür cihaz veya tesisat (Ex) Explosion Proof, (ALSz) alevsızdırmaz cihaz
veya tesisat diye isimlendirilir. Bir cihazın alevsızdırmaz olabilmesi için konusu ile ilgili özel
standart, yönetmelik ve şartnamelerle belirlenen koruma tiplerinden biri veya daha fazlasının
bütün özelliklerini dizayn ve yapısında sağlaması ve bunların testler neticesinde de sağlandığının
yetkili otoritelerce onaylanması lazımdır.
Alevsızdırmazlık (ALSz): Devamlı veya zaman zaman ark ve kıvılcım çıkararak çalışan
cihazların, bilhassa elektrik motorlarının patlayıcı toz, buhar, gaz bulunan işyerlerinde yani
patlayıcı ortamlarda, kullanılabilmelerini sağlayan özellikleri. Bu tür cihazların patlayıcı ortamlarda
kullanılmaları için yapılışlarında ve kullanılışlarında özel tedbirler alınması gerekmekte ve bu konu
genel olarak “Alevsızdırmazlık” kapsamı içinde tanımlanmaktadır.
Alevsızdırmazlık Test İstasyonu: Alevsızdırmazlık konularını inceleyen, testlerini yapan,
bu testlerden elde edilen neticeleri değerlendirip ilgililere aktaran, sertifika ve imal lisans şartlarını
takip ve kontrol eden kuruluş.
Ana Galeri: İhraç kuyusuna irtibatlı ve işletmecilik açısından önemli olan damar
istikametinde sürülen ana ulaşım (nakliyat) ve havalandırma yolu.
Ani Gaz Boşalması: Yeraltı çalışmaları sırasında; jeolojik yapıdan dolayı basınç altında
bulunan metan, CO2 vb. gazların çalışılan yere ani olarak püskürmesi suretiyle serbestleşmeleri ve
dolayısı ile kömür ve diğer katmanların açılmış boşluğa yayılmaları.
Antigrizu Cihaz : Alevsızdırmaz cihaz.
Antigrizu Devre Kesici: Grizulu ocaklarda kullanılan elektrik motorlarını, kısa devre, aşırı
yükleme, faz kesilmesi ve toprak kaçaklarına karşı koruyan düzen.
Arın: Galeri ilerlemelerinde cevher, kömür veya taşta üretim ve ilerleme çalışmalarının
yöneldiği dikey yüzey parçası.
Ateşleme: Kazı yapma veya gevşetme amaçları ile patlayıcı madde doldurulmuş, sıkılanmış
lağım delikleri içerisine yerleştirilmiş kapsülün ve dolayısı ile patlayıcı maddenin patlatılması için
yapılan işlem.
XIII
Ateşçi: Kayaçları ve madenleri kolay kazılabilir hale getirmek için delinen deliklerin,
patlayıcı madde ile doldurulması ve ateşlenmesi işlerini yapabilen eğitilmiş, ehliyetli kişi.
Atım: Ateşleme işlemi sonunda serbestleşen maden veya örtü tabakası kitlesi.
Ayak: Yeraltı işletmelerinde, maden içerisinde iki galeri arasında cephe halinde maden
üretimi yapılan yer.
Baca: Kömür ocaklarında kömürün kazılarak çıkarıldığı yer veya cevher içinde açılan
boşluk veya kara tumba metodu ile çalışılan panolarda sürülen kılavuz ve başyukarılar.
Bağ: Normal olarak iki yan direk ve yatay direkten ibaret ağaç veya madeni tahkimat
ünitesi.
Baraj: Yeraltı işletmelerinde yangın, su, zararlı gazlar veya infilakın başka damar panolara
yayılmasını, galerilerden hava, gaz ve su geçirmesini önlemek için yapılan sızdırmaz engel.
Barajların yapımında kum torbaları, kil, yapı malzemeleri vb. maddeler kullanılır.
Başyukarı: Yan taşta veya damar içerisinde aşağıdan yukarı doğru sürülen meyilli yol.
Cebri Havalandırma: Tali havalandırma.
Çelik Tahkimat: Çelikten yapılmış birimlerle kurulan tahkimat düzeninin tümü.
Çıkış Havası: Ocakta kullanılıp nefeslikten dışarı atılan kirli hava.
Debi: Gaz veya sıvıların, aktığı yerin muayyen bir kesitinden, birim zamanda geçen miktarı.
Degaj: Ani gaz boşalması.
Dekapaj :Açık işletme projesine göre maden yatağının üzerindeki örtü tabakasının
gevşetilmesi, kazılması, yüklenmesi, taşınması, toprak harmanına dökülmesi, serilmesi, harman
sahasının düzeltilmesi, toprak harmanı ve kademe yollarının yapımı ve bakımı gibi muhtelif
ameliyeleri kapsayan işlemlerin tümü.
Desandre: Maden ocaklarında aşağıdan yukarıya cevher veya kömür nakli yapmak amacı
ile aşağıya doğru meyilli olarak yan taş, cevher veya kömür içinde sürülen galeri.
Devlet Hakkı: Yürürlükteki Maden Kanunu’na göre, maden sahasından çıkarılacak
madenin ocak başı satış tutarından ödenmesi zaruri olan meblağ.
Doğal Havalandırma: Ocakta, hava yoğunluğu farkından oluşan, doğal hava ile yapılan
havalandırma, tabii havalandırma.
Domuzdamı: Travers parçaları, özel hazırlanmış direkler veya bunların arasında profil
demirleri de kullanılarak dikdörtgen veya kare prizma şeklinde tavanı tutan sağlayan özel tahkimat
birimi.
Fay: Tektonik olaylar sonunda tabakaların kırılması veya kesilmesi sonucu meydana gelen
kayma düzlemleri.
Fırça: Tahkimat bağlarının birlikte çalışmalarını sağlamak ve bağ aralıklarını eşit
mesafelerde tutmak için, bağlar arasına vurulan ince direk parçaları.
XIV
Formasyon: Kayaç sınıflamasının temel birimi olan ve haritaya geçirilebilen ve derine
doğru izlenebilen alt ve üstten sınırlı homojen kayaç oluşumu.
Galeri: Yeraltında açılan geçit yolu.
Galeri Tahkimatı: Galeriyi çalışılabilir duruma sokmak ve açık tutmak için ağaç, demir ve
beton kullanarak yapılan bağ.
Gaz Drenajı: Çevredeki formasyonlarda bulunan metan gazının, ocak havasına karışmadan
önce emilmesini sağlamak amacıyla yapılan işlem.
Gaz İntişarı: Kömür veya yan kayaçtan gelen ve uzun bir süre devam eden gaz çıkışı, gaz
boşalması.
Göçük: Yeraltı imalatında tahkimatın yetersizliği veya eskiyip dayanıklılığını kaybetmesi
sonucu tavanın göçmesi hali.
Görünür Rezerv: Ocak içinde yapılan galeri, desandre, yarma vb. çalışmaları ile devamlılık
arz eden yataklarda üç yanı açılmış bulunan maden kesimlerini belirleyen rezerv kavramı. Görünür
rezerv kısmında istihsal için gerekli olan bilgilerin tespit edilmiş olması istenir. Görünür rezerv
işletmelerde; “çıkarılmaya hazır” ve “çıkarılmaya hazır değil” (belirli) diye iki ayrı rakamla ifade
edilir. Uygulamada, görünür rezervin hata sınırı, çok iyi bilinen yataklarda ± %5, genellikle ± %20
olarak kabul edilir.
Götürü İş Anlaşması: İşveren ile işçi arasında yapılan iş anlaşması. Arkadaşlık grubu ve tek
adam türlerinde olabilir. Bu anlaşmada yapılan iş miktarı, duruma göre; malzeme kullanımı, vagon
adedi, uzunluk (cm, m), yüzey (m2), hacim (m3) ve zaman ölçülerine göre tespit edildiği gibi, vagon
adedi ve karışık biçimde ölçü birimleri ile de tespit edilir.
Grizu: Metan gazının hava ile belirli bir oranda karışımından oluşan patlayıcı ve yanıcı
(ocak gazı) gaz.
Have: Klasik usulde bir üretim vardiyasında yapılması gereken (asgari) ilerleme mesafesi.
Mekanize ayaklarda have 1.25 m’dir.
İlerleme: Galeri sürülmesinde her bir ateşleme sonunda elde edilen ilerleme miktarı,
Sondajda delme işlemi.
İnset: Kuyunun dibinden veya herhangi bir yerinden yapılan lağım girişi.
Kaçamak Yolu :Grizu, yangın vb. tehlike hallerinde, insanları taze hava akımının bulunduğu
yere ulaştıran yol.
Kademe: Açık ocaklarda iş makinelerinin teknik özellikleri ile arazinin fiziksel ve jeolojik
yapısına bağlı olarak belirlenen yükseklikte yatay dilimler. (Basamak)
Kama: Ağaç veya madeni bağların arkasını pekiştirmek ve tahkimatın normal çalışmasını
sağlamak için kullanılan, testere ile ortasından (ekseninden) kesilmiş ince maden direğinin bir
tarafı.
XV
Karbonmonoksit (CO): Karbonlu maddelerin yüksek ısıda ve oksijen azlığı olan yerlerde
veya bunların yavaş yanması dolayısıyla teşekkül eden yanıcı ve özellikle zehirleyici, kâfi derecede
oksijen alabildiği takdirde CO2 haline geçen gaz.
Karot: Yeraltında bulunan formasyonlar hakkında bilgi edinmek üzere geliştirilen özel
delici uçlar yardımıyla sondaj yapılırken; doğal formasyondan kesilerek alınan silindirik numune.
Kat: Maden ocaklarında üretim yapmaya esas teşkil edecek şekilde belirlenen ana üretim
seviyeleri.
Kat Ağzı: Galerilerin kuyu ile birleştiği yani insan, malzeme, cevher veya kömür naklinde
yatay nakliyat sistemi ile dikey nakliyat sisteminin kesiştiği yer.
Kavlak: Maden ocaklarında atımdan sonra meydana gelen çatlaklar veya diğer yerlerde
herhangi bir nedenle oluşan kılcal çatlakların zamanla büyümesi suretiyle ana kayaçtan ayrılıp
askıda kalan ve tehlike yaratan, tıklatıldığında kof ses çıkaran taş veya cevher parçaları veya
blokları.
Kesene: Götürü usul iş anlaşması. Yapılan iş miktarınca (maden ocaklarında belli bir metre
ilerleme, kaç vagon üretim yapıldığı vb.) ödeme yapılan iş sözleşmesi.
Kesonlama: Sulu veya yumuşak zeminlerde sürdürülen yapı çalışmalarında veya temel
atmakta kullanılan kasa. Kesonlar genel olarak metal veya betonarme olarak prizma yada silindir
şeklinde, uzunlukları ise kullanılacakları yerin şartlarına göre hazırlanır.
Kızışma: Kömür madenlerinde, panolarda yapılan yetersiz havalandırma veya stoklardaki
kömürlerde kömürün veya kömür içinde bulunan piritin yavaş yanması sonucu meydana gelen
ısının dağılmaması sonucu kömür ısısının yükselmesi. Kömürün kızışmasının artması sonucu yavaş
yanma açık alevli yanmaya dönüşebilir. Buna spontane (kendiliğinden tutuşma) yangın denir.
Konveyör: Yatay veya az meyilli yerlerde çalışan, ya malzemenin döküldüğü zeminin
hareket etmesi (band) suretiyle veya oluk üzerinde bulunan zincirin çekilmesiyle taşıma yapan
düzen.
Kömür Tozu İnfilakı: Havada süspansiyon halinde bulunan (1 m³’te 40–2.000 gr) kömür
tozunun infilak etmesi olayı. Genellikle grizu infilakından sonra meydana gelen ikinci patlama, grizu
infilakının etkisi ile çevrede bulunan kömür tozlarının havaya karışması sonucu, kömür tozu
infilakından ileri gelir.
Kuyu: Yeraltı işyerlerine ulaşmak amacıyla açılmış ve kesit boyutları derinliğine oranla
sınırlı, düşey ve düşeye yakın bağlantı yolu.
Lağım: Taş içinde sürülen galeri; Patlayıcı madde doldurmak için delinen delik.
Lavvar: Kömür madenciliğinde kömürü yıkama (hazırlama ve zenginleştirme) tesisi.
Martopikör : Basınçlı hava ile çalışan kazı veya taş sökme makinesi.
XVI
Mostra: Yeryüzünde bir madenin açığa çıkmış ve çıplak göz ile görülen kısmı, yani maden
yatağının yüzeyi ile yeryüzünün ara kesiti.
Muhtemel Rezerv: İki boyutu ile belirlenmiş olan ve devamlılığı konusunda görünür
rezerve nazaran daha büyük risk taşıyan maden kütlesini belirleyen bir kavram olup, prospeksiyon
çalışmaları, jeolojik ve jeofizik etütleri tamamlanan, madenin muhtemel bulunduğunu gösteren
rezerv sınıfı. Pratikte muhtemel rezervin hata sınırı genellikle ± 20-40 olarak kabul edilir.
Nefeslik: Havalandırma bacası ve kaçamak yolu. Bir kapalı işletmede ocak içindeki havanın
ocaktan çıkışını veya aspiratörle emilmesini sağlayan kuyu, galeri, vb. ile hava çıkış veya dönüş
yolu.
Pano: Yeraltı işletmesi uygulanan bir damarda mostra ve muayyen bir kat veya iki kat
arasında kalan işletmeye alınmış damar kısmı.
Pnömatik: Hava basıncı ile çalışan makineler.
Rekup: Bir galeri boyutlarını haiz, fakat genellikle daha kısa olup, tabakalaşmaya dik olarak
sürülen bağlantı yolu.
Rekültivasyon : Madencilik faaliyeti yapılan alanın madencilik sonrası kullanımı için
hazırlanmasına yönelik işlemler. (Islah çalışmaları)
Rezerv: Bir maden yatağından ya da havzasında henüz işletilmemiş maden miktarının kısa
vadede ekonomik olan ve belirlilik gösteren kısmı.
Rödövans: Gerçek veya tüzel bir kişiliğe lisans sözleşmesiyle devredilen telif hakkı için, hak
sahibine yapılan ödeme.
Satılabilir Maden: Maden ocağından çıkarılan tüvanan madenden ekonomik bakımdan
değerlendirilemeyen maddeler ayrıldıktan sonra geri kalan kısım.
Seri Havalandırma: Kapalı ocaklarda birden fazla çalışma yerinin ardı ardına, aynı hava
akımı ile havalandırılması.
Sıkılama: Patlayıcı madde şarjı yapılan lağım deliğinin, patlayıcı maddeden arta kalan
kısmının kil, çamur, kum, sıvı vb. maddelerle tıkanması işi.
Sosyal İş Müfettişi: Bireysel ve toplu iş ilişkileri ilgili mevzuat hükümleri alanında denetim
yapan sosyal bilimler mezunu iş müfettişidir.
Şist: Killi bir kayacın kalın örtü tabakaları altında mekanik etkilerle sertleşmesi
(şistleşmesi) ile meydana gelen kayaç. Siyah renkli şistlerin içinde bir miktar kömür vardır.
Taban: Maden ocağı içerisinde açılan boşlukların altındaki yatay veya eğimli düzlem. (galeri
tabanı); Tabaka halindeki maden yatakları düşünüldüğünde madenin alt sınırını teşkil eden yüzey
(damar tabanı).
Taban-Tavan Galerileri: Maden yataklarında işletme metodunu uygulamak, üretim
yerinde ulaşım, havalandırma ve nakliyatı sağlamak için damar istikametinde damar tabanını
(tavanını) takip ederek sürülen galeriler.
XVII
Tahkimat: Maden ocağını teşkil eden galeri, kuyu ve üretim yerlerini mal ve can emniyeti
bakımından çalışılabilir durumda tutmak için yerine göre ağaç, demir ve beton kullanılarak yapılan
takviye.
Tali Havalandırma: Kapalı işletmede ana havalandırma şebekesi dışında kalan yani normal
havalandırmanın ulaşamadığı galeri, kuyu, lağım vb. yerlerin ana havalandırma ile irtibatlı olarak
temiz hava tarafına kurulan ek havalandırma düzenleri ile havalandırılması; İkincil havalandırma.
Bu tür havalandırmada tali vantilatör (ikincil vantilatör) kullanılır.
Tamburlu Kesici: Ayak zincirli konveyör üzerinde hareket ederek üzerinde kesici dişleri
bulunan tek veya çift tamburun döndürülmesi suretiyle madeni kesip zincirli konveyörün üzerine
aktaran mekanizasyon aracı.
Tali Pervane: Ocaklarda ana havalandırma vantilatörüyle sağlanan hava akımı ile
havalandırılması yapılamayan çalışma yerlerinin havalandırılması için kullanılan ikinci derece
vantilatör.
Teknik İş Müfettişi: İş sağlığı ve güvenliği alanında denetim yapan mühendislik veya tıp
fakültesi mezunu iş müfettişidir.
Ters Iskarpa: Açık ocaklarda kazı ya da patlatmalar ile kademe yüzeylerinin oyulması.
Tektonizma: Yerkabuğunun yapısı ile bu yapının oluşumunu sağlayan hareketlerin
öğretimi, aynı zamanda bütün bu hareketlerin yarattığı görüntünün müşterek adı.
Tertip: Vardiya başlarında ve sonlarında yapılacak işleri belirlemek ve yapılan işler
hakkında bilgi alışverişinde bulunmak için yapılan düzenleme çalışmaları.
1
ÇALIŞMAYA İLİŞKİN BİLGİLER
I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE DAYANAĞI
Çalışmanın konusunu; kamuoyunu derinden etkileyen ölümlere ve yaralanmalara neden
olan maden kazalarının önlenebilmesi için gerekli olan düzenleme, araştırma ve gelişme
programları ihtiyaçlarının belirlenebilmesi ve ilgili bakanlıkların, madencilik kurum ve
kuruluşlarının, üniversitelerin, sendikaların ve madencilik sektörünün bilgi ve birikimi ile
uygulamalarının değerlendirilmesini teminen, Türkiye’de madencilik sektöründe yürütülen
faaliyetlerin iş sağlığı ve güvenliği açısından araştırılması, incelenmesi ve değerlendirilmesi
oluşturmaktadır.
İşbu araştırma ve inceleme Cumhurbaşkanlığı Yüce Katının talimatlarına istinaden Devlet
Denetleme Kurulunun 18.05.2010 tarih ve 421 sayılı kararı çerçevesinde gerçekleştirilmiştir.
II. ÇALIŞMANIN KAPSAM VE YÖNTEMİ
Araştırma ve incelemenin kapsamını esas itibariyle madencilik sektörü ile iş sağlığı ve
güvenliği uygulamalarının mevcut durumu, sorunları, maden işletmelerinde meydana gelen ölümlü
iş kazalarının temel nedenleri ve alınması gerekli tedbirler ile sektöre yönelik düzenlemeler
oluşturmaktadır.
Araştırma ve inceleme sürecinde;
- Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü ile Kozlu ve Karadon Taşkömürü İşletmesi
Müessese Müdürlüklerinde incelemelerde bulunulmuş,
- Tavşanlı, Dursunbey ve Mustafakemalpaşa ilçelerinde son bir sene içerisinde kazaların
yaşandığı ocaklarda incelemeler yapılmış, şirket yetkilileri ve başta mülki idare amirleri olmak
üzere ilgili kurum yetkilileri ile görüşülmüş,
- Kamu kurumlarının madencilik sektörü ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görev ve yetkileri
kapsamında; Maden İşleri Genel Müdürlüğünde incelemelerde bulunulmuş, ayrıca İş Teftiş Kurulu
Başkanlığı, İş Teftiş Zonguldak ve Bursa Grup Başkanlıkları, Çalışma Bölge Müdürlükleri, İş Sağlığı
ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Türkiye Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Taşkömürü
Kurumu Genel Müdürlüğü ve Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığından konuyla ilgili yetkililerle
görüşülmüş, bilgi ve/veya belge temin edilmiş,
- Yükseköğretim kurumlarından Ankara Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölüm Başkanlığı,
Hacettepe Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölüm Başkanlığı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
2
Maden Mühendisliği Bölüm Başkanlığı, İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Dekanlığı ve
Karaelmas Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölüm Başkanlığından yazılı bilgi alınmış ve öğretim
üyeleri ile görüşülmüş,
- Sektörle ilgili kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve sivil toplum örgütlerinden
Maden Mühendisleri Odası, Jeoloji Mühendisleri Odası, Genel Maden İşçileri Sendikası, Türkiye
Maden İşçileri Sendikası, Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı ve Türkiye Madenciler Derneği ile
Uluslararası Çalışma Örgütü Türkiye Temsilciliği yetkililerinden yazılı ve/veya şifahi görüş ve
öneriler alınmış,
- Ulusal ve uluslar arası kaynaklar taranmış, yazılı ve görsel medya takip edilmiş ve
değerlendirilmiş
olup tespit, değerlendirme ve önerilere Raporun sonraki bölümlerinde ayrıntılı olarak yer
verilmiştir.
Araştırma ve inceleme Devlet Denetleme Kurulu Üyesi Mehmet Ali ÖZKILINÇ tarafından
yürütülmüştür. Çalışmalar sırasında, 2443 sayılı Devlet Denetleme Kurulu Kurulması Hakkında
Kanunun 5. maddesi uyarınca İçişleri Bakanlığından Mülkiye Başmüfettişi Dr. İbrahim AVCI ve
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından İş Müfettişleri Hakan ÖKSÜZ ve Taner KARDAŞ geçici
uzman olarak görev yapmıştır.
3
GİRİŞ
Ekonomik faaliyetler, insan ihtiyaçlarının karşılanması için yapılmakta ve toplum hayatının
her alanına yayılmakta olup, bazı girdilere bağlı olarak işlemektedir. Madencilik sektörü hayatın
her alanına yayılan iktisadi faaliyetlere temel girdilerini sağlayan ana sektörlerden biridir.
Çeşitli maden kaynaklarının kontrolü veya sahip olunması ihtiyacı, ekonominin ötesinde bir
siyasi güç faktörü olarak da öne çıkmaktadır. Bu açıdan madencilik sektörü çok stratejik olup,
devletlerin siyasi ve ekonomik tarihinde pek çok savaşların temel nedeni/başlatıcısı olarak da
görülmektedir. Maden kaynaklarının ele geçirilmesine ve kontrolüne yönelik devlet siyasetleri
sanayi devriminden bu yana tarihin en önemli muharrik güçlerinden biri olmuş, bu uğurda
milyonlarca insan öldürülmüş, ülkeler işgal edilmiş, devletler yıkılmış, rejimler değiştirilmiştir. Bu
açıdan madencilik sektörünün devlet ve millet hayatının idamesi ve refah seviyesinin
yükseltilmesinde rolü ve önemi açıktır.
Sanayi devrimi ile birlikte üretimin temel girdilerinden olan maden ürünlerini ele geçirme
amaçlı petrol savaşları, maden kaynaklarını kontrol mücadeleleri henüz bitmiş olmayıp yakın
geçmişteki bazı çatışma ve savaşların altında da benzer saikler yatmaktadır.
Madencilik sektörü çeşitli iktisadi büyüklükleri ifade eden rakamların dili ile de
konuşmaktadır.
Günümüzde, dünyada yıllık 1.5 trilyon ABD doları değerinde 10 milyar tonun üzerinde
maden üretilmektedir. Bu rakamın %75’i enerji ham maddeleri, %10’u metalik madenler ve %15’i
endüstriyel ham madde üretimine aittir. Verilen değerler madencilik endüstrisinin dünya
ekonomisi için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
Madencilik bakımından zengin ve gelişmiş ülkelerde sektörün millî gelirdeki payı %10-15
gibi yüksek bir orandadır. Oysa ülkemizde madenciliğin millî gelirimizdeki payı %1.4 gibi son
derece düşük bir düzeydedir. Gelişme yolunda olan ulusal sanayimizin hammadde girdileri
yönünden, madencilik sektörüne bağımlılığı önemli düzeydedir.
Dünyada milyonlarca insan maden işletmelerinde çalışarak, bu alanla ilgili araştırmalara
katılarak, sektörle ilgili teknoloji üreterek veya tüm bu ürünlerin ticaretini yaparak geçimini
sağlamaktadır. Esasen bu sektörde doğrudan istihdam edilenler yanında, sektörle ilgili ikincil
faaliyetlerden kaynaklanan büyük bir dolaylı istihdam da söz konusudur.
Diğer yandan, madenciliğin ülke kalkınmasındaki önemi ve rolünün sadece GSMH içindeki
payı ile ölçülmesi doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Sanayi faaliyetlerinden farklı olarak madencilik,
belirlenmiş ve altyapısı hazırlanmış belirli bir bölgede değil, madenin bulunduğu yerde, genellikle
4
şehir alanlarının dışında, kırsal yörelerde yapılmak durumunda olduğundan, madenciliğin
kalkınmanın ülke sathına yayılmasına, kırsal bölgelerin kalkınmasına ciddi bir katkı sağlaması da
söz konusu olmaktadır. Bu bakımdan madenciliği, tek tek maden işletmelerinin ekonomik kârlılığı
yanında
kalkınmanın
yaygınlaştırılmasında
araçlardan
biri
olarak
da
değerlendirmek
gerekmektedir.
Bir başka husus, bugün tüketilen yeraltı kaynaklarının gelecek nesilleri bu imkandan
mahrum bırakacak olmasıdır. Bu durum, maden kaynaklarının kalkınmayı azami seviyeye
çıkaracak biçimde kullanılarak gelecek nesillere bu kalkınmanın nimetlerinin bırakılmasını
gerektirmektedir. Bu yönden, bir maden işletmesinin olması gereken üretim ve verimlilik
seviyelerinin altında işletiliyor olması, kısa vadede kâr getiriyor olsa da, maden rezervlerinin israf
edilmesi, uzun vadede kalkınmanın sürdürülebilir olmasının da engellenmesi sonucunu
doğurmaktadır.
Madenciliği diğer sektörlerden ayıran bazı özelikler söz konusudur:
-Madenler, üretildiğinde (çıkarıldığında) yerine konulamayan, tükenen varlıklardır.
-Her aşaması çok risklidir.
-Yatırımın geri dönüş süreci uzundur.
-Yer seçim şansı yoktur, bulunduğu yerde işletilmesi zorunludur. Genellikle kırsal
kesimlerde yapıldığından göçü önler. Madencilik yapılan bölgeler daha hızlı kalkınır.
-İstihdam ve katma değer oluşturan bir sektördür.
-Çevreye etkisi önlenebilen veya kontrol edilebilen bir sektördür.
-Krizlerden en çok etkilenen sektörlerden birisidir.
-Madencilik faaliyetleri durdurulduğunda yeniden üretime alınması büyük maliyetlere
neden olmaktadır.
Sektörün bu özellikleri madenler yönünden iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının ne
derece önemli olduğunu da göstermektedir. İş sağlığı ve güvenliği; işin yapılması sırasında
işyerindeki fiziki çevre şartları sebebiyle işçilerin maruz kaldıkları sağlık sorunları ve mesleki
risklerin ortadan kaldırılması veya azaltılması ile ilgilenen bir disiplin olup,işin projelendirme
aşamasından başlayarak sürecin sonuna kadar kuruluşun gerçekleştirdiği faaliyetlerden etkilenen
bütün insanların (çalışanların, ziyaretçilerin, müşterilerin ve işyerindeki herhangi bir kişinin)
sağlığına ve güvenliğine etki eden faktörleri ve şartları konu almaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği, tüm dünyada önemli bir sorun alanıdır. ILO verilerine göre her yıl
2.200.000 insan iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle hayatını yitirmektedir. Dünyada, her yıl
270 milyon iş kazası ve 160 milyon iş kaynaklı hastalık meydana gelmekte, 438.000 çalışan
işyerinde karşılaştığı zehirli maddeler nedeniyle yaşamını yitirmekte, tüm kanser vakalarının
5
%10’unu mesleki kanserler oluşturmaktadır. Her yıl yaklaşık 60.000 ölümcül kaza meydana
gelmekte, her 10 dakikada 1 kişi iş kazası nedeniyle yaşamını yitirmektedir. İş kazaları bakımından
madencilik sektörü en riskli sektör olup, çalışan sayısına göre en yüksek ölümlü iş kazası oranlarına
sahiptir. İş kazası nedeniyle vuku bulan ölümlerin neredeyse 1/3’ü madencilik sektöründe
olmaktadır.
Dünya çapında madencilik sektöründe yaşanan iş kazalarında yılda 10.000 ila 20.000 kişi
hayatını kaybetmektedir. Uluslararası Çalışma Örgütü ILO'ya göre küresel emek gücünün %1’i
madencilik sektöründe istihdam edilmekte, ancak ölümle sonuçlanan iş kazalarının %8’i bu
sektörde vuku bulmaktadır. Bu kazaların büyük kısmından da medyanın ve dünya kamuoyunun
haberi olmamaktadır.
Madencilik sektöründe, istatistiklere yansıdığı kadarıyla, ülkemizde 2003-2009 yılları
arasında toplam 41.111 iş kazası olmuş, 2.540 meslek hastalığı tespit edilmiş, 7 yılda 488 işçinin iş
kazası ve 6 işçinin meslek hastalığı nedeniyle hayatını yitirdiği belirlenmiştir. İş kazaları nedeniyle
616 işçi, meslek hastalığı nedeniyle 1415 işçi sürekli iş göremez duruma düşmüştür. Kayıt dışı
çalışma ile iş kazalarının ve meslek hastalıklarının gerçek sayısının tespit edilemediği de dikkate
alınırsa, bu rakamlar daha da artabilir.
Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) 2006 yılı verilerine göre; Türkiye’de her yüz bin
işçide iş kazası sonucu ölüm oranı tüm sektörler için 20.5, madencilik sektörü için ise 74.2 olarak
rapor edilmiştir. ILO verilerine göre bu oran Polonya için 4.6/15.8; Portekiz için 6/17.1; İtalya için
5/22; Fransa için 3/19.2; İspanya için 4.4/38.4; İngiltere için 0.7/15.4; Kanada için 5.9/31.6’dır.
Gelişmiş ülkelerle ve AB ülkelerindeki oranlar ile karşılaştırıldığında Türkiye’deki ölüm oranları
oldukça yüksektir.
İş sağlığı ve güvenliği kavramı, maden işletmelerindeki sorunlar ve dolayısıyla alınacak
tedbirlerin iş sağlığı (meslek hastalıkları) ve iş güvenliğine (iş kazaları) ilişkin olduğunu
göstermektedir. İş kazaları çok zaman gürültülü biçimde, birden çok kişinin ölümüne yol açtığı için
kamuoyunun gündemine gelmekte, nispeten önemsenmekte, ancak daha sessizce ve sinsice çok
binlerce çalışanın hayat kalitesini, sağlığını ve canını tehlikeye atmasına, kişilere ve topluma çok
büyük maliyetler yüklemesine rağmen meslek hastalıkları kamuoyunda aynı ilgiyi görememektedir.
Oysa, iş kazaları ve meslek hastalıkları konusunun her biri diğeri kadar önem verilmeyi hak
etmektedir.
Türkiye’de; iş kazasına maruz kalan işçilerin %86,3’ü ve meslek hastalıklarının %99,3’ü, iş
kazası sonucunda hayatını kaybeden işçilerin %53,56’sı, iş kazası ve meslek hastalığı sonucu
sürekli iş göremezlik ile malul işçilerin %87.8’i “kömür ve linyit çıkartılması” faaliyet kolunda
çalışanlardan meydana gelmektedir. Bu veriler madencilik sektörü içinde iş kazaları ve meslek
hastalıkları yönünden kömür madenciliğinin en riskli alanı oluşturduğunu göstermektedir. Bu
nedenle işbu rapor da kömür madenciliği odaklı hazırlanmıştır.
6
Kamu yönetiminin iş sağlığı ve güvenliği alanında temel fonksiyonu bu alanla ilgili gerçekçi
politikalar belirlemek, mevzuat düzenlemelerini yapmak ve sektörel faaliyetleri denetleyerek
gerekli müeyyideleri uygulamaktır. Ancak kamu idaresi, bu alandaki denetim fonksiyonunu
madencilik sektörü bakımından gereğince ifa edememektedir. SGK verilerine göre 6000’e yakın faal
maden ocağı bulunmakta olup, söz konusu maden ocaklarını iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları
yönünden denetlemekle görevli İş Teftiş Kurulu Başkanlığında, inceleme tarihi itibariyle (idari
görevlerde bulunanlar dahil) 40 maden mühendisi iş müfettişi bulunmaktadır. Fiilen denetim
yapan maden mühendisi iş müfettişleri hesaba katıldığında, her maden ocağının yılda bir defa
denetlenmesi durumunda her bir müfettişin yılda yaklaşık 150’den fazla maden işletmesini
denetlemesi gerekmektedir. Bir denetimde 2 müfettiş görevlendirilmesi halinde bu sayı iki katına
çıkmaktadır. Her bir maden ocağının (ABD’de olduğu gibi) -işletmelerin yer üstü ve yeraltı olmasına
göre- yılda birden fazla denetlenmesinin kurala bağlanması halinde maden mühendisi ve diğer
branşlardan, maden ocaklarında denetim yapabilecek müfettiş açığının çok daha fazla olduğu
görülmektedir. Müfettiş sayısının yetersizliği yanında denetim birimlerinin yapı ve işleyişinden
kaynaklanan bazı sorunlar nedeniyle Türkiye’de maden işletmelerinin denetiminin genel olarak
etkin olmadığını söylemek mümkündür.
Öte yandan, ne kadar stratejik ve önemli olursa olsun, her ekonomik faaliyet ve kaynağın
var oluş gayesi; insanların mutlu, huzurlu ve sağlıklı olarak vücut bütünlüğü içerisinde hayatını
sürdürmesine ve nesillerini devam ettirmesine imkân vermesidir. İnsan sağlığını ve güvenliğini göz
ardı ederek sağlanacak bir ekonomik menfaatin toplum hayatının sürekliliği ve esenliği bakımından
savunulamayacağı aşikârdır. O halde bütün ekonomik faaliyetlerin dar anlamda o faaliyeti
gerçekleştiren çalışanların, geniş anlamda o toplumdaki bütün insanların ve hatta faaliyetlerin
yapıldığı yakın ve uzak çevrenin sağlık ve güvenliğini gözetir biçimde planlanması,
gerçekleştirilmesi ve sonlandırılması esastır. Bunun yolu ise o ekonomik faaliyetlerin icrasında iş
sağlığı ve güvenliğini temin edecek, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının vuku bulmasını
önleyecek kural ve standartların belirlenmesi, bu kurallara uyulmasının sağlanması ve
denetlenmesi, buna ilişkin örgütlenmenin yapılması, kural ihlallerinde uygulanacak müeyyidelerin
tespiti ve icrasıdır.
Hangi sektörde olursa olsun iş kazaları ve meslek hastalıkları kişilere ve topluma çeşitli ve
büyük maliyetler yüklemektedir. Bu maliyetler ekonomik olmaktan başka genelde topluma da
sosyal ve psikolojik külfetler getirmektedir. Maddi olarak ölçülebilen ve ölçülemeyen bu büyük
maliyetler hiçbir şekilde göz ardı edilemeyecek niteliktedir.
İş kazaları ve meslek hastalıklarının maliyetleri arasında kaza veya hastalık sonucu
karşılaşılan tedavi maliyeti, kaza sonucu ölen işçinin yakınlarına ve sakatlananların kendilerine
ödenen maddi ve manevi tazminatlar, açılan davalara dair mahkeme ve avukatlık masrafları, kaza
ve hastalıklar nedeniyle Sosyal Güvenlik Kurumuna ödenen primler, muhtemel iş kazası veya
7
meslek hastalıklarına karşı ödenen mali mesuliyet ve risk sigortaları primleri ve yaşanan iş kazası
sonucu işyerindeki makine ve teçhizatın hasara uğraması sayılabilir.
Bu doğrudan maliyetlerden başka; iş kazasını müteakip işletmede üretimin bir süreliğine
durması, iş kazasının raporlanması ve işletme içi soruşturulması maliyeti, kazazede işçilerin yerine
alınan işçilerin işe alım ve işe başlama eğitimi ile öğrenme süresinin maliyetleri, işyerinde çalışan
işçilerin kaza sonrası korku veya psikolojik sebepler yüzünden meydana gelen verim kaybının
maliyeti, iş ekipmanı, malzeme veya prosesin/tesisin kaza sonucunda hasara uğramasıyla oluşan
üretim kesintisi sebebiyle üretim kaybının maliyeti, üretimde oluşan kalite bozukluğu veya ürün ya
da ham maddelerin zarara uğramasından oluşan maliyet, kazaya uğrayan işçi ile birlikte
çalışanların kaza sebebiyle çalışamadıkları iş süreleri için ödenen ücretlerin maliyeti, hasara
uğrayan tesis, malzeme veya iş ekipmanlarının onarım ve bakımına yönelik maliyet, kazanın
gerektirdiği düzenlemeleri yapan yöneticilerin harcadığı zamanın ücretlerine yansıyan maliyeti,
sigortalanmamış tedavi giderlerinin maliyeti, adli süreçlerin (polis, savcı, hâkim, müfettiş,
bilirkişiler vb.) oluşturduğu maliyet, kazaların üst yönetime kaybettirdiği iş sürelerinin kaybı gibi
dolaylı maliyetler de söz konusudur.
İş sağlığı ve güvenliği konusu ülke ekonomisi üzerinde küçümsenmemesi gereken bir etkiye
sahiptir. ILO verilerine göre, işyerlerinde meydana gelen iş kazalarının ve meslek hastalıklarının
ülke ekonomilerine getirdiği yükün millî gelirin %1-3 dolaylarında olduğu hesaplanmaktadır. İş
kazaları nedeniyle yapılan dolaylı harcamalar, doğrudan harcamaların 4 ila 10 katı arasında
gerçekleşmektedir. Bu veriler esas alındığında, 2009 yılı Türkiye GSMH’si 930 milyar TL olduğuna
göre Türkiye’nin doğrudan yükü 9-28 milyar TL olarak tahmin edilebilir. Doğrudan maliyetler SGK
tarafından karşılanmaktadır. Bazı kaynaklara göre ise, gelişmekte olan ülkelerin iş kazaları ve
meslek hastalıkları maliyetleri, GSYİH'lerinin %4'ü tutarındadır. TÜİK verilerine göre, cari fiyatlarla
2010 GSYH 1.1 trilyon TL olup, bu hesaba göre 2010 yılı iş kazaları ve meslek hastalıklarının toplam
maliyeti 44 milyar TL civarında olmaktadır.
İş kazaları ve meslek hastalıkları, parasal olarak tanımlanabilen maliyetlerinden başka,
kazazedenin maluliyeti/ölümü, kazazede ailesinin duygusal travması, kazanın/meslek hastalığının
sosyal barışa olan etkileri gibi ekonomik olmayan / “pahası hesaplanamayan” maliyetlere de yol
açmaktadır.
Ülkenin uluslararası itibarı bakımından da iş kazalarının ve meslek hastalıklarının etkisi
bulunmaktadır. Sosyal sorumluluk bilinç seviyesi yükseldikçe insan sağlığını ve güvenliğini
tehlikeye atarak üretilen ürünlere karşı çeşitli tepkiler oluşmaktadır. Ayrıca sık sık iş kazalarının
vuku bulduğu, kazalanan insanların mahsur kalarak kurtarılamadığı veya bulunamadığı durumlar
devletlerin uluslar arası kamuoyundaki imajına da zarar vermektedir.
Bir işçinin/çalışanın iş kazası sonucu hayatını kaybetmesinin ödenen tazminatlar, işgünü ve
üretim kaybı gibi parasal büyüklüklerini ölçmek/hesaplamak mümkün olabilir. Fakat bir çocuğun
8
babasının ölmesinin, bir anne-babanın evladını, bir kadının eşini, bir kişinin kardeşini veya
arkadaşını, bir milletin ise bütün birikimi/müktesebatı ile yetişmiş bir ferdini kaybetmesinin
onlarda doğuracağı hayat boyu sürecek travmaları ve zararları parasal rakamlarla ifade edebilmek
mümkün değildir. Hayatını kaybeden çalışanın, yaşanamadan bitmiş hayatının değerinin de
rakamlarla ifade edilemeyeceği açıktır.
Bu ölçüde büyük maliyetleri olan iş kazaları ve meslek hastalıklarının tamamen ortadan
kaldırılması yapılan işin mahiyeti itibariyle mümkün olmasa da; çalışma şartlarına uygun, gerçekçi
düzenlemeler yapmak, çalışanları bu konuda eğitip bilinçlendirmek, kuralların etkin uygulanmasını
ve denetimini mümkün kılacak iyi işleyen bir örgütlenme oluşturmak, caydırıcı müeyyideler ve
özendirici teşvikler getirmek gibi çok daha ucuz yol ve yöntemlerin uygulanması ile asgari seviyeye
indirilmesi mümkündür.
Ülkemizde birbirinin tekrarı gibi görünen pek çok iş kazasının vuku bulması, ilgili kamu
kurumlarının mevzuatla tanımlanan görevlerini bihakkın yapmadıkları şeklindeki yaygın kamuoyu
algısı, iş kazaları veya meslek hastalıkları sonucu meydana gelen azımsanamayacak miktardaki can
kaybı ve sürekli veya geçici maluliyetler, bu konu üzerinde önemle durulmasını gerektirmektedir.
Zira devlet, halkının can ve mal güvenliğini sağlamak için kural koyma, gözetim ve denetimde
bulunma ve koyduğu kuralları uygulama yükümlülüğünü üstlenmiş sosyal ve siyasi bir
organizasyondur ve devletin önde gelen varlık sebeplerinden birisi, insanların sağlık, güvenlik ve
esenliğini temin etmektir.
9
BİRİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE MADENCİLİĞİN EKONOMİDEKİ YERİ
Madencilik sektörü, tarım ile birlikte ekonominin iki temel hammadde üreticisinden biri
durumundadır. Bu niteliği nedeniyle sektör, hem ekonomiye doğrudan yaptığı katkı, hem de
ekonominin diğer alanlarına (özellikle imalat sektörüne) sağladığı girdiler nedeniyle iki yönlü
öneme sahiptir. İktisadi kalkınma politika ve planlarının oluşturulmasında özel bir önem verilmesi
zorunluluk arz eden madencilik sektörünün gelişmesi, üretim, istihdam vb. ekonomik göstergelere
yaptığı katkının yanı sıra, doğru politika ve planların takip edilmesi durumunda ülke imalat sanayii
için de önemli bir itici güç oluşturabilir.
Sektör, beş alt sektörden oluşmaktadır.
a-) Taş kömürü, linyit ve turba çıkarımı,
b-) Tetkik ve Arama Hariç, Ham Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımı ve Bunlarla İlgili Hizmet
Faaliyetleri,
c-) Uranyum ve Toryum Cevheri Madenciliği,
d-) Metal Cevheri Madenciliği,
e-) Taş Ocakçılığı ve Diğer Madencilik.
Aşağıda ülkemizin maden potansiyeli ile makro ekonomik büyüklükler içerisinde
madencilik sektörünün sahip olduğu yer açıklanmak, bu kapsamda sektördeki istihdamın durumu
ve özellikleri irdelenmekte ve sektöre ilişkin genel bir değerlendirme yapılmaktadır.
I. ÜLKEMİZİN MADEN POTANSİYELİ
Ülkemiz maden çeşitliliği ve rezervleri açısından, dünyada madenciliğinde adı geçen 132
ülke arasında, toplam maden üretim değeri itibarı ile 28. ve üretilen maden çeşidi bakımından da
10. sırada olup, pek çok maden bakımından kendi kendine yeterli olan ülkeler arasında yer
almaktadır. Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından yapılan bir araştırmaya göre,
günümüzde dünyada ticareti yapılan 90 çeşit madenden sadece 13'ü ülkemizde bulunmamakta
olup, 50 çeşit maden açısından ülkemiz zengin kabul edilmektedir. Türkiye’nin bugünkü verilerle,
petrol ve doğalgaz hariç, 2,5 trilyon ABD doları düzeyinde maden varlığına sahip olduğu
bilinmektedir. (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş
Kazaları Raporu, 2010)
10
Ülkemizde yapılan araştırmalarda, 650'ye varan renk ve dokuda, 3.8 milyar m3 işletilebilir
mermer, 2.7 milyar m3 işletilebilir traverten ve 995 milyon m3 işletilebilir granit rezervi olmak
üzere toplam 7,495 milyon m3 doğal taş rezervi mevcuttur. Bu verilere göre dünya doğal taş
rezervinin yaklaşık %40’ı Türkiye’de bulunmaktadır. Ayrıca;
•
Dünya bor rezervinin %72’si,
•
Dünya feldispat rezervinin %23’ü,
•
Bentonit rezervinin %20’si
ülkemizde bulunmaktadır.
Dünya da ikinci büyük soda külü rezervi olan Beypazarı Trona yatağını işletmek üzere
kurulan tesis, yılda 1 milyon ton soda külü, 100 bin ton sodyum karbonat üretimi ile dünya
tüketiminin %2,5’ini karşılamaktadır.
Ülkemizin jeolojik özellikleri çok çeşitli, ancak küçük-orta rezervli maden yataklarının
oluşumuna uygundur. Ancak belirtmek gerekir ki, yukarıda belirtilen rezerv rakamları sadece
belirlenmiş kaynaklara ilişkindir. Mesela dünyada en büyük rezerv payına sahip olduğumuz bor
madenine ilişkin bilgiler Eti Maden İşletmelerine ait 18.000 km2’lik ruhsat sahasının %20’sinde
yapılan arama sonuçlarını ifade etmektedir. Dolayısıyla arama faaliyetleri yeterli seviyede
yapılamadığından maden potansiyelimizin bilinenden daha fazla olduğunu söylemek mümkündür.
Ülkemizde çok çeşitli maden rezervleri mevcut olmakla birlikte bunların büyük kısmı
işletmeye alınamamaktadır. Halen madencilik sektörünün milli gelirdeki payı %1.4 civarındadır.
Bununla birlikte Türkiye’nin önemli bir maden üreticisi ve ihracatçısı olma potansiyeli mevcuttur.
Türkiye’nin maden üretimi ve ihracatı her yıl artmaktadır. Ülkemizde bugün altmışın üzerinde
farklı maden ve mineral üretimi yapılmaktadır. (Kaynak: İstanbul Metal ve Maden İhracatçıları Birliği,
Maden Sektörü Analizi, Araştırma Raporu, İstanbul, 2010)
Bor rezervleri açısından Türkiye dünyanın en önde gelen ülkelerindendir. Ayrıca yüksek
seviyede toryum rezervine sahip olunmakla birlikte bu rezervin yeterince değerlendirilebildiğini
söylemek mümkün değildir. Termik santrallerde enerji üretiminin hammaddesini oluşturan linyit
açısından da, ülkemiz küçümsenemeyecek bir rezerve sahiptir. (Kaynak: TBMM, Madencilik Araştırma
Komisyonu Raporu, Mayıs 2010)
Türkiye’de seramik, çimento, alüminyum, demir-çelik, gübre, yapı malzemeleri gibi
hammadde yoğun sanayiler gelişmiş ve büyük ölçüde dışa açılmıştır. Ülkemiz linyit, bor, manyezit,
barit, selestin, bakır, kurşun, çinko, krom, kaolin, feldispat, bentonit, mermer, perlit, pomza, tuz,
sodyum sülfat, zımpara ve lületaşı madenciliğinde uluslararası alanda söz sahibidir. Son yıllarda
özellikle altın madenciliği yatırımları ön plana çıkmış olup, Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde altın
madenciliğine ilişkin projeler yürütülmektedir.
11
Türkiye’de, 2008 yılında toplam 11 milyar ABD doları tutarında 464 milyon ton maden
üretimi yapılmıştır. Üretilen başlıca ürünler kömür, demir, bor, krom, manyezit, bakır, alüminyum
ile seramik, cam, çimento hammaddeleri ve kırmataştır.
Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı’nın yaptığı bir tahmine göre, madenciliğin GSMH’daki
payı hâlihazırda %1.9 olup, önümüzdeki 10 yılda %4’e yükselme potansiyelini taşımaktadır. Yıllık
kalkınma hızının %5 olacağı kabul edilirse, on yılda toplam 21 milyar ABD doları yatırım ile
madencilik üretimi 216 milyar ABD dolarına ulaşacak, bunun 103 milyar ABD doları ihracat geliri
olarak gerçekleşecektir. Üretim yıllık bazda ifade edildiğinde; gerekli şartlar sağlanırsa yıllık
madencilik üretimi 34,2 milyar ABD dolarına yükselebilecektir (Kaynak: Yurt Madenciliğini Geliştirme
Vakfı Başkanlığının TBMM Madencilik Araştırma Komisyonuna sunduğu Türkiye Madenciliğinin Sorunları ve
Çözüm Önerileri Raporu).
II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNE İLİŞKİN MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER
A. Madencilik Sektörünün GSYH İçerisindeki Payı
Madencilik sektörünün yıllar itibariyle GSYH içinde sahip olduğu pay ile buna ilişkin
değişiklikleri gösteren rakamsal büyüklükler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.
Tablo 1: GSYH İçinde Madencilik Sektörünün Payı (x1.000TL)
YILLAR
GSYH
MADENCİLİK
ÜRETİMİ
MADENCİLİĞİN PAYI
(%)
2000
166.658.021
1.658.124
1,14
2001
240.224.083
2.353.927
1,17
2002
350.476.089
3.225.992
1,05
2003
454.780.659
4.538.250
1,07
2004
559.033.026
5.898.572
1,20
2005
648.931.712
7.628.517
1,43
2006
758.390.785
8.952.359
1,44
2007
853.636.236
10.536.592
1,23
2008
950.534.251
13.458.457
1,37
2009
953.973.862
14.235.361
1,49
Kaynak: DPT, Temel Ekonomik Göstergeler
Tablo incelendiğinde; 2000 yılında GSYH içinde %1,1 olan madencilik sektörü payının yıllar
itibariyle dalgalı bir seyir izleyerek 2008 yılında 1,37 seviyesine, 2009 yılında ise -tüm dünyayı
etkileyen ekonomik krizin getirdiği şartlar nedeniyle dolar bazında azalan bir miktara tekabül
etmekle birlikte- TL bazında artış gösterdiği ve GSYH’nın %1,5’i oranına ulaştığı görülmektedir.
Buradaki temel soru, ülkenin sahip olduğu maden rezervleri ile ekonominin bu madenlere
olan ihtiyacı birlikte değerlendirildiğinde madencilik sektörünün GSYH içinde sahip olduğu payın
olması
gereken
büyüklüklere
ulaşıp
ulaşamadığıdır.
Diğer
yandan,
madenciliğin
ülke
kalkınmasındaki önemi ve rolünün sadece GSYH içindeki payı ile ölçülmesi doğru bir yaklaşım
12
olmayacaktır. Madencilik şehir alanlarının dışında, kırsal yörelerde yapılmak durumunda
olduğundan yatırımların, altyapının, istihdamın ve sonuçta kalkınmanın ülke sathına yayılması
yönünde bir işlev de görmektedir. Bu bakımdan madenciliği, tek tek maden işletmelerinin
ekonomik kârlılığı yanında kalkınmanın yaygınlaştırılmasında araçlardan biri olarak da
değerlendirmek gerekmektedir.
B. Maden İhracat ve İthalatı
Genel maden ihracatımızda değer sıralaması yapıldığında ilk sırayı ham ve işlenmiş mermer
almaktadır. Bunu krom, bakır, feldspat, çinko, alçı taşı ve alçı, manyezit, kurşun, kuvars, bentonit ve
diğer killer ile bor izlemektedir. (Kaynak: MİGEM Verileri)
Maden ihracatı 2002 yılından itibaren sürekli artmış, özellikle 2006 ve 2007 yıllarında
ihracat bir önceki yıla göre %40’a yakın artış göstermiştir. 2009 yılında tüm dünyayı etkileyen
küresel kriz nedeniyle ihracat %24,5 oranında küçülmüştür (EK 1: İTÜ, Madencilik Sektöründeki Mevcut
Durum ve İş Kazaları Raporu, 2010). Ülkemiz maden sektörü ihracatı, dünyadaki genel ekonomik
canlanma ile maden endüstrisindeki olumlu gelişmeler ve buna paralel olarak sektörde ham madde
fiyatlarının, özellikle metal fiyatlarında büyük artışların da etkisiyle belirgin bir yükselişe geçmiştir.
2004 yılında 0,65 milyar ABD doları olan maden ihracatımız, 2008 yılında 2,1 milyar dolara
yükselmiş; 2009 yılında küresel ekonomik krizin etkisiyle 1,58 milyar dolara gerilemiştir.
Öte yandan, Türkiye, kullandığı doğal gazın %98’sini, petrolün %90’ını, kömürün %20’sini,
altının %95’ini, demirin %50’sini, alüminyumun ve bakırın %80’ini ithal etmektedir.
2000-2008 yılları itibarıyla maden ithalat değerleri 2002 yılından itibaren sürekli artış
göstermiş olup 2004 yılında 1,6 milyar ABD doları civarında olan maden ürünleri ithalatımız, 2009
yılında 4,2 milyar dolara erişmiştir. İthalatta en büyük artış, demir-çelik sektörünün ana ham
madde girdisi olan demir cevheri ve koklaşabilir taş kömüründe olmuştur.
Aşağıdaki tabloda petrol ve doğal gaz hariç olmak üzere, toplam ihracat ve ithalat içinde
madencilik sektörünün payı ile ihracatın ithalatı karşılama oranı verilmektedir.
Tablo 2: Toplam İhracat ve İthalat İçinde Madenciliğin Payı
Yıllar
Toplam
İhracat
(Milyon
Dolar)
Toplam
Madencilik
İhracatı
(Milyon
Dolar)
Madencilik
İhracatının
Payı %
Toplam
İthalat
(Milyon
Dolar)
Toplam
Madencilik
İthalatı
(Milyon
Dolar)
Madencilik
İthalatının
Payı %
İhracat/İthalat
Karşılama Oranı %
2005
73.476
798
1,09
116.774
2.181
1,86
37
2006
85.535
1.145
1,34
139.576
2.814
2,01
41
2007
107.272
1.656
1,54
170.062
3.530
2,07
47
2008
132.027
2.094
1,59
201.964
4.541
2,24
46
2009
102.129
1.581
1,55
140.926
4.247
3,01
37
Kaynak: TÜİK
13
Tabloda görüldüğü üzere 2009 yılı toplam ithalatı 140,9 milyar ABD doları; toplam maden
ithalatı ise (ham petrol ve doğal gaz hariç) 4,2 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. 2009
yılında maden ithalatının toplam ithalat içindeki payı %3 olmuştur.
Ülkemiz maden ihracatı ve ithalatı arasında 2000-2009 yıllarını kapsayan 10 yıllık dönemde
toplam 13 milyar ABD doları açık gerçekleşmiştir. İthalat ihracattan daha hızlı bir artış
göstermektedir. 2009 yılında ihracatın ithalatı karşılanma oranı %37 dolayında kalmıştır.
Maden ürünlerinin ihracatındaki bir artış, talepte (satışta) artış manasına geldiğinden
sektördeki üretimi ve istihdamı artırıcı bir etki gösterecektir.
Maden ürünleri ithalatındaki bir artış ise, her zaman olmasa da, ülke içi madencilik
istihdamında ve üretimde bir azalışa yol açabilir. Bu, ithalatın ülke içinde üretilen madenleri ikame
edecek maden ürünlerini kapsaması ile bağlantılıdır. Örneğin, bir maden ürününü ülke dışından çok
daha ucuza ve daha kaliteli satın almak mümkün olduğunda ülke içi üretime talep azalacak, bu da
istihdamı düşürerek sektörel işsizliği artıracaktır. Bu durumun dolaylı bir sonucu ise gerek
rekabette zorlanan işletmecilerin maliyetleri düşürmek için üretim zorlaması yoluna da başvurarak
birim girdi başına daha çok mal üretmeye çalışmaları gerekse işsiz kalmak korkusunu yakinen
hisseden çalışanların daha kötü ve riskli çalışma şartlarına razı olmaları nedeniyle iş sağlığı ve
güvenliği tedbirlerinin ikinci plana itilmesi olabilir.
Maden kazaları yönünden en riskli madencilik faaliyeti kömür işletmeciliğidir. 2009 yılında
en fazla ithal edilen maden ürünü sıralamasında kömür (kok+linyit+antrasit vb) 20,64 milyon ton
ve 3,10 milyar ABD doları ile ilk sırada yer almaktadır. Buna karşılık kömür ihracatı yok denecek
kadar azdır, ülkemizde üretilen kömür madenine dış talep olmaması veya son derece az olması
nedeniyle kömür üretimi iç pazarla sınırlı bir taleple karşılaşmaktadır. Bu durumun sonucu, kömür
madenciliğinin iç pazar kısıtlılıklarının getirdiği pazarlama sorunları ve bunun zincirleme olarak
doğurduğu diğer sorunlarla (satış ve kârların düşüklüğü, sektöre yatırım azlığı vb.) karşı karşıya
kalmasıdır.
C. Madencilik Sektöründe İstihdam
Madencilik - istihdam ilişkisi sektörün ekonomide oynadığı rolün büyüklüğü yönünden
olduğu kadar, iş sağlığı ve güvenliği yönünden de önemlidir. Günümüzde ülkelerin temel
sorunlarının başında işsizlik gelmektedir.
İstihdamın arttırılmasında kullanılan iktisat politikaları para ve maliye politikalarından
oluşmaktadır. Para politikasıyla piyasadaki para miktarını değiştirerek; maliye politikasıyla vergi
ve kamu harcamalarını değiştirerek (kamunun piyasadan çektiği veya piyasaya zerk ettiği
para/satın alma gücünü artırıp eksilterek) harcamaların, yatırımların ve dolayısıyla istihdamın
arttırılması mümkün olabilmektedir. Gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi indirimi, sigorta
14
primi işveren hissesi desteği, yatırım yeri tahsisi ve faiz desteği unsurlarından oluşan yatırım
teşvikleri ise hem para hem maliye politikası araçlarını bünyesinde barındırmakta; bölgesel
gelişmişlik farklılıklarını gidermek, yatırımı ve istihdamı artırmak amacıyla uygulanmaktadır.
Yatırımın istihdam oluşturma kapasitesi bakımından çeşitli sektörler arasında farklılıklar
bulunmaktadır. Yapılacak 1.000.000 TL tutarındaki bir yatırım; madencilik sektöründe 12.39,
imalat sektöründe 5.71, enerji sektöründe 0.73, hizmetler sektöründe 6.73 ek istihdam
oluşturmaktadır. Dolayısıyla madencilik sektörünün istihdam oluşturma kapasitesi imalat
sektöründen 2,16; enerji sektöründen 16,97; hizmetler sektöründen 1,84 kat daha fazladır. Ancak
yatırım teşvik belgesi sayılarına bakıldığında 2005 – 2008 yılları arasında verilen toplam 12.209
belgeden sadece 557’inin madencilik sektörüne verildiği; belgeye dayalı toplam 99.217.923.089 TL
tutarındaki sabit sermaye yatırımlarının 2.611.291.300 TL’lik kısmının madencilik sektöründe
gerçekleştirildiği dolayısıyla yüksek istihdam kapasitesine sahip olmasına rağmen yatırım
teşviklerinden yeterince yararlanılamadığı görülmektedir (TBMM Madencilik Araştırma Komisyonu
Raporu-2010). 2002-2007 döneminde tarım, imalat, enerji, hizmet ve madencilik sektörlerine
verilen teşviklerin toplamı içerisinde madencilik sektörünün ortalama payı %2,6’dır. Madencilik
sektörü teşviklerden aldığı pay itibariyle tarım sektörü hariç bütün sektörlerden daha geride
kalmıştır (EK 2/3: Türkiye Maden İşçiler Sendikasının 12.07.2010 tarih ve 69/738 sayılı görüş yazısı).
Ancak bu konuda, gerek makro seviyede madencilik sektörüne ve gerekse doğrudan
sektörde çalışanlara yönelik teşviklerin yetersiz olduğu, yüksek istihdam doğurma kapasitesine
sahip
olmasına
rağmen
sektörün
yatırım
teşviklerinden
yeterince
yararlanamadığı
değerlendirilmektedir.
Doğrudan sektör çalışanlarının yararlanabileceği bir teşvik unsuru yeraltı maden
işletmelerinde çalışanlara uygulanan ücret istisnasıdır. Gelir Vergisi Kanunu’nun 23. maddesinin 3.
fıkrasında, toprak altı işletmesi hâlinde bulunan madenlerde cevher istihsali ve bununla ilgili diğer
bütün işlerde çalışanların münhasıran yeraltında çalıştıkları zamanlara ait ücretleri gelir
vergisinden müstesna tutulmuştur. İstisna kapsamına, toprak altı işletmesi hâlinde bulunan
madenlerde, cevher istihsali ve bununla ilgili diğer işlerde çalışan işçi, mühendis, topograf, jeolog
gibi hizmet erbabının münhasıran yeraltında çalıştıkları zamanlara ait ücretleri ile bu tür hizmet
erbabına yıllık dönemler itibarıyla yapılan ikramiye veya benzeri nitelikteki ödemelerin, yeraltında
çalışılan süreye isabet eden kısımları dâhil bulunmaktadır.
Madencilik sektörünün genellikle emek yoğun üretim yapısı dikkate alındığında bu sektöre
yapılacak yatırımların, para ve maliye politikaları ile desteklenmesi hâlinde, istihdamın
artırılmasında önemli katkı sağlayacağı anlaşılmaktadır.
15
Madencilik Sektöründe İstihdam Rakamları: Ülkemizde madencilik sektöründeki
“maden arama, kömür madenciliği, metal cevherleri madenciliği, taş, kil, kum ocakları, tuzlalar
(kaya tuzları dâhil) ve madenlerden başka maddelerin topraktan çıkarılması, kömürden yapılan
maddelerin yapımı işleri” İş Kolları Tüzüğü’nün 2 No.lu “Madencilik” iş kolunda, “petrol arama” işi
ise anılan Tüzük’ün 3 No.lu “Petrol, Kimya ve Lastik” iş kolunda yer almıştır.
Madencilik sektöründeki istihdamın toplam sanayi istihdamı içindeki payının %2-3,5
aralığında değişmekte olup, sektör istihdam endeksinin yıllara göre sürekli bir artış içerisinde
olduğunu söylemek mümkündür. 2009 yılındaki istihdam endeksinin düşüşündeki temel sebep
dünyadaki ekonomik krizin Türkiye’ye yansımalarıdır (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümü’nün
Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu, 2010).
Madencilik sektöründe yer alan faaliyet grupları, işçi ve işyeri sayıları aşağıdaki tabloda
verilmiştir.
Tablo 3: Madencilik Sektöründe Yer Alan İşyeri Sayıları
KOD
NO
İŞYERİ SAYISI
FAALİYET GRUPLARI (NACE
Sınıflamasına Göre)
Daimî (I)
05
Kömür ve Linyit Çıkartılması
577
06
Ham Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımı
36
07
Metal Cevheri Madenciliği
637
08
Diğer Madencilik ve Taş Ocakları
3.279
09
Madenciliği Destekleyici Hizmet
TOPLAM
Kamu (I)
Özel
(II)
TOPLAM
(I+II)
98
49
626
675
11
13
34
47
138
6
769
775
459
48
3.690
3.738
Mevsimlik (II)
99
23
7
115
122
4.628
729
123
5.234
5.357
Kaynak: SGK İstatistik Yıllığı, 2009
Tablo 4: Madencilik İşkollarına Göre Sigortalı İşçi Sayısı (2004-2010)
Yıllar
Kömür ve Linyit
Çıkartılması
Kamu Özel
Toplam
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
18.248
16.857
16.470
15.170
15.051
14.599
14.076
20.244
23.533
27.115
28.219
34.436
36.578
37.063
38.492
40.390
43.585
43.389
49.487
51.177
51.139
Ham Petrol ve Doğal Gaz
Çıkarımı
Kamu Özel
Toplam
1.901
2.116
2.038
2.013
1.408
1.485
1.585
841
640
825
1.075
1.219
1.278
1.527
2.742
2.756
2.863
3.088
2.627
2.763
3.112
Metal Cevheri
Diğer Madencilik ve Taş
Madenciliği
Ocak.
Kamu Özel
Toplam Kamu Özel
Toplam
900
688
477
449
335
333
324
7.612
9.797
11.777
14.673
13.649
16.729
20.552
8.512
10.485
12.254
15.122
13.984
17.062
20.876
3.899
3.624
3.034
1.567
2.798
3.860
1.434
32.455
39.931
46.069
45.926
44.953
45.555
52.524
36.354
43.555
49.103
47.493
47.751
49.415
53.958
Kaynak: sgk.gov.tr
Sosyal Güvenlik Kurumu 2010 yılı Ekim ayı istatistiklerine göre Türkiye’de madencilik
sektöründe 5.940 işyerinde 132.332 işçi çalışmaktadır. Sektörde yer alan işyerlerinin ülkemizdeki
toplam 1.298.432 işyeri sayısı içerisindeki oranı %0,46; sektörde çalışan sigortalıların ülkemizdeki
toplam 9.992.591 sigortalı sayısı içerisindeki oranı %1,3’tür.
Tablodaki verilere göre, madencilik sektörü istihdamı içinde kömür ve linyit çıkarılması ile
taş ocakları madenciliği alanlarındaki istihdam hacmi başı çekmektedir. Madencilik sektöründeki
16
istihdamın bu özelliği gerek iş kazaları, gerekse pnomökonyoz gibi meslek hastalıkları yönünden
önem taşımaktadır. Zira kömür ve linyit çıkarılması ile taş ocakları madenciliği iş kazaları ve meslek
hastalıkları bakımından en riskli alanları oluşturmaktadır.
Madencilik Sektöründe İstihdam Edilenlerin Eğitim Durumları: Maden mühendisleri
arasında işsizlik ve mesleğine uygun bir işte çalışmama oranı yüksek olup, son yıllarda mesleğine
uygun bir işte çalışmama oranının toplam maden mühendisleri içinde %50’nin üzerine çıktığı ve bu
oranın giderek arttığı görülmektedir. Bu durum maden mühendisleri açısından istihdamın
artırılması için yeni politikalar oluşturulması gerektiğini göstermektedir (Kaynak: AVŞAROĞLU, N.,
"İşsizlik ve Maden Mühendisliği Alanındaki İşsizliğe Kısa Bir Bakış, Araştırma Raporu", Maden Mühendisleri
Odası, Ankara, 2007).
Maden mühendisleri arasındaki yüksek işsizlik oranının önemli nedenlerinden biri ülke
ihtiyacının çok üzerinde maden mühendisi mezun edilmesidir. Maden mühendisleri arasında
işsizliğin yüksek olması mesleğin gençler arasında daha az tercih edilebilir bir duruma gelmesi
anlamına gelmektedir. Bu durum, maden mühendisleri arasında işsizlik oranının yüksek
olmasından başka, yetiştirilen mühendislerin yetkinlik derecelerinde de sorunlara yol açmaktadır.
Her yıl maden mühendisleri odası mühendislik hizmetleri için istenen ücret tarifesini
belirlemekte olup bu ücretlerin altında çalışanların olduğu da bilinmektedir. Bu durum, maden
mühendisleri arasındaki yüksek işsizliğin bir sonucudur.
Maden
mühendisleri
arasında
işsizliğin
yüksek
olmasının,
dolayısıyla
maden
mühendislerinin iş bulmakta güçlük yaşamalarının bir diğer sonucu ise iş sağlığı ve güvenliği
alanında ortaya çıkmaktadır. Maden mühendisleri arasında işsizliğin yüksek olması üretimden
sorumlu mühendisleri -işverenleri ile iyi ilişkiler kurabilmek için- üretim zorlamasına itmekte, bu
da iş sağlığı ve güvenliği kurallarının ihmal edilmesine yol açabilmektedir. Örneğin TTK Karadon
İşletmesinde meydana gelen kaza sonucu ölenlerin bir kısmının çalışma yapılan arında bulunması,
metan seviyesinin yaklaşık 25 dakika süreyle %4’ün üzerinde kaldığı düşünülür ise, üretim
(çalışma) zorlaması yapılmış olabileceği ihtimalini akla getirmektedir.
Benzer bir durum, daimi ve/veya teknik nezaretçilik görevini üstlenen maden mühendisleri
için de geçerlidir. Yüksek işsizlik oranı bu görevi yapan maden mühendislerini (işini kaybetmek
korkusu ile) “işvereni rahatsız edebilecek tavırlardan uzak durmaya” zorlayabilmekte, bu da
ocaklardaki iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerindeki noksanlıkları rapor etmemeye yol açabilmektedir.
Nitekim kendisi ile görüşülen pek çok maden mühendisi bu çekinceyi ifade etmiştir.
Madencilik sektöründeki işletmelerin daha çok küçük/orta ölçekli olması, bunların
kurumsallaşmasını ve istihdamın niteliğini de etkilemektedir. Kömür madenciliğinde özellikle
yeraltı yöntemiyle çalışılan işletmelerde istihdam edilen işçilerin büyük çoğunluğu (yaklaşık %70)
ilkokul veya ortaokul mezunudur (EK 3: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden
Mühendisliği Bölümünün Raporu).
17
Alanda yapılan incelemelerde, küçük/orta ölçekli kömür işletmelerinin istihdam edecekleri
kişilerin mesleki yeterlilikleri konusunda pek titiz olmadıkları, içinde bulundukları fiziki olarak
yetersiz, gerekli iş güvenliği ve üretim donanımından mahrum çalışma şartlarını ve düşük ücretleri
kabul eden herkesle çalışabildikleri gözlenmiştir. Zaten mesleki bakımdan eğitimli kişilerin
genellikle olumsuz çalışma şartlarına sahip söz konusu küçük/orta ölçekli kömür işletmelerinde
çalışmaya ikna etmenin zor olacağı açıktır.
Yeraltı kömür işletmelerinde istihdam edilen işçilerin büyük çoğunluğunun ilkokul veya
ortaokul mezunu olması işçilere uygulanması gereken yetiştirme ve geliştirme eğitimleri yapılsa
bile hedeflenen sonuçların istenilen seviyede elde edilememesine yol açabilir. Dolayısıyla, bu
sektörde çalışmaya istekli olan ve istihdam edilen işgücünün niteliklerinin objektif bir veri olarak
dikkate alınması, üretim ve iş sağlığı-güvenliği eğitimlerinin bu insanların ortalama anlayışına göre
düzenlenmesi önem taşımaktadır.
Bu sektörde istihdam edilen iş gücünün geldikleri sosyal çevre ile eğitim seviyeleri arasında
da bir paralellik söz konusudur. Madenlerin olduğu yerde ocakların kurulması ve üretim yapma
zorunluluğu ile ocağın bulunduğu bölgedeki mahalli idarecilerin baskılarının da bir sonucu olarak
bir ölçüde o bölgenin insanlarının istihdam edilmesi zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Ülkedeki
genel işsizlik seviyesi de insanları gerekli eğitim ve tecrübeye sahip olmasalar bile maden
ocaklarında çalışmaya itmektedir. Zaten önemli bir kısmının piyasada talep edilen kayda değer bir
meslek ve becerilerinin olmaması da bu kişileri her ne şart altında olursa olsun maden ocaklarında
çalışmaya zorlamaktadır.
Maden ocaklarında çalışanlara ödenen ücretlerin yüksek olduğu söylenemez. Ücret
bakımından kamu ve özel sektör işletmeleri arasında olduğu gibi, özel sektördeki çeşitli
büyüklüklerdeki işletmeler arasında da farklılıklar söz konusudur. Kamu maden işçilerinin,
genellikle, özel kesim işletmelerindeki çalışanlardan daha yüksek ücret aldıkları bilinmektedir.
Yeraltında çalışanlar da işletmelerin yer üstündeki kısımlarında çalışanlardan daha yüksek ücret
almaktadır. Ancak, Yörgüç Köyündeki maden ocağında çalışmış işçilerle görüşüldüğünde, yaptıkları
işe göre çok düşük ücret aldıkları ifade edilmiştir.
Ücretlerle ilgili bir başka sıkıntı kaynağı da, bazı özel maden işletmelerinin çalışanların
ücretlerini zamanında ve düzenli ödememeleridir. Bu durum çalışanların moral ve motivasyonunu
bozacağı gibi dikkatlerinin dağılmasına neden olma ve bir takım kazalara yol açma potansiyelini
içinde barındırmaktadır. Bu işletmelerin kamu ile ilişkilerinde çalışanların ücretlerinin ödenmesini
garantiye alacak düzenlemeler yapılmasına ihtiyaç vardır.
Türkiye’de özellikle riski yüksek yeraltı madenciliğinde belli nitelikteki işlerin sertifikalı
işçilere yaptırılmasını sağlamaya yönelik bağlayıcı düzenlemeler bulunmamaktadır. Yeraltında
çalıştırılacak işçilere belli bir eğitim verilmesi zorunluluğu var ise de çoklukla işverenlerce buna
uyulmamakta, istihdam edilen işçilerin belli bir süre işten koparılarak eğitime katılmaları ciddi bir
18
zaman kaybı ve gereksiz yere katlanılan bir maliyet olarak değerlendirilmekte; denetimlerde de bu
husus öncelikle dikkate alınacak bir unsur olarak kabul görmemektedir. Yeraltı madenciliği başta
olmak üzere, yapılması iş sağlığı ve güvenliği bakımından risk oluşturma potansiyeline sahip
patlatma
vb.
işlerin
‘müfredatı
önceden
belirlenmiş,
standart bir eğitimden geçerek
sertifikalandırılmış’ işçiler eliyle veya eğitimli teknikerler tarafından yapılmasını sağlamaya yönelik
düzenlemeler yapılmasının yararlı olacağı değerlendirilmektedir.
Yukarıda kısaca açıklanan, maden ocaklarındaki istihdamın/istihdam edilenlerin nitelikleri
ve içinde bulundukları şartlar iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almayı zorlaştırıcı, bu tedbirlerin
sürekliliğini ve istenilen sonuçları doğurmasını engelleyici bir işlev görmektedir. Şüphesiz, gerek iş
sağlığı ve güvenliğine ilişkin yasal düzenlemelerde gerekse yasal ve pratik tedbirlerin
uygulanmasında istihdam edilen iş gücünün sahip olduğu nitelikleri ve hangi şartlar altında
çalıştıklarını dikkate almak gerekmektedir. Çünkü ruhsatlandırmadan üretime, üretimden satışa
kadar madenciliğin bütün aşama ve şartları birbirlerini etkileyen bir bütün oluşturmakta,
madencilik faaliyet ve unsurlarındaki bir olumsuzluk diğerlerini de olumsuz yönde etkilemektedir.
Madencilik Sektöründe Kayıt Dışı İstihdam: Sosyal Güvenlik Kurumu 2010 yılı Ekim ayı
istatistiklerine göre Türkiye’de madencilik sektöründe 5.940 işyerinde 132.332 işçi çalışmaktadır.
Sektörde yer alan işyerlerinin ülkemizdeki toplam 1.298.432 işyeri sayısı içerisindeki oranı %0,46;
sektörde çalışan sigortalıların ülkemizdeki toplam 9.992.591 sigortalı sayısı içerisindeki oranı
%1,3’tür.
Tabloda istihdam yaklaşımıyla tahmin edilen kayıt dışı faaliyetlerin oranları sektörel olarak
verilmektedir:
Tablo 5: 2006 Yılı İtibariyle Sektörel Kayıt Dışı İstihdam (%)
Sektör
%
Tarım, ormancılık avcılık ve balıkçılık
87,4
Madencilik ve taş ocakçılığı
15,8
İmalat sanayi
Elektrik, gaz ve su
32
3
İnşaat ve bayındırlık işleri
62,2
Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller
43,1
Ulaştırma, haberleşme ve depolama
39,9
Mali kurumlar, sigorta, taşınmaz mallara ait işler
19,6
Toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler
17,9
Kaynak: GİB, Kayıtdışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı (2008-2010)
Bu tablodaki veriler, madencilik sektöründe kayıt dışı istihdamın boyutlarının diğer pek çok
sektörden düşük olduğunu göstermektedir. Kamu maden işletmeciliğinde kayıt dışı istihdam olması
söz konusu değildir. Bunun dışında rödövans yoluyla işletilenler dahil özel kesim maden
işletmelerinde kayıt dışı istihdamın söz konusu olup olmadığına, var ise ne nispette olduğuna dair
de sağlıklı veriler bulunmamaktadır.
19
Kütahya, Balıkesir ve Bursa illerindeki kömür ocaklarında gerçekleştirilen incelemeler
sırasında görüşülen TKİ yetkilileri ile özel işletmelerde çalışan işçiler ve teknik elemanlar
tarafından kömür madeni işletmelerinde kayıt dışı istihdamın söz konusu olmadığı dile
getirilmiştir. Ancak, Zonguldak yöresinde kaçak taşkömürü ocakları çalıştırıldığı da yaygın olarak
ifade edilen bir husustur. Kaçak kömür ocağı işletmeciliğinin tabii bir neticesi kayıt dışı istihdamın
da söz konusu olmasıdır. Dolayısıyla, kaçak kömür ocakları işletilmesi ile mücadelede başarı
sağlanması kayıt dışı istihdamın önlenmesini de doğrudan etkileyecektir.
Madencilik Sektöründe İşletmelerin Yapısı: Son döneme kadar madencilik sektörü genel
olarak büyük ve orta ölçekli kuruluşlardan oluşmakta iken, yakın zamanda yapılan özelleştirmeler
ile durumun değiştiği görülmektedir. Günümüzde Türk madencilik sektörü, kamu-özel ayırımı
olmaksızın, ağırlıklı olarak küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Bu durum istihdamın
niteliğini de etkileyen bir unsurdur.
Türk madenciliğinde son dönemde küçük ölçekli işletmeler sayıca arttığı için üretim ve
istihdam kapasiteleri konusunda kesin verilere ulaşmak mümkün olamamaktadır. Bu işletmelerin
üretim kapasiteleri maden fiyatlarına ve mevsim şartlarına göre değişmektedir. Bazı kapalı ocaklar
maden fiyatlarının artışıyla birlikte üretime geçebilmektedir.
Sektör özellikle madenciliğin yapısından dolayı kırsal bölgelerde faaliyet gösterdiği için,
gelişmekte olan bölgelerin kalkınması ve oluşturduğu istihdam açısından önem arz etmektedir. Bu
bölgelerin sosyal şartlar bakımından geniş imkânlara sahip olmaması yetişmiş elemanlar yönünden
işin cazibesini olumsuz etkilemekte, nitelikli eleman teminini zorlaştırmaktadır. Kırsal alanda
istihdam edilen maden mühendisleri ve işçilerin özellikle barınma ve sosyal ihtiyaçların
karşılanması için büyük madencilik şirketleri lojman ve sosyal tesis gibi imkânlar sağlarken, küçük
şirketler bunları sağlayamamaktadır.
Türkiye’deki madencilik kuruluşlarının sayıları, üretim kapasiteleri ve istihdam seviyeleri
hakkında sağlıklı istatistiki bilgilere ulaşılamamıştır. TKİ ve TTK başta olmak üzere, istihdam
büyüklüğü açısından önde gelen madencilik kuruluşları halen kamu kuruluşlarıdır. Ancak makro
açıdan bakıldığında, kömür madenciliği sektöründe, toplam istihdam içerisinde 1995 yılında %59,5
olan kamu payının 2008 yılında %30,4’e düştüğü, %40,5 olan özel kesim istihdam payının ise
%69,6’ya ulaştığı görülmektedir (EK 3/1: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden
Mühendisliği Bölümünün Raporu).
Ülkemizde maluliyet ve ölümle neticelenen kazalar en yoğun olarak kömür (Linyit ve
taşkömürü) madenciliği alanında vuku bulmaktadır. Kömür madenciliğinin ekonomik verimliliği ve
kârlılığı bu sektörlerde çalışanların alacağı ücretlerde de belirleyici olmaktadır. Linyit başta olmak
üzere kömürün pazarlamasında, satışında bir takım sıkıntılar bulunmaktadır. Kömürün çok kolay
pazarlanamaması, kar miktarındaki düşüklük gibi unsurlar daha düşük ücretlerle istihdam
piyasasının oluşmasına yol açmaktadır. Satışın zorluğu ve kar oranının düşüklüğü geriye doğru
20
zincirleme etki ile bu sektördeki ücretlerin de düşük olmasına, vasıflı iş gücünün bu sektörü daha az
tercih etmesine veya tercih etmemesine neden olmaktadır.
Madencilik sektörüne büyük ölçekli sermaye sahibi özel kişi ve kuruluşların fazla rağbet
etmemesi sektörün yönetim kalitesini ve yatırım özelliklerini doğrudan etkileyen bir unsurdur.
Madencilik Sektörü ve Alt İşverenlik Uygulaması: Türk iş mevzuatında alt işverenlik
1936 yılında çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunundan bu yana var olmakla birlikte yaygınlaşması
1980’li yıllara rastlamaktadır.
2003 yılında yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanununun 2. maddesinde asıl işverenlik-alt
işverenlik konusu düzenlenmiştir. Kanundaki düzenlemenin amacı alt işverenlik uygulamalarının
doğurduğu olumsuz sonuçların önlenmesidir. Bu düzenleme ile işçilerin istismar edilmesinin önüne
geçilmek istenmişse de, uygulamada arzulanan sonuçlara ulaşılamamıştır. Daha sonra çıkarılan
5763 sayılı Kanun ve akabinde yürürlüğe giren Alt İşverenlik Yönetmeliği de bu konudaki
tartışmaları nihayete erdirememiştir. Ayrıca 4857 ve daha sonra çıkan 5510 sayılı Kanunlardaki
işveren tanımlarının birbirinden farklı olması uygulamada karmaşa meydana getirmiştir. Bu
nedenle öncelikle yasal tanımların uyumlaştırılması gerekmektedir.
Alt işverenlik kurumu, ekonominin işleyişi içerisinde ihtiyaç duyulabilen bir uygulamadır.
Artan rekabet, işletme yönetiminde dış kaynaklardan yararlanma yönteminin benimsenmesi gibi
işletmecilik yöntemleri ve uzmanlaşma ihtiyacı bu uygulamanın gerisinde yatan meşru gerekçeler
olarak kabul edilmektedir. Ancak bu uygulamaya karşı, işletmelerin ekonomik ve teknolojik
ihtiyaçlarından ziyade işçilik maliyetlerinin düşürülmesi (ucuz işgücü temini) ve sendikalaşmanın,
işçilerin-çalışanların ferdi ve toplu iş hukukundan doğan haklarının kısıtlanmasının bir aracı olarak
kullanıldığı yönünde yoğun eleştiriler yöneltilmektedir. Bu eleştirilere göre iş hayatının gereklerini
aşacak biçimde, mevzuatın getirdiği kurallara uymaktan kaçınmanın bir aracı olarak alt işverenlik
uygulamasına hem özel hem de kamu sektöründe başvurulmaktadır.
Alt işverenlik uygulamasına benzer bir durum ödünç iş ilişkilerinde ortaya çıkmaktadır.
Ödünç işçi bürolarına ilişkin 19 Kasım 2008 tarih ve 2008/104 sayılı Avrupa Birliği Direktifi, ödünç
işçi büroları aracılığıyla çalıştırılan işçilerin haklarının korunmasını sağlamak ve eşitlik ilkesinin
uygulanmasını güvenceye almak amacıyla çıkarılmış olup, işçilerin haklarının korunması, sağlık ve
güvenlik önlemleri, iş piyasasının işlevlerinin yerine getirilmesini sağlamayı ve istismarcı
uygulamaları önlemeyi amaçlamaktadır. Türkiye’de, asıl işin hangi kısımlarının hangi hallerde alt
işverene verilebileceğini belirleyerek karşılaşılan bu sorunlara çözüm getirilmeye çalışılmıştır. Asıl
işin keyfi biçimde parçalara bölünmesi, uzmanlık gerektirmeyen işlerin alt işverene verilmesi gibi
yasaya uygun olmayan uygulamalar olduğunda alt işveren işçilerinin baştan itibaren asıl işverenin
işçisi sayılacağı yaptırımı düzenlenmiştir.
21
Sigortasız işçi çalıştırma, iş kazasına ve meslek hastalığına uğrama gibi bazı sorunlar
doğrudan asıl işveren-alt işveren ilişkisinden kaynaklanmamakla beraber, alt işveren işçilerinin
daha sıkça karşı karşıya kaldıkları sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır.
Ayrıca, alt işverenlik/taşeronluk sözleşme sürelerinin kısa tutulması yoluyla bu
uygulamanın sendikalaşmayı önlemenin bir aracı olarak kullanıldığı; işletmelerdeki asıl işlerin de
alt işverene (taşerona) verilmesi suretiyle işyeri ölçeğinin yapay olarak küçültüldüğü, böylece
işverenin işçi sayısı ile ilişkili yükümlülüklerden kurtulabildiği; iş sağlığı ve güvenliği çalışanların
yaşam hakkı ile ilgili olduğundan bu konudaki düzenlemelerin sayı sınırlaması olmaksızın bütün
işyerlerini ve çalışanları kapsaması gerektiği ileri sürülmektedir (EK 2/9-14: Türkiye Maden İşçileri
Sendikasının 12.07.2010 tarih ve 69/738 sayılı görüş yazısı).
Alt işverenlik uygulamasının iş sağlığı ve güvenliği bakımından alınması gereken
tedbirlerde zafiyete yol açtığı, alt işverenlerin gerekli sağlık ve güvenlik tedbirlerini almakta
isteksiz davrandıkları ve bu uygulamanın iş kazalarının artışına neden olan temel amillerden biri
olduğu yönünde yaygın eleştiriler bulunmaktadır. Bu eleştiri ve görüşler sektörün çeşitli
paydaşları/tarafları ile yapılan görüşmelerde de sıklıkla dile getirilmiştir. Zonguldak havzasındaki
özel ve kamu kömür işletmelerine ilişkin ölümlü kaza istatistikleri aşağıdaki tabloda verilmektedir:
Tablo 6: Zonguldak Havzası Ölümlü Kaza İstatistikleri
TTK
Yıllar
Özel Ocaklar
Ölüm
Sayısı
Üretim(Bin
ton)
2000
9
2001
Ölüm Sayısı
Kaçak
Ocak
Resmi
Ocak
Toplam
2.259
7
1
8
5
2.357
9
4
2002
8
2.244
6
2003
8
2.011
2004
5
1.881
2005
10
2006
Üretim(Bin
ton)
100.000 ton
üretime düşen
ölüm oranı
TTK
Özel
Ocaklar
135
0,40
5,93
13
137
0,21
9,49
-
6
74
0,36
8,11
4
7
11
48
0,40
22,92
1
4
5
65
0,27
7,69
1.667
2
-
2
511
0,60
0,39
3
1.523
-
3
3
796
0,20
0,38
2007
5
1.675
6
9
15
817
0,30
1,84
2008
7
1.587
5
7
12
1.050
0,44
2,06
Toplam
60
17.204
40
35
75
3.633
0,35
2,06
Kaynak: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümünün Raporu
Alt işverenlik uygulamasının olduğu işyerlerinde daha az iş sağlığı ve güvenliği tedbiri
alındığı ve daha çok iş kazası olduğu yönünde yaygın bir kanaat olmakla birlikte, bu kanaati
destekleyecek, asıl işverenliğin vaki olduğu işyerlerindeki durum ile karşılaştırmaya imkân verecek
istatistiki bir veriye veya çalışmaya da ulaşılamamıştır. Ancak yukarıdaki tabloda sunulan,
Zonguldak’taki özel (kaçak ve ruhsatlı) ve kamu işletmesi kömür ocaklarına dair ölümlü kaza
istatistikleri özel kömür işletmelerinde 100.000 ton başına düşen ölümlü kaza oranlarının çok daha
yüksek olduğunu göstermektedir. Ayrıca, güvenilir istatistikî veriler olmasa bile, bu denli yaygın bir
22
kanaat sektörde çalışanların ve sektörle ilgili kişilerin gözlemlerine dayalı olduğundan ötürü, göz
ardı edilmemesi daha doğru bir yaklaşım olacaktır.
Alt işverenlikle ilgili düzenlemelerde işletmelerin ve işverenlerin ihtiyaçları dikkate
alınırken işçilerin temel haklarından mahrum bırakılmasına imkân veren bir araç olarak
kullanılmasının önüne geçilmesi de hedeflenmelidir.
Madencilik (özellikle de kömür madenciliği) sektöründeki istihdamın özellikleri
irdelendiğinde özetle;
-Maden mühendisleri arasında işsizliğin çok yüksek oranlarda olduğu,
-Ülkedeki işsizlik seviyesinin yüksekliğinin madencilik alanında istihdam edilen işgücünü
ücret ve iş sağlığı ve güvenliği yönünden çok olumsuz şartlarda çalışmaya razı olmak durumunda
bıraktığı,
-Madencilik alanında çalışan iş gücünün eğitim seviyesinin genellikle düşük ve önemli bir
kısmının vasıfsız işçi niteliğinde olduğu,
-Madencilik sektöründeki yeraltı işletmelerinin yüksek risk taşıyan çalışma alanlarının
başında geldiği, çalışma şartlarının yapılan işin niteliği itibariyle çok riskli olduğu,
-İş gücünün eğitim, mesleki yeterlik, alternatif iş imkânlarının kısıtlılığı, yeraltı kömür
ocaklarındaki işin mahiyeti, düşük ücret vb. özelliklerinin iş sağlığı ve güvenliği bakımından riski
artırıcı faktörler olduğu
değerlendirilmiştir.
D. Maden Üretimi ve Verimlilik
Madencilik sektöründe verimlilik rezervin işletilebilirliği, maden damarının yapısı, üretim
yöntemi, iş gücünün vasıfları, ücret vb. çalışma şartlarına bağlı olarak değişmektedir.
Maden yatağının işletilebilmesi için madencilik teknolojisi ve ekonomisi bakımından
cevherin ortalama saflık oranı (tenör), etütlerle saptanmış rezerv miktarı, cevherin oluşum
özelliklerine göre biçimi (damarlı, damarsız, yan kayaçla ilişkisi) ile cevherin maden ocağında
yüzeyde veya derinde olması gibi hususlar madencilikte verimi etkilemektedir.
İş gücünün işin gerektirdiği bilgi ve becerilere sahip olması verimliliği yükselteceği gibi,
ücret vb. mali ve sosyal haklar da verimliliği etkileyen unsurlar arasındadır. Düşük ücretlerle
eğitimli ve yüksek vasıflı iş gücünün istihdam edilemeyeceği aşikârdır.
Üretim için gerekli donanımın varlığı ve iyi işlemesi, hem üretimde verimliliği hem de iş
sağlığı ve güvenliğini olumlu etkilemektedir.
Üretim yöntemi de verimliliği doğrudan etkileyen önemli bir unsurdur. Maden ocaklarında
cevherin makine gücü ile kazılıp yüklenmesi olarak tanımlanan mekanizasyon, verimliliği
artırmanın yanında iş kazalarını azaltan önemli bir faktördür. Ancak maden üretiminde mekanize
yöntemlerin kullanılması için maden cevherinin uygun özelliklere sahip olması gerekir. Örneğin,
23
kömür üretiminin mekanize yöntemlerle yapılması, uygun damar kalınlığı, tabaka eğimi ve düzgün
tabakalaşma özelliklerine sahip olması durumunda mümkündür. Nitekim Zonguldak’taki
taşkömürü damarlarının kalınlık, eğim vb. özelliklerinden ötürü, mevcut teknolojik imkânlarla,
genellikle mekanizasyona uygun olmadığı belirtilmektedir. Kömür damarlarının düzgün bir seyir
izlemediği, çok ince ve çok kalın düzensiz damarlardan oluştuğu bu gibi kömür ocaklarında emek
yoğun üretim yönteminin kullanılması hâlihazırda bir zorunluluk olup, bu durum verimi
düşürmenin yanında iş kazalarının fazla olmasına da yol açan önemli bir etkendir.
Esasen, üretimde mekanizasyona geçilmesi ve kaliteli donanımın kullanılması gibi
verimliliği yükselten yatırımların yapılabilmesi, o işletmeden yüksek kâr elde edilebilmesine bağlı
olup, kâr da bizatihi verimliliğe bağlı bir sonuçtur. Verimlilik de sonuçta üretim yöntemini ve
çalışma şartlarını etkileyebilen bir faktördür. Yani mekanizasyon ve gerekli donanım gibi unsurlar
ile verimlilik ilişkisi karşılıklıdır ve maden rezervinin nitelikleri ile de doğrudan bağlantılıdır.
Her türlü madencilik işletmesi bir sistemden oluşur. Sistemin etkin ve verimli çalışması
sistem elemanlarının ayrı ayrı etkinliğine dayanmaktadır. Madencilik sektörü, ölçek ekonomisi
ilkesi gereği büyüdükçe üretkenliği artan, emek yoğun değil teknoloji yoğun olması gereken bir
sektördür. Ancak güncel teknik gelişmelerin takibi ile cevher kaynaklarımız verimli biçimde
değerlendirilebilir ve işletmeler kar edebilir. Oysa ülkemizde hem kamu hem de özel teşebbüsçe
işletilen ocaklarda kullanılan ekipmanların çok büyük kısmı ekonomik ömrünü tamamlamış,
üretkenliğini yitirmiş makinelerden oluşmaktadır. Ayrıca ülkemizde madenlerdeki üretkenliğin
kontrolüne yönelik ciddi bir denetim de bulunmamaktadır (EK 4/3: ODTÜ Maden Mühendisliği
Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu).
Bu tespit çerçevesinde verimliliğin yüksek olmasının kârlılığı yükselterek iş sağlığı ve
güvenliği yatırımlarının yapılmasını ve bu konuda gerekli tedbirlerin alınmasını kolaylaştıracağı
açıktır. Zira kârlı yatırımlar için iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının yapılmasını beklemek daha
gerçekçi olacaktır. Anlaşılacağı üzere, maden işletmeciliğindeki kârlılık ile iş sağlığı ve güvenliği
yatırımları ve uygulamaları arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır.
E. Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı Uygulaması
Devletin; vergiler, harçlar, tazminatlar, cezalar gibi cebri kamu gelirleri yanında mülk ve
teşebbüs gelirleri, borçlanmalar gibi cebri olmayan kamu gelirleri de bulunmaktadır.
Mülk ve teşebbüs gelirleri, devletin sahip olduğu mal varlıklarını satması, kiralaması,
işletmesi gibi faaliyetler sonucunda elde ettiği gelirlerden oluşmaktadır. Anayasanın 168.
maddesine göre, madenlerin çıkarılması ve işletilmesi hakkı devlete aittir. Devletin madenleri
çıkarma ve işletme hakkını devretmesi karşılığında elde ettiği gelirler, mülk ve teşebbüs gelirleri
nevinden olup, “devlet hakkı” olarak adlandırılmaktadır.
24
Vergi yükü hesabına benzer şekilde, devlet hakkı tutarının madencilik sektörünün GSYH’ye
katkısına oranlanması ile sektör üzerindeki “devlet hakkı yükü” hesaplanabilir. Sektörün ödediği
devlet hakkı tutarları ile bunun oluşturduğu devlet hakkı yüküne ilişkin veriler aşağıdaki tabloda
gösterilmektedir.
Tablo 7: Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı
YIL
Sektörün GSYH'ye Katkısı
(1.000 TL)
Ödenen Devlet Hakkı
(1.000 TL)
Devlet Hakkı Yükü
(%)
2005
7.628.517
64.340
0,84
2006
8.952.359
80.815
0,90
2007
10.530.738
104.743
0,99
2008
13.458.457
130.629
0,97
Kaynak: TÜİK, MİGEM
Tabloda da görüleceği üzere son yıllarda ödenen devlet hakkının madencilik şirketlerine
getirdiği mali yük %1’den daha azdır.
5995 sayılı Kanun ile değişik 3213 sayılı Maden Kanunu gereğince; devlet hakkı, bir sahada
üretilen madenlerin yıllık ocak başı satış tutarı üzerinden, maden türlerine göre, kanunda belirtilen
oranlarda alınmaktadır. Ayrıca Kanun, “yeraltı işletme yöntemi ile üretim yapılması durumunda
ödenmesi gereken devlet hakkının %50’si alınmaz” hükmünü içermektedir.
Ruhsat sahibi tarafından yatırılan devlet hakkının %25’i il özel idare payı olarak ruhsatın
bulunduğu ilin Özel İdaresine, %25’i ruhsatın bulunduğu bölgeyle sınırlı olarak alt yapı
yatırımlarında kullanılmak üzere, doğrudan ilgili ilçe veya ilçelerin Köylere Hizmet Götürme
Birlikleri hesabına, %50’si de Hazine hesabına yatırılır. Devlet hakkı ve özel idare payı, her yıl
haziran ayının son günü mesai bitimine kadar ruhsat sahibi tarafından ödenir.
Devlet hakkı oranlarında, madenin cinsi, üretildiği bölge ve benzeri kıstaslar gözetilerek
Bakanlar Kurulunca en fazla %25 oranında indirim yapılabilir.
Mevzuattaki bu düzenlemelerin dışında, iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının teşviki için
devlet hakkının bir teşvik unsuru olarak kullanılabileceği yaygınlıkla dile getirilen bir husustur. Bu
kapsamda, iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarını belli bir standardı sağlayacak şekilde yapan
işletmelerin, o yatırım tutarının belirli bir oranı kadar veya tamamen devlet hakkı ödemekten muaf
tutulmalarının uygun olacağı değerlendirilmektedir.
25
III. MADENCİLİK SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ VE SEKTÖRE YÖNELİK
DEĞERLENDİRME
Maden türüne göre değişmekle birlikte, maden ürünlerinin arz esnekliği genellikle
düşüktür. Bir maden ürününün piyasaya hammadde veya uç ürün olarak arzı, bu madenin
aranması, bulunması, işletilerek çıkarılması ve işlenmesi gibi uzun bir sürecin sonunda
gerçekleşmektedir. Bütün maden aramalarının olumlu sonuçlanmayacağı, maden bulunduğunda da
üretimin kısa dönemde ciddi miktarda artırılması mümkün olmayacağı açıktır. Çünkü madenin
işletmeye açılarak çıkarılması ve ekonomik faaliyetlerde kullanıma hazır hale getirilmesi zaman
alıcı bir süreçtir.
Genel olarak maden ürünlerinin arz esnekliğinin düşük olması işletilmekte olan madenler
açısından da geçerlidir. Zira işletilmekte olan bir maden ocağında da mevcut üretimin artırılarak
piyasaya sunulması zaman alan, pahalı yatırımların gerçekleştirilmesini icap ettirir.
Maden ürünlerinin talep esnekliği, madenin türü ve kullanım yaygınlığı, başka maden
ürünleri ile ikame edilip edilememesi gibi faktörlere bağlıdır. Ekonomik konjonktür maden
ürünlerine talebi etkiler. Ekonomik kriz dönemlerinde maden ürünlerine (hammadde ve uç
ürünlere) talepte ciddi daralmalar olmaktadır. Bu ise konjonktürel duruma bağlı olarak talebin
esnek olabildiğini göstermektedir.
Maden ürünlerinin arz ve talep esnekliği ile ilişkili bir husus da bunların fiyat hareketleri
karşısında gösterdikleri elastikiyettir (fiyat esnekliği). Maden ürünlerinin fiyatı arz ve talebin
dönemsel hareketlerine göre belirlenmekte olup, madencilik faaliyetlerinin fiyat hareketlerine
olumlu ve olumsuz tepkisinin sonuç doğurması zaman almaktadır. Fiyatların çok düşmesi halinde,
işletilmesi ekonomik olmaktan çıkan maden ocaklarının faaliyetine son verilmesi veya işletme
kapasitesinin daraltılması nispi olarak daha kısa dönemde mümkündür. Ancak fiyatların artması
karşısında mevcut maden ocaklarının üretim (arz) kapasitesinin artırılması, önceden karlı olmadığı
için kapatılan ocakların yeniden faaliyete geçirilmesi veya yeni maden rezervleri bulunarak yeni
maden ocaklarının işletmeye açılması uzun zaman alan faaliyetlerdir. Kısaca, fiyatların düşmesi
karşısında maden arzının daralması daha kısa sürede olabilirken fiyatların yükselmesi karşısında
maden arzının artması genellikle çok daha uzun zaman almaktadır. Bu durumun doğrudan
istihdama yansıyan sonuçları olmaktadır.
Sektörün bu hususiyetleri madencilik piyasasında işgücünün esnekliğini ve iş gücü
istihdamını da etkilemektedir. Maden üretimindeki düşüş eğilimine bağlı olarak işgücü talebindeki
daralma sonucu pek çok madencinin işten çıkarılması ile sektörel işsizlikte artış hemen kendini
gösterebilir. Ancak yeni maden ocaklarının açılması karşısında (vasıfsız iş gücünün temininde ciddi
zorluklar olmasa bile) nitelikli eleman bulunması her zaman kolay olmayacağından, bulunan
26
vasıfsız iş gücünün eğitiminin zaman alması ve maliyeti gibi hususlar dikkate alındığında
istihdamın artması nispeten daha uzun zaman almaktadır.
Ülkedeki işsizlik oranının fazla olması, çalışanların daha sağlıksız ve güvenliksiz şartlarda,
daha düşük ücretlerle çalışmaya razı olması, mevzuatın kendilerine tanıdığı hakları talep etmede
daha çekingen davranması gibi sonuçlar doğurmaktadır.
Madencilik sektörünün kendine has özellikleri dolayısıyla bir yandan yüksek oranlarda
işsizlik hüküm sürerken, diğer yandan nitelikli (iyi yetişmiş) ve tecrübeli eleman temininde güçlük
çekilmesi gibi çelişkili durumlar yaşanabilmektedir.
Ülkemizde son döneme kadar madencilik sektörü genel olarak büyük ve orta ölçekli
kuruluşlardan oluşmakta iken, yakın zamandaki özelleştirmeler ve kamunun gittikçe üretim
faaliyetlerinden çekilmesi neticesinde durum değişmiştir. Günümüzde Türk madencilik sektörü,
kamu özel ayırımı olmaksızın ağılıklı olarak küçük/orta ölçekli işletmelerden oluşmaktadır.
Türk madenciliğinde küçük ölçekli işletmelerin sayıca artması sonucu bunların üretim,
istihdam vb. istatistikî kayıtlarının tutulması zorlaşmaktadır. Üretim kapasitesi, maden fiyatlarının
değişimine ve mevsime göre farklılık arz etmektedir. Bazı kapalı ocaklar, maden fiyatlarındaki artış
sonucu kârlı hale gelmesiyle üretime geçmektedir.
Ülkemizde büyük sermayeli özel madencilik işletmeleri pek fazla değildir. Büyük sermayeli
firmaların bulunmamasından başka madencilik alanında uzun dönemli tecrübe sahibi, kurumlaşmış
özel kesim madencilik firmaları da sayıca azdır. Bu durum, nispeten riskli yatırımlara sermaye
koyacak müteşebbis bulunmaması sonucunu da doğurmaktadır. Ülkemizde faaliyet gösteren
yabancı madencilik firmalarının; sermaye yapısı, madencilik tecrübesi, teknik bilgi birikimi ve riskli
yatırımlara sermaye ayırabilme gibi faktörler yönünden yerli firmalara göre daha iyi durumda
olduğu bilinmektedir. Sektördeki özel kesim teşebbüslerinin bu yönlerden zayıflığı piyasaya hâkim
aktörlerin kamu kesimi işletmeleri ya da yabancı kökenli firmalar olması sonucunu doğurmaktadır.
Bu nedenle yabancı madencilik firmalarının Türkiye’de yapacakları yatırımlarda yerli ortak
edinmelerini ve belirlenecek asgari oranda yerli teknik eleman çalıştırmalarını teşvik etmenin
doğru bir politika olacağı değerlendirilmektedir.
Madencilik sektöründe kamu sermayeli işletmelerin üretimdeki payının orta ve uzun
dönemde daha da düşeceği beklenebilir. Zira, içinde bulunulan konjonktürde kamu işletmeciliğinin
verimsiz olduğu yönünde güçlü bir kanaat hakim bulunmaktadır. Kamu kesimi maden işletmeciliği,
ancak stratejik nitelikli madenler yönünden ve katlanılacak zararın makul seviyede olması halinde
savunulabilmektedir.
Kömür işletmeleri başta olmak üzere, maden işletmeleri ciddi biçimde pazarlama sorunu ile
karşı karşıyadır. Bu sorununun doğurduğu zincirleme tesirlerin işverenlerin sermaye ve kârlılıkları,
istihdam, ücretler, iş sağlığı ve güvenliği yatırımları ve tedbirleri gibi unsurlar üzerinde olumsuz bir
takım sonuçları olmaktadır. Esasen ürettiği madenleri pazarlama zorluğu çeken bir işletmenin
27
güçlü bir mali yapıya sahip olması ve geleceğe ilişkin sağlam yatırım planlaması mümkün
olamamaktadır. İş kazaları yönünden özel bir önem taşıyan kömür sektöründe pazarlama sorununa
çözüm olabilecek bir husus, kömürün ülke enerji üretiminde bir ara mal olarak kullanılmasıdır.
Şüphesiz ulusal enerji politikası ile madencilik politikası birbirini doğrudan etkileyen unsurlardır.
Çünkü enerji hammaddesi özelliğine sahip kömür gibi madenler, madencilik sektörü içerisinde
önemli bir yer işgal etmekte, bu madenlerin de en önemli müşterileri enerji üreten tesisler
olmaktadır.
Yerli kömür kaynaklarının elektrik enerjisi üretiminde kullanılmasını teşvik etmek sadece
ülkemizin dışa bağımlılığını azaltmaya ve enerji arz güvenliğinin sağlanmasına katkıda bulunmakla
kalmayacak, bu maden işletmeleri üzerindeki pazar bulamama, yani satış baskısını da hafifleterek
mali yapılarını güçlendirecektir. Teşviklerin doğuracağı bir başka sonuç da mali ve kurumsal yapısı
daha güçlü, profesyonel çalışma kültürüne sahip büyük firmaların bu sektöre yatırım yapması
olabilir. Sektörde güçlü firmaların faaliyet göstermesi iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarını da
artıracaktır. (EK 5: TKİ’nin 29.07.2010 gün ve 184 sayılı yazısı ekinde sunulan rapor)
Madenciliği diğer sektörlerden ayıran bazı özelikler söz konusudur:
-Madenler, üretildiğinde (çıkarıldığında) yerine konulamayan, tükenen varlıklardır.
-Her aşaması çok risklidir.
-Yatırımın geri dönüş süreci uzundur.
-Yer seçim şansı yoktur, bulunduğu yerde işletilmesi zorunludur. Genellikle kırsal
kesimlerde yapıldığından göçü önler. Madencilik yapılan bölgeler daha hızlı kalkınır.
-İstihdam ve katma değer oluşturan bir sektördür.
-Çevreye etkisi önlenebilen veya kontrol edilebilen bir sektördür.
-Krizlerden en çok etkilenen sektörlerden birisidir.
-Madencilik faaliyetleri durdurulduğunda yeniden üretime alınması büyük maliyetlere
neden olmaktadır. (Kaynak: TMMOB Maden Mühendisleri Odasının Madencilikte Yaşanan İş Kazaları Raporu,
Haziran 2010)
Türkiye madencilik sektörü ile ilgili parametreler değerlendirildiğinde;
- Ülkemizin sahip olduğu maden potansiyeli, madenciliğe ilişkin kurumsal yapı, cari
mevzuat, finansal durum, insan gücü, arama, Ar-Ge ve madenciliğin çevre ile ilişkileri ekseninde
madencilik sektörüne yönelik öne çıkan hususlar göz önünde bulundurulduğunda, hemen her
konunun doğrudan veya dolaylı olarak iş sağlığı ve güvenliği alanında yapılanları ve yapılması
gerekenleri ilgilendirdiği görülmektedir.
- Maden çeşitliliği yönünden ülkemiz dünyanın sayılı zengin ülkeleri arasındadır. Dünyanın
en büyük bor rezervlerine sahip olmanın yanı sıra, başta mermer ve krom olmak üzere, bazı maden
türlerinde ülkemiz rezerv yönünden dünyanın zengin ülkeleri arasında yer almaktadır. Bununla
birlikte birçok maden türünde var olan maden yatakları rezerv ve cevher kalitesi bakımından
28
mevcut şartlarda ekonomik işletmeciliğe uygun değildir. Rezerv yönünden avantajlı olduğumuz
ürünlerde ise dünyadaki mevcut pazar büyüklüğü yeterli olmayıp yoğun rekabet yaşanmaktadır.
-Dünyadaki yoğun rekabet şartlarında uluslararası alanda rekabet edebilecek finansman ve
teknolojik güç ile yeterli tecrübeye sahip yerli madencilik şirketimiz bulunmamaktadır.
-İş sağlığı ve güvenliği bakımından en sorunlu sektör olan kömür madenciliğinin yaşadığı
pazarlama sorunları, işletmelerin yapacakları yatırımları da etkilemektedir.
- Sektörün uzun vadeli gelişme trendini en azından ana hatlarıyla ortaya koyacak yeterli
politikalar üretilememiş olup sektörü düzenlemekle görevli en önemli kamu kuruluşu olan Maden
İşleri Genel Müdürlüğü (MİGEM) gerekli örgüt ve kadro yapısına sahip değildir. Bütçe kısıtları ve
idari sorunlar nedeniyle üniversitelerin ve araştırma kurumlarının potansiyelleri de yeterince etkili
şekilde değerlendirilememektedir. Ayrıca sektörde öncü kuruluş olabilecek, yeterli mali ve
teknolojik güce, yatırım ve üretim tecrübesine sahip kamu ve/veya özel işletmeci kuruluşlarının
sayısı azdır. Politikaların oluşturulması, uygulanması ve sektörün hizmet içi eğitim ihtiyaçlarının
karşılanması konularında sektöre ciddi katkılar yapabilecek altyapıya sahip, başta mühendis
odaları olmak üzere etkili sivil toplum kuruluşlarına ihtiyaç duyulmaktadır.
- Büyük sermayeli yatırımcıların sektöre ilgisi henüz yeterli seviyeye ulaşmamıştır.
Sektörde finansman ve teknik donanım bakımından zayıf firma çok sayıdadır ve bu durum gereksiz
fiyat rekabetine yol açmak suretiyle sermaye birikimini olumsuz etkilemektedir. Sektörün özel bir
teşvik sistemine ihtiyacı bulunmaktadır. Özelleştirme ve satın almalar yoluyla, ana faaliyetleri
madencilik dışında olan bazı firmalar tarafından sektöre taze kaynak aktarılmış olup sektörün
çekiciliğinin giderek artması sonucu, başta mermer konusunda olmak üzere, sektöre yeni yatırımcı
ve sermaye girişleri olmaktadır. Uluslararası piyasalarda son dönemlerde yaşanan talep ve fiyat
artışları da sektörün mali imkânlarına olumlu katkı yapmaktadır. Maden işverenlerin önemli bir
kısmının şahıs şirketleri veya küçük çaplı firmalardan oluşması sermaye birikimini sağlamaya
yönelik işveren davranışlarını da etkilemektedir. Madencilik sektöründen para kazanan pek çok kişi
biriktirdikleri sermayeyi madencilik sektöründe yatırıma dönüştürmemekte, daha cazip buldukları
başka alanlarda yatırım yapmaktadır.
- Sektöre eleman yetiştiren birçok eğitim kurumu yetersiz alt yapı vb. sorunlar nedeniyle
düşük nitelikli eleman kaynağına dönüşmüştür. Maden, jeoloji ve jeofizikle ilgili mühendislik
bölümleri sektörün istihdam kapasitesinin çok üzerinde mezun vermektedir. Yetenekli gençlerin
madencilik eğitimi veren okullara ilgisi azalmıştır. Ara teknik eleman yetiştiren okullar sayıca az
olup eğitim kaliteleri düşüktür. Kaldı ki, ara elemanların statü, yetki ve sorumluluklarına ilişkin
mevzuat yetersizdir. Oda, dernek ve benzeri kuruluşlar tarafından sektöre hizmet içi eğitim
imkânları sağlanması gerekmektedir.
- Kamu kuruluşları nitelikli personel istihdam etme ve var olanları muhafaza etme
konusunda yeterli esnekliğe sahip değildir. Üniversite-sanayi işbirliğinin yetersizliği nedeniyle
29
teorik çalışmaların sonuçları uygulamaya dönüştürülememektedir. Özel madencilik kuruluşları da
finansman yetersizliği, kurumsal kültür eksikliği vb. sorunlar nedeniyle Ar-Ge birimleri oluşturmak
konusunda isteksizdir. Bu konuda DPT ve TÜBİTAK gibi yurtiçi kurumların yanı sıra, başta AB
olmak üzere çeşitli yurtdışı kuruluş ve programlardan finansal destek sağlama imkânları
değerlendirilmelidir.
- Çevre konusunda aşırı duyarlı gruplar üretimi engelleyecek faaliyetlerde bulunmaktadır.
Madencilik konusunda özel ihtisas mahkemelerinin olmaması çevre sorunları ile ilişkili yargı
kararları arasında çelişki ve uyumsuzlukların bulunmasına yol açmaktadır. Çevre mevzuatı diğer
ülkelerden tercüme edilerek oluşturulmaktadır ve bu nedenle ülke şartlarına yeterince uygun
olmadığı yönünde eleştiriler bulunmaktadır.
-Ülkemiz maden çeşitliliği bakımından zengindir. Ancak Ülkenin jeolojik özellikleri gereği –
birkaç istisna dışında- bilinen maden yatakları çok büyük rezervleri ihtiva etmemekte, genellikle
küçük ölçekli rezervler şeklinde dağılım göstermektedir.
-Maden arama faaliyetleri –belli bazı madenler dışında- yeterli düzeyde değildir.
-Maden işletmelerimiz daha çok hammadde satımına yönelmiş durumda olup, uç ürün
üretimi gerektiği kadar çok yapılamamaktadır.
-Madencilik faaliyetlerinde iş güvenliği ve işçi sağlığı üzerinde gereğince durulmamaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği bilinç ve kültürü yaygın ve etkili biçimde oluşmamıştır.
-Madencilik faaliyetlerinin çevre ve çevrede yaşayan canlılar üzerindeki menfi tesirlerine
yeterince dikkat edilmemektedir.
-Üretimde kamu ağırlığı –özellikle kömür gibi madenler açısından- büyük oranda devam
etmektedir. (Kaynak: 9. Kalkınma Planı Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu)
30
İKİNCİ BÖLÜM
MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Madencilik, dünya genelinde iş kazalarının ve meslek hastalıklarının yüksek olduğu iş
kollarından biri olup ülkemizde de bu yönüyle inşaat ve metal sektörleriyle birlikte en riskli
sektörler arasındadır. Maden işyerleri, yürütülmekte olan faaliyetlerin yapısı nedeniyle sürekli
değişim göstermekte ve bu durum işyerlerinde çalışan işçilerin çalışma ortamındaki sürekli
değişikliklere uyum sağlamasını gerektirmektedir. Madencilik faaliyetleri sırasında sürekli değişen
ortam şartlarına göre çalışmak, farklılık gösteren jeolojik yapılanmalarda üretim yapmak,
madenciliği diğer çalışma kollarından ayırmaktadır.
Yer üstü madenciliğinde kullanılan kazıcı ve yükleyici iş ekipmanları, geniş araçlar,
patlayıcılar, maden tozları; yeraltı madenciliğinde ise kapalı ve sınırlı çalışma alanları, göçükler,
sıcak/soğuk ortamlar, gürültü, yetersiz aydınlatma, titreşim, toz patlamaları ve parlayıcı, patlayıcı,
boğucu ve zehirleyici gazlar, vardiyalı çalışma sistemi, maden işçilerinin zorlayıcı çalışma şartlarını
oluşturmaktadır. Bu yapısıyla madencilik sektörü, iş sağlığı ve güvenliği kavramı ile çalışana ve
çalışma ortamına yönelik İSG mevzuatının oluşmasında öne çıkmıştır.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) iş sağlığını, “Çalışan tüm
insanların fiziksel, ruhsal, moral ve sosyal yönden tam iyilik durumlarının sağlanmasını ve en yüksek
düzeylerde sürdürülmesini iş koşulları ve kullanılan zararlı maddeler nedeniyle çalışanların sağlığına
gelebilecek zararların önlenmesini ve ayrıca işçinin fizyolojik özelliklerine uygun yerlere
yerleştirilmesini işin insana ve insanın işe uymasını asıl amaçlar olarak ele alan tıp bilimidir." şeklinde
tanımlamaktadır (Kaynak: www.sosyalsiyaset.net/documents/issagligi_guvenligi.htm).
İş sağlığı ve güvenliği; “mesleki sağlık ve güvenlik veya iş sağlığı ve güvenliği, işin yapılması
sırasında çeşitli nedenlerden kaynaklanan, sağlığa ve güvenliğe zarar verebilecek koşullardan
korunmak
amacıyla
yapılan
sistemli
ve
bilimsel
çalışmalardır.”
(Kaynak:
http://arsiv.mmo.org.tr/pdf/11332.pdf).
İş sağlığı ve güvenliğinin amacı, sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamak; çalışanları
çalışma ortamından kaynaklanan sağlık ve güvenlik risklerine karşı korumak; çalışanların sağlık,
güvenlik ve refahını sağlamak ve geliştirmek; üretimin devamlılığını sağlamak ve verimi
arttırmaktır. Bu çalışmaların öncelikli hedefi, çalışanları iş kazalarından ve meslek hastalıklarından
korumaktır.
Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınmasına münhasır bir kanun henüz
çıkarılmamış, iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemeye yönelik düzenlemeler değişik
kanunlarda yer almıştır. Bu meyanda iş kazaları ve meslek hastalıkları konusu esas itibarıyla 4857
sayılı İş Kanunu’nun beşinci bölümünde düzenlenmekle beraber, Borçlar Kanunu, Sosyal Sigortalar
31
ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu gibi kanunlarda da doğrudan veya
dolaylı hükümler yer almaktadır.
4857 sayılı İş Kanunu uyarınca yürürlükte olan iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı ile mesleki
risklerin önlenmesi, sağlık ve güvenliğin korunması, risk ve kaza faktörlerinin ortadan kaldırılması,
iş sağlığı ve güvenliği konusunda işçilerin eğitimini içeren iş sağlığı ve güvenliği organizasyonu ve
teknik önlemler ile cinsiyet ve özel durumları sebebiyle korunması gereken kişilerin çalışma
şartları düzenlenmektedir.
4857 sayılı İş Kanunu’nun 77 ilâ 89. maddelerinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hükümler
yer almaktadır. Bu maddelerde; işçi ve işverenlerin yükümlülükleri, işyerinin kapatılması veya işin
durdurulması, iş sağlığı ve güvenliği kurulu, işyeri sağlık birimleri ve işyeri hekimi, iş güvenliği
uzmanı, işçilerin hakları, sağlık gözetimleri, kadın ve çocuk işçilerin korunmasına yönelik hükümler
düzenlenmektedir.
Madencilik sektörüne yönelik düzenlemelerin yer aldığı 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 29.
maddesi; üretim veya hazırlık çalışmaları sürdürülürken yerüstü ve yeraltı madenciliğinde şev
açısı, basamak yüksekliği, basamak genişliği, heyelan, göçük, yetersiz havalandırma, elektrik ve
basınçlı hava gibi alt yapı tesisleri ve benzeri nedenlerle işçi sağlığı ve iş güvenliğini tehlikeye
düşüren riskleri önleyici tedbirlerin alınması için ruhsat sahibine uygulanacak hükümleri
düzenlemektedir.
Maden işletmeciliğinde kullanılan üretim yöntemi gerek kazaların niteliği ve sayısını
gerekse alınacak iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini doğrudan etkileyen bir unsur olduğundan
öncelikle maden üretim yöntemlerine kısaca yer vermek uygun olacaktır. Daha sonra iş kazaları ve
meslek hastalıkları, bunların nedenleri ile iş sağlığı ve güvenliği kavramları ve maden ocaklarında
risk unsurları ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
32
I. MADEN İŞLETME YÖNTEMLERİ
Madencilikte yerüstü veya yeraltı olmak üzere iki temel üretim yöntemi kullanılmaktadır.
Üretim için yöntem seçiminde değerlendirilmesi gereken en önemli unsur, jeolojik etüd ve sondaj
çalışmaları sonucunda tespit edilen rezerv bilgileri ile yan kayacın birbiri ile oranı olarak
nitelendirilen dekapaj’dır. Dekapaj oranını arttıran maden yatağının yerüstüne uzaklığı dolayısıyla
cevherin üzerini örten toprak tabakasının kalınlığıdır. Ayrıca, arazi yapısı ve cevherin yataklanma
(eğim, yan kayaçla ilişkisi vb.) özellikleri üretim yönteminin açık veya kapalı olmasını doğrudan
etkileyen diğer faktörlerdir.
Belirtilen faktörler bir arada değerlendirilerek açık (yerüstü), kapalı (yeraltı) veya her iki
işletme yöntemi birlikte kullanılarak maden üretimi gerçekleştirilebilir. Aşağıdaki şekilde yerüstü
ve yeraltı işletme yöntemi ile üretim yapılan bir maden ocağı kesiti gösterilmektedir:
Şekil 1: Yeraltı Maden Ocağı Kesiti
Kaynak: H. Hamrin, Guide to Underground Mining Methods and Applications
33
A. Açık İşletme Yöntemi ve Teknolojisi
Açık (yerüstü) işletme yöntemi, yeryüzüne mostra vermiş veya kısmen ince bir örtü
tabakası ile kaplı bulunan madenin ekonomik ve güvenli olarak çıkarılması için uygulanan bir
işletme yöntemidir. Bu yöntem, örtü tabakası ve maden yatağı basamak şeklinde yatay dilimlere
bölünerek ve örtü tabakasının yapısına göre patlayıcı madde kullanılarak veya kullanılmadan
gevşetme ve kazı yapılarak uygulanır. Açık işletme yöntemlerinde yükleme, taşıma ve dökme
işlemlerinde kazıcı (ekskavator), yükleyici (loader), yüksek kapasiteli kazıcı iş makinesi (dragline),
kamyon vb. iş makineleri ve araçlar kullanılır.
Açık işletmecilik faaliyetlerinde sistem ve uygun makine - ekipman seçiminde; yıllık kazı ve
üretim miktarları, topografya, damarın eğimi, yapısı ve kalınlığı, örtü tabakası ve ara kesme
tabakalarının kalınlığı ve mekanik özellikleri, iklim (yağış ve sıcaklık) ve drenaj durumu
belirleyicidir. Kazı planına uygun basamak boyutları, şev açıları, döküm sahası yeri seçimi,
kapasitesi ve yol çalışmalarının maden planlaması aşamasında mutlaka dikkate alınması
gerekmektedir.
Maden yatağının yeryüzüne yakın kısımları, yatay tabaka veya büyük kitle halinde
olduğunda ve dekapaj/maden oranı uygun olduğu takdirde maden yatağı bu yöntem kullanılarak
işletilebilmektedir.
B. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi
Yeraltı (kapalı) işletme yöntemi; açık işletme yöntemi uygulaması ekonomik olmayan
maden yataklarına, yeraltında açılan kuyu ve galeriler yoluyla, tavanın göçertilmesi, açılan boşluğun
doldurulması veya topuklar bırakılması esaslarına göre, uygulanan üretim sistemidir. Bir kapalı
işletmede yeraltı işletme yönteminin uygulanması ve işletme-kazı yöntemlerinin seçimi büyük
önem taşır.
Açık işletme yöntemlerinde olduğu gibi yeraltı işletme yöntemleri de maden cevherinin ve
yan kayaçların yapısı, tektonizma (arazinin yapısı), hava sıcaklığı, gaz içeriği, günlük üretim, drenaj
vb. kriterler yönünden çeşitlilik gösterir.
Kömür ve metalin farklı özellikleri nedeniyle kömür ve metal madenciliğinin yeraltı işletme
yöntemleri değişebilmektedir.
Bir kapalı işletmede yeraltı işletme yönteminin uygulanması ve işletme-kazı yöntemlerinin
seçimi büyük önem taşır. Yeraltı kömür madenciliğinde en yaygın olarak kullanılan yöntemler
aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
a. Uzun kazı arınlı üretim yöntemi,
34
b. Kısa kazı arınlı üretim yöntemi,
c. Oda-topuk üretim yöntemi.
Yeraltı kömür madenciliğinde en yaygın olarak uzun kazı arınlı üretim yöntemleri
uygulanmaktadır. Yeraltında kömür kazısı, şartlara göre geleneksel kazı (kazma, delme-patlama ve
martopikör) veya mekanize kazı (hidrolik burgu, pnömatik kazma, saban ve tamburlu kesiciyükleyici) şeklinde yapılmaktadır. Nakliye ise ayak içinde zincirli konveyörlerle, taban ve
anayollarda bant konveyörlerle ve duruma göre vagonlarla yapılmaktadır.
Yeraltı işletmelerinde verimlilik ve günlük üretim kapasiteleri kazı–nakliyat–tahkimat
ünitelerindeki
mekanizasyon
ve
otomasyona
bağlı
olarak
artmıştır.
Taban
yollarının
hazırlanmasında galeri açma makineleri, kömür kazı ve yüklemede çift tamburlu kesiciyükleyiciler, ayak içi tahkimatında kalkan tipi yürüyen tahkimatlar, ayak içi kömür nakliyatında
panzer tip zincirli konveyörlerin yaygınlaşması, daha geniş ayak boylarında (180-300 m), daha
uzun panolar (1.800-2.200 m) hazırlanarak üretim yapılmasını sağlamıştır.
Yeraltı kömür madenciliği dünya genelinde en ağır ve tehlikeli iş kollarından biridir. Kömür
üretiminde pek çok çalışma disiplininin karmaşık bir organizasyonu söz konusudur. Yeraltı kömür
madenciliğinde üretim süreci; kazı, tahkimat, nakliyat gibi ana faaliyetler ile elektrik ve basınçlı
hava şebekelerinin kurulması ve işletilmesi, haberleşme ve sinyalizasyon sistemleri, işçi ve
malzeme nakli, su atım sistemleri, çeşitli makine ve teçhizatın bakım ve onarım işleri vb.
faaliyetlerden oluşur. Bu faaliyetler sırasında yeraltı kömür madenciliğinin özel koşullarından
kaynaklanan çeşitli sağlık ve güvenlik sorunları ortaya çıkmaktadır.
II. İŞ KAZALARI
Genel anlamıyla kaza; bilgisizlik, ehliyetsizlik, ihmal ve tedbirsizlik gibi nedenlerle arzu
edilmeden ve ansızın, beklenmedik bir anda oluşan, insana, hayvana, eşyaya ya da doğaya zarar
veren bir olaydır. Eğer kaza, işyerinde, iş yapılırken ve işçinin işi ile ilgili bir nedenle oluşmuşsa iş
kazası olarak nitelendirilmektedir. İş kazasında belirleyici unsur, işçinin hemen ya da sonradan
bedensel ve ruhsal açıdan bir rahatsızlıkla karşılaşmasıdır.
Dünya Sağlık Örgütü iş kazasını “önceden planlanmamış, çoğu kez kişisel yaralanmalara,
makineler ile araç ve gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol açan bir olay”
olarak tanımlamıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü iş kazasını “belirli bir zarar ya da yaralanmaya
neden olan, beklenmeyen, önceden planlanmayan bir olay” olarak ifade etmiştir. Her iki tanımda da iş
kazası, beklenmeyen ve planlanmayan, sonuçta insan ve eşyaya zarar veren bir olay olarak
belirtilmiştir.
35
İş kazası, ülkemizde ise 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun
13. maddesinde aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır.
İş Kazası;
sigortalının işyerinde bulunduğu sırada,
işveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle veya görevi nedeniyle, sigortalı kendi
adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş veya çalışma konusu nedeniyle işyeri
dışında,
bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere
gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda,
emziren kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda,
sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında
meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre uğratan
olaydır.
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı üzere, ülkemizde bir kaza olayının iş kazası olarak
değerlendirilmesi için, olayda sigortalının bedenen ya da ruhen özre uğraması gerekmektedir.
İş Kazalarının Nedenleri
İş kazalarının önlenebilmesi için, kaza nedenlerinin iyi tanımlanması ve bu nedenlerin
ortadan kaldırılması büyük önem taşımaktadır. Kaza nedenlerinin doğru bir şekilde tanımlanıp
belirlenmemesi halinde, kazaların önlenmesi için yapılacak çalışmalarda istenilen sonuca ulaşılması
mümkün değildir.
Kaza olayından sonra; kaza olayının şanssızlık sonucu meydana geldiği, olaydan kaçınmanın
mümkün olmadığı, olayın kazazedenin dikkatsizliği sonucu meydana geldiği gibi değerlendirmeler,
benzer kazaların önlenebilmesi için alınması gerekli önlemlerin belirlenmesinde yanlış
yönlendirmelere neden olmaktadır.
İş güvenliği, şansa bırakılamayacak kadar önemli bir konudur. Gerçekleşen bir kaza olayını
sadece şanssızlık olarak değerlendirmek genellikle doğru değildir. Diğer taraftan, yapılan bazı
araştırmalarda iş kazalarının %98’inin önlenebilir nitelikte olduğunu, kaçınılmaz (önlenemez)
kazaların %2 oranında olduğu ileri sürülmektedir. (Kaynak: Çiftlikli C. GESİAD Bakış Dergisi – Ocak
2008). Madenciliğin riskli bir sektör olması hasebiyle madencilik sektörü için bu oranın daha yüksek
olacağı kabul edilebilir.
İşyerindeki çeşitli fiziksel, kimyasal, mekânik ve ergonomik unsurlar çalışanlar üzerinde
doğrudan ve dolaylı etkilere yol açmaktadır. Doğrudan etkiler sonucunda kısa sürede zehirlenme,
uzun sürede ise meslek hastalığı gibi sonuçları ortaya çıkarmaktadır. İşyerindeki olumsuz çalışma
şartlarının dolaylı etkileri ise iş kazaları şeklinde kendini göstermektedir.
36
İş kazalarının sebepleri temel nedenler, dolaylı nedenler ve doğrudan nedenler şeklinde
tasnif edilmektedir. İş kazalarının bu sebepler zinciri aşağıdaki şekilde gösterilmektedir:
Şekil 2: Kaza Nedenlerinin Analizi
Kaynak: OSHA, US Department of Labor, Kaza Soruşturması, Bölüm 6
Kaza sebepleri zincirinde temel nedenler, dolaylı nedenlere kaynaklık eden ortam ve
şartları oluşturmakta, dolaylı nedenlerin varlığı da kazanın vukuunu netice veren doğrudan
nedenleri doğurmaktadır.
Temel nedenler, zayıf yönetim anlayışı, kararları ve uygulamaları ile tehlikeli/güvensiz
hareketlere neden olan kişisel nedenler ile tehlikeli/güvensiz şartları oluşturan fiziksel nedenlerdir.
Kişisel nedenler; yetersiz bilgi ve yetenek, yetersiz fiziki güç, yetersiz motivasyon, psikolojik ya da
zihinsel sorunlar vb. olarak sıralanabilir. Fiziksel nedenler ise hatalı makine, uygun olmayan
çalışma standardı, birimlerin ya da makinelerin yanlış kullanım metodu, uygun olmayan çalışma
yöntemi vb. unsurlardır.
Bir çalışan veya işyerindeki bir obje öngörülemeyen bir enerjiye veya tehlikeli maddeye
maruz kalmış ve bu tehlikeli enerji ya da madde emniyetli biçimde uzaklaştırılamamış ise doğrudan
bir kaza nedeni ortaya çıkmıştır. Yani bu tehlikeli enerji veya materyal kazanın doğrudan (direkt
görünen) nedenidir.
Doğrudan kaza nedenleri genellikle bir ya da daha fazla güvensiz hareketin, güvensiz
şartların veya her ikisinin birden sonucu olup büyük bir çoğunlukla iş sağlığı ve güvenliği
çalışmalarında bu tip nedenler ele alınır. Fakat bunların altında yatan temel nedenler göz ardı
edilirse, kazalar için kalıcı çözümler sağlanamaz.
37
Bu nedenle, kazaların önlenmesi için yapılacak çalışmalarda temel nedenleri bularak ortaya
çıkarmak ve daha etkili bir kontrol mekanizması kurmak, kazaların doğrudan nedenlerinin
çözümünden daha önemlidir.
Güvensiz hareket veya şartlar kazaların dolaylı nedenleridir. Bir çalışanın tedbirsizliği veya
bilgisizliği, fizik gücünün yetersizliği gibi dolaylı kaza nedenleri kazaların “belirtileri”dir.
İş kazaları genellikle birbiriyle bağlantılı çok sayıda sebebin bir araya gelmesiyle ortaya
çıkmaktadır. Kazalara ocakta kurulan sistemin bir veya daha fazla unsurundaki aksama ve
noksanlık yol açar ve bu olumsuz unsurların ortadan kaldırılması veya düzeltilmesi ile önlenebilir.
Kazaların neden, nasıl ve niçin olduğunun ortaya doğru biçimde konulması halinde benzer
kazaların vuku bulmasının önüne geçilebilir.
İş kazalarının önlenmesi için yapılan çalışmalarda, tüm sebeplerin birlikte ele alınıp
değerlendirilmesi ve hem tehlikeli hareketleri oluşturan kişisel nedenlerin hem de tehlikeli
durumları oluşturan fizikî nedenlerin belirlenerek ortadan kaldırılması gerekmektedir.
Örneğin, üretim sürecinde çeşitli alet ve araçlar kullanan, ölçme, kontrol, düzenleme
işlevlerini yerine getiren bir insan, sürekli algılama ve tepki gösterme durumundadır. Bu nedenle
çalışan insanın merkezi sinir sisteminin ve duyu organlarının uyanık olması, söz konusu işlevleri
yerine getirebilecek yetenekte bulunması gereklidir. İnsanın doğal yapısı gereği bu yeteneklerin
belli ölçülerin ve sınırların ötesine geçmesi mümkün değildir. İnsanın bedeni ve zihni gücünü
dikkate almadan iş yükünün düzenlenmesi ve çalışma hızının belirlenmesi sonucunda insanın
makine ile uyumlu bir şekilde çalışması olumsuz yönde etkilenmekte ve “güvensiz/tehlikeli
hareketler” ortaya çıkmakta, iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olmaktadır.
İnsanın yapmakla yükümlü olduğu iş için gerekli ve yeterli eğitim görmemiş ya da yeterli
beceri ve deneyim kazanmamış olması, çalışanın kişilik özellikleri dikkate alınmadan iş verilmesi
nedeniyle işe uygun işçi ya da işçiye uygun iş düzeni kurulmamış olması güvensiz/tehlikeli
hareketlere kaynaklık etmekte ve iş kazası nedenlerini ortaya çıkarmaktadır.
Çalışma ortamı ve yapılan işin türüne göre değişik nitelikler kazanan çevre şartları çalışan
insanın sağlığını geçici ya da sürekli olarak, az ya da çok etkilemektedir. Çalışan insanı etkileyen
çevre şartları geniş anlamda düşünüldüğünde; işçinin aile yapısı ve sorunlarından oturduğu eve ve
beslenmesine, işe gelip gidişinde kullandığı taşıtlardan, yolun uzunluğuna kadar birçok etkeni
içermektedir. Ayrıca, işyerindeki ücret ödeme biçimi, iş güvencesi, ücret seviyesi, vardiya sistemi,
işletme büyüklüğü ve yönetim şekli çalışan insanın hareketlerini olumlu ya da olumsuz yönde
etkileyen etkenler arasında bulunmaktadır.
Çalışma ortamındaki sıcaklık, nem, hava akımları, yetersiz aydınlatma, gürültü, kirli hava
gibi olumsuz fiziksel ve kimyasal faktörler çalışan insanda yorgunluğa, ilginin dağılmasına,
hareketlerin ağırlaşmasına, duyu organlarının yetersiz kalmasına neden olmakta ve bunun
sunucunda da güvensiz hareketler ortaya çıkmaktadır.
38
Çalışma ortamı sadece makinelerin bulunduğu bir ortam değil, makineleri çalıştıran,
onaran, sürekli olarak bakım ve kontrollerini yapan insanın da bulunduğu bir ortamdır. Bu nedenle
çalışma ortamındaki yukarıda belirtilen fiziksel ve kimyasal etmenler, çalışan insanın sağlığına
zarar verdiği gibi uzun dönemde organik yeteneklerini kaybetmesine de neden olabilir. Böyle bir
ortamda ise iş kazalarının oluşması her an ihtimal dahilindedir. Bu şartlar düzeltilmeden iş
kazalarının düzeltilmesi mümkün değildir.
Güvensiz/tehlikeli hareketlerin yanı sıra iş kazalarının birinci dereceden genel nedenlerini
oluşturan temel etkenlerden birisi de işyerlerindeki güvensiz şartlardır. İşyerindeki güvensiz
şartlar; üretim sürecinde kullanılan teknolojinin ve üretim araçlarının niteliğinden, iş
düzensizliğine, bakım ve kontrollerin noksanlığından denetim ve yönetim hatalarına, depolama ve
istifleme yanlışlıklarından sağlıksız çevre şartlarına kadar birçok etkenden dolayı ortaya
çıkmaktadır.
Üretim sürecinde kullanılan her türlü alet, araç ve makine çalışan insanın yeteneklerine
uygun nitelikte değilse, makine ve tezgâhların koruyucuları bulunmuyorsa, göstergeleri kolay
okunur ve anlaşılır özellikler taşımıyorsa, kumanda mekanizmaları güvenli ve kolay
kullanılamıyorsa, bakım ve kontrolleri zamanında ve gereği gibi yapılmıyorsa, amacı dışında ve
kapasiteleri üzeride kullanılıyorsa güvensiz şartların ortaya çıkması ve iş kazalarının oluşması
kaçınılmaz olmaktadır.
Üretimde kullanılan teknolojinin niteliği güvensiz şartların başlıca nedenleri arasında
bulunmaktadır. Geri ve eski teknoloji ile üretim yapan işyerlerinde iş kazalarının vuku bulması
ihtimali daha yüksektir. Geri ve eski teknolojiye dayalı olarak kurulan işyerlerinde, kuruluşta var
olan güvensiz şartlar ve sağlıksız şartların sonradan düzeltilmesi ve iş güvenliğinin sağlanması
daha güç ve pahalı olmaktadır.
Makine ve teçhizatın koruyucu sistemlerinin bulunmaması yanında, amacı dışında ve
kapasitelerinin üzerinde kullanılması, bakım ve kontrollerinin zamanında ve gereğince
yapılmaması güvensiz şartların oluşmasına neden olmaktadır. Makine ve teçhizatın yerleşim
düzeninde, hammaddelerin ve üretilen ürünlerin depolama, istifleme, yükleme ve taşınmasında
yapılan yanlışlıklar ve noksanlıklar ile genelde işyeri düzensizliği güvensiz şartların oluşmasını
doğurmaktadır.
Kaza nedenlerini anlamaya yönelik bir başka açıklama; kazaların insan, makine/ekipman,
ortam/çevre ve yönetim faktörlerinden kaynaklandığıdır. Bu temel nedenler arasındaki ilişki kısaca
4M olarak bilinmektedir.
39
Tablo 8: Kazaların Temel Nedenleri (4M)
Man (İnsan)
Machine (Makine)
Hatalara neden olan insan faktörü
Uygun olmayan fiziksel faktörler
(koruyucusuz makine ve ekipman gibi)
Bilgi, çalışma metotları ve çevresel faktörler
Yönetimle ilgili faktörler
Media (Ortam)
Management (Yönetim)
Kaynak: http://www.erkisgdanismanlik.com/default.asp?sayfa=istekulturdetay&no=33
i. Man (İnsan)
Psikolojik Nedenler: Unutkanlık, sıkıntı-üzüntü-keder, çevre etkileri, istem dışı davranış,
ihmalci davranış, hatalı davranış vb.
Fiziksel Nedenler: Yorgunluk, uykusuzluk, alkol, hastalık vb.
İşyeri ile İlgili Nedenler: İnsan ilişkileri, takım çalışması, iletişim vb.
ii. Machine (Makina)
Hatalı makine ve ekipman yerleşimi, eksik veya kusurlu koruyucular, yetersiz
standardizasyon, yetersiz kontrol ve bakım, yetersiz mühendislik hizmetleri vb.
iii. Media (Ortam-Çevre)
Yetersiz çalışma bilgisi, uygun olmayan çalışma metot ve yöntemi, uygun olmayan çalışma
yeri ve ortamı vb.
iv. Management (Yönetim)
Yetersiz yönetim organizasyonu, tanımlanmamış kurallar ve talimatlar, yetersiz güvenlik
yönetim planı, eğitim ve öğretim yetersizliği; uygun olmayan nezaret, yönetim ve rehberlik; uygun
olmayan personel istihdamı, yetersiz sağlık kontrolleri ve benzeri.
İş kazalarının önlenmesine yönelik olarak yapılacak çalışmalarda istenilen sonuca ve kalıcı
çözümlere ulaşılabilmesi için; doğrudan nedenlere yol açan temel nedenlerin ortadan kaldırılması
gerekmektedir.
İş güvenliğinde kabul edilen genel ilkelerden birisi de “ölüm ya da yaralanma ile
sonuçlanmayan küçük iş kazalarının büyük kazaların habercisi” olduğudur. İş kazalarının meydana
gelmesini ve aynı ya da farklı yerde tekrar ortaya çıkmasını önlemek için kazalarının araştırılması
kadar kazaya yakın durumların da araştırılması önem arz etmektedir.
III. MESLEK HASTALIKLARI
Meslek hastalıkları genel olarak işyeri ortamında bulunan zararlı unsurların etkisi ile oluşan
işle ilgili hastalıklardır. Yasal olarak meslek hastalığının tanımı ise 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve
Genel Sağlık Sigortası Kanununda “sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı
tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık,
bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir.” şeklinde yapılmıştır.
40
Meslek hastalıkları işyerinde mevcut olumsuz şartlardan kaynaklanır. Dolayısıyla işyerinde
alınacak teknik ve tıbbi önlemlerle meslek hastalıklarından korunmak mümkün olabilir. Meslek
hastalıklarında hastalık ile yapılan iş, yani meslek arasında doğrudan ve uygun bir illiyet bağı
(nedensellik) vardır. Örneğin kurşun zehirlenmesi yalnızca kurşunun kullanıldığı işyerinde
çalışanlara özgü bir sağlık sorunudur, başka işlerde çalışanlarda görülmez. Oysa örneğin, kronik
bronşit tozlu yerlerde çalışanlarda görülmekle birlikte tozsuz ortamlarda çalışan kişilerde de
görülebilir. O halde meslek hastalıkları işe özgü olan ve doğrudan doğruya işin yürütümü sırasında
ortaya çıkan, nedeni yalnızca işyerinde var olan olumsuz şartların neden olduğu sağlık sorunlarıdır.
Meslek hastalıklarında işçi, işverenin emir ve talimatı altında çalışıyor ve çalıştığı işyerinin durumu
hastalık oluşturmaya uygun bulunuyorsa, uğranılan hastalık meslek hastalığıdır.
Tanımda meslek hastalığının meslekle ilişkisine net bir biçimde vurgu yapılmaktadır.
Meslek hastalığı kısa süreli maruziyetler sonucu değil, genellikle aylar/yıllar boyu tekrarlanan
maruziyetler sonucu oluşmaktadır. Örneğin, bir veya birkaç kez tozlu ortama veya maden ocağına
girmekle pnömokonyoz (toza bağlı akciğer hastalığı) meydana gelmez. İşin niteliğine göre değişik
işlerde farklı meslek hastalıkları görülebilmektedir.
Çalışma ortamından kaynaklanan ve işçinin sağlığını bozan meslekî hastalıklar nedeniyle
işverenler ve sigorta şirketlerinin tazminat talepleri açısından oldukça büyük kayıplara uğraması
nedeniyle meslek hastalıkları ile ilgili kavramların yeniden tanımlanması uluslararası kuruluşların
gündemine girmiştir. Bu nedenle başta Dünya Sağlık Örgütü (WHO) olmak üzere birçok ülkenin
yasal tıbbi organizasyonları maluliyet ve meslek hastalıkları kavramlarına açıklık getirmişlerdir.
Burada öncelikle hastalık saptanmakta, sonra bu hastalığın vücutta yol açtığı fonksiyonel kayıp
belirlenmekte ve daha sonra da bu hastalığa neden olabilecek mesleki, çevresel ve kişisel etkenler
araştırılmaktadır.
Mesleki olsun veya olmasın saptanan fonksiyon kaybının kısmi ve tam maluliyete yol açıp
açmadığı, bu fonksiyonel kaybın derecesine göre hafif, orta, ileri, ağır olmak üzere 3 veya 4
kademeli olarak sınıflandırılmaktadır.
Tespit edilen meslek hastalıklarının türlerine göre dağılımı, gerek dünyada gerekse
ülkemizde madencilik sektörünün meslek hastalığına yol açan şartlar bakımından çok riskli bir
sektör olduğunu göstermektedir. Ülkemizde 2006 yılında en fazla tespiti yapılan meslek
hastalığının silikozis olduğu anlaşılmaktadır. Genellikle maden ve taş ocaklarında çalışan işçilerde
görülen ve çalışma ortamında solunan havadaki tozların akciğerlerde birikmesi ile meydana gelen
bu hastalık son dönemde ülkemizde kot taşlama atölyelerinde çalışan işçilerde de çok sık
görülmektedir. Silikozis hastalığı büyük oranda ölümcül olup çok hızlı ilerlemesi nedeni ile
41
üzerinde önemle durulması ve hastalık etkenlerinin yoğun olarak görüldüğü sektör ve işyerlerinde
gerekli inceleme ve araştırmaların yapılması gerekmektedir.
Özellikle kömür madenlerinde çalışan işçilerin mesleki sağlık problemi olarak bilinen
pnömokonyoz hastalığı vaka sayısı verileri meslek hastalıklarının tespitine yönelik ülkemizde
mevcut sıkıntılara ışık tutan bir başka örnek olarak ortaya çıkmaktadır. Sağlık Bakanlığı verilerine
göre Türkiye Taş Kömürü İşletmeleri’nde pnömokonyoz vakalarının görülme sıklığı bin işçide 23
iken aynı oran özel sektöre bağlı işletmelerde binde sıfır olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye Taş
Kömürü İşletmeleri’nin periyodik işçi muayene ve testleri için meslek hastalıkları hastanesini
kullanmasına karşılık özel sektörde bu muayenelerin işyeri hekimlerince veya özel hastanelerce
yürütülmesi ve tespit edilen hastalıkların meslek hastalığı olarak kayıtlara geçmemesi bu durumun
açık nedenidir ve sistemin işleyişindeki esaslı bozukluğu açıkça ortaya koymaktadır.
Meslek hastalığı riskleri arasında toza maruziyet en fazla karşılaşılan ve çalışanı en fazla
tehdit eden unsurdur. Bu maruziyetin sınırsız sayıda etkeni bulunmakla birlikte en sık
karşılaşılanlar kristalize ya da amorf silika tozları, kömür tozu, asbest, talk, kaolin, bentonit,
alüminyum, antimon, selenyum, uranyum, barit, berilyum bileşikleri, demir oksitler, nikel, krom,
kadmiyum, mangan, titanyum, bakır, gümüş, boraks, altın, doğal taş ve mermerdir.
Bütün bu madenler partikül hâlinde havada asılı kalarak solunum yoluyla işçinin akciğerine
yerleşerek “pnömokonyoz” adı altında incelenen geri dönüşümsüz hastalığa neden olmaktadır.
İşçinin toza maruziyeti her aşamada oluşabilmektedir. Pnömokonyoz, dünyada en sık rastlanan
meslek hastalığı olarak karşımıza çıkmaktadır.
A. Meslek Hastalıklarının Özellikleri ve Sınıflandırılması
İş kazalarında olduğu gibi, meslek hastalıklarında da hastalık etkeni, insan vücudunun
dışındadır. Bu nedenle iş kazaları ve meslek hastalıkları birlikte ele alınmaktadır. Meslek
hastalıklarının iş kazalarından farkı, hastalık etkeninin devamlı olması, hastalığın ilerleyici niteliği
ve başlangıç tarihinin kesin olarak tespit edilememesidir.
Meslek hastalıklarının türlerinin incelenmesinde bir yaklaşım, hastalığın ortaya çıktığı
organ ve sistemlere göre inceleme yapılmasıdır. Bir başka yaklaşım ise hastalığın nedenlerini
dikkate alarak yapılan incelemedir.
İnsan vücudundaki en büyük organ olması ve dış ortamla doğrudan temas halinde
bulunması nedeniyle deri hastalıklarının sık görülmesi olağandır. Ancak özellikle gelişmekte olan
ülkelerde klasik veri kaynaklarında bunu saptama imkânı yoktur, çünkü deri hastalıkları önemli bir
sorun olarak algılanmadığı ve yeterince önemsenmediği için bu şikâyet ile sağlık kuruluşuna
başvurulmamakta, böylece deri hastalıkları yeterince kayıtlara geçmemektedir.
42
Akciğerlerde de meslek hastalıkları sık görülmektedir. Çünkü dış ortamda bulunan pek çok
faktör kolaylıkla akciğerlere girebilmektedir. Bunlar dışında meslek hastalıklarına sık tutulan diğer
organ veya sistemler; sindirim sistemi, sinir sistemi, böbrekler, işitme organı ve benzeri organ ve
sistemlerdir. Genellikle meslek hastalıklarında birden fazla organ veya sistem etkilenebilmektedir.
Örneğin kurşun zehirlenmesinde sindirim sistemi, kan yapıcı sistem, sinir sistemi, böbrekler, kalp
ve damar sistemi gibi değişik organ ve sistemlerle ilgili belirti ve bulgular oluşmaktadır.
Hastalığın nedenlerine göre ise meslek hastalıkları işyerinde bulunan faktörler nedeniyle
meydana geldiğinden işyerlerinde ne kadar risk faktörü varsa o kadar çeşitli meslek hastalığı
olacağı düşünülebilir. Bununla birlikte kolaylık bakımından meslek hastalıklarının nedenleri
gruplara ayrılarak incelenir.
Uluslararası Çalışma Örgütü meslek hastalıklarını çok ayrıntılı olarak sınıflandırmış ve 2010
yılında bu sınıflandırmada revizyona gitmiştir.
Meslek hastalıkları iş aktivitelerinden kaynaklanan maruziyetle oluşmasına göre; kimyasal
ajanlarla oluşan hastalıklar, fiziksel faktörlerle oluşan hastalıklar, biyolojik ajanlar ve enfeksiyonlar
ya da paraziter hastalıklar şeklinde sınıflandırılmıştır.
Uluslararası Çalışma Örgütü hedef organ sistemlerine göre de mesleki hastalıkları; solunum
sistemi, cilt hastalıkları, kas iskelet sistemi bozuklukları, psikolojik ve davranışsal bozukluklar
şeklinde sınıflandırmış ve bunlarla ilgili ayrıntılı bir liste oluşturmuştur. Türkiye'de ise meslek
hastalıkları, Sosyal Sigortalar Kanunu Sağlık İşlemleri Tüzüğü’ne ekli meslek hastalıkları listesinde
5 ana grupta toplanmıştır. Bunlar; kimyasal maddelerle olan meslek hastalıkları, mesleki cilt
hastalıkları, mesleki solunum sistemi hastalıkları, mesleki bulaşıcı hastalıklar ve fiziksel etkenlerle
olan meslek hastalıkları olarak adlandırılmıştır.
B. Meslek Hastalıklarında Tanı ve Tedavi İlkeleri
Hangi hastalığın meslek hastalığı olduğu, hangisinin olmadığı konusunda ne işyeri hekimi
ne de hastanelerde görevli hekimler belirleme yetkisine sahiptir. Bu hekimler vakanın meslek
hastalığı olduğu kanaatine vardıklarında hastayı meslek hastalıkları hastanelerine sevk ederler.
Ülkemizde meslek hastalıklarının teşhisi yetkisi Meslek Hastalıkları Hastaneleri’nde iken; 11 Ekim
2008 de çıkarılan “Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri
Yönetmeliği” ile yetkileri azaltılarak sadece tıbbi tanı koyma ve meslek hastalığı dosyası hazırlama
yetkisi
bırakılmıştır.
Aynı
yönetmelikle
üniversite
hastaneleri
de
aynı
işlemler
için
yetkilendirilmiştir. Ancak üniversite hastanelerinde Uluslararası Çalışma Örgütü mevzuatına göre
olması gereken alt yapı mevcut değildir (EK 6: Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi Başhekimliğinin
Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Sorunları Raporu).
43
Hangi hastalıkların çalışırken veya işten ayrıldıktan ne kadar zaman sonra ortaya çıktığında
meslek hastalığı sayılacağı SSK Meslek Sağlık İşlemleri Tüzüğünde belirlenmiştir. Ayrıca,
yükümlülük süresi aşılmış olsa bile hastalık etkeninin işyerinde olduğu kanıtlanır, klinik ve
laboratuvar bulgularıyla kesinleşirse Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunun onayı ile meslek
hastalığı sayılabileceği belirtilmiştir.
Anılan Tüzük hükümlerine göre her çalışanın her hastalığına meslek hastalığı denilemez.
Meslek hastalığı tanısı iki yönlü yaklaşım gerektirir. Bir yandan bazı belirtilerle başvuran hastaya
bir klinik tanı konulurken diğer taraftan da bu hastalığın meslekten kaynaklandığının ortaya
konulabilmesi gerekmektedir. Bunun için de meslek hastalığına neden olan etkenin işyeri
ortamında da varlığının tespiti (işyeri ölçümü) gerekir. Ya işyeri ortamında yapılacak doğrudan
ölçümlerle (gürültü ölçümü gibi) veya ortamdan alınan örneklerde yapılacak tayinlerle (ortam
havasında kurşun, benzen vb. tayini gibi) bu değerlendirmeler yapılabilir. Aslında iş sağlığı
uygulama ilkeleri arasında da yer aldığı gibi iş hijyeni değerlendirmeleri olarak adlandırılan bu
incelemelerin düzenli olarak yapılması ve kayıtların saklanması gerekir. Bu tür kayıtların varlığı
halinde hastalık ile çalışılan iş arasındaki ilişkilerin değerlendirilmesi daha kolay olabilmektedir.
IV. İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ MALİYETİ
Meslek hastalığı bir kişinin geçimini sağlamak amacı ile çalışması sırasında meydana
geldiğinden ve genellikle de çalışılan iş bir başkasının işyeri olduğundan, çalışanların meslek
hastalıklarına karşı güvence altına alınmasına yönelik düzenlemeler yapılmıştır. Meslek hastalığının
meydana gelmesinde işyeri risklerinin kontrol altına alınması için yapılması gereken uygulamalar
tam olarak yerine getirilmemiş olduğundan, hastalığın oluşundan bir ölçüde işveren de sorumlu
tutulmaktadır. İşverenler bu sorumluluklarının karşılığını, işçileri meslek hastalığına karşı
sigortalamak suretiyle yerine getirirler. Hastalık meydana geldiğinde, hastanın her türlü tedavisi
Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından sağlanır. Ayrıca hastalık nedeniyle iş göremezlik de olmuşsa,
sigorta kişiye iş göremezlik ödeneği öder. İşçilerin sigortalanması, hastalık durumunda tedavi
giderlerinin karşılanması ve tazminat ödenmesi konuları meslek hastalıklarının hukuksal boyutunu
oluşturur.
İşçiye ödenecek tazminatın miktarı işçide hastalık sonucu ortaya çıkan iş göremezlik
seviyesi ile ilişkili olduğundan, bu seviyenin hesaplanması meslek hastalıklarının hukuksal boyutu
ve sigorta açısından önemlidir. Bu hesaplamada hastalığa bağlı fonksiyonel kaybın yanı sıra kişinin
yaşı ve mesleği de dikkate alınmaktadır. İşyerinde yapılacak incelemeler sonucunda işverenin
belirgin ihmali saptandığında, sigorta işçiye ödediği tazminatın bir bölümünü işverenden talep
eder. İş hukukunda “rücu davası” olarak adlandırılan bu durum, meslek hastalıklarının hukuksal
boyutu ile ilgili olarak özel bir yer tutar.
44
Çalışanın kazaya uğraması ya da meslek hastalığına yakalanması durumunda birçok
olumsuzluk bir arada yaşanmaktadır. Çalışanın normal tedavi dışında evde bakımı, tedavi
merkezlerine gidip gelme masrafları, çalışamadığı süre içerisinde uğradığı ücret kaybı, eğer kaza ya
da hastalık işçinin mesleğinde normal çalışmasını ve yükselme ihtimalini engellemişse gelecekteki
ücret kayıpları, fiziksel aktivitedeki azalma nedeniyle sosyal yaşamında uğradığı yetersizlikler, kaza
ya da hastalık sonrasında işyeri ya da iş şekli değişikliği nedeniyle işçinin iç dünyasında yaşadığı
çatışmalar ve olumsuzluklar, aile üyelerinin moral kaybı, sosyal ilişkilerin sekteye uğraması gibi
faktörler de kişisel, dolayısıyla toplumsal maliyet çerçevesinde değerlendirilmesi gereken
olgulardır. Bu durumdaki bir kişinin ailesinin olumsuz etkilenmesi, çocuklarında suç oranlarının
daha yüksek saptanması üzerine yapılan çok sayıda araştırma vardır ve bu durum göstermektedir
ki, meslek hastalığı ve iş kazalarının maliyeti bazen hesaplanabilenin çok üzerine çıkmaktadır.
Günümüzde işverenler açısından en yüksek maliyet unsuru personel eğitimi ve kalifiye
eleman istihdamıdır. Eğitilen işçinin bilgi ve deneyiminden yararlanma süresinin arttırılması
önemlidir. Meslek hastalıkları, yol açtıkları maluliyetler yanında çalışma verimini ve yetişmiş insan
gücünden yararlanma seviyesini düşürerek de kayıplara neden olmaktadır.
Üretimde kalifiye eleman kaybı ve verimsizlik, tazminat giderleri, ikame işçilerin eğitimi ve
uyum sürecindeki giderler işyerleri ve işverenler açısından meslek hastalıklarının öncelikli
maliyetleridir.
Meslek hastalıklarının maliyeti milli ekonomi açısından yetişmiş insan gücü, üretim ve kalite
kaybı olarak ortaya çıkmakta; bununla birlikte Sosyal Güvenlik Kurumunun sağlamak durumunda
olduğu sağlık yardımları, iş göremezlik giderleri, prim kaybı ve hak sahiplerine yapılan yardımlar
nedeniyle de kayıplara yol açmaktadır.
Meslek hastalığının tespit edilememiş olması, o hastalığı ve sonuçlarını ortadan
kaldırmadığı gibi, sonuçlarını işçi, işveren, Sosyal Güvenlik Kurumu ve ülke için ağırlaştırmaktadır.
Şöyle ki;
- Öncelikle hastalık durumu ortadan kalkmadığı gibi hastalığın ileri aşamalarında Sosyal
Güvenlik Kurumu hastalık sigortası aracılığı ile tedavi ve maluliyet giderlerini karşılamaya devam
eder, ölüm durumunda hak sahiplerine ödeme yapılır; işverene işgücü kaybı ve verim düşüklüğü
olarak yansır.
- Hastalığın yol açtığı giderler artar. Meslek hastalığının tedavisi, hastalığa neden olan
unsurun kontrol altına alınması ile mümkündür. Bu unsur ortadan kaldırılmadan uygulanan
tedaviler etkisiz kalır. Bu durumda hastalık ağırlaşarak tekrarlar, ilaç ve tıbbi giderler artar,
maluliyet ilerler, işgücü ve kalifiye eleman kaybına bağlı verimsizlik ortaya çıkar.
45
- En tehlikeli sonuç olarak yeni hastaların ortaya çıkması engellenemez. Hastalığa neden
olan unsurun fark edilememesi etkene maruz kalan diğer işçilerin de hastalanması anlamına gelir.
Tüm maliyetler de hastalanan işçi sayısı kadar artar.
Hastalığın meslek hastalığı olarak tespiti yapıldığında ise bu hastalığa neden olan unsurun
kontrol altına alınması çalışmaları başlatılabilir. Sosyal Güvenlik Kurumunun karşıladığı tıbbi
tedavi giderleri azalır; hastalığın oluşmasında kusuru belirlenen ve yasal gereklilikleri yerine
getirmeyenlere yönelik rücu imkânı doğar ve bu, sorumluların cezalandırılması önlemlerin alınması
konusunda daha dikkatli ve duyarlı davranılmasını sağlar. Erken teşhise bağlı olarak maluliyet ve
ölüm giderleri ile işgücü ve kalifiye eleman kayıpları azalır. Hastalık etkenine maruz kalan diğer
işçiler korunarak meslek hastalığı salgını ve kayıpların katlanarak artması engellenir.
Avrupa Birliğinde her yıl 115 milyon işçinin 10 milyondan fazlası (%10’u) iş kazası
geçirmekte veya meslek hastalığına yakalanmaktadır. Bunun yanı sıra iş kazaları sebebiyle her yıl
8.000’den fazla işçi hayatını kaybetmektedir. Yani, iş kazaları ve meslek hastalıkları, yol açtığı insani
sorunlar dışında ciddi ekonomik ve toplumsal sonuçlar doğurmaktadır. Yalnızca AB’de işe bağlı
hasarların doğrudan maliyeti 26 milyar Euro’yu aşmaktadır. Burada dikkat edilecek bir başka husus
ise, araştırmalardan elde edilen verilere göre, iş kazaları ve meslek hastalıklarının dolaylı
maliyetlerinin, ödenen tazminatların ve sigorta yardımlarının tutarından çok fazla olduğudur.
ABD Çalışma Bakanlığı verilerine göre iş kazalarını önlememenin imalat sanayisine maliyeti
yıllık 190 milyar ABD dolarıdır. İngiltere’de sadece asbeste maruziyet sonucunda oluşan meslek
hastalığına bağlı ölüm sayısının yakın bir gelecekte trafik kazalarına bağlı ölüm sayısını (3500)
aşacağı tahmin edilmektedir. Yine İngiltere verilerine göre iyi yönetilen işletmelerde bile kazaların
maliyeti yıllık işletme kârının 1/3’üne, yıllık işletme giderlerinin %5-10’una ulaşmıştır. Yine
İngiltere’deki inşaat şirketlerinde, kazaların yüklediği maliyetin birim fiyatların %10’una ulaştığı
hesaplanmıştır(Kaynak:https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_dialogue/---lab_admin/documents
resourcelist/ wcms_ 111448.pdf).
ABD Madencilik İş Sağlığı ve Güvenliği Dairesi resmî internet sitesinde, ölümlü bir iş
kazasının dolaylı ve dolaysız maliyetini 910.000 ABD doları, zaman kayıplı bir iş kazasının günlük
maliyetini 28.000 ABD doları ve kayıp iş günü olmadan raporlanabilir bir kazanın maliyetini günlük
7.000 ABD doları olarak açıklamıştır. Söz konusu rakamlar ABD Ulusal Güvenlik Konseyi tarafından
1998 yılında belirlenmiş olup maliyetlere maddi hasarlar dâhil edilmemiştir.
Yapılan araştırmalar iş güvenliğini arttırıp kazaları önlemek için yapılacak harcamaların, iş
kazalarının doğrudan ya da dolaylı maliyetlerinden çok daha aşağı seviyelerde olduğunu
göstermiştir.
46
Başarılı bir iş sağlığı ve güvenliği sisteminin işletmelerin ekonomik başarılarındaki
etkilerini de vurgulamakta fayda vardır. Genellikle, işletmecilerde (işverenler) iş sağlığı ve güvenliği
yatırımlarını ekonomileri için faydasız bir yük olarak görme eğilimi ağır basmaktadır. Bunun
sebebi, iş sağlığı ve güvenliği konusuyla ilgili olarak işletmeye gelebilecek yükün, yalnızca işyerinde
meydana gelen kazalar sonucu katlanılan maliyetler olduğu yanılgısı, bunun dışında yapılan
yatırımların faydalarının analizinin eksik yapılmasıdır. Ayrıca bir iş kazası veya meslek hastalığının
işletmeye maliyeti bile genellikle ilgililerce derinlemesine analiz edilememektedir.
Gelişmiş
ülkelerde
yapılan
araştırmalarda;
meydana
gelen
iş
kazaları
sonucu
yaralanmaların, sürekli iş göremezliklerin veya ölümlerin, işletmelerin verimliliğini olumsuz
etkilediği kanıtlanmıştır. Hatta kaza, küçük nitelikte olan bir kaza bile olsa etkisi sadece kaza
geçiren işçiye değil, aynı işyerinde birlikte çalıştığı diğer işçilerin, diğer görevlilerin de iş
kayıplarına sebep olduğu kabul edilmektedir.
İş sağlığı ve güvenliği konusu ülke ekonomileri için küçümsenmemesi gereken bir etkiye
sahiptir. ILO verilerine göre, işyerlerinde meydana gelen iş kazalarının ve meslek hastalıklarının
ülke ekonomilerine getirdiği yükün millî gelirin %3-5 dolaylarında olduğu hesaplanmaktadır. Bu
durum, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının Türkiye büyüklüğünde bir ülkenin ekonomisine
iyimser bir tahminle yıllık 30 milyar TL yük getirdiği anlamına gelmektedir.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanının bir açıklamasında iş kazası ve meslek hastalıkları
konusunda AB ülkelerinin ortalamasının %2.3 olduğu, ülkemizde ise bu oranın %15.5 olduğuna
işaret edilmekte, “İş kazaları tahmini maliyetinin yıllık 4 milyar lira olduğu, 2008’de 1 milyon 865 bin
115 iş günü kaybı yaşandığı” belirtilmektedir (Kaynak: www.csgb.gov.tr/csgbPortal /csgb.portal?
page=haber&id=haber184).
İş Kazaları/Meslek Hastalıklarının Maliyetlerinin Analizi
İş kazaları/meslek hastalıklarının maliyetleri değişik gruplandırma yöntemleriyle analiz
edilebilmektedir:
1. Ekonomik ve Ekonomik Olmayan Maliyetler: “Ekonomik maliyetler” ekonomik olarak
ölçülebilir maliyetler, “ekonomik olmayan maliyetler” sayısal olarak tanımlanamayan maliyetlerdir.
Kazazedenin maluliyeti/ölümü, kazazede ailesinin duygusal travması, kazanın/meslek hastalığının
sosyal barışa olan etkileri sayısal olarak tanımlanamayan (ölçülemeyen) unsurlar arasındadır.
Ekonomik maliyetler ise iş kazası sonucu tedavi ve rehabilitasyon giderleri, işletmede
makine/teçhizatta oluşan muhtemel zarar vb. giderlerdir.
2. Dolaylı ve Dolaysız (Doğrudan) Maliyetler: İş kazası/meslek hastalığı sonucu
işletmenin
katlanması
gereken
giderler,
işletmeciler
tarafından
çoğu
zaman
eksik
değerlendirilmektedir. İşletmeciler daha çok iş kazası meslek hastalığı primleri, ilk müdahale,
47
ambulans ve tedavi masrafları, geçici veya sürekli iş göremezlik ve ölüm ödemeleri, kaza geçirene
veya yakınlarına ödenen maddi ve manevi tazminatlar, sigortaya ödenen tazminatlar, hasarlı
makine/teçhizat tamiri ve bakımı gibi işletme muhasebe kayıtlarında hemen fark edilebilecek
maliyetleri (dolaysız maliyetler) değerlendirirler. Oysa daha derinlemesine ve dikkatlice analiz
yapıldığında dolaylı olarak işletmeye birçok maliyet yüklendiği hesaplanmaktadır. Dolaylı
maliyetler şu şekilde değerlendirilebilir:
- İş kazasını müteakip işletmede üretimin bir süreliğine durması,
- İş kazasının raporlanması ve işletme içi soruşturulması maliyeti,
- Kazazede işçilerin yerine alınan işçilerin işe alım ve işe başlama eğitimi ile öğrenme
süresinin maliyetleri,
- İşyerinde çalışan işçilerin kaza sonrası korku veya psikolojik sebepler yüzünden meydana
gelen verim kaybının maliyeti,
- İş ekipmanı, malzeme veya prosesin/tesisin kaza sonucunda hasara uğramasıyla oluşan
üretim kesintisi sebebiyle üretim kaybının maliyeti,
- Üretimde oluşan kalite bozukluğundan veya ürün ya da ham maddelerin zarara
uğramasından oluşan maliyet,
- Kaza geçirenin tekrar işbaşı yaptıktan sonra veriminin düşmesinden kaynaklanan maliyet,
- Kazaya uğrayan işçi ile birlikte çalışanların kaza sebebiyle çalışamadıkları iş süreleri için
ödenen ücretlerin maliyeti,
- İş kazasının zorunlu kıldığı “fazla mesai” maliyeti,
- Hasara uğrayan tesis, malzeme veya iş ekipmanlarının onarım ve bakımına yönelik
maliyet,
- Kazanın gerektirdiği düzenlemeleri yapan yöneticilerin harcadığı zamanın ücretlerine
yansıyan maliyeti,
- Sigortalanmamış tedavi giderlerinin maliyeti,
- Adli süreçlerin (polis, savcı, hâkim, müfettiş, bilirkişiler vb.) oluşturduğu maliyet,
- Kaza sonrasında medyanın işyerindeki üst yönetime kaybettirdiği iş sürelerinin kaybı,
- Kaza görülen işyerlerinde işçilerin üretim kapasitelerinde azalma.
3. Dış Maliyetler: İşletmede yetersiz iş sağlığı ve güvenliği yönetimi işletmenin kendisine
olduğu gibi işletme dışına da yükler getirmektedir. İşletme dışındaki toplum tarafından karşılanan
maliyetler (dış maliyetler) işletme ekonomisinde hesaba katılmamaktadır. Dış maliyetler
48
hastalıktan mağdur olan kişinin ailesi tarafından veya toplumun geri kalan kesimi tarafından
karşılanır. Malulün gelir kaybı, sigorta veya işveren tarafından karşılanmayan tedavi giderleri,
malulün evde bakım masrafları, hastalığın giderlerinin meslek hastalığı sigortası dışındaki sigorta
fonlarından karşılanması durumunda toplumun ödediği masraflar vb. işletmenin muhasebe
kaydında görünmeyen ama dış unsurlar tarafından katlanılan masraflar dış maliyetlere örnektir. Bu
bakış
açısı
özellikle
çevre
kirliliğinin
önlenmesi
için
uygulanan
yaptırımların
gerekçelendirilmesinde kullanılan yaklaşımdır. İşletmeye çok fazla bir yararı olmasa da, bazı
hususlar toplumsal sağlık ve güvenlik mantığıyla hareket edilerek değerlendirilmelidir. Toplumsal
duyarlılığı olmayan kişilerce yönetilen işletmeler, bu yaklaşımı kullanmayacaklar ve dış
maliyetlerin artmasına neden olacaklardır.
V. MADENLERDE İŞ KAZALARINI VE MESLEK HASTALIKLARINI DOĞURAN
RİSKLER
Endüstriyel bir faaliyet olan madencilik, gerek dünya genelinde gerekse ülkemizde iş
kazalarının ve meslek hastalıklarının en yüksek olduğu iş kollarından biridir. Maden işyerleri,
doğası gereği sürekli değişim göstermekte ve bu durum işyerlerinde çalışan işçilerin çevresindeki
sürekli değişikliklere uyum sağlamasını gerektirmektedir. Madencilik faaliyetleri sırasında sürekli
değişen ortam şartlarına göre çalışmak, üretim sürecinde sürekli değişkenlik gösteren doğadaki
jeolojik yapılanmalarda üretim yapmak madenciliği diğer çalışma kollarından temel yapı
bakımından ayırmaktadır.
Madencilik ister yeraltı ister yerüstü işletme yöntemi ile olsun dünya genelinde en ağır ve
tehlikeli iş kollarından birisidir. Madencilik faaliyetleri, şartlar sıklıkla/sürekli değişmekte
olduğundan devamlı olarak izlenmesi ve kontrol altında tutulması gereken bir çevre içinde
yürütülmektedir.
Madencilik, özellikle yeraltı madenciliği
pek çok çalışma disiplininin karmaşık bir
organizasyonudur. Üretim için yeraltında kazı yapılması, güvenli çalışmayı temin edecek biçimde
tahkimatın yapılması, havalandırma, ocaklardaki suyun tahliyesi, nakliyat vb. ihtiyaç ve tesisler iş
güvenliği açısından önemlidir. İş güvenliği sorunu temelde üretim sürecinde ortaya çıkmaktadır.
Üretim süreci; kazı, tahkimat, nakliyat gibi ana faaliyetler ile bunlar için gerekli ekipman ve
sistemlerin kurulması, işletilmesi, malzeme desteğinin sağlanması gibi yan işlerden oluşmaktadır.
Bu sürecin herhangi bir ânında, çevre şartları, kullanılan makineler ve çalışanların uyumunda
meydana gelen olumsuzluklar sonucu iş kazaları meydana gelmektedir. Yeraltı maden ocaklarında
göçükler, topuk patlaması, gaz ve toz patlamaları, nakliyat işleri, su baskını, makine ve donanım
kullanımı, elektrik kullanımı, ocak yangınları, patlamalar ve şok dalgaları, malzeme düşmesi veya
kayması, havasızlık, zehirli ve boğucu gazların etkisi vb. nedenlerle iş kazaları meydana
gelmektedir. Demek ki, üretim sürecindeki ana faaliyetler ve yardımcı işler aynı zamanda iş kazası
49
risklerinin kaynaklarını da oluşturmaktadır. Çok istisnai haller dışında her iş kazasında bir hata
veya ihmal vardır.
Sebep olduğu toplu can kayıpları nedeniyle kamuoyunun gündemine daha çok grizu
patlamaları gelmekle birlikte, en önemlisi göçük kazaları olmak üzere madenlerdeki diğer iş
kazaları da can kaybına ve maluliyetlere yol açmaktadır. Ancak grizu dışındaki kazalarda can
kayıpları genellikle az miktarda olduğundan kamuoyunda yeterince yankı bulmamaktadır. Oysa
maden ocaklarındaki göçük kazaları her defasında genellikle daha az sayıda ölüme neden olsa da
grizu kazalarına nispetle daha sık vuku bulmakta ve toplamda daha fazla sayıda ölüm ve
yaralanmaya neden olmaktadır.
Yeraltı çalışma ortamı çok hassastır. Zira bir kişinin hatası o anda yeraltında çalışan
herkesin iş güvenliğini etkileyebilir, herkesin kazalanmasına yol açabilir. Bu durum bütün
çalışanların yeterli eğitim ve beceriye sahip olması, hatalı durum ve davranışlar hakkında gerekli
bilgilendirme ve uyarıların her daim yapılması, herkesin bu uyarılara uyması konusunda tavizsiz
davranılması gerekmektedir.
Maden işletmeciliğinde yapılan çalışmalar şu sırayı takip etmektedir: Etüt, planlama;
hazırlık çalışmaları ve rezerv tespiti; üretim faaliyetleri; kömür hazırlama; satış. İş sağlığı ve
güvenliği problemlerinin ortaya çıktığı temel faaliyet üretim sürecidir. Üretim süreci; kazı, tahkimat
(sağlamlaştırma, destekleme), nakliyat gibi ana faaliyetler ve elektrik, basınçlı hava şebekelerinin
kurulması, işletilmesi, haberleşme ve sinyalizasyon sistemleri, çeşitli makine ve teçhizatın bakım
onarım işleri v.s. gibi yan faaliyetlerden ibarettir. Sayılan hizmetlerin yürütümü sırasında; gerek
işin doğasından gerekse madencilik faaliyetlerinin özel şartlarından kaynaklanan çeşitli sağlık ve
güvenlik sorunları ortaya çıkmakta ve çalışanlar bu sorunlarla sürekli veya zaman zaman yüz yüze
gelmektedir.
Madencilik
sektöründe
meydana
gelen
iş
kazaları
genellikle
aşağıdaki
gibi
sınıflandırılmaktadır:
• Grizu patlamaları, toz patlamaları,
• Göçükler, toprak kaymaları,
• Ocak yangınları,
• Nakliyat sırasında meydana gelen kazalar,
• Enerji ve mekanizasyona ilişkin kazalar,
• Ocak gazlarının yol açtığı zehirlenmeler,
• Su baskınları ve diğer riskler.
Bu iş kazası çeşitleri aslında maden ocaklarında mevcut olan, iş kazalarına ve meslek
hastalıklarına yol açan iş sağlığı ve güvenliği risk kaynaklarını da ifade etmektedir.
Madencilik faaliyetleri sırasında işin doğasından kaynaklanan, insan sağlığı ve can
güvenliğini tehlikeye düşüren birçok iş güvenliği riski ile karşılaşılmaktadır. Zamanında uygun
50
önlemler alınmadığında ağır yaralanma veya ölümle sonuçlanan kazalar meydana gelebilmektedir.
İş güvenliğini olumsuz yönde etkileyen bu kazaların önlenebilmesi ve sağlıklı bir üretim faaliyeti
için, karşılaşılabilecek risklerin bilinmesi ve önleyici tedbirlerin alınması gerekmektedir.
Modern madencilik yaklaşımlarında, özelikle yeraltı kömür madenciliğinde, meydana gelen
kazaların istatistiklerine dayalı risk analizi ve yönetimi yaklaşımları kullanılmaktadır. Ülkemizde
her ne kadar “risk değerlendirmesi”nden söz eden bazı mevzuat hükümleri mevcut olsa da,
uygulamanın nasıl yapılacağı konusunda bir sistematik yaklaşımlar rehberi bulunmamaktadır. Bazı
üniversitelerimizde geliştirilen risk değerlendirmesi yaklaşımları bulunmasına rağmen maden
işletmeleri söz konusu yaklaşımları kullanmaktan uzak durmaktadır. (EK 4/4: ODTÜ Maden
Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu)
A. Yerüstü Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri
Yerüstü maden işletmelerinde çalışanların; geniş alanda toz maruziyeti, gürültü maruziyeti,
tüm vücut vibrasyon sendromu gibi meslek hastalıklarına yol açabilecek risklere maruz kalması söz
konusudur.
Bunun yanında, uygun yükseklikte kademe/basamak oluşturulmaması, aynalarda gerekli
hallerde çatlak ve kavlak kontrolünün yapılmaması, ters ıskarpa meydana getirilerek çalışma
yapılması, patlatma işlemlerinde güvenlik tedbirlerine riayet edilmemesi ve galeri atımı ve iş
ekipmanlarının güvenli kullanılmaması gibi iş kazası riski doğuran unsurlar bulunmaktadır.
Kırma eleme tesislerinde risk arz eden hususlardan en önemlileri, toz oluşumu, düşme
riskleri ve taş fırlamaları, makinelerin kontrol ve bakımlarının yapılmamasıdır.
Heyelan veya toprak kayması da yerüstü maden işletmeciliğinde önemli risklerden birisidir.
Söz konusu olayın geniş bir sahaya ve çevreye yayılarak ciddi can kayıplarına yol açma
potansiyelinin bulunduğu son olarak Elbistan’da meydana gelen bir kaza ile görülmüştür. Meydana
gelen kazanın ön incelemeleri yapılmakta olup resmi raporlar henüz yayınlanmamıştır. Şüphesiz,
olaya sebep olan etkenler çok sayıda değişken parametrelerin izlenmesi ve uzmanlarca sahada
yapılacak teknik araştırmalar sonucunda belirlenebilecektir.
Yerüstü maden işletmelerinde şev kaymaları önemli bir risk unsurudur. Tabiatta denge
durumundaki jeolojik yapı ve sistemin değişik kuvvetlerle bozulması sonucu heyelanlar meydana
gelir. Tabiattaki şevler; yeraltı suyu seviyesindeki ve basıncındaki değişimlerden, yer sarsıntıları ve
erozyon veya insanoğlunun yarattığı kazılardan (şev topuğunun oyulması, aşırı yükleme, eksik ve
hatalı tasarım, bitki örtüsünün yok edilmesi, yapay sarsıntılar-patlatma), şev eğim derecesinin
artmasından ve iklim koşullarından kaynaklanan nedenlerle heyelana uğrayabilmektedir.
51
Şevlerden kaynaklanabilecek riskleri öngörmek ve bertaraf edebilmek için şevlerin
izlenmesi ve ölçüm çalışmaları yapılması gerekmektedir. Bu çalışmalardan elde edilecek verilerle
heyelanı önleyici mühendislik faaliyetleri gerçekleştirilebilir (Kaynak: KULAKSIZ, S., "Açık Ocaklarda Şev
ve Basamak Duraylılığı Kriterleri ve Emniyet, Fenni Nezaretçilik ve İş Güvenliği Eğitim Semineri Kitabı", 2003).
B. Yeraltı Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri ve Alınacak Tedbirler
1. Kazı İşleri, Göçükler ve Malzeme Düşmeleri ve Tedbirleri
a. Kazı İşleri
Kazı işleri üretim sürecinin en önemli faaliyetlerinden birini oluşturur. Basit kazı araçları,
patlayıcı madde veya kazı makineleri kullanılarak yapılır. Kazı işlemi cevher içinde veya cevhere
ulaşmak için kayaç içinde bir boşluk açılması, açılan boşluğun bir tehlike yaratmayacak şekilde
tahkim edilmesi, çıkan malzemenin (postanın) alınması aşamalarını içerir. Basit kazı araçları olarak
kazma, kürek gibi araçlar kullanılır. Patlayıcı madde kullanımı ise biraz daha karmaşıktır. Çeşitli
makinelerle deliklerin delinmesi, deliklerin patlayıcı madde ile doldurulması, ateşleme gibi çeşitli
ve riskli ek çalışmaları içerir.
Yukarıda sayılan faaliyetler sırasında tavandan, yandan veya arından kavlak düşmeleri veya
göçükler olabilir. Patlayıcı maddeler, uygun olmayan havalandırma, gaz, toz birikmeleri çalışanlar
için tehlikeler oluşturabilir. Tahkimat yapılması ve makinelerin çalışması sırasında çeşitli kazalar
olabilir.
b. Göçükler ve Malzeme Düşmeleri:
Yeraltında gerçekleşen ölümlü kazaların önemli bir bölümü, doğrudan veya başka etmenler
sonucunda oluşan göçükler, taş - kömür düşmeleri neticesinde olmaktadır. Göçük tavan veya yan
kayaçların iç statik dengesinin kaybolarak çalışma alanına kayması olayıdır.
Yeraltı işletmelerinde; kazı işleri, açılan boşluğun geçici ve kalıcı tahkimi veya üretim
sonrası ayak arkasının göçertilmesi sırasında birçok kaza vuku bulmaktadır. Çalışanları zarara
uğratarak iş günü kaybını artıran bu kazaların nedenlerinin başında taş, cevher düşmesi ve
malzeme akması gelmektedir.
İstisnai haller dışında genellikle her göçükte bir hata veya ihmal söz konusudur.
Madenlerdeki iş kazası risklerinin en önemli sebeplerinden olan göçüklerin oluşma nedenleri
incelendiğinde; tahkimatın uygun ve yeterli yapılmayıp noksan veya yanlış yapılması, tahkimat
malzemelerinin sahanın jeolojik yapısına ve kayaç özelliklerine uygun olmaması, tahkimatta
malzemelerinin birbiriyle uyumlu olmaması, yani tahkimat elamanlarının (fırça, kama, süren, takoz,
tel ızgara vb.) birbiri ile güçlü bir bağ yapacak şekilde kurulmaması, iş organizasyonunun iyi
yapılmamasının doğurduğu çalışanların işe konsantre olamaması, çalışanların bilgi ve beceri
eksikliği sonucu tahkimat yapımındaki hatalar gibi faktörler olduğu tespit edilmiştir.
52
Örneğin iş güvenliği önlemlerinin üst seviyede alınması beklenen TTK’ya ait kömür
işletmelerinde, 2003-2008 yılları arasındaki en önemli ölümlü kaza nedeninin %48 oranı ile
göçükler ve taş düşmeleri olduğu, bunu %29 ile grizunun izlediği görülmektedir. Aynı dönemdeki
yaralanmalı kazalarda da buna paralel bir durum söz konusudur. 1983-2008 yılları arasında yeraltı
işletmelerinde vuku bulan göçükler ağırlıklı olarak ayak ve bacalarda, daha sonra ana nakliyat
yolları, tarama ve taban yolu ilerlemeleri ve lağım sürülmesi sırasında meydana gelmiştir (Kaynak:
TTK Verileri). Veriler, göçük kazalarının TTK’da ölümlü kazalar içinde ½ oranında büyük bir payının
olduğunu göstermektedir. Bu durum göçük riskini ve tahkimatın önemini ortaya koymaktadır.
Kaza incelemelerinin yapıldığı dört işletmede de (TTK-Karadon, Bükköy Madencilik, Şen
Madencilik, Türkmer Madencilik) 2005–2010 döneminde vuku bulan kazalardan resmi kayıtlara
yansıyan verilerde malzeme düşmesi ve göçük kaynaklı kazalar birinci sırada gelmektedir.
Aşağıdaki şekilde, anılan işletmelerde malzeme düşmesi ve göçüklerin neden olduğu kazalar
oransal olarak gösterilmektedir:
Şekil 3: Malzeme Düşmesi ve Göçük Nedeniyle Oluşan Kazalar
Kaynak: SGK Verileri
Yeraltı maden ocaklarında meydana gelen ölümlü ve yaralanmalı iş kazalarının en çok
rastlananı göçüklerdir ve göçük kazalarının birincil nedeni de açılan boşluklar nedeniyle oluşan
basınçları karşılaması gereken tahkimatta görülen eksiklik ve kusurlardır. Buradan tahkimattan
kaynaklanan kusurların madenlerde en çok kazaya sebebiyet veren risk olduğunu söylemek
mümkündür.
c. Tahkimat
Üretim faaliyetlerinin yürütülebilmesi için en temel unsur olan tahkimat; yeraltı maden
ocağını teşkil eden galeri, kuyu ve üretim yerlerinde oluşan boşlukların doldurulması veya
çökmenin engellenmesi suretiyle buraları can ve mal emniyeti bakımından çalışılabilir durumda
tutmak için yerine göre ağaç direkler, çelik bağlar, hidrolik direkler, beton ve püskürtme beton,
53
tavan cıvatası, çelik hasır vb. malzemeler kullanılarak yapılan takviyelere verilen isimdir. Yeraltında
açılan boşlukların dayanımını sağlayabilmek için tahkimat yapılır.
Bir yeraltı maden ocağının daha planlama aşamasında iş güvenliği önlemlerinin ne şekilde
alınacağı düşünülmelidir. Yeraltı maden ocaklarında sahanın jeolojik özelliklerine, içinde çalışılan
kayaçların tipine, malzeme temin durumuna, işgücünün durumuna ve tahkim edilecek galerinin
kullanım amacına göre uygun bir tahkimat yönteminin seçilmesi ve iyi uygulanması gerekir. Yeraltı
ocaklarının ömürlerinin uzun olması, bu süreçte güvenlik içinde çalışılması ve ocakların açık
tutulabilmesi için mutlaka tahkim edilmesi gerekmektedir.
Yeraltında açılan boşluklarda kesit, işlev, tabaka durumları ve basınçlarına göre değişik
tahkimat malzeme ve şekilleri uygulanır.
Düz ve Meyilli Yollarda Tahkimat: Düz ve meyilli yollarda belirli aralıklarla ağaç bağ veya
demir bağ yapılır. Bağlar, takozlarla galeri cidarına sıkıştırılır. Ayrıca bağların birlikte çalışmalarını
sağlamak için bağlar arasına fırçalar konur. Yolun tavan ve yanlarından taş ve kömür düşmelerini
önlemek üzere bağ arkaları kama veya tel ızgara ile kapatılır.
Uzun Ayaklarda Tahkimat: Uzun ayaklarda, üretim sürekliliğini, hava geçişini ve ayak
arkasının arına paralel olarak kırılmasını sağlamak için, açık tutulan haveler tahkim edilmektedir.
Klasik ayaklarda tahkimat, arına paralel veya dik ağaç sarmalar ile altına vurulan ağaç direkler veya
arına dik olarak yerleştirilen çelik sarma ve demir direkler (sürtünmeli veya hidrolik) ile yapılır.
Sarmalar arasından taş düşmesini önlemek için kamalar kullanılır. Tavan basınçlarını
karşılayabilmek ve ayak arkalarının arına paralel olarak kırılmasını sağlamak için domuzdamları
kurulur. Ayakların giriş ve çıkışları uygun şekilde tahkim edilerek sürekli açık tutulur.
Mekanize Ayaklarda Tahkimat: Tam mekanize ayaklarda kalkan türü yürüyen tahkimat
kullanılmaktadır. Bu tür tahkimatlar taban şasesi üzerinde bir yürütme düzeneğine sahiptir.
Tahkimatın üzerine genellikle 4 ya da 6 adet hidrolik direk ve konveyör itme pistonları monte
edilmiştir. Yürüyen uzun ayak tahkimatlarının, ayak içerisinde tavanı destekleyerek tüm ayak içi ve
ayna sahasını çalışılabilecek güvenlikte tutmak, ayak içerisinde çalışanların üzerine tavandan taş ya
da kömür parçalarının düşmesini önlemek ve son olarak da ayaktaki nakliye ünitelerini
öteleyebilmek için bir dayanak oluşturmak gibi işlevleri bulunmaktadır.
54
Şekil 4: Mekanize Ayak Yöntemiyle Üretim
Yürüyen tahkimatlı sistemler kalın ve eğimi düşük damarlarda tercih edilmektedir.
Ülkemizde 1995’li yıllardan itibaren damar yapısı bu sisteme uygun özel ve kamuya ait bazı
işletmeler klasik ağaç ve çelik tahkimat sistemlerini bırakarak mekanize tahkimatlı sistemlere
geçmişlerdir.
Açılan boşluğun geçici veya kalıcı tahkimi ve ayak arkasının göçertilmesi veya doldurulması
sırasında ağır kazalanmalar meydana gelebilir. Tektonizması ve damar yapısı mekanizasyona
uygun olmayan ocaklarda daha çok emek-yoğun çalışma yapılması göçük kazalarını arttırmaktadır.
Resim 1: Çelik Malzeme Kullanılarak Yapılan Tahkimat
Kaynak: Park Teknik-Çayırhan Kömür Ocağı
21.02.2004 tarihinde yürürlüğe giren Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve
Güvenlik Şartları Yönetmeliği Bölüm C, md. 6’da ; “Zeminin sağlam ve dayanıklı olduğu, yıkılma,
göçme veya parça düşme tehlikesi bulunmayan yerler dışındaki kazılarda, işçilerin güvenliği açısından
55
en kısa zamanda tahkimat yapılacaktır. Tahkimat planlara ve yazılı talimatlara uygun olarak
yapılacaktır.
Galeriler zeminin sağlamlığı ve dayanıklılığı açısından düzenli olarak kontrol edilecek ve
tahkimatların bakımı düzenli olarak yapılacaktır.” denilmektedir.
Mevzuata göre yeraltında tahkimat ile ilgili risklerle karşılaşılmaması ve karşılaşılabilecek
problemleri en aza indirebilmek için açılan boşlukların kontrollü bir şekilde çeşitli tahkimat
sistemleri ile donatılması gerekmektedir. Öncelikle, sahanın tektonizması ve geçilecek
formasyonların kestirilmesi için sondajlı ön çalışmalar yapılmalı, bu oluşumlara bağlı olarak çeşitli
mühendislik yaklaşımları ile tahkimat planlaması yapılarak kullanılacak tahkimat sistemine karar
verilmelidir. Planlamada ocakta karşılaşılacak tehlikeli durumlara göre ek tahkimat sistemleri de
(örn. tavan saplamaları) kullanılabilir. Tahkimat planlarının uygulanmasına yönelik yazılı talimatlar
hazırlanmalı, çalışanlar talimatların öğretilmesi için teorik ve uygulamalı eğitime alınmalıdır.
Yeraltı madenciliğinde yoğun olarak kullanılan ağaç tahkimatların kullanım ömrü ve
basınca dayanıklılığı düşük olup bu tahkimat yöntemi tamir ve bakım işlemleri ve işçilik hataları
yönünden dezavantaja sahiptir. Bazı işletmeler ağaç sarfiyatını azaltmak adına maliyetten
kaçabilmektedir. Ayrıca, bozulan ve bir defa kullanılıp kesildikten sonra terk edilen sahalarda kalan
çok miktarda maden direği zayi olmaktadır.
Buna karşılık, çelik tahkimatların taşıdığı yük ve baskıyı karşılama miktarı ağaç tahkimata
kıyasla kat kat fazla olup bu durum tavan alçalmalarını ve göçükleri önlemede olumlu etki
yapmaktadır. Ayrıca, çelik tahkimatlarda formasyon daha kalıcı olarak desteklendiğinden ağaç
sarfiyatından ve işçilikten tasarruf sağlanmakta, ağaç tahkimatlara göre uzun ömürlü olduklarından
maliyetini kısa sürede karşılayabilmektedir. Belirtilen avantajları sebebi ile yeraltı kömür
işletmelerinde çelik tahkimat kullanılmasının özellikle üretim yapılan ayaklarda hidrolik direk,
çelik sarma ile kazı mekanizasyonuna geçilmesinin iş kazalarını azaltacağı ve kazı randımanını
arttıracağı değerlendirildiğinde çok yararlı bir uygulama olacağı düşünülmektedir.
2. Tehlikeli Gazlardan Kaynaklanan Riskler ve Tedbirleri
Maden işletmelerinde göçüklerden sonra en önemli risk unsuru zehirli, patlayıcı ve boğucu
gazlar ile toz patlamalarıdır. Maden işletmelerinde bazı zararlı gazlar açığa çıkmaktadır. Bunlardan
bir kısmı genellikle yer kabuğunu oluşturan katmanlardan, diğer bir kısmı ise madencilik
faaliyetleri nedeniyle meydana gelirler. Yeraltı kömür madenciliği faaliyetlerinden kaynaklanan
zehirli ve boğucu gazlar; ocak ve damar yangınlarından, gaz ve toz patlamaları ile patlayıcı
maddelerin kullanımları neticesine bağlı kimyasal tepkimelerden meydana gelmektedir.
Yeraltı çalışmaları esnasında ortamda ve solunan havada bulunabilecek zararlı gazların
özelliklerinin ve etkilerinin çalışanlarca bilinmesi zarureti bulunmaktadır.
56
a. Ocak Havasında Bulunan Gazlar ve Oluşturduğu Riskler
Azot (N2): Azot, renksiz, kokusuz, tatsız ve havadan hafif bir gazdır. Azot yanıcı ve zararlı
bir gaz olmamakla birlikte çeşitli oksitleri çok zehirli olabilmektedir. Ortamda bulunan azot gazının
artması ve oksijen yoğunluğunun düşmesi solunum yetmezliği ve boğulmalara neden
olabilmektedir. Bazen yüksek azot yoğunlukları, metal madenlerin tabakaları arasındaki
boşluklardan çıkmaktadır. Dinamit patlaması sonrasında meydana gelen gazların arasında da bol
miktarda azot bulunur.
Karbondioksit (CO2): Renksiz, kokusuz, havadan ağır, tatsız bir gazdır. Havadan ağır
olduğundan ocakta taban kısımlarında bulunur. Karbondioksit genellikle kör bacalarda kuyu
tabanlarında ve kuytu yerlerde birikmektedir.
Karbondioksit zehirleyici olmamakla birlikte boğucudur. Karbondioksit etkisini daha fazla
solunum yapılan havada %3-4 oranında bulunduğu zaman solunumun güçleşmesi şeklinde
göstermektedir.
%1 karbondioksitte nefes alma zorlaşır, %5 karbondioksitte halsizlik belirtileri başlar ve
nefes almak çok zorlaşır, %10 karbondioksitte birkaç dakikadan fazla dayanılmaz, ölüm meydana
gelir.
Ocaktaki karbondioksit kaynakları; kömürün oksidasyonu, ağaçların çürümesi, kömürleşme
olayı, insan solunumu, alevli lambaların yanması, dizel lokomotifler ve ocakta atılan lağım
dumanlarıdır.
Karbonmonoksit (CO): Renksiz kokusuz bir gaz olup havadan hafiftir. Bu nedenle ocakta
tavan kısımlarında birikir. Maden yangınlarında meydana gelen ölüm olaylarının %90’ından fazlası
karbonmonoksitten kaynaklanmaktadır. Karbonmonoksitin en önemli özelliği en düşük
yoğunluklarının dahi zehirleyici ve öldürücü olmasıdır.
Karbonmonoksitin insanlar üzerindeki etkisi kandaki hemoglobin ile birleşmesi ve
hemoglobinin dokulara oksijen taşıma kabiliyetini felce uğratmasıyla kendini gösterir.
Hemoglobinin karbonmonoksite karşı çekiciliği oksijene göre 200 kat fazladır. Vücuttaki kan
karbonmonoksitin tesiriyle pembe bir renk alır.
Karbonmonoksitin insan üzerindeki etkileri, hava içindeki oranı ve bu gazlı ortam içerisinde
çalışma ile orantılıdır.
Ocaktaki karbonmonoksit kaynakları; maden ocaklarında kömürün hava ile temasında
kızışması ve yanmaya başlaması ile beraber çıkan sıcaklık içinde havadaki oksijen miktarının azlığı,
hava giriş ve çıkış yolunun ya kendiliğinden kapanması ya da barajlarla kapatılması, hava ile
yangının irtibatının kesilmesi karbonmonoksitin teşekkülüne ve oranının yükselmesine sebep
57
olmaktadır. Diğer karbonmonoksit kaynakları ise ocak yangınları, lağım dumanları, kömür tozu ve
grizu patlamaları ve dizel lokomotifler olarak sıralanabilir.
Tablo 9: CO Yoğunluğunun Zamana Bağlı Olarak İnsan Üzerindeki Fizyolojik Etkileri
Karbonmonoksit Düzeyi (ppm)
50
Etkisi
Cihazsız 8 saat çalışılabilir
100
Cihazsız olarak 2 saat çalışılabilir
200
Cihazsız olarak 1 saat çalışılabilir
300
Cihazsız olarak 1/2 saat çalışılabilir
500
2 saat içinde bayılma
1000
1 saat içinde bayılma
2000
1/2 saat içinde bayılma
3000
Kısa sürede ölüm
Kaynak: TTK Genel Müdürlüğü Verileri
Oksijen (O2): Renksiz, tatsız ve kokusuz bir gazdır. Yeraltında insan solunumu ve
makinelerin çalışması için oksijen gereklidir.
Ocak havasındaki oksijen; çeşitli organik ve anorganik maddelerin (ağaç, cevher)
oksidasyonu, ocak gazlarının fazla miktarda havaya karışması, ocak yangınları, kömür tozu ve grizu
patlamaları, insan ve hayvanların solunumu ve dizel lokomotifler ve açık alevli lambaların yanması
nedenlerinden biri dolayısıyla azalır.
Oksijen azalmasının insan üzerinde çeşitli etkileri olmaktadır. %21 oksijen insanın normal
yaşama ortamıdır. Kolay nefes alış verişi yapılır. %19 oksijende hiçbir rahatsızlık hissedilmez. %16
oksijende nefes alma zorlaşır. %10 oksijende hayati tehlike başlar ve %6 oksijende ölüm meydana
gelir. Bu sebeple havadaki oksijen miktarının belirli seviyenin altına düşmemesine önem verilmesi
gerekmektedir. Maden ocaklarında hava akışı sağlanamadığı takdirde oksijen miktarı azalmakta ve
buna karşılık CO2 miktarı artmaktadır.
Hidrojen Sülfür (H2S): Hidrojen sülfür, çürük yumurta kokusunda, renksiz, yanıcı bir gaz
olup hava içerisinde %6 oranında patlayıcı özelliğe sahiptir. Zehirleyici bir gazdır. Havadan ağır
olup ocakta taban kısımlarında bulunur.
Hidrojen sülfürün ocaktaki kaynakları; çürüyen ağaç tahkimat, kükürtlü bileşiklerin
ayrışması ve tabaka çatlakları olarak ifade edilebilir. Bu gaz bazı hallerde kükürt ihtiva eden
dinamit ve barutların yanması neticesi meydana gelmekte ve genellikle kükürt madenlerinde
patlayıcı maddelerin kullanılmasını müteakip oluşmaktadır.
Hidrojen sülfürün insan solunumu üzerindeki etkisi havadaki oranına göre değişmektedir:
%0,002 (Onbinde 2) hidrojen sülfür içinde 8 saat çalışılabilir. %0,01 hidrojen sülfür göz ve ciğer
dokularına etki eder, %1 Hidrojen sülfür ise insanı öldürür.
58
Kükürtdioksit (SO2): Kükürtdioksit yanmaz, kuvvetli kükürt kokulu, tahriş edici ve boğucu
bir gazdır. Havadan ağır olduğundan ocaklarda taban kısımlarında bulunur. Sülfürlü maddelerin
yanmasından meydana gelen bu gaz gözleri, burnu, nefes borularını ve akciğerleri tahriş
etmektedir. Havada çok az oranda da olsa (%0,03) solunum sistemi üzerinde tahriş edici ve boğucu
etkiler yapmaktadır.
Kükürtdioksitin ocaktaki kaynakları; lağım dumanları, dizel lokomotifler ve kömürün
yanması olarak sıralanabilir.
Kükürtdioksit insan solunumunu etkilemektedir. %0,05 kükürtdioksit ihtiva eden havanın
solunumu insanı öldürebilir. Sülfürlü cevherlerin çalıştırıldığı ocaklarda meydana gelen ocak
yangınlarında yangın sahalarındaki havada %0,04’ten %0,12’ye kadar SO2 bulunabilmektedir.
Azot Oksitleri: Azot oksitleri maden ocaklarındaki yangınlardan ve patlamayan
dinamitlerin yanmasından meydana gelen gazlardır. Bu gazlar aynı zamanda ocak içerisinde çalışan
gaz, benzin ve dizel motorlardan çıkan egzost gazlarından meydana gelebilmektedir. Azot oksitleri
nitratların ve nitratlı maddelerin ayrışmaları sonucu oluşur.
Azotdioksit havadan ağır ve kırmızımsı kahve renkli bir gaz olup yüksek yoğunluklar
dışında gözle fark edilememektedir.
Metan (CH4): Metan gazı renksiz, tatsız, kokusuz, yanıcı, parlayıcı, patlayıcı ve toksik etkisi
olmayan boğucu bir gazdır. Özgül ağırlığının 0,55 olması nedeniyle ocak içerisinde tavan
kısımlarında bulunur.
Metan ile hava karışımına grizu denir. Bu gaz genellikle kömür ocaklarında ve bazen de
metal maden ocaklarında görülür. Maden ocaklarındaki en çok risk doğuran faktörlerden biri grizu
patlamalarıdır.
Serbest gazın bir kısmı kömür ve kömür civarındaki taş tabakalarının gözenek ve
çatlaklarına dolar. Esas kısmı ise kömür içerisinde emilerek muhafaza edilir.
Metan gazı çeşitli şekillerde havaya karışmaktadır: Kömür ve taş üzerinde gözle
görülemeyecek kadar küçük gözeneklerden gelen tipik ve sürekli gaz püskürmesi, görülebilir
çatlaklar ve deliklerden gelen çoğunlukla uzun zaman devam eden gaz püskürmesi ve çok miktarda
kömür ve gaz kütleleriyle beraber ani ve büyük gaz püskürmesi (ani degajman).
Gaz patlamasının nedenlerinin bilinmesi alınacak tedbirleri belirlemek açısından önemlidir.
Grizu patlaması; patlayıcı maddeler, yangınlar ve açık alevler, elektrik arkı,dizel lokomotifler,
taşların birbirine çarpması,metalin taşa sürtünmesi, metalin metale sürtünmesi, statik elektrik
nedenlerinden bir veya daha fazlasının metan gazı ile temas etmesinden ötürü vuku bulmaktadır.
59
Metanın patlama sınırı %5-14 arasında olup bu oran ortamın sıcaklığı arttığı zaman düşer. En
şiddetli patlama oranı %9,5 tur.
b. Ocaklardaki Gazlar ve Tozlar ile İlgili Alınacak Tedbirler
Yeraltında bulunan ve iş sağlığı ve güvenliği yönünden ciddi risk oluşturan gaz ve tozlarla
ilgili bir takım tedbirler alınması gerekmektedir.
ba. Havalandırma:
Yeraltı madenciliğinin en önemli unsurlarından biri, insan sağlığını ve yaşamını doğrudan
ilgilendiren ocak havalandırmasıdır. Yeraltı maden ocağının havalandırılmasının değişik amaçları
vardır.
Bunlar;
1-Ocakta çalışanların oksijen ihtiyacını karşılamak,
2-Tehlikeli gaz birikimlerini önlemek,
3-Uygun bir ocak iklimi elde etmek,
4-Ocakta çalışan makinelerin oksijen ihtiyacını karşılamak,
5-Havadaki toz yoğunluğunu azaltarak zararsız hale getirmek
şeklinde sıralanabilir.
Ocak havalandırması, ocak planlaması ile başlar. Derin yeraltı ocaklarında havalandırma
yerüstüne yerleştirilen pervanelerle yapılır. Temiz hava, hava giriş kuyularından ocağın en derin
katlarına kadar iner, çeşitli yollardan geçerek üretim yapılan yerlere (ayaklara) gelir. Ocak havası
kazı sırasında çıkan zehirli, boğucu gazlarla, tozlarla kirlenir. Dönüş havası kirli havadır. Kirli hava
yerüstündeki ana aspiratörler veya vantilatörler vasıtasıyla ocak dışına atılır. Ana havalandırma
devresinden yararlanılarak havalandırılması imkânsız olan yerler ana hava devresinden temiz hava
alan basınçlı havalı veya elektrikli yardımcı vantilatörlerle havalandırılır. Havalandırma ile ocaklara
temiz hava verilip kirli hava ocak dışına atılırken, kömürün oksidasyonu sonucu oluşan gazlar ve ısı
da ortamdan uzaklaştırılır. (Kaynak: Güyagüler, Tevfik. Ocak Havalandırması, Fenni Nezaretçilik ve İş
Güvenliği Eğitim Semineri Kitabı", 2003)
Bunun için yeraltında aşağıda sıralanan kontrollerin yapılması gerekmektedir.
i.Havanın nitelik kontrolü: Gaz kontrolü, toz kontrolü, organik madde kontrolü (polen,
bakteri vb.).
ii.Havanın nicelik kontrolü: Hava miktarı, hava akım hızı.
iii.Sıcaklık –nem kontrolü: Soğutma, ısıtma, nemlendirme, nem giderme.
60
Havalandırma, maden ocaklarında çalışan teknik elemanların en önemli görev konularından
birini oluşturur. Havalandırma sistemindeki yetersizlikler ve/veya hatalar büyük kazalara ve
meslek hastalıklarına neden olabilir. Kömür yangınları, gaz patlamaları, gaz patlamalarını izleyen
toz patlamaları, zehirlenmeler ve boğulmalar gibi büyük sorunlar havalandırma ile doğrudan veya
dolaylı olarak ilgilidir.
Ocağın hava ihtiyacı, herhangi bir mekanik donanım olmaksızın kendiliğinden (doğal
havalandırma) veya aspiratör/vantilatörlerle (mekanik havalandırma ) sağlanır.
Doğal Havalandırma: Yeraltı ocaklarının doğal havalandırılması hava giriş ve çıkış kuyu ya
da galerilerinde hava yoğunluğunun farklı olmasından kaynaklanan basınç farkının oluşturduğu
hava akımından yararlanılarak yapılan havalandırmadır. Doğal havalandırılan ocaklarda hava
akımının ocak içerisinde bulunabilecek tehlikeli gazları dışarıya çıkarabilecek kuvvette, aynı
zamanda ocaklarda çalışanların oksijen ihtiyacını kolaylıkla sağlayabilecek miktarda olması ve
ocaktaki ısının yükselmesini önleyebilmesi gerekir.
Bununla beraber doğal havalandırmaya ilaveten gaz yoğunluğu/kirli hava olması muhtemel
ocak ayna ve kısımlarında özel üfleyici vantilatörlerden yararlanılmaktadır.
Mekanik Havalandırma: Özellikle zehirli ve boğucu gazların bulunması ihtimali olan
maden ocaklarının havalandırılması mekanik havalandırma sistemi ile yapılmaktadır. Mekanik
havalandırma üfleyici ya da emici vantilatörler kullanılarak yapılır.
Ocaklarda zararlı gazların ve kirlenen havanın emilerek hava dönüş yolundan (nefeslik)
ocak dışına atılması, yerüstünde kurulan aspiratörler vasıtası ile sağlanmaktadır. Aspiratörlerin
çalışma kontrollerinin yapılması, arızaya geçtiğinde ilgili birimlere iletilmesi veya elektrik
kesintileri olduğunda yedek enerji kaynağının devreye girmesi işletmelerin devamlı takip etmek
durumunda olduğu konulardır. Ocaklarda aspiratörlerin durma ve yavaşlamasını bildiren ikaz
sistemlerinin kurulması gibi, bütün havalandırma tesis ve ekipmanlarının etkili biçimde izlenmesini
sağlayacak bir merkezi kontrol sisteminin kullanılması gerekir.
Havalandırma basıncının düşük kaldığı durumlarda ocak içerisinde hava kapıları yapılması
gibi bazı ek tedbirler de alınmaktadır. Havalandırma akımını bölmek veya yönlendirmek için
galerilerde imal edilen hava kapılarının kendiliklerinden kapanabilir olması ve yangına dayanıklı
malzemeden yapılması gerekmektedir. Ocaklarda bulunan hava kapılarının açma ve kapanma
işlemleri otomatik düzeneklerle ayarlanamadığı takdirde çalışanlar veya nakliyat araçlarının geliş
ve geçişleri esnasında kapalı olması gereken kapılar açık kalabilir. Bu durum, ocağın planlanan hava
akış düzenini bozabilir ve zamanla çalışanlar üzerinde hissedilir bazı olumsuz tesirlere sebebiyet
verecek şekilde önemli güvenlik sorunlarına yol açabilir. Ocak şartlarından veya çalışanlardan
61
kaynaklı kontrol eksikliği hata ve zorluklarının doğuracağı risklerden korunmak için havalandırma
kapılarının kendiliğinden kapanabilir (otomatik) şekilde imal edilmesi mevzuatın da bir gereğidir.
bb. Degaj ve Kontrol Sondajları:
Ani gaz ve kömür püskürmesi (degaj) olarak nitelendirilen olaylar, yeraltı kömür
ocaklarında hazırlık ve üretim çalışmaları esnasında; jeolojik ve tektonik nedenlerle basınç altında
sıkışmış gazların ani olarak ocak açıklıklarına kömürle veya kayaçla beraber püskürerek açığa
çıkması halidir. Bu durum bazen gaz, bazen kömür bazen de gaz ve kömür püskürmeleri şeklinde
görülür.
Yeraltı ocaklarının derinleşmesi ile kömür/gaz püskürme olasılığı da her geçen gün
artmaktadır. Üretime hazırlanırken kömür damarlarının gaz içerikleri tespit edilerek, gaz gelirinin
ne olacağı, metan drenajına ihtiyaç olup olmadığının ve ne gibi önlemler alınacağına karar vermek
üzere damar gaz içeriklerinin tespitinin yapılması sahadaki gaz kontrolünde kullanılabilen bir
yöntemdir. Ayrıca, ocaklardaki zehirli ve boğucu gazlara karşı gazların kontrollü bir şekilde
boşalmasını sağlamak üzere degaj sondajları yapılmalıdır.
Olası bir gaz püskürmesinde (degaj) patlayabilir gaz karışımları (grizu) artar ve/veya
oksijen azalması meydana gelir, gaz veya kömür tozu ile boğulma tehlikesi ortaya çıkar. Boğulma
tehlikesi olduğu durumlarda işçilere temiz hava sağlayan basınçlı hava teneffüs istasyonları hayat
kurtarma araçları kullanılmalıdır. Şekilde TTK’ya ait ocaklarda havalandırma yolu boyunca belirli
noktalarda kurulan bir basınçlı hava teneffüs istasyonu görülmektedir.
Resim 2: Basınçlı Hava Teneffüs İstasyonu
1 4 -2 4 A ra lık 2 0 0 4
Kaynak: TTK Verileri
İş G ü v e n liğ i v e E ğitim D a ire
B a ş k an lı ğı
72
62
bc. Metan Drenajı (Gazdan Arındırma)
Yeraltı kömür ocaklarında öncelikle grizu tehlikesinin önlenmesi amacıyla metan drenajına
dair ilk uygulama İngiltere’de yapılmış ve daha sonra tüm dünyada hem güvenlik hem de ekonomik
yararlar sağlanması amacıyla uygulanır hale gelmiştir.
Metan drenajının sağlayacağı yararlar 4 ana başlık altında toplanabilir:
1) Üretim öncesi açığa çıkabilecek metanın yaklaşık %50 ila %90’ı emilerek uzaklaştırıldığı
için yeraltı çalışması sırasında tehlike yaratacak boyutta metan boşalması olması önlenecektir.
2) Üretilen metandan ekonomik bir gelir sağlanacaktır. Kömür metan içeriğinin yaklaşık 10
m³/ton’dan fazla olduğu yerlerde üretim öncesi mutlaka metan drenajı yapılması önerilmektedir.
3) Ülkemizin imzalamış olduğu Kyoto Protokolüne göre 2020 yılından sonra atmosfere
salınan karbondioksit (CO₂) ve metan (CH₄) miktarları sınırlandırılacak ve her ülke için bir kota
belirlenecektir. 1 birim metan salınımının neden olduğu sera etkisi 23 birim karbondioksitinkine
eşittir. Bu nedenle, ocak havasıyla atmosfere verilen metan için ülkemize tanınan karbon kotasının
aşılması yüzünden ceza ödemek zorunda kalınabilecektir. Kömür üretimi sırasında açığa çıkması
kesin olan metanın daha önceden drene edilmesi ile hem cezadan kurtulmak hem de ekonomik
değere sahip bir ürün elde etmek mümkündür. Hatta dünyada nefeslik havası içerisinde bulunan
metandan
dahi
enerji
üreten
sistemler
bulunmaktadır.
Bu
sistemlerin
ülkemizde
uygulanabilirliğinin vakit geçirilmeden araştırılması oldukça önemlidir.
4- Metan geliri azaldığı için havalandırma maliyetleri azalacak, metan nedeniyle
çalışılamayan süre önemli ölçüde kısalacağı için iş verimi artacak ve maliyetler düşecektir. Ayrıca
toz oluşumu azalacak ve daha rahat bir çalışma ortamı oluşacaktır.
Drenaj ile elde edilen metan; elektrik enerjisi üretiminde, kömür kurutmada, araçlarda yakıt
olarak, ısınma ve soğutmada, endüstriyel tesislerde ve termik santrallerde yakma havasına
katılarak kullanılmakta, doğal gaz boru hatlarına dahi verilmektedir.
Yaklaşık 14 m3/ton metan geliri olan bir kömür madeninde (20 yıl süreyle) yeryüzünden
dikey sondaj delikleri oluşturularak yapılan metan drenajı yöntemi ile toplamda 11.000.000 ABD
doları tasarruf sağlandığı araştırmalar sonucu ortaya koyulmuştur. Eğer dikey deliklerle beraber
aynı zamanda yatay sondaj delikleri yöntemi ile metan drenajı uygulanırsa ek olarak 3.000.000
ABD doları daha tasarruf sağlanabilmektedir.
Emilimi yapılarak üretilecek kömür kökenli metan miktarı; kömür damarı ve çevreleyen
tabakanın gaz içeriği, tabakaların geçirgenliği, drenaj süresi, pompa tarafından uygulanan negatif
basıncın büyüklüğü, üretim sistemi ve diğer jeolojik değişkenlere bağlı olarak değişmektedir. Metan
drenajının etkin ve verimli olarak yapılabilmesi için bu etmenlerin her saha için ayrıntılı olarak
belirlenmesi gerekir.
Metan drenajı, üretim faaliyeti başlamadan önce ve üretim sırasında olmak üzere 2 farklı
şekilde yapılabilmektedir. Üretim faaliyeti başlamadan önce yapılan metan drenajı uygulamasıyla
63
kömürün içermekte olduğu metanın %50 - %90 arasında bir oranda, üretim sırasında
gerçekleştirilen metan drenajı uygulamasında ise %30 – %60 arasında bir oranda metan gazı
emilimi sağlanabilmektedir.
a-) Üretim Faaliyeti Öncesi Metan Drenajı
Üretim faaliyeti başlamadan önce metan drenajı ile metan gazı doğrudan yer üstünden
kömür damarına ulaşılan sondajlar yardımıyla yapılmaktadır. Bu sayede kömürün metan içeriği
azalacağından hazırlık ve üretim çalışmaları sırasında ocak havasına karışacak metan miktarı daha
düşük olacak ve risk yaratma potansiyeli kabul edilebilir düzeyde olacaktır. Üretimi yapılacak olan
kısımlarda üretimin başlayacağı tarihten itibaren 2 ile 7 yıl önce metan drenajının yapılması
önerilmektedir.
Aşağıdaki şekilde bir kömür damarındaki metanın drenaj yöntemi ile boşaltılması
gösterilmektedir:
Şekil 5: Metan Drenajı Uygulaması
b) Üretim Sırasında Metan Drenajı
Artan üretim miktarı ve gittikçe daha derin ve bakir alanlarda üretim yapılması
nedenleriyle kömür madenlerinde metan daha önemli bir haline gelmektedir. Bir sahada üretim
öncesi metan drenajı yapılmış olsa dahi üretim sırasında da metan drenajı uygulamasına devam
edilmelidir.
Kullanılan drenaj delik sistematiği ve mühendislik teknolojisi açısından üretim sırasında
metan drenajı uygulaması temel olarak 3’e ayrılmaktadır:
a- Yatay Sondaj Delikleri İle Drenaj: Bu yöntem hazırlık çalışması adı altında yürütülen
çalışmalara dâhil bir uygulamadır ve taban ve tavan yollarının açılması sırasında yeni çalışılacak
pano hazır hale getirilirken, bir yandan da panodaki kömürün ihtiva ettiği metan gazı emilerek,
64
daha panoda çalışmaya başlamadan önce iş sağlığı ve güvenliği yönünden metan hususunda gerekli
önlemlerin alınması sağlanır.
b-Çapraz Sondaj Delikleri İle Drenaj: Maden açıklıklarından açılı olarak, çapraz şekilde
delinen sondaj deliklerinden de metan drenajı yapılmaktadır. Bu yöntem özellikle tavan ve taban
taşından da metan gelirinin olduğu durumlarda uygulanmaktadır.
Metan drenajında kullanılan çeşitli yöntemler aşağıdaki şekillerde basit olarak
gösterilmektedir:
Şekil 6: Yatay Sondaj Delikleriyle Drenaj Yöntemi
Şekil 7: Tavan ve Tabana Açılan Çapraz Deliklerle Drenaj
c - Göçükten Metan Drenajı: Yeraltı kömür madenciliğinde göçüğe bırakılan kısımda da
metan oluşumu gözlenebilmektedir. Üretimin tamamlanmış olduğu kısımlarda metan varlığına
bağlı grizu patlaması ve/veya yangın riski bulunmaktadır. Göçüğe bırakılan alanlarda
yangın/patlama oluşması durumunda müdahale edebilmek çok zordur. Bu bağlamda, yeryüzünden
göçüğe bırakılan alanın üstüne dikey sondajlar açılarak veya bir gaz boşaltma galerisinden göçüğe
bırakılan alana dik ve/veya açılı olarak sondajlar sayesinde göçüğe terk edilmiş alandaki metanın
emilimi sağlanır.
65
Dünyada Metan Drenajı Uygulamaları:
1880’li yıllarda ilk kez kömür kökenli metan aydınlatmada kullanılmıştır. 20. yüzyılın ilk
yarısında Avrupa’da metan drenajı yaygın hale gelmiş ve birçok ülkede uygulaması yapılmıştır.
1960’lı yıllarda kömür kökenli metan önceleri endüstride kullanılmaya başlanmış sonraları enerji
elde edilmesi uygulamaları gerçekleştirilmiştir. Günümüzde dünyada yeraltı kömür madenlerinden
kömür kökenli metanın kazanılması ile ilgili birçok proje yürütülmektedir. Bazı ülkelerde metan
drenajı ile ilgili yürütülen projeler hakkında kısa bilgiler aşağıda sunulmaktadır:
A.B.D.’de; halen kömür kökenli metanın drene edilmesi hakkında 39 adet proje
bulunmaktadır. Virginya’da (88 MW) dünyanın ikinci büyük kömüre bağlı metandan enerji edilen
enerji santrali bulunmaktadır.
Çin’de; 2006 verilerine göre 300’den fazla metan drenaj sistemi kurulmuş maden
bulunmaktadır. Bu sistemlerden 3,24 milyar m3 metan drene edilmiştir. Ayrıca, 2007 Ağustos
itibariyle 25 ten fazla yeni proje de onaylanmıştır. Çin’de kömür kökenli metanın çeşitli alanlarda
kullanılması amacıyla oluşturulmuş 41 adet proje bulunmaktadır.
Almanya’da; 47 adet kömür kökenli metan drenajı uygulamasından önemli bir ekonomik
gelir elde edildiği bildirilmektedir.
Avustralya’da; 15 adet kömür kökenli metan drenajı ile ilgili proje bulunmaktadır.
Dünyadaki uygulamalardan da anlaşılacağı üzere metan drenajı oldukça yaygın bir
uygulama olup birçok proje hayata geçmiş durumdadır. Bu konuda dünyada önemli bir bilgi
birikimi ve deneyim bulunmaktadır. Ülkemizde de yapılması zorunlu olan uygulamalardan önce bu
bilgiye doğru şekilde erişmek ve tecrübelerden etkin bir şekilde yararlanmak çok önemlidir. (EK 7:
Hacettepe Üniversitesinin Kömür Madenlerinde Metan Yönetimi Raporu)
bd. Gaz İzleme ve Ölçüm Sistemleri:
Ocak gazlarının izlenmesi veya takibi özellikle tehlikeli gazlara karşı önlem alabilmek için
her vardiya gaz ölçümlerini yapmak gerekmektedir. Gaz ölçümleri el tipi cihazlar, merkezi gaz
izleme sistemleri (monitor), sesli-ışıklı uyarı veren metan ölçme cihazları vasıtası ile yapılmaktadır.
Vardiyalarda çalışan her maden mühendisi ve maden nezaretçisine gazölçer cihazlar verilmelidir.
Merkezi gaz izleme sistemlerinin, sadece gaz yoğunlaşmalarının seyrini izlemek üzere
kurulmaması, “erken uyarı” işlevi görecek biçimde, yeraltında çalışanları acil bir durumda
doğrudan uyarma ve çalışma yerlerinden zamanında tahliyelerini sağlamak konusunda yeterli
güvenlik gerekliliklerini de taşıması gerekir. Bunu sağlamak için merkezi gaz izleme sistemleri ile
uyumlu çalışacak haberleşme altyapısının da kurulması önem taşımaktadır.
be. Patlayıcı ortam oluşmasına karşı anti-grizu teçhizat kullanılması:
Patlayıcı ortam oluşmasına karşı gerekli tüm önlemler alınmalıdır. Bu kapsamda
oluşabilecek elektrik arkı vb. kıvılcım kaynaklarının ocaktaki gazlar ile bir araya gelmemesi için
66
kullanılan bütün elektrikli donanımın alevsızdırmaz (ex-proof, anti-grizu) özellikte olması ve
kullanımla eskime ihtimaline karşı bu özelliklerini muhafaza edip etmediklerinin düzenli olarak
kontrol edilmesi gerekmektedir.
Gaz patlamaları akabinde bazen büyük tahribata yol açan toz patlamaları da olabilmektedir.
Toz patlamalarını önlemek için taş tozu kullanımı ve sulu delme-kazma gibi yöntemler
kullanılmaktadır.
3. Sağlığa Zararlı ve Patlayıcı Tozlar
Toz; maden ve taş ocaklarında ve tünel yapımında delme, kazma, lağım atma, doldurma,
boşaltma, taşıma gibi işlemlerde işyeri havasına yayılan ve havada asılı olarak kalan kömür, maden
filizleri ve kayaç parçacıklarıdır.
Ocaklarda üretilen cevherin cinsine ve yan taşlara göre farklı oranda toz meydana gelir.
Ocaklarda meydana gelen bu tozlar insan sağlığına zararlı tozlar ve patlama tehlikesi olan tozlar
olarak iki gruba ayrılmaktadır.
Kömür veya taşın kazılması, yüklenmesi, nakliyatı ve boşaltılması sırasında oluşan toz, ocak
havasına karışmakta ve hava hızını düşük olduğu yerlerde çökerek birikmektedir. Havada asılı
kalan kömür ve taş tozları da çalışanların solunum sistemini etkileyerek zamanla insan bünyesinin
direncini zafiyete uğratarak madenci hastalığı olan pnömokonyoza sebep olurlar. İnsan sağlığına
zarar veren tozlardan korunmak için toz oluşumunu azaltacak bazı önlemler şunlardır.
-
Nakliyat ünitelerinin aktarma noktalarına su fisketeleri yerleştirilmesi.
-
Delik delme işlemlerinin sulu sistemle yapılması.
-
Çalışma yerlerine temiz hava verilmesi.
-
Yeraltı yollarının tabanlarının sürekli ıslatılması.
-
İşçilere toz maskesi verilmesi.
Diğer taraftan ocaklarda çok küçük parçacıklardan oluşan kömür tozları grizu patlamasını
takip ederek çok tahripkâr toz patlamalarına yol açmaktadır. Ocaklarda toz patlamalarına karşı,
uygun havalandırma, tozları çökertmek için galerilere su püskürtme ve taş tozu serpme, ana
yollarda uygun yerlere patlamanın etkisini azaltmak için galeri tavanına su kapları yerleştirme
tedbirleri alınmaktadır.
4. Ocak Yangınları
Günümüz madenciliğinin en önemli iş sağlığı ve güvenliği risklerinden biri de ocak
yangınlarıdır. Ocaktta kömürün, tahkimatın, bant tesislerinin ve diğer yanıcı malzemelerin yanması
neticesi meydana gelen “ocak yangınları” büyük tehlikeler oluşturur. Ocak yangınları, üretimin
aksamasına, yangın neticesi açığa çıkan zehirli gazlar ise ölüm ve yaralanmalarla sonuçlanan
kazalara sebep olmaktadır. Bilhassa grizulu ocaklarda yangın kontrol edilemezse, grizu infilaklarına
67
sebebiyet verir. Ocak yangınları alev, ısı, gaz ve duman üretmeleri nedeniyle de zararlı olmaktadır.
Bunlara ek olarak özellikle yeraltı ocaklarında oksijenin azalmasına neden olurlar.
Bu nedenle yangınların kaynaklarını teşkil eden sebepler iyice tespit edilmelidir. Ocak
yangınlarının söndürülmesinde yangının sebebi, özelliği, işletme yöntemi ve eldeki imkânlara göre
değişik metotlar kullanılmaktadır.
Açık ocak yangınları yüksek sıcaklık sonucunda meydana gelir ve ısı kaynağı yanan ortamın
dışındaki başka bir kaynaktır. Örneğin sürtünme ısısı, açık alev v.b gibi. Ocak yangınları içerisinde
açık ocak yangınlarının oranı azdır. Bunlar; bant tesislerinde, kuyu vinçlerinde ve elektrik
donanımlarındaki yangınlar ile kaynak işleri sonucu oluşan, sıvı yakıtın sebep olduğu, ateşleme
veya patlama ya da sigara ve açık alev sonucu meydana gelen yangınlardır.
Gizli ocak yangınları “kendi kendine yanma” esasına dayanmakta olup, burada ısı kaynağı
doğrudan doğruya kömürün oksidasyonu sonucu meydana çıkan ısıdır.
Yangınla Mücadele: Yangınla mücadele, en iyi şekilde, yangın çıkmasının engellenmesi
yoluyla yapılır. Yangınla mücadeleye tüm çalışanların katılması gereklidir. Yazılı güvenlik
politikaları geliştirilmelidir. Mücadele ile ilgili tüm imkân, ekipman ve diğer ihtiyaçlar idare
tarafından karşılanmalıdır. İdarenin her kademesine sorumluluk verilmeli, periyodik eğitim
seminerleri, güvenliğe ilişkin toplantılar ve araştırmalar yapılmalıdır.
En etkili yangın önleme programları, tüm çalışanların katıldığı eğitim programlarıdır. Eğitim
programları, yangının özelliklerini, yangından kaçış yolarını, acil durumlarda ocağı boşaltma planı
gibi konuları da içermeli ve periyodik olarak tekrarlanacak şekilde düzenlenmelidir. Ayrıca bu
eğitim programlarında söndürücülerin ve kişisel koruyucu malzemelerin nasıl kullanacağı
uygulamalı olarak öğretilmelidir.
Kömür ocağının yeraltı ya da yerüstü oluşuna, büyüklüğüne ve koşullarına uygun tip ve
kapasitede yangınla mücadele ekipman ve personelini hazır durumda bulundurması gereklidir.
Söndürücülerin doluluğu ve kullanılabilirliği en az ayda bir kontrol edilmelidir. Yangın su
şebekesinde borular, vanalar, çıkışlar, yangın muslukları, bağlantılar ve hortumlar iyi işler halde
bulundurulmalıdır. Bunlara ilaveten yangın alarm sisteminin her an kullanılabilir durumda
bulundurulması gereklidir.
Yangın başlangıcının otomatik yangın sensörleri ile belirlenmesi durumunda, her bantlı
nakliyat galerisine bu sensörlerden konulması gereklidir. Bu algılayıcıların, yangın başlangıcında
anında görsel ve işitsel olarak ikaz vermeleri gerekir.
5. Nakliyat
Malzeme ve insan nakliyatı önemli risk unsurlarından biridir. Maden ocaklarında meydana
gelen iş kazalarının önemli bir kısmı nakliyat faaliyetleri kaynaklıdır. Kazılan cevher veya taşlar
ocağın büyüklüğüne ve üretim kapasitesine bağlı olarak yatay veya düşey oluşan karmaşık bir
68
nakliyat sistemi ile yeryüzüne taşınırken, ocak için gerekli malzemeler ise karşıt yön izlenerek
çalışılan yeraltı ocaklarına taşınır. Bu cevher ve malzeme nakli yanında çalışanlar da, yerüstünden
yeraltına, yeraltından yerüstüne sürekli nakledilirler.
Nakliyat sisteminin yürütümü sırasında çeşitli organizasyonlar yapılır. Yeraltında çok çeşitli
makineler kullanılması özel tasarım cihaz ve aletlere ihtiyaç gösterir. Yeraltı madenciliğinin özel
koşullarına uygun önlemlerin alınmaması yeraltı nakliyat kazalarının ana nedenleridir.
6. Su Baskınları ve Su Atımı
Madencilik faaliyetleri su içeren çeşitli tabakalar içinde veya altında yürütüldüğünde zaman
zaman ocaklar yerüstü ve yeraltı su kaynaklarından olumsuz bir şekilde etkilenir. Deniz, göl,
akarsular veya su içeren tabakalar altındaki çalışmalar sırasında sızan sular ocak içinde kurulu
havuzlarda biriktirilir. Sular, tulumbalar ve havuzlardan yerüstüne kadar döşeli boru şebekesiyle
ocak dışına atılır.
Denizaltı, su tutan tabakalar ve eski imalatlar içinde yapılan çalışmalar özel önlemler
alınmasını gerektirir. Özel önlemlerin alınmadığı durumlarda su baskınları ve çeşitli kazalar
meydana gelir.
7. Enerji ve Mekanizasyon
Ocaklarda çalışan makineler çeşitli enerji kaynakları kullanılarak hareket ettirilir. Ana
aspiratörlerin, tulumbaların, bir kısım pervanelerin, bantların, bazı konveyörlerin motorları
elektrik enerjisi ile beslenir. Elektrik enerjisinin tehlikeli olduğu durumlarda basınçlı hava
kullanılır. Delme makineleri, martopikörler, basınçlı havalı pervaneler, bazı tulumbalar basınçlı
hava ile beslenirler. Lokomotifler elektrikli, akülü veya dizel olabilir.
Enerji üretim, dağıtım ve iletiminde gerek yeraltı gerek yerüstü tesislerinde güvenlik
kurallarına uyulmadığı, makine ve teçhizatın kurallara uygun çalıştırılmadığı veya bakımlarına özen
gösterilmediği durumlarda, bu makineleri kullananlar ve makinelerin çalıştığı yerlerde bulunanlar
kaza riskiyle karşı karşıya bulunurlar.
Elektrikli ekipmanlardan çıkardığı kıvılcımlar grizu patlamasına yol açma ihtimali
dolayısıyla önemli risk unsurlarından biridir. Elektrikli cihaz ve aletlerin doğurabileceği risklere
karşı bu cihazların alevsızdırmaz (Anti-grizu, ex-proof) özellikte olması mevzuatla da şart
koşulmaktadır. Bunların hem alevsızdırmaz özellikte tesis edilmeleri hem faaliyetler esnasında bu
özelliklerinin korunması ve hem de bu özelliklerini kaybedip kaybetmediklerinin düzenli olarak
kontrol edilmesi gerekmektedir.
Madenlerde Kullanılacak Elektrikli Teçhizatın Standartları
Madenler vb. patlayıcı özellik taşıyan çalışma ortamlarında kullanılacak teçhizatın bazı
özelliklere sahip olması gerekmektedir. Bu özelliklere ilişkin standartlar Avrupa Birliğince çıkarılan
69
ATEX137 ve ATEX100a direktiflerine dayanmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği bakımından bu
standartlara uygun malzemelerin kullanılması önem taşımaktadır. Bununla birlikte, saha
incelemeleri esnasında çeşitli işletmelerde bilgi eksikliğine de dayalı olarak madencilik sektöründe
kullanılacak ekipmanların özellikleri ve yeterliliği konusunda seçici davranılmadığı veya uygun
standart ve tipte üretilmeyen ekipmanların kullanılabildiği görülmüştür. İşletmelerin, standart dışı
ürünlere yönelmeyerek gazlı ortamlara uygun özelliklerde imal edilmiş teçhizatı temin etmeleri
önem taşımaktadır. Bu amaçla, kullanılması önerilen teçhizatın standart özellikleri konusunda bazı
bilgiler de aşağıda belirtilmiştir.
Patlamaya karşı (Ex-proof) koruma özelliği: Potansiyel patlama tehlikesi olan atmosferik
ortamlarda kullanılacak ve patlamaya neden olabilecek tüm ekipmanların "patlamaya dayanıklı
özel yapıda olması" gerekmektedir. Bu özellik EX=(EXPLOSION)-PROOF" (patlamaya dayanıklı)
olarak adlandırılmaktadır.
Patlamaya dayanıklılık standartları Avrupa Parlamentosu’nun çıkarmış olduğu ATEX137 ve
ATEX100a direktifleri ile belirlenmiştir.
ATEX 100a (Directive 94/9/EC):
Bu direktif 23.03.1994 tarihinde yayımlanmıştır. Bu isimlendirme “Ortaklık Anlaşması”nın
serbest ticaret ve malların serbest dolaşımı ile ilgili 100a maddesine dayanılarak çıkarılmasından
kaynaklanmaktadır. ATEX kelimesi ise patlayıcı ortamın Fransızca karşılığı olan “ATmosphere
EXplosible” kelimelerinin kısaltmasıdır. Direktif patlayıcı ortamlarda kullanılacak patlamaya karşı
korumalı ekipmanların imalatı ile ilgili standartları kapsamaktadır. ATEX100a ile ekipman koruma
tipleri ve sertifikalandırma tek tip hale gelerek ulusal bazda ayrı onaya gerek kalmamış olup
Avrupa Birliği üyesi bir ülkenin verdiği sertifika, diğer üye ülkelerde aynen geçerlilik kazanmıştır.
Yönetmelik hükümlerince öngörülen niteliklere uymayan kuruluşça alınan belgeler geçerli değildir.
ATEX100a 94/9/EC 1996’dan itibaren geçerli olup uyum mecburiyeti 01.07.2003
tarihinden itibaren başlamıştır. 01.07.2003 den itibaren imal edilen ve Avrupa’da satılan (yerli veya
yabancı) tüm tesis ve aletler 94/9/EC talimatına uyumlu olmak zorundadır. ATEX100a ile ekipman
koruma ve sertifikalandırma tek tip hale geldiğinden ulusal bazda onaya gerek kalmamış olup,
Avrupa Birliğine üye bir ülkenin verdiği sertifika diğer üye ülkelerde de aynen geçerlidir. Örneğin,
bu Yönetmelik hükümlerine göre gerekli uygunluk sertifikasını AB tarafından tanınmış bir
kuruluştan alan herhangi bir üreticinin ürettiği “exproof ürünler” ülkemizde de kullanılabilecektir.
Grizulu madenlerde çalışan ve bu ortamlara karşı korumalı bir cihaz almak isteyen
kullanıcılar, cihazın kullanacağı ortama uygun bir koruma tipine sahip ve bu koruma tipine
uygunluk belgesi ( sertifikası) seçmek ve bu sertifika ekinde kullanıcıya verilmek mecburiyeti olan,
cihazın montaj ve kullanım talimatında yer alan kurallara mutlaka uymak zorundadır (EK 22/177180: İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 16.03.2011 tarih ve 2265 sayılı yazısı).
70
ATEX 100a’nın Getirdiği Yenilikler
1. Patlayıcı ortamda kullanılan elektrik ve mekanik tüm aletleri kapsamaktadır. Daha önce
yalnızca elektrikli aletler söz konusu iken patlayıcı ortamlarda kullanılan mekanik aletlerin de exsertifikası alması zorunluluğu gelmiştir.
2. Koruyucu sistemleri de kapsamaktadır. Patlamayı önlemek veya yayılmasına engel olmak
için yapılan tüm sistemler (flame arrestor) ATEX 100a’ya uyumlu olmak zorundadır. Bu tip
tertibatlar da bundan böyle exproof sertifika alacak ve CE belgesi ve damgası bulunacaktır.
3. Maden ve diğer sanayi kolları gibi bir ayırım yapılmamakta tüm patlayıcı ortamları
kapsamaktadır.
4. Muhtemel patlayıcı ortamlar; cihazların kullanma ortamlarına göre kategorilere
(ZON’lara ) ayırmıştır. İlk defa kategorilerden bahsedilmeye başlanmıştır.
5. Zon ayrımı eskisi gibi Zon 0, 1, 2 şeklinde olacak, tozlarda Zon20, 21, 22 alacaktır.
Tehlikeli bölge girişlerine üçgen şeklinde EX-tehlike işareti konulacaktır.
6. Etiket şekli değişecek ve aletin etiketinden, kullanılacağı yer (gaz grubu), kullanılacağı
ortam (kategori) ve kullanılacağı ortamın cinsi (gaz, toz gibi) anlaşılabilecektir.
7. Üzerinde “Ex” yazılı her alet rahatlıkla kullanılamayacaktır. Kullanıcı kategorilere,
patlama gruplarına, ısı gruplarına ve koruma tiplerine dikkat etmek zorunda kalacaktır.
8. Ex korumalı ekipmanlara Avrupa normuna uyumluluk belgesi alınması mecburiyeti
getirilmiştir. Bir Ex ekipman yalnızca ex-koruma standartlarına değil, diğer geçerli EN normlarına
da uygun imal edilmek ve CE kalite belgesi taşımak mecburiyetindedir.
9. Uyumluluk belgesi (conformity) yetkili organlarca (notified bodies) verilecek ve tüm
Avrupa ülkelerinde geçerli olacaktır.
Patlayıcı Ortam ve Sınıflandırılması: Patlayıcı ortamlarda çalışan ve bu ortamlara karşı
korumalı bir cihaz almak isteyen kullanıcılar, patlayıcı ortama uygun bir koruma tipine sahip ve bu
koruma tipine ait uygunluk belgesi (sertifikası) olan cihazları seçmek ve bu sertifika ekinde
kullanıcıya zorunlu olarak verilen montaj ve kullanım talimatında yer alan kurallara mutlaka
uymak zorundadırlar. Patlayıcı ortamlar:
-Gazın ortamda bulunma olasılığına göre; tehlikeli bölge sınıflandırmasına,
-Gazların
karakteristikleri
(parlama
ve
patlama
limitleri)
dikkate
alınarak
gaz
sınıflandırmasına,
-Ortamdaki gazın patlama sıcaklığına göre sıcaklık sınıflandırmasına
tabi tutulmuştur.
Bu sınıflandırmaların her biri risk derecelerini ifade etmekte olup, kullanılacak cihaz ve
aletlerin bu riskleri karşılamaya uygun olması gerekmektedir.
Exproof Alet Kategorileri: Kullanımdaki karmaşayı önlemek için ATEX 100a patlayıcı
ortamlarda konulan aletleri gruplarına göre kategorilere ayırmaktadır. Maden ocaklarında
71
kullanılan aletlerin yüzey sıcaklığı metan ve kömür tozuna göre dizayn edilecektir. Kömür tozu var
ise 150 °C yok ise 450 °C olabilmektedir.
ATEX ayrıca; aletin korumasında herhangi bir bozulma olduğunda ikinci bir önlem
alınmasını ve yine bir birinden bağımsız iki arıza aynı anda meydana geldiğinde emniyetliliğin
korunması şartını koşmaktadır.
Etiketinde M1 işareti olan bir alet en az 2 arızada tehlike yaratmayacak şekilde dizayn
edilecektir. Ayrıca ikinci bir emniyet önlemi alınmalıdır. ATEX ifadesinde bu şekilde yuvarlak sözler
kullanılmaktadır. Pratikte bu önlemler; grizunun belli bir seviyeyi (%1.5) aşması halinde elektriğin
kesilmesi ve çalışanlara alarm verilerek madenin terk edilmesi ile gerçekleştirilmektedir.
Örneğin, grizulu bir maden işletmesinde metanın havadaki oranı %1.5 seviyesini aştığında
madenin ilgili bölümünün elektriği kesilir. Buna göre uygun ölçüm tertibatı yapılmak zorunludur.
Kullanılan metan ölçü aleti, sürekli gazlı ortamda çalışabilmesi için batarya beslemeli ve kendinden
emniyetli tip ve Ex-ia kategorisinde olmalıdır.
Patlayıcı ortamlarda çalışacak ve tehlike kaynağı olan cihazların, patlamaya karşı güvenli
olması ve bu özelliğinin korunması için patlayıcı ortamda kullanılacak cihazın iyi muhafazası,
cihazın kumanda tertipleri ile eleman ve bağlantılarının uygun olması gerekmektedir.
Statik Elektriklenme: Patlayıcı ortamlarda kullanılan fakat elektrikli olmayan aletlerde en
çok statik elektriklenmeye dikkat edilir ve anti statik malzeme kullanılır. Patlamaların kaynağının
%40’ın üzerinde statik elektriklenme sonucu çıkan ark olduğu bilinmekte olup, yalnızca teçhizatın
değil, çalışan insanların da giyimine dikkat etmesi gerektiği unutulmamalıdır. Patlayıcı gaz
ortamında kullanılan giysiler statik yük oluşturmayacak malzemelerden yapılmış olmalıdır (EK
18/26-34: İş Teftiş Kurulunun 16.03.2011 tarih ve 2263 sayılı yazısı).
ATEX 137 (Directive 99/9/EC):
Aralık 1999 tarihinde yayınlanmış olup kullanıcıları (işverenleri) kapsamaktadır. İş sağlığı
ve güvenliği ile ilgili olan ATEX 137, ulusal uygulamaları kaldırmış ve tüm Avrupa’da birlik
sağlamıştır. ATEX 137 standartları, Çalışma ve Sosyal Güvenliği tarafından 26.12.2003 tarihli Resmi
Gazete’de yayımlanan “Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında
Yönetmelik” ile ulusal mevzuatımıza girmiştir. Ancak, söz konusu Yönetmelik’te yeraltı ve yerüstü
maden çıkarma işleri kapsam dışı bırakılmıştır. Grizulu madenlerde kullanılacak ekipmanlarla ilgili
yasal düzenleme 21.02.2004 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Yeraltı ve Yerüstü Maden
İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ile yürürlüğe girmiştir. Söz konusu
Yönetmeliğin Bölüm A Madde 4.2’de “Patlayıcı ortam oluşmasına ve birikmesine karşı gerekli tüm
önlemler alınacaktır. Patlama riski bulunan yerlerde, patlayıcı ortamın tutuşmasını önlemek için
gerekli tüm önlemler alınacaktır. Alınması gerekli önlem ve kullanılacak ekipmanı ayrıntılı olarak
belirten patlamayı önleme planı hazırlanacaktır.” hükmü çerçevesinde işverenlerin uymakla
yükümlü olduğu hükümler açıklanmıştır (EK 22/177-180: İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 16.03.2011 tarih
72
ve 2265 sayılı yazısı). Anılan Yönetmelik “gazların, buharların veya buharlaşabilen sıvıların alev
alarak tutuşması sonucu yangın veya patlama riski olan bir ortamda kullanılacak iş ekipmanların,
bu tür ortamlarda kullanmaya uygun özellikte olmasını” öngörmektedir. Yönetmelikte açık bir atıf
bulunmamakla birlikte, ülkemizde bulunan grizulu maden ocaklarında kullanılacak olan “uygun
ekipmanın” AB standartlarında ürünler olması gerektiği yönünde değerlendirme yapmak
mümkündür.
8. Malzeme Kullanımından Doğan Riskler
Ocakta ağaç direkten demir direğe, mazottan asetilene kadar çok çeşitli malzemeler
kullanılır. Malzeme ve aletlerin hazırlanması, taşınması ve kullanılması sırasında uygun önlemler
alınmaz, kurallara uyulmaz ve yeterli özen gösterilmezse riskler oluşur ve çeşitli kazalar meydana
gelebilir.
9. Ocak İklimi
Çalışılan işyerinin sıcaklığı ve nemi, ortamda çalışanlar üzerinde birtakım olumsuzluklara
neden olabilecek risk unsurlarıdır. Maden iş kolunda, özellikle derin madenlerde jeotermal ısının ve
su gelirinin fazla olması çalışanları olumsuz yönde etkiler.
Maden ocaklarının havasına karışan su buharı da önemli bir etkendir. Su buharı havadan
hafif olup ocakların tavan kısımlarında birikir. Ocaklardaki su buharının fazla olması çalışanlar
üzerinde olumsuz etkiler göstermektedir. Bu sebeple ocağa giren temiz havanın mümkün olduğu
kadar kuru olması sağlanmalıdır.
10. Meslek Hastalıkları
Maden ocaklarında fiziki ve kimyevi bazı faktörlere maruziyet halinde meslek hastalığı
olarak nitelenen olumsuz sonuçlarla karşılaşılabilmektedir. Bu sebepler ve doğurdukları sağlık
sorunları aşağıda kısaca açıklanmaktadır.
Gürültü ve Titreşim: Ocaklardaki çeşitli gürültü ve titreşim kaynakları iş sağlığı ve
güvenliği açısından risk doğuran unsurlardır.
İstenmeyen sesler olarak tanımlanan gürültü, insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilere sebep
olabilir. Kazı, nakliyat, havalandırma, cevher zenginleştirme ve atölyelerdeki tezgâhlarda yüksek
seviyede gürültü meydana gelebilir.
Gürültülü işyerlerinde çalışanlarda, başlangıçta yorgunluğun artması, dikkat yeteneğinin
azalması ve sağırlığa kadar varan hastalıklar görülebilir.
Titreşim; sürekli ve değişmez frekanstaki şiddetli sarsıntılar insan sağlığı açısından çok
önemlidir. Uzun süre titreşim yapan cihazları kullananlarda davranış bozukluğu ve görme
bozuklukları ile başlayan rahatsızlıklar, kemiklerde erime (osteoporoz), eklemlerde artroz ve
73
şiddetli ağrı; el, bilek ve omuzlarda etkilenme görülür, daha ileri devrelerde dolaşım sistemi
etkilenir.
Pnömokonyozlar:
Ülkemizde
tespit
edilen
meslek
hastalıklarının
%57’sini
pnömokonyozlar oluşturur. Pnömokonyoz genel bir tanım olup, hastalığı meydana getiren tozun
cinsine göre antrakoz, silikoz vb. isimler alır.
Maden işletmelerinde pnömokonyozlar, delme, öğütme ve nakliyat faaliyetleri esnasında
ortaya çıkan çapları 0.5 ilâ 5 mikron arasında olan tozların insan akciğerindeki alveol denen
keseciklere ulaşması sonucu ortaya çıkar.
Tozların insan sağlığını olumsuz etkilemeleri yanında toz bulutları ocak içerisinde görüş
mesafesini sınırlar ve ayrıca kömür tozları patlayıcı özelliklerinden dolayı büyük bir tehlike kaynağı
oluştururlar.
Cilt Rahatsızlıkları: Cilt hastalıkları endüstride oldukça sık rastlanan bir sağlık sorunudur.
Madencilik sektöründe de dermatozlar sıklıkla görülür. Tahriş edici madde, mukoza veya cilt ile
direkt olarak ani, uzun süreli veya tekrarlanan temasında lokal eritem, eskar veya ödem oluşumuna
neden olabilen, aşındırıcı olarak sınıflandırılmayan maddelerdir. Ciltte tahriş yapan maddeler ısı
veya soğuk gibi fiziksel faktörler, tozlar ile asitler, bazlar, yağlar, çözücüler gibi kimyasal
faktörlerdir.
Sıcak ve soğuk gibi fiziksel etkilerin kısa bir süre içinde belirgin ve zorlayıcı bir düzeye
erişmesi, terlemenin artması ve terin buharlaşmasının imkânsızlığı nedeniyle vücut ısısının hızla
yükselmesi ve derinin nemlenmesi sonucunda mantarların üremesine ortam hazırlanmış olur.
Lastikten yapılan çizmeler ve naylon giysiler ayak ve kasık mantarlarına zemin hazırlar.
Madencilik sektöründe çalışanların sağlığına yönelik başlıca meslek hastalığı riskleri
aşağıda belirtilmiştir:
Yer üstü maden ocaklarında;
• Geniş oranda toz maruziyeti,
• Gürültü maruziyeti,
• Termal şartlar ve UV ışın maruziyeti,
• Tüm vücut vibrasyon sendromu, el-kol vibrasyon sendromları.
Yeraltı maden ocaklarında;
• Boğucu gazlarla oluşan hipoksi durumu,
• Zehirli gazlar nedeniyle toksikasyon,
• Radon gazı ve buna bağlı akciğer kanserleri,
• Delme kazma işlemleri sonucu pnömokonyozlar,
• Termal konfor nedeniyle sağlıksızlık durumu,
74
• Yetersiz aydınlatma nedeniyle nistagmus,
• Alçak galerilerde çalışma nedeniyle kötü postürün yol açtığı bel, boyun zedelenmeleri,
• Alçak galerilerde diz üstü çalışma nedeniyle menisküs zedelenmeleri,
• El kol vibrasyonları .
Madenciliğin meslek hastalıkları açısından tehlikeli etkileri dört ana başlıkta toplanabilir.
1. Fiziksel tehlikeler (toz, silika tozu, aşırı sıcak, gürültü, ağır fiziksel şartlar, ağır yükten
kaynaklanan postür bozuklukları),
2. Kimyasal tehlikeler (karbonmonoksit, metan, nitrojen oksit),
3. Biyolojik tehlikeler (mantarlar, kancalı kurtlar vb.),
4. Mental Bozukluklar (sürekli vardiyalı çalışma, çalışma süresinde sürekli tehlike altında
hissetme).
Madenciliğin meslek hastalıkları açısından tehlikeli etkileri gürültü, titreşim ve toz gibi
çeşitli faktörlerin insanların fiziki ve ruhi varlığı üzerinde doğurduğu sonuçlarla ortaya
çıkmaktadır.
Meslek Hastalıklarından Korunma
Meslek hastalıkları için genel bir tedavi şeklinden bahsetmek mümkün değildir. Meslek
hastalığının türüne göre değişiklik gösterse de, tedavide izlenecek ilk yol hastalık belirtilerini
taşıyan kişiyi hastalık etkeninin bulunduğu ortamdan uzaklaştırmak olmalıdır. Ancak Bazı
hastalıkların tedavisi çok uzun yılları alırken bazıları çok daha kısa sürede tedavi edilebilmektedir.
Örneğin işyerindeki tozlara bağlı akciğerlerde biriken tozların yarattığı etkiyi ortadan kaldırmak
uzun bir süre, belki de sürekli bir astım tedavisini gerektirebilirken; aynı tozların göze verdiği zarar
için kısa bir tedavi yeterli olabilir. Hastanın hastanedeki tedavi süreci, ayakta tedavi şartları ya da
işyeri ve bölüm değiştirmesi gerekliliği hastalık etkeninin vücutta yarattığı etkilere bağlı olarak
değişecektir.
Meslek hastalıkları işyeri ortamında bulunan faktörlere maruziyet sonucu meydana
geldiğine göre hastalanan kişinin daha ileri maruziyetinin önüne geçmek bakımından öncelikle
kişinin işyeri ortamından uzaklaştırılması gereklidir. Hastalığın nedeni işyeri ortamında olup bu
etkenlerin kontrol altına alınması da mümkün olduğundan, meslek hastalıkları korunulması
mümkün hastalıklardır.
Meslek hastalıklarının erken teşhisi, yeni meslek hastalıklarının ortaya çıkmasını
engelleyeceği gibi, hastanın yaşamını tehdit edici ortamdan uzaklaştırılmasına ve kişinin daha fazla
zarar görmeden tedavisinin de sağlanmasına imkân sağlayacaktır. Bu durum, tedavi maliyetlerinin
düşürülmesi, hastalığın gelişimine neden olan işyeri şartlarından sorumlu kişilerin eğitilmesi ve
bunlara yönelik yasal yaptırımların uygulanması için de gereklidir. Meslek hastalıklarına yönelik
koruyucu yaklaşımlar üç başlıkta ele alınabilir:
75
a.Kaynağın Kontrol Edilmesi: Meslek hastalıklarından korunmak için asıl yapılması
gereken, hastalığa neden olan unsurun işyeri ortamında kontrol edilmesidir. Bu şekilde kişinin
hastalık nedeni olan faktörle karşılaşmasının önüne geçilmiş olur. Örneğin tozlu bir işyeri
ortamında etkili havalandırma düzeneklerinin kurulması veya ortamın ıslatılması suretiyle
tozumanın önüne geçilmesi toza bağlı meslek hastalığından korunmak bakımından son derecede
etkilidir. Bu tür uygulamalara riskin kaynakta kontrolü adı verilmektedir.
İşverenler, işyerinde işçilerin sağlığını korumak ve iş güvenliğini sağlamak için gerekli
şartları oluşturmak ve araçları eksiksiz bulundurmakla yükümlüdür. İşveren, teknik ilerlemenin
getirdiği daha uygun sağlık şartlarını sağlamak, kullanılan makine, araç, gereç ile zehirli, zararlı
maddeleri gelişmelere göre daha az zararlılarla değiştirmek ve tüm iş güvenliği önlemlerini almakla
yükümlüdür. Ayrıca etkin bir iş sağlığı ve güvenliği risk yönetim kültürünün işyeri yönetimi ve
çalışanlarında yerleşmiş olması da gerekir. Risk etkenlerinin kaynağında yok edilmesi ise iş sağlığı
ve güvenliğinin temelini oluşturur.
b. Kişisel Koruyucuların Kullanılması: Bazı durumlarda ise işin niteliği vb. nedenlerle
riskin kaynakta tam olarak kontrolü mümkün olmayabilir. Örneğin gürültü sorunu bulunan bir
işyerinde (örneğin bir dokuma fabrikasında) gürültü çıkaran çok sayıda dokuma tezgâhı vardır ve
bu makinelerin hepsini de ayırmak ya da kapatmak söz konusu olamaz. Bu gibi durumlarda da bir
başka teknik korunma uygulaması olan kişisel koruyucu kullanımı gereklidir.
Çalışan kişileri meslek hastalığı ve iş kazalarına karsı korumak ve çalışmayı daha ergonomik
hale getirmek amacıyla kullanılan malzemelere kişisel koruyucu donanımlar denilmektedir. İş ve
ortamın risk analizleri yapıldıktan sonra gerekli kişisel koruyucular seçilmelidir. Kişisel
koruyucuların seçiminde mutlaka uzman desteği olmalıdır. İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı bu
konuda hem işyeri İş Sağlığı ve Güvenliği Kuruluna, hem de çalışanlara teknik destek sağlamalıdır.
Gerekli risk analizleri yapılmadan ve kullanım gereği saptanmadan kişisel koruyucu donanım
kullanılmamalıdır. Aksi durumda korunmak için kullanılan araçlar işçileri tehlikeye atabilir ya da
uygun olmayan kişisel koruyucular çalışmayı aksatabilir. Gürültü dolayısıyla takılan kulaklıklar,
gelen bir iş kazası tehlikesinin fark edilmesini engelleyebilir. İş kazalarından korunmak için takılan
baretin ağırlığı, çalışanın vücut dengesini bozarak farklı iş kazalarına neden olabilir. İyi seçilmemiş
bir toz maskesi, nefes almayı etkileyerek, farklı akciğer hastalıklarına yol açabilir.
c. Tıbbi Uygulamalar: Meslek hastalıklarından korunmak için tıbbi uygulamalardan da
yararlanılır. Tıbbi uygulamaların amacı, eğitim ve muayenelerle kişilerin riskle karşılaşmalarının
önüne geçilmesidir. Alınan bütün tedbirlere rağmen oluşan meslek hastalıkları muayenelerle erken
teşhis edilebilir ve böylece iyileşme ihtimali artırılabilir. Meslek hastalıklarından korunma
konusundaki tıbbi uygulamalar 3 başlıkta incelenebilir:
76
- İşe giriş muayenesi: Bu muayenede amaç, kişinin niteliklerine uygun olan bir işe
yerleştirilmesi ya da kişinin yapacağı işe engel bir tıbbi durumunun var olup olmadığının tespit
edilmesidir. Bu amaçla, işe başlamadan önce kişinin tüm vücut sistemleri kapsamlı bir muayeneden
geçirilmeli, mevcut tıbbi sorunlar, meslekle ilişkili olsun ya da olmasın belirlenmelidir. Muayene
çok kapsamlı olmalı ve bu işte çalışması bakımından sakıncalı olabilecek bir durum olup olmadığı
eksiksiz olarak tespit edilmelidir.
İşe giriş tıbbi muayenelerinin önemli hukuki sonuçlarının olduğu da ifade edilmelidir.
Muayene, bir önceki çalışılan işyerinin işçinin sağlık sorunları üzerindeki sorumluluğunu ortadan
kaldırır. Bir anlamda bir önceki işyerini “ibra” ederler. Önemli hukuki sonuçlara yol açabilmelerine
rağmen Türkiye’de uygulamada işverenlerce yeterli önem verilmemektedir. Aile hekimleri
tarafından yapılan işe giriş sağlık raporlarının bu açıdan önemli riskler içerdiği hatırlatılmalıdır.
Klasik halk sağlığı yaklaşımıyla sınıflandırıldığında işe giriş muayeneleri (işyerinde risklerin
kaynakta önlenmesi gibi) birincil korunma önlemlerindendir.
-Periyodik muayeneler: Risklerin kontrolü için alınan teknik koruma tedbirlerine rağmen
de etkilenme olabilir. Bunun sonucunda ortaya çıkabilecek meslek hastalığını erken dönemde
saptayabilmek için çalışanların belirli aralıklarla muayene edilmesi gerekir. Periyodik
muayenelerin sıklıkları işyerinin cinsi, işçinin özellikleri, karşılaştığı kimyasal, fiziksel, biyolojik
risklerin seviyeleri, bir önceki periyodik muayenenin sonuçlarına göre farklılaşabilir ki, bunun
işyeri hekimince değerlendirilmesi gerekir. Periyodik muayenelerle kişinin sağlık durumunun yanı
sıra kişiyi etkileyen özellikle kimyasal risklerin biyolojik sonucu değerlendirilir. Bu sonuçtan yola
çıkarak işyeri risklerinin düzeyi hakkında daha net kararlar verilebilir. Periyodik muayeneler işyeri
ortamına yönelik veri oluşturabilecek değerli sağlık uygulamalarıdır.
- Sağlık eğitimi: Meslek hastalıklarından korunmak için de bütün çalışanlara işyerindeki
sağlık tehlikeleri, bunların yol açacağı hastalıklar ve belirtileri ile nasıl korunulacağı konularında
eğitim verilmesi gereklidir.
VI. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ
İş sağlığı ve güvenliğinin temel mantığı, olayları takip eden değil olayların önünde giden bir
yapıya dayanmalıdır. Bu nedenle, işyerlerinde kazalara neden olabilecek olumsuzluklar ortaya
çıkmadan gerekli önlemlerin alınması büyük önem taşımaktadır. İşyerlerinde tehlike kaynaklarının
belirlenerek bu tehlikelerden ortaya çıkacak risklerin belirlenmesi ve öncelikle bu risklerin ortadan
kaldırılması, bunun mümkün olmaması halinde de gerekli diğer önlemlerin alınması, riskin kabul
edilebilir bir seviyeye indirilmesi gerekmektedir.
77
İşyerlerinde iş kazalarının önlenebilmesi için işveren tarafından, iş sağlığı ve güvenliği
yönetim sistemi kurularak, işyerine uygun bir güvenlik planı hazırlanmalı, bu güvenlik planına
göre uygulama standartları belirlenmeli, uygulanmalı ve yapılan uygulamaların sonuçları
değerlendirilerek gerekli değişiklikler ve düzenlemeler yapılmalı ve güvenlik planı geliştirilmelidir.
Güvenlik planı, kaza zincirinde yer alan tüm faktörlerdeki sorunları çözecek güvenlik önlemlerini
kapsamalıdır.
Yönetimden kaynaklanan yetersiz kurulum ve kontrol sistemi, kaza zincirinin ilk halkasını
oluşturmaktadır. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarının öncelikle sistematik ve bilimsel
bir tabana oturtularak yürütülmesi gerekmektedir.
Maden ocaklarında çalışanların karşı karşıya kalmaları muhtemel iş sağlığı ve güvenliği
risklerini daha başlangıçta öngörerek asgariye indirmek ve hatta mümkün ise tamamen ortadan
kaldırmak için yukarıda izah edilen bazı teknikler uygulanmakta, tedbirler alınmaktadır. Bu
meyanda iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi maden işletmelerindeki riskleri önceden
öngörmeye, değerlendirmeye ve önlemeye yönelik bütüncül bir yönetim yaklaşımı olarak
geliştirilmiş olup, ocaklarda uygulanacak teknik ve tedbirler bu yönetim sisteminden elde edilen
verilere göre şekillendirilmek durumundadır.
A. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Kavramı
Çalışma hayatını ve işletmelerin verimliliklerini etkileyen iş kazaları ve meslek
hastalıklarına karşı önlem almak için öncelikle mevcut durumun analizinin yapılarak risklerin
tespit edildiği, bu riskleri asgariye indirmek için mevzuata uygun programların oluşturulduğu ve
uygulandığı, bütün bu çalışmaların belli bir düzen içerisinde yazılı hale getirildiği ve ilgili taraflara
duyurulduğu, yürütülmekte olan çalışmaların izlenip denetlendiği yönetim sistemlerine “iş sağlığı
ve güvenliği yönetim sistemleri” denilmektedir.
İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerinde uygulanan başlıca standartlar ise ILO İş Sağlığı
ve Güvenliği Yönetim Sistemi Rehberi: 2001, ISA 2000, NPR 5001, OSHA AS/NSZ 4804, OHSAS
18001, OHSAS 18002 Uygulama Rehberi’dir.
İş sağlığı ve güvenliği standartları; iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin en iyi şekilde
uygulanabilmesi için; kriterlerden, uygulamalardan ve prensiplerden oluşan genel bir çerçeve
ortaya koyar. İş sağlığı ve güvenliği risklerini yönetebilmek için risk yönetimi sürecinin nasıl
uygulanacağı üzerinde pratik tavsiyeler sağlar.
İş sağlığı ve güvenliği riskleri; iş sağlığı ve güvenliğine az ehemmiyet verilmesinden
kaynaklanan işçilerin hastalanması, sakatlanması veya ölüm riskleri, işyerine ve şahıslara karşı mali
mesuliyet riskleri ile işletmedeki ekipmanın, üretim sürecinin bir kısmının ya da tümünün
kaybedilmesi risklerini kapsar.
78
B. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemlerinin Faydaları
İş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi, iş sağlığı ve güvenliği konuları ile ilgili karar alacak
yöneticilere konuya sistematik yaklaşma imkânı sağlar. Modern iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı,
“risk yönetimi” prensipleri üzerine inşa edilmektedir. Risk yönetimi, birçok teknik değerlendirmeyi
ve danışmanlık isteyen yöntemleri sürecin içine dahil ederek, isabetli karar verebilme gücü
sağlamaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi faaliyetleri, bir işyerine imalat süreçleri ile ilgili
tehlikeleri iyi kavrama, iç ve dış durumlardaki değişikliklere etkili cevap verebilme kabiliyeti sağlar
ve yol gösterici bir işlev görür. Bu yönden iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi ile; hastalık ve
sakatlıkları azaltarak, çalışanların ve toplumun sağlık düzeyinin iyileştirilmesi, kaynakların etkin
tahsisi ile katma değer ve verimlilik sağlanması, yöneticilerin mevcut bilgi düzeyini yükselterek bu
konuda karar verme kabiliyetinin geliştirilmesi, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uyumlu
davranılmasının sağlanması, kazaları azaltarak işyerinin imajının geliştirilmesi gibi faydalar hasıl
edilmesi amaçlanmaktadır. Etkili bir iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi programının uygulanması
ile uzun vadede önemli risklere karşı etkin stratejik planlama yapılması, arzu edilmeyen iş sağlığı
ve güvenliği sonuçlarının önlenerek ödenen işçi tazminatlarının düşürülmesi ve denetim sürecinin
etkinliğinin geliştirilmesi suretiyle iş sağlığı ve güvenliği alanında iyi sonuçlar elde edilmesi
mümkün görülmektedir.
C. Risk Yönetim Gereklilikleri ve Risk Yönetim Kültürü
Öncelikle iş sağlığı ve güvenliği yönetimi için risk yönetimi yaklaşımının yönetimce
ciddiyetle kabulü ve tatbiki gerekir. Bir maden işletmesinde risk yönetimi yaklaşımının yönetimce
gereken ciddiyetle tatbik edilmesi için, konunun mevzuatta açıklıkla düzenlenmesi, işletmecinin de
mevzuata uymaması halinde yasal müeyyidelere maruz kalacağını bilmesi gerekir ki, bunun için de
maden işletmeleri üzerindeki kamu denetiminin etkili olması lazımdır.
Risk yönetimi konusunda yetki ve sorumluluklar iyi tanımlanmalı ve yeterli kaynak tahsis
edilmelidir. Risklerin çok sayıda kaynakları ve pek çok alan üzerinde etkileri olduğundan risk
yönetimi ile ilgili kararlarda, diğer alanlardaki fayda ve maliyetler de hesaba katılmalıdır. İşyerinin
ve işyerine ait risklerin yönetimi için iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi, işletme yönetiminin bir
parçası olmalı, diğer planlama ve yönetim faaliyetleri ile birleştirilmelidir.
İş sağlığı ve güvenliği yönetimi, yalnızca üst yönetimin sorumluluğunda olmayıp, bir kazayı
veya potansiyel tehlikeyi gözlemleyebilecek işçiye kadar herkesin katkıda bulunmasını gerektirir.
Etkili bir risk yönetimi kültürü, insanların içinde çalıştıkları ortamdaki potansiyel
problemleri
herhangi
bir
kayıp
olmadan
önce
tanıyabilecekleri
ve
bunları
ortadan
79
kaldırabilecekleri önleyici bir yaklaşım ve duyarlılığa sahip olmaları demektir. Etkin bir “iş sağlığı
ve güvenliği risk yönetim kültürü” için, işletmedeki herkesin bunu benimsemesi/içselleştirmesi,
tehlikeli durumlarda yapılması gerekenlerin refleks haline dönüştürülmesi, tehlikelerin ve risklerin
tanınması ve kontrol edilmesi önemlidir.
Madencilik en riskli sektörlerden biri olup, önleyici tedbirlerin alınmaması nedeniyle iş
kazaları sıklıkla görülmektedir. Kazaların önemli nedenlerinden biri madencilik işletmesinin bir
sistem olduğu yaklaşımının ve “sisteme dayalı güvenlik kültürünün” işletmelerde olmamasıdır. Bu
kültürün gelişmesi için gerekli olan risk değerlendirme yöntemlerinin bilinip uygulanmaması ve
dolayısıyla işletmelerin bu kültürden uzak biçimde çalışması, eğitimin içselleştirilerek madencilik
sisteminin bir parçası haline gelememesi de diğer nedenler arasında sayılabilir. Bu sorunların
çözümü için üniversite-sanayi işbirliği uygulamalarından yararlanma kültürünün gelişmesi
gerekmektedir. Hâlihazırdaki işbirliği yaklaşımı üniversite hocalarından danışmalık hizmeti alma
şeklindedir. Bu yaklaşım iş güvenliği gibi çok boyutlu problemlerin çözümü için gerekli olan
disiplinler arası yaklaşıma ve kurumsal etkileşime izin vermemektedir (EK 4/5: ODTÜ Maden
Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu).
D. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetiminin Yapısı
İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin genel unsurları; iş sağlığı ve güvenliği politikası,
planlama, uygulama, kontroller ve düzeltici uygulamalar, yönetimce sürekli gözden geçirme ve
geliştirme olarak sayılabilir.
Bir işyerinde iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimini etkileyen işlerle uğraşan personelin
yetkileri ve sorumlulukları net biçimde tanımlanmalı ve yazılı hale getirilmelidir. Riskin zararlı
etkilerini azaltan veya önleyen hareketleri yapanların, risk seviyesi kabul edilir sınıra gelene kadar
riskli unsurları kontrol edenlerin, risk yönetimi ile ilgili problemleri algılayıp kaydedenlerin,
belirlenen kanallar yoluyla çözümleri üreten, tavsiye eden ve uygulanmasına onay verenlerin,
gerektiğinde dâhili ve harici danışma ve iletişimde bulunulanların yetki ve sorumlulukları ile tespit
edilen risk sorunları karşısından ne yapacakları açıklıkla belirlenmelidir.
Bu konuyu örneklendirmek bakımından, TTK Karadon müessesesindeki gaz izleme
odasında gazların risk seviyelerine ulaşmasını takip eden görevlilerin riskli durumlarda ne
yapacaklarına ilişkin görev ve yetkilerinin etkin biçimde tanımlanmamış olmasının kazanın
oluşumunda rol oynadığı değerlendirilmektedir.
Risk yönetim sisteminde genel çerçeveyi oluşturan yöntemler; riskleri tanımlama, analiz
etme, değerlendirme, önlem alma, izleme ve gözden geçirmedir.
80
Risk yönetim süreci aşağıdaki şekilde gösterilmektedir:
Şekil 8: Risk Yönetim Sistemi
Kaynak: Özkılıç, Ö., 2005
Risk yönetiminin her bir adımı, izlenebilirliği sağlamak için sonuçları, veri kaynaklarını,
metotları ve kabulleri de ihtiva edecek şekilde yazılı hale getirilmelidir. Şekilde belirtilen aşamalar
sırasıyla kısaca aşağıda açıklanmaktadır.
- İletişim ve Danışma: Bir risk yönetim sürecinde işçiler, alt işverenler ile diğer paydaşlar
da dahil, işletme ile ilgili herkesin görüşlerinin alınması gerekir. Böylece herkesin alınan kararları
ve yapılan değerlendirmeleri benimsemesi sağlanabilir.
İş sağlığı ve güvenliği yönetimi için etkin ve iki taraflı iletişim ile zamanında raporlama
önemlidir. Bir işyerinde, gerekli iş sağlığı ve güvenliği bilgilerinin ihtiyaç duyan herkesle
paylaşılmasını sağlayacak prosedürler olmalı, herkesin görüşü alınarak sürece doğrudan dâhil
edilmelidir. İşyerinde, iş metodu veya sisteminde, kullanılan maddelerde değişiklik olduğunda,
sağlık ve güvenlik riskleri yeniden değerlendirildiğinde, riskleri azaltan veya ortadan kaldıran
tedbirler hakkında yeni kararlar verildiğinde, risklerin izlenmesi için prosedürlerde değişiklik
yapıldığında, danışma prosedürleri hakkında yeni kararlar verildiğinde, yeni bilgiler gündeme
geldiğinde işçilerin görüşünün alınması ve bilgilendirilmeleri uygun olacaktır.
81
Danışma mekanizması iş sağlığı ve güvenliği kurulu ile iş sağlığı ve güvenliği işçi temsilcileri
vasıtasıyla oluşturulur.
- Genel Çerçevenin Belirlenmesi: Riskin yönetimindeki ilk adım, organizasyonun bütünü
ile ilgili bilgilerin toplanması ve kararların verilmesidir. Genel çerçevenin tesisi; işyerinin ve
işletmenin güçlü ve zayıf yönlerinin, tehlikelerinin, fırsatlarının ve tehditlerinin tanınması ve işyeri
ile çevresi arasındaki ilişkinin tanımlanması ile oluşturulur.
- Risklerin Tanınması: İş sağlığı ve güvenliği risklerinin tanınması, iş sağlığı ve güvenliği
tehlikelerine neden olabilecek her şeyin bilinmesini gerektirir.
- Risklerin Analizi: Mevcut kontroller çerçevesi içinde, ihtimaller ve sonuçlar bakımından
riskler analiz edilir, risk seviyesini tahmin edebilmek için çeşitli ihtimaller ve veriler değerlendirilir.
Risk analizi yapmak için en uygun yöntem seçilir.
- Riskleri Değerlendirme: Risk seviyeleri değerlendirilir, uygulama yönetmeliklerinde
veya standartlar içinde bulunan kriterlere göre alınacak önlemler hakkında karar verilir. Önlem
alınması gereken riskler, önceliklere göre sıralanır.
- Risklere Karşı Önlem Alma: Risklere karşı önlem alma, alınabilecek muhtemel
önlemlerin tümünün belirlenmesini, en iyi önleme karar vermeyi, bir plan hazırlamayı ve bunun
nasıl izleneceğini tanımlamayı kapsar. İş sağlığı ve güvenliği çerçevesi içerisinde, makul ve
uygulanabilir bir “kontrol hiyerarşisi” takip edilerek riskler en düşük seviyeye getirilir.
- İzleme ve Gözden Geçirme: Risk yönetimi süreci, riskin seviyesini etkileyecek muhtemel
faktörlerde; örneğin malzeme, işyeri veya yöntemlerde değişiklik olduğu durumlarda gözden
geçirilmelidir. Bu faaliyetlerin gözden geçirilmesi ve izlenmesi sıklığı ve çeşidi ile ilgili belli kanuni
gereklilikler varsa buna göre uygulama yapılır.
İş sağlığı ve güvenliği risklerinin büyük çoğunluğu değişim gösterir, zaman içerisinde ilave
bilgilerin gün ışığına çıkması ile risk yönetim döngüsünün düzenli olarak tekrarlanması gerekir.
E. İş Sağlığı ve Güvenliği Standartları
İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili ilk standart, İngiliz Standart Teşkilatı (BSI) tarafından BS
8800 olarak 1996 yılında yayınlanmıştır. BS 8800 standardı hazırlanırken ISO 9000 (1987) kalite
standartları ile ISO 14000 (1996) çevre standartları da dikkate alınmıştır.
BS 8800 standardı iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemine yönelik ayrıntılı şartları
içermeyen, ancak bazı kılavuz bilgiler ve tavsiyeleri içeren bir standart olarak hazırlanmıştır. BS
8800 standardının bu yüzden belgelendirme amacıyla kullanımı tavsiye edilmemektedir.
82
BS 8800 standardının yayınlanmasından sonra iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi
konusunda uluslararası bir standart oluşturulması çalışmaları tamamlanarak 15 Nisan 1999
tarihinde birçok kuruluşun katılımı ile OHSAS 18001 standardı, Kasım-1999’da ise OHSAS 18002
yayınlanmıştır.
OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminin hazırlanmasında bazı kuruluşlara
ait iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi kılavuzlarından yararlanılmış olup, sistem “bir
organizasyonun faaliyet alanı ile ilgili iş sağlığı ve güvenliği risklerini yönetmek” amacıyla
kullanılmaktadır. Bu yönetim sistemi; işletmelerin kalite, çevre ve iş sağlığı ve güvenliği sistemlerini
birbirlerine entegre etmelerini kolaylaştırmak için, ISO 9001 Kalite ve ISO 14001 Çevre Yönetim
Sistemi Standartları ile uyumlu olarak geliştirilmiştir.
OHSAS 18002 ise, sistemin nasıl uygulanacağını anlatan destek dokümanıdır.
OHSAS 18001 standardı Türk Standartlar Enstitüsü TSE Tetkik Kurulu’nun 9 Nisan 2001
tarihli toplantısında “Türk standardı” olarak kabul edilerek TS 18001/Nisan 2001 “İş Sağlığı ve
Güvenliği Yönetim Sistemleri – Şartlar” olarak yayınlanmıştır.
F. OHSAS 18001 İSG Yönetim Sistemi
OHSAS 18001 Yönetim Sistemi, organizasyonların iş sağlığı ve güvenliği risklerini kontrol
etmek ve performanslarını geliştirmek maksadıyla İngiliz Standartları Enstitüsü (BSI) tarafından
geliştirilen ve tüm dünyada kabul gören, risk değerlendirmesine dayalı bir yönetim sistemidir.
OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri standardı önleyici olmayı öncelikli
amaç olarak benimsemiştir. Bununla beraber, sistem her ne kadar önleyicilik üzerine kurulmuşsa
da, gerekli kontrol mekanizmalarını, düzeltici faaliyetleri ve geri besleme mekanizmalarını da
içermektedir.
Önleyici sistem yaklaşımında hatalar ortaya çıkmadan önlemeye çalışıldığından iş sağlığı ve
güvenliği yönetim sisteminde gelişme ve iyileşme sağlanmakta ve böylece maruz kalınabilecek
riskler de azaltılabilmektedir.
OHSAS 18001 standardı, kuruluşlara iş güvenliğine yönelik, mali amaçlarına ulaşabilmeleri
konusunda yardımcı olmak için, diğer yönetim gereklilikleriyle bütünleşmiş olan etkili bir iş sağlığı
ve güvenliği yönetim sisteminin başlıca unsurlarını sağlama niyetiyle düzenlenmiştir. Bu
yaklaşımın temeli PUKÖ (Planla, Uygula, Kontrol Et, Önlem Al) döngüsüdür. PUKÖ döngüsü bir
organizasyondaki değişim hedeflerinin gerçekleştirilmesi için izlenecek süreci sistematik olarak
ifade eden bir yöntem olarak tanımlanabilir. Buna göre;
83
Planlama aşamasında; iş sağlığı ve güvenliği açısından amacın belirlenmesi, mevcut
durumun analiz edilmesi, hedeflerin belirlenmesi, kayıtların analizi, tehlikelerin belirlenmesi,
kullanılacak risk değerlendirme metotlarının belirlenmesi, detaylı uygulama planının ve iç
talimatların hazırlanması faaliyetleri icra edilmektedir.
Uygulama aşamasında; risklerin değerlendirilmesi, risklerin kabul edilebilir olup
olmadığına karar verilmesi, kontrol önlemlerinin seçimi ve uygulanması, her bölümdeki ilgili
kişilerin bilgilendirilmesi, eğitilmesi ve katılımının sağlanması, faaliyet planının izlenmesi ve
gerçekleştirilmesi, uygulama sonuçlarının yakından takip edilmesi söz konusu olmaktadır.
Kontrol aşamasında; hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının kontrolü, iç talimatların ve
yönergelerin gözden geçirilmesi, muhtemel sapmaların tespit edilerek kaydedilmesi ve ilgili
kişilerin bilgilendirilmesi faaliyetleri gerçekleştirilmektedir.
Önlem alma aşamasında ise; kalıcı bir denetleme sistemi kurulması ve etkili önlemleri
standartlaştırma söz konusu olmaktadır.
İş Sağlığı ve Güvenliği Değerlendirme Serisi (OHSAS) Şartnamesi, bir kuruluşun iş sağlığı ve
güvenliği risklerini kontrol etmesini ve performansını iyileştirmesini sağlamak için bir iş sağlığı ve
güvenliği yönetim sisteminde olması gereken şartları ortaya koymaktadır. Ancak OHSAS belirli ve
sabit iş sağlığı ve güvenliği performans kriterleri dayatmadığı gibi, bir yönetim sisteminin
tasarımına dair detay da içermemektedir.
OHSAS standartları aşağıdaki amaçları gerçekleştirmek isteyen her kuruluşta uygulanabilir:
-Faaliyetleriyle ilişkili olarak iş sağlığı ve güvenliği risklerine maruz kalabilecek işçiler ve
diğer ilgili taraflar üzerindeki riski bertaraf etmek veya en aza indirmek amacıyla bir iş sağlığı ve
güvenliği yönetim sistemi oluşturmak, bu sistemi uygulamak ve sürekli iyileştirmek;
-İşletme için belirlenen iş sağlığı ve güvenliği politikasına uyulup uyulmadığını test etmek;
-Bu çalışmada başarılı olduğunu kamuoyuna göstermek;
-İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemini bağımsız bir kuruluşa tescil ettirmek.
a- OHSAS 18001'in Unsurları:
OHSAS 18001 Yönetim Sistemini uygulayan işyerleri ve kuruluşlar aşağıda belirtilen şartları
yerine getirmek durumundadır:
- İş sağlığı ve güvenliği politikasının oluşturulması,
- Kaza tanımlaması, risk değerlendirmesi ve risk kontrolü için planlama,
- Yasal şartlar ve diğer gereklilikler,
- Hedefler,
84
- İş sağlığı ve güvenliği yönetimi programı planlanması,
- Uygulama ve sorumluluklar,
- Eğitim, bilgilendirme ve yeterlilik,
- Danışma ve bilgi paylaşımı,
- Dokümantasyon ve veri kontrolü,
- İşletme kontrolü,
- Acil durum hazırlığı, kazalar, olaylar, uygunsuzluklar ve düzeltici ve önleyici faaliyetler,
- Kayıtlar, kayıt yönetimi ve denetim.
b- OHSAS 18001 - İSG Yönetim Sisteminin Yararları:
Bu yönetim sistemi, zararla sonuçlanabilecek muhtemel tehlikelerin önceden tespiti ve
gerekli önlemlerin alınmasını hedefler. Böylece çalışanlar çalışma şartlarından kaynaklanan
olumsuz etkilerden korunur, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmaları sağlanır. Bunun sonucunda iş
kazaları ve meslek hastalıkları sebebiyle oluşabilecek iş gücü ve iş günü kayıpları ile diğer
maliyetlerin en aza indirilmesi, dolayısıyla iş veriminde artışın sağlanmasıyla üretimin korunması
temin edilir. Bu yönetim sistemi, işletmede işçilerin sağlığını koruyan; dolayısı ile verimliliği ve
üretimi de arttıran bir faktördür. Çalışma ortamlarında alınan tedbirlerle, işletmeyi tehlikeye
sokabilecek yangın, patlama, makine arızaları ve devre dışı kalmaların ortadan kaldırılması yoluyla
işletme güvenliği sağlanır. Çalışanların memnuniyeti, müşteri memnuniyeti ve üretim
maliyetlerinde azalma sağlanır. Ayrıca isteyen işyerleri, OHSAS 18001'e göre oluşturdukları
yönetim sistemini belgelendirebilirler (Kaynak: ÖZKILIÇ Ö., İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri ve
Risk Değerlendirme Metodolojileri, 2005).
G. Çalışma Mevzuatımızda Risk Değerlendirmesi
Risk değerlendirmesi yaklaşımı, gelişen iş sağlığı ve güvenliği anlayışının bir sonucu olarak
uluslar arası sözleşmelerde ve Avrupa Birliği mevzuatında yer almaktadır. Ülkemiz açısından risk
değerlendirmesi kavramı, çalışma hayatını düzenleyen 22.05.2003 tarihli 4857sayılı İş Kanununun
78. maddesi ile TBMM onayı sonrasında 13.01.2004 tarih ve 25345 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak Kanun hükmü kazanmış olan “İş Sağlığı Hizmetlerine İlişkin 161 Sayılı ILO
Sözleşmesi’nin 5. maddesi uyarınca mevzuatımıza girmiştir.
4857 sayılı İş Kanunu’nun 78. maddesi ve AB direktifleri esas alınarak hazırlanan birçok
yönetmelikte de risk değerlendirmesi kavramı yer almaktadır. Bu yönetmeliklerin risk
değerlendirme kriterleri hususunda atıf yaptığı İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, Danıştay 10.
Dairesinin (Esas No:2004/1942, Karar No:2006/3007) “iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili ilkelerin
öncelikle üst hukuk normu olan bir tüzükle düzenlenmeksizin doğrudan yönetmelikle düzenlenmesinin
4857 sayılı Kanun hükmüne aykırı olduğu” gerekçeli kararı ile 16.05.2006 tarihinde yürütmesi
85
durdurulmuştur. Danıştay’ın kararı, anılan yönetmeliğe atıfta bulunan diğer yönetmeliklerdeki risk
değerlendirmesi hükümlerinin de uygulanmasında belirsizliklere yol açmıştır.
21.02.2004 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Yeraltı ve Yer üstü Maden
İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Genel Yükümlülükler bölümünde
işverenlerin işçilerin maruz kalabilecekleri risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi hususlarını
içeren “sağlık ve güvenlik dokümanı” hazırlamaları gerektiği belirtilmiş, ancak Danıştayca iptal
edilen Yönetmeliğe burada da atıf yapılması nedeniyle düzenlemenin maden işyerlerinde
uygulanmasında da belirsizlik ortaya çıkmıştır.
Halihazırda mevzuatımızda risk değerlendirmesinin usul ve esaslarını belirleyen bir
düzenleme bulunmamaktadır. Son olarak İş Kanunu’nun 5763 sayılı Kanun ile değişiklik yapılan 78.
maddesiyle de iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda yapılacak risk değerlendirilmesi konulu bir
yönetmelik çıkarılması öngörülmüştür. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca taslak çalışmaları
sürdürülen söz konusu yönetmeliğin çıkarılmasıyla iş sağlığı ve güvenliği alanında risk konulu
çalışmaların artacağı ve işyerlerinde güvenlik standartlarının daha ileri bir düzeye ulaşacağı
düşünülmektedir. Ancak, bu kapsamdaki alt düzenlemelerin dayanağını teşkil eden 889/391/EEC
sayılı AB Konseyi Direktifi henüz iç hukuka aktarılamamıştır. Bu sorunun çözümü için öncelikle
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanan 2009–2013 dönemi “İSG Politika Belgesi-II”de
belirtilen hedeflerden biri olan “İSG Kanun Taslağı”nın yasalaştırılması gerekmektedir. Söz konusu
Kanun taslağının yürürlüğe girmesini takiben Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından
hazırlıkları yapılan içinde Risk Değerlendirme Yönetmeliğinin de olduğu bazı yönetmelikler
uygulamaya konulabilecektir.
H. Türkiye’de Maden İşyerlerinde Risk Değerlendirme Çalışmalarının Durumu
Gerek İş Kanunu gerekse bu Kanuna istinaden çıkarılan yönetmeliklere göre işverenler,
çalışanların karşı karşıya oldukları risklerden korunmaları için teknolojinin gerektirdiği tüm
önlemleri almak, onlara uygun davranışlar kazandırmak üzere bilgilendirmek ve denetlemekle
yükümlü tutulmuşlardır. Çalışma koşullarının ağır ve tehlikeli, risklerin yaygın olduğu özellikle
madencilik gibi sektörlerde riskleri yönetmek ve kontrol tedbirleriyle kabul edilebilir seviyeye
indirmek amacıyla yapılan risk değerlendirme çalışmaları büyük önem taşımaktadır.
Genel olarak, risk değerlendirme çalışmalarının işyerlerinin tehlikeli bölgeler ve etkilenme
alanı dâhil olmak üzere, yer seçiminden başlayarak iş ekipmanlarının, ham, yarı mamul, mamul
maddeler ile işin yapım ve yürütüm tekniklerinin bütün safhalarının tamamını kapsayacak şekilde
düzenlenmesi ve uygulanması gerekmektedir. Ayrıca, işyerinde önemli değişiklikler veya ilaveler
yapıldığında risk değerlendirme çalışmalarının tekrar gözden geçirilmesi ve belli sürelerle
yenilenerek güncel tutulması da icap eder.
86
Ülkemiz işletmelerinde kavram ve yaklaşım olarak yakın zamana kadar bilinmeyen risk
değerlendirme çalışmalarında önemli eksiklikler gözlemlenmektedir. Bu konuda; işverenlerin kaza
maliyetlerini azaltıcı önlemlere yeterince önem vermemeleri, donanımlı ve tecrübeli iş güvenliği
uzmanı sayısının yetersizliği, risk değerlendirmesinin işyerlerine hatta çalışanlara özel
hazırlanmaması, seçilen risk değerlendirme yönteminin işyerinin koşullarına uygun olmaması gibi
eksiklikler bulunmaktadır.
Madenciliğe ilişkin iş kazaları ve meslek hastalıkları verileri risk değerlendirme
çalışmalarının zorunluluğunu ortaya koymaktadır. SGK istatistiklerine göre son beş yılda kömür
madenciliği yapan işletmelerde 30.154 iş kazası meydana gelmiştir. Bu rakam bütün sektörlerin iş
kazası sayısının yaklaşık %8’ini oluşturmaktadır. Kayıtlara geçen verilerle birlikte kayıt dışında
kalan kısmın çokluğu da değerlendirildiğinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden çok sorunlu olan
madencilik sektöründe risk yönetimi konusunda ilerleme sağlanması gerekmektedir. (Kaynak:
Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2009)
Madencilik sektörünün birçok bileşene sahip bir yapıda olması, çalışmaların doğal ve
değişken şartlar altında sürdürülmesi, risk değerlendirmesinin uygulanma aşamasında işletmelere
ek zorluklar getirmektedir. Buna karşın uygun metodolojinin seçimi ve idari yapılanmanın her
kademesinden gerekli desteğin alınması halinde iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerinin
madencilik sektöründe de uygulanması mümkündür.
Dünyada risk değerlendirmede birçok metodoloji, standart ve yöntem kullanılmaktadır.
Risk değerlendirme yöntemleri arasında işletme için en uygun olanını seçmek bir uzman için karar
verilmesi zor olan konulardan biridir. Karar verirken yöntemin aynı zamanda mevzuattaki
düzenlemeleri karşılaması, uzmanlık bilgisinin, sağlanan verilerin ve deneyimin uygulanacak
yöntemlerin bütün aşamaları için yeterli olması da bir gerekliliktir. Bu nedenle, maden işletmeleri
için potansiyel risk değerlendirme yöntemleri işletmeden işletmeye göre değişebilmekle birlikte
Türkiye’de son zamanlarda yapılmaya başlanan çeşitli araştırmalar ve risk yönetim çalışmalarının
uygulandığı işletme örnekleri, yöntem seçiminde yol gösterici olmaya başlamıştır.
Madencilik sektöründe yeraltı ve yerüstü işletmelerinde risk değerlendirmesi uygulamaları
öncelikle büyük işletmelerde gündeme gelmiştir. Zaman içerisinde çeşitli işletmelerde bu yöndeki
uygulamalar, bütünsel anlamda mevzuata uyum, kayıt sisteminin oturtulması, risklerin kabul
edilebilir seviye indirilmesi, çalışanların var olan riskler ve bu risklere karşı alınacak önlemler
hakkında
bilgilendirilmesi hususlarında
yer yer başarılı sonuçların elde edilebildiğini
göstermektedir.
Aşağıda İSG konusunda belirli standartlara sahip, iş organizasyonunu risk değerlendirme
sistemi ile uyumlaştırmış bir işletmede uygulanan sistem ve gerçekleştirilen çalışmalar
belirtilmiştir.
87
I. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemini Uygulayan Türkiye’den Bir İşletme Örneği
Konunun daha iyi izah edilebilmesi için bu konuda örnek bir uygulamanın açıklanmasında
fayda olduğu değerlendirilmektedir. Türkiye’de faaliyet gösteren Koza Altın İşletmelerinde iş
sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi kurulmuş olup sistemin işleyişi aşağıda özetle açıklanmaktadır.
1. Beş Yıldız Güvenlik Sistemi
Beş Yıldız Güvenlik Sistemi işletmenin bulunduğu altın sektöründe kullanılan bir yönetim
standardıdır. Bütünlük sağlaması açısından sisteme ayrıca OHSAS-18001 yönetim sistemi de
entegre edilmiştir. Uygulanan sistem yönetim ve performans standartları olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır. Yönetim standartları, her iş sağlığı ve güvenliği sisteminde olduğu gibi, üst yönetimin
iş güvenliğine verdiği önemi yansıtan, iş güvenliğinin kimlerin sorumluluğunda olduğunu
belgeleyen standartlardır. Performans standartları ise iş sağlığı ve güvenliği konusunda yapılması
gerekenleri, kimler tarafından, nerede ve ne sıklıkla yapılması gerektiğini, hangi belgelerin
tutulacağını, sistemin nasıl gözden geçirileceğini belirten standartlardır.
Sistemin uygulama aşamaları şu bölümlerden oluşmaktadır:
Liderlik: Üst yönetim ve orta düzey yöneticilerin gösterdiği liderlik sayesinde iş güvenliği
sistemi tüm çalışanlar, müteahhitler ve ziyaretçiler tarafından uygulanmak zorundadır.
Politika: Tüm kazaların önlenebileceği, hiçbir işin emniyetsiz yapılacak kadar acil ve önemli
olamayacağı, küçük olayların dahi kazaların habercisi olduğu düşüncesini benimseyerek
içselleştirmek, tüm çalışma süreçlerinin belgelendirilerek, insan davranış farklılıklarının etkisini
asgariye indirmek ve çalışanların bir değer olduğunu kabul ederek insan merkezli bir yönetim
anlayışını benimsemektir.
Disiplin: İş güvenliğinin tüm çalışanların sorumluluğu olduğu, önce kendi güvenliklerini
bununla beraber diğer kişilerin güvenliğini sağlayacakları işe başlama öncesi verilen eğitimde
çalışanlara aktarılmaktadır. Bununla beraber, iş güvenliği konusunda sahada “sıfır tolerans”
ilkesinin uygulandığı ve iş güvenliği konusunda yapılan kayıtlı/kayıtsız ihlallerde kişinin
karşılaşacağı disiplin yaptırımları da aktarılmaktadır. Daha önce iki adet ihlali bulunan kişinin
üçüncüsünde iş akdinin feshedilebileceği, aldığı ilk eğitimde ve iş sözleşmesinde açıkça
belirtilmektedir.
Ödüllendirme: Özellikle işletme bünyesinde, müteahhit çalışanları ve ziyaretçiler de dahil
olmak üzere, “tehlike bildirme ve iş güvenliği önerisi” getirme sistemi vardır. İş güvenliği bölümü
aracılığıyla ilgili bölümlere bildirilen tehlikeler ve iş güvenliği önerileri, aylık olarak kişiler ve
bölümler gizlenerek, bölüm yöneticilerine iletilir. Yöneticilerin seçtiği öneri veya tehlike
bildiriminde bulunan kişi iş güvenliği temsilcilerinin belirlediği şekilde ödüllendirilmektedir.
88
Bilgilendirme: İş güvenliği kuralları konusunda gerekçelerin açıklanması ile çalışanların iş
güvenliği bilincini artırmayı sağlayan bir uygulamadır. Örneğin; gözle görülmeyen 0,5 mikrondan
küçük tozların insan sağlığına zararlı olduğu, bu nedenle toz maskesi kullanım şartı olan alanlarda
toz maskelerinin kullanılması gerektiği anlatılmaktadır. Yüksekte çalışma konusunda; 2 metreden
yukarıda olan her yerin yüksek sayılması ve bu yerlerde çalışma esnasında emniyet kemeri
kullanılması hususunda kişilere, bedenin üst tarafının daha ağır olduğu ve 2 metre veya daha
yukarıdan düşme durumunda ölümcül yaralar alma riskinin arttığı anlatılmaktadır.
Tehlike bildirim formları ve kaza/olay raporları ile belirlenen düzeltici ve önleyici
faaliyetler hayata geçirilmekte, düzeltici ve önleyici faaliyeti tamamlayan kişi tarafından imzalanan
nüshası, formu veya raporu yazan kişiye iletilerek geri bildirimde bulunulmaktadır.
İş güvenliğini temin için; maden sahasında çalışan kişilerin görev analizleri ve çalışma
ortamlarındaki tehlikeler tespit edilerek risk analizleri yapılmıştır. Böylece Kişisel Koruyucu
Donanımlarda (KKD) standartlaşmaya gidilmiştir. İşe uygun kişisel koruyucu donanım seçimi ve
uygun seviyede koruma sağlayan EN ve CE standartlarında, kullanıcı tarafından test edilip
onaylandıktan sonra KKD tercihi yapılmaktadır. Kullanıcı değerlendirmeleri satın almalarda önemli
rol oynamaktadır.
Eğitim: İş güvenliği ve standart çalışma prosedürlerinde yetkinliği sağlamak amacıyla
eğitimler verilmektedir. İşe başlama öncesinde; iş güvenliği kültürünün temeli olan "iş sağlığı ve iş
güvenliğinde genel prensipler" ve şirkette uygulanan İSG kurallarının anlatıldığı "genel saha iş
güvenliği eğitimi" verilmektedir. Sonrasında, kişinin görev alacağı bölümün kendi özel eğitimi
kişiye aktarılır. Bu standart eğitimlerin yanı sıra, yasal olarak da zorunlu olan mevzuat eğitimi ile ilk
yardım ve yangınla mücadele eğitimleri verilmektedir. Ayrıca, bildirilen iş güvenliği ihlalleri,
kazalar, işletmedeki yeni uygulamalar vardiya öncesi ve haftalık olarak bölümler içinde düzenlenen
iş güvenliği toplantılarında eğitim amaçlı olarak ele alınmaktadır. Ayrıca ihtiyaca göre özel
eğitimler de planlanmakta, gerek işyeri sağlık birimi çalışanları gerekse iş güvenliği bölümü veya
uzman kuruluşlar tarafından tüm çalışanlara eğitimler verilmekte veya bilgilendirmeler
yapılmaktadır.
İş güvenliği eğitimleri; İSG genel prensipler eğitimi, mevzuat eğitimi, genel saha iş güvenliği
eğitimi, bölüm içi iş güvenliği eğitimi, özel sertifika eğitimleri (operatörlük, ateşçilik, ilk yardım vb.),
sağlık eğitimi ile ilgili olarak da, hijyen, böcek sokmaları, yorgunluk, kene sokmaları, domuz gribi,
sıcaklardan korunma vb. konularda; 4857 sayılı İş Kanunu hükümleri çerçevesinde verilmesi
zorunlu İSG temel eğitimleri ile yangın vb. eğitimler, maden tahlisiye ekibinin eğitimleri ve ihtiyaca
göre (el aletleri, ofislerde iş güvenliği ve ergonomi kuralları, izinler, karayolunda cevher taşıyan
kamyonların uyması gereken İSG kuralları gibi) özel eğitimleri içermektedir.
89
İletişim: Maden sahasında meydana gelen kaza ve olayların tekrarının önlenmesi, yapılan
düzeltici ve önleyici faaliyetlerin hayata geçirilip, takip edilerek uygulanması, bildirilen tehlike ve iş
emniyeti önerilerinin neticelendirilmesi, sektörde ve dünyada meydana gelen kaza ve olayların tüm
çalışanlara bildirilmesi, bölümler ve işletmeler arası iletişimin sağlanması amacı ile vardiya başı
toplantıları, sabah toplantıları, iş emniyeti temsilcileri toplantısı, bölümlerin teçhizat kullanım
toplantıları, iş sağlığı ve iş güvenliği kurulu, yönetimin gözden geçirilmesi, ilan ve duyuru panoları,
iş emniyeti ikazları (safety alert) ve bilgi notu iletilmesi şeklinde iletişim faaliyetleri yapılmaktadır.
Çalışma Alan Kontrolleri: Maden sahasındaki bölümlerde iki haftada bir çalışma
alanlarında iş güvenliği uygulamalarının kontrolü yapılır. Kontrolde tespit edilen hususlar
resimlenir, önerilen düzeltici ve önleyici faaliyetler belirtilerek rapor halinde ilgili bölüm amiri ve
ilgili genel müdür yardımcısına bildirilir ve ayrıca bölüm yetkilisi ile karşılıklı imza altına alınır.
Tespitler elektronik ortamda (data base) veri tabanına kaydedilerek bir sonraki çalışma alanı
kontrolünde eksikliklerin giderilip giderilmediği kontrol edilir. Birincil derecede önemli tespitler
toplantılarda gündeme getirilir ve eğitim amaçlı örneklemelerde kullanılır.
Teknik Nezaretçi Denetimleri: Bölümler Maden Kanunu gereğince her 15 günde bir
teknik nezaretçi tarafından denetlenir. Denetim sonunda düzenlenen rapor genel müdür ve genel
müdür yardımcılarına elektronik ortamda gönderilir. Rapor, ayrıca noterden tasdikli Teknik
Nezaretçi Defterine aktarılır ve imza altına alınır.
2. İş Güvenliği Organizasyonu
İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümü; genel müdür yardımcısına bağlı olarak çalışan iş güvenliği
başmühendisi ile iş güvenliği mühendisi ve veri giriş elemanından oluşmaktadır. Ayrıca Genel
Müdürlüğe bağlı işlemelerde iş güvenliği bölümleri de kurulmuştur.
İş Güvenliği Bölümleri; İSG konusunda şirketin mevzuata uyumunu sağlamak, mevzuata ve
şirket içi prosedür ve talimatlara uygunluğu denetlemek, mevcut sistemlerin işlerliğini sağlamak ve
denetlemek, İSG eğitim ihtiyaçlarını belirlemek ve eğitimleri vermek şeklinde görevler ifa
etmektedir.
İş sağlığı ve güvenliği konusunda İş Güvenliği Temsilcileri ile Tahlisiye Ekibi bu birime bağlı
olarak çalışmaktadır.
İş Güvenliği Temsilcileri; İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümü'ne bağlı olarak, asıl görevlerinin
yanı sıra iş güvenliği konularında gözlem, denetim ve raporlama yapmak, bölümlerindeki diğer
kişilere İSG konularında örnek olmak ve kendilerine aktarılan konular hakkında bölüm çalışanlarını
bilgilendirmekle sorumludurlar. İşletmede bulunan 7 bölümün her vardiya çalışanlarından biri asil,
diğeri yedek olmak üzere iki kişi çalışanların oyları neticesinde seçilmişlerdir. Haftalık olarak iş
sağlığı ve güvenliği bölümü ve bölümlerin iş güvenliği temsilcileri toplanarak haftalık kaza ve
90
olayları ele alarak tartışır ve çalışanların öneri ile görüşleri değerlendirildikten sonra toplantı
tutanağına bağlanarak tüm maden sahasına elektronik ortam ve ilan panoları aracılığı ile
duyurulur.
Maden Arama ve Kurtarma Ekibi ve Tahlisiye Ekibi; proaktif önlemlere ek olarak acil
durumlarda Acil Durum Planlaması'na bağlı olarak oluşturulmuştur.
a. Bölümlerin İş Güvenliği Sorumlulukları: İşletmede uygulanmakta olan 5 yıldız
güvenlik sistemi yönetim standartları çerçevesinde tüm bölümler kendi alanlarındaki çalışmalarda
çalışma
prosedürlerini
oluşturmak,
bunlarla
ilgili
eğitimleri
vermek
ve
güncellemek
durumundadırlar. Yapılmış iş emniyeti analizleri son şeklini aldığında prosedüre dönüştürülürler.
Prosedürler, her zaman çalışanların kolayca erişebildiği bir yerde bulundurulur. Bununla birlikte;
a-) İş Emniyeti Analizi:
İlk defa yapılan iş,
Nadir yapılan işler,
Risk seviyesi yüksek işler
sınıflandırılarak, işi yapacak ekip tarafından hazırlanan, iş öncesinde, esnasında ve
sonrasında oluşacak riskleri ve önlemleri belirleyip, tedbirleri almayı hedeflemektedir.
b-) Çalıştırma Öncesi Kontroller: Her vardiya öncesi; kullanılacak ekipmanların iş güvenliği
açısından belirlenmiş konulara bağlı olarak kontrol edilmesini sağlayan listelerdir.
c-) İzinler: İşletmede prosesi engelleyecek veya durduracak bir iş yapılması gerektiğinde
izin alınması gerekmektedir.
d-) Vardiya öncesi iş güvenliği toplantıları,
e-) Günlük üretim toplantılarında ilk gündem maddesinde iş güvenliğinin ele alınması,
f-) Haftalık iş güvenliği toplantıları yapılması,
g-) Haftalık iş güvenliği temsilcisi toplantılarına temsilci gönderilmesi,
h-) Risk kütüklerinin hazırlanması ve güncellenmesidir.
b. İş Güvenliği Formları: İş güvenliği analiz (job safety analysis-JSA) formu, tehlike ve iş
emniyeti öneri formu, kaza/olay raporlama ve araştırma formu ve izin formlarıdır.
c. Yasal Sürece Uyum: İSİG Kurulunun teşkili, işe giriş muayeneleri ile birlikte periyodik
kontroller ve gerekli kişilerin portör muayeneleri ve çalışma alanı hijyen kontrolleri, gürültü, toz,
titreşim, kişisel maruziyet ölçümleri, paratoner ve aydınlatma vb işyeri ortam ölçümlerinin
yapılması, teknik nezaretçi raporu ve yeraltı hava ölçüm raporlarının hazırlanarak ilgili yere
91
verilmesi, kaldırma ekipmanları ve basınçlı kap kontrol testlerinin yapılması, tahlisiye ekibi
oluşturulması ve eğitimi, ilk yardım eğitimi ve yangın eğitim ve tatbikatlarının gerçekleştirilmesi
gerekmektedir. Makine ve ekipmanların düzenli bakımları özel bir program üzerinden takip
edilmektedir.
d. Acil Durum: Yaralanma veya ölüme yol açan, mülke ve/veya çevreye zarar verme
ihtimali olan olayların asgari düzeye çekilmesi ve vahim boyutlara ulaşmasının önlenilmesi için
birtakım tedbirler alınmasını gerektiren durumlara acil durum denir.
Firmada acil durumlarda uygulanmak amacıyla "Acil Durum Yönetim Planı" bulunmaktadır.
Acil durum yönetim planı, acil durum esnasında insan hayatı, çevre, varlıklar, ticari yükümlülükler
ve firmanın itibarının korunması için önceden yapılan planlardır. (Kaynak: Karvan, M. Raif, “Maden
İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri Hakkında Uygulama Örneği, Maden İşletmelerinde İş
Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2009)
VII. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIKLARI
İSTATİSTİKLERİ
Madencilik
sektöründe
meydana
gelen
iş
kazaları
ve
meslek
hastalıklarının
değerlendirilebilmesi, katlanılan ekonomik, sosyal ve insani maliyetlerin anlaşılabilmesi için doğru,
güvenilir ve güncel istatistikî bilgiye ihtiyaç bulunmaktadır.
Ulusal mevzuatlardaki farklılıklar nedeni ile ülkeden ülkeye hatta bir kuruluştan diğerine
endüstriyel kazalar hakkındaki istatistiklerin hazırlanmasında kullanılan yöntemler değişiklik
gösterebilmektedir.
1998 yılında Cenevre’de gerçekleştirilen 16. Uluslararası Çalışma İstatistikçileri
Konferansında (ICLS) alınan ilke kararında mesleki kaza, mesleki yaralanma ve iş göremezlik gibi
istatistik terimlerinin kullanılması kararlaştırılmıştır. Söz konusu konferansta alınan ilke kararına
göre, toplanan veriler istihdamdaki statülerine bakılmaksızın ülke çapında ekonominin tüm
sektörlerindeki işçi, işveren ve kendi adına çalışanlar olmak üzere çalışanların tamamını
kapsayacaktır. İşgünü kaybına neden olan mesleki kaza ve yaralanma olaylarında aşağıdaki
hususlar dikkate alınacaktır:
1. Toplam olay sayısı,
2. Ölümlü olay sayısı,
3. Ölümlü olmayan olaylar sayısı,
4. Geçici iş göremezlik olayları sayısı.
Meslek hastalığı vakaları, kaza istatistikleri kapsamı dışında tutulmaktadır. İş kazası
istatistiklerinin oluşturulmasında kullanılan sayısal değerler arasındaki farklılıklar, karşılaştırmalı
92
ölçüm değerlerinin dikkate alınmasıyla anlamlı hale getirilmektedir. Bu ölçüm değerleri sıklık,
olabilirlik ve ağırlık oranlarıdır. Bu oranlar çeşitli yöntemlerle hesaplanmaktadır.
16. Uluslar arası İstatistikçiler Konferansında aşağıdaki iş kazası oranlarının hesaplanması
karara bağlanmıştır:
-Kaza Sıklık Oranı (Accident Frequency Rate): Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya
ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer
alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1.000.000 katsayısı ile
çarpılmasıyla hesaplanır.
-Kaza Ağırlık Oranı (Accident Severity Rate): Takvim yılı içerisinde ölümlü ve/veya ölümlü
olmayan mesleki yaralanmalardan dolayı toplam kayıp gün sayısının, aynı yıl içerisinde referans
grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1000
katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Geçici iş göremezlik olaylarında, tıbbi işlemlerin süresi 1
günden daha az sürmesi durumları dikkate alınmamaktadır.
-Kaza Olabilirlik Oranı (Accident Insidence Rate): Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya
ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer
alan işçilerin toplam sayısına bölünmesiyle elde edilen değerin 100.000 katsayısı ile çarpılmasıyla
hesaplanır. Bu oran, istatistik verilerinin elde edilmesi ve değerlendirilmesi açısından daha basit ve
sade bir oranı temsil etmektedir. Oran tipleri çeşitli ülkelerde, istihdam edilen her 100.000 işçi, her
100.000 çalışan veya her 100.000 sigortalı işçi olarak dikkate alınmaktadır. Uluslararası Çalışma
Örgütü (ILO) istatistiklerinde, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistikleri kaynak olarak
alındığından dolayı, Türkiye için her 100.000 sigortalı işçi sayısına göre değerlendirme
yapılmaktadır.
SGK istatistiklerinde, iş kolları bazında iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölümlerin sayısı
ayrı ayrı verilmemekte, yalnızca genel toplamdaki ölümlerde iş kazası ve meslek hastalığı ayrımı
yapılmaktadır. Bundan dolayı ILO tarafından düzenlenen yıllık istatistik raporlarında, iş kazaları
oranları içerisine meslek hastalığı sonucunda meydana gelen ölümlerin de dahil edilmesi
sonucunda, Türkiye’deki ölümlü iş kazası oranları normalde olması gereken değerden daha yüksek
çıkmaktadır. (Kaynak: http://osha.europa.eu/fop/turkey/en/publications/is_kazasi_istatistikleri_brosuru)
Ülkemizde madencilik sektöründeki “maden arama, kömür madenciliği, metal cevherleri
madenciliği, taş, kil, kum ocakları, tuzlalar (kaya tuzları dâhil) ve madenlerden başka maddelerin
topraktan çıkarılması, kömürden yapılan maddelerin yapımı işleri” İş Kolları Tüzüğü’nün 2 No.lu
“madencilik” iş kolunda, “petrol arama” işi ise anılan Tüzük’ün 3 No.lu “Petrol, Kimya ve Lastik” iş
kolunda yer almıştır.
Sosyal Güvenlik Kurumu 2010 yılı Ekim ayı istatistiklerine göre Türkiye’de madencilik
sektöründe 5.940 işyerinde 132.332 işçi çalışmaktadır. Sektörde yer alan işyerlerinin ülkemizdeki
93
toplam 1.298.432 işyeri sayısı içerisindeki oranı %0,46; sektörde çalışan sigortalıların ülkemizdeki
toplam 9.992.591 sigortalı sayısı içerisindeki oranı %1,3’tür.
Sosyal Güvenlik Kurumu verilerine göre, ülkemizde 2003-2009 yılları arasında toplam
531.329 iş kazası olmuş, 4.093 meslek hastalığı tespit edilmiş; 7.394 işçi iş kazası ve 38 işçi meslek
hastalığı nedeniyle hayatını yitirmiştir. İş kazaları nedeniyle 10.869 işçi, meslek hastalığı nedeniyle
1.861 işçi sürekli iş göremez duruma düşmüştür.
Tablo 10: Yıllar İtibarıyla Türkiye’deki İş Kazası ve Meslek Hastalığı İstatistikleri
Sigortalı
Yıllar
İşçi Sayısı
Kazalanan
İşçi Sayısı
Meslek
Hastalığı
Sayısı
Sürekli İş Göremezlik
Sayısı
Ölüm Sayısı
2003
5.615.238
76.668
440
Meslek
İş
Meslek
İş
Toplam
Toplam
Kazası Hastalığı
Kazası Hastalığı
1.451
145
1.596
810
1
811
2004
2005
6.181.251
6.918.605
83.830
73.923
384
519
1.421
1.374
272
265
1.693
1.639
841
1.072
2
24
843
1.096
2006
2007
7.818.642
8.505.390
79.027
80.602
574
1.208
1.953
1.550
314
406
2.267
1.956
1.592
1.043
9
1
1.601
1.044
2008
8.802.989
72.963
539
1.452
242
1.694
865
1
866
64.316
531.329
429
4.093
1.668
10.869
217
1.861
1.885
12.730
1171
7.394
0
38
1171
7.432
2009 9.992.591
TOPLAM
Kaynak: sgk.gov.tr
Madencilik sektöründe ise 2003-2009 yılları arasında toplam 41.111 iş kazası olmuş, 2540
meslek hastalığı tespit edilmiş, 488 işçi iş kazası ve 6 işçi meslek hastalığı nedeniyle hayatını
yitirmiştir. İş kazaları nedeniyle 616 işçi, meslek hastalığı nedeniyle 1415 işçi sürekli iş göremez
duruma düşmüştür. Madencilik sektörüne ilişkin iş kazaları ile meslek hastalıkları istatistikleri
aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 11: 2003–2009 Madencilik Sektöründe Meydana Gelen İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları
Yıllar
Sigortalı İşçi Kazalanan İşçi
Sayısı
Sayısı
2003
2004
2005
2006
2007
83.062
86.100
97.186
107.805
109.092
2008
2009
114.962
122.239
TOPLAM
Kaynak: sgk.gov.tr
Meslek
Hastalığı
Sayısı
6.401
6.421
6.930
7.625
7.218
301
132
358
420
1.001
6.516
9.091
50.202
328
210
2.750
Sürekli İş Göremezlik Sayısı
Ölüm Sayısı
Meslek
İş
Meslek
İş
Toplam
Toplam
Hastalığı
Kazası
Hastalığı
Kazası
95
102
197
81
1
82
99
235
334
68
0
68
79
235
314
116
5
121
159
289
448
80
0
80
120
361
481
77
0
77
64
42
658
193
79
1494
257
121
2152
66
20
508
0
0
6
66
20
514
94
2003-2009 yılları arasında ülkemizde yaşanan iş kazalarının %9,4’ü; meslek hastalıklarının
%67,2’si; iş kazası sonucu ölümlerin %6,9’u; meslek hastalığı sonucu ölümlerin %13,63’ü; sürekli iş
göremezlik ile sonuçlanan iş kazalarının %6’sı; sürekli iş göremezlik ile sonuçlanan meslek
hastalıklarının ise %80‘i madencilik sektöründe meydana gelmiştir.
2009 yılı SGK verilerine göre sektörde iş kazası ve meslek hastalığı sonucu kaybolan geçici
işgöremezlik süresi ise 167.842 iş günüdür.
ILO’nun 2006 yılı verilerine göre; Türkiye’de her 100.000 işçide iş kazası sonucu ölüm oranı
tüm sektörler için 20,5, madencilik sektörü için ise 74,2 olarak rapor edilmiştir. Yani madencilik
sektöründe 2006 yılı için 100.000 işçi başına 74,2 işçi hayatını kaybetmiştir. ILO verilerine göre bu
oran Polonya için 4,6/15,8; Portekiz için 6/17,1; İtalya için 5/22; Fransa için 3/19,2; İspanya için
4,4/38,4; İngiltere için 0,7/15,4; Kanada için 5,9/31,6’dır. Gelişmiş ülkelerle ve AB ülkelerindeki
oranlar ile karşılaştırıldığında Türkiye’deki ölüm oranları oldukça yüksektir. Dünya madencilik
sektöründe iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu yüzbin işçi başına ölüm oranları ile iş kazaları
ve meslek hastalığına bağlı ölüm sayıları aşağıdaki tablolarda verilmiştir.
Tablo 12: Dünya Madencilik Sektöründe
Ülke
1999 2000 2001 2002
ABD
22
30
30
24
Arjantin
32,2
33,1
41,8
Avustralya
15,0
17,0
21,3
11,8
Avusturya
21,5
7,3
29,8
22,6
Bulgaristan
8,8
37,1
19,0
32,6
Çek Cumhuriyeti
12,9
25,5
21,0
Hindistan
32
31
37
İngiltere
5,6
12,3
12,3
İspanya
59,6
59,9
44,0
İtalya
17
17
19
Kanada
47,9
61,1
53,0
Norveç
3,0
12,1
11,1
Polonya
17,5
14,1
Portekiz
22,9
56,3
96,4
Romanya
28
29
25
Türkiye
338,3 94,5 171,1
Kaynak: ILO, www.loborsta.ilo.org
28
4,6
34,5
27
56,9
0,0
20,7
28,8
28
81,7
Ölümlü
2003
27
41,4
15,7
15,1
24,5
İş Kazaları Sayısı (Yüz
2004 2005 2006
28
26
28
60,1
37,9
23,9
6,6
5,0
9,8
23,0
15,4
7,9
23,9
30,0
25,8
Binde)
2007 2008
25
26,8
4,7
0,0
40,4
31,3
41,7
13,6
7,8
14,6
31
11,7
52,9
16
55,6
9,3
20,0
55,9
16
98,7
28
3,5
40,2
19
46,9
9,1
9,8
82,5
18
78,7
30
8,8
32,0
10
48,9
3,0
12,8
31,4
16
124,5
38
15,4
38,4
22
31,6
0,0
15,8
17,1
19
74,2
27
29,4
11
33,4
5,1
14,4
9
70,6
12,8
33,9
7,1
16,9
57,4
Tablo 13: Dünya Madencilik Sektöründe Yıllar
Ülke
1999 2000 2001 2002
ABD
122
156
170
122
Arjantin
8
8
10
Avustralya
12
13
16
9
Almanya
32
25
18
18
Avusturya
3
1
4
3
Bulgaristan
4
15
7
11
Çek Cumhuriyeti
8
14
11
Hindistan
202
198
218
149
İngiltere
4
9
9
3
İspanya
29
29
21
16
İtalya
8
8
9
12
Japonya
24
26
24
17
Kanada
74
98
95
97
Polonya
33
41
31
44
Romanya
59
62
53
55
Türkiye
328
93
96
69
95
İtibarıyla İş Kazalarına Bağlı Ölüm Sayısı
2003 2004 2005 2006 2007 2008
141
152
159
192
183
11
18
13
9
11
12
6
4
12
6
17
13
6
7
6
2
3
2
1
0
8
7
8
7
12
15
19
6
3
6
5
170
157
167
203
151
196
7
2
5
9
24
18
14
17
12
13
9
11
6
13
7
6
14
16
16
16
13
8
99
88
103
76
85
41
19
24
29
26
30
30
31
26
28
12
82
68
121
80
77
66
Türkiye’de 2004-2009 yılları arasında maden sektörünü oluşturan faaliyet kollarındaki iş
kazaları, meslek hastalıkları sayısı, iş kazaları ve meslek hastalıklarına bağlı ölüm ve sürekli iş
göremezlik dağılımları ile işçi sayıları aşağıda verilmiştir.
Tablo 14: Türkiye’de Madencilik Sektöründe Faaliyet Kollarına Göre İş Kazası, Sürekli İş
Göremezlik ve Ölüm Sayıları (2004-2009)
FAALİYET KOLU
Kömür ve Linyit
Çıkartılması
Ham Petrol ve Doğal
Gaz Çıkarımı
Metal Cevheri
Madenciliği
Diğer Madencilik ve
Taş Ocakları
Toplam
KAZALANAN MESLEK
SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SAYISI
İŞÇİ
HASTALIĞI
İŞ
MESLEK
TOPLAM
SAYISI
SAYISI
KAZASI HASTALIĞI
ÖLÜM SAYISI
İŞ
MESLEK
TOPLAM
KAZASI HASTALIĞI
30.235
2230
330
1288
1618
218
5
223
215
0
20
0
20
2
0
2
1.675
6
42
22
64
47
0
47
2.912
9
138
4
142
147
0
147
35.037
2245
530
1314
1844
414
5
419
Veriler SGK İstatistik Yıllıklarından derlenmiş olup ilgili tabloda “… Yılında İşlemi
Tamamlanan İş Kazaları, Meslek Hastalıkları, Sürekli İş Göremezlik, Ölüm Vakalarının Faaliyet
Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı” başlığı altında sunulmaktadır. Dolayısı ile bu veriler
tamamen SGK’nın kendi sigorta işlemlerine yönelik olarak tutulmaktadır. Yani kazalar, oluş tarihine
göre değil, kazalının SGK’daki dosyasının tamamlandığı tarihe göre istatistiklere girmektedir.
Ayrıca bu istatistikler kaza sayısını değil, kazalanan işçi sayısını vermektedir.
Tablodaki verilere göre Türkiye’de; iş kazasına maruz kalan işçilerin %86,3’ü ve
meslek hastalıklarının %99,3’ü, iş kazası sonucunda hayatını kaybeden işçilerin %53,56’sı,
96
kaza ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik ile malul işçilerin %87.8’i “kömür ve
linyit çıkartılması” faaliyet kolunda çalışanlardan oluşmaktadır. Bu durum kömür
madenciliğinin riskli yapısını göstermektedir.
İş kazası ve meslek hastalıklarının işletmelerin büyüklüğüne göre dağılımının bilinmesi de
konunun anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. 2008 yılında iş kazalarının ve meslek hastalıklarının
maden sektörü işyerlerinde çalışan sigortalı sayılarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir:
Tablo 15: Meslek Hastalıklarının ve İş Kazalarının İşyerindeki Sigortalı Sayılarına Göre Dağılımı
(2008)
İşyerinde Sigortalı
Sayısı
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kadın
Toplam
1-3
3
0
3
977
41
1,018
4-9
0
0
0
886
7
893
10-20
1
0
1
686
27
713
21-49
0
0
0
748
19
767
50-99
66
0
66
406
24
430
100-199
143
0
143
682
32
714
200-249
24
0
24
253
13
266
250-499
91
0
91
989
28
1017
500-1000
0
0
0
348
39
387
1001+
1
0
1
1569
26
1595
TOPLAM
329
0
329
7544
256
7800
Meslek Hastalığı
İş Kazası
Kaynak: TBMM Madencilik Araştırma Komisyonu Raporu-2010
Bu verilere göre iş kazalarının %61.55’inin, meslek hastalıklarının ise %72’sinin 0-249
arasında işçi çalışan işyerlerinde (KOBİ) meydana geldiği anlaşılmaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği sorunları ile işletme büyüklüğü arasında ters yönde ilişki bulunduğu,
işyeri ölçeği küçüldükçe iş sağlığı ve güvenliği konusunda sorunların arttığı kabul edilmektedir.
Ülkemizdeki en yüksek iş kazası oranlarının toplam işyeri sayısının %98’ini oluşturan 50 kişiden az
işgücüne sahip işletmelerde görüldüğü belirtilmektedir. Örneğin SGK 2007 yılı istatistiklerine göre
iş kazalarının %61’i 50’den az işçi çalıştıran işyerlerinde, %31’i 50’den çok işçi çalıştıran
işyerlerinde vuku bulmuştur (EK 2/7-8: Türkiye Maden İşçileri Sendikasının 12.07.2010 tarih ve 69/738
sayılı görüş yazısı).
Madenciliğimizin önemli sorunlarından biri çok sayıda küçük işletmelerin varlığı ve bu
işletmelerin sermaye, bilgi,
birikim, organizasyon yetersizlikleridir. Bu
durum maden
işletmecilerinin sermaye, yönetim ve teknik bilgi bakımından yeterlilikleri konusunu gündeme
getirmektedir. İşletmelerin ruhsatlandırma sürecinden başlayarak müteşebbislerin madencilik
faaliyetinde belirlenmiş standart ve kriterlere sahip olmalarının sağlanması, mevcut durumda
faaliyet gösteren küçük ve orta boy işletmelere yönelik denetim faaliyetlerine daha fazla ağırlık
verilmesi gerekmektedir.
97
Türkiye’de Meslek Hastalıklarının Tespiti Sorunu
Ülkemizde Ankara, İstanbul ve Zonguldak’ta olmak üzere 3 adet Meslek Hastalıkları
Hastanesi
bulunmaktadır.
Bu
hastaneler
Sağlık
Bakanlığına
bağlı
olarak
faaliyetlerini
sürdürmektedir. Bu üç hastane toplamda 500’e yakın personelle yılda yaklaşık 2000 meslek
hastasına hizmet vermekte, 20.000-25.000 civarında periyodik muayene gerçekleştirilmektedir.
Meslek hastalıklarının ortaya çıkma sıklığı; ülkelerin teknoloji kullanım seviyesi,
endüstrinin içerisinde riskli iş kollarının yoğunluğu, ülkenin iş sağlığını ön planda tutan üretim
politikalarına sahip olup olmaması, sağlıklı çalışma ortamına yönelik kamuoyu talebi gibi
unsurlarla doğrudan bağlantılıdır.
Aşağıdaki şekilde Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre tespit edilen meslek hastalığı sayıları
verilmektedir:
Şekil 9: Dünya Sağlık Örgütü Verilerine Göre Tespit Edilen Meslek Hastalığı Sayıları (2003-2007)
Kaynak: WHO Verileri (Mavi:Türkiye, Kırmızı: Litvanya, Yeşil:Polonya, Sarı: AB Üyeleri)
Tablo 16: Meslek Hastalığı Oranları /100.000
2003 2004 2005 2006 2007
İsveç
430.9 349.5 285.5 234.4
--Finlandiya
----- 193.6 191.5
--Norveç
Letonya
Almanya
Türkiye*
Beyaz Rusya
Moldova Cumhuriyeti
114.9
60.8
31.4
7.8
2.7
1.4
95.5
119.1
31.5
6.2
3.3
0.6
74.9
105.7
29.9
7.5
3.2
1.0
110.7
70.5
26.8
7.3
2.7
1.2
--101.3
--14.2
2.6
1.3
Kaynak: WHO Verileri
Bu alanda yapılan muhtelif çalışmalara göre; her bin işçi için yılda beklenmesi gereken
meslek hastalığı olgusu %0,4 – 1,2 arasındadır (EK 6: Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi
Başhekimliğinin Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Sorunları Raporu).
98
Ülkemizde çeşitli iş kollarındaki iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin uygulanmasındaki
zafiyet nedeniyle gelişmiş ülkelere göre daha yoğun riskler bulunmaktadır. İş sağlığı konusunda
işçi, işveren ve kamu kurumlarının yeterli bilgi birikimi ve duyarlılığı zayıftır. Buna rağmen Sosyal
Güvenlik Kurumu istatistikleri incelendiğinde ülkemizde tespit edilen meslek hastalıklarının
sayısının çok düşük olduğu görülmektedir. Oysa iş sağlığı açısından denetlenmesi zor olan küçük
ölçekli işletmelerin ve riskli iş şartlarının gelişmiş ülkelere göre ülkemizde daha yoğun olduğu
dikkate alınırsa tespit edilen meslek hastalıkları sayısının çok daha yüksek olması gerekmektedir.
Bu rakamlar ülkemizde meslek hastalıklarının tespit edilmesinde önemli sorunlar olduğunu açıkça
ortaya koymaktadır. Bu rakamların düşük çıkması meslek hastalıklarının hem işyeri hekimleri
tarafından hem de hastaneler tarafından atlanmasından kaynaklanmaktadır.
Sosyal Güvenlik Kurumunun 2010 yılı Ekim ayı verilerine göre ülkemizde 1.298.432
işyerinde toplam 9.992.591 kayıtlı çalışan bulunmaktadır. Bunlardan 1-49 işçi çalıştıran 1.272.931
işyerinde (%98) toplam 6.099.891 (%61); 50-249 işçi çalıştıran 22.335 (%1.7) işyerinde toplam
2.228.807 (%22.3) ve 250 ve üzeri işçi çalıştıran 3.166 işyerinde 1.663.893 (%16.6) işçi
çalışmaktadır. En iyimser ihtimalle, çalışanların %0,4’ünün meslek hastalığına yakalanabileceği
kabul edilirse, ülkemizde yaklaşık 40.000 meslek hastalığının saptanması beklenmelidir. Oysa
Sosyal Güvenlik Kurumu istatistiklerine göre tespit edilen meslek hastalığı sayısı 2009 yılı için 429
adetten ibarettir. Bununla birlikte kayıt dışı çalışan işçiler de hesaplamaya dahil edildiğinde
saptanamayan meslek hastalıklarının boyutu daha çarpıcı bir biçimde ortaya çıkmaktadır.
Sürekli iş göremezlik ve ölüm sebebi olarak iş kazaları ve meslek hastalıklarına göre
dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 17: Sürekli iş göremezlik ve ölüm sebebi olarak iş kazaları ve meslek hastalıkları
Sürekli İş
Göremezlik
Sebebi
Ölüm sebebi
2004
2005
2006
2007
2008
2009
İş Kazası
1.421
1.374
1.953
1.550
1.452
1.668
Meslek
Hastalığı
272
265
314
406
242
217
TOPLAM
1.693
1.639
2.267
1.956
1.694
1.885
İş Kazası
841
1.072
1.592
1.043
865
1.171
Meslek
Hastalığı
2
24
9
1
1
0
TOPLAM
843
1.096
1.601
1.044
866
1.171
Kaynak: sgk.gov.tr
Bu veriler, iş kazalarının kayıt altına alınması ve meslek hastalarını tespit etme konusunda
ülkemizde ne kadar yetersiz kalındığını göstermektedir. İş kazası ve meslek hastalıkları; gerek
nedenleri gerekse sonuçlarıyla ülke ve toplum için sosyal, ekonomik ve siyasi yönlerden büyük
önem taşımakta olup, sadece işçiyi değil, ailesi, yakınları, iş arkadaşları ve sosyal arkadaşları gibi
mikro çevresinin yanı sıra, aynı ve değişik iş kolundaki diğer çalışanları, işvereni, sendikaları,
99
devleti, dolayısıyla bütün ülke ve toplumu ilgilendiren ve etkileyen bir olgudur. Dolayısıyla bu
konuda yaşanacak olumsuzluklar dar bir alanla sınırlı kalmayacak, çalışma barışının, uyumunun ve
iş huzurunun geçici ya da kalıcı şekilde bozulmasına zemin hazırlayabilecektir. Bu nedenle, bu
konuda üretilecek çözümlerin de gündelik değil, uzun vadeli ve kalıcı olma zorunluluğu
bulunmaktadır.
Klasik tıp eğitimi sırasında meslek hastalıklarına çok az yer verilmesi nedeniyle işçilerin
periyodik muayenelerini gerçekleştiren işyeri hekimleri ile hastanelerde görevli hekimlerin meslek
hastalıkları konusunda yeterli bilgi birikimine sahip olmamaları, hekimlerin çoğunun bir hastada
meslek hastalığı tespit etse bile idari anlamda ne önereceğini bilmemesi, işyeri hekimlerinin temel
kavramlar
dışında
meslek
hastalıkları
konusunda
yeterince
bilgilendirilmeksizin
sertifikalandırılması, iş ve meslek hastalıkları uzmanlığının ana ihtisas alanı olarak tanımlanması,
yan dal olarak ise ancak 2009 yılında tanımlanmış olması nedeniyle bu alanda yetişmiş yeterli
sayıda uzman bulunmaması, meslek hastalıkları konusunun üniversiteler ve diğer araştırma
kurumlarında yeterli ilgiyi görmemesi ve meslek hastalıkları hastanelerinin yeterince tanınmaması,
denetim mekanizmasında yeterince hekim olmaması gibi nedenlerden dolayı meslek hastalıkları
doğru teşhis edilememektedir ve sayı çok az çıkmaktadır.
Ayrıca, iş ve meslek hastalıkları uzmanı yetiştirilmesinde sorunlar bulunmaktadır. Bu
uzmanlık alanı göğüs hastalıkları, dâhiliye ve halk sağlığı uzmanlığından sonra yapılabilecek bir yan
dal uzmanlığı olarak ve ancak yakın tarihlerde tanımlanmıştır. Ayrıca, üç yıl olarak tanımlanan ve
çok sayıda tıp disiplininde staj gerektiren iş ve meslek hastalıkları uzmanlığı yan dalını halk sağlığı,
dahiliye, göğüs hastalıkları uzmanlarının tercih etmedikleri anlaşılmaktadır. Buna ek olarak eğitim
ve araştırma hastaneleri ile üniversite hastanelerinde iş ve meslek hastalıkları uzmanlığı yan dal
eğitiminin gerektirdiği bilimsel/tıbbi altyapıya sahip klinikler ile meslek hastalıkları kliniği de
mevcut olmadığı ifade edilmektedir (EK 26/85). Bu ve benzeri nedenlerle bugüne kadar iş ve meslek
hastalıkları uzmanı yetiştirilmediği gibi, bu alanda doktora yapmış diğer hekimlerden
yararlanılması yoluna da gidilmemiş, bu alandaki uzman açığı telafi edilememiştir.
Ülkemizde meslek hastalıkları ile ilgili veriler sadece Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri
ile sınırlıdır. Bu veriler çalışanların tümünü kapsamadığı gibi, veri toplama faaliyetlerindeki
yetersizlikler nedeniyle gerçek durumu yansıtmaktan da uzaktır. Uluslar arası standartların
gerektirdiği iş kolu ve hastalık sınıflarına göre meslek hastalıkları istatistikleri elde
edilememektedir.
İş sağlığının temel üçlü yapısı içerisinde devlet, işveren örgütleri ile işçi sendikaları ve diğer
sivil toplum örgütlerince müşterek gerçekleştirilmesi gereken çalışmalara ilişkin planlı
araştırmalar meslek hastalıklarının zamanında tespit edilmesi ve hastaların Meslek Hastalıkları
Hastanelerine yönlendirilmesi açısından son derece önemlidir. Ancak ülkemizde bu konuda söz
konusu paydaşların katılımı ile gerekli çalışmalar yapılmamaktadır.
100
Son olarak işçilerin de meslek hastalıkları konusunda gereken bilince sahip olmamaları
doğrudan başvuruların düşük sayıda kalmasına neden olmaktadır. Ülkemizde yalnızca Ankara,
İstanbul ve Zonguldak’ta meslek hastalıkları hastanesi bulunması da bu durumda önemli rol
oynamaktadır.
Meslek hastalıklarının tespit sorunu önemlidir, zira doğru tespit edilemeyen bir sorunla
ilgili doğru ve etkili politikalar ve çözümler üretilmesi mümkün olamayacaktır.
İş sağlığı ve güvenliği bakımından güncel, gerçek durumu yansıtır ve kolay ulaşılabilir
istatistikler önemlidir. Çünkü modern madencilik yaklaşımlarında, özelikle yeraltı kömür
madenciliğinde, meydana gelen kazaların istatistiklerine dayalı risk analizi ve yönetimi yaklaşımları
kullanılmaktadır. Ayrıca bu istatistikler merkezi bir veri tabanında toplanarak sektöre ilişkin
denetim planlamalarında da kullanılabilir. (EK 4/4: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de
Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu)
101
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DÜNYADA MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE
GÜVENLİĞİ UYGULAMALARI
Dünyada madencilik ile ilgili olarak gerek üretim gerekse iş sağlığı ve güvenliği alanında
çeşitli teknikler, idari yapı ve uygulamalar geliştirilmiştir. Uluslararası kuruluşlar iş sağlığı ve
güvenliği konusunda ilerlemeler/iyileştirmeler sağlamayı amaçlayan muhtelif sözleşme ve
direktifler geliştirmiştir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak çeşitli ülkelerin geliştirdiği yapı ve
uygulamaların bilinmesi, bilgi ve tecrübelerinden faydalanılması, hatalarından ders çıkarılması ve
ülkemizin onlarla karşılaştırılması suretiyle durumumuzu değerlendirmek açısından gerekli
görülmektedir.
Bu bölümde; iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili uluslararası kuruluşlar bağlamında Uluslararası
Çalışma Örgütü (ILO), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Avrupa Birliği hakkında özet bilgi verilmekte;
farklı ülkelerin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin yapılanma ve uygulamaları tecrübe paylaşımı
amacıyla kısaca izah edilmektedir.
I. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR
A. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)
Uluslararası Çalışma Örgütü, sosyal adaletin ve çalışma şartlarının iyileştirilmesi için
uluslararası alanda çalışan bir Birleşmiş Milletler ihtisas kuruluşu olup 1919’da imzalanan Versay
Anlaşmasında öngörülen Milletler Cemiyeti ile ortaya çıkmıştır. Amaç, Birinci Dünya Savaşından
sonra sosyal politika alanında giderek büyüyen sorunlara yönelik reform niteliğinde çözümler
bulmak ve reformların uluslararası düzeyde uygulanmasını sağlamaktı. İkinci Dünya Savaşından
sonra, Philedelphia Beyannamesi ile birlikte, ILO'nun temel amaç ve ilkeleri dinamik bir yeniden
oluşum ve genişleme sürecine girmiştir. Beyanname, savaş sonrası, milletlerin bağımsızlığını
kazanması ile birlikte büyümelerini öngörmüştür. ILO, 1946’da henüz yeni oluşturulan Birleşmiş
Milletler Teşkilatının ilk uzmanlık kuruluşu olmuştur.
Uluslararası Çalışma Örgütü, evrensel ve sürekli barışın ancak sosyal adalet ile
sağlanabileceğini savunan bir temel ilke üzerine kurulmuştur. İnsan haklarına saygı, yeterli hayat
standartları, insanca çalışma şartları, istihdam imkânları, ekonomik güvence gibi hususlar, ILO'nun
her yerde çalışanlara sağlamaya çaba gösterdiği sosyal adaletin temel unsurlarıdır.
ILO, sözleşmeler ve tavsiye kararları yoluyla, çalışma hayatına ilişkin temel haklar,
örgütlenme özgürlüğü, toplu pazarlık, zorla çalıştırmanın engellenmesi, fırsat ve muamele eşitliği
gibi çalışma hayatına ilişkin tüm konuları düzenlemeye yönelik uluslararası çalışma standartları
102
oluşturmaktadır. Mesleki eğitim ve rehabilitasyon, istihdam politikası, iş hukuku, endüstriyel
ilişkiler, çalışma şartları, yönetimin geliştirilmesi, kooperatifler, sosyal güvenlik, çalışma
istatistikleri, iş sağlığı ve güvenliği konularında teknik yardım sağlamaktadır. Bağımsız işçi ve
işveren örgütlerinin kurulmasını destekleyerek ve bunlara eğitim ve danışmanlık hizmeti
vermektedir. Birleşmiş Milletler sistemi içinde ILO’nun, yönetim kurullarına işçi, işverenin
hükümetlerle eşit olarak katıldığı, kendine özgü üçlü bir yapısı mevcuttur.
Birleşmiş Milletler üyeleri içinde yalnızca ILO üçlü bir yapıya sahip bulunmaktadır; işveren
ve
işçi
temsilcileri
ekonominin
"sosyal
tarafları"
olarak
politika
ve
programların
şekillendirilmesinde, üçüncü tarafı oluşturan hükümet temsilcileri ile eşit söz hakkına sahiptirler.
ILO, sosyal ve ekonomik konularda ve başka alanlarda geçerli ulusal politikaların
geliştirilmesinde ve uygulanmasında sendikalar ile işverenler arasındaki “sosyal diyalogu”
geliştirerek aynı üçlü yapılanmayı üye ülkelerde de teşvik etmektedir. Uluslararası asgari çalışma
standartları ve ILO’nun genişletilmiş politikaları, her yıl toplanan Uluslararası Çalışma
Konferansı’nda belirlenmektedir. ILO üyesi ülkeler tarafından finanse edilen çalışma programı ve
bütçesi ise her iki yılda bir aynı Konferans tarafından benimsenmektedir.
Konferansta ayrıca, dünyada çalışanların durumu ve sosyal konulardaki sorunlarla ilgili
tartışmaların yapıldığı uluslararası forumlar gerçekleştirilmektedir. Her üye ülkenin, iki hükümet
temsilcisi, birer işveren ve işçi temsilcisiyle konferansa katılma hakkı vardır. Bu delegeler, bağımsız
olarak söz alabilirler ve oy verebilirler. Konferansın yıllık oturumları arasındaki ILO çalışmaları ise,
28 hükümet temsilcisi ile 14 işçi ve 14 işveren temsilcisinden oluşan Yönetim Kurulu tarafından
sürdürülmektedir.
ILO sekretaryası, merkez büroları, araştırma merkezi ve basımevi Cenevre’deki Uluslararası
Çalışma Ofisi’nde faaliyet göstermektedir. ILO'nun 40'ı aşkın ülkede yer alan bölge, alan ve ülke
ofisleri yerinden yönetim ilkesine göre çalışmaktadır.
Yönetim Kurulu ve ofislerin çalışmalarına, temel sanayi kollarında oluşturulan yine üçlü
yapıdaki komiteler yardımcı olmaktadır. Bunların yanı sıra; mesleki eğitim, yönetim geliştirme, iş
sağlığı ve güvenliği, endüstriyel ilişkiler, çalışanların eğitimi ile kadın ve genç işçilerin özel sorunları
konularında uzman kişilerden oluşan komiteler de bu çalışmaları desteklemektedir.
ILO üye ülkelerinin bölgesel toplantıları, bölge ile ilgili özel konuları değerlendirmek üzere
düzenli olarak yapılmaktadır.
ILO’nun dört temel stratejik hedefi vardır:
-Çalışma yaşamında standartlar, temel ilke ve haklar geliştirmek ve gerçekleştirmek,
-Kadın ve erkeklerin insana yakışır işlere sahip olabilmeleri için daha fazla fırsat
oluşturmak,
-Sosyal koruma programlarının kapsamını ve etkinliğini artırmak,
-Üçlü yapıyı ve sosyal diyalogu güçlendirmek.
103
Bu hedefleri gerçekleştirmek için; temel insan haklarını geliştirmek, çalışma ve hayat
şartlarını iyileştirmek, istihdam imkânları oluşturmaya yönelik uluslararası politika ve
programların üretilmesi gibi yollar izlenmektedir. Uluslararası çalışma standartlarının ve bu
standartların uygulanmasının izlenmesi için uygun mekanizmanın oluşturulması, ulusal mercilere
politikalarını hayata geçirmede, yol gösterici olmaktadır. Ülkelerin söz konusu politikaları
uygulamaya aktarmalarına yardımcı olmak için, kapsamlı bir uluslararası teknik işbirliği
programının, sosyal tarafların aktif ortaklığı ile oluşturulması ve uygulanması gibi yollar da faydalı
olabilmektedir.
Eğitim,
öğretim,
araştırma
ve
yayın
faaliyetleri
de
bu
hedeflerin
gerçekleştirilmesine katkıda bulunmaktadır. (Kaynak: ILO, www.loborsta.ilo.org)
B. Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization - WHO)
1945 yılında ABD’nin San Francisco kentinde toplanan Birleşmiş Milletler Konferansı, bu
dönemde bütün halkların sağlığının, dünyada barış ve güvenliğin sağlanması açısından temel önem
arz ettiğini kabul ederek "Uluslararası Sağlık Örgütü" kurulması amacıyla toplantı düzenlenmesi
talebini oybirliğiyle kabul etmiştir. Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi, söz konusu
toplantının hazırlanması için 15 kişilik bir teknik komite oluşturmuştur. Teknik komite kısa bir
süre içinde toplantının gündemini saptamış, kurulacak uluslararası sağlık örgütü için temel yasa
taslağını hazırlamış ve alınması gereken kararları belirlemiştir.
19-22 Temmuz 1946 tarihlerinde New York’ta düzenlenen Uluslararası Sağlık
Konferansı’nda BM’ye üye 51 ülkenin temsilcisi ile Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Uluslararası
Çalışma Örgütü (ILO), Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Kızılhaç, Dünya
İşçi Sendikaları Federasyonu ve Rockefeller Vakfı temsilcileri Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ)
anayasasını oluşturmuşlardır. DSÖ Anayasası 22 Temmuz 1946 tarihinde 61 ülkenin temsilcisi
tarafından imzalanmıştır. DSÖ Anayasasının yürürlüğe girmesi için bir koşul olan 26 üye ülkenin
onayı 7 Nisan 1948’de gerçekleşmiştir. DSÖ Anayasası’nın yürürlüğe girdiği 7 Nisan her yıl "Dünya
Sağlık Günü" olarak kutlanmaktadır. Ülkemiz de 9 Haziran 1947’de bir yasa çıkararak, Dünya Sağlık
Örgütüne ilk katılan devletlerden biri olmuştur. Örgütün merkezi Cenevre’dedir. Ayrıca Avrupa,
Güneydoğu Asya, Afrika, Doğu Akdeniz, Amerika ve Pasifik ülkeleri için bölgesel konseyler ve
kuruluşlar vardır.
DSÖ'nün üç organı bulunmaktadır:
- Dünya Sağlık Asamblesi (Genel Kurul),
- Yönetim Kurulu,
- Sekreterya (Genel Merkez, Bölge Büroları ve Ülke Temsilcilikleri).
Anayasa'nın temel ilkelerini içeren bölümünde, DSÖ'nün amacı "Tüm insanların mümkün
olan en üst sağlık düzeyine ulaşmaları" şeklinde ifade edilmekte ve bu amacı gerçekleştirmek için
Örgüt'ün işlevleri sıralanmaktadır. Bu işlevler; uluslararası sağlık çalışmalarının yönetimi ve
104
eşgüdümü ile BM, uzman kuruluşlar, hükümetlere bağlı sağlık birimleri, mesleki gruplar ve uygun
görülen diğer örgütlerle etkin ilişkiler kurmak ve devam ettirmektir.
Dünya Sağlık Örgütünün, amaçlarına ulaşmak için yerine getirdiği görevler arasında;
istatistik hizmetleri de dahil olmak üzere gerekli görülecek idari ve teknik hizmetleri kurmak ve
sürdürmek., hastalıkların ortadan kaldırılması yolundaki çalışmaları teşvik etmek ve geliştirmek;
gerektiğinde diğer İhtisas Kuruluşları ile işbirliği yaparak kazalardan doğan zararları önleyebilecek
önlemlerin alınmasını teşvik etmek; gerektiğinde diğer İhtisas Kuruluşları ile işbirliği yaparak, çevre
sağlığı ile bütün unsurların iyileştirilmesini kolaylaştırmak; sağlığın geliştirilmesine katkıda bulunan
bilim ve meslek grupları arasında işbirliğini kolaylaştırmak; uluslararası sağlık sorunlarına ilişkin
sözleşmeler, anlaşmalar ve tüzükler teklif etmek, tavsiyelerde bulunmak ve bunlardan dolayı Örgüt'e
düşebilecek ve amacına uygun görevleri yerine getirmek; sağlık alanında araştırmaları teşvik ve
rehberlik etmek; sağlık, tıp ve yardımcı personelin öğretim ve yetiştirilme normlarının iyileştirilmesini
kolaylaştırmak; gerekirse diğer ihtisas kuruluşları ile işbirliği yaparak kamu sağlığı, hastane
hizmetleriyle sosyal güvenlik de dâhil koruyucu ve tedavi edici tıbbi bakıma ilişkin idari ve sosyal
teknikleri incelemek ve tanıtmak; sağlık alanında her türlü bilgi sağlamak, tavsiyelerde bulunmak ve
yardımlar yapmak ve hastalıkların, ölüm nedenlerinin kamu sağlığı uygulama metotlarının
uluslararası standartlarını tayin etmek ve ihtiyaca göre yeniden gözden geçirmek gibi iş sağlığı ve
güvenliği ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili çeşitli görevleri bulunmaktadır. (Kaynak:
www.who.org)
C. Avrupa Birliği
Avrupa Birliği iş sağlığı ve güvenliği alanında ortaya koyduğu çerçeve direktiflerle üye ve
aday ülkelere yol gösterici bir rol oynamakta, bu alanda ülkelerin iç mevzuatında kendi şartlarına
göre düzenlemeler yapmasını öngörmektedir.
Koruyucu ve Önleyici Hizmetlere İlişkin AB Direktifi ve Uygulamaları
Avrupa Birliğinin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin temel yaklaşımı, çerçeve (ana) direktif
olarak bilinen 89/391/EEC sayılı direktifte ortaya konulmuştur. Bu direktif işverenlere işyerlerinde
risk değerlendirmesi yapma yükümlülüğü getirmesinin yanında (7. maddesinde) koruyucu ve
önleyici hizmetlerle ilgili yükümlülükler de getirmektedir. Bu konuda Direktif, işyerinde koruma
ve önleme tedbirlerinin alınmasını, işyerinde koruma ve önleme hizmetlerini yürütecek yeterli
uzman bulunmaması durumunda işverenin bu hizmetleri yürütmek üzere dışarıdan hizmet
satın almasını şart koşmaktadır. Dışarıdan hizmet satın alınan kişi ve kuruluşların da uygun
sayı ve nitelikte olmaları gerekmektedir. Söz konusu nitelikler Direktifte belirlenmemiş, üye
ülkelerin takdirine bırakılmıştır.
105
AB üyesi ülkelerde uygulama ülkeden ülkeye değişmektedir. Danimarka’da işletmeler ana
faaliyet sektörlerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini bu amaçla kurulmuş şirketler vasıtasıyla
temin etmek zorundadır. İspanya’da ise şirketler, risk durumunu dikkate alarak işyeri hekimliği, iş
hijyeni, iş güvenliği, ergonomi ve psikoloji alanları arasından seçecekleri iki disiplinden sorumlu bir
dahili hizmet birimi kurmakla yükümlüdür. Portekiz’de riskli sınıftaki işletmelerde işyerinin
özellikleri ve riskleri dikkate alınarak dahili bir birim kurulması zorunlu kılınmıştır. Portekiz’de
risk oranları kendi sektör ortalamasının altında olan işyerleri dahili birim kurmaktan muaf
tutularak dışarıdan hizmet satın alabilmektedir. Avusturya’da 50’den fazla işçi istihdam eden
işletmeler dahili birim kurma veya dışarıdan ya da işletmeler arası önleme kuruluşlarından hizmet
satın alma seçeneklerinden birini kullanabilmektedir. İngiltere’de ise önleme hizmetleri tamamen
işverenin takdirine bırakılmış, işverenler mümkün olduğu ölçüde işçilerin sağlığını korumakla
yükümlü tutulmuşlardır.
Almanya ve Avusturya’da olduğu gibi, bazı ülkelerde sigorta acenteleri harici önleme
kuruluşu gibi hizmet görmektedir. Örneğin Avusturya Kaza Sigortaları Kurumu işverenler için ülke
çapında 9 adet ücretsiz önleme birimi kurmuştur. Fransa’da dışarıdan bu hizmeti verecek kişileri
akredite eden kurumlar mevcuttur. İspanya’da MUTUAS adlı kaza sigortası üyelerine haricen
önleme hizmeti sunmaktadır.
Harici önleme hizmeti veren kuruluşlar sektöre veya bölgeye göre ihtisaslaşmakta olup
Fransa, Danimarka ve Finlandiya’da bu tür kuruluşlar bulunmaktadır. Örneğin Fransa’da bir kaza
sigortası kuruluşu inşaat sektörü ve kamu hizmetlerinde önleme hizmetlerinde uzmanlaşmıştır.
Avrupa’da koruma ve önleme hizmetlerinin maliyeti işverenlerce karşılanmaktadır.
İtalya’da bazı işveren örgütleri üyelerine serbest piyasa şartlarında fiyatlandırılmış önleme
hizmetleri sunmaktadır. Finlandiya’da ise Devlet maliyetlerin belli bir oranını karşılamaktadır.
Avusturya’da işverenlerce ödenen primlerle bu hizmetler finanse edilmekte ve işverenlerden ayrıca
bir ücret alınmamaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği alanında önleyici ve koruyucu hizmetlerle ilgili en önemli sorunlardan
biri nitelikli eleman noksanlığıdır. Bu durum hem işletme içinde hem de haricen hizmet sunan
kuruluşlarda geçerlidir. İrlanda, İngiltere, İtalya ve İsveç gibi bazı ülkelerdeki yasal düzenlemelerde
koruyucu ve önleyici hizmet sunan kuruluşlarda hangi uzmanların istihdam edileceği
belirtilmemektedir. İspanya’da koruma ve önleme hizmeti veren kuruluşlar işyeri hekimliği, iş
güvenliği, iş hijyeni, ergonomi ve deneysel psikoloji alanlarının her birinden en az bir uzman
istihdam etmek zorundadır. Hollanda’da ise, hizmet sunan bu kuruluşların yeterli kabul edilmeleri
için işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni ve iş organizasyonu alanlarından en az birer uzman
çalıştırmaları zorunludur. Portekiz’de ise bu konuda iki temel disiplin alanı kabul edilmekte, iş
106
sağlığı ve iş güvenliği birbirinden farklı kuruluşlarca yerine getirilmekte, işyeri hekimleri ve iş
güvenliği mühendisi istihdam etmek şart koşulmaktadır.
İş sağlığı ve iş güvenliği uzmanlarının eğitimi konusunda da ülkelere göre değişen
uygulamalar söz konusudur. Almanya’da eğitim şart koşulmuş, ancak eğitimin kimlerce ve nasıl
verileceği, uzmanlığın nasıl elde edileceği belirtilmemiştir. Bu nedenle bu uzmanlar üniversiteler,
enstitüler ve mesleki örgütlerce eğitilmektedir. Portekiz’de ise işyeri hekimliği ve iş güvenliği
mühendisliği alanında kurs veren kurumları düzenleyen ve akredite eden merkezi bir birim
(enstitü) bulunmaktadır. Finlandiya’da uzmanlar her 3 yılda bir kurslara devam ederek uzmanlık
belgelerini güncellemek durumundadır.
Avrupa Birliği ülkelerinde önem verilen bir diğer husus da dışarıdan hizmet veren
kuruluşların kalite kontrolüne yönelik belirli sürelerle geçerli bir belgelendirme ve
akreditasyon sistemine sahip olunmasıdır. Belçika, Danimarka, İspanya, Yunanistan, Hollanda
ve Fransa bu konuda örnektir. Avusturya gibi akreditasyon ve belgelendirme sistemi olmayan
ülkelerde ise, yapılan denetimlerle personel niteliğinin uygunluğu doğrulanmaktadır. Almanya’da
ise belgelendirme zorunlu olmayıp isteğe bağlıdır. Danimarka Akreditasyon Kurumu harici
servislerin hizmetlerinin uygunluğunu yıllık olarak denetlemektedir. (Kaynak: ANDAÇ, M., “Koruyucu
ve Önleyici Servisler”, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Sayı 35)
Ülkemiz de mevzuatını yukarıda sözü edilen AB Direktifine uyumlaştırmak amacıyla,
koruyucu ve önleyici iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini kendi içinde verebilecek işletmeler ile bu
hizmetleri dışarıdan almak durumunda kalacak işletmelerin içinde bulunduğu şartlar dikkate
alınarak yapılması gereken düzenlemeleri yapmaktadır.
D. Avrupa Madenciler Birliği (EUROMINES)
Avrupa madencilik sektörünün sürdürülebilir gelişimini amaçlayan Avrupa Madenciler
Birliğinin (European Association of Mining Industries- EUROMINES) temel hedefleri; maden
endüstrisini geliştirmek, Avrupa kurumları ile gerekli ilişkileri kurmak ve devam ettirmektir.
Bu çerçevede Euromines, madencilik sektöründe, rekabetçilik, çevre, eğitim, sağlık, iş
güvenliği, araştırma&geliştirme, iletişim ve uluslararası işbirliği konularında, Avrupa Birliği
politikaları paralelinde çalışmalar yürütmekte, bu çalışmalar kapsamında, geniş bir bilgi ağı
kurarak, üyelerinin bilgi alışverişini sağlamakta ve sektörde işbirliği olanaklarını geliştirmektedir.
Merkezi Brüksel’de yer alan Euromines’da toplam 15 ülkeden olmak üzere, 15 Birlik ve 25 firma
temsil edilmekte olup bu birlik ve firmalar bünyesinde 350.000 işçi istihdam edilmekte ve 42 çeşit
maden üretilmektedir.
107
Birlik üyeleriyle yılda iki kez toplantı gerçekleştirmekte, böylece sektörle ilgili AB ve diğer
uluslararası mevzuat ve politikaların etkilerinin ve neler yapılabileceğinin tartışılabileceği resmi
düzeyde bir platform sağlamaktadır.
“Birlik Avrupa Madencilik Sektöründe Sürdürülebilir Gelişme” başlığı altında talimatlar
yayımlamakta olup Birlik üyeleri bu talimatlara uymak zorundadır. 1999 yılı Haziran ayında
yayımlanan ve tüm üyelerin sektörde çalışan herkesin iş sağlığı ve güvenliği yönünden en yüksek
standartlara kavuşturulması için teşvik edildiği talimata göre üyeler;
- Gerekli tüm koruyucu tedbirleri almak suretiyle güvenli, sağlıklı ve olumlu çalışma
koşullarının sürekli iyileştirilmesine çalışacak;
- Madencilikle ilişkili potansiyel riskleri tespit edip asgari düzeye indirecek ve bu riskleri
bertaraf etmeye veya azaltmaya yönelik uygun önleyici tedbirleri hayata geçirecektir.
Ayrıca üyelerin genel olarak uymakla yükümlü olduğu hususlar aşağıda belirtilmektedir:
-
Faaliyetlerini sürekli gelişim esasları çerçevesinde yürütmek.
-
Finansal konularda, çalışmalarının çevresel ve sosyal boyutlarında tüm ilişkilerini hesap
verebilirlik ilkesi doğrultusunda yürütmek.
-
Bilimsel ve teknik gelişmeler ve ekonomik şartlar dengesi içerisinde çevresel
performanslarını sürekli geliştirme arayışı içerisinde olmak.
-
Arama faaliyetlerinden madenin kapanmasına kadarki tüm süreçte çevrenin korunması
ilkelerine uymak.
-
Ürünlerin doğru kullanımı, geri dönüşümü ve uygun atık bertarafını teşvik etmek.
-
Faaliyetlerinden etkilenen insanların haklarına, kültür ve değerlerine saygılı olmak.
-
Paydaşları ile etkin ve şeffaf bir diyalog ve iletişim ortamı kurmak, uygun raporlama
sistemlerini oluşturmak.
Gerçekleşen Genel Kurul toplantılarında idari ve finansal konuların yanı sıra, Birlik
bünyesinde oluşturulan komiteler ve gruplar tarafından yapılan çalışmalar ve son gelişmeler
hakkında bilgi verilmektedir. Ülkemizden de İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel
Sekreterliği
ve
Türkiye
Madenciler
Derneği
Euromines’a
üye
kuruluşlardır.
(Kaynak:
http://www.euromines.org)
E. Uluslararası Kimya, Enerji, Maden ve Genel İşçi Sendikaları Federasyonu (ICEM)
Uluslararası Kimya, Enerji, Maden ve Genel İşçi Sendikaları Federasyonu (ICEM International Federation of Chemical, Energy, Mine and General Workers' Unions), işkolu esasına
dayalı, hızla büyüyen bir uluslararası işçi federasyonu olup, bütün kıtalarda aynı sektörden
sendikaları çatısı altında bir araya getirmektedir. 1995 yılında kurulan federasyonun organları,
Başkanlık, Kongre, İdari Komite ve Sekretarya olup Kongrenin en az dört yılda bir toplanması
öngörülmektedir.
108
Merkezi Cenevre’de bulunan federasyonun başlıca faaliyet konuları şunlardır:
- İşçi hakları, çalışma hayatında eşitlik, iş sağlığı ve güvenliği ile çevreyi koruma
standartlarının dünya ölçeğinde en yüksek düzeye çıkarılması gibi alanlarda çokuluslu şirketlerle
küresel sözleşmeler yapılması ve bu sözleşmelerin izlenmesi,
- Küresel şirketlerde sendika temsilcilerinin birbiriyle irtibatının sağlanması,
- Uyuşmazlıklar sırasında üye sendikalara destek verilmesi,
- Sendikaların zayıf olduğu veya bulunmadığı ülkelerde sendikal örgütlerin güçlendirilmesi,
- İş sağlığı ve güvenliği standartlarından toplu sözleşmeye kadar birçok alanda bilgi ve
uzmanlık sağlanması,
- Birleşmiş Milletler, ona bağlı örgütler ve hükümetler arası kuruluşlarda işçilerin temsil
edilmesi ve çıkarlarının korunması,
- Sendika üyeleri, yöneticileri ve çalışanlarının eğitilmesi.
ICEM taşkömürü ve linyit, metal ve metal dışı mineraller, kil, kum, çakıl ve değerli taşların
bulunması, çıkartılması ve işlenmesi başta olmak üzere çeşitli işkollarında faaliyet göstermektedir.
Hâlihazırda, ICEM, 132 ülkeden 467 sendikayı temsil etmektedir. Ülkemizden Genel Maden İşçileri
Sendikası ve Türkiye Maden İşçileri Sendikasının da aralarında bulunduğu 14 sendika federasyona
üyedir.
ICEM ırk, milliyet, cinsiyet ve inanç farkı gözetmeksizin bütün işçileri bir araya getirmeyi
amaçlamakta ve sürdürülebilir endüstriyel gelişmeyi desteklemektedir. İşyerinde iş güvenliği ve
sağlığı standartlarını geliştirmek için kampanyalar yürütmektedir. Kamuoyunu bilgilendirme
çalışmaları kapsamında da yılda iki kez “ICEM Global Info” adlı bir dergi yayımlamaktadır (Kaynak:
http://www.icem.org/tr).
Bazı ülkelerdeki İSG yapı ve uygulamalarının anlatılması, konunun anlaşılması yönünden
yararlı olacağından aşağıda kısaca değinilmektedir.
II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ÜLKE
UYGULAMALARI
Maden rezervleri ve üretim büyüklüğü bakımından ABD, Çin, Güney Afrika, Kanada,
Avustralya ve Rusya dünyanın önde gelen ülkeleridir. Dünya ticaretinde madencilik ürünleri
arasında ihracat değerlerine göre ham petrol, demir dışı metaller ve endüstriyel mineraller önemli
yere sahiptir. Dünya ticaret rakamları incelendiğinde çelik, bakır, kurşun ve kalay gibi geleneksel
metallerin kullanımı düşerken, ileri seramik malzemeleri, plastik ve polimer gibi yüksek teknoloji
ürünü malzemelerin kullanımının giderek arttığı görülmektedir.
Günümüzde, dünyada yaklaşık yıllık 1,5 trilyon ABD doları değerinde 10 milyar tonun
üzerinde maden üretilmektedir. Bunun %75’i enerji ham maddeleri, %10’u metalik madenler ve
109
%15’i endüstriyel ham madde üretimine aittir. Verilen değerler madencilik endüstrisinin dünya
ekonomisi için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
Dünya ekonomisinde önemli bir yere sahip olan ABD’de maden ve madenciliğe dayalı
sanayilerin toplam üretimi yıllık 27,6 milyar ABD doları civarında olup, ekonomiye sağladığı toplam
katma değer 2,28 trilyon dolara ulaşmaktadır. Bu rakamın bütün ekonomi içindeki payı 2008 yılı
itibarıyla %16 seviyesindedir.
Yine dünya madenciliğinde önemli yeri olan Kanada’da madencilik sektöründe 2008 yılında
58.506 işçi doğrudan çalışmaktayken, maden zenginleştirme ve ilgili imalat sanayisinde çalışan
işçilerle birlikte toplam sayı 351.400 kişiye ulaşmaktadır. Toplam madencilik üretimi 2009 yılında
45,3 milyar ABD doları civarındadır (Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries 2009,
United States Government Printing Office, Washington, 2009).
İş sağlığı ve güvenliği, sadece ülkemizde değil, tüm dünyada önemli bir sorun alanıdır. ILO
verilerine göre her yıl 2.200.000 insan iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle hayatını
yitirmektedir. Tüm dünyada her yıl 270 milyon iş kazası ve 160 milyon iş kaynaklı hastalık
yaşanmaktadır. Her yıl 438.000 çalışan işyerinde karşılaştığı zehirli maddeler nedeniyle yaşamını
yitirmekte, tüm kanser vakalarının %10’unu mesleki kanserler oluşturmaktadır. Her yıl 60.000
ölümcül kaza meydana gelmekte, her 10 dakikada 1 kişi iş kazası nedeniyle yaşamını yitirmektedir.
Şekil 10: Dünyada İş Kazaları İle İlgili Sektörel Veriler
Şekildeki verilere göre; gerçekleşen 6 ölümcül iş kazasından biri inşaat sektöründe
yaşanmaktadır. Ancak, iş kazası sayısı bakımından olmasa da, ölümlü kaza oranı bakımından
madencilik sektörünün en riskli sektör olduğu, bir başka ifade ile madencilik sektörünün çalışan
sayısına göre en yüksek ölümlü iş kazası oranına sahip olduğu açıkça görülmektedir. İş kazası
nedeniyle vuku bulan ölümlerin neredeyse 1/3’ü madencilik sektöründe olmaktadır.
110
Bu meyanda, ILO verilerine göre;
Dünyadaki işgücü: 3 Milyar
Kadın işgücü: 1.2 Milyar
İşle ilgili ölümler: 2.31 Milyon
İş kazaları: 337 Milyon
Meslek hastalıkları: 160 Milyon
Dünya GSMH: 30 Trilyon ABD Doları
olarak belirtilmektedir.
İş sağlığı ve güvenliği kaynaklı kayıp: (1.2 Trilyon ABD Doları) GSMH’nın %4’ü düzeyindedir
(Kaynak:World Day for Safety and Health at Work 2009-Facts on-ILO, Safework-Introductory Report-2008-ILO).
Şili'de toprak altında mahsur kalan madencilerin yaşadıkları dünya kamuoyunun ilgisini
madencilik sektöründe yaşananlara çevirmiştir. Ancak medyanın olayın insani yönüne ağırlık
vermesi nedeniyle sektörün gerçek yüzü biraz gölgede kalmıştır. Şili'deki maden kazasında,
medyanın başından itibaren büyük ilgi gösterdiği olayın insani yönü dikkatlerin odağına oturmuş
ve olayın mutlu sonla bitmesi konuya ilişkin olası tartışmaların ikinci plana itilmesine neden
olmuştur.
Dünya çapında madencilik sektöründe yaşanan iş kazalarında yılda on ila yirmi bin kişi
hayatını kaybetmektedir. ILO'ya göre küresel emek gücünün yüzde birini istihdam eden madencilik
sektörü ölümle sonuçlanan iş kazalarının %8’ine sahne olmaktadır. Bu kazaların büyük kısmından
da medyanın ve dünya kamuoyunun haberi olmamaktadır.
Maden kazalarında en kötü bilânçoya sahip ülke olan Çin’de 16.10.2010 tarihinde
yaşananlar, buna örnek olarak verilebilir. Şili’de dünya medyasının naklen yayımladığı madencileri
kurtarma operasyonu yapılırken, Çin bir madencilik trajedisi daha yaşamıştır. Ülkenin orta
kesimindeki Henan eyaletinde 16 Ekim 2010 günü gaz sızıntısından dolayı 37 kişi ocakta mahsur
kalmış ve hayatını kaybetmiştir. Aynı ocakta 2 yıl önce meydana gelen diğer bir gaz sızıntısında 23
kişi ölmüştür. Şili’de 33 kişinin kurtarılması, Henan’da 37 işçinin hepsinin öldüğünün açıklanması
Çin’de tartışmalara yol açmıştır. Çin’de ocakların etkili şekilde denetlenmediği ve kötü yönetildiği
iddia edilmekte; madenlerin çoğunda kurtarma araçları, yiyecek veya su bulunmadığından ve
havalandırma sisteminin yetersiz olduğundan bahsedilmektedir. Ocakların güvenliğindeki
yetersizlik resmi yayın organlarında da dile getirilmiştir. Çin’de geçen yıl meydana gelen maden
kazalarında 2600’den fazla insan hayatını kaybetmiştir. Çin dünyada kömürün %35’ini
üretmekteyken kazaların %80’i bu ülkede meydana gelmektedir.
111
Ücra bölgelerde yaşanan, ölü sayısının düşük olduğu birçok maden kazası tamamen
gözlerden uzak kalmakta, ancak ölü sayısının çok yüksek olduğu durumlarda olay kamuoyu
gündemine yansımaktadır. Ukrayna’da 2007 yılında yaşanan kaza bunun bir örneğidir. Ukrayna’nın
Doğu Donetsk bölgesindeki bir kömür madeninde grizu patlaması sonucunda oluşan çökme
nedeniyle 100’ü aşkın madenci hayatını kaybetmiştir. Bu olaya dünya medyasının gösterdiği ilginin
kaynağı da tabii ki ölü sayısının çok yüksek olmasıdır. Ancak her yıl Ukrayna madenlerindeki
kazalarda 100’ün üzerinde madenci hayatını kaybetmektedir. Ukrayna madenleri çok derin
oldukları için özellikle tehlikeli olarak değerlendirilmektedir.
Madencilik sektörünü denetim altına almada ilk adımlar İngiltere’de atılmıştır. 19. yüzyılda
dünya kömür üretiminde lider konumda olan İngiltere, madenlerindeki kazalar açısından da en
önde yer almıştır. Bu sektörün denetlenmesine yönelik adımlar atılmasını sağlayan unsurlardan
biri, sendikal faaliyetler olmuştur. Uluslararası Madenciler Sendikaları Federasyonuna (ICEM) göre,
sendikalara günümüzde önemli bir rol düşmektedir: “Sendikalı olmayan bir madencinin güvenlikli
olmayan bir işyerinde çalışmayı reddetmeye, işvereni bu konuda sorgulamaya gücü yetmez.
Çalışanların sendikalı olduğu hangi madene baksanız ölüm ve yaralanmaların sendikasız madenlere
göre çok daha düşük olduğunu görürsünüz.”
Bağımsız sendikalar kurulmasına izin verilmeyen Çin, dünyanın en büyük kömür üreticisi
olup, yukarıda belirtildiği üzere, bu ülke madencilik sektöründe yaşanan ölümler açısından da
dünyada en önde gelmektedir. Çin Hükümetinin maden kazalarının önlenmesi konusunda önemli
adımlar attığı anlaşılmaktadır. Çin Ulusal Enerji İdaresi 2010 yılının ilk 9 ayında toplam üretimleri
125 milyon tonu geçen 1355 küçük ocağın kapatıldığını açıklamıştır. Açıklamada 2010 yılı için
belirlenen yaklaşık 122 milyon tonluk iptidai üretim kapasitesinin (küçük ocakların) tasfiye
edilmesi hedefinin geçildiği de vurgulanmıştır. Çin Hükümeti ayrıca ocaklarda şartların
iyileştirilmesi ve denetimlerin artırılması üzerinde önemle durmaktadır.
Çin’in kömür sektöründeki sorunlarının başında; merkeziyetçi yönetimin yetersizliği,
kaynakların israfı, çevre kirliliği, düzensiz işletmecilik ve sık görülen kazalar gelmektedir. Çin
Hükümeti maden şirketlerinin anonim şirketler haline gelmelerini ve modern bir kömür sektörü
oluşturulmasını hedeflemekte; bunun için de bu şirketlere geri kalmış teknolojilerini yenilemeleri
için sermaye ve vergi konularında destek sağlamaktadır. Çin’de halen 11.200 ocağın üretim
kapasitesi 300.000 ton/yılın altındadır. Çin hükümeti kömür şirketlerinin yıllık üretim
kapasitelerini 800.000 tonun üzerine çıkarmayı ve şirketlerin toplam üretimlerinin de 50 milyon
tonu geçmesini hedeflemektedir. Devlet Konseyi ayrıca birleşme sürecinde işçilerin ve
yatırımcıların haklarının korunacağını, nehir taşımacılığının da geliştirileceğini açıklamaktadır.
Maden kazalarının sıklıkla yaşandığı ülkeler sadece görece az gelişmiş veya gelişmekte olan
ülkeler değildir. 2010 yılı başlarında ABD’nin Batı Virginia kesimindeki Montcoal’da yaşanan bir
kazada, 25 madenci hayatını kaybetmiştir. Montcoal’daki patlama öncesinde Amerika’da
112
madencilik sektöründe ölümlerin azalma trendine girdiği görülmektedir. Ancak Nisan ayındaki
kazada 25 kişinin birden ölmesi ülke kamuoyunda büyük yankı uyandırmıştır. Sivil toplum
örgütlerinin temsilcileri tarafından, ölü sayısının yüksek olmasının nedeni gerekli güvenlik
önlemlerinin alınmaması ve bunun da nedeni, çalışanlarda işyeri güvenliğine ilişkin önlemlerin
gereğinden fazla olduğu düşüncesinin yaygınlaşması olarak ifade edilmektedir. Ülkede hâlihazırda
hakim olan düşüncenin iş hayatını düzenlemeye yönelik kuralların azaltılması gerektiği olduğu,
madenleri denetlemek için yeterli sayıda müfettiş bulunmadığı, ihmalleri saklamak için kömür
madenlerinin olduğundan iyi gösterildiği ve Devletin duruma müdahale edip bu sektörü denetim
altına alması gerektiği ifade edilmektedir (Kaynak: http://www.bbc.co.uk/turkce/multimedya/
2010/10/101021_gundemwk42.shtml).
ABD’de Maden Kanunu olarak bilinen Federal Maden Sağlık ve Güvenlik Kanunu 1977
yılında çıkarılmış olup Madenlerde Sağlık ve Güvenlik İdaresinin (Mine Safety and Health
Administration-MSHA)
faaliyetlerini
düzenlemektedir.
Madencilerin
haklarını
artıran
ve
madenlerde sağlık ve güvenlik şartlarının geliştirilmesini öngören Maden Kanunu’nun kabul
edilmesi ile 1977’de yılda 277 ölümün yaşandığı sektördeki yıllık ölüm sayısı 2000 yılı itibarı ile
86’ya gerilemiştir. Ülkede madencilik sektöründe meydana gelen iş kazaları ile ilgili
istatistiki bilgiler de 1978 yılından itibaren MSHA tarafından tek bir merkezde toplanmıştır.
Kurumun amacı madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ölüm, yaralanma ve hastalıkların
önlenmesi
ve
madencilerin
tanımlanmaktadır.
Maden
sağlıklı
Kanunu
şartlarda
uyarınca
çalışmasının
MSHA
sağlanması
müfettişlerinin
yeraltı
olarak
maden
işletmelerinde yılda dört kez; yer üstü maden işletmelerinde ise yılda iki kez teftiş yapması
gerekmektedir (Kaynak: Briefing By Department Of Labor, Mine Safety And Health Administiration On
Disaster Of Massey Energy’s Upper Big Branch Mine-South, Mine Safety and Health Administiration-MSHA, 2010,
http://www.msha.gov/PerformanceCoal/DOL-MSHA_president_Report.pdf).
Kurum resmi internet sitesinde madencilik sektöründe iş sağlığı ve güvenliğine yönelik
olarak ayrıntılı istatistiklere ve meydana gelen kazalarla ilgili hazırlanan raporlara yer vermektedir.
Raporlar halkın erişimine açık tutulmakta ve ilgililerin kaza hakkında yaptıkları yorumlar siteden
izlenebilmektedir. Uygulama sayesinde benzer kazaların önlenmesine katkı sağlayabilecek bilgi ve
belgeler interaktif (katılımcı) bir ortamda paylaşılabilmekte olup, (http://www.mshahelp.com/) ve
(örneğin; http://www.msha.gov/fatals/2010/FAB10m22.asp) adreslerinden meydana gelen kazalarla
ilgili bilgi alınabilmekte, kaza nedenlerinin değerlendirilmesi, önlemeye yönelik tedbirler ve
benzeri konularda görüş ve öneriler sunulabilmektedir.
113
A. ABD Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği
Amerika Birleşik Devletleri 2007 yılı dünyada belirlenmiş kömür rezervlerinin yaklaşık
%26,3’üne sahip olup, 2008 yılı dünya kömür üretiminin (6,797 milyar ton)’de yaklaşık (1,075
milyar ton ile) %16’sını üretmiş bulunmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri özellikle 1960 yılından sonra ürettiği kömürlerin büyük bir
kısmını, ısı ve elektrik üretimine yöneltmiştir. Özellikle 1966 yılından sonra başlayan sektör bazlı
tüketimdeki değişimler, kömürün tüketim yönünün ağırlıklı olarak enerji üretim sektörüne doğru
yöneldiğini göstermektedir. Ülkede 1966 yılında, enerji üretim sektörü için 242 milyon ton kömür
tüketilmişken bu değerin, 2007 yılında 949,3 milyon ton’a yükseldiği görülmüştür. 2007 yılında
tüketilen toplam 1.024.080.000 tonluk kömür miktarı içinde, enerji üretimi için tüketilen kömür
oranı %92,7 olarak gerçekleşmiştir.
Şekil 11: ABD Kömür Üretim, Tüketim ve Kömür Endüstrisindeki İstihdam Değerleri (1900-2006)
Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010
ABD’de kömür madenciliği konusunda alınan ilk karar, 1891 yılında kongreden geçen
Madenciliğin Güvenli Yönetimi Tüzüğü’dür. Bu Tüzük, ABD topraklarındaki madenciliğin yanında,
yeraltı kömür madenlerinin havalandırılması için yaptırımlar getirmiş ve 12 yaş altı çocukların bu
madenlerde çalışmasını yasaklamıştır.
114
Aşağıdaki resimlerde ABD’de maden ocaklarında çalıştırılan kadın ve çocuklar
gösterilmektedir (Kaynak: BOZOĞLAN M., Ülkemizdeki Kömür Madenciliğinde İş Sağlığı ve Güvenliği
Mevzuatının Gelişimi, 2010):
Resim 3: ABD’de Maden İşçisi Kadın ve Çocuklar (1936)
Resim 4: Havalandırma Kapısından Sorumlu Çocuk Kömür İşçileri, Pensilvanya 1911
ABD’de, 1907 yılında yaşanan maden ocaklarındaki patlamalar sonrası oluşan kazalarda
binlerce
maden
işçisinin
hayatını
kaybetmesi,
1910
yılında
ülkede
özellikle,
kömür
madenciliğindeki kazaları azaltmak ve maden güvenliği ve sağlığının araştırılması için yetkili,
Maden Bürosu adlı bir ajansın kurulmasına yol açmıştır. Ajansta çalışan yetkililerin, denetlemek
için maden sahalarına girmelerine ise ancak 1941 yılından sonra izin verilebilmiştir. ABD Kongresi
1947 yılında ise, ilk kez yasal bir sürecin başlaması için Maden Güvenliği Kod Sistemini uygulamaya
koymuştur.
1952 yılında ise ABD’de, Maden Bürosuna sınırlı da olsa, bazı yeraltı kömür madenlerini
yıllık olarak denetleme ve ortaya çıkan tehlikeli durumda kapatılmasına karar verme gibi yetkiler
veren, Federal Kömür Madenciliği Güvenliği Yasası çıkarılmıştır. Bu yasada, yetkililerin denetlemek
üzere maden sahalarına girmelerinin engellenmesine ve belirlenen güvenlik ihlallerine karşılık,
sadece para cezası getirilmiştir olup bu durum 1966 yılındaki düzenlemeye kadar da devam
etmiştir.
115
1968 yılında, Batı Virginia Farmington’daki 9 Nolu Maden Ocağında gerçekleşen patlamada,
78 madencinin hayatını kaybetmesi sonucu, yasal boşluğun doldurulması için, genelde Kömür
Yasası olarak da bilinen Federal Kömür Maden Sağlığı ve Güvenliği Yasası, 1969 yılında kabul
edilmiştir.
1969 Kömür Yasası, maden ocaklarındaki patlamaların ve yangınların önlenmesini ile
etkilerinden korunma ve havalandırmaya ilişkin pek çok maden güvenliği ve sağlığı ile ilgili
madencilik işletmelerinin uyması gereken düzenlemeleri güçlendirmiştir.
Ayrıca bu kanunla, federal yetkililerin hem yeraltı ve hem de açık ocak kömür
işletmelerindeki yetkileri arttırılmış ve bu işletmelerin iki ve dört yıllık denetleme periyotları ile
denetlenmeleri sağlanmıştır. İşletmelerde ortaya çıkan tüm yasa dışı uygulamalara da para cezaları
getirilmiştir. Yine bunun yanında, tüm kömür işletmeleri için güçlendirilmiş güvenlik ve sağlık
standartları getirilmiştir. Bu standartlar, sağlık ve güvenliğin gelişmesi için özel ve zorunlu
prosedürlerin uygulanmasını sağlamıştır. Bu sayede de madenciler için oldukça önemli olan ve
alınan tazminatlar nedeniyle de ön plana çıkamamış bir hastalık olan kömür tozundan kaynaklı
pnömokonyoz ve siyah akciğer rahatsızlığının önüne geçilmeye çalışılmıştır.
1976 yılında ise, Kentucky’deki maden ocaklarında yaşanan iki patlama sonucu, madenci ve
kurtarma ekiplerinin de içinde yer aldığı 26 kişinin hayatını kaybetmesi, Federal Maden Emniyeti
ve Sağlık Yasası’nın 1977 yılında kabul edilmesini sağlamıştır. Bu yasayla kömür madenciliğinin
dışında yer alan maden ocakları da kapsama alınmıştır. Kısacası 1969 yasasının kapsam ve
uygulama açısından genişlemesi sağlanmış ve ABD Maden Güvenlik ve Sağlık İdaresi (MSHA)
kurulmuştur.
Dünya’da kömür madenciliği açısından ölümlü kazaların tarihsel olarak istatistiki
bilgilerinin en iyi ve düzenli tutulduğu ülkelerden birisi Amerika Birleşik Devletleridir. Ülkede 1970
-2010 yılları arasında meydana gelen beş veya daha fazla ölümlü kömür madeni kazaları aşağıdaki
tabloda verilmektedir.
Tablo 18: ABD’de 1970 -2010 Yılları Arası
TARİH
MADEN
Upper Big Branch Mine-South,
05.04.2010
Performance Coal Company
Crandall Canyon Mine, Genwal
06.08.2007
Resources Inc.
Darby Mine No. 1, Kentucky Darby
20.05.2006
LLC
Sago Mine, Anker West Virginia
02.01.2006
Mining Company Inc.
No. 5 Mine, Jim Walter Resources,
23.09.2001
Inc.
07.12.1992 No. 3 Mine, Southmoutain Coal Co.
William Station No. 9 Mine, Pyro
13.09.1989
Mining Co.
Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları
BÖLGE
KAZA TÜRÜ
ÖLÜM
Raleigh County, Montcoal,
Toz veya Gaz
29
West Virginia
Patlaması
Emery County, Huntington,
Göçük
6
Utah
Harlan County,
Patlama
5
Middlesboro, Kentucky
Upshur County,
Patlama
12
Buckhannon, West Virginia
Tuscaloosa County,
Patlama
13
Brookwood, Alabama
Wise Co., Norton, Virginia
Patlama
8
Union Co., Wheatcroft,
Patlama
10
Kentucky
TARİH
MADEN
Loveridge No. 22, Consolidation
Coal Co.
BÖLGE
Marion Co., Fairview, West
06.02.1986
Virginia
Emery Co., Orangeville,
19.12.1984 Wilberg Mine, Emery Mining Corp.
Utah
McClure No. 1 Mine, Clinchfield Coal Dickinson Co., McClure,
21.06.1983
Co.
Virginia
Floyd Co., Craynor,
20.01.1982 No. 1 Mine, RFH Coal Co.
Kentucky
Marion Co., Whitwell,
08.12.1981 No. 21 Mine, Grundy Mining Co.
Tennessee
07.12.1981 No. 11 Mine, Adkins Coal Co.
Knott Co., Kite, Kentucky
Dutch Creek No. 1, Mid-Continent
Pitkin Co., Redstone,
15.03.1981
Resources, Inc.
Colorado
Ferrell No. 17, Westmorland Coal
Boone Co., Uneeda, West
07.11.1980
Co.
Virginia
Moss No.3 Portal A, Clinchfield Coal Dickinson Co., Duty,
04.04.1978
Co.
Virginia
Schuykill Co., Tower City,
01.03.1977 Porter Tunnel, Kocher Coal Co.
Pennsylvania
Letcher Co., Oven Fork,
9-11.03.1976 Scotia Mine, Blue Diamond Coal Co.
Kentucky
Wyoming Co., Itmann, West
16.12.1972 Itmann No. 3 Mine, Itmann Coal Co.
Virginia
Blacksville No. 1, Consolidation Coal Monongalia Co., Blacksville,
22,07.1972
Co.
West Virginia
Nos. 15 and 16 Mines, Finley Coal
30.12.1970
Leslie Co., Hyden, Kentucky
Co.
Kaynak: http://www.msha.gov/mshainfo/factsheets/mshafct8.htm
116
KAZA TÜRÜ
ÖLÜM
Boğulma
5
Yangın
27
Patlama
7
Patlama
7
Patlama
13
Patlama
8
Patlama
15
Patlama
5
Boğulma (Oksijen
Yetersizliği)
5
Su Baskını
9
Patlama
26
Patlama
5
Yangın
9
Patlama
38
1977 yılı Federal Maden Emniyeti ve Sağlık Yasası ile yeraltı kömür madenleri, yılda dört
kez MSHA müfettişlerince denetlenmeye başlanmıştır. Ayrıca yasa ile madencilere, kendi
güvenliklerini kontrol etme ve ihlalleri raporla bildirme imkanı da tanınmış ve bu nedenle işveren
tarafından herhangi bir şekilde cezalandırılamayacakları da, hüküm altına alınmıştır.
Yasa kapsamınca raporlanacak bazı güvenlik ihlalleri ise aşağıdaki gibi belirlenmiştir.
1. Madendeki bir kişinin ölümü,
2. Madendeki bir kişinin ağır yaralanması,
3. Madende ortaya çıkan sıvı veya gaz kaçağı ile su baskını,
4. Önlemi alınmamış ateşleme, gaz veya toz patlaması,
5. 30 dakikadan daha fazla süren maden yangınları,
6. Ateşleme, kumlama, kimyasal veya patlayıcılardan kaynaklı patlama,
7. Tavan çökmeleri nedeniyle havalandırmanın bozulması veya engellenmesi,
8. Kömür veya kaya patlaması nedeniyle, bir saatten fazla süren madenden çekilme ve
çalışma etkinliğinin bozulması,
117
9. Acil durumlarda verilen siparişlerin yerine getirilmesi için, madencilerin tahliyesinin
geciktirilmesi veya kararsız davranışlar,
10. Yamaçlarda tehlikeli olarak, 30 dakikadan fazla süren ekipman hasarlarından dolayı
ortaya çıkan yaralanma veya ölümler.
ABD’de 2006 yılında yeraltı kömür ocaklarında meydana gelen ve yine 19 işçinin ölümüne
neden olan olaylar yasal tartışmaları yeniden gündeme getirmiş ve Kongreden acil olarak, madende
iletişim, oksijen temini, sığınma odaları ve izleme sistemleri için ek ödenek geçirilmiş ve ayrıca,
Maden Geliştirme ve Yeni Acil Müdahale Yasası’nın (2006) kabul edilmesi ve Ulusal Madencilik
Derneğinin kurulması sağlanmıştır. Bu dernek; ihtiyaç duyulan kurtarma ve iletişim eğitimlerinin
daha yaygın olarak gerçekleştirilmesini sağlayacak ve bu konuda gerçekçi staj, acil müdahale,
kurtarma ve kaçış yeteneklerinin uzmanlaşmasını gerçekleştirecektir. Ayrıca bu dernek, madencilik
kuruluşları arasında, insan davranışları ve kapsamlı bir risk yönetiminin gerçekleşmesi için
güvenlik kültürünün oluşturulmasını hedefleyecektir.
ABD’de; 1996 yılında, 29 sayılı Maden Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (Mine Health and Safety
Act) yayınlanmış ve 15 Aralık 2006 tarihinde de güncellenmiştir. Söz konusu bu kanun genel
olarak;
Tanım ve Kapsamı
Madendeki Sağlık ve Güvenlik Şartları
Sağlık ve Güvenlik Temsilcileri ve Komiteleri
Üçlü Kurumlar
(a) Maden Yönetmeliği Danışma Kurulu;
b) Madencilik İş Sağlığı Danışma Kurulu ve
c) Maden Güvenliği Araştırma Danışma Komitesi
Maden Sağlığı ve Güvenliği Müfettişliği
İlgili Bakan Yetkisi (Kamu Sağlığı ve Güvenliği ile ciddi çevre sorunlarının ortaya çıkması
durumunda madendeki çalışmayı yasaklama yetkisi)
Yasal Bildiriler ve Suçlar ve Genel Hükümler
ana başlıklarından oluşmaktadır.
Özellikle Kanunun 2. maddesi işverene; madenlerdeki sağlık ve güvenlik ile ilgili aşağıdaki
sorumlulukları yüklemiştir.
a) Madene bir sorumlu yöneticinin atanması durumunda ilgili kamu kurumuna bildirilmesi,
b) Madendeki iş ve işlemlerden sorumlu olacak bir veya daha fazla yöneticinin atanmasının
işverenin yasalar karşısındaki sorumluluğunu kaldırmayacağı,
c) İşverenin iş ve işlemlerden teknik veya idari olarak sorumlu müdürleri atayabileceği
ancak, yasal sorumluluğunun devam edeceği,
d) İşverenin çalışanlar için, madende uygulanabilir sağlık ve güvenlik önlemlerini alması,
118
e) İşverenin madende sağlık ve güvenlik ile ilgili malzeme ve donanımları bulundurması,
f) İşverenin madende sağlık ve güvenlik ile ilgili personeli bulundurması,
g) İşverenin madende direkt çalışanlar başta olmak üzere ortamdaki çalışanlardan aldığı
bilgilerle sağlık ve güvenlikle ilgili politikalarını belirlemesi ve bunu sağlık ve güvenlik komitesine
danışması,
h) İşverenin madendeki uygulamalar ile ilgili kamu tarafından belirlenen kodları kullanması
ve bunlarla ilgili revizyon için de sağlık ve güvenlik komitesine danışması,
i) İşverenin sağlık ve güvenlik eğitimini sağlaması,
j) Madende sağlık ve güvenlik açısından risk değerlendirmesi yapması,
k) Madende, meslek hijyenini sağlaması ve bunun ölçümünü yapması ve kayıt altına alması,
l) Madende çalışanın karşılaşacağı sağlık problemlerinin giderilmesi için tıbbi gözetim
sistemini kurması ve kayıtlarını tutması,
m) Madende ortaya çıkan kaza ve tehlikelerin kayıtlarının tutulması ve bunun bir
kopyasının mutlaka Sağlık Müfettişliğine bildirilmesi,
n) Madende ortaya çıkan olağanüstü sağlık problemi kaydının gizli tutulması ve bu
kayıtların mahkemelerin taleplerinin dışında açıklanmaması ve 40 yıl süreyle muhafaza edilmesi
ancak, bu süre içinde tıbbi gözetim altında bulundurulması,
o) Tıbbi yıllık raporların, çalışanların sağlık problemlerinin ve olağanüstü sağlık
durumlarının, isimlerin belirtilmeden, hekim ve sorumlu ile birlikte raporlanması,
p) Sağlık problemleri nedeniyle çalışanın önce tedavisinin yapılması ve meslek hastalığı
veya tıbbi gözetim zorunluluğu olması halinde ise 30 günden sonra işine son verilmesi ve bu
kararın ekinde tıbbi belgelerinde bulundurulması,
r) İşverenin çalışanları için tüm klinik, muayene, tıbbi testler için yapılan masrafları
ödemesi,
s) Çalışanların kendileri ile ilgili tutulan bilgileri (tıbbi gözetim, meslek hijyen ölçümü,
karşılaşabileceği sağlık tehlikesi ve meslek hastalıkları doktorunun incelemeleri gibi) alabilme
hakkı,
ş) Çalışanın işine son verilmesi durumuna itiraz hakkı,
t) Madende kullanılan malzeme ve yapıların kabul edilebilir ölçüler içinde ve ergonomik
ilkelere uygun olarak tasarımı, imalatı, montajı ve kurulumunun sağlık ve güvenlik ilkelerine uygun
bir şekilde olması,
u) Çalışanların, sağlık ve güvenlik kurallarına uyması, başta kendisi ve tüm çalışanların
emniyetini ve iş emniyetini dikkate alarak hareket etmesi ve bu amaçla koruyucu malzeme ve
giysilerin kullanılması ve buna özen gösterilmesi,
v) Çalışma ortamının sağlık ve güvenlik açısından tehlikeli boyuta gelmesi durumunda,
işyeri sağlık ve güvenlik sorumlusunun uyarması üzerine, işyerinin acilen terk edilmesi, sağlık ve
119
güvenlik komitesinin işyerinin acil durumlarda terk edilmesine yönelik prosedürlerin dikkate
alınarak çalışma ortamlarının terk edilmesi,
y) İşyerinde sağlık ve güvenlikle ilgili alınan tüm tedbirler için harcanan bedellerin,
çalışandan alınmaması veya çalışanın herhangi bir hak kaybına uğratılmaması.
Ayrıca, bu kanun kapsamında madendeki her bir vardiyada 20 çalışan için, bir sağlık ve
güvenlik temsilcisinin bulundurulması hükmü getirilmiştir. MSHA madenlerdeki tüm ölümleri
incelediği için bunlardan, direkt madencilik faaliyeti dışındakileri (ölüm nedeni sigara, cinayet,
intihar
v.b.
olanlar)
madencilik
sektörünün
güvenlik
performansını
değerlendirmede
kullanmamaktadır. Bu tip şüpheli ölümler, Ölüm Gözden Geçirme Komitesi tarafından
belirlenmekte ve tutulan raporlarda ölüm nedeni olarak da, sigara, cinayet, intihar, doğal nedenler
şeklinde, ifade edilmektedir.
MSHA madenlerle ilgili sayısal verileri ve denetim bilgilerini internet sayfasında
yayımlamakta olup aşağıdaki üç tabloda sırasıyla tüm madenler, kömür ve kömür dışı madenlere
ilişkin veriler yer almaktadır:
Tablo 19:
2003
14.391
320.149
56
ABD Tüm Madenlere İlişkin Veriler
2004
2005
2006
2007
14.478
14.666
14.885
14.871
329.008
344.837
363.497
378.123
55
58
73
67
Maden Sayısı
Madenci Sayısı
Ölümler
Ölüm Oranı (200.000
0.0197
0.0184
0.0183
0.0220
0.0199
çalışma saati için)
Kazalanma Oranı
4.23
4.05
3.92
3.64
3.43
(200.000 çalışma saati
için)
Toplam Maden Sahası
50
51
45
43
44
Denetimi (saat/maden)
Tespit Edilen Mevzuata
109.675
120.812
127.941
140.235
144.578
Aykırılıklar
Önemli ve Yapısal
32
33
32
32
30
Tespitlerin Oranı (%)
Cezalar (milyon dolar)
19.9
27.7
24.9
35.1
74.5
Kaynak: http://www.msha.gov/MSHAINFO/FACTSHEETS/MSHAFCT10.pdf
Tablo 20: ABD Kömür Madenlerine İlişkin Veriler
2003
2004
2005
2006
2007
Kömür Madenlerinin
1972
2011
2063
2113
2030
Sayısı
Madenci Sayısı
104.824
108.734
116.436
122.975
122.936
Ölümler
30
28
23
47
34
0.0312
0.0273
0.0205
0.0400
0.0293
Kazalanma Oranı
5.38
5.00
4.62
4.46
4.21
için)
Kömür Üretimi Yapılan
26
26
26
26
26
Eyalet Sayısı
2008
14.907
392.719
53
2009
14.574
352.595
34
0.0156
0.0115
3.25
3.01
56
59
174.473
175.079
30
33
194.3
141.2
2008
2009
2129
2064
133.827
30
133.433
18
0.0237
0.0149
3.89
3.67
26
26
2003
2004
2005
2006
Kömür Üretimi (milyon
1.071
1.111
1.133
1.163
ton)
170
174
162
161
Mali Yıl İçinde Denetim
98.8
98.9
98.1
94.1
Tamamlama Oranı (%)
56.700
64.449
69.072
77.727
Aykırılıklar
Önemli ve Yapısal
39
41
39
39
11.7
17.6
15.4
22.5
120
2007
2008
2009
1.147
1.172
1.072
169
227
238
83.8
100
100
84.431
107.404
102.660
36
35
34
53.5
152.7
103.3
Kullanılan madencilik teknikleri ve çalışma koşulları kömür sektöründen önemli ölçüde
farklı olan altın ve bakır gibi metallerin, tuz ve fosfat gibi metal olmayan maddelerin ve taş, kum ve
çakıl üretimi yapılan kömür dışındaki madenlerle ilgili veriler aşağıdaki tabloda verilmektedir.
Tablo 21: ABD Kömür Dışındaki Madenlerin Üretimi İlgili Veriler
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Metal/Metal Olmayan
12.419
12.467
12.603
12.772
12.841
12.778
Madenlerin Sayısı
Madenci Sayısı
215.325 220.274
228.401
240.522
255.187
258.892
Ölümler
26
27
35
26
33
23
0.0138
0.0137
0.0170
0.0122
0.0149
0.0107
Kazalanma Oranı
3.65
3.55
3.54
3.19
3.02
2.87
için)
Metal/Metal Olmayan
50
50
50
50
50
50
Maden Üretimi Yapılan
Eyalet Sayısı
26
26
20
19
19
21
Mali Yıl İçinde Denetim
87.4
90.2
87.7
93.5
87.5
100
Tamamlama Oranı (%)
52.975
56.363
58.869
62.508
60.147
67.069
Aykırılıklar
Önemli ve Yapısal
24
24
23
23
22
21
8.2
10.1
9.5
12.7
21.0
41.6
2009
12.510
219.162
16
0.0092
2.55
50
22
100
72.419
32
37.9
Yukarıdaki tablolardan da görüleceği üzere ABD’deki tüm maden işletmeleri, işçiler, kaza ve
ölüm oranları, denetim ve yaptırımlara ilişkin ayrıntılı veriler sektörün değerlendirilmesi ve
politika oluşturulmasına kaynak teşkil etmek üzere MSHA tarafından ilgililerin kullanımına
sunulmaktadır.
121
ABD’nin kömür madenciliğinde yaşanan ölümlü kazalarla ilgili bilgiler aşağıda
verilmektedir.
Şekil 12: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölüm Sayıları
Kaynak: http://www.msha.gov/stats/centurystats/coalstats.asp
ABD’de kömür madenciliğinde 1900’lü yılların başından 1950’li yıllara kadar, her yıl
1.000’den fazla kömür işçisinin hayatını kaybettiği ve en büyük ölümlü kazalarında, 1907 yılında
toplam 3.242 madencinin hayatını kaybetmesiyle sonuçlanan kazalar olduğu anlaşılmaktadır. 1900
yılında 1.489 kömür işçisini kaybeden ABD, 2008 yılında bu rakamı 30’a düşürmüştür. 1900 - 2008
yılları arası toplam kömür işçisi kaybı ise; 104.674 kişi olarak belirtilmiştir.
Şekil 13: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliğinde Çalışan İşçiler İçindeki Ölüm Oranları (Binde)
Kaynak: http://www.msha.gov/stats/centurystats/coalstats.asp
ABD’deki kömür madenciliğinde çalışan toplam işçi sayısına göre ortaya çıkan ölümler
oranlanmış ve yine en büyük değerin 1907 yılındaki binde 4.77 değeri olduğu görülmüştür. Bu
122
değerler içinde en düşük değer de 2005 yılındaki binde 0,20 değeridir. ABD’de 1900 yılında kömür
madenciliğinde 448.581 kömür işçisi çalışırken bu sayı 2008 yılında 133.827 kömür işçisine
düşmüştür.
Şekil 14: 1973-2008 ABD’de Kömür Madenciliğindeki Kazalardan Kaynaklanan Ölümler Ve Aynı
Dönemdeki Kömür Üretim Miktarları (1000 ton)
1973-2008 yılları arası ABD’de kömür madenciliğinde meydana gelen iş kazaları sonucu işçi
ölümlerinin genel anlamda düşüş eğiliminde olduğu ve özellikle 1990 yılından sonra, yıllık olarak
60 işçinin altına düştüğü ve en düşük değerinde 2005 yılındaki 23 kömür işçisi olduğu ve aynı
dönemdeki kömür üretimine bakıldığında ise, 1973 yılındaki 506.172.000 ton’luk kömür
üretiminin, 2008 yılında 1.075.219.000 ton’a yükseldiği görülmektedir. ABD’de son 35 yıl, kömür
üretiminin doğrusal olarak sürekli artışlar gösterdiği ve buna karşılık kömür madenciliğindeki
kazalardan kaynaklı işçi ölümlerinin ise benzer doğrultuda azaldığı da söylenebilir. Kömür üretim
artışına karşılık kömür işçi ölümlerinin azalması; bir taraftan ülkedeki iş sağlığı ve güvenliği
konusunda oluşturulan mevzuattaki gelişim ve denetlemeden, diğer tarafta da kömür
üretim teknikleri (ağırlıklı mekanize üretime geçiş) ve işçi bilinçlenmesindeki gelişimden
kaynaklanmaktadır.
123
Şekil 15: 1978-2007 yılları ABD’de Kömür Madenciliği Sırasında Yeraltı Ve Açık Ocaklardaki
Kazalardan Kaynaklanan Ölümler
Şekillerde ABD’de 1978-2007 yılları arası kömür madenciliğinde meydana gelen kazalar
sonrası kömür işçisi ölüm sayıları belirtilmiştir. Bu değerlere bakıldığında da, son 30 yılda ortalama
işçi ölüm eğerlerinin yaklaşık önemli ölçüde azaldığı görülmektedir.
Şekil 16: ABD’de 1978-2007 Yılları Arası Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölümlerin Üretim
Miktarına Oranı (kişi/milyon ton)
ABD’de ve pek çok kömür üreticisi ülkede olduğu gibi kömür madenciliğinde yaşanan
ölümlü kazaların değerlendirilmesinde kullanılan, ölüm değeri (kişi)/kömür üretimi (milyon ton)
oranlarının değerlendirilmesi yapılmış ve ABD’de yıllar itibariyle kömür üretiminin artmasına
karşılık, kazalardan kaynaklı ölümlerin azaldığı görülmüştür. Örneğin: şekildeki en büyük değerin
124
1979 ile 1981 yıllarındaki 0,214 oran değeri olduğu ve bu dönemde ülkede toplam; 1979 da
yaklaşık 673 milyon ton ve 1981 yılında da 715 milyon ton kömür üretildiği, buna karşılık en küçük
değerin ise 2005 yılındaki 0,021 oran değeri olduğu ve bu yılda da 1 milyar 30 milyon ton kömürün
üretildiği görülmüştür.
Kömür madenciliğinde çalışanlar içindeki kömür işçisi ölüm değerlerinin oranına ya da
kömür işçisi ölüm değerleri ile 1 milyon ton kömür üretiminin oranına bakıldığında, ABD’de son 60
yılda kömür madenciliğindeki iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan yasal kararlar, uygulamalar
ve denetlemelerin ve ayrıca kömür madenciliği sektöründeki teknolojik gelişmelerin, kömür işçisi
ölüm değerlerini ve kömür üretimini olumlu yönde değiştirdiği görülmektedir.
ABD’de Ulusal Bilimler Akademisi, 2007 yılı Ulusal Enerji Politikasında Kömür Araştırma ve
Geliştirme Raporu Özetinde; ABD’de, yılda 1 milyar tonun üstünde kömürün üretildiği, kömür
işçilerinin sayısının yaklaşık 123.000 kişi olduğu ve kömür madenciliğindeki iş sağlığı ve
güvenliğini etkileyen faktörler arasında, yeni ekipman ve sistemler, işçilerin eğitim ihtiyaçları ve
yeraltı kömür ocaklarında güvenli yaşama alanları, iletişim sistemleri ve kaçış için uygun
bölümlerin oluşturulması, bu bölümlerde iletişim, acil durum hazırlık ve kurtarma ekipmanlarının
bulundurulması gibi etkenlerin geldiği belirtilmiştir. Ayrıca, artan tehlikelerin öngörülmesi, metan
kontrolü, havalandırma, göçük kontrolü, tekrarlanan ağır yaralanmalar, solunum hastalıkları, kaçış
ve kurtarma işlemlerinin geliştirilmesi, iletişim sistemleri, yangın ve patlamaların azaltılması
hususlarında Ar-Ge çalışmalarına ağırlık verilmesi gerektiği ortaya konulmuştur.
Bu kapsamda, madencilik faaliyetlerinin kontrolünde otomasyon sistemlerinin kullanılması,
tehlikeli durumlarda maden işçilerinin güvenli tahliyesinin sağlanmasına yönelik gelişmiş bir sağlık
ve güvenlik programının oluşturulması için de her yıl ilave 35 milyon ABD dolarına ihtiyaç
duyulacağı belirtilmiştir. Ayrıca bu programın federe devletlerdeki madencilik işletmelerine
uygulanabilmesi için de, İş Sağlığı ve Güvenliği Ulusal Enstitüsü ile Maden Güvenlik ve Sağlık İdaresi
koordinatörlüğünde, madencilik sektöründeki şirketlerle birlikte hareket edilmesi gerektiğini de
vurgulamıştır.
B. Çin Halk Cumhuriyeti Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği
Dünya 2007 yılı belirlenmiş kömür rezervinin %19,4’ünü sahip olan (Çin; 167 milyar tonu
taşkömürü ve 25 milyar tonu da linyit kömürü olmak üzere toplam 192 milyar ton kömür rezervine
sahiptir) ve son yıllardaki en büyük kömür üreticisi olan Çin Halk Cumhuriyeti özellikle 1990
yılından sonra ekonomisinde yaptığı yeniden yapılanma ve değişim nedeniyle, kendi ülkesindeki en
büyük enerji hammaddesi olan kömüre ve bunun kullanıldığı enerji üretimi yatırımlarına hız
vermiş ve bu nedenle, uluslararası kömür pazarında da ağırlıklı olarak yer almıştır.
Aşağıdaki şekilde 1980 yılında elektrik ve ısı için sadece 126 milyon ton kömür kullanılmış
iken, bu değerin 2005 yılında 1 milyar 193 milyon tona çıktığı yani, 25 yıldaki elektrik ve ısı
125
üretiminde kömür kullanımı artışının yaklaşık 9,5 kat olduğu görülmektedir. Yine bir başka
ifadeyle, Çin Halk Cumhuriyeti 1980 yılında tüketmiş olduğu yaklaşık 603 milyon ton kömürün
%21’ini elektrik ve ısı üretiminde kullanmış iken bu değer 2005 yılı için %56,3’e yükselmiştir.
Şekil 17: Çin Halk Cumhuriyeti 1949-2006 Yılları Arası Taşkömürü Üretim Ve Tüketim Miktarları
Dünyadaki ölümlü kömür madeni kazalarının yaklaşık %80’i bu ülkede meydana
gelmektedir. Ayrıca tarihteki en kötü kömür madenciliği felaketi de 26 Nisan 1942 tarihinde, Çin
Halk Cumhuriyetinin Benxihu Colliery, Benxi, Liaoning bölgesinde gerçekleşmiş ve kömür
madenindeki kömür tozu patlaması sonucunda 1.549 madenci hayatını kaybetmiştir. Çin Halk
Cumhuriyetindeki ölümlü kazalara ilişkin veriler genelde hükümet tarafından verilmekte olup bu
rakamların çok daha fazla olduğu ifade edilmektedir.
2005 yılı verilerine göre Çin’de, kömür madenciliğinde yaklaşık 3,7 milyon işçi çalışmış ve 1
milyon ton kömür üretimine karşılık, 2,73 madenci hayatını kaybetmiştir. Bu değer o dönemde
ABD’de 0,021, Polonya’da 0,031 ve ülkemizde de 1,33 tür.
2009 yılının ilk 9 ayında Çin’deki kömür madenlerinde, güvenlik ihlalleri, havalandırma
ve/veya yangın kontrol sistemlerindeki yetersizlikler nedeniyle 11 adet büyük kaza (grizu
patlaması) meydana gelmiş ve 303 kişi ölmüştür.
Aşağıda; Çin Halk Cumhuriyetinin Kuzey’indeki Heilongjiang Eyaleti, Hegang bölgesinde
bulunan, Xinxing Kömür Ocağında, 21.11.2009 tarihinde meydana gelen grizu patlaması sonrası
100’den fazla kömür işçisinin hayatını kaybettiği ve yine çok fazla işçinin de yeraltında mahsur
kaldığı felaket sonrasındaki kurtarma görüntüleri yer almaktadır.
126
Resim 5: Xinxing Kömür Ocağında Meydana Gelen Grizu Patlaması Sonrası Kurtarma Görüntüleri
1949 yılından günümüze kadarki sürede kömür madenciliğindeki kazalardan dolayı
250.000 kişiden fazla madencinin hayatını kaybettiği ve bu süre zarfında da kömür üretiminin iki
katına çıktığı ancak, özellikle 2003 yılından bugüne kadar da kömür madenciliğindeki kazalardan
kaynaklı ölü sayısının aşağıdaki şekil ve tabloda da görüldüğü gibi giderek azaldığı belirtilmiştir.
Yine bunun yanında günümüzde Çin Halk Cumhuriyetinde, eski kömür işçilerinden 600.000
kişinin pnömokonyoz hastalığına yakalandığı ve bu değerin sadece 2003 yılında bile 12.000 kişi
olarak raporlandığı belirtilmiştir.
Şekil 18: Çin’de 1949-2006 Yılları Kömür Madenciliği Kazalarına İlişkin Veriler
127
Tablo 22: Çin Halk Cumhuriyeti 2005 yılı Kömür Ocaklarının Mülkiyet Durumları
Mülkiyet
Durumu
İşletme
Sayısı
Toplam
İçindeki Payı
(%)
2005 Üretim
Kapasitesi (milyon
ton)
Ülke Üretim
Kapasitesi İçindeki
Payı (%)
Devlet ve Devlet
Hisseli İşletmeler
4.185
16,9
1.340
59,2
Kooperatif ve
Diğer Birlikler
11.695
47,1
643
28,4
Özel Sektör
8.919
35,9
279
12,3
Yabancı Ortaklı
14
0,1
2
0,1
Toplam
24.813
100
2.264
100
Çin Halk Cumhuriyetindeki kömür madenciliğinde meydana gelen kazaların ve buna bağlı
kömür işçisi ölümlerinin bu kadar çok büyük değer ve oranlarda olmasının nedeni, ülkede var olan
kömür rezervlerinin, ağırlıklı olarak yeraltı kömür işletmeciliğine imkan vermesi, bulundukları
yerdeki jeolojik yapıların zorlu ve rezervlerin derinlerde olması ve pek çok yerde kömür
üretimlerinin küçük işletmeler tarafından yapılıyor olması sayılabilir. Örneğin; günümüzde,
ülkedeki tüm kömür işletmeciliğinin sadece %4’ü açık ocak yöntemi ile yapmaktadır. Yani ülkedeki
kömür işletmeciliğinin %96’sı yeraltı kömür işletmeciliği ile işletilmektedir. Ülkedeki yeraltı kömür
işletmelerinin büyük oranda, küçük işletmelerin elinde olduğu ve yine bu işletmelerde yaklaşık 2
milyon kömür işçisinin çalıştığı ve sonuçta iş sağlığı ve güvenliği konusunda yetersiz kaldıkları
bununda, ölümlü kazaların ve dolayısıyla kömür işçisi ölümlerinin artmasına neden olduğu ve hatta
ülkedeki kömür madenciliği kazaları ve bu kazalardan meydana gelen kömür işçisi ölümlerinin
%70’ten fazlasının bu işletmelerde meydana geldiği belirlenmiştir.
Şekil 19: Çin’de 1990-2006 yılları Kömür Ocaklarının Bulunduğu Yere Göre Kazalar
128
Şekil 20: Çin’de 1990-2006 Yıllarında Ölen Kömür İşçisinin Bir Milyon Ton Kömür Üretimine Oranı
Çin’de kömür endüstrisinde yeniden yapılanma çalışmaları 1996 yılında başlatılmış ve bu
kapsamda yerel hükümetler veya otoriteler tarafından işletilen ve verimli olmayan küçük
işletmelerin kapatılması gündeme gelmiş ve merkezi hükümet tarafından işletilen yüksek kapasiteli
ve verimli işletmelerin genişletilmesini amaçlayan çalışma kapsamında da, toplam üretimleri 420
milyon ton/yıl düzeyinde olan 50.000 adet küçük kömür işletmesi kapatılmıştır. Halen toplam
üretimleri 200 milyon ton/yıl civarında olan 23.000 adet düşük kapasiteli kömür işletmesi de
mevcuttur. Bu tip düşük kapasiteli kömür işletmelerinde de, sıkça kazaların yaşandığı ve ülke kaza
oranlarının
yüksek
seviyelerde
seyretmesine
neden
olanın
da
bu
işletmeler
olduğu
açıklanmaktadır.
Ülkede Kömür Madenciliği Güvenliği İdaresi, İş Güvenliği İdaresinin altında, kömür
madenlerindeki emniyet tedbirlerini denetlemekle sorumludur. Özellikle kömür madenlerindeki
tehlikeli gaz çıkışlarının durumlarını inceleyerek, güvenliğin geliştirilmesi için büyük çaba
harcamaktadır.
Devlet Yasama Ofisi, denetim ve çalışmalar ile ilgili Kömür Kanununu 1996, İş Güvenliği
Kanununu 2002, Maden Güvenliği Kanununu 1992 ve Kömür Madenciliği Güvenliği Denetim
Yönetmeliğini 2000 yıllarında, Devlet Konseyine sunmuş ve yasalaşmasını sağlamıştır. Yine bunun
yanında, İş Güvenliği İdaresi ile Kömür Madenciliği Güvenliği İdaresinin ilke ve sorumluluklarını
belirleyen mevzuatı da hazırlamış ve yasalaşması için Devlet Konseyi’ne sunmuştur. Bu iki Devlet
İdaresi, kömür madenciliği güvenliğini denetleyerek, madenden sorumlu ve yetkili yöneticilere iş
güvenliği lisansını vermekte ve böylece sorumlu ve yetkili olan bu kişi, bir taraftan kömür
madenindeki güvenliğin kontrolünü sağlarken diğer taraftan da madendeki tehlikeli patlayıcıların
kontrolü, nakliyesi ve depolanması ile gaz denetimi ve elektrikle çalışma durumlarını denetlemekte
ve gerektiğinde mevzuata aykırı uygulamaları idari olarak cezalandırmaktadır.
129
Çin’de Kömür Kanunu, kömür madenciliğindeki güvenliğin sağlanmasında öncelikli öneme
sahip bir kanundur. 1999 yılında Devlet Konseyi, kömür madenciliğinde iş sağlığı ve güvenliği
denetimlerini, özellikle yerel olarak işletilen kömür madenlerindeki iş sağlığı ve güvenliğini takip
edebilmek için, dikey bir yönetim sistemi içinde gerçekleştirme kararı almıştır. Bu nedenle, Ocak
2000 yılında, Kömür Madenciliği Güvenliği Devlet Bürosu’nu ve arkasından da 2001 yılının
Şubat’ında, İş Güvenliği Devlet Bürosu’nu kurmuştur. Böylece 2001 yılı itibariyle Hükümet
tarafından kömür madenciliğindeki iş güvenliği yönetim ve denetimi yeniden düzenlenmiş ve
etkinliği arttırılmıştır.
2005 yılının Şubat’ında ise, Maden Güvenliği Kanunu’nun işlerliğindeki başarı nedeniyle
Devlet Konseyi, İş Güvenliği Devlet Bürosunu, İş Güvenliği İdaresi Bakanlığına, Bakanlık Ajansı
adıyla bağlamıştır.
Bu arada Kömür Madenciliği Güvenliği Devlet İdaresi; yetki alanını geliştirmek, kömür
madenciliğinde görev yapan iş sağlığı ve güvenliği müfettişlerinin denetim, yetki ve kanuni
yaptırımlarını arttırmak için, İş Güvenliği Devlet İdaresi kapsamına alınmıştır. Bu durum, kömür
madenciliğindeki iş sağlığı ve güvenliği ile görevli ve yerel gözetim ve denetimden sorumlu
kuruluşların yetkilerinin artmasına da neden olmuştur. Böylece yerel bölgelerdeki kömür
işletmelerinin, devlete ait büyük kömür işletmeleri gibi denetlenmesi sağlanmış ve meydana gelen
önemli iş kazalarında, güvenlik denetimlerinde ve bunlarla ilgili araştırmaların koordinasyonunda
çok daha etkin olunmuştur.
Zamanla bölgelerde farklı madencilik koşulları ve sorunları nedeniyle yerel kömür
madenciliği iş güvenliği yönetimlerinin, yetersiz ve düzensiz uygulamalarıyla karşı karşıya kalınmış
ve böylece daha az ve hatta bazı durumlarda uygun olmayan güvenlik kontrolleri ve gözetimlerinin
yapıldığı belirlenmiştir. Bu nedenle Kasım 2004’de, Kömür Madenciliği Güvenliği Denetim
Sistemi’nin Mükemmelleştirilmesi Görüşleri (Devlet Konseyi, 2004) üzerine, güncel uygulamalar ve
deneyimler özetlenmiş ve kömür madenciliği iş güvenliğine yönelik yeni bir model "devlet ve yerel
denetime dayalı tanımlanmıştır.
Buna bağlı olarak ulusal düzeyde kömür madenciliği güvenliği denetim organları ve
fonksiyonları tanımlanmış ve pek çok il ve kömür madenciliği yapılan yerel yönetimlerde örnek
olarak kömür madenciliği güvenliği denetim kuruluşları ile yerel kuruluşların sorumluluklarını
göstermek için listeler asılmıştır. Ayrıca delegelerin, kömür maden işletmelerinin güvenlik
denetimleri ve kontrolleri yönünde yerli kömür madenciliği güvenliği denetim kuruluşlarına ve
organlarına, denetim mekanizması ile ilgili görüşlerini açıkça belirtebilmesi sağlanmıştır. Aynı
zamanda, Hubei, Guangdong, Guangxi, Qinghai ve Fujian bölgelerinde kömür madenciliği güvenliği
denetim büroları açılmış ve böylece, kontrol ve denetimlerin bölgesel yayılması sağlanmış ve
denetim organları optimize edilmiştir. Bunun yanında, kömür madenciliği güvenliği denetim
130
bürolarının adı değişmiş ve kömür madenciliği güvenliğinin güçlendirilmesi için bölgesel kontrol
şube büroları kurulmuştur.
Kömür madenciliği güvenliği yasal yaptırımlarının, özellikle devletin yerel hükümetlere
bıraktığı veya hissedarlığından çekildiği ocaklarda, yolsuzluk ve hilelerin önüne geçemediği, Devlet
Konseyinin 22 Eylül 2005 tarihli raporunda ortaya konmuştur. Bu tespitler sırasında da bazı kömür
ocaklarında, iş güvenliğinin hiç dikkate alınmadığı tespit edilmiş ve bu nedenle kapatılmıştır. Buna
rağmen, bazı kömür ocaklarının gün boyunca yapılan denetimlerde kapalı olmasına karşılık, her
gece kömür üretimine devam ettikleri de tespit edilmiştir.
Tablo 23: Çin Kömür Madenciliğindeki Bazı Kazalar (2005-2009)
TARİH
BÖLGE
14.02.2005
Sunjiawan
ÖLÜM SAYISI
214
19.03.2005
Xishui
72
11.07.2005
Shenlong
83
27.11.2005
Qitaihe
171
08.12.2005
Tangshan
54
2006
Shanxi
196
Ağustos 2007
Shandong
181
06.12.2007
Shanxi
105
11.04.2008
Huludao
14
04.09.2008
Fuxin
24
28.09.2008
Dengfeng
31
10.11.2008
Handan
4
22.02.2009
Shanxi
77
20.03.2009
Qinglong
6
04.04.2009
Jidong
12
17.04.2009
Chenzhou
18
02.05.2009
Dengfeng
7
15.05.2009
Yunnan
10
16.05.2009
Shanxi
10
29.05.2009
Chongqing
30
21.11.2009
Xinxing
108
Tablo 24: Çin Halk Cumhuriyetinde kömür madenlerindeki kaza ve ölümler
YIL
KAZA
ÖLÜM SAYISI
2000
2863
5300
2001
3082
5670
2002
4344
5791
2003
4143
7200
2004
3639
6027
2005
3341
5986
2006
2945
4746
2007
…
3786
131
C. AB Üyesi Ülkelerde İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
1. İngiltere Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği
İngiltere’de 1700’lü yıllardan sonra gelişen sanayi ile paralel kömür üretiminde de artışlar
olmuş ve 1800’lü yıllarda yaklaşık 10 milyon ton kömür üretimi gerçekleşmiştir. İngiltere’de kömür
üretimi 1900’lü yıllarda zirveye ulaşmış ve o yıllarda yaklaşık 250 milyon ton’un üzerinde üretim
gerçekleşmiştir. Yakın dönemde ise bu değerler; 1973 yılında yaklaşık 132 milyon ton, 1990 yılında
yaklaşık 93 milyon ton, 2000 yılında 31,2 milyon ton ve 2008 yılında ise 16,5 milyon ton olarak
gerçekleşmiştir. Bu azalmada en büyük etken ise mevcut kömür rezervinin azalması veya
üretiminin ekonomik olmayışıdır. İngiltere, 2008 yılı verilerine göre yaklaşık 43,7 milyon ton
kömür ithali gerçekleştirmiştir.
Şekil 21: İngiltere 1880-2006 Yılları Arası Kömür Üretim ve Tüketimi
İngiltere’de, madencilik sektöründeki çalışma koşullarını araştırmak üzere, ilk kez 1840
yılında Parlamentoda bir Kraliyet Komisyonu kurulmuş ve bu Komisyon adına Lord Ashley, 1842
yılında yine ilk kez, kömür madenciliğinde yeraltında istihdam edilen çocuk ve kadınların
durumunu ortaya koyan bir rapor hazırlamış ve bu rapor bir hayli ses getirmiştir. Raporda,
özellikle çocuk ve kadın işçilerin insanlık dışı şartlarda çalıştırıldıkları ve bu nedenle sürekli ağır
hastalıklara yakalandıkları ve ölümcül kazalarla karşı karşıya kaldıkları belirtilmektedir. Bunun
yanında; kadınların ayaklarına zincirlerin bağlandığı ve bu şekilde kömür yük teknesini çektikleri,
günde 18 saat çalıştırıldıkları ve sadece uyumak için işten ayrılabildikleri ve haftada sadece bir gün
yeraltı kömür ocağından açık havaya çıkarıldıkları belirtilmekte ve bazı çocukların ise 4-5 yıl
süresince yeraltı kömür ocağından açık havaya çıkarılmadıkları gibi bilgiler yer almaktadır.
Lord Ashley’in bu raporu İngiltere’nin bir anlamda iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yasal
mevzuatının başlangıcı olmuş ve 1842 yılında Parlamentoda Madenler Yasasının yürürlüğe
girmesini sağlamıştır ve sonrasında da bunu 1843 yılında Madencilik Müfettişliğinin kurulması
132
takip etmiştir. Bu kanuna göre 1843 yılında atanan ilk müfettiş olan Hugh Seymour Tremenheere
görev ve yetkileri yasa uyarınca sınırlı olmasına rağmen, çalışma döneminde birçok kovuşturmalar
üstlenmiş, madencilik sektörünün durumunu araştırmış ve yöneticilerin eğitimi için önerilerde
bulunmuş, ölümcül ve ciddi kazalar hakkında raporlar düzenlemiştir. İngiltere’de, ancak 1850
yılında, müfettişlere madene ve binalarına kısacası işyerlerine girip inceleme yapma izni
verilebilmiştir.
İngiltere’de kömür madenciliğinde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin iki ana mevzuat vardır.
Bunlar;
• 1954 yılı Maden ve Taşocakları Kanunu: Bu kanun madendeki yangın ve patlamanın
önlenmesine yönelik hükümler içermektedir.
• 1974 yılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu: Bu kanun ise, çalışma ortamlarının ve bu
ortamlarda çalışanların iş sağlığı ve güvenliğine yönelik hükümleri içermektedir.
İngiltere’de 1974 yılında yayımlanarak yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu
sonrasındaki olumlu gelişmelerle ilgili 1974-2009 yıllarını kapsayan bilgiler, aşağıda yer
almaktadır:
- Çalışanlarda ölümcül yaralanmaların sayısı, %81 azalmıştır.
- Ölümcül yaralanmaların 100.000 çalışana karşılık oranı, %83 azalmıştır.
- Raporlanmayan ölümcül yaralanmaların sayısı, %72 azalmıştır.
- Tüm ana sanayi sektörlerinde yaralanma oranları ve sayıları düşmüştür.
- Riskli hizmet sektörlerinde değişen istihdam ve ağır sanayideki değişiklik nedeniyle son
10 yıl içinde, ölümcül yaralanma oranında yaklaşık %24 azalma meydana gelmiştir.
- Son araştırmalar, ölümcül yaralanmaların 1986 yılından bu yana %50 azalmasının
nedeninin, çalışanların mesleklerindeki değişimden kaynaklandığını da göstermektedir.
- İşten kaynaklı meslek hastalıklarının (bazı akciğer hastalıkları gibi) verileri ancak, 1974
yılından sonra güvenilir olarak değerlendirilebilmiştir. Bu nedenle veri aralığı 1974 ile 2007 yılları
arasını kapsamaktadır. İngilterede 1974- 2007 yılları arasında;
a) Pnömokonyoz hastalığından kaynaklı ölümler düşmüştür.
b) Asbest’ten kaynaklı ölümler ve ilgili hastalıklar (günümüzden 30-40yıl önce aspest’in
etkisinde kalanlarda) ortaya çıkmıştır.
133
Tablo 25: İngiltere’de İşyerinde Yaralanma ve Meslek Hastalıkları Karşılaştırması
Önceki
Sonraki
İşyerinde yaralanma
1974
2009/10
Ölümcül yaralanmalar (sağlık, eğitim ve kamu yönetimi hariç)
651
152
100.000 Çalışan başına ölümcül yaralanma
2.9
0.5
Meslek hastalıkları
1974
2007
Pnömokonyoz’dan ölüm
453
156
Asbest’ten ölüm
25
96
Mezotelyoma’dan ölüm
243
2156
100.000 çalışan içindeki hastalanma değeri (son 12 ay içindeki)
1990
2008/09
Toplam
5940
3900
Kas-iskelet bozuklukları
2750
1800
Stres ve strese neden olan koşullar
820
1410
Kaynak: hse.gov.uk
Şekil 22: İngiltere’deki İşyeri Kaynaklı Ölümler (Eğitim, Sağlık ve Kamu Yönetimi Hariç)
Kaynak: http://www.hse.gov.uk/statistics/history/fatal.htm
134
Şekil 23: İngiltere 2006-2008 Yılları Kömür Madenciliği Kaza Ve Hastalıklar
Kaynak: www.hse.gov.uk
Şekil 24: İngiltere 1996-2008 yılları Kömür Ve Asbestten Kaynaklı Pnömokonyoz Hastalığı
İngiltere’de İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
İngiltere’de iş sağlığı ve güvenliği alanındaki düzenlemelere yaklaşık 150 yıl önce başlanmış
olup mevcut sisteme 1974 yılında çıkarılan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile geçilmiş, 1999’da
çıkarılan yönetmeliklerle temel esaslar belirlenmiş, 2008’de yapılan düzenlemelerle de sistem son
halini almıştır. Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra; sektörlere özel kurallar, kodlar ve rehberler
aracılığıyla oluşturulan algoritmalarla kanunun uygulaması yönlendirilmiş; Sağlık ve Güvenlik
Kurumu (Health And Safety Enstitution-HSE) ve Sağlık ve Güvenlik Komisyonu (Health And Safety
135
Commission - HSC) isimli kurumsal yapılar ve 400’ü aşkın yerel yönetimin desteği ve sorumluluğun
paylaşımı ile kanun güçlü ve iyi işler bir konuma getirilmiştir.
Sağlık ve Güvenlik Komisyonu; en fazla 10 üyeli bir organ olup, üyelerin ataması, Ulaştırma
Bakanlığı ile yerel ve bölgesel yönetimler tarafından yapılmaktadır. Atamalar hakkında, işçi-işveren
temsilcileri, yerel otoriteler ve diğer ilgili organlar ile uzlaşma sağlanmakta, komisyonun mevcut
üyeleri arasından kamuoyunu temsil etmesi amacıyla seçilmiş bir temsilci de bulunmaktadır.
Komisyonun asli görevi; yeni kural ve standartlar oluşturmak, araştırmalar yapmak, teknik
bilgi ve tavsiyeler sağlamak, patlayıcıları ve diğer tehlikeli maddeleri kontrol etmek suretiyle
çalışanların işyerinde, halkın da işyerleri arasındaki ulaşımları sırasında sağlığını, güvenliğini ve
refahını güvence altına almaktır. Komisyonun diğer bir görevi de iş sağlığı problemlerine çözümler
sunan İstihdam Tıbbi Danışma Servisinin (Employment Medical Advisory Service-EMAS)
faaliyetlerinin sürekliliğini sağlamaktır. Bunlara ek olarak Komisyon, genel anlamda bu alanla ilgili
problemlerle karşılaşan insanlara yardım etmekle de yükümlüdür. Komisyonun sorumluluk alanı;
tüketici ve gıda güvenliği, denizcilik ve havacılık güvenliği ve kirlilik konularını dışarıda bırakacak
şekilde sınırlandırılmıştır.
Komisyonun HSE ile ilişkisi, görevlerini yerine getirirken HSE’den aldığı yardım ve
tavsiyelerden oluşmaktadır. Örneğin, İşyerinde Sağlık ve Güvenlik Yasasının (Health and Safety at
Work Act) yaptırım gücü HSE ve yerel otoritelerin elindedir ve bu kurumlar yaptıkları teftişler
sonucunda elde ettikleri bulgulara dayanarak HSC’ye yapılması gerekenler hakkında tavsiyelerde
bulunurlar. HSC bu tavsiyeler doğrultusunda asli görevi olan yeni düzenlemeler hazırlama işini
yürütür.
Komisyon, düzenlemelerini yalnızca HSE’den aldığı politik, teknolojik ve profesyonel
tavsiyelere göre yapmaz, tavsiye komiteleri adı verilen ve bazı özel tehlikelerle ve sanayi kollarıyla
ilgili çalışmalar yapan komitelerden gelen tavsiye kararlarını da dikkate alır. Bu alt komitelerin her
birinde işçi ve işveren temsilcisi dengesi kurulmuştur ve uygun olduğu durumlarda dışarıdan
teknolojik ve profesyonel uzman desteği de sağlanır. Alt Komiteler HSE tarafından desteklenir.
İngiltere’de ulusal düzeyde bir iş sağlığı ve güvenliği stratejisi belirlenmiş durumdadır. HSC
tarafından “Strategy for Workplace Health and Safety in Great Britain to 2010 and Beyond’’ olarak
adlandırılan bu stratejinin uygulayıcıları da HSC, HSE, yerel otoriteler ve sağlık ve güvenlik alanında
bulunan diğer paydaşlar olarak belirlenmiştir.
Britanya’nın tamamında sağlık ve güvenlik aynı şekilde düzenlenir ve birçok Bakanlık hem
HSC’nin hem de HSE’nin faaliyetlerinden sorumludur. Burada farklı olan durum, her Bakanlığın
kendisiyle alakalı konulardan sorumlu olmasıdır. Ulaştırma Bakanlığı, yerel yönetimler ve bölgeler
Parlamento’ya karşı HSE ve HSC çalışanları, kullanılan kaynaklar ve bunları etkileyen şartlardan
sorumludur. Ancak konu biraz özelleştiğinde, örneğin; böcek ilaçlarının sağlık ve güvenlik yönüyle
incelenmesi konusunda Parlamento’ya karşı sorumluluk Tarım Bakanlığına geçmektedir.
136
Bakanlıklar belirli bir sağlık ve güvenlik konusuyla alakalı çalışmalar için Komisyona
doğrudan yön verme inisiyatifine sahiptirler. Ancak uygulamada Bakanlıklar, her zaman
Komisyonun çalışma ve tavsiyelerini dikkate alırlar.
Sağlık ve Güvenlik Kurumu ile Sağlık ve Güvenlik Komisyonu; özellikle, üniversiteler,
mühendislik kuruluşları, Ulusal Radyoloji Kurulu, İngiliz Hijyen Birliği ve İş Hijyeni Kurumu diğer
bazı kurumlarla da işbirliği yapmaktadır. HSC ve HSE, ayrıca, Uluslararası platformda da özellikle
AB’ye bağlı kurumlar ile WHO, ILO, OECD, IAEA kurumlarla ortak çalışmalar yapmaktadır.
Sağlık ve Güvenlik Kurumu (HSE) isimli yapıda 12 yönetici ve 3500 uzman çalışmaktadır.
Uzman kadrosu; bürokratik sistem içerisinde görev almış ya da halihazırda görevli olan, politika
üretimi konusunda eğitimli ve tecrübeli uygulayıcı ya da hukukçular, tıp adamları, iş müfettişleri,
haberleşme ve iletişim uzmanları, istatistikçiler ve ekonomistler, multidisipliner anlayış
çerçevesinde ilgili bilim dallarının uzmanları ve diğer bilim adamlarından oluşmaktadır. HSE,
gerektiğinde işveren ve işçi temsilcileri, sendika, oda vb. toplum kuruluşları ile koordinasyon içine
girerek fikir alışverişinde bulunabilme, yeni politikalar ve önlemler üretebilme imkânına da
sahiptir. HSE kurullarında üretilen politikalar, kanun yapıcı tarafından dikkate alınmaktadır ve ülke
ihtiyaçları ve Avrupa Birliği standartları çerçevesinde hızlıca kanunlaştırılıp uygulamaya
konulmaktadır. Müfettişler; “Saha Operasyonları Müdürlüğü” (Field Operation Directorate)
denetiminde çalışırlar ve değişik alanlar için özel eğitim alarak uzmanlaşmış olup, gereği halinde tıp
ve diğer alanlarda uzmanlardan görüş ve destek isteyebilirler. Ekibin tüm üyeleri aynı derecede
yasal hak ve sorumluluklara ve yaptırım yetkisine sahiptirler. HSE’nin sorumluluk alanına girmeyen
ve İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun kapsamadığı, ancak risk ve tehlike içeren diğer faaliyetler;
tüketici ve yiyecek güvenliği, denizcilik ve havacılık güvenliğidir. HSE, önemli bir birim olan Sağlık
ve Güvenlik Laboratuvarı’na sahiptir ve iş sağlığı ile ilgili tüm araştırma ve analizler bu
laboratuvarca sürdürülmekte olup multidisipliner bir anlayışa sahip bir referans yapı olma niteliği
taşımaktadır. HSE 400’den fazla yerel yönetim on bir milyondan fazla insanın çalıştığı bir
milyondan fazla işyerinde iş sağlığı ve güvenliği kanunlarının uygulanmasından sorumludur.
Koruyucu-Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri
Birleşik Krallık’ta koruma/önleme hizmetlerinin organizasyonu işverenlerin gönüllü
katılımı yaklaşımı üzerine kurulmuştur. Hükümet; bu alanda düzenleyici ve rehberlik edici bir rol
oynamaktadır.
Düzenlemeler risk analizlerine dayalı olarak işverenin yükümlülüklerinin makul olmasını
(örneğin, tüm zorunlulukların risk seviyesine göre orantılandırılmış olmasını) öngörmekte,
işletmede çalışanların ve etkilenebilecek diğer kişilerin sağlık ve güvenliğini sağlamayı
hedeflemektedir. İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerine ilişkin bir zorunluluk yoktur. İşveren bu
hizmetlerde kullanacağı personelin niteliklerini değerlendirmede serbest olup önleme birimlerine
137
verilen görevleri takdir yetkisine sahiptir. İşyeri hekimliği dışındaki diğer iş sağlığı hizmetleri,
yeterlilik sahibi olmaları kaydıyla işyeri hemşiresi, ergonomist ve hijyenist ya da pratisyen
hekimler tarafından gerçekleştirilebilir. İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri; ortak sağlık birimleri, iş
sağlığı hizmeti sunan kâr amaçlı özel kuruluşlar ya da büyük işletmelerde bulunan bağımsız sağlık
birimleri gibi çeşitli yollarla karşılanabilmektedir.
Birleşik Krallık mevzuatı, koruma/önleme hizmetinde bulunması gereken personelin
niteliklerini kesin olarak belirlememekte, bir uzmanın işyerinin ihtiyaçlarına uygun olup olmadığını
değerlendirme hakkını işverene bırakmaktadır. Birleşik Krallık mevzuatında özel bir yükümlülük
olarak yer almamakla birlikte pratikte çoğu büyük işletmeler çok disiplinlilik yaklaşımına göre
davranmaktadır.
2. Almanya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
Alman iş sağlığı ve güvenliğinin temeli ilk kez 1881 yılında Alman İmparatorunun gündeme
getirmesi ile 1884 yılında çıkarılan Kaza Sigortası Kanunu ile atılmış olup federal düzeyde geçerli
toplam 34 yasa ve yönetmelikten oluşan bir mevzuatla düzenlenmektedir. Bu mevzuat AB’nin ilgili
direktifleri ile uyumlaştırılmıştır.
Almanya’da iş sağlığı ve güvenliğindeki unsurlar; Devlet, Kanuni Kaza Sigortası Meslek
Sandıkları, işletmeler ve işçilerdir. Meslek sandıkları; önleyici faaliyetler, rehabilitasyon ve tazminat
gibi hususlarla ilgilenmektedirler. Alman iş sağlığı ve güvenliği sisteminde hukuki yaptırımlar
devlet eliyle ve meslek sandıkları tarafından yürütülmektedir. Devlet ve meslek sandıkları işbirliği
içinde çalışırmakta ve duruma göre teftişler yapmaktadır. Bu teftişler;
- Devlet tarafından yürütülen, devletin koyduğu kanunlara uyumun denetimi,
- Meslek sandıkları tarafından çıkarılan kazaları önleme kurallarına ve devletin mevzuatına
uyulmasının denetlenmesi
şeklindedir.
Almanya’da, iş sağlığı hizmetleri ve danışmanlık hizmetleri “önleme odaklı”dır. Bütün
işverenler yasal olarak iş güvenliği ile ilgili bir uzman ve bir işyeri hekiminden hizmet almak
zorundadır. Bu iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarının vasıfları işletmenin tipine ve riskine göre
değişir.
İşyeri hekimi; iş kazası ve meslek hastalıklarından sakınmak için işyerinde alınacak
önlemlere katılmak, işçilerin tıbbi gözetimini yapmak, iş sağlığı ile ilgili olarak işverene tavsiyede
bulunmaktan sorumludur.
İş güvenliği uzmanı; önleyici tedbirlerin kanunlara uygun olup olmadığını inceler, iş
ekipmanını kontrol eder ve işverene iş güvenliği ile ilgili tavsiyede bulunur.
Her ikisi de, süreli veya sürekli istihdam edilebilir. İş sağlığı ve güvenliği uzmanları;
işyerinin çalışanı, kendi adına çalışan veya harici hizmet veren bir kuruluşun personeli olabilirler.
138
İşveren, istihdam ettiği işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının vazifesini yapmasını temin
etmekle yükümlüdür. İş sağlığı ve güvenliği uzmanları, mesleğinin icrasını herhangi bir talimat
almadan serbestçe yerine getirmektedirler. Görevlerinin icrasından dolayı baskı altına alınamazlar.
İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı doğrudan üst yöneticiye bağlıdır.
Mevzuatta aksi bir durum belirtilmediği müddetçe 20'den fazla işçinin çalıştığı işyerlerinde
işveren, iş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturmak zorundadır. Almanya’da Federal Kanunlar genel
çerçeveyi sağlar ve bu kanunlar yönetmelik, tavsiye ve standartlar ile desteklenir. Devlet, idari
bağımsızlığı olan meslek sandıkları ve yönetime katılma hakkı olan işletmelerin her biri, kendi
sektörleri için daha uygun düzenlemelerin hazırlanmasında rol alırlar.
Federal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü: Federal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsünün
merkezi Dortmund’dur ve Federal Ekonomi ve Çalışma Bakanlığına bağlı olarak faaliyet gösterir. Bu
merkeze bağlı olarak çalışan 5 enstitü bulunmaktadır. Enstitüler belirli çalışma konularında faaliyet
göstermektedir. 1996’da kurulan Federal İş Sağlığı ve İş Güvenliği Enstitüsü, daha önce bağımsız
çalışan Berlin ve Dortmund İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitülerinin birleşmesinden oluşmuştur.
Enstitünün temel görevleri şunlardır:
-Federal Ekonomi ve Çalışma Bakanlığını tüm iş sağlığı ve güvenliği konularında
desteklemek.
-İş sağlığı ve güvenliği açısından işyerlerini incelemek ve görüşlerini bildirmek.
-İş sağlığı ve güvenliği yönünden ortaya çıkan sorunlar konusunda çözüm önerileri üretmek.
-Çeşitli faktörlerin insan sağlığı üzerinde oluşturduğu etkileri araştırmak.
-Meslek hastalıklarına neden olabilecek faktörlerle ilgili önleyici tedbirler konusunda
araştırmalar yapmak.
-Araştırmalar yapmak ve yaptırmak, araştırma sonuçlarını rapor haline getirmek,
yayınlamak ve işyerlerinde uygulamak.
-Danışmanlık yapmak (yasal düzenlemelerin oluşturulmasına katkıda bulunmak).
-Kamuoyunu bilgilendirmek için konferanslar, seminerler ve meslek içi eğitim faaliyetleri
düzenlemek.
-İyi uygulama modelleri geliştirmek ve işyerlerine sunmak, sergiler ve toplantılar
düzenlemek.
Almanya’da yaklaşık 120 yıldır zorunlu kaza sigortaları sosyal sigorta sisteminin önemli bir
kısmını oluşturmaktadır. Sistemin iki önemli aktörü; İş Kazası Sigortası Kurumları Federasyonu ve
İş Kazası Sigorta Sandıklarıdır.
Sistem;
-
Sağlık ve bakım sigortası,
Emeklilik sigortası,
İşsizlik sigortası,
139
İş kazaları sigortası
şeklinde nitelenen sosyal güvenlik uygulamalarını kapsamaktadır.
İş Kazası Sigortası Kurumları Federasyonu; 35 meslek grubu (iş kolu) tarafından kurulmuş
bulunan İş Kazası Sigorta Sandıklarının birleşmesinden oluşmuştur. Sandıklar, kendi kendilerini
idare eden (özerk) kuruluşlardır ve bu özerk idare sisteminin bir üst kuruluşu anılan
Federasyondur. Her işyeri kanunen bağlı bulunduğu iş kazaları sandığının üyesidir ve Zorunlu Kaza
Sigortalarının muhatabı olarak;
-Tarım sektöründe çalışanlar için, Tarım İşçileri Kaza Sigortası Sandığı
-Kamu sektöründe çalışanlar için, Kamu Görevlileri Kaza Sigortası Sandığı
-Sanayi sektöründe çalışanlar için, Sanayi İşçileri Kaza Sigortası Sandığı
görevli kılınmıştır. Kısaca bunlara Meslek Sandıkları denilmektedir. Sandık mensuplarının;
%85’ini sanayi, %10’unu kamu, %5’ini tarım sektörü çalışanları oluşturmaktadır.
2003 yılında 35 olan Sandık sayısı, 2004’te 27’ye düşmüş olup, 27 Sandık, 3 milyon işyerini
ve 43 milyon çalışanı kapsamaktadır. Mevcut Sandık sayısının 9 veya 11’e indirilerek daha da
azaltılması planlanmaktadır. Sandıkların görevleri kanunen önleme, rehabilitasyon ve tazminat ile
ilgili işlerdir.
Önleme: Sandıklar çalışma ve işyeri şartlarından doğan iş kazalarını ve meslek
hastalıklarını önleyici her türlü tedbiri almak zorundadır. Bunun için özel eğitim görmüş teknik
denetim elemanları (müfettişler), işyerlerinde önleyici tedbirlerin alınması ve uygulamanın kontrol
edilmesi görevini yürütmektedirler. Ancak denetimlerde temel yaklaşım; işyerinde iş sağlığı ve
güvenliğinin sağlanması için risklerin minimuma indirilmesi ve önleyici tedbirler konusunda
bilgilendirme yapılmasıdır. İşyerleri, uzman personelin (müfettiş, teknik eleman, denetçi)
danışmanlık hizmetinden her zaman yararlanabilmektedir.
Rehabilitasyon: Çalışanın iş kazası veya meslek hastalığı nedeni ile iş gücünden yoksun
kalması durumunda iş göremezlik ödeneği ödenmekte ve meslek değiştirmesi gerekiyorsa meslek
eğitimi süresince geçici ödeme yapılmaktadır.
Tazminat: Çalışma gücünün %20 oranında azalması durumunda çalışan emeklilik aylığına
hak kazanır, bu oran yarıdan fazla ise tam emekli aylığı alır.
Çalışma sistemi olarak özetle, işverenler Meslek Sandıklarını, Meslek Sandıkları İş Kazası
Sigortası Kurumları Federasyonunu ve Federasyon da 3 ayrı çalışma enstitüsünü (İş Güvenliği
Enstitüsü, İş Sağlığı ve Güvenliği Akademisi, İş Sağlığı Araştırmaları Enstitüsü) finanse etmektedir.
140
Özetle;
Alman sosyal güvenlik sisteminin önemli bir bölümünü oluşturan iş kazaları ve meslek
hastalıkları sigortasının temel amacı çalışanın sağlık ve güvenliğini temin ederken işçi ve işvereni
eşit biçimde korumak, işletme bazında olduğu kadar makroekonomik faktörleri de göz önüne
almaktır. Sistem, ülke ekonomisinin iş kazaları ve meslek hastalıkları dolayısıyla uğrayacağı
kayıpları en aza indirmeyi hedeflemekte, kazaları ve hastalıkları önleyici tedbirlerin alınmasını
benimsemektedir.
Almanya’da iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili görevler yasa ile kurulmuş olan Kaza
Sigortalarına (Meslek Sandıklarına) verilmiştir. Kaza Sigortaları Devletin Federal Sigorta Dairesi ve
Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığının denetimi altındadır.
Bu sosyal güvenlik kurumları iş kazalarına ve insan sağlığını tehdit eden tehlikelere karşı
korunmanın yanında kazaya karşı alınacak tedbirlerle ilgili işverenlerin atacakları adımları
belirlemede de sorumluluk sahibidir. Kaza sigortaları çalışanlara iş kazaları ve meslek
hastalıklarına karşı sigorta güvencesi sağlamakta, bunların primleri ise işverenlerce ödenmektedir.
Kaza sigortalarının görevleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
-İş kazaları ve çalışmadan kaynaklanan sağlığı tehdit edici unsurlara karşı mücadele ve
bunların uygun tedbirlerle önlenmesi. Bu amaçla yönetmelikler çıkarılmakta, uyarıcı yayınlar
vasıtasıyla bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri yürütülmektedir. Önleme, işyerinde yasal
tedbirlerin alınmasının yanı sıra bu konuda geliştirilen ve sahip olunan kültürle de
ilişkilidir. Ayrıca, işletmelerdeki iş sağlığı ve güvenliği sorumluları ve uzmanları ile personelden
sorumlu yöneticilerin eğitilmesi de Kaza Sigortalarının önleyici tedbirleri arasındadır.
-İş kazası veya meslek hastalığı geçiren bir sigortalının sağlığına yeniden kavuşması için
tedavilerini üstlenmek. Bu görevin yerine getirilmesi için tedavi imkânlarının sunulması yanında
ücret kaybının telafisine yönelik ödemeler, yeniden çalışmaya başlamayı sağlamaya yönelik
rehabilitasyon tedbirleri ile gerekli hallerde meslek eğitimi verilmesi de mümkün olmaktadır.
-İş kazası veya meslek hastalığı geçiren sigortalıya veya hak sahiplerine ödemeler yapmak.
Kaza sigortaları en az %20 oranında işgücü kaybı halinde sigortalıya maluliyet aylığı, ölümleri
halinde geride kalanlarına ölüm yardımı ile dul ve yetim aylığı, ebeveyn aylığı ödemektedir. Ayrıca
günlük yaşamında bakıma muhtaç olanlara bakım yardımı da yapılmaktadır.
Alman kaza sigortaları kâr amacı gütmeyen kuruluşlardır. Yönetimleri işçi ve işveren
temsilcilerinin eşit katılımı ile olmaktadır. Yönetim kurullarında her iki kesimin de eşit söz hakkı
vardır. Finansmanları ise sadece işverenlerin ödediği primlerle sağlanmakta, diğer sigorta
kollarının aksine işçiler kaza sigortalarına herhangi bir prim ödemesi yapmamaktadır. Primler
141
işkolunun “tehlike skalasındaki” konumuna göre hesaplanmaktadır. Halen Almanya genelinde
ortalama olarak her bir işçinin brüt ücretinin %1.4’ü oranında bir prim işveren tarafından
ödenmektedir.
Koruyucu/Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: Almanya’da, iş sağlığı ve güvenliği
hizmetleri koruyucu/önleyici bir amaç taşır. İşverenler, işletmede bu servisleri kurmakla zorunlu
tutulmamış olup, ancak yasal olarak işletmenin tipine ve riskine göre değişen yeterlilikte bir işyeri
hekimi ile iş güvenliği uzmanından hizmet almak zorundadır.
Önleyici/koruyucu iş sağlığı ve güvenliği hizmeti sunan bir kuruluşta işyeri hekimi ve iş
güvenliği uzmanı mutlaka bulunmalıdır, bunların dışındaki uzmanlar değişiklik gösterebilir. Bu iki
uzmanın eğitimleri mevzuatta yer alırken, uzmanlığın elde edilmesi yöntemi ile ilgili bir düzenleme
yoktur. Eğitim üniversiteler, enstitüler, birlikler vb. tarafından verilebilmektedir.
Almanya’da Federal Kanunlar genel çerçeveyi belirler ve bu kanunlar yönetmelik, tavsiye,
standartlar vs. ile desteklenir. Bu yüzden devlet, idari bağımsızlığı olan meslek sandıkları ve birlikte
yönetme hakkı olan işletmelerin her biri, kendi sektörleri (iş kolları) için düzenlemelerin
hazırlanmasında rol alırlar.
3. İspanya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
İspanya İş ve Göç Bakanlığı çalışma mevzuatını düzenleme konusunda kanunla tam yetkili
kılınmıştır. Özerk bölgeler de bu düzenlemelere uymakla yükümlüdürler.
İş sağlığı ve güvenliği “İşteki Risklerin Önlenmesi Kanunu” ile düzenlenmektedir. İş sağlığı
ve güvenliği alanında görev alan kamu idareleri ve nasıl çalışacakları bu kanunla tanımlanmıştır.
Kanunda belirtilen yetkili kuruluşlar şunlardır:
Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Komisyonu: Komisyon, koruma/önleme politikalarının
geliştirilmesinde ve uygulanmasında kamu kuruluşlarına danışmanlık yapan tüzel bir kuruluştur.
Komisyon; kamu temsilcisi, özerk kuruluşların temsilcileri ile en çok üyesi olan işçi ve işveren
sendikalarının eşit sayıda temsilcilerinden oluşur.
Ulusal İş Hijyeni ve Güvenliği Enstitüsü: Enstitü, iş sağlığı ve güvenliği şartlarının
sağlanmasını,
bu
konudaki
analizlerin
gerçekleştirilmesi,
aynı
zamanda
bu
konudaki
iyileştirmelerin desteklenmesini ve teşvik edilmesini amaç edinen, bilimsel ve mesleki özerkliğe
sahip bir kamu kurumudur. Mevzuat ve mevzuatın geliştirilmesi konusunda teknik ve hukuki
danışmanlık yapmak, özerk idarelerle işbirliği içinde iş sağlığı ve güvenliği risklerini önlemeye
yönelik faaliyetleri gerçekleştirmek ve bilgilendirme çalışmaları yürütmekle görevlidir. Ayrıca
özerk bölgeler düzeyinde iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerinin yürütülmesini sağlamak, kamu
kurumları arasında bilgi ve tecrübe paylaşımını, iş sağlığı ve güvenliği alanında koordinasyonu
sağlamak temel görevlerindendir. Özerk bölgelerle işbirliğini enstitüye bağlı merkezler vasıtasıyla
142
sağlamaktadır. Bölgeler, “Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Komisyonu”nda görev alan üyeleri ile temsil
edilmektedir. Enstitü, Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Komisyonunun sekretaryasını yürütmektedir.
Komisyonda görev alan temsilciler aynı zamanda ulusal iş sağlığı ve güvenliği ağında da aktif olarak
yer almaktadırlar.
İş ve Sosyal Güvenlik Teftiş Birimi; risklerin önlenmesi konusunda mevzuatın kontrolü ve
çalışanların gözetimi görevlerini yerine getirmektedir. Ceza yetkisine sahiptir. Etkili denetim
gerçekleştirmek için, işletme ve işçilere bilgilendirme ve danışmanlık hizmeti sunmaktadır. İş
kazaları da müfettişler tarafından incelenmektedir.
Koruyucu/Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun
yürürlüğe girdiği 1995 yılından beri İspanya’da koruyucu ve önleyici iş sağlığı ve güvenliği
hizmetleri; dahili hizmetler, harici hizmetler ve ortak hizmetler olmak üzere 3 farklı şekilde
yapılabilmektedir. Sadece 500’den fazla işçisi olan işletmeler veya 250’den fazla işçisi olan ve riskli
sektörde yer alan işletmeler işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni ve ergonomi şeklinde belirtilen
4 disiplinden en az ikisini kapsayacak şekilde bir dahili servis kurmak zorundadır. İşyeri hekimliği
içinde yer almayan önleyici aktivitelerden sorumlu bir kişinin görevlendirildiği, 6’dan az işçisi olan
işletmeler dışında bütün işletmeler eğer önleyici görevleri yapmak üzere dahili olarak gerekli
uzmanlığa sahip çalışanları yoksa bir veya daha fazla harici servisten hizmet alabilirler. İspanya’da
mesleki sağlık ve güvenlikle ilgili hizmet veren harici servisler oldukça yaygın ve faaldir.
Bu servislerin çalışabilmesi için sağlıkla ilgili konularda Sağlık Bakanlığı tarafından
tanınmaları ve Çalışma ve Sosyal İlişkiler Bakanlığı tarafından sertifikalandırılmaları zorunludur.
1995’ten beri mesleki risk tazmininden sorumlu sigorta şirketleri üye işletmeleri ile birlikte harici
hizmetler konusunda rol üstlenebilmektedir.
Harici servisler; işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni, ergonomi ve sosyal psikoloji
uzmanlık alanlarının her birinden bir uzman bulundurmak zorundadır. İşletme dışı servislere ait
uzmanların her birinin icra edecekleri görevleri için uygun seviyede eğitimi olmalıdır. Bu
uzmanların sorumluluk seviyesine uygun olarak üç çalışma seviyesi ve her bir seviye için gerekli
olan eğitimler kanunla düzenlenmiştir.
Bir işletme dahili birim kurmak için gerekli bütün uzmanlıklara sahip değilse, işveren,
önleyici görevlerin hepsini kapsaması için bir veya daha fazla harici servisten hizmet almalıdır.
4. Finlandiya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
Finlandiya’da iş sağlığı ve güvenliği konuları birbirinden ayrılmaktadır: Güvenlik konuları
işveren ve işçi temsilcileri tarafından işletme içinde ele alınırken, sağlık konuları sağlık birimine
aittir. Finlandiya’da Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı/İş Sağlığı ve Güvenliği Birimi iş sağlığı ve
143
güvenliği alanında sorumlu bir kamu kuruluşudur. İş Sağlığı ve Güvenliği Birimi, iş güvenliği
alanında; Sağlık Birimi ise iş sağlığı alanında teftişler yapmaktadır.
Bunların yanı sıra Finlandiya Çalışma Çevresi Fonu tarafından finanse edilen İş Güvenliği
Merkezi ile Araştırma & Danışma Destek grubu da ölçüm çalışmaları yapmaktadır. Sosyal İşler ve
Sağlık Bakanlığı sosyal yardım ve sağlık hizmetlerinin geliştirilmesinden sorumludur. Bakanlık, iş
sağlığı ve güvenliği otoritelerinin faaliyetlerini denetler, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatını hazırlar
ve uygulanmasını izler. Genel olarak sosyal koruma ve iş sağlığı ve güvenliği alanlarında araştırma
yapmakta ve uluslararası işbirliğini koordine etmektedir.
Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı bünyesinde bulunan İş Sağlığı ve Güvenliği Birimi, ulusal iş
sağlığı ve güvenliği politikalarının geliştirilmesinden, iş sağlığı ve güvenliği araştırmalarının
koordine edilmesinden ve araştırma bilgilerinin etkin kullanılmasından sorumludur. Finlandiya İş
Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü, İş Güvenliği Merkezi ve İş Çevresi Fonu, iş sağlığı ve güvenliğinin
ilerletilmesi kapsamında yer alan kuruluşlardır.
Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı bünyesinde bulunan Sosyal Sigorta bölümü, iş kazaları ve
meslek hastalıklarının sigorta kapsamı ve işçi tazminatları ile ilgili mevzuat hazırlar ve geliştirir.
Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir birim de
bulunmaktadır. Bu birim, iş sağlığı ve güvenliği politikalarının ve mevzuatının hazırlanması ve
geliştirilmesinden sorumludur. Ayrıca uluslararası kuruluşlara katılmak için gerekli hazırlık
çalışmalarını da yürütür. Birim ayrıca yerel iş sağlığı ve güvenliği yönetimlerine ve bakanlık
bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği alanı ile alakalı diğer birimlere rehberlik etmekle yükümlüdür.
İş Güvenliği Merkezi: Merkezin ana fonksiyonu, çalışma şartlarının gelişmesine yönelik
uzmanlık hizmetlerinin sağlanmasıdır. Genel amaç iş hayatındaki başarı ve iyi uygulamaların
geliştirilmesidir. Merkez iş sağlığı ve güvenliği üzerine çalışanların kayıtlarını tutmaktadır.
Finlandiya İş Çevresi Fonu ise güvenlik, sağlık ve genel iş hayatının geliştirilmesi için araştırma ve
bilgi fonu oluşturmuş üç parçalı bir organizasyondur. Ayrıca İş Güvenliği Merkezinin faaliyetlerini
finanse etmektedir.
İş Güvenliği Merkezi, işveren ve çalışanların ortak çalışmaları için kurulan bir kurumdur.
Konuyla ilgili bilgileri derlemek ve yayımlamak, merkezin aktivitelerinin önemli bir bölümünü
oluşturmaktadır. En önemli bilgi kanalları; basın duyuruları, çalışma raporları, düzenlenen toplum
kampanyaları, muhtelif iş sağlığı ve güvenliği programlarıdır.
Finlandiya’da ayrıca tehlike ve risk değerlendirmesi konusunda uzman kurumlar
bulunmaktadır. Bunlardan başlıcaları şunlardır:
Finlandiya İş Sağlığı Kurumu: İş sağlığı ve güvenliği laboratuvar hizmetini sağlayan,
tehlike ve risk değerlendirmesi çalışmalarını yürüten bir araştırma ve danışmanlık kuruluşudur.
144
Kurum tarafından verilen uzmanlık hizmetleri çok geniştir. İş hijyeninden kişisel koruyucuların
testine, ergonomiden iş güvenliği analizlerine kadar çok çeşitli alanlarda hizmet vermektedir. İş
sağlığı ve güvenliği araştırmaları yapan üniversiteler de kendi uzmanlık alanlarında laboratuvar
hizmeti vermektedirler.
Kurum, araştırma yapmakta, bilginin yayılmasını sağlamakta, uzmanlık hizmeti vermekte ve
iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarının eğitimini gerçekleştirmektedir. Kurumun hedefi güvenli ve
verimli bir çalışma ortamı sağlamaktır.
Koruyucu/Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: Finlandiya’da iş sağlığı ve
güvenliği konuları birbirinden ayrılmıştır. Güvenlik konuları işveren ve işçi temsilcileri tarafından
işletme içinde ele alınırken, sağlık konuları sağlık servisine aittir.
Sağlık servisleri Kanunla zorunlu kılınmıştır ve dört farklı şekilde olabilir; şirket içindeki
servisler, işletme içi servisler, harici özel servisler ve belediyeye ait kamu servisleri. Belediye
hizmetleri, serbest çalışanların yanı sıra küçük ve orta ölçekli işletmeleri kapsarken, işletme içi
birimler esas olarak büyük işletmelerde mevcuttur. Bu hizmetlerin organizasyonu işverenin
sorumluluğunda olup, sosyal güvenlik bu konudaki harcamaların maksimum %60 kadarına katkıda
bulunur. Ayrıca 2002’den beri mevzuat, işverenler işletme içinde işçilerin sağlığını ve güvenliğini
sağlamak için gerekli birimi kurmamışlarsa hariçten hizmet almalarını şart koşmaktadır.
İşletmelere iş sağlığı hizmeti sunan firmalarda doktor ve hemşireler başta olmak üzere
psikologlar, fizyoterapistler ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili diğer uzmanlar da istihdam
edilmektedir. Ayrıca işverenden gelen talebi karşılamak için bu firmalar, toksikoloji, psikoloji, tıp ve
güvenlik uzmanlarının yer aldığı Finlandiya İş Sağlığı Kurumu merkezine ve 6 bölge ofisine
müracaat edebilirler.
Finlandiya mevzuatı, bir mesleki sağlık servisinde çalışabilecek uzmanların yeterliliklerinin
tespitine önem vermiştir. Uzmanların yeterliliklerini güncel tutmak için her üç yılda bir en az bir
kez eğitime katılmaları gerekir. Sağlık hizmetlerinin amacı; çalışma çevresinde iş sağlığı ve
güvenliğini geliştirmek, işçilerin aktif yaşamları boyunca fiziki ve zihni kapasitelerini korumak ve iş
kazaları ve meslek hastalıklarını önlemektir.
5. İtalya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
İtalya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü, Çalışma ve Sağlık Bakanlığına bağlı olup, bölgesel
koordinasyon komiteleri ve sosyal taraflarla birlikte çalışmalarını yürütmektedir. İş sağlığı ve
güvenliği ile ilgili sorumlulukları mevzuat çalışmaları, denetim, işyerlerindeki sağlık hizmetleri ve iş
hayatını desteklemektir.
Ulusal iş sağlığı ve güvenliği sisteminin idari yapısı genel anlamda, halk sağlığı ve çalışma
politikası olmak üzere 2 temel bölümden oluşmaktadır.
145
- Halk Sağlığı: İş Sağlığı ve Güvenliği Sistemi, Ulusal Sağlık Servisi tarafından ve 833/78
sayılı Kanun (ilk sağlık reformu) ile düzenlenmiş olup, Sağlık Bakanlığına bağlı bir kurumdur.
Ulusal Sağlık Servisi, halk sağlığını ilgilendiren her türlü ulusal koordinasyon ve planlama gibi
hizmetleri yerine getirmektedir.
Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü, Sağlık Bakanlığına bağlı Ulusal Sağlık Servisinin
teknik ve bilimle ilgili bir birimidir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili her türlü konu üzerinde çalışır. 36
adet yerel birim bulunmaktadır. Bunlar 19 farklı bölge ve 2 bağımsız ilde dağılmış durumdadırlar.
İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda Sağlık Bakanlığına rapor veren Enstitü; endüstriyel
tesislerin, malzemelerin, ekipmanların ve üretim proseslerinin teknik yönleri dikkate alınarak, iş
kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi için araştırma, analiz, deney ve metodolojilerin
belirlenmesi, endüstriyel faaliyetlerle ilgili önemli tehlikelerin önlenmesi, işyerindeki kimyasal,
fiziksel ve biyolojik maruziyet risklerinin önlenmesi; iş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirme
metodoloji ve prosedürlerinin teknik standardizasyonu; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği
temel sorunları ile ilgili analiz ve öneriler; AB mevzuatı ve uluslararası anlaşmalara uygun
olarak kuruluşların ve laboratuvarların sertifikasyonu; makinelerin, endüstriyel tesis
bileşenleri, ekipman, kişisel koruyucu donanımlar, özel uygulama tekniklerinin onaylanması için
güvenlik kriterleri ve tespit yöntemlerinin tanımlanması; bölgesel ve ulusal sağlık planı taslağı
hazırlanması konusunda danışmanlık, yerel sağlık ajanslarına talep olması halinde kamu ve özel
kuruluşlara danışmanlık; ulusal sağlık hizmetlerinin yürütülmesinin desteklenmesi amacıyla
çalışanlara iş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim ve danışmanlık hizmetleri sunmaktadır.
Önleme, izleme, teftiş, iş sağlığı ve güvenliği gibi tüm faaliyetlerden yerel sağlık ajanslarının
önleme bölümleri sorumludur.
- Çalışma Politikası: Çalışma Bakanlığı ulusal çalışma ve istihdam politikalarını planlar ve
koordine eder. İş müfettişleri yerel olarak tüm ülkeye dağılmış durumdadırlar.
Ulusal İş Kazaları Sigortası Enstitüsü Çalışma Bakanlığına bağlı olarak çalışmakta, iş kazaları
ve hastalıklara karşı zorunlu sigorta fonlarını yönetmektedir. Tüm ülkede bölge ve yerel ofisleri
bulunmaktadır.
İtalya Sosyal Tıp Enstitüsü, Çalışma Bakanlığının sosyal hastalık ve önleme metotları ile ilgili
araştırmalar yapan ve danışma hizmeti veren birimidir.
Çalışma Bakanlığına bağlı, İş Kazalarını Önleme ve İş Hijyeni Sürekli Tavsiye Komitesi,
mevzuatın uygulanması, güncellenmesi gibi çalışmaları yürütür ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili
taraflardan birçok üyesi vardır.
İş müfettişleri Çalışma Bakanlığına bağlı olarak çalışan, merkezde genel müdürlük, her
bölgede çalışma müdürlükleri ve her yerel noktada çalışma merkezleri olmak üzere dağılım
146
gösteren bir yapıya sahiptir. Yerel bölgelerde 106 adet çalışma merkezi ve bölgelerde 18 adet
çalışma müdürlüğü bulunmaktadır.
6. Hollanda’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
Hollanda Sosyal İşler ve İstihdam Bakanlığında iş teftiş ve iş sağlığı güvenliği hizmetleri ayrı
ayrı yapılanmıştır. İş teftişin faaliyetleri 6 coğrafi bölgede 250 iş müfettişi tarafından
yürütülmektedir. İş Sağlığı ve Güvenliği Müdürlüğü ile İş Teftiş Genel Müdürlüğü bilgi alış verişinde
bulunmak üzere her ay toplantı yapmaktadır.
Hollanda’da yaklaşık 600.000 firma ve 7 milyon işçi bulunmaktadır. 250 müfettiş, 6 coğrafi
bölgede hizmet vermektedir. İş Teftiş bünyesinde endüstri, inşaat ve hizmet sektörü olmak üzere üç
bölüm bulunmaktadır.
Önleyici denetimlerde; risk değerlendirmesi sonuçlarına göre öncelik listesi oluşturulmakta
ve işgünü kaybı oranları, kaza sıklıkları, sağlık ve güvenlik denetimleri gibi istatistiklere bakarak
uzun vadeli ve yıllık denetim planı hazırlanmaktadır. Şikayetler dışında, problem olan alanlara
odaklanılmaktadır. Hâlihazırda tehlikeli maddeler, fiziksel ve psikolojik gerginlik, tehlikeli
makineler, taşıyıcı ekipmanlar ve malzeme düşmesi olmak üzere 5 risk alanı üzerinde
çalışılmaktadır.
İş Teftiş; doğrudan kişilerle veya üçüncü taraflarla ilgili olmak üzere iki tip şikayeti
denetlemektedir. Şikayetler isim belirtmeksizin otomasyon sistemine kaydedilmekte ve izlenecek
hareket tarzı değerlendirilmektedir.
Hollanda’da; 2005 yılında 2044, 2006 yılında 2151, 2007 yılında ise 2296 iş kazası
olmuştur. İş Teftiş, bildirilen iş kazaları ile sürekli yaralanmaları veya hastanede en az bir gece
kalmaya neden olan iş kazalarını incelemektedir.
Sosyal İşler ve İstihdam Bakanlığı Denetim Birimi: Bakanlık bünyesinde bu alanda özel
sertifikasyon kuruluşlarının denetimini yapan denetim birimi, endüstriyel tesisleri mevzuata göre
denetleyen birim ve sertifikasyon kuruluşlarının iç işleyişlerinin ilgili AB standartlarına ve
düzenlemelerine uygun olup olmadığını kontrol eden Ulusal Akreditasyon Konseyi olmak üzere
çeşitli görevler üstlenen üç birim bulunmaktadır.
Hollanda’da sertifika yasal olarak zorunludur ve LLoyds, Veritas gibi sertifikasyon
kuruluşları, ürün (örneğin asansör), kişi (örneğin dalgıç) ve hizmetlere (örneğin iş sağlığı ve
güvenliği servisleri) yönelik sertifikasyon hizmeti vermektedir. Toplamda 26 sertifikasyon alanı
vardır.
2006’da Gelir ve Maluliyet Kanunu yayımlanmıştır. Bu Kanuna göre maluliyetin nedeni
önemli değildir. Hastalık sırasında ilk iki yıl işveren işçinin maaşını ödemek zorundadır. Engellilik
sürekli veya %80’den fazla ise kamu sigortası, engellilik %80-%35 arasında ise devlet sigortası,
147
özel sigorta veya işveren tarafından ödenmektedir. %35’ten az ise işçi ve işveren birlikte çözüm
bulmaktadır. İş göremezlik süresinin uzaması özellikle az çalışanı olan işverene mali açıdan oldukça
fazla yük getirmektedir. Bu nedenle işverenler önceleri çok dikkate almadıkları iş sağlığı ve
güvenliği sorunlarını daha yakından takip etmeye ve iyileştirme için neler yapılabileceğini
değerlendirmeye başlamışlardır. 2005 yılında değişen sosyal güvenlik yasası ile %80 iş göremezliği
olan çalışanlara 2. yıldan sonra devlet desteği devam etmektedir. %35-%80 arasında iş göremezliği
olan çalışanların biran önce işe dönebilmeleri için işveren, sigorta ve devlet işbirliği sıkı şekilde
sürdürülmekte ve işçi, iş değişikliği ile çalışma hayatına kazandırılmaya çalışılmaktadır.
7- Fransa’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları
Fransa’da iş teftişinde sorumlu ana birim Çalışma Bakanlığı olmakla birlikte, teftişler
çoğunlukla
Çalışma,
Tarım
ve
Ulaştırma
Bakanlıklarından
uzmanlarca
ortaklaşa
gerçekleştirilmektedir. Bu üç Bakanlığın haricinde diğer Bakanlıklardan da iş müfettişleri (maden
mühendisleri gibi) vardır.
Merkezi olmayan çalışma, istihdam ve mesleki eğitim servisleri endüstri, ticaret ve hizmet
sektörünün çalışma şartlarını inceler. Tarım sektörü biraz daha dağınık yapıdadır. Ulaşım sektörü
karayolu, demiryolu ve havayollarını da kapsar. Bu üç Bakanlığın müfettişleri aynı şekilde işe alınır
ve eğitilirler, aynı haklara, çalışma şartlarına ve yetkiye sahiptirler.
Çalışma Bakanlığı bünyesinde yer alan Mesleki Tehlikelerin Önlenmesi ve Çalışma Şartları
Müdürlüğü iş sağlığı ve güvenliğinden sorumludur. Görevleri şunlardır:
•
Kanunları ve düzenleyici yönetmelikleri hazırlamak,
•
Kanunların uygulanmasını izlemek,
•
İş hekimliği hizmetlerinin organizasyonu ve çalışması ile ilgili kuralları belirlemek,
•
Diğer bakanlıklar ve kuruluşlarla iş şartlarının iyileştirilmesiyle ilgili problemlerin
çözümü ve araştırma faaliyetlerine katılmak için ilişkiler kurmak,
•
Bölge iş müfettişlerinin faaliyetlerini organize etmek ve onlara teknik yardım sağlamak.
Fransa’nın iş sağlığı ve güvenliği sisteminde yer alan diğer kuruluşlar şunlardır:
Mesleki Tehlikelerin Önlenmesi Üst Konseyi: Bu konsey devlet, işçi ve işveren
temsilcilerinden ve uzmanlardan oluşan ulusal bir organ olup, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili
tarafların koordine edilerek görüş alışverişinde bulunduğu bir platformdur. Sekretaryası Çalışma
Bakanlığı tarafından yürütülür. Konsey bünyesinde bir daimi komite ile ekipman ve işletme,
tehlikeli maddeler, meslek hastalıkları, iş hekimliği ve onaylanmış kuruluşlar konularında
uzmanlaşmış özel komiteler bulunmaktadır.
Çalışma Şartlarının İyileştirilmesi Ulusal Ajansı: Ajans; Çalışma Bakanlığı bünyesinde
yer alır ve Bakanlıkça finanse edilir. Bu ajansta; devlet, işçi, işveren temsilcileri ve bağımsız
148
uzmanlar yer alır. Merkezi Paris’tedir ve bölgesel ofisleri mevcuttur. Yaklaşık 100 çalışanı vardır.
Ana görevleri şunlardır:
-
Çalışma
şartlarının
iyileştirilmesini
sağlayacak
olan
önlemleri
belirlemek
ve
yaygınlaştırmak,
- Çalışma şartları ile ilgili araştırmaları koordine etmek ve sonuçları yayımlamak,
- Özellikle endüstriyel işletmelere teknik servis sağlamak,
- Çalışma şartlarının iyileştirilmesine yönelik işyeri mali yardımlarının tahsis edilmesi ile
ilgili Çalışma Bakanlığına tavsiyede bulunmak.
Ulusal Sağlık Sigortası Fonu: Fransa’da iş kazası ve meslek hastalıklarına karşı
işverenlerin işçilerini sigortalatması zorunludur. Çoğu işveren sigorta sistemi olarak bu fonu tercih
eder. Fon, işçi ve işveren temsilcilerinden oluşan bir yönetim kurulu tarafından yürütülür. Kurul,
farklı endüstri kolları ve sosyal taraflardan oluşan 15 teknik komite tarafından sırayla yönetilir.
Fonun görevleri aşağıda belirtilmiştir:
• Hasta sigorta fonunun faaliyetlerini yönetmek ve denetlemek,
• İş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesini sağlayacak olan önlemleri tanıtmak ve
teşvik etmek,
• İş sağlık ve güvenliğine ilişkin mevzuat düzenlemeleri ile ilgili görüş bildirmek,
• Güvenlik standartlarının hazırlanması çalışmalarına katılmak,
• İş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili istatistikleri derlemek.
Bölgesel Sağlık Sigorta Fonu: Ulusal Sağlık Sigorta Fonu tarafından finanse edilen ve
denetlenen 16 bölge kuruluşundan oluşur. İşçi ve işverenlerden seçilmiş bölgesel bir yönetim
kurulu tarafından yönetilir. Görevi; iş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesi için bölgesel
önlemleri koordine etmek, geliştirmek ve kanunların uygulanmasını sağlamaktır. Fon bünyesinde
bulunan 800 mühendis, danışman ve müfettişlerle işletmelere 16 bölgede teknik yardım
sağlanmaktadır. Ayrıca işyerlerinden örnek almak için laboratuvar teknisyenleri vardır.
Mühendisler ve müfettişler işyerlerine girme, istedikleri önlemi alma/aldırma ve talimat verme
yetkisine sahiptir.
Ulusal Sağlık Sigortası Fonu tarafından finanse edilen Ulusal Araştırma ve Güvenlik
Enstitüsü, sağlık ve güvenlik alanında önemli araştırmalar yapmakta ve edindiği bilgileri kamuya
açık tutmaktadır.
İnşaat ve Bayındırlık İş Sağlığı ve Güvenliği İhtisas Kuruluşu: Kuruluş, işçi ve
işverenlerin eşit temsiliyle oluşturulan ikili bir yapıya sahiptir. Bu kuruluşun ana görevi inşaat
sektöründe riskleri belirlemek, bunların giderilmesine yönelik önlemlerle ilgili tavsiyelerde
bulunmak ve eğitim vermektir. İkili yapıda 16 bölge komitesi vardır. Finansmanı işverenlerin
zorunlu katkıları ile sağlanır. Ulusal komite direktif vererek, koordine ederek ve denetleyerek bölge
149
komitelerini yönetir. Bölgelerdeki personel inşaat sektöründeki işyerlerini ziyaret ederek riskler
hakkında çalışanları bilinçlendirir ve güvenli çalışma metotlarını anlatır. Kuruluşun ceza verme
yetkisi yoktur.
İş teftiş politikası, merkezi düzeyde, Çalışma Bakanlığı ve daha spesifik olarak Mesleki
Tehlikelerin Önlenmesi ve Çalışma Şartları Müdürlüğünce belirlenir. Bölge müdürlükleri, yerel
hizmetlerle ilgili çeşitli aktiviteler hakkında Bakanlığa rapor sunar.
İş teftiş, coğrafi olarak organize edilmiş ve ülke 95 teftiş bölgesine ayrılmıştır. Her mahalli
bölümde bir mesleki eğitim müdürlüğü ve müdürlükler bünyesinde 7 uzmanlık birimi bulunur.
Bunlardan bazıları iş teftişten sorumludur ve bir veya birden fazla alt müfettiş tarafından
desteklenen bir iş müfettişinin denetimi altındadır.
Maden müfettişleri, Sanayi Bakanlığı bünyesinde faaliyet göstermekte olup, maden ve taş
ocaklarında iş sağlığı ve güvenliğinin denetiminden sorumludur. Maden mühendisi olan müfettişler
çalışma şartlarını denetler. Bunların sorumluluk alanı ayrıca, elektrik üretimi ile ilgili
faaliyetlerden, gaz, elektrik güç istasyonları, denizlerde sondaj işleri ve diğer yüksek riskli işler ile
bütün sanayi sektörlerinde çevre korumayı da kapsamaktadır.
Koruyucu-Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: İş sağlığı hizmeti sunan mesleki tıp
servisleri, işletmenin büyüklüğüne göre bir şirket içinde veya bir grup şirkete hitap edecek biçimde
organize edilebilmektedir.
Tüm işletmeler, sağlık ve güvenliğin her ikisini de kapsayacak daimi önleyici-koruyucu bir
yapıyı kullanmakla yükümlü kılınmıştır. İşletmelere iş sağlığı ve güvenliği hizmet sunan uzmanlar
“mesleki riskleri önleyici müdahiller” olarak tanımlanmıştır.
Geçici işlerde, işletmeler, mevzuatta belirtilen kurumlardan veya bunlar tarafından akredite
edilmiş kişi veya kuruluşlardan faydalanabilir. Ancak sürekli işlerde, işletme veya kurum akredite
olmak kaydıyla dışarıdan bir kişiyi işe alabilir veya teşkilatta bulunan sertifikalı bir kişiyi
görevlendirebilir. (Kaynak: İş Sağlığı ve Güvenliği Raporu, İSGGM, 2010)
İş sağlığı servisleri çoğunlukla önleme odaklıdır. Bu amaçla işyeri bina ve müştemilatında
risk değerlendirmesi yapmak, işçilerin tıbbi gözetimini sağlamak, ilk yardım temin etmek, iş
müştemilatını denetlemek; ayrıca çalışma şartlarını iyileştirmek için işçi ve işverenleri
bilgilendirmek, eğitmek ve danışmanlık konularında da katkı vermek durumundadır. (Kaynak: BİLİR
N. İş Sağlığı ve Güvenliği, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2004)
150
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE MADENCİLİK VE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
ALANINDA KURUMSAL YAPI VE UYGULAMALAR
İş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının niteliğini ekonomik ve teknolojik gelişmişlik seviyesi
belirlemektedir. Ayrıca, yürürlükteki mevzuat ile bu mevzuatın uygulanmasını takip etmek,
denetlemek, müeyyideler tatbik emek, düzeltici işlemler yapmak ve ihtiyaçlara göre yeni politika ve
düzenlemeler üretilmesi için çalışmak şeklinde görevleri bulunan bazı kurumsal yapılar da bu
konuda belirleyici olmaktadır. Mevzuat, yürütülen faaliyetlerin çerçevesini, kamu kurum ve
kuruluşları ve özel kişilerin madenlerle ve birbirleriyle ilişkilerini tayin etmektedir. Mevzuatın
uygulanması ile ilgili görevleri yerine getiren kurumsal yapıların kuruluşu ve işleyişinin etkinliği
gerek sektörün gerekse sektördeki iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının durumunu önemli ölçüde
etkilemektedir. Açıklanan bu nedenlerle, aşağıda önce mevzuata ilişkin, akabinde ise kurumsal
yapılar ve uygulamalarla ilgili açıklamalara yer verilmiştir.
I. HUKUKİ DURUM
A. Uluslararası Mevzuat
Sağlıklı ve güvenli çalışma ile ilgili düzenlemelerin uluslararası düzeyde temelini
24.10.1945 tarihinde kurulan Birleşmiş Milletler Örgütünün 1948 yılında yayımladığı İnsan Hakları
Evrensel Beyannamesi oluşturmuştur. Birleşmiş Milletler, 1976 yılında Uluslararası Ekonomik,
Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi sağlıklı ve güvenli çalışma hakkını onaylayan bir sözleşme
yayımlamıştır.
Ülkemizin taraf olduğu ve TBMM tarafından onaylanan uluslararası anlaşmalar Anayasanın
90. maddesine göre kanun gücündedir. Dolayısıyla bu şekilde iç mevzuatımıza aktarılan ILO
sözleşmeleri, AB Konseyi direktifleri gibi bir kısım uluslararası kaynaklı mevzuat ülkemiz
uygulamalarını yönlendirmek açısından etkili olmaktadır.
1. ILO Sözleşmeleri ve Tavsiye Kararları
ILO’nun temel hedeflerinden biri, Uluslararası Çalışma Konferansının uluslararası
standartları belirleyen sözleşme ve tavsiye kararlarının üçlü yapı (hükümet-işçi-işveren) tarafından
kabul edilmesini sağlamaktır. Sözleşmeler, üye ülkelerin yasama organlarınca onaylanmasıyla
151
birlikte, öngördükleri koşulların uygulanması konusunda bağlayıcı hükümler içermektedir. Tavsiye
kararları ise, politika geliştirme, yasama ve uygulama konularında rehberlik etmektedir.
Sözleşme ve tavsiye kararları, 1919’dan bu yana, çalışma dünyası ile ilgili hemen her
konuyu kapsamaktadır. Bunlar arasında, bazı temel insan hakları (özellikle dernek kurma,
örgütlenme ve toplu pazarlık hakkı, zorla çalıştırma ve çocuk emeğinin yasaklanması, çalışma
hayatında ayrımcılığın yok edilmesi), çalışma yönetimi, endüstriyel ilişkiler, istihdam politikası,
çalışma koşulları, sosyal güvenlik, iş güvenliği ve sağlığı, kadınların istihdamı yer almaktadır.
ILO sözleşmelerini onaylayan ülke sayısı günden güne artmaktadır. ILO, sözleşmelerin
uygulanmasının denetimi ile ilgili etkin bir yöntem geliştirmiştir. Denetim, sözleşmelerle gelen
yükümlülüklere ne ölçüde uyulduğunu nesnel temeller bazında değerlendiren bağımsız uzmanlar
tarafından gerçekleştirilmektedir. Ayrıca, örgütlenme özgürlüğünün ihlali ile ilgili şikayetlerin
değerlendirildiği özel bir prosedür bulunmaktadır.
Türkiye ILO’ya 1932 yılında üye olmuştur. ILO Ankara Ofisi ise 1976 yılında açılmıştır.
Ankara Ofisi; ILO’yu Türkiye’de temsil etmeyi, Türkiye’de uluslararası çalışma standartlarının
uygulanmasını izlemeyi, teknik işbirliği program ve projelerini uygulamayı, Türkiye hakkında veri
toplamayı ve toplanan verileri değerlendirmeyi, Enformasyon Merkezi aracılığıyla kamuoyuna
yayın, belge ve dokümanları sunmayı hedeflemektedir.
Ülkemiz 188 ILO sözleşmesinden şu ana kadar 56 tanesini onaylamış olup, bunların listesi
ve ilgili kanun tarih ve sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir:
Tablo 26: Türkiye'nin Onayladığı ILO Sözleşmeleri
Sözleşme Adı
ILO Kabul Tarihi
Kanun Tarih ve Sayısı
2 No’lu İşsizlik Sözleşmesi
29.10.1919
16.02.1950/5543
11 No’lu Örgütlenme Özgürlüğü (Tarım) Sözleşmesi
25.10.1921
24.10.1960/110
14 No’lu Haftalık Dinlenme (Sanayi) Sözleşmesi
25.10.1921
11.02.1946/4865
15 Nol’lu Asgari Yaş (Trimciler ve Ateşçiler) Sözleşmesi
29.10.1921
25.05.1959/7292
26 No’lu Asgari Ücret Belirleme Yöntemi Sözleşmesi
30.05.1928
25.06.1973/1769
29 No’lu Zorla Çalıştırma Sözleşmesi
06.06.1930
23.01.1998/4333
34 No’lu Ücretli İş Bulma Büroları Sözleşmesi
08.06.1933
11.02.1946/4866
42 No’lu İşçinin Tazmini (Meslek Hastalıkları)
Sözleşmesi (Revize)
04.06.1934
11.02.1946/4864
45 No’lu Yeraltı İşleri (Kadınlar) Sözleşmesi
04.06.1935
09.06.1937/3229
53 No'lu Ticaret Gemilerinde Çalışan Kaptanlar ve Gemi
Zabitlerinin Meslekî Yeterliliklerinin Asgari İcaplarına
İlişkin Sözleşme
06.10.1936
25.6.2003/4906
55 No'lu Gemiadamlarının Hastalanması, Yaralanması
ya da Ölümü Halinde Armatörün Sorumluluğuna İlişkin
Sözleşme
06.10.1936
15.7.2003/4942
58 No’lu Asgari Yaş (Deniz) Sözleşmesi (Revize)
22.10.1936
25.05.1959/7293
59 No’lu Asgari Yaş (Sanayi) Sözleşmesi (Revize)
3.06.1937
26.11.1992/3849
68 No'lu Gemilerde Mürettebat İçin İaşe ve Yemek
Hizmetlerine İlişkin Sözleşme
06.06.1946
15.7.2003/4943
Sözleşme Adı
152
ILO Kabul Tarihi
69 No'lu Gemi Aşçılarının Mesleki Ehliyet
Diplomalarına İlişkin Sözleşme
06.06.1946
15.7.2003/4944
73 No'lu Gemiadamlarının Sağlık Muayenesine İlişkin
Sözleşme
06.06.1946
25.6.2003/4908
77 No’lu Gençlerin Tıbbi Muayenesi (Sanayi)
Sözleşmesi
19.09.1946
16.08.1983/2878
80 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleşmesi
19.09.1946
24.05.1949/5393
81 No’lu İş Teftişi Sözleşmesi
19.06.1947
13.12.1950/5690
87 No’lu Sendika Özgürlüğü ve Sendikalaşma Hakkının
Korunması Sözleşmesi
17.06.1948
25.11.1992/3847
88 No’lu İş ve İşçi Bulma Servisi Kurulması Sözleşmesi
17.06.1948
30.11.1949/5448
92 No'lu Mürettebatin Gemide Barınmasına İlişkin
Sözleşme
8.06.1949
25.6.2003/4907
94 No’lu Çalışma Şartları (Kamu Sözleşmeleri)
Sözleşmesi
8.06.1949
14.12.1960/161
95 No’lu Ücretlerin Korunması Sözleşmesi
8.06.1949
24.10.1960/109
96 No’lu Ücretli İş Bulma Büroları Sözleşmesi (Revize)
8.06.1949
8.8.1951/5835
98 No’lu Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı
Sözleşmesi
18.06.1949
8.08.1951/5834
99 No’lu Asgari Ücret Tespit Mekanizması (Tarım)
Sözleşmesi
6.06.1951
30.04.1969/1168
100 No’lu Eşit Ücret Sözleşmesi
6.06.1951
13.12.1966/810
102 No’lu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar)
Sözleşmesi
28.06.1952
29.07.1971/1451
105 No’lu Zorla Çalıştırmanın Kaldırılması Sözleşmesi
5.06.1957
14.12.1960/162
108 No'lu Gemiadamları Ulusal Kimlik Katlarına İlişkin
Sözleşme
29.04.1958
15.7.2003/4939
111 No’lu Ayırımcılık (İş ve Meslek) Sözleşmesi
04.06.1958
13.12.1966/811
115 No’lu Radyasyondan Korunma Sözleşmesi
01.06.1960
07.3.1968/1033
116 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleşmesi
07.06.1961
04.5.1967/862
118 No’lu Muamele Eşitliği (Sosyal Güvenlik)
Sözleşmesi
28.06.1962
19.7.1971/1453
119 No’lu Makinelerin Korunma Tertibatı ile Techizi
Sözleşmesi
05.06.1963
23.5.1967/872
122 No’lu İstihdam Politikası Sözleşmesi
17.06.1964
09.11.1976/2027
123 No’lu Asgari Yaş (Yeraltı İşleri) Sözleşmesi
22.06.1965
08.5.1991/3729
127 No’lu Azami Ağırlık Sözleşmesi
28.06.1967
30.11.1972/1635
133 No'lu Mürettebatın Gemide Barındırılmasına İlişkin
Sözleşme (İlave Hükümler)
14.10.1970
02.10.2003/4973
134 No'lu İş Kazalarının Önlenmesine (Gemiadamları)
14.10.1970
15.7.2003/4935
135 No’lu İşçi Temsilcileri Sözleşmesi
2.06.1971
25. 11. 1992/3845
138 No’lu Asgari Yaş Sözleşmesi
6.06.1973
23.01.1998/4334
142 No’lu İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Sözleşmesi
4.06.1975
26.11.1992/3850
144 No’lu Üçlü Danışma (Uluslararası Çalışma
Standartları) Sözleşmesi
2.06.1976
26.11.1992/3851
146 No'lu Gemiadamlarının Yıllık Ücretli İznine İlişkin
Sözleşme
13.10.1976
15.7.2003/4940
Sözleşme Adı
153
ILO Kabul Tarihi
151 No’lu Çalışma İlişkileri (Kamu Hizmeti) Sözleşmesi
07.06.1978
25.11.1992/3848
152 No'lu Liman İşlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin
Sözleşme
06.06.1979
16.7.2003/4946
153 No'lu Karayolları Taşımacılığında Çalışma Saatleri
ve Dinlenme Sürelerine İlişkin Sözleşme
06.06.1979
15.7.2003/4933
155 No'lu İş Sağliği ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına
03.06.1981
07.01.2004/5038
158 No’lu Hizmet İlişkisine Son Verilmesi Sözleşmesi
02.06.1982
9.06.1994/3999
159 No’lu Mesleki Rehabilitasyon ve İstihdam
(Sakatlar) Sözleşmesi
01.06.1983
161 No'lu Sağlık Hizmetlerine İlişkin Sözleşme
07.06.1985
07.01.2004/5039
164 No'lu Gemiadamlarının Sağlığının Korunması ve
Tıbbi Bakımına İlişkin Sözleşme
24.09.1982
15.7.2003/4945
166 No'lu Gemiadamlarının Ülkelerine Geri
Gönderilmesine İlişkin Sözleşme
24.09.1987
15.7.2003/4941
182 No’lu En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin
Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil
Eylem Sözleşmesi
17.06.1999
25.01.2001/4623
Kaynak: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/sozlesmeler.htm
Temel ILO Sözleşmeleri
Ülkemizin de onayladığı çalışma hayatı ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili temel
sözleşmelerden bazıları aşağıda belirtilmiştir:
-No: 29 Zorla Çalıştırma Sözleşmesi (1930): Sözleşme zorla ya da zorunlu çalıştırmanın her
şekline son verilmesini öngörmektedir. Ancak, askerlik hizmeti, mahkûmların belirli bir denetime
göre çalıştırılmaları, bu arada savaş, yangın ve deprem gibi olağanüstü durumlarda gerek duyulan
çalıştırma şekilleri için istisna tanınmaktadır.
-No: 87 Örgütlenme Özgürlüğü ve Örgütlenme Hakkının Korunması Sözleşmesi (1948): Bütün
işçi ve işverenlerin, önceden izin almaksızın ve serbestçe kendi örgütlerini kurma ve bu örgütlere
katılma hakkını, bu örgütlerin resmi görevlilerin müdahalelerinden bağımsız serbestçe işlev
görebilmelerini sağlamayı güvence altına almaktadır.
-No: 98 Örgütlenme ve Toplu Sözleşme Hakkı Sözleşmesi (1949): Sendika ayrımcılığı
gözetilmesine, farklı kesimlerin örgütlerinin birbirlerinin çalışmalarına müdahale etmelerine karşı
ve toplu sözleşme düzeninin geliştirilmesine yönelik önlemler getirmektedir.
-No:100 Eşit Ücret Sözleşmesi (1951): Erkek ve kadınların, eşit işlerde eşit ücret ve sosyal
haklara sahip olmalarını öngörmektedir.
-No: 105 Zorla Çalıştırmanın Yasaklanması Sözleşmesi (1957): Zorla çalıştırmanın herhangi
bir biçiminin siyasi zorlama, ideolojik görüşlerin açıklanması nedeniyle cezalandırma, işgücünü
harekete geçirme, çalışma disiplinini sağlama, ayrımcılık ve greve katılanları cezalandırma aracı
olarak kullanılmasını yasaklamaktadır.
154
-No: 111 Ayrımcılık (İstihdam ve Meslek) Sözleşmesi (1958): İş verme, eğitim ve çalışma
koşullarının düzenlenmesinde ırk, renk, cinsiyet, din, siyasal görüş, ulusal kimlik ve sosyal köken
temelinde ayrımcılık yapılmasının ulusal politikalarla önlenmesi, fırsat ve uygulama alanında
eşitliğin geliştirilmesini öngörmektedir.
-No: 138 Asgari Yaş Sözleşmesi (1973): İşe kabulde asgari yaşın zorunlu temel eğitimin
tamamlandığı yaştan daha düşük olamayacağını öngörerek çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılmasını
amaçlamaktadır.
-No: 182 Çocuk İşçiliğinin En kötü Biçimleri Sözleşmesi (1999): Çocuk işçiliğinin en kötü
türlerinin acilen ve etkili biçimde ortadan kaldırılmasını sağlayacak önlemlerin alınmasını
öngörmektedir. Çocuk işçiliğinin en kötü şekilleri arasında; kölelik ve benzeri koşullarda çalıştırma,
silahlı çatışmalarda kullanılmak üzere zorla askere alma, fuhuş ve pornografi amaçlarıyla ve diğer
yasa dışı işlerde kullanma; çocukların sağlığına, güvenliğine ve ahlaki değerlerine zarar verecek
işler yer almaktadır.
2. 176 sayılı ILO Sözleşmesi
Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Kurulu, 06.06.1995 tarihinde Cenevre’de gerçekleştirdiği
82. oturumunda işçilerin madencilik sektöründe karşılaştıkları tehlike ve risklere yönelik
sağlık ve güvenlik tedbirlerinin alınması ve uygulanması sürecinde işçilere de
danışılmasının ve işçilerin bu sürece müdahil olabilmesinin, bilgi almalarının ve eğitim
görmelerinin bir gereklilik ve hak olduğunu vurgulamıştır. Bu doğrultuda Madenlerde Sağlık
ve Güvenlik Sözleşmesi 22.06.1995 tarihinde kabul edilmiş ve 05.06.1998 tarihinde yürürlüğe
girmiştir.
Ülkemizin henüz onaylamadığı 176 sayılı Sözleşme hâlihazırda ABD, Arnavutluk, Avusturya,
Almanya, Botsvana, Brezilya, Çek Cumhuriyeti, Ermenistan, Finlandiya, Filipinler, Güney Afrika,
İrlanda, İspanya, İsveç, Lübnan, Lüksemburg, Norveç, Peru, Polonya, Portekiz, Slovakya, Zambiya ve
Zimbabve tarafından onaylanmış bulunmaktadır.
Sözleşme temel olarak madenlere yönelik sürdürülebilir bir iş sağlığı ve güvenliği
politikasının ulusal düzeyde benimsenmesi, uygulamada yetkili merci belirlenerek mevzuatın ve
teknik standartların belirlenmesi, kazaların ülke çapında kayda alınarak istatistiki bilgilerin
tutulması, işçiler ve işverenlerle istişare ortamının sağlanması ve çalışmalarda öngörülen tüm
risklerin değerlendirilerek gerekli önlemlerin alınması esaslarına dayanmaktadır.
Sözleşme uyarınca işverenler riski kaynağında bertaraf etmek, güvenli çalışma sistemleri
tasarlamak, kaza riskleriyle ilgili işçileri bilgilendirmek ve kaza olduğunda gerekli tıbbi yardıma
ulaşmalarını sağlamak zorunda olup ayrıca Sözleşme, hükümetlere de teknik kılavuzların
hazırlanması, denetimlerin düzenlenmesi ve kazaların etkili soruşturulması gibi yükümlülükler
getirmektedir. İşçilerin ve temsilcilerinin ise kazaları ve riskli durumları bildirmek, güvenlik ve
155
sağlık şartlarına dair bilgi edinmek, güvenlik ve sağlık önlemlerinin karar süreçlerine katılmak gibi
hakları ve yükümlülükleri düzenlenmektedir.
176 sayılı Sözleşmenin 3. maddesinde her ülkenin, başta sözleşmeye işlerlik kazandıracak
tedbirler olmak üzere madenlerde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tutarlı bir politikayı ilgili işçi ve
işveren örgütlerinin de görüşünü almak suretiyle geliştirmesi, uygulaması ve belli aralıklarla
gözden geçirmesi öngörülmektedir.
Sözleşmede üzerinde önemle durulan bir husus da denetim ve kontroldür. Sözleşmeyi
onaylayan ülkelerin maden işletmelerini yetkilendirilmiş müfettişler marifetiyle denetlemesi,
gerekli yaptırımları belirlemesi, bu amaca yönelik kurumsal bir yapı oluşturulması ve her türlü
imkânla donatılması esas alınmaktadır.
Ayrıca, maden işletmelerinde güvenlik ve sağlıkla ilgili konularda işçilere ve temsilcilerine
danışılmasına yönelik düzenlemelerin yapılması ve bu konuda alınması gereken tedbirlerin
belirlenmesinde işçilerin katılımını sağlayacak etkili yöntemlerin oluşturulması şart koşulmaktadır.
Devletin, işverenlerle işçiler ve işçi temsilcileri arasında işbirliğini teşvik edecek önlemleri alması
gerekmektedir.
Sözleşme ile işverenlere getirilen yükümlülüklerden birisi de işçiler için güvenlik ve sağlık
konularında uygun eğitim programlarının düzenlenmesi ve işçilerin uyması gereken talimatların
kapsamlı ve anlaşılır şekilde hazırlanmasıdır. (EK 8: ILO Türkiye Direktörlüğünün 26.07.2010 tarih ve 10206 sayılı yazısı ve ekleri)
ILO Temel Sözleşmesinin 22. maddesine göre her ülke tarafı olduğu sözleşmelerin
hükümlerini hayata geçirmek üzere almış olduğu tedbirlerle ilgili ILO Bölge Temsilciliğine yıllık
rapor vermeyi kabul etmiş sayılmaktadır. Raporlama yükümlülüğünün, 176 sayılı Sözleşmenin de
onaylanması halinde, maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği alanındaki gelişmelerin ilgili
taraflarca takip edilmesini, bu alanda bilimsel çalışmaların yapılmasını, daha sağlıklı istatistiklerin
tutulmasını sağlayacak olması açısından önemli olduğu düşünülmektedir.
Ülkemizde meri mevzuata bakıldığında gerek 4857 sayılı İş Kanunu gerekse bu Kanuna
dayanılarak çıkarılan Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları
Yönetmeliği ile Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ve
benzeri düzenlemelerde 176 sayılı Sözleşmede de esas alınan katılımcı yaklaşımı destekleyen
maddeler olduğu görülmektedir. Örneğin:
- 4857 sayılı İş Kanununun 77. maddesinde yer alan “İşverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve
güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki
riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş
sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadırlar”,
- Aynı Kanunun 83. maddesinde yer alan “İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından işçinin
sağlığını bozacak veya vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir tehlike ile karşı
156
karşıya kalan işçi, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli
tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilir”,
- Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin 9.
maddesindeki “İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliğinin 10 uncu maddesi hükümleri saklı kalmak kaydı
ile işçiler veya temsilcileri, işyerinde sağlık ve güvenlikle ilgili alınması gereken tüm önlemler ve bu
Yönetmeliğin özellikle 5, 6, 7 ve 8 inci maddelerinin uygulanması hakkında bilgilendirilecektir. Bu
bilgiler işçiler tarafından anlaşılabilir şekilde olacaktır”
hükümleri bu doğrultuda değerlendirilebilir. Ancak her ne kadar mevzuatta katılımcı ve
önleyici bir yaklaşım esas alınmış olsa da bu konuların yeteri kadar hayata geçirilmediği ve bilhassa
yeraltı maden işletmelerinde karşılığını bulmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısı ile bu alanda
mevzuattan kaynaklanan eksikliklerin uluslararası standartlar göz önüne alınarak giderilmesini
müteakip atılması gereken en önemli adım, düzenleyici normların uygulanmasını takip edecek
sistemin tesis edilmesidir.
Son dönemde maden işletmelerinde meydana gelen iş kazalarını müteakip kamuoyunda yer
alan açıklamalarda 176 sayılı Sözleşmenin ülkemiz tarafından henüz onaylanmamış olması sıklıkla
eleştiri konusu yapılmakta ve bu durumun iş kazalarının önlenememesine zemin hazırladığı görüşü
ortaya konulmaktadır.
176 sayılı Sözleşmenin onaylanmasının maden sektöründe iş sağlığı ve güvenliği konusunda
daha ileri düzeyde adımlar atılması açısından gerekli olduğu, arzu edilen sonuçların elde
edilmesinin esasen diğer ülkelerde maden işletmelerinde güvenlikle ilgili olumlu sonuçlar veren
uygulamaların irdelenerek bu ülkelerde uygulanmakta olan güvenlik standartlarının ülkemize
uyarlanmasını ve işletmelerde uygulanmasını sağlayacak kurumsal altyapının ivedilikle
oluşturulmasına bağlı olduğu değerlendirilmektedir.
3. Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama
Rehberi
Yeraltı kömür madenciliği, işgücüne yönelik sağlık ve güvenlik yönünden her zaman en
riskli faaliyet alanlarından birisi olmuştur. Yeni teknolojilerin geliştirilmesi, sermaye birikimi,
sürekli eğitim faaliyetleri ve yetkili kurumların, işverenlerin, işçilerin sağlık ve güvenlik konusuna
yaklaşımındaki değişiklikler sayesinde yeraltı kömür madenlerinde iş güvenliği önemli ölçüde
gelişim göstermiş olmakla birlikte, hâlihazırda tehlikeleri, kazaları ve meslek hastalıklarını kontrol
altında tutacak bir güvenlik sistemine ve kurallar bütününe ihtiyaç duyulmaktadır.
Bazı ülkelerin mevzuat yapısı tehlike tanımlaması, risk değerlendirmesi ve kontrol
yaklaşımı üzerinde yoğunlaşırken; bazılarında ise kuralcı yaklaşım ön plana çıkarılmış ve bir kısım
ülkelerde ise bu alandaki mevzuat düzenlemeleri ihmal edilmiştir. Hem küçük hem de büyük ölçekli
işletmelerin faaliyet gösterdiği yeraltı kömür madenciliği sektöründe büyük işletmeler kendi
157
bünyelerinde kayda değer teknik imkânlar ve standartlar oluşturmuş, küçük işletmeler ise
genellikle bu imkânlardan mahrum kalmışlardır.
ILO Yönetim Kurulunun Mart 2005’deki 292. toplantısında alınan karar gereği, kömür
madenlerinde sağlık ve güvenlikle ilgili yeni bir uygulama rehberi çıkarmak üzere 8-13 Mayıs 2006
tarihleri arasında Cenevre’de Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenlikle İlgili Uzmanlar
Toplantısı gerçekleştirilmiştir. Toplantıya hükümet, işçi ve işveren temsilcilerinden sekizer temsilci
iştirak etmiştir.
Kömür madenlerinde sağlık ve güvenlikle ilgili ilk uygulama rehberi, ILO yönetim kurulunca
1986 yılında kabul edilmiştir. Sanayideki, işgücündeki, ilgili tarafların yaklaşımındaki ve ILO
düzenlemelerindeki muhtelif değişiklikleri yansıtacak şekilde hazırlanan yeni rehber yeraltı
madenlerinde kömür üretimine yoğunlaşmaktadır. Açık ocaklarla ilgili ise 1991 tarihli Açık
Madenlerde Sağlık ve Güvenlikle İlgili Uygulama Rehberi mevcuttur.
Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama Rehberi, işçilerin
sağlık ve güvenliklerinin korunmasıyla ilgili uluslararası düzenlemelerde ortaya konulan
hükümlere dayandırılmıştır. İlk iki bölümde rehberin hedefleri ve uygulanmasıyla ilgili hükümler
mevcuttur. Müteakip iki bölümde ise ulusal yetkili organın, iş teftişinin, işçi / işverenlerle
örgütlerinin, müteahhitlerin, imalatçı ve tasarımcıların, taşeronların, iş sağlığı ve güvenliği alanında
çalışan firmaların sorumlulukları, yetki ve görevleri açıklanmaktadır. Beşinci bölümle başlayan
ikinci kısımda ise tehlikelerin teşhisi ve risklerin belirlenmesine yönelik bir metodoloji ortaya
konulmaktadır.
Rehberin üçüncü kısmı yeraltı madenlerinde kömür üretimi esnasında ortaya çıkan toz,
patlama, yangın, su baskını, elektrik veya ekipman kaynaklı tehlikelere dikkat çekmektedir. Her bir
madde tehlikeleri tanımlamakta, riskleri değerlendirmekte ve riskleri ortadan kaldırmaya veya
kontrol etmeye yönelik öneriler getirmektedir. Ayrıca, madenlerin uygun şekilde projelendirilip
bakımının yapılması, yetkinlik ve eğitim, kişisel koruyucu donanım, acil durum hazırlığı gibi
hususları kapsamaktadır. Rehberin eklerinde, başta maruziyet sınır değerleri olmak üzere, ihtiyaç
duyulabilecek bilgilere de yer verilmiştir.
Bu rehberde ortaya konan uygulamaya dönük öneriler, yeraltı kömür madenciliğinde sağlık
ve güvenlikle ilgili hakları, sorumlulukları ve görevleri bulunan tüm tarafların ihtiyaçları göz önüne
alınarak düzenlenmiştir. Sanayideki değişimler veya kendine özgü şartlar taşıyan çalışmalar
düşünüldüğünde rehber tüm tehlike veya riskleri kapsamasa da en azından halihazırda yeraltı
kömür madenciliğinde ortaya çıkmış tehlikelere yönelik önlemleri ortaya koymaktadır. Rehberin
amacı 176 sayılı ILO sözleşmesi hükümlerinin uygulanmasını kolaylaştırmak olup yasal olarak
bağlayıcı değildir ve ulusal düzenlemelerin yerini almak üzere hazırlanmamıştır. Rehber oldukça
ayrıntılı hükümler içerse de gerek teknolojik imkânlar gerekse ülkelerin kendine özgü şartları
nedeniyle uygulanmasında ülkeden ülkeye farklılıklar görülebilmektedir.
158
Ülkemizde yeraltı kömür madenciliğinin yaygınlığı ve işletmelerin önemli bir kısmının
küçük ölçekli olması göz önüne alındığında işverenler, teknik nezaretçiler, mühendisler, müfettişler
ve iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasına yönelik sorumluluk üstlenen ilgili tüm tarafların referans
olarak kullanabileceği bir uygulama rehberine ihtiyaç duyulmaktadır. Mevcut yasal düzenlemelerin
bu ihtiyacı karşılamaktan uzak olduğu anlaşılmaktadır. Bu alanda gerekli standartları hazırlamakla
görevli kurum olarak İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından işçi ve işveren
temsilcilerinin görüş ve katkıları alınmak suretiyle “Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve
Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama Rehberi”nin ülke şartları doğrultusunda düzenlenerek bir
uygulama yönetmeliği haline getirilmesinin gerekli olduğu değerlendirilmektedir.
4. Avrupa Birliği İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı
İş sağlığı ve güvenliği politikasının yeniden incelenmesi amacıyla, 2002 yılında Avrupa
Komisyonu, 2002–2006 yıllarına yönelik yeni bir Topluluk stratejisi belirlemiştir. Bu strateji,
işyerlerindeki değişiklikler ile özellikle psiko-sosyal içerikli yeni risklerin ortaya çıkışını dikkate
alan, işyerinde çalışma barışının sürdürülmesine yönelik genel bir yaklaşıma dayalıdır. Söz konusu
Topluluk stratejisinin amaçları, önleyici politikaları ulusal düzeyde yeniden gündeme getirmek;
ortak amaçlara ulaşabilmek için tarafların işbirliğini destekleyen tutarlı ve ikna edici kanıtlar
üretmek; önleme alanındaki taraflara, bu amaçlara nasıl ulaşılabileceği konusunda stratejik
düşünme yükümlülüğü getirmek olarak sayılabilir.
Avrupa Birliği’nde iş sağlığı ve güvenliğinin geliştirilmesi için bir strateji oluşturmak
amacıyla Avrupa Topluluğu Komisyon Tebliği (İşyerinde kalite ve verimliliğin geliştirilmesi: 20072012 İş Sağlığı ve Güvenliği Topluluk Stratejisi) çıkarılmıştır.
Avrupa Birliği ülkelerinde 2002-2006 yılları arasında iş kazalarında belirgin bir düşme
tespit edilmiş, 2007-2012 yılları arasında %25’lik daha düşüş hedeflenmiştir. Elde edilen bu
başarının “ulusal eylem planları”nın bir sonucu olduğu belirtilirken, AB üyesi 15 ülkede üç günden
fazla işgünü kaybına yol açan iş kazası oranının %20, ölümlü iş kazası oranının da %17 oranında
düştüğü belirlenmiştir. Mesleki hastalıkların belli tiplerinin daha yaygın hale geldiği (kas-iskelet
sistemi hastalıkları, psikolojik stresle bağlantılı enfeksiyonlar ve hastalıklar) bu tebliğde
belirtilirken; mesleki tehlikelerin yapısının, yeniliklerdeki hızlı artış, yeni risk faktörlerinin ortaya
çıkması (cinsel ve psikolojik taciz de dahil işyerinde şiddet ve bağımlılıklar) ve çalışma metotlarının
şekil değiştirmesi (çalışma hayatının bölünmesi) ile giderek değişmekte olduğuna da vurgu
yapılmaktadır. Bu değişimlere direnebilmenin tek yolunun, etkin koruyucu önlemlerin
belirlenmesine yönelik “uzmanlaşmış” ve “multidisipliner” kadroların ve bilimsel çalışmaların
artırılması olduğu ifade edilirken, uygulama verimliliğinin ülkeden ülkeye değişmesi gerçeğinden
hareketle “her ülkenin, kendi gerçekliklerine göre kendi iş sağlığı ve güvenliği politikasını oluşturup
uygulamaya koyması” gerekliliği ön plana çıkarılmaktadır.
159
Bu konuda Avrupa Birliği’nin önerdiği çalışma stratejisi aşağıdaki araçların kullanılmasını
öngörmektedir:
• AB mevzuatının tam olarak uygulanmasının temin edilmesi,
• Yürürlükteki mevzuatın uygulanması konusunda KOBİ’lerin desteklenmesi,
• Özellikle KOBİ’ler açısından yasal çerçeveyi işyerindeki değişikliklere uyarlanması ve
sadeleştirilmesi,
• Ulusal stratejilerin geliştirilmesinin ve uygulanmasının yaygınlaştırılması,
• Çalışanların tutum değişiklikleri, işverenlerin de sağlık odaklı yaklaşımları uyarlamaları
hususunda teşvik edilmesi,
• Yeni risklerin tespit edilmesi ve değerlendirilmesine ilişkin metotların geliştirilmesi,
• İlerlemelerin takip edilmesi,
• İş sağlığı ve güvenliğinin uluslararası düzeyde geliştirilmesi.
Ulusal stratejilerde, özellikle KOBİ’lerde ve yüksek riskli sektörlerde mevzuat ile uyum
sağlanmasını temin edebilecek araçların hayata geçirilmesine öncelik tanıma gerekliliği
vurgulanırken, aşağıdaki hedeflerin ön plana çıkarılması gereğine dikkat çekilmektedir:
• Yerel düzeyde iyi uygulamaların yayılması,
• Mavi - beyaz yakalı çalışanların eğitilmesi,
• Risk değerlendirmesini kolaylaştıracak basit araçların geliştirilmesi,
• Kolayca anlaşılabilir ve uygulamaya konulabilir rehberler ve bilgilerin yayınlanması,
• Bilginin yaygınlaştırılması ve danışma hizmetlerine erişimin geliştirilmesi,
• Yüksek kalitede ve ucuz harici önleyici hizmetlere erişimin sağlanması,
• Öncelikle eğitim, ikna ve teşvik yolları ile, mümkün olmadığı takdirde de yasal yollarla
KOBİ’lerde mevzuat uyumuna iş müfettişlerinin katılımının sağlanması,
• Topluluk düzeyinde (yapısal fonlar kanalıyla) ve ulusal düzeyde mikro-işletmeler ile
KOBİ’lere yönelik ekonomik teşviklerin kullanılması.
Avrupa Birliği’nin bu tebliğinde yer alan önerilerden de anlaşılacağı üzere, sorumluluk
kapsamı bu kadar geniş bir alanda birçok disiplinin birbiriyle uyum içerisinde çalışmaları, değişik
uzmanlıkların konuyu sahiplenmeleri ve katkı sağlamaları zorunluluğu bulunmaktadır.
a. AB Direktifleri
Avrupa Birliği çıkardığı direktifler ile çeşitli düzenlemeler yaparak üye veya üyelik
sürecindeki ülkelerden kendi ulusal mevzuatlarını bu düzenlemelere yakınlaştırmalarını talep
etmektedir.
AB’nin ülkemizle yürüttüğü 35 müzakere başlığından biri de 19. sırada yer alan “Sosyal
Politika ve İstihdam” başlıklı bölümdür. Bu bölüm iş sağlığı ve güvenliği, kadın ve erkek arasında
eşit muamele, ayrımcılıkla mücadele, sosyal diyalog, istihdam ve sosyal koruma konularını
içermektedir. Bu alana ilişkin AB müktesebatının Türk mevzuatına yansıtılması hususunda bugüne
kadar önemli gelişmeler kaydedilmiş olmakla beraber, halen uyum sağlanamamış direktifler ile
yapılması gereken düzenlemeler bulunmaktadır.
160
AB’nin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin 28 Konsey Direktifi bulunmakta olup AB’nin temel
yaklaşımını ortaya koyan ana veya çerçeve direktif 89//391/EEC sayılı Direktiftir. Bu Direktif
koruma ve önleme hizmetlerini düzenleyen 7. maddesi ile birlikte büyük oranda 155 ve 161 sayılı
ILO sözleşmelerinden etkilenmiştir. (ANDAÇ, M., “Koruyucu ve Önleyici Servisler”, İş Sağlığı ve Güvenliği
Dergisi, Sayı 35)
Avrupa Birliği iş sağlığı ve güvenliği konusuna özel ilgi göstererek, üye devletlerin bu
konudaki mevzuatının yakınlaştırılmasını öncelikli konuları arasına almıştır. Bu nedenle, ülkemizde
4857 sayılı İş Kanunu’nda ve bu Kanuna dayanılarak çıkarılan yönetmelikler ile Konsey
Direktifleri’ne uyum sağlandığı görülmektedir. Ancak, yönetmeliklerin hazırlanmasında Konsey
Direktifleri’nin birebir çevirilerinin kullanılması AB tarafından da eleştirilmiştir. Bu nedenle,
direktiflerin uyarlanmasında ülkemiz koşullarına uygun hukuki düzenlemelerin yapılmasına özen
gösterilmelidir.
Avrupa Birliği açısından mevzuatın uyumlaştırılması dışında bir diğer önemli faktör de, iş
sağlığı ve güvenliği konusunda yapılacak iyileştirmelerde sosyal tarafların katılımının sağlanmasıdır.
Bu nedenle, iş sağlığı ve güvenliğine yönelik önlemlerin çok yönlü değerlendirilmesi gerekmektedir.
09.12.2003 tarih ve 25311 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İş Sağlığı ve
Güvenliği Yönetmeliği’nin; Danıştay 10. Dairesi’nin 24.05.2004 tarih, 2004/1942 Esas sayılı kararı
ile “İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili ilkelerin Tüzük’le düzenlenmesi gerekir” gerekçesine istinaden
yürütülmesinin durdurulmasına karar verilmesi üzerine, İş Sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü Taslağı
hazırlanmıştır. Söz konusu taslak; 12.06.1989 tarih ve 89/391/EEC sayılı İşçilerin Çalışırken Sağlık
ve Güvenliğine Yönelik İyileştirilmiş Tedbirlerin Alınmasının Teşvikine İlişkin Avrupa Birliği
Konsey Direktifi esas alınarak hazırlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği ile aynı hükümleri
taşımaktadır.
Aşağıdaki tabloda AB’nin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin Konsey Direktifleri ve bunlara
ilişkin ulusal mevzuat düzenlemeleri gösterilmektedir:
Tablo 27: AB’nin İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Konsey Direktifleri ve Ulusal Mevzuat
AB Direktifi
Ulusal Mevzuatta İlgili
Düzenlemeler
1
İşçilerin çalışırken sağlık ve güvenliğine yönelik
iyileştirilmiş tedbirlerin alınmasının teşvikine ilişkin 12
Haziran 1989 tarih ve 89/391/EEC sayılı Konsey
Direktifi
İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği
(Danıştay 10.Dairesi’nin 24 Mayıs 2004
tarih, 2004/1942 Esas sayılı Kararıyla
yürütmesi durdurulmuştur.)
2
İşyerlerinde asgari sağlık ve güvenlik gerekleri hakkında
30 Kasım 1989 tarih ve 89/654/EEC sayılı Konsey
Direktifi
İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak
Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin
Yönetmelik
3
İş araç gereçlerinin işyerinde çalışanlar tarafından
kullanılması için asgari güvenlik ve sağlık gerekleri
hakkında 30 Kasım 1989 tarih ve 89/655 sayılı Konsey
Direktifi
İş Ekipmanlarının Kullanımında
Sağlık ve Güvenlik Şartları
Yönetmeliği
AB Direktifi
161
Düzenlemeler
4
Direktifi değiştiren 95/63/EC sayılı Konsey Direktifi
Yönetmeliği
5
Direktifi değiştiren 2001/45/EC sayılı Konsey Direktifi
Yönetmeliği
6
Ekranlı araçlar ile çalışmalarda asgari sağlık ve güvenlik
koşullarına ilişkin 29 Mayıs 1990 tarih ve 90/270/EEC
sayılı Konsey Direktifi
Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık
ve Güvenlik Önlemleri Hakkında
Yönetmelik
7
Kişisel koruyucu donanımların işyerinde çalışanlar
tarafından kullanılması için asgari güvenlik ve sağlık
gerekleri hakkında 30 Kasım 1989 tarih ve 89/656/EEC
Kişisel Koruyucu Donanımların
İşyerlerinde Kullanılması Hakkında
Yönetmelik
8
Çalışanların işte kanserojenler veya mutajenlere
maruziyetleriyle ilgili risklerden korunmasına ilişkin 29
Nisan 2004 tarih ve 2004/37/EC sayılı Avrupa
Parlamentosu ve Konsey Direktifi
Kanserojen ve Mutajen Maddelerle
Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik
Önlemleri Hakkında Yönetmelik
9
İşyerinde asbeste maruz kalmaktan ortaya çıkabilecek
risklerden çalışanların korunması hakkında 19 Eylül
1983 tarih ve 83/477/EEC sayılı Konsey Direktifi
Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve
Güvenlik Önlemleri Hakkında
Yönetmelik
10
değiştiren 91/382/EEC sayılı Konsey Direktifi
Yönetmelik
11
değiştiren 2003/18/EC sayılı Konsey Direktifi
Yönetmelik
12
İşçilerin fiziksel ajanlardan kaynaklanan risklere
maruziyeti ile ilgili asgari sağlık ve güvenlik şartları
hakkında (gürültü) 6 Şubat 2003 ve 2003/10/EC sayılı
Konsey Direktifi
Gürültü Yönetmeliği
13
İşçilerin fiziksel ajanlardan kaynaklanan risklere
maruziyeti ile ilgili asgari sağlık ve güvenlik şartları
hakkında 25 Haziran 2002 tarih ve 2002/44/EC sayılı
Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi
Titreşim Yönetmeliği
14
İşyerinde biyolojik ajanlara maruziyetle ilgili risklerden
çalışanların korunması hakkında 18 Eylül 2000 tarih ve
2000/54/EC sayılı Konsey Direktifi
• Biyolojik Etkenlere Maruziyet
Risklerinin Önlenmesi Hakkında
Yönetmelik
• Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda
Sağlık ve Güvenlik Önlemleri
Hakkında Yönetmeliğin 11. maddesi.
15
Çalışanların özellikle sırt incinmelerine neden olabilecek
el ile yükleme ve boşaltma işlerinde asgari sağlık ve
güvenlik koşulları hakkında 29 Mayıs 1990 tarih ve
90/269/EEC sayılı Konsey Direktifi
Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği
16
İşçilerin sağlık ve güvenliğini işyerindeki kimyasal
maddelerle ilgili risklerden korumaya ilişkin 7 Nisan
1998 tarih ve 98/24/EC sayılı Konsey Direktifi
Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda
Hakkında Yönetmelik
AB Direktifi
162
Düzenlemeler
17
İşyerinde
çalışanların
sağlık
ve
güvenliğinin
kimyasallarla ilgili risklerden korunmasına ilişkin
98/24/EC sayılı Konsey Direktifinin uygulanmasında
mesleki maruziyet sınır değerlerinin ilk listesinin
oluşturulmasıyla ilgili 8 Haziran 2000 tarih ve
2000/39/EC sayılı Komisyon Direktifi
Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda
18
İşyerinde güvenlik ve/veya sağlık işaretleri için asgari
koşullar hakkında 24 Haziran 1992 tarih ve 92/58/EEC
Güvenlik ve Sağlık İşaretleri
Yönetmeliği
19
Hamile, loğusa veya emzikli kadın çalışanların işyerinde
sağlık ve güvenliklerinin iyileştirilmesine ilişkin asgari
önlemlerin belirlenmesi konusundaki 19 Ekim 1992
tarih ve 92/85/EEC sayılı Konsey Direktifi (89/391/EEC
sayılı Direktifin 16. maddesi 1.paragrafı kapsamında 10.
Direktif)
• 4857 sayılı İş Kanunu’nun sözleşme
feshini düzenleyen 18 ila 21.
maddeleri ile “Yer ve su altında
çalıştırma yasağı” başlıklı 72. ve
“Analık halinde çalışma ve süt izni”
başlıklı 74. maddeleri,
•Gebe veya Emziren Kadınların
Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme
Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına
Dair Yönetmelik,
•Kadın İşçilerin Gece Postalarında
Çalıştırılma Koşulları Hakkında
Yönetmelik
20
Patlayıcı ortamların mevcut risklerinden, çalışanların
korunması ile sağlık ve güvenliklerinin geliştirilmesi için
asgari koşullar hakkında 16 Aralık 1999 tarih ve
Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden
Çalışanların Korunması Hakkında
Yönetmelik
21
Endüstriyel kazaların kontrolüne ilişkin 9 Aralık 1996
tarih ve 96/82/EC sayılı Konsey Direktifi
Endüstriyel Kazaların Kontrolü
22
İyonize radyasyondan doğan zararlara karşı çalışanları
ve toplumun korunması için temel güvenlik
standartların oluşturulmasına ilişkin 13 Mayıs 1996
tarih ve 96/29/Euratom sayılı Konsey Direktifi
• Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği,
• Nükleer Tanımlar Yönetmeliği.
23
Kontrollü alanlarda çalışmaları sırasında iyonizan
radyasyona maruz kalan işçilerin dışarıda korunmasına
ilişkin 4 Aralık 1990 tarih ve 90/641/Euratom sayılı
Konsey Direktifi.
•Radyasyon Güvenliği Tüzüğü,
•Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği.
hazırlanmaktadır.
24
Kıyılarda ve açık denizlerde sondaj yoluyla maden
çıkaran endüstrilerde çalışanların güvenlik ve sağlık
korumalarının
iyileştirilmesi
ile
ilgili
asgari
gereksinimler hakkında 3 Kasım 1992 tarih ve
92/91/EEC sayılı Konsey Direktifi (89/391/EEC sayılı
Direktifin 16. maddesi 1. paragrafı kapsamında 11.
Direktif)
• Yeraltı Maden İşletmelerinde ve
Tünel Yapımında Alınması Gerekli
Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine Dair
Yönetmelik
• Yerüstü Maden işletmelerinde ve
Taş Ocaklarında Yapılan Çalışmalarda
Alınması Gerekli Sağlık ve Güvenlik
Önlemlerine Dair Yönetmelik
25
Yerüstü ve Yeraltı Madenciliğinde Çalışanların Güvenlik
ve Sağlık Korumalarının İyileştirilmesi İle İlgili Asgari
Gereksinimler Hakkında 3 Aralık 1992 tarih ve
92/104/EEC sayılı Konsey Direktifi (89/391/EEC sayılı
Direktifin 16. maddesi 1. paragrafı kapsamında 12.
Direktif)
• Yeraltı Maden İşletmelerinde ve
Tünel Yapımında Alınması Gerekli
Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine Dair
Yönetmelik
• Yerüstü Maden işletmelerinde ve
Taş Ocaklarında Yapılan Çalışmalarda
Alınması Gerekli Sağlık ve Güvenlik
Önlemlerine Dair Yönetmelik
AB Direktifi
163
Düzenlemeler
26
Balıkçı Gemilerinde Çalışanların Asgari Güvenlik ve
Sağlık Gereksinimlerine İlişkin 23 Kasım 1993 tarih ve
• Balıkçı Gemilerinde Yapılan
Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik
Önlemleri Hakkında Yönetmelik
27
Geçici ve Hareketli İnşaat Sitelerinde Asgari Güvenlik ve
Sağlık Koşullarının Uygulanması Hakkında 24 Haziran
1992 tarih ve 92/57/ EEC Konsey Direktifi
• Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik
Yönetmeliği
28
Gemilerde Daha İyi Tıbbi Tedavi Geliştirilmesi İçin
Asgari Güvenlik ve Sağlık Gereksinimleri Hakkında 31
Mart 1992 tarih ve 92/29/EEC sayılı Konsey Direktifi
• Denetim Usul ve Esasları Hakkında
Yönerge
• Medikal Sertifika Düzenlenmesine
Dair Usul ve Esaslar Hakkında
Yönerge
• Gemi Adamlarının Sağlık Eğitimine
Dair Usul ve Esasları Hakkında
Yönerge
• Tele Sağlık Sistemi Uygulama Usul
ve Esasları Hakkında Yönerge
• Seyir Halindeki Gemilerde Daha İyi
Tıbbi Hizmet Verilmesi İçin Gerekli
Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları
Kaynak: http://www.tisk.org.tr/yayinlar.asp?sbj=ic&id=1739
b. AB İlerleme Raporlarına göre Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliği
AB ile müzakere başlıklarından biri olan sosyal politika ve istihdam ile ilgili hususlara
ilerleme raporlarında da yer verilmektedir.
Bu konuda 2009 yılı İlerleme Raporunda; "İş sağlığı ve güvenliği konusunda bazı ilerlemeler
kaydedilmiştir. Eğitim ve bilinçlendirici faaliyetler sonucunda, AB müktesebatıyla ilgili uzmanlık
artmıştır. Bununla birlikte, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin çerçeve Direktifin iç hukuka aktarılmamış
olması büyük bir eksikliktir. Diğer konuların yanı sıra, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı, devlet
memurlarını henüz kapsamamaktadır. İş kazası ve meslek hastalıklarına ilişkin veri toplama sistemi
daha fazla güçlendirilmelidir. Son resmi istatistiklere göre, 2007 yılında 80.602 iş kazası meydana
gelmiştir. Kayıt dışı sektörde yaşanan kazalar ise bildirilmemektedir. İdari kapasite bakımından, İş
Teftiş Kurulunun kapasitesi, eğitimler ve yeni personel alımı vasıtasıyla güçlendirilmiştir. Bununla
birlikte, işçi başına düşen müfettiş oranı, mevzuatın uygulanmasının etkili bir şekilde denetlenmesini
mümkün kılmamaktadır. Bu konudaki çalışmalar devam etmektedir." denilmekte;
2010 yılı İlerleme Raporunda ise; "İş sağlığı ve güvenliği konusunda çok sınırlı ilerleme
kaydedilmiştir. AB fonlarıyla gerçekleştirilen faaliyetlerin katkısıyla, idari kapasite ve farkındalık
düzeyi artmıştır. Sadece kayıtlı işçileri kapsayan resmi istatistiklere göre, 2007 yılındaki iş kazası
sayısına göre çok az bir farkla, 2008 yılında 72.963 adet iş kazası meydana gelmiştir. Kayıt dışı
sektörün de dâhil edilmesi durumunda, rakam çok daha yüksek olacaktır. İş sağlığı ve güvenliğine
ilişkin Çerçeve Direktifin iç hukuka aktarılması konusunda ilerleme kaydedilmemiştir. Bu durum,
hâlihazırda iç hukuka aktarılmış olan mevzuatın uygulanması bakımından önemli bir eksiklik teşkil
164
etmektedir. Bu konuda bir öncelik oluşturan İş Teftiş Kurulu’nun kapasitesinin güçlendirilmesine, ilave
personel alınması ve bunların eğitilmesi yoluyla devam edilmiştir.
Bununla birlikte, ekonominin ve işgücü piyasasının büyüklüğüne kıyasla, iş müfettişlerinin
sayısı çok düşük kalmaktadır. Madenlerde ve taşocaklarında yaşanan ölümcül dramatik iş kazaları,
mevzuatın uygulanması ve kamu kurumları tarafından yapılan denetimler bakımından endişe
yaratmıştır. Kot kumaşı kumlama tesislerindeki kötü çalışma koşullarından kaynaklanan ölümcül
“silikosis” hastalıkları görülmeye devam etmiştir." şeklinde ifade edilmektedir.
Görüleceği üzere AB ilerleme raporlarında, AB çerçeve direktifinin iç hukuka aktarılması,
veri toplama sisteminin güçlendirilmesi ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili etkin denetim bakımından
iş teftiş kurulunun kapasitesinin artırılması gereği üzerinde durulmaktadır.
B. Madencilikte İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Ulusal Mevzuat
Bütün mevzuat düzenlemeleri kaynağını anayasadan almaktadır. 09.11.1982 tarih ve
17863 mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Türkiye Cumhuriyeti
Anayasasının;
Kişinin Hakları ve Ödevleri başlığı altındaki 17. maddesinde; “Herkes yaşama hakkına
sahiptir.”,
Çalışma hakkı ve ödevi, başlığı altındaki 49. maddesinde; “Çalışma, herkesin hakkı ve
ödevidir.
(Değişik:03.10.2001-4709/19md.) Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma
hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye
elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.”,
Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler başlığı altındaki 56. maddesinde; “Herkes, sağlıklı ve
dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.”
hükmü bulunmaktadır.
Belirtilen hükümler çalışma hayatı ve iş sağlığı ve güvenliği açısından vaz edilen mevzuatın
temelini oluşturmaktadır.
İşbu raporun konusu açısından hem doğrudan madencilik sektörünü düzenleyen mevzuat
hem de iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuat önem taşımaktadır. Ülkemizde İSG ile ilgili durumu
kavrayabilmek için öncelikle bu alandaki mevzuatın bilinmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir.
Aşağıda bu konuya ilişkin açıklamalara ana hatlarıyla yer verilmektedir.
1. 3213 sayılı Maden Kanunu
Madenciliğin ekonomiye katkısını artırmak, âtıl kaynakları süratli bir biçimde işletmeye
açmak, gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin önündeki engelleri ortadan kaldırarak madenciyi
165
belirli bir güvenceye kavuşturmak amacıyla çıkarılan 3213 sayılı Maden Kanunu 15.06.1985
tarihinde yürürlüğe girmiştir.
3213 sayılı Maden Kanunu, uğradığı çeşitli değişikliklerle birlikte Türkiye’de
madencilik faaliyetlerini düzenleyen temel mevzuattır.
3213 sayılı Maden Kanun’a göre maden; yer kabuğunda ve su kaynaklarında tabii olarak
bulunan, ekonomik ve ticari değeri olan, petrol, doğal gaz, jeotermal ve su kaynakları dışında kalan
her türlü maddedir.
Maden Kanunu’nun 6. maddesine göre; maden ruhsatları, Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına
göre kurulmuş tüzel kişiliği haiz şirketlere, kamu iktisadi teşebbüsleri ile müesseselerine, bağlı
ortaklıkları ve iştirakleri ile diğer kamu kurum, kuruluş ve idareleri ile gerçek veya tüzel kişilere
verilmektedir. Yabancı ülke kanunlarına göre kurulmuş şirketler bu hükme göre ruhsat
alamamakta olup yabancı sermayeye sahip şirketler ya Türk Ticaret Kanunu’na göre yeni bir şirket
kurarak ya da kurulmuş bir şirketin hisselerini satın alarak ruhsat sahibi olabilmektedir.
Madencilik sektörünü düzenleyen ve halen yürürlükte olan 3213 sayılı Maden Kanununun
yürürlüğe girmesinin üzerinden uzun süre geçmesine rağmen sektörün sorunları tam anlamıyla
çözülememiş, madencilikte istenen gelişme sağlanamamıştır. Bu nedenle de Kanunun birçok
maddesinin zaman içerisinde değiştirilmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır.
25.06.1987 tarih ve 3382 sayılı Kanun ile 3213 sayılı Maden Kanunun bazı maddelerinde
değişiklikler yapılmıştır. Bu değişiklerle, madencilik faaliyetlerinin serbest piyasa şartlarında
yürütülmesi, maden müracaatlarında alan sınırlaması dışında herhangi bir kısıtlamaya gidilmemesi
ve işletme faaliyetleri için kamu kurum ile kuruluşlarından gerekli izinlerin alınması
öngörülmüştür.
3213 sayılı Maden Kanunu’nun bazı maddelerini yürürlükten kaldıran, bazı maddelerini
değiştiren 5177 sayılı Kanun 05.06.2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Maden sayılan ve sayılmayan doğal kaynakların hangileri olduğunun tespiti her zaman
mümkün olmadığından, hangi hammaddelerin hangi kanuna tabi olduğu konusunda uzun süre
sorunlar yaşanmıştır. 3213 sayılı Maden Kanunda değişiklik yapan 5177 sayılı Kanun ile 1901’den
beri yürürlükte olan Taşocakları Nizamnamesi kaldırılarak nizamnameye tabi maddeler
(Zonguldak Taşkömürü Havzasındaki madencilik faaliyetleri ile birlikte) Maden Kanunu kapsamına
alınmıştır. Böylece madenlerle ilgili mevzuat birliği sağlanması hedeflenmiştir. 5177 sayılı Kanun
ile madenciliği etkileyen diğer mevzuatta da önemli değişiklikler getirilmiş, akabinde 5177 sayılı
Kanuna istinaden ikincil mevzuat düzenlemeleri de yapılmıştır.
Bu arada, ikincil mevzuat kapsamında; Maden Kanununun müracaat, ruhsatlandırma,
işletme talebinin değerlendirilmesi, ruhsatların devri, intikali, ruhsatlarla ilgili mali ve teknik
yükümlülükler, ruhsatların ihalesi, terki, sahalardaki geçici tatil, kamulaştırma gibi işlemler ile
maden siciline ilişkin düzenlemeleri içeren “Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği” ve “Maden
166
Kanununun 1(a) Grubu Madenler Uygulama Yönetmeliği” 03.02.2005 tarihli Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Madencilik faaliyetlerinin yapıldığı alanların ilgili diğer kurum ve kuruluşların da görev ve
yetki alanına girdiği yerlerde madencilik faaliyetlerinin yapılıp yapılamayacağını, hangi alanlarda
hangi tür faaliyetlere izin verileceğini ve alınması gereken tedbirleri düzenlemek üzere izne tabi
alanlarda madencilik faaliyetlerinde uygulanacak esasları belirleyen “Madencilik Faaliyetleri İzin
Yönetmeliği” ise Bakanlar Kurulu Kararı ile 21.06.2005 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak
yürürlüğe girmiştir.
Bu mevzuat düzenlemeleri ile sektörün arzuladığı mevzuat birliğinin gerçekleştirilmesi,
yatırımcıya önceki döneme nispetle daha fazla ruhsat güvencesi getirilmesi, madencilik
faaliyetlerinin tabi olduğu izinlerin basitleştirilmesi, bürokratik işlemlerin azaltılması ve bazı
faaliyetlerin yasaklanması yerine belirli kurallar dâhilinde ve Bakanlık koordinatörlüğünde izne
bağlanması amaçlanmıştır.
Ancak, 5177 sayılı Kanunun 7. maddesinde yer alan izinlerle ilgili olarak istenen sonuçların
alındığını söylemek mümkün değildir. Özellikle İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatı İzin Belgesinin
(gayri sıhhi müessese izninin) alınması işlemlerinde yerel yönetimlerden kaynaklanan çeşitli
sorunlar nedeniyle nihai izin olan maden işletme izninin verilmesi işlemlerinde gecikmeler
yaşanması üzerine, bu sorunun giderilmesi amacıyla 21.04.2007 tarihili Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe giren “Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına
Dair Yönetmelik” çıkarılmıştır. Bu yönetmelik değişikliği ile özellikle madencilik faaliyetlerinde
uygulanacak esaslar yeniden belirlenmiş, izinlerin alınmasında yaşanan bürokratik engellerin
kaldırılması, gayri sıhhi müessese ve diğer izinlerin alınması işlemlerinin bir disiplin altına
alınması, sürelerin kısaltılması, bu konuda karşılaşılan güçlüklerin ortadan kaldırılması ve sektörün
yatırımcılar için daha cazip bir hale getirilmesi hedeflenmiştir. (Kaynak: MİGEM Verileri)
Özetle; yapılan bu yasal düzenlemelerle, sektörün yatırımcılar için cazip hale getirilmesi
amacıyla; mevzuat birliğinin gerçekleştirilmesi, yatırımcıya daha fazla ruhsat güvencesi sağlanması,
madencilik faaliyetlerinin tabi olduğu izinlerin alınmasının basitleştirilmesi, bürokratik işlemlerin
azaltılması ve yasaklama yerine madencilik faaliyetlerinin belirli kurallar dâhilinde izne
bağlanması, bu konuda karşılaşılan güçlüklerin ortadan kaldırılmasına çaba gösterilmiştir.
İzinlerin alınmasına ilişkin düzenlemelerin Yönetmelikle yapılmasını öngören 3213 sayılı
Maden Kanununun 7. maddesinin 1. ve 8. fıkraları ile 10. maddesinin 6. fıkrası hükümleri,
15.01.2009 gün Esas:2004/70, Karar No:2009/7 sayılı Anayasa Mahkemesi kararı ile ‘bu hususların
Kanunda düzenlenmesi gerektiği, Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılacak yönetmeliğe bırakılmasının
Anayasanın 43, 63 ve 168. maddelerine aykırı olduğu, bunun yasayla düzenlenmesi gerektiği’
gerekçesi ile iptal edilmiştir. Bu maddelerden 7. maddenin sekizinci fıkrasının yürürlüğünün
durdurulmasına, 7. maddenin birinci ve 10. maddenin altıncı fıkraları için iptal hükmünün gerekçeli
167
kararın yayınlanmasından itibaren bir yıl sonra yürürlüğe girmesine karar verilmiş olup, gerekçeli
karar 11.06.2009 tarih ve 27255 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
Ayrıca, Danıştay Sekizinci Dairesi tarafından verilen 10.02.2009 tarihli ve Esas No:
2008/6285, Esas No: 2007/5795, Esas No: 2007/2125, Esas No: 2007/4417, Esas No: 2007/4435,
Esas No: 2007/9827, Esas No:2005/4198, Esas No:2007/3930, Esas No:2008/6288, Esas No:
2008/6286 Esas No:2007/9828, Esas No:2008/6287 sayılı kararlarla Madencilik Faaliyetleri İzin
Yönetmeliğinin bazı maddeleri hakkında, Anayasa Mahkemesi'nin dava konusu Yönetmeliğin yasal
dayanağını oluşturan 3213 sayılı Kanunun 7. maddesinin ilk fıkrasına ilişkin iptal kararının Resmi
Gazete'de yayımlanmasından bir yıl sonra yürürlüğe girmesine karar vermesinin anılan
Yönetmeliği hukuka uygun hale getirmediği gerekçesi ile yürütülmesinin durdurulmasına karar
verilmiştir.
Madencilik faaliyetlerinin sürdürülmesi için alınması gereken izinler ile ilgili usul ve
esasların belirlendiği Kanun ve Yönetmelik hükümlerinin iptal edilmesi nedeniyle, madencilik
faaliyetlerinde bulunabilmek için izinlerin nasıl alınacağıyla ilgili hukuki boşluk ortaya çıkmıştır.
Madencilik faaliyetinin gerçekleştirildiği ormanlık alanlardaki izinler ile GSM için işyeri açma ve
çalışma ruhsatlarının alınması hususu ile ilgili kamu kurum ve kuruluşlarında oluşan
tereddütlerden dolayı bu izinler alınamadığından, madencilik sektörü sekteye uğramış, ortaya
çıkan bu yasal boşluğun giderilmesi ivedilik kesbetmiştir.
Bunun üzerine orman izinlerinin Orman Sayılan Alanlarda Verilecek İzinler Hakkında
Yönetmelik hükümleri kapsamında verilmesi yönünde Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliğine
ek madde ilave edilerek (19.08.2009 tarih 27324 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır) ormanlık
alanlar ile ilgili sorun giderilmiştir. Ancak Danıştay tarafından 09.11.2009 tarihinde bu madde de
iptal edilmiştir.
İzinlerle ilgili usullere ilişkin yargı kararları neticesinde oluşan boşluğun giderilmesi için
Anayasa Mahkemesince öngörülen 1 yıllık sürenin bitiminin hemen akabinde 24.06.2010 tarihinde
yürürlüğe giren 3213 sayılı Maden Kanununda ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair
5995 sayılı Kanun ile gerekli düzenlemeler yapılmıştır.
3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunun gerekçesinde; Anayasa
Mahkemesi iptal kararında değinilen gerekçelere uyumlu olacak şekilde madencilik faaliyetlerinin
etkin bir şekilde devamının sağlanmasının, izinlere dair usul ve esasların neler olduğu konusunda
belirsizlik ve yasal boşluğun acilen giderilmesinin, yer seçme şansı bulunmayan madencilik
sektöründe madenin oluştuğu yerde üretilmesi zorunlu olduğundan üretildiği alandaki
topografyadaki değişikliklerin en etkin biçimde kazanımının sağlanmasının, böylece sürdürülebilir
kalkınmada doğal kaynakların çevreyle uyumlu olarak optimum kullanılmasının hedeflendiği ifade
edilmektedir.
168
Ayrıca, bu düzenleme ile arama ruhsatı müracaatları yeniden düzenlenmiş, harçlar
yükseltilmiş, arama projesi şartı ve mali yeterlik kriterleri getirilmiş, ruhsat teminatları
artırılmıştır.
Arama ruhsatı aşamasına dair kuralların yeniden düzenlendiği bu Kanunla maden
gruplarının sayısı 6’ya çıkarılmıştır. Arama ruhsatları dönemi aşamalandırılmış, arama ruhsatı
süresi İdareye daha çok kontrol imkânı veren belli aşamalara bölünmüş, her yıl bir üst aşamaya
geçmek için yapılan faaliyetlerin bildirimi şartı getirilmiştir. Ayrıca arama ruhsatı alabilmek için
“mali yeterlilik şartı” da öngörülmüştür. Böylece arama ruhsatının her aşamasında bildirim ve
kontrol sistemi getirilmiştir.
Ruhsat sahibi cüzi üretim beyanları ile ruhsatı uzun süre elinde tutabilmekte, böylece sahayı
uhdesinde atıl olarak bekletebilmekte iken 5995 sayılı Kanun; rezervin belli bir oranında üretim
yapılmasını şart koşmuş, maden ruhsatının yıllık maliyetini artırmış ve 3 yıl üretim yapılmayan
ocakların ruhsatının iptal edilmesini öngörmüş ve böylece işletme döneminde de sahaların artık
eskisi gibi küçük bedeller ödenerek atıl durumda tutulmasının önüne geçmeyi hedeflemiştir.
Bundan başka devlet hakkı ödemeleriyle ilgili “asgari değer ilkesi” getirilmiş, devlet
hakkının işletme ruhsat harcından az olamayacağı hükme bağlanmıştır.
5995 sayılı Kanun ile getirilen bir başka yenilik “çevre uyum teminatı” düzenlemesidir.
Böylece çevreye uyumlu, çevreyi tahrip etmeyecek şekilde madencilik yapılması sağlanmaya
çalışılmıştır. Çevre uyum teminatı olarak ruhsat sahiplerince ruhsat harcı kadar bir miktar paranın
her yıl belli bir hesaba yatırılması öngörülmüştür. Ruhsat sahibi madencilik faaliyeti sonunda
sahayı çevreye uyumlu hale getirirse yatırdığı bu paralar kendisine iade edilecek, aksi halde İl Özel
İdaresi bu parayı kullanarak sahayı çevreye uyumlu hale getirecektir.
5995 sayılı Kanunun 29. maddesinin 1. fıkrasına “İşletme projesine aykırı faaliyette
bulunulması ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum
oluşturduğunun tespit edilmesi halinde maden üretimine yönelik faaliyetler durdurulur.”
hükmü ilave edilerek, madencilik faaliyetlerinin iş sağlığı ve güvenliği konusunda tehlikeli bir
durum oluşturması halinde üretimin derhal durdurulabilmesi imkânı getirilmiştir.
Her türlü yeraltı işletmesinde daimi nezaretçi bulunması öngörülmüş, eski düzenlemede 30
işçi çalışan açık işletmelerde daimi nezaretçi bulunması zorunlu tutulmuş iken bu sayı 15’e
indirilmiştir. Daimi nezaretçi olarak görevli mühendis iş sağlığı ve güvenliği sorumluluğunu da
yerine getirebilecektir.
Madencilik yapılabilecek alanlar kısıtlanmış, madenciliğin her yerde yapılamayacağı
yaklaşımı benimsenmiştir. Kanun belli alanlarda madencilik yapılmasına Maden İşleri Genel
Müdürlüğünün kısıtlama getirebileceğini de hükme bağlamıştır.
Ayrıca, ruhsat sahası sınırı dışına taşmalarda çok ağır olan cezalar daha makul bir seviyeye
getirilmiştir. Örneğin; ruhsat sahası dışına taşarak üretim yapılması halinde, bu şekilde üretilen
169
madenin satış fiyatının 5 katı olan cezalar 5995 sayılı Kanun ile 3 katına indirilmiştir. Benzer
şekilde, üretim izin belgesi alınmadan üretilen hammaddeler için her halde satış değerinin 5 katı
olan cezalar da 3 katına düşürülmüş, bu hammaddelerin kamunun hizmetinde kullanılmış olması
halinde ise üretimi yapandan sadece malzeme değerinin tahsil edilmesi hükmü getirilmiştir.
5995 sayılı Kanun madencilikte yararlanılabilecek teşviklerle ilgili de düzenleme yapmış,
ancak teşviklere dair hükümler bir bütünlük içerisinde değil, çeşitli kanun maddelerine
dağıtılmıştır.
5995 sayılı Kanun ile getirilen yeni düzenlemelere uyum sağlamak amacıyla çıkarılan
Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği 06.11.2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanun ruhsat müracaatı ve
sonrası için iyileştirici düzenlemeler içermektedir, ancak yeterli ruhsat güvencesi sağlanamamıştır.
Büyük meblağlarda yatırım yapan bir girişimci örneğin dönem faaliyet raporu gibi bir belgeyi
vermemesi gibi küçük hatalar nedeniyle ruhsat hakkını kaybetme riski ile karşı karşıya
bırakılmıştır.
Ayrıca, Kanunun getirdiği bildirim-kontrol sisteminin etkili çalışabilmesi için İdareye
verilen bilgi ve belgelerin gerçek durumu yansıtması, İdare tarafından da bu belgelerin
doğruluklarının araştırılması gerekmektedir. Bu konuda ruhsat sahiplerince İdareye verilen
belgelerin çoğunun gerçek durumu yansıtmadığı, prosedürü tamamlamak için verildiği ifade
edilmektedir.
Gerek Kanun gerekse Yönetmelikte teknik ve daimi nezaretçilerin sorumlulukları açıkça
belirtilmemiş, net olarak birbirinden ayrılmamış, sınırları çizilmemiştir. Yönetmelik incelendiğinde
teknik ve daimi nezaretçilerin sorumluluklarının aynı olduğu görülmektedir. Bu durum
sorumluluğun nasıl paylaştırılacağı hususunda sorun doğurabilir. Özellikle adli kovuşturma
aşamasında sorumlulukların net olarak belirlenmemiş olması (şüpheden sanık yararlanır
ilkesinden ötürü) sürecin sonuçsuz kalmasına yol açabilme ihtimalini içinde barındırmaktadır.
Kanunlarda sık sık değişiklik yapılmak durumunda kalınması kanunun ön hazırlığının
yapılmasına yeterli zamanın ayrılmadığını ve konunun bütün taraflarının görüşlerine yeterince
başvurulmadığını düşündürmektedir.
Şüphesiz madencilik sektörü ile ilgili çeşitli hükümler içeren çok sayıda kanun ve
yönetmelik bulunmaktadır. İşbu raporun konusu itibariyle diğer kanun ve yönetmeliklerin ayrıntılı
olarak incelenmesine gerek görülmemiş; madencilikle ilgili bazı kanunların isimlerinin
zikredilmesiyle yetinilmiştir: 2872 sayılı Çevre Kanunu, 4857 sayılı İş Kanunu, 2886 sayılı Devlet
İhale Kanunu, 2172 sayılı Maden Kamulaştırma Kanunu, 3154 sayılı Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, 2674 sayılı Karasuları Kanunu, 3621 sayılı Kıyı
Kanunu, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu, 1926 sayılı Sular Hakkında Kanun, 6326 sayılı Petrol
Kanunu, 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu, 151 sayılı Ereğli Havzai
170
Fehmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun, 3303 sayılı Taşkömürü Havzasındaki
Taşınmaz Malların İktisabına Dair Kanun, 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin
Aşılatılması Hakkında Kanun, 2840 sayılı Bor, Trona ve Asfaltitlerin Devletçe İşletilmesi Hakkında
Kanun, 3078 sayılı Tuz Kanunu, 5710 sayılı Nükleer Güç Santrallerinin Kurulması ve İşletilmesi ile
Enerji Satışına İlişkin Kanun.
2. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Mevzuat
Maden
mevzuatı;
madencilikle
ilgili
ruhsatların
alınması,
maden
işletmelerinin
projelendirilmesi, işletilmesi, denetimi, kural ihlallerinin müeyyidelendirilmesi, ocakların
faaliyetinin durdurulması ve ruhsat iptali gibi hususları düzenlemek suretiyle doğrudan veya
dolaylı olarak maden işletmelerine ilişkin iş sağlığı ve güvenliği şartlarını da etkilemektedir.
3213 sayılı Maden Kanunu’nun 29. maddesinde doğrudan iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin
olarak “İşletme faaliyeti, projesine ve Kanunun ilgili hükümlerine göre yürütülür. (Ek cümle:
10/6/2010-5995/12 md.) İşletme projesine aykırı faaliyette bulunulması ve faaliyetlerin can ve mal
güvenliği açısından tehlikeli bir durum oluşturduğunun tespit edilmesi halinde maden üretimine
yönelik faaliyetler durdurulur.
İşletme projeleri ve değişiklikleri uygulamaya konulmadan önce Genel Müdürlük onayının
alınması zorunludur. Aksi takdirde faaliyet durdurulur.
İşletme açısından tehlikeli durumların tespiti halinde, bu halleri gidermek için ruhsat sahibine
altı aya kadar süre verilir, mücbir sebepler dışında bu süre uzatılmaz. Bu süre sonunda projeye uygun
faaliyette bulunulmaması veya tehlikeli durumun ortadan kaldırılmaması halinde teminat irad
kaydedilerek işletme faaliyeti durdurulur. …” hükmü bulunmaktadır.
Buna göre, üretim veya hazırlık çalışmaları sürdürülürken şev açısı, basamak yüksekliği,
basamak genişliği, heyelan, göçük, yetersiz havalandırma, alt yapı ve maden projesine aykırılık
teşkil eden benzeri durumlar can ve mal güvenliği açısından risk oluşturması halinde müeyyideye
bağlanmaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği mevzuatı; mesleki risklerin önlenmesini, sağlık ve güvenliğin
korunmasını, risklerin ve kaza faktörlerinin ortadan kaldırılmasını, iş sağlığı ve güvenliği
konusunda işçilerin eğitilmesini, iş sağlığı ve güvenliğinin organizasyonunu, teknik önlemler ile
cinsiyet
ve
özel
durumları
sebebiyle
korunması
gereken
kişilerin
çalışma
şartlarını
düzenlemektedir.
Ülkemizde münhasıran iş sağlığı ve güvenliği alanını düzenleyen özel bir kanun henüz
çıkarılmamış olup, bu konudaki düzenlemeler çeşitli kanunlarda yer almıştır. Bu meyanda, iş
kazaları ve meslek hastalıkları konusu 4857 sayılı İş Kanununun beşinci bölümünde düzenlenmekle
beraber, Borçlar Kanunu, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha
Kanunu gibi kanunlarda da doğrudan veya dolaylı hükümler yer almaktadır.
171
1475 sayılı İş Kanunu: 4857 sayılı İş Kanunundan önce yürürlükte olan ve iş sağlığı ve
güvenliğiyle ilgili hükümler içeren 1475 sayılı İş Kanununa istinaden muhtelif tüzük ve
yönetmelikler çıkarılmış olup önemli bir kısmı halen uygulanmaktadır.
1475 sayılı İş Kanununa göre çıkartılan;
-Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük (Resmi Gazete: 22.10.1984-18553),
-İşçi Sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü (Resmi Gazete: 11.01.1974-14765),
-Maden ve Taşocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadeleyle İlgili
Yönetmelik (Resmi Gazete: 14.09.1990-20635),
-Grizulu Ocaklarda Elektrik Enerjisi Kullanılması Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete:
11.03.1997-22930),
-Grizulu ve Yangına Elverişli Ocaklarda Alınması Gerekli Tedbirler Hakkında Yönetmelik
(Resmi Gazete: 25.07.2996-22707),
-Deniz, Göl veya Nehir Altında Bulunan Madenlerdeki Çalışmalar Hakkında Yönetmelik
(Resmi Gazete: 13.04.1997-22963)
4857 sayılı İş Kanununun Geçici 2. maddesi gereği halen yürürlükte bulunmaktadır.
4857 sayılı İş Kanununda İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Düzenlemeler: 10.06.2003
tarihinde yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanununun beşinci bölüm 77 ilâ 89. maddelerinde iş sağlığı
ve güvenliği ile ilgili hükümler yer almaktadır. Bu maddelerde; işçi ve işverenlerin yükümlülükleri,
işyerinin kapatılması veya işin durdurulması, iş sağlığı ve güvenliği kurulu, işyeri sağlık birimleri ve
işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işçilerin hakları, sağlık gözetimleri, kadın ve çocuk işçilerin
korunması hususları düzenlenmektedir.
4857 sayılı İş Kanununun yürürlüğe girmesini takiben, Kanunun 78. maddesi gereğince, AB
müktesebatına uyum çalışmaları kapsamında iş sağlığı ve güvenliği alanında birçok yönetmelik ve
tebliğ yayınlanmıştır.
Bu çerçevede münhasıran maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak iki
Yönetmelik çıkarılmış olup, bunlar;
-Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği (Resmi
Gazete: 21.02.2004-25380),
-Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği (Resmi
Gazete:22.02.2004-25381)’dir.
Bu iki yönetmelik AB müktesebatı dikkate alınarak hazırlanmıştır. Ayrıca, İş Kanununun 78.
maddesine göre çıkarılan diğer yönetmelikler de maden işletmelerini ilgilendiren hükümler
içermektedir.
172
II. TÜRKİYE’DE MADENCİLİK FAALİYETLERİNE İLİŞKİN KURUMSAL YAPI VE
UYGULAMALAR
Madencilikle ilgili mevzuatta öngörülen işlemlerin yerine getirilmesinde yetkili kurumlar,
her ülkenin kendine özgü şartlarına göre farklılık arz etmektedir. Kurumsal yapı, bazı ülkelerde
Madencilik Bakanlığı, başka bir Bakanlık bünyesinde kurulan Maden Dairesi veya Genel Müdürlük,
Maden Konseyi veya Maden Komiserliği şeklinde oluşturulmuştur. Ülkemizde ise Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlığı bünyesindeki Maden İşleri Genel Müdürlüğü bu alanda yetkili ve görevli
kurumdur. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin kurumsal yapı ise Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
çatısı altında yer almaktadır.
Madencilikle doğrudan veya dolaylı görevleri bulunan diğer kamu kuruluşları ise TKİ Genel
Müdürlüğü, TTK Genel Müdürlüğü, Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü, E.İ.E. İdaresi Genel
Müdürlüğü, DSİ Genel Müdürlüğü, Sanayi ve Ticaret, Tarım, Çevre ve Orman Bakanlıklarına bağlı
kuruluşlar, Karayolları Genel Müdürlüğü ve Elektrik Üretim A.Ş. olarak sayılabilir.
A. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Anayasa’nın 168. maddesi “Tabiî servetler ve kaynaklar Devletin hüküm ve tasarrufu
altındadır. Bunların aranması ve işletilmesi hakkı Devlete aittir. Madenlerin aranması ve işletilmesi
hakkı, belli bir süre için, gerçek ve tüzelkişilere devredilebilir. Devletçe yapılacak gözetim, denetim
usul ve esasları ve müeyyideler kanunda gösterilir.” hükmünü amir bulunmaktadır.
Anayasanın 168. maddesine istinaden çıkartılan ve madencilik faaliyetlerini düzenleyen
3213 sayılı Maden Kanununda maden hakları ile ilgili bütün faaliyetleri yürütme, vecibeleri yerine
getirme, kontrol ve denetimini yapma görevi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına verilmiştir.
Bakanlığın Merkez Teşkilatı Ana Hizmet Birimleri, Danışma ve Denetim Birimleri ve
yardımcı birimlerden oluşmaktadır. Maden İşleri Genel Müdürlüğü Bakanlığın ana hizmet
birimlerindendir. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü ise
Bakanlığa bağlı kuruluşlar arasında yer almaktadır. Ayrıca, 96 sayılı Kanun Hükmünde Kararname
ile kamu iktisadi teşebbüsü olarak kurulan TTK da Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının ilgili
kuruluşudur. Türkiye Taşkömürü Kurumu dışında Türkiye Petrolleri A.O.(TPAO), Türkiye Kömür
İşletmeleri Kurumu (TKİ), Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ), Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü
halihazırda madencilik alanında üretime yönelik faaliyet gösteren başlıca kamu iktisadi
teşebbüsleridir.
1. Maden İşleri Genel Müdürlüğü (MİGEM)
Maden İşleri Genel Müdürlüğü Bakanlığın ana hizmet birimleri içinde yer almaktadır. Genel
Müdürlük, 3213 sayılı Maden Kanunu ve ilgili yönetmelikler gereği Devletin hüküm ve tasarrufu
173
altında bulunan madenlerin aranarak işletilmesi için ruhsatların verilmesi, projelerin incelenmesi
ve denetimi ile ilgili madencilik faaliyetlerini yürütmek üzere kurulmuştur. Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki 3154 sayılı Kanunun 505 sayılı Kanun
Hükmünde Kararname ile değişik 9. maddesi ile Maden İşleri Genel Müdürlüğünün görevleri
aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:
- Maden sahalarını ruhsatlandırmak ve madencilik faaliyetlerini takip etmek,
- Maden aranmasını ve üretimini destekleyici tedbirler almak,
-Madencilik
faaliyetlerinin
ülke
ihtiyaçları,
yararı,
güvenliği
vb.
doğrultusunda
yürütülmesini sağlayacak konularda gerekli önerilerde bulunmak,
- Madencilik faaliyetlerinin iş sağlığı ve güvenliği ilkelerine uygun yürütülmesini sağlamak,
- Madencilik faaliyetlerinin çevre ve kaynak koruma ilkesine uygun olarak yürütmek,
- İlgili kuruluşlar ile işbirliği içinde olmak,
- Ülke ihtiyaçları doğrultusunda arama, üretim, stoklama ve pazarlama politikalarının
esaslarını tespit etmek,
- Ülke ve dünya madencilik faaliyetlerini takip etmek, değerlendirmek,
- Envanter, istatistik ve sicil kayıtlarını tutmak.
Kurumun kanunla kendisine verilen bu görevleri bihakkın yapması ülke madenciliğinin
ekonomiye yapacağı katkı yanında iş sağlığı ve güvenliğinde istenilen noktaya gelinmesi açısından
da önemlidir. Bu noktada MİGEM’in bu görevleri etkili biçimde yapacak teşkilatlanma ve insan
kaynaklarına sahip olup olmadığı ve elindeki imkân ve kaynakların etkin kullanılıp kullanılmadığı
önem kazanmaktadır. Bunun için de Genel Müdürlüğün teşkilatlanmasının, bünyesindeki idari
birimlerin, bunların görevlerini etkili biçimde yerine getirip getiremediğinin, insan kaynaklarının
sayı ve nitelik yönünden amaçlarla uyumlu olup olmadığının, iş süreçlerinin yeterince hızlı ve etkili
(sonuç doğurucu) olup olmadığının incelenmesi gerekmektedir.
a. İdari Yapılanması
Maden İşleri Genel Müdürlüğünün çeşitli daire ve şubelerini gösteren teşkilat
şeması aşağıda verilmektedir.
174
Şekil 25: Maden İşleri Genel Müdürlüğü Teşkilat Şeması
G enel Müdür
G enel Müdür
Y ardımcısı
Koord. Ve Dış
İlişkiler Daire
B.lığı
İzleme Daire
B.lığı
G enel Müdür
Y ardımcısı
Arama
Ruhsatları
Daire B.lığı
Bilgi İşlem ve
Dök. Daire
B.lığı
G enel Müdür
Y ardımcısı
Madenciliği
G eliştirme
Daire
Başkanlığı
İşletme
Ruhsatları
Daire B.lığı
İdari ve Mali
İşler Daire
B.lığı
Bilgi İşlem
Şubesi
İnsan Kayn.
ve İdari İşler
Şubesi
İnceleme ve
Değerlendirm
e Şubesi
İzleme Şubesi
İlk Müracaat
Şubesi
İşletme
Ruhsatları
Şubesi
İstatistik ve
Dök. Şubesi
Arşiv Şubesi
Mali İşler ve
Teşvik Şubesi
Hukuk İşl.
Koord. Şubesi
Bilgi Edinme
ve Şikayetler
Şubesi
Ruhsat Hak.
ve Sicil Şubesi
Temdit
Şubesi
Araştırma
G eliştirme
Şubesi
Harita Şubesi
İhale Şubesi
Ç evre ve
Mad. Kay.
Şubesi
Kurul
İşlemleri
Şubesi
Arama
Ruhsatları
Şubesi
İşletme İzni
Şubesi
Evrak Şubesi
Denetleme
Şubesi
I (a) ve
J eotermal
Şubesi
Devlet
Hakları
Şubesi
Özel Alanlar
Şubesi
Ham. Üretim
İzni Şubesi
Halkla İlş.
Tant. ve
Eğitim Şubesi
Kaynak: www.migem.gov.tr
Şekilden de anlaşılacağı üzere, MİGEM’in taşra teşkilatı bulunmamaktadır. MİGEM,
ocakların kapatılması işlemlerini Valilikler kanalıyla uygulamaktadır. Ayrıca kum ocaklarının
ruhsatlandırılması gibi konularda Valiliklere yetki verilmiştir.
b. Personel Durumu
Maden İşleri Genel Müdürlüğü kadrosunda, 163 teknik ve 145 idari olmak üzere toplam 308
personel görev yapmaktadır. Genel Müdürlüğün teknik personeli, çeşitli şubeler arasında dağıtılmış
olmakla birlikte ihtiyaç durumunda mahallinde denetim yapmak üzere Denetleme Şube Müdürlüğü
koordinatörlüğünde görevlendirilebilmektedir. Bu şekilde istihdam edilen teknik ve idari personel
sayısı 210’dur.
175
MİGEM personelinin meslekleri itibarıyla dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 28: MİGEM Personelinin Meslekler İtibarıyla Dağılımı
MESLEK
Maden Mühendisi
Jeoloji Mühendisi
Tekniker
Harita Mühendisi
Jeofizik Mühendisi
Çevre Mühendisi
Topograf
TÜRÜ
Teknisyen
Meteoroloji Mühendisi
Kimyager
Elektrik Mühendisi
Kimya Mühendisi
Toplam Teknik Eleman
Merkez Kadrolu
Teknik
İdari
TOPLAM
4046 sayılı Kanuna Görevli Kurum Kadrolu TEKNİK
İDARİ
TOPLAM
TOPLAM TEKNİK ELEMAN
TOPLAM İDARİ PERSONEL
GENEL TOPLAM
SAYISI
68
56
21
3
2
1
3
5
1
1
1
1
163
144
131
275
19
14
33
163
145
308
Kaynak: MİGEM Verileri
Genel Müdürlüğün denetim faaliyetleri için maden mühendisi, jeoloji mühendisi, harita
teknikeri ve diğer branşlardan personel istihdam edilmekle birlikte gerektiğinde diğer kamu kurum
ve kuruluşları ve üniversitelerden inceleme ve denetimin gerektirdiği mesleki tecrübeye sahip
elemanlardan da istifade etme yoluna gidilmektedir. Denetim için teşkil edilen heyetlerin içinde
mali işlemleri incelemek üzere bulunması zorunlu olan “mali uzman” yerine diğer kurumlardan
temin edilememesi halinde kurum personeli arasından da görevlendirme yapılabilmektedir.
Genel Müdürlük bünyesinde yeraltı maden işletmelerinin denetimlerinde tecrübeli 3 maden
mühendisi bulunmaktadır. Diğer maden ve jeoloji mühendisleri, görevlendirme yapıldığı takdirde
yeraltı işletmelerinin denetimlerine katılmaktadırlar. Yeraltı denetimlerinde tecrübeli olduğu ifade
edilen maden mühendislerinin -bunu zorunlu kılan bir düzenleme de olmamakla birlikte- A sınıfı iş
sağlığı ve güvenliği uzmanlığı belgeleri bulunmamaktadır. Esasen sadece MİGEM’in değil, maden
işletmelerini denetleyen bütün kurumların denetim elemanlarının bu alanda sertifikasyonu önem
taşımaktadır.
176
c. İş Yükü ve İşleyişi
Türkiye sathına yayılmış 44 bin adet maden ruhsatlı sahadan yaklaşık 12 bini işletme
ruhsatlı saha olup Maden İşleri Genel Müdürlüğü, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve
Görevleri Hakkındaki 3154 sayılı Kanunun, 505 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile değişik 9.
maddesi ile kendisine verilen görevler çerçevesinde bu sahalarda madencilik faaliyetlerinin
yürürlükteki mevzuata uygun şekilde yapılmasını takip etme, değerlendirme, denetleme ve
sorunları tespit etme hizmetlerini yürütmekle görevlidir. Aşağıda Genel Müdürlüğün görevleri ile
ilgili ayrıntılı açıklamalara yer verilmektedir.
1- Ruhsatlandırma İle İlgili Görevler
Madenlerin aranması, işletilmesi üzerinde hak sahibi olunması ve terk edilmesiyle ilgili esas
ve usuller 3213 sayılı Maden Kanunu ile düzenlenmektedir. 3213 sayılı Kanunun 3. maddesinde
ruhsat hukuku; “ruhsat sahiplerinin ruhsattan doğan hak ve yükümlülükleri” olarak tanımlanmıştır.
Bu hak ve yükümlülüklerin doğması ise ruhsatın alınması ile mümkün olmaktadır.
Medeni hakları kullanmaya ehil Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları, mevzuatımıza göre
kurulmuş ve madencilik yapabileceği statüsünde yazılı olan tüzel kişiliği haiz şirketler, kamu
iktisadi teşebbüsleri ile müesseseleri, bağlı ortaklıklar ve iştirakleri ile diğer kamu kurum, kuruluş
ve idareleri ve Türk mevzuatına göre şirket kuran yabancılar maden arama ruhsatı/sertifikası için
müracaat edebilir.
Buna göre; yabancı ülke kanunlarına göre kurulmuş şirketler bu hükme göre ruhsat
alamamakta olup yabancı sermayeye sahip şirketler ya Türk Ticaret Kanunu’na göre yeni bir şirket
kurarak ya da kurulmuş bir şirketin hisselerini satın alarak ruhsat sahibi olabilmektedir.
Arama ve İşletme Ruhsat Süreci: MİGEM’in asli görevlerinden biri maden arama ve
işletme ruhsatlarını vermektir. Madencilikte, belirli bir alanda maden arama faaliyetinde
bulunabilmek için arama ruhsatı/sertifika, işletme faaliyetlerinin yürütülebilmesi için işletme
ruhsatı, bir madenin üretime geçebilmesi için de işletme izni alınması gereklidir.
Arama ruhsatı almada belirleyici unsur, ruhsat istenilen madenin hangi grupta yer aldığıdır.
Ruhsat alanları ve sınırları kanunda belirtilen maden gruplarına göre belirlenmektedir. Maden
gruplarına göre arama, işletme ruhsat süreleri ve alanları değişiklik göstermekte, 1/a ve 1/b grup
madenler için doğrudan işletme ruhsatı öngörülmekte, IV. grup ruhsat sahalarında 5 yıl, diğer
ruhsat gruplarında 3 yıl içinde görünür ve muhtemel rezerv haline getirilme zorunluluğu
bulunmaktadır. Arama döneminde görünür rezervin %10’u kadar üretim ve satış izni
verilebilmektedir.
5995 sayılı Kanunla değişik 3213 sayılı Kanuna göre arama dönemi, her maden grubuna
göre süresi değişen ön arama dönemi, genel arama dönemi ve detay arama dönemini içermekte ve
her döneme ait şartlar yerine getirildikçe diğer döneme geçilmekte ve tamamlandığında arama
raporu verilmektedir. Arama ruhsatı kapsamında, ön inceleme raporu ile arama dönemi
177
faaliyetlerinin yerine getirilebilmesi için gerekli olan mali yeterliliği de içeren maden arama
projesinin verilmesi gerekir. Burada arama ruhsatı talep edenler için “mali yeterlilik” aranması
dikkati çekmektedir.
Madencilik faaliyetleri; kamu hizmeti veya umumun yararına ayrılmış yerlere ve bu tür
tesislere 60 metre mesafe dahilinde madencilik faaliyetleri Bakanlığın, binalara 60 metre, özel
mülkiyete konu araziye 20 metre mesafe dahilinde ise mülk sahibinin iznine bağlıdır. Kanunda
ayrıca milli parklar, kıyılar, imarlı alanlar, birinci derece sit alanları gibi “özel izin sahaları”
belirlenmiştir. Mevzuata göre ayrıca ruhsat verilecek alanlarda Bakanlık tarafından ilgili
kurumların görüşleri alınarak madenin işletme yöntemi, faaliyetin yapıldığı bölge, madenin cinsi,
yapılacak yatırımın çevresel etkileri, şehirleşme ve benzeri hususlar dikkate alınarak kısıtlama
getirebilir. İlk müracaat ve ihale yolu ile yapılacak ruhsatlandırmalarda diğer kanunlardaki
kısıtlamalar göz önüne alınarak Bakanlıkça bazı alanlar ruhsat müracaatına kapatılabilir. Bu
düzenlemelerin bazıları madencilik faaliyetlerinin çevrede yaşayanlar için bir sağlık ve güvenlik
riski doğurmamasını sağlamaya yöneliktir.
Arama ruhsat süresi sonuna kadar, tespit edilen madenin rezerv bilgilerini de içeren arama
faaliyet raporu, en az bir maden mühendisi tarafından hazırlanan faaliyet sonrası işletme alanının
çevre ile uyumlu hale getirilmesini de içeren işletme projesi ve talep harcının ödendiğine dair belge
ile müracaat edilmesi halinde işletme ruhsatı alma hakkı doğar. Kanunun 7. maddesinde öngörülen
izinlerin de ruhsat tarihinden itibaren 3 ay içinde alınması zorunludur. Alınmazsa teminat irat
kaydolunur. İzinlerin alınması ile işletme izni verilir. Burada dikkati çeken nokta, işletme ruhsatı ve
işletme izni verilmesi için herhangi bir yeterlik şartı öngörülmemesi, ilgili idarelerden gerekli
izinlerin alınmasının yeterli görülmesidir.
Arama dönemi üretim izni ve üretim için işletme izni talep edildiğinde, çevre ile uyum
teminatı alınması düzenlenmiştir. Bu teminat özel kanunlarında belirtilen hükümler hariç yıllık
işletme ruhsat harç bedeli kadardır. Faaliyet sonrası sahanın çevre ile uyumlu hale getirilmesini
müteakip çevre ile uyum teminatı iade edilir. Aksi halde ilgili idare bu teminatı kullanarak çevre ile
uyumlu hale getirme faaliyetlerini gerçekleştirir.
İş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının yapılması açısından ruhsat güvencesi hususu önem
taşımaktadır.
Ruhsat
güvencesi;
madenciliğe
gerekli
sermaye
yatırımlarının
yapılarak
işletmeciliğinin sürdürülebilir olmasını etkileyen bir unsurdur. 3213 sayılı Maden Kanununda
değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunla getirilen düzenlemeler neticesinde, arama ruhsatı için önemli
miktarda yatırım yapmış ve belli aşamaları geçmiş bir yatırımcı bazı belgeleri zamanında İdareye
teslim etmediği için ruhsat hakkını kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalabilmektedir. Buna
karşılık işletme ruhsatlarında güvence ise 5995 sayılı Kanunla güçlendirilmiştir. Örneğin; önceden
5 yıl içinde 3 kez 7. ve 10. madde ihlali halinde ruhsat iptal edilirken 5995 sayılı Kanunla 3 yıl içinde
ihlallerin tekrarı halinde ruhsat iptali müeyyidesinin uygulanması öngörülmüştür.
178
Ruhsatlandırma sürecinin iyi düzenlenmiş olması, dolayısıyla nitelikli maden işletmeciliğini
sağlayacak düzenlemelerin hayata geçirilebilmesi, iş sağlığı ve güvenliği alanında da iyileşmelerin
olması sonucunu verecektir.
Burada işbu raporun konusu açısından önemli olan husus, bu ruhsat ve izinler verilirken
yeterlilik aranıp aranmamasıdır. Maden işletmeciliğinin mali ve teknik yönden yeterliliği haiz
gerçek ve tüzel kişilerce yapılması hem üretimin verimliliği hem de iş sağlığı ve güvenliği açısından
büyük önem taşımaktadır. Çünkü teknik ve mali açıdan asgari yeterliliğe sahip olmayan kişilerin
uygun yöntemlerle üretimi ve maden ocağının etkin yönetimini gerçekleştirmesi, bunların
gerektirdiği yatırımları yapabilmesi mümkün olamayacaktır. Genel Müdürlük yetkililerinden alınan
brifing esnasında, ruhsat talep edenlerin “aranan yeterliliklere” sahip olup olmadıklarının arama
ruhsatı verilmesi sürecinde dikkate alınan bir husus olduğu, işletme ruhsatı aşamasında ayrıca
yeterlik aranmadığı ifade edilmiştir.
Bu açıdan bakıldığında sadece maden arama aşamasında yeterlik aranmasının sorunu çözüp
çözemeyeceği tartışılmalıdır. Özellikle ruhsat sahasının işletme hakkının ruhsat sahibi tarafından
üçüncü kişilere rödövans yolu devredildiği durumlarda arama sürecinde aranan yeterlik şartının
işletmeci açısından bir mana ifade etmeyeceği açıktır. Ayrıca, aranan yeterlik kıstaslarının neler
olduğu, değişen ekonomik ve teknolojik şartlar karşısında bu yeterlilik kıstaslarının yeterli olup
olmadığı, yeterlilikle ilgili şartların gerçekten karşılanıp karşılanmadığı ve nasıl denetlendiği
hususları üzerinde dikkatle durulmalıdır.
2- Denetim Görevleri
Genel Müdürlük, 3213 sayılı Maden Kanunu ve Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliğinde
yer alan hükümler çerçevesinde, maden işletmelerinde mali, hukuki ve teknik yönlerden inceleme
yapmaktadır.
Tetkik konularına göre, MİGEM tarafından;
a-) Ruhsatlandırmaya esas denetimlerde; işletme ruhsatı, işletme izni, temdit (süre
uzatma), arama dönemi üretim izni, hammadde üretim izni, işletme izni değişiklik talepleri,
b-) Faaliyetlere esas denetimlerde; ruhsat sahibinin beyanlarının gerçekliği, teknik
nezaretçilik uygulamaları, şikâyetlere esas denetimlerde; izinsiz faaliyetler ve sınır ihlalleri,
c-) Mali denetimlerde ise Devlet hakları, harç, teminat, sevk fişi ve fatura
hususları incelenmektedir.
Diğer tetkik konuları kamulaştırma, terk talepleri ve iptaller, mera tahsis değişiklikleri,
faaliyetlerin çakışması, beyanlardaki hata ve noksanlıkların kontrolü ve proje değişiklikleridir.
MİGEM tarafından yapılan denetim sonuçlarına (para cezası, kapatma/faaliyeti durdurma,
süre verilmesi vs.) ilişkin bilgi istenilmiş, ancak sağlıklı veriler elde edilemediğinden buna ilişkin
ayrıca değerlendirme yapılmamıştır.
179
MİGEM’in son beş yıllık denetim faaliyetleri tetkik konuları itibariyle aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir:
Tablo 29: MİGEM Tarafından Son Beş Yılda Gerçekleştirilen Denetimler
TETKİK KONUSU
DENETLENEN SAHA SAYISI
2005
2006
2007
2008
11. ve 29. madde (Genel Denetim)
413
373
420
1515
24.madde'nin 3. fıkrası (temdit
196
277
511
248
talebi)
24. madde'nin 1. fıkrası (işletme
1341
1725
2127
2478
talebi)
32.madde (terk)
115
89
176
149
Arama döneminde 17. madde
208
329
536
470
gereği sevk fişi talebi
2.maddeye göre tetkik
45
46
75
8
7. maddeye göre tetkik
265
226
172
104
12. maddeye göre tetkik
170
166
138
44
Maden kanununa intibak
458
12
5
2
Hammadde Talebi
1293
469
427
210
Valiliğin 1(A) Ruhsat Talebi
153
90
62
48
Mera Vasfı Değişikliği
19
62
48
24
Ruhsatın Bölünmesi (Geçici
27
1.madde)
Kanunun 2.Maddesi Gereği,
Valiliklere Yapılan Taşocağı
3
Taleplerinin Değerlendirilmesi
Diğer (Mahkeme, OSB, VS.)
91
49
103
89
TOPLAM
4.794
3.917
4.804
5389
Kaynak:MİGEM verileri
2009
1768
247
2723
358
263
45
173
74
1
332
28
15
30
6057
MİGEM, belirtilen görevleri çerçevesinde işletme ruhsatı talep edilen ve üretime başlanan
sahalar yanında her türlü şikâyete konu maden sahalarında da ön inceleme ve müteakiben denetim
yapabilmektedir.
Mahallinde
denetimler
işletmede
üretim
faaliyetine
başlanana
kadar
yapılmamaktadır.
06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin
“İnceleme ve denetim” başlıklı 74. maddesi uyarınca inceleme ve denetim sırasında; teknik ve mali
belgeler ile bu belgelerin hazırlanmasına esas teşkil eden işletme projesinin uygulanması ile ilgili
hususlar kontrol edilmektedir. Bunlar; mevzuat uyarınca incelenmesi gereken üretim yöntemi,
üretim miktarı, üretilen madenin kullanım alanı, sevk fişleri, faturalar, satış belgeleri ve benzeri
konulardır. Ayrıca, denetimlerde çevre ile uyum planına uygun çalışılıp çalışılmadığına da bakılması
gerekmektedir.
180
-İşletme Projelerinin Denetimi: Her maden işletmesi için işletme projeleri hazırlanmakta,
bunlar MİGEM’e sunularak onay alınmaktadır. Buradaki kritik nokta, yapılan değerlendirmelere
göre teknik ve benzeri açılardan yeterli olmayan projelerin uygulamaya geçirilmemesidir.
Türkiye ve Çin gibi bazı ülkelerde projelerin denetimi kamu kurumları tarafından
yapılırken, serbest piyasa ekonomisinin yerleştiği ülkelerde ise firmalar genel olarak borsaya kote
olduklarından ve kaza vukuu halinde büyük ekonomik kayıplara uğrayacaklarından dolayı kendi iç
denetimlerini yüksek standartlarda yapmaktadırlar (EK 9/4: Türkiye Madenciler Derneğinin 24.09.2010
tarih ve 2010/45 sayılı yazısı ekindeki rapor).
Arama ruhsatı süresi sonuna kadar üretim faaliyetine geçebilmek için işletme ruhsatı ve
gerekli diğer izinlerin alınması mecburidir. Arama ruhsatından işletme ruhsatına geçişte aranılan
kıstaslar ve bu kıstaslara uyulduğunun sahada kontrolü şu şekilde yapılmaktadır:
İşletme ruhsat taleplerinde arama dönemi sonuna kadar rezerv bilgilerini de içeren arama
faaliyet raporu ile birlikte işletme projesinin verilmesi gerekmektedir.
İşletme projeleri Maden Kanununun 24. maddesi ve Madencilik Faaliyetleri Uygulama
Yönetmeliğindeki Ek-Form 10’a göre, işletme projesi ekleri de aynı yönetmeliğin 27. maddesine
göre hazırlanarak MİGEM’e verilmektedir.
Dosya üzerinden yapılan incelemesinde uygun bulunan işletme projelerinin, mahallinde
tetkiki yapılarak arazide de bu bilgilerin uygunluğunun kontrol edilmesi gerekmektedir.
İşletme projelerinde, madenin işletme yöntemi, rezerv kazanım oranı, kayıp miktarı ve bu
yöntemin mevcut görünür rezervin üretimi için uygulanmasına yönelik açıklama yapılır.
Açık işletme yöntemi ile çalışan sahalar için, basamak yüksekliği, genişliği, genel şev açısı,
patlayıcı kullanım planı, yöntemi, patlayıcının çevreye olası etkileri ve alınacak önlemler, toz
emisyon miktarı ve tozla mücadele teknikleri, üretimde kullanılacak iş makineleri ve kapasiteleri
hakkında bilgi verilir.
Kapalı işletme yöntemi ile çalışan sahalar için; ocak yeri seçimi, kuyu, desandre, galeri
uzunlukları, kesiti, kullanılacak teknik ve süreler, ayak uzunlukları, pano boyu, üretim yöntemi ve
uygulaması, üretimde kullanılacak donanım, bu donanımların sayı ve teknik özellikleri, nakliye
sistemi ve tekniği, kullanılacak donanımın sayı ve özellikleri, tahkimat sistemi, tahkimat sisteminin
uygulaması, havalandırma tekniği ve bu amaçla kullanılacak ekipmanın sayı ve özellikleri, ocak
boyutu ile ilişkilendirilmiş gerekli hava miktarı, hızı, hava kapılarının sayısı, miktarı ve yeri,
havalandırma planı, temiz ve kirli hava güzergâh planı, kaçamak yolu, su tahliyesi, su ile mücadele
ve bununla ilgili donanım, can ve mal güvenliği ile ilgili alınacak diğer önlemler ile yeraltı yardımcı
tesisleri ve tüm yapıların en son durumunu gösterir kot ve koordinatlarıyla uygun ölçekli planları
ve benzeri hususlarla ilgili detaylara yer verilir.
181
Ayrıca işletme projesi ekinde Yönetmeliğin 27. maddesinde belirtilen harita ve çizimlerin de
bulunması gerekmektedir. Bunlar arasında;
-Ocak açılması planlanan alanın uygun ölçekli (1/10000, 1/5000, 1/1000 gibi) halihazır
topografik harita ve kesitleri,
-Uygun ölçekle çizilmiş ruhsat sınırı, talep edilen işletme izin sınırları ile sahada açılmış
ocak, galeri, yarma, sondaj, kuyu gibi arama faaliyetlerinin yerini gösterir imalat haritası,
-Yeraltı işletmelerinde can ve mal güvenliği ile ilgili elektrik işlerine ilişkin plan ve projeler,
basınçlı hava şebeke projesi, acil kaçış planı, su tahliyesi, nakliye gibi hususları içeren uygun ölçekli
çizimler ile üretimi gösteren termin planı üzerinde uygun ölçekli ve havalandırma planı,
-İşletme esnasında ve/veya sonrası üretim faaliyetinin gerçekleştirildiği alanın çevre ile
uyumlu hale getirileceğine ilişkin çevre ile uyum plan çizimi ve kesitleri gibi harita ve çizimler
yer almaktadır.
İşletme projeleri nazari olarak incelenirken, yukarıda belirtilen Madencilik Faaliyetleri
Uygulama Yönetmeliğinin 27. maddesinde belirtilen harita ve çizimler ile Ek-Form 6’da istenen
bilgileri içerip içermediğine bakılmaktadır. Tespit edilen eksiklikler Maden Kanununun 24. ve
Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin 28. maddesinde belirtildiği şekilde süre verilerek
tamamlatılmaktadır.
Bunlardan özelikle “sahada açılmış ocak, galeri, yarma, sondaj, kuyu gibi arama
faaliyetlerinin yerini gösterir imalat haritası; yeraltı işletmelerinde can ve mal güvenliği ile ilgili
olan elektrik projesine ilişkin plan ve projeler, basınçlı hava şebeke projesi, acil kaçış planı, su
tahliyesi, nakliye gibi hususları içeren uygun ölçekli çizimler ile üretimi gösteren termin planı
üzerinde uygun ölçekli havalandırma planı” bu çalışmanın konusu bakımından önem taşımaktadır.
Genel Müdürlüğe ulaşan işletme projeleri ilgili şubede görevli bir maden veya jeoloji
mühendisi tarafından dosya üzerinden incelenmekte, müteakiben mahallinde tetkik için denetim
programına alınmaktadır. Denetim programına alınan işletme projelerinin mahallinde tetkiki
sırasında projenin sahaya uygunluğu, talep edilen işletme izin alanında jeolojik ve doğal veriler göz
önüne alınarak beyan edilen madenin ve rezervin sahada bulunup bulunmadığına bakılmakta,
gerek görülmesi halinde işletilecek maden adının belirlenmesi amacıyla numune alınarak analiz
için ilgili kuruluşlara gönderilmektedir.
Mahallinde tetkik sonunda, ruhsat sahibi veya vekili veya sahanın teknik nezaretçisi ile
mevcut durumu belirten tutanak iki nüsha olarak düzenlenmekte ve tutanağın bir nüshası ilgiliye
verilmektedir. İşletme projelerinin maden sahası ile uyumlu olduğu veya olmadığı tespitine göre
denetleme heyetince Değerlendirme Raporu tanzim edilmekte, rapora istinaden Maden Kanunu ve
Uygulama Yönetmeliğinin ilgili hükümleri çerçevesinde yapılacak işlemler Genel Müdürlük oluruna
bağlanarak denetim süreci sonuçlandırılmaktadır.
182
İşletme projelerinin uygunluğunun ve sahada doğru uygulanıp uygulanmadığının denetimi
işbu çalışmanın konusu olan iş sağlığı ve güvenliği açısından önem arz etmektedir. Bu aşamada
aşağıdaki hususların ayrıntılı olarak araştırılması gerekmektedir:
1-Sunulan proje o sahadaki madenin, ruhsat sahibinin işletmeyi düşündüğü ocağın
özellikleri, ocakta tahmin edilen risk unsurları bakımından uygun, olması gereken bütün unsurları
içeren eksiksiz bir proje midir?
2-Proje sahada doğru uygulanmakta, maden ocağı sunulan projeye uygun olarak açılıp
işletilmekte midir?
3- İşletme projesi Kurumda evrak üzerinde incelendikten sonra %kaçının mahallinde
denetimi yapılabilmektedir?
4- Dosya üzerinden ve mahallinde proje denetimi yapanlar bilgi birikimi ve sayı bakımından
bu inceleme ve denetimi yapmaya yeterli midir?
Aşağıdaki tabloda yıllar itibariyle incelenen işletme projelerinin sayısı gösterilmektedir:
Tablo 30: Son 3 Yılda İncelenen Projelerin Sayısı
2008
2009
2010*
Düzenlenen İşletme
Ruhsatı Sayısı
1775
1716
1807
İptal Edilen Ruhsat
Sayısı
317
698
557
TOPLAM
2092
2414
2364
Kaynak: MİGEM Verileri, * 30.11.2010 tarihi itibariyle
Genel Müdürlük bünyesinde dosya üzerinden yapılan proje incelemelerinde, her bir
personel tarafından, dosyaların yoğunluk durumuna göre aylık ortalama 20 dosyaya işlem yapıldığı
belirtilmektedir. Bir ayda genel olarak 22 iş günü olduğu hesaba katıldığında, bu elemanların
ortalama olarak günde bir adet proje incelemesini sonuçlandırması gerekmekte olup bu durum bile
proje incelemelerinin yeterince yapılamadığının bir göstergesidir.
Bir diğer husus, işletme projelerinin bütün unsurları ile tam olarak incelenmesi için konu ile
ilgili bütün uzmanların incelemesinden geçmemesi, sadece bir maden ya da jeoloji mühendisi
tarafından incelenmekle yetinilmesidir. İşletme projesi incelemesi projede yer alan plan ve
çizimlere dair uzmanlık dalları yönünden yapılamamaktadır.
Sektördeki kişilerle yapılan görüşmelerde de, proje denetiminin gereğince yapılamadığı,
projelerin kağıt üzerinde kaldığı, maden ocaklarındaki uygulamaların projelere uygun olmadığı
eleştirileri sıklıkla dile getirilmiştir.
-İş Sağlığı ve Güvenliği Denetimi: 3154 sayılı Kanun’un 8. maddesinde Bakanlığın ana
hizmet birimleri arasında Maden İşleri Genel Müdürlüğü sayılmış, 9. maddesinin (d) bendinde
“Faaliyetlerin iş güvenliği ve işçi sağlığı ilkelerine uygun yürütülmesini takip etmek” görevi Maden
İşleri Genel Müdürlüğüne verilmiştir. Maden İşleri Genel Müdürlüğü yasal çerçeve içerisinde Maden
183
Kanununun 29, 31 ve diğer maddeleri ile ilgili denetimler esnasında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili
hususlar ve projeye uygunluk açısından denetim yapmaktadır.
Bununla birlikte 3213 sayılı Maden Kanununda Maden İşleri Genel Müdürlüğünün maden
işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği denetimlerini ne şekilde gerçekleştireceğine ilişkin herhangi
bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Son dönemde maden işletmelerinde meydana gelen iş kazaları
üzerine Genel Müdürlük bazı denetimler gerçekleştirmiş ve bu denetimlerde Kanunun “İşletme
Faaliyeti” başlıklı 29. maddesinde yer alan “İşletme açısından tehlikeli durumların tespiti halinde, bu
halleri gidermek için ruhsat sahibine altı aya kadar süre verilir, mücbir sebepler (sel, yangın, deprem,
grizu patlaması, çökme, heyelan ve benzeri haller) dışında bu süre uzatılmaz. Bu süre sonunda projeye
uygun faaliyette bulunulmaması veya tehlikeli durumun ortadan kaldırılmaması halinde teminat irad
kaydedilerek işletme faaliyeti durdurulur.” hükmü esas alınmıştır. 10.06.2010 tarih ve 5995 sayılı
Kanunla 3213 sayılı Maden Kanununun 29. maddesine “İşletme projesine aykırı faaliyette
bulunulması ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum oluşturduğunun tespit
edilmesi halinde maden üretimine yönelik faaliyetler durdurulur.” ibaresi eklenerek bu konudaki
uygulamanın daha etkin bir hale getirilmesi amaçlanmıştır.
3213 sayılı Maden Kanunu ve Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği ile Madencilik
Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinde üretim faaliyetinin projeye uygun yürütülmesi, faaliyetlerin
can ve mal emniyeti açısından tehlike oluşturup oluşturmadığının tespiti ve tehlikeli durumların
ortadan kaldırılması için ruhsat sahibine verilecek süre ile faaliyetin durdurulması müeyyidesinin
uygulanması hakkında düzenlemeler yapılmıştır. Bütün bu mevzuat düzenlemeleri ile MİGEM’in bu
konuda daha etkili bir denetim uygulamasının yasal altyapısı oluşturulmaya çalışılmıştır.
Maden İşleri Genel Müdürlüğünün teşkilat şeması incelendiğinde görüleceği üzere Genel
Müdürlük bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili müstakil bir birim bulunmamaktadır. Genel
Müdürlüğün denetim ile ilgili faaliyetlerini yürüten Denetleme Şube Müdürlüğünün görevleri ise
şunlardır:
1- Makamdan veya Şubelerden gelen tetkik talepleri doğrultusunda mahallinde tetkik
heyetleri oluşturmak,
2- Heyet raporlarının normlara uygun yazılmasını ve süresi içinde verilmesini takip etmek,
3- Heyet raporlarını işlem yapılmak üzere ilgili ünitelere iletmek, raporlardan birer suret
muhafaza etmek,
4- Heyetlerin denetim yaparken karşılaştıkları sorunlarla ilgili bilgileri derlemek ve arazi
denetimlerinin daha etkin bir şekilde yapılabilmesi amacıyla gerekli tedbirler almak,
5- İhtiyaç duyulduğunda Kanunun 11, maddesi kapsamında ilgili kurumlardan personel
talep etmek,
6- Kamu kurum ve kuruluşlarının uzman eleman taleplerini değerlendirmek ve personel
görevlendirmelerini yapmak, (Mahkemelerin bilirkişi talepleri, Mahkemelere Bakanlık aleyhine
184
açılan davalarda Bakanlığı temsilen eleman görevlendirilmesi, toplantılara eleman görevlendirme
vb.),
7- Mahallinde tetkikte görevlendirilen teknik elemanların arazi özel hizmet tazminatlarının
hazırlamak,
8- Mahallinde tetkikte kullanılan mühür makası, numune torbası, tel ve mühür kurşunu
taleplerinin karşılamak,
9- Mahallinde tetkik raporlarını ve tutanak formlarını hazırlamak ve gerekli değişiklikleri
yapmak,
10- Makam tarafından verilecek diğer işlemleri yapmak.
06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinde
can ve mal güvenliği açısından tehlike oluşturacak hususlar aşağıdaki gibi belirlenmiştir:
- Açık işletmeler için şev açısı, basamak yüksekliği, basamak genişliği ve heyelan,
- Yeraltı işletmeleri için üretim faaliyetlerinin sürdürüldüğü alanların yerüstüne veya diğer
kotlara iki ayrı yolla bağlanmaması, panolarda havalandırmanın birbirinden bağımsız olarak
gerçekleştirilmemesi, yanıcı veya patlayıcı gaz geliri olabilecek ocaklarda yeterli cebri
havalandırmanın yapılmaması, havalandırmanın projeye uygun tesis edilmemesi.
Genel Müdürlüğün denetim yaklaşımında iş sağlığı ve güvenliği hususları, “işletmedeki
faaliyetlerin deklare edilen proje ile uyumlu gitmemesi halinde fiili olarak can ve mal
emniyetinin tehlikeye düşeceği” anlayışı çerçevesinde değerlendirilmekte ve asli görev olarak
kabul edilmemektedir. Nitekim MİGEM yetkililerince verilen brifingde de iş sağlığı ve güvenliği ile
alakalı hususların MİGEM’in asli görev alanına girmediği beyan edilmiştir. Kanunda açıkça verilmiş
bir görev olmasına rağmen, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görevlerin Kurumun faaliyet alanı içinde
yer almadığının ifade edilmesi “ilginç” bulunmuştur.
Genel Müdürlük tarafından gerçekleştirilen saha denetimlerinin içeriği incelendiğinde
büyük oranda ruhsat işlemlerine yönelik olduğu görülmektedir. “Denetim” ifadesinden ziyade
“mahallinde tetkik” ifadesi kullanılan bu uygulamalarda heyetler bir maden mühendisi, bir jeoloji
mühendisi ve tetkikin konusuna göre jeofizik mühendisi, haritacı, mali uzman veya diğer meslek
mensuplarından olmak üzere en az 3 kişiden müteşekkildir. Bu şekilde Genel Müdürlük bünyesinde
her hafta 100-120 saha için 30-40 heyet oluşturulabilmektedir.
Son dönemde maden işletmelerinde meydana gelen ölümlü iş kazaları ve kamuoyunda
ortaya çıkan tepkiler üzerine Genel Müdürlükçe oluşturulan tetkik heyetlerince iş güvenliğine
yönelik incelemeler yapılmaya ve yaptırımlar uygulanmaya başlanmıştır. Ancak bu heyetlerde
görevlendirilecek kişilerin iş sağlığı ve güvenliğine yönelik ne tür bir mesleki birikime sahip
olmaları gerektiği yönünde bir düzenleme bulunmamaktadır.
Ayrıca, MİGEM’in, yukarıda sözü edilen anlayışının da sonucu olarak, iş sağlığı ve güvenliği
konularında yeterli bilgi ve tecrübeye sahip personelinin bulunmadığı da göz önüne alındığında,
185
“Madencilik faaliyetlerinin iş güvenliği ve işçi sağlığı ilkelerine uygun yürütülmesinin takibi” görevinin
MİGEM’e verilmesinin aksamalara yol açtığı, söz konusu Kanun maddesinin uygulamaya
geçirilmesinde sorunlar bulunduğu kanaati doğmaktadır.
MİGEM’in projenin uygunluğu ve maden üretim faaliyetlerinin projesine uygun yürütülüp
yürütülmediği hususlarında da denetim yaptığı, proje denetimi ile iş sağlığı ve güvenliği
denetiminin birbirinden ayrılmasının zorluğu da değerlendirilmelidir. Zira sahaya uygun olmayan
projelerin ve projesine uygun olmayan maden işletmelerinin iş sağlığı ve güvenliği bakımından
tehlike oluşturacağı da açıktır.
Saha incelemelerinde, Maden İşleri Genel Müdürlüğünce oluşturulan tetkik heyetlerinde yer
alan görevlilerin iş güvenliği konusunda yeterli bilgiye sahip olmadıkları ve yeraltı madenlerinde
yeterince inceleme yapmaksızın rapor tanzimi ile yaptırım uyguladıkları ifade edilmiştir. Kaldı ki,
personel sayısı ve yapısı incelendiğinde de 70’i maden mühendisi olmak üzere 370 personele sahip
Genel Müdürlüğün Türkiye çapında yaklaşık 6000 civarındaki maden işletmesinde iş sağlığı ve
güvenliği denetimleri gerçekleştirmesi mümkün görünmemektedir. Genel Müdürlüğün son bir yıla
kadar bu yönde bir görevi gerçekleştirmeye yönelik kayda değer bir çaba ve gayretinin de olmadığı
değerlendirilmektedir. Bunun temelinde bu görevin münhasıran Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığına ait olduğu yönündeki algılama yatmaktadır.
Yapısı itibarı ile diğer sektörlerden çok daha riskli olan maden sektöründe iş sağlığı ve
güvenliği hususunun genel iş teftiş sistemi içerisinde değerlendirilmemesi ve bir ihtisas alanı olarak
görülmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda, münhasıran maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği
denetimlerini gerçekleştirmeye yönelik ayrı bir birim oluşturulması önerilebilir.
Denetim Yöntemi ve Süreci: Denetleme ile ilgili işlemlerin doğrudan takip edildiği, diğer
şubelerden gelen denetim taleplerini alıp personel görevlendirme işlemlerinin yapıldığı idari birim
Denetleme Şube Müdürlüğüdür. Ruhsat sahalarının mahallinde tetkiki için her hafta üçer kişilik 3540 heyet görevlendirilmektedir. Heyetlerin görev periyodu her hafta cuma günü başlayarak pazar
veya pazartesi günü tamamlanacak -4 gün sürecek- şekilde belirlenmiştir. Denetimler istisnalar
dışında hafta sonu yapılmaktadır.
Bir ocağın denetlenmesi için belirli bir süre verilmemekte olup ocaktaki imalatın büyüklüğü,
işletmenin kapalı olması ve diğer hususlar ile kullanılan mali belgelerin (sevk fişi, fatura ve benzeri)
adedi gibi durumlar bu süreyi etkilemektedir. Heyetlere normal şartlarda bir görevlendirmede 3
adet ocağın tetkik görevi verilmekte olup, sayı işletmenin ve inceleme konusunun özelliklerine göre
artabilmektedir.
Genel Müdürlük bünyesinde yürütülen maden işletmelerinin denetim süreci şöyle
işlemektedir:
a) Denetim talepleri Denetleme Şube Müdürlüğüne bildirilmekte, bu talepleri değerlendiren
Şube Müdürlüğünce denetim ekiplerinin görev onayları alınmaktadır.
186
b) Tetkikin konusu ve denetim görevinin verildiği Şube Müdürlüğünün mütalaaları esas
alınarak görevlendirilen heyetçe mahallinde denetim yapılmakta, yapılan tespitlere dair tutanak
ruhsat sahibi veya ilgilisi tarafından da imzalanmakta, incelemeye ilişkin tutanak imzalandıktan
sonra bir sureti işletmeciye veya temsilcisine verilmektedir.
Ruhsat sahalarında yapılan denetimler sonucunda düzenlenen tutanakta maddeler halinde
bölümler açılarak; faaliyet durumu ile ilgili tespitler (faaliyet olup olmadığı, faaliyet var ise kim
tarafından yapıldığı, faaliyet ile ilgili belgeler, mevcut ocakların koordinatları, ölçüm yapıldı ise
buna ilişkin bilgiler, imalat haritası ile ilgili bilgiler, üretilen/üretilecek madenin cinsi, tüvanan
madenin stok durumu, çalışan kişi sayısı), sahadan numune alınmış ise numune koordinatları,
mühür makas numarası vs. bilgileri, mali evraklar ile ilgili belgeler, sahanın mülkiyet durumu,
teknik nezaretçi ataması ve teknik nezaretçi defterinin durumuna ilişkin bilgiler, heyet tarafından
yapılan uyarılar, varsa ruhsat sahibinin beyanları tutanağa alınmaktadır.
Denetimlerde iş sağlığı ve güvenliği açısından, maden işyerinde işletme projesine aykırı
olarak çalışıldığı, can ve mal güvenliği açısından tehlikeli durumların oluştuğu tespit edildiğinde
tehlikeli durumun ortadan kaldırılması için heyette bulunan maden mühendisleri tarafından
görülen eksiklikler de tutanağa alınabilmektedir. Tutanakta, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tespitler
için ayrı bir bölüm yer almamakta, “Tespit Edilen Diğer Hususlar” bölümü kullanılmaktadır.
Ruhsat sahibi tarafından Genel Müdürlüğe daha önce verilen işletme projesinde uyulacağı
bildirilen çalışma yöntem ve şekillerinden iş sağlığı ve güvenliği yönünden karşılaşılan aykırılık
durumları, Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük hükümleri çerçevesinde değerlendirilmektedir.
Denetim ekibince maden işletmesinde yapılan denetim sonucu tespit edilen bütün hususlar
tanzim edilen tutanakta yer almamakta, ayrıntılı tespitlerin raporda belirtileceği ifade edilmekte ve
tutanak bu haliyle işveren veya vekiline de imzalatılarak teslim edilmektedir. Bu durumda işveren
itiraz edebileceği hususları bilmeden tutanağı imzalamaktadır.
Mahallinde tetkik ve inceleme tutanakları incelendiğinde, bazen, mahallinde yapılan
incelemelerin bütün unsurları bizzat görerek ve inceleyerek değil, işverenin beyanına göre yapıldığı
anlaşılmaktadır. (Örneğin ocakta patlayıcı kullanılıp kullanılmadığına dair Türkmer Maden
İşletmesi’ne ait 2006 yılı Mahallinde Tetkik Tutanağı)
Mahallinde yapılan denetimden sonra tetkik heyetince düzenlenen mahallinde tetkik
tutanağının rapora dönüştürülmesi ve akabinde Genel Müdürlükte işletilen süreç ise şöyledir:
a. Mahallinde yapılan inceleme ve tespitleri içeren tutanak doğrultusunda incelemeyi yapan
heyet tarafından Mahallinde Tetkik ve İnceleme Raporu hazırlanarak işlem dosyası ile birlikte
Denetleme Şube Müdürlüğüne verilmektedir.
b. Denetleme Şube Müdürlüğü gerekli kayıtları yaptıktan sonra rapor ve saha dosyasını
denetimi talep eden Şube Müdürlüğüne göndermektedir.
187
c. Denetimi talep eden Şube Müdürlüğünce, raporun içeriğine göre diğer Şube
Müdürlüklerinden görüş istenmektedir.
d. Raporla ilgili diğer şubelerin görüşlerinin alınmasını müteakip rapora ilişkin yapılacak
işlemleri belirten olur yazısı hazırlanmakta, şubedeki ilgili personel, Şube Müdürü, Daire Başkanı,
Genel Müdür Yardımcısı ve Genel Müdürün de imzası ile konu olura bağlanmaktadır.
e. Söz konusu olur gereğince uygulanan değişik müeyyideler (teminat iradı, faaliyet
durdurma, uyarı, belge isteme, idari para cezası, ruhsatın feshi ve benzeri) ruhsat sahipleri yanında
ilgili valiliklere de yazı ile bildirilmektedir.
MİGEM tarafından yürütülen inceleme ve raporlama sürecinin iyi analiz edilmesi iş sağlığı
ve güvenliği uygulamalarının etkinliği bakımından önem taşımaktadır. MİGEM’in denetim
sürecinde, denetimin organizasyonu, oluşturulan denetleme heyetlerinde gerekli uzmanlık
alanlarından personelin görevlendirilmesi, denetim sıklığı, denetim sürecinin uzunluğu, etkililiği,
denetim sonuçlarının kayıt ve raporlanması, denetlenen işletmede tespit edilen eksiklik ve
ihlallerle ilgili müeyyidelerin uygulanması gibi hususlarda çeşitli sorunlar bulunmaktadır.
MİGEM bünyesinde maden ocaklarının denetimi, uzman personel yetersizliği sebebiyle
denetimin niteliğine göre TTK ve TKİ gibi ilgili kuruluşlardan personel görevlendirilmesi suretiyle
yapılmaktadır. Denetim heyetlerinde görevlendirilecek uzman personelin bulunması her zaman
mümkün olmayabilmektedir. Maden ocaklarının önceden belirlenmiş periyotlarla sistematik
denetimi de söz konusu değildir. Denetim için görevlendirilen heyete verilen denetim süresi
yetersizdir; genellikle denetim görevleri Cuma günleri ilgililere tebliğ edilmekte, hafta sonu bir ya
da daha fazla (genellikle ortalama 3) maden ocağı denetlenmekte, pazartesi günü görevliler
Kurumlarındaki görev yerlerine dönmektedir. Bu kadar sürede bir veya daha fazla maden
işletmesinin etkili olarak denetlenebileceği kuşkuludur.
Raporlama sürecinin tamamlanmasını müteakiben Genel Müdürlük bünyesinde konu ile
ilgili yürütülen inceleme süreci de çok yavaş işlemekte, rapor çeşitli şubelerin görüş vermesi için
şubeler arasında uzun süre dolaşmakta, nihayetinde Genel Müdürün imzası ile önerilen
müeyyideler icra edilebilir niteliğe bürünmektedir. Genel Müdürlük bünyesindeki bu süreçte de,
son zamanlara kadar, iş sağlığı ve güvenliği yönünden tehlikeli durumlar için ivedi bir işlem
yapılması düşünülmemiş, aciliyeti olmasına rağmen diğer mali ve idari işlemler ile bir tutulmuştur.
İş sağlığı ve güvenliği gibi zaman kaybına tahammülü olmayan bir konuda işlem yapılması için
diğer konulardaki işlemlerin tamamlanmasının beklenmesi, bunların bir bakıma “bekletici sorun”
gibi değerlendirilmesinin gerekçesi anlaşılamamıştır.
Denetim esnasında yapılan tespitlerin rapora dönüştürülmesi, akabinde MİGEM’deki çeşitli
şubelerden görüş sorulması, alınan görüşler çerçevesinde ne gibi işlemler uygulanacağına dair
Genel Müdürlük onayının alınması ve müeyyidelerin uygulanması genellikle çok uzun zaman
188
almakta, bu süreçte yaşanan ciddi gecikmeler iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili denetim ve
müeyyidelerin anlamsızlaşmasına ve etkisini kaybetmesine yol açmaktadır.
MİGEM tarafından işletilen denetim süreci; denetim heyetinin görevlendirilmesi –
raporlama – genel müdürlük onayının alınması ve uygulanacak işlemin Valiliğine ve ruhsat sahibine
bildirilmesi şeklinde özetlenebilir. Bu denetim sürecinin işleyişi ile ilgili olarak, bazı ocakların
denetimine ilişkin 23.12.2010 tarihinde MİGEM’den alınan veriler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir
(EK 10: Gediz havzasında Kapatılan ocaklara dair MİGEM tarafından hazırlanan tablo):
Tablo 31: Ocak Denetim Sürecinde Süreler
Mahallinde
Mahallinde
Sicil No ve Ruhsat Sahibi
Görev Onay
Denetim Tarihi
Denetim
Tarihi
(Tetkik Tutanağı) Raporu Tarihi
Tetkik Raporu
S: 617, İsmail TOY
05.08.2010
06-09.08.2010
Verilmemiş
Genel
Müdürlük Onay
Tarihi
S:919, Atabek Mad. ve Tic. Ltd. Şti.
19.08.2010
20-23.08.2010
01.09.2010
S: 71078, Coşkunlar Mad. İnş.
Turz.Ltd.Şti.
02.09.2010
03-06.09.2010
19.10.2010
25.03.2009
26-29.03.2009
29.05.2009
Makam
Olurunda
Olur için Şube
Görüşleri
Toplanıyor
31.03.2010
21.07.2010
22-25.07.2010
29.07.2010
22.08.2010
26.08.2010
27-30.08.2010
03.09.2010
27.09.2010
06.05.2010
06-09.05.2010
28.05.2010
19.08.2010
30.04.2009
16.09.2010
14.07.2010
05.08.2010
01-04.05.2009
17-20.09.2010
15-18.07.2010
06-09.08.2010
23.06.2009
01.10.2010
26.07.2010
31.08.2010
21.04.2010
20.10.2010
19.08.2010
09.11.2010
18.12.2008
19-22.12.2008
13.03.2009
05.08.2010
06-09.05.2009
03.06.2009
06.05.2009
24.12.2009
25-28.12.2009
26.02.2010
Olur için Şube
Görüşleri
Toplanıyor
28.07.2010
07.01.2010
08-11.01.2010
21.01.2010
12.07.2010
23.07.2008
26-29.07.2008
22.08.2008
Olur aşamasında
S: 4228, Doğuş Mad. Müş. Tic. A.Ş.
S: 8305, Gediz Mad. İnş. Akar. İşl.
San. ve Tic. Ltd. Şti.
S: 14066, Günarslan Mad. ve İnş.
San. Tic. Ltd. Şti.
S: 9887,Aydın Mad. İnş. Harf. Taah.
Turz. San. ve Tic. Ltd. Şti.
S:37868, Mehmet Alçı Alçılar Mad.
S:83, Mehmet Şener AKALIN
S:609, Duman Birlik Madencilik Ltd.
S:1743, Şaban DEDE
S:1519, Aldemir Mad. İnş. San. Ve
Tic. Ltd. Şti.
S: 40618, Elmas Kömür İşl. San. Ve
Tic. Ltd. Şti.
S: 474, Ökten Hafr.İnş. San. ve Tic.
S: 1189, Malkara Linyit Kömür İşlt.
Koll. Şti. Hüseyin Atasoy ve
Ortakları.
S:370, Tokça Madencilik San.Ve
Tic.Ltd.Şti.
Tablodaki bilgiler incelendiğinde; mahallinde yapılan denetimlerin raporlaştırılması ve
raporlarda yer alan tespitlerin gereğinin yapılması için onaya bağlanması sürecinde ciddi zaman
kayıpları/gecikmeler yaşandığı; bu konuda standart bir uygulamanın geliştirilemediği göze
çarpmaktadır.
189
Bu meyanda;
-Bazen mahallinde yapılan tetkik ve incelemeden sonra Raporun verilmesinde
gecikme olmaktadır.
Bu tespiti örneklendirmek üzere aşağıdaki tabloda Mahallinde Denetim (Tetkik Tutanağı)
ile Mahallinde Denetim Raporu tarihleri gösterilmiştir:
Tablo 32: Mahallinde Denetim Raporu Tarihleri
Mahallinde
Denetim ve Rapor
Mahallinde
Denetim Tarihi
Sicil
Ruhsat Sahibi
Denetim Raporu
tarihleri arasında geçen
No
(Tetkik
Tarihi
yaklaşık süre
Tutanağı)
Mahallinde Tetkik
617
İsmail TOY
06-09.08.2010
-Raporu Verilmemiş
Coşkunlar Mad. İnş.
71078
03-06.09.2010
19.10.2010
1,5 ay
Turz.Ltd.Şti.
Doğuş Mad. Müş. San.
42281
26-29.03.2009
29.05.2009
2 ay
ve Tic. A.Ş.
Mehmet Alçı Alçılar
01-04.05.2009
23.06.2009
1,5 ay
37868
Mad. Ltd. Şti
Aldemir Mad. İnş.
1519
19-22.12.2008
13.03.2009
3 ay
Ökten Hafr.İnş. San.
474
25-28.12.2009
26.02.2010
2 ay
ve Tic. Ltd. Şti.
Kaynak:MİGEM Verileri
Mahallinde tetkik ile rapor arasında 1 aydan fazla zaman geçen bazı vakalar tabloya
alınmıştır. Mahallinde inceleme yapan heyetin tetkik ve denetim tarihinden bu kadar sonra
raporunu vermesi önemli zaman kayıplarına yol açarak denetimin etkisini azaltmakta, ilgili İdare
tarafından iş sağlığı ve güvenliğine yönelik alınacak tedbirleri önemsizleştirmektedir.
Örneğin, 617 sicil sayılı maden ocağı 05.08.2010 tarihli görevlendirme oluru gereğince 0609.08.2010 tarihleri arasında mahallinde denetlenmiş, Mahallinde Tetkik Raporu ancak 17 Aralık
2010 tarihinde (denetimden yaklaşık 4 ay sonra) verilebilmiştir.
Yine, 42281 sicil sayılı maden ocağının denetimi için 25.03.2009 tarihli olur ile gereğince
26-29.03.2009 tarihinde yapılan mahallinde incelemenin raporu 2 ay sonra (29.05.2009)
verilebilmiştir. 1519 sicil sayılı maden ocağında 19-22.12.2008 yapılan mahalli inceleme ve tetkikin
raporunun yaklaşık 3 ay sonra, 13.03.2009 tarihinde verilmiş olması da bir başka örnek olup, bu
örnekleri çoğaltmak mümkündür.
MİGEM yönetiminden kaynaklanan eksiklik, raporların ne kadar süre içinde hazırlanıp
sunulacağına ilişkin bir belirleme yapılmamış olmasıdır. Sürecin etkinliği artırmak için MİGEM
yönetimi öncelikle, gecikmelerin sebeplerini araştırarak, raporlama sürecini ve raporda yer alacak
hususların neler olduğunu bir standarda bağlamalıdır.
190
İdare, raporların hazırlanma süresine ilişkin bir standart belirlemeli, bu sürelerin aşılması
ancak özel durumlarda ve ilgili makamın onayı ile mümkün olabilmeli, aksi halde işini yapmakta
gecikme gösterenler hakkında yasal işlem yapılmalıdır.
-Rapor içeriği bakımından da bağlayıcı standartlar oluşturulmadığı anlaşılmaktadır.
Edirne İli Uzunköprü İlçesinde bulunan, Üçel Madencilik uhdesindeki İR: 1185, S: 2137
sayılı kömür madeni ruhsat sahasında denetim yapılması için 11.02.2010 tarih ve 481 sayılı olur ile
yapılan görevlendirme gereğince 18.05.2010 tarihli Rapor hazırlanmıştır. Ancak Heyetin raporunda
iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tehlikeli durumların var olup olmadığına dair açık görüşler
bulunmadığından mahallinde inceleme yapan heyetten ek görüş istenmiş; Heyetin 28.05.2010
tarihli ek görüş raporunda; iş sağlığı ve güvenliği bakımından (havalandırma projesinin olmadığı,
havalandırma vantilatörlerinin olması gereken yerde bulunmadığı, bazı kısımlarda doğal
havalandırma yöntemi kullanılması nedeniyle havalandırma sisteminin uygun olmadığı, aydınlatma
sisteminin olmadığı ve olan kısımlarda da alevsızdırmaz nitelikte olmadığı, tahkimatta bozuk
kısımlar olduğu, bazı kotlar arasında kaçamak yolu olmadığı halde üretim yapıldığı gibi) tehlikeli
durumların mevcut olduğu belirtilerek buna ilişkin tespitler sıralanmış ve ocağın bazı
kısımlarındaki üretim faaliyetlerinin durdurulması önerilmiştir.
İş sağlığı ve güvenliği yönünden ciddi tehlikeler doğurabilecek böylesi eksikliklerin ilk
raporda yer almaması, ek görüş talebi üzerine bu tespitlerin İdareye bildirilmesi anlaşılabilir bir
husus değildir. O halde idare, hazırlanacak raporların içeriğinde öncelikle ve mutlaka yazılacak
“olmazsa olmaz hususları” baştan belirlemeli, raporlar içerik bakımından da bir standarda
kavuşturulmalıdır.
-Çoğu zaman, mahallinde tetkik ve denetim yapan heyet tarafından hazırlanan
raporlardaki tespitlere dair uygulanacak işlemlerin Genel müdürlük onayına bağlanmasının
denetimi
anlamsız
kılacak
kadar
zaman
geçtikten
sonra
gecikme
ile
yapıldığı
anlaşılmaktadır.
Aşağıdaki
tabloda,
bu gecikmeleri
Aralık 2010
itibariyle
veren bazı
örnekler
gösterilmektedir:
Tablo 33: Mahallinde Tetkik Raporu ve Genel Müdürlük Onayı Tarihleri
Rapor-Onay
Mahallinde
Genel Müdürlük
Tarihi
Denetim Raporu
Arasında
Onay Tarihi
Tarihi
Geçen süre
S: 617, İsmail TOY
Mahallinde Tetkik
Raporu Verilmemiş
S:919, Atabek Mad. ve Tic. Ltd. Şti.
01.09.2010
Makam Olurunda
S: 71078, Coşkunlar Mad. İnş. Turz.Ltd.Şti.
19.10.2010
Olur için Şube
Görüşleri Toplanıyor
S: 4228, Doğuş Mad. Müş. San. ve Tic. A.Ş.
29.05.2009
31.03.2010
10 ay
S: 8305, Gediz Mad. İnş. Akar. İşl. San. ve
Tic. Ltd. Şti.
S: 14066, Günarslan Mad. ve İnş. San. Tic.
Ltd. Şti.
S: 9887,Aydın Mad. İnş. Harf. Taah. Turz.
S:37868, Mehmet Alçı Alçılar Mad. Ltd. Şti
S:83, Mehmet Şener AKALIN
S:609, Duman Birlik Madencilik Ltd. Şti.
S:1743, Şaban DEDE
S:1519, Aldemir Mad. İnş. San. ve Tic. Ltd.
Şti.
S: 40618, Elmas Kömür İşl. San. ve Tic.
Ltd. Şti.
S: 474, Ökten Hafr.İnş. San. ve Tic. Ltd. Şti.
S: 1189, Malkara Linyit Kömür İşlt. Koll.
Şti. Hüseyin Atasoy ve Ortakları.
S:370, Tokça Madencilik San.Ve
Tic.Ltd.Şti.
S: 5563, Yenidere Mad.San.Tic.Ltd.Şti.
S: 13631,Coşkun Mad.San.Tic.Ltd.Şti.
Kaynak:MİGEM Verileri
191
Mahallinde
Denetim Raporu
Tarihi
Genel Müdürlük
Onay Tarihi
29.07.2010
22.08.2010
Rapor-Onay
Tarihi
Arasında
Geçen süre
37 gün
03.09.2010
27.09.2010
24 gün
28.05.2010
19.08.2010
3 ay
23.06.2009
01.10.2010
26.07.2010
31.08.2010
13.03.2009
21.04.2010
20.10.2010
19.08.2010
09.11.2010
05.08.2010
10 ay
19 gün
23 gün
70 gün
1,5 YIL
03.06.2009
1,5 yıl +
26.02.2010
21.01.2010
Olur için Şube
Görüşleri Toplanıyor
28.07.2010
12.07.2010
22.08.2008
Olur aşamasında
2,5 yıl +
25.06.2007
03.09.2010
18.10.2010
18.10.2010
3,5 yıl +
1,5 ay
5 ay
6 ay
Tablodaki veriler incelendiğinde, görevlendirilen heyet tarafından hazırlanan raporlardaki
tespitlerin Genel Müdürlük onayına bağlanması sürecindeki zaman kayıplarının raporlamadaki
gecikmelerden çok daha fazla olduğu görülmektedir.
Mahallinde yapılan ocak denetimleri sonucu hazırlanan raporlardaki tespitlerle ilgili
yapılacak işlemler için Genel Müdürlük onayı alınmaktadır. Rapor ile Genel Müdürlük onayı
arasında geçen ve bazen çok uzun zamana yayılan bu gecikmeler, esasen MİGEM tarafından
denetim yapılmasını tamamen anlamsız ve gereksiz kılacak niteliğe bürünmüş bulunmaktadır.
Tablodaki bilgilerden, onay süreci bakımından da standart bir uygulama yapılamadığı
anlaşılmaktadır. Zira yaklaşık 20 günde onaya bağlanan dosyalar olduğu gibi, 3 yılı aşkın bir süredir
onaya bağlanmamış dosyaların da olduğu görülmektedir. Bu durum bazı işletmecilerin
aleyhinde/lehinde diğerlerinden farklı işlem yapıldığı kuşkusunu doğurabilmektedir. Esasen uzun
bir süre geçtikten sonra iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tespitlerin gereğinin yapılması için olur
almanın da fiilen bir manası kalmamaktadır. Ayrıca, maden ocaklarının yürütülen madencilik
faaliyetleri sonucunda sürekli değiştiği göz önüne alınırsa, bu kadar zaman geçtikten sonra
müeyyide uygulanan ocaklar, büyük ihtimalle, artık MİGEM heyetince denetlenen ocaklar olmaktan
bir hayli uzaklaşmış, başkalaşmış ocaklar haline gelmektedir.
192
Genel Müdürlüğün Kütahya İli Tavşanlı İlçesi Yörgüç Köyündeki kömür ocağında
12.05.2010 tarihinde meydana gelen kazanın hemen ertesi günü çıkardığı 13.05.2010 tarihli
genelgesinde; “Genel Müdürlükçe yaptırılan mahallen tetkik esnasında iş sağlığı ve güvenliği
açısından tehlike arz eden hususların tespiti halinde tehlike arz eden bu hususlar ile yapılması
gerekenlerin de belirtileceği tutanak ile Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliğinin 65/2. maddesi
kapsamında faaliyetin durdurulması hususunun ruhsat sahibine bildirilmesi,
Yeraltı işletmelerinde havalandırma planlarının da ruhsat sahiplerinden istenilmesi,
Heyetin sahada yaptığı denetimde iş sağlığı ve güvenliği açısından tehlike arz eden bir
durumun tespiti halinde heyet raporunun hazırlanması beklenmeksizin görev süresinin bitiminin ilk
gününde ön rapor verilmesi ve olur alınmaksızın ruhsat sahasındaki faaliyetin durdurulması için
Valiliğine ve ruhsat sahibine yazı yazılması” talimatlandırılmıştır.
MİGEM’in bu genelgesi ile iş sağlığı ve iş güvenliği konularının aciliyeti vurgulanmakta, iş
sağlığı ve güvenliği yönünden tehlike oluşturan durumların tespit edilmesi halinde onay
alınmaksızın faaliyet durdurma yapılması talimatlandırılmaktadır. Bu genelge gereğince işlem
yapılması halinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hususların ivediliği karşılanmış olacaktır. Ancak,
tablodan anlaşıldığı kadarıyla bu Genelgenin tamiminden sonraki tarihlerde de Genel Müdürlük
makamından olur alındığı anlaşılmaktadır. Bu durum henüz uygulamanın istikrar kazanmadığını
göstermektedir.
Aslında böyle bir genelge çıkarılarak çözülebilecek olan bir sorunun şimdiye kadar
çözülmeden bırakılmış olması üzerinde durulmalıdır. Uygulamanın istikrar kazanması ve
öngörülemeyen sonuçların ortaya çıkması ihtimaline karşı sürecin sürekli izlenmesi gerektiği
mülahaza edilmektedir.
Genel müdürlük onay sürecinde yaşanan büyük gecikmelerin nedeni iş yoğunluğu olabilir.
Genel müdürlük makamının imzalaması için bekleyen evrakların muazzam çokluğu bu iş
yoğunluğunun açık bir göstergesi olarak değerlendirilmiştir. Bu durumda yapılması gereken şey, iş
sağlığı ve güvenliği ile ilgili tehlike doğuran unsurlarla ilgili işlem sürecini diğer tespitlerden
ayırarak hızlandırmaktır.
Bir başka yönetim uygulaması ise imza yetkisinin devri olabilir. İmzalanacak evrakın önem
derecesine göre bazı imza yetkilerinin genel müdür yardımcılarına ve daire başkanlarına
devredilmesi çağdaş bir yönetim anlayışının gereği olarak değerlendirilmelidir.
Denetim ve inceleme süreçlerinde uzmanlaşmayı teşvik etmek, denetim raporunu inceleyen
uzmanları yapılacak işlemler konusunda karar vermeye yetkili ve sorumlu kılmak, verilecek yetki
ve sorumluluğun sınırlarını ve müeyyidelerini belirlemek bir başka çözüm yolu olarak dikkate
alınabilir.
193
- Bazen, yeni bir denetim yapılmaksızın çok eski tarihlerde yapılmış denetimlere
istinaden işlem yapıldığı anlaşılmaktadır.
MİGEM’in maden ocakları denetimlerinin sonuçlandırılması hususunda standartları
önceden belirlenmiş bir uygulama yapılamadığından, bazen denetim süreci sonuçlandırılmaksızın
bekletilmiş, çok sonraki tarihlerde bu eski denetimlerdeki tespitler baz alınarak müeyyide
uygulanması cihetine gidilmiştir.
Örneğin, yukarıdaki tabloda da görülebileceği üzere;
-S: 40618, Elmas Kömür İşl. San. ve Tic. Ltd. Şti. kömür işletmesi ile ilgili olarak 03.06.2009
tarihinde hazırlanan mahallinde tetkik raporunun olura bağlanması için (inceleme tarihi itibariyle
yaklaşık 1,5 yıl sonra) “şube görüşlerinin toplanıyor” olması;
-S:370, Tokça Madencilik San. ve Tic.Ltd.Şti. kömür işletmesi ile ilgili olarak 22.08.2008
tarihinde hazırlanan mahallinde tetkik raporunun (inceleme tarihi itibariyle yaklaşık 2,5 yıl sonra)
“olur aşamasında” olması;
- S:5563, Yenidere Mad.San.Tic.Ltd.Şti. kömür işletmesi ile ilgili olarak 25.06.2007 tarihinde
hazırlanan mahallinde tetkik raporunun (inceleme tarihi itibariyle yaklaşık 3,5 yıl sonra)
18.10.2010 tarihinde Genel Müdürlük oluruna bağlanmış olması
bu kapsamda değerlendirilebilir.
2009 ve hatta 2007 yılında yapılmış bazı denetimlerle ilgili olarak 2010 yılına kadar
herhangi bir işlem tesis edilmemiş, ancak 2010 yılında (bir maden ocağında meydana gelen kaza
üzerine) birden bire -eski tarihli bu denetimlere istinaden- aynı bölgedeki çok sayıda ocağa ciddi
müeyyideler uygulanması yoluna gidilmiş görünmektedir. Esasen, mahallinde denetim ile konunun
onaya bağlanması ve icrai işlem yapılması arasında geçen uzun süre nedeniyle, uygulanan
kapatma/faaliyet durdurma işlemlerinin neredeyse tamamı “eski tarihlerde yapılmış denetimlere
istinaden işlem yapılması” kapsamında kabul edilebilir. Böyle bir uygulama, etkili olamamasının
yanında adil davranılmadığı algısına da yol açabilecektir.
Sonuç olarak, MİGEM’in etkin çalışmasını engelleyen bazı noksanlıklar bulunmakta olup,
kısa dönemde bunların giderilmesi için gerçekleştirmesi gereken bir kısım yenilikler
bulunmaktadır. Bu meyanda, MİGEM, uygun işletme teknolojilerinin kullanımını sağlamak için
maden işletmeciliği ile ilgili uluslararası standartların veya çeşitli ülkelerin iyi örnek
uygulamalarının işletme rehberleri/kılavuzları (code of practice) şeklinde iç mevzuatımıza ve
uygulamaya aktarılması için gerekli düzenlemelerin yapılması hususunda öncülük etmelidir.
Ayrıca, ülkemizin jeolojik ve tektonik yapısının bir sonucu olarak maden sahalarımız
genellikle aşırı kıvrımlı ve kırık, çeşitli fay hatları ile kırılmış niteliktedir. Bu nedenle madenlerin
hem aranması hem de verimli ve iş sağlığı ve güvenliği gereklerine göre işletilebilmesi için
sahaların jeolojik özelliklerinin iyi bilinmesi lazım gelmektedir. Hem sahadaki bütün maden
rezervinin israf edilmeden tam olarak değerlendirilmesi anlamındaki verimli işletmecilik hem de
194
ocaklarda çökme, heyelan, göçük gibi jeolojik kaynaklı risklere karşı güvenli üretim yapabilmek için
jeolojik etütlerin sağlıklı yapılmasını sağlamaya matuf tedbirler alınmalıdır.
Bundan başka, MİGEM’in, düzenlemek ve denetlemekle görevli ve yetkili olduğu madencilik
sektörü ile ilgili kurumsal bir hafıza oluşturamadığı, güvenilir verilere sahip, iyi işleyen, kolay
ulaşılabilir, güncel ve işlevsel bir veri tabanı ve arşiv tesis edemediği anlaşılmaktadır. Nitekim
MİGEM’de yapılan inceleme sırasında istenilen bilgilerin hızlı, tutarlı ve güvenilir biçimde temin
edilemediği, herhangi bir dosya ile ilgili bilgi ve belgelerin sistemsiz biçimde çeşitli şubelere
dağılmış vaziyette olduğu anlaşılmıştır. Modern yönetim anlayışında kararların verilerin
değerlendirilmesine dayalı olarak alınması prensibi benimsenmiştir. Ayrıca, kurumsal sürekliliğin
sağlanması, üst yönetim kademelerine doğru ve güvenilir bilgi aktarılması, idarecilerin değişmesi
halinde geçmiş tecrübe ve birikimlerin kaybolmaması, sektöre dair Kurum uygulamalarında
kopukluk ve çelişki olmaması için de sistemli bir arşivin ve işler bir veri tabanının mevcut olması
gerekmektedir.
Orta ve uzun vadede ise, MİGEM’in kendisinden beklenen görevleri etkin biçimde ifa edip
edemediği, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görevleri yürütmeye devam edip etmeyeceği; madencilik
sektörü ile ilgili politika oluşturan, standart koyan, dünyadaki her türlü gelişmeyi takip ederek
bunları ülke içine aktaran bir kuruluş mu, yoksa mevzuatı uygulamaya odaklı klasik bir kamu
yönetimi birimi olarak mı örgütleneceği, hangi yetkilerini Devletin taşradaki diğer idari birimleri ile
paylaşacağı ya da kendi taşra teşkilatını kurup kurmayacağı gibi hususların konunun taraflarınca
analiz edilmesi, eğer yeniden yapılandırma ihtiyacı var ise bunun yöntem ve modellerinin konunun
paydaşarının görüş ve önerileri ile diğer ülke uygulama ve tecrübeleri de dikkate alınarak yapılması
gerekmektedir.
2. Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK)
Taşkömürünün Zonguldak Havzasında sınırları 1848 yılında belirlenmiş ve Hazine-i Hassa
adına taşkömürü işletmeciliği başlatılmıştır. Bu tarih Türkiye’de Taşkömürü işletmeciliğinin
başladığı yıl olarak kabul edilmektedir. Havzadaki madenler bu tarihten sonra yerli ve yabancı pek
çok kişi ve kuruluş tarafından işletilmiştir.
Havzada yerli-yabancı 300’ün üzerinde kömür ocağı işletmecisi mevcut iken 30 Ocak 1911
tarihinde havza kamulaştırılmıştır. 12 Eylül 1921 tarihinde 151 sayılı, Havza-i Fahmiye Maden
Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun yürürlüğe girmiştir.
Zonguldak Havzasında bulunan irili ufaklı çok sayıdaki madenin 1940 yılında Devletçe
işletilmesine karar verilmesiyle birlikte Etibank'a bağlı bir işletme olarak Ereğli Kömür İşletmeleri
(EKİ) kurulmuştur. Bu kuruluş 1957 yılında Türkiye Kömür İşletmeleri'ne devredilmiş, 1983
yılında da TTK adıyla ayrı bir KİT'e dönüştürülmüştür.
195
Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığının “ilgili” kuruluşu olan TTK’nın merkezi
Zonguldak'tadır. Kurum, üretim faaliyetlerini Armutçuk, Amasra, Kozlu, Üzülmez ve Karadon
Taşkömürü İşletme Müesseseleri ile yürütmektedir.
TTK, 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine tabi bir kamu iktisadi teşebbüsü
olup kuruluş amacı Ana Statüsünde "Devletin genel sanayi ve enerji politikasına uygun olarak,
taşkömürü rezervlerini en iyi şekilde değerlendirerek ve ülkenin taşkömürü ihtiyacını karşılayarak
yurt ekonomisine katkıda bulunmak." şeklinde belirtilmiştir.
Yüksek Planlama Kurulunun 12.03.2001 tarihli kararı ile havza sınırları içindeki
taşkömürünün yanı sıra diğer madenleri üretme ve ürettirme hakkı TTK’ya verilmiş ve Kurumun
faaliyet alanı genişletilmiştir.
Zonguldak Havzası taşkömürlerinin 19. yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı Devlet ve
toplumunun ekonomik, endüstriyel ve toplumsal gelişiminde önemli payı olmuştur. Örneğin;
bugünkü İstiklal Caddesinin (İstanbul), Dolmabahçe'den iletilen havagazı ile 1856 yılından itibaren
aydınlatılmasında, 1914 yılından itibaren Silahtarağa Termik Santral ihtiyacının karşılanmasında,
donanmada, tophanede, gemi ve trenlerde, demir-çelik, dokuma, çimento, şeker, çay vb.
fabrikalarında, Ankara ve İstanbul'daki havagazı fabrikalarında Zonguldak havzası kömürleri
kullanılmış; Cumhuriyet devrinde de İstanbul, Kocaeli ve Sakarya illerinin elektrik gereksinmesi
uzun süre EKİ bünyesinde 1948 yılında kurulan Çatalağzı (A) Termik Santralından karşılanmıştır.
Bugün de bölge ekonomisinde çok önemli bir paya sahip olan TTK, 2x150 MW kurulu güce sahip
olan Çatalağzı (B) Termik Santralının kömür ihtiyacının tamamını karşılamakta ve ülkemizin ilk iki
entegre demir-çelik fabrikası olan Kardemir ve Erdemir'in koklaşabilir taşkömürü ihtiyacının
karşılanmasında önemli bir güvence oluşturmaktadır.
1980'li yılların ilk yarısına kadar taşkömürü, ülkenin en önemli birincil enerji kaynağı
olduğundan maliyet kaygısından uzak, ne pahasına olursa olsun üretilmesi gerektiği şeklinde bir
anlayış hakim olmuştur. Bu nedenle EKİ her türlü ihtiyacını kendisinin karşılayacağı biçimde,
eklektik ve dağınık biçimde büyümüş; aynı örgüt yapısı altında, kömür madenciliği ile birlikte çeşitli
atölyeler, laboratuvarlar, kok fabrikası, liman, tersane, maden makineleri fabrikası, oksijen-asetilen
üretim tesisi, taş ocağı, geçici depolama vb. işletmeciliği; personel ve malzeme taşımacılığı gibi
lojistik hizmet işletmeciliği; karayolu ve demiryolu yapım ve bakımı lojman, okul, hastane, itfaiye,
işçi yurdu, sinema, lokal, fırın, kantin ve plaj gibi sosyal tesis işletmeciliği ve yüzlerle ifade edilen
taşıt aracı ve iş makinesi ile Ereğli'den Azdavay'a kadar uzanan benzeri görülemeyecek büyüklükte
bir işletme olmuş ve işçi sayısı 40 bini aşmıştır.
1980 yılından sonra başlayan süreçte, alternatif enerji kaynaklarının artması, kömürün açık
ocaklarda daha düşük maliyetle üretilmesi, petrol fiyatlarının düşmesi ve uluslararası ticaretin
serbestleşmesi gibi nedenlerle, fazla mekanize olmamış birçok derin maden işletmesi gibi,
taşkömürü işletmelerinin de rekabet gücü azalmıştır. Bu dönemde, birçok KİT'te olduğu gibi,
196
TTK'da da, dünyadaki hızlı gelişmelere uyum sağlayabilecek adımların zamanında atılamaması,
Kurumun rekabet şansının iyice azalmasına yol açmıştır.
Kurumda 1990'lı yıllarda başlatılan ve 2000 yılında ivme kazanan yeniden yapılanma
çalışmaları ile Kurum’un madencilik dışındaki faaliyetleri her geçen gün tasfiye edilmekte,
işletmeciliğin rasyonelleştirilmesi ve verimliliğin artırılması yönünde gayret gösterilmektedir.
Hâlihazırda Kurum birçok hizmeti dışarıdan sağlar duruma gelmiş olup kömür madenciliği
dışında yalnızca liman, maden makineleri fabrikası, oksijen-asetilen üretim tesisi, geçici depolama
işletmeciliğini sürdürmektedir.
EKİ/TTK'nın 1940-1980 yılları arasında ortalama işçi sayısı 40.000 dolayında seyretmiş ve
1980 yılından sonra azalmaya başlamıştır. Mart 2002 sonu itibariyle Kurumda 12.392'si yeraltı
işyerlerinde ve 3.930'u da yerüstü işyerlerinde olmak üzere toplam 16.332 kayıtlı işçi mevcut iken
2010 yılı itibariyle işçi sayısı 12.000 civarındadır. 1970’li yıllarda yıllık satılabilir taşkömürü
üretimi 5 milyon tonun üstüne çıktıktan sonra zaman içerisinde azalmaya başlamış ve 1999 yılında
2 milyon tonun altına düşmüştür. Verimlilikte ise, son 50 yılda kalıcı bir iyileşme olmamıştır.
Kurumun; ülkemizin taşkömürü alanındaki en büyük kuruluşu olması, yetki sahasındaki
ocakların grizulu olması, ruhsat alanı içinde çok sayıda rödövanslı ve kaçak ocakların bulunması
gibi nedenler iş kazaları bakımından da üzerinde önemle durulmasını gerektirmektedir. Zonguldak
Ticaret ve Sanayi Odasına göre Zonguldak havzasında 250 kaçak taşkömürü ocağı bulunmaktadır
(EK 11: Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasının 09.07.2010 tarih ve bilâ sayılı görüş yazısı).
Kurumun bir başka özelliği de kömür işletmeciliği alanında bilgi birikimi ve tecrübe
bakımından Türkiye’nin önde gelen kuruluşlardan biri olmasıdır.
a. Havzadaki Rezerv ve Üretim Durumu
Kurum, son yıllarda 2 milyon ton civarında seyreden taşkömürü üretimini bünyesindeki 5
müessesesi ile sürdürmektedir. Müesseselerin dördü (Armutçuk, Kozlu, Karadon ve Üzülmez)
Zonguldak ili, biri (Amasra ) ise Bartın ili sınırları içindedir.
Zonguldak
Havzası
kömürlerinin
kalorifik
değeri
6200-7250
kcal/kg
arasında
değişmektedir ve -1200 kotuna kadar muhtemel rezervi 1,3 milyar tondur. Bu rezervin yaklaşık
%41’i (yaklaşık 550,8 milyon ton) görünür rezerv vasfındadır.
Bu rezervin 610 milyon tonu özel sektör işletmeciliğine açılmış bulunmaktadır.
Kurum, yaklaşık 2 milyon ton/yıl civarındaki üretimi ile ülke taşkömürü ihtiyacının ancak
küçük bir bölümünü karşılayabilmektedir.
Zonguldak Merkez ilçedeki işletmelerde koklaşabilir taşkömürü üretimi yapılırken, Amasra
ve Ereğli ilçelerindeki üretim yarı koklaşabilir niteliktedir. Geçmişte üretimi ağırlıklı olarak demirçelik sanayisinin ihtiyacını karşılamaya yönelik olduğu halde, son yıllarda özellikle kalite sorunları
197
nedeniyle demir-çelik sanayisinin talebi önemli ölçüde düşmüştür. Halen Kurum’un en önemli
müşterisi EÜAŞ’a bağlı Çatalağzı Termik Santralidir.
Zonguldak havzasında üretim yapan TTK’ya bağlı müesseselerin ve özel teşebbüse ait
maden işletmelerinin son on yıllık taşkömürü üretim miktarları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 34: Son On Yıllık Taşkömürü Üretim Miktarları
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2.356.865 2.244.385 2.011.178 1.180.847 1.665.846 1.522.698 1.675.283 1.586.532 1.879.630
137.097
74.647
47.943
65.124
511.355 795.931 817.092 1.043.909 999.776
TTK
Özel
Sektör
Toplam 2.493.962 2.319.032 2.059.121 1.245.971 2.177.201 2.318.629 2.492.375 2.630.441 2.879.406
Ülkemizde 2009 Yılında 5 milyon ton olan koklaşabilir kömür ihtiyacının %8’i yerli
kaynaklardan karşılanmış olup 2015 yılında 7,5 milyon ton, 2020 yılında 10 milyon ton koklaşabilir
taşkömürü ihtiyacı olacağı tahmin edilmektedir.
İç piyasanın taşkömürü ihtiyacının karşılanmasında yerli üretimin ve ithalatın paylarına
ilişkin veriler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 35: TTK Üretim, İthalat ve Tüketim Verileri
STOK
TOPLAM
YILLAR
ÜRETİM
İTHALAT
DEĞİŞİMİ
TÜKETİM
1995
2.248
5.941
359
8.548
1996
2.441
8.272
179
10.892
1997
2.513
9.874
150
12.537
1998
2.156
10.361
629
13.146
1999
1.990
8.864
508
11.362
2000
2.259
12.990
144
15.393
2001
2.357
3 023
654
11.039
2002
2.319
11.693
-182
13.830
2003
2.425
16.166
1.056
17.535
2004
2.070
16.427
-407
18.904
2005
1.900
17.360
-161
19.421
2006
2.319
20 236
-193
22.798
2007
2.492
22 946
214
25.224
2008
2.601
19.489
629
22.720
Uzun süre Türkiye'nin koklaşabilir taşkömürü talebinin tamamını ve kaliteli yakıt
gereksiniminin önemli bir kısmını karşılayan EKİ; kapasite artışı sağlayacak yatırımları yapamadığı
için, önce ERDEMIR'in (1966) ve sonra da ISDEMIR'in (1974) kurulması ve ülkede sanayileşmenin
ve kentleşmenin ivme kazanmasıyla birlikte ülke taşkömürü talebini karşılamakta yetersiz
kalmıştır. Kurumun ürettiği taşkömürünün payı, ülke tüketiminde 1987'de %50'nin altına ve 2000
yılında da %16'ya düşmüştür. 1973 yılında 16 bin ton olarak başlayan Türkiye taşkömürü ithalatı,
giderek artan bir eğilim göstererek 1998 yılında 10 milyon ton düzeyine ulaşmıştır.
198
TTK ürünlerinin satışlarında, 1980-1990 yılları arasında %50 dolayına yaklaşan demir-çelik
sektörüne yönelik koklaşabilir taşkömürünün payı, 1990 sonrasında sürekli azalmış; buna karşılık
enerji sektörünün (Çatalağzı Termik Santralının, ÇATES'in) payı artmıştır. Mevcut şartlarda
TTK'nın bu pazar yapısını değiştirmesi pek muhtemel görünmektedir.
Hâlihazırda, TTK ve özel kesim tarafından üretilen toplam taşkömürünün ülke ihtiyacının
ancak onda birini karşıladığı görülmektedir. Bu durum TTK’nın ülke ihtiyacını karşılamak
bakımından yetersiz kaldığını göstermektedir. Ancak, bu verilere bakılarak TTK’nın faaliyetlerinin
ülkemiz bakımından ekonomik olmamakla birlikte savaş gibi olağanüstü durumlar için stratejik bir
kurum olduğu ifade edilebilir.
b. İstihdam Yapısı
Kurumda yevmiyeli, kadrolu ve sözleşmeli olmak üzere üç ayrı statüde personel istihdam
edilmekte olup Kurumun işçi sayıları yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 36: Yıllar İtibariyle Kurumun İşçi Sayıları
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
YERALTI
10.339
8.932
8.200
7.703
8.059
7.392
8.769
YERÜSTÜ
3.723
3.329
3.049
2.908
2. 383
2.305
2.189
10.442
9.697 10.958
TOPLAM
14.062 12.261 11.249 10.611
Ayrıca, Kurum bünyesindeki müesseselere göre personel dağılımı aşağıdaki tabloda
verilmektedir:
Tablo 37: TTK’da Müesseselere Göre Personel Dağılımı
MÜESSESELER
STATÜSÜ
GENEL MÜD.
Armutç. Kozlu Üzülmez Karadon Amasra
Kadro.
Sözleş.
TOPLAM
Yeraltı
İşçi
Yerüst.
TOPLAM
ÇALIŞAN TOPLAM
Memur
129
604
733
-675
675
1408
10
122
132
1200
251
1451
1583
22
192
214
1935
288
2223
2437
24
234
258
1959
260
2219
2477
18
311
329
3666
465
4131
4460
14
143
157
707
140
847
1004
TTK
TOPLAM
217
1606
1823
9467
2079
11546
13369
Tabloda dikkat çeken bir husus Genel Müdürlük merkez teşkilatında istihdam edilen
personel sayısının (1408) fazlalığıdır. Burada Genel Müdürlük birimleri liman ve demiryolu
işletmesi gibi harici bir kısım unsurları da içerdiğinden, doğru bir kanaate ulaşılabilmesi için, fazla
görünen bu personel sayısının bu birimler bazında ayrıca incelenmesi gerekir. Ancak, zaten büyük
meblağlarda zarar eden bir kuruluşta diğer kaynakların olduğu gibi insan kaynaklarının da verimli
kullanılması gerektiği izahtan varestedir. Öyle ise bu birimlerin bilanço durumları ve Kuruma ne
199
kadar yük getirdikleri, Kurumun ana faaliyetlerine katkı bakımından gereklilikleri ayrıca üzerinde
durulması gereken hususlar olup, bu konu işbu raporun kapsamı dışında kalmaktadır. Eğer
buralarda gereksiz yük teşkil eden bir istihdam fazlalığı varsa, mahalli unsurların Kurum yönetimi
üzerindeki etkilerinin bu durumu doğuran faktörlerden biri olup olmadığı da ayrıca irdelenmelidir.
2006 yılında emekliliğini hak eden toplam 2.318 yüksek ücretli işçinin yerine gruplu
çalıştırılmak üzere maliyeti ve yaş ortalaması düşük elemanların istihdam edilmesi için, yevmiyeli
ve sürekli işçi statüsünde 15.11.2005 tarih ve 2005/9663 sayılı kararname eki karar çerçevesinde,
1120 pano-ayak üretim işçisi, 100 nitelikli işçi olmak üzere toplam 1220 kişi işe alınmıştır. Ayrıca;
2007 yılında 2006 yılında emekli olan 1.218 kişinin %10’una tekabül eden 120 kişi, 2008 yılı içinde
ise 3.000 kişi işe alınmıştır.
Diğer taraftan Kurumun yardımcı sanatlardaki işçi açığı giderek artmaktadır. Bunu telafi
etmek için Kurum yönetimi tarafından Hazine Müsteşarlığı KİT Genel Müdürlüğüne Mayıs/2009’da
908 nitelikli yardımcı sanatlara (vinççi, saççı, yol marangozu, tamir-tarama, motorcu, kancacı,
düğmeci, sinyalci vb.) işçi alımına yönelik müracaat yapılmıştır. 2009 yılında emekli olup
ayrılanlarla bu yardımcı sanatlarda 514 kişi daha eksilmiş olup, toplam ihtiyaç 908+514=1422’ye
ulaşmıştır. Konu ile ilgili Kurum talebi 19.04.2010 tarihinde Başbakanlık Hazine Müsteşarlığına
tekrar bildirilmiştir. Yardımcı sanatlarda gerekli niteliklere sahip işçi istihdamı ocaklardaki iş
sağlığı ve güvenliği yönünden de önem taşımaktadır.
Kurumda, toplu iş sözleşmesine göre, sağlık nedeniyle çalışmakta olduğu işini yapamaz
raporu alan işçilerin, durumlarına uygun başka işlerde çalıştırılmaları gerekmektedir. Bu tür
raporlar yıllardır kolaylıkla alınabilmiştir. 2002 yılı Mart sonu itibariyle Kurumda istihdam edilen
16.322 işçinin yaklaşık 4000'i sağlık raporu ile işini değiştirmiş bulunmaktadır. (Kaynak: Türkiye 13.
Kömür Kongresi Bildiriler Kitabı, 29-31 Mayıs 2002, Zonguldak). TTK verilerine göre bu sayı yıllar
itibariyle önemli oranda düşmüş olup, sağlık raporu alarak iş değiştiren çalışan sayısı 2008 yılında
işçi sayısı 9.697 iken 166, 2009 yılında işçi sayısı 10.958 iken 133 ve 2010 yılında işçi sayısı 11.546
iken 136 olmuştur.
Kurumda iş sağlığı ve güvenliği ile geçmişten beri süregelen bir sorun, bir kısım işçilerin
doktor raporu ile Kurum içinde iş değiştirerek daha az riskli işlere geçmeleridir. Bu konuda çeşitli
suiistimaller yaşandığı belirtilmekte olup, bu hususun Kurumda çalışma barışını bozucu etki yaptığı
değerlendirilmektedir. Bu nedenle daha önce rapor alarak iş değiştirmiş olanlardan yaş vb. durumu
uygun olanlar hakem hastaneye sevk edilerek son durumları belirlenip ona göre işlem yapılmalıdır.
Bundan sonra iş değiştirme talebinde bulunanlar için de hakem hastaneye sevk uygulaması kurala
bağlanmalıdır. Böylece iş sağlığı ve güvenliği amacıyla alınan tedbirlerin suiistimal edilmesinin
önüne geçilebilir.
200
c. Verimlilik Durumu
Aşağıdaki tabloda işçi sayıları ile üretim miktarları karşılaştırmalı olarak verilmektedir:
Tablo 38: TTK İşçi Sayıları İle Üretim Miktarları
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
İşçi Sayısı
14.062
12.261
11.249
10.611
10.442
9.697
10.958
Üretim (Bin
Ton)
2.011
1.881
1.666
1.522
1.675
1.587
1.879
İşçi Başına
Üretim
143,00
153,41
148,10
143,43
160,40
144,82
171,47
Tablo değerlendirildiğinde genel olarak işçi sayısı ile üretim miktarının paralel bir seyir
izlediği görülmektedir. Bunun nedeni, havzadaki kömür damarlarının makineleşmeye izin
vermeyen, emek yoğun çalışmayı zorlayan, dağınık ve kırık bir jeolojik yapı niteliğinde olmasıdır.
Kurum, 2010 yılı için öngördüğü üretim miktarını mevcut işçi sayısı ile gerçekleştirmesi
durumunda bir miktar verimlilik artışı da sağlamış olacaktır.
Bir işletmenin üretim verimliliğindeki artışın birim üretim miktarı başına maliyeti
düşürmesi gerekir. TTK’daki ton başına üretim maliyeti ile satış tutarlarının karşılaştırılması
sonucu aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır:
Tablo 39: TTK’da Ton Başına Üretim Maliyeti İle Satış Tutarları
Yıllar
Ticari Maliyet
Satış Fiyatı
Fark
2000
209
42
167
2001
140
37
103
2002
147
41
106
2003
210
48
162
2004
208
63
145
2005
237
73
164
2006
245
70
175
2007
273
80
193
2008
273
95
178
2009
263
107
156
2005 yılından itibaren yatırım miktarında büyük bir artış olmasına rağmen bunun
verimliliğe ve dolayısıyla birim başına maliyetlere yeterince yansımadığı anlaşılmaktadır. Zira ton
başına ticari maliyetlerde (2010 yılı hedeflenen rakamlar ihmal edildiğinde) yıllar itibariyle kayda
değer bir gerileme görülmemektedir. Burada maliyeti oluşturan kalemlerin neler olduğuna
bakılması gerekmektedir ki, en büyük maliyet unsuru personel harcamaları (yaklaşık %71),
malzeme (yaklaşık %8-9) ve finansman giderleri (yaklaşık %7)’dir.
2010 yılı için maliyetler ile satış fiyatı arasındaki farkın azaltılmasının planlandığı
görülmektedir. Ancak, yetkililerle yapılan görüşmelerde, Karadon Müessesesinde meydana gelen
201
kazanın doğurduğu motivasyon eksikliği, kaza sonrası çalışmalar gibi nedenlerle bu hedefe
ulaşılmasının beklenmediği ifade edilmiştir.
Bu verilere göre TTK’da ton başına kömür maliyeti dünya kömür fiyatlarının çok
üzerindedir. Dünya kömür fiyatlarındaki değişmelerin ton başına zararı etkileyeceği açık ise de TTK
için esas sorun maliyetlerin yüksekliğidir. Maliyetler içerisinde en büyük payın %61,0 ile işçilik ve
%9,1 ile memurlara yapılan ödemelere (toplam personel maliyeti yaklaşık %71) ait olduğu
görülmektedir. Bu durumun nedenleri arasında makineleşmeye gidilememesinden dolayı emek
yoğun üretim yapılması başı çekmektedir. Maliyetin yüksek olmasında işçi başına brüt ödemelerin
yüksekliği yanında üretim verimliliğinin düşüklüğü de bir başka faktördür. Randıman, bir işçinin
bir vardiyadaki üretim miktarı (kg/gün) olarak ifade edilebilir. Bu durum satılabilir işçilik
randımanlarını gösteren aşağıdaki tablodaki verilerle ifade edilmektedir.
Tablo 40: Satılabilir İşçilik Randımanları
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Üretim İşçisi (İçeri)
774
834
810
784
832
852
843
Genel
563
601
583
569
628
650
676
1.910
1.980
2.074
2.105
2.302
2.892
2.064
Topl. Üretim Miktarı
Yapılan görüşmelerde rödövans işletmelerinde işçi başına ortalama günlük üretimin 1300
kg. civarında olduğu beyan edilmiştir. Buna göre özel kesim (rödövans) işletmeleri ile
karşılaştırıldığında TTK işçilerinin randımanının düşük kaldığı görülmektedir. Yeraltında
(doğrudan üretimde) çalışan işçiler yanında yer üstünde çalışan işçiler de ortalamaya dahil
edildiğinde ortalama randıman rakamları bir hayli düşmektedir. Bu durum yer üstü işçi sayısının
gerekenden fazla olmasının Kurumun genel randıman ortalamasını da epeyce düşürdüğünü ve
personel politikasının önemli olduğunu göstermektedir.
Kurumdaki maliyet-satış tutarı arasındaki fark mali durum tablosuna aşağıdaki şekilde
yansımaktadır:
Tablo 41: TTK Mali Durum Tablosu (1000 TL)
Taşkömürü Hasılatı
2005
2006
2007
2008
2009
160.335
143.098
175.077
203.781
263.809
Emtia Kömür Hasılatı
36.604
72.924
74.469
80.058
7.974
Hazinece Ödenen
379.700
580.194
390.000
517.182
410.150
Kurumun bazı yıllar ürettiği taşkömürü hâsılatının yaklaşık 3-4 katı kadar Hazine yardımı
alması, Devletin katlandığı zararın büyüklüğünü ortaya koymaktadır. Şüphesiz zararın makul
boyutlara indirilememesi halinde TTK’nın varlığını sürdürmesinin gerekip gerekmediği
kamuoyunda tartışma konusu olmaya devam edecektir.
202
Ülkemizde 2009 yılında 5 milyon ton olan koklaşabilir kömür ihtiyacının %8’i yerli
kaynaklardan karşılanması, normal dönemlerde TTK’nın ülke ekonomisi için nispi önemini
azaltmaktadır.
Ancak, enerji kaynaklarının arz güvenliği bütün ülkeler için önemli bir stratejik unsurdur.
Bu unsur özellikle uluslararası kriz dönemlerinde daha da önem kazanmaktadır. Taşkömürünün
özellikle demir-çelik üretimindeki işlevi dikkate alınırsa, olağanüstü durumlarda TTK’nın bu
yönden stratejik önemde bir kuruluş olduğu söylenebilir. Diğer yandan, TTK Devletin ülkemizdeki
en büyük kömür işletmesi olup özel sektör kömür madenciliği için de bir okul işlevi görmektedir.
Bir başka husus, maden işletmeciliğinin Zonguldak ve havalisi için ekonomik bakımdan hayati
önemi haiz olmasıdır.
Bir
işletmenin
böylesi
büyük
zararlarla
ilelebet
varlığını
sürdürmesi
düşünülemeyeceğinden, bütün bu unsurlar dikkate alınarak TTK’nın varlığı ve hangi boyutlarda
üretime devam edeceği konusu değerlendirilmelidir. Öncelikle, Zonguldak ve havalisinin ekonomik
gelir
kaynakları
bakımından
çeşitlendirilmesi,
taşkömürüne
bağımlılığının
azaltılması
gerekmektedir. Böylece Kurumun küçültülmesi halinde katlanılacak ekonomik, siyasi ve sosyal
maliyet azaltılabilir. Bundan başka, Kurum için en az maliyet ve zarar doğuracak optimal üretim ve
istihdam büyüklüğünün ne olacağı araştırılmalıdır. Örneğin en fazla zarar eden müesseselerin
hangileri olduğu, bu zararların azaltılmasının yolları, zararın azaltılması mümkün olmayan bazı
işletmelerden vazgeçilmesi gibi alternatifler değerlendirilmelidir.
d. Yatırım Durumu
Meslek odaları başta olmak üzere yoğun biçimde dile getirilen bir eleştiri TTK’ya ait
işletmelerde gerekli iyileştirme ve teknolojik yatırımların yapılmadığı şeklindedir.
Kurum tarafından yıllar itibariyle yapılan toplam yatırım tutarları aşağıdaki tabloda
gösterilmektedir.
Tablo 42: TTK Yatırım Tutarları (1000 TL)
Yıllar
Toplam Yatırım
2004
11.309
2005
25.818
2006
24.131
2007
21.645
2008
31.638
2009
34.236
Bu konudaki eleştirilerin aksine TTK tarafından yapılan yatırım tutarında özellikle 2005
yılından itibaren büyük bir artış olduğu görülmektedir. Bu durumun, gerek üretim verimliliğinde
gerekse iş sağlığı ve güvenliği alanında olumlu sonuçlar doğurması beklenmelidir. Ancak Karadon
işletmesinde meydana gelen kazanın doğurduğu motivasyon kaybının üretim ve diğer alanlardaki
203
hedeflere ulaşılmasına olumsuz etki yaptığı TTK yetkililerince de ifade edilmektedir. Ayrıca
yatırımların verimlilik artışına ne kadar sürede yansıyacağı da göz önüne alınmalıdır. Yatırımların
niteliği de (verimliliğe doğrudan tesir edip etmeme yönünden) değerlendirilmesi gereken bir başka
husustur.
e. Rödövanslı Sahalar
Türkiye Taşkömürü Kurumu Bakanlar Kurulu Kararı ile uhdesine tahsis edilen toplam 6885
km²’lik taşkömürü havzasında, Kurumca çalışılması ekonomik görülmeyen ve yatırım yapılması
düşünülmeyen sahalarda mevcut rezervlerin ülke ekonomine kazandırılması için 1988 yılında
rödövans uygulamasına başlamıştır.
1988 yılında fiili durum olarak uygulamaya geçirilen rödövans yolu ile bazı sahaların
işletilmesi, 2004 yılında, 3213 sayılı Kanunda değişiklik yapan 5177 sayılı Kanunla yasal
düzenlemeye kavuşturulmuştur. Böylece taşkömürü potansiyelinin en iyi şekilde değerlendirilmesi
ve üretimin artırılması, oluşacak istihdam yoluyla bölge ekonomisinin canlandırılması
hedeflenmiştir. Bu uygulama ile ulaşılmak istenen gayelerden biri de TTK’nın zararının
azaltılmasıdır.
Zonguldak merkezinde TTK’nın daha önce üretim yaptığı veya rantabl olmayan sayıları 28
civarındaki eski ocak ve saha rödövans yöntemi ile özel firmalara devredilmiştir. Bunun yanında 3
kuvars kumu ve bir boksit ocağı da (toplam 32 saha) rödövans yoluyla özel sektör işletmeciliğine
açılmıştır. Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasına göre, 30.06.2010 tarihi itibariyle, Zonguldak
taşkömürü havzasında rödövanslı firmalar ile taşeronların toplam işçi sayısı (71’i yabancı/Çinli
olmak üzere) toplam 4.770’dur. Gerekli teşviklerin uygulanması halinde toplam istihdam sayısının
yaklaşık 7500’e, taşkömürü üretiminin ise 1 milyon tondan 3 milyon tona çıkabileceği
belirtilmektedir (EK 11/1: Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasının 09.07.2010 tarih ve bila sayılı görüş yazısı).
Rödövanslı sahalardaki üretim değerleri yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda sunulmaktadır:
Tablo 43: TTK üretim değerleri
1989-2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Kömür (Ton)
1.988.432
65.124
511.355
795.931
816.230
1.043.909
999.776
Boksit (Ton)
87.888
75.966
42.692
73.473
25.673
-
-
Rödövans
Geliri (ABD
Doları)
13.876.039
634.948
4.225.976
6.449.754
6.811.250
9.120.721
9.298.863
Rödövanslı sahalarda 2009 yılı taşkömürü üretimi 999.776 ton olup 5.000.000 ton/yıl
üretim hedeflenmekte; bu sahalarda istihdam edilen işçi sayısı 4000 civarında olup 11.000
istihdam hedeflenmektedir.
204
Hâlihazırda faaliyet gösteren pek çok rödövansçı firmanın madencilik geçmişi de 10–15 yıla
dayanmaktadır. Bu sahalardaki damar ve yataklar takip edilmek suretiyle üretim yapılmakta veya
yeni hazırlık galerileri sürerek arama faaliyetinde bulunulmaktadır.
Aşağıdaki tabloda TTK ve özel işletmelerde üretilen milyon ton taşkömürü başına düşen
ölüm sayısı gösterilmektedir.
Tablo 44: TTK ve Özel İşletmelerde (Rödövanslı İşletmelerde) Üretilen Milyon Ton Taşkömürü
Başına Düşen Ölüm Sayısı
Yıllar
Taşkömürü (TTK)
Taşkömürü (Özel)
2000
3,98
59,25
2001
2,12
94,82
2002
3,56
80,38
2003
3,98
229,44
2004
2,66
76,78
2005
6,00
3,91
2006
1,97
3,77
2007
2,98
18,36
2008
4,41
11,50
Kaynak: TEPAV Raporu,2010
Taş kömürü üretiminin TTK ve taşeronları tarafından yapılması dışında 2000 yılı
sonrasında özel işletmeler tarafından da üretim yapılmaktadır. Kazalar sonucu meydana gelen
ölüm sayılarına, TTK ve özel işletilen maden ocakları ayrımında bakıldığında milyon ton üretim
başına düşen ölüm sayısının özel işletmelerde daha fazla olduğu görülmektedir. Özel işletmeli
maden ocaklarında 2000 yılından itibaren üretim yapılmakta fakat asıl üretim artışı 2005 yılından
itibaren görülmektedir. Özel ocaklarda üretim başına düşen ölüm sayısının 2003 yılında bir sıçrama
göstermesinin nedeni 2002 yılına göre hem üretimin düşmesi hem de kaza sonucu ölen kişi
sayısının iki katına çıkmasıdır. (Kaynak: TEPAV Raporu: Madenlerde Yaşanan İş Kazaları ve Sonuçları
Üzerine Bir Değerlendirme)
Rödövansla işletilen kömür işletmelerinde yapılan iş güvenliği denetimlerinde sözü edilen
ocakların birçoğunda henüz koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerinin beklendiği ölçüde
yerleşmediği, metan gazı ve göçük risklerine karşı tedbirlerin yeterince alınmadığı da tespit
edilmiştir. Bununla birlikte, rödövanslı sahalarla iç içe özel firmalar tarafından taşeron vasfı ile
çalıştırılan ve işçi sayıları 5–10 kişiden ibaret birçok küçük, kayıt dışı maden ocakları da faaliyet
göstermektedir. İşin vahim tarafı ise küçük ocakların basit ve ilkel ocak şartlarında, gayet dar ve
tahkimatsız galerilerde zehirlenme, göçük, patlama gibi risklerle karşı karşıya çalışmalarıdır.
205
Zonguldak’ta rödövanslı ve kaçak ocaklarda meydana gelen ölümlü iş kazalarına ilişkin
veriler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 45: Zonguldak Havzasında Rödövanslı ve Kaçak Ocaklarda Meydana Gelen Ölümlü İş
Kazaları
Yıllar
Rödövanslı Saha
Kaçak Ocak
2005
0
5
2006
3
2
2007
9
6
2008
7
5
2009
6
6
Toplam
25
24
Kaynak: Zonguldak Emniyet Müdürlüğü Verileri
TTK verilerine göre Zonguldak havzasındaki rödövanslı sahalarda 2001 -2010 (ilk 6 ay)
yılları arasında 50 ölümlü iş kazası vuku bulmuştur. TTK tarafından rödövanslı işletmelerin belli bir
kotun altında üretim yapmasına izin verilmediğinden, bu işletmeler için grizu patlaması riski düşük
seviyede olup havalandırma ve gaz ölçümüne önem verilmemesi neticesinde grizu birikimi ve
parlaması şeklinde bazı kazalar da meydana gelebilmektedir. Ancak rödövanslı sahalarda iş
kazaları daha çok göçük ve su baskını gibi sebeplerden dolayı vuku bulmaktadır. Su baskınlarının
ana sebebinin eski ocakların haritaya işlenmemesi olduğu belirtilmektedir. Göçükler ise genellikle
tahkimatla ilgili sorunlardan kaynaklanmaktadır.
Özel firmalar kendi rödövans sahasında çalışan ocakları kontrol etmek ve düzen içine almak
konusunda gerekli imkân ve kararlılıktan yoksundurlar. Kaza olasılığı daha yüksek görünen kaçak
maden ocakları Zonguldak havzası dışında Şırnak ve diğer illerde de bulunmaktadır.
Bu kapsamda çözüme yönelik; idari, hukuki, sosyal ve ekonomik adımların birlikte atılması,
TTK’nın rödövanslı sahalarında çalışan ocaklar hakkında sunacağı bir rapor doğrultusunda, TTK,
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Enerji Bakanlığının ortak çözümler üreterek söz konusu
ocakların işletme şartlarının rehabilite edilmesi, işletme projelerinin hazırlanması ve denetiminin
TTK birlikte yapılması, kayıtdışı olanların ise mevcut haliyle çalışmalarının muhtemel olumsuz
sonuçları dikkate alınarak İdare tarafından önlenmesi gerektiği değerlendirilmektedir.
f. Kurumsal Yapı ve İşleyiş
TTK, iktisadi devlet teşekkülleri ile kamu iktisadi kuruluşlarını ve bunların müesseselerini,
bağlı ortaklıklarını ve iştiraklerini düzenleyen 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuş
bir kamu iktisadi kuruluşudur. Bu niteliği ile TTK’nın ekonominin kurallarına uygun, özerk bir
tarzda yönetilmesi öngörülmüştür. TTK’nın idari kararlarında “ekonomik gereklere uygun olarak
verimlilik ve karlılık ilkeleri doğrultusunda” davranılması gerekmektedir. Söz konusu KHK’da
“verimlilik” ilkesine uygun çalışması gereği özellikle vurgulanmıştır.
206
Bu durum TTK’nın teşkilatlanmasında da verimlilik ilkesinin gözetilmesini, kaynakların
israf edilmemesini, hızlı karar alınmasını ve uygulanmasını sağlayacak bir örgütlenmeye
gidilmesini, gereksiz idari birimler kurulmamasını, kurulan idari birimlerin âtıl bırakılmayarak
amaçları doğrultusunda çalıştırılmasını, Kurum bünyesindeki idari birimlerin görev, yetki ve
sorumluluklarının açıklıkla belirlenmesini gerektirmektedir.
233 sayılı KHK’nın 11. maddesinde “Genel müdürlük, genel müdür, Koordinasyon Kurulu
Kararı ile belirlenecek sayıda genel müdür yardımcısı ve bağlı ait birimlerden teşekkül eder.”
denilerek Kurum yönetimine idari birimleri düzenleme bakımından önemli bir esneklik
sağlanmıştır.
TTK’nın gerek faaliyet gösterdiği madencilik sektörünün iş sağlığı ve güvenliği riskleri
yönünden özellikli durumu gerekse Kurumun içinde bulunduğu mali şartlar idari birimlerin çok
işlevsel düzenlenmesini ve çalıştırılmasını gerektirmektedir. Ancak bu zarurete rağmen idari
birimlerin etkin örgütlenmesi ve işletilmesi konusunda sorunlu olmayan bir yapıdan bahsetmek de
zor görünmektedir.
Örneğin; TTK bünyesinde doğrudan Genel Müdürlüğe bağlı bir Teftiş Kurulu Başkanlığı
oluşturulmuş olup, Teftiş Kurulu Başkanlığının görevleri;
a) TTK Merkez Teşkilatı ve bağlı birimlerinde teftişin etkin bir şekilde yürütülmesi
hususunda genel prensipleri belirlemek ve personelin verimli çalışmasını teşvik edici teftiş
sistemini geliştirmek,
b) TTK Merkez Teşkilatı ve bağlı birimlerinde bunların iştirak ve ortaklıklarında her türlü
teftiş, tahkik, tetkik ve araştırma yapmak
şeklinde düzenlenmiştir.
TTK Genel Müdürlüğü bünyesinde Teftiş Kurulu Başkanlığının yeterince aktif işletilmediği
kanaati oluşmuştur. TTK’ya bağlı müesseselerde meydana gelen iş kazaları ile ilgili olarak TTK
Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından bugüne kadar herhangi bir tahkikat yürütülmemiştir. (EK 13/9:
TTK Genel Müdürlüğünün 16.08.2010 tarih ve 425/11267 sayılı yazısı)
Kurum müfettişlerinin özellikle Kurumun işleyişindeki aksaklıkların belirlenmesine yönelik
incelemeler, meydana gelen kazalarda somut ihmallerin mevcut olması halinde bu ihmallerin
tespiti ile kişisel sorumlulukların belirlenmesi, işleyişe ilişkin rehberlikte bulunulması gibi
hususlarda daha aktif olarak çalıştırılması, ayrıca rutin teftişlerle Kurum işletmelerindeki iş sağlığı
ve güvenliği sorunlarını tespit etmeye dönük faaliyet göstermesi gerekmektedir.
g. TTK İş Güvenliği Teşkilatının Yapısı ve İşleyişi
TTK ve Bağlı Müesseselerin iş güvenliği organizasyonu birbirinden ayrı (kopuk) biçimde
yapılandırılmıştır. Yani TTK bünyesinde 1- Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilatı, 2- Müesseselerin
207
kendi İş Güvenliği Teşkilatı olarak birbirinden ayrı iş sağlığı ve güvenliği örgütlenmesi söz
konusudur.
1-)Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilatı
Aşağıda Genel Müdürlük iş güvenliği teşkilat şeması gösterilmektedir.
Şekil 26: Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilat Şeması
İş G üvenliği Eğitimi Daire
B aşkanı
İdari ve M ali İşler S ervisi
Evrak ve Y azı İşleri Servisi
Eğitim Şubesi
A r-G e Şubesi
Denetleme Şubesi
Laboratuar Şubesi
Ç evre ve K alite Şubesi
Kaynak: www.taskomuru.gov.tr
TTK genel müdür yardımcılığına bağlı olarak görev yapan genel müdürlük iş güvenliği
teşkilatı, Kurumun iş güvenliği, eğitim, laboratuvar ve çevre hizmetlerini yürütmekle görevli ve
yetkilidir.
Bu kapsamda TTK İş Güvenliği ve Eğitim Daire Başkanlığı; kömür işletmelerindeki
tehlikeleri tespit etmek, riskleri belirlemek ve önleyici tedbirlerin alınmasını sağlamak, işyerlerini
denetlemek, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tavsiye ve önerilerde bulunmak, kaza ve olaylarını
incelemek, çalışanları eğitmek gibi görevleri ifa etmektedir. ÇSGB iş müfettişleri tarafından iş sağlığı
ve güvenliği yönünden müesseseler teftişe tabi tutulmakta, teftişlerde tespit edilen eksiklikler iş
güvenliği mühendisleri tarafından takip edilerek noksanlıklar giderilmektedir.
Ayrıca müesseselerde aylık olarak gerçekleştirilen İSGK toplantı raporları takip
edilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği kurullarında (İSGK) iş kazaları ve meslek hastalıklarının
önlenmesine yönelik faaliyetlere yer verilmektedir.
Genel olarak TTK iş güvenliği birimlerinde personel sayısı yetersiz olup, bu durum
hizmetlerin yeterince ifa edilememesine neden olmaktadır. İş güvenliği birimlerinde görevli
personel sayısı 172 olup, 77 personele daha ihtiyaç bulunduğu belirtilmektedir (EK 13/6: TTK Genel
Müdürlüğünün 16.08.2010 tarihli yazısı ve ekleri).
208
2-) Müesseseler İş Güvenliği Teşkilatı
TTK’ya bağlı müesseseler bünyesinde Genel Müdürlük iş güvenliği teşkilatından ayrı iş
güvenliği birimleri bulunmaktadır.
Şekil 27: Müesseseler İş Güvenliği Teşkilatı
Müessese Müdürü
Müessese Müdür Yardımcısı
(Üretim)
İş Güvenliği ve Eğit. Şube
Müdürü
Büro ŞefiKaza Memuru
İşletme İş Güv. Baş. Müh.
Kaza Kurtarma Baş Müh.
Tahlisiye İstasyonu Bölge
Emniyet Nezaretçileri
Havalandırma Baş Müh. Tozla
Mücadele Baş Müh. Eğitim Baş
Müh. Nezaretçiler
Kaynak: http://www.taskomuru.gov.tr/file/SEMA/MUESSESE/KARADON/KARADON.htm)
Şekillerden de anlaşılacağı üzere, TTK Genel Müdürlük İş Güvenliği ve Eğitim Daire
Başkanlığı ile müesseselerin iş güvenliği teşkilatları arasında doğrudan bir hiyerarşik bağlılık
bulunmamaktadır. Müesseselerin İş Güvenliği Şube Müdürlükleri üretimden sorumlu müessese
müdür yardımcısına bağlıdır. Müessese müdürleri aynı zamanda üretimden de sorumludur.
Üretimden sorumlu merciin iş sağlığı ve güvenliği bakımından kendi kendini denetlemesi gibi
rasyonel olmayan bir durum mevcuttur. Oysa iş sağlığı ve güvenliği yetkilisi gerektiğinde üretimi
durdurma kararı da verebilmelidir.
İş sağlığı ve güvenliği birimlerinin denetim ve gözetim görevlerini daha verimli ve etkili
yapabilmeleri için doğrudan Genel Müdürlük İş Sağlığı ve Güvenliği Daire Başkanlığına bağlanması
gerektiği değerlendirilmektedir.
İş sağlığı ve güvenliği açısından olumsuz sonuçlar doğurabilecek bir başka husus da
TTK’daki bazı yöneticilerin asaleten ve/veya vekâleten aynı görevlerde çok uzun zamandır
bulunmalarının işletme körlüğü sorunu doğurması, bunun da iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri
bakımından zafiyete yol açabilmesidir. TTK verilerine göre, bir genel müdür yardımcısı 18 yıl,
yatırım işleri şube müdürü 10 yıl, İş Güvenliği ve Eğitim Daire Başkanı 8 yıl, İş Güvenliği ve Eğitim
Dairesi Eğitim Şube Müdürü 18 yıl, inşaat emlak daire başkanı 18 yıl, Amasra TİM Müdür yardımcısı
13 yıl, Karadon TİM müdür yardımcısı 10 yıldır aynı görevi yürütmektedir (EK 13/30-38: TTK
yöneticilerinin görev sürelerine dair tablo).
209
Gerek yönetici ve gerekse teknik elemanların çok uzun süre aynı yerde görev yapmalarının
işletme körlüğüne neden olacağı değerlendirilmektedir. Çünkü yönetici ve çalışanlar, uzun süre
aynı işleri yaptıklarında, zamanla işletmedeki uygulamalara ve iş yapış şekillerine alıştıkları için
sorunları, riskleri ve fırsatları görmeleri zorlaşır. Üstelik bu durum, yöneticiler için çok daha
sıkıntılı olabilmektedir. Nitekim günlük problemlerle meşgul olan yöneticiler, işletme körlüğü
nedeniyle, halledilmesi son derece kolay olan problemlere bile çözüm bulmakta zorlanabilmektedir.
Maden işletmelerinde her gün mütemadiyen tekrarlanan işlerde yaşanan tehlikeli durum ve
hareketler bir süre sonra alışmaya ve işletme körlüğüne sebep olabilmektedir. Çok uzun süredir
aynı mevki ve görevlerde çalışmanın doğurduğu işletme körlüğü, yanlış durum ve uygulamaların
maden ocağındaki günlük iş akışı içerisinde kanıksanması nedeniyle fark edilememesi, iş sağlığı ve
güvenliği önlemlerinde zaman içinde gevşeklik gösterilmesi gibi neticeler doğurabilmektedir.
h. İş Kazaları Meslek Hastalıklarıyla İlgili Bazı TTK İstatistikleri
TTK verileri değerlendirildiğinde, TTK bünyesindeki işletmelerde;
- İş kazalarının %97’si yeraltında, %3’ü yer üstünde meydana gelmektedir.
-1941 ila 2009 yılları arasında vuku bulan ölümlü kazaların %24’ü grizu, %44’ü göçük,
%17’si nakliye kazalarıdır.
-1941 ila 2008 yılları arasında vuku bulan yaralanmalı kazaların ise %33’ü göçük, %14’ü
nakliye, %19 malzeme ile ilgili kazalardır.
-1983-2009 yılları arasında TTK’da iş kazası sonucu meydana gelen ölümlerin %52’si
grizu’dan, %30’u göçükten, %8’i nakliyeden, %2’si makine ve elektrik kazalarından olmuştur.
-1983-2009 yılları arasında TTK’da iş kazası sonucu meydana gelen yaralanmaların %37’si
göçükten, %8’i nakliyeden, %23’ü makine takımlarından kaynaklanmıştır.
- 1983-2009 yılları arasında, ölümlü kazaların meydana geldiği yerler bakımından
incelendiğinde; kazaların %54’ünün üretim ayaklarında, %15’inin nakliye sırasında, %5’inin
nezaret esnasında, %8’inin tamir tarama esnasında vuku bulduğu anlaşılmıştır.
- 1983-2009 yılları arasında, yaralanmalı kazaların meydana geldiği yerler bakımından
incelendiğinde; kazaların %54’ünün üretim ayakları ve bacalarında, %15’inin nakliye sırasında,
%9’unun taban lağımında ve %7’sinin tamir tarama esnasında vuku bulduğu anlaşılmıştır.
- 2000-2009 yılları arasında TTK’da meydana gelen ölümlü kazaların tecrübe kriterine göre
dağılımı incelendiğinde, ölümlü kazalanmaların en çok (%41 oranında) 0 – 5 yıl arasında tecrübesi
olan işçilerde, en az kazalanmanın ise 20 yıldan fazla tecrübesi olan işçilerde vuku bulduğu
incelenmiştir. Diğer tecrübe gruplarına ait istatistikî verilerden ise anlamlı bir sonuç ortaya
çıkmamaktadır. Ancak bu durum sadece tecrübeden kaynaklanmayıp çeşitli tecrübe gruplarındaki
işçi sayıları ve çalıştıkları kısım ile ilgili de olabilir. Zira ölümlü kazaların yaş gruplarına göre
dağılımı dikkate alındığında, 20-25 yaşları arasındaki işçilerde %6, 26-30 yaşları arasındaki
210
işçilerde %25, 31-35 yaşları arasındaki işçilerde %23 olduğu görülmektedir. Ölümlü kazalara
benzer şekilde, yaralanmalı kazaların ise %21’i 20-25 yaş grubu işçilerde ve %25’i 26-35 yaş grubu
işçilerde vuku bulmaktadır. Yaş gruplarına göre dağılım ile tecrübe yıllarına göre kazalanma
oranları mukayese edildiğinde de anlamlı bir sonuç ortaya çıkmamaktadır. O halde, işçilerin kişisel
özelliklerinin ve maden ocağında yapılan işin niteliğinin bu kazaların vukuunda daha önemli rol
oynadığı düşünülebilir. Kazaları önlemek için alınacak tedbirlerde de bu hususun dikkate
alınmasında fayda bulunmaktadır.
Aşağıdaki tabloda, TTK’da vuku bulan iş kazalarının sebep ve sonuçlarını da gösteren
istatistiki bilgiler verilmektedir:
Tablo 46: TTK’da İş Kazalarının Sebep ve Sonuçları İle Sayıları
KAZA
SONUÇLARI
Zehirlenme
693
2
2006
1674
304
22
622
2007
2057
300
19
819
2008
1924
343
23
2009
3453
413
52
2010
3371
310
39
1
1128
1
Toplam
14.302
2173
169
1
5226
5
Yaralanma
Göçük-Malzeme
Düşmesi
14
Ölüm
Makina- Elektrik
503
Diğer
Mlz. Taşıma - Kulln.
1823
Patlayıcı Madde
İş kazası Sayısı
2005
Grizu Patlaması
YIL
KAZALARIN NEDENLERİ
8
482
10
1820
683
3
1674
877
5
2068
746
748
7
1921
1218
1655
7
3453
1
1755
35
3367
11
6200
67
14303
2
2
Türkiye Taş Kömürü Kurumunda kaza istatistikleri, sıfır günlük istirahattan maluliyet ve
ölüme kadar tüm iş kazalarını kapsamaktadır. Kaza istatistiklerinde 0–3 gün istirahatla sonuçlanan
kazalara yer verilmesi ve yayınlanması kazaların takibi için yerinde bir uygulamadır. Kazalar hafif
atlatılmış
olsa
bile
önemsiz
görülmemeli,
neticesinin
daha
ağır
olabileceği
ihtimali
değerlendirilerek sebebi ve sonucu ne olursa olsun önlem alınması veya önlemlerin kontrol
edilmesi için kayıt altına alınmalıdır.
Bu kazaların sonuçları ve nedenlerinin daha ayrıntılı gözlenebilmesi için 2009 yılı örnek
alınacak olursa aşağıdaki bilgileri verebilmek mümkündür.
TTK’da 2009 yılında ölümle sonuçlanan 7 iş kazası meydana gelmiş olup, bunlardan 2’si
kalp krizi, 2’si gaz boşalması, 2’si göçük, 1’i muhtelif nedenlere bağlı olarak gerçekleşmiştir. Ölümlü
kazalar, Karadon (4), Kozlu (2), Liman ve Demiryolu İşletme Müdürlüğünde (1) meydana gelmiştir.
Armutçuk, Üzülmez ve Amasra Müesseselerinde ölümle sonuçlanan iş kazası vuku bulmamıştır.
211
Yaralanmalı kazalara gelindiğinde kaza sayısının geçmiş yıllara göre artma eğiliminde
olduğu görülmektedir. Bu artışın 2009 yılında TTK’da yeni işe başlayan işçilerden kaynaklandığı
Kazalar sonucunda 29–180 ve 180 günden fazla istirahati gerektiren kazalar ağır ve ciddi
yaralanma, 0–3 gün istirahati gerektiren kazalar hafif yaralanmalı kazalar kabul edilmektedir. Buna
göre hafif yaralanma ile sonuçlanan kazalar toplam kazaların %17’sini, ağır yaralanmalı kazalar da
yine %17’sini teşkil etmektedir. 4–28 gün istirahat alınan kaza sayısı ise toplam kazaların %66’sını
teşkil etmektedir.
2009 yılında yaralanma ile sonuçlanan kazaların %90,3’ü ayak, baca ve hazırlık işlerinde,
%4’ü nakliyatta, %5,7’si ise muhtelif işlerde meydana gelmiştir. Ayak ve bacalarda meydan gelen
göçükler ciddi, ağır yaralanma ile sonuçlanan en önemli kaza kaynağıdır. (Kaynak: TTK 2009 yılı
Faaliyet Raporu)
i. TTK Tarafından Yapılmış Bir Nakliyat Kazası Analizi
Aşağıdaki tabloda TTK tarafından yapılmış bir nakliyat kazası analizinin sonuçları
gösterilmektedir:
Tablo 47: TTK Tarafından Yapılmış Bir Nakliyat Kazası Analizinin Sonuçları
Kaza Sayısı
Kaza Nedeni
%
1
Kaçınılmaz
0
4
Koruyucu Kafes Eksikliği
2
5
Kötü Operatör Uygulaması
3
7
Emniyetsiz Sistemler
4
8
Vasıtaların Gizli Hataları
5
9
Aşırı ve Dengesiz Yükleme
5
14
Engeller ve yetersiz Açıklıklar
8
16
Kanun dışı adam nakli
10
23
Haberleşme ve sinyalizasyon eksikliği
14
39
Disiplinsizlik ve Acele ikaz
23
44
Yetersiz mühendislik ve standart eksikliği
26
Kaynak: TTK 2010 Brifingi
Tablodaki veriler incelendiğinde; koruyucu kafes eksikliği, emniyetsiz sistemler, vasıtaların
gizli hataları, haberleşme ve sinyalizasyon eksikliği ve yetersiz mühendislik ve standart eksikliği
gibi donanım ile ilgili faktörlerin kazaların oluşumundaki payının toplamda %51 olduğu
anlaşılmaktadır. Öte yandan; kötü operatör uygulaması, aşırı ve dengesiz yükleme, kanun dışı adam
nakli ve disiplinsizlik ve acele ikaz gibi yönetim ve personel kaynaklı faktörler de kazaların
oluşumunda toplam %38 gibi önemli bir paya sahiptir.
Bu durumda öncelikle belirli standartlara uygun donanımın temini, kurulması, işletilmesi,
bakım ve testlerinin zamanında yaptırılması kazaların önlenmesi açısından hayati derecede önem
taşımaktadır. Ayrıca, ocak faaliyetlerini planlayan ve nezaret eden mühendisler başta olmak üzere
212
personelin yeterliliklerine ve işe uygunluğuna önem verilmelidir. Bu meyanda; mühendisler başta
olmak üzere işçi ve vardiya nezaretçisi konumundaki çalışanların seçimi ve hizmet içi eğitimi
hususlarında da azami titizlik gösterilmesi gerekmektedir. Disiplinsizlik ve acele ikaz da
madenlerdeki nakliyat kazalarında çok önemli bir yer tutmaktadır. Disiplinsizlik idari bir sorundur
ve disiplinsiz davranan personel kadar Kurum yönetiminin bu tür hareketler karşısında nasıl bir
tutum izlediği de önemlidir. Aşırı ve dengesiz yükleme ve kurallara aykırı adam nakli de üretim
zorlaması ve yönetim tarzı ile ilgili sorunlardır.
TTK tarafından yapılan bu kaza analizinin sonuçları, kazaların donanım noksanlıkları,
personel yetersizlikleri ve kötü yönetim gibi temel sebeplerini ortaya koymaktadır.
j. İş kazaları ve Meslek Hastalıklarının TTK’ya Maliyeti
İş kazalarının ve meslek hastalıklarının maliyeti; kanunen ödenen tazminatlar, sigorta
kurumunca ödenen tazminatlar, tıbbi bakım ve iş göremezlik ödenekleri vb. Kurumun kendi
statüsüne göre ödediği masraflar ile mahkeme masrafları gibi doğrudan maliyetler ile iş günü ve
iş gücü kaybı, fazla mesai, bina, makine ve üretim kayıpları, işin durması nedeniyle uğranılan
kayıplar, kaza araştırma maliyeti, verim düşme maliyeti ve yeni işçi maliyeti gibi dolaylı
maliyetlerden oluşur. Bilimsel olarak dolaylı maliyetlerin, doğrudan maliyetlerin 4-10 katı kadar
olduğu ifade edilmektedir.
2009 yılında, TTK’daki iş günü kayıplarının %56’sı ölümlü, %44’ü yaralanmalı iş
kazalarından kaynaklanmıştır. İş kazaları ve meslek hastalıklarının TTK’ya doğrudan maliyeti
sadece iş günü kayıplarından ibaret olmayıp, yapılan ödemeler yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir.
Tablo 48: TTK Tarafından Yapılan Ödemeler
YIL
Yapılan Ödeme
Tutarı (TL)
YIL
Yapılan Ödeme
Tutarı (TL)
2000
6.607.836
2005
12.598.601
2001
7.925.143
2006
7.595.519
2002
6.288.392
2007
30.015.115
2003
9.442.375
2008
18.164.664
2004
11.494.510
2009
16.484.832
TTK verilerine göre, Kurumun bütün zararı içinde iş kazası ve meslek hastalıkları
maliyetlerinin payı toplam %5 olup, bunun %1’i doğrudan ve %4’ü dolaylı maliyetlerden
oluşmaktadır. İş kazalarını, hem işverene büyük bir mali yük getirmesi hem de çalışanlar ve
ailelerinin yaşadığı dramatik mağduriyetler açısından değerlendirmek gerekir.
213
k. TTK’ya Bağlı İşletme ve Birimlerde Yürütülen İş Sağlığı ve Güvenliği
Tedbirleri İle İlgili Çalışmalar
İş sağlığı ve güvenliği birimlerince kendilerine verilen görevler çerçevesinde çeşitli denetim
faaliyetleri yürütülmektedir. Bu kapsamda; vardiyalarda teknik elamanlar tarafından denetimler
gerçekleştirilmektedir. ALSz cihazlarının bakım ve kontrollerinin usulüne uygun olup olmadığının
takibi, yeraltı ocaklarına sigara ve çakmak indirilmemesine yönelik kontroller ile gaz ölçme ve
kontrolleri iş sağlığı ve güvenliği birimlerince yapılmaktadır.
Armutçuk, Kozlu, Karadon, Amasra ve Genel Müdürlük merkez tahlisiye istasyonları
modern gaz ölçme ve tahlisiye cihazları ile donatılmıştır. İstasyonda bulunan gaz ölçme ve tahlisiye
cihazları bakımlı ve her an kullanıma hazır bekletilmektedir.
Acil kaçış planları güncellenmiştir.
Tüm işçiler ferdi kurtarma cihazları ile donatılmıştır. 3400 adet yeni OFK (oksijen ferdi
kurtarıcı) maskesi satın alınmıştır. 2100 adet daha alınması için girişimlerde bulunulmuştur.
Yangınla mücadele için el tipi, laboratuvar tipi ve merkezi gaz izleme cihazları ile tüm
panolar izlenmekte ve sürekli kontrol edilmektedir.
Tüzük gereği yeraltı işçileri ferdi CO ve O2 maskeleri ile donatılmıştır.
Yangına karşı barajla kapatma, dolgu, otomatik sprinkler tertibatı, taş tozu, köpük ve CO2’li
yangın söndürücüler kullanılmaktadır.
Havalandırma ve gazla mücadele amaçlı tedbirler de alınmıştır. Bu kapsamda; 12
aspiratörle 280 km den 44.000 m3/dak hava emilmekte, 165 tali vantilatörle 25 km mesafe
havalandırılmaktadır.
İş güvenliği kapsamında patlayıcı kömür tozu ile mücadele çalışmaları yapılmaktadır. Bu
meyanda; taş tozu serpmek, taş tozu barajları yapmak, su barajları yapmak ve patlamaların
yayılmasını önlemek, patlayıcı gaz birikmelerine mani olmak, tutuşturma kaynaklarını yok etmek
şeklinde tedbirler alınmaktadır.
“Başyukarı Çalışma Yönergesi” ve “Havalandırma Yönergesi” hazırlanmıştır. Ayrıca, gaz
degajlarına karşı “Degaj Yönetmeliği” hazırlanmıştır.
Ancak, TTK bünyesindeki işletmelerde uygulanmak üzere 1993 yılında çıkarılan
Komputerize Merkezi Gaz İzleme Yönergesindeki düzenlemelerin yetersiz olduğu, bu nedenle
değişen şartları karşılamak üzere 2003 yılından beri hazırlıkları sürdürülen Merkezi Gaz İzleme
Yönergesi taslağının tamamlandığı, ancak TTK Yönetim Kuruluna sunularak yürürlüğe
konulamadığı, bu Yönergenin Karadon Müessesesinde 17.05.2010 tarihinde meydana gelen
kazadan sonra Yönetim Kurulu onayına sunulduğu ve 24.08.2010 tarih ve 242 sayılı Yönetim
Kurulu Kararı ile yürürlüğe sokulduğu, proaktif bir yönetim anlayışının hayata geçirilemediği
anlaşılmıştır. Ayrıca, gaz izleme yönergesi konusunda ilgili personele bilgi ve eğitim verilmediği
anlaşılmıştır. Ayrıca, Gaz İzleme Yönergesinin usulünce hazırlanıp yürürlüğe sokulmadığı, Karadon
214
işletmesinde meydana gelen kazayı müteakiben böyle bir yönergenin gaz izleme birimine asıldığı
anlaşılmıştır.
l. Yapı Denetim Birimi
TTK bünyesinde hizmet alım yöntemi/alt işverenlik yolu ile özel kişilere yaptırılan hazırlıkgaleri sürme işlerinin yapılışını teknik yönden denetlemek üzere 2005 yılında TTK teşkilatının bir
parçası olarak yapı denetim birimi oluşturulmuştur. Yapı denetim grubunda jeoloji, makine, inşaat
gibi dallardan mühendisler bulunmaktadır.
İdare, bir hazırlık işini ihale ettiğinde, yapım sözleşmesini yapı denetim birimine
göndererek işin yapılışının takip edilmesi talimatını vermektedir. TTK bünyesindeki müesseselerin
kendi yaptığı işlerde yapı denetim grubunun denetim yetki ve görevi bulunmamaktadır.
Yapı denetim sorumluları üstlenici firmanın işini sözleşmesine göre yapıp yapmadığını
takip etmekle görevlidir. Bu konudaki tespitler ilgili deftere yazılmakta ve firmaya bildirilmektedir.
Firma tespit edilen noksanlıkları gidermediği takdirde gerekenlerin yapılması için yazılı olarak
ayrıca bildirimde bulunulmaktadır. Bu yazılı bildirimlerin gereğinin firma tarafından yerine
getirildiği ifade edilmiştir. Ancak, Raporun V. Bölümünde açıklanacağı üzere, Karadon kazası ile
ilgili yapılan incelemede TTK denetim birimlerince tespit edilen eksikliklerin yüklenici tarafından
giderilmediği anlaşılmıştır.
Çalışmalar sırasında İdareden kaynaklanan elektrik kesilmesi, basınç düşmesi gibi
aksaklıklar da olabilir. Böyle bir durumun varlığı halinde de yazılı olarak kayıt altına alınması
gerekir.
m. TTK ve Meslek Hastalıkları
Kömür madeni işletmelerinde en çok rastlanan meslek hastalığı pnömokonyoz olarak
belirtilmiştir. Pnömokonyoza neden olan etken ocak ortamındaki tozların solunum yolu ile vücuda
alınmasıdır. Bu nedenle solunabilir tozla mücadele kapsamında sulu delik delmek, lağımlarda sulu
sıkılama kartuşları kullanmak, kömüre su zerk etmek, nakliye, yükleme ve aktarma noktalarını su
fisketeleri ile donatmak, toz ölçmeleri ile işyerlerini izlemek, kişisel koruyucular kullanmak, meslek
hastalarını takip etmek ve çalışanları eğitmek şeklinde tedbirler alınmaktadır.
Ayrıca gerek meslek hastalıkları ve gerekse diğer maluliyetlerin önüne geçebilmek için EN
standartlarına uygun baret, elbise, emniyet ayakkabısı, emniyetli çizme, toz maskesi, emniyet
kemeri ve eldivenler gibi kişisel koruyucular da temin edilmektedir. Ancak önemli olan bu malzeme
ve teçhizatın temin edilmesi ve kurulması değil, etkili şekilde kullanımıdır.
215
TTK işyeri hekimliğince yapılan pnömokonyoz ihbarlarına dair istatistikî veriler aşağıdaki
tabloda gösterilmiştir:
Tablo 49: TTK İşyeri Hekimliğince Yapılan Pnömokonyoz İhbarları
Yıl
İhbar Edilen
Pnömokonyoz
Sağlam
Sonucu Gelmeyen
2007
103
1
85
17
2008
106
1
93
12
2009
194
11
159
24
2010
18
-
-
9
Kaynak: TTK İş Sağlığı Şube Müdürlüğü verileri
Tablodaki verilere göre; 2009 yılında TTK’da rastlanan pnömokonyoz vakalarında önemli
bir artış göze çarpmaktadır. Bunun, konuya daha titiz yaklaşılması, en az iki uzmanın verileri
değerlendirmesi neticesinde pnömokonyoz ihbarlarının artmasından kaynaklandığı ifade
edilmiştir.
14.09.1990 tarih ve 20635 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Maden ve Taş Ocakları
İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadele İle İlgili Yönetmelik gereğince toza maruz kalan
işçilerin en az 2 yılda bir çekilen akciğer grafileri pnömokonyoz hakkında bilgi sahibi doktorlarca
incelenmekte ve pnömokonyoz olmasından kuşkulanılan vakalar SGK tarafından kesin sonuca
bağlanmaktadır.
Pnömokonyoz ihbarlarının pozitif çıkması halinde pnömokonyoz tanısı konulan kişinin
Kurum Beden Gücü Yönetmeliğine göre bu meslek hastalığına neden olan toz vb. faktörlere maruz
kalmayacağı işlerde çalıştırılması sağlanmakta ve hastalığın ilerlemesinin önüne geçilmeye gayret
edilmektedir. Bu sebeple, pnömokonyoz ihbarlarının hızlı sonuçlandırılması hayati önem
taşımaktadır.
Pnömokonyoz özellikle kömür madeni ve kot taşlama işçilerinde çok rastlanan ve ölümcül
olabilen bir meslek hastalığı olup, bu hastalığın erken teşhisi, hastalığın önlenmesi bakımından
önem taşımaktadır. Hastalığın önüne geçilebilmesi için, risk taşıyan işyerlerinde toz ölçümlerinin
periyodik olarak ve titizlikle yapılması, tozun oluşmasının önlenmesi ve çalışma sırasında oluşan
tozun bastırılması işlemlerinin usulünce yapılması, kişisel koruyucu (toz maskesi) kullanımı
konusunda işçilerin eğitilmesi ve denetlenmesi, işçilerin periyodik muayene ve akciğer filmlerinin
çekimlerinin tam olarak sağlanması yanında, pnömokonyoz şüphesi ile ihbar yapılan vakaların hızlı
sonuçlandırılması da gerekmektedir.
Burada toz ölçümlerinin periyodik olarak yapılacağına dair bağlayıcı bir mevzuat
hükmünün bulunmadığını ve bunun bir eksiklik olduğunu belirtmek gerekmektedir.
216
n. TTK’nın Eğitim Faaliyetleri
TTK Genel Müdürlüğü aynı zamanda sektör için bir eğitim kurumu olarak da işlev
görmektedir. Her yıl ortalama kurum içi 500, kurum dışı 350 tahlisiyeciye kurtarma eğitimi
verilmektedir.
2010 yılında itfaiyeden kalan 3 adet metruk hangar suni ocak projelendirilmiştir. Gerekli
ekipmanla donatılmış bu sun’i ocakta (eğitim ocağında) yeraltı yangın şartlarına uygun sıcak ve
nemli ortam tesis edilmiş olup, baraj kapatma uygulamaları, tahlisiyecilerin performans testlerinin
gerçekleştirilmesi gibi eğitim ve test amaçlı çalışmalar yapılmaktadır.
o. TTK’da Teçhizatın Test Edilmesi ve Sertifikalandırma Hizmetleri
Alevsızdırmazlık Testi: Grizulu ocaklarda, ancak, özel belgesi bulunan alevsızdırmaz
özellikte aygıtlar kullanılmalıdır. Kullanım sırasında, ilgili Tüzükte öngörülen güvenlik şartlarına
uyulması zorunludur. Ülkemizde ALSz konusunda tek test merkezi TTK test istasyonudur.
Alevsızdırmazlık test istasyonu; alevsızdırmaz cihaz (ürün) belgelendirme, test işlemleri,
Tüzük gereği çalışan alevsızdırmaz cihazların 5 yılda bir muayenesinin yapılması faaliyetlerini
yürütmek
amacıyla
kurulmuştur.
Alevsızdırmazlık
test
istasyonunda
Kurumun
kendi
işletmelerinde mevcut gaz ölçme cihazlarının tamir, bakım ve kalibrasyonu yapılmaktadır.
İstasyon tarafından özel sektör kuruluşlarına verilen muayene hizmetlerine ilişkin veriler
aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 50: TTK Alevsızdırmazlık Test İstasyonunca Yapılan Muayene İşleri
Yapılan Test İşlemi
Dinamit Ateşleme Manyetolarının testi
Çalışan cihazların 5 yılda bir muayenesi
2006
2007
2008
2009
2010
2011 (ilk 3 ay)
3784
3600
3711
3646
3432
332
4
-
60
7
59
59
Sertifika Müracaatı (Toplam)
392
Verilen Sertifika Adeti (Toplam)
272
Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 291. maddesinin; “Alevsızdırmaz veya kendiliğinden
emniyetli aygıtlar, bu niteliklerini yitirdiklerinde kullanılmazlar.
Alevsızdırmaz veya kendiliğinden emniyetli aygıt ve malzemeler, bu niteliklerini yitirip
yitirmedikleri yönünden 5 yılda en az bir kez, test istasyonlarında muayene edilir.” hükmü gereğince
maden ocaklarındaki alevsızdırmaz teçhizatın, bu özelliklerini koruyup korumadıklarını anlamak
için 5 yılda bir test edilmeleri gerekmektedir. Bu sebeple TTK Alevsızdırmazlık Test İstasyonunda
standart durum esas alınarak cihazlar muayene edilmek suretiyle alevsızdırmaz özelliklerini
muhafaza edip etmediği kontrol edilmekte, sonucu raporla firmaya verilmektedir.
217
Bu muayeneler için TTK’ya yapılan bütün müracaatlar firma işyerine gidilerek
karşılanmakta olup, talebin artması halinde bunları karşılamanın mümkün olamayacağı
belirtilmektedir.
Zira
bu
istasyonda
görevli
personel
sayısı
yetersizdir.
Hâlihazırda,
Alevsızdırmazlık Test İstasyonunda bir başmühendis, iki mühendis, iki teknisyen ve bir memur ile
görev yapmakta olup, bu kadro maden ve yer üstü gazlı ortamları tüm patlayıcı ortamlardaki
cihazların muayene ve incelemesi için yeterli değildir.
Avrupa Birliği standartlarında TS EN 17025 muayene kuruluşları akreditasyonu ile
muayene kuruluşunun yetkinliğinin belirlenmesi gerekmektedir. TTK Alevsızdırmazlık Test
İstasyonunda
bu
teçhizatın
muayeneleri
yapılmakla
birlikte,
akredite
olmadığından
sertifikalandırma yetkisi yoktur. Bu nedenle; mevcut istasyonunun ATEX direktifleri doğrultusunda
TS EN 17025 standartları doğrultusunda akredite edilmesi gerekmektedir. Onaylanmışyetkilendirilmiş (notified body) niteliğe sahip bir kuruluş olmak için çalışmaların sürdürüldüğü
belirtilmiş olup, ülkemizde bu işi yapan başkaca bir birim bulunmadığından, çalışmaların süratle
sonuçlandırılması gerekmektedir.
Kurumun bu alandaki imkân ve kabiliyetlerinin geliştirilerek akredite laboratuvar ve test
merkezlerinin kurulması suretiyle daha geniş bir alandaki kuruluşlara hizmet vermesinin yararlı
olacağı değerlendirilmiştir. Ayrıca, Kurumun referans niteliğinde bir kalibrasyon, akredite
laboratuvar ve test merkezi teşkil etmesi halinde hukuki ihtilaflarda başvurulan bir merci olması da
mümkün görünmektedir.
3. Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA)
Hemen her ülkede, ülke madenciliğinin bilimsel altyapısını oluşturmak ve geliştirmek
amacıyla hizmet veren, yerbilimleri alanında ihtisas sahibi kamu kuruluşları bulunmaktadır. Ancak,
bu kuruluşların görev alanları ülkeden ülkeye önemli farklılıklar göstermektedir. Bazı ülkelerde bu
kuruluşlar temel jeoloji etütleri ile sınırlı bir görev alanına sahip oldukları halde, bazı ülkelerde
görev alanları temel jeoloji etütlerinden maden ruhsat haklarının yönetimine ve hatta işletmeciliğe
kadar uzanabilmektedir.
MTA Genel Müdürlüğü 1935 yılında dünyadaki benzerleri örnek alınmak suretiyle modern
bir yapı olarak kurulmuştur. 2804 sayılı kuruluş Kanununda Genel Müdürlüğün görevi, jeoloji
haritalarını yapmak, her türlü maden ve taşocağı yataklarını aramak, işletilen maden yataklarındaki
jeoloji ve rezerv problemlerine çözüm bulmak, yataklarla ilgili fizibilite etütlerini yapmak ve
madencilik sektörünün ihtiyaç duyduğu teknik elemanları yetiştirmek olarak tanımlanmıştır.
Buradan da görüleceği gibi, MTA’nın görev alanı temel jeoloji etütlerinden başlamakta, sektörün
ihtiyaç duyduğu teknik elemanların yetiştirilmesine kadar oldukça geniş bir alanı kapsamaktadır.
Bu geniş alan içersinde, maden aramacılığı özel bir öneme sahip bulunmaktadır. Kurulduğundan bu
218
yana, bugün ülke ekonomisinde önemli yeri olan başta Raman ve Garzan petrol sahaları ile çok
sayıda kömür yatağı olmak üzere, sayısız maden yatağı MTA tarafından bulunmuş veya önceden
bilinen yataklar geliştirilmiştir. Belirlenen alanların birçoğunda bugün üretim yapılmakta, bir kısım
sahalar ise üretime hazırlanmaktadır.
Günümüzde MTA’nın maden arama çalışmaları, jeolojik özellikleri nedeniyle cevherleşme
içermesi umutlu olan bölgelerde ve bilinen maden yataklarını bünyesinde barındıran metalojenik
havzalarda prospeksiyon (ön arama) biçiminde yürütülmektedir. Böylece, madencilik sektörünün
ihtiyaç duyduğu jeolojik altyapı bilgileri üretilmektedir. Bu çalışmalar sırasında belirlenen hedef
sahalar için ruhsat başvurusunda bulunulmakta ve ruhsat hakkı elde edilen sahalarda detay arama
çalışmalarına geçilmektedir. MTA’nın maden işletme hakkı olmadığından, bu sahalar ihale edilmek
üzere MİGEM’e devredilmektedir. MTA ayrıca, kamu veya özel sektör madencilik kuruluşları için
ücretli ve tip mukavele ile maden arama çalışmaları da yapmaktadır.
Devletin madencilik sektörüne öncülük yapması amacıyla 1935 yılında kurulan MTA Genel
Müdürlüğünün personel sayısı bir ara 14.000’e kadar yükselirken izlenen politikalar ile günümüzde
3.000 seviyesine kadar gerilemiştir. MTA 2009 yılı verilerine göre; 2141 memur, 847 işçi ve 6
sözleşmeli olmak üzere toplam 2994 personel ile çalışmalarını sürdürmektedir.
Ülkemizde maden aramacılığında 70 yıllık bir geçmişe sahip olan MTA, sahip olduğu uzman
kadrolar, geniş laboratuvar imkânları, sondaj ve iş makineleri parkı ile uzun yıllar son derece
başarılı hizmetler vermiş ve Türk madenciliğinin gelişmesine öncülük etmiş, ancak 1970’li yılların
sonlarından itibaren sorunlu bir döneme girmiştir. Bu dönemde personel sayısı aşırı artarak
14.000’e kadar yükselmiş ve 12 bölge müdürlüğü kurulmuştur. Bu aşırı ve yararsız kaynak tüketimi
doğal olarak ana faaliyet alanlarında kaynak yetersizliği sonucunun doğmasına, bu ise bir yandan
yerbilimleri alanındaki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin izlenememesine, bir yandan da yetişmiş
personelin atıl durumda kalmasına yol açmıştır. Uzun süre devam eden bu durum ve ücret
düşüklüğü nedeniyle kurumda hızlı bir yetişmiş teknik eleman kaybı ortaya çıkmış, öte yandan söz
konusu kayıp yeni eleman alımları ile de telafi edilememiştir.
Bilgi birikimi, uzman personeli, sondaj kabiliyeti, laboratuvarları, arşivleri ve yerbilimleri
alanında etkin araştırma potansiyeli ile MTA Genel Müdürlüğü yerbilimlerinde ve özellikle ülkemiz
madenciliğinin gelişmesinde vazgeçilmez özelliğini korumaya devam etmektedir. Ülkemizde maden
aramacılığı alanında sağlıklı bir yapılanma temin edilmeden, sektörün gelişmesi beklenemez. Sahip
olduğu bilgi birikimi ve geniş imkânları dikkate alındığında bu kurum yeniden yapılandırılmadan
ülke madenciliğinde beklenen noktaya ulaşılabilmesi mümkün değildir.
Maden aramacılığı riski ve maliyeti yüksek bir faaliyettir. Bu nedenle kaynakların verimli
kullanılması bizim gibi gelişmekte olan ülkeler için büyük önem arz etmektedir. Başta MTA genel
Müdürlüğü tarafından üretilen bilgi, belge ve raporlar (jeoloji haritaları, yapısal haritalar, deprem
ve heyelan haritaları, etüt raporları, jeofizik veriler, sondaj logları, analiz raporları vb.) olmak üzere
219
tüm madencilik verilerinin toplanacağı ulusal veri bankası kurulmalı, dijital ortama aktarılmalı
bunların toplanması, işlenmesi, denetimi ve yönetimi, yeterli kaynak aktarılarak MTA Genel
Müdürlüğünce yapılmalı ve Sondaj Karot Bilgi Bankası vb. hususlarda gerekli mevzuat ivedilikle
çıkarılmalıdır. Bu düzenlemelerle geçmişte yapılan arama çalışmalarında elde edilen bilimsel
veriler kullanılabilecek ve mükerrer çalışmaların önüne geçilerek kaynak israfı önlenebilecektir.
4. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO)
TPAO, 1954 yılında, 6327 sayılı Kanunla, milli petrol şirketi olarak Türkiye'de kamu adına
hidrokarbon arama, sondaj, üretim, rafineri ve pazarlama faaliyetlerini yürütmek amacıyla
kurulmuştur. 1983 yılına kadar entegre bir petrol şirketi olarak aramadan üretime, rafine etmeye,
pazarlama ve taşımacılığa kadar pek çok alanda faaliyetlerde bulunan TPAO, bugün ise sektörün
sadece arama, sondaj ve üretim alanında faaliyet gösteren milli bir petrol şirketidir.
Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Türkiye’deki tek önemli petrol ve doğal gaz üreticisi
kamu kuruluşudur. Petrol ve doğal gaz açısından ülkenin çok verimli olmayan jeolojik yapısı içinde
MTA’dan devir aldığı iki saha ile başladığı faaliyetleri yaklaşık 50 yıldır geliştirerek sürdürmeyi
başarmıştır. Bunun yanı sıra 1990’lı yılların başlarından itibaren, petrol ve doğal gaz arama ve
üretimi konularında ulaştığı personel, ekipman ve bilgi seviyesini değerlendirerek uluslararası
arenada bağımsız olarak veya büyük petrol şirketleri ile işbirliği içinde arama ve üretim
çalışmalarına başlamıştır.
TPAO başlangıçta petrol sanayiinin her alanında faaliyet göstermek üzere örgütlenmiş
olduğu halde, zaman içinde yapısında önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır. Özellikle petrol
krizlerinin bütün dünyayı sarstığı 70’li yıllarda yapılan düzenlemelerle TPAO, dünyadaki büyük
petrol şirketlerinin yapılanmasına uygun olarak aramadan, üretime, rafine etmeye, taşımaya ve
pazarlamaya uzanan zincirin her halkasında faaliyet gösteren çok sayıda bağlı ortaklıkları bulunan
büyük bir holdinge dönüştürülmüştür. Ancak, 1980’li yılların ikinci yarısından itibaren bağlı
ortaklıkların birer birer kurum bünyesinden ayrılarak özelleştirme kapsamına alınması neticesinde
bugünkü yapısı ile TPAO yalnızca petrol ve doğal gaz arayan ve üreten bir kuruluş durumuna
gelmiştir. Bunların dışında petrol sanayiinin diğer aşamalarında herhangi bir faaliyeti
bulunmamaktadır.
5. Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ)
6974 sayılı yasa ile 22.05.1957 yılında kurulan ve 08.06.1984 tarih, 233 sayılı KHK ile
faaliyetleri yeniden düzenlenen Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ), bir iktisadi devlet
teşekkülü olup, çalışmalarını 27.11.1984 tarih, 18588 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan "Türkiye
Kömür İşletmeleri Kurumu Ana Statüsü" hükümlerine göre sürdürmektedir. TKİ Enerji ve Tabiî
Kaynaklar Bakanlığının ilgili kuruluşu olarak Bakanlığın teşkilat şemasında yer almaktadır.
220
Üretim kapasitesi yönünden madencilik alanında Türkiye’nin en büyük kuruluşudur. Enerji
sektöründe ağırlıklı bir yere sahip olan kuruluş, Türkiye enerji politikalarının belirlenmesinde ve
sorunların çözümünde önemli katkılarda bulunan bir misyona sahiptir.
Kurum tarafından üretilen kömürün büyük bir kısmı kurulu bulunan termik santrallerde
kullanılmaktadır. Ayrıca TKİ, ısınma ve sanayinin kömür talebinin karşılanmasında önemli bir yere
sahiptir. Kömür üretimi ağırlıklı olarak açık ocak işletmelerinde yapılmaktadır.
TKİ tarafından kömür ihtiyacı karşılanan termik santrallerin kurulu güç toplamı 4.209 MW
ve bu santrallerin toplam kömür tüketim kapasitesi 33,4 milyon ton/yıldır. Ancak son yıllarda doğal
gaza dayalı termik santrallerden elektrik üretimine ağırlık verilmesi nedeniyle, kömüre dayalı
termik santrallerin kömür talebi oldukça azalmış, 2009 yılında termik santrallere verilen kömür
miktarı 19,026 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.
Termik santrallere verilen kömür miktarının azalması sonucu ısınma ve sanayi amaçlı
kömürlerin üretim ve satışı Kurum için büyük önem kazanmıştır. Bu kapsamda, ısınma ve sanayi
sektörünün kaliteli kömür ihtiyacını karşılamak için mevcut kömür eleme, yıkama ve torbalama
tesislerinin iyileştirilmesi ve kapasitelerinin artırılması yoluna gidilmiştir. 2003 yılında başlayan ve
muhtaç ailelere devlet tarafından yardım amacıyla verilen kömürlerin büyük bir kısmının TKİ
üretim ocaklarından karşılanması da bu yönde yapılan çalışmalara ivme kazandırmıştır.
6. Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü
Genel Müdürlük 1935 yılında teşkil edilmiş olup, madencilik alanındaki ilk kamu
kuruluşudur. Enerji ve madencilik alanında faaliyet gösteren kamu iktisadi teşebbüslerinin hemen
tamamını bünyesinden çıkartan ETİBANK, bankacılık bölümünün özelleştirilmesinin ardından
1998 yılında Eti Holding AŞ adıyla yeniden yapılandırılmıştır. Bu dönemde hala madenciliğin birçok
alanında faaliyette olan kuruluş, bor dışında kalan bağlı ortaklıklarının 2003 ve 2004 yıllarında
özelleştirilmesinden sonra ise, Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü adını almıştır.
Bugün önemli tek faaliyeti bor madenciliği ve bor kimyasalları üretimi olan kuruluş, yıllık
300 milyon ABD dolarını aşan ihracat geliri ile hala Türkiye’nin en büyük maden ihracatçısıdır.
Dünya bor rezervlerinin yaklaşık %70’ine sahip olan ülkemizde, Kanun ile bor madenlerinin
tek işleticisi olarak belirlenmiş olan Eti Maden İşletmeleri, bu alanda dünyadaki iki büyük
üreticiden biri durumundadır. Eskişehir-Kırka’da bulunan Tinkal Maden İşletmesi ve Rafine Bor
Tesisleri, Kütahya-Emet’teki Kolemanit Maden İşletmeleri ve Borik Asit Tesisi, BalıkesirBigadiç’teki
Kolemanit ve
Üleksit Maden İşletmeleri
ile
Bor
Öğütme
Tesisi,
Bursa-
Mustafakemalpaşa’daki Kolemanit Maden İşletmesi ve Bandırma’da bulunan Bor Türevleri, Borik
Asit ve Sodyum Perborat tesisleri kuruluşun bor madenciliğine ilişkin ana üretim birimlerini
oluşturmaktadır.
221
Eti Maden İşletmeleri, bor ürünlerinin satış ve pazarlaması için yurtdışında yaygın bir
örgütlenmeye sahiptir. Bu kapsamda, Lüksemburg, Finlandiya, İtalya, Almanya ve ABD’de
kuruluşun kendisine ait pazarlama şirketleri ve bunların dışında kalan bölgelerde ise yaygın bir
distribütörlük ağı bulunmaktadır.
Diğer taraftan, Beypazarı trona yataklarını işletmek üzere faaliyet gösteren Eti Soda A.Ş ve
Bandırma’da bulunan Hidrojen Peroksit A.Ş kuruluşun iştirakleri olarak faaliyet göstermektedir.
B. Madencilikle İlgili Diğer Kurum ve Kuruluşlar
Madencilikle ilgili politikaların belirlenmesi, arama ve işletme ruhsatlarının verilmesi ve
madencilik faaliyetlerinin denetlenmesi gibi madencilikle doğrudan ilgili görevleri olan MİGEM’in
yanında çeşitli izinlerin verilmesi ile ilgili görev, yetki ve sorumlulukları bulunan başka bazı kamu
yönetimi birimleri de bulunmaktadır. Bu kamu birimlerinin işleyişi sektör üzerinde olumlu veya
olumsuz etkiler meydana getirdiğinden aşağıda kısaca söz edilmektedir.
a) Çevre ve Orman Bakanlığı: Orman, muhafaza ormanı, ağaçlandırma alanları, kara
avcılığı alanları, özel koruma bölgeleri, millî parklar, tabiat parkları, tabiat anıtı, tabiatı koruma
alanı, sulak alanlar vb. alanlarda Maden Kanunu’nun 7. maddesine göre alınması gerekli izinler,
çevre ve ormanlık alanlardaki mülkiyet izinleri, madencilik faaliyetleri ile ilgili olarak Çevre Kanunu
ve Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde öngörülen belgeler Çevre ve Orman Bakanlığınca
verilmektedir. Çevre Kanunu’nda ve ilgili Yönetmeliklerinde yer alan maden atıkları ve çevre ile
uyumlu hâle getirme çalışmaları vb. her türlü madencilik-çevre ilişkisi konularında da yasal
düzenlemeler mevcuttur.
b) Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı: Tarım alanları (zeytinlikler dâhil) ve mera ile ilgili
konular maden ruhsatlarının alınması aşamasında göz önünde bulundurulmaktadır.
c) Kültür ve Turizm Bakanlığı: Sit alanları ve turizm bölgeleri ile kültür, turizm koruma,
gelişim bölgelerine dair konular maden ruhsatlarının alınması aşamasında göz önünde
bulundurulmaktadır.
d) Konusuna Göre İlgili Diğer Bakanlıklar: Su havzaları, kıyı alanları ve sahil şeritleri,
kara suları, askerî yasak bölgeler ve imar alanları ile mücavir alanlar, özel mülkiyet vb. ruhsatın
bulunduğu alanlar ile ilgili olarak, konusuna göre yetkili-ilgili kuruluşlardan izin alınması
gerekmektedir.
e) İl Özel İdareleri: 1(a) grubu maden ruhsatları ile ham madde üretim izinleri, jeotermal
kaynaklar ve mineralli sularla ilgili ruhsatlandırma işlemleri ve denetim faaliyetleri Jeotermal
Kanunu kapsamında İl özel idarelerince yapılmaktadır. 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 12. maddesi
gereği incelemelerde bulunulması ve sonucuna göre idari para cezası uygulanması konularında da
İl Özel İdarelerine, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca yetki devredilmiştir. Maden Kanununda
ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair 5995 sayılı Kanun ile ruhsat sahalarından alınan
222
devlet haklarının %25’i İl Özel İdarelerinin hesaplarına yatırılacaktır. Mücavir alan sınırları dışında
GSM ile ilgili olarak işyeri açma ve çalışma ruhsatları il özel idarelerince verilmektedir.
f) Belediyeler: Belediye mücavir alanları dâhilindeki madencilik faaliyetleri için; GSM ile
ilgili olarak “İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatları” ilgili büyükşehir veya ilçe belediyelerince
verilmektedir. Bazı su havzalarında, Büyükşehir Belediyelerinden (ASKİ, İSKİ, İZSU, İZKİ, GASKİ vs.)
gerekli izinler alınmaktadır.
C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Anayasa’nın 49. maddesinde Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma
hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye
elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri almakla
yükümlü kılınmıştır. Bu yükümlülük Devlet’in çalışma hayatına müdahalesini gerekli kılmaktadır.
Çalışma hayatında oluşabilecek her türlü mevzuat ve hak ihlali vb. uygunsuzlukların
sorumluluğu, bütün ulusal ve uluslararası hukuk metinlerinde işverenlere yüklenmiştir. Başka bir
deyişle asli sorumluluk işverenlere aittir. Gerekli yasal düzenlemeleri yapmak, uyulacak kuralları
belirlemek ve uygulamayı denetlemek ise Devletin görevidir.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının kuruluş amacı, çalışma hayatını, işçi-işveren
ilişkilerini, iş sağlığı ve güvenliğini düzenlemek, denetlemek ve sosyal güvenlik imkânını sağlamak,
bu imkânı yaygınlaştırmak ve geliştirmek, yurtdışında çalışan işçilerin çalışma hayatından doğan
hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmektir.
Bakanlığın, özünde iş sağlığı ve güvenliği alanında mevzuat hazırlama ve denetim yapma
görevi yanında kalıcı olarak üretken ve daha güvenli çalışma şartlarının oluşturulmasına yönelik
olarak eğitimli ve nitelikli işgücü oluşturulması; işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini
almalarını sağlamaya yönelik politika ve stratejiler belirlenmesi, iş istatistiklerinin derlenmesi ve
yayınlanması, işyerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önleyici ve koruyucu hizmetleri yürütenlerin
niteliklerinin belirlenmesi, eğitim ve sertifikalandırılmalarının sağlanması gibi görevleri de
bulunmaktadır.
Bu alanda ilgili tarafların da fikir ve önerilerini değerlendirmek ve ulusal iş sağlığı ve
güvenliği politikasına yön çizmek üzere 25 Şubat 2005 tarihinde Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği
Konseyi kurulmuştur. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi, iş sağlığı ve güvenliği konusunda AB
stratejisini de dikkate alarak Türkiye’nin öncelikleri ve bu alanda 2006 – 2008 yıllarında ulaşılması
planlanan hedefleri kapsayan Politika Belgesi’ni hazırlamıştır. Politika ve uygulama alanında
mevzubahis belgede konulan hedeflere ulaşmak amacıyla Konsey tarafından eğitim ve
bilgilendirmeye yönelik çeşitli faaliyetler icra edilmiştir. Söz konusu dönem içinde gerçekleştirilen
faaliyetler ve gelinen durum değerlendirilerek 2009 – 2013 dönemi İş Sağlığı ve Güvenliği Politika
223
Belgesi-II hazırlanmıştır. Bu belgede yeni dönem hedefleri belirlenmiş ve 2007–2012 AB Strateji
Dokümanıyla paralel biçimde Türkiye’deki mevcut iş sağlığı ve güvenliği sorunları özetlenmiştir.
Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Politika Belgesi-II’de yer alan ve Bakanlıkça benimsenen 2009
– 2013 hedefleri şunlardır:
- İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun taslağının yürürlüğe konması ve ilgili mevzuat çalışmalarının
tamamlanması,
- Yeni mevzuatın uygulanmasını sağlamak amacıyla ilgili tarafların ve kamuoyunun
bilgilendirilmesi ve tanıtım faaliyetlerinin Konsey üyesi kurum ve kuruluşlar tarafından
yürütülmesi,
- Yüzbin işçide iş kazası oranının %20 azaltılması,
- Tespit edilen meslek hastalığı vaka sayısı tespitinin %500 artırılması,
- İş sağlığı ve güvenliği laboratuvar hizmetlerinin ulaştığı çalışan sayısının %20 artırılması,
- Konsey üyesi kurum ve kuruluşların yürüttükleri iş sağlığı ve güvenliği proje, eğitim ve
tanıtım faaliyetleri sayısının %20 artırılması,
- Çalışmaların yıllık olarak değerlendirilmesi.
Bakanlığın son politika belgesinde açıkladığı iş sağlığı ve güvenliği konularında Türkiye’de
mevcut sorunlar ve çözüm önerileri şöyle belirtilmiştir:
1) KOBİ’lerde meydana gelen iş kazası oranı halen çok yüksektir.
2009-2013 yıllarında KOBİ’lere yönelik çalışmalar (proje, eğitim, tanıtım, seminer vb.)
artırılarak devam ettirilmelidir.
2) İş sağlığı ve güvenliği ve özellikle risk değerlendirmesi konusunda uzman ve bilgi
eksikliği devam etmektedir.
İlgili bütün tarafların uygulamayı kolaylaştıracak yayınlara ve uygulamalı eğitimlere ağırlık
vermesi gerekmektedir.
3) Özellikle yüksek risk taşıyan sektörlerde (inşaat, maden, gemi inşa sanayi v.s.) iyi
uygulamaların
paylaşımı
sağlanarak,
bu
tür
uygulamaların
yaygınlaşması
yeterince
gerçekleştirilememiştir.
İşçi ve işveren örgütlerince, aynı sektörde yer alan işletmeler arasında koordinasyonu
sağlayarak iyi uygulama örneklerinin paylaşılmasına ve yaygınlaşmasına katkı vermeleri önemli bir
adım olacaktır.
4) AB üyesi ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de alt işverenlik uygulaması giderek
yaygınlaşmaktadır. Nitekim AB 2007-2012 Strateji Dokümanında alt işverenlik uygulamasının
sorunları nedeniyle bir tavsiye kararı alınmasının hedeflendiği belirtilmektedir. Bu konuda
ülkemizde iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi açısından önemli bir gelişme olarak bazı
yasal önlemler alınmış olmakla birlikte, bu uygulamanın yoğun olduğu sektörlerde iş sağlığı ve
güvenliği sorunları devam etmektedir.
224
Bu tür uygulamanın yoğun olduğu sektörlere yönelik eğitim, inceleme ve denetimlere ağırlık
verilerek çalışmaların izlenmesi gerekmektedir.
5) Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği konusundaki çalışmalara katılımı arzu edilen ölçüde
sağlanamamıştır.
İşverenlerce işyerlerinde yürütülen iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerine çalışanların
katılımını desteklemeleri gerekmektedir.
6) İş sağlığı ve güvenliği konusunda mevzuatın getirdiği yeni yaklaşım; koruyucu ve önleyici
kültürün benimsenmesi ve davranışa yansımasını gerektirmektedir.
Bu durum iş sağlığı ve güvenliği konusunun temel eğitim programlarına entegre edilmesini
zorunlu kılmaktadır.
7) Somut bir değerlendirme yapabilmek için iş kazası ve meslek hastalıkları ile ilgili
ölçülebilir
hedeflerin
konulması
gerekmektedir.
Ancak
konuyla
ilgili
istatistiklerin
yayınlanmasındaki gecikme ve verilerin güvenilirliği sorunları nedeniyle bu tür hedeflerin
konulmasında ve değerlendirilmesinde zorluklar yaşanmaktadır.
Mevcut durum ve ilerlemelerin güncel olarak izlenebilmesi için yeni yöntem ve araçların
geliştirilmesi gerekmektedir.
Mevzubahis Politika Belgesindeki tespit ve değerlendirmelerin bazıları irdelenmeye
muhtaçtır.
Örneğin alt işverenlik uygulaması ile iş kazaları arasında doğrudan veya dolaylı bir illiyet
bağı var ise, bu durumun nedenleri ile birlikte bilimsel araştırmalar yoluyla ortaya konulması, bu
amaçla sahada deneysel araştırma ve analizlerin yapılması gerekmektedir. Çalışma Bakanlığının
ilgili birimlerince bu konuya yönelik bir proje çalışmasının başlatılmasının yararlı olacağı
Bir başka husus, yeni mevzuat ile kuralcı yaklaşım yerine koruyucu ve önleyici yaklaşımın
benimsenmiş olmasıdır. Bu yeni yaklaşımın kabulü, proje ve uygulama denetimlerinin sayı ve
etkinliğinin artırılmasını, denetleme mekanizmasının büyük oranda güçlendirilmesini de zaruri
kılmaktadır. Ayrıca, konunun mesleki yeterliliklerin geliştirilmesine yönelik eğitim ve sertifikasyon
boyutları da ihmal edilmemelidir.
Ölçülemeyen hususların yönetilmesinin zorluğu karşısında somut bir değerlendirme
yapabilmek için iş kazası ve meslek hastalıkları ile ilgili ölçülebilir hedeflerin konulması
gerekmektedir. Ancak konuyla ilgili istatistiklerin yayınlanmasındaki gecikme ile verilerin
güvenilirliği
ve
güncelliği
sorunları
nedeniyle
bu
tür
hedeflerin
konulmasında
ve
değerlendirilmesinde zorluklar yaşanmaktadır. İstatistikî bilgilerin gerçekliği, güvenilirliği ve
güncelliği konusunda gerekli sistemin kurulmasında önemli bir gecikme söz konusudur.
225
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Teşkilatı
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı mevzuatla kendisine yüklenen görevleri 3146 sayılı
teşkilat Kanununda gösterilen hizmet birimleri vasıtasıyla yürütmektedir. Bakanlık hizmet
birimleri aşağıdaki teşkilat şemasında gösterilmiştir:
Şekil 28: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Teşkilat Şeması
BAK AN
MÜSTE ŞAR
M üsteşar Y rd.
M üsteşar Y rd.
M üsteşar Y rd.
M üsteşar Y rd.
M üsteşar Y rd.
İç Denetim
Birimi B.lığı
İSG G n.
Md.lüğü
Dış İlişkiler G n.
Md.lüğü
Ç alışma G n.
Md.lüğü
Personel D.
B.lığı
Strateji G el.
B.lığı
A melebirliği
Sandığı B.lığı
Hukuk
M üşavirliği
Ç ASG E M
AB K oord. D.
B.lığı
Bilgi İşlem D.
B.lığı
İdari ve M ali
İşler D. B.lığı
Teftiş K urulu
B.lığı
İş Teftiş K urulu
B.lığı
Ö zel K alem
Md.lüğü
Basın ve H.İ.
M üşavirliği
Bakanlık
M üşavirleri
İlgili K uruluşlar
İş K urumu
G enel Md.lüğü
Mesleki
Y eterlilik K .
SG K
Kaynak: www.csgb.gov.tr
İşbu çalışmanın konusu bakımından birinci derecede görevli Bakanlık birimlerinin İş Sağlığı
ve Güvenliği Genel Müdürlüğü ile İş Teftiş Kurulu Başkanlığı olduğu değerlendirilmektedir. Çalışma
Bölge Müdürlükleri ile bazı illerde kurulu iş teftiş grup başkanlıkları Bakanlığın taşra teşkilatını
oluşturmaktadır.
1. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGM)
3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında
Kanun’un 12. maddesinde İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün görevleri sayılmaktadır.
Buna göre; Genel Müdürlük, iş sağlığı ve güvenliği konularında, mevzuatın uygulanmasını sağlamak
ve mevzuat çalışması yapmak; ulusal politikaları belirlemek, bu politikalar çerçevesinde
programlar hazırlamak, etkin denetim sağlamak amacıyla gerekli önerilerde bulunmak, sonuçlarını
izlemek; standart çalışmaları yapmak, normlar hazırlamak ve geliştirmek; üretilen ve ithal edilen
kişisel koruyucu donanımların piyasa gözetimi ve denetimini yapmak, bu hususlarda usul ve
esasları belirlemek; iş sağlığı ve güvenliği ile iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi
konularında inceleme ve araştırma çalışmalarını planlamak, programlamak ve uygulanmasını
226
sağlamak ve faaliyet konuları ile ilgili yayın ve dokümantasyon çalışmaları yapmak ve istatistikleri
düzenlemek görevlerini yürütmek durumundadır.
İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü bünyesinde doğrudan iş sağlığı ve güvenliği
alanında, mevzuat hazırlama, proje çalışmaları, tanıtım, eğitim, kurumlar arası işbirliği, piyasa
gözetim ve denetimleri, yetkilendirme v.b. konularda çalışan 26 personel, Genel Müdürlüğe bağlı
olarak faaliyet gösteren İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Müdürlüğünde (İSGÜM) ise bölge
laboratuvarları ile birlikte 96 personel bulunmaktadır. Kurulan bölge laboratuvarlarının bulunduğu
iller İstanbul, Kocaeli, İzmir, Adana, Kayseri ve Bursa’dır. Bölge laboratuvarlarının çalışma alanı iş
sağlığı ve güvenliğine yönelik inceleme, araştırma ve ölçümler yapmaktır (EK 14/6: İSGGM’nin
17.09.2010 tarih ve 3756 sayılı yazısı ve ekleri).
Genel Müdürlüğün merkez ve bölge teşkilatlarında çalışan personelin branşlarına ve
uzmanlık alanlarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda sunulmuştur.
Tablo 51: İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Çalışan Personelin Branşlarına Göre Dağılımı*
Unvan
Çalışma Alanı
Sayısı
Tabib
İş sağlığı ve meslek hastalıkları
10
Uzman ve Uzm. Yrd. (Mühendislik Bölümleri)
İnceleme, araştırma, ölçüm, kişisel koruyucu 28
donanımı piyasa gözetimi/denetimi, iş güvenliği vb.
Makine, Maden, Çevre, Gıda, Kimya, İnşaat, Fizik, İş güvenliği, proje ve organizasyonlar, iş sağlığı ve 33
Endüstri Mühendisleri
güvenliği hizmetleri yetkilendirme vb.
Kimyager, Eczacı, Biyolog, Laborant, Odyolog,
İş sağlığı ve güvenliği eğitimi-proje, analiz vb.
34
Tekniker
Ölçüm, numune kabul, cihaz bakım,
9
Kaynak: İSGGM Verileri, *Tablodaki verilere idari personel dahil edilmemiştir.
Genel Müdürlüğün yapılanmasını tamamladığı 2000 yılının başlarından 2010 yılına kadar
doğrudan madencilik sektöründe gerçekleştirilen çalışmalar göz önüne alındığında konuların
esasını mevzuatın uyumlaştırılması, seminer ve bilgilendirme çalışmaları, Avrupa Birliği ile işbirliği
çerçevesinde sürdürülen projeler oluşturmaktadır.
Genel Müdürlüğün bu görevleri kapsamında, Ülkemiz ile Avrupa Birliği arasında yaşanan
gelişmelere paralel olarak AB’nin iş sağlığı ve güvenliği alanındaki müktesebatının uyumlaştırılması
için 17 adet yeni yönetmelik yayımlanmıştır. Madenlerde uygulanan iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili
mevzuata son olarak 21.02.2004 tarih ve 25380 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Yeraltı ve
Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği” ile 92/91/EEC sayılı Avrupa
Birliği Direktifi esas alınarak hazırlanan ve 22.02.2004 tarih ve 25381 sayılı Resmi Gazetede
yayımlanan “Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği”
eklenmiştir.
Bunlara ek olarak 4857 sayılı İş Kanununda değişiklik yapan 5763 sayılı Kanunla “ağır ve
tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçilerin mesleki eğitimden geçirilmiş olma mecburiyeti” getirilmiştir.
227
Uyum çalışmaları kapsamında yayımlanan yönetmeliklerin hemen hemen tamamında “risk
değerlendirmesi yapılması” zorunlu kılınmıştır.
TMMOB Maden Mühendisleri Odası işbirliği ile 2007 yılında “Madencilik Sektöründe İş
Sağlığı
ve
Güvenliği
Kampanyası”
kapsamında
Dursunbey/Balıkesir,
Ermenek/Karaman,
Gediz/Kütahya, Zonguldak, Edirne, Afyon, Erzurum ve Soma/Manisa illerinde işçi ve işveren
temsilcileri ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili kurum ve kuruluşların katıldığı eğitim seminerleri
düzenlenmiştir.
2006 Şubat ayında tamamlanan Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliğinin Güçlendirilmesi
Projesi (İSAG -I) ve devamı niteliğinde olan İSAG-II projeleri ile özellikle KOBİ’lere yaygın ve ucuz iş
sağlığı ve güvenliği hizmeti sağlamak amacıyla 2008 yılında 6 adet gezici iş sağlığı aracı hizmete
alınmıştır. Bu araçların maden sektörüne de hizmet etmesi amacı ile TTK ile mutabakat
sağlanmıştır.
7 Aralık 2006 tarihinde onaylanan ILO/WHO İş Sağlığı Ortak Komitesinin kararları ile
uyumlu olarak hazırlanmış olan “Ulusal Pnömokonyoz Önleme Eylem Planı” kapsamında, iş sağlığı
ve güvenliği alanında çalışan 58 hekime ILO Uluslararası Pnömokonyoz Radyografileri 2000
Sınıflandırması konusunda eğitim verilmiştir.
Aynı eylem planı doğrultusunda Genel Müdürlük bünyesinde “Pnömokonyoz İzleme Birimi”
kurulmuştur. İzleme Birimi tarafından hazırlanıp “Tozla Mücadele Komisyonu”na sunulan ve
Komisyonun 20.06.2008 tarihli toplantısında alınan kararlar doğrultusunda “Pnömokonyoz Tanı
Şeması” ve “Pnömokonyoz Broşürü” hazırlanmıştır. “Pnömokonyoz Tanı Şeması” afiş halinde 5000
adet bastırılarak hastanelere dağıtılmak üzere Sağlık Bakanlığına gönderilmiştir.
Ayrıca 2007–2009 yılları arasında TKİ ve ETİ Maden İşletmelerinden gelen talep
doğrultusunda toplam 112 kişiye (işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları, TMB personeli gibi)
eğitim verilmiştir.
AB Komisyonunca kabul edilen “Türkiye’de İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Şartlarının
İyileştirilmesi Projesi” kapsamında 2010 yılı içerisinde madenin de içinde olduğu pilot sektörlerde
faaliyet gösteren işyerleri arasında öncelikle iyi uygulama örneği işletmeler oluşturulması ve
sayının arttırılması hedeflenmiştir.
2010 yılı sonlarında Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Stratejisinin hazırlanması için çalıştay
düzenlenmesi, çalıştayda katılımcı olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, TTK, TKİ gibi kurum
ve kuruluşların da yer alması ile “sorun analizi” yapılması ve “strateji çerçevesi”nin geliştirilmesi
amaçlanmıştır.
Meslek hastalıklarının tanı ve tespitinde tarafların bilgilendirilmesi, duyarlılık arttırılması
ve tanı rehberlerinin hazırlanması için gereken çalışmalarının yapılması amacıyla “Türkiye’de
Meslek Hastalıkları Konusunda Tespit, Tanı ve İş Sağlığı ve Güvenliği Profesyonellerinin
Duyarlılığının Arttırılması Projesi” hayata geçirilmiştir.
228
25 Şubat 2005 tarihinde Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği alanında sosyal tarafların fikir ve
önerilerini değerlendirmek ve ulusal iş sağlığı ve güvenliği politikasına yön çizmek üzere kurulan
Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi tarafından hazırlanan 2009 – 2013 dönemi “İş Sağlığı ve
Güvenliği Politika Belgesi-II”de sunulan hedefler arasında İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Taslağının
yasalaştırılması ve diğer mevzuat çalışmalarının tamamlanması da bulunmaktadır. Söz konusu
Kanun Taslağında bazı yenilikler öngörülmüştür:
a-) Bahse konu Kanunun, kamu da dahil olmak üzere, faaliyet konularına bakılmaksızın, tüm
işyerlerine ve çalışanlarına uygulanması,
b-) İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı bulundurma gibi yükümlülüklerle ilgili 50 işçi
çalışma
kriterinin
kaldırılarak
koruyucu
ve
önleyici
hizmetlerden
bütün
çalışanların
yararlanmasının sağlanması ile özellikle iş kazaları ve meslek hastalıklarının sık görüldüğü
KOBİ’lerin iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinden daha yaygın ve etkin bir şekilde yararlanması,
c-) Aynı işyerinde iki veya daha fazla işverenin bulunması durumunda iş sağlığı ve
güvenliğine ilişkin koordinasyon sağlama yükümlülüğü getirilmesi,
d-) Asıl işverenin, alt işveren çalışanlarını denetleyebilmesi ve çalışmaları koordine etmesi,
e-) İlkyardım, yangınla mücadele, kişilerin tahliyesi, ciddi ve yakın tehlike gibi acil durumlar
için önceden planlama ve hazırlık yapma şartı getirilmesi,
f-) Ülke genelinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak ihtiyaç, öncelik, politika ve stratejiler
için öneriler geliştirmek, tavsiyelerde bulunmak üzere “Milli İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi”
kurulması, böylece iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının milli politika uyarınca koordinasyon
içinde 1 - 3 - 5 yıllık planlarla yürütülmesi,
g-) Sağlık ve güvenlikle ilgili çalışmalara katılma, çalışmaları izleme, tedbir alınmasını
isteme, tekliflerde bulunma ve benzeri konularda çalışanları temsil etmeye yetkili, bir veya daha
fazla çalışanın, iş sağlığı ve güvenliği çalışan temsilcisi olarak görev alabilmesi.
Diğer yandan söz konusu kanunun yayımlanmasını takiben Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığınca taslak olarak hazırlıkları yapılan aşağıdaki alt düzenlemelerin de uygulamaya
konulması düşünülmektedir:
-İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirme Yönetmeliği Taslağı,
-İş Ekipmanları ile Diğer Tesislerin (Donanımların/Teçhizatların) Teknik Kontrolleri
Hakkında Yönetmelik Taslağı,
-İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Ölçüm, Analiz ve İnceleme Yapacak Kişi, Kurum ve
Kuruluşlar Hakkında Yönetmelik Taslağı,
-İşçilerin İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Taslağı.
İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Müdürlüğü (İSGÜM): İş Sağlığı ve Güvenliği Genel
Müdürlüğünün alt birimi olarak İSGÜM, Hükümet ile Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) arasında
yapılan anlaşmayla Uluslararası Çalışma Şartlarını ve Çevresini İyileştirme Programı (PIACT)
229
çerçevesinde 1968 yılında kurulmuştur. İSGÜM’ün Ankara’da Merkez Müdürlüğü Laboratuvarı
yanında,
İstanbul,
Kocaeli,
İzmir,
Bursa,
Adana
ve
Kayseri
illerinde
kurulan
bölge
laboratuvarlarında iş sağlığı, iş güvenliği, iş hijyeni, deney ve kalibrasyon ile ayrıca proje ve eğitim
alanlarında çalışmalar yürütülmektedir.
İSGÜM’ün görevi, işyerlerinin sağlık ve güvenlik açısından taşıdığı riskler konusunda
araştırmalar yapmak, fizikî maruziyetleri ölçmek, laboratuvarlarda yapılan gürültü, titreşim,
aydınlatma, termal konfor şartları ve toz ölçümü işlemlerinin düzenli bir şekilde yapılması
faaliyetlerini yürütmek, işyerlerini risk değerlendirmesi, ergonomi ve kişisel koruyucu donanımlar
(KKD) konusunda bilgilendirmek, danışmanlık ve eğitim hizmetleri vermektir.
İSGÜM Bölge laboratuvarlarının ISO 17025 standardına uygun hale gelmesi için
akreditasyon çalışmaları devam etmektedir.
İSGÜM 1990 yılı itibariyle başlayan çalışmalarla, TTK ve TKİ gibi kurumların işletmelerinde
Tozla Mücadele Birimlerinin kurulması, laboratuvar hizmetleri de dahil olmak üzere bu kapsamda
çalışacak elemanların eğitimi gibi hususlarda katkıda bulunmuştur.
İSGÜM’ün hizmetleri içerisinde madencilik sektörüne yönelik toz, gürültü, titreşim
ölçümleri ve işitme testleri de yer almaktadır. Son 3 yılda İSGÜM tarafından gerçekleştirilen
madencilik sektöründe ölçüm ve analiz faaliyetlerine yönelik detaylı bilgiler tabloda gösterilmiştir:
Tablo 52: Ölçüm ve Analiz Faaliyetleri
Ölçüm
Gürültü
Toz Ölçümü
Yıllar
Sektör
Yapılan
Ölçümü
İşyeri
Metal Madenciliği
13
59
104
Kömür
2007
21
63
34
Madenciliği
Metal Madenciliği
14
37
104
2008
Kömür
18
69
28
Madenciliği
Metal Madenciliği
13
68
57
2009
Kömür
23
74
Madenciliği
Kaynak: İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü Verileri
İşitme
Testi
Titreşim
Ölçümü
110
-
-
-
220
154
-
122
-
-
-
-
Tabloda ölçüm yapılan işyerleri ile ölçümlerin uygulandığı noktalar veya kişilere ilişkin
sayılar görülmektedir. Bu verilere göre, 2007 yılında 34, 2008 yılında 32, 2009 yılında da 36 maden
işyeri İSGÜM’e toz, gürültü ve titreşim ölçümü yaptırmış, toplam 330 çalışana ise işitme testi
uygulanmıştır. Diğer taraftan İSGÜM dışında özel iş sağlığı ve güvenliği kuruluşları da işyerlerine
ortam ölçümleri ve işitme testi hizmetleri sağlamaktadır. Ancak, bu alanda faaliyet gösteren
kuruluşların sayısı ve yıllık çalışmaları ile ilgili kayıt ve istatistikler tutulmadığı için sağladıkları
hizmetlerin boyutu ve katkısı hakkında bilgi sahibi olunamamıştır.
230
2009 yılı Mayıs ayında Ankara İSGÜM ve Kocaeli Bölge Laboratuvarı için kalp–akciğer, tıbbi
laboratuvar ve işitme aracı şeklinde ikişerli olmak üzere toplam 6 adet gezici tarama aracı ve 8 adet
de numune taşıma aracı satın alınmıştır. Personel alımı ve cihaz eğitimlerinin ardından hizmete
giren gezici iş sağlığı araçları ile bu güne kadar maden sektöründe çalışan;
521 işçinin PA akciğer röntgen filmi çekimi,
228 işçinin spirometresi (solunum fonksiyon testi),
456 işçinin odyometrisi (işitme testi)
yapılmıştır (EK 15/7: İSGGM’nin 25.10.2010 tarih ve 4195 sayılı yazısı).
İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün Çalışmaları İle İlgili Tespitler
a) Genel Müdürlük; iş sağlığı ve güvenliği konularında mevzuat çalışması yapmak görevi
kapsamında yürüttüğü İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Taslağının hazırlanmasından başka,
yönetmelik çıkarma çalışmaları da yürütmektedir.
Genel Müdürlüğün yayınladığı yönetmelikler arasında başta Avrupa Birliği Konsey
Direktifleri esas alınarak hazırlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, çerçeve yönetmelik olmak
özelliği yanında çıkarılan diğer yönetmeliklerle ilişkilendirilerek yayımlanmıştır. Ancak İş Sağlığı ve
Güvenliği Yönetmeliği’nin açılan dava sonucu Danıştay 10. Dairesinin 15.06.2006 tarih ve Karar No:
2006/307 kararı ile iptal edilmesi sonrasında, çerçeve yönetmeliğin bazı maddelerinin çıkarılan
diğer yönetmeliklere gönderme yapması nedeniyle uygulamada sorunlarla karşılaşılmıştır.
Danıştay’ın iptal kararından sonra çerçeve direktifinin iç mevzuata uyumlaştırılması
amacıyla İSSGM tarafından İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Taslağı hazırlanmıştır. Ancak, kanun
taslağının (halen Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyinde sosyal taraflarca görüşülme sürecinin
devam etmesi ve yasalaşma sürecine geçilememesi nedeniyle yönetmeliklerin uygulanması ile ilgili
sorunlar ortadan kaldırılamamıştır. Bunun yanında, ilgili yönetmeliklerde değişiklik yapılamadığı
gibi taslak çalışmaları tamamlanan diğer yönetmelikler de yayımlanamamıştır.
İş sağlığı ve güvenliği alanında kanun ve yönetmeliklerin yürürlüğe girmesi, Bakanlığın
politika hedefleri açısından da çok önemli olduğundan bu yöndeki çalışmaların bir an önce
sonuçlandırılması gerekmektedir.
İş sağlığı ve güvenliği alanında kanun ve yönetmeliklerin yürürlüğe girmesi Bakanlığın
politika hedefleri açısından da çok önemli olduğundan çalışmaların hızlandırılması gerekmektedir.
Madenlerle ilgili uygulanan iş sağlığı ve güvenliği mevzuatıyla ilgili olarak;
- Mülga 1475 sayılı İş Kanunu’na göre çıkarılan “Maden ve Taş Ocakları İşletmeleri ile
Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük”, 4857 sayılı İş
Kanunu’nun Geçici 2. maddesine göre halen yürürlükte olup, bunun yanı sıra, 4857 sayılı İş
Kanununun yayımlanmasını müteakip Avrupa Birliği Çerçeve Direktifi esas alınarak hazırlanan
“Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Hakkında Yönetmelik” de
21.02.2004 tarih ve 25380 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. İş sağlığı ve
231
güvenliği yönünden her iki düzenleme arasındaki en önemli farkın anılan yönetmeliğin genel
prensipler ve önlemler ile yönlendirici bir yaklaşıma sahip olması, Tüzüğün ise daha ayrıntılı ve
kural koyan hükümler ihtiva etmesidir. Yönetmeliğin bu yaklaşımının temelinde mevzuatta her
hususun açıklanmasının mümkün olmadığından hareketle, her işyerinde sistematik bir çalışma ile
riske odaklı kaza önleme tedbirlerinin işveren tarafından bizatihi belirlenmesi ilkesi yatmaktadır.
Hâlihazırda iş sağlığı ve güvenliği teftişlerinin de söz konusu yaklaşım paralelinde olması
öngörülmektedir. Ancak, yönetmeliğin uygulanmasına yardımcı olacak sair düzenlemelerin
(uygulama rehberleri, risk değerlendirme esasları, vb.) çıkarılamaması nedeniyle teftişlerde Tüzük
hükümlerine müracaat edildiği belirlenmiştir.
- Benzer şekilde, Maden ve Taş Ocakları İşletmeleri ile Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı
ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün ilgili hükümlerine dayanılarak Çalışma ve Sosyal
Güvenliği Bakanlığı tarafından aşağıdaki yönetmelikler çıkarılmıştır:
-Grizulu ve Yangına Elverişli Ocaklarda Alınması Gereken Tedbirler Hakkında Yönetmelik
(Yürürlük: 1996),
- Yeraltı Maden İşletmelerinde Elektrikli Lokomotiflerin Kullanılması Hakkında Yönetmelik
(Yürürlük:1997),
- Grizulu Ocaklarda Elektrik Enerjisi Kullanılması Hakkında Yön.(Yürürlük: 1997),
- Deniz, Göl veya Nehir Altında Bulunan Madenlerdeki Çalışmalar Hakkında Yönetmelik
(Yürürlük: 1997),
-Maden ve Taşocakları İşletmeleri ve Tünel Yapımında Tozla Mücadele İle İlgili Yönetmelik
(Yürürlük: 1990).
Bahse konu yönetmelikler yürürlükte olmakla birlikte, gerek bu düzenlemelerle getirilen
kriterlerin uygulanmasının getireceği yüksek maliyet gerekse belli ölçek ve türdeki işyerlerine
yönelik hususlar içermesi nedeniyle uygulanma alanına tamamen geçirilemediği belirlenmiştir.
- Madenlerde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hükümler çeşitli alt düzenlemelere dağılmış
şekilde yer almaktadır. Hâlihazırda, İSG mevzuatı Maden ve Taş Ocakları İşletmeleri ile Tünel
Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğü ve bu Tüzüğe
dayanılarak çıkarılan yönetmelikler ile 4857 sayılı İş Kanunu’nun yürürlüğe girdikten sonra AB
direktifleri paralelinde çıkarılan yönetmeliklerden oluşmaktadır. 4857 sayılı İş Kanunu uyarınca
yürürlüğe giren yönetmeliklerde risk değerlendirme ve önleme yaklaşımına uygun hükümler yer
almasına karşılık Tüzük’te kuralcı hükümler olması, birbiri ile ilişkisi zayıf ve farklı kapsamda
düzenlemeler ihtiva eden bir mevzuat ortaya çıkmıştır. Ayrıca, mevzuatta pratikte uygulama imkânı
kalmayan veya ikame değişikler sonucu atıl kalan çeşitli hükümler de bulunmaktadır. Mevcut
durumun iyileştirilmesi için mevzuat alt yapısının günümüzde iş sağlığı ve güvenliği yönünden
232
ulaşılan gelişmelere uygun şekilde tekrar değerlendirilmesi ve oluşturulacak bir ortak akıl
zemininde eksiklilerin giderilerek mevzuatın olabildiğince tekleştirilmesi gerekmektedir.
- Avrupa Birliği Direktifi esas alınarak hazırlanan ve 21.02.2004 tarihinde yayımlanan
“Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği” ve 22.04.2004
tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren “Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik
Şartları Yönetmeliği”nin uygulanmasına yönelik olarak işçi–işveren birlikleri ve sivil toplum
kuruluşları ile işbirliği içerisinde rehber veya uygulama kılavuzlarının (code of practice)
hazırlanması gerekmektedir.
b) İSGGM, ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve koordinasyonu sağlamak
görevi kapsamında çeşitli işbirliği faaliyetleri yürütmektedir.
Bu kapsamda çeşitli ülkelerle protokoller yapılmış, kongre hazırlıkları yürütülmüştür.
Almanya İnşaat Sektörü Meslek Sandığı İşbirliği Protokolü: İnşaat sektörü çalışanlarının bilgi
ve bilinç düzeyini yükseltmek, bu alanda yönetici, uzman ve eğiticilerin niteliklerini geliştirmek,
ortak projeler yapmak ve nihai hedef olarak bu sektörde iş sağlığı ve güvenliği şartlarını
iyileştirmek amacıyla Almanya İnşaat Sektörü Meslek Sandığı ile Bakanlık arasında 2007 yılında
başlatılan işbirliği çalışmaları devam etmektedir. Bu çerçevede yıl içinde “Yapı Taşları Dergisi”nin
basımı yapılarak sosyal taraflara ve Almanya’da çalışan Türk işçilerine dağıtılmıştır.
Almanya İş Sağlığı ve Güvenliği Akademisi İşbirliği Protokolü: İSGGM uzmanları ve
eğiticilerinin niteliklerinin geliştirilmesi, uluslararası normlara uygun, kaliteli ve etkin nitelikte
ortak eğitimler ve projeler yürütülmesi amacıyla, 2006 yılında başlatılan işbirliği çalışmaları 2009
yılında 3 yıl daha uzatılmış ve karşılıklı uzman değişimleri yapılarak Projenin amacına yönelik
teknik eğitim çalışmaları sürdürülmüştür.
Bunun yanında ülkemizde 2011 yılında düzenlenecek Dünya İş Sağlığı ve Güvenliği
Kongresi için hazırlık çalışmaları sürdürülmektedir.
c) Genel Müdürlüğün “Standart çalışmaları yapmak, normlar hazırlamak ve
geliştirmek”
görevi
kapsamında
yürüttüğü
faaliyetlerin
yeterli
düzeyde
olmadığı/artırılması gerektiği değerlendirilmektedir.
Örneğin bu kapsamda sayılabilecek genel olarak işyerlerinde ve daha özelde de madenlerde
uygulanabilecek,
uygulama
ve
denetimde
yeknesaklığı
sağlayabilecek
uygulama
rehberlerinin/kılavuzlarının (Code Of Practice) hazırlanmamış olması, bu konuda iyi uygulamalara
sahip bazı ülkelerde kullanılan bu kılavuzların (ülkemiz şartları da gözetilerek) henüz Türkçe’ye
aktarılamamış olması önemli bir eksiklik olarak görülmektedir. Uygulama kılavuzlarının yabancı
kaynaklardan da yararlanılmak suretiyle hazırlanması da yeterli olmayacak, bu rehberlerin
sektörün bütün paydaşlarına (işçilere, işverenlere, denetimle görevli kamu görevlilerine)
anlatılması da gerekecektir.
233
d) İş sağlık ve güvenliği ile ilgili daha önce çıkmış, ancak Danıştay tarafından bazı
maddelerinin yürürlülüğünün durdurulması sebebi ile iptal edilen ikincil mevzuat (İşyeri
Hekimlerinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik ve İş Güvenliği
Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik) İş Sağlığı ve Güvenliği
Genel Müdürlüğünce sürdürülen çalışmalar ve Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak 27.11.2010
tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu yönetmelikler ile birlikte İş
Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği de aynı zamanda çıkarılmıştır. Bu yönetmelikler iş
güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi görevlendirilmesi ve işyeri sağlık ve güvenlik birimi kurulması
hususları yeniden düzenlenmiştir. Ancak, Yönetmelikler ile getirilen hükümlerin en az elli işçi
çalıştıran işyerlerinde uygulanması nedeniyle 1–49 işçi çalıştıran işyerlerinin yasal olarak aynı
yükümlülükleri yerine getirmeleri istenemeyecektir. Bu durumda özellikle riski yüksek ciddi sayıda
işyerinin kapsam dışında tutulduğu söylenebilir. Nitekim SGK tarafından yayınlanan 2010 yılı
temmuz ayı istatistiklerine göre maden sektöründe 1–49 işçi istihdam eden toplam 5.246 işyeri
bulunmaktadır. 50-249 işçi istihdam eden işyerlerinin sayısı ise 348’dir. Dolayısıyla, KOBİ sınıfında
toplam 5.594 işyerinin %93.7’si 1-49 işçi çalıştıran işyerlerinden oluşmaktadır.
Benzer şekilde 0-249 aralığında toplam 86.880 işçisi olan KOBİ sınıfındaki işyerlerinin
%62’si 1-49 işçi istihdam eden ve toplam işçi sayısı 53.377 olan işyerlerinden oluşmaktadır. Bu
oranlar, maden sektöründe 1–49 işçi çalıştıran işyerlerinin önemli yer tuttuğu ve yükümlülükler
açısından ihmal edilemez öneme sahip olduklarını göstermektedir (EK 14/10: İSGGM’nin 17.09.2010
tarih ve 3756 sayılı yazısı).
Sonuç olarak, ÇSGB 2009 – 2013 dönemi “İş Sağlığı ve Güvenliği Politika Belgesi-II”de
sunulan hedefler arasında da belirtildiği üzere “İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı bulundurma
gibi yükümlülüklerle ilgili 50 işçi çalışma kriterinin kaldırılarak veya iş kazaları ve meslek
hastalıklarının sık görüldüğü sektörlere özel hükümler getirilerek, KOBİ çalışanlarının iş sağlığı ve
güvenliği hizmetlerinden daha yaygın ve etkin bir şekilde yararlanması” yönünde yasal
değişikliklerin yapılması yararlı olacaktır.
e) Genel Müdürlüğün “Üretilen ve ithal edilen kişisel koruyucu donanımların piyasa
gözetimi ve denetimini yapmak, bu hususlarda usul ve esasları belirlemek” görevi kapsamında
piyasada CE işareti taşımayan kişisel koruyucuların azaltılması hedeflenmektedir. 2009 yılı
içerisinde Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Konya ve Kayseri’de toplam 87 orta ve büyük ölçekli
işyerinde piyasa gözetimi ve denetimi gerçekleştirilmiştir. Yapılan denetimlerde 409 ürün
denetlenmiş, bunlardan 278 (% 68)’inin teknik düzenlemelere uygun olduğu, 131 (%32)’inin ise
teknik düzenlemelere uygun olmadığı (CE işareti ve kullanım kılavuzu taşımadığı) tespit edilmiştir.
Kanunun Genel Müdürlüğe yüklediği bu görevin hakkıyla yerine getirilmesi halinde maden
ocaklarında alınacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin ihtiva ettiği donanımın daha güvenli ve
etkili kullanımı ile kazaların azaltılmasına ciddi katkılarda bulunmak mümkün olacaktır
234
Bunun yanında iş sağlığı ve uzmanlığı eğitimi verecek kuruluşların denetimi uygulanmasına,
ilgili yönetmeliğin Kasım/2010 tarihinde çıkarılması nedeniyle Genel Müdürlük tarafından yakın
zamanda başlanacağı ifade edilmiştir.
f) Meslek hastalıklarının önlenmesi kapsamında Genel Müdürlük bünyesinde araştırma ve
ölçüm hizmetleri sunan İSGÜM’ün son üç yılda madencilik sektörüne yönelik 30–40 işyerinde
ortam ölçümü gerçekleştirebildiği, bu verilerin sektörde faaliyet gösteren işyerlerine oranla çok
küçük bir değer ifade ettiği görülmektedir. Öte yandan İSGÜM dışında ortam ölçümü ve sağlık
kontrolleri üzerine faaliyet gösteren kuruluşların (verem savaş derneği, sağlık poliklinikleri, ortak
sağlık birimleri vb.) bu sektördeki çalışmalarını izleyecek ve ölçecek düzenlemeler mevcut olmadığı
için maden işyerlerinin ne kadarında mesleki risklerin belirlenebildiği gibi bir sorun ile karşı
karşıya kalınmaktadır. İşyeri ortam ölçümlerinin yapılması, mesleki maruziyetlerin belirlenmesi
açısından risk değerlendirmesi kapsamı içinde mütalaa edilmekte ve mevzuatta da önem verilen
hususlar arasında gelmektedir. Ancak, alandan sağlanan verilerin sağlıklı olmaması ve
işyerlerindeki ölçümlerin son derece yetersiz kalması, mevzuatta bu konuda işverenleri zorlayıcı
yeni hükümlerin getirilmesine ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bu yönde, işyerlerinde ortam
ölçümlerinin yapılması ve tekrarlanması hususunda mevzuata süre kriteri konulması, halen talebe
göre hizmet yürüten İSGÜM’ün işyerlerinde ölçüm yapmaya res’en yetkili kılınması, maden işyerleri
ile daha sıkı iletişim ve işbirliğinin kurularak hizmetin yeterli düzeye çıkarılması ve aynı hizmeti
sunan diğer kuruluşların çalışmalarının izlenmesi için kayıt sistemi geliştirilmesi gerekmektedir
g) İşçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili istatistiklerin içerdiği verilerin çoğu kez gerçek durumu
yansıtmaktan uzak olduğu, güvenilir ve tutarlı olmadığı, Genel Müdürlüğün bu konuda herhangi bir
çalışma da yapmadığı değerlendirilmiştir. Zira Genel Müdürlüğün herhangi bir biriminin iş sağlığı
ve güvenliği ile ilgili verilerini toplamak, düzenlemek, yenileyerek güncel halde bulundurmak, bu
verileri politika yapıcıların, idari karar vericilerin, araştırmacıların ve kamuoyunun kullanımına
sunmak yönünde bir faaliyetinin bulunmadığı, aksine Genel Müdürlüğün bu alanda SGK verilerini
kullandığı anlaşılmıştır. Oysa SGK verileri -kendi kullanımı açısından anlamlı olmakla birlikte- iş
kazalarının ve meslek hastalıklarının vuku bulduğu zaman bakımından gerçek durumu
yansıtmamakta (güncel olmamakta), ayrıca bütün vakaları da kapsamamaktadır. Örneğin; SGK
2009 İstatistik yıllığında "Tablo 16- 2009 Yılında İşlemi Tamamlanan İş Kazaları, Meslek Hastalıkları,
Sürekli İş Göremezlik, Ölüm Vak'aları ve Standardize İş Kazası Oranlarının Faaliyet Gruplarına ve
Cinsiyete Göre Dağılımı" başlığı altında “Kömür ve Linyit Çıkartılması” faaliyet grubunda iş kazası
sonucu toplam ölüm sayısı 3 olarak belirtilmiştir. Oysa sadece 2009 Aralık ayında
Mustafakemalpaşadaki kazada 19 madenci hayatını kaybetmiş olup, SGK istatistikleri bunu
yansıtmamaktadır. Çünkü bu kazaya ilişkin SGK işlem süreci 2009 yılı içinde tamamlanmamıştır.
Kanun’un 12. maddesinin kendisine verdiği açık göreve rağmen Genel Müdürlüğün SGK verilerini
235
almakla yetinmesi doğru bir tutum olarak görülmemektedir. Bu durum, ülkemizde meydana gelen
iş kazaları ile meslek hastalığı vakalarının mevzubahis Genel Müdürlük tarafından güncel olarak
takip edilemediğinin veya takip etme gereğinin duyulmadığının bir göstergesi olarak
değerlendirilmektedir. Sürekli takip edilemeyen bir alanın etkin biçimde yönetilemeyeceğini
söylemek yanlış olmayacaktır.
Esasen güvenilir ve güncel verilerin temini sorunu sadece İSGGM’nin sorunu olmayıp,
konuyla ilgili diğer kurum ve kuruluşları da ilgilendiren ülke çapında bir sorundur. Ülkemizde
meydana gelen iş kazaları ile tespit edilen meslek hastalığı vakalarını bütün özellikleri ile takip
etmeye müsait bir veri tabanı oluşturulması verilere dayalı çağdaş yönetimin bir gereği olarak
değerlendirilmeli, multidisipliner bir yaklaşımla, konunun bütün uzmanlarının katılımının
sağlandığı ortak akıl çalışmaları ile böyle bir sistemin nasıl kurulabileceği araştırılmalı ve en kısa
zamanda hizmete sokulması hedeflenmelidir.
2. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının görevleri arasında bulunan çalışma hayatının
denetimi görevi İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yürütülmektedir. Bu denetim görevinin
uluslararası dayanağı, ILO tarafından 11.07.1947 tarihinde kabul edilen 81 sayılı “Sanayi ve
Ticarette İş Teftişi Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmesi”dir. Türkiye, bu sözleşmeyi 13.12.1950
tarih ve 5690 sayılı Kanun ile onaylamıştır.
81 sayılı Sözleşmede özetle; sanayi ve ticari işyerleri için bir denetim sisteminin
oluşturulacağı, iş teftişinin üye ülkelerin yönetsel yapılarının imkân verdiği ölçüde merkezi bir
makamın gözetim ve denetimine bağlı olarak yürütüleceği, teftiş personelinin yeterli güvence
sağlanmış,
hükümet
değişiklikleri
nedeniyle
ve
uygunsuz
diğer
harici
tesirlere
tabi
bulunmamalarını sağlayacak şekilde bir statü ve hizmet şartlarından faydalanan kamu
memurlarından oluşacağı, müfettiş sayısının denetim görevlerini etkin olarak gerçekleştirecek
düzeyde, denetlenecek işyerlerinin sayı ve özellikleri, işçi sayısı, denetim mevzuatının genişliği ve
denetçinin kullanımına sunulan imkânlar dikkate alınarak belirleneceği hükümleri yer almaktadır.
İş teftişi, çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın uygulanmasının devlet tarafından denetlenmesi,
teftişi ve izlenmesine verilen genel isimdir. İş teftişinin temel amacı çalışanları korumak, çalışma
yaşamıyla ilgili mevzuatın uygulanıp uygulanmadığını izlemek ve denetlemektir.
Dünyada hemen hemen bütün ülkelerde, görev alanı ve kapsamı farklılık gösterse de, bu
denetim görevi devlet otoritesini kullanmaya yetkili ve çalışmalarında her türlü siyasi ve diğer
baskılardan bağımsız iş müfettişleri tarafından yerine getirilmektedir.
İş teftiş birimleri, gerek iş sağlığı ve güvenliği alanında gerekse çalışma şartlarının işçiler
açısından iyileştirilmesi konularında sosyal taraflar arasında köprü vazifesi görerek çalışma
barışına katkıda bulunmaktadır.
236
4857 sayılı İş Kanununun “Devletin Yetkisi” başlıklı 91. maddesinde; “Devlet çalışma
hayatı ile ilgili mevzuatın uygulanmasını izler, denetler ve teftiş eder. Bu ödev Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığına bağlı ihtiyaca yetecek sayı ve özellikte teftiş ve denetlemeye yetkili iş
müfettişlerince yapılır. Askeri işyerleriyle yurt güvenliği için gerekli maddeler üretilen işyerlerinin
denetim ve teftişi konusu ve sonuçlarına ait işlemler Milli Savunma Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığınca birlikte hazırlanacak yönetmeliğe göre yürütülür.” denilmektedir.
Kanun’un 15. maddesi ile çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın denetlenmesi ve teftişi görevinin
yürütülmesi Bakan adına İş Teftiş Kurulu Başkanlığına aittir.
İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, 3146 sayılı Kanun ve İş Teftiş Tüzüğü’nün 10. maddesi uyarınca;
a-) Çalışma hayatı ile ilgili mevzuat çerçevesinde programlı veya program dışı teftiş,
inceleme, soruşturma yapmak, gerekli önlemleri almak veya aldırmak,
b-) İş teftişiyle ilgili mevzuat çalışması yapmak ve mevzuatta görülen boşluk ve
aksaklıkların giderilmesi için alınması gerekli önlemler konusunda görüş bildirmek,
c-) İş teftişiyle ilgili istatistikleri tutmak ve değerlendirmek,
d-) Mevzuatta öngörülen ve Bakanlık makamınca verilen diğer işleri yapmak
görevlerini üstlenmiştir.
İş Teftiş Kurulu, Bakanlığın danışma ve denetim birimleri arasında yer almakta olup bir
başkan ile baş iş müfettişleri, iş müfettişleri ve iş müfettiş yardımcılarından oluşmaktadır.
İş Teftiş Kurulu Başkanlığının idari yapılanması; merkezde bir başkan ve üç başkan
yardımcısı ile merkeze bağlı 10 ayrı ilde oluşturulmuş grup başkanlıkları ve onlara destek veren
bürolar şeklinde oluşturulmuştur. Denetim görevleri İş Teftiş Kurulu Başkanlığına bağlı grup
başkanlıklarındaki baş iş müfettişi, iş müfettişi ve yetkili iş müfettişi yardımcıları tarafından
doğrudan Bakana bağlı olarak yürütülmektedir.
İş müfettişlerinin görev ve yetkileri şunlardır:
-İşyerlerindeki çalışma şartları ile üretim ve yapım yöntemlerini incelemek,
-Mevzuatın tutulmasını veya bulundurulmasını öngördüğü kayıt ve belgeleri incelemek,
işyerinde kullanılan makine, aygıt, tesis vb. ile yapımda kullanılan maddelerin iş sağlığı ve güvenliği
bakımından zararlı, tehlikeli ve mevzuata uygun olup olmadıklarını incelemek,
-Görevlerini yaptıkları sırada İş Kanununa göre suç sayılan eylemlere rastladıklarında bu
durumdaki işçileri çalışmaktan alıkoymak,
-İşçilerin sağlığı ve güvenlikleriyle ilgili yakın tehlikeler tespit edilmesi halinde tehlike
gösteren makine, tesis veya bölümlerde 4857 sayılı İş Kanununun 79. maddesi uyarınca
işyerlerinde işin durdurulmasına veya işyerinin kapatılmasına dair hükümlerin uygulanmasını
sağlamak,
237
-Teftişe tabi olan veya tabi olduğu kanısına varılan işyerlerine ve eklentilerine, gündüz ve
gecenin çalışılan herhangi bir saatinde işveren veya işveren vekillerine önceden haber vermeden
girmek ve teftiş görevinin yerine getirilmesi işyerinin açılıp inceleme yapılmasını gerektiriyorsa,
yasal bir sakınca olmamak şartıyla, kapalı olan işyerlerini işveren veya vekiline açtırıp gerekli
gördüğü incelemeyi yapmak.
a-) İş Teftiş Kurulunun Denetim Yöntemi ve İşleyişi
İş Teftiş Kurulu Başkanlığının ve iş müfettişlerinin çalışma yöntemleri İş Teftiş Tüzüğü, İş
Teftiş Kurulu Yönetmeliği ve Bakanlığın 2006/9 sayılı Genelgesi ekindeki İş Teftiş Rehberinde
düzenlenmiştir.
İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca, her yıl grup başkanlarının katıldığı bir toplantı ile bir sonraki
yılın “Genel Çalışma Planı” hazırlanmaktadır. Genel çalışma planında; ulusal politika, önceki yıllara
ait teftiş programlarının uygulanmasından elde edilen veriler, mevzuatta yapılan değişiklikler vb.
hususlar göz önünde bulundurularak sonraki yıl veya yıllara ait teftiş hedefleri belirlenmektedir.
İş teftiş grup başkanlıkları da Genel Çalışma Planı ve ilkelerini göz önünde bulundurarak
aylar itibariyle iş kollarına ve meslek kodlarına göre belirlenen işyerlerini içeren “yıllık teftiş
programları”nı hazırlamaktadır. Yıllık programların hazırlanmasında “projelendirilmiş teftişler” ve
“tarama teftişleri”ne de yer verilebilmektedir.
İşin yürütümü ile iş sağlığı ve güvenliği yönünden yıllık teftiş programları; iş gücü,
denetlenecek işyeri sayısı ve büyüklükleri, işçi sayısı (emek yoğun işler), işin niteliği, işçi
şikâyetleri, iş kazalarının nitelik, yoğunluk, sıklık ve yaygınlığı göz önünde bulundurularak
belirlenen ilkeler doğrultusunda yıllık olarak hazırlanmakta, sendika üye sayısı tespiti, işkolu
tespiti, iş kazaları, meslek hastalıkları, işletme belgesi talepleri gibi program dışı denetimler de yıl
içinde dikkate alınarak birer aylık dönemler halinde uygulanmaktadır.
Yıllık teftiş programları İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca incelendikten sonra, Bakan onayına
sunulmakta, onayın grup başkanlıklarına bildirilmesini müteakip aylık olarak uygulamaya
konmaktadır.
Aylık programların hazırlanmasında iş uyuşmazlıkları, şikâyet, ihbar, işletme belgesi, iş
kazası ve meslek hastalığı bildirimlerinin incelenmesine öncelik verilmektedir. Ancak ölüm,
maluliyet, ağır yaralanma ve uzuv kaybı ile sonuçlanmadığı anlaşılan daha basit nitelikli iş
kazalarına ilişkin bildirimler, grup başkanlıklarınca değerlendirildikten sonra ilgili bölge
müdürlüklerine iade edilebilmektedir.
Aylık teftiş programını alan müfettişler, teftişe başlamadan önce işyerinin bağlı olduğu
Bölge Müdürlüklerinde bulunan dosya, belge ve kayıtları; özellikle, iş sağlığı ve güvenliği yönünden
yapılan genel ve kontrol teftişleri ve bu teftişler sonucunda yapılan işlemleri, işyerinde önceki
yıllarda meydana gelen kazalara dair rapor ve istatistikleri incelemektedir.
238
İş müfettişleri, iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftişlerde işyerinin yeri ve konumu,
üretim yöntemi, şekil ve süreçleri ile kullanılan teknolojinin özelliklerini de göz önünde
bulundurarak işyerinin sağlık ve güvenlik şartlarının ilgili bütün mevzuat hükümlerine uygun olup
olmadığının tespitini yapmakta, işin yürütümü yönünden yapılan teftişlerde ise bireysel ve toplu iş
ilişkilerinden kaynaklanan uyuşmazlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi yönünde konu ile
ilgili görülen tüm defter, kayıt ve belgeleri incelemek ve gerekirse ilgili görülen kişilerin ifadelerine
başvurmak suretiyle tespitlerde bulunmaktadır.
İş müfettişleri iş mevzuatının tüm hükümlerine uyulup uyulmadığını denetlemekten
sorumludurlar. İlke olarak iş müfettişleri, işverenin, mevzuattan kaynaklanan denetleme,
bilgilendirme ve eğitim verme yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini inceler ve ilk kez
denetim yapılıyorsa ilgililere rehberlik amaçlı aydınlatıcı bilgiler verirler.
Teftişlerde tespit edilen mevzuata aykırılıklar ile müfettişin gerekli gördüğü diğer hususlar
için tespit tutanağı düzenlenir. Teftiş sonucunda –teftişin türüne göre- Genel Teftiş Raporu, Kontrol
Raporu veya İnceleme Raporu düzenlenir. Düzenlenen raporlar rapor tarihini izleyen 3 (üç) işgünü
içerisinde grup başkanlığına teslim edilir. Raporun grup başkanı veya görevlendireceği
müfettişlerden oluşan “Rapor Değerlendirme Komisyonu” tarafından değerlendirilmesini müteakip
ilgili bölge/şube çalışma müdürlüğüne havalesi yapılır.
İş sağlığı ve iş güvenliği ile işin yürütümü yönünden teftiş ve denetim faaliyetlerine ait
veriler işyerlerinin bulundukları Bölge Müdürlüklerindeki işyeri dosyalarında muhafaza edilir.
b-) İş Teftiş Kurulunca Yürütülen Teftiş ve İnceleme Çeşitleri
İş müfettişlerinin görev alanına İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinin tamamı ile işçi ve
işveren ilişkilerinde, toplu iş sözleşmeleri ve bireysel iş sözleşmelerinden kaynaklanan çalışma
mevzuatına ilişkin tüm uyuşmazlıklar ile işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği mevzuat hükümlerine
uyulup uyulmadığının denetlenmesi girmektedir.
İş teftişi konusunda iki temel yaklaşımdan bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi
tepkisel (reaktif) yaklaşım, diğeri önleyici (proaktif) yaklaşımdır. Tepkisel yaklaşımla teftiş, işçi
şikâyetleri, bireysel iş uyuşmazlıkları, iş kazaları, meslek hastalıkları gibi olaylar neticesinde
yapılan teftişlerdir. Önleyici teftiş ise olumsuzlukları önlemeye yönelik olarak iş teftiş birimince
önceden belirlenen programlara göre yapılan denetimlerdir. Önleyici denetimlerde esas olan,
işyerlerinde iş kazası veya meslek hastalığı oluşmadan veya çalışma ilişkileriyle ilgili sorunlar
ortaya çıkmadan gerekli tedbirleri aldırmaktır. Kontrol teftişleri de önleyici denetimlerde yapılan
tespitlerin gereğinin ne derece yerine getirildiğini anlamaya yönelik olup, fonksiyonu itibariyle
önleyici teftişin tamamlayıcı bir parçasıdır.
İşyerlerinde işin yürütümü ve iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetim yapan teknik ve
sosyal iş müfettişlerince gerçekleştirilen teftiş/denetim türleri aşağıda kısaca açıklanmaktadır.
239
Genel Teftiş: İşyerinde işin yürütümünde çalışma hayatına ait bütün mevzuat hükümlerine
uyulup uyulmadığı yönünden yapılan teftiştir.
İş sağlığı ve güvenliği yönünden ise işçilerin sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürecek
hususlar ile iş kazası ve meslek hastalığı sebeplerini tespit ve önlemeye yönelik olarak iş sağlığı ve
güvenliği mevzuat hükümlerine uyulup uyulmadığı açısından yapılan teftiştir.
Kontrol Teftişi: İşin yürütümü ve/veya iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan genel
inceleme teftişi sonucunda tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların verilen süre sonunda
yerine getirilip getirilmediğinin kontrolü amacıyla yapılan teftiştir.
İnceleme Teftişi: İşin yürütümü ile ilgili yapılan ihbarlar, işçi şikâyetleri, kısa çalışma ve
kısa çalışma ödeneği talebinin uygunluğunun tespiti, işkolu tespiti, işçi sayısı ile sendika üye
sayısının tespiti, grev oylaması, grev ve lokavt dışı kalacak işçilerin tespiti ve bu gibi Kurul
Başkanlığına veya gruplara incelenmek üzere intikal ettirilen konulardan teftiş hizmetiyle bağdaşır
nitelikte olanlarla ilgili yapılan teftiştir.
Bir başka deyişle inceleme teftişi; iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan ihbar, şikâyet, iş
kazası, meslek hastalığı, işletme belgesi talepleri veya teftiş esnasında gerek görülmesi halinde
yahut Kurul Başkanlığına veya gruplara incelenmek üzere intikal ettirilen iş sağlığı ve güvenliğini
ilgilendiren diğer konulardan genel ve kontrol teftişler dışında kalan iş teftiş hizmetiyle bağdaşır
nitelikte olan konularda yapılan teftiştir.
Resen Teftiş: Müfettişler, iş mevzuatı ile ilgili hükümlerin uygulanmasının gecikmesi
halinde düzeltilmesi mümkün olmayacak önemde aykırılıklar veya çalışanlar için yakın, acil ve
hayati bir tehlike bulunduğuna dair mülki amirlikler, mahalli idareler veya ilgili diğer kişi ve
kurumlardan duyum aldıkları, gözlemledikleri veya gördükleri işyerlerinde resen teftiş yapmaya
yetkilidir.
İş teftiş politikası oluşturulurken önleyici teftişlere, tepkisel teftişlere oranla daha fazla yer
vermek gerektiği hususu genel kabul gören bir husustur. Bu itibarla, AB ülkeleri ve diğer gelişmiş
ülkeler önleyici teftişlere daha fazla önem vermektedirler.
240
c-) İş Teftiş Kurulu Başkanlığının İş Yükü
İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 2006-2009 yıllarında gerçekleştirilen denetimlere ilişkin
veriler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 53: İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 2006-2009 yıllarında Gerçekleştirilen Denetimler
Teftiş Türleri
İş Sağlığı ve Güvenliği Yönünden
İşin Yürütümü Yönünden
(Teknik İş Müfettişlerince)
(Sosyal İş Müfettişlerince)
2006
2007
2008
2009
2006
2007
2008
2009
Genel
16.245
10.625
7.666
6.082
5.897
4.902
3.691
592
Kontrol
4.196
1.231
1.496
1.011
871
1.038
839
488
27.209
36.104
34.589
35.306
İnceleme
İşletme Belgesi
İnceleme türü teftişler aşağıdaki şekildedir.
-
6.082
6.475
5.352
-
-
-
-
4.983
6.782
5.598
5.739
-
-
-
-
Meslek Hastalığı
87
138
151
433
-
-
-
-
Şikayet
136
551
348
370
-
-
-
-
Diğer
970
2091
1709
722
519
-
-
-
26.617
27.500
23.443
19.709
34.496
42.044
39.119
36.386
İş Kazası
Toplam
Kaynak: ÇSGB İlgili Yıllar Faaliyet Raporları
Tablodaki verilere göre iş müfettişleri genel ve kontrol teftişleri yanı sıra daha ağırlıklı
oranda kendi alanlarına mahsus inceleme teftişleri gerçekleştirmişlerdir. İşyerlerinde gerek iş
sağlığı ve güvenliği, gerekse işin yürütümü yönünden yapılan inceleme teftişleri konularına göre
belirli ve bireysel konuları içerdiğinden, bu tür teftişlerin iş kazaları ve meslek hastalıklarının
önlenmesinde etkisinin zayıf kaldığı düşünülmektedir. Çünkü iş kazası, meslek hastalığı, şikayet,
sosyal veya ücret haklarının iadesi gibi konularda gerçekleştirilen teftişler, amacı itibariyle söz
konusu kişi veya olayla sınırlı kalarak incelenmekte, iş mevzuatının sadece incelemenin konusu ile
ilgili düzenlemeleri kayda alınmaktadır. İşyerinin ve çalışanların tümünü kapsamamaktadır.
İş Kanunu ve mevzuatının tüm genel hükümlerinin uygulatılması ile ilgili teftişler, ancak
genel teftişler ve arkasından gerçekleştirilen kontrol teftişleri ile mümkün olabilmektedir.
Genel bir görüşe göre, iş sağlığı ve güvenliğine yönelik genel ve kontrol teftişleri azaldıkça iş
kazası, meslek hastalığı ve işçi şikâyeti incelemelerinin sayısı artmaktadır. Tablodaki veriler de bu
görüşü desteklemektedir. Zira 2009 yılındaki genel ve kontrol teftişleri 2006’ya göre azalırken iş
kazaları incelemelerinde artış kaydedildiği görülmektedir. Bu durumun tersi de geçerli olup, iş
kazası türündeki inceleme teftiş sayısının yüksek olduğu 2009 yılında, görevlendirme
yapılamamasından dolayı genel ve kontrol teftiş sayılarının azaldığı anlaşılmaktadır.
d-) İş Teftiş Kurulunun Personel Durumu
İş Teftiş Kurulunun personel sayısı, personelin dağılımı ve branşları denetim hizmetinin
etkinliği bakımından önem taşımaktadır. İş müfettişlerinin sayı, branş, grup başkanlıkları arasında
dağılım ve iş planlaması bakımından yaşanan sorunlar ve çözüm önerileri aşağıda irdelenmektedir:
1.
İş
müfettişi
sayısının
genel
olarak
iş
yüküne
241
göre
yetersiz
olduğu
Merkezde Bakanlık İş Teftiş Kurulu Başkanlığı ve taşrada Grup Başkanlıkları şeklinde
teşkilatlanan İş Teftiş Kurulu bünyesinde 2011 yılı Mart ayı itibariyle 202 teknik, 260 sosyal olmak
üzere 462 Baş/İş müfettişi, görev yapmaktadır. Ayrıca İş müfettişlerinin emeklilik, istifa vb.
nedenlerle sayılarının hızla azalması üzerine 2008, 2009 ve 2010 yıllarında düzenlenen sınavlarla
252 teknik, 107 sosyal olmak üzere 359 iş müfettiş yardımcısı göreve başlamış bulunmaktadır.
2011 yılında da açılacak yeni sınavla kadro sayılarının arttırılması planlanmaktadır (EK 16/12: ÇSGB
İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 01.10.2010 gün ve 48296 sayılı yazısı).
Yıllara göre müfettiş sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 54: Yıllara Göre Müfettiş Sayıları
Müfettiş Sayıları
2006
2007
2008
2009
2010
2011
616
595
579
587
653
821
Kaynak: İş Teftiş Kurulu Verileri
İş müfettişi sayılarının 2008’li yıllara kadar azaldığı, bu yıldan sonra tekrar artmaya
başladığı görülmektedir.
Uluslararası Çalışma Örgütünün iş teftiş sistemine ilişkin standartlarında çalışan işçi
sayısına göre istihdam edilmesi beklenen iş müfettişi oranı;
Gelişmiş bir piyasa ekonomisi için: 1/10.000,
Geçiş ekonomisi için: 1/20.000,
Daha az gelişmiş ülkeler için: 1/40.000 olarak kabul edilmektedir.
Sosyal Güvenlik Kurumunun 2010 yılı Ekim ayı verilerine göre ülkemizde 1.298.432
işyerinde toplam 9.992.591 kayıtlı çalışan bulunmaktadır. Bu sayı dikkate alındığında iş sağlığı ve
güvenliği yönünden denetim yapan her bir müfettişe yaklaşık 50.000 kayıtlı çalışan düşmektedir.
Ülkemizde kayıt dışı istihdam edilenlerin sayısı ve bunların da iş teftiş sistemi içerisinde
değerlendirilmesi gerektiği düşünüldüğünde bu sayı çok daha yukarılara çıkacaktır.
Avrupa Birliği’ne üye ülkeler arasında iş sağlığı ve güvenliği alanında önemli bir mesafe
kaydeden Almanya’da toplam işgücü sayısı 37.942.000 olup, devlete bağlı çalışan 3.838 iş
müfettişi ve Özel Kaza Sigorta Fonuna bağlı çalışan 3.101 teknik müfettiş olmak üzere toplam
6.939 müfettiş bulunmaktadır. Almanya’da bir müfettişe yaklaşık 5.500 çalışan düşmektedir.
Maden
mühendisi
iş
müfettişlerinin
göreve
başladığı
yıllara
göre
dağılımı
değerlendirildiğinde mevcut kadronun yaş ortalamasının yüksek olduğu anlaşılmaktadır (EK: 9/1729). Kurulda maden denetimlerinde görevlendirilen, 40 maden ve 10 jeoloji mühendisi olmak üzere
toplam 50 iş müfettişi bulunmakta olup, 1985 ve öncesinde mesleğe intisap edenlerin sayısı 31
(%62)’dir.
242
2. İş müfettişlerinin bölgeler arasındaki dağılımının iş yükü ile uyumlu olmadığı
İş Teftiş Grup Başkanlıklarının sorumluluk sahasındaki iller ile 22.03.2011 tarihi itibariyle
müfettiş ve personel sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (EK: 9/12):
Tablo 55: İş Teftiş Grup Başkanlıklarının Sorumlu Olduğu İller ve Personel Sayısı
Müfettiş Sayısı
Merkez ve Grup
Sorumluluk Sahasındaki
Büro
Teknik
Sosyal
Başkanlıkları
İller
Personeli
İş
İş Müf.
İş
İş Müf.
Müf.
Yrd.
Müf.
Yrd.
İş Teftiş Kurulu
Merkez Başkanlık Birimi
15
147
30
55
32
Adana,İçel,Kahramanmaraş,
Adana
Kilis,Gaziantep, Hatay,
18
2
25
3
11
Şanlıurfa, Osmaniye
Ankara, Sakarya, Bolu,
Kayseri, Düzce,Konya
Kütahya,
Afyon,Sivas,Tokat,Kırşehir,
Ankara
83
64
82
25
24
Kocaeli,Kastamonu,Çankırı,
Kırıkkale,Yozgat, Nevşehir,
Niğde,Eskişehir,Karaman,
Bilecik, Aksaray
Antalya
Antalya, Burdur, Isparta
16
1
3
Bursa
Bursa, Balıkesir,Çanakkale
16
11
23
5
6
Erzurum,Erzincan, Kars,
Erzurum
1
2
Iğdır,Ağrı,Bitlis,Van,Hakkari,
Ağrı,Bitlis, Ardahan
İstanbul,Edirne, Tekirdağ,
İstanbul
30
18
36
11
16
Yalova, Kırklareli
İzmir, Manisa, Uşak,
İzmir
36
10
30
3
10
Aydın, Muğla, Denizli
Malatya, Adıyaman, Elazığ,
Muş, Tunceli, Bingöl,
Malatya
1
11
4
Diyarbakır, Siirt, Mardin,
Batman, Şırnak
Samsun, Sinop, Çorum,
Ordu, Rize, Giresun,
Samsun
5
3
3
Gümüşhane, Trabzon,
Amasya, Artvin
Zonguldak
Zonguldak,Bartın,Karabük
3
1
1
2
İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Personel Sayısı Toplamı
202
252
260
107
113
Kaynak: İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Verileri
Tablodaki veriler, grup başkanlıkları bünyesinde idari kadrolarda görevli olanlar da dahil iş
müfettişleri sayısını göstermektedir. Bundan dolayı, sahada fiilen denetim görevi yapan müfettiş
sayısı tablodakinden daha az olarak düşünülebilir. 2010 yılında kadroya katılan iş müfettişi
yardımcılarından hizmet içi eğitimleri tamamlanmayan ve grup başkanlıklarına dağıtımları
gerçekleşmeyen iş müfettişi yardımcısı sayısı İş Teftiş Kurulu merkez kadrosunda belirtilmektedir.
243
Tablodaki verilere göre, Antalya, Samsun ve Erzurum Grup Başkanlıklarında teknik iş
müfettişi bulunmazken Malatya (1), Zonguldak (3) Grubunda toplam 4 teknik iş müfettişi
bulunmaktadır. Antalya, Samsun ve Erzurum gruplarında teknik iş müfettişi bulunmadığından, bu
Grup Başkanlıkları sorumluluğu kapsamına dâhil illerdeki denetimler Ankara Grubundan
görevlendirilen teknik müfettişlerce
gerçekleştirilmektedir.
Yine Malatya
ve
Zonguldak
Gruplarındaki iş sağlığı ve güvenliği yönünden mevcut denetim kadrosunun kâfi gelmemesi
nedeniyle Grup Başkanlıklarının talebi üzerine Ankara Grubu ve diğer Gruplardan yapılan aylık
görevlendirmeler ile ihtiyaç karşılanmaktadır. Böylelikle, Ankara Grubunun görev yaptığı illerin
sayısı fiilen tabloda belirtilen sayının iki katının üstüne çıkmaktadır. Öte yandan İstanbul, İzmir,
Bursa ve Adana Gruplarındaki teknik iş müfettiş sayıları da kaygı verici seviyede düşüktür.
İş Kanunu’na göre çalışma ilişkilerinin yürütümü yönünden denetim ve inceleme yapan
sosyal iş müfettişlerinin Erzurum (1), Zonguldak (1) ve nispeten de Samsun Grup Başkanlıklarında
bir hayli az olduğu görülmektedir. Sosyal iş müfettişi sayısının yetersizliğinin bireysel ve toplu iş
ilişkilerindeki
uyuşmazlıklardan
kaynaklanan
başvuruların
incelenmesi
ve
çözüme
kavuşturulmasını geciktirebilecek sonuçları olabilmektedir.
Grup Başkanlıklarındaki iş müfettişleri ile teftiş bölgelerindeki işyeri – işçi sayıları aşağıdaki
tabloda gösterilmiştir. Teftişlerin yapıldığı bölgelerde faal olan işyerleri ile çalışan sayılarına dair
bilgiler SGK verileri esas alınarak hazırlanmıştır.
Tablo 56: Grup Başkanlıklarındaki (Teknik) İş Müfettişlerinin Teftiş Bölgelerine göre Dağılımı
Müfettiş Sayısı
GRUP BAŞKANLIKLARI
Ankara
Teknik
İş
İş Müf.
Müf.
Yrd.
83
64
BÖLGE
MÜDÜRLÜKLERİ
Ankara
Antalya
Diyarbakır
Eskişehir
Elazığ
Erzurum
Kayseri
Konya
Kocaeli
Kütahya
Malatya
Samsun
Trabzon
Van
Zonguldak
Sivas
Ank. Toplam
İŞYERİ SAYISI
İŞÇİ SAYISI
107.717
55.387
14.148
16.787
7.642
14.120
28.707
37.007
26.765
15.828
10.550
37.810
25.880
6.284
14.351
12.051
431.034
866.878
431.998
158.416
144.815
73.265
116.384
214.631
261.687
485.704
123.983
93.061
236.275
189.481
60.440
119.040
93.928
3.669.986
244
Müfettiş Sayısı
GRUP BAŞKANLIKLARI
Erzurum
İstanbul
İzmir
Adana
Teknik
İş
İş Müf.
Müf.
Yrd.
0
0
30
18
36
10
18
2
BÖLGE
MÜDÜRLÜKLERİ
İŞYERİ SAYISI
İŞÇİ SAYISI
Erzurum
Diğer Grup Başk. İle Müşterek
İstanbul
351.011
2.645.127
İzmir
109.477
768.493
Adana
65.745
442.276
Gaziantep
32.594
284.819
Adana Toplam
98.339
727.095
Bursa
16
11
Bursa
76.531
586.642
Malatya
1
0
Malatya
Diğer Grup Başk. İle Müşterek
Zonguldak
3
0
Zonguldak
Ank. Grup Başk. İle Müşterek
Toplam Müf. Sayısı
187
105
Gen. Toplam
1.090.382
8.397.343
Kaynak: SGK -2009 Temmuz verileri – (Çalışma Bölge Müdürlüklerinin Yapılandırılması Raporundan)
Teknik iş müfettişi başına düşen işyeri sayısı bakımından Grup Başkanlıkları arasındaki
sıralamada 1. İstanbul (11.700), 2. Adana (5.469) , 3. Ankara (5.192), 4. Bursa (4.783), 5 İzmir
(3.041) çıkmaktadır.
Teknik iş müfettişi başına düşen işçi sayısı bakımından Grup Başkanlıkları arasındaki
sıralama ise; 1. İstanbul (88.170), 2. Ankara (44.180), 3.Adana (40.394), 4. Bursa (36.665) ve 5.
İzmir (21.347) şeklindedir.
Teknik iş müfettişlerinin bulunduğu Grup Başkanlıklarının sorumluluk sahaları da farklı
büyüklüktedir. Ankara Grup Başkanlığı 16 Bölgede doğrudan, 2 Bölgede ise diğer Grup
Başkanlıkları ile müşterek denetim faaliyeti icra etmektedir. Adana Grup Başkanlığı 2 Bölgede,
İstanbul, Bursa ve İzmir Grup Başkanlıkları 1’er Bölgede denetim faaliyetinde bulunmaktadır.
Öte yandan işin yürütümü yönünden yetkili (sosyal) iş müfettişleri iş sağlığı ve güvenliği
denetimi yapmamaktadır. Dolayısıyla onların denetiminin iş sağlığı ve güvenliği yönünden ancak
dolaylı etkileri olabilmektedir.
Sosyal iş müfettişi başına düşen işyeri sayısı bakımından Grup Başkanlıkları arasındaki
sıralama 1. İstanbul (9.750), 2. Ankara (5.256), 3. Adana (3.933), 4. İzmir (3.649) ve 5. Bursa
(3.327);
Sosyal iş müfettişi başına düşen işçi sayısı bakımından ise Grup Başkanlıkları arasındaki
sıralama 1. İstanbul (73.475), 2. Ankara ( 44.755), 3. Bursa (36.665), 4. Adana ( 29.083) ve 5. İzmir
( 25.616)
şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Sosyal iş müfettişlerinin bulunduğu Grup Başkanlıklarının sorumlu oldukları il sayıları da
farklıdır. Ankara Grup Başkanlığı 12 Bölgede doğrudan, 2 bölgede ise diğer Grup Başkanlıkları ile
245
müşterek denetim faaliyeti icra etmektedir. Adana ve Samsun Grup Başkanlıkları 2 Bölgede,
İstanbul, Bursa, İzmir, Antalya ve Malatya’da 1’er Bölgede denetim faaliyetinde bulunmaktadır.
Bu uygunsuz dağılımın doğurabileceği olumsuz neticelerin de değerlendirilmesi
gerekmektedir. Örneğin, Ankara Grup Başkanlığının kontrolü altında geniş bir bölgeye dağılan
işyerlerinin mevcut denetim elemanları ile etkin bir şekilde denetimi mümkün görünmemektedir.
Büro personeli sayısı hakkında görüşüne başvurulan yetkililer, çoğu gruplarda bu eksikliğin
yaşandığını ve mevcut kadro imkânlarının arttırılmasının yerinde olacağını belirtmişlerdir.
Bu müfettiş sayılarıyla ülkenin istihdam verileri açısından önemli pay sahibi illerin yer
aldığı bölgelerdeki işyerlerinde hem iş sağlığı ve güvenliği yönünden, hem işin yürütümü yönünden
çalışma şartlarının bihakkın denetlenmesi mümkün olmadığından denetim kadrolarının önemli
oranda arttırılması gerekmektedir.
3. Genel olarak müfettiş sayılarının yetersizliği yanında, müfettişlerin branş
bakımından mevcut kompozisyonunun iş sağlığı ve güvenliği yönünden daha riskli sektörler
gözetilerek oluşturulmadığı, riskli sektörlerin denetimine daha çok önem veren bir
anlayışın benimsenmediği de görülmektedir.
İş Teftiş Kurulunda görevli iş müfettişlerinin branşlarına göre dağılımı (müfettiş
yardımcıları dahil) aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 57: Teknik İş Müfettişlerinin Branşlarına Göre Dağılımı
BRANŞ
Müfettiş Sayısı
BRANŞ
Müfettiş Sayısı
Kimya
89
Elektrik-Elektronik
7
Makine
67
Eczacı
3
Maden
48
Metalurji ve Malzeme
5
İnşaat
50
Mimar
6
Endüstri
61
Bilgisayar
6
Tekstil Müh.
32
Gemi İnşaat Müh.
3
Elektrik
13
Petrol Doğ.G.Müh
2
Fizik
11
Elektronik ve Hab.Müh.
3
Jeoloji
11
Havacılık Müh.
1
Çevre Müh.
17
Meteoroloji
1
Elektronik
10
Psikoloji
1
Kimyager
6
Tıp Doktoru
1
Toplam
454
Kaynak: İş Teftiş Kurulu Verileri
Tablodaki veriler incelendiğinde, mesleki branş bakımından teknik müfettişlerin ağırlıklı
olarak temel mühendislik alanlarında yoğunlaştığı görülmektedir.
İş kazalarının en fazla görüldüğü metal, maden ve inşaat gibi sektörlerde denetim için İş
Teftiş Kurulu kadrosunda maden, jeoloji, makine, elektrik, elektronik, inşaat ve gemi inşaat
branşlarında toplam 202 iş müfettişi ve iş müfettişi yardımcısı bulunmaktadır.
246
İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 2008, 2009 ve 2010 yıllarında teknik iş müfettişi alınmasına
yönelik düzenlediği 3 giriş sınavı sonucunda iş müfettişi yardımcısı kadrolarına atanan 13 adet
maden, 2 adet gemi inşa, 25 adet inşaat, 30 adet makine mühendisi bulunmaktadır. Son üç sınav
sonucunda göreve başlayan iş müfettişi yardımcılarının büyük çoğunluğu inşaat (25), endüstri (53)
ve kimya (23) mühendisliği branşlarındandır.
2010 yılı sonuna kadar yapılan alımlarda hangi branşlardan teknik elemana daha çok
ihtiyaç duyulduğuna ilişkin bir tespit yapılarak bu branşlardan personel alımına öncelik verilmesi
yoluna gidilmemiştir.
Maden ve Jeoloji branşlarında iş müfettişleri yanında inşaat, makine, elektrik hatta gemi
inşa branşlarında iş müfettişlerinin sayılarının arttırılması üzerinde önemle durulmalıdır.
Maden işyerlerinin denetimlerinde elektrik veya makine branşlarından müfettişlerin de
katılabilmesi için bu branşlardan müfettiş sayılarının artırılması sağlanmalıdır.
İş kazalarının daha yoğun yaşandığı sektörlerde, o sektörlerle ilgili branşlarda teknik
müfettiş yardımcısı alımına ağırlık verilmelidir. Bir diğer husus, alınan müfettişlerin yetiştirilmeleri
sorunudur. Müfettiş alımlarında bir defada çok sayıda alım yapmak yerine, Kurulun müfettiş
yardımcılarını yeterli seviyede yetiştirme kapasitesi gözetilerek peyderpey alım yapılmasının daha
yararlı olacağı değerlendirilmektedir.
4. Müfettişlerin rehberlik ve denetim kapasitelerinin artırılması, bu alanda gerekli
bilgi
ve
beceriler
yönünden
yeterince
teçhiz
edilmelerinin
gerekli
olduğu
DDK Heyetince çeşitli maden işletmelerinde yapılan incelemelerde, bazen iş müfettişlerinin
yeterliliklerine ilişkin eleştiriler de dile getirilmiştir. İş müfettişlerinin yetiştirilmelerine de özel
önem vermek gerekmektedir. Mesela; 1924 yılında Zonguldak’ta kurulan Maadin Mühendisi
Mekteb-i Âlisi öğrencilerinin her öğrenim yılı sonunda 1 ay işçi gibi madenlerde çalışarak staj
yapmaları, 4 yıllık öğrenim süresinden sonra bu okuldan mezuniyeti müteakiben Avrupa’da maden
işletmelerinde staja gönderilmeleri sağlanmıştır. Bu staj programını başarı ile tamamlayamayanlara
diploma verilmemiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında bütün imkânsızlıklara rağmen maden
mühendisliği bölümünden mezun olan öğrencilerin madencilik teknolojisi ve uygulamaları
konusunda bilgi ve görgülerini artırmak için yurt dışına belli bir süre gönderildiği anlaşılmaktadır.
Bu bakımdan, müfettişlerin rehberlik etme fonksiyonu da göz önüne alınarak, iş müfettiş
yardımcılarının yurt dışındaki (ABD, Kanada, Avustralya vb.) iyi madencilik uygulamalarını yerinde
görmek üzere, stajın bir parçası olarak yurt dışına belli bir süre görevlendirilmelerinin de yararlı
olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, madenlerde denetim yapacak iş müfettişlerinin yurt içi stajında,
yeraltı için TTK ve yer üstü için TKİ bünyesinde yer alan işletmelerin uygun olduğu
değerlendirilmektedir (Kaynak: TTK Eğitim Daire Başkanlığı, Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi
1829–1989, Derleyen: Bahri SAVAŞKAN, 1993).
247
5. Maden ocaklarının denetiminde, müfettişlerin sayısı ve formasyonu ile ilgili
sorunların yanında, denetimlerde önceliklerin belirlenmemiş olmasının, yani bir planlama
eksikliğinin
de
maden
ocaklarının
yeterince
denetlenememesine
neden
olduğu
MİGEM verilerine göre, işletme izni verilen 7.796 rusat sahası bulunmaktadır. İşletme izni
olan ocaklardan 567 adedi kapalı (yeraltı) işletmesi olup, bunlardan 250 adet ruhsat yeraltı kömür
sahasına aittir ve 2009 yılında bunlardan 150 adedinde üretim faaliyetinde bulunulmuştur. Kömür
dışında (metal), 317 adet yeraltı maden ruhsatlı sahası mevcuttur. Bir ruhsat sahası içinde birden
fazla işletme bulunabildiğinden, maden işletme sayısı ruhsat sayısından daha fazladır (EK 17/1:
MİGEM’in 14.03.2011 gün ve 35161 sayılı yazısı ve eki).
Bu bilgilerden, yeraltı kömür ve kömür dışı (metal) maden ocaklarının toplam içinde
azınlıkta olduğu anlaşılmaktadır. O halde, maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği denetimi
yapan maden mühendisi branşından iş müfettişlerinin rantabl olarak kullanılması halinde iş sağlığı
ve güvenliği bakımından en riskli madencilik kollarından olan kömür işletmelerinin daha etkin
denetimi mümkündür. Bunu engelleyen sorunlardan biri, iş müfettişlerinin madencilik dışındaki
işkollarına ait işletmelerin denetiminde de görevlendirilmesidir. Bir diğer sorun ise, denetim
programında yeraltı-yer üstü işletme şeklinde (işletmelerin risklerine göre) bir öncelik sıralaması
yapılmamasıdır.
Bu bakımdan,
-Mevcut müfettişlerin etkin istihdam edilmesine önem verilmeli, maden mühendisi iş
müfettişlerine maden dışında işyeri denetim görevi verilmemeli;
- Maden işyerlerinde çalışma şartlarının iyileştirilmesi için, iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri
bakımından daha zayıf olduğu değerlendirilen rödövanslı işletmeler başta olmak üzere, öncelikle
yeraltı kömür madeni ve sonra diğer yeraltı maden ocakları olmak üzere bir öncelik sıralaması
yapılmalıdır. Bu öncelik sıralamasına göre, her yeraltı kömür ocağı yılda en az 2 defa (bir genel ve
bir adet de kontrol) teftiş edilecek şekilde planlama yapılmalı, yeraltı maden ocaklarının denetimi
tamamlandıktan sonra diğer maden ocaklarının denetimi programa alınmalıdır.
e. İş Teftiş Kurulunun Maden Denetimleri
Sosyal iş müfettişlerince maden işyerlerinde genellikle bireysel iş uyuşmazlıklarına ilişkin
incelemeler yapılmaktadır. Maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin denetimler ise
teknik iş müfettişlerince yürütülmektedir.
Teknik ve sosyal iş müfettişlerince yeraltı ve yerüstü maden işyerlerinde son 5 yılda iş
sağlığı ve güvenliği yönünden gerçekleştirilen denetimler aşağıda açıklanmıştır. İş sağlığı ve
güvenliği yönünden yapılan teftişlere ait veriler İş Teftiş Kurulu genel değerlendirme
248
raporlarından, işin yürütümü yönünden yapılan teftişler ilgili bölge müdürlüğü verilerinden elde
edilmiştir.
a-) İşin yürütümü yönünden 01.01.2006- 31.07.2010 tarihleri arasında maden iş kolunda
faaliyet gösteren işyerlerinden, Ankara Grup Başkanlığınca 26, Bursa Grup Başkanlığınca 10,
Antalya Grup Başkanlığınca 5 ve Malatya Grup Başkanlığınca 17 olmak üzere toplam 51 adet işyeri
genel teftiş programına alınmış, bu işyerlerinden 10’unun kapalı olması nedeniyle 41 işyerinde
genel teftiş yapılmış, 5 işyerinde mevzuata aykırılık tespit edilememiş, 2 işyerine idari para cezası
uygulanması istenmiş ve 34 işyerinde mevzuata aykırılıkların giderilmesi için işverene 20-30 gün
süre verilmiştir. İşin yürütümü yönünden yapılan genel teftişlerin sonucunda işverene verilen
sürenin dolmasından itibaren kontrol teftişine tabi tutulan işyerlerinin sayısı (Ankara Grup
Başkanlığınca 3, Bursa Ankara Grup Başkanlığınca 1 ve Malatya Ankara Grup Başkanlığınca 17
olmak üzere) toplam 21 olup, bunlardan 6 işyerinde idari para cezası uygulanmış, diğer
işyerlerinde mevzuat aykırılıkların giderildiği belirtilmiştir.
Belirtilen veriler ışığında sosyal iş müfettişlerince maden iş kolunda işin yürütümü
yönünden genel ve kontrol teftiş sayısı beklenildiği düzeyin çok altındadır. Bunun sebebi, son
yıllarda teftişlerin bireysel şikâyet ve uyuşmazlık taleplerinin incelenmesine yönelik olduğu
anlaşılmıştır.
Anılan 4,5 yıllık dönemde maden işkolunda çalışanların başvuruları ile ilgili 384 adet
inceleme türünde teftiş yapıldığı tespit edilmiştir.
Genel anlamda, bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de asıl işveren - alt işveren ilişkisinin
kurulduğu işyeri sayısı giderek artmaktadır. Çalışma hayatındaki bu değişimlere bağlı olarak
işyerinde alt işveren faaliyetleri yeterince doğru yönetilemediği takdirde mesleki risklerin ve
hastalıkların arttığını görmek kaçınılmaz olacaktır. İş mevzuatında alt işveren uygulamaları
hakkında vazedilen hükümlerin işyerlerince ne derece uygulandığı çok önemli bir inceleme ve
denetim konusudur. Örneğin; gemi inşa sanayinde çalışan işletmelerin ekserisinde asıl işverenin
sorumluluğunda olan işlerin alt işverene devredilmesi gerçekleştirilen denetimler sonucunda
“muvazaalı” olarak değerlendirilmiştir. İş sağlığı ve güvenliği yönünden ise iş mevzuatına uygun
düşmeyen/ bağdaşmayan alt işverenliğin kötü uygulamalarının iş kazaları ve meslek hastalıklarını
arttıran olgulardan biri konumundadır. Bu itibarla madencilik sektöründe de muvazaalı alt işveren
uygulamaları gerçekleştirilecek denetimler ile azaltılabilir veya önlenebilir. İş Teftiş Kurulu
tarafından bu tür denetimlerin az sayıda yapılması bu anlamda eksiklik olarak düşünülmektedir.
b-) 2004–2009 yılları arasında İş Teftiş Kurulu Başkanlığı koordinatörlüğünde yeraltı ve
yerüstü maden işyerlerine yönelik olarak İSG alanında 4 dönem halinde genel, kontrol ve proje
teftişi gerçekleştirilmiştir.
- Temmuz/2004 – Şubat/2005 arası dönemde; 5 Grup Başkanlığı ile birlikte 189’u yeraltı,
583’ü yerüstü olmak üzere toplam 772 adet maden işyeri genel denetime tabi tutulmuştur.
249
Bu denetim dönemi için hazırlanan Genel Değerlendirme Raporunda sonuç olarak; ulaşılan
işçi sayısının 50.222 olduğu, 222 işyerinde (%29) işçilere yeterli eğitim verilmediği, işletmelerin
%21’inde teknik nezaretçi atamasının yapılmadığı, 172 yeraltı işletmesinin %48’inde gerekli gaz
ölçümünün yapılmadığı, ayrıca, en az elli işçi çalıştıran 136 adet maden işyerinin %28’inin iş sağlığı
ve güvenliği kurulu oluşturmadığı, %23’ünün ise koruyucu sağlık hizmetleri için işyeri hekimi ile
anlaşmadığı belirtilmektedir. Raporda, işyerlerine uygulanması istenen yaptırım ve işlemler
hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir.
- Temmuz/2005 – Nisan/2006 arası dönemde; 198’i yeraltı, 1.340’ı yerüstü olmak üzere
toplam 1.538 adet maden işyerinde İSG denetimi gerçekleştirilmiştir. Bu teftişlerden 400 adedi
2004 yılı denetim döneminde yapılan maden işyerlerinin kontrolü, kalan 1.138 adedi ise genel
denetim türündedir.
işçi sayısının 66.247 olduğu, 852 işyerinde (%55) işçilere yeterli eğitim verilmediği, işletmelerin
%14’ünde teknik nezaretçi atamasının yapılmadığı, 180 yeraltı işletmesinin %28’inde gerekli gaz
ölçümünün yapılmadığı, en az elli işçi çalıştıran 173 adet maden işyerinden %31’inin iş sağlığı ve
güvenliği kurulu oluşturmadığı, %26’sının ise koruyucu sağlık hizmetleri için işyeri hekimi ile
anlaşmadığı belirtilmiştir.
- Eylül/2006 – Aralık/2007 arası dönemde; 200’ü kömür olmak üzere 1.372 maden işyeri
denetime tabi tutulmuştur. Bu dönemde denetlenen işyerlerinde; 1.926’sı alt işveren işçisi olmak
üzere 62.026 işçi istihdam edildiği, 658 işyerinde (%48) işçilere yeterli eğitim verilmediği, 67
işyerinde (%4,6) teknik nezaretçi atamasının yapılmadığı, 383 işyerinde (%27) teknik nezaretçi
defterinin düzenli tutulmadığı, ayrıca en az elli işçi çalıştıran 214 maden işyerinden %34’ünün iş
sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturmadığı, %30’unun ise koruyucu sağlık hizmetleri için işyeri
hekimi ile anlaşmadığı tespit edilmiştir.
- 2009 yılında, İş Teftiş Kurulu koordinatörlüğünde yeraltı kömür madenlerinde en fazla
kazalara yol açan havalandırma ve tahkimat risklerine odaklı olarak, iki aşamada ve 54 yeraltı
kömür işletmesinde proje tabanlı denetim yürütülmesi öngörülmüştür (EK 18: İş Teftiş Kurulu
Başkanlığının 16.03.2011 gün ve 2263 sayılı yazısı). Denetim kapsamındaki kömür madenlerinden 5’inin
gayrı faal olması, 2. aşama teftişte 1’inin faaliyetinin sona ermesi ve 2’sinde ise faaliyetin MİGEM
tarafından durdurulmuş olması nedeniyle 46’sı denetime tabi tutulmuştur.
Proje kapsamına alınan işyerlerinde Mayıs/2009 tarihinde birinci aşama denetimler
tamamlanarak havalandırma ve tahkimat ile ilgili riskler için tespit tutanağı düzenlenmiş ve bir
nüshası işverenlere mahallinde tebliğ formu ile teslim edilmiştir. Tebliğ formunda tespit edilen söz
konusu risklerin işveren tarafından Ekim/Kasım ayında yapılacak denetimlere kadar giderilmesi,
aksi takdirde cezai işlem uygulanacağı belirtilmiştir. Proje planlaması gereği birinci aşama sonunda
“rapor” tanzim edilmemiştir.
250
Proje denetiminin ikinci aşamasında işyerlerinin bir bölümü 2009/Ekim, diğer bölümü ise
2010/Ocak aylarında denetlenerek aynı ay içerisinde her bir işyeri için rapor hazırlanmış, tespit
edilen noksanlıklar ile sonuç ve kanaat işverenlere ilgili bölge müdürlüğü aracılığı ile tebliğ
edilmiştir.
işçi sayısının 3.062 adedi alt işveren işçisi olmak üzere 31.480 olduğu, en az elli işçi çalıştıran 35
işyerinden 6’sının (%17) iş güvenliği uzmanı istihdam etmediği, 2 işyerinin (%6) koruyucu sağlık
hizmetleri için işyeri hekimi ile anlaşmadığı ve işyerlerinde iş sağlığı ve kurulu oluşturmadığı
belirtilmiştir. Söz konusu eksikliklerin görüldüğü işletmelerin % 84’ünün 0-250 işçi çalıştıran KOBİ
sınıfında işletmelerden oluştuğu anlaşılmaktadır.
Proje tabanlı teftişler sonucunda tespit edilen mevzuata aykırılıklar incelendiğinde; denetim
ekipleri tarafından küçük ve orta ölçekli işyerlerinde tahkimat planları ve talimatları ile ilgili
eksikliklerin büyük ölçüde giderildiği, ancak hazırlanan plan ve talimatlara yeterince uyulmadığı,
tahkimatların usulüne uygun yapılmadığı, özellikle küçük işyerlerinde kırılan ve bozulan
tahkimatlarda tamir-tarama çalışmalarının yeterince yapılmadığı belirtilmektedir.
Ocakların havalandırması açısından tespit edilen en önemli noksanlığın 22 işyerinin 15’inde
maden ocağını yerüstüne bağlayacak ikinci yolunun (nefeslik/kaçamak) bulunmaması olduğu
belirtilmekte, bu ocakların ise Zonguldak’ta, TTK’nın ruhsatlı sahalarında rödövans yolu ile çalışan
işletmelerin bünyesinde faaliyet gösteren “taşeron sözleşmesi” ile çalışan ocaklar olduğu
belirtilmektedir.
Maden proje teftişlerinin genel değerlendirme raporunda; yeryüzü ile ikinci yol bağlantısı
olmayan 15 kömür ocağından 2’sinde belirtilen noksanlığın giderilmesine kadar üretimin
durdurulmasının istendiği, aynı noksanlığın olduğu 5 işyerinde üretime hazırlık çalışmaları devam
ettiğinden mevzuata göre ikinci bir yol açma şartının bulunmaması değerlendirilerek işin
durdurulmasının istenmediği geriye kalan 8 işyerinde ise herhangi bir yaptırıma gerek
duyulmadığı, noksanlığın giderilmesi için rödövansçı firmaya tebligat gönderildiği belirtilmektedir.
Ayrıca, ikinci aşama denetimle sonucu belirlenen noksanlıklara göre; 46 işyerinden 5’inde
gaz ölçüm cihazı bulunmadığı, 4’ünde gaz ölçüm ve havalandırma verilerinin kayıt altına
alınmadığı, 25’inde merkezi gaz izleme sistemi kurulmadığı ve 8’inde ocak havalandırmasının
yetersiz olduğu belirtilmiştir.
Diğer yandan, bu dönem denetimlerde havalandırma ve tahkimat yönünden tespit edilen
noksanlıkların 1-300 işçi çalıştıran KOBİ sınıfı işletmelerde çok daha fazla bulunduğu
belirtilmektedir.
Yukarıda
sözü
edilen
dönemlerden
2007–2008–2009
251
yıllarında
gerçekleştirilen
denetimlere dair istatistikî bilgiler tabloda gösterilmiştir.
Tablo 58: 2007–2009 Yılları Teftiş Sonuçları
Teftiş
Yapılan
İşyeri
Sayısı
Raporların Sonucu
Mehil
verilen
Mehilsiz
tebligat
Para
Cezası
Üretimi
Durdurma/Kapatma
Diğer
3.002
733
1821
313
29
106
Kaynak: İş Teftiş Kurulu Başkanlığı verileri
Teftişi yapılan 3.002 maden işyerinin 553’ü kömür, 2.249’ü endüstriyel hammaddeler ve
200’ü metalik madenler türündedir.
Genel olarak bakıldığında, maden ocaklarının teftişinde faaliyet durdurma/kapatma
müeyyidesinin uygulanmasından kaçınıldığı, müfettişlerin bu yetkilerini hemen hemen hiç
kullanmadıkları anlaşılmaktadır. Bunun nedenlerinin ve iş kazalarına etkisinin Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığınca iyi araştırılması gerekmektedir. Yetkilerin kullanılmasındaki çekingenliğin
nedenleri iyice ortaya konulmalı, bu durumun teftişlerin caydırıcılığını ne derece etkilediği
irdelenmelidir.
Denetimlerin büyük bir kısmı eksikliklerin giderilmesi için süre verilmesi ya da para cezası
uygulanması ile sonuçlanmakta, işin durdurulması, işyerinin kapatılması ve acil duruma ilişkin
yetkiler nadiren kullanılmaktadır. Denetimler esnasında insan hayatını etkileyebilecek eksiklik ve
yanlış uygulamaların giderilmesi için süre verilmemeli, işletme risk taşıyorsa derhal üretim
faaliyetleri durdurulmalı/kapatılmalıdır (EK 21/8: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odasının 29.06.2010 tarih
ve 7593/501 sayılı yazısı ekindeki görüş raporu). 2010 yılında meydana gelen maden kazalarından sonra
kapatılan maden işletmelerinin sayısında bir artış olmuştur.
f. İşin Durdurulması ve İşyerinin Kapatılması Uygulamaları
İş Kanunu kapsamına giren tüm işyerlerinde iş müfettişlerince iş sağlığı ve güvenliği
denetimi yapıldığı esnada karşılaşılan noksanlıkların işçilerin sağlığı ve güvenliği yönünden önemli
ölçüde tehlike oluşturduğu sonucuna varıldığında bir tedbir olarak işyerinde “işin durdurulması
veya “işyerinin kapatılması” uygulamasına karar verilebilmektedir.
4857 sayılı İş Kanunu’nun 79. maddesinde yer alan “ Bir işyerinin tesis ve tertiplerinde,
çalışma yöntem ve şekillerinde, makine ve cihazlarında işçilerin yaşamı için tehlikeli olan bir husus
tespit edilirse, bu tehlike giderilinceye kadar işyerlerini iş sağlığı ve güvenliği bakımından denetlemeye
yetkili iki müfettiş, bir işçi ve bir işveren temsilcisi ile Bölge Müdüründen oluşan beş kişilik bir
komisyon kararıyla, tehlikenin niteliğine göre iş tamamen veya kısmen durdurulur veya işyeri
kapatılır.” hükmü ile iş sağlığı ve güvenliği için tehlike oluşturan risklere karşı tedbir alınması
amacıyla işyerinde anılan müeyyidelerin uygulanabileceği belirtilmiştir.
252
İşin durdurulması veya işyerinin kapatılmasına dair esaslar 05.04.2004 tarihinde Çalışma
ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yayımlanan “İşyerlerinde İşin Durdurulması veya
İşyerlerinin Kapatılmasına Dair Yönetmelik”te belirtilmiştir.
İşi Durdurma ve Kapatma Komisyonu: İşin durdurulmasına ve işyerinin kapatılmasına
karar vermeye yetkili komisyon, iki müfettiş ve bölge müdürü ile bir işçi ve bir işveren
temsilcisinden oluşur. Komisyona katılacak müfettişlerden biri, işin durdurulmasını veya işyerinin
kapatılmasını teklif eden müfettiştir. Komisyona kıdemli müfettiş başkanlık eder.
İşçi Temsilcisi: Bölge müdürlüğü görev alanı içinde her işkolu için, kendisine mensup işçi
sayısı en yüksek olan işçi sendikaları konfederasyonu yönetim kurulunca seçilir.
İşveren Temsilcisi: Her işkolu için, kendisine mensup işveren sayısı en yüksek olan işveren
sendikaları konfederasyonu yönetim kurulunca seçilir.
Komisyon toplantılarına müfettişlerin ve bölge müdürünün katılması mecburidir.
İşi Durdurma ve Kapatma Sürecinin İşleyişi:
Yönetmelik hükümlerine göre durdurma veya kapatma uygulamaları aşamalar halinde şu
şekilde gerçekleştirilmektedir:
-Komisyonun
Toplantıya
Çağrılması:
Müfettiş,
işin
kısmen
veya
tamamen
durdurulmasını, işyerinin kısmen veya tamamen kapatılmasını gerektiren bir durumun varlığını
raporla bildirirse, bölge müdürü, raporun kendisine intikalinden itibaren üç iş günü içerisinde
toplanmak üzere komisyonu yazılı olarak toplantıya çağırır. Çağrı yazısında toplantının günü, saati,
yeri ve işin durdurulmasını veya işyerinin kapatılmasını gerektiren sebepler belirtilir.
Komisyonda kararlar oy çokluğuyla alınır. Oyların eşitliği halinde, başkanın bulunduğu taraf
çoğunluğu sağlamış sayılır. Komisyon tarafından işin kısmen veya tamamen durdurulmasına, ya da
işyerinin kapatılmasına karar verilmesi halinde gerekçeli karar yazılır ve toplantıya katılanlarca
imzalanır.
-Durdurma veya Kapatma Kararlarının Uygulanması: Komisyonca işi durdurma kararı
verildiğinde, gerekirse güvenlik kuvvetlerinin de yardımıyla, iş müfettişi tarafından komisyon
kararına uygun olarak en geç komisyon kararının alındığı günü takip eden gün içerisinde,
durdurulan bölümün mühürlenmesi suretiyle faaliyetine son verilir. Ancak maden işletmelerinde
mühürleme yapılmayıp, durdurma kararı işverene tebliği edilerek o kısımlarda çalışılmaması
istenmektedir.
İşyerinin kapatılmasına karar verildiğinde ise, bölge müdürü, kapatma kararını en geç
komisyon kararının alındığı günü takip eden gün içerisinde bir yazıyla işyerinin bağlı bulunduğu
mülki amire gönderir. Mülki İdare Amiri, çalışmadan alıkonulacak yerleri ve alınacak tedbirleri
belirten işyeri kapatma kararını, kolluk marifetiyle, en geç yazının kendisine ulaşmasını izleyen gün
içerisinde işyerinin mühürlenmesi suretiyle uygulayarak kapatır. Ancak maden ocaklarında iş
253
sağlığı ve güvenliğini temin etmeye yönelik çalışmalara genellikle izin verildiğinden mühürleme
ocağa giriş çıkışları önleyecek şekilde uygulanmamaktadır.
İşveren, işi durdurma veya işyerini kapatma sebeplerini gidermek için çalışma talebinde
bulunursa, çalışmaya izin verildiği, gerekirse süre de belirlenerek, işin durdurulmasına veya
kapatılmasına dair karara yazılır, bu durumda çalışma yapılacak yerler mühürlenmez.
-Durdurma veya Kapatma Kararının Kaldırılması: İşverence, işin durdurulmasına veya
işyerinin kapatılmasına sebep olan hususların giderildiği bölge müdürlüğüne bildirildiğinde, iş
teftiş grup başkanlığı en geç üç iş günü içerisinde işyerinde inceleme yaptırır. İnceleme sonucu
düzenlenen raporda, durdurma kararına neden olan noksanlıkların giderildiğinin belirtilmesi
halinde, komisyon, müfettiş raporunun bölge müdürlüğüne intikalinden itibaren iki iş günü
içerisinde durdurma veya kapatma kararının kaldırılmasına veya sürdürülmesine karar verir. Karar
işverene tebliğ edilir.
İşyeri kapatma uygulamasının kaldırılması halinde karar mülki amire bildirilir, mülki
amirin emri üzerine, güvenlik kuvvetlerince mühür sökülerek işyeri açılır. Durumu belirleyen bir
tutanak düzenlenir ve bölge müdürlüğüne gönderilir.
Acil Hallerde Yapılacak İşlemler:
Çalışanların hayatı için tehlikeli olan husus, işin durdurulması veya işyerinin kapatılması
kararının alınmasına kadar geçecek süre beklenmeden tedbir alınmasını gerektirecek nitelikte ise,
müfettişçe durumu ve alınması gereken tedbirlerin niteliğini belirten bir rapor düzenlenir, raporun
birer örneği teftiş tarihini takip eden gün içerisinde mülki amire, teftiş tarihini takip eden iş günü
içerisinde bölge müdürüne ve işverene verilir.
Mülki amirin emriyle güvenlik kuvvetlerince tehlikeyi giderecek tedbirler alınır. Durumu
belirleyen bir tutanak düzenlenir ve müfettiş raporunun mülki amirliğe intikalinden itibaren bir
gün içerisinde bölge müdürlüğüne gönderilir.
g. İş Müfettişlerinin Denetim Görevini İfa Ederken Karşılaştıkları Bazı
Sorunlar
İş müfettişlerinin sahada yaptıkları teftişler ile ilgili olarak yaşadıkları, teftişin verimliliğini
düşüren bir takım sorunlar bulunmaktadır. Bu meyanda;
1. Maden sahasında üretime başlamadan önce veya üretim yönteminde bir değişiklik
olduğunda, MiGEM’e verilen işletme projelerinin ayrıca İş Teftiş Kurulu ve iş müfettişlerine
gönderilme zorunluluğu olmadığından maden ocağında sürdürülen üretim yöntemi, sürülen imalat
ve nakliyat galerileri, nefeslik, kaçamak bağlantıları konusunda fiili durum ile işletme projesi
arasındaki uygunsuzluklar tespit edilemediğinden, işletme projelerinin bir nüshasının denetlenecek
ocaklarda bulunmasının sağlanması,
254
2. Mutad denetim ve iş kazası incelemeleri yapacak denetim ekiplerine maden işyerlerinin
bulunduğu mevkiinin coğrafi konumu ve uzaklığı sebebiyle görev yerine ulaşmaları için arazi
şartlarına uygun araçlar tahsis edilmesi,
3. Denetim esnasında işyerinde görevli mühendis veya teknik elemanların kullanmakta
olduğu cihazlar ile gaz ölçümleri yapılması ve cihazların kalibre edildiğini gösteren belge
sunulmasına rağmen cihazların hassasiyeti ve güvenilirliliği yönünden kuşkular doğması nedeniyle
denetim elemanlarının kendi cihazları ile ölçüm yapmaları için İş Teftiş Kurulu ve MİGEM
tarafından denetim elamanlarına gerekli teknik cihaz desteği verilmesi
gerektiği değerlendirilmiştir.
h. Denetim ile Görevli MİGEM ve İş Teftiş Kurulu Arasında Görev ve Yetki Çakışması
ve Koordinasyon Sorunu
Maden işyerlerini iş sağlığı ve güvenliği açısından denetleme görevi, ilgili yasal
düzenlemeler çerçevesinde hem Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı İş Teftiş Kurulu
Başkanlığına hem de Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına bağlı Maden İşleri Genel Müdürlüğüne
verilmiştir.
Esasen, MİGEM tarafından yürütülen maden üretim faaliyetlerinin projesine uygun
yürütülüp yürütülmediği konusundaki denetim (projei denetimi) ile iş sağlığı ve güvenliği
denetiminin birbirinden ayrılmasının zorluğu da değerlendirilmelidir. Zira sahaya ve işletmeye
uygun olmayan projelerin ve projesine uygun olmayan maden işletmelerinin iş sağlığı ve güvenliği
bakımından tehlike oluşturacağı da açıktır. Bu açıdan, maden sahalarının denetiminde görevli
kuruluşlar MİGEM ve İş Teftiş Kurulu arasında veri iletişimi ve paylaşımı oldukça önemli olmasına
rağmen aralarındaki koordinasyonun yeterli düzeyde olmadığı belirlenmiştir.
Denetim birimleri arasında koordinasyonsuzluk söz konusudur. Her iki teşkilat
bünyesindeki denetim kurumları, aynı alan ve mevzuda kendi idari yapı ve işleyişlerine özgü
standart ve yaklaşımlarla mevzuatlarını uygulamak adına muhtelif idari işlem ve tasarruflarda
bulunmaktadırlar. İş sağlığı ve güvenliği konusunda yürütülen farklı tarz denetim ve işlemler ve
zaman zaman denetim birimlerin birbiri ile aynı sahalarda denetim yapmaları nin faaliyet alanına
girmeleri bir görev ve yetki çakışması sorununu da gündeme getirmektedir. İş sağlığı ve güvenliği
sahasında çok başlılık olarak nitelendirilebilecek böylesi bir durum uygulamada mükerrer veya
birbiri ile çelişkili rapor veya kararlar doğmasına da yol açabilmektedir. Örneğin Ocak 2010
tarihinde Gediz ilçesinde bulunan bir maden ocağında MİGEM ve İş Teftiş Kurulu denetim ekipleri
tarafından birkaç gün aralıklarla iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetim gerçekleştirilmiş olup (EK
19: Gediz Havzasındaki 2 işletmeye ait MİGEM ve İş Teftiş Kurulu Raporları) müteakiben Kurum içi
işleyişlerdeki
farklılıklar nedeniyle
raporların yazımı,
rapor sonucuyla
ilgili
işverenin
bilgilendirilmesi, ocak ile ilgili noksanlıkların giderilmesi için denetim birimlerinin aldığı karar ve
yaptırımlar gibi konularda denetim birimlerinin farklı uygulamaları olabilmektedir.
255
Kurumların denetleme görevlerinin ortak paydası iş sağlığı ve güvenliği olup bu bağlamda
uyumlu ve verimli bir çalışma ilişkisi içerisinde olması gereken birimlerin bu konuya yeterli önemi
vermedikleri, görüş ve bilgi alışverişi sağlayacak mekanizmalar kuramadıkları gözlenmektedir. Bu
alandaki boşluğun denetim birimleri tarafından mutlaka doldurulması gerekmektedir.
Mevzuattaki eksikliklerin giderilmesi, denetimlerde yaşanan sorunlar, sektörün sağlık ve
güvenlik sorunları, ortak yetki alanlarının düzenlenmesi, mevzuatın uygulanmasındaki farklılıklar
vb. hakkındaki durum ve değerlendirmeler için periyodik toplantı ve görüşmeler düzenlenmelidir.
Mevzuat hazırlama toplantılarına diğer Kurumun denetim birimlerinin de katılımının
sağlanması veya görüş sorulması birimler tarafından benimsenen bir uygulama haline gelmelidir.
MİGEM’in maden sahaları ve işletmeleri ile ilgili sahip olduğu veriler İş Teftiş Kurulu ile
ortak kullanıma imkan sağlayacak biçimde ortak bir veri tabanında tutulmalıdır.
3. Bakanlık Bölge Müdürlükleri
1985 tarihli 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri
Hakkında Kanunda “bölge müdürlükleri” ile ilgili bir ifade kullanılmamış olup Kanunun “Taşra
teşkilatı” başlıklı 28. maddesinde “Bakanlık, Bakanlıkların Kuruluş ve Görev Esasları Hakkında
Kanun, Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve İl İdaresi Kanunu
hükümlerine uygun olarak taşra teşkilatı kurmaya ve kaldırmaya yetkilidir” hükmüyle Bakanlığa
taşra teşkilatı kurma ve kaldırma yetkisi verilmiştir. Kanunda çalışma bölge müdürlüklerinin görev,
yetki ve sorumlulukları ile ilgili bir düzenleme bulunmamaktadır. Taşra teşkilatı kurma yetkisinin,
3046 sayılı Kanunun taşra teşkilatına ilişkin esasları düzenleyen 17/c maddesindeki “Merkezi
idarenin taşra teşkilatı kurma yetkisi kurum ve kuruluşların kendi kanunlarında belirtilir.
Kanunlarında bu konuda açıkça yetki bulunmayan bir kurum veya kuruluş taşra teşkilatı kuramaz”
hükmünü karşılamak üzere düzenlendiği anlaşılmaktadır.
Kanunda sadece ‘taşra teşkilatı kurulmasından söz edilmesi’ yeterli olmayıp, kurulan
teşkilatın görevlerinin de tanımlanması gerekirdi. Bu bakımdan yasal bir boşluk olduğunu ifade
etmek yanlış olmayacaktır.
3146 sayılı Kanunun geçici 5. maddesinde “Bakanlık taşra ve yurt dışı teşkilatı bu Kanunun
28. ve 29. maddelerinde belirlenen esaslara göre yeniden düzenleninceye kadar görev ve hizmetler
mevcut taşra ve yurt dışı teşkilatı tarafından yürütülmeye devam olunur” hükmü bulunmaktadır.
Gerek 3146 sayılı Kanunda bölge müdürlüklerinin görev, yetki ve sorumluluklarının
belirlenmemesi gerekse de geçici 5. maddede yeniden düzenlemeden bahsedilmesinden, bölge
müdürlükleri hakkında düzenleme yapma ihtiyacı olduğunun kabul edildiği ve bunun nasıl olacağı
hususunda henüz nihai bir karar verilmediği anlaşılmaktadır (Kaynak: ÇSGB Bölge Müdürlüklerinin
Yapılandırılması Raporu, 2009).
256
4857 sayılı Kanunun 13.02.2011 tarih ve 6111 sayılı Kanunla 91. maddesinde; “30.01.1950
tarih ve 5521 sayılı İş Mahkemeleri Kanununun 10. maddesine istinaden iş sözleşmesi fiilen sona
eren işçilerin kanundan, iş ve toplu iş sözleşmesinden doğan bireysel alacaklarına ilişkin şikâyetleri
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bölge müdürlüklerince incelenir.” hükmü getirilmiştir. Yapılan
bu düzenleme ile Çalışma (Bakanlık) Bölge Müdürlüklerine bir fonksiyon kazandırılması
hedeflenmiş ise de, bunun yeterli olmadığı değerlendirilmektedir. Zira Bölge Müdürlüklerince
yapılacak “incelemenin” hukuki niteliği ve sonuçları açık değildir.
Bölge
Müdürlükleri
22
bölge
müdürlüğü
ve
Sivas
şube
müdürlüğü
şeklinde
teşkilatlanmıştır. 2009/8 sayılı Bakanlık Genelgesi ile bölge müdürlükleri ve Sivas şube
müdürlüğünün Çalışma Genel Müdürlüğüne bağlı olarak görev yapmasına ilişkin 11.3.1996 ve
1996/5 sayılı Bakanlık Genelgesi yürürlükten kaldırılmış, bu müdürlükler Bakanlık teşkilat
şemasında müsteşar ile irtibatlandırılmıştır. Bölge müdürlüklerinin uygun bir genel müdürlük ile
değil, koordinasyon fonksiyonu ifa eden Bakanlık müsteşarlığı ile doğrudan irtibatlandırılmasının
gerekçesi anlaşılamamıştır.
Bölge Müdürlüklerinin Personel Durumu
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 2008 yılı faaliyet raporunda “İnsan Kaynakları” alt
başlığı altında, bölge müdürlüklerinde toplam (760) personelin bulunduğu belirtilmektedir. Bu
personelin Bakanlık toplam personel sayısına (merkez, yurtdışı ve taşra toplamı 2443)
orantılandığında personelin %31’inin bölge müdürlüklerinde çalıştığı anlaşılmaktadır. Bölge
müdürlüğü çalışanlarının kadro durumu aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 59: Bölge Müdürlükleri Kadro Dağılımı
Kadro Unvanı
Sayı
Kadro Unvanı Sayı
Bölge Müdürü
21 Teknisyen
16
Bölge Müdür Yrd. 27 Uzman (Ö) (1–12)
15
Şube Müdürü
8 Araştırmacı (Ö) (1–13) 15
Veri Haz. K. İşl.
229 Hizmetli
29
Memur
226 Bekçi
5
Şef
81 Kor. ve Güv. Gör.
5
Şef (Ö) (3-12)
27 Daktilograf
3
Bilgisayar İşl.
21 Kaloriferci
3
Dağıtıcı
18 İstatistikçi
1
Şoför
16 Santral Memuru
1
Kaynak: Çalışma Bölge Müdürlüklerinin Yapılandırılması Raporu
Bölge Müdürlüklerinde, 21 bölge müdürü, 21 bölge müdür yardımcısı ve 8 şube müdürü
görev yapmaktadır. Diğer personel yardımcı hizmetlerde görev alan personeldir. “Uzman” ve
“araştırmacı” kadroları unvan olarak tanımlanmış olmakla birlikte, çalışma ilişkileri alanında bu
uzmanlıkla ilgili herhangi bir spesifik eğitim programı bulunmamaktadır.
Mevzuatta görevleri somut olarak tanımlanmamış bulunan bölge müdürlüklerinde bu
sayıda personel istihdam edilmesinin kamu kaynaklarının etkin kullanımının önem kazandığı
257
günümüz çağdaş yönetim anlayışı ile bağdaştırılması zor görünmektedir. Ayrıca, somut görev
tanımı bulunmayan Bölge Müdürlükleri personelinin bölgeler arasında dağıtımının hangi esasa
göre yapıldığı da belli değildir. Dolayısıyla, iş yükü bakımından bölgeler arasında personel
dağılımının uygunluğunun değerlendirilmesi de mümkün olamamaktadır.
Bölge müdürlüklerinde yürütülen işlemler tescil, teftiş, şikâyet ve toplu iş sözleşmesi ve
sendika servisleri şeklinde gruplandırılmakta olup, bu işlemler, gelen evrakları dosyalamak, arşivde
muhafaza etmek veya ilgililere tebliğ etmekten ibarettir.
Çalışma Bölge Müdürlüklerinin görevleri, yapılış usullerine göre aşağıdaki tabloda
gösterilmektedir:
Tablo 60: Görevin Yapılış Usullerine göre Dağılımı
NO
BÖLGEDE YAPILAN İŞLEM
1
Şikâyet dilekçelerinin incelenmesi
1. İTK grup başkanlığına bildirmek
2. Sonucun taraflara bildirilmesi
2
Toplu işçi çıkarma bildirimi
1. İTK grup başkanlığına bildirmek
2. Çalş.Gen.Müd’ne bildirmek
3
4
5
BİLDİRME
GÖREV
İş kazası ve meslek hastalıkları
İTK grup başkanlığına bildirmek
bildiriminin kabulü
Diğer merciler tarafından iş sağlığı ve
güvenliği açısından yapılan teftişlerin İTK grup başkanlığına bildirmek
bildiriminin kabulü
Kanuni grev ve lokavta katılamayacak 1. İTK grup başkanlığına bildirmek
işçi kadrosunun tespiti
2. İlgililere bildirim
Kanuni grev ve lokavt süresi içinde
işverenin işçi alma yasağının
denetlenmesi
Grev ve lokavtlarda engellemelere
7
karşı önlem için yapılan bildirim
8 Grev ve lokavt gözcülerinin denetimi
(Grevde) Mal çıkarılması veya
9
sokulmasıyla ilgili görevlendirme
10 İşletme belgesi işlemleri
6
11
Yabancı çalışanlarla ilgili ihbar ve
şikâyetleriyle ilgili işlemler
Mülki amire bildirmek
1
2
3
DOSYALAMA
4
5
6
7
KOMİSYON
1
1
Gece postalarında yapılan bildirim ve
sağlık raporlarının kabulü
Basın İş Kanunu gereği kabul edilen
bildirim
Gemi sahiplerinin iş sağlığı ve iş
güvenliği açısından yaptığı bildirimi
almak
Günde ancak yedi buçuk saat veya
daha az çalışılması gereken işlere
ilişkin bildirimi kabul etmek
(EK–3,4,5,6,7,8,9) fişin ve
bildirimlerinin kabulü
Yapı işlerinde EK-III bildirimini kabul
etmek
Sendikaların sicilini tutmak
İş sağlığı ve güvenliği açısından işin
durdurulması veya işyerinin
kapatılması
İşyerinin kurulup açılmasına izin
vermeye yetkili belediyelerle diğer
ilgili makamların bildiriminin kabulü
TESCİL
İDARİ PARA
CEZASI
ONAY
258
Dosyalama
Dosyalama
Dosyalama
Dosyalama
Dosyalama
Dosyalama
Dosyalama
İş müfettişi raporu gereği komisyonun
oluşturulması ve sekretarya işleri
Tescil etmek
2
Tescil
SGK’dan gönderilen bildirimlerin elektronik
ortamda alınarak tescil, güncelleme ve
kapanış işlemlerinin bilgisayar ortamında
yapılması
1
İdari para cezası
İdari para cezasının bildirimi, savunulması
1
Yapı iş defterini onaylamak
Teknik güvenlik yönergesini
onaylamak
Onaylamak
2
1
Arabuluculuk işlemleri
2
Toplu iş sözleşmesi yapılması
süreciyle ilgili işler
3
Grev ve lokavtla ilgili işler
4
Kurulan sendika bildirimi
Sendikanın veya konfederasyonun
üyelikten çıkarma kararına karşı
bölge müdürlüğünün itirazı
TOPLU İŞ
MEVZUATIYLA
İLGİLİ DİĞER
İŞLER
5
6
Yetki işlemleri
Onaylamak
1. Arabulucunun tayini için gerekli
işlemlerin yapılması,
2. Arabulucu raporunun taraflara ve
Çalışma Genel Müdürlüğüne gönderilmesi
1. Çağrı bildiriminin alınması
2. Taraflar anlaşamazlarsa toplu görüşme
yer, gün ve saatinin tespit edilmesi
3. Toplu iş sözleşmesinin alınması ve
4. Toplu iş sözleşmesi görüşmelerinde
uyuşmazlıkla ilgili bildirimin kabulü
1. Grev ve lokavt bildiriminin alınması ve
2. Grev ve lokavtın sona erdiğinin ilanı
Sendika kütük defterine kaydedilmesi
Gereklilik halinde itirazın yapılması
İtirazın kaydedilerek Çalş.Gen.Müd’ne
gönderilmesi
1
Mesleki Eğitim Kanununa göre
bildirim
2
Müfettiş raporlarının gereğini yerine
getirmek
BİLDİRİM
259
Bildirimlerin yapılması (5838 sayılı
Kanunla kaldırılmıştır)
Müfettiş raporunun gereğini yerine
getirmek (ilgili yerlere bildirim, idari para
cezası vb.)
Grev ve lokavt danışma kuruluna
Üye görevlendirme
katılım
GÖRÜŞ
1 İş mevzuatı ile ilgili görüş oluşturmak Görüş vermek
Kaynak: ÇSGB Çalışma Bölge Müdürlüğünün Yapılandırılması Hakkında 26.11.2009 Tarihli Rapor
GÖREVLENDİRME
1
Bölge müdürlüklerinin görevleri görevlerin yapılış usullerine göre dağılımı incelendiğinde;
çoğunluğu İş Teftiş Kurulu grup başkanlıklarına olmak üzere bildirmek (13); dosyalamak (7); tescil
işleri (2); onaylamak (2); komisyona katılmak (1); idari para cezası işleri (1); üye görevlendirmek
(1); görüş vermek (1) şeklindedir. (7) görev ise herhangi ortak sınıflandırmaya dâhil
edilemediğinde toplu iş mevzuatı uygulamaları olarak sayılmıştır.
Ayrıca, görevler “iş müfettişiyle ilgili işler” ve “diğer işler” şeklinde sınıflandırıldığında; (22)
“işin” ihbar ve şikayetleri iş müfettişlerine ve iş müfettişlerinin raporlarını ilgililere bildirmek vb.
işlerden ibaret olduğu; diğer 13 görevden 10’unun toplu iş mevzuatıyla ilgili kayıt ve bildirim
mahiyetinde, herhangi bir inisiyatif kullanmayı gerektirmeyen işler olduğu; kalan 3 görevden
ikisinin “Mesleki Eğitim Kanununa göre bildirim” ve “Basın İş Kanunu gereği kabul edilen bildirim”
ve 3. görevin ise “iş mevzuatı ile ilgili görüş oluşturmak” olduğu anlaşılmaktadır. (Kaynak: ÇSGB
Çalışma Bölge Müdürlüğünün Yapılandırılması Raporu)
“Mesleki Eğitim Kanununa göre bildirim” görevinin; 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun
18. maddesi 5. bendinin “Bu Kanun kapsamına giren illerde yirmi ve daha fazla personel çalıştıran
işletmeler, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bölge müdürlüklerince her yıl şubat ayı içerisinde il
mesleki eğitim kuruluna bildirilir...” hükmü gereğince yapılan “bildirim”den ibaret olduğu
anlaşılmaktadır. Haddizatında 5838 sayılı Kanunun 5. maddesi ile SGK’na yapılan bildirimler
Bakanlık ve ilgili bölge müdürlüklerine yapılması gereken bildirimlerin yerine de geçeceğinden ve
ayrıca Bakanlık ve bölge müdürlüklerine ayrıca bildirim yapılmayacağı hükme bağlandığından,
çalışma bölge müdürlüklerinin “Mesleki Eğitim Kanununa göre bildirim” görevinin kalmadığı
görülmektedir. Ayrıca işyerlerinin sayısıyla ilgili güncel bilgilerin SGK’dan temin edilmesi de
mümkündür. Dolayısıyla bu Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra tescil servisi ve tescil
işlemlerinin bölge çalışma müdürlükleri bünyesinde bulunmasının bir anlamı kalmamış olmaktadır.
“Basın İş Kanunu gereği kabul edilen bildirim” görevinin de herhangi bir fonksiyonu
kalmamış olup, gazeteci ile kendisini çalıştıran işveren arasındaki iş sözleşmesine dair bölge
müdürlüğüne böyle bir bildirimin yapılmasının da gereksiz bir işlem niteliğinde olduğu
değerlendirilmektedir. Nitekim, Çalışma Bakanlığı verilerine göre 2008 yılında, Basın İş Kanunu
gereği yapılan bildirim sayısının 8’dir.
260
Yukarıda bahsi geçen raporda, “Bölge müdürlüklerinin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
2009-2013 Dönemi Stratejik Planında “Stratejik Amaçlar, Hedefler ve Uygulama Stratejisi”
belirlenirken, sadece, 7.1. numaralı hedef için gerçekleştirilecek 2. numaralı faaliyette, ilgili birim
olarak sayılmıştır.” denilmekte ve “bunun dışında Bakanlığın hedeflerinin gerçekleştirilmesinde
sorumluluk verilmediği, Bölge müdürlüklerinin söz konusu sınırlı faaliyet dışında Bakanlık
Stratejik Planıyla ilgili bulunmadığı” ifade edilmektedir.
Maden kazalarına yönelik olarak mahallinde yapılan inceleme çalışmaları esnasında Bölge
Müdürlüklerinin çalışmaları ile ilgili olarak tarafların görüşleri alınmış olup, aşağıdaki sonuçlara
ulaşılmıştır:
-Bazı bölge müdürleri görevlerinin ne olduğu, fiilen ne gibi hizmetler ifa ettikleri konusunda
hiçbir açıklamada bulunamamıştır. Bu durum bölge müdürlüklerinin görevlerinin ne olduğunun
bazı bölge müdürlerince dahi bilinemediğini göstermekte, bu kadar personelin istihdam edildiği
bölge müdürlüklerinin varlık sebebi hakkında soru işaretleri doğurmaktadır.
- 18.02.2009 tarih ve 5838 sayılı Kanunla yapılan düzenleme ile işyeri tescilleri görevi
SGK’ya verilmiş olup, SGK’nın bildirdiği tescil işlemleri -mükerreren- bir defa daha bölge
müdürlüklerinde kayıt yapılmaktadır.
SGK’da yapılan tescil yeterli olduğundan bölge müdürlüklerindeki mükerrer kayıt
uygulamasının kaldırılması gerektiği, aynı Bakanlık çatısı altında aynı vakaların iki ayrı yerde
dosyalanmasına gerek olmadığı, SGK’da yapılan tescil verilerinin (veri tabanının ortak kullanımı
yoluyla) Bakanlığın diğer birimlerinde kullanımına sunulmasının yeterli olduğu düşünülmektedir.
- Bölge Müdürlüklerinde iş mevzuatı yönünden icrai nitelikte inceleme ve denetim
yeterliliğine sahip personel bulunmamaktadır. İş müfettişleri merkez birimi ve grup
başkanlıklarına bağlı olarak denetim ve inceleme yapmakla görevlendirilmişlerdir. Bölge
müdürlükleri büyük oranda iş müfettişlerinin yürüttüğü denetim işlemlerine yardımcı nitelikte
işlemler yapmaktadır.
- Bölge Müdürlükleri arşivinde tutulan işyeri dosyaları, iş müfettişleri tarafından denetim ve
inceleme görevi öncesinde işyeri hakkında malumat edinmek ve belli bir sektörün denetlendiği
alanda faaliyet gösteren işyerlerinin ön tespitini yapmak ve tarama veya res’en yapılacak
denetimlere yönelik envanter araştırması yapmak anlamında kullanıldığından önemli bir işlevi
yerine getirdiği ifade edilebilir. Bu bağlamda özellikle, kaza riski yüksek ağır ve tehlikeli iş
kollarında (inşaat, madencilik, makine imalatı vb.) faaliyet gösteren veya yeni işe başlayan
işyerlerinin belirlenmesi ve denetime değer nitelikte olanların programa alınması önem arz
etmektedir. İş teftiş grup başkanlıklarının ise kaza riski yüksek işyerlerinde denetimlerini
arttırabilmesi için sektördeki faal işyerlerini ve bunlara ilişkin bilgileri içeren güncel ve sağlıklı
verilere ihtiyaç duyduğu görülmektedir. Bunun sağlanması için grup başkanlıkları ile bölge
261
müdürlükleri arasında bu verilerin elektronik ortam üzerinden paylaşılmasına imkân tanıyan bir
sistem kurulması gerektiği düşünülmektedir.
Teftiş raporlarının bildirimi gibi bazı işlerin Bölge müdürlükleri vasıtasıyla yapılmasının
idari süreci uzatmak ve maliyetini yükseltmekten başka bir işlev görmediği değerlendirilmektedir.
Zira bu evrakla ilgili olarak bölge müdürlükleri herhangi bir inisiyatif kullanmamakta, sadece
aracılık görevi görmektedir. Oysa bu şikayet ve bildirimlerin -aracısız olarak- doğrudan ilgili kişi ya
da birime yapılması mümkündür.
Örneğin, bir çalışan çalışma şartları ile ilgili şikâyetini elden veya posta yolu ile bölge
çalışma müdürlüğüne yapmakta, bölge müdürlüğü -herhangi bir işlem yapmaksızın- bu şikâyet
dilekçesini iş teftiş grup başkanlığına göndermektedir. İş teftiş grup başkanlığı şikayeti incelemekte,
inceleme sonucu iş müfettişince düzenlenen rapor –ilgilisine tebliğ edilmek üzere- bölge
müdürlüğüne gönderilmektedir. Bölge müdürlüğü gelen bu raporu/raporla ilgili işlemleri ilgilisine
tebliğ etmekte ve süreç bu şekilde tamamlanmaktadır.
Bu süreçte bir tebligatın ilgiliye posta yolu ile bildiriminde gereksiz bir aşama daha
oluşmaktadır. Örneğin, mevcut uygulamada iş teftiş grup başkanlıkları tebligatı doğrudan ilgilisine
posta ile gönderemediğinden kamu idaresi, tebligat için iki defa postalama işlemi yaptığından
dolayı süreçte zaman ve para kaybı yaşanmaktadır.
Bölge Müdürlüklerinin işyerlerine ait dosya arşivleme işlemlerinin Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığına bağlı ve ilgili kuruluşları olan ve ülke düzeyinde her ilde örgütlenmiş bulunan
Türkiye İş Kurumu veya SGK il müdürlüklerince yapılabileceği değerlendirilmektedir.
Yukarıda verilen örnekte olduğu gibi, gereksiz işlemlerle işlem sürecinin uzatılmaması,
zaman ve maliyet kayıplarına neden olunmaması için çalışma bölge müdürlüklerince yürütülen
işlemlerin tamamı gözden geçirilerek yeni baştan tanımlanmalı, bölge müdürlükleri çalışma hayatı
ve özellikle iş sağlığı ve güvenliği bakımından işlevsel hale getirilmeli, bunun mümkün olmaması
durumunda ise kapatılmalıdır.
4. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)
Sosyal Güvenlik Kurumu; devlet memurları, hizmet akdine göre ücretle çalışanlar, tarım
işlerinde ücretle çalışanlar, kendi hesabına çalışanlar ve tarımda kendi hesabına çalışanları
kapsayan farklı emeklilik rejimlerinin, aktüeryal olarak hak ve yükümlülüklerin eşit olacağı tek bir
emeklilik rejimine dönüştürülmesi için Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı, Bağ-Kur Genel
Müdürlüğü ve Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü’nü aynı çatı altında toplayan 20.05.2006 tarihli ve
26173 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu
Kanunu ile kurulmuştur.
Sosyal sigortalar ile genel sağlık sigortası bakımından kişileri güvence altına alacak, sosyal
sigortacılık ilkelerine dayalı, etkin, adil, kolay erişilebilir, aktüeryal ve malî açıdan sürdürülebilir,
262
çağdaş standartlarda bir sosyal güvenlik sisteminin gerçekleştirilmesi amacıyla kurulmuş olan
Sosyal Güvenlik Kurumunun görevleri 5502 sayılı Kanunun 3. maddesine göre şunlardır:
- Ulusal kalkınma strateji ve politikaları ile yıllık uygulama programlarını dikkate alarak
sosyal güvenlik politikalarını uygulamak, bu politikaların geliştirilmesine yönelik çalışmalar
yapmak.
- Hizmet sunduğu gerçek ve tüzel kişileri hak ve yükümlülükleri konusunda bilgilendirmek,
haklarının kullanılmasını ve yükümlülüklerinin yerine getirilmesini kolaylaştırmak.
- Sosyal güvenliğe ilişkin konularda; uluslararası gelişmeleri izlemek, Avrupa Birliği ve
uluslararası kuruluşlar ile işbirliği yapmak, yabancı ülkelerle yapılacak sosyal güvenlik
sözleşmelerine ilişkin gerekli çalışmaları yürütmek, usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası
antlaşmaları uygulamak.
- Sosyal güvenlik alanında, kamu idareleri arasında koordinasyon ve işbirliğini sağlamak.
- Kanunlar ile Kuruma verilen diğer görevleri yapmak.
Kurum organları 5502 sayılı Kanunun 4 üncü maddesine göre; Genel Kurul, Yönetim Kurulu
ve Başkanlık olarak belirlenmiştir.
Başkanlığın taşra teşkilâtı; her ilde kurulan sosyal güvenlik il müdürlükleri ile sosyal
güvenlik il müdürlüklerine bağlı olarak kurulacak sosyal güvenlik merkezlerinden oluşmaktadır. İl
ve ilçelerde nüfus, sigortalı ve genel sağlık sigortalısı sayısı, işyeri sayısı, işlem yoğunluğu ve
belirlenecek diğer kriterler doğrultusunda yeteri kadar sosyal güvenlik merkezi kurulabilmekte
veya kaldırılabilmektedir.
İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarından Kaynaklanan Maluliyetlerin Tespiti
İş kazasına uğrayan işçiler veya vekilleri kaza sonrasında SGK İl Müdürlüklerine müracaat
ederek uğradıkları maluliyetin tespitini talep etmektedir. Bu talepler SGK İl Müdürlükleri
tarafından, olayın iş kazası olup olmadığı ve kusur oranlarının tespit edilmesi için Bölge
Müdürlükleri kanalı ile İş Teftiş Grup Başkanlıklarına iletilmektedir. Akabinde iş müfettişleri
tarafından kusur oranlarına karar verilmekte, buna ilişkin rapor SGK’ya gönderilmekte, SGK
tarafından dosya hakkında gerekli işlemler yapılmaktadır.
Zonguldak İş Teftiş Grup Başkanlığındaki (SGK İl Müdürlüğünden gelen) belgelerin
incelenmesinden, meydana gelen iş kazaların büyük çoğunluğunda uzuv kaybı ve ölümün vaki
olmadığı, yaralanma sonucunda işçinin istirahat bitiminde tekrar işine başlamış olduğu, bu yüzden
iş müfettişlerinin incelemiş olduğu hafif yaralanmalı kazalarda kusur oranı belirtmeye gerek
görmeyerek görüşünü rapor ile SGK’ya gönderdiği anlaşılmıştır.
Öte yandan, kazalılardan uzuv kayıplı veya ağır yaralı olanlar da, çok daha hafif kazalılarla
birlikte, SGK İl Müdürlüklerine yaptıkları müracaatların sonucunu herhangi bir işlem yapılmadan
beklemekte, incelemeye alındıktan sonra iş kazası olup olmadığının tespiti yapılmaktadır.
263
Nihayetinde bu talep maluliyet oranının tespiti için SGK Sağlık Daire Başkanlığına
gönderilmektedir. Bu işlemlerin tamamlanması uzun zaman almakta, gerçekten yardıma muhtaç ve
başkalarının bakımı ile ayakta durabilecek olan ağır maluliyete maruz kalmış işçilerin mağduriyeti
katlanarak artmaktadır.
Örnek verilecek olursa; Zonguldak’ta inşaatta çalışan 44 yaşındaki C.A. 15.05.2007
tarihinde iş kazası geçirmiş, arkadaşlarının yardımı ile tedavi için hastaneye kaldırılmış, 21.05.2007
tarihine kadar hastanede yataklı tedavi görmüş, 30 gün sonra kontrol kaydıyla taburcu olmuştur.
Ancak 18.06.2007 günü yeniden rahatsızlanmış 2. kez plastik cerrahi servisinde ameliyata alınmış
ve 11.07.2007 tarihine kadar yatılı tedavi görmüştür. Hastaneden çıktıktan sonra sol gözü
görmeyen ve çalışamaz durumda olan C.A. 18.07.2007 tarihinde SGK İl Müdürlüğünden maluliyet
tespiti talebinde bulunmuş, bu talep işlem görmeden beklemiş, 01.12.2009 tarihinde Zonguldak
Çalışma Bölge Müdürlüğüne, buradan da 02.12.2009 tarih ve 13873 sayılı yazı ile Zonguldak İş
Teftiş Grup Başkanlığına iletilmiş, 01.03.2010 tarih ve 104 sayılı yazı ile (Zonguldak İş Teftiş Grup
Başkanlığı) iş teftiş programına alınmış, 04-05.03.2010 tarihinde iş kazası incelemesi yapılmış,
14.03.2010 tarih ve Ü.Ç./30 Numaralı Rapor tanzim edilerek Çalışma Bölge Müdürlüğüne
gönderilmiştir. Bundan sonra rapor SGK Zonguldak İl Müdürlüğüne havale edilmiştir. Kazalı ile ilgili
maluliyet oranının tespiti işlemleri inceleme tarihi itibariyle halen devam etmektedir. Bu işlemlerin
ne zaman sona ereceği, kazalının mağduriyetinin ne zaman giderileceği ise SGK Sağlık Daire
Başkanlığının incelemelerine bağlıdır. Bu arada çalışamayan ve ailesini geçindirmekle mükellef olan
kazalı, müracaatının neticelenmesini beklemekte ve süreç tamamlanmadığından mağduriyeti
devam etmektedir (EK 26/6-11).
Yukarıda belirtilen ağır yaralanmalı veya uzuv kayıplı iş kazaları ile ilgili süreç uzun zaman
sonra neticelenirken, hafif yaralanmalı iş kazaları da maluliyet oranı talepleri ile sıralamaya
girmekte ve nitelikli vakaların sonuca bağlanmasını da geciktirmektedir. Hafif yaralanmalı ve
maluliyet gerekmeyen olaylarda yapılan incelemeler ve yazılan raporlar ise zaman ve emek
israfından öteye geçmemektedir. Ölüm ve uzuv kaybı olmayan, maluliyet ile sonuçlanmayan iş
kazalarının inceleme taleplerinin teftiş programına alınması sürecin kilitlenmesine neden
olmaktadır. Bunun bir diğer olumsuz sonucu da iş müfettişlerinin bu özellik arz etmeyen iş kazası
incelemelerinde fazla mesai harcamaları yüzünden daha önemli ve öncelikli görevlerini gereğince
yapamamalarıdır. İş müfettişleri iş kazaları olmadan evvel işyerlerinde gerekli olan denetimleri
yapıp, koruyucu ve önleyici tedbirleri aldırıp, iş kazalarını önlemek yerine bu tür olayların
sonuçlandırılması ile ilgilenmektedir.
Bu süreci hızlandırmak amacıyla Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği çıkarılmış,
Yönetmeliğin 37. maddesinde; ‘kamu idarelerinin düzenlemiş olduğu belge ve tutanaklardan,
sigorta olayı için gerekli bilginin temin edilebilmesi şartıyla başka bir soruşturma ve denetime
gidilmeden olayın iş kazası sayılıp sayılamayacağına karar verilebileceği, meslek hastalığında ise
264
ilgili sağlık birimine sevk edilebileceği’ şeklinde düzenleme yapılmıştır. Ancak, bu yönetmelik
hükmüne rağmen uygulamada kayda değer bir hızlanma sağlanamadığı değerlendirilmektedir.
İş kazasına ve meslek hastalığına maruz kalanların müracaatlarının maluliyetin
önemine/ağırlığına göre öncelik verilerek ele alınması ve kısa sürede sonuçlandırılması önem arz
etmektedir.
D. Madencilikte Özel İşletmecilik ve Rödövans Uygulaması
TÜİK’in en son yayımlanan “Madencilik ve Taşocakçılığı İstatistikleri-2001” isimli yayınına
göre, 2001 yılında Türkiye’de 576 kamu maden işyerine karşılık 1.191 özel maden işyeri
bulunmaktadır. Ancak, ortalama firma ölçeğini değerlendirebilmek açısından önemli olan, söz
konusu işyerlerinin kaç işletmeci kuruluşa ait olduğuna ilişkin bir bilgi bulunmamaktadır. Buna
karşılık, özel kesimde birden fazla işyerine sahip işletmeci kuruluş sayısının sınırlı olduğu
şeklindeki genel bilgiden hareketle, Türkiye’de 1000 civarında özel madencilik kuruluşunun
faaliyet gösterdiği tahmin edilebilir.
Hemen her zaman küçük ölçekli işletmecilik, Türkiye’deki özel kesim madenciliğinin hakim
özelliklerinden birisi olmuştur. Buna karşılık son dönemde, başta mermer olmak üzere hızlı gelişme
gösteren bazı alanlarda birçok kuruluş orta ölçekli olarak nitelendirilebilecek büyüklüğe ulaşmıştır.
Ayrıca, son dönemde yapılan özelleştirmeler özel kesimde ölçek büyümesine önemli katkı
yapmıştır. Bugün itibariyle, Türk özel kesim madenciliğinin tipik olarak küçük-orta ölçekli
işletmelerden müteşekkil olduğu söylenebilir.
Doğal
olarak,
küçük ve
orta
boyuttaki
madencilik firmaları
küçük yatakların
değerlendirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu bakımdan, küçük ölçekli işletmeciliğin
madencilik açısından önemi açıktır. Ayrıca, küçük boyuttaki madencilik faaliyetleri bölgesel
kalkınma ve işsizlik sorununun çözümüne önemli katkı yapmaktadır. Ancak diğer taraftan,
çoğunlukla yetersiz sermaye ve teknolojik imkânların kısıtlılığı ile karakterize edilen bu türden
işletmeciliğin verimlilik, iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının yeterince yapılamaması vb. hususlar
bakımından önemli sorunlara kaynaklık ettiği de açıktır.
Özel kesim işletmelerinin taşıdığı bu nitelikler maden işletmelerinde yapılması gereken iş
güvenliği ve sağlığı ile ilgili yatırımlarını olumsuz yönde etkilemektedir. İş güvenliğinin
sağlanmasına yönelik olarak madende çalışacak personelin çalışma öncesi ve çalışma hayatı
süresince eğitimi, nitelikli personel çalıştırılması, kazaların önlenmesi için gerekli iş sağlığı ve
güvenliği teçhizatının kurulumu ve etkili biçimde ve sürekli olarak çalıştırılması gibi lüzumlu
hususların yerine getirilmesi belli bir sermaye yeterliliğini gerektirmektedir.
Özel sektörün madenciliğe katkısının arzu edilen seviyeye çıkartılabilmesi için, bu
kuruluşlarının çağdaş bilgi ve teknolojiden yararlanan, ekonomik boyutta üretim yapabilen, iç ve
dış pazarlarda rekabet edebilen işletmelere dönüştürülmesi büyük önem taşımaktadır. Bunu
265
sağlamak amacıyla, küçük üreticilerin yerli ve yabancı ortaklıklarla güçlerini artırmaları teşvik
edilmelidir. Böylece sermaye yapıları daha güçlü, çağdaş bilgi ve teknolojiden yararlanan, bilgi ve
teknolojinin önemini kavramış profesyonel yöneticiler tarafından idare edilen kuruluşlar
oluşturulabilecek, böylece, kaynak israfı önlenecek, firmaların arama-üretim-pazarlama güçleri
artacak; özellikle aynı bölgede ve aynı konuda faaliyet gösteren firmalar bir araya gelerek kendi
sahalarındaki rezervleri zenginleştirme ve işleme amaçlı ortak tesisler kurabilecek, bu yolla küçük
rezervlerin ekonomiye kazandırılması mümkün olabilecektir.
Madencilik sektörü yatırım riski yüksek bir sektördür. Arama döneminde yapılan yatırımın
geri dönüşü bu dönemde ekonomik olarak işletilebilir bir rezervin bulunmasına bağlıdır. Herhangi
bir ekonomik kaynağın bulunamaması durumunda yatırımın geri dönüşü de söz konusu değildir.
Verimli bir maden aramacılığı için yeterli sermaye, teknoloji ve bilgi birikimi zorunludur.
Ülkemizde uzun yıllar, MTA arama faaliyetlerini hemen hemen tek başına sürdürmüştür. Ancak
günümüzde, kaynak sorunları nedeniyle bu kuruluşun arama çalışmalarını önemli ölçüde
yavaşlattığı gözlenmektedir. Risk sermayesi yetersizliği nedeniyle yerli özel kesim teşebbüslerince
de arama yatırımlarına yeterli kaynak ayrılamamaktadır. Ayrıca, yürürlükteki maden mevzuatında
yabancı firmaların ülkemizde maden arama ve üretim faaliyetlerinde bulunmasını engelleyici bir
husus da bulunmamaktadır.
Madencilikte Rödövans Uygulaması
Rödövans sözleşmesi; ruhsat sahalarındaki madenlerin üretilerek değerlendirilmesi
suretiyle üçüncü kişilere veya kuruluşlara tasarruf hakkı sağlamak üzere ruhsat sahiplerinin bu
kişilerle yapmış oldukları sözleşmelerdir. Bu uygulamaya ilişkin çeşitli sorunlar bulunmaktadır:
a-) Maden sahasında rödövans yolu ile hammadde üretiminde, ruhsat sahibi ile
rödövansçının sözleşmesinin süresinin kısıtlı olması veya genellikle ruhsat sahibince tek taraflı
olarak sona erdirilmesinden dolayı, işletmeci rödövans sahibince gerekli üretim, iş sağlığı ve
güvenliğine dair hazırlık ve donanım yatırımları yeterince yapılmamakta, işyerinin fiziki ve sosyal
şartları yeterince düzenlenememekte, çalışacak kişilerin sağlık, eğitim ve diğer ihtiyaçları yeterince
sağlanamamaktadır. “Rödövans sözleşmesi sürelerinin de önemli olduğu, bu sürelerin kısa
olmasının yatırımcıları büyük yatırımlar yapmaktan alıkoyduğu” belirtilmektedir (EK 11: Zonguldak
Ticaret ve Sanayi Odasının 09.07.2010 tarih ve bila sayılı görüş yazısı).
Rödövansçının hedefi rezervi en düşük maliyetle aramak ve işletmektir. Bu faaliyetler
esnasında giderlerini karşılamak ve ruhsat sahibine olan yükümlülüklerini yerine getirmek adına
gereksiz riskleri göze alabilmekte, üretim zorlaması ile çalışanların ve işletmenin güvenliğini
tehlikeye atabilmektedir.
Sayılan dezavantajlar nedeniyle rödövanslı sahalar iş güvenliği açısından özel ve riskli bir
sınıf
olarak
değerlendirilmek
değerlendirilmelidir.
suretiyle
teftiş
edilmeli
ve
teftiş
sonuçları
titizlikle
266
b-) Ruhsat sahibi, yapılan sözleşmelerde rödövansçıya belli konuları deklare etmesi özel
hukuk açısından tarafları bağlasa da iş mevzuatı hükümlerinin taraflara atfettiği yükümlülükleri
ortadan kaldırmamaktadır. Rödövansçının sözleşme çerçevesinde sahada ileriye dönük hazırlık ve
çalışmaları sürdürmesi söz konusudur. Bu nedenle, hak ve menfaatler açısından olduğu kadar
işletmenin ve çalışanların güvenliğinin nasıl sağlanacağı sözleşmelerde işlenmesi gereken bir
olgudur. Rödövans uygulamalarında aranacak şartlar arasında en başta mali ve teknik yeterlilik,
uzmanlık, iş sağlığı ve güvenliği önlemleri, sosyal güvenlik gibi konular gelmelidir.
Rödövansçı seçimi tamamen serbest piyasa koşulları içerisinde ruhsat sahibi tarafından
kararlaştırılmaktadır. Sözleşme muhtevası iki taraf arasında özel hukuk hükümlerine göre sözleşme
serbestîsi içerisinde belirlenmektedir. Rödövans sözleşmelerinin Maden İşleri Genel Müdürlüğüne
gönderilme zorunluluğu yürürlükten kaldırıldığından sözleşme biçim ve şartlarını kontrol ve takip
imkânı kalkmıştır. 06.11.1990 tarih ve 20687 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan yönetmelik
değişikliğinden başlayarak Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliğinin 03.02.2005 tarih ve 25716
sayılı Resmi Gazetede yayımlanmasına kadar olan sürede bu sözleşmeler MİGEM’e verilmiş ve
Genel Müdürlükçe değerlendirilmiştir. “Bu süreçte de rödövansçılardan herhangi bir yeterlilik şartı
aranmamıştır. Ruhsatlı sahalarda yapılan faaliyetlerin tamamından Maden Kanunu yönünden ruhsat
sahibi sorumlu tutulmuştur. Bu nedenle söz konusu sözleşmeler, ruhsat sahipleri ve rödövansçılar ile
üçüncü şahıslar arasında ticari bir ilişki olarak değerlendirilmektedir.” (EK 20/10: MİGEM’in 11.11.2010
gün ve 575138 sayılı yazısı ve ekleri)
Rödövans uygulamalarında, MİGEM’in taraflarca yapılan sözleşmede kabul edilen ticari ve
özel şartlar üzerinde bir denetim veya tasarruf imkânı bulunmadığı anlaşılmaktadır. Ancak, ilgili
mevzuatların taraflara yüklediği iş güvenliği, sosyal güvenlik, çevre gibi hak ve sorumlulukların
sözleşme ile teminat altına alınmasının sağlanması yönünden MİGEM’in bu alanda bir uygunluk
denetiminin olması gerektiği düşünülmektedir. Ayrıca, rödevançının da mali ve teknik yeterlilik
yönünden değerlendirilmesi zarureti bulunmaktadır.
Bu işletmelerdeki iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili sorunların kamu düzeni ve menfaati
bakımından doğurduğu sonuçlar dikkate alınarak rödövans sözleşmelerine dair genel bir
çerçevenin belirlenmesi yönünde Maden İşleri Genel Müdürlüğü’nce gerekli çalışmalar yapılmalıdır.
c-) Rödövansçı işletmelerin gelişmesinde en büyük engellerden biri de kuşkusuz pazar
sorunlarıdır. Yakımlık olarak yerli kömür kullanılmasına getirilen sınırlamalar yanında, termik
santrallerin kömürü büyük tonajlı anlaşmalar ile tedarik etmesinin küçük kömür işletmelerini
ürettiklerini pazarlama konusunda zora soktuğu ifade edilmektedir. Bu yöndeki beklenti, özelikle
kamuya ait olan termik santrallerin kömür alımında yakın bölgedeki ocaklara belli bir oranda
öncelik vererek destek sunmaları şeklindedir.
Piyasada kömürün tonaj fiyatının ucuz olması ve maliyetlere nispetle kâr marjının düşük
olması yanında pazarlama sorunları da düşünüldüğünde bu işletmelerin mali yönden güçlü
267
olmaması ve iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarına kaynak ayır(a)mamaları şeklinde bir sonuç ortaya
çıkmaktadır.
d-) Dünyada madencilik sektörünü destekleyen en önemli aktörler arasında mali yönden
finans kurumları, bankalar ve sigorta kuruluşları ile proje ve raporlama desteği sunan AR-GE ve
mühendislik büroları gelmektedir. Bu bağlamda, sistemin uygulandığı G. Afrika Cumhuriyeti gibi
ülkelerde yetkilendirilmiş (akredite edilmiş) mühendislik büroları tarafından maden rezervi tespiti,
ön fizibilite ve analiz değerleri tespit edilerek raporlanmakta ve ilgili borsada bu raporlar dikkate
alınarak, bu maden işletme projelerine yatırım finansmanı sağlanıp sağlanmayacağına karar
verilmektedir. (Kaynak: TBMM Madencilik Sektörünün Sorunlarını Araştırma Raporu, 2010) Sistem
dâhilinde yatırımcının ve finansman sağlayan kuruluşların zarar görmemesi için işletme ve üretim
koşullarının iyileştirilmesi ve yüksek seviyede iş güvenliği tedbirlerinin alınması da dikkatle takip
edilmektedir.
Sistemin madencilik sektöründe uygulamaya geçirilmesi için öncelikle temel dayanak
noktaları olan raporlama standartları, yetkilendirilmiş mühendislik büroları ve mali sektörün
geliştirilmesi gerekmektedir. Ancak, sistemin kurulmuş olan maden işletmelerinden ziyade proje
bazındaki yatırımlar için uygun olduğu da değerlendirilerek, rödövanslı işletmelerin de belli
standartlara yükseltilebilmesi için hukuki durumlarının müsait olduğu ölçüde sigorta ve teşvik
imkânlarından yararlandırılması düşünülebilir. Bunu sağlarken de temel alınacak ölçünün iş kazası
ve meslek hastalığı sayısının minimumda tutulması ve tüm üretim planlaması ve faaliyetleri
noktasında mevzuata uygunluğun esas alınması olmalıdır.
e-) Mevcut yasal düzenlemelere göre bir maden ocağında sorumluluk ruhsat sahibi ile
rödövansçı arasında parçalanmış bulunmaktadır.
3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunun Ek 7. maddesi
uyarınca, madencilik faaliyetleri çerçevesinde İş Kanunundan doğan hukuki, mali ve iş sağlığı ve
güvenliğiyle ilgili sorumluluklar rödövansçıya, Maden Kanunundan doğan sorumluluklar ise ruhsat
sahibine ait kabul edilmektedir. Bu durumda, örneğin ruhsat sahibi tarafından yerine getirilmeyen
sorumluluklardan ötürü o sahaya/maden ocağına uygulanacak müeyyideler -sorumluluklarını
tümüyle yerine getirse bile- rödövansçıyı da olumsuz yönde etkileyeceğinden; rödövansçının
işletme için geniş çaplı ve uzun vadeli yatırım planla(ya)maması söz konusu olmaktadır. Diğer
taraftan rödövansçının mevzuata aykırı eylemleri olduğunda da ruhsat sahibinin sözleşmeyi iptal
etmek cihetine gitmesi ve sahanın tekrar el değiştirmesi veya atıl kalması söz konusu olmaktadır.
Buradan hareketle, sorumluluğu parçalamayacak, her ocakta tek bir sorumlu olacak biçimde
düzenleme yapılması gerekmektedir.
f-) Ruhsat sahibi, maden sahasının işletme hakkını bütün olarak tek bir rödövansçıya
verebildiği gibi birden çok rödövansçıya da paylaştırabilmektedir. Havza madenciliğinin yapıldığı
Zonguldak, Ermenek, Gediz, Trakya gibi bölgelerde, kamu veya özel kuruluşlara ait sahalarda
268
rödövans yolu ile çalıştırılan birçok kömür işletmesi bulunmaktadır. Anılan işletmelerin her birinin
imalat planı, projesi, üretim yöntemi, ekipman ve donanımı ile yönetim biçimleri farklıdır.
Sözgelimi, A işletmesinde mekânik havalandırma sistemleri kurulmuş iken, B işletmesinde ise
ocağın doğal olarak havalandırıldığı veya A işletmesinde işletme projesi doğrultusunda üretim
yapılmakta iken B işletmesinde ise projeye uygun çalışma yürütülmediği gözlenebilmektedir.
Bunun sebebinin ruhsat sahibi kuruluş veya kişilerin rödövansçı işletmecilerin yaptıkları
faaliyetlerin işletme projesine ve iş güvenliği kurallarına uygunluğunu etkin şekilde denetleyecek
mekanizmaları kuramamaları ve müeyyide de uygulayamamaları olduğu değerlendirilmektedir.
Her ne kadar Maden Kanununda teknik nezaretçinin ruhsat sahibi tarafından görevlendirilmesi
gerekmekte ise de rödevans işletmecileri istedikleri bir teknik nezaretçi ile anlaşarak ruhsat
sahibinin vekâletini almakta ve MİGEM’e müracaat ederek uygun gördükleri teknik nezaretçinin
atanmasını sağlayabilmektedir. Böylesi bir durumda rödevansçı işletmelerde ruhsat sahibinin
herhangi bir şekilde denetim etkinliği kalmamış olmaktadır.
g-) Rödövanslı maden işletmelerinde genel olarak aşağıda belirtilen iş sağlığı ve güvenliği
eksikliklerine rastlanmaktadır:
-Havalandırma genellikle doğal havalandırma yoluyla yapılmaktadır.
-Yeraltı ekipmanları alevsızdırmaz özelliğe sahip değildir.
-Çalışma yerlerinin en az iki yolla yeryüzüne bağlı olmasına dikkat edilmemektedir.
-Patlamalara karşı önlemler yetersizdir.
-Yeterli gaz ölçüm cihazları bulunmamaktadır.
-Tozla mücadele yapılmamaktadır.
-Ferdi kurtarıcı teçhizat yoktur, olanlar da yetersizdir.
-İş sağlığı ve güvenliği kurulları oluşturulmamıştır.
-Merkezi gaz izleme sistemleri bulunmamaktadır.
-Çalışanların tehlikelere karşı eğitimleri yetersizdir (EK 12/12: Genel Maden-İş Sendikası
Başkanlığının 20.07.2010 tarih ve 372/1 sayılı yazısına ekli rapor).
Belirtilen hususlar bağlamında sorunun çözümünde idari, hukuki, sosyal ve ekonomik
adımların beraber atılması, TTK, TKİ, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Enerji Bakanlığı ve
konunun diğer paydaşlarının görüşleri de değerlendirilerek rödövansçılık uygulaması ile ilgili
uygun bir yöntem belirlenmesi gerekmektedir.
269
III. MADEN İŞLETMELERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA ÖNLEME
VE KURTARMA HİZMETLERİ
Yeraltı veya yerüstü maden işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri konusunda karar
almak veya bu hizmetleri yürütmek üzere bazı hizmet birimlerinin ve kurullarının oluşturulması,
yeraltı veya yerüstü maden işyerlerinde üretim, sağlık ve güvenlik ile kurtarma faaliyetlerinde
görevlendirmek üzere bazı meslek dallarından uzman, teknik eleman ve nezaretçi statüsünde
personel tayin etme zorunluluğu getirilmiştir. Bu meyanda, işyeri sağlık ve güvenlik birimleri
(İSGB) ile işletmelerin ortak sağlık güvenlik birimi (OSGB) gibi birimler ile iş sağlığı ve güvenliği
kurulu yanında iş sağlığı ve güvenliği uzmanı daimi ve teknik nezaretçiler sayılabilir.
İşveren, maden işletmesinin çalışan sayısı ve üretim yapısına bağlı olarak söz konusu
personelden bazılarını veya tamamını, gerekmesi halinde yeterli sayıda olmak kaydıyla daimi veya
imzalanan sözleşmedeki sürelerle bağlı kalarak çalıştırmakla yükümlüdür. Maden ocaklarındaki iş
sağlığı ve güvenliği açısından önemli roller üstlenmesi gereken bu kişilerin görev, yetki ve
sorumlulukları ile bunların uygulamaya nasıl yansıdığı aşağıda irdelenmektedir.
A. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Birimleri
İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin yürütülmesi amacıyla devamlı olarak en az 50 işçi
çalıştırılan işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği birimlerinin kurulması, 29.11.2010 tarih ve 27768
sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan İSG Hizmetleri Yönetmeliği ile zorunlu hale getirilmiştir.
Söz konusu Yönetmelik ile işyerlerinde oluşturulması gereken işyeri sağlık ve güvenlik
birimleri (İSGB) ile ilgili hususlar yeniden düzenlenmiş, ayrıca 6009 sayılı Kanun değişikliğine
paralel olarak kamu kurum ve kuruluşları ile Türk Ticaret Kanunu hükümlerine tâbi faaliyet
gösteren şirketlerce kurulan ve işletilen müesseselerin ortak sağlık ve güvenlik birimi (OSGB)
kurabilmelerine imkân tanınmıştır.
Yönetmeliğin ilgili hükümleri ile iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi ve işçilerin ilk
yardım ve acil tedavi ile koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerinin yürütülmesi amacıyla
işverenlere işyeri sağlık ve güvenlik birimi oluşturmaları, işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı ve
gereğinde sağlık personeli görevlendirmeleri yükümlülüğü getirilmiştir. Ayrıca, görevlendirilen
personelin etkin bir şekilde çalışması amacıyla gerekli kolaylığı sağlamak ve bu hususta planlama
ve düzenleme yapılması konusunda işveren sorumlu kılınmıştır.
Ortak sağlık ve güvenlik birimi kurmak ve hizmet sunmak isteyen müesseselerin gerekli
donanım ve personele sahip olarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından
yetkilendirilmesi, ayrıca tam süreli iş sözleşmesiyle çalışan en az bir işyeri hekimi, bir iş güvenliği
uzmanı ve diğer sağlık personelini istihdam etmeleri zorunludur.
270
İSGB ve OSGB’ler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı oluşturmak amacıyla
aşağıda belirtilen görev, yetki ve sorumluluklar çerçevesinde çalışırlar:
a) İşyerinde koruyucu ve önleyici faaliyeti kapsayan çalışma ortamı gözetimi.
b) İşçilerin sağlığını korumak ve geliştirmek amacı sağlık gözetimi.
c) İşçilerin iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri ve bilgilendirilmeleri.
d) İşyerinde acil durum planının hazırlanması, ilkyardım ve acil müdahale organizasyonu
ve ilgili diğer birim, kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapılması.
e) Çalışma ortamı ve işçilerin sağlık gözetimine ait bütün bilgilerin kayıt altına alınması.
f) İşyerindeki maruziyet bilgileri, risk değerlendirmesi, işçilerin yaptıkları işler, iş kazaları
ile meslek hastalıkları kayıtları ve periyodik sağlık muayenelerinin saklanması.
İşyeri hekimi veya iş güvenliği uzmanı; iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tedbir ve önerilerini
seri numaralı ve kendinden kopyalı bir deftere yazar ve imzalayarak işverene teslim eder. Tedbir ve
önerilerin yerine getirilmesinden ve düzenli tutulmasından işveren veya işveren vekili sorumludur.
B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 80. maddesine göre en az 50 işçi çalıştıran ve 6 aydan fazla
sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde; her işveren, bir iş sağlığı ve güvenliği kurulu kurmakla ve bu
kurulların iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uygun olarak vereceği kararları uygulamakla
yükümlüdür.
İş sağlığı ve güvenliği kurullarının oluşumu, çalışma yöntemleri, ödev, yetki ve
yükümlülükleri 07.04.2004 tarih 25426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İş
Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik’te belirtilmiştir.
İş sağlığı ve güvenliği kurulu ayda en az bir defa işveren veya işveren vekilinin başkanlık
edeceği ve üye olarak iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi, idari ve mali işler sorumlusu, varsa sivil
savunma uzmanı, formen veya ustabaşı ve işçi temsilcinin katılacağı toplantılar yapar. İlgili
Yönetmeliğin 8. maddesinde; “Çalışma usulleri” başlığı altında belirtildiği üzere özetle; kurul
toplantılarının, inceleme, izleme ve uyarmayı öngören bir düzen içinde önceden belirlenmiş bir
gündem veya teklif halinde uygun görülürse gündem dışı konulara yer verecek, işyerinde iş sağlığı
ve güvenliği konusundaki sorunların göz önünde bulundurulduğu ve gerektiğinde işyerinde
çalışanların sağlığını bozacak ve vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir
tehlike ile karşı karşıya kalan işçinin başvurusu üzerine acil toplantı yapılarak karar verilebilecek
şekilde yapılması gerekmektedir.
Toplantı sonunda görüşülen konularla ilgili kararlar oy çokluğu ile alınır, toplantıya katılan
başkan ve üyeler tarafından imzalanan tutanak ve kararlar gereği yapılmak üzere işverene bildirilir
ve sırasıyla özel dosyasında saklanır.
271
İşverenler, iş sağlığı ve güvenliği kurullarında mevzuata uygun olarak verilen kararları
uygulamakla yükümlüdür.
İşçiler de işyerinde sağlık ve güvenlik tedbirlerinin belirlenmesi, uygulanması ve alınan
tedbirlere uyulması hususunda iş sağlığı ve güvenliği kurullarıyla işbirliği yapar, uygulamada
karşılaştıkları güçlükler hakkında kurula bilgi verirler.
İlgili Yönetmeliğin 8. maddesine göre iş sağlığı ve güvenliği kurullarının görev ve yetkileri
aşağıda belirtilmiştir:
a) İşyerinin niteliğine uygun bir iş sağlığı ve güvenliği iç yönetmelik taslağı hazırlamak,
işverenin veya işveren vekilinin onayına sunmak ve iç yönetmeliğin uygulanmasını izlemek, izleme
sonuçlarını rapor haline getirip alınması gereken tedbirleri belirlemek ve kurul gündemine almak,
b) İş sağlığı ve güvenliği konularında o işyerinde çalışanlara yol göstermek,
c) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tehlikeleri ve önlemleri değerlendirmek,
tedbirleri belirlemek, işveren veya işveren vekiline bildirimde bulunmak,
d) İşyerinde meydana gelen iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir tehlike halinde gerekli
araştırma ve incelemeyi yapmak, alınması gereken tedbirleri bir raporla tespit ederek işveren veya
işveren vekiline vermek,
e) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitim-öğretimini planlamak, bu konu ile ilgili programlar
hazırlamak, işveren veya işveren vekilinin onayına sunmak,
f) Tesislerde yapılacak bakım ve onarım çalışmalarında gerekli güvenlik tedbirlerini
planlamak ve bu tedbirlerin uygulamalarını kontrol etmek,
g) İşyerinde yangınla, doğal afetlerle, sabotaj ve benzeri ile ilgili tedbirlerin yeterliliğini ve
ekiplerin çalışmalarını izlemek,
h) İşyerinin sağlık ve güvenlik durumuyla ilgili yıllık bir rapor ile o yılki çalışmaları
değerlendirmek, elde edilen tecrübeye göre ertesi yılın çalışma programını ve gündemi tespit
etmek, işverene teklifte bulunmak, planlanan gündemin yürütülmesini sağlamak,
i) 4857 sayılı İş Kanununun 83. maddesinde belirtilen taleplerin vukuunda acilen
toplanmak ve karar vermek.
Görüldüğü üzere, İSG Kurulu bir araya gelen üyelerin işyerinde iş sağlığı ve güvenliği
yönünden taleplerini dile getirebilecekleri ve karar alabilecekleri önemli bir misyona sahiptir.
Ancak, İSG kurulunun bu misyonunun genellikle iyi anlaşılamadığı ve sorunlara işyerlerinde çözüm
üretebilecek bir yöntem veya mekanizma olarak kullanılmadığı anlaşılmıştır. İSG kurulu
toplantılarının tutanak veya defterleri incelendiğinde en fazla karşılaşılan eksikliklerin;
- İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulunun kurulmadığı veya toplantılarının düzenli yapılmadığı,
- Kurul gündeminde görüşülen konuların ve alınan kararların yetersiz olduğu,
272
- İşveren veya vekilinin toplantılara başkanlık etmediği veya bu görevi üstlenen kişinin
işvereni temsil edebilecek sıfatı haiz olmadığı,
- Aynı işyeri organizasyonuna bağlı bölümlerde kurulan iş sağlığı ve güvenliği kurulları
arasında işbirliği ve eşgüdüm sağlanamadığı,
- Aylık toplantılara bazı üyelerin katılmadığı ve imzasının olmadığı,
- Önceki aylarda alınan kararların etkili şekilde takip edilmediği
hususları olduğu görülmektedir. Böylelikle, bazı işletmelerde, İSG kurulunun, çalışanların
sağlığını ve güvenliğini ilgilendiren sorunların çözüm yeri olarak kullanılmadığı, zamanla
geçiştirilecek bir toplantı olarak algılandığı değerlendirilmektedir.
İşyerlerinde İSG kurulu, mevzuatta belirtilen çalışma usulü gereği işverenin gözetimi ve
sorumluluğu altında düzenli olarak yapılmalı, üyelerin toplantılara tam olarak ve hazırlıklı
katılması sağlanmalı, alınan ortak kararların üyelerin ve işverenin işbirliği ile mümkün olduğunca
bir sonraki toplantıya kadar giderilmesine çalışılmalıdır.
C. İş Güvenliği Uzmanı
İş sağlığı ve güvenliği uzmanı, en az 50 işçi çalıştıran ve sanayiden sayılan işyerlerinde, iş
sağlığı ve güvenliği konularında inceleme, denetim ve rehberlik hizmetleri vermek üzere
görevlendirilen uzmandır. 4857 sayılı İş Kanununun 5763 sayılı Kanun ile değişik 81. maddesi
hükmüne göre, “en az 50 işçi çalıştıran ve sanayiden sayılan” işyerleri; işçi sayısı, işyerinin niteliği
ve işin tehlike sınıf ve derecesine göre iş güvenliği uzmanı olan bir veya birden fazla mühendis veya
teknik elemanı görevlendirmekle yükümlüdür.
4857 sayılı İş Kanunundan başka bu alan 20.01.2004 tarih ve 25352 sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanan “İş Güvenliği ile Görevli Mühendis veya Teknik Elemanların Görev, Yetki ve
Sorumlulukları ile Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” ile de düzenlenmiştir.
Günümüze gelinceye kadar iş güvenliği uzmanlığı ile ilgili verilen yargı kararları sonucu mevzuatta
birçok değişiklik yapılmış, son olarak ise 27.11.2010 tarih 27768 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan
“İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik”
yürürlüğe girmiştir.
Bu Yönetmeliğin amacı, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevli iş güvenliği uzmanlarının
nitelikleri, eğitimleri ve belgelendirilmeleri, görev, yetki ve sorumluluklarına dair usul ve esasları
düzenlemektir. Yönetmeliğe göre iş güvenliği uzmanı; iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde
görevlendirilmek üzere Bakanlıkça belgelendirilmiş mühendis, mimar veya teknik elemanları ifade
etmektedir. Yönetmelik, 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında yer alan ve sanayiden sayılan işlerin
yapıldığı ve devamlı olarak en az 50 işçi çalıştırılan işyerleri ile eğitim kurumlarını kapsamaktadır.
273
Yönetmeliğin 5. maddesine göre; işverence iş güvenliği uzmanı olarak görevlendirilecekler, bu
Yönetmeliğe göre geçerli iş güvenliği uzmanı belgesine sahip olmak zorundadır.
Söz konusu Yönetmelik çerçevesinde iş güvenliği uzmanının görevleri beş ana başlık altında
sıralanmıştır:
-Rehberlik ve danışmanlık,
-Risk değerlendirmesi,
-Çalışma ortamı gözetimi,
-Eğitim, bilgilendirme ve kayıt,
-İlgili birimlerle işbirliğinin sağlanması.
İş güvenliği uzmanı söz konusu başlıklar kapsamında özet olarak aşağıdaki görevleri
yapmakla yükümlüdür:
- İşyerinde yapılan çalışmalar ve yapılacak değişikliklerle ilgili olarak tasarım, makine ve diğer
teçhizatın durumu, bakımı, seçimi ve kullanılan maddeler de dâhil olmak üzere işin planlanması,
organizasyonu ve uygulanması, kişisel koruyucu donanımların seçimi, temini, kullanımı, bakımı,
muhafazası ve test edilmesi konularının, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına ve genel iş güvenliği
kurallarına uygun olarak sürdürülmesini sağlamak için işverene tavsiyelerde bulunmak,
- Risk değerlendirmesinin yapılmasını sağlamak; gerekli çalışmaları planlayarak alınacak
sağlık ve güvenlik önlemleri konusunda işverene önerilerde bulunmak ve takibini yapmak,
- İşyerinde kaza, yangın veya patlamaların önlenmesi için mevzuata uygun çalışmalar yapmak
ve uygulamaları takip etmek; doğal afet, kaza, yangın veya patlama gibi durumlar için acil durum
planlarının hazırlanmasını sağlamak, periyodik olarak eğitimleri ve tatbikatları yaptırmak, acil durum
planı doğrultusunda hareket edilmesini sağlamak,
- İş sağlığı ve güvenliği eğitimlerini ilgili mevzuata uygun olarak planlamak ve uygulamak,
- İşyeri hekimi ile işbirliği yaparak iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili değerlendirme
yapmak, tehlikeli olayın tekrarlanmaması için inceleme ve araştırma yaparak gerekli önleyici faaliyet
planlarını hazırlamak ve uygulamaların takibini yapmak.
İş güvenliği uzmanı bu görevlerini yerine getirmek için aşağıdaki yetkileri kullanabilecektir:
a) İşyeri bina ve eklentilerinde, çalışma metot ve şekillerinde veya iş ekipmanında çalışanlar
açısından yakın ve hayati tehlike oluşturan bir husus tespit ettiğinde işverene bildirmek, gerekli
tedbirler işveren tarafından alınmadığı takdirde durumu Bakanlığa rapor etmek.
b) İşyerinde belirlediği yakın ve hayati tehlike oluşturan bir hususun acil müdahale
gerektirmesi halinde işveren veya işveren vekilinin onayını almak kaydıyla geçici olarak işi
durdurmak.
c) Görevi gereği işyerinin bütün bölümlerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunda inceleme ve
araştırma yapmak, gerekli bilgi ve belgelere ulaşmak ve çalışanlarla görüşmek.
274
d) Görevinin gerektirdiği konularda işverenin bilgisi dahilinde ilgili kurum ve kuruluşlarla
iletişime geçmek ve işyerinin iç düzenlemelerine uygun olarak işbirliği yapmak.
İş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip olmak için 220 saatlik bir eğitim programını
tamamlamak ve eğitimi müteakip Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının yapacağı veya Milli Eğitim
Bakanlığı, ÖSYM gibi kurumlara yaptıracağı sınavdan 100 puan üzerinden 70 puan almak
gerekmektedir.
İş güvenliği uzmanları belgeleri A, B ve C olmak üzere sınıftır. Bu belgelerin her biri belli bir
tecrübeye sahip olmayı gerektirir ve her belge farklı tehlike sınıflarındaki işyerlerinde çalışma hakkı
verir.
İş güvenliği uzmanlarından; (C) sınıfı belgeye sahip olanlar az tehlikeli sınıfta, (B) sınıfı belgeye
sahip olanlar az tehlikeli ve tehlikeli sınıflarda, (A) sınıfı belgeye sahip olanlar ise bütün tehlike
sınıflarında
yer
alan
işyerlerinde
çalışabilirler.
Birden
fazla
iş
güvenliği
uzmanının
görevlendirilmesinin gerektiği işyerlerinde, en az bir iş güvenliği uzmanının işyerinin tehlike sınıfına
uygun belgeye sahip olması yeterlidir. (İşyeri tehlike sınıfları; İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri
Yönetmeliği’nin 21. maddesine göre, 31.05.2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık
Sigortası Kanununun 83. maddesine göre belirlenen kısa vadeli sigorta kolları prim tarifesi esas
alınarak Bakanlıkça çıkarılacak bir tebliğ ile belirlenir.) Yönetmelikte iş güvenliği uzmanlarının görev,
yetki ve yükümlülükleri ile çalışma süreleri; iş güvenliği uzmanlığı belgelerinin ne şekilde alınacağını
ve bu belgeleri almak için eğitim verecek kurumlarla ilgili hususları da düzenlemektedir.
Türkiye’de İş Güvenliği Uzmanı İhtiyacı
Mevcut iş güvenliği uzmanı sayısının piyasanın ihtiyaçlarını ne derece karşılayabildiği
önemli bir husustur.
Danıştay Onuncu Dairesinin 2010/696 esas numaralı kararı gereğince 15.08.2009
tarihinden önce verilmiş olan tüm iş güvenliği uzmanlığı belgeleri geçerliliğini kaybetmiş
durumdadır.
15.08.2009 tarihinden sonra İSGGM tarafından verilen belgelerin birçoğu B veya C sınıfı
belgelerden oluşmakta olup verilen A sınıfı belge sayısı ise oldukça azdır. Bu durum karşısında
İSGGM tarafından belirtilen tarihten önce alınan tüm belgelere tekrar geçerlilik sağlayacak
çalışmalara başlanılmıştır.
SGK tarafından yayınlanan 2009 yılına ilişkin istatistiklere göre ülkemizde iş güvenliği
uzmanı görevlendirme yükümlülüğü bulunan işyeri sayısı 13.865, bu işyerlerinde çalışan işçi sayısı
ise 2.298.251’dir. Bu rakamlar doğrultusunda iş güvenliği uzmanlarının çalışma süreleri dikkate
alındığında ülke çapında iş güvenliği uzmanı ihtiyacının yaklaşık 3600 olduğu belirtilmektedir. Bu
rakam tüm tehlike sınıflarını kapsamakta olup sadece madencilik, inşaat, kimya tesisleri gibi çok
tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinin (A sınıfı) iş güvenliği uzmanı ihtiyacının yaklaşık 1600 olduğu
hesaplanmaktadır. (Kaynak: İSGGM Verileri)
275
İSGGM verilerine göre halen 863 adet A sınıfı iş güvenliği uzmanı mevcut olduğundan çok
tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için mevcudun yaklaşık iki katı kadar iş güvenliği uzmanı
yetiştirilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır.
Sektör olarak sadece maden iş kolu esas alındığında iş güvenliği uzmanı görevlendirme
yükümlülüğü bulunan işyerlerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 61: Madencilik Sektöründe 50’den Fazla İşçi Çalıştıran İşyeri ve Toplam Sigortalı Sayıları
İşyeri
Sayısı
Sigortalı
Sayısı
Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer Madencilik ve Taşocakçılığı
51
7.623
Demir Cevheri Madenciliği
6
989
Demir Dışı Metal Cevherlerin Madenciliği
80
12.543
Ham Petrol Çıkarımı
13
3181
Kum. Kil e Taş Ocakçılığı
90
8.309
Linyit Madenciliği
74
26.062
Madencilik ve Taş Ocakçılığını Destekleyici Diğer Faaliyetler
8
1.031
Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımını Destekleyici Faaliyetler
5
590
Taşkömürü Madenciliği
63
19.918
390
80.246
GRUP
TOPLAM
Kaynak: 2010 yılı SGK İstatistikleri
Tablodaki verilere göre 390 maden işyerinin A sınıfı iş güvenliği uzmanı görevlendirme
yükümlülüğü bulunmaktadır. Bununla birlikte maden iş kolunda A sınıfı iş güvenliği uzmanı
görevlendirilen kaç işyeri olduğu konusunda istatistikî bir veriye ulaşılamamıştır. İSGGM tarafından
iş güvenliği uzmanı çalıştıran işyerlerinin takibi için bir veri tabanı kurulmak üzere çalışmalara
başlanıldığı bildirilmiştir.
Sektörde en az elli işçi istihdam eden 390 maden işyerinde görevlendirilmek üzere ihtiyaç
duyulan iş güvenliği uzmanı sayısının ise çalışma süreleri üzerinden İSGGM uzmanlarınca yapılan
hesaplamaya dayanılarak yaklaşık 160 olduğu belirlenmiştir. Bugüne kadar A sınıfı iş güvenliği
uzmanı belgesi alan toplam 863 kişiden 327’si maden mühendisidir. Mevzuat hükümlerine göre iş
güvenliği uzmanlarının çalışmalarında sektörel kısıtlamalar bulunmadığı için, maden mühendisi
mesleği dışından iş güvenliği uzmanlarının da madencilik sektöründe çalışması mümkündür. Ancak
madencilik sektörünün spesifik bir alan olması nedeniyle, özellikle yeraltı maden işletmelerinde
sadece maden mühendisi kökenli iş güvenliği uzmanlarının istihdam edilmesine yönelik düzenleme
yapılması uygun olacaktır.
İş güvenliği uzmanlığı eğitimi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği
Genel Müdürlüğü (İSGGM) tarafından yetkilendirilen eğitim kurumları aracılığı ile verilmektedir.
Bunun yanında eğitimlere katılacak kişilerin niteliği ve müfredat programı aynı Bakanlık tarafından
belirlenmektedir. Eğitim kurumlarının verdiği hizmetin verimliliği ve etkinliğinin izlenmesi
276
açısından denetimleri de ÇSGB tarafından yürütülmekte olup, yetki belgesi verilen 30 eğitim
kurumu bulunmaktadır. Bunlardan 23’ünün eğitim programı Bakanlıkça onaylanmıştır.
İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü bir otomasyon sistemi kurarak başta maden
işletmeleri gibi riskli sektörler olmak üzere, iş güvenliği uzmanı istihdam etme yükümlülüğüne
uyulup uyulmadığını takip etmeli, takip etmeli, bu hususta iş müfettişleri de teftişlerinde mevzuatın
uzman çalıştırmakla ilgili hükümlerine uymayan işyerlerinin faaliyetlerinin durdurulması dahil her
türlü caydırıcı müeyyideyi uygulamalıdır.
D. Teknik Nezaretçi
Teknik nezaretçi maden işletmelerinde faaliyetlerin işletme projesine, teknik ve emniyet
kurallarına göre yürütülüp yürütülmediğini kontrol ederek tespit ettiği projeye aykırılık ve iş
güvenliği ihlalleri ile alınması gerekli tedbirleri işverene bildiren teknik görevlidir.
3213 sayılı Maden Kanunu’na göre teknik nezaretçi; işletmelerdeki faaliyetlerin teknik ve
emniyet yönünden nezaretini yapan, Kanunun 29. maddesi gereği faaliyet bilgi formunun
hazırlanmasından sorumlu ve yetkili maden mühendisidir.
Mülga 1475 sayılı İş Kanunu’na göre çıkarılan ve 4857 sayılı İş Kanunu’na göre halen
yürürlükte olan Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı
ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük’te ise teknik (fenni) nezaretçi, “işçi sağlığı ve iş güvenliği
gereklerinin yerine getirilmesinden ve işletmenin teknik esaslar çerçevesinde çalıştırılmasından
sorumlu, maden mevzuatına göre görevlendirilmiş maden mühendisini veya maden yüksek mühendisi”
olarak tanımlanmıştır.
3213 sayılı Maden Kanunu’nun 10. maddesinin altıncı fıkrasında yer alan (Ek fıkra:
10.06.2010–5995/5 md.) “Teknik nezaretçinin atandığı ruhsat sahasındaki faaliyetleri düzenli bir
şekilde denetleyerek tespit ve önerilerini teknik nezaretçi defterine kaydetmesi zorunludur. Aksi
takdirde teknik nezaretçi uyarılır. İkinci kez aynı ruhsat ile ilgili olarak bu yükümlülüklerin yerine
getirilmemesi durumunda teknik nezaretçi hakkında beşinci fıkra hükümleri uygulanır. Teknik
nezaretçi defterini, teknik nezaretçi ile ruhsat sahibi veya vekili imzalar. Defterin ibraz edilmemesi
veya düzenli tutulmaması halinde, ruhsat sahibine on yıl süreli işletme ruhsatları için belirlenen yıllık
işletme ruhsat harcı tutarında idari para cezası uygulanır.” hükmü ile teknik nezaretçinin atandığı
ruhsat sahasındaki faaliyetleri düzenli bir şekilde denetleyerek tespit ve önerilerini deftere
kaydetme zorunluluğu getirilmiş olup, aynı ruhsat sahası için üç yıl içerisinde iki kez yerine
getirmeyen teknik nezaretçilere hak mahrumiyeti, 5995 sayılı Kanunla ruhsat sahiplerine de idari
para cezası uygulaması hükmü getirilmiştir.
Teknik nezaretçinin görevleri 06.11.2010 tarih 27751 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak
yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 130. maddesine göre teknik
277
nezaretçinin, “maden işletmelerinin teknik ve emniyet yönünden nezaretini yaparak Kanun ve ilgili
yönetmeliklerde yer alan görevleri yerine getirmekle sorumlu ve yükümlü” olduğu belirtilmiş; 131 ve
devamı maddelerinde teknik nezaretçinin atanması için gerekli belgeler, bir maden mühendisinin
teknik nezaret görevini üstlenebilmesi için gerekli şartlar, bir maden mühendisinin teknik nezaret
görevi alabileceği ruhsat sayısı, teknik nezaretçinin yetki ve sorumlulukları, bir sahaya atanmış
teknik nezaretçinin azil ve istifa gibi nedenlerle görevinin sona ermesi durumunda uygulanacak
usul ve esaslar ve teknik nezaretçi çalıştırılmadan üretim yapılmasının doğuracağı cezai şartlar
(müeyyideler) düzenlenmiştir.
Yönetmeliğin 131. maddesine göre teknik nezaretçilik görevinin üstlenilebilmesi için özetle,
-Maden mühendisi olmak,
-Yeraltı işletme faaliyetlerine teknik nezaret görevini üstlenecek maden mühendislerinde
yeraltı maden işletmelerinde en az iki yıl deneyimli olmak ve bu deneyimini belgelemek,
-Teknik nezaretçi olarak ilk defa atanacakların Maden Mühendisleri Odası tarafından
yapılacak eğitim semineri sonucunda verilen teknik nezaretçi sertifikasına sahip olmaları,
-Yeraltı işletmelerinde teknik nezaretçi görevini üstleneceklerden 65 yaş ve üzerindekiler
için yeraltında çalışabileceğine dair tam teşekküllü hastaneden her iki yılda bir heyet raporlu
olması
şartları aranmaktadır.
Teknik nezaretçinin görev alabileceği ruhsat sayısı; I (a) Grubundan beş, diğer gruplardan
da beş olmak üzere en fazla on ruhsat sahası olarak düzenlenmiştir. Bu sayının aşıldığı tespit
edilmesi durumunda on beş gün içinde nezaretçilik sayısını yukarıda belirtilen sınıra indirilmesi
gerekmekte olup fiili işleyenler için üç yıl süre ile yeni bir nezaretçilik görevine atanmaması hükme
bağlanmıştır.
Teknik (fenni) nezaretçinin yürütmekle görevli olduğu konular Maden ve Taş Ocakları
İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün
ilgili maddelerinde açıklandığı üzere; patlayıcı maddelerin taşınması ve depo edilmesi, tahkimat,
insan ve malzeme taşıma sistemi, lokomotiflerin bakımı vb. hakkındaki yönergelerin hazırlanması,
ayrıca havalandırma sisteminin denetimi ile görevlendirilecek kişileri belirleme, vinç kullanan
işçilere belgelerini düzenleme vb. görevlerdir.
Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 134. maddesine göre teknik
nezaretçinin görev, yetki ve sorumlukları özetle şöyledir.
a) Teknik nezaretçi, sorumluluk alanı Genel Müdürlükçe onaylanmış ruhsat sahasının her
yerinde görevi ile ilgili inceleme yapmak ve gerekli her türlü bilgiyi alma ve Kanun kapsamında
278
gerekli önlemlerin aldırılması yetkisine sahiptir. Bu yetkinin kullandırılmamasından ruhsat sahibi
sorumludur.
b-)Teknik nezaretçi, nezaret görevini Kanun hükümleri kapsamında yürütür. Teknik
nezaretçi, atandığı ve sorumlu olduğu ruhsat sahasının faaliyetlerini ve üretimlerini on beş günde
en az bir defa denetlemek, tespitlerini ve önerilerini teknik nezaretçi defterine not etmek
zorundadır. Aksi takdirde teknik nezaretçi uyarılır. İkinci kez aynı ruhsat ile ilgili olarak bu
yükümlülüklerin yerine getirilmemesi durumunda teknik nezaretçinin Kanun gereğince yapacağı
beyanlar bir yıl süre ile geçersiz sayılır. Fiilin her tekrarında hak mahrumiyeti uygulamasına devam
edilir. Uygulanan uyarı ve hak mahrumiyeti Maden Mühendisleri Odasına bildirilir. Ayrıca teknik
nezaretçi defterinin, teknik nezaretçi ve ruhsat sahibince/vekilince birlikte imzalanması
zorunludur. Defterin imzalanmaması veya EK-4’te belirtilen şekilde düzenli tutulmaması halinde,
ruhsat sahibine on yıl süreli işletme ruhsatları için belirlenen yıllık işletme ruhsat harcı tutarında
idari para cezası uygulanır.
c-) Teknik nezaretçi, görev aldığı işyerindeki faaliyetler ile ilgili eksiklik ve aksaklıkları,
öneri ve önlemleri belirler. Ruhsat sahibi/vekili tarafından, bu öneri ve önlemler işyerinde
çalışanların görebileceği şekilde ilan edilir ya da panoya asılır. Aynı zamanda içeriği Genel
Müdürlük tarafından belirlenmiş ve noter onaylı "Teknik Nezaretçi Defteri”ne rapor ederek ruhsat
sahibine bildirir. Eksiklik ve aksaklıkların, öneri ve önlemlerin rapor edilmemesinden teknik
nezaretçi, bunların yerine getirilmemesinden ruhsat sahibi sorumludur.
d) Teknik nezaretçi, işyerinde yaptığı inceleme ve gözlemlerde işletme projesine aykırı
faaliyette bulunulduğunu ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum
oluşturduğunu tespit etmesi halinde maden üretimine yönelik faaliyetleri durdurur ve durumu ilgili
kurum veya kuruluşlara bildirir.
e) Galeri sürülmesi ve/veya üretime hazırlık çalışmalarında teknik nezaretçi atanması
zorunludur.
Teknik nezaretçinin istifa ve azillerinin MİGEM’e on beş gün içinde bildirilmesi zorunludur.
Aksi halde tarafların sorumluluğu devam eder. Bu gibi durumlarda ruhsat sahibi tarafından en geç
on beş gün içerisinde yeni bir teknik nezaretçi atanması zorunludur.
Teknik nezaretçi ataması gerçekleşmeden üretim yapılması halinde ruhsat teminatı irat
kaydedilerek faaliyet durdurulur. Teknik nezaretçi atamasının gerçekleşmesi halinde faaliyete izin
verilir.
Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin 134. maddesinde yetki alanı olarak
“işletmenin her yeri” belirlenmiştir. Söz konusu Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel
Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük’ün 4. maddesinde;
279
“Fenni nezaretçi, en az 15 günde bir, ocağın işçi çalıştırılan yerlerini denetlemek, sonucunu, noterce
onaylı fenni nezaretçi rapor defterine, öngöreceği öneri ve önlemlerle birlikte yazıp imzalamak
zorundadır. Denetimin yapılmamasından, öneri ve önlemlerin yerine getirilmemesinden işveren
sorumludur.” hükmü ise teknik (fenni) nezaretçinin çalışma alanının ocağın işçi çalıştırılan yerleri
olarak belirlenmiş ve görevinin denetlediği bölümler için öneri ve önlemler öngörmek olduğu
belirtilmiştir.
Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin teknik nezaretçi ücreti ile ilgili 136.
maddesinde özetle; ruhsat sahası ile ilgili bir önceki yıla ait teknik nezaretçilik ücretinin ödendiğine
dair belgelerin her yıl Nisan ayı sonuna kadar, görevin sona ermesi halinde ise teknik nezaretçi
ücretlerinin tam olarak ödendiğine dair belgelerin, Kanunun 29. maddesinde sayılan belgelerin
ekinde Genel Müdürlüğe verilmesinin gerektiği belirtilmektedir. Söz konusu maddede teknik
nezaretçi ücretinin kim tarafından ödeneceğine ilişkin bir düzenleme bulunmamaktadır.
Teknik Nezaretçilik İle İlgili Tespit Edilen Sorunlar
Yüksek oranda risk taşıyan, bilgi, deneyim, uzmanlık ve sürekli denetim gerektiren ağır bir
iş kolu olarak madencilik sektöründe teknik nezaretçi uygulamasının maden işletmelerinde iş
sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasında yeterince etkili olmadığı anlaşılmıştır. Yani teknik
nezaretçilik uygulaması sorunludur ve bu durum maden sahalarında koruyucu ve önleyici
faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde zafiyet oluşturmaktadır.
Teknik nezaretçilik bu işleyişi ile kazaların azaltılması amacıyla önleyici faaliyetler yürütme
fonksiyonunu yitirmiş görünmektedir.
1- Teknik nezaretçilik ile ilgili olarak sektörü denetleyen çeşitli kurumların farklı
mevzuatı bulunduğundan karmaşa meydana gelmektedir.
Teknik nezaretçilikle ilgili olarak, Çalışma Bakanlığınca 22.10.1984 tarihinde yürürlüğe
giren Maden ve Taşocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca (MİGEM) ise
06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği uygulamada
dikkate alınmaktadır.
Söz konusu Tüzük hükümleri 4857 sayılı İş Kanunu’nun geçici 2. maddesine göre
yürürlüktedir ve Çalışma Bakanlığı İş Kanunu ve ona bağlı mevzuatı uygulamaktadır. Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlığı (dolayısıyla MİGEM) ise Maden Kanunu ve ilgili Yönetmelik hükümlerini
uygulamaktadır.
Teknik nezaretçi ile ilgili çeşitli mevzuattaki farklı hükümler arasında bulunan çelişkiler
giderilmelidir. Teknik nezaretçi olabilmek için söz konusu Tüzük ve Yönetmelikte birbirinden farklı
hükümler vazedilmiştir. Tüzüğün 371. maddesinde “Fenni nezaretçi görevini üstlenecek maden
280
yüksek mühendisi veya mühendisinin bir maden işletmesinin teknik işlerinde, en az 5 yıllık
deneyiminin bulunması zorunludur. ” denilmektedir. Bu 5 yıllık tecrübenin yeraltı işletmesinde
olması şart koşulmamıştır. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 131. maddesinde
ise teknik nezaretçilik görevinin üstlenilebilmesi için yeraltı işletme faaliyetlerine en az iki yıl
deneyimli olması gerektiği hükme bağlanmıştır. Görüleceği üzere her iki mevzuat arasında teknik
nezaret görevini üstlenecek maden mühendislerinin tecrübe süreleri arasında çelişki mevcuttur.
Normlar hiyerarşisine göre tüzük daha üst bir daha üst bir hukuk normu olmakla birlikte,
hâlihazırda teknik nezaretçi atamaları Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’ndeki
hükümlere göre yürütülmektedir.
Çeşitli Bakanlıkların denetimlerinde uyulacak esasların yer aldığı düzenlemelerin birbiri ile
uyumlaştırılması gerekmektedir. Bunun sağlanması için mevzuat çalışmalarında ilgili bakanlıkların
daha fazla işbirliği içinde çalışmaları, mevcut ve ileride doğabilecek sıkıntılar konusunda sektördeki
paydaşların da görüşlerinin alınması gerekmektedir. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği
yenilendiğinden bundan sonraki uygulamanın nasıl olacağı izlenmelidir.
2-Yönetmelik ile teknik ve daimi nezaretçilerin görev alanlarının, sorumluluk
sınırlarının net bir tanımı yapılmamıştır. Mevzuata bakıldığında teknik ve daimi
nezaretçiler ile teknik elemanların görev tanımlarının neredeyse birbirinin aynı olduğu
görülmektedir.
Her bir maden işletmesine konu ile ilgili Bakanlıkların yayınladığı yasal düzenlemeler
çerçevesinde teknik nezaretçi, iş güvenliği uzmanı, teknik eleman, daimi nezaretçi veya işyeri açma
ve çalışma ruhsatı almak için sorumlu müdür atanması veya istihdam edilmesi gerekmektedir.
Belirtilen unvan ve nitelikteki kişiler daimi veya sözleşmeli olarak yasal düzenlemelerde
tanımlanan görevleri gereği çeşitli sorumluluklar taşımaktadırlar. Bununla birlikte birbiri ile
paralel veya benzer görevlerin farklı gibi düzenlenmesi, benzer hizmetler için birden fazla kişinin
istihdam edilmesi sonucunu doğurabilir. Bu durum maden işletmelerine gereksiz maliyetler
yükleyeceği gibi bu kişiler arasında görev çakışması da yaşanabilir. Nitekim teknik nezaretçi ve iş
güvenliği uzmanının görevlerinin mahiyeti itibariyle güvenli ve sürdürülebilir bir çalışma ortamı
tesis etmek olduğu, daimi nezaretçi ve teknik elemanın da işletmede yürütülen faaliyetleri planlama
ve nezaret etme görevlerinin olduğu, yine daimi nezaretçinin iş güvenliği uzmanı olması şartlarını
taşıması halinde iş güvenliği ile ilgili görev ve sorumlulukları da yerine getirebilmesinin mümkün
olduğu görülmektedir. Özellikle maden işletmelerinde iş güvenliği konusunda çalışma yapmak için
yasa gereği sertifikalı olmak ve riskleri değerlendirecek kadar bilgi sahibi olmak gerekmektedir.
Bu kapsamda, farklı mevzuat hükümlerinden kaynaklanan yetki-görev karmaşasına son
verilmesi, görev ve sorumlulukların kesin hatlarla tanzimi gerekmektedir.
281
3- Mevzuatta, maden işletmesinin bulunduğu bölge ile teknik nezaretçinin çalışma
alanı veya ikameti yönünden bir mesafe sınırlaması getirilmemiştir. Teknik nezaretçiler
maden işletmelerinin bulunduğu bölgelere bakılmaksızın çeşitli maden gruplarına göre değişmekle
birlikte en fazla 10 maden işletmesine atanabilme hakkına sahiptirler.
Bir maden mühendisinin birbirinden çok uzak bölgelerdeki maden ocaklarının teknik
nezaretçiliğini üstlenmesine mevzuat açısından bir sınırlama getirilmediğinden teknik nezaretçi, 15
günde bir kontrol etme kuralına fiilen uymasa dahi Teknik Nezaretçi Defterini geçmişe yönelik
doldurmak suretiyle kâğıt üzerinde görevini yapmış gibi görünebilmektedir.
Ancak buradaki asıl sorun, teknik nezaretçilerin faaliyetlerinin, görevlerini yeterince yerine
getirip getirmediklerinin yetkili kamu birimlerince kontrol edilmemesidir.
Aşağıdaki tabloda, örnek olarak, 10.01.2011 tarihi itibari MİGEM’deki teknik nezaretçi
dosyalarındaki bilgilere göre, bazı teknik nezaretçilerin görev üstlendikleri sahaların bulundukları
iller verilmiştir.
Tablo 62: Bazı Teknik Nezaretçilerin Görev Üstlendikleri Sahaların Bulundukları İller
Teknik NezaretçiSicil No
Teknik Nezaretçinin
Bulunduğu İl
Teknik Nezaretçinin
Atandığı İl
M.Ö. , 2383
Ankara
Çankırı, İstanbul, Muğla
S.K. , 2665
Ankara
Tokat, Şanlıurfa, Van
E.Ç. , 2321
Ankara
Mardin, Sivas, Kilis
P.K. , 3159
Ankara
Manisa, Bayburt
Tablodaki örnekler, bir teknik nezaretçinin birbirinden mesafe olarak oldukça uzak illerdeki
ocakların teknik nezaretçiliğini aynı anda üstlenebildiklerini göstermektedir.
Maden sahalarının denetimleri esnasında da kimi ruhsat sahiplerinin karayolu ile 8–10 saat
mesafede yerleşik olan teknik nezaretçiler ile anlaştıkları, bu yüzden de mutad denetimlere
gelinemediği; uzaklık, mevsim ve ulaşım gibi olumsuz şartlarda görevin gereği gibi ifasının
güçleştiği, bu yüzden teknik nezaretçi defterinin boş kaldığı veya cezai işleme maruz kalmamak için
defterin gönderilerek doldurulması şeklinde birtakım mevzuata aykırı uygulamalara rastlandığı da
ifade edilmektedir.
Bu durumdan hem işveren hem de teknik nezaretçi memnun olabilmektedir. Zira evrak
üzerinde her şey mükemmel görünmekte, işveren –kanunun öngördüğü şekilde- ciddi bir teknik iç
denetime maruz kalmadan üretim faaliyetlerini yürütebilmekte, teknik nezaretçi ise görevini gereği
gibi yapmak zahmetine ve işvereni ile arasını bozmak riskine katlanmadan görevini
sürdürebilmektedir. Kamu idaresi ise defter üzerinde yaptığı denetimler ile “teknik nezaretçi
defterinin düzenli tutulduğunu” kayda geçirerek görevini yapmış olmaktadır.
282
Bazı teknik nezaretçilerin coğrafi olarak birbirinden çok uzak yerlerde bulunan maden
ocaklarının Teknik nezaretçiliğini üstlenmeleri nedeniyle, bir teknik nezaretçinin aynı anda belli bir
mesafenin ötesinde bulunan yerlerde teknik nezaretçilik görevi üstlenmesinin yasaklanması
gerektiği, teknik nezaretçilerin görev alabilecekleri coğrafi bölgeye ilişkin sınırlamalar
getirilmesinin mümkün olduğu, bir teknik nezaretçinin ikamet ettiği il ile mücavir olan illerde bu
görevi üstlenebileceği şeklinde düzenleme yapılabileceği ifade edilmektedir.
Teknik nezaretçilik görevi, maden işvereni ile teknik nezaretçilik belgesine/şartlarına sahip
kişiler arasında medeni hukuka göre imzalanan bir sözleşmeye göre ifa edilmektedir. Özel hukuk
kurallarına göre sözleşmelerin kısıtlanması ancak kanunda gösterilen durumlarda mümkün
olabilir. Dolayısıyla belli bir mesafe kuralına bağlı olarak medeni hukuktan doğan sözleşme
hürriyetinin/hakkının kısıtlanması yönündeki bir düzenlemenin ilgili yargı yerlerince iptal
edilmesinin muhtemel olduğu değerlendirilmektedir. Ayrıca mesafelerin hesaplanması gibi teknik
sorunlar da çıkabilir. Bu nedenle bir teknik nezaretçinin hangi mesafeler içinde kalan yerlerde
görev alabileceğine dair hukuken tartışmaya yol açabilecek bir düzenleme yapmak yerine, birbirine
çok uzak mesafelerdeki yerlerde teknik nezaretçilik görevi üstlenenler başta olmak üzere, teknik
nezaretçilerin görevlerini gereğince yerine getirip getirmediklerinin ilgili İdare (MİGEM, İş Teftiş
Kurulu) tarafından sıkı bir şekilde takip ve denetiminin yapılması, bunu sağlamak için teknik
nezaretçilerin 15 günde bir düzenleyecekleri teknik nezaretçi rapor defterine yazdıkları raporların
birer suretinin uygun bir resmi daireye verilmesi kuralının getirilerek geçmişe yönelik olarak çok
sayıda rapor sayfasının doldurulmasının engellenmesi, nezaretçi defteri ile ilgili usulsüzlük tespit
edilmesi halinde ruhsat sahibine/işletmeciye ve teknik nezaretçiye para cezası verilmesi, görevini
gerektiği
şekilde
yapmayan
teknik
nezaretçiler
hakkında
gerekli
yasal
müeyyidelerin
uygulanmasının daha hukuki bir çözüm olacağı değerlendirilmektedir. Ayrıca, teknik nezaretçilerin
görev sahalarına coğrafi sınır getirilmesi şeklindeki bir düzenlemenin teknik nezaretçilerin
görevlerini bihakkın yapmalarını garantiye alacağını düşünmemek gerekir. Dolayısıyla çözümün ilk
ve en önemli adımı, teknik nezaretçilerin görevlerini zamanında ve bihakkın yerine getirip
getirmediklerinin ilgili kamu idarelerince etkin şekilde kontrol edilmesidir.
4- Teknik nezaretçilik konusunda sektör kamuoyunda sıklıkla dile getirilen bir
eleştiri de nezaretçi ücretinin, denetim yapılan madenin ruhsat sahibi veya işletmecisi
tarafından ödenmesi, teknik nezaretçinin ruhsat sahibi ile sözleşmesinin feshedilmesi veya
görevinden azledebilme endişesi taşıması nedeniyle işverene karşı “bağımsız” hareket
edememesidir.
Bu eleştiriyi getirenlere göre teknik nezaretçinin asli görevi, maden işletmesinde
faaliyetlerin teknik ve emniyet gereklerine uygun şekilde idame ettirilmesi olup bunun
gerçekleşmesi alacağı “bağımsız” kararlar ile mümkündür. Yani teknik nezaretçinin görevini
bihakkın yerine getirebilmesi ve gerektiğinde mevzuat hükümlerini uygulayabilmesi için özerk ve
283
güvenceli yapıya kavuşturulması gerekmektedir. Bu durumda teknik nezaretçinin ücretinin
oluşturulacak ortak bir fondan karşılanması ve teknik nezaretçiliğin mesleki anlamda Kamu
otoritesinin denetimine açık, işverenden bağımsız, kurumsal bir yapıya dönüştürülmesi
önerilmektedir. Bu anlayış teknik nezaretçiyi işletmecinin eksiklerini bulup ceza yazılmasına neden
olan, işletmecinin bir hasmı gibi algılamanın mevzubahis olduğunu göstermektedir.
Üniversitelerin ilgili bölümlerinin ülke ihtiyacından çok fazla sayıda maden mühendisi
mezun etmeleri sebebiyle maden mühendisleri “temininde güçlük çekilen eleman” niteliğinde
olmadıkları gibi, bu sayı fazlalığı nedeniyle maden mühendisleri arasında işsizlik oranları bir hayli
yüksektir. Dolayısıyla bir maden mühendisi-teknik nezaretçinin işten çıkarılması halinde yerine
yeni bir mühendis bulmanın işveren için pek zor olmayacağı düşünülebilir. Yani Teknik Nezaretçi
olarak görev yapan maden mühendisleri kendilerini işlerini kolayca kaybedebilecek kişiler olarak
görebilir. Bu unsurlar birlikte değerlendirildiğinde, ailelerini geçindirmek için para kazanmak
zorunda olan teknik nezaretçilerin işini kaybetmemek için maden işvereni ile ters düşmeyecek
şekilde davrandıkları, bu şartlar altında onlardan bağımsız davranmalarının beklenemeyeceği de
sık sık dile getirilen bir husustur.
Oysa teknik nezaretçi, işletmenin eksiklerini ortaya çıkararak onu “muhtemel zararlardan
koruyan bir uzman” olarak da algılanabilir. Bu anlayışta teknik nezaretçinin işletmedeki eksiklikleri
ve yanlış giden işleri tespit etmesinden asıl yarar sağlayacak olan işveren ve işletmede çalışanlardır.
Teknik nezaretçi ruhsat sahibinin veya işletmecinin maden ocağında meydana gelebilecek olumsuz
durumların (iş kazaları ve meslek hastalıklarının) kötü sonuçlarının işletmeciye getireceği ağır
maliyetten kurtulmak için ön tedbirler alınmasını sağlayan bir uzman olarak düşünülür ise,
ücretlerini işverenden almasının herhangi bir sakıncalı yönü bulunmamaktadır. Yani bu bakış açısı
ile maden işletmecisi -kendi menfaatine olarak- işletmede İSG bakımından uygun şartların
sağlanması için gerekli uzmanlığa sahip bir kişi istihdam etmektedir. Ayrıca bu uzman, maden
işletmecisinin bu alandaki teknik bilgi eksikliğini gidermektedir. Maden işletmelerinin İSG kural ve
gereklerine uymasını kamunun zorlayıcı gücünü de kullanarak temin etmek, uyulup uyulmadığını
haricen denetlemek ise İdarenin görevidir ve İdare, bu görevini teknik nezaretçilik uygulaması
yoluyla kısmen de olsa işletmecinin sırtına yüklemekte, ancak bunda fiilen başarılı
olunamamaktadır.
Bu soruna çözüm bulmaya yönelik herhangi bir düzeleme yapılmış değildir. Soruna çözüm
bulmak için öncelikle teknik nezaretçiliğin ne olduğu ve tam olarak ne beklendiği belirlenmeli, ilgili
bütün tarafların görüşlerinden istifade edilerek kendisinden beklenen işleve uygun olarak
düzenleme yapılmalıdır.
5-) İdare, teknik nezaretçi atamalarında gerektiği kadar hassas davranmamakta,
teknik nezaretçi atanmayan maden ocaklarının teknik nezaretçisi olmadan uzun süre
faaliyet göstermesine göz yummaktadır. Bu durum da işverenlere karşı Teknik Nezaretçilerin
284
pozisyonunu zayıflatan önemli bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Maden işletmelerinin teknik
nezaretçi olmadan da uzun süre üretim yapabilmeleri Teknik Nezaretçi kurumunun ciddiyetini ve
etkisini azaltmış, bu kurumu neredeyse sıradan bir prosedür derekesine düşürmüştür.
6- Teknik nezaretçi olmak için her yaştaki mühendisten yeraltında çalışabileceğine
ilişkin fiziki ve psikolojik sağlık raporu istenmesi gerekli görülmektedir. Yönetmelik
hükümlerinde dikkati çeken bir husus, yeraltı işletmelerinde teknik nezaretçi görevini
üstleneceklerden 65 yaş ve üzerindekiler için yeraltında çalışabileceğine dair tam teşekküllü
hastaneden her iki yılda bir heyet raporu almak şartının getirilmiş olmasıdır. Esasen yeraltı
işletmelerinde teknik nezaretçilik görevini üstlenecek her yaştaki mühendisten yeraltında
çalışabileceğine ilişkin fiziki ve psikolojik sağlık raporu istenmesinin daha doğru olacağı
Maden işletmelerinde nezaretçilik uygulamalarının sorunlu olduğu, istenen
sonuçları doğurmadığı görülmektedir. Dolayısıyla, maden işletmelerinde nezaretçilik
uygulamasının nitelik ve etkinliğinin
artırılması
için aşağıdaki
değerlendirmeler
yapılmaktadır:
-Maden işletmelerinde iş güvenliği bakımından en az teknik nezaretçilik kadar önemli bir
unsur daimi nezaretçiliktir. Çünkü daimi nezaretçi de maden mühendisidir ve işletme ile ilişkisi
daha yoğundur, daha uzun süre ve bire bir işletme faaliyetlerinin içindedir. Daimi nezaretçilerin
daha nitelikli iş yapmaları için konunun taraflarınca çözümler üretilmelidir.
-Her maden işletme faaliyetinde, iş güvenliği ve üretim için yeterli sayıda maden
mühendisinin daimi istihdamı zorunlu olmalı; özellikle yeraltı işletmelerinde, her vardiyada en az
bir maden mühendisi bulundurma zorunluluğu getirilmeli, işletmenin özelliklerine ve taşıdığı
risklere uygun olarak, mühendisin de gerekli deneyime sahip olması sağlanmalıdır.
-Teknik nezaretçiliğin ilgili bütün tarafların görüş ve kaygılarını dikkate alarak gözden
geçirilmesi ivedilik arz etmektedir.
Teknik nezaretçilerin -inşaat sektöründeki yapı denetim uygulamasında olduğu gibiişveren ile doğrudan ücret bağının koparılması, işverenlerin Teknik nezaretçi ücretlerini açılacak
resmi bir hesaba yatırmaları ve ücretlerin bu hesaptan mevzuatta belirlenecek kurallara göre
ödenmesi çok yaygın biçimde gündeme getirilmekte ve önerilmektedir. Ancak, yapı denetim
uygulaması ile de beklenen hedefin tam olarak gerçekleştirilemediği dikkate alınmalıdır. Ayrıca,
teknik nezaretçilerin işverenlere karşı çok katı davranmaları ihtimali de göz ardı edilmemelidir. Bu
konunun uzmanlarca enine boyuna tartışılması gerekmektedir.
- Teknik nezaretçilerin eğitimi ve belgelendirilmeleri ve atanmaları iyi düzenlenmelidir.
Teknik nezaretçi eğitimleri ilan edilmeli, gerekli şartları taşıyan bütün maden mühendislerine açık
olmalıdır. Ayrıca, madenlerde çalışacak teknik nezaretçiler için 2 yıl yeraltı tecrübesi aranması
285
yeterli olmayıp, yaş sınırına bakılmaksızın psikolojik testlerden geçirilerek yeraltında çalışmaya
uygun olup olmadıkları da belirlenmelidir.
- Teknik nezaretçilerin faaliyetleri de ciddiyetle denetlenip takip edilmelidir.
Mevcut uygulamada teknik nezaretçilerin görevlerini ne derece yaptıklarına yönelik ciddi
bir denetimin olmadığı görülmektedir.
Teknik Nezaretçi faaliyetlerinin ciddiyetle takip edilmesi, geçmişe yönelik defter kaydı
yapılmasının önlenmesi için Teknik Nezaretçilerin her 15 günde bir maden ocağını denetlediklerine
dair düzenledikleri kayıt ve tutanakların bir suretini de o bölgedeki Kaymakamlık, İl Özel İdaresi
veya Bölge Çalışma Müdürlüğü gibi resmi bir kuruma (denetleme günü veya takip eden belli bir
günde) teslim etmeleri veya cezai şartlar konulması şeklinde bir düzenleme yapılmasının yararlı
olabileceği değerlendirilmektedir.
- Teknik nezaretçi atamalarında idare hassas davranmalı, teknik nezaretçi atanmayan
maden ocaklarının faaliyet göstermesine müsamaha gösterilmemelidir. Bu konuda mevzuatın açık
hükümlerinin gereğinin yapılması ihmal edilmemelidir.
Maden sahalarındaki faaliyetlerin teknik ve emniyet yönünden uygunluğunu gözetme
sorumluluğu olan teknik nezaretçinin mutlaka atanmasının sağlanması, aksi takdirde, vakit
kaybedilmeden gerekli müeyyidelerin uygulanması için;
- Atanma ve istifaların aylık olarak otomasyon sisteminden takip edilmesi,
- Tetkik heyeti tarafından (inceleme konusu olmasa dahi) teknik nezaretçi atanmadığı
belirlenen sahada faaliyetin durdurulması,
- Bu konuda ilgili makamlara gerekli bildirimlerin geciktirilmeden, makul bir süre içerisinde
yapılması
sağlanmalıdır.
Sorunların tespit edilerek çözülmesinde sektörün bütün aktörlerinin görüşlerinin alınması,
mevzuat çalışmalarında ortak aklın kullanılarak üretilecek çözümlerin dikkate alınması en doğru
yol olacaktır.
E. Daimi Nezaretçilik
Daimi nezaretçi, işletmede üretim faaliyetlerinin proje ve imalat planlarına uygun olarak
yürütülmesinden sorumlu, 3213 sayılı Maden Kanunu’na göre işletmede daimi olarak istihdam
edilen maden mühendisidir.
Bir ruhsat sahasında zorunlu olarak daimi nezaretçinin çalıştırılması ile ilgili husus, 3213
sayılı Maden Kanununun 31. maddesine dayanılarak çıkarılan ve 06.11.2010 tarih ve 27751 sayılı
Resmi
Gazete’de
yayımlanarak
yürürlüğe
giren
Madencilik
Faaliyetleri
Uygulama
Yönetmeliği’nin 141. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; a) Ruhsat sahasındaki tesislerde
286
çalışanlar hariç maden işletme faaliyetleri için en az onbeş işçi çalıştıran açık işletmeler, b) Ruhsat
sahasında yeraltı üretim yöntemiyle çalışan işletmeler daimi nezaretçi istihdam etmek zorundadır.
Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin 138. ve devamındaki maddelerinde –
teknik nezaretçiliğe paralel biçimde- daimi nezaretçinin görevleri, daimi nezaretçinin sahip olması
gerekenler nitelikler, daimi nezaretçinin azil ve istifa gibi nedenlerle görevinin sona ermesi
durumunda uygulanacak usul ve esaslar ve daimi nezaretçi görevlendirilmeden üretim
yapılmasının müeyyidesi gibi hususlar düzenlenmektedir.
Buna göre daimi nezaretçinin görevleri;
- “Daimi nezaretçi üretim yerindeki günlük faaliyetleri planlamak ve yürütülmesini sağlamak,
can ve mal emniyeti yönünden tehlikeli bir durumun varlığı söz konusu olduğu zaman gerekli
tedbirlerin alınmasına nezaret etmek, hemen tedbir almanın mümkün olmadığının belirlenmesi
halinde üretim faaliyetlerini önlemlerin alınmasına kadar durdurmak,
- Görev aldığı işyerindeki faaliyetleri ile ilgili eksiklik ve aksaklıkları gidermek amacıyla
önlemleri belirleyerek ruhsat sahibine/rödövansçıya bildirmek, tedbirlerin alınmasına nezaret etmek”
şeklinde düzenlenmiştir. Ayrıca, Yönetmelikte “işveren, daimi nezaretçi istihdamı ile ilgili
belgeleri MİGEM’e bildirmekle yükümlü kılınmıştır.
İşletmede daimi nezaretçi olarak istihdam edilen maden mühendisinin, iş güvenliği uzmanı
olması veya ilgili kanun ve yönetmeliklerle belirlenen şartları taşıması, ruhsat sahibince
görevlendirilmesi kaydıyla İş Kanununun 81. maddesinde belirtilen iş güvenliği ile görevli
mühendis veya teknik elemanların üstlendiği görev ve sorumluluğu da yerine getirir.
Teknik nezaretçi ataması yapılmış sahalarda, daimi nezaretçi olarak maden mühendisinin
istihdam şartının oluştuğu ancak daimi nezaretçi görevlendirilmediğinin tespiti halinde ruhsat
sahibi uyarılır ve on beş gün süre verilir. Verilen süre sonunda daimi nezaretçi görevlendirilmez ise
teminat irat kaydedilir ve faaliyetler durdurulur.
Daimi nezaret görevi üstlenmiş olan mühendisler, teknik nezaretçi olarak atanamaz.
Şartların oluşmasına rağmen daimi nezaretçi görevlendirilmeden üretim yapılması halinde,
verilen sürenin sonunda bu durumun devam ettiği tespit edilir ise ruhsat teminatının irat
kaydedilerek faaliyetin durdurulacağı” hükme bağlanmıştır.
Teknik nezaretçilikte olduğu gibi burada da yeraltı işletmelerinde daimi nezaret görevini
üstlenecek 65 yaş ve üzerindekiler için yeraltında çalışabileceğine dair tam teşekküllü hastaneden
her iki yılda bir heyet raporlu olmak.” şartı getirilmiştir ki; yeraltında çalışacak bütün mühendisler
için bu şartın aranmasının daha doğru olacağı yukarıda belirtilmişti.
287
Mevzuatta, vardiyalı çalışan ocaklarda her vardiyada daimi nezaretçi bulunacağına dair bir
hüküm bulunmamaktadır. Bu durumda vardiyalardan birinde daimi nezaretçi bulunsa bile diğer
vardiyalarda genellikle vardiya çavuşlarının nezaretinde, daimi nezaretçi olmaksızın çalışma
yapılmaktadır. Bu durumun “daimi” nezaretçilik ibaresinin lafzı ile uyumlu olmadığı görülmektedir.
F. Teknik Eleman
Bir ruhsat sahasında zorunlu olarak teknik elemanın çalıştırılması ile ilgili husus
mevzuatımızda daha önce olmayan, yeni getirilen bir düzenleme olup, teknik elemanla ilgili
düzenleme 3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunla getirilmiştir.
Buna göre anılan Kanun’da teknik eleman; “Kanun kapsamında Genel Müdürlüğe vermiş
olduğu dilekçe ve eklerindeki evrakları imzalayarak beyanda bulunan maden, jeoloji ve jeofizik
mühendisleri” şeklinde tanımlanmıştır.
Teknik elamanın çalıştırılacağı ruhsat sahaları ile ilgili hususlar 06.11.2010 tarih ve 27751
sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama
Yönetmeliği’nin 146. maddesi ve devamı maddelerinde düzenlenmiştir.
Buna göre, tesislerde çalışanlar hariç madencilik faaliyeti kapsamında en az 15 işçi
çalıştıran işletmelerde, yeraltı üretim yöntemiyle çalışan işletmelerde, vardiyalı olarak çalışan
işletmelerde, “her vardiyada” teknik eleman istihdam edilmesi zorunlu tutulmuştur.
Teknik ve daimi nezaretçiden farklı olarak, maden mühendislerinden başka jeoloji ve
jeofizik mühendisleri de teknik eleman olarak istihdam edilebilecektir. Jeoloji ve jeofizik
mühendislerinin yeraltı maden işletmelerine ne derece katkı sağlayabileceği konunun taraflarınca
ayrıca tartışılması gereken bir husustur.
Yeraltı işletmeleri için 65 yaş ve üzerindeki yaşlar için tam teşekküllü Devlet hastanesinden
her iki yılda bir yeraltında çalışabileceğine dair heyet raporu almak şartı teknik elemanlar için de
konulmuştur.
G. İşyeri Hekimliği
En az 50 işçi çalıştıran işyerlerinde, çalışmaya bağlı mesleki maruziyetler ile iş sağlığı
risklerine karşı koruyucu, önleyici hizmetlerde bulunmak üzere işveren ile imzalanan sözleşmeye
göre işyeri hekimi görevlendirilir. İşyeri hekimi, işyerinde iş sağlığının korunması, iş sağlığı
yönünden mevcut ve muhtemel risklerin ortaya çıkarılması ve bu konudaki aksaklıkların
düzeltilmesini sağlamakla görevlidir.
288
İşyeri hekimi ve sağlık ekibinin, çalışanların işe girerken sağlık muayenelerinin yapılması
yanında, çalışma şartlarından kaynaklanan sağlık sorunları ve iş kazalarının önlenebilmesi
açısından koruyucu sağlık önlemlerinin alınmasında önemli görev ve sorumlukları bulunmaktadır.
4857 sayılı İş Kanununun 2 ve 81. maddesine dayanılarak 27.11.2010 tarih 27768 sayılı
Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İşyeri Hekimlerinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve
Eğitimleri Hakkında Yönetmelik’te işçilerin sağlığı açısından çalışma ortamının iyileştirilmesi ve
meslek hastalıklarının önlenmesi konularında işyeri hekiminin görevleri esas olarak 4 ana başlık
altında sıralanmıştır:
a-) Rehberlik ve danışmanlık görevi kapsamında özetle;
-İş sağlığı, hijyen, toplu koruma yöntemleri ve kişisel koruyucu donanımlar konularında
işverene tavsiyelerde bulunmak.
-İşyerinde sağlığa zararlı risklerin değerlendirilmesi ve önlenmesi ile ilgili mevzuata göre
yapılması gereken koruyucu sağlık muayenelerini yapmak.
b-) Sağlık gözetimi görevi kapsamında özetle;
-İş sağlığı ve güvenliği çalışmaları kapsamında işyerinde periyodik incelemeler yapmak ve
risk değerlendirme çalışmalarına katılmak.
-İşçilerin işe giriş ve periyodik sağlık muayenelerini iş sağlığı ve güvenliği mevzuatında
belirtilen aralıklarla ve Ek-7’de verilen örneğe uygun olarak düzenlemek ve işyerinde muhafaza
etmek.
-Hassas risk grupları, meslek hastalığı tanısı veya şüphesi olanlar, kronik hastalığı olanlar,
madde bağımlılığı olanlar, birden fazla iş kazası geçirmiş olanlar gibi işçilerin, uygun işe
yerleştirilmeleri için gerekli koruyucu sağlık muayenelerini yaparak rapor düzenlemek.
-Gerekli laboratuvar tetkikleri, radyolojik muayeneler ve portör muayenelerini yaptırmak,
bulaşıcı hastalıkların kontrolünü sağlamak, bağışıklama çalışmaları yapmak, işyeri ve eklentilerinin
genel hijyen şartlarını sürekli izleyip denetlemek.
c-) Eğitim, bilgilendirme ve kayıt görevi kapsamında özetle;
-Yıllık çalışma planını, (mevcut ise) iş güvenliği uzmanı ile işbirliği yaparak hazırlamak,
işyerindeki sağlık gözetimi ile ilgili çalışmaları kaydetmek ve Yönetmelik ekindeki Ek-5’te belirtilen
örneğine uygun yıllık değerlendirme raporunu hazırlayarak elektronik ortamda Bakanlığa
göndermek.
-İşyerinde ilkyardım ve acil müdahale hizmetlerinin organizasyonu ve personelin eğitiminin
sağlanması çalışmalarını ilgili mevzuat doğrultusunda yürütmek.
289
d-) İlgili birimlerle işbirliği görevi kapsamında özetle;
-İş kazasına uğrayan veya meslek hastalığına yakalanan işçilerin rehabilitasyonu konusunda
işyerindeki ilgili birimlerle, meslek hastalığı tanısında yetkili hastaneler ile işbirliği içinde çalışmak.
-İş kazaları ve meslek hastalıklarının analizi ile iş uygulamalarının iyileştirilmesine yönelik
programların geliştirilmesi çalışmalarına katılmak
görevlerini yerine getirmekle yükümlüdür.
Anılan yönetmeliğin işyeri hekimlerinin niteliklerini belirleyen 13. maddesine istinaden
hekimlerin, işyeri hekimi olarak görevlendirilmesi için işyeri hekimliği belgesine sahip olmaları
zorunludur. Buna göre işyeri hekimliği belgesi almak isteyen işyeri hekimlerinin belirlenen
müfredat programı esas alınarak eğitim veren kurumlara başvurmaları ve 180 saat teorik 40 saat
uygulamalı eğitimin ardından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının düzenleyeceği sınavdan
başarılı olmaları hükme bağlanmıştır.
İşyeri hekimleri işverenler ile yapılan sözleşmede belirtilen çalışma sürelerine göre hizmet
sunarlar. Çalışma sürelerinin belirlenmesinde Yönetmelikte işyeri hekimlerinin çalışma sürelerine
ilişkin bölümde yer alan işyerlerinin bulunduğu risk sınıfları (az tehlikeli, tehlikeli ve çok tehlikeli )
esas alınmaktadır. Buna göre, maden işyerlerinin de bulunduğu çok tehlikeli sınıfta sayılan
işyerlerinde, sağlık gözetimi için ayda en az 20 saat, buna ilave olarak işe giriş ve periyodik
muayeneleri ile eğitim için işçi başına yılda en az 30 dakika hizmet sunulması gerekmektedir.
Ayrıca, 500 ve daha fazla işçisi olan işyerlerinde her 500 işçi için tam gün çalışacak en az bir
işyeri hekimi, işçi sayısının 500 sayısının tam katlarından fazla olması durumunda geriye kalan işçi
sayısı göz önünde bulundurularak yukarıda belirtilen kriterlere uygun yeteri kadar işyeri hekimi
eklenmesi gerekmektedir.
İşyeri Hekimliği İle İlgili Tespit Edilen Sorunlar ve Öneriler
İşyeri hekimliği uygulamasından beklenen sonuçların alınamadığı, bu uygulamanın
yeterince etkin olmadığı anlaşılmıştır. Bu hususta tespit edilen nedenler ile çözüm önerileri aşağıda
sıralanmaktadır:
- İşyeri hekimi, çalıştığı işyerinin her türlü özelliğini gözlemlemeli, öğrenmeli ve işçinin
karşılaştığı zorluk ve stresleri tanımalı, hasta muayene eden ve sadece acil durumlarda müdahalede
bulunan kişi olmamalıdır. İşyeri hekimliği işletmelerde, tedavi edici olmaktan ziyade iş sağlığını
koruma ve geliştirme sorumluluğunu çalışanlarla paylaşarak, üretim-yönetim fonksiyonlarına
mesleki duyarlılığının bakış açısıyla katılan, koruyucu fonksiyonu öne çıkan bir işyeri hekimliği
biçimi ile uygulanmalıdır.
290
- Mesleki görev ve duyarlılığın, profesyonel sorumluluğun bir gereği olarak işyeri hekimleri,
hastalanma ya da yaralanma olmadan önce olası kaza ve hastalık etkenlerini değerlendirebilmeli,
sistematik ve sürekli bir önleme, koruma, izleme programı geliştirmelidir.
- İşyeri hekimlerine eğitim verecek kurumlar arasında üniversitelerin de bulunması önem
taşımaktadır. Ülkemizde genel olarak tıp eğitiminde iş sağlığı ve meslek hastalıkları konularına
daha fazla yer verilmeli ve işçi muayene eden her hekimin konuya çalışma şartları, risk
değerlendirmesi, işçinin ve işverenin hukuki sorumlulukları açısından da yaklaşması sağlanmalıdır.
- İşyeri hekimliğinin işveren açısından yalnızca yasal düzenlemelerin getirdiği bir
zorunluluk ve bazı hekimlerce ikinci iş olarak bir gelir aracı şeklinde algılanması nedeniyle
kendisinden beklenen fayda sağlanamamaktadır. Dolayısıyla işyeri hekimliği uygulamasına ciddiyet
kazandırılması, işyeri hekimliğinin ancak ciddi bir meslek hastalıkları eğitimini içeren sertifikasyon
programını başarı ile tamamlayabilen hekimlerce icra edilebilmesi gerekmektedir.
- Türk Tabipler Birliği verilerine göre Eylül 2010 itibariyle halen işyeri hekimliği eğitimini
tamamlayarak sertifika alan hekim sayısının 32.456 olduğu belirlenmiştir. Ancak, belirtilen sayının
ne kadarının aktif olarak işyeri hekimliği yapabildiği hakkında kesin bir veri bulunmamaktadır.
Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesince DDK Heyetine sunulan raporda ise, Türkiye’de yaklaşık
10.000 işyeri hekimi bulunduğu belirtilmektedir (EK 6: Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi
Başhekimliğinin Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Sorunları Raporu). Dolayısıyla, söz konusu rakamlardan
işyeri hekimi çalıştırılması gereken yaklaşık 22.000 işyeri için yetecek kadar hekim bulunup
bulunmadığı veya hangi bölgelerde ihtiyaç bulunduğu hakkında kesin bir bilgiye erişilememiştir.
Konuya ilişkin ÇSGB İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünce işyeri hekimlerinin güncel istihdam
bilgilerinin takibi amacıyla otomasyon sistemi üzerinden veri tabanı oluşturulması gerektiği
-Ülkemizde hâlihazırda genel anlamda hekim yetersizliği bilinen bir sorundur. Bu konuda
gerek tıp fakültelerinin kontenjanları artırılmak gerekse tıp fakültelerinde iş sağlığına yönelik branş
eğitimi verilmek suretiyle iş sağlığı alanındaki işyeri hekimi açığını gidermeye yönelik
düzenlemeler yapılmalıdır.
- Küçük ve orta ölçekli maden işletmelerinin birçoğunda iş sağlığı hizmetlerinin verilmesi
için hazırlanması gereken hekim odaları ve sağlık birimleri (muayene ve ilk yardım odası) fiziki
özellikler ve donanım bakımından yeterli şartları taşımamaktadır. Bu durum, işyeri hekimlerinin
mesleki çalışmalarını rahat bir ortamda sürdürmesine engel oluşturabilmektedir. İş sağlığı
hizmetlerinin hekimlik ile bağdaşır ortamlarda yürütülebilmesi için işletmecilerin işyerlerinin
çalışanların da kolayca erişebileceği uygun bir bölümünde gerekli donanım, araç ve gereçleri haiz
sağlık birimleri hazırlamaları gerekmektedir.
291
H. Kurtarma (Tahlisiye) Organizasyonu
Maden ocaklarında kaza meydana gelmesi durumunda acil kurtarma çalışmalarının
yürütülebilmesi için çeşitli araç, gereç ve eğitimli ekiplerin hazır bulundurulması gerekmektedir.
Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş
Güvenliği
Önlemlerine
İlişkin
Tüzüğün
331-341.
maddelerinde
tahlisiye
istasyonlarının/ekiplerinin nasıl kurulup çalıştırılacağını düzenleyen hükümler bulunmakta, ayrıca,
Yeraltı ve Yer Üstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinde de (Ek
Bölüm C, Madde: 15) kurtarma organizasyonu ile ilgili hükümler yer almaktadır.
Anılan Tüzüğün 331. maddesinde “Ocaklarda meydana gelen patlama, yangın vb. önemli
olaylarda, kurtarmanın ve gerekli diğer işlerin iyi yürütülmesini sağlamak amacıyla, fenni nezaretçi
gerekli önlemleri alır. Bu gibi olayların meydana geldiği işyerlerinde, fenni nezaretçi ve işverenler,
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı mühendisleri olay yerine gelinceye kadar, gerekli önlemleri alarak
kurtarma çalışmalarını yapmak zorundadırlar. Önlemin niteliğini belirlemede fenni nezaretçiyle
Bakanlık mühendisleri arasında anlaşmazlık olursa, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı temsilcisinin
öngördüğü önlem ve öneriler, onun yönetimi altında uygulanır. Durum tutanakla saptanır. İşveren, bu
önlemlerin alınması için gerekli işçi, araç, malzeme ve parayı fenni nezaretçinin ve Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlığı temsilcisinin emirlerine hazır bulundurmak zorundadır.” denilmektedir. Bu
hükme göre arama kurtarma faaliyetlerinin koordinasyonu görevi Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığına verilmiştir. Bakanlıkça atanan temsilci kaza yerindeki koordinasyon hizmetini ifa
edecektir.
Anılan Tüzük ve Yönetmelik hükümlerine göre her maden ocağında veya yarıçapı 50 km
olan alan içinde bulunan maden işletmelerinin merkezi bir yerinde ortaklaşa bir kurtarma teşkilatı
kurulma zorunluluğu bulunmaktadır.
Kamuya (TTK, TKİ) ait 6 adet kurtarma istasyonu mevcut olup, TTK’nın Zonguldak, TKİ’nin
Kütahya Tunçbilek istasyonlarında tahlisiyeci eğitimi verilmektedir. Ayrıca, Ankara Çayırhan’daki
Park Teknik kömür işletmesi gibi bazı özel kesim işletmelerinde de tahlisiyeci yetiştirmek için
donanım bulunmaktadır (Ek 15: TMMOB Maden Müh. Odası’nın 29.07.2010 Tarihli Yazısı Ekindeki Raporu).
İ. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Olarak İşveren ve Çalışanların Yükümlülükleri
İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak işveren ve çalışanların yükümlülükleri 4857 Sayılı İş
Kanununun “İşverenlerin ve işçilerin yükümlülükleri” başlıklı 77. maddesinde düzenlenmiştir.
Buna göre;
“İşverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi
almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan
her türlü önleme uymakla yükümlüdürler.
292
İşverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek,
işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve
sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek
zorundadırlar. Yapılacak eğitimin usul ve esasları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca
çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir.
İşverenler işyerlerinde meydana gelen iş kazasını ve tespit edilecek meslek hastalığını en geç
iki iş günü içinde yazı ile ilgili bölge müdürlüğüne bildirmek zorundadırlar.
Bu bölümde ve iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tüzük ve yönetmeliklerde yer alan hükümler
işyerindeki çıraklara ve stajyerlere de uygulanır.” hükmü getirilmiştir.
Kanunun bu hükmüne istinaden çıkarılan Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği
Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 07.04.2004 tarih ve 25426 sayılı Resmi
Gazetede yayımlanmıştır. Yönetmeliğe 4. maddesindeki; “İşverenler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli
çalışma ortamının tesis edilmesi için gerekli önlemleri almakla yükümlüdürler. Bu amaçla, işverenler,
çalışanları, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları
mesleki riskler ve bunlarla ilgili alınması gerekli tedbirler konusunda işyerlerinde iş sağlığı ve
güvenliği eğitim programlarını hazırlamak, eğitimlerin düzenlenmesini, çalışanların bu programlara
katılmasını sağlamak ve verilecek eğitim için uygun yer, araç ve gereç temin etmekle yükümlüdürler.
Asıl işveren-alt işveren ilişkisi kurulan işyerlerinde, alt işverene ait çalışanların eğitimlerinden,
asıl işveren, alt işverenle birlikte sorumludur.
Geçici iş ilişkisi kurulan işveren, geçici iş ilişkisi ile çalışanlara gerekli eğitimi vermekle
yükümlüdür.
İşverenler, çalışanlarına, iş sözleşmesinin türüne bakılmaksızın gerekli eğitimi vermekle
yükümlüdür.” hükmü ile işverenlerin yükümlülükleri açıklanmıştır.
Öte yandan Yönetmeliğin 5. maddesinde; “Çalışanlar sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamının
tesisi için işyerinde düzenlenecek olan iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerine katılmak ve bu konudaki
talimat ve prosedürlere uymakla yükümlüdürler.” hükmü getirilmiştir.
4857 sayılı Kanunun 105/c maddesine göre bu yükümlülüklere riayet etmemenin cezası
2011 yılı için 1.233 TL’dir.
İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği’nin 6. maddesine göre ise işçiler,
a) İşyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işveren veya işveren vekili tarafından verilen iş sağlığı
ve güvenliğiyle ilgili talimatlara uymakla,
b) İSGB veya işletme dışından hizmet alınan birimlerin yapacağı çalışmalarda işbirliği
yapmakla,
c) İş sağlığı ve güvenliği konularına ilişkin çalışmalara, sağlık muayenelerine, bilgilendirme
ve eğitim programlarına katılmakla,
293
d) Makine, tesisat ve kişisel koruyucu donanımları verilen talimatlar doğrultusunda ve
amacına uygun olarak kullanmakla
yükümlüdür.
İş hukukunda yukarıda belirtilen görev ve sorumluluklar günümüzde bir bakıma işçiişveren arasında kurulan iş ilişkisinin sağlık ve güvenlik temelini oluşturmaktadır. Tarafların bu
ilişkileri bir borç ilişkisine benzetilecek olursa, işverenin çalışanları koruma, gözetme ve güvenli
üretim araçlarını kullanarak iş süresince ruhen ve bedenen sağlıklı olmaları, ücretleri tam ve
zamanında ödemeleri borcu; buna mukabil çalışanların ise işverene karşı kurallara uygun şekilde
kaliteli iş görme borcu bulunmaktadır. Ayrıca, tarafların birbirine gösterecekleri saygı, akde ve
ahde bağlılık gibi bazı iyi niyet kurallarına uyulması da kurulan iş ilişkinin güçlenmesine yardımcı
olacaktır.
İşçilerin Hakları
İşçiler, İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu Yönetmeliğinin 8/c maddesi gereğince; sağlık ve
güvenliklerini etkileyebilecek tehlikeleri iş sağlığı ve güvenliği kuruluna, kurulun bulunmadığı
işyerlerinde ise işveren veya işveren vekiline bildirerek durumun tespit edilmesini ve gerekli
tedbirlerin alınmasını talep edebilir. Kurul aynı gün acilen toplanarak kararını verir ve durumu
tutanakla tespit eder. Karar işçiye yazılı olarak bildirilir. Kurulun işçinin talebi yönünde karar
vermesi halinde işçi, gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbiri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınabilir.
İşçinin çalışmaktan kaçındığı dönem içinde ücreti ve diğer hakları saklıdır.
İş sağlığı ve güvenliği kurulunun kararına ve işçinin talebine rağmen gerekli tedbirin
alınmadığı işyerlerinde işçiler altı iş günü içinde, 4857 sayılı İş Kanununun 24. maddesinin (I)
numaralı bendine uygun olarak belirli veya belirsiz süreli olarak hizmet akdini derhal feshedebilir.
İşçilerin Sağlık Gözetimleri
Maden işyerleri, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 86. maddesine göre çıkarılan 16.06.2004
tarihinde yürürlüğe giren Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliğinde belirtilen çizelgede ağır ve
tehlikeli işlerden sayılmaktadır.
Ağır ve tehlikeli işlerde çalışanların işe girişte ve devamı süresince sağlık muayenelerinin
yapılarak bedence bu işlere elverişli ve dayanıklı olduklarını gösterir sağlık raporu alınması
zorunludur. Sağlık yönünden maden işletmelerinde çalışmasında sakınca olduğu belirlenen
işçilerin işe alınmaları ve işte çalıştırılmaları İş Kanunu hükümlerine göre yasaktır.
4857 sayılı İş Kanunun 105/b maddesine göre bu yükümlülüklere riayet etmemenin cezası
2011 yılı için her işçi başına 247 TL’dir.
Maden işletmelerinde işverenin sağlık gözetim çerçevesinde işçilere yaptırması gereken
muayene ve tetkiklerden örnekler aşağıda belirtilmiştir.
- Göğüs Filmleri (Tozla Mücadele Yönetmeliğine göre iki yılda bir)
- Gürültülü İşlerde Çalışanlar İçin İşitme Testi (işe girişte ve periyodik olarak)
294
- Kan tahlili, solunum testi vb. tetkik ve muayeneler (işe girişte ve periyodik olarak)
- Bulaşma ihtimali olan işçiler için tetanos aşısı
- Kimyasal madde maruziyetlerinde ileri laboratuvar tahlilleri (gerektiğinde)
İşveren, işçilerin kişisel sağlık gözetimlerinin bulunduğu sağlık dosyalarını işten ayrılma
tarihinden itibaren 10 yıl süreyle saklamak zorundadır. İşçinin işyerinden ayrılarak başka bir
işyerinde çalışmaya başlaması halinde ise yeni işveren işçinin kişisel sağlık dosyasını talep eder.
Önceki işveren de işçinin kişisel sağlık dosyasını bir örneğini onaylayarak gönderir. Bu bakımdan,
işverenin çalışanların sağlık durumun periyodik olarak izlemesi, sağlık dosyasındaki evrakların
düzenli tutulması ve yükümlülük süresince evrakların saklanması gerekmektedir.
Ayrıca, çalışma ortamından kaynaklanan ve çalışmaktan alıkoyan mesleki bir hastalık
ortaya çıktığında söz konusu sağlık dosyası işçinin son çalıştığı işverenden talep edildiğinden
evrakların eksiksiz ve doğru bilgiler içermesi önem taşımaktadır.
IV. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE MESLEKİ EĞİTİM
Ülkelerin toplumsal kalkınması sadece ekonomik büyüme ile ölçülmemekte olup, aynı
zamanda çeşitli alanlardaki toplumsal gelişmeler/iyileşmeler de kriter olarak alınmaktadır. Bu
gelişmeleri/iyileşmeleri sağlayacak olan önemli unsurlardan birisi de genel ve mesleki eğitimdir.
Genel eğitim, kalkınmanın başlangıç aşamalarında bir altyapı oluşturmaya hizmet ederken,
sanayileşme ile birlikte toplumlarda mesleki ve teknik eğitimin önemi artmaktadır. Ekonomik
kalkınmanın önemli unsuru sanayinin kurulmasında, geliştirilmesinde, gereken yeniliklerin
yapılmasında ve teknolojinin ilerlemesinde mesleki ve teknik eğitim daha önemli bir yer
tutmaktadır.
Mesleki ve teknik eğitim tanım olarak, “bireysel ve toplumsal yaşam için zorunlu olan belirli
bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve pratik uygulama yeteneklerini kazandırarak bireyi zihinsel,
duygusal, kişisel, sosyal ve ekonomik yönleriyle dengeli bir biçimde geliştirme sürecidir.”
Mesleki ve teknik eğitimin esası, katılımcılara belli bir mesleğin temel bilgi ve becerilerini
kazandırmak ve belirli teknolojilerin kullanımını öğretmektir. Mesleki eğitim, bireye iş hayatında
belirli bir meslekle ilgili bilgi, beceri ve iş alışkanlıkları kazandıran ve bireyin yeteneklerini çeşitli
yönleriyle geliştiren eğitimdir. Teknik eğitim ise, ileri seviyede fen ve matematik bilgisi ile
uygulamalı teknik becerileri gerektiren, meslek hiyerarşisinde orta ve üst kademeler arası seviye
için gerekli bilgi, beceri ve iş alışkanlıkları kazandıran ileri seviyede bir meslek eğitimidir. Mesleki
ve teknik eğitim kişilere işyerinde veya işyeri dışında gereken bilgi, beceri ve ustalık gibi vasıfları
kazandıran, az ya da çok yapılandırılmış faaliyetlerden oluşur.
Mesleki ve teknik eğitim programları arasında, ülkelerin eğitim sistemlerine göre bir takım
farklılıklar görülmektedir. Kimi ülkelerde mesleki ve teknik eğitim okul odaklıdır. Okul odaklı
295
mesleki eğitim programları teorik ağırlıklıdır. Bunun yanında mesleki ve teknik eğitimin okul işyeri odaklı olduğu ülkelerde ise, hem teorik hem de pratik eğitim bir arada verilmektedir.
Okul odaklı mesleki ve teknik eğitim türünde, genel eğitim ile mesleki eğitime ayrılan zaman
açısından ülkeler arasında farklı uygulamalar bulunmaktadır. Bazı ülkelerde okul odaklı mesleki ve
teknik eğitim sistemi temel alınmasına karşın, programın bir parçası olarak işletmedeki eğitime
daha ağırlık verilmektedir. Örneğin; İsveç ve Finlandiya'da bütün mesleki ve teknik eğitim
öğrencileri öğrenim zamanlarının en az %15'ini bir iş ortamında geçirmek zorundadır. Okulda
verilen ve ağırlığı %85 olan eğitim içinde genel eğitim ile ilgili dersler ve mesleğe yönelik teorik
dersler bulunmaktadır. Son yıllarda Japonya, Norveç ve İsveç gibi ülkelerde izlenen politikalar
mesleki ve teknik eğitim programları içinde genel eğitimin payının artırılması yönündedir.
Buradaki amaç, mesleki eğitim alan öğrencilere belirli bir meslekte nitelik kazandırmak kadar,
istemeleri halinde, yükseköğrenime devam etmelerinin de yolunu açmaktır (Kaynak: Özsoy, C. 2007,
Türkiye’de Mesleki ve Teknik Eğitimin İktisadi Kalkınmadaki Yeri ve Önemi).
Mesleki ve teknik eğitimin işgücü piyasasındaki niteliği ve değeri, okulların türlerine ve
alanlarına göre değişmektedir. Teknik olarak daha donanımlı okullar işgücü piyasasına sundukları
geniş imkânlar nedeniyle daha fazla talep edilirlerken, onlar da öğrenci alımında oldukça seçici
davranmaktadırlar. Bu okullar daha nitelikli olan öğrenci kitlesini çekebilmek için, özellikle sınıf
ortamında verilen teorik bilgiyle işyerindeki uygulamaları birleştiren eğitim programları
düzenlemektedirler.
Bu açıdan bakıldığında mesleki ve teknik eğitimin ekonomik anlamda faydaları:
İşgücü piyasasının ihtiyaçlarının karşılanması,
Üretimde verimlilik ve kalite artışının sağlanması,
İşsizliğin azaltılması,
İç ve dış piyasalarda rekabet gücünü attırması,
Kaynakların etkinlik, verimlilik ve rasyonellik esasına göre kullanılması,
Çağdaş teknolojilerin izlenmesi, bu teknolojilerin mal ve hizmet üretimine
yansıtılması,
Hızlı, istikrarlı ve sağlıklı bir iktisadi kalkınmanın desteklenerek gerçekleştirilmesi
biçiminde sıralanabilir.
Mesleki ve teknik eğitimin önemi ekonomik gelişme ile birlikte artmaktadır. Ekonomik
gelişme daha çok işletme, iş ve meslek anlamına gelmektedir. Mesleki ve teknik eğitim bir anlamda
ekonomik kalkınmanın hızlandırıcısıdır.
Bir ülkede mesleki eğitim programlarının niceliği kadar niteliği de önemlidir. Ülke
kalkınması açısından mesleki ve teknik eğitim programlarının bir takım hedefleri gerçekleştirmesi
istenir.
Başarılı
bir
mesleki
eğitim
programı
öncelikle
işsizleri
gelişen
sektörlere
hazırlayabilmelidir. Ayrıca, eğitim programları işsizlerin ihtiyaçlarına yönelik olmalı, dezavantajlı
grupları kapsamalı ve öğrencilere piyasada pazarlanabilir beceriler sunmalıdır. Bunun dışında,
296
mesleki eğitim programlarının yürütülmesinde var olan eğitim kurumlarından etkin bir biçimde
yararlanılmalıdır.
A. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi
Ülkemizde sanayileşme ve şehirleşme sürecinde nüfus, tarım sektöründen endüstri
sektörüne kaymaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konusu sanayi işçilerinin artması ile daha büyük
önem kazanmaktadır. Bunun nedeni, sanayideki çalışma ortamında iş kazaları ve meslek
hastalıkları gibi durumlara daha sık rastlanması ve olumsuz çalışma şartları sonucu ortaya çıkan
sakatlık ve ölümlerin kamuoyunda daha fazla yankı bulmasıdır. İş güvenliği eğitimi; mesleki
eğitimin önemli bir unsuru olarak iş verimliliğini arttırmada ve işyerlerinde güvenli bir çalışma
ortamının oluşturulmasında önemli rol oynamaktadır.
Genel olarak iş sağlığı ve güvenliği eğitiminin amacı, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli bir
ortamı temin etmek, iş kazalarını ve meslek hastalıklarını azaltmak, çalışanları yasal hak ve
sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ile bu
risklere karşı alınması gerekli tedbirleri öğretmek ve iş sağlığı ve güvenliği bilinci oluşturarak
uygun davranış kazandırmaktır.
Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
gereğince “İşverenler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli çalışma ortamının tesis edilmesi için gerekli
önlemleri almakla yükümlüdürler. Bu amaçla, işverenler, çalışanları, yasal hak ve sorumlulukları
konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ve bunlarla ilgili
alınması gerekli tedbirler konusunda işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitim programlarını
hazırlamak, eğitimlerin düzenlenmesini, çalışanların bu programlara katılmasını sağlamak ve
verilecek eğitim için uygun yer, araç ve gereç temin etmekle yükümlüdürler.”
İşverenler, çalışanların yaptığı veya yapacağı işle ilgili bilgisinin olmaması, eksik olması ya
da mevcut bilgisinin yetersiz kalması gibi hususları dikkate alarak işe başlamadan önce, çalışma
sırasında, iş değişikliğinde veya iş donanımlarının değişmesi halinde ve yeni teknoloji
uygulamalarında, çalışanlara gerekli eğitimin verilmesini sağlamak durumundadır.
Başlangıç eğitimi, çalışanların işe başlamalarında ve yeni şartlara kolaylıkla uyum
sağlamaları için; ilave eğitim, çalışanların iş güvenliği ve mesleki bilgilerinin eksikliklerini
gidermek ve meslekteki niteliklerini geliştirmek için; ileri eğitim, çalışanların iş güvenliği ve
mesleki seviyelerini yükseltmek ve meslekte eskimişliği gidermek için düzenlenen programlardır.
İşveren sadece teknik konularda değil, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili talimat, yönerge gibi
düzenlemeler konusunda da çalışanları eğitmek ve bilgilendirmek durumundadır. Bu meyanda;
-Tüm güvenlik talimatları işçilerin anlayacağı şekilde düzenlenmelidir.
297
-Özel riski bulunan işler yalnızca yeterli eğitim almış/konunun uzmanı kişiler tarafından ve
talimatlara uygun olarak yapılmalıdır.
- Çalışanların yaptığı veya yapacağı işle ilgili bilgisinin olmaması, eksik olması ya da mevcut
bilgisinin yetersiz kalması gibi hususları dikkate alarak işe başlamadan önce, çalışma yeri veya iş
değişikliğinde, iş ekipmanlarının değişmesi halinde ve yeni teknoloji uygulamalarında, çalışanların
aşağıda belirtilen eğitim programlarından geçmeleri sağlanmalı ve gerektiğinde bu eğitimler
periyodik olarak tekrarlanmalıdır.
-İşveren, işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını
denetlemek yoluyla eğitim sonucu kazandırılan bilgi ve becerilerin uygulamaya aktarılıp
aktarılmadığını, öğrenilenlerin kalıcılığını test etmelidir.
-İşveren, işyerindeki tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanacak kaza ve acil
durumlarda yapılacak işleri önceden belirleyen bir acil eylem planı hazırlamalı, planın gerektirdiği
düzenlemeleri yapmalı, işyerinde belli aralıklarla acil eylem planı ve iş güvenliğiyle ilgili uygulamalı
eğitim ve tatbikat yaptırmalıdır.
İş güvenliği eğitiminin bugün ülkemizde sistematik olarak verilmiyor olması önemli bir
eksikliktir. Bu eksikliği gidermek amacıyla çalışanlara, çalışmaya aday olan eğitim çağındaki
gençlere, iş güvenliği konuları ile ilgilenen hekim, hemşire, mühendis, hukukçu, sendikacı ve
benzeri tüm taraflara yönelik ayrı ayrı iş güvenliği eğitim modelleri geliştirilmesi gerekmektedir.
B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürü
Her işyerinin ve işletmenin kendine özgü farklılıkları olan, çalışanların neyi nasıl yapmaları
gerektiğini belirten “doğru” yolları ve değerleri vardır. Kurumsal davranış normları denen bu
değerler işletmedeki sağlık ve güvenlik ortamını etkilemektedir. Dolayısı ile güvenlik kültürü,
işletme kültürünün iş ortamına ve çalışanların davranışına yansıyan bir fonksiyonu olarak
tanımlanabilir. Güvenlik kültürü, kavram olarak iş güvenliği sisteminin temelleri olan; değerler,
inanışlar, prensiplerle birlikte uygulama pratiklerini örneklerle açıklamaktadır.
Çalışma ortamlarında sağlık ve güvenliği destekleyen olumlu bir işletme kültürünün
yerleştirilmesi, işçiler için sağlıklı çalışma ortamları oluşturulması, iş süreçlerinin güvenli hale
gelmesi için kurumsal planlamalar yapılması bir zorunluluktur. Emniyetli çalışma alışkanlığı
kazanmak için işçilerin iş ortamındaki kalitenin genel hayat kalitesi üzerindeki etkisinin farkında
olması gerekmektedir. İşçilerin güvenlik ve sağlık konusundaki bilgi seviyesi ve bu konuya olumlu
yaklaşımı emniyetli çalışmanın vazgeçilmez unsurlarıdır. Bunun sonucu olan güvenli davranış ise
sağlık ve güvenlik kültürünün yerleştiği ortamlarda sağlanabilir.
Güvenlik kültürünün oluşturulması için aşağıdaki kriterler yerine getirilmelidir:
İşletme yönetiminin açık desteği,
298
Orta kademedeki yöneticilerin sürekli ilgisi,
Gözetim mekanizması,
Çalışanların sürece aktif katılımı,
Sahadaki uygulamaların benimsenmesine yönelik esnek bir sistem,
Çalışanların sürece olumlu bakması ve desteklemeleri.
Güvenlik kültürünü etkileyen faktörlerden biri de işletmelerin içinde bulunduğu toplumsal
kültürdür. İşçilerin iş sağlığı ve güvenliğine olan ilgisi ve bu konudaki hassasiyetleri, mensubu
oldukları toplum kültürünün özelliklerinden etkilenmektedir. Toplum kültürünün özelliklerine
bağlı olarak işletme kültürü de daha kolay veya daha zor oluşturulabilmektedir.
Daha fazla risk alma davranışı toplumumuzda batı toplumlarına oranla oldukça yüksek
görülen bir davranış şeklidir. Risk alma alışkanlığının sonucu olarak kural ihlalleri yaşamın her
alanında yaygın olarak yapılmaktadır. Mesela, ülkemizdeki yaygın trafik kazaları ve ölümler bu
ihlallerin ve kuralsızlığın bir sonucudur. Yaygın ihlallerin alışkanlık haline geldiği toplumlarda etkili
bir trafik denetimi yapabilmek mümkün değildir. Trafik güvenliğinin artırılmasında potansiyel
olarak en büyük etki, yolu kullananların davranışlarıyla ilgili sosyal normların değişimi ile
sağlanabilir. Davranış şekillerinin değişimi için öncelikle trafik kazaları ve yoldaki tehlikeli
davranışlar arasındaki ahlaki, duygusal ve zihinsel bağı kuracak bir kamu vicdanı ve onu ayakta
tutan güvenlik değer sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Benzer şekilde, bazı işçilerin maden
ocaklarına gaz maskelerini almadan inmeleri, çakmak taşımaları, gaz ölçer cihazları olmadan
madende çalışmaları şeklindeki kural ihlalleri “nasıl olsa bir şey olmaz” şeklindeki yaygın ve
yerleşmiş kültürel anlayışın örnekleridir.
Kültürel değişme uzun, sabırlı, sistemli ve bilinçli çabaların sonucu olduğundan, sektörün
bütün paydaşlarının istenilen kültürel anlayış ve davranış alışkanlıklarının benimsenmesi ve
yerleşmesi yönünde gayret göstermeleri gerekmektedir.
C. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi Verilen Okullar
İş sağlığı ve güvenliğinin öneminin giderek daha iyi anlaşılması, bu konudaki yasal
düzenlemeler ve işletmelerin dünya piyasaları ile artan ilişkileri sonucunda ülkemizde “İş Sağlığı ve
Güvenliği Mühendisliği” ve “İş Sağlığı ve Güvenliği Teknikerliği”nin yeni meslek dalları olarak
ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.
Hâlihazırda üniversitelerimizde İş Sağlığı ve Güvenliği Mühendisi yetiştirmeye yönelik bir
lisans programı bulunmamaktadır. Mühendislik seviyesinde iş sağlığı ve güvenlik çalışmaları
alanındaki boşluğu işletmelerde kişisel gayretleri ile bu konudaki bilgi seviyelerini geliştiren teknik
personel doldurmaya çalışmaktadır.
299
İş Sağlığı ve Güvenliği Teknikerliği alanında ise ilki 1996 yılında Kocaeli Üniversitesi’nde
olmak üzere 12 farklı üniversitenin meslek yüksekokullarında “İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği”
bölümleri açılmıştır:
Çukurova Üniversitesi Karaisalı Meslek Yüksekokulu
Pamukkale Üniversitesi Honaz Meslek Yüksekokulu
Düzce Üniversitesi Gümüşova Meslek Yüksekokulu
Atatürk Üniversitesi Erzurum Meslek Yüksekokulu
İstanbul Aydın Üniversitesi Anadolu BİL Meslek Yüksekokulu
Okan Üniversitesi Meslek Yüksekokulu
Yıldız Teknik Üniversitesi Yıldız Meslek Yüksekokulu
Karaabük Üniversitesi Meslek Yüksekokulu
Erciyes Üniversitesi Develi Hüseyin Şahin Meslek Yüksekokulu
Kırıkkale Üniversitesi Hacılar Hüseyin Aytemiz Meslek Yüksekokulu
Kocaeli Üniversitesi Hereke Ömer İsmet Uzunyol Meslek Yüksekokulu
Kocaeli Üniversitesi İzmit Meslek Yüksekokulu
Namık Kemal Üniversitesi Çerkezköy Meslek Yüksekokulu
Kontenjanları toplamı 2007 yılında 260 iken 2010 yılında 780’e ulaşan bu bölümlerin
amacı; yüksek risk grubuna giren işyerlerinde mühendislere yardımcı olarak, daha düşük riskli
işyerlerinde ise tek başına iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tüm görevleri yerine getirebilecek ve
sorumluluk alabilecek teknik elemanları yetiştirmektir.
İş Sağlığı ve Güvenliği Meslek Yüksek okullarının eğitim kadrosu ve teknolojik altyapısı
istenilen seviyede değildir. Ayrıca, işletmelerin iş sağlığı ve güvenliği teknikeri istihdamına ilgi
göstermemeleri nedeniyle bu bölüm mezunlarının iş bulamaması ya da başka alanlarda çalışmaları
söz konusu olmaktadır.
Ön lisans programları dışında iş sağlığı ve güvenliği eğitimi Yıldız Teknik Üniversitesinde
yüksek lisans programı olarak verilmektedir. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü - Kazaların
Çevresel ve Teknik Araştırması Ana Bilim Dalı’nda İş Kazaları ve İş Güvenliği dersi müfredatta yer
almaktadır. Değişik üniversiteler bağlı yüksek okullarda itfaiyecilik ve yangın güvenliği programları
mevcuttur.
Yukarıda belirtilen Üniversite ve Meslek Yüksek okullarında İş Sağlığı ve Güvenliği
Bölümleri’nde İş Sağlığı ve Güvenliği, Meslek Hastalıkları, İtfaiyecilik ve Yangından Korunma, İş
Güvenliği Mevzuatı ve İş Hukuku, Kimyasallar ve Tehlikeleri, Risk Analizi, Kişisel Koruyucu
Donanımları, İş Hijyeni, Ergonomi, İlk Yardım, Arama ve Kurtarma, Toplam Kalite Entegre Yönetimi,
İş Kazaları ve Raporlandırma, Etiketleme ve İşaretleme, Taşıma ve Depolama, Elektrik İş Güvenliği
vb. dersler verilmektedir.
300
D. Madencilik Sektörüne Yönelik Eğitim
Ülkemizde aramadan işletmeye, zenginleştirmeden işlemeye kadar uzanan madencilikle
ilgili sorunların çözümü, mesleğinde iyi yetişmiş usta, nezaretçi ve mühendislerle bulunabilir.
Yeraltı kaynaklarının en iyi şekilde değerlendirilmesi, onları arayıp bulan jeoloji ve jeofizik;
işleten maden ve petrol; zenginleştiren cevher hazırlama mühendisleri ile aynı dallardaki nezaretçi
ve ustaların uyum içinde çalışabilmeleri halinde sağlanabilir.
Bu bölümde Türkiye’deki madencilik eğitiminde mevcut durum özetlenmiş, sorunlar
belirlenmiş ve çözüm önerileri sunulmuştur.
1. Usta Eğitimi
Madencilik faaliyetleri için usta yetiştirmede uygulanan yöntem çoğunlukla iş başında
eğitimdir. Bazı işletmelerde meslek kursları ile bu eğitim desteklenmektedir. Uygulama, daha önce
benzer yöntemle usta ehliyetini almış elemanın yanına tertip edilen işçinin, çalışırken ustayı
izlemesi, nezaretçi ve mühendislerin denetimlerinde ustanın varsa hatalı çalışmalarına dair ikazları
ve teorik bilgi kazandırmak için meslek kurslarına alınmaları şeklinde olmaktadır.
Ancak henüz Türkiye’de meslek standartları belirlenmediği ve eğitimde görev alan usta,
nezaretçi ve mühendisler, aynı zamanda eğitimci olarak yetiştirilmedikleri için, bu yöntemle
yetiştirilip aynı dalda usta ehliyeti verilen işçilerin kazandıkları bilgi ve beceriler de farklı
olmaktadır.
19.06.1986 tarihinde yürürlüğe giren 3308 sayılı Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanununda üç
yöntemle usta yetiştirilmesi öngörülmüştür. Bunlar; çıraklık eğitimi, endüstri meslek liselerinde
eğitim ve meslek kurslarıdır. Çıraklık eğitimi ve endüstri meslek liselerinde eğitim, 14-17 yaşları
arasında yapılmaktadır. İlgili yasaya göre, 18 yaşından küçük olanların yeraltında çalıştırılamaması,
açık işletmelerin ise birinci derecede riskli işkolunda bulunması nedenleriyle madencilikte çıraklık
eğitimi veya endüstri meslek liselerinde eğitim yoluyla usta yetiştirilmesi mümkün olamamaktadır.
Bu nedenle maden işletmelerinin usta ihtiyacının karşılanmasında en uygun yöntem yetişkinlere
yönelik meslek kurslarıdır. Ancak, bu kursların meslek standartlarına dayalı olarak hazırlanan ve
uzman eğitimcilerin görev aldığı eğitim programlarının, sonunda sertifika verilecek şekilde
düzenlenmesi gerekmektedir.
2. Nezaretçi Eğitimi
Nezaretçi eğitimi ile ilgili yasal düzenleme yoktur. Bu nedenle geçmişte nezaretçiler
genellikle iki kaynaktan sağlanmıştır:
a- Başçavuş kursları,
b- Meslek yüksek okullarında teknikerlik eğitimi.
301
Eğitim süresi iki yıl olan başçavuş kurslarına, usta unvanını almış ilkokul mezunları kabul
edilmiştir. Bu şekilde yetişen başçavuşlar, zaman içinde ilave bir eğitim almaksızın ocak şefliğine
kadar yükselebilmiştir. Ancak temel eğitimleri ve madencilikle ilgili teorik bilgileri bu görev için
yeterli olmadığından bu kurslar zaman içinde kapatılmıştır.
1974 yılında, bir ön lisans kurumu olarak, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı meslek yüksek
okulları açılmıştır. 1982 yılında üniversitelere bağlanan meslek yüksek okulları mezunlarının,
unvanlarının ne olduğu ve hangi kademede görev yapacaklarının belirlenememesi üzerine,
zamanla, lisans eğitimine açık, ara kademe nezaretçi yetiştirilmesine yönelik tedbirler alınmış ve
1992 yılında mezunlarına teknikerlik unvanı verilerek meselenin halli yoluna gidilmiştir.
Meslek Yüksek Okullarında Maden Bölümü ilk olarak Zonguldak’ta açılmış olup zaman
içinde sayıları 13’e yükselmiş, son öğretim yılında 10 bölüme toplam 309 öğrenci yerleştirilmiştir.
Tablo 63: Maden Teknolojisi Yüksek Okulu Bulunan Üniversiteler (2010)
Üniversite
Bölüm Adı
Kontenjan
Yerleşen
1
Atatürk Üniversitesi
Maden Teknolojisi
40
4
2
Balıkesir Üniversitesi
Maden Teknolojisi
40
40
3
Celal Bayar Üniversitesi
Maden Teknolojisi
50
50
4
Celal Bayar Üniversitesi
Maden Teknolojisi (İÖ)
50
50
5
Cumhuriyet Üniversitesi
Maden Teknolojisi
40
19
6
Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi
Maden Teknolojisi
60
43
7
Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi
Maden Teknolojisi (İÖ)
60
7
8
Fırat Üniversitesi
Maden Teknolojisi
30
26
9
İnönü Üniversitesi
Maden Teknolojisi
30
30
10
Zonguldak Karaelmas
Üniversitesi
Maden Teknolojisi
40
40
440
309
Toplam
Kaynak: 2010-ÖSYS Yükseköğretim Programlarının Merkezi Yerleştirmedeki En Küçük/Büyük Puanları Kitabı
Meslek yüksek okullarının makine, elektrik ve inşaat bölümlerine, genelde endüstri meslek
liselerinin ilgili bölüm mezunları alınmakta, dolayısıyla bu bölümlerde eğitilen teknikerler öncelikle
o işin ustası olmaktadır. Ancak, maden bölümlerine alınan öğrenciler çoğunlukla genel lise
mezunları olmakta, bu nedenle bunların önceden kazanılmış madencilikle ilgili bilgi ve becerileri
bulunmamaktadır. Maden Meslek Yüksek Okullarındaki eğitim programları incelendiğinde, eksik
olan becerinin bu okullarda da kazandırılamadığı, staj sürelerinin 6-24 hafta arasında olduğu
görülmektedir. Bu nedenle maden bölümü mezunu teknikerlerin organizasyondaki yeri bugüne
kadar açıklık kazanmamış, her işletmede farklı uygulama yapılmasına neden olmuştur.
Bu durumda, meslek yüksek okullarının, endüstri meslek liseleri mezunlarına ilaveten,
çıraklık eğitimi ve meslek kurslarında yetişen ustaları da kabul edecek şekilde yeniden
302
yapılandırılmaları sağlanmalı ve teknikerliğin, nezaret kademesinde görev yapabilmek için gerekli
bir unvan olduğunu belirten yasal düzenleme yapılmalıdır.
3. İşçilere Yönelik Eğitim
Maden işletmelerinde madencilik konusunda eğitim almamış kişilerin çalıştırılması
kazaların önemli nedenlerinden biri olarak görünmektedir. Gerekli mesleki eğitimi almamış
kişilerin madenler gibi çok riskli yerlerde çalıştırılması, bunların yapabileceği bilinçsiz/bilgisiz
davranışlar nedeniyle sadece kendilerinin değil, o ocaklarda çalışan herkesin hayatını tehlikeye
atma potansiyeli taşımaktadır.
İşçiler, maden ocaklarında üretim faaliyetlerini doğrudan yürüttükleri için, işverence
alınacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin de ilk basamak uygulayıcıları olarak görülebilir. Bu
nedenle iş sağlığı ve güvenliği için alınan tedbirlerin başarıya ulaşabilmesi işçilere yeterli eğitim
verilmesi gereklidir. Örneğin; 26.02.2004 tarihinde Kozlu Müessesesinde -560 katında meydana
gelen degaj olayı, Zonguldak havza tarihinin en önemli degaj olaylarından biridir. Ani gaz ve kömür
püskürmesi sonrası yaklaşık 600 ton kömür tozu ve 16.000 m³ metan gazı açığa çıkmış, galeride
yaklaşık 40 metre bir alan kömür tozu ile dolmuştur. Olay, üretime hazırlık çalışmaları esnasında
ilerleme yapmak amacıyla dinamit atımından 30-40 sn sonra çatırdamaya benzer seslerin çıkması,
müteakiben arından yaklaşık 1 dk boyunca rüzgar şeklinde hava gelmesi ve metanın %10
seviyesine yükselmesi üzerine işçilerin arının degaj yapacağının farkına varmaları, ekibin
maskelerini takarak temiz hava geliş yönüne doğru çekilmeleri ve diafondan durumu diğer katlarda
çalışan işçilere haber vererek onların da maske takmalarını sağlamaları şeklinde cereyan etmiştir.
Olay öncesi hazırlık galerisi müstakil elektrikli pervane ile havalandırılmakta, arında merkezi gaz
izleme servisine bağlı metan sensörü, teknik eleman ve nezaretçilerde Riken marka metan ölçer,
tüm çalışanlarda oksijenli ferdi kurtarıcı maske, ayrıca rekup galerisi üzerinde basınçlı hava
istasyonları bulunmaktadır. Bahsedilen güvenlik tedbirleri yanında çalışanların tecrübeli ve
tehlikelere karşı uygun davranış kazandıran eğitimleri almış olmaları olası bir can kaybı
yaşanmasını önleyen hususlar olarak değerlendirilmektedir (EK 13/29: TTK Genel Müdürlüğünün
16.08.2010 tarih ve 425/11267 sayılı yazısı).
Riskli işlerde çalışacak işçilerin sahip olmaları gereken mesleki eğitim ile ilgili uygulamaya
yönelik hususları düzenlemek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılan Ağır ve
Tehlikeli İşlerde Çalıştırılacak İşçilerin Mesleki Eğitimlerine Dair Tebliğ, 31 Mayıs 2009 tarih
ve 27244 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu tebliğde Mesleki Eğitim,
“Örgün veya yaygın eğitim yoluyla bireyleri mesleğe hazırlamak, meslek sahibi olanların
mesleklerinde gelişmelerini ve yeni mesleklere uyumlarını sağlamak amacıyla gerekli bilgi, beceri,
tavır ve değer duygularını geliştiren ve bireylerin fiziki, sosyal, kültürel ve ekonomik yeteneklerinin
gelişim sürecinin bir plan içerisinde yürütülmesini sağlayan eğitim” şeklinde tanımlanmıştır.
303
Tebliğ uyarınca ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçilerin, işe alınmadan önce, mesleki
eğitime tabi tutulmaları ve aşağıda belirtilen belgelerden birisine sahip olmaları zorunludur:
a) 3308 sayılı Kanuna göre verilen diploma, bitirme belgesi, yetki belgesi, sertifika, bağımsız
işyeri açma belgesi, kalfalık, ustalık ve usta öğreticilik belgelerinden birisi,
b) 25.8.1999 tarih ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanununun 48. maddesi ile 31.12.2008
tarih ve 27097 (6. Mükerrer) sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan "Türkiye İş Kurumu İşgücü Uyum
Hizmetleri Yönetmeliği"nin 4. maddesinin (f) bendine göre faaliyet gösteren kurslardan aynı
Yönetmeliğin 23. maddesine göre alınan kurs bitirme belgesi,
c) 08.02.2007 tarih ve 5580 sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanununun 2. maddesinin (g) ve
(i) bentlerine göre faaliyet gösteren kurslardan alınan kurs bitirme belgesi, operatör belgesi ve
sürücü belgesi,
d) 11.07.2002 tarih ve 24812 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan Patlayıcı Madde Ateşleyici
Yeterlilik Belgesinin Verilmesi Esas ve Usullerinin Belirlenmesi Hakkında Yönetmelik kapsamında
alınan ateşleyici yeterlilik belgesi,
e)
Yukarıda
sayılanların
dışında
kuruluş
kanunlarında
veya
ilgili
kanunlarca
yetkilendirilmiş kamu kurum ve kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, eğitim
amaçlı faaliyet gösteren vakıf ve dernekler ile işçi ve işveren kuruluşları veya işveren tarafından
Milli Eğitim Bakanlığının onayı ile düzenlenen eğitim faaliyetleri sonucunda verilen belgeler,
f) Uluslararası kurum ve kuruluşlardan alınan ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından denkliği
sağlanan belgeler.
Ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçilerin zorunlu mesleki eğitim diploma, sertifika veya
belgelerinin bulunup bulunmadığı hususunun, 4857 sayılı Kanuna göre Bakanlık İş Müfettişleri
tarafından denetlenmesi öngörülmektedir. Bu amaçla işverenlerin, ağır ve tehlikeli işlerde çalışan
işçilerin mesleki eğitim belgelerinin bir örneğini, 4857 sayılı Kanunun 75. maddesine göre
düzenlenen özlük dosyasında saklaması ve istendiğinde yetkili memurlara göstermesi zorunlu
kılınmıştır. Madenlerde çalıştırılan işçilere de bu kapsamda mesleki eğitim verilmesi
gerekmektedir. Ancak gerek denetimlerin yetersizliği gerekse başta Milli Eğitim Bakanlığı
olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşların altyapı ve eğitici eksiklikleri nedeniyle bu
hükümlerin uygulanmadığı görülmektedir.
Milli Eğitim Bakanlığınca 18 Ekim 2010 tarihinde çıkarılan bir Bakanlık olurunda “mesleki
eğitim alanında ihtiyaç duyulan eğitim programlarının hazırlık çalışmalarının yürütüldüğünden
bahisle, bu kapsamda madenciliğin de içinde yer aldığı bazı mesleklerle ilgili belirlenen mesleki
eğitim programlarının halk eğitim merkezlerinde düzenlenebilmesi” öngörülmüştür. Bu aşamadan
sonra halk eğitim merkezi müdürlüklerinin bu mesleki eğitim programlarını ne derece yetkinlikle
uygulayabilecekleri sorunu ortaya çıkmakta olup, uygulamanın ciddiyetle takip edilmesi
gerekmektedir.
304
Vasıflı maden işçisi yetiştirilmesini ve işçilerin mesleği daha iyi anlamalarını sağlayacak
meslek içi eğitim seminerleri, teknik gezi, dokümantasyon, vb. gibi konularda üniversite, meslek
odaları ve endüstri işbirliği sağlanmalıdır.
4. Mühendislik Eğitimi
Türkiye’de ilk madencilik eğitimi, 1872 yılında maden teknikeri ve mühendisi yetiştirmek
üzere Orman ve Maadin Mektebi kurulması ile başlamıştır. Bu okulun 1880 yılında kapanmasından
sonra 1924 yılına kadar Türkiye'de Maden Mühendisliği eğitimi yapılmamıştır. Ülkemizin maden
mühendisi ihtiyacı yabancı mühendisler ve yurtdışına giden/gönderilen öğrencilerle karşılanmıştır.
Daha sonra madencilik eğitimi 1924-1931 yılları arasında Zonguldak ilinde faaliyet gösteren
Yüksek Maadin Mühendisi Mekteb-Alisi ile devam etmiştir. Bu okul kısa ömürlü olmuş ve 1931 de
kapandıktan sonra 1941 yılında Maden Teknik Arama (MTA) tarafından kurulan Zonguldak Maden
Teknisyen Mektebi öğretime başlamış ve 1950 yılında okulun ismi Zonguldak Maden Teknik Okulu
olarak değiştirilmiştir. Bu okul da 1961 yılında kapatılmış ve öğrencileri İstanbul Teknik
Üniversitesi bünyesine alınmıştır. Maden Mühendisliği eğitimi, ilk olarak 1953 yılında İstanbul
Teknik Üniversitesi'nde Maden Fakültesi'nin kurulmasıyla başlamıştır. 1960 yılında Orta Doğu
Teknik Üniversitesi, 1968 yılında Hacettepe Üniversitesi ve 1972 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi
Maden Mühendisliği Bölümü açılmıştır.
Maden Mühendisliği eğitimi ABD, Kanada ve Avustralya üniversitelerinde toplam 8 yarıyıl,
Avrupa ülkelerinde ortalama 7 yarıyıl, Eski Doğu Avrupa ülkelerinde 10 yarıyıl, diğer ülkelerde ise
9 yarıyıl devam etmektedir. Staj süreleri ortalama 14 hafta civarındadır. Bu süre Kanada’daki
üniversitelerde ortalama 48 hafta olmasına rağmen, bazı üniversitelerde ise sadece tavsiye
edilmektedir. Bunun yanı sıra birçok üniversiteye mecburi 2 hafta süreli teknik geziler
konulmuştur. “Ülkemizde maden mühendisliği eğitimi verilen programlardaki ortalama staj yükü 10
hafta civarındadır. Diğer ülkelerde bu süre 48 hafta civarındadır. Her yıl ortalama 1000-2000 maden
mühendisi öğrencisine staj yeri sağlanması ve staj verimliliği ülkemizde büyük bir problem teşkil
etmekte olup staj sorunu çözülememiştir. Öğrencilerin staj dönemlerinde staj yeri bulma, kalacak yer,
yemek ve yatma sorunları her geçen gün artmaktadır.” (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümü’nün
Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu, 2010).
Merkezi Hollanda’da bulunan Uluslararası Maden Profesörleri Birliğinin (Society of Mining
Professors) verilerine göre;
- Maden üretiminde önde gelen ülkeler göz önüne alındığında dünyada yıllık maden
mühendisi ihtiyacı yaklaşık 2500’dür.
- Dünya maden üretiminin %15’ini gerçekleştiren ABD’nin yıllık maden mühendisi ihtiyacı
yaklaşık 300 olarak tahmin edilmektedir. Ülkede maden mühendisliği bölümlerine yılda 500
öğrenci alınmakta ve yaklaşık 100 mezun verilmektedir.
305
- Dünya çapında madencilik eğitimi verilen 250 üniversitede toplam 12.000 civarında
öğrenci eğitim görmekte, yılda 2500 öğrenci maden mühendisi olarak mezun olmaktadır. Mevcut
üniversitelerin
yalnızca
%20’sinde
üst
düzey
eğitim
verilebilmektedir
(Kaynak:
http://www.mineprofs.org/info/education/South_America/SOMP-07-Education-Cedron.pdf).
Türkiye’de maden mühendisliği bölümleri bulunan üniversiteler aşağıdaki tabloda
verilmiştir:
Tablo 64: Maden Mühendisliği Bölümleri Bulunan Üniversiteler (2010)
Üniversite
Bölüm Adı
1
Afyon Kocatepe Üniversitesi
Maden Mühendisliği
67
67
2
77
77
3
Maden Mühendisliği (İÖ)
77
52
4
Çukurova Üniversitesi
77
77
5
Çukurova Üniversitesi
77
77
6
Dicle Üniversitesi
57
57
7
Dokuz Eylül Üniversitesi
77
77
8
Dumlupınar Üniversitesi
77
77
9
Dumlupınar Üniversitesi
77
77
10
Hacettepe Üniversitesi
Maden Mühendisliği (İng.)
67
67
11
57
57
12
57
57
13
İstanbul Teknik Üniversitesi
36
36
14
İstanbul Teknik Üniversitesi
36
36
15
İstanbul Üniversitesi
52
52
16
Karadeniz Teknik Üniversitesi
57
57
17
Karadeniz Teknik Üniversitesi
57
57
18
Karaelmas Üniversitesi
77
77
19
Muğla Üniversitesi
47
47
20
Niğde Üniversitesi
57
57
21
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
57
57
22
Osmangazi Üniversitesi
77
77
23
Osmangazi Üniversitesi
77
77
24
Selçuk Üniversitesi
67
67
25
Selçuk Üniversitesi
67
67
26
Süleyman Demirel Üniversitesi
77
77
27
Süleyman Demirel Üniversitesi
77
77
Toplam
Kontenjan
1762
Yerleşen
1737
Kaynak: 2010-ÖSYS Yükseköğretim Programlarının Merkezi Yerleştirmedeki En Küçük/Büyük Puanları Kitabı
Türkiye'deki üniversitelerin maden mühendisliği bölümlerinden günümüze kadar yaklaşık
toplam 12.000 maden mühendisi mezun edilmiş olup, yurtdışındaki üniversitelerden mezun
olanlar da eklendiğinde, toplam maden mühendisi sayısı yaklaşık 12.500 kişidir.
306
Ülkemizde 2010 yılı itibari ile madencilik eğitimi ve öğretimi, 19 üniversitede 19’u birinci
ve 8’i ikinci eğitim olmak üzere toplam 27 bölümde verilmektedir. Ülkemizde her yıl yaklaşık 900
yeni öğrenci maden mühendisliği bölümlerine yerleştirilmekte ve 450 civarında öğrenci mezun
edilmektedir (EK 4/1: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili
Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu). 2010 yılında 1762 kontenjana 1732 öğrenci yerleştirilmiştir.
Ülkemizde madenciliğin GSYİH içindeki payı %1,5’ler düzeyinde iken -tüm dünyanın maden
mühendisi ihtiyacı göz önüne alındığında bile- yılda 500’e yakın maden mühendisi yetiştirilmesi
çok yüksek bir rakamdır. Maden mühendislerinden ancak bir kısmı kendi alanlarında iş
bulabilmektedir. Mezunlardan bir kısmının yabancı ülkelerde istihdam imkânı bulabilmesi için çok
iyi yetişmiş olması (iyi derecede yabancı dil bilmesi, bilimsel yönden üstün niteliklere sahip olması,
bilgisayar bilgisinin yeterliliği, yurt dışına gitme isteğinde olması ve yurt dışından iş bulması)
gerekmektedir. Ancak üniversitelerin büyük kısmında eğitim kalitesi öğrencilere yeterli donanımı
sağlamaktan uzaktır. Hâlihazırda ülkemizde maden mühendisliği mezunları meslekleriyle ilgisiz
işlerde çalışmak zorunda kalmaktadır.
Türkiye’deki üniversitelerde maden mühendisliği bölümü sayısı ülke ihtiyacının üstünde
olup ihtiyacın üstünde mühendisi mezun verilmekte olmasına rağmen maden mühendisliği öğrenci
sayıları ve bölüm sayısı her geçen yıl artmaktadır. Mezun sayısının ihtiyaçtan fazla olması
sektördeki işsizlik oranını artırmış ve maden mühendisliği bölümlerinin tercih edilmemesine, diğer
bölümlere nispetle daha düşük sınav puanları ile öğrenci alınmasına da neden olmuştur.
Maden mühendisliği unvanını veren bütün üniversite veya bölümlerin eğitim-öğretim
programları belirli asgari şartları sağlamalıdır. Eğitim ve öğretimin ve yetiştirilen mühendislerin
kalitesini üniversitelerin akademik, fiziki, laboratuvar ve kütüphane altyapısı, ders kredi miktarı,
araştırma ve yayın sayısı, üniversite sanayi işbirliği gibi birçok parametre belirlemektedir.
Ülkemizdeki birkaç maden mühendisliği bölümü ulusal ve uluslararası kalite standardizasyonu,
eşdeğerlilik, kalite ve standartlarını (ABET, MÜDEK) sağlamaktadır. Bu durumda yıllık yaklaşık 400
maden mühendisi yetiştiren bölüm ve üniversitelerin birçoğunun eğitim ve öğretim kalitesinin
düşük olduğu ortaya çıkmaktadır (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümü’nün Madencilik Sektöründeki
Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu).
1924 yılında Zonguldak’ta kurulan Maadin Mühendisi Mekteb-i Âlisi öğrencilerinin her
öğrenim yılı sonunda 1 ay işçi gibi madenlerde çalışarak staj yapmaları, 4 yıllık öğrenim süresinden
sonra bu okuldan mezuniyeti müteakiben Avrupa’da maden işletmelerinde staja gönderilmeleri
sağlanmıştır. Bu staj programını başarı ile tamamlayamayanlara diploma verilmemiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarında bütün imkânsızlıklara rağmen maden mühendisliği bölümünden mezun
olan öğrencilerin madencilik teknolojisi ve uygulamaları konusunda bilgi ve görgülerini artırmak
için yurt dışına belli bir süre gönderildiği anlaşılmaktadır (Kaynak: TTK Eğitim Daire Başkanlığı,
Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi 1829–1989, Derleyen: Bahri SAVAŞKAN, 1993).
307
Madencilik alanındaki mühendislik disiplinlerinin üniversite eğitimi yapısal sorunların yanı
sıra eğitim programları açısından da sorunludur. Gerek jeoloji gerekse maden mühendisliği
bölümleri arz/talep, yani ihtiyaç dengesini gözeten bir planlama ile açılmamaktadır. DPT verilerine
göre yer bilimleri alanındaki mühendis arzı fazlalığı %35’ler seviyesindedir. Bu durum, yer bilimleri
mühendislik bölümlerinin ihtiyaçtan fazla açıldığını göstermektedir. Ayrıca, alt yapı açısından
yetersiz, gerekli eğitici kadrosundan yoksun fakültelerde nitelik yönünden düşük mühendislik
eğitimi verilmektedir. Diğer yandan, yer bilimleri alanındaki mühendislik eğitimi gerçek hayattaki
uygulamalardan kopuk, teori ile pratiği birleştiremeyen bir içeriğe sahip bulunmaktadır. Ders
programlarının oluşumu, mevcut sınırlı sayıdaki akademisyenin branşına göre belirlenmekte ve
bazı temel alanlar eksik kalmaktadır (EK 21/1: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odasının 29.06.2010 tarih ve
7593/501 sayılı yazısı ekindeki görüş raporu).
Gelişmiş ülkeler ile ülkemizde maden mühendisi yetiştiren fakültelerin teorik eğitim
müfredatlarında çok büyük farklılıklar olmamakla birlikte uygulamada bazı farklılıklar
bulunmaktadır. Örneğin gelişmiş ülkelerde fakültelerin yıllık kontenjan sayıları (20-25) düşüktür.
Maden mühendisi eğitiminde düzeltilmesi gereken bazı eksiklikler bulunmaktadır. Bunlar; eğitim
programlarında ders içeriklerinin güncellenmesi, öğrencinin uygulayarak öğrenmesini sağlayıcı
imkanlar tanınması, endüstri ile eğitim birimlerinin işbirliği, staj yerlerinin temin ve seçiminde
eğitim kurumlarının aktif olması, eğitimin bir parçası olarak öğrencilere arazi gezileri ve işletme
ziyaretleri yaptırılmasının sağlanması gibi hususlardır (EK 4/5-6: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün
Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu).
Madencilik sektörü ile ilgili politikaların oluşturulmasından ocakların tasarımına, işletme
faaliyetlerinden nezaret ve denetim işlevlerinin yerine getirilmesine kadar sektörün her kısmında
önemli görevler ifa eden maden mühendislerinin iyi yetiştirilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu
nedenle, mühendislik eğitimi veren bölümlerin kontenjanlarının insan kaynakları ihtiyacına göre
planlanması, eğitim alt yapısının güçlendirilmesi, mesleğin gerektirdiği bilgi ve becerilerin tam
olarak kazandırılması için gerek teorik gerekse uygulamalı eğitim imkanlarının sağlanması, staj
imkanlarının artırılarak her öğrencinin diploma almadan önce mutlaka yeraltı ve yer üstü maden
ocaklarında bilfiil çalışmasını sağlanması, nitelikli öğrencilerin yurt dışı staj imkanları verilmesi gibi
çözümler geliştirilmelidir
308
BEŞİNCİ BÖLÜM
SON DÖNEMDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN
TESPİT VE DEĞERLENDİRMELER
Maden kazaları kamuoyunda her zaman hassasiyetle karşılanmaktadır. Bu bölümde; önce
ABD ve Şili’de meydana gelen iki maden kazasına dair bilgiler verilmekte, akabinde ülkemizde can
kayıplarının yaşanması ile kamuoyunun gündemine gelen bazı maden kazaları analiz edilmekte,
maden ocaklarında “olmazsa olmaz” gerekliliklerin neler olduğu ortaya konulmakta, ayrıca
görüşüne başvurulanların sektörle ve yaşanan kazalarla ilgili görüş ve önerileri özetlenmektedir.
İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak çeşitli ülkelerin geliştirdiği yapı, teknik ve
uygulamaların bilinmesi, tecrübelerinden faydalanılması, hatalarından ders çıkarılması ve onlarla
karşılaştırılması
suretiyle
ülkemizin
durumunun
değerlendirilmesi
açısından
faydalı
görülmektedir.
I. DÜNYADA YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN
DEĞERLENDİRMELER
Aşağıdaki tabloda son yüzyıllık dönemde dünyada meydana gelen ve 50’den fazla can
kaybına yol açan maden kazalarına ilişkin veriler gösterilmektedir:
Tablo 65: Dünyadaki Büyük Maden Kazaları
Yıl
Ülke
Kaza Nedeni
Zayiat Maden
Türü
200
Bakır
184
Kömür
Yıl
1900
1902
ABD
ABD
Patlama
Patlama
1902
1902
1903
1904
1905
1905
1906
1907
1907
1907
ABD
Avustralya
ABD
ABD
ABD
Galler
Fransa
Almanya
Japonya
ABD
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
İngiltere
Patlama
Patlama
1907
1907
ABD
ABD
1908
1908
Meksika
Almanya
Patlama
112
96
169
179
112
119
1100
150
365
362
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
1942
1942
1943
1943
1944
1944
1944
1946
1947
1951
Patlama
239
239
Kömür
Kömür
1956 Belçika
1960 Güney Afrika
200
348
Kömür
Kömür
1960 Almanya
1960 Çin
Patlama,
Yangın
Ülke
1941 Polonya
1941 Japonya
Japonya
Çin
ABD
Avusturya
Almanya
Almanya
Almanya
Almanya
ABD
ABD
Kaza Nedeni
Zehirli Gazlar
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Yangın
Göçük, Zehirli
Gazlar
Patlama
Patlama
Zayiat Maden
Türü
186
Kömür
177
Kömür
183
1549
74
104
95
169
107
405
111
119
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
262
437
Kömür
Kömür
123
682
Kömür
Kömür
Yıl
Ülke
Kaza Nedeni
1908
1909
1909
1909
1910
1911
1912
ABD
İngiltere
Japonya
ABD
İngiltere
ABD
Almanya
Patlama
Patlama
1913
1913
1913
1914
1914
1914
1914
1915
ABD
İngiltere
ABD
ABD
Kanada
Japonya
Japonya
ABD
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
1917
1917
ABD
ABD
1917
1918
Japonya
İngiltere
1919
1923
1923
1923
ABD
ABD
ABD
Polonya
Patlayıcılar
Patlama
Patlama
1924
1924
1925
1926
1927
1927
1927
ABD
ABD
Almanya
ABD
Japonya
ABD
ABD
Patlama
Patlama
Patlama
Su Baskını
1928
1930
1930
1930
1931
1934
Patlama
Zehirli Gazlar
Patlama
Patlama
1934
ABD
Polonya
Almanya
Almanya
Polonya
Çek
Cumhuriyeti
Galler
1937
1940
1940
Japonya
ABD
UK
Zayiat Maden
Türü
154
Kömür
168
Kömür
243
Kömür
259
Kömür
344
Kömür
128
Kömür
115
Kömür
Yıl
Ülke
1961
1962
1963
1965
1965
1965
1966
Çek Cumhuriyeti
Almanya
Japonya
Şili
Hindistan
Japonya
Bulgaristan
Patlama
98
438
263
181
189
422
687
112
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
1966
1968
1969
1970
1972
1972
1972
1975
Galler
ABD
Meksika
Zambiya
ABD
ABD
Zimbabve
Hindistan
Patlama
Yangın
121
163
Kömür
Bakır
376
155
Kömür
Kömür
1977 Kolombiya
1983 Türkiye
(Armutçuk)
1985 İtalya
1986 Güney Afrika
92
120
99
145
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
1990
1991
1992
1995
Bosna Hersek
Çin
Türkiye (Kozlu)
Güney Afrika
172
119
136
51
134
109
97
Kömür
Kömür
Demir
Kömür
Kömür
Kömür
2000
2000
2001
2001
2002
2004
2004
Çin
Çin
Çin
Çin
Çin
Çin
Çin
195
151
271
98
151
142
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
2005
2005
2005
2005
2007
2007
Çin
Çin
Çin
Çin
Rusya
Çin
266
Kömür
245
91
72
Sülfür
Kömür
Kömür
Yangın
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama
Patlama,
Yangın
Göçük
Patlama
Patlama
309
Kaza Nedeni
Patlama
Patlama
Deprem, Göçük
Yangın
Göçük
Göçük
Patlama
Zayiat Maden
Türü
108
Kömür
299
Kömür
447
Kömür
200
Bakır
375
Kömür
236
Kömür
488
Çinko
144
78
153
89
125
91
427
372
Kömür
Kömür
Kömür
Bakır
Kömür
Gümüş
Kömür
Kömür
Patlama
125
100
Kömür
Kömür
Göçük
Yangın
268
177
Fluorit
Patlama
180
147
263
105
Kömür
Su Baskını
Su Baskını
Yangın
Patlama
Patlama, Su
Baskını
Patlama
Asansör
Düşmesi
Göçük
Su Baskını
Patlama
Patlama
159
100
200
150
124
148
166
214
123
134
Altın
Altın
Kömür
Kömür
Patlama
Su Baskını
Patlama
Patlama
Patlama
Su Baskını
108
181
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
Kömür
2007 Ukrayna
Patlama
101
Kömür
2007 Çin
2008 Çin
2009 Çin
105
254
104
Kömür
Göçük
Patlama
Kömür
Kaynak: http://www.uwgb.edu/dutchs/EnvirGeolNotes/MineDisasters.HTM
Tablodan da anlaşılacağı üzere, sektörde meydana gelen kazalar çok büyük oranda kömür
işletmelerinde görülmekte olup, kaza nedenleri arasında patlamalar ön plana çıkmaktadır.
310
Dünyadaki bu duruma paralel şekilde ülkemizde de son dönemde kömür işletmelerinde çok sayıda
can kaybına yol açan maden kazaları yaşanmıştır.
Aşağıdaki kısımda, maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunun daha iyi
kavranabilmesini temin etmek üzere, ABD ve Şili’de meydana gelen, kaza incelemesi ve kurtarma
faaliyetleri
bakımından
iyi
uygulama
örneği
olan
iki
maden
kazası
analiz
edilerek
A. Sago Madeninde Meydana Gelen Kaza (ABD)
ABD’nin Batı Virginia eyaletinde Buckhannon bölgesinde bulunan Sago kömür madeninde
02.01.2006 tarihinde yeraltında 29 işçinin çalışmakta olduğu esnada bir grizu patlaması meydana
gelmiştir. Madenin terk edilmiş ve yalıtılmış bir bölgesinde meydana gelen patlama sonucunda bu
bölümü kapatmakta kullanılan duvar yıkılmış; oluşan duman, toz ve karbonmonoksit ocak havasına
karışarak diğer çalışma alanlarına yayılmıştır. İlk patlama sırasında 1 işçi hayatını kaybederken 16
işçi kaçmayı başarmış; 12 işçi ise ocakta mahsur kalmıştır. Olaydan yaklaşık 41 saat sonra işçilerin
cesetlerine ulaşılmıştır.
Olay sonrası kaza nedenleri kamuoyunda yoğun tartışmalara neden olmuş ve başta MSHA
(Mine Safety and Health Administration-Madenlerde Sağlık ve Güvenlik İdaresi) olmak üzere ilgili
kurumlarca ayrıntılı incelemeler yapılarak raporlar hazırlanmıştır. Batı Virginia Eyalet valiliği için
hazırlanan Temmuz 2006 tarihli “The Sago Mine Disaster - A preliminary report” isimli raporda
olay “patlama” ve “ölümler” olarak iki aşamada değerlendirilmiş; patlamanın ve ölümlerin nedeni
araştırılmıştır. Mezkur raporun gerek kazanın içtimai ve teknik yönleriyle ayrıntılı olarak tahlil
edilmiş olması gerekse raporlama tekniği açısından hadisenin açık ve anlaşılır şekilde ortaya
konulması ile örnek bir çalışma olduğu değerlendirilmiştir.
Kazada hayatını kaybeden işçilere ithaf edilen raporun başlangıç bölümünü müteakip bir
yönetici özetiyle maden işletmesine, kazanın oluş şekline ve kurtarma çalışmalarına ilişkin bilgiler
verilmiş, öneriler ortaya konulmuştur. Daha sonra kaza günü ve sonrasında yaşanan tüm hadiseler
kronolojik sırayla aktarılmış ve kazaya neyin neden olduğu üzerine bir değerlendirme yapılmıştır.
Can kayıplarına yol açan sızdırmaz barajın yeterli mukavemette olup olmadığı, kişisel koruyucu
teçhizatın ve gaz maskelerinin yeterliliği, kurtarma faaliyetlerinin neden uzun sürdüğü, işçilerin
yerini belirlemeye yönelik yöntemlerin neden uygulanmadığı gibi öne çıkan hususlar ayrı birer
bölümde detaylarıyla ele alınmıştır.
Rapora göre kaza öncesinde ve sonrasında yaşanan hadiseler aşağıda özetlenmiştir:
2 Ocak 2006 Pazartesi
Saat 03:00 – Sago madeninde görevli iki havalandırma nezaretçisi, vardiya öncesi
incelemelerde bulunmak üzere madenin çalışma yapılan 1. galeri (1. galeri) ve 2. galeri (2. galeri)
olarak adlandırılan alanlara girmişlerdir.
311
Saat 05:30 – Madenciler ve nezaretçiler 5:15 ile 5:45 arasında iş elbiselerini giymek ve
teçhizatlarını kontrol etmek üzere madene giriş yapmışlardır. Görevli iki havalandırma nezaretçisi,
çalışma ekiplerinin başındaki sorumluya (mine dispatcher) her iki çalışma alanında da herhangi bir
mekanik sorun ya da güvenlik ihlali olmadığını rapor etmişlerdir. Bunlardan birisi raporunu
madendeki telefon sistemi üzerinden diğeri ise madenden çıkarak bizzat sunmuştur.
Saat 06:00 – Her biri 11 madenci ve bir ekip şefinden müteşekkil iki grup her iki çalışma
alanına raylı sistemle hareket etmişlerdir. Önce “2. galeri” ekibi madene girmiş, ardından 3 bakım
personelinin de (iki pompacı ve bir taşıma görevlisi) dahil olduğu “1. galeri” ekibi giriş yapmıştır.
Madene geri dönen havalandırma nezaretçisi de dahil edildiğinde 06:15 itibarıyla madende 29 işçi
bulunmaktadır.
Şekil 29: Sago Madeni Krokisi
06:05 - Çalışma ekiplerinin başındaki sorumlunun ofisindeki bilgisayar ekranı, “1. galeri”
kısmındaki karbonmonoksit detektörünün arızalandığına veya bu bölümde karbonmonoksit
düzeyinin yükseldiğine dair bilgi vermiştir. Durumu muhtemel bir arızaya bağlayan sorumlu bu
bölümdeki ekibin elektrikçisini kontrol talimatı vermek üzere aramıştır.
06:26 –Bölgede sürekli yıldırım sesi duyulduğu esnada çalışma ekiplerinin başındaki
sorumlu, maden amiri ile telefonda konuşmaktadır. Aniden, telefondan yüksek bir ses duyulur ve
312
sorumlunun bilgisayarından karbonmonoksit düzeyinin yükseldiğine dair sesli ve ışıklı alarm
gelmeye başlar. Maden amiri, çalışma ekibinin başındaki sorumluya ekiplere telefonla ulaşması
talimatını verir.
06:30 – Sorumlu her iki ekibi de arar ancak cevap alamaz. Tekrar tekrar aradığında maden
telefonunu 1. galerinin ekip başı açar ve “madende patlama olduğunu, üzerlerine doğru yoğun
duman geldiğini ve maden kurtarma ekibi yollamalarını” söyler. Çalışma ekiplerinin sorumlusu,
ocaktaki ekip başına ekibini kaçış yoluna yönlendirme talimatı verir. Patlamadan hemen sonra
nefes almakta zorlanan 1. galeri ekibinden 7 kişi gaz maskesini giyebilmiş, diğer dördü giymekte
zorlandıklarını ifade etmişlerdir.
06:45 – Maden amiri, güvenlik müdürü, bakım şefi ve yardımcısı madene girmiştir. Girişe
yakın bölmede patlamada zarar görmeyen havalandırma nezaretçisi ve pompacıyla karşılaşmış ve
madenden çıkmalarını söylemişlerdir. Daha sonra çıkışa doğru kaçan 1. galeri ekibine ulaşmışlar ve
raylı araçla maden dışına göndermişlerdir.
07:00 – 1. galeri ekibi maden çıkışına doğru yola çıkmıştır. Çalışma sorumlusu madenin
sahibi olan ICG şirketinin güvenlik müdür yardımcısını evinden aramış, durumu aktararak maden
kurtarma ekibine ihtiyaç olduğunu bildirmiştir.
07:20 - 1. galeri ekibi maden çıkışına ulaşmıştır. Bakım şefi ve yardımcısı ikmal malzemesi
alarak raylı araçla tekrar maden içerisine hareket etmiştir. ICG güvenlik müdür yardımcısı telefonla
eyalet ve federal birimleri aramış, ulaşamamıştır. Eyalet müfettişleri ancak 07:50 civarında
haberdar edilebilmiştir. Aynı şekilde şirketin anlaşmalı olduğu tahlisiye ekibinin de çağrı
merkezinin kapalı olduğu anlaşılmıştır. Şirketin müdürü 08:00’de madene gelmiştir.
08:30 – Eyalet ve MSHA müfettişleri madene gelmişlerdir. Bu esnada maden amiri ve
beraberindekiler 58. blok tabir edilen 2. galerinin girişine ulaşmışlar ve burada yoğun bir dumanla
karşılaşmışlardır. Daha sonra durumu telefonla yukarıya bildirmiş ve devam etmek güvenli
olmadığı için madenden dışarıya çıkmışlardır.
11:00 – Şirketin anlaşmalı olduğu tahlisiye ekibi madene gelmiş ve hazırlıklara başlamıştır.
12:00 – Madenin dönüş havasında karbonmonoksit miktarı 2300 ppm olarak ölçülmüş,
maden ofislerinde de gaz tespit edilmiş ve MSHA yetkilileri ofislerin de tahliye edilmesini istemiştir.
14:30 – Şirket yetkilileri 2. galeri kısmının üzerinden bir sondaj deliği açma planı yapmışlar
ancak gerekli teçhizat hava şartları yüzünden araziye çıkarılamamıştır. Bu arada iki kurtarma ekibi
daha maden bölgesine gelmiştir.
Saat 14:30 ile 16:30 arasında mahsur kalan madencilerin saati de belirtmek suretiyle
bulundukları yerde notlar yazdıkları ve kurtarılmayı bekledikleri anlaşılmaktadır.
17:00 – Maden sahasına sondaj teçhizatının çalışma yerine ulaşmasını sağlayacak yolu
açmak üzere iş makineleri getirilmiştir. Planlanan sondaj deliğinin açılmasının 13 saatlik bir
çalışma gerektirdiği belirtilmiştir.
313
17:25 – İlk tahlisiye ekibi madene girmiş ve ölçüm yaparak ilerlemeye başlamıştır.
23:30 – Sondaj deliği açma çalışmasına başlanmıştır.
3 Ocak 2006 Salı
17:15 – MSHA tahlisiye görevlisi 57 ve 58. bloklar arasında bir madencinin cesedine
ulaşmıştır.
23:45 – Tahlisiye ekibi 2. galeri kısmına ulaşmıştır. Komuta Merkezine telefonla verilen ilk
raporda 12 madencinin de hayatta olduğu aktarılmış, beklemekte olan ailelere de haber verilmiştir.
Hatta madene ilkyardım malzemesi ve sağlık personeli gönderilmesi istenmiştir.
4 Ocak 2006 Çarşamba
00:00 – Tahlisiye ekipleri sadece bir işçinin hayatta olduğunu tespit etmiş, işçiye ilk
müdahaleyi yapıp dışarıya doğru taşımaya başlamışlardır.
01:00 - Tahlisiye ekipleri hayatta kalan tek işçiyi dışarıya çıkarmışlar ve hastaneye sevk
etmişlerdir.
02:30 – Madencilerin cesetlerine ulaşıldığı bilgisi ailelere aktarılmış ve aileler şirket
yetkililerine tepki göstermiştir.
10:00 – Hayatını kaybeden madencilerin cesetlerinin çıkarılması çalışması tamamlanmıştır.
Madende biriken grizunun patlamasına yol açan ateşleyici kaynağın tam olarak
belirlenemediği belirtilen raporda yıldırım düşmesi sonucu uygun olmayan elektrik tesisatı ile
yeraltında kıvılcım oluşmuş olabileceği üzerinde durulmaktadır. Yapılan tespitler doğrultusunda üç
temel konu üzerinde yoğunlaşılmaktadır:
-Önleme: Sago madeninin sahibi olan şirket, madeni yıldırımın etkilerinden korumak üzere
mevzuatın öngördüğü tüm gereklilikleri yerine getirmiş midir?
Patlamanın nedeni olarak hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde yıldırım düşmesinin öne
sürülmesi mümkün olmamakla birlikte, madenin gerek elektrik tesisatının gerekse paratoner
sisteminin yeterince hassas tasarlanıp işletilmediği anlaşılmıştır.
-Etkileri Azaltma: Madende terk edilmiş olan alan uygun biçimde yalıtılmış mıdır?
Kullanılan sızdırmaz baraj patlamalara yeterince dayanıklı vasıfta mıdır?
Kullanılan sızdırmaz baraj kesinlikle patlamaya dayanıklı değildir ve bu amaçla
tasarlanmamıştır. Üstelik patlama esnasında savrulan sızdırmaz baraj malzemesi patlamayı daha
yıkıcı bir hale getirmiştir.
-Yayılmayı Önleme: Patlamanın kömür tozu patlamalarına yol açması etkin taş tozu
uygulaması ile asgariye indirilmeye çalışılmış mıdır?
Madende patlamadan önce uygulanan taş tozu serpme faaliyetlerinin etkili ve yeterli olduğu
anlaşılmış, bu iyi uygulama sayesinde kömür tozu patlamalarının ve daha fazla can kaybı olmasının
önüne geçilmiştir.
314
Raporun müteakip bölümünde madende üretimi tamamlanan kısmın kapatılmasında
kullanılan malzemenin gerek patlayıcı ortam oluşmasını gerekse patlamanın etkilerinin diğer
alanlara ulaşmasını önleyici özellikte olmamasının önemli bir eksiklik olduğu açıklanmaktadır.
Ayrıca ülke genelindeki yeraltı kömür madenlerinde üretimi tamamlanmış ve yalıtılmış alanlar için
“saatli bomba” benzetmesi yapılmış; yalıtım konusunun gerek mevzuat düzenlemelerine gerekse
araştırma geliştirme çalışmalarına ağırlık verilmesi suretiyle hassas şekilde yeniden ele alınması
gerektiği değerlendirilmiştir.
İşçilere dağıtılan kişisel koruyucu teçhizatın ve gaz maskelerinin yeterliliği konusunun ele
alındığı bölümde ise, kazada hayatını kaybeden işçilerin neredeyse tamamının patlamadan zarar
görmedikleri halde kurtarma ekibinin kendilerine ulaşmasına kadar geçen sürede yeterli
solunabilir havayı alamadıkları için hayatta kalamadıkları üzerinde durulmaktadır. Yapılan
incelemelerde madendeki tüm gaz maskelerinin laboratuvar testlerinden geçtiğine dair kayıtlara
rağmen 2. galeri bölümündeki ekipten kurtulan tek işçinin gaz maskesini takmakta çok zorlandığını
ifade etmesi, bir gerçeği ortaya koymuştur: Önemli olan kişisel koruyucu donanımın laboratuvar
ortamındaki testleri geçmesi değil, kaza esnasında tasarlandığı şekilde kullanılabilmesidir.
Sago madenindeki kazadan sonra en çok tartışılan konulardan birisi de kurtarma
faaliyetlerinin neden uzun sürdüğü olmuştur. Madende yaşanan patlamanın ardından 2. galeri
kısmında çalışan ekip kaçış yoluna yönelmiş ancak yoğun dumandan dolayı geri dönmek zorunda
kalmışlardır. Galerinin iç kısmında bir perdenin arkasına sığınan işçiler burada kurtarma ekibinin
gelmesini beklemiştir. 06:26’daki patlamadan yaklaşık 10 saat sonra saat 16:22’de işçilerden birisi
saati de belirterek bir not yazmış, kendileri için zamanın tükenmekte olduğunu söylemiştir.
16:22’de kurtarma ekiplerinin henüz madene bile girmemiş olmasının ve işçilere patlamadan 41
saat sonra ulaşılmasının tatmin edici bir açıklamasının olamayacağının belirtildiği raporda;
patlamadan hemen sonra madene giren ekibin ise 2. galeri kısmının girişine kadar ulaşmalarına
rağmen yeterince yedek gaz maskesi almadıkları için geri dönmek zorunda kalmaları da acil durum
hazırlıklarındaki eksikliğe bağlanmaktadır. Komuta merkezi sorumluları ise risk alamadıkları ve
gönüllü kurtarma ekibinin madene girmesine zamanında izin vermedikleri için eleştirilmektedir.
Nitekim bu kazadan 17 gün sonra aynı eyaletteki Alma madeninde çıkan yangında 2 işçi ocakta
mahsur kalmış; 6 saat içerisinde kurtarma ekipleri yangın devam etmesine rağmen ocağa girerek
işçileri çıkarmışlardır.
Benzer şekilde işçilerin yerini belirlemeye yönelik yöntemlerin uygulanmamış olması da
Sago kazasından sonra eleştirilerin yoğunlaştığı bir konu olmuştur. 2002’de Quecreek Madeninde
bir su baskını sonucu 12 işçi madende mahsur kalmıştır. Kurtarma ekipleri maden üzerinde
belirledikleri noktalardan “üç darbe” denilen darbelerle sinyal göndermiş, işçiler de buna karşılık
vererek yerlerini bildirmiştir. Yapılan sondaj çalışması ile işçilere ulaşılmıştır. Bu olayı da bilen
Sago kazazedeleri, mahsur kaldıkları yerde sürekli olarak yukarıdan sinyal beklemiş ve yukarıya
315
sinyal göndermeye çalışmıştır; ancak, buna yönelik bir yer tespit çalışması başlatılmamıştır.
MSHA’nın talimatları gereği hazırlanan ve işçilerin baretlerine yapıştırılan bilgi notundaki talimat
şu şekildedir:
“Kaçış yolu kapalı ise:
1- En güvenli barikatın arkasına geç,
2- Dinle ve “üç darbe”yi bekle,
3- Sert şekilde 10 kez vurarak sinyal ver,
4- 15 dakika dinle ve sinyali tekrar et,
5- Yerinin belirlendiğini ve yardımın gelmekte olduğunu ifade eden “5 darbe” yi duyana
kadar devam et”
Her ne kadar şartlar bir su baskınındakinden çok daha ağır olsa da Sago’daki kurtarma
çalışmalarında bu uygulamanın yapılmaması da büyük bir eksikliktir. MSHA’nın Sismik Yer
Belirleme Sistemi kaza yerine getirilmemiştir. MSHA bu cihazı “Mahsur kalan madencilerce
üretilecek sismik titreşimleri algılama özelliğine sahip ve rahatlıkla taşınabilir” şeklinde tasvir etse
de gerçekte durum böyle değildir. Rapora göre cihaz eski model ve konuşlandırılması zaman alıcı
bir sistemdir. Raporda ayrıca, bu eksikliklerin ülkede maden acil durum yönetimi sisteminin
gecikmeksizin değiştirilmesi ve iyileştirilmesi gerektiğini gösterdiği değerlendirmesi yapılmıştır.
Raporda aşağıda özetlenen önerilere ayrıntılı olarak yer verilmiştir:
Patlayıcı ortamların oluşmasını ve patlamanın meydana gelmesini önlemek üzere atılması
gerekli görülen adımlar: Madenlerin tasarımında, üretime geçmesinde ve yönetiminde risk
değerlendirmesinin öncelikli hale getirilmesi; doğrudan üst yönetime bağlı iş sağlığı ve güvenliği
uzmanlarının yetiştirilmesi ve istihdamı; alınacak önlemlerle ilgili değerlendirme sürecine işçilerin
katılımının sağlanması; eğitim-öğretim ve denetim konularında eyalet yetkili kurumlarının daha
aktif hale getirilmesi.
Acil durumlarda can kayıplarını önlemek üzere atılması gerekli görülen adımlar: yeraltı
haberleşme sistemlerinin iyileştirilmesi ve patlamalara dayanıklı olacak şekilde tasarlanması;
kişisel koruyucu donanımın kullanılması ve bu konuda işçilerin eğitilmesi; her madende merkezi
güvenlik izleme sistemlerinin kurulması; devlet, eyalet ve şirketlerden müteşekkil üç taraflı maden
kurtarma sisteminin geliştirilmesi; tahlisiye ekipmanının teknolojik gelişmeler doğrultusunda
yenilenmesi.
Bu tür kazalarda işçilerin kurtulmasını sağlayabilecek iki seçeneğin ‘ocaktan dışarıya
kaçmak ve güvenli bir bölgede beklemek’ olarak sıralandığı raporda acil durum sığınma
odalarının gerekliliği vurgulanmaktadır. Patlama sonucunda oluşan göçük veya yangının kaçış
yolunu kapatmış veya işçinin yürüyemeyecek kadar yaralanmış olması durumunda güvenli bir
alanda beklemek gerekmektedir. Ancak bu da zamana karşı bir yarış anlamına gelmektedir.
İşçilerin belli bir süre hava, gıda ve tıbbi ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri yalıtılmış sığınma
316
odalarının yeraltı kömür madenlerinde oluşturulmasına ilişkin çalışmaların hızlandırılması
gerekmektedir.
ABD’de son 5 yıl içerisinde meydana gelen iki büyük maden kazası ve kazalara ilişkin ilgili
kişi ve kurumlarca yapılan değerlendirmelerle ülkemizdeki örnekleri mukayese edildiğinde,
üzerinde durulan hususların alınması gerekli görülen iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri ile teknik
konular yönüyle büyük ölçüde benzerlik gösterdiği görülmektedir. Bununla birlikte ABD’de maden
kazalarının gerek sosyal gerekse teknik boyutları, nedenleri ve sonuçları itibarıyla çok daha
kapsamlı araştırmalara konu edildiği ve ayrıntılı raporlar hazırlandığı anlaşılmaktadır. Tüm
tarafların istifadesine sunulacak şekilde ayrıntılı raporlar hazırlanması uygulamasının ülkemizde
de meydana gelen maden kazalarını müteakip izlenmesi gereken bir yöntem olarak
değerlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir. Bu konuda eğitim kurumları dahil, tüm kurum ve
kuruluşlar arasında sıkı bir koordinasyon sağlanarak işbirliğinin yoğunlaştırılması, ayrıntılı ve
standart bir kaza raporlama sisteminin ortaya çıkmasına yardımcı olacak ve kaza sebep-sonuç
ilişkisi daha detaylı belirlenebilecektir. Kazanın incelenmesine ilişkin raporda ayrıca, ocak
tasarımının baştan iyi yapılması, iş sağlığı ve güvenliğinden sorumlu birimin doğrudan işletmenin
üst yönetimine bağlı olması, risk değerlendirmesinin öncelikli hale getirilmesi gerektiği gibi bazı
hususların da vurgulandığı görülmektedir (Kaynak: http://www.wvgov.org /SagoMineDisasterJuly
2006FINAL.pdf)
B. Şili’de Meydana Gelen Maden Kazası ve Kurtarma Faaliyetleri
Şili'de Atacama bölgesindeki San Jose altın madeninde 5 Ağustos 2010 tarihinde yaşanan
maden kazasında göçük meydana gelmesi sonucu 33 maden işçisi yerin yaklaşık 700 metre altında
mahsur kalmıştır. Başlatılan ilk kurtarma çalışmaları göçüklerin devam etmesi sonucunda başarıya
ulaşamamıştır. Madende oksijen ve gıda gibi ihtiyaçların karşılanması için sığınak bulunduğundan,
mahsur kalanların buraya ulaşmayı başarmış olabilecekleri düşüncesi ile sığınma odasının olduğu
bölüme sondaj delikleri açılmasına başlanmıştır. Kazadan 17 gün sonra (22 Ağustos tarihinde)
mahsur kalan madenciler, kurtarma ekipleri tarafından madendeki sığınağa gönderilen bir sonda
aletine "Hepimiz sığınakta iyi durumdayız" yazan bir not iliştirilmiştir.
317
Resim 6: Madencilerin Hayatta Olduklarını Gösteren Bilgi Notu
Madencilerinin hayatta oldukları ve bulundukları yerin belirlenmesi ile sondaj deliğinden
gıda ve tıbbi yardım malzemesi ulaştırılmaya başlanmıştır. Madencilerin yaklaşık bir kilometrelik
bir alanda hareket imkânına sahip oldukları belirlenmiştir.
Başlatılan kurtarma çalışmaları çerçevesinde eşzamanlı olarak yürütülecek şekilde 3 plan
oluşturulmuştur. A Planı kapsamında madencilerin bulunduğu sığınağın tam üzerinden 701
metrelik bir delik açılması düşünülmüş ve 3-4 ay sürecek bir program tasarlanmıştır. B Planına
göre ise maden içerisindeki mevcut mekanik çalışma alanlarını olabildiğince kesecek şekilde 620
metrelik bir deliğin belli bir açıyla açılması düşünülmüştür. C Planı ise mesafeyi 600 metreye
indirecek ancak daha fazla malzeme atığının ortaya çıkacağı bir çalışmadır.
Aşağıdaki şekilde kurtarma planlarının ne şekilde uygulamaya konulacağına ilişkin basına
da yansıyan çalışmalar gösterilmektedir:
318
Şekil 30: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları
A PLANI
B PLANI
C PLANI
Kaynak: http://www.haberturk.com/dunya/haber/545927-silili-madencilerin-yeni-umudu-nasa
Planlanan sürelerden daha kısa zamanda tamamlanan çalışmalar sonucunda 17 Eylül
2011’de B planı kapsamında 30 cm. genişliğinde bir delik açılarak madencilerin bulunduğu bölüme
ulaşılmıştır. Bu deliğin genişletilme çalışması başlatılırken A planı bakım nedeniyle askıya alınmış
ve C planı doğrultusundaki çalışmalara devam edilmiştir. 30 Eylül 2011’de ise kurtarma
kapsülünün ilk denemesi başarıyla gerçekleştirilmiştir.
B planı ile açılan deliğin yeterli genişliğe ulaştırılması ile 13 Ekim 2010 tarihinde kurtarma
işlemi için hazırlanan özel kapsül, yerin altına gönderilmiş ve kurtarma ekibinden bir görevli
kapsülün içinde yerin altına inmiş ve madenciler tek tek yeryüzüne çıkarılmışlardır
(http://edition.cnn.com/2010/WORLD/americas/10/13/chile.miners.timeline/index.html#).
319
Resim 7: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları
Şili'de meydana gelen maden kazasında yerin 700 metre altında 33 madencinin yaklaşık 70
gün boyunca yaşamını sürdürdüğü sığınağın bir benzerinin, Türkiye'de sadece Koza Altın
İşletmelerine ait Bergama Ovacık ve Gümüşhane Mastra madenlerinde bulunduğu anlaşılmıştır.
Koza Altın İşletmelerince yapılan yazılı açıklamada, yasal olarak tüm maden işletmelerine yeraltı
sığınma istasyonları kullanma zorunluluğu getirilmesi gerektiği savunulmuş ve kazazedelerin
kurtarılması sürecinde sığınacakları bir yer olmadığı için olaydan etkilenmeseler de yaşamlarını
devam ettiremediklerinden maden ocaklarında ve göçüklerde öldükleri vurgulanmıştır. Açıklamada
yer alan bilgiye göre, Bergama Ovacık ve Gümüşhane Mastra madenlerinde, yerin 220 metre
altındaki istasyon, acil durumlarda madencilerin cankurtaranı olma görevini görebilecektir. Göçük,
patlama ve yangından etkilenmeyen sağlam malzemeden yapılan istasyonda, madenin enerjisi ve
havası kesildikten sonra 20 kişinin 55 saat boyunca yaşamlarını sürdürebilmeleri için her şey
düşünülmüştür. İstasyonda oksijen tüpleri ve maskelerinin yanı sıra karbondioksit ve
karbonmonoksiti
temizleyen
filtreler
bulunmaktadır.
Ayrıca
acil
durumlarda
kazazede
madencilerin dışarıyla haberleşmesini sağlayan telefon ve telsiz de kullanıma hazır şekilde
istasyonda bekletilmektedir. Yine filtreler yardımıyla içerideki nem oranı nefes alınabilir seviyede
tutulmakta ve ortam sıcaklığını vücut için normal seviye sayılan 30 derecede tutacak klima aralıksız
çalışmaktadır. Kazazedelere yetecek kadar içme suyu hazır bulundurulurken ilk yardım setleri,
sedye ve göz yıkama ünitesi istasyondaki standart teçhizat arasında yer almaktadır. Hayat kurtaran
sığınakta kimyasal arıtma yapan bir de seyyar tuvalet bulunmaktadır. İstasyon hareket edebilir
olması nedeniyle de madenin tehlikeli bölgelerine rahatlıkla taşınabilmektedir. (Kaynak:
http://www.milliyet.com.tr/Yasam/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1301410&Date=14.10.2010&
Kategori=turkiye&b=Silide%20gibi%20mucize%20siginak%20sadece%20Ovacikta%20var)
Yeraltı madenlerinde sığınma istasyonu kurulmasına ilişkin uygulamalar ve yasal
düzenlemeler ülkelere göre farklılıklar göstermektedir. ABD’de madencilik faaliyetlerinin yoğun
320
olarak gerçekleştirildiği bazı eyaletlerde bu doğrultuda dikkat çekici düzenlemeler yapılmıştır.
Örneğin West Virginia eyaleti meclisince kabul edilen 26 Nisan 2007 tarihli düzenleme ile
“Koruyucu Giysiler ve Ekipman” başlığı altında maden işletmeleri ile ilgili mevzuatta acil durum
odalarına yönelik ayrıntılı düzenlemelere yer verilmiştir. Buna göre işçilerin çalışma alanlarına en
fazla 300 metre mesafede acil durum sığınağı veya istasyonu kurulması öngörülmüştür. Acil durum
istasyonlarının çalışma alanındaki muhtemel en fazla işçi sayısına göre en az 48 saat yaşam desteği
(temiz hava, su, acil tıbbi malzeme ve gıda) sağlayacak şekilde tasarlanması ve belli bir süre yüksek
basınç ve sıcaklığa dayanıklı olması zorunlu tutulmuştur.
Yeraltı maden işletmelerinde sığınma istasyonu kurulmasına yönelik ülkemizde herhangi
bir yasal düzenleme bulunmamaktadır. Sığınma istasyonları yeraltında mahsur kalan işçilerin
yaşamlarını sürdürebilmeleri için önemli bir imkân olarak görülmektedir. Bununla birlikte
ülkemizde yeraltı maden işletmelerinde meydana gelen kazalarda işçilerin ne kadar süre içerisinde
hayatını kaybettiklerine ve bir sığınma istasyonu olması durumunda ne ölçüde faydalı olacağına
dair ilgili kurum ve kuruluşlarca herhangi bir çalışma da yapılmamıştır. Bu doğrultuda mevzuatta,
yeraltı maden ocaklarında sığınma istasyonlarının kurulmasına ilişkin bir düzenleme yapılmasının
uygun olacağı değerlendirilmektedir.
II. ÜLKEMİZDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN
DEĞERLENDİRMELER
Türkiye’de 1983-2010 yılları arasında meydana gelen ve önemli miktarda can kaybına yol
açan büyük maden kazaları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 66: Türkiye’de Son 30 Yılda Vuku Bulan Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları
YER
YIL
NEDENİ
ÖLÜ SAYISI
TTK/ Armutçuk/kömür
07.03.1983
Grizu patlaması
103
TTK/ Kozlu/kömür
10.04.1983
Grizu patlaması
10
Yeni çeltek/Amasya/kömür
14.07.1983
Grizu patlaması
5
TTK/Kozlu/kömür
31.01.1987
Göçük
8
TTK/ Amasra/kömür
31.01.1990
Grizu patlaması
5
YENİ ÇELTEK/Amasya/kömür
07.02.1990
Grizu patlaması
68
TTK/ Kozlu/kömür
03.03.1992
Grizu patlaması
263
Yozgat/Sorgun/kömür
26.03.1995
Grizu patlaması
37
Erzurum/ Aşkale/kömür
08.08.2003
Grizu patlaması
8
Karaman/Ermenek/kömür
22.11.2003
Grizu patlaması
10
Kastamonu/ Küre/metal
08.09.2004
Yangın
19
Kütahya/ Gediz/kömür
21.04.2005
Grizu patlaması
18
Balıkesir/Dursunbey/kömür
02.06.2006
Grizu patlaması
17
321
YER
YIL
NEDENİ
ÖLÜ SAYISI
Bursa/Mustafakemalpaşa/kömür
10.12.2009
Grizu patlaması
19
Balıkesir/Dursunbey /kömür
23.02.2010
Grizu patlaması
13
TTK/ Karadon/kömür
17.05.2010
Grizu patlaması
30
TOPLAM
636
Kaynak: TTK Verileri-İTÜ Raporu
Ülkemizdeki büyük can kaybına yol açan (biri hariç) bütün maden kazaları kömür madeni
işletmelerinde meydana gelmiştir. 1983–1992 yılları arasındaki kazaların tamamı kamuya ait ve
kamu iştiraki olan işletmelerinde meydana gelirken 1992 yılından 2010 yılı Mayıs ayına kadar olan
büyük maden kazalarının tamamı özel sektör ocaklarında meydana gelmiştir. 2010 yılı Mayıs
ayında vuku bulan kaza ise, TTK’ya ait bir maden işletmesinde, ancak özel bir firmanın faaliyet
gösterdiği -540 katında meydana gelmiştir.
03.03.1992 tarihinde meydana gelen TTK/Kozlu kazası ülke tarihinin en çok can kaybı
yaşanan maden kazasıdır. Kazanın bu kadar çok can kaybıyla sonuçlanmasının sebebi; grizu
patlamasının akabinde büyük bir kömür tozu patlaması yaşanması ve maden ocağındaki çok geniş
bir alanın (-200,-300,-425,-485,-560 çalışma katlarının) bu patlamalardan etkilenmesidir.
08.09.2004 tarihinde Küre/bakır madenindeki kaza, cevher nakleden bantlı konveyörün
yanmasına bağlı olarak işçilerin dumandan zehirlenmesi şeklinde meydana gelmiştir.
Kozlu ve Küre’de meydana gelen bu iki büyük kazada can kaybının artmasını etkileyen en
önemli unsur çalışanlara ferdi gaz maskelerinin temin edilmeyişi olduğu anlaşılmıştır. Bu durum
manidar bir şekilde grizu, yangın, göçük vb. risklerle mücadele etmek gerektiği kadar çalışanlara
uygun kişisel korunma donanımları sağlamanın önemini göstermektedir.
Aşağıda, Bursa ili Mustafakemalpaşa ilçesi, Balıkesir ili Dursunbey ilçesi, Kütahya ili
Tavşanlı ilçesi ve Zonguldak ilinde (TTK Karadon İşletmesi) son dönemde meydana gelen ve can
kaybı yaşanan dört maden kazası örnek vaka olarak analiz edilmiş ve değerlendirilmiştir.
A. Bükköy Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması
İşyerine Hakkında Genel Bilgiler: (EK 22/1-16: İşletme projesi)
İşletmenin Unvanı: Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş.
İşletmenin Adresi: Devecikonağı Mevkii, Mustafakemalpaşa- Bursa
İşletme Ruhsat No - İR: 1681
Sahada Görünür Rezerv (Projelendirilen) : 500.000 milyon ton
Üretim (Projelendirilen) : 20.000 ton/yıl
322
Üretilen Kömürün Kalorifik Değeri: 4000-5000 kcal/kg
Kaza Öncesi Çalışan Sayısı: 169
Kazanın Oluş Şekli: 10.12.2009 Perşembe günü saat: 19:10 sularında ocakta üretim kazısı
için kömür damarında dinamit ile patlatma işleminde son sıra delikler ateşlendiği esnada grizu
patlaması meydana gelmiş, ocak içinde çeşitli mahallerde bulunan 19 çalışan hayatını kaybetmiştir.
Maden işyerinde son 5 yılda meydana gelen iş kazalarına ilişkin veriler aşağıdaki tabloda
belirtilmiştir. (EK 22/17-a: Kaza istatistikleri)
Tablo 67: Bükköy Madencilik A.Ş.'de Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri
KAZA
SONUÇLARI
19
2
7
10
19
2007
31
3
11
15
31
2008
33
4
13
16
33
2009
30
2
15
2010
8
Toplam
130
2
1
2
14
52
1
1
11
1
5
2
2
49
19
Yaralanma
2006
Ölüm
9
Diğer
2
Patlayıcı Madde
4
Zehirlenme
Malzeme Düşmesi
3
Göçük
Düşme
9
Grizu Patlaması
Iş Kazası Sayısı
2005
Makina ve Tezgah
YIL
Elektrik Çarpması
29
8
19
129
Kaynak: Bursa SGK İl Müdürlüğü Verileri
Maden Ocağının Ruhsat ve İşletme Hakları Açısından Durumu: İR (İşletme Ruhsat) No:
1681 olan maden sahasının ruhsat sahibi Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş.’dir.
Saha, 1979 yılında 2172 sayılı yasa ile TKİ Genel Müdürlüğüne devredilmiş,1983 yılında
2172 sayılı yasanın iptal edilmesi ile şimdiki sahibine geri verilmiştir. Ruhsat sahası için 04.03.1987
tarihinden geçerli 10 yıl süreli işletme ruhsatı düzenlenmiştir. Ruhsat sahibinin 12.12.1996 tarihli
dilekçesi ekindeki işletme projesi ile ruhsat süresinin 20 yıl uzatılması talebi uygun görülerek
04.03.1987 tarihinden geçerli olmak üzere ruhsat süresi uzatılmıştır. Ruhsat sahibi tarafından
Genel Müdürlüğe verilen 05.02.2007 tarihli dilekçeye istinaden ruhsat süresinin 10 yıl uzatılması
istenilmiş, bunun üzerine ruhsat süresi 09.02.2007 tarihinden geçerli olmak üzere 10 yıl
uzatılmıştır (EK 22/18: 14.01.2010 tarihli MİGEM Tetkik ve Değerlendirme Raporu).
Kazadan Önceki İşletme ve Çalışma Şartları: Kömür ocağında kazanın meydana geldiği
zamana kadar yapılan madencilik faaliyetleri, işletmenin iş sağlığı ve güvenliği açısından durumu
hakkında bizzat olay mahallindeki incelemelerimiz sonucu elde edilen bilgi ve belgeler, ayrıca
323
kazanın aydınlatılmasına matuf adli ve idari makamlarca yürütülen inceleme ve soruşturmalar
kapsamında düzenlenen belge, tutanak ve fotoğrafların bir arada değerlendirilmesi neticesinde
aşağıdaki hususlar tespit edilmiştir.
Ocak Planı: İşletmenin imalat planı kısaca şöyledir; +155 kotunda olan ocak girişinden
başlanarak, 220 m boyunda 16 º eğimli beton desandre ile +55 kotuna inilmektedir. Desandre
sonunda 240 m düz nakliyat yolu ve 67 m rekup (ana galeriden sürülen ikincil yol) bulunmakta
olup rekup sonunda 15 m zincirli konveyör yolunu (nakliyat desandresini) takiben dönüş yapılarak
15 m baş aşağı (eğimli yol) ile +48 koduna inilmekte ve tekrar dönüş ile 56 m kömür damar içinde
sürülen taban yolu sonunda yataya yakın yaklaşık 20 m boyunda kömür üretimi yapılan ayak
oluşturulmuştur (EK 22/25-26, EK 22/33).
Ocaktaki kirli havanın dışarı çıkmasını sağlayan nefeslik +118 kotunda yeryüzüne
bağlanmış ve bu nefeslik içinde bulunan pervane de ocak içini cebri olarak havalandırmaktadır (EK
22/40: MİGEM ve Kaza İnceleme Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak).
Kaçamak denilen tehlike anında ocaktan çıkış için çalışanların kullanabileceği bağlantı
yollarının olması gerekmekte ancak, incelemeler esnasında bu şekilde bağlantı yollarının tespit
edilemediği belirtilmektedir (EK 22/46: Bilirkişi Raporu).
Üretim Yöntemi: Kömür işletmesinde, önce açık işletme metodu ile üst kottaki kömürler
çıkarılmış, daha sonra yeraltı üretim metoduna geçilerek alt kottaki kömürlerin üretimine
başlanmıştır.
Ocakta üretim, sarma ve domuz damları ile tahkim edilerek oluşturulan 20 m boyunda
çıkışa kapalı kör bir ayakta (küldesak) yapılmaktadır.
İşletme projesinde kömür üretiminde göçertmeli uzun ayak yönteminin kullanılacağı
belirtilmiş olmasına rağmen üretim öncesi gerekli bağlantı ve nefeslik galerileri hazırlanmamış,
işçilerin belirtilen alanda oluşabilecek bir göçükte kaçamak olarak kullanabileceği kaçış yolu
açılmamıştır (EK 22/73: TTK Kaza Raporu, EK 22/1: İşletme Projesi).
Ocakta kazı alanında kömürün gevşetilmesi için patlatma uygulaması yapılmaktadır.
Dinamitlerin ateşlemesi 2’şerli grup halinde kısa süren aralıklar ile (5-10 dakika) ile 3 defada
yapılmaktadır. Kazı alanı gevşetildikten sonra işçiler kömürün nakli ve açılan boşluğu tahkim
etmekte, ilerleme sonunda terk edilen bölge (ayak arkası) göçmeye bırakılmaktadır. Üretim
alanının arkasında kırıklı ve arızalı bir bölüm (fay) bulunmaktadır. (EK 22/46: Bilirkişi Raporu)
Ocakta üretimin daha hızlı yaptırılabilmesi için “Kesene” adı verilen yöntem kullanılmıştır.
Bu yöntem ile kesene yapmak isteyen kişi ile ocak yönetimi arasında anlaşma yapılmakta, anlaşma
gereğince kesene sahibi çalışacak işçileri bulmakta, ocağa getirdiği işçilerin sevk ve idaresinden
sorumlu olmakta, işçilerin ocakta çalışmalarını izlemekte ve gerektiğinde hızlı çalışmayan olursa
değiştirebilmektedir. Her ay sonunda yapılan iş miktarı üzerinden hesaplanan hakediş karşılığı
ödenmekte ve keseneci tarafından işçilerin paylarına düşen miktar ödenmektedir. Kesene yapılan
324
işçilere işi hızlandırılmasını teşvik etmek amacıyla ocaktaki diğer işçilerden daha fazla
ödenmektedir. Üretim yapılan ayakta patlatma ve tahkimat işleri belirtilen işçi grubu tarafından
yürütülürken işletmenin ocak şefi veya nezaretçileri de işlerin sevk ve kontrolünü yapmaktadır.
Olaydan önce Bükköy maden ocağında Kesene usulü ile çalışan 6 işçi bulunmaktadır (EK 22/81:
Cumhuriyet Başsavcılığında Fahrettin ÇOLPAN’ın Sorgulama Tutanağındaki Beyanı).
Resim 8: Bükköy Maden Ocağında Üretim(Ayak) Ortamı – Patlamadan sonra
Havalandırma:
Yeraltı işletmesinde hava giriş ve çıkış yolları arasındaki kot farkı-basınç farkı ve hava
sıcaklığından yararlanmak suretiyle 2007 yılına kadar tabii havalandırma sistemi uygulanmıştır.
2007 yılında işletme için havalandırma projesi hazırlatılmış, proje sonucunda ocakta tabii
havalandırma yerine mekanik havalandırma sistemine geçilmesi uygun bulunmuştur. Proje
raporunda; ocağa 366 m³/dak (22.000 m³/saat) hava debisi sağlayacak ana vantilatör ile tali
yolların (yeni sürülmekte olan ve henüz başka bir yola bağlanmamış galeri, ayak baca)
havalandırması için 25m³/dak (1500m³/saat) hava debisi sağlayacak üfleyiciler seçilmesinin
uygun olacağı bildirilmiştir (EK 22/82: 12.01.2007 tarihli havalandırma projesi).
Yeraltı işletmesinde kurulan havalandırma sistemi şöyledir: Desandre tabanından itibaren
210. metrede üretim panolarına hava sağlayan 2000 m³/saat kapasiteli üfleyici pervane, ayrıca
desandre tabanının 220. metresinde 2000 m³/saat kapasiteli 2. bir üfleyici pervane, 240. metrede
kirli havayı emmek ve emdiği havayı nefesliğe (ocak havasının çıkış yolu) vermek üzere 2000
m³/saat kapasiteli emici bir aspiratör (aspiratöre bağlı 20 cm çapında hava nakil vantüpü ile
birlikte), ayrıca 40 cm çapında üretim panolarına temiz hava üfleyen 2 adet üfleyici pervane (40 cm
çaplı 2 adet pervane kaza sonrası kurtarma ekipleri tarafından yeterli hava sağlanması için
kurulmuştur) bulunmaktadır. Nefeslik içinde ise 36.000 m³/saat hava debisi sağlayan aspiratör ile
325
ocak içinde cebri (mekanik) havalandırma sağlanmaktadır (EK 22/40: MİGEM ve Kaza İnceleme
Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak).
Kazanın meydana gelmiş olduğu ayağın temiz hava ihtiyacı, tali havalandırma yöntemiyle
karşılanmakta olup kullanılan üfleyici pervanenin vantüp (hava nakil borusu) çapının 12 cm olduğu
ve vantüp malzemesinin ise muhtemelen tarımsal amaçlı sulama için kullanılabilecek şeffaf
plastikten imal edildiği anlaşılmıştır. Üstelik, belirtilen vantilatör nefesliğin hemen yanında
kurulmuş olup, bu durum kirli havanın tekrar ayak ortamına üflenerek ortam havasının sürekli kirli
kalmasına, dolayısıyla gaz oranının yükselmesine ve patlayıcı ortam oluşmasına yol açmıştır (EK
22/46: Bilirkişi Raporu).
Havalandırma planında hava ölçüm istasyonu, hava kapıları, hava akış yönü, barajların
yerleri, pervanelerin kapasiteleri ve çalışılan yerlere gelen hava miktarları gösterilmemiştir (EK
22/93: 09.06.2009 tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı).
Havalandırma defterindeki kayıtlarda, gaz ölçümlerinin 16.11 – 25.11 ve 05.12 tarihlerinde
10’ar günlük sürelerle yapıldığı ve ölçümlerde cihazın metan gazı okumadığı ve kayıtlara “0 (sıfır)”
olarak geçildiği belirtilmektedir (EK 22/33: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu, EK 22/95-99: İfade Tutanakları).
Bununla birlikte ocakta zaman zaman yapılan ölçümlerle metan gazı tespit edildiği ve
havalandırma ile deşarj edildiği ifade edilmektedir (EK 22/95: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan -H.
Fehmi TÜRKER- Stajyer Maden Müh. ifade tutanağı).
Ayak ve baca gibi tek girişi olan galerilerde tali havalandırmanın da yetersiz olmasından
ötürü hava akımı azalmış, dolayısıyla ortam sıcaklığı yükselmiştir. Bu durumun vardiyalarda çalışan
işçiler için de sıkıntı ve şikâyet konusu olduğu, tedbir alınması için çavuş ve amirlerine kazanın
öncesinde söylenildiği ifade edilmektedir (EK 22/54: Bilirkişi Raporunda Mehmet ARICI’nın beyanı).
Tahkimat: Ocak ana desandresinin bitiminden itibaren 240 m. uzunluğunda 2,07x2 m.
kesitinde ağaç kasa tipi tahkimat yapılmıştır. Ocak girişinin 420. metresinden başlayan taban
nakliyat galerisinin tahkimatı kilit sarmalı ahşap tahkimat olup, galeri kesitlerinin ebadı 2,38x2,08
m.’dir. Bu galerinin sonunda tavan baskısından dolayı galeri kesiti daralmıştır. Ayrıca, patlamanın
olduğu düz taban yolunda tavan baskısından dolayı daralma olduğu ve buradaki kesitin de
1,70x1,76 m. boyutlarına indiği, oluşan baskı sonucu galerilerde tavan ve yan kayaçları taşıyan
tahkimat direklerinde yer yer ezik ve kırıkların olduğu tespit edilmiştir (EK 22/40: MİGEM ve Kaza
İnceleme Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak).
Tahkimatların genel olarak takozlarla sıkılanmasında ve tahkimatlar arası yük dengesini
sağlayan fırça tertibatlarıyla, tahkimat dayanımını artırmak için tavan ve yan taşlara sıkılanması
gerekli kamalama tertibatlarının eksik olduğu, özellikle alt taban yollarında artan yüklere karşı
tahkimata takviye bağ (kilit tahkimat) yapılmadığı belirtilmektedir (EK 22/50: Bilirkişi Raporu).
Ocak şartlarına göre hazırlanmış tahkimat yönergesi ve talimatlar bulunmamaktadır. Kama
ve fırça sayısı ile özelliği olan bölgelerde (kavşak noktaları) fırçaların nasıl vurulacağı ve
326
malzemenin özelliği konusunda belirli bir kural uygulanmamaktadır (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli
ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı).
İşçilerin bazen testere ve balta ile düzeltilmesi zor ağaç tahkimat işleri için ocak
idarecilerinin izniyle ocağa benzinli motorlu testere getirdikleri ve kullandıkları ifade edilmektedir
(EK 22/54, Bilirkişi Raporunda Mehmet ARICI’nın beyanı).
Ocakta
Kullanılan
Elektrikli
Ekipmanlar:
Kömür
naklinde
kullanılan
zincirli
konveyörlerin elektrik motorlarının grizu emniyetli (ex-proof) özellikte olduğu, diğer ekipmanların
(aydınlatma lambaları, elektrik kabloları vb.) ise grizu emniyetli olmadığı işyeri yetkililerince beyan
edilmektedir (EK 22/100: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan İşletme Müdürü Hayrettin ÇELİK’in İfadesi).
Kömür üretim alanına 8 metre mesafedeki 380 voltluk enerji panosunun grizu emniyetli
özelliğinin bulunmadığı, çeşitli motorların elektrik kablolarının ek yapılarak yalıtım özelliğinin
kaybolduğu tespit edilmiştir (EK 22/102: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan İşveren vekili Mehmet Lütfü
SAKARYA’nın ifadesi).
Resim 9: Ocaktaki Elektrik Tesisatı
Grizu emniyetli (ex-proof) özellikte olduğu ifade edilen ekipmanların patlayıcı ortamlarda
kullanılabilecek standartlara (ATEX standartları) uygun üretildiğinin yetkilendirilmiş bir test
istasyonunda yapılacak testler sonucunda onaylanması gerekmektedir. Ancak, buna dair herhangi
bir belge ve sertifika işveren kuruluşun işletme sorumluları tarafından ibraz edilememiştir.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişlerince yapılan denetim sonucu 14.11.2006
tarihli yazı ile elektrikli motor ve diğer teçhizatın grizu emniyetli olduklarının bir test istasyonuna
muayene ettirilerek belgelendirmesi işveren kuruluştan istenmiştir. Bunun üzerine işveren, bağlı
olduğu Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğüne ve İş Teftiş Bursa Grup Başkanlığına “Bakanlıkça kabul
edilmiş test istasyonunun bildirilmesi halinde belirtilen belgeyi almak istediklerini” ifade eden
327
25.01.2007 tarihli yazıyı göndermiş, Bakanlık taşra teşkilatı birimlerinin yazıya ilişkin verdikleri
cevapta; “Konuya ilişkin birim bünyesinde test ölçümlerini yapacak cihazların bulunmadığından
testlerin yapılmadığı ve Ankara’da bulunan ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığına müracaat edilmesi
gerektiği” bildirilmiştir (EK 22/104,105, 107: Dilekçe Suretleri).
Bu bilgi üzerine işveren kuruluş, 08.02.2007 tarihinde İş Teftiş Kurulu Başkanlığına da
başvurmuştur. Sürecin bundan sonraki kısmı hakkında yazılı bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak,
hâlihazırda Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde ex-proof ekipman testlerinin
yapılabildiği bir birim bulunmamaktadır. Bu testleri yapabilen bir merkez ülkemizde sadece TTK
bünyesinde mevcut olup, bu test merkezinin de sadece Kurum ihtiyaçlarını karşılayabildiği,
kapasitesinin düşük olduğu ve ayrıca akredite olmadığı belirtilmiştir. Dolayısıyla Devletin denetim
elemanları “elektrikli motor ve diğer teçhizatın grizu emniyetli olduklarının bir test istasyonuna
muayene ettirilerek belgelendirmesini” işletmecilerden talep etmekte, ancak bu testler herhangi bir
kamu
hizmet
birimince
yapılamadığı
gibi,
işletmecilere
bu
konuda
bir
adres
de
gösterilememektedir. Nitekim, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünce konu ile ilgili olarak DDK
heyetine verilen yazılı bilgide, ‘hizmetleri içerisinde grizu emniyetli (ex-proof) iş güvenliği
ekipmanlarının testleri ve sertifikalandırılması çalışmalarının bulunmadığı’ belirtilmektedir (EK
14/22: İSGG Müdürlüğünün 25.10.2010 tarih ve 4195 sayılı yazısı).
Bu durum iş sağlığı ve güvenliği bakımından kabul edilebilir görünmemektedir.
Ocakta Hava ve Gaz Ölçümleri: Ocakta gaz ölçümü için otomatik erken uyarı sistemi
kurulmamıştır. Ocaklarda her vardiyada gaz ölçümü yapılarak havalandırma defterine
yazılmamaktadır (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı).
İşletmede 3 adet manuel gaz ölçüm cihazı bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi ocak
mühendisi, diğer ikisi vardiya ateşçileri tarafından kullanılmaktadır. Ateşçilerden bir tanesinin
kullandığı cihaz olaydan 1.5 ay önce bakıma gönderilmiş, diğer cihaz ise olayın olduğu gün gündüz
vardiyasında kullanan işçi tarafından yerüstünde şarja takılmış, 16:00-24:00 vardiyasında
patlatmayı yapacak olan ateşçi işçi tarafından cihaz şarjdan alınmadan ocağa inilmiştir (EK 22/54:
Bilirkişi Raporunda işçi Fatih UZUNOĞLU’nun beyanı).
Gündüz vardiyalarında patlatma öncesi gaz ölçümü ocak mühendisi tarafından yapılmakta,
ancak mühendislerin çalışmadığı ve vardiya çavuşlarının işi takip ettikleri, vardiyalarda patlatma
öncesi gaz ölçümlerinin ateşçiler tarafından yapılmadığı belirtilmektedir (EK 22/53: Bilirkişi
Raporunda işçi Mehmet SARI’nın beyanı).
Ocakta arka arkaya yapılan patlatmalarda ilk patlamadan önce ölçüm yapıldığı, diğer
patlatmalarda ise ölçümün yapılmadığı, gaz ölçüm cihazının şarjsız veya unutulduğu zamanlarda
ölçüm yapılmadan dinamit patlatması yapılabildiği belirtilmektedir (EK 22/54: Bilirkişi Raporunda Aziz
ÇAKMAKÇI’nın beyanı).
328
Patlatma öncesi ve sonrası metan gazı ölçümünün yapılıp yapılmadığına dair ölçümlerin
kaydedildiği belge bulunmamaktadır (EK 22/33: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu).
Gündüz vardiyasında ocak mühendisinin 09:00 – 11:00 arasında ocakta olduğu ve ölçüm
yaptığı, üç gün önce 07.12.2009 tarihinde 08:00-16:00 vardiyasında olayın olduğu yerde metan gazı
oranının %3.5 olduğu belirtilmektedir (EK 22/54: Bilirkişi Raporunda işçi Fatih UZUNOĞLU’nun beyanı).
Yönetim ve Organizasyon Anlayışı: Ocakta kömür üretimi faaliyetleri ruhsat sahibinin
taşeron olarak anlaştığı Fahrettin ŞOLPAN tarafından yapılmaktadır. Taraflar arasında 20.02.2007
tarihli taşeronluk sözleşmesi düzenlenmiş ve Fahrettin ŞOLPAN bu sözleşmeyi ‘kömür istihsal
taşeronu’ sıfatıyla imzalamıştır (EK 22/119: Taşeron Sözleşmesi). SGK Bursa İl Müdürlüğü kayıtlarına
göre tüm çalışanların sigorta bildirim ve prim ödemeleri alt işveren Fahrettin ŞOLPAN üzerinden
yürütülmüştür.
İşletmede gündüz vardiyasında işletme müdürü olan maden mühendisi amir konumunda
bulunmakta, diğer vardiyalarda ise ocak işlerini vardiya çavuşları sevk ve idare etmektedir.
Dolayısıyla, ocakta her vardiya daimi nezaretçi istihdam edilmemiştir.
Hayrettin ÇELİK, işletmeden sorumlu olarak şirket yönetim kurulunun verdiği karar ile
20.02.2007 tarihinden itibaren azletme, atama ve görevlendirme konularında yetkili kılınmıştır (EK
22/55: Bilirkişi Raporu).
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük hükümlerine göre ocağa ait havalandırma, tahkimat, nakliyat,
üretim gibi konularda yönergeleri hazırlayarak denetlemekle görevli olan kişi, teknik nezaretçidir.
Ocakta teknik nezaretçilik görevi, işletmeden sorumlu Hayrettin ÇELİK tarafından
yürütülmüştür. Mevzuat gereği ocak ile ilgili tespitlerde bulunulması, kayda alınması ve işverene
bildirilmesinde teknik nezaretçi olarak Hayrettin ÇELİK sorumlu kabul edilmekte, bu tespitlerin
gereğini yerine getirilmesi hususun da işveren sorumlu kabul edilmektedir. Dolayısıyla, Hayrettin
ÇELİK, atandığı teknik nezaretçilik görevi nedeniyle hem maden ocağını denetleyen, işveren vekili
olarak ta eksiklikleri gidermek durumunda olan bir konumdadır.
Mevcut uygulama daimi nezaretçinin teknik nezaretçi olabilmesi yönünden aslında başka
ocaklarda da sıkça görülen bir durumdur. Bu durumda, şeklen bir denetim söz konusu olup
mevzuat ile amaçlanan denetimin objektif ve tarafsız bir göz ile layıkıyla yapılabilmesi imkânı
bulunmamaktadır.
Nitekim, işletmede 15.10.2009 – 30.11.2009 tarihleri arasında teknik nezaretçi tarafından
yapılan denetim sonuçlarının yazılı olduğu rapor defterinin kaza öncesi tarihlerden başlanarak son
dört kayıt incelendiğinde, ocağın genel ve tali havalandırmasının yeterliliği ve miktarı konusunda
herhangi bir tespit ve öneride bulunulmadığı, yazılan hususların ocak içindeki tahkimat ile ilgili
bazı eksikliklerden ibaret olduğu anlaşılmıştır (EK 22/173-176: Teknik nezaretçi rapor defteri nüshaları).
Teknik nezaretçi rapor defterinin daha önceki tarihlerinde ise (15.08-15.09.2009) ayak bölgesine
329
hava temin eden vantüpün yenilenmesi gerektiği belirtilmiş olup aynı sayfada havalandırmanın
normal olduğu da kayıtlara geçilmiştir (EK 22/170-172: Teknik nezaretçi rapor defteri nüshaları).
Kaza sonrası ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yapılan incelemede, olayla ilgili
alınan ifade tutanaklarındaki; patlatma için ateşleme cihazı (manyeto) yerine zaman zaman pil veya
aydınlatma lambası aküsü kullanılması, işçilerin daha önceleri ocak içerisinde sigara içmeleri ve
ocağa motorlu testere getirerek tahkimat yapımında kullanmaları, ark çıkaran arızalı elektrik
panosunun değiştirilmeden kullanılmaya devam edilmesi, vardiyalarda düzenli gaz ve hava
ölçümlerinin
yapılmaması,
yapıldığı
durumlarda
ise
kayıt
altına
alınmaması,
işçilerin
karbonmonoksit maskesi almadan ocağa girmeleri vb. hususlardan idarecilerin denetim ve gözetim
sorumluluğunu gerektiği gibi yerine getirmedikleri açıkça anlaşılmaktadır (EK 22/33: ÇSGB Kaza
İnceleme Raporu).
İşveren kuruluşun işyerinde A sınıfı belgeli iş güvenliği uzmanı istihdam etme zorunluluğu
bulunmaktadır. Bu belgeye sahip olan ocağın işletmecisi Fahrettin ŞOLPAN, bu görevi kendi
yaptığını ifade etmesine rağmen ilgili yönetmelikte ortaya konulduğu biçimiyle işveren kuruluş
tarafından iş güvenliği uzmanı olarak atandığını ve bu görevi ifa ettiğini belirtir herhangi bir belge
bulunmamaktadır (EK 22/101: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan Fahrettin ŞOLPAN’ın 13.12.2009 tarihli
ifade tutanağı).
İşçi sayısı en az elli olan işyerlerinde kurulması zorunlu olan İş Sağlığı ve Güvenliği
Kurulu’nun Bükköy Maden İşletmesinde de kurulduğu, ancak iş güvenliği konularında izleme, karar
alma ve uygulama aşamalarını takip edecek şekilde çalışması gereken Kurulun, madenin tüm
eksiklikleri değerlendirildiğinde belirtilen usullerde çalıştırılamadığı anlaşılmaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği konularında maden ocağında öngörülen tüm riskleri ve alınacak
önlemleri belirleyen sağlık ve güvenlik dokümanı hazırlanmamıştır (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli
ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı).
İşletmede yeraltında meydana gelebilecek muhtemel acil durumlara müdahale etmek üzere
kurtarma ve ilk yardım istasyonu kurulmamıştır (EK 22/97, ÇSGB Kaza İnceleme Raporu, İşletme Müdürü
Vekili Hayrettin ÇELİK’in Beyanı).
330
İşyerinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından
yürütülen denetimler:
İş Müfettişleri tarafından maden ocağında son 5 yılda iş sağlığı ve güvenliği yönünden
yapılan teftiş ve kaza incelemeleri aşağıda sunulmuştur:
Tablo 68: Son 5 Yılda Yapılan Teftiş ve Kaza İncelemeleri
Teftiş Türü
Teftiş-Denetim Tarihi
Rapor Tarihi
Sonuç
Genel
12.11.2004
30.11.2004
7 Noksan-Derhal
Kontrol
11.11.2005
25.11.2005
5 Noksan-İ.P.C.
Kontrol
13.10.2006
30.10.2006
4 Noksan-İ.P.C.
Genel
14.02.2008
13.03.2008
7 noksan derhal
Proje Teftişi
09.06.2009 (1.Aşama)
(Tutanak)
10 noksan
Kaynak: Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğü
Görüldüğü üzere, grizu patlamasının meydana geldiği Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş.
Kömür İşletmesinde, 2004 yılından kaza tarihine kadar iş sağlığı ve güvenliği yönünden 5 kez teftiş
yapılmıştır.
2008 yılında Bursa Grup Başkanlığınca gerçekleştirilen genel teftiş sonucunda; “..işyerinde
sağlık ve güvenlik dokümanının hazırlanmadığı, yeraltında bulunan aydınlatma lambalarının sağlam
ve saydam koruyucu içine alınmadığı, ocak içinde desandre dibinde ve üretim bacalarının bulunduğu
yerlerde kırık bağlar bulunduğu, ocak içinde eğimli ana yolda sığınma cepleri yapılmadığı, ocak içi
eğimli ana yolda iniş ve çıkışı kolaylaştırıcı basamak ve tutamak yapılmadığı, iş sağlığı ve güvenliği
kurulu yıllık faaliyet raporu hazırlanmadığı” hususları tespit edilmiş, bu noksanlıkların süre
verilmeden giderilmesi için Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğünden işveren kuruluşa tebligatta
bulunulması istenilmiştir (EK 22/125-126: ÇSGB’nın 2008 yılı Genel Teftiş Raporu).
2009 yılında İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 54 yeraltı maden işyerinde iki aşamalı proje
tabanlı teftiş tasarlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Tasarlanan bu teftişlerde konu itibariyle en
fazla kaza risklerinin bulunduğu tahkimat ve havalandırma alanları seçilmiştir. Bu kapsamda birinci
aşamada, seçilen alanlardan kaynaklanan risklerin değerlendirilerek alınması gereken önlemlerin
belirlenmesi, ikinci aşamada ise geçen süre içerisinde alınan önlemlerin uygunluğu, yeterliliği,
önlem alınmamış ise alınmayan önlemlerin çalışanlar açısından hayati tehlike oluşturup
oluşturmadığı değerlendirilerek mevzuat hükümlerinin uygulanması hedeflenmiştir.
Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş. unvanlı işyerinde kaza olayından önceki son teftiş,
madenlerde
iş
sağlığı
ve
güvenliği
projeli
teftiş
kapsamında
09.06.2009
tarihinde
gerçekleştirilmiştir. Anılan projenin 2. aşama teftişinin 5 ay sonra Kasım 2009 döneminde
gerçekleştirilmesi planlanmış ve bu şekilde işverene tebligatta bulunulmuş, ancak planlanan
teftişler İş Teftiş Kurulu Başkanlığı’nca ileri bir tarihe ertelenmiş, proje tabanlı teftişin ikinci
aşaması 12.01.2010 tarihinde (ocakta meydana gelen kazadan sonra) gerçekleştirilmiştir.
331
Maden işyerinde 09.06.2009 tarihinde yapılan ilk aşama teftiş sonucu havalandırma ve
tahkimat konularında mevzuata aykırı hususlar 10 madde halinde tespit edilmiş, tanzim edilen
tespit tutanağı (tasarlanan denetim modeli çerçevesinde) Bölge Müdürlüğüne gönderilmeksizin
aynı gün denetimi yapan müfettiş tarafından işveren kuruluşun işletme sorumlusuna (Hayrettin
ÇELİK) tebligat formu ekinde teslim edilmiştir. Bu tebligatta “Tespit edilen noksan hususların
2009/Kasım ayında yapılacak ikinci aşama teftişte giderilmediğinin tespiti halinde işyerinde İş
Kanununun ilgili maddeleri gereğince yasal işlem yapılacağı” belirtilmektedir (EK 22/93: 09.06.2009
tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı). Proje tabanlı teftişin Kasım ayında yapılması
planlanan ikinci aşaması ertelenmiş, dolayısıyla ikinci aşama teftiş gerçekleştirilemeden söz konusu
işletmede 10 Aralık 2009 tarihinde kaza meydana gelmiştir.
Proje tabanlı teftişin ilk aşamasında tespit edilen noksanlıklar şunlardır:
1-Cebri
havalandırma
sistemi
desandreler
yeni
sürüldüğü
gerekçesi
ile
henüz
kurulmamıştır.
2-Havalandırma planında hava ölçüm istasyonu, hava kapıları, hava akış yönü, barajların
yerleri, pervanelerin kapasiteleri ve çalışılan yerlere gelen hava miktarları gösterilmemiştir.
3-Riskleri belirleyen sağlık ve güvenlik dokümanı henüz hazırlanmamıştır.
4-Ocak şartlarına göre hazırlanmış tahkimat yönergesi yoktur.
5-Pervanelerin bulunduğu bölümlerde paratoner tesisatı yoktur.
6-İşçiler CO maskesi taşımamaktadır.
7- Ocaklarda her vardiyada gaz ölçümü yapılarak havalandırma defterine yazılmamaktadır.
8-Sürekli gaz ölçümü yapan ve sesli ikaz veren gaz izleme cihazı yoktur.
9- Tamir-tarama sırasında işçilerin uyması gereken kurallar konusunda yeterli bilgi yoktur
ve işçiler bilgilendirilmemiştir.
10-Kama ve fırça sayısı ile özelliği olan bölgelerde (kavşak noktaları) fırçaların nasıl
vurulacağı ve malzemenin özelliği konusunda belirli bir kural uygulanmamaktadır.
Söz konusu denetim sonucu hazırlanan raporda ayrıca;
Havalandırma konusu ile ilgili; erken uyarı sisteminin kurulması, gaz ölçümünün yapılarak
deftere kaydedilmesi, ocak havasının sürekli kontrol edilmek ve düzenlenmek suretiyle plan
üzerinde gösterilmesi, sürülen desandrelerde cebri havalandırma sisteminin kurulması, işçilerin
üzerlerinde acil durumlarda ocaktan çıkmak için kullanabilecekleri karbonmonoksit maskesi
taşımalarının;
Tahkimat konusu ile ilgili; tahkimat yapılması kurallarını belirleyen yönergenin
hazırlanması, görevi tahkimatın tamir ve taranması olan işçilere yeterli eğitim ve bilginin verilmesi,
ocaktaki tahkimatın belirli bir kurala uygun olarak yapılmasının;
332
Ayrıca maden işyerine özgü şartlar esas alınarak risklerin değerlendirilmesi ve önlemlerini
içine alan sağlık ve güvenlik dokümanı hazırlanması gerektiğinin işveren kuruluşa aktarıldığı
belirlenmiştir.
MİGEM Tarafından Yürütülen Tetkik ve İncelemeler:
Kazadan önceki 5 yıllık dönemde MİGEM tarafından mevzubahis maden işletmesinde
herhangi bir denetim/mahallinde tetkik yapılmadığı anlaşılmıştır.
MİGEM’de Bükköy Maden İşletmesine ait işlem dosyasının incelenmesi sonucunda
mevzubahis maden işletmesinde kazadan önce en son mahallinde tetkikin 04.11.2006 tarihinde
gerçekleştirildiği tespit edilmiştir. Tetkikin sonucunda hazırlanan 13.11.2006 tarihli heyet
raporunda özetle; ocak içinde metan gazı tespit edildiği için grizulu bir ocak olarak
değerlendirildiği, ocak havalandırmasının doğal havalandırma ile yapıldığı, hazırlık bacalarının
ocak içine kurulmuş tali pervanelerle cebri olarak havalandırıldığı, ocakta kullanılan tulumba, vinç,
tali pervaneler ve aydınlatma şebeke bağlantılarının anti grizu özellikte olmadığı, ocak içinde hava
miktarlarının ölçülmediği, tahkimatta görülen eksiklik ve kırıkların tamir ve taramasına başlandığı
hususları tespit edilmiş; ayak meylinin %28 civarında olması nedeniyle ayak havalandırmasının –
yukarıdan aşağıya değil- aşağıdan yukarıya olacak şekilde olması, hava akışının düzgün sağlanması
için genel havalandırmanın mekanik olarak yapılması, minimum sayıda hava kapısı kurulması vb.
tedbirlerin alınması gerektiği belirtilmiştir. Raporun son bölümünde “Ayrıca, süre uzatım proje
ekinde verilen Havalandırma Projesinin grizulu ocağa göre revize edilerek yazımızın tebliğ edildiği
tarihten itibaren 3 aylık süre içinde Genel Müdürlüğe verilmesi gerekmektedir.” denilmektedir (EK
22/140-143: MİGEM denetim elemanlarınca düzenlenen Mahallinde Tetkik ve İnceleme Raporu).
Havalandırma projesinin revize edilmesi konusunda yapılan işlemlerle ilgili MİGEM
tarafından yazılan bilgilendirme yazısında (EK 22/149);
- (İşletme ruhsatı) süre uzatım proje ekinde verilen havalandırma projesinin grizulu ocağa
göre revize edilmesinin istenildiği, revize projenin 19 Ocak 2007 tarihinde MİGEM’e verildiği,
- İşletmecinin 04.02.2007 tarihli yazısı ile maden ocağına anti grizu ekipman alındığının
resimleriyle MİGEM’e bildirildiği belirtilmektedir.
Mevzubahis maden ocağının MİGEM’de bulunan işlem dosyasında 2006 yılından kazanın
meydana geldiği zamana kadar mahallinde başka bir tetkik ve inceleme yapılmadığı tespit
edilmiştir. Dolayısıyla, Bükköy maden ocağının MİGEM heyetinin 13.11.2006 tarihinde yapılan
tetkiki neticesinde ruhsat sahibine yukarıda bildirilen eksikliklerin giderilmesi hakkında yapılan
tebligattan sonra projeye uygunluk yönünden denetimi gerçekleştirilmeden temdit (uzatma) işlemi
yapıldığı görülmektedir.
Kazanın Meydana Gelmesi ve Arama-Kurtarma Çalışmaları:
Kaza günü 16:00-24:00 vardiyasında, saat 19:00 sıralarında, üretim için kömür damarına
açılan 10 adet ateşleme deliği ikişerli gruplar halinde ateşçi işçi tarafından patlatılmaya
333
başlanmıştır. Birinci grup delikler ateşlendikten sonra 5-6 dakika beklenmiş ve ikinci grup delikler
ateşlenerek yine 5-6 dakika beklendikten sonra üçüncü grup deliklerin ateşlemesi yapıldığı esnada
patlama olayı meydana gelmiştir (EK 22/95: Stajyer Maden Mühendisi H. Fehmi TÜRKER’in ifade tutanağı).
Patlamanın muhtemelen 1. ve 2. ateşlemeden sonra faylı ve arızalı tabakalardaki hapsolmuş
metan gazının ortam havasına intişarı ile patlama sınırını aşması ve 3. patlatma ile birlikte
çevredeki herhangi bir alev veya ısı kaynağı tarafından tetiklenmesi sonucu meydana geldiği
değerlendirilmektedir (EK 22/33: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu).
Resim 10: Patlamanın olduğu ayak (üretim alanı)
Kaza sonrasında kurtarma ekibince; +55 ile +48 kodları arasındaki baş aşağı girişinde 1 kişi
ve sonunda 1 kişi, baş aşağı bitiminden başlamak üzere taban yolunun 32-48. metreleri arasında 7
kişi, 52. metrede 1 kişi ve üretim alanı ayakta 9 kişi olmak üzere, toplam 19 kişinin cesedine
ulaşılmıştır (EK 22/23: MİGEM ve Kaza İnceleme Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak).
Patlamanın şiddetli ile +48 kodu 20 ile 32. metreler arasında ve yine üretim alanına 5-6
metrelik mesafede göçük meydana gelmiş, olay sonrası kurtarma ekiplerince göçükler temizlenerek
vefat eden işçilere ulaşılmıştır. Üretim yapılan ayakta ise göçük meydana gelmemiştir (EK 22/97:
ÇSGB Kaza İnceleme Raporu -İşletme Müdürü Vekili Hayrettin ÇELİK’in Beyanı).
Kurtarma çalışmaları esnasında ocak içerisine hava sağlayan üfleyici pervane (vantüp)
yetersiz geldiğinden daha geniş çapta olanları ile değiştirilerek temiz hava miktarı arttırılmıştır (EK
22/103: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan İşveren vekili Mehmet Lütfü SAKARYA’nın ifadesi).
334
MİGEM Tarafından Yürütülen Kaza İncelemesi:
Kazadan sonra MİGEM heyeti tarafından düzenlenen 14.01.2010 tarihli rapora göre, maden
ocağı ile ilgili görülen eksiklikler şunlardır;
-Kazanın olduğu 2009 yılında +55/+48 kotlarında çalışıldığı; 2005, 2006, 2007 ve 2008
yıllarında faaliyet bilgi formları ekinde verilen imalat haritalarında gösterilen ana giriş galerisi ile
2009 yılındaki ana giriş galerisinin farklı olduğu, 2005-2008 yılları arasında giriş galerisi olarak
kullanıldığı belirtilen galerinin, düzenlenen en son havalandırma projesinde yer almamasına
rağmen havanın çıkış yaptığı başka bir nefeslik olarak kullanıldığı,
-Süresi dolan imalat haritasından sonra işletmenin son durumu gösteren imalat haritasının
ibraz edilemediği,
-Gaz ölçümleri, hava ölçümleri ve teknik nezaretçi defterlerinin savcılık tarafından
bilirkişiye teslim edilmesi nedeniyle bu belgeler ile ilgili inceleme yapılamadığı
belirtilmektedir (EK 22/24: 14.01.2010 tarihli MİGEM Mahallinde Tetkik ve Değerlendirme Raporu).
DDK Heyetinin Maden Ocağındaki İncelemeleri:
Maden ocağı hakkında bilgi edinmek, işletme şartları ve iş güvenliğinden kaynaklanan
sorunları incelemek suretiyle kazaya sebep olan unsurları belirleyebilmek için 07.08.2010
tarihinde Bursa iline bağlı Mustafakemalpaşa İlçesi’ne hareket edilmiştir. Mustafakemalpaşa
ilçesinde Kaymakam Sn. Kazım KARABULUT ile görüşülmüş, kazaya ait bilgileri içeren evraklar
incelendikten sonra Deveci konağı mevkiinde bulunan Bükköy Madencilik Turizm Tic. A.Ş. linyit
işletmesine intikal edilmiştir.
Linyit işletmesinde 10.12.2009 günü saat 19.30’da meydana gelen grizu patlaması
sonucunda 19 işçinin vefat etmesi olayı hakkında işletme sorumlusu Maden Mühendisi Ertuğrul
SÖZER’den bilgiler alınmış, daha sonra kazanın meydana geldiği ve halen üretime hazırlık
çalışmalarının yürütüldüğü maden ocağına inilerek incelemelerde bulunulmuştur.
İncelemeler esnasında aşağıdaki hususlar tespit edilmiştir:
-
Kömür ocağında grizulu ve yangına müsait damarlar bulunmasına karşın işyerinde gaz
erken uyarı sistemi bulunmamaktadır. (Bu sistemin kurulması çalışmalarının
başlatıldığı sorumlu maden mühendisince ifade edilmiştir.)
-
Kazanın olduğu vardiyada işçiler, CO (karbonmonoksit) maskesi olmadan ocağa
girmişlerdir.
-
Kömürün sertliğinin yüksek olması nedeniyle dinamit ile ateşleme yapılarak kömür
önce gevşetilmekte ve sonra kazılarak çıkarılmaktadır.
-
Maden ocağının bulunduğu arazinin faylı ve kırıklı olması ve üst kotların daha önce
çalışılmış olması nedeniyle metan gazının yeryüzüne doğal yollardan çıktığı yönünde bir
düşünce olduğundan, metan gazı risk olarak değerlendirilmemiştir.
-
335
Ateşleme öncesi barutçunun lağım deliklerinden gaz geliri olup olmadığı yönünde ölçüm
yapmadığı ve cihazını almadan ocağa indiği ifade edilmiştir.
-
Ocağa ana giriş desandresi ile onu takip eden galerilerde yapılan incelemede ise erken
uyarı sisteminin ilk sensör grubunun monte edilerek çalıştırıldığı, diğer antigrizu
elektrik tesisatı, pervane ve motorlarının kurulma işlemlerinin yapıldığı, nefeslik
bağlantı galerisinin açılması çalışmalarına devam edildiği, ancak vinç motorundaki arıza
nedeniyle çalışmaların yavaş ilerlediği anlaşılmıştır.
-
Ana galeride barajlanan bir pano yakınında çürümüş yumurta kokusuna benzeyen kesif
bir koku hissedilmiş, bunun H₂S (Hidrojensülfür) olabileceği değerlendirilerek (Oldham
marka) gaz dedektörü ile ölçüm yapılmış, ancak cihazda herhangi bir değer
okunmamıştır. Kokunun ocakta su gelirinin fazla olması ve tahliye edilememesi
sebebiyle aşırı rutubetten ötürü ağaçlarda çürüme sonucunda zehirli gaz oluştuğu
düşünülerek işletme yetkililerine bu bölümde etkin havalandırma yapılması gerektiği
hatırlatılmıştır.
-
Galerilerde yer yer kırılmış direk ve boyunduruklar görülmüş, rutubetten dolayı ağaç
direklerin mukavemetinin zayıflayacağı ikazı yapılarak çelik tahkimat kullanılmasının
fayda ve önemi işyeri yetkililerine ifade edilmiştir.
-
Tahkimat bağ yapılırken boyunduruğun direğe çivi ile sabitlendiği belirlenmiştir.
Grizulu ocaklarda tahkimatların çivi ile birbirine tutturulmaması gerektiği işyeri
yetkililerine ifade edilmiştir.
-
Tahkimat elemanları arasında boşluklar olduğu, fırçalama ve kamalamanın yetersiz ve
eksik yapıldığı gözlenmiştir.
-
Ocakta önemli oranda su geliri mevcuttur. Su geliri halen kapalı olan yerüstü ocağından
kaynaklanmaktadır. Bu durum insan geliş geçişini zorlaştırmakta olduğundan su drenajı
için kanal yapılması gerektiği işyeri yetkililerine ifade edilmiştir.
-
Ocak gezisi esnasında giyilen lastik çizmelerin ucunda koruyucu çelik maskarat
bulunmamaktadır. Baretlerin içinde tampon görevi yapacak donanım olmadığından
malzeme
çarpma
ve
düşmelerinde
karşılaşılan
darbelerden
koruyucu
vasfı
bulunmamaktadır.
-
Ocağa girerken verilen karbonmonoksit maskesi ve aydınlatma lambasının grizulu
ortamlar için uygun özellikte olmadığı görülmüştür.
-
Grizu patlamasının meydana geldiği üretim bölümüne, yangının devam etmesi
nedeniyle barajlandığı için girilememiştir (EK 22/131: DDK Heyeti İnceleme Tutanağı).
336
Bükköy Madencilik Kömür İşletmesi İle İlgili Tespit ve Öneriler
Bükköy Madencilik Tur. Tic. A. Ş. unvanlı yeraltı kömür ocağının grizulu bir ocak olduğu
değerlendirilerek olay öncesi ocağın çalışma şartları, kaza mahallinde yapılan tetkikler ve
görüşmeler ile incelenen belgeler ışığında 10.12.2009 tarihinde meydana gelen göçük kazasına
ilişkin tespit ve öneriler aşağıda sunulmuştur:
a-) Metan Gazı Riskinin Değerlendirilmemesi ve Önlem Alınmaması:
Ocağın bulunduğu bölgedeki topografyanın (arazi yapısı) kırıklı olması ve üst kotlarda açık
işletme sahasının bulunması, metan gazının çatlak ve kırıklardan yerüstüne çıktığı ve bu yüzden
ocak içinde metanın tespit edilemediği şeklinde bir görüşün doğmasına yol açmıştır. Bu görüş,
işletmede işçi, usta ve yöneticiler arasında genel olarak yerleşmiş, bunun neticesi iş disiplini ve
çalışma emniyeti açısından önemli birçok kural ve tedbir göz ardı edilmiştir.
Oysa kömür madenlerinde metan gazının bulunması kömürleşme olayının doğal bir
neticesidir. Metan gazı, kömür ve yan kayaç üzerinde gözle görülemeyecek kadar küçük
gözeneklerden, çatlaklar ve deliklerden sürekli ortam havasına karışır, önlem alınmazsa bazı
yerlerde gaz birikimleri de oluşturabilir. Metan gazının birikebileceği yerlerin vardiya düzeni
içerisinde sürekli ölçümler tekrarlanarak gözetim altında tutulması gerekmektedir.
22.10.1984 tarihinde yürürlüğe giren Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel
Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 176. maddesinde;
“Ocağın bütün kısımlarında, her gün, her vardiyada, fenni nezaretçi veya bu hususta yetiştirilmiş
yetkili kimseler tarafından, emniyet lambası veya metan dedektörüyle, grizu ölçmeleri yapılır. Yapılan
ölçmelerde, eser miktarda bile olsa metan saptanan ocaklar, grizulu ocak kabul edilir ve buralarda,
Tüzüğün bu tür ocaklarda alınmasını öngördüğü tüm önlemler alınır. Grizu ölçmelerinin sonuçları,
noterce onaylı emniyet defterine, ölçmeyi yapan tarafından yazılır ve imzalanır.” denilmektedir. Bu
açıdan, ocakta metan gazının eser (iz) düzeyinde var olduğunun tespit edilmesi halinde dahi, tüm
çalışma ve iş akışının metan gazı riskini bertaraf edici şekilde düzenlenmesi gerekir. Grizulu bir
ocak için alınacak tedbirlerin en başında gaz birikimlerinin oluşma ihtimali bulunan yerlerde
sürekli ortam ölçümleri yapılması, patlama sınırına ulaşmadan gazın temizlenmesi ve patlamaya
yol açacak tutuşturucu kaynakların ocak içinde bulundurulmaması gelmektedir. Bunun için,
havalandırma, kontrol ve uyarı sistemleri, makine ve teçhizat bir bütün olarak metan gazı riski
değerlendirilerek tasarlanmalı, kazaları minimum seviyeye indirebilmek ve daha güvenli bir
çalışma ortam sağlayabilmek için bu tür olmazsa olmaz tedbirler mutlaka alınmalıdır.
b-) Gaz Ölçümü ve Erken Uyarı Sistemlerinin Kurulmaması:
Mezkûr ocakta, gaz ölçümü için seyyar gaz ölçüm cihazları bulunmaktadır. Ancak kazanın
olduğu esnada ölçüm cihazının üretim vardiyasında görevli çalışanlarca yanlarına alınmadığı,
ocakta üretim için her dinamit atımından önce ve sonra gaz ölçümü yapılarak metan gazının
kontrol edilmediği anlaşılmıştır. Bununla birlikte, vardiya düzeni içerisinde tespit edilebildiği
337
ölçüde metan gazının havalandırma ile boşaltılmaya çalışıldığı, varlığının tespit edilemediği
durumlarda ise ölçüm sonucunun kayıtlara “0” olarak işlendiği yönündeki ifadelerden, genel olarak
metan gazının kontrol ve yönetimi için ocakta çalışmaların bir kural ve talimata bağlı kalınarak
gerçekleştirilmediği anlaşılmaktadır.
Grizu ölçümleri ile ilgili olarak Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında
Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 41. maddesinde, “Grizulu bir
ocakta, her ateşleme öncesi 25 metre yarıçapındaki bir alan içinde ve özellikle tavandaki boşluklar,
çatlaklar ve oyuklarda metan kontrolünün yapılması ve bu ölçmede, %1 metan tespit edilirse,
ateşlemenin yapılmaması” hükme bağlanmıştır. Bu hüküm, çok ciddi ve uyulması hayati önem
taşıyan bir tedbiri belirtmektedir. Kömür ocaklarında metan gazı intişarı her zaman mümkün ve
muhtemel olduğundan, bu ortamlarda gaz ölçümü yapılması vazgeçilmez bir tedbir olarak
düşünülmelidir.
Bununla birlikte, ocakta gaz ölçümlerinin 10’ar gün aralıklarla yapılarak metan oranının %0
(sıfır) olarak belirtilmesi, anılan Tüzüğün 176. maddesinin ‘grizulu ocaklarda her gün ve her vardiya
ölçüm yapılarak kayda alınması’ yönündeki hükmüne uyulmadığını göstermektedir. Her gün ve her
vardiya metan gazının elde taşınan cihazlarla ölçülmesi bir yöntem olarak kabul edilebileceği gibi,
patlayıcı ve sağlığa zararlı gazların birikebileceği yerlerde ortam havasında gaz birikimlerinin
otomatik olarak ölçülmesi ve merkezi bir sistemden sürekli takibinin yapılması da muhtemel
kazaların önlenmesi açısından oldukça önemlidir.
Nitekim 25.07.1996 tarihinde yürürlüğe giren Grizulu ve Yangına Elverişli Ocaklarda
Alınması Gerekli Tedbirler Hakkında Yönetmeliğin 6. maddesinde, her işletmede, metan, karbon
monoksit, karbondioksit ve diğer zararlı gaz gelirleri ile oksijen oranının sürekli olarak
izlenebilmesi ve tehlikeli durumun anında tespit edilerek çalışanların uyarılabilmesi için erken
uyarı sisteminin kurulması zorunlu kılınmıştır.
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğünün 176 ve 193. maddelerinde Yönetmeliğin bu hükmünden
farklı hükümler bulunmakta olup, mezkûr Yönetmelik hükmü hem teknolojik gelişmelere hem de
maden ocaklarında iş sağlığı ve güvenliğinin bihakkın sağlanmasına daha uygun olduğundan, Tüzük
hükümlerinin bu yönde değiştirilmesi ve işletmecilerin Yönetmeliğin bu hükmüne uygun olarak
çalışmalarının istenmesi gerektiği değerlendirilmektedir.
c-) Havalandırma Projesine Aykırı Çalışma ve Havalandırmanın Akım, Miktar ve Dağılımının
Uygun Olmaması:
12.01.2007 tarihinde Bükköy Mad. Turz. ve Tic. A.Ş tarafından yeraltı işletmesi için
havalandırma projesi hazırlatılmış ve MİGEM’e gönderilmiştir. MİGEM’de işyerine ait dosyada
bulunan havalandırma projesinde, ocağa giren temiz havanın üretim alanlarını dolaşarak kirlenen
dönüş havasının nefeslikten çıkacağı belirtilmiştir. Buna karşılık, projeye aykırı biçimde, temiz
338
havanın üretim alanlarına ulaştırılamadan kısa devre yaparak ikinci bir noktadan çıkış yaptığı
(temiz hava isalesinde kaçak olduğu) ve üretim alanına gerekli hava miktarının üfleyici pervane
(vantüp) yardımıyla cebri olarak sağlanmaya çalışıldığı, ancak, buna rağmen hava akımının
çalışanların solunumuna ve tehlikeli gazları uzaklaştırmaya yetecek kapasiteye ulaştırılamadığı
belirlenmiş, dolayısıyla havalandırma konusunda projede belirlenen kıstaslara uyulmadığı
anlaşılmıştır.
Mezkûr kömür ocağında, metan ve diğer zararlı gazları uzaklaştıracak ve aynı zamanda
ocaklarda çalışanların oksijen ihtiyacını sağlayabilecek yeterlilikte hava sağlanamamıştır. Havanın
ocak içinde dağılımını ve akış yönünü gösteren planlar hazırlanmamış, ocakta üretim ve çalışma
yerlerine yönlendirilen havanın miktarı, hava ölçümleri yapılarak devamlı şekilde izlenmemiştir.
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 160. maddesinde; “İşçilerin çalıştırıldığı bütün yeraltı
işyerlerinde, çalışma koşullarını ve işçilerin çalışma yeteneklerini korumaya, hava sıcaklığının sağlığa
zararlı düzeye yükselmesini önlemeye, grizu ve diğer zararlı gaz ve dumanları zararsız bir orana
indirmeye yeterli, sürekli, güvenlik gereklerine uygun, temiz hava akımı sağlanır. Bunun için üretime
başlamadan önce, her ocakta, uygun bir havalandırma sistemi kurulması zorunludur.” denilmektedir.
Dolayısıyla grizulu maden ocaklarının havalandırmaları mekanik olarak yapılmalıdır. Mekanik
havalandırmada, yerüstüne yerleştirilen pervanelerle ocağa verilen temiz hava, hava giriş
kuyularından ocağın en derin katlarına kadar indirilmeli, çeşitli yollardan geçirilerek üretim
yapılan yerlere (ayaklara) gönderilmelidir. Kazı sırasında çıkan zehirli, boğucu gazlarla, tozlarla
kirlenen ortam havası yerüstündeki ana emici aspiratörler vasıtasıyla ocak dışına atılmalıdır.
Havalandırma projesinin bulunmaması, projenin eksik uygulanması veya projeye aykırı
uygulanması durumlarında ocağın faaliyetine devam etmesine izin verilmemelidir. Bunun
sağlanması için işverenin proje değişikliğini MİGEM’e onaylatmadan başlamasına imkân
vermeyecek bir takip ve denetim sistemi kurulmalı, projede beyan edilen havalandırma sisteminin
kurulmasından sonra MİGEM tarafından kısa sürede işyeri denetim programına alınmalıdır.
d-) Ocağın İşletme Projesine Uygun Olmaması:
İşletme projesi, son olarak 2007 yılında maden ocağının teknik nezaretçisi tarafından
işletme süresinin 10 yıllık uzatım talebi uyarınca hazırlanarak MİGEM’e gönderilmiştir. İşletme
projesine göre kömür üretiminin göçertmeli uzun ayak yöntemi ile yapılması, üretime başlanmadan
önce ise damar içinde yatay veya dikey galeriler (kılavuz) sürülmesi, böylelikle oluşacak kirli ve
gazlı havanın ortamdan tahliyesinin sağlanması, bu kılavuzların aynı zamanda gerektiğinde insan
kaçışı için kullanılacak kaçamak yoluna bağlanması planlanmıştır. Buna karşılık, beyan edilen
üretim yöntemine geçilmediği, faaliyet ve imalatların projeye uygun şekilde sürdürülmediği
anlaşılmaktadır.
339
Aşağıda sunulan kaza krokisinde ocakta uzun ayak teşkil edilmeden ve karşılıklı irtibat
sağlanmadan, küldesak (kör) tabir edilen bir üretim alanı oluşturulduğu görülmektedir.
Şekil 31: Bükköy Madencilik Kaza Krokisi
Ocakta üretim, sarma ve domuz damları ile tahkim edilerek oluşturulan, 20 m boyunda, üst
bağlantı galerisi kapalı tek girişli bir alanda yapılmaktadır. Dolayısıyla hazırlık çalışması biçiminde
değerlendirilebilecek bir çalışma daha sonra bir üretim yöntemi haline dönüşmüştür. Genel
manada başka maden işletmelerinde de görülen bu durumun projeye aykırılığı, yerinde denetim
olmadığı müddetçe de anlaşılamamaktadır. Bu açıdan MİGEM’in işletme projelerini ileriki
aşamalarda mahallinde denetleyerek usulüne uygun çalışmayan maden ocaklarına 3213 sayılı
Maden Kanunu’nun 29. maddesi hükümlerine göre müeyyide uygulaması ve MİGEM’e gönderilen
yıllık faaliyet raporları ve imalat haritalarında yanlış beyanda bulunan teknik nezaretçiler hakkında
mevzuatın amir hükümleri gereğince cezai işlemlere başvurulması gerekmektedir.
Burada önemli bir diğer husus da havalandırma ve kaçamak amaçlı kullanılan ana nefeslik
galerilerin üretime başlamadan önce açılmış olması mecburiyetidir. Buna karşılık, hazırlık
çalışmaları bittiği ve üretime başlandığı halde gerekli bağlantı galerilerini açmadan faaliyet
sürdüren kimi maden işletmeleri de bulunmaktadır. Bu durumda olası yangın, göçük gibi maden
kazalarında çalışanların içeriden kaçışları imkânsız hale gelmektedir.
340
Mevzuatımızda madenlerde giriş ve çıkış için iki yol açılması zorunluluğu hükmü,
22.10.1984 tarihinde yürürlüğe giren Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında
Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 6. maddesinde; “Hazırlık
devresi dışında, yeraltı çalışmalarının yapıldığı yerler, en az iki ayrı yolla yerüstüne bağlanır.”
şeklinde yer almaktadır. Bu açık mevzuat hükmüne pek çok işletme tarafından gereği gibi
uyulmamaktadır.
Bununla birlikte, 21 Şubat 2004 tarihinde yürürlüğe konulan Yeraltı ve Yerüstü Maden
İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Ek C Bölümü 3. maddesinde; “Tüm
yeraltı çalışmalarında, yeraltında çalışan işçilerin kolayca ulaşabileceği, birbirinden bağımsız ve
güvenli yapıda en az iki ayrı yoldan yer üstü bağlantısı bulunacaktır.” denilerek ocakların iki yolla
dışarıya bağlanması zorunluluğunun “tüm yeraltı çalışmaları” için getirildiği, Tüzük hükmünde
geçen “hazırlık devresi” istisnasının ise bulunmadığı görülmektedir. Ancak, her iki düzenleme de
yürürlükte olduğundan birbiri ile çelişkili görünen böylesi hususların mevcut uygulama ve denetim
yönünden tereddütlere neden olabilmesi de ihtimal dahilindedir. İşletmelerce referans alınan ve iş
sağlığı ve güvenliği denetimlerine dayanak teşkil eden mevzuat içinde birbiriyle çelişkili, net
olmayan hükümler belirlenmeli, yapılacak düzenlemeler tereddüde mahal vermeyecek biçimde açık
hale getirilmelidir.
Bu çerçevede; ikinci bağlantı yolu için kazı çalışmaları ocağın üretime hazırlık çalışmaları ile
eş zamanlı yürütülmeli, yeraltında faaliyet gösterilen bütün yerlerin nefeslik/kaçamak yolu ile
sürekli irtibatı sağlanmalı, denetimlerde bu husus olmazsa olmaz bir şart olarak dikkate alınmalı,
bu şartları yerine getirmeyen işletmelerin faaliyeti İş Teftiş Kurulu ve MİGEM tarafından
durdurulmalıdır.
e-) Üretim Zorlaması:
Ocakta üretim artışı sağlayabilmek için “kesene” adı verilen yöntem ile çıkarılan her
metreküp kömür için işletme tarafından işçilerin sorumlusuna belli bir ödeme yapılmaktadır.
İşveren kesene usulü ile işçilerin daha hızlı ilerlemelerini teşvik etmiş olmakta, buna karşılık
anlaşma yapılan işçiler ise daha çok üretmek için tedbirsiz ve riskleri düşünmeden hareket
edebilmektedir. Sözü edilen yöntemin bir sonucu olarak işçiler, kazı için patlatmadan önce gaz
ölçümü yapmamış ve gazlı havanın tahliyesini beklemeden ateşleme yapmak suretiyle tedbirsiz ve
aceleci davranmışlardır.
Üretimi hızlandırmak amacına yönelik zorlamalara asla müsaade edilmemelidir. Maden ve
Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği
Önlemlerine İlişkin Tüzüğü 33. maddesi ‘patlatma yapıldıktan sonra duman ve gazlar iyice
341
temizlenmedikçe ve ateşleyici veya yetkili kimseler tarafından metan gazı cihazı ile ölçüm yapılarak
tehlike kalmadığı bildirilmedikçe, bu yere, hiç kimsenin girmesine izin verilmemesini’ öngörmektedir.
Üretim yöntemi ve teknikleri, iş kazalarını ve meslek hastalıklarını en aza indirecek şekilde
planlanmalı ve organize edilmelidir.
f-) İşçilerin Eğitimi:
Kazanın meydana geldiği kömür ocağında çalışan işçilerin eğitim eksikliği ve bilgisizlikten
kaynaklanan bazı hatalı ve tehlikeli hareketlerde bulundukları tespit edilmiştir. Gaz ölçümlerinin
her vardiya düzenli şekilde yapılmaması, zaman zaman ocakta sigara içilmesi, tahkimatın eksik ve
yetersiz yapılması, işçilerin ocağa motorlu testere getirerek tahkimat yapımında kullanmaları,
işçilerin karbonmonoksit maskesi, gaz ölçüm cihazı gibi güvenlikleri için gerekli koruyucu
donanımları yanlarına almaması, patlatma işlemi sırasında ateşleme cihazı (manyeto) yerine pil
veya işçi aydınlatma lambası aküsünün kaynak olarak kullanılması bu hususa örnektir.
Maden ocaklarında çalışanlar, günlük çalışmaları esnasında birçok mesleki riskle karşı
karşıya kalırlar. Eğer, söz konusu riskler çalışanların yakın çevresinde ise her çalışan, belli bir
sorumluluk bilinci içerisinde kendini ve etrafındakileri koruyacak tedbirleri almayı kendine görev
bilmek durumundadır. Şüphesiz, bu sorumluluk ve davranış özelliklerini kazandıracak olan en
önemli vasıta ise eğitim ve bilgilendirmedir. Şayet, işçilere belli bir program içerisinde
sorumlulukları, iş güvenliği kuralları benimsetilemez ve uygulamaya yansıtılamaz ise kazaların
azaltılmasında beklenen netice de elde edilememektedir.
Dolayısıyla, madencilik sektöründe çalışanların mesleklerine hazırlanmalarını amaçlayan
“mesleki eğitim” ile işin yürütülmesinde kazalara karşı korunma sağlayan “iş güvenliği eğitimi” yeri
doldurulamaz temel bir ihtiyaç, yasal bir zorunluluk, aynı zamanda işletmelerin geleceğini
belirleyen bir unsurdur.
Ağır ve tehlikeli iş kollarında zorunlu olan mesleki ve iş güvenliği eğitiminin henüz
yaygınlaşamadığı, en ağır işkollarından biri olan madencilikte özel işyerlerinin pek çoğunun eğitime
yatırım yapmadıkları, eğitim verilen işçilerin ise diğer işyerlerine veya sektörlere geçtikleri,
neticede maden işletmelerinde vasıfsız işçiler ile en tehlikeli işlerin yaptırıldığı bir manzara ile
karşılaşılmaktadır.
g-) Grizu emniyetli elektrikli cihaz ve ekipmanlar:
Grizulu bir kömür ocağında işletmede kullanılan elektrikli aygıt ve ekipmanların ortamdaki
gaz ve tozun tutuşmasını önleyecek (ex-proof) özelliğinin olması zaruridir. Patlamanın meydana
geldiği ocakta ise bir kısım ekipmanların bu özelliğe sahip olduğu, ancak, elektrik kablosu ve pano
gibi teçhizatın aynı özelliğe sahip olmadığı anlaşılmıştır.
342
Mevzuat gereğince, patlayıcı ortamlar için özel üretilen tüm teçhizat ve ekipmanlar ex-proof
işaretli ve sertifikalı olmalıdır. Aynı zamanda, ekipmanların ocakta taşınma ve sökülmesi
durumlarında yeniden kontrolden geçirilmeleri, ayrıca her 5 yılda bir akredite bir test istasyonunda
testten geçirilmesi gerekmektedir. Ancak ülkemizde söz konusu testleri yapabilecek akredite olmuş
test istasyonlarının mevcut bulunmaması büyük bir handikap oluşturmaktadır.
h-) Yönetim ve Kontrol Organizasyonu:
Ocağın yönetimi, işveren ve işletme müdürü ile vardiyalarda vardiya çavuşları tarafından
yürütülmektedir. Ruhsat sahibi, anlaşma yaptığı işletmeciden kömür üretimi üzerinden pay
almakta ve Maden Kanunu ile ilgili yükümlülüklerini karşılamaktadır.
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük hükümlerine göre ocağa ait havalandırma, tahkimat, nakliyat,
üretim gibi konularda yönergeleri hazırlayarak denetlemekle görevli olan kişi, teknik nezaretçidir.
Teknik nezaretçi görevine atanan işletme müdürü Hayrettin ÇELİK, ocak ile ilgili tespitleri yaparak
kayda geçirmek ve bu tespitlerin gereğini yerine getirmek hususunda hem denetleyen hem
denetlenen konumundadır. Daimi nezaretçinin aynı zamanda teknik nezaretçilik görevine
atanabilmesi başka maden ocaklarında da sıkça karşılaşılan bir durumdur. Bu durum ocaklarda
bulunan risklerin objektif ve tarafsız bir göz ile tespit edilerek kayda alınması hususunda denetimin
layıkıyla yapılmasına imkan tanımamakta, sadece şeklen bir denetim yapıldığı izlenimini
vermektedir.
Ocak içinde de kömür üretimini prim karşılığı (kesene) yapan patlatma ve kazı ekibi
bulunmakta olup, bu ekip üretim işinde söz sahibidir. Ruhsat sahibinin ocağın çalıştırılmasını
üçüncü bir şahsa devretmesi tipik bir taşeronculuk uygulaması olarak görülmektedir. Burada
taşeron da kesene uygulaması ile üretim faaliyetini başka kişilere yaptırmaktadır.
Ocaktaki kötü çalışma şartları, çalışanların sorunlarına karşı ilgisizlik ve iş güvenliği
kurallarının önemsenmemesi işletmede geçerli olan sistemsiz ve kötü yönetimin bir sonucudur.
Ayrıca işletmede mevzuat gereği yapılması gereken iş sağlığı ve güvenliği kurulu toplantılarının
yapılmadığı, iş güvenliği uzmanı görevlendirilmesi gibi yasal gereklere de uyulmadığı anlaşılmıştır.
Söz konusu eksiklikler nedeniyle, iş güvenliği mevzuatının işverenlere yüklediği denetim ve
gözetim görevinin ihmal edildiği de açıktır. Böylesi kötü bir yönetim anlayışının doğuracağı vahim
sonuçlar dikkate alınarak, yasal zorunluluklara uymayan işletmelere ciddi müeyyideler
uygulanmalıdır.
i-) İlgili Kurumların Denetimleri:
Temel konular başta olmak üzere bu kadar çok noksanlıkla malul bir maden ocağı
işletmesinin pek çok denetime rağmen faaliyetlerini sürdürmesi, kamunun gerek genel ve kontrol
343
denetimlerinin gerekse projelendirilmiş denetimlerinin amaca ne derece hizmet ettiğini ciddi
biçimde sorgulamayı gerektirmektedir.
Madenler ile ilgili kanun, tüzük ve yönetmeliklerde belirtilen hükümlere aykırılık halinde,
işletmeler nezdinde uygulanacak müeyyideler denetim yapana göre değişebilmektedir. Aynı
eksikliklerin söz konusu olduğu işletmelerde yapılan denetimlerin sonuçları süre verilmesi, para
cezası veya işi durdurma şeklinde farklı olabilmektedir.
Uygulamada ve verilecek kararlarda yeknesaklık sağlaması açısından madenlerdeki
risklerin ağır ve ciddi olma durumuna göre sınıflandırılması, riskler karşılığında uygulanacak
müeyyide şeklinin belli bir standarda kavuşturulması gerekmektedir.
B. Şen Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması
İşyeri Hakkında Genel Bilgiler:
İşveren: Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş
İşletmenin Adresi: Odaköy mevkii, Dursunbey- Balıkesir
İşletme Ruhsat No - İR: 189
Üretim Miktarı: 250 ton / gün
Kömürün Kalorifik Değeri: Ortalama 4500 kcal/kg
Kömür Damarının Kalınlığı: Ortalama 6 m.
Kazanın Oluş Şekli: Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğü kayıtlarına göre 1984 yılında açık
işletme yöntemi ile üretim yapılmaya başlanan, 2003 yılında ise açık işletme ile birlikte yeraltında
da faaliyet gösterilen ocakta, 23.02.2010 tarihinde üretim hazırlık çalışmaları esnasında galeride
açılan ateşleme deliklerinden ortama ani ve yüksek oranda metan gazı yayılmış, ortamdaki
bilinmeyen bir kaynağın tetiklemesi ile saat 17:15’te grizu patlaması meydana gelmiş; 11 işçi ve 1
maden mühendisi olay yerinde vefat etmiştir. Hastaneye kaldırılarak tedavi altına alınan yaralı
işçilerden 6’sı daha sonra vefat etmiş ve hayatını kaybeden işçi sayısı 18’e yükselmiştir.
Ocağın metan içeriği açısından durumu: Bölge, tektonizmaya bağlı olarak arızalı/kırık bir
yapı göstermektedir. Kömür ocağında damar yapısı kendiliğinden yanmaya müsaittir ve metan gazı
içeriği fazladır. Fay kırıkları sebebi ile kömür ocağı metan gazı yayılımı ve yangın açısından riskli
şartlara sahiptir (EK 23/15: MİGEM’in 2006 yılında aynı ocakta meydana gelen kaza raporu).
344
Mevzubahis maden işyerinde son 5 yılda meydana gelen iş kazalarına ilişkin veriler
aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (EK 23/21).
Tablo 69: Şen Madencilik A.Ş. Kömür İşletmesinde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri
iş kazası sayısı
Düşme
Malzeme Düşmesi
Elektrik Çarpması
Makina ve Tezgah
Grizu Patlaması
Göçük
Zehirlenme
Patlayıcı Madde
Diğer
Ölüm
Yaralanma
KAZA SONUÇLARI
YIL
2005
13
-
9
-
4
-
-
-
-
-
-
13
2006
16
2
6
-
6
1
1
-
-
-
18
21
2007
24
2
19
-
3
-
-
-
-
-
-
24
2008
14
10
-
-
3
-
1
-
-
-
1
13
2009
23
-
12
-
4
6
-
-
-
1
-
23
2010
19
1
11
-
6
1
-
-
-
-
18
12
Toplam
109
15
57
-
26
8
2
-
-
1
38
106
Kaynak: SGK Balıkesir İl Müdürlüğü Verileri
Tablodaki veriler, Sosyal Güvenlik Kurumuna intikal etmiş kazaları göstermektedir. Aynı
sahada 01.06.2006 tarihinde meydana gelen grizu patlaması sonucunda 17 işçi hayatını kaybetmiş,
7 işçi yaralanmıştır. Bunun dışında, işveren kuruluşun ruhsatlı sahasında sözleşme ile belirtilen
alan dâhilinde rödövansçı firma Özçevreci Mad. A.Ş.’nin çalıştırdığı yeraltı kömür ocağında da
05.03.2009 tarihinde bir iş kazasının vuku bulduğu ve 9 işçinin oluşan metan gazı parlaması sonucu
2. ve 3. derece yanıklarla yaralandığı anlaşılmıştır (EK 23/15, EK 23/22).
İşletmede Kazadan Önceki Çalışma Şartları: Kömür ocağında kazanın meydana geldiği
zamana kadar yapılan madencilik faaliyetleri, işletmenin iş sağlığı ve güvenliği açısından durumu
hakkında işyerinden temin edilen bilgi ve belgeler, ayrıca kazanın aydınlatılmasına matuf adli ve
idari makamlarca yürütülen inceleme ve soruşturmalar kapsamında düzenlenen belge, tutanak ve
fotoğrafların bir arada değerlendirilmesi neticesinde tespit edilen hususlar konularına göre aşağıda
sunulmuştur:
Ocak Planı: İşletmenin kaza tarihli imalat planı kısaca şöyledir; +629 kotundan 15 derece
eğimli 456 metre uzunlukta ana desandre (meyilli yol) ile +504 kotuna inilmektedir. Temiz hava
girişi ile insan ve malzeme nakliyatı ana çelik tahkimatlı bu ana galeriden sağlanmaktadır. Desandre
sonundan itibaren önce +412 kotuna ve sonra +402 kotuna inilmektedir. Aynı kottan kömür
damarına ulaşmak için +418 kotunda 70 metrelik hazırlık galerisi sürülmüştür (EK 23/29: ÇSGB Kaza
İnceleme Raporu).
345
Ocağın kirlenmiş havası ise +624/+506 kotları arasında açılmış 35 derece eğimli çelik
tahkimatlı desandreden çıkış yapmaktadır. Kirli hava çıkışının olduğu desandrede 1000 m³/dk.
kapasiteli aspiratör (emici) ve gerektiğinde devreye girmek üzere seri bağlanmış bir yedek
aspiratör mevcuttur (EK 23/51: MİGEM’in 29.04.2010 tarihli raporu).
Kaza öncesi yürütülen faaliyetler: İşletmenin batı tarafında çalışılan bir panodaki
üretimin sonuna gelinmiş olup, aynı kotlarda doğu tarafında üretime hazırlık için kömür içinde
galeri sürme çalışmalarına devam edilmektedir.
Galeri açma çalışması kömür damarı içinde yapılmakta olup metan gazının mevcudiyeti
daha önce yapılan ölçümlerle belirlenmiştir.
Kazadan birkaç gün önce üretimi bitirilerek terk edilmeye hazırlanılan ayak arkasında kalan
kömürlerin oluşturduğu küçük çaplı bir kızışma başlamıştır. Yetkililerin talimatı ile kızışan
kömürün sıcaklığının azaltılması amacıyla önce bu alana suyla müdahale edilmiş ve ilerleyen
zamanda da kızışmayı artırıcı etkisi olabileceği düşüncesi ile ortama gelen hava, vantüp
(vantilatörün hava verisi borusu) bezinden yapılma bir perde ile azaltılmak istenmiştir (EK 23/45:
ÇSGB Kaza raporunda İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın ifade tutanağı).
Ocak yetkilileri tarafından kömürün kızışmaya başladığı tespit edildiği andan itibaren pano
girişi kil veya beton ile yangın barajı yapılarak kapatılmamıştır.
Kaza öncesinde hazırlık galerisinin alt taban yolunda, buradaki zincirli konveyörün
yönünün değiştirilmesi amacıyla montaj ve ayar işlemleri için çalışan bir ekip de bulunmaktadır.
Kömür içindeki ilerleme çalışmalarında metan gazının ani ve yüksek oranda intişar
ihtimaline karşı ön tedbir olarak kontrol ve degaj amaçlı sondajlar yapılmamıştır (EK 23/44: ÇSGB
Kaza raporu -İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ ait ifade tutanağı, EK 15/40: Ocak Şefi Salih IŞILDAK’ait ifade
tutanağı).
Havalandırma ve Gaz Kontrolü: Yeraltı ocağında ocak havasının takibi için 2009 yılında
Merkezi Gaz İzleme Sistemi tesis edilmiştir. Sistem odasındaki monitörden sensör gruplarından
algılanan karbonmonoksit, metan ve oksijen oranları anlık olarak izlenebilmekte, zararlı ve tehlikeli
gazlar sınır değerlerine ulaştığında sistem sesli ve ışıklı olarak operatöre alarm vermektedir.
Ayrıca, ocaktaki sensör gruplarının ölçüm sonuçları izleme odasındaki bilgisayarın belleğinde
kaydedilmektedir (EK 23/43-44: ÇSGB Kaza Raporundan işletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın ifade tutanağı).
346
Merkezi gaz izleme odası ile ocak içi arasında değişik noktalardan haberleşme yapılabilecek
bir telefon tertibatı da kurulmuş bulunmaktadır.
Resim 11: Kullanılan Gaz İzleme Sistemi Odası
Ocakta 12 adet hava ölçüm noktası belirlenmiş, bu noktalarda birer haftalık sürelerle
ölçülen hava değerleri havalandırma defterine kaydedilmiştir. Ocakta dolaşan hava akımı ve
dağılımı bu şekilde ölçülmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte, deftere kaydedilen verilerde ocaktan
nefeslik yolu ile çıkan karbonmonoksit ve metan gazları kayıtlarının hep aynı değeri gösterir
şekilde (karbonmonoksit: 2 ppm, metan: 0,1) kaydedildiği belirlenmiştir (EK 23/57-66: Havalandırma
Rapor Defteri Sureti).
Vardiya nezaretçilerinin vardiyalarda yaptıkları ölçüm sonuçlarını kaydettikleri Emniyet
Rapor defterine göre, gaz ölçümleri her vardiyada yapılmış, bu ölçümlerde metan gazı kabul edilir
çalışma değeri olan %1’in altında çıkmıştır (EK 23/68-77: Emniyet Rapor Defteri). Kazadan önceki 3
güne ait emniyet rapor defteri kayıtları incelendiğinde metan değerinin %0,3 - %0,9 arasında
değiştiği görülmüştür. Buna karşılık, zaman zaman metan gazının yüksek çıktığı tespit edildiğinde
ise etkin havalandırma yapılarak gaz yoğunluğu düşürülmüş, ancak metan gazının yüksek çıktığı bu
durumlar kayıt altına alınmamıştır (EK 23/46: Ateşçi Salih YARAN’ın ifadesi).
Ocakta gaz algılama sensörlerinden birisi +507 kotu hava dönüş galerisinde, diğeri ise +450
kotu hava dönüş galerisinde bulunmaktadır. +507 kotunda bulunan sensör grubu, hava çıkış yoluna
temiz havanın karışması sonucunda, metan gazının geçen hava miktarı içinde seyrelmesine bağlı
olarak, çalışmanın yapıldığı ayaktaki/bacadaki gerçek değeri algılamamıştır. +450 kotundaki
sensör grubu da üretim (ayak) ve üretime hazırlık galerilerinden dönen kirli havayı birbiri ile
karışmış olarak algılamaktadır. Dolayısıyla konulduğu yer uygun değildir. Hazırlık çalışmasının
yürütüldüğü bacadan dönen kirli havayı ölçecek başka bir sensör grubu bulunmamaktadır.
Belirtilen +450 kodundaki sensör grubu ile kazı yapılan baca arını (kazanın meydana geldiği mahal)
arasındaki mesafe yaklaşık 100 metredir (EK 23/6: ÇSGB Kaza raporu -İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın
ifadesi).
347
Resim 12: Gaz Algılama Sensörleri
Kazanın olduğu 23.02.2010 tarihinden itibaren 10 gün geriye doğru, ölçülen gaz izleme
odasındaki kayıtlar incelendiğinde; ocak havasının çıktığı (nefeslik) noktada bulunan 11 no.lu
sensörün hiçbir değişme olmaksızın sürekli %0,01 değerini gösterdiği, pano dönüş yolunda (ayak)
bulunan 21 no.lu sensörde ise metan gazının çoğunlukla %0,10–0,20 mertebelerinde okunduğu
tespit edilmiştir (EK 23/78-88: Ölçüm sonuçları).
Kazanın meydana geldiği aynı galeride kazadan üç gün önceki vardiya nezaretçileri metan
gazı seviyesini %0,7–0,9 mertebelerinde ölçmüştür (EK 23/68-77: Emniyet Rapor Defteri).
Kazadan birkaç gün önce kömür üretimi tamamlanan ayak arkasında kızışma başlaması
üzerine, önceki havalandırma planında değişiklik yapılarak bu bölgeye gönderilen hava debisi
düşürülmüştür. Düşen hava debisinin etkisiyle ilerleme çalışmasının yapıldığı 70 metrelik hazırlık
galerisine gelen hava miktarı da azalmıştır.
Patlamanın meydana gelmesinden 1 gün önce kömür damarı içinde sürülen hazırlık
galerisinde, patlatma öncesi yapılan gaz ölçümünde metan gazının %3 çıkması nedeniyle ateşleme
yapılmamış, tali havalandırma ünitesi (vantüp) galeri sonuna yaklaştırılarak metan gazı %1
seviyelerine indirilmiş ve böylelikle ateşleme yapılmıştır. Ancak, belirtilen ölçüm değerleri olayı
nakleden kişi tarafından kayıt altına alınmamıştır (EK 23/46: ÇSGB Kaza raporu’nda Ateşçi Salih
YARAN’ın ifade tutanağı).
Hazırlık galerisi sürülen 70 metre uzunluğundaki üst tavan yolunda gaz izleme sistemine
bağlı sensör veya ikaz (ışıklı/sesli) veren vak vak tabir edilen gaz ölçüm cihazı bulunmamaktadır.
Bu galerideki ölçümler vardiya nezaretçisinde ve mühendisinde bulunan dijital gaz ölçüm cihazları
ile yapılmıştır (EK 23/6: ÇSGB Kaza raporu -İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın ifadesi).
348
Ocakta Kullanılan Elektrikli Ekipmanlar: İşletmede kullanılan nakliyat ünitelerinin
motor ve aksamları, aydınlatma cihazları, haberleşme üniteleri, elektrikli aygıt ve kablolar, patlayıcı
ortamlarda çalışmaya uygun grizu emniyetli (ex-proof) özelliktedir.
Resim 13: Ex-Proof (Grizu Emniyetli) Özellikte Elektrikli Ekipmanlar
Bu donanım ve cihazlar, kurulum sonrası bakım için sökülüp takıldığında yeniden
alevsızdırmazlık testlerinin yapılması
gerekmektedir. İşletmede
bu durumdaki
elektrik
motorlarından bazılarının testlerinin yaptırılmadığı buna ilişkin bir kayıt olmamasından
anlaşılmaktadır (EK 23/36: ÇSGB Kaza raporu).
Yönetim ve Organizasyon: İşletmenin insan kaynakları kadrosunda; üretim ve İSG
konularında en yetkili mevkide İşletme Müdürü olmak üzere, İşletme Müdürüne bağlı 3 adet Maden
Mühendisi, ocak şefi ve 3 adet maden nezaretçisi personel bulunmaktadır (EK 23/49: ÇSGB Kaza
raporu Yön. Kur. Üyesi Erhan ORTAKÖYLÜ’nün ifadesi).
İşletmenin teknik müdürü, ruhsat sahibi tarafından işletmenin teknik nezaretçilik görevine
de atanmıştır. Teknik nezaretçi rapor defterinin 19.10.2009 – 22.02.2010 tarihlerine ait
bölümlerinde maden ocağı ile ilgili iş güvenliği yönünden herhangi bir tespit ve öneri mevcut
değildir. Belirtilen tarihler arasındaki kayıtların hepsinde hemen hemen aynı ibareler ile
çalışmaların durumu hakkında kısa notlar alınmış, ayrıca “tahkimatta aksaklık olmadığı,
havalandırmanın normal ve gaz değerlerinin emniyet sınırlarının altında” olduğu kaydedilmiştir.
Hâlbuki teknik nezaretçinin her 15 günde yaptığı denetimlerde o ana özel tespit ve izlenimlerini
kayıt altına alması, değerlendirme ve alınması gerekli tedbirleri işverene rapor etmesi
gerekmektedir (EK 23/90-99: Teknik Nezaretçi defteri nüshaları).
İşyerinde A sınıfı iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi ile sözleşme yapılmış, işçi sayısı
50’den fazla olduğu için İSG Kurulu oluşturulmuştur.
İşletmede yeraltında meydana gelebilecek muhtemel acil durumlara müdahale etmek üzere
2006 yılında yaklaşık 15 kişiden oluşan kurtarma ekibi oluşturulmuş ve gerekli teçhizatı
kullanabilecek şekilde eğitimleri verilmiştir.
349
İşletmede patlatma işi için gerekli ateşleyici yeterlilik belgesine sahip olan 8 işçi ve
ilkyardım eğitimi alan 10 işçi bulunmaktadır. Çalışan işçilere farklı tarihlerde düzenlenen
seminerlerle İSG eğitimi verilmiştir.
İşletmede 2006 yılında meydana gelen grizu patlaması nedeniyle sağlık ve güvenlik
konularında yeni donanım ve cihaz alımları, eğitim, koruyucu malzeme, sosyal tesisler ve benzeri
konularda iyileştirme yatırımları yapılmıştır.
İşyerinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından
yürütülen denetimler: İş Müfettişleri tarafından maden ocağında 2007 yılındaki son genel
teftişten itibaren iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftişler ve kaza incelemeleri tablo olarak
aşağıda sunulmuştur.
Tablo 70: Maden Ocağında Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza İncelemeleri
Teftiş Türü
Teftiş Tarihi
Rapor Tarihi
Sonuç
Genel
10.01.2007
25.01.2007
6 noksan-derhal giderilmesi
Kontrol
06.02.2008
11.03.2008
İdari para cezası
Proje Teftişi
12.06.2009 (1. Aşama)
(Tutanak)
9 noksan, süre verilmesi
Proje Teftişi
18–19.01.2010 (2. Aşama)
28.01.2010
2 noksan, derhal giderilmesi
Kaynak: Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğü
2006 yılında grizu patlamasının meydana geldiği Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş. Odaköy
Kömür İşletmesi unvanlı işyerinde, 2007 yılından itibaren iş sağlığı ve güvenliği yönünden 4 kez
denetim yapılmıştır. Kaza olayından önceki son iki denetim, proje tabanlı olup sadece tahkimat ve
havalandırma konuları esas alınarak iki aşamada yürütülmüştür. İlk aşama denetim 12.06.2009
tarihinde, ikinci aşama denetim 18-19.01.2010 tarihinde yapılmıştır (EK 23/100-107: ÇSGB İş Teftiş
Kurulu Proje Raporu).
İşyerinde birinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır:
1- Havalandırma planında ocağa ve ocak içi çalışma bölgelerine giden hava miktarı
gösterilmemiştir.
2-Hava hızı ölçüm cihazının standartlara uygunluğu belgelendirilememiştir.
3- Ocakta antigrizu olmayan motorlar vardır.
4-Havalandırma grubunun paratonerin kapsam alanına girip girmediği bir kroki ile
belirlenmemiştir.
5- İşçiler CO maskesi taşımamaktadır.
6- Sağlık ve güvenlik dokümanı hazırlanmamıştır.
7-İşçiler tahkimat boşluklarına dikkat etmemekte ve ilerlemelerde süren ve kama
kullanmamaktadır.
8- Tahkimat sıkıştırması ve kamalamada bazı bölgelerde eksiklik vardır.
350
İşyerinde ikinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır:
1- Temiz hava girişi yönünde band tahrik motorlarından biri antigrizu özellikte değildir.
2- Sağlık ve güvenlik dokümanında risklerin (birden fazla ölüme sebep olabilecek risklerin
bir kısmı) çoğunluğu kabul edilebilir risk çıkmaktadır. Risk değerlendirmesi uygun değildir.
Söz konusu denetimlerin ikinci aşamasında, ilk aşama denetimde tespit edilen ancak
giderilmeyen iki eksiklik bulunduğu belirlenmiştir. Bunların biri, grizu emniyetli olmayan
motorların bulunması; diğeri ise işletme için hazırlanan risk değerlendirmesinde belirtilen risklerin
ve özellikle ölüme sebep olabilecek risklerin bir kısmının “kabul edilebilir” yani “önlem alınmasına
gerek görülmeyen” risk şeklinde değerlendirilmesine ilişkindir.
Söz konusu projeli denetimler, İş Teftiş Kurulu Başkanlığının koordinatörlüğünde İş Teftiş
Ankara Grup Başkanlığında görev yapan maden mühendisi iş müfettişleri tarafından yapılmıştır.
Denetimlerin sonunda tespit tutanağının bir sureti işyerine bırakılmıştır. Denetim tamamlandıktan
sonra tanzim edilen 28.01.2010 tarihli rapor, İş Teftiş Ankara Grup Başkanlığına teslim edilmiş,
daha sonra İdarenin rapor ile ilgili mutad işlemlerini müteakip rapor sonucu işveren kuruluşa
tebliğ edilmek üzere işyerinin bağlı olduğu ildeki ÇSGB’nın taşra teşkilatı olan Bursa Bölge Çalışma
Müdürlüğüne gönderilmiştir. Anılan birim ise denetimde en son tespit edilen eksiklikleri işverene
tebliğ etmiştir.
MİGEM Tarafından Yapılan Kaza İncelemeleri:
MİGEM’de işyerine ait dosyaların incelenmesi sonucunda; mevzubahis maden işletmesinde
son 5 yılda MİGEM ekipleri tarafından sadece iş kazalarını inceleme amaçlı tetkikler yapıldığı,
kazalardan önceki dönemlerde genel ve kontrol denetimi yapılmadığı anlaşılmıştır. Bu tetkikler
sonucunda hazırlanan raporlarda; kazanın sebeplerinin değerlendirilmesi ile maden mevzuatına
aykırılık görülen konularla ilgili uygulanması istenen idari işlemlere dair tespitler ve önerilere yer
verilmiştir.
2006 ve 2010 yıllarında meydana gelen kazalardan sonra MİGEM tarafından yapılan kaza
incelemelerine dair bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir:
Tablo 71: Grizu Patlamalarına İlişkin Bilgiler
Kaza Tarihi
01.06.2006
23.02.2010
Kazanın şekli
ve sonucu
Grizu, 17 ölü, 7
yaralı
Grizu, 18 ölü, 12
yaralı
İnceleme Tarihi
Rapor Tarihi
Sonuç
03.06.2006
23.06.2006
İşverene yazılı ikaz.
23.02.2010
22.03.2010
Eksikliklerin bildirilmesi
ve üretimin
durdurulması.
351
01.06.2006 tarihinde meydana gelen kaza olayından sonra MİGEM tetkik heyeti tarafından
yapılan inceleme sonucunda düzenlenen raporda özetle;
a. Panoda hazırlık çalışmaları yapıldığı esnada meydana gelen grizu patlaması sonucunda
bölgede çalışan 17 işçinin hayatını kaybettiği ve 7 işçinin yaralandığı, ocağın grizulu ve kömür
damarının kendiliğinden yanmaya müsait olduğu,
b. Kömürde kullanılan patlayıcı maddenin antigrizu özellikte olmadığı, patlamadan önce
üfleyici ve emici tali havalandırma pervanelerinin temiz havanın bulunduğu kısımda değil, yeni
sürülmekte olan galerinin dönüş havası üzerinde kurulduğu, bu şekilde bir havalandırma
düzeninde pervanenin ani veya tedrici yayılabilecek metan gazı ile karışarak kirlenen hava içinde
kalması ihtimalinin bulunduğu,
c.
Panodan dönen kirli havanın atılmasında (tali havalandırmada) emici pervane
kullanılmasının pano içinde düşük basınç bölgesi oluşturacağı, kömür damarından ve çevre
kayaçlardan daha fazla metan gazının yayılması neticesini vereceği,
d. Ocakta metan gazının %1,5’un üstüne çıkması durumunda elektrikli teçhizatın
enerjisinin kesilmesi gerektiği halde otomatik devre kesici düzeneğinin bulunmadığı,
e. Ocaktaki pervane, konveyör ve kablolarının ex-proof özellikte olmadığı,
f.
Ocakta faylı ve arızalı kısımların bulunduğu, bu tür yerlerin metan gazı yayılımı
açısından tehlikeli kısımlar olduğu, çalışmalar grizulu ocaklarda ani grizu boşalabilecek yönlerde
devam ettirildiği takdirde en az 25 m. boyunda kontrol sondajları yapılması gerektiği, patlama olan
ocakta iş güvenliği amaçlı bu şekilde bir sondaj uygulamasının yapılmadığı,
g. Damar içindeki hazırlıklarda arının etkin şekilde havalandırılmadığı, dönüş havasının
daha alt kotlara indirildikten sonra üst kotlara çıkarılarak nefesliğe ulaştırıldığı
tespitleri yapılmıştır (EK 23/15-19: MİGEM’in 2006 yılında aynı ocakta meydana gelen
kazaya ilişkin raporu).
MİGEM tetkik heyeti tarafından 23.02.2010 tarihinde meydana gelen kazadan sonra
yapılan inceleme sonucunda düzenlenen raporda özetle;
23.02.2010 tarihinde meydana gelen grizu patlaması neticesinde 18 çalışan yanık şeklinde
yaralı olduğu ve 13 çalışanın vefat ettiği, kurtarma çalışmalarının bitmesine müteakip kazanın
olduğu panoda kızışma ve açık alevli yangın tespit edildiği,
yangının olduğu kısmın su ile
söndürülmeye çalışıldığı, ancak açık alevli yangın sebebi ile panonun üç ayrı kısımdan perdeleme
barajı ile 24.02.2010 tarihinde saat 10:30 itibariyle kapatıldığı, +450/+413 desandresinin batı
tarafında çalışılan panonun sonuna gelindiği ve tali pervanelerle havalandırılmakta olan +419 üst
taban yolu yaklaşık 72 m. olup +413 alt taban yolunda yaklaşık 100m ilerleme yapıldığı, ocakta
kullanılan elektrikli pervanelerin AlSz özellikte olduğunun beyan edildiği, işletmede tahlisiye
istasyonunun ve TTK’da eğitim görmüş tahlisiyeci çalışanların olduğu, ocakta yerüstünde erken
352
uyarı sisteminin olduğu, ayrıca çeşitli markalarda metan ve gaz ölçüm cihazlarının bulunduğu,
çalışanların ocağa girerken yanlarına aldıkları ve bunların kullanıldığı, ocakta gerekli çalışmaların
bitirilmesinden sonra üretim faaliyeti gösterilmesi gerektiği hususlarının tespit edildiği
belirtilmektedir. MİGEM kaza inceleme raporunun 22.03.2010 tarihinde Genel Müdür onayına
sunulmasını müteakip ocaktaki üretim çalışmaları 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 29. maddesinin
üçüncü fıkrasına göre Balıkesir Valiliği tarafından durdurulmuştur (EK 23/51-53: MİGEM’in kaza
inceleme raporu).
23.02.2010 Tarihli Kazanın Meydana Gelişi ve Tahlisiye Çalışmaları:
Kazanın vuku bulduğu gün, 16-24 vardiyasında ekipler, ocağın +402 kotundaki kömür
üretimi biten bölümde bulunan zincirli konveyörlerin yerinin değiştirilmesi ve +418 kotunda
kömür üretimine hazırlık işleri için tertip edilmişlerdir. +418 kotundaki ekip, uzunluğu 70 metre
olan kömür damarı içinde hazırlık galerisi sürmek için çalışmalarını yürütmektedir. Çalışmalar
kapsamında ateşleme ekibinde görevli işçiler tarafından galerinin arınında (dikey kömür yüzeyi)
takribi 10 delik delinmiş ve bir kısmı dinamit ile doldurulmuş ve sıkılanmıştır. Aynı anlarda +402
taban yolu galerisinde ise konveyör motor aksamının ayarlanması işleri yürütülmektedir. Saat
17:15 sularında çalışmalar devam ederken hazırlık galerisinin girişi ile kapatılan ayak arasında
olduğu tahmin edilen bir bölgede ani bir grizu patlaması meydana gelmiştir. Patlama sonucunda 11
işçi ve 1 maden mühendisi olay yerinde vefat etmiştir. Hastaneye kaldırılarak tedavi altına alınan
yaralı işçilerden 6’sı daha sonra vefat etmiş ve hayatını kaybeden işçi sayısı 18’e yükselmiştir.
Olaydan sonra ocağa inen ekipler, hayatını kaybeden işçilerin hazırlık çalışması yürütülen
galeri ile üretim alanı yakınlarında bulunduklarını bildirmişlerdir. Patlama sonucunda kurtarma
faaliyeti için olay mahalline etkin olarak hava verilmiş, bunun sonucu eski üretim alanında açık
alevli yangın çıkmış, daha sonra ocak içi ve dışından temin edilen su yangın yerine basılmıştır.
Söndürme çalışmalarını müteakip tedbir olarak olay mahalli baraj ile kapatılmıştır. Yapılan
inceleme esnasında halen kapalı olan bu bölüme girilememiştir.
Kazanın teknik incelemesi, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığı tarafından görevlendirilen ekiplerce yürütülmüş, Cumhuriyet Savcılığı
tarafından olayda kusuru görülen sorumlular hakkında tahkikat başlatılmıştır.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Bursa Grup Başkanlığınca görevlendirilen iş
müfettişlerinden oluşan inceleme ekibince düzenlenen raporda; kaza sonrası maden ocağında
tespit edilen mevzuata aykırı hususların giderilmesine kadar 4857 sayılı İş Kanunu’nun 79.
maddesi hükmü uyarınca, işyerinin süresiz kapatılması istenmiştir. Bu kapsamda toplanan İş
Durdurma/İşyeri Kapatma Komisyonunda alınan karar gereğince; maden ocağı süresiz olarak
kapatılmıştır (EK 23/17: ÇSGB Kaza Raporu).
353
İşverenin maden ocağının açılması talebi ile verdiği 19.04.2010 tarihli dilekçeye istinaden iş
müfettişlerince yapılan incelemede, ‘mevzuata aykırı hususların giderilmediği’ tespit edilerek
süresiz kapatmanın devamı yönünde rapor düzenlenmiştir.
Buna bağlı olarak işveren noksanlıkları gidermeye yönelik çalışmalarına devam etmiş ve
18.05.2010 tarihinde açılma talebini dilekçe ile Bakanlığa tekrar bildirmiştir. Maden ocağında iş
müfettişlerince yeniden inceleme yapılmış ve önceki incelemede belirlenen noksanlıkların
giderilmiş
olduğu
değerlendirilerek
işyerinin
faaliyete
başlayabileceği
yönünde
rapor
düzenlenmiştir. Raporda, ‘sensör gruplarının yerlerinin ocağı kapsayacak şekilde değiştirildiği, sensör
grubu sayının 2’den 3’e çıkarıldığı, sensörlerin kalibrasyonlarının (ayarlarının) özel bir şirket
tarafından yapılarak belgelendirildiği, ayrıca Balıkesir Üniversitesi Elektronik Bölümünden bir
öğretim üyesi ile kontrollerin yapılmasına dair protokol düzenlendiği, işyerinde üç adet ateşleme
manyetosu olduğu ve bunların TTK Genel Müdürlüğü İş Güvenliği Daire Başkanlığında
kalibrasyonlarının yapılarak belgelendirildiği’ belirtilmiştir.
Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş. Odaköy Kömür İşletmesindeki Merkezi Gaz İzleme Sistemini
2009 yılı Ocak ayı içerisinde kuran ve teslim eden özel şirketin kaza olayından sonra maden
ocağında bulunan tüm sensör gruplarını kalibre ettiği, bilgisayar yazılımını güncellediği ve sensör
gruplarını 30 Nisan 2010 tarihinde teknik nezaretçinin ocak içinde göstermiş olduğu noktalara
kurarak elektrik devre kesici ile çalışır vaziyette teslim ettiği konu ile ilgili belgelerden
anlaşılmıştır. Aynı belgede, tüm sensörlerin 10 gün ila 2 haftada bir kalibrasyonlarının yapılması,
sensör hücrelerinin en az 6 ayda bir değiştirilmesi, maden şartlarına göre bu sürenin değişebileceği
ve sistemin sürekli gözlenerek bakımının yapılması gerektiği hususlarının teknik nezaretçiye
bildirildiği de tespit edilmiştir.
Şen Madencilik A.Ş. tarafından arızalı olduğu gerekçesi ile 1 adet oksijen sensörü, sistemi
kuran tedarikçi firmaya gönderilmiş, firmanın 09.05.2010 tarihli cevabında ‘sensörün incelenmesi
sonucunda sensörde arızanın olmadığı ve algılama hücresinin ömrünü doldurduğu’ belirtilmiştir.
Sonuç olarak, 2009 yılı Ocak ayından sonra kullanılmaya başlanılan ocak içindeki
sensörlerin tedarikçi firmaya zamanında gönderilerek 6 aylık ve 2 haftalık bakım ve kalibrasyon
işlemlerinin yaptırılmadığı anlaşılmaktadır (EK 23/18: ÇSGB’nın 06-07.05.2010 tarihli Raporu).
Kazanın sebebinin, patlatma deliklerinden ani ve yüksek oranda ortama yayılan metan
gazının ortamdaki bilinmeyen bir kaynak tarafından tutuşturulması olduğu değerlendirilmektedir.
Ortamda tutuşturma kaynağı olarak sürtünme veya çarpma sebebi ile ısı, kıvılcım veya ark
çıkaracak zincirli konveyör aksamı ve tamir tarama ekibinin kullandığı kazma vb. el aletleri
bulunmaktadır.
354
DDK Heyetinin Maden Ocağındaki İncelemeleri:
05.08.2010 tarihinde Balıkesir İline bağlı Dursunbey ilçesi Odaköy mevkii’nde bulunan Şen
Madencilik San ve Tic. A.Ş. unvanlı linyit işletmesine intikal edilmiştir. Linyit işletmesinde ilk olarak,
23.02.2010 günü meydana gelen grizu patlaması ile ilgili şirket ortağı Erhan ORTAKÖYLÜ, Teknik
Koordinatör Mustafa AYDIN ve İşletme Müdürü Rıza ÖZDEMİR tarafından şirketin tarihçesi, kaza
öncesi ve sonrası ocakta yapılan çalışmalar hakkında Heyete bilgi verilmiştir. Daha sonra halen
üretime hazırlık çalışmalarının yürütüldüğü ocağa inilmiş, bilahare yer üstü karo tesislerinde (gaz
izleme sistemi odası, kurtarma istasyonu vb.) incelemelerde bulunulmuş ve inceleme tarihi
itibariyle aşağıdaki hususlar tespit edilmiştir:
a. Kazadan sonra ocak bir süre kapalı kalmış, kazanın tahrip ettiği bölümlerde tamir ve
bakım çalışmaları yapılmış olup halen üretime hazırlık çalışmaları yapılmaktadır.
b. Patlamanın olduğu pano girişi, açık alevli yangından sonra baraj ile kapatıldığından kaza
mahalline girilememiştir.
c.
İşletmede kullanılan haberleşme, havalandırma, aydınlatma ve konveyörlerin elektrik
sistemlerinin ex-proof oldukları belirlenmiştir.
d. Kazanın meydana geldiği yer ile benzer çalışmanın yürütüldüğü bir arında çalışan
işçilerin gaz ölçümünü yapmak üzere tavana yakın bir noktaya Riken marka ölçüm cihazını astıkları
görülmüştür. Ancak burada kullanılan cihazın çalışanlara gazın sınır değeri aşması halinde sesli
ikaz verecek özellikte olması gerekmektedir. Bu tür çalışma noktalarına uygun şekilde, sesli veya
ışıklı sinyal veren ölçüm cihazlarının işyerinde bulunmadığı anlaşılmıştır.
e. Kazadan önce panonun kirli hava dönüş yolunda ve nefeslikte olmak üzere 2 adet gaz
izleme sensörü bulunduğu, bu sayının kazadan sonra arttırılarak 3’e çıkarıldığı belirlenmiştir.
f.
Ocak dışındaki gaz izleme sisteminin takip ve kontrol edildiği odada yapılan incelemede
ocak içine yerleştirilen 3 sensör grubunca ocak gazlarının otomatik olarak ölçüldüğü, eşik değerlere
(%1.5-2) ulaştığında sistemin izleme odasında sesli ve ışıklı olarak alarm verdiği, gaz izleme
odasından ocak içi ile telefon haberleşmesi yapılabildiği tespit edilmiştir. Ancak izleme odası ile
ocak arasında yapılan konuşmaların kaydedilmediği anlaşılmıştır.
g. İzleme odasında sistemden izlenen gaz değerleri istenildiğinde yazılı çıktısının
alınabildiği, ama düzenli olarak çıktı alınarak muhafaza edilmediği belirlenmiştir.
h. Kazanın olduğu işletmede kurtarma faaliyetlerinde kullanılacak çeşitli alet ve
malzemelerin hazır şekilde bulundurulduğu belirlenmiştir.
i.
İşyerinde kazadan sonra üretim ve iş sağlığı ve güvenliği konularında deneyimli,
Türkiye Taş Kömürü Kurumundan emekli üç maden mühendisi istihdam edilmeye başlanmıştır.
j.
İşletmede kurulu bulunan gaz izleme sisteminin sadece ölçme-izleme işlevi gördüğü,
erken uyarı özelliğinin bulunmadığı tespit edilmiştir (EK 23/19: DDK Heyeti İnceleme Tutanağı).
355
İşyeri yetkilileri tarafından verilen brifingte; arın ilerlemesi için açılan deliklerden veya
arının başka bir yerinden metan gazının ani ve yüksek oranda ortama yayılmış olduğu, intişar eden
gazın sensöre ulaşmadan patladığı, sensör ile arın arası mesafenin yaklaşık 100-120 mt olduğu,
metan gazı henüz sensör cihazının bulunduğu noktaya ulaşmadan patladığı için sensör tarafından
algılanamadığı ve ikaz veremediği iddia edilmiştir.
Şen Madencilik-Odaköy Kömür İşletmesi İle İlgili Tespitler ve Öneriler
Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş. Odaköy Kömür İşletmesinin grizulu bir ocak olduğu
değerlendirilerek; kaza mahallinde yapılan tetkikler, görüşmeler ve incelenen belgeler ışığında
grizu patlamasına ilişkin ulaşılan tespit ve öneriler aşağıda belirtilmiştir:
a-) Gaz Kontrol-Degaj Sondajlarının Yapılması:
Kaza olayı esnasında yapılan çalışma, yeni pano hazırlamak üzere kömür damarı içinde
galeri sürülmesidir. Bakir olan bu bölümün metan gazı ihtiva ettiği vardiya nezaretçilerinin ve o
bölümde çalışan işçilerin yaptıkları kontrollerde anlaşılmış ve belli bir kısmı da kayıt altına
alınmıştır. Nitekim kazadan bir gün önce aynı galeride ateşleme öncesinde yapılan kontrolde metan
gazı oranının sınır değerlerin üzerine çıktığı (%3,5) çalışanlar tarafından ifade edilmektedir.
Bu tehlikeye önlem olarak, emniyetli bir çalışma için yeterli sayıda kontrol sondajı ile
delikler açılarak metan gazının kontrollü bir şekilde tahliyesi yoluyla gaz yoğunluğunun
düşürülmesi gerekirdi. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi
Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 177. maddesine göre, kazanın vuku bulduğu
baca gibi grizu bulunabilecek veya ani grizu boşalabilecek yönlerde çalışma devam ettirildiği
takdirde, ilk önce, teknik nezaretçi veya bu hususta yetiştirilmiş yetkili kimseler gözetiminde en az
25 metre boyunda kontrol sondajları yapılmalıdır. Kontrol sondajları sonucunda grizu veya diğer
zararlı gazların varlığı anlaşılırsa, işin durdurulması, işçilerin söz konusu yerden tahliye edilmesi ve
durumun yetkililere derhal bildirilmesi zorunludur.
Kömür damarlarını metan gazından arındırmak için uygulanan yöntemlerden biri de metan
drenaj sistemleri kurmaktır. Son yıllarda artan hammadde ihtiyacı nedeniyle özellikle kömür
madenciliğinde daha derinlere inilmesi ve daha hızlı ilerleyerek daha fazla üretim yapma çabaları
metan boşalmalarında artışlar meydana getirebilmektedir. Metanla mücadelede genellikle
kullanılan havalandırma sistemleri, iyi planlanmadığı ve maliyetli olduğu için tek başına yeterli
olmayabilmektedir.
Böylece, drenaj sistemleriyle eş zamanlı olarak yürütülen maden havalandırma çalışmaları,
çoğu madende metan konsantrasyonunu düşük tutmanın en ekonomik yöntemi olabilmektedir.
Drenaj uygulandığı takdirde damar içerisindeki boşluklarda yüksek basınç altında bulunan
gaz ortamdan uzaklaştırılacağından, bu ve benzeri olayların meydana gelme ihtimali dikkate değer
356
bir şekilde azalacaktır. Ayrıca, verimine göre, üretilen metan gazı yakıt olarak ve elektrik
üretiminde kullanılabilmektedir.
Kullanılabilecek bir yöntem olarak “galerilerden arın önüne delinen yatay deliklerle üretim”
yapılan bir ocağın profili aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
Şekil 32: Delik Dizaynı Örnek Uygulama
Resim 14: Bir kömür damarına, taban yolundan delinen delikler vasıtasıyla drenaj
b-) Hava Miktar ve Dağılımının Ayarlanması:
Kazanın vuku bulduğu hazırlık galerisi, ana hava yolunda kurulan üfleyici pervane
vasıtasıyla tali olarak havalandırılmaktadır. Üfleyici pervane havayı galeri içine doğru uzanan
değişik çaplardaki plastik malzemeden yapılmış vantüp adı verilen esnek hava borusu ile
iletmektedir. Vantüpün çıkış ucunun galeri sonuna kadar uzatılması ile havalandırma etkin olarak
357
sağlanabilmektedir. Ancak, kazadan birkaç gün önce ocağın üretimi tamamlanan bölümünde kalan
kömürün kızıştığının belirlenmesi üzerine bu durumun açık yangına dönüşmemesi amacıyla verilen
hava miktarının azaltılması düşünülmüştür. Hava miktarının azaltılması hazırlık galerisinde etkin
ve yeterli havalandırma yapılamamasına yol açmıştır.
Üretim ilerledikçe ve yeni kotlarda çalışılmaya başlandıkça, yeni galerilerin sürülmesi veya
eski galerilerin üretime kapatılmasıyla havalandırma sorunları da artmaktadır. Dolayısıyla, gerek
projelendirme gerekse işletme faaliyetleri sırasında havalandırma sistemi sıkı takibe alınmalıdır.
Havalandırma planında, değişebilecek durumlara göre hava akış yönleri, dağılışı ve hızı periyodik
olarak ölçülmeli, yeni açılan açıklıklar nedeniyle oluşan hava şebekesindeki kayıplar yeniden hesap
edilmelidir. Ayrıca, vantilatör özellikleri sürekli gözden geçirilmeli ve istenilen hava debilerinin
sağlanması için gerekirse ayarları değiştirilmelidir.
Yetersiz havalandırma, en başta iş güvenliğini tehlikeye sokmasının yanında, gereğinden
fazla hava da üretim alanının arkasına hava kaçmasına ve burada kalan atık kömürün kızışmasına
neden olarak üretim çalışmalarını aksatabilmektedir.
İşte bu nedenlerle, ocak havalandırmasında bir yandan belli miktarda havayı istenen yerlere
göndermek gerekirken diğer taraftan ocak yangınlarının olduğu bölgelerde hava akımı ve miktarını
sınırlamak gerekebilir. Ayrıca gereksiz hava akımı sınırlandırılarak havalandırma masrafları en aza
indirilebilir. Günümüzde bütün bu amaçlara ulaşmak için ocak havalandırması şebekelerinin
tasarımı ve yönetilmesi bilgisayar destekli analiz programları kullanılarak yapılmaktadır.
Uygulanan bu yöntem sayesinde, ocak havasının tüm galerilerin ve çalışma ortamlarının hava hızı
ve debisi ile basıncı, nemi, gaz ve toz oranlarının sürekli kontrol altında tutulması mümkün
olabilmektedir.
Ocak havalandırmasının ideal bir şekilde yapılabilmesi için havalandırma ekipmanlarının da
gelişen ve değişen ocak şartlarına göre beklenmedik gelişmelere de cevap verebilmesi
gerekmektedir. (ERGÜN İ., Yılmaz A. İ., Madenlerde Havalandırma Problemleri, Çözüm Yöntemleri, Pervaneler
ve Ölçme Metotları. C. B. Ü., Soma Meslek Yüksekokulu)
c-) Kızışmaya Karşı Etkin Tedbir Alınması:
Kazadan birkaç gün önce üretimi tamamlanan alanın arkasında kömür artıklarının
kızışmaya başlamasına ocak yönetimi tarafından önce suyla ve daha sonra ortama verilen hava
azaltılarak müdahale edilmiştir. Eski çalışma alanına geçen havanın azaltılması, yeni çalışma
yapılan alanlara sağlanan hava miktarını da olumsuz etkilemiştir.
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 222. maddesine göre; Bu şekilde kızışmanın artarak
yangına dönüşmesi ve ocağın diğer bölümlerini tehdit etmesi ihtimali olan yerlerde, önlem olarak,
358
hava giriş ve çıkış yollarında sızdırmaz bekleme barajları yapılarak kızışmanın olduğu alan izole
edilmelidir.
d-) Metan Gazına Duyarlı Sensörlerin Konumu:
Ocağın ana nefeslik yolunda bulunan sensör grubu ocağın genel havasındaki gazları temsili
olarak vermektedir. Patlama noktasına en yakın +450 kotundaki sensör grubu ise üretim (ayak) ve
üretime hazırlık galerilerinden dönen kirli hava yolu üzerinde bir noktaya yerleştirildiğinden her
iki galeriden gelen gazın ortalama değerini algılayabilmektedir. Dolayısıyla hazırlık galerisinden
yayılan gazın belirtilen sensör grubu tarafından kesin bir doğrulukla tespiti mümkün olamamıştır.
Ayrıca, sensör grubunun ölçüm yaptığı nokta, gaz geliri olan arından yaklaşık 100 metre mesafede,
diğer taban yolu üzerinde bulunmaktadır. Grizu patlamasının sensör grubuna gelmeden vuku
bulduğu düşünüldüğünde sensörün olması gereken mesafeden uzak bir yere konulduğu
anlaşılmaktadır. Diğer bir eksiklik ise, hazırlık galerisinin uzunluğu göz önüne alınarak, galerinin
çalışma yapılan arın kısmına yakın bir noktaya sesli ve ışıklı uyarı veren gaz ölçüm cihazlarının
konulmamış olmasıdır.
Sensör grubunun yerleştirileceği konumun ve sensör sayısının, işletme şartlarına göre
ocağın çalışma yapılan bütün yerlerini kapsayacak ve metan yoğunlaşmasını gösterecek şekilde
kurulması gerekmektedir. Prensip olarak, hazırlık galerisinin ilerletilmesi esnasında sensör
gruplarının geride kalmayacak şekilde ve muhtemel bir gaz degajında aynı yerde bulunan tüm
elektrikli cihazların çalışmasını otomatik olarak durduracak bir konuma yerleştirilmesi
gerekmektedir.
Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 184. maddesinin; “Aynı hava akımından yararlanan
ayaklarda ve damar içindeki düz ve eğimli yollarda metan oranı %1.5’u, bunların bağlandığı hava
dönüş yollarında %1’i geçemez.” hükmü ve 21.02.2004 tarihinde yürürlüğe giren Yeraltı ve Yerüstü
Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Ek Bölüm C 8. 5. maddesinin;
“Sağlık ve güvenlik dokümanında belirtilmesi halinde, üretim ünitelerinden dönüş havası içinde ve
üretim yerlerindeki gazların birikebileceği yerlerde, metan gazı seviyesi sürekli olarak izlenecektir.”
hükmü gereğince, gaz gelirinin sürekli tespiti için üretim yerlerinde izleme noktaları oluşturulması
gerekmektedir.
Buna karşılık, kazanın vuku bulduğu ocakta gaz izleme sistemine bağlı sensör grubu, açılan
hazırlık galerisi ilerledikçe geride kalmış, en nihayetinde gazı algılayamayacak kadar bir mesafede
iken grizu patlaması meydana gelmiştir. Bu şekilde, çalışmanın yapıldığı alanın sensör grubundan
uzak olması metan gazının intişar ettiği andan itibaren fark edilmesini önlemektedir. Dolayısıyla,
işveren izleme noktalarını arttıracak şekilde gaz izleme sistemine ilave sensörler yerleştirmeli veya
çalışma mahallinde sesli-ışıklı ikaz veren gaz ölçüm dedektörleri kullanmalıdır. Ancak, her iki
359
durumda da kullanılacak gaz ölçüm cihazlarının üretim veya çalışma yerinden açığa çıkan gazı en
doğru ölçebilecekleri mesafelere konması gerektiği açıktır. Buna ilişkin mevzuatta bağlayıcı bir
hüküm
bulunmamakla
birlikte,
gaz
sensörlerinin
işlevini
yerine
getirebileceği
(gazı
algılayabileceği) bir mesafede olmaları gerekir. Bu mesafenin, kişiden kişiye, verilere dayalı objektif
bir kriter olmaksızın değişebilmesi, keyfilik içerdiğinden makul görülmemektedir. Keza iş güvenliği
mevzuatında, alınması gerekli tedbirlerin açık ve tartışma götürmeyen, aynı zamanda bir norm
haline dönüşen şekilde düzenlenmesi gerekmektedir.
Son olarak, 21.02.2004 tarihinde yürürlüğe giren Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde
Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği’nde; genel yükümlülükler başlığı altında çalışma yerlerinin
ve ekipmanın güvenli şekilde düzenlenmesi, kullanılması ve bakımının yapılması hususlarının
işveren tarafından hazırlanacak sağlık ve güvenlik dokümanında yer alması istenmektedir.
Mevzuatın bu yeni yaklaşımı gereği, işveren işyerinin kendine özgü işletme şartlarını ve kaza
oluşturabilecek tüm riskleri değerlendirmek ve alınacak önlemleri belirleyerek uygulamakla;
denetim elemanları ise bu önlemlerin ne derece uygun olduğunu ve tatbik edildiğini kontrol
etmekle sorumludur.
Bu açıdan kaza değerlendirildiğinde, işverenin hava analizini yapmak üzere gaz
yoğunluğunu daha iyi algılayacak bir noktaya sensörü kurması veya kör galerilerde gaz ölçümleri
için sesli ikaz cihazlarını da bulundurması gerekirdi. Ancak, ocak yöneticileri dâhil görüşülen
uzmanların, olay mahallinde kullanılacak sensör ve cihazların nereye ve nasıl yerleştireceği
konusunda tatmin edici bir görüş birliği içinde olamamaları nedeniyle mevzuatın anılan
hükümlerinde bir yönüyle eksiklik bulunduğu ve içeriğinin tam olarak doldurulamadığı
anlaşılmıştır. Bundan dolayı kazalara dair önlemlerin alınmasında yararlanılacak uygulama
kılavuzlarının oluşturulmasına ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır.
e-) Sensör Gruplarının Ayar ve Bakımları:
Mevcut sensör gruplarının gaz algılama hücrelerinin 6 aylık sürelerle değiştirilmesi ve
kalibrasyonunun en çok 2 haftada bir yapılması gerektiği belirtilmektedir. Buna rağmen, gaz
algılama
sensörleri
belirtilen
aralıklarla
kalibre
edilmemiş
veya
algılama
hücreleri
değiştirilmemiştir. Kazayı müteakiben, tedarikçi firma personeli tarafından tüm sensörler ve
algılama hücrelerinin bakım ve kalibrasyonu yapılarak işveren kuruluşa teslim edilmiştir.
Gaz sensörleri karbonmonoksit, metan ve oksijen gibi ocak gazlarını elektrokimyasal
yöntemler kullanarak ölçmektedir. Sensörlerin hassasiyetinin korunması ve ölçümün doğruluğu
için cihaz üreticileri tarafından tavsiye edilen sürelerde bakım ve ayar işlemlerinin yapılması
gerekmektedir. Bu bakım ve kalibrasyon işlemleri, işletmelerin kendi test istasyonlarında veya
tedarikçi firmalar, üniversiteler ve diğer kurum ve kuruluşlarla yapılan anlaşmalar çerçevesinde
yürütülmektedir. Söz konusu olaydan da anlaşılacağı üzere, test edilerek işletmeye alınan sistemin,
kullanımla birlikte özelliklerini ve hassasiyetini koruyup korumadığı önem arz etmektedir. Bu
360
yüzden işletmelerin, sistemin alınması ile birlikte kullanılması, operatörlerin eğitimi, periyodik
olarak cihazların bakımı, kalibrasyon ve testlerinin yapılması hususunda her türlü teknik desteği
almaları da gerekmektedir.
Madenlere yönelik iş güvenliği mevzuatında grizulu ocaklar için erken uyarı sistemlerinin
kurulması zorunluluğu getirilmiş olmasına rağmen, resmi bir istatistik olmamakla birlikte,
Türkiye’de bu sistemlerin kurulduğu işletmelerin sayısının çok az olduğu bilinmektedir. Ancak son
zamanlarda sektörde üretimin yüzeyden çok derinlerdeki rezervlere doğru yönelmesi, grizu
patlamalarının getirdiği güvenlik endişesi ve idari yaptırımlar sisteme yönelik taleplerde bundan
sonra artma olacağına işaret etmektedir. Türkiye’de erken uyarı ve gaz ölçme-izleme sistemleri
imal edilmemekte, bu ihtiyaç halen ithalatla karşılanmaktadır. İşletmelerin kararlarında belirleyici
olan husus maliyettir ve sistem tercihinde işletmelerin mali yapıları belirleyici olmaktadır. Sistemin
kurulmasından sonra ise bakım ve ayar gibi işletme maliyetlerinin yüksekliği bu sistemlerin
kullanılmasını olumsuz etkilemektedir. Dolayısıyla, güvenlik donanımının temininde maliyeti
azaltıcı teşvik ve vergi muafiyeti uygulamaları getirilmesi halinde hem sistemleri kullanan işletme
sayısının artması hem de standartlara uygun sistemlerin tedarik edilmesi sağlanabilecektir.
f-) Grizu Emniyetli Elektrik Cihazların Testleri ve Kontrolü:
Kazanın vuku bulduğu Şen Madencilik kömür işletmesinde nakliyat ünitelerinin motor ve
aksamları, aydınlatma cihazları, haberleşme üniteleri, elektrikli aygıt ve kablolar patlayıcı
ortamlarda kullanılabilir, grizu emniyetli (ex-proof) özelliktedir. Bu cihazların bakım sonrası ocakta
yeniden kullanımları halinde veya mevzuat gereği her 5 yılda bir testlerinin yapılarak grizu
emniyetli (ex-proof) özelliğinin sürüp sürmediğinin kontrol edilmesi gerekmektedir. Bununla
birlikte, yurt içinde belirtilen özel tip cihazların uluslar arası ATEX standartlarına uygunluğu, yani
grizulu ortamlarda çalışabilmesi için uluslararası kıstaslara uygun üretilip üretilmediğini test
edecek akredite bir kuruluş veya izin mercii bulunmamaktadır. Zonguldak’ta Türkiye Taş Kömürü
Kurumu’na ait bir test laboratuvarı bu alanda faaliyet göstermekte, ancak laboratuvarın
uluslararası standartlarda akredite olması çalışmaları devam ettiği için test ve sertifika hizmeti
verememektedir.
Bu açıdan kömür ocaklarında güvenli cihaz ve ürünlerin kullanılması amacıyla Türkiye Taş
Kömürü Kurumu’nun test istasyonunun uluslararası onaylanmış kuruluş olarak tescil edilmesi için
çalışmaların hızlandırılması ve ülke madenciliğine bu konuda hizmet verebilecek şekilde donanım
ve kadro yapısının güçlendirilmesi gerekmektedir.
g-) Teknik Nezaretçilik Uygulamasındaki Hatalar:
Ocaktaki çalışmaları emniyet yönünden denetleme, görülen eksiklik ve önerileri işverene
bildirme sorumluluğu bulunan teknik nezaretçilik görevini mezkûr işletmede teknik müdür
kadrosunda çalışan kişi yürütmüş olup, bu görevin gerektiği gibi yürütülmediği anlaşılmıştır.
Teknik nezaretçi tarafından tutulan rapor defterinin kazadan önceki son dört aylık (19.10.2009 –
361
22.02.2010) bölümü incelendiğinde, maden ocağı ile ilgili iş sağlığı güvenliği yönünden herhangi bir
eksiklik veya alınacak tedbirden söz edilmediği, ayrıca söz konusu tarihler arasında rapor
defterinin ilgili tarihlerdeki bölümlerinde “tahkimatta aksaklık olmadığı, havalandırmanın normal,
gaz değerlerinin emniyet sınırlarının altında olduğu” şeklinde sürekli benzer cümlelerin yazıldığı,
dolayısıyla iş güvenliği açısından risklerin ve gerekli tedbirlerin işverene bildirilmesi yönünde bir
tutum sergilenmediği tespit edilmiştir.
Esasen, o zamanki mevzuata uygun olsa da, Teknik müdür, görevi itibariyle işletmenin genel
işleyişi ve üretim yönünden idaresini üstlenmiş bulunduğundan teknik nezaretçilik görevine
atanması uygun gözükmemektedir. Çünkü bir kişinin kendi üretim faaliyetlerini teknik nezaretçi
sıfatı ile gözetime tabi tutarak, kendisi hakkında işletme üst yönetimine (sahibine) raporlaması
çelişkili bir durum ortaya çıkarmaktadır. Nitekim ilgili idare bu mahzuru fark etmiş olacak ki,
06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği ile söz konusu
uygulama kaldırılarak olumlu bir adım atılmıştır. Ancak, MİGEM tarafından teknik nezaretçi
atamaları bu yönetmeliğe uygun şekilde daha sıkı sorgulanmalı, ayrıca geçmişte yapılmış olup,
yürürlükteki mevzuata aykırı atamalar tespit edilerek hatalı uygulamaların düzeltilmesi
sağlanmalıdır.
362
C. Türkmer Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Göçük Kazası
İşyeri Hakkında Genel Bilgiler:
İşletmenin Ünvanı: Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti.
İşletmenin Adresi: Yörgüç Köyü-Tavşanlı/Kütahya
İşletme Ruhsat No - İR: 46 Sicil No:200
Sahada Görünür Rezerv: 535.000 ton (Projede beyan edilen miktar)
Damar Kalınlığı: Ortalama 2 m.
Üretilen Kömürün Kalorifik Değeri: Ortalama 4300–5000 kcal/kg
2008 yılı Fiili Gerçekleşen Üretim: 7.426 ton
Kazanın Oluş Şekli: 12.05.2010 Çarşamba günü saat 22:00 sularında ocakta bir göçük
meydana gelmiş, kaza sonucunda 2 çalışan hayatını kaybetmiştir.
Maden işyerinde son 5 yılda meydana gelen iş kazası verileri aşağıda belirtilmiştir:
Tablo 72: Türkmer Madencilik Ltd. Şti'nde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri
2
2008
13
1
5
Yaralanma
3
Ölüm
2007
Diğer
2
Patlayıcı Madde
2
KAZA SONUÇLARI
Zehirlenme
2006
Göçük
1
Grizu Patlaması
Makina ve Tezgah
Elektrik Çarpması
iş kazası sayısı
2005
Düşme
YIL
Malzeme Düşmesi
1
2
1
1
8
2
13
2009
2010
2
Toplam
21
2
5
12
3
2
1
3
18
Kaynak: SGK Kütahya İl Müdürlüğü Verileri
Maden Ocağının Ruhsat ve Mülkiyet Hakları Açısından Durumu: Yeraltı kömür
işletmesi, Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji Ltd. Şti. uhdesindeki (sorumluluğundaki) ruhsat sahasında
bulunmaktadır.
Maden sahasının işletmesi 08.06.2001 tarihinde, rödövans sözleşmesi ile Türkmer Mad. San.
ve Tic. Ltd. Şti.’ne verilmiş ve sözleşme onaylanmak üzere MİGEM’ne gönderilmiştir (EK 24/1-3:
Sözleşme ve Dilekçe). Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji Tic. Ltd. Şti.’nin 12.07.2006 tarihinde iflas etmesi
sonucu ruhsat sahibi ile rödövansçı firma arasında işletme sahası ile ilgili anlaşmazlık çıkmıştır (EK
24/4-5). MİGEM tarafından SGK Kütahya İl Müdürlüğüne gönderilen 30.01.2009 tarihli yazıda
363
maden ruhsatının halen Volkan Mad. İnş. Taah. Enj. Tic. Ltd. Şti. uhdesinde bulunduğunun
bildirilmiştir (EK: 24/4: MİGEM’nün SGK İL Müdürlüğüne yazısı).
Rödövansçı firma Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti. kömür ocağı işletmesini 30.03.2009
tarihinden itibaren Talia Madencilik firmasına devretmiştir. Söz konusu devir sözleşmesi
konusunda MİGEM’in herhangi bir müdahalesi veya bilgisi bulunmamaktadır. (Çünkü bu tür
sözleşmelerin bir ay içerisinde MİGEM’e bildirilmesi ve uygun görüş alınması zorunluluğu
03.02.2005 tarihinde yayımlanan Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği ile kaldırılmıştır. Böylece
ruhsat sahiplerinin Kanun kapsamındaki faaliyetleri ile ilişkili olarak üçüncü kişi ya da kuruluşlarla
yaptığı sözleşmeler MİGEM’in uygunluk denetiminden çıkarılmıştır. Bunun sonucunda Genel
Müdürlük artık hiçbir şekilde rödövans sözleşmeleri konusunda inisiyatif sahibi veya taraf olmayıp,
sadece tarafların talebi halinde maden siciline devir ve intikal halinde bilgilendirme amaçlı şerh
işlemleri gerçekleştirebilmektedir.)
İşletmede Kazadan Önceki Çalışma Şartları: Kömür ocağında kazanın meydana geldiği
zamana kadar yapılan madencilik faaliyetleri, kazanın aydınlatılmasına matuf adli ve idari
makamlarca yürütülen inceleme ve soruşturmalar kapsamında düzenlenen belgeler ile işletmenin
iş sağlığı ve güvenliği açısından durumu hakkında maden ocağında yapılan incelemeler sonucu elde
edilen bilgi ve belgelerin bir arada değerlendirilmesi neticesinde tespit edilen hususlar aşağıda
açıklanmıştır.
Ocağın işletmesini devir alan Talia Madencilik Ltd. Şti. tarafından ödenen işçilerin maaşı,
Aralık 2009 tarihinden sonra kesilmiş, bu nedenle işçiler işi bırakmışlardır. Çalışmalara ara
verilmesi nedeniyle yaklaşık 2 ay süre ile ocakta üretim ve tamir-tarama çalışması yapılmamış ve
bu durum tahkimatın zayıflayarak, taşıma mukavemetini yitirmelerine sebep olmuştur. Ayrıca,
+800/+735 kodları arasındaki 120 metrelik kirli hava çıkış galerisi (nefeslik) ise içe doğru kabarma
ve göçükler nedeniyle kapanma noktasına gelmiştir.
Maden ocağının daimi nezaretçiliğini 2007 yılından beri Maden Mühendisi Gökmen GÜNER
yapmaktadır. Gökmen GÜNER, Emet ilçesinde ikamet ettiği için haftanın 3–4 günü işe gelebildiğini
belirtmektedir (EK 24/6: Kaza olayına ilişkin Tavşanlı Cumhuriyet Savcılığı’nca alınan ifadeler).
Maden işçileri çoğunlukla çevre köylerde ikamet etmektedir.
İşveren tarafından ocak çalışanlarına kişisel koruyucular verilmemiştir (EK 24/8:13.05.2010
MİGEM’in Kütahya Valiliği’ne yazısı).
Ocak Planı: İşletmenin kaza tarihli imalat planı kısaca şöyledir: Ocağa giriş +804 kotundan
21º eğimle 275 metre uzunluğunda +704 kotuna inilen desandre ile sağlanmaktadır. +804 / +704
desandre sonundan sağa ileri doğru 100 metre uzunluğunda galeri ve galeriden sağa ileri doğru
yaklaşık 100 metre uzunluğunda üretim amaçlı çıkışı olmayan ayak (kör baca) oluşturulmuştur.
Kazadan önce kazılan kömür, üretim alanı olan ayak içinden konveyör ve vagon vasıtası ile ocak
dışına nakledilmektedir (EK 16: MİGEM’in 30.07.2010 tarihli Heyet Raporu).
364
Havalandırma: Ocak doğal olarak havalandırılmakta olup, çalışanların solunumu ve ocak
gazlarının tahliyesi için yeterli hava temin etmeye yardımcı mekanik havalandırma donanımı
kurulmamıştır (EK: 16/12-15: 28.01.2010 tarihli MİGEM Raporu). Maden ocağına hava, ocak ağzında
bulunan basınçlı hava tankından uzatılan 5-6 cm. çaplı plastik boru düzeneği şeklinde iptidai
vasıtalarla gönderilmiştir (EK 24/16: 14.05.2010 tarihli TKİ tahlisiye ekibine ait rapor).
Resim 15: Ocakta Havalandırma İçin de Kullanılan Kazıcı Aletin Basınçlı Hava Hortumu
Resim 16: Kazıcı Aletin (Martopikör) Çalıştırılması ve Ocak İçinin Havalandırılması İçin Kullanılan
Basınçlı Hava Tankı ve Hava Göndermeyi Sağlayan Bağlantı Borusu
Maden ocağının yerüstüne ikinci bağlantısını sağlayan ve havalandırma-kaçamak amaçlı
açılan galerinin (nefesliğin) tamir tarama yapılmadığı için daraldığı, hava ve insan giriş çıkışı için
zamanla kullanılamaz hale geldiği belirlenmiştir.
Tahkimat: Ocak tahkimatlarındaki ağaç bağlar ve direkler yeterli tamir-tarama çalışmaları
yapılmadığından yer yer kırılmış ve bozulmuştur (EK 24/ 20: ÇSGB Proje Raporu).
365
Resim 17: Ocağın +704 Kodu Ana Lağımında Kırık Ağaç Bağlar
Ocakta Kullanılan Elektrikli Donanım: Ocak içi elektrik donanımı ve kabloları, su
tulumbaları, konveyör motorları patlayıcı ortamlarda kullanılması zorunlu olan grizu emniyetli (exproof) özellikte değildir.
Ocakta Hava ve Gaz Ölçümleri: İşletmede ocak gazlarını (karbonmonoksit, metan,
hidrojensülfür, oksijen) ölçmek için mühendis ve vardiya çavuşu tarafından kullanılan 1 adet dörtlü
gaz ölçüm cihazı bulunmaktadır.
Ocakta kazı çalışmaları ve nefesliğin durumu: Kazadan sağ kurtulan işçilerin verdiği
ifadelere göre, maden ocağında baca tabir edilen düz bir galerinin sonunda kömür kazısı yapıldığı
ve kazı ile açılan boşlukların tahkimat malzemesi ile desteklenmeye çalışıldığı, havalandırmakaçamak amaçlı ( nefeslik) bir faaliyetin olmadığı anlaşılmıştır.
İşyerinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu tarafından
gerçekleştirilen denetimler:
İş müfettişleri tarafından maden ocağında iş sağlığı ve güvenliği yönünden 2007 tarihli son
genel teftişten itibaren aşağıda belirtilen teftişler ve kaza incelemeleri yapılmıştır:
Tablo 73: Maden Ocağında 2007 Tarihli Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza
İncelemeleri
Teftiş Türü
Teftiş Tarihi
Rapor Tarihi
Sonuç
Genel
17.01.2007
9.01.2007
24 noksan, derhal
Kontrol
19.03.2008
26.03.2008
3 noksan, derhal
1.Aşama
Proje Teftişi
19.06.2009
(Tutanak)
5 noksan, süre
2.Aşama
Proje Teftişi
22.01.2010
29.01.2010
2 noksan, derhal
Kaza
İncelemesi
14-17.05. 2010
31.05. 2010
%100 işveren kusuru,
İşyerinin kapatılması
Kaynak : Kütahya Bölge Çalışma Müdürlüğü Verileri
Göçük kazasının olduğu maden işyerinde, 2007 yılından bu yana iş sağlığı ve güvenliği
yönünden 4 kez denetim yapılmıştır. Kaza olayından önceki son iki denetim, proje tabanlı olup
366
sadece tahkimat ve havalandırma konuları esas alınarak iki aşamada yürütülmüştür. Bu projeli
denetimde, ölümle neticelenebilecek en önemli risk unsurları arasında havalandırma ve
tahkimat ile ilgili tespitlere yer verilmesi temel alınmıştır. Bu doğrultuda projenin amacı, iki
konuda iş kazalarının azaltılması olarak belirlenmiş, akabinde hazırlık ve uygulama aşamalarına
geçilmiştir. Hazırlık aşamasında proje ilkeleri ve stratejisinin belirlenmesi üzerinde durulmuş,
belirlenecek ilkeler doğrultusunda denetimlerin yapılması uygun görülmüş ve planlama dokümanı
düzenlenmiştir. Dokümanda; projede uyulması gereken yol ve yöntemlerin yeterli seviyede
belirleneceği ifade edilmektedir.
Denetimlerde strateji olarak;
-Tavan, ayna ve yan kayaçlardan düşen parçalar,
-Tavan boşalmaları ve göçük,
-Hava ölçüm istasyonları, hava ölçümleri,
-Gaz ölçüm cihazları,
-Tüm yeraltı çalışmalarında çift yol zorunluluğu,
-Denetim ve gözetim
hususlarının dikkate alınması istenmiştir.
İlk aşama denetim 19.06.2009 tarihinde yapılmış, ikinci aşama denetim 22.01.2010
tarihinde tamamlanmıştır (EK 24/18: ÇSGB Proje Raporu).
İşyerinde birinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır:
1- Nefeslik hava geçişine izin vermekte, ancak insan geçişi için kesit daralmıştır.
2-Tahkimatta yer yer kırılan, bozulan bağlar ve eksiklikler vardır.
3-Desandrede tutamak ve basamak yoktur.
4-Havalandırma planı hazırlanmamıştır.
5- İş talimatları hazırlanmamıştır.
Denetim sonunda tespit edilen bu noksanlıkların yazılı olduğu tespit tutanağı, mahallinde
düzenlenen bir üst yazı ile şirket ortağına bildirilmiştir. 19.06.2006 tarihli bildirimde; “denetimde
tespit edilen noksanlıkların en kısa sürede giderilmesi gerektiği, Kasım 2009 tarihinde yapılacak
İnceleme (Kontrol) denetiminde giderilmediğinin tespiti halinde yasal işlem yapılacağı” hususları
belirtilmiştir (EK 24/26-27: 19.06.2009 tarihli Tespit Tutanağı ve Bildirim).
Söz konusu projeli denetimin birinci aşamasında tespit edilen maden ocağının yeryüzüne
ikinci yol bağlantı kesitinin insan geçişine izin vermeyecek kadar daraldığı, galerilerde tahkimatta
yer yer kırılmaların olduğu ve tahkimatın sağlam yapılmadığı hususları iş sağlığı ve güvenliği
bakımından tehlikeli durumlara yol açabilecek birincil derece noksanlıklardır.
Yürütülen projeli denetimlerin birinci aşamasında eksikliklere dair tutanak doğrudan iş
müfettişlerince işverene tebliğ edilmiş, ikinci aşamasını müteakip ise her iki denetimi içerecek
şekilde rapor yazılması öngörülmüştür. Maden ocaklarının denetiminde ilk kez başlatılan bu
367
uygulama ile rapor yazımı ve işverene tebliğinden kaynaklanan süre kaybının önlenmesi ve
işverene doğrudan bilgi verilerek noksanlıkların en kısa sürede tamamlatılması amaçlanmıştır.
Tebligatta denetimin ikinci aşamasının 2009 yılı Kasım ayında yapılacağı belirtilmiş,
ancak işyeri 22.01.2010 tarihinde denetlenebilmiştir. Aralık ayından itibaren işçiler ücretlerini
alamadıkları gerekçesiyle işi bırakmış ve ocak faaliyetleri durma noktasına gelmiştir. Bu nedenle
ikinci aşama denetim, ocakta yetersiz tahkimat malzemesi kullanıldığı, kullanılan malzemenin
ezilme sebebi ile bozulduğu ve galeri kesitlerinin daraldığı bir döneme tekabül etmiştir.
İşyerinin ikinci aşama teftişi 22.01.2010 tarihinde gerçekleştirilmiş ve 29.01.2010 tarihinde
denetim raporu yazılarak İş Teftiş Ankara Grup Başkanlığına teslim edilmiştir. Raporun Grup
Başkanlığından çıkış tarihi 11.02.2010, Kütahya Bölge Çalışma Müdürlüğüne giriş tarihi 15.02.2010,
ilgili Bölge Müdürlüğünde ön yazının yazılarak rapor sonucunun işveren kuruluşa gönderiliş tarihi
17.02.2010, işveren adına şirket yetkilisi tarafından tebligatın teslim alınış tarihi 23.02.2010’dur.
Raporun yazımından tebligatın işverene ulaşmasına kadar 1 ay zaman geçmiştir.
İşyerinde ikinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır:
1- Üretime ara verilmiş olması dolayısıyla nefeslik bağlantısında kabarma sebebiyle
daralma olmuştur.
2- Tahkimatta yer yer kırılan, bozulan bağlar vardır.
İşyerinde proje kapsamında yapılan her iki denetimde de noksanlıkları gidermesi için
işyerine süre verilmesi yoluna gidilmiştir. Her ne kadar ‘acil durumlarda ikinci aşama denetim
sonucunda
işin
durdurulması
veya
işyerinin kapatılması
işlemlerini
izleyecek
şekilde
raporlandırma yapılabileceği’ belirtilmiş olsa da, denetimlerin çoğunlukla noksanlıkların süre
verilerek giderilmesi şeklinde sonuçlandırıldığı anlaşılmaktadır.
Söz konusu projeli denetimde, ölümle neticelenebilecek en önemli risk unsurları arasında
havalandırma ve tahkimat ile ilgili tespitlere yer verilmesi temel alınmıştır. İşyerinde
gerçekleştirilen 1. aşama projeli denetimde “nefeslik bağlantısında kabarma sebebiyle daralma
olduğu ve tahkimatta yer yer kırılan, bozulan bağlar bulunduğu” şeklinde, “projeli denetimde
odaklanılan iki önemli konuda” eksiklik tespit edilmiş, her ân kazaya yol açma potansiyeli
barındıran bu noksanlıklarla ilgili olarak “2009 Kasım ayında yapılacak inceleme (kontrol)
teftişinde giderilmediğinin tespiti halinde işyerinde İş Kanununun ilgili maddeleri gereğince
yasal işlem yapılacağı” belirtilerek süre verilmiştir. 2. aşama projeli denetimde de aynı temel iki
noksanlığın giderilmediği tespit edilmiş, ancak buna rağmen herhangi bir yasal işlem yapılmamış ve
yeniden ‘belirtilen iki eksikliğin derhal giderilmesi’ istenmiştir. Burada denetimi yapan müfettişçe
“Üretime ara verilmiş olması dolayısıyla nefeslik bağlantısında kabarma sebebiyle daralma olmuştur.”
şeklinde tespitte bulunulmuştur. Bu temel noksanlıklara rağmen 2. aşama teftiş sonunda da söz
konusu işletmeye hiç bir müeyyide uygulanmamış, faaliyetine devam etmesine izin verilmiş ve bir
müddet sonra da mevzubahis kaza vuku bulmuştur.
368
Söz konusu maden ocağının denetimi ile ilgili olarak, denetimi yapan müfettişler ve işveren
vekilince müştereken imzalanan tutanakta, “teftiş tarihi itibariyle işyerinde 78 işçinin çalıştığı”
belirtilmektedir. 78 işçinin çalıştığı bir maden ocağında “üretime ara verildiğinden” söz edilmesi
tutarlı görülmemektedir.
Bir başka husus, proje tabanlı teftişin hem 1. aşamasında hem de 2. aşamasında ocakta gaz
ölçümü yapılıp yapılmadığı, gaz ölçümü yapılan cihazların var olup olmadığı ve bu cihazların
sağlıklı ölçüm yapıp yapamadığı hususlarına yer verilmemiş olmasıdır. Oysa projeli teftişin iki ana
konusundan biri havalandırma ile ilgili hususlardır ve ocakta gaz ölçümü yapılıp yapılmadığına
ilişkin hususlar havalandırma ile doğrudan ilişkilidir.
Ayrıca, mevzubahis kazaya ilişkin Kaza İnceleme Raporu incelendiğinde; “Tespit Edilen
Hususlar Başlığı” altında;
“5.Bacanın nefeslik bağlantısı yoktur. Havalandırma yapılmamaktadır. Çalışanlar havalı
kazıcılardan çıkan havayı kullanmaktadırlar.
6.Ocakta ağaç tahkimat yapılmaktadır. Kurtarma ekibinin çalışmaları sırasında ocak
içerisinde yeterli tahkimatın yapılmamış olduğunun görüldüğü ve buralara ilave tahkimatın yapıldığı,
yeterli tahkimat malzemesinin de bulunmadığı kazaya ilişkin olarak hazırlanan bilgi notunda
belirtilmiştir.
…
8. Raporun II. Bölüm: Dosya durumu: başlıklı bölümünde belirtilen ve Bakanlığımızca yapılan
denetimlerden sonra, 05.03.2010 tarihinde Kütahya Valiliği tarafından yaptırılan kontrolde nefesliğin
olmadığı ve nefeslik açılmadan üretim yapılmaması gerektiği hususları işveren vekiline bildirilmiştir.”
hususlarının tespit edildiği görülmektedir.
Kazadan bir yıl önce yapılan projeli denetimin 1. aşaması sonucunda belirtilen temel
eksikliklerin, projeli denetimin 2. aşamasında da aynen tespit edildiği, bundan sonra Kütahya
Valiliğince yapılan denetimde de benzer noksanlıkların belirlenerek işverene ve ilgili mercilere
(MİGEM, Çalışma Bölge Müdürlüğü) bildirildiği, ancak bütün bunlara rağmen ocaktaki -iş sağlığı ve
güvenliği yönünden kaza riski barındıran- temel noksanlıklar giderilmeden ocağın faaliyetini
sürdürdüğü, ocakta 2 kişinin öldüğü kazanın meydana geldiği, kazadan sonra yapılan kaza
incelemesinde de kazanın -daha önceki müteaddit denetimlerde tespit edilen- temel
noksanlıklardan kaynaklandığı anlaşılmıştır. Yani kazaya neden olan tahkimat bozukluğu son bir
yıldır İdarenin bilgisi dahilinde olup, defalarca tespit edilmiş, ancak ocağın bu şekilde faaliyetine
devam etmesine izin verilmiş ve neticede tahkimat bozukluğu kaynaklı bir kaza meydana gelmiştir.
Bir başka husus, 1, ve 2. aşama projeli teftişler ile kazadan sonraki kaza incelemesinin aynı
denetim elemanlarınca yapılmasıdır. Bu uygulamanın denetimin etkinliği bakımından isabetli
olmadığı, farklı bakış açılarından da faydalanmak yönünden kaza incelemesinin farklı kişilerin de
katılımı ile yapılmasının daha uygun olacağı değerlendirilmektedir.
369
MİGEM’in maden ocağında son 5 yılda yapmış olduğu denetimler
Anılan maden işletmesi, MİGEM tarafından 2001, 2006 ve 2009 yıllarında denetlenmiştir.
Ayrıca, söz konusu kaza ile ilgili olarak kaza incelemesi de yapılmıştır.
2006 Yılında Yapılan Denetim: Maden ocağı, 2001 yılını müteakip 28.05.2006 tarihinde
mahallinde tetkik edilmiş, tespit edilen hususlar 06.06.2006 tarihli rapora bağlanarak 20.06.2006
tarih ve 205071 sayılı yazı ile ruhsat sahibi Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji ve Tic. Ltd. Şti.’nin
Ankara’daki adresine tebliğ edilmiştir. Yazıda; ‘Nefeslik olarak sürülen galeride oluşan göçük açma
faaliyetleri bitirilmeden üretimin devam ettiği ve ocakta metan gazı ölçüm aletinin bulunmadığı,
yazının tebliğ edildiği tarihten itibaren altı aylık süre içerisinde nefesliğin açılarak ölçüm cihazının
temin edilmesi ve bundan sonra üretim faaliyetlerine başlanması ve konu ile ilgili Genel Müdürlüğe
bilgi verilmesi’ istenilerek, aksi takdirde ilgili Kanun maddesi uyarınca sahadaki faaliyetlerin
durdurulacağı” belirtilmektedir.
06.06.2006 tarihli Mahallinde Tetkik ve İnceleme Raporu incelendiğinde;
a-) Raporun maden ocağındaki durumu yansıtması bakımından çok titiz davranılmadığı,
raporun yazımında bazı çelişkiler bulunduğu, bazı hususların ilgili belgenin görülmesi veya maddi
durumun yerinde incelenmesi suretiyle değil beyan üzerine tespit edildiği anlaşılmıştır.
Örneğin, ÇED ile ilgili belge görülmemiş, beyan üzerine form doldurulmuştur. Yine ocakta
patlatma yapılmadığı da beyan üzerine yapılan bir tespittir.
Denetim elemanı bu hususları beyan üzerine değil, ilgili belgenin ibrazını isteyerek ve
ocakta patlatma yapılıp yapılmadığını patlatma yapılabilecek kısımları görerek tespit etmelidir.
Benzer şekilde, mahallinde tetkik tutanağında “Sahadaki madencilik faaliyetlerinin proje ve
faaliyet raporunda beyan edildiği şekilde yapıldığı” ifade edilmekle birlikte, “Nefeslik olarak
kullanılan desandredeki göçük açma faaliyetinin bir an önce bitirilmesi (desandredeki göçük
açıldıktan sonra üretim faaliyetlerine devam edilmesi) gerektiği” tespitine de yer verilmektedir.
Nefesliğin açık olmadığı bir ocakta “madencilik faaliyetlerinin projede belirtildiği şekilde
yapıldığının” ifade edilmesi doğru görünmemektedir.
Raporda; “Teknik Nezaretçi rapor defterine genel ifadelerin yanı sıra tespit edilen eksikliklerin
de yazılması ve bir sonraki raporda bu eksikliklerin giderilip giderilmediğinin belirtilmesi” gerektiği
tespitine yer verilmiştir. Oysa aynı mahallinde tetkik tutanağında Teknik Nezaretçi defterinin
düzenli tutulduğu belirtilmektedir. Teknik Nezaretçi rapor defterine genel ifadelerin yanı sıra tespit
edilen eksikliklerin de yazılması ve bir sonraki raporda bu eksikliklerin giderilip giderilmediğinin
belirtilmesi gerektiği tespitinin yapılmış olması, bu görevin gereğince yerine getirilmediğini ortaya
koymaktadır.
Raporda gözlemlenen bir diğer husus ise, Raporda yapılan diğer bazı tespitlerle çelişki
oluşturacak biçimde “Ocakta emniyet açısından tehlikeli bir durum olup olmadığı” şeklindeki
370
soruya “Hayır” cevabının işaretlenmiş olmasıdır. Raporun bu kısmı, ruhsat sahibine yapılan
bildirim ile de çelişkili görünmektedir.
b-) Mahalli tetkik raporunda ocaktaki elektrikli aletlerin AlSz olup olmadığı konusuna
temas edilmediği görülmektedir. Şüphesiz, bir maden ocağı mahallen tetkik raporunda hem işletme
projesi hem de iş sağlığı ve güvenliği bakımından önemli olan bu hususun eksik bırakılmasının
ciddi bir hata olarak değerlendirilmesi gerekmektedir.
c-) 2006 yılı mahallinde tetkik raporunda “Nefeslik olarak kullanılan desandredeki göçük
açma faaliyetleri bitirilmeden üretimin devam ettiği ve ocakta metan gazı ölçüm cihazının
bulunmadığı” tespiti yapılmaktadır.
Bu rapora istinaden MİGEM tarafından işletmeciye yazılan yazıda; “..Yapılan tetkik sonucu;
Nefeslik olarak kullanılan desandredeki göçük açma faaliyetleri bitirilmeden üretimin devam ettiği ve
ocakta metan gazı ölçüm cihazının bulunmadığı tespit edilmiş olup, bu eksikliklerin işçi sağlığı ve iş
güvenliği yönünden tehlike arz ettiği,
Yazımızın tarafınıza tebliğ edildiği tarihten itibaren 6 aylık süre içerisinde ocaktaki nefeslik
açma faaliyetinin bitirilmesi ve metan gazı ölçüm aletinin sürekli ocakta bulundurulması, bundan
sonra üretim faaliyetlerine başlanması ve konu ile ilgili Genel Müdürlüğe bildirilmesi gerekmektedir.
Aksi takdirde Maden Kanununun 29. maddesi kapsamında teminatınız irat kaydedilerek sahadaki
faaliyetleriniz durdurulacaktır.” denilmektedir.
MİGEM’in bu yazısı ile “bu eksikliklerin işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden tehlike arz ettiği”
belirtilmekte ve “bu yazının tebliğ edildiği tarihten itibaren 6 aylık süre içerisinde eksikliklerin
giderilmesi ve konu ile ilgili MİGEM’e bilgi verilmesi istenmekte, aksi takdirde Maden Kanunu’nun 29.
maddesi
kapsamında
teminatın
irat
kaydedilerek
sahadaki
faaliyetlerin
durdurulacağı”
bildirilmektedir.
Ancak MİGEM yetkililerinin tevdi ettiği konu ile ilgili dosyanın incelenmesi sonucunda; 6 ay
sonra ne MİGEM’in kontrol denetimi yaptığına, ne de ruhsat sahibinin buna ilişkin bildirim
yaptığına dair bir belgeye rastlanamamıştır.
Ayrıca, tespit edilen eksiklikler iş sağlığı ve güvenliği yönünden tehlike arz ediyor ise, 6 ay
süre verilmesi, işçilerin bu tehlikeli şartlar altında, bu tehlikeli şartların doğurabileceği ölüm ve
maluliyet gibi sonuçlara maruz kalma ihtimali ile çalışmaya devam etmesine göz yummak demektir.
Oysa kazanın ne zaman olacağı belli değildir, her an olabilir.
Ayrıca, bu ocağı rödövansçı işletmektedir ama tebliğat ruhsat sahibine yapılmaktadır.
Sahanın ruhsat sahibi başka adreste ikamet ettiğinden ocağı fiilen işletenin tebliğatı görmemiş
olması da muhtemeldir. Bu da çözüm bulunması gereken ayrı sorundur.
2009 ve 2010 Yıllarında Yapılan Denetimler: Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti - Kömür
İşletmesi unvanlı işyerinde 18-21.12.2009 tarihinde MİGEM denetim heyeti tarafından maden
ocağında tetkik yapılmış, akabinde heyet üyeleri ve şirket ortağı Cengiz Han CANSABUNCU ile
371
birlikte tutanak tanzim edilmiştir. Tutanakta, faaliyetler ile ilgili kısa bilgiler bulunmakta olup mali
evrakların incelendiği ve ayrıntıların raporda belirtileceği, teknik nezaretçi defterinin görülemediği,
imalat haritası, havalandırma planı, yönergeler vb. gibi eksikliklerin 7 işgünü içinde Heyet’e ibraz
edilmesi ve son olarak ocakta tespit edilen diğer eksikliklerin raporda ayrıntılı olarak belirtileceği
bildirilmiştir (EK 24/38: Tespit tutanağı).
Bu ifadelerin dışında, tutanakta; iş sağlığı ve güvenliği yönünden maden ocağında tespit
edilen herhangi bir tehlikeden söz edilmemektedir. Buna karşılık, tetkik heyetinin, işveren veya
vekilinin hazır olduğu ortamda iş sağlığı ve güvenliği yönünden deklare etmediği eksiklikleri, daha
sonra rapor ile gönderileceğini ifade etmesi altı çizilmesi gereken önemli bir usul hatasıdır. Çünkü
tutanak, denetim elemanlarının gözlem ve tespitlerine dayalı olarak tanzim edilir ve denetim
elemanı bu tespitlere göre rapor düzenler. Ayrıca, denetim esnasında tutulan tespit tutanakları
idari ve adli merciler nezdinde hukuki bir kanıt niteliği taşıdığından tutanakta belirtilmeyen
hususlara dayanılarak rapor düzenlenmesi ve/veya işlem yapılmasının istenmesi hukuken sorun
doğurabilecek bir işlemdir.
18-21.12.2009 tarihinde bu bölgedeki ocaklarda yapılan denetime istinaden 28.01.2010
tarihli düzenlenen tetkik ve değerlendirme raporunda iş sağlığı ve güvenliği yönünden görülen
eksiklikler önem ve konularına göre düzenlenerek aşağıda belirtilmiştir:
“Faaliyetler ile ilgili eksiklikler:
-Ocakta daimi nezaretçi 31.05.2007 tarihinde atanmıştır. Ancak, 20.04.2007 tarihinde istifa
eden teknik nezaretçi yerine atama yapılmamış ve denetim heyetine Teknik Nezaretçi Defteri ibraz
edilememiştir.
- Ocakta +704 nefeslik bacada tarama çalışması yapılmakta olup, havalandırma sistemi
kurulmamıştır. +704 sol ayak (ayak boyu 10 m.) baş tarafı kapalı olup basınçlı hava ile
havalandırılmakta, ayak içinde yapılan ölçümlerde CH4 (Metan) %0, CO (Karbonmonoksit) ise 8 ppm
ölçülmüştür. Baş tarafı açılmadan çalışma yapılmaması gerekmektedir.
-Üretim faaliyetlerine -yukarıda tespit edilen noksanlıklarla birlikte- devam edilmektedir.
-İş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturulmamıştır.
-Ocakta kullanılan elektrik tesisatı ve elektrik motorları alevsızdırmaz değildir.
- Desandre dibinde karakol düzeneği yoktur.
-Ocak sahası veya 50 km yarıçapında yakın bir yerde tahlisiye (kurtarma) istasyonu
bulunmamakta olup anlaşma yapılan bir başka kurum da mevcut değildir.”
28.01.2010 tarihli tetkik ve değerlendirme raporuna göre belgeler ile ilgili eksiklikler
şunlardır:
“-Yeraltı ocağı ile ilgili acil kaçış planı yoktur.
-Havalandırma planında hava ölçüm istasyonu ve geçen hava miktarının gösterilmesi
gerekmektedir, bu yapılmamıştır.
372
-GSM kapsamında işyeri açma ve çalışma ruhsatına dosyasında rastlanmamıştır.
- Noter tasdikli tahkimat defteri tutulmamaktadır.
- İş sağlığı ve güvenliği kurulu defteri mevcut değildir.”
Burada dikkat çekici nokta, MİGEM heyetince hazırlanan bu raporda –daha sonra
meydana gelen kazanın da ana sebebi olan- tahkimatın durumu ve yeterli olup olmadığı ile
ilgili konulardan söz edilmemesi, raporun bu yönden ciddi bir eksiklikle malul
bulunmasıdır. MİGEM denetleme heyeti bir takım defterlerden ve “Noter tasdikli tahkimat
defterinin tutulmadığından” dahi raporda bahsetmekte, ama asıl konu olan tahkimatın durumu ve
yeterli olup olmadığından söz etmemektedir. Oysa, ÇSGB iş müfettişlerince yapılan proje tabanlı
denetimin hem 1. hem de 2. aşamasındaki denetimlerde tahkimatın bozuk ve yetersiz olduğu
vurgulanmıştır ve üstelik proje tabanlı 2. denetim ile MİGEM tarafından yapılan denetim birbirine
çok yakın tarihlerde gerçekleştirilmiştir. Bu durum, MİGEM heyetince eksik denetim yapıldığını
göstermektedir.
Ocakta teknik nezaretçi istihdam edilmediği halde Raporun sonuç kısmında bu hususa
temas edilmemektedir. Ayrıca, havalandırma sistemi kurulmadığı ve baş tarafı (nefeslik
kastedilerek) açılmadan çalışma yapılmaması gerektiği belirtilmiş olup aynı tespitlerin 2006
yılındaki tetkikte de bulunduğu ve ruhsat sahibine bildirildiği, bu tetkiklerin sonucunda Maden
Kanunu’nun üretimi durdurma ile ilgili hükümlerinin uygulanmamış olduğu anlaşılmaktadır. Bu
konularda ileride izah edileceği gibi kaza meydana geldikten sonra işlem yapılmıştır. Yani
mevzuatın uygulanması için kazanın vuku bulması beklenmiştir.
Raporun son kısmında işletmenin mali yükümlülükleri ile ilgili bilgilere yer verilmiştir.
MİGEM’den denetim sonuçları ile ilgili icrai işlem yapılmasına dair onayın çıkması, incelemeyle ilgili
konularda şube müdürlüklerinden görüş yazılarının alınması sürecinin uzunluğu nedeniyle
kazadan sonra gerçekleşebilmiş; 18-21.12.2009 tarihinde ocak mahallinde tetkik neticesinde
hazırlanan 28.01.2010 tarihli Mahallinde İnceleme ve Tetkik Raporu, söz konusu ocakta meydana
gelen kazadan bir gün sonra, 13.05.2010 tarihinde Genel Müdürlük onayına sunulmuş ve
onaylanmıştır.
13.05.2010 tarihli söz konusu onay yazısında;
“Ocakta kullanılan elektrik tesisatı ve elektrikli motorların Alsz özellikte olmadığı, desandre
dibinde karakol tertibatının bulunmaması, acil kaçış planının olmaması nedeniyle emniyet açısından
tehlikeli durumların olduğu, teknik nezaretçi defterinin ibraz edilmediği…,
20.06.2006 tarih ve 205071 sayılı yazıda belirtilen eksikliklerin giderilmemiş olması, ocakta
+704 nefeslik bacada havalandırma sistemi kurulmadan tarama çalışması yapılması, ocak
çalışanlarında kişisel koruyucuların bulunmaması, Ocakta kullanılan elektrik tesisatı ve elektrikli
motorlarının Alsz özellikte olmadığı, desandre dibinde karakol tertibatının bulunmaması, acil kaçış
planının olmaması nedeniyle emniyet açısından tehlikeli durumların olduğu..
373
Hususları tespit edildiğinden, işletme ruhsat teminatının irad kaydedilerek sahada iş sağlığı ve
güvenliği faaliyetleri dışındaki faaliyetlerin durdurulması, … GSM kapsamında işyeri açma ve çalışma
ruhsatı alıncaya kadar faaliyetlere izin verilmemesi yönünde Kütahya Valiliğine yazı yazılması…”
onaya bağlanmış ve Kütahya Valiliğine bu içerikteki 13.05.2010 tarih ve 205043 sayılı yazı ile “..
işletmedeki can ve mal güvenliği açısından tehlikeli durumlar giderilinceye, iş sağlığı ve güvenliği
kapsamında gerekli güvenlik önlemleri ile ilgili eksiklikler tamamlanıncaya kadar sahadaki üretim
faaliyetlerinin durdurulması (ocakta hazırlık ve tamir-tarama çalışmaları dışında üretim
yapılmaması)” istenilmiştir (EK 24/8: Kütahya Valiliği’ne gönderilen 13.05.2010 /205043 tarih sayılı yazı).
İnceleme ile ilgili olarak ruhsat sahibi Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji Tic. Ltd. Şti.’ne Genel
Müdürlük tarafından 29.07.2010 tarihli “Eksiklik ve Uyarı” konulu bir yazı gönderilerek “Ocaktaki
faaliyetlerin durdurulması için Kütahya Valiliği’ne yazı yazıldığı bilgisi verilmektedir. Söz konusu
yazıda ilgi tutulan tetkik tarihi 06–09.05.2010 olarak belirtilmiş olup verilen tarih kazadan önceki
hafta sonuna işaret etmekte, bu tarihte adı geçen madenin tetkikine ilişkin bir bilgi ise işyeri
dosyasında bulunmamaktadır (EK 16/39: MİGEM tarafından Ruhsat sahibine yazılan yazı).
Kütahya Valiliğince Yapılan Denetim
Kütahya Valiliğince Vali Yardımcısının koordinatörlüğünde teşkil edilen, Garp Linyitleri
İşletmesi ve Seyitömer Linyitleri İşletmesinde görevli iş güvenliği uzmanlarından oluşan Maden
Ocakları Denetleme Komisyonu tarafından il genelinde faaliyet gösteren tüm yeraltı maden
işletmeleri ile birlikte 05.03.2010 tarihinde Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti. Kömür İşletmesinde
de denetim gerçekleştirilmiştir.
Komisyonun maden ocağında gerçekleştirdiği inceleme sonucunda; nefeslikte kabarmadan
dolayı havanın az geçtiği, vantilatörle havalandırma yapılması, gaz ölçüm cihazının oksijeni ölçmediği
ve oksijen ölçüm cihazı alınarak dikkatle takip edilmesi, daimi nezaretçinin madenin başında
bulunması, işçilere iş güvenliği ve mesleki eğitim verilmesi gerektiği belirtilerek, sayılan eksiklikler
giderilmeden üretime başlanmaması istenilmiştir. Heyet tarafından düzenlenen denetim formu
işveren adına yetkili Vehbi CANSABUNCU’ya tebliğ edilmiştir (EK 24/40-42: 05.03.2010 tarihli denetim
formu). Denetim sonucunda Komisyonun hazırladığı rapor, Kütahya Valiliği tarafından ÇSGB
Kütahya Bölge Çalışma Müdürlüğüne ve Enerji Bakanlığı Maden İşleri Genel Müdürlüğüne
gönderilmiştir (EK 24/43-59: Kütahya Valiliği Ruhsat ve Denetim Müdürlüğü’nün 09.03.2010 tarihli yazıları).
Ancak, Kütahya Valiliğinin söz konusu yazısı üzerine MİGEM tarafından söz konusu kaza
öncesinde herhangi bir işlem yapıldığına dair bir bilgi ve belgeye rastlanamamıştır. Yani Kütahya
Valiliğinin uyarısı MİGEM tarafından dikkate alınmamıştır.
Valilik Denetim Komisyonu raporunun Tavşanlı Kaymakamlığına iletilmesi üzerine
Kaymakamlıkça söz konusu sahada “kömür üretimi yapılmaması, sadece nefeslik (havalandırma
galerisi) genişletme çalışması yapılması” hususunda İlçe Jandarma Komutanlığına 09.03.2010 tarih
374
ve 630 sayılı yazı ile talimat verilmiştir (EK 24/60: Tavşanlı Kaymakamlığı’nın İlçe Jandarma
Komutanlığına 09.03.2010 tarihli yazısı).
Kazanın Oluşu ve Arama-Kurtarma faaliyetleri
Olay günü (12 Mayıs 2010 tarihinde) 16:00-24:00 vardiyasında ocağa giren işçiler ekip
halinde çalışmaya başlamışlardır. Vardiyada görevli ekiplerden biri, kömür galerisinin tahkimi için
direk vurmakta, diğer ekip ise galerinin ilerisinde kömür kazısı yaparak bant konveyörü
doldurmaktadır. Saat 22:00 sularına kadar yaklaşık 20 vagon kömür ocak dışına çıkarılmıştır.
İşçilerden Süleyman KOÇ ve Ali Osman OKTAY galerinin son derece alçaldığı yerin bitişiğinde
kömür ve taşlık malzemeyi kazıp konveyöre atarlarken tavan aniden göçmüş ve işçilerden biri
tamamen diğeri ise kısmen göçük altında kalmışlardır. İlk anda olay yerinin çok yakınında olan
diğer işçiler çıkış istikametine doğru yönelmişler, ancak tekrar geri dönerek kazalı işçilere yardım
ve müdahale etmeye çalışmışlardır. Bu esnada, göçük altında kalan işçinin vefat ettiği, diğerinin ise
yaralı olduğu anlaşılmış ve durum hemen ocak dışına bildirilmiştir. Kaza olayının Tavşanlı
Kaymakamlığı’na ve akabinde TKİ Garp Linyitleri İşletmesine bildirilmesi ile 4 mühendis ve 22
işçiden oluşan kurtarma ekibi maden ocağında çalışmalara başlamışlardır. Bu çalışmalar sonucunda
13 Mayıs saat 03:00 sularında Süleyman KOÇ, 14 Mayıs saat 04:00’de Ali Osman OKTAY ölü olarak
ocaktan çıkarılmıştır. Kurtarma ekipleri, Ali Osman OKTAY’a ulaşmak için tavanın 70 cm’ye kadar
alçaldığı galeride oluşan göçüğü temizlemek ve arkasından tahkimatını yapmak suretiyle güçlükle
çalışmıştır. 13 Mayıs günü saat 13:00’de elektrik kesintisinden ötürü havalandırma durduğu için
ekipler ocak dışına çıkarılmış, getirilen jeneratör yardımıyla çalıştırılan kompresörle ocağa hava
basılmıştır. Ocağın ikinci çıkış bağlantısının olmaması nedeniyle çalışmalar esnasında yeni
basınçların oluşturabileceği göçük riskine karşı ilave tahkimatların yapılması zorunlu olmuştur.
Tahkimat malzemelerinin ocağa nakli, galeri kesitlerinin dar olması nedeniyle güçlükle
yapılabilmiş, kurtarma ekipleri nöbetleşe çalışarak göçük altındaki işçiye ulaşabilmişlerdir (EK
24/16: TKİ Kurtarma Ekibi görevlisine ait bilgi notu).
Göçüğün meydana geldiği baca tabir edilen kısım maden ocağının en sonunda
bulunmaktadır. Bacanın ilk sürülmeye başlamasından sonra işçilerin işi bırakmaları nedeniyle
yaklaşık iki ay tamir-bakım yapılamadığından galeri kesitleri içe doğru oluşan baskı sonucu oldukça
daralmıştır. Hatta daha önce bacanın 15. metresi civarında göçme olması sebebiyle bu kısmın
güçlendirilmesi için domuzdamı şeklinde tahkimat kurulmuştur. Bu çalışmalar ile bacanın göçükten
temizlenerek üretim için ayak oluşturulması amaçlanmıştır.
375
Şekil 33: Maden Ocağının Olay Yeri Görünümü
Olay ile ilgili yapılan incelemeler ve alınan ifadeler değerlendirildiğinde göçüğün meydana
gelme sebebinin kazı

Tam metin

Transkript

Benzer belgeler

Güneşi Taşıyoruz! - TÜRKİYE RESMİ SEKTÖR İNŞAAT

SL GRANITEX

İş Sağlığı ve Güvenliği Kısa Film Yarışması

Avustralya`da Madencilik ve Metal Kazanımı (Mining and Metal

Resimli Madencilik Terimleri Sözlüğü - Đ

9 - Gislab

Bilişim Suçları Hakkında

CV - Kemerburgaz Üniversitesi

Fore Kazık İşleri Talimatı

Dergiyi pdf formatında okumak için tıklayın