Fârâbî`de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine

tabula rasa felsefe&teoloji,
(Print) Yıl:9 Sayı: 27 Eylül-Aralık 2009
(Online) Yıl: 1 Sayı:1 Eylül-Aralık 2014
FÂRÂBÎ’DE KENT VE FELSEFÎ DÜŞÜNCENİN GELİŞİMİ ÜZERİNE
Fazıl Karahan
∗
Özet
Kent ve millet insanların bilinç temelinde ortaklaşa geliştirdikleri yapılardır. Her
bilinçli eylemin mutlaka bir gayesi vardır. Gayesi olan her eylem bir çıkarı gözetir. İnsan için
en yüksek çıkar nihai mutluluktur. Nihai mutluluğu elde etmenin yolu teorik, iradî, ahlâkî ve
pratik erdemleri elde etmekten geçer. Bu erdemlerin kazanıldığı ölçüde mutluluk olur. İnsan
iradesi var olanlara yönelerek Mantık, Metot, Matematik, Doğa, İlâhiyat ve İnsan hakkında
eğitim, öğretim, araştırma ve düşünme yoluyla salt bilgi edinerek olgunlaştığı gibi; İffet,
zenginlik gibi değerler ve kültür dünyası türünden salt iradi varlıklar ortaya koyarak da
olgunlaşır. Bu ikincilerin nitelikleri zamana, millete, mekâna göre değişir. Bunları Beşeri
bilimler veya Fârâbî’nin deyimiyle İnsan ilmi, Siyasi ilim, Medenî bilimler araştırır. Milletler,
kentler ve insanlar için ortak olan en güzel, en iyi, en faydalı, en faziletli olanı keşfetmeyi
sağlayan kuvvet düşünme kuvvetidir. Güzel, İyi, faydalı ve faziletli olanı belirleyen ise
gayedir. İnsanın bu hayatı ve ahiret hayatı olmak üzere iki hayatı vardır. Erdemli kent,
sakinlerinin varlıklarının devamları, geçimleri ve korunmaları için en mükemmelini her iki
dünya için başarabildiği şehirdir.
Kentlerdeki yönetim ve organizasyon buna göre
düzenlenmelidir. Felsefî düşüncenin gelişimiyle kentlerin gelişimi birbirini destekler. Bu tarih
boyunca böyle olmuştur. Eğitim, öğretim, araştırma ile nazari, fikri, amelî ve ahlâkî erdemlerde
yetkinleşmek kentler ve felsefenin idealidir. Siyaset ilmi ve bütün ilimlerde “En Yüksek İyi”
en yüksek gaye olarak seçilmediği sürece, gerçek hikmetle gerçek siyaset yapılmadığı sürece,
yaşamlar buna göre düzenlenmediği sürece insanlar, kentler ve milletler gerçek huzura, barışa
ve gerçek mutluluğa ulaşamayacaklardır. Ancak geçici mutluluklarla avunacaklar ve geçici
hevesler uğruna hayatlarını harcayacaklar, savaşıp duracaklardır.
Anahtar Kelimeler: Kent, Akıl, Gaye, Amel (Uygulama), Mutluluk
ON THE DEVELOPMENT OF THE URBAN AND PHILOSOPHICAL
THOUGHT IN AL-FARABI
Abstract
City and nation are the structures developed jointly by people on the basis of
conscience. Every conscious action does have a purpose. Every action which has a purpose
tends to get a benefit. The highest benefit for human is ultimate happiness. The way to achieve
ultimate happiness passes through achieving theoretical, volitional, moral and practical virtues.
Happiness is earned to the extent to these virtues achieved. As human will matures by focusing
on the existent and by getting absolute knowledge about Logic, Method, Mathematics, Nature,
Theology and Human through education, research and thinking; it also matures by producing
virtues such as chastity and richness and pure volitional beings such as cultural world. The
qualifications of the second varies according to time, nation and space. Social sciences or, as
Al Farabi says, Human science, Political science, Civil Sciences study on these. The power
which is common to nations, cities and people, which enables to explore the most beautiful, the
best, the most useful, the most virtuous is the power of thinking. The thing which determines
the beautiful, the good, the useful and the virtuous is purpose. Human has two lives that are the
present life and the Hereafter. The Virtuous city is the city whose residents manage to get the
best, the perfect to maintain their lives, their livelihood and their protection for both worlds.
Management and organization in cities should be arranged accordingly. Development of
philosophical thought and urban development reinforce each other. This has been the case
throughout history. Education, training, research and to become competent in theoretical,
intellectual, practical and moral virtues are the ideals of philosophy and cities. Unless "Highest
Good" is selected as the highest purpose in Political science and in all sciences, unless real
politics is made by real wisdom, unless lives are regulated accordingly, people, cities and
nations will never be able to achieve the true peace and happiness. They will console
∗
Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü.
1
Fazıl Karahan / Fârâbî’de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine
themselves only with temporary happiness, spend their lives for the sake of temporary
enthusiasm and fight forever.
Key words: city, mind, purpose, deed ( practice), happiness
Bir millet veya Kent çıkar temeli üzerine kurulur. Bu çıkar maddi, manevî;
dünyevî, uhrevî; doğal, sunî vb. olabilir. Millet veya kentin çıkar ortaklığı temelinde
oluşması ile doğal olarak oluşan bir milletin veya kentin ortak çıkarlarının gözetilmesi
gibi çeşitli tartışmalar öne sürülebilirse de, neticede insan çıkarsız düşünülemez.
Doğası gereği çıkar temelinde eylemde bulunan bir varlık olduğu için, oluşturduğu
millet ve kent de doğası gereği çıkar üzerine temellenir. İnsan için, ortaklık kurmak,
millet olmak, kent kurmak bilinçle gerçekleştirilen faaliyetler olduğundan, burada
zorunlu olarak çıkardan bahsedilir (Karahan, 2013:607). Her bilinçli eylemde mutlaka
bir çıkar söz konusudur. Maddi veya manevî, bir çıkar gözetmeksizin gerçekleştirilen
eylemin bilinçli olduğu söylenemez. Çünkü böyle bir eylemin gayesi yoktur. Bilinç ise
gayesiz düşünülemez. Ne yaptığını bilmek, aynı zamanda niçin yaptığını bilmektir.
Gaye ve çıkarı bilinçle gerçekleştirmek, insani varlığın ayrımıdır, yani insanı
hayvanlardan ve diğer varlıklardan ayıran vasıftır.
Akıl sahibi insanın çıkarı mutlulukta temellenir. İnsan mutluluğu bu dünyada,
öteki dünyada veya her ikisinde arzular. Milletler ve kent insanlarının mutluluğu elde
etmelerinin yolu dört çeşit erdemden geçer. Bunlar: nazari (teorik), fikrî (iradî), ahlâkî
(mizaç ve karakter) ve amelî (pratik sanat) erdemlerdir. Bu erdemlerin elde edilmeleri
ölçüsünde mutluluk hâsıl olur (Fârâbî, 2004: 21).
Nazarî erdemlerden kasıt Mantık, Metot, Matematik, Doğa, İlâhiyat ve İnsan
hakkında eğitim, öğretim, araştırma ve düşünme yoluyla salt bilgi edinme şeklinde
gerçekleşen olgunlaşmadır (Fârâbî, 2004: 21-34; Fârâbî, 2005: 183; Taylan, 1994:
160, 164). Nazarî ilimler varlıkların ne oldukları, neyle ve nasıl oldukları, neden
(hangi failden dolayı) var oldukları, niçin var oldukları hakkında bilgi veren ilimlerdir
(Fârâbî, 2004: 23-24, 32). Bu ilimleri elde ettikleri ölçüde milletler ve kentler nazari
erdemlerde yetkinleşirler ve bu türe bağlı olarak mutluluğu yakalarlar.
Fikrî erdemlerden kasıt irade ve düşünme gücüyle oluşan erdemlerdir. İnsanda
sadece bilme ve kavrama yetisi değil bu bilme ve kavrama gücüyle birlikte bir de
irade gücü vardır. İradî olarak ortaya konan her şeyin temelinde önce bilme ve
kavrama vardır. İrade ve düşünme kuvveti nazari bilgide (bilme ve kavramada) rol
oynadığı gibi, bilme ve kavramayı temele alarak bir gaye ve maksadı elde etmek üzere
vasıtaları araştırarak keşifte bulunur ve yeni şeyler üretir. Gaye ve vasıtalar iyi, kötü
veya iyi zannedilen şeyler olabilir. En faziletli gayeye ulaşmak için en iyi vasıtaları
kullanarak irade ve düşünme kuvvetinin yararlı olanı keşfetmesi ve üretmesi
durumunda fikrî erdemde yetkinleşir. Aksi durumda bu bir fikri erdem değildir
(Fârâbî, 2004: 34-38). Milletler ve kentler fikri erdemleri elde ettikleri ölçüde bu
bağlamda mutluluğu elde ederler.
Fikri erdemler ikiye ayrılır: 1. Zihin dışında fiili olarak var olanlara zorunlu
olarak bağlı olan düşünme ve irade kuvvetiyle ortaya çıkan erdemler; 2. Zihin dışında
fiili olarak var olmayıp salt irade ve düşünmeyle ortaya konan erdemler (Fârâbî, 2004:
34-36). Birincisinde düşünme ve iradeyle ortaya konanlar zorunlu olarak zihin dışında
fiili var olanlara, onlarla birlikte bulunan nitelikler ve kurallara bağlı olarak oluştukları
için bunlara Tabiat ve İlâhiyat bilimleri diyebiliriz. Fiili olarak var olanlar üzerinde
düşünme ve iradeyle ortaya konanlar varlıklara bağlı oldukları için kuralları onlarla
birlikte bulunur. Tabiat ve İlâhiyat bilimlerinde varlıklarının yasaları kendilerindedir
ve onlar düşünme ve iradeyle keşfedilir (Fârâbî, 2004: 34-37).
Tabiat bilimleri tabiattaki cisimleri, varlığı, cisimlerin arazlarını inceler, tabii
cisimlerin maddeleri, suretleri, yapıcıları (fail), gayeleri (kendilerinin ne için var
oldukları), yani cisimlerin başlangıçları ve arazlarının başlangıçları hakkında bilgi
verir (Fârâbî, 1990: 111, 117). Tabiat bilimleri 8 bölümde araştırma yapar: 1. Tabiî
2
Fazıl Karahan / Fârâbî’de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine
cisimlerin ortak başlangıçlarını araştırmak. 2. Basit cisimlerin var olup olmadıklarını
varsa hangi cisimler oldukları, kaç tane oldukları, ne olduklarını ve kısımlarının neler
olduklarını araştırmak. 3. Tabiî cisimlerin oluş ve dağılışlarının nasıl olduklarını
araştırmak. 4. Bileşik cisimlerde değil de sadece elementlerin arazları ve dışarıdan
tesir almalarının başlangıçlarını araştırmak. 5. Elementlerden oluşan cisimlerin
parçalarının birbirine benzerlik ve farklılıklarını, cisimlerde ortak olan şeyleri veya
onlarda bulunmayan parçaları araştırmak. 6. Madenleri ve özelliklerini araştırmak. 7.
Bitkileri araştırmak. 8. Hayvan ve ruhu araştırmak. (Fârâbî, 1990: 117, 120).
İlâhiyat ilmi Tabiat ötesini, Metafizik varlıkları araştır, burada da tabii
varlıkları araştırırken kullandığı metotları kullanır, ilk öncülleri, öğretim ilkelerini ve
ispatları kullanır. Metafizik varlıkların ne olduklarını, neyle ve nasıl olduklarını, neden
(hangi failden dolayı) var olduklarını, niçin var olduklarını araştırır. İlâhiyat ilmi üçe
ayrılır. 1. Var olmaları bakımından varlıkları ve kendilerinde meydana gelen halleri
araştırmak 2. Nazari bilimlerdeki burhanların başlangıçlarını, ilkelerini araştırmak;
Mantık, Matematik, vb. özel bir varlığı incelemek için bilinmesi gerekenleri
araştırmak. Mantık ve matematik talimi ilimlerin ve tabiat bilimlerinin başlangıçlarını
inceler ve bu konulardaki hataları düzeltir. 3. Cisim olmayan ve cisimlerde
bulunmayan varlıkları araştırır. Onların var olup olmadıklarını çokluklarını, sonlu
veya sonsuz olduklarını, mertebelerini, ispatlarla ortaya koyar. Buradan İlk Olan,
ezelî, ebedî ve Mutlak Varlık’a ulaşır: O’nun varlığını, birliğini, gerçekliğini, her şeye
varlık verdiğini, sıfatlarını, mükemmelliğini araştırır (Fârâbî, 1990: 121, 124; 2004:
32-33).
İkincisinde düşünme ve iradeyle ortaya konanlar, zihin dışında fiili olarak var
olmayıp, salt iradeyle oluştukları için, nitelikleri ve kuralları iradeyle birlikte
bulunurlar. Salt irade ile ortaya konanlar iradenin değişmesiyle değişirler. İffet,
zenginlik gibi değerler ve kültür dünyası bu türden salt irade ile ortaya konan
varlıklardır. Salt iradi olarak ortaya konanların nitelikleri zamana, millete, mekâna
göre değişir. Salt iradeyle ortaya konan varlıkların nitelikleri zaman bakımdan bir
saatte, bir günde, bir ayda, bir yılda, on yılda, bir asırda veya asırlar içinde değişebilir.
Millet ve mekân bakımından, belli bir bölgedeki, kentteki, yerdeki belli bir millete,
gruba, aileye ve insana bağlı olarak dolayısıyla, bölgeden bölgeye, kentten kente,
milletten millete, gruptan gruba, aileden aileye, insandan insana değişebilir. Salt irade
ve düşünmeyle ortaya çıkanlar oldukları gibi değil, bu değişen nitelikleriyle bilinirler
(Fârâbî, 2004: 34-37). Salt irade ve düşünmeyle var oldukları için bunları araştıran
bilimlere Beşeri bilimler veya Fârâbî’nin deyimiyle İnsan ilmi, Siyasi ilim (Fârâbî,
2004: 33), Medenî bilimler (Fârâbî, 1990: 125) gibi adlar verilebilir.
İnsan ilmi insanın varlığa geliş amacını, kazanması gereken yetkinliğin ne
olduğunu ve nasıl olduğunu; yetkinliği elde etmesini sağlayan, yararlı olan şeyleri
araştırır. İyilikler, erdemler ve güzel davranışların; kötülükler, erdemsizlikler ve kötü
davranışların ne olduklarını, nasıl olduklarını, neden ve ne için olduklarını araştırır.
Siyaset ilmi kent insanlarının her birinin siyasi toplum vasıtasıyla özel tabiî
yaratılışlarının elverdiği ölçüde mutluluğu elde etmesini sağlayan şeyleri araştırır
(Fârâbî, 1999a: 65). Medenî ilim salt iradeyle yapılan işler ve hareketlerin çeşitlerini,
meydana gelmelerine sebep olan meleke, ahlâk, karakter ve huyları; gayelerini;
insanlarda nasıl var olmaları, hangi tertip, düzen ve yönde bulunmaları gerektiğini
araştırır. Bunlardan hangilerinin gerçek mutluluğa, hangilerinin gerçek sanılan
mutluluğa götürdüklerini ayırt eder. Zenginlik, şeref, hazlar gibi şeyler amaç
edinildiğinde bunların bu dünyadaki hayat için söz konusu yetkinlik ve mutluluk
olduklarını; oysa asıl yetkinlik ve mutluluğun bu hayattan sonraki hayatta mümkün
olduğunu bu yüzden, gerçek mutluluğu kazandıran şeylerin iyilikler, güzellikler ve
erdemler olduklarını diğerlerinin kötülük, çirkinlik ve eksiklik olduklarını ortaya
koyar. Medenî bilim sadece bunları ortaya koymakla kalmaz, aynı zamanda erdemli
fiiller ve hayat tarzlarının kentler ve milleler arasında bir tertip ve düzen içinde ortak
3
Fazıl Karahan / Fârâbî’de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine
olarak gerçekleştirilmesi gerektiğini gösterir. Bunun da bir yönetim, organizasyon ve
önderlikle mümkün olacağını ortaya koyar. Erdemli fiiller, hayat tarzları, özellikler,
yetiler ve huyların kentler ve milletler arasında ortak olarak gerçekleşmeleri ve
kalıcılıklarının sağlanması ancak bir organizasyon, düzen, tertip, yönetim ve
önderlikle mümkün olabilir. Medenî ilim bu bakımdan en yetkin önderlik,
hükümdarlık, yönetim ve organizasyonun kanunlarını, ilkelerini, şartlarını ve
şekillerini araştırır. İşte bu Siyaset Felsefesidir (Fârâbî, 1990: 124-132; 1999b: 92-97
Keşif ve yeni bir şey ortaya koyma düşünme kuvveti tarafından bir gaye ve
maksadı gerçekleştirmek üzere yapılır. Düşünme kuvveti en faziletli gayeyle en iyi ve
en güzel vasıtaları kullanarak en faydalı olanı keşfederse en yüksek fikri erdeme ulaşır
(Fârâbî, 2004: 34-38).
Tabiat ve İlâhiyat alanında kurallar zihin dışındaki fiili varlıklara bağlı olarak
belirlenir. Düşünme kuvveti en faziletli gayeyle en iyi ve en güzel vasıtaları
kullanarak en faydalı olanı keşfetme ve o alanda fikri erdemlerde yetkinleşme imkânı
elde eder. Fakat özellikle salt iradî olarak ortaya konan millet ve kente, gruba, aileye,
insana ve zamana göre değişen değerler alanında düşünme kuvveti en faziletli gayeyi,
bunun için en iyi ve en güzel vasıtaların ne olduğunu, en faydalı olanı kime ve neye
göre, nasıl belirleyecek. Bu salt iradi değerlerin kuralları neye göre, hangi millete,
hangi kente, hangi aileye, hangi gruba, hangi insana, hangi zamana, hangi kültüre,
hangi dine ve hangi siyasete göre, hangi yöntem ve sanatla belirlenecektir?
Milletler, kentler ve insanlar için ortak olan en güzel, en iyi, en faydalı, en
faziletli olanı keşfetmeyi sağlayan kuvvet düşünme kuvvetidir. Güzel, İyi, faydalı ve
faziletli olanı belirleyen ise gayedir. Gerçekten en erdemli bir gaye için yapılan şey en
güzel, en iyi, en faydalı ve en faziletli olandır. Bu açıdan milletler, kentler ve insanlar
için ortak olan en güzel, en iyi, en faydalı, en faziletli olanı keşfetmeyi sağlayan
düşünme erdemi Siyasi Erdemdir. Ortak erdemlerin gayeleri ne kadar yetkin;
kalıcılıkları ne kadar uzun olursa; ne kadar çok insan, grup, kent ve millet için geçerli
(yaygın) ve düşünme kuvveti ne kadar yetkin ise kanun koyma o kadar yetkin olur
(Fârâbî, 2004: 38-40).
Ortak erdemlerin gayeleri, düşünme kuvveti ve kanunları ne kadar yetkin
olursa olsun bunlar ahlâkî bir erdeme sahip olmaksızın gerçekleşemez ve
uygulanamazlar. Çünkü kendisi veya başkaları için iyi olanı isteyen kimse fikrî
bakımdan değil, ahlâkî karakter ve filleri bakımından iyi ve erdemli olan kimsedir.
Öyle ki ahlâkî karakter ve filler fikrî kuvvete, en yararlı, en güzel olanın
keşfedildiğine delalet eder. Ahlâkî erdem fikri erdemle uyumludur, birbirlerini
desteklerler. Bu insan, grup, kent ve milletler için aynı şekilde geçerli bir durumdur.
Nazari erdem erdemlerin kavranmalarına, Fikrî erdem ayırt edilmelerine, Ameli
erdem uygulanmalarına delalet eder. Bu yüzden nazari erdem Ahlâki erdemlerin
kavranmalarını, fikri erdem ayırt edilmelerini Amelî erdem uygulanmalarını,
gerçekleşmelerini gösterir. Bu dördü birlikte gerçekleşir ve birbirlerini geliştirirler
(Fârâbî, 2004: 38-44; 1999: 72-78). Nazarî, fikrî, ahlâkî ve amelî erdemlerde tabiata
bağlı yönler bulunduğu gibi iradî yönler de vardır ve bunlar birbirleriyle ilişkilidirler.
Amelî akıl, şeyleri tecrübe ve his ile uzun süre müşahedelerle gelişen; tercih
edilmesi ve kaçınılması gereken şeyler noktasında insan için mümkün olan ilk
öncülleri elde etme kuvvetidir. Amelî hikmet ise mutluluk ve mutluluğu elde etmek
için gerekli olan şeylerde, iyi şerefli ve faziletli bir amaç için yapılan şeyde en
mükemmeli en iyiyi ortaya çıkarma kuvvetidir (Fârâbî: 2005b: 76-77). Amelî akıl
yapabilme potansiyeli, Amelî hikmet ise yapabilmedir. Amelî hikmet çok çeşitlidir.
Aileyle, siyasetle, evle, kentle, mutluluğu elde etmek isteyen insanın ilgilendiği her
şeyle ilgili amelî hikmetten bahsedilebilir. Amelî hikmetler sadece beşeri şeylerin elde
edildiği hikmetler olarak görüldüklerinde asla en yetkin olgunluğu, mutluluğu ve
erdemi vermeyeceklerdir, hatta bu durumda onlara hikmet bile denemez. Hikmet, en
son sebebin bilgisi olduğu ve insanın var olmasının en son gayesi en yüksek mutluluk
4
Fazıl Karahan / Fârâbî’de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine
olduğu için, insana gerçek mutluluğu bildiren şeydir. Hikmet bütün varlıkların,
sebepleri bulunan varlıkların yakın ve uzak sebeplerini bildirir. Hikmet insana gerçek
mutluluğu, ameli hikmet ise mutluluğu elde etmek için yapılması gereken şeyleri
verir. Hikmet en son gayeyi, amelî hikmet ise kendisiyle bu gayeye ulaşılan şeyi verir.
(Fârâbî: 2005b: 74-83).
Her insan gerçek anlamda kendisini bir töz kılan nihai mükemmelliğe bu
erdemlerde yetkinliğe ulaştığı ölçüde erişir. Bu erdemlerde yetkinleşme, nihai
mükemmelliği ve en yüksek mutluluğu yakalama noktasında her insan farklı
kuvvetlerde melekelere ve güçlere, dolayısıyla derecelere sahip olduğu gibi; tek başına
bir kişinin, başkalarının yardımı olmaksızın bu erdemlerde yetkinleşmesi,
mükemmellikleri elde etmesi de mümkün değildir. Her insan yaratılışında
gerçekleştirmesi gereken şeylerle ilgili olarak başka insan veya insanlarla ilişki
kurmak durumundadır. Her insan kendini devam ettirebilmek ve yetkinleşebilmek için
birçok şeye muhtaç bir yaratılışla dünyaya gelir. Her insan özel bir ihtiyacını
karşılamak, erdemlerde yetkinleşmek ve mükemmelliği yakalamak için başka
insanlarla komşuluk etmeye, birlikte bulunmaya, yardımlaşmaya muhtaçtır. Bu
yüzden insan zorunlu olarak ahlâkî, toplumsal ve siyasal bir varlık olarak ortaya çıkar.
Ahlâk ve siyasi ilim buradan doğar (Fârâbî, 2004: 31-32; 1999a: 63-64; 1997: 99100). İnsanlar için sosyal varlık olmak bir zorunluluktur. Tek bir kişi yalnız başına
muhtaç olduğu gıdayı bile elde etmekten acizdir. Kendisini koruyabilmek için de
kendi cinslerinden yardım istemeye muhtaçtır. İnsan diğer hayvanlardan aklî
erdemleriyle ayrılır ve öne çıkar, yoksa insan yaşayamaz. Tanrının insanlar
aracılığıyla dünyayı imar ve yeryüzünde halife seçmesi de insanın bu aklî ve iradî
eylemleri ile birlikte oluşturduğu sosyal yapısıyla açıklanabilir. Umrân ve medinenin
anlamı da budur (İbn Haldun:100-103). İnsanların, çeşitli sayılarda, farklı
büyüklüklerde, farklı yetkinlik ve derecede veya eksik ve kusurlu gruplar, insanî
toplumlar kurarak dünyanın oturulabilir kısmında bir araya gelmeleri evler, köyler,
kentler kurmaları, milletler oluşturmaları bu yüzdendir (Fârâbî, 1997: 100). Bu,
insanların ilk buluştuğu Müzdelifeden, Arefe’nin arkasındaki Na’man’dan; ilk yaptığı
evden; ilk kurduğu farz edilen El-Firdevs köyünden, Rey kentinden (Taberî, 1991:172,
174, 211, 222) ve o zamanlardan günümüze kadar bütün buluşulan yerler, kurulan
evler, köyler ve kentlere kadar geçerli bir durumdur. İşte umrân ilmi veya medenî
ilmin konusu budur.
Milletlerde ve kentlerde yetkinlik sayı (nüfus), nüfus içindeki gruplaşma,
mekân, mamurluk, hükümdarlık bakımlarından ve bütün bunlarda gaye bakımından,
nazarî, fikrî, ahlâkî ve amelî ortak erdemlerde ulaştıkları seviyeye göre belirlenir.
İnsanların bütün ihtiyaçlarının karşılanması ve yardımlaşma noktasında en yetkin
millet ve en yetkin kent şu özellikleri taşır: 1. Sayı bakımından en çok insanı içinde
barındırır. 2. Grup bakımından en çok meslek gruplarını, en çok etnik grupları, en çok
kavimleri kapsar. 3. En büyük ve en güzel mekâna, iklim ve coğrafyaya sahip olur. 4.
En yüksek mutluluğu gaye edinerek nazarî, fikrî, ahlâkî ve amelî ortak erdemlerde
yetkinleşerek mamurlaşır, yönetim ve organizasyonda bulunur. Görülüyor ki
milletleşme ve kentleşme ile düşünme kuvveti ve hikmet (felsefe) arasında ayrılmaz
bir ilişki söz konusu. Bu ikisi birlikte gelişir ve yetkinleşir.
İnsanların bütün ihtiyaçlarını karşılamak ve yardımlaşarak en yüksek
mutluluğa ulaşmak gayesiyle nazarî, fikrî, ahlâkî ve amelî ortak erdemlerde
yetkinleşecekleri en yetkin millet ve en yetkin kenti oluşturmaları ideal olan, olması
gereken, gaye olarak belirlenen kent ve millet tanımı veya tasarımıdır. Nitekim felsefe
tarihinin büyük filozoflarının, meselâ Platon’un İyi ideası (Eflatun, 1980: 201-202),
Fârâbî’nin Saadet-ul Kusva (Fârâbî, 1997; 1990; 1999b; Ulutan, 1999), Kant’ın
Summum Bonum (en yüksek iyi) (Kant, 2001: 169-178) temelinde benzer tanımlara
ve açıklamalara imza attıkları görülür.
5
Fazıl Karahan / Fârâbî’de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine
Bütün bunlarla birlikte ideal olan, olması gereken, gaye olarak belirlenen kent
ve millet tanımı veya tasarımının gerçekleşmesinin önünde tabiî ve iradî engeller
bulunmaktadır. Bu da doğal bir durumdur. Çünkü böyle olmasaydı yetkinleşme ve
mükemmelleşmeden bahsedilemezdi. Tabiî engeller Tabiattan ve insan tabiatından
kaynaklanan engellerdir: mekân, zaman, coğrafya, iklim ve bedeni vasıflar gibi. İradî
engeller insanların arzu, istek ve gaye farklılıklarından kaynaklanan engellerdir.
Burada şunu ifade etmek gerekir ki mükemmel kent ve milletin oluşmasındaki
engeller tabiî engellerden ziyade iradî engellerdir.
Tabiî engeller bakımından bütün insanları tek bir eve sığdırmak, tek bir kentte
toplamak, tek bir coğrafyada ve iklimde yaşatmak, tek bir ırk veya renge indirmek,
hele aynı süreçlerden geçirmek mümkün değildir. Üstelik böyle bir çaba içine girmek
de doğru olmayacağı gibi zulüm olacaktır. Oysa iradî bakımdan insanlar aynı gayeye
yönlendirilerek tek bir kent ve milletmiş gibi, bütün dünyayı bir kent ve bütün
insanları bir millet gibi görmeleri sağlanabilir. İşte bu gaye ancak yukarıda belirtilen
en yüksek mutluluğa ulaşma gayesidir. İnsanlar hakikati aramada birleşirler ve bunun
için doğru akıl yürütme yöntemlerini kullanırlar ise hedef birliğine sahip olurlar.
Ayrılık, nefret ve düşmanlığı değil, birleşme, hoşgörü, sevgi ve barışı geliştirirler
(Karahan 2012: 164-180). Hakikati kavradıktan sora en yüksek mutluluğa ulaşmak
için insanlar, kentler ve milletler kenetlenerek, yardımlaşarak tek bir kent gibi, tek bir
millet gibi olurlar. Hayatlarını, kentlerini, kanunlarını ve düzenlerini buna göre
kurarlar. Bu ise gerçek hikmet ve gerçek felsefe ile mümkün olur.
Kent tanımı ve tasarımı çeşitli açılardan ve çeşitli şekillerde yapılabilir.
Günümüzde her ne kadar şekil, boyut, görünüm fonksiyon; zaman, mekân, gelişmişlik
düzeyi, nüfus, geleneksel tavırlar, ülkelerin bakış açıları dolayısıyla herkesin kabul
ettiği bir uluslararası kent tanımı olmasa da fizikî, ekonomik ve sosyal nitelikli
kentleri köylerden ayıran tanımlara girişildiği görülür. İdari sınır, nüfus, kentsel
fonksiyonlar kriter alınarak tanımlamalar yapılmaktadır (Aliağaoğlu ve Uğur, 2010: 14) Alman sosyoloğu Toennies’in cemaat ve cemiyete bağlı, Cemaatlerin ırk, etnik
köken ve kültüre bağlı samimi ilişkiler geliştirmeleri, cemiyetlerin yüzeysel ve
menfaatlere dayalı, hür iradenin öne çıktığı ilişkiler geliştirdiğine dair (Aliağaoğlu ve
Uğur, 2010: 5) esasen İbn Haldun’un bedevi toplum ve umrân arasında bahsettiği
(Arslan, 1997: 117-118) içerikten alınma tanımlardan da bahsedilebilir.
Milletlerde ve kentler için şekil, boyut, zaman, mekân, gelişmişlik düzeyi, sayı
(nüfus), nüfus içindeki gruplaşma, geleneksel tavırlar, mamurluk, ülkelerin bakışı,
hükümdarlık ve yönetim gibi etkenlerden biri, birkaçı veya tamamı göz önünde
bulundurularak yapılacak bütün tanımlamalar “Gaye” etkeni dâhil edilmediğinde
daima eksik kalacak hatta tanım olmaktan uzak kalacaktır. Mükemmel kent ve millet
tanımı da mutlaka “En Yüksek Gaye”yi içine alan bir tanım olacaktır.
Kent, şehir (Farsça), balık (Türkçe- balçıktan, çamurdan yapılmış evlerden
oluşan anlamında), medine (Arapça); Batı dillerinde Latince yurttaşlık veya
yurttaşların oluşturduğu birlik anlamındaki civitas kelimesinden türetilen city
(İngilizce), citta (İtalyanca), cite (Fransızca), cuidad (İspanyolca), stad (Almanca)
(Aliağaoğlu ve Uğur, 2010: 1) kelimeleriyle veya ev, home, el-menzil kelimeleriyle
kastedilen sadece meskenler, mekânlar veya onların yapıldıkları, madde veya yerler
değildir. İster yerin altında, ister üstünde, ister tahtadan, ister çamurdan, ister yünden,
ister kıldan, ister betondan, ister başka şeyden olsun insanları barındıran meskenler ve
meskenlerin barındırdığı insanlar kastedilir (Fârâbî, 2005b: 61). Ev (aile) belirli
ortaklıklardan oluşur. Anne-baba, çocuklar, hizmetçiler, mal-mülk ortaklıkların
unsurlarıdır. Bu ortaklıklar için bir yönetici ortak işlerin yapılmalarını, amaçları tek bir
amaçta birleştirerek gerçekleşmesini, iyi şeylerin tam olarak yapılması için karşılıklı
yardımlaşmayı düzenleyecek biri gerekir. Tıpkı insan bedenindeki her uzuv belli
fiilleri yapmada öne çıktığı ve yardımlaşarak bir bütünü oluşturduğu gibi evdeki
insanların her birisi, şehir ve evlerin her birisi de farklı erdemlerde öne çıktıkları
6
Fazıl Karahan / Fârâbî’de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine
farklılıklarıyla karşılıklı yardımlaşarak bir bütünü evi veya şehri oluşturur. Bedendeki
organların amaçları farklı olmakla birlikte tek bir amaçla bütünü oluşturdukları gibi
şehirlerde farklı evlerden, organlardan oluştukları halde tek bir amaçta birleşerek
bütünü oluştururlar. İşte nasıl ki bir bütün olarak insanın fillerinin, davranışlarının,
yaptıklarının doğruluk, iyilik, güzellik, erdem olduğunu belirleyen gayesi ise, kent ve
milletler de gayelerine göre belirlenirler. İnsanı yöneten akıl ve irade olduğu gibi evler
ve kentleri yöneten irade ve akıl sahibi yöneticiler vardır. İnsandaki organlar sağlıklı
sağlıksız
olabileceği,
hastalanabileceği,
iyileşebileceği,
korunabileceği,
geliştirilebileceği gibi kentler de sağlıklı organlara sahip olabilir, hastalanabilir,
iyileşebilir ve gelişebilirler (Fârâbî, 2005b: 62-64).
İnsanın bu hayatı ve ahiret hayatı olmak üzere iki hayatı vardır. Erdemli kent
sakinlerinin varlıklarının devamları, geçimleri ve hayatlarının korunması için en
mükemmel olanı her iki dünya için başarabilen şehirdir. Kentlerdeki yönetim ve
organizasyon buna göre düzenlenmelidir (Fârâbî, 2005b: 65-67). İnsan için bütün
erdemlerin başı olan, erdemleri belirleyen, koruyan ve geliştiren hikmet (felsefe)
kentler için de aynı şekilde geçerlidir. Felsefî düşüncenin gelişimiyle kentlerin
gelişimi birbirini destekler. Bu tarih boyunca böyle olduğu gibi gelecekte de böyle
olacaktır. Eğitim, öğretim, araştırma ile nazari, fikri, amelî ve ahlâkî erdemlerde
yetkinleşmek kentler ve felsefenin idealidir. İnsan ilmi, medeni ilim, siyaset ilmi veya
umrân ilmi ve bütün ilimlerde “En Yüksek İyi” en yüksek gaye olarak seçilmediği
sürece, gerçek hikmetle gerçek siyaset yapılmadığı sürece, yaşamlar buna göre
düzenlenmediği sürece insanlar, kentler ve milletler gerçek huzura, barışa ve gerçek
mutluluğa ulaşamayacaklardır. Ancak geçici mutluluklarla avunacaklar ve geçici
hevesler uğruna hayatlarını harcayacaklar, savaşıp duracaklardır.
KAYNAKLAR
ALİAĞAOĞLU, Alpaslan-UĞUR, Abdullah (2010) Şehir Coğrafyası, Nobel Yayın, Ankara
ARSLAN, Ahmet (1997), İbn-i Haldun, Vadi Yayınları, Ankara
FÂRÂBÎ. (2004) Tahsîlu’s-Sa’ade (Mutluluğun Kazanma), Fârâbî’nin Üç Eseri, Çev. Hüsetin
Atay, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul
FÂRÂBÎ. (1999a) Tahsîlu’s-Sa’âda (Mutluluğun Kazanılması), çev. Ahmet Arslan, Vadi
Yayınları, Ankara
FÂRÂBÎ. (2005) Tenbîh Alâ Sebîli’s-Sa’âde, Fârâbî’nin İki Eseri, Çev. Hanifi Özcan, M. Ü.
İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul
FÂRÂBÎ. (2005b) Fusûl’l-Medenî, Fârâbî’nin İki Eseri, Çev. Hanifi Özcan, M. Ü. İlâhiyat
Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul
FÂRÂBÎ. (1990) İhsâ’ul-Ulûm (İlimlerin Sayımı), çev. Ahmet Ateş, M.E.B. Yayınları,
İstanbul
FÂRÂBÎ. (1999b) İlimlerin Sayımı, çev. Ahmet Arslan, Vadi Yayınları, Ankara
FÂRÂBÎ. (1997) El-Medînetü’l-Fâzıla (İdeâl Devlet), çev. Ahmet Arslan, Vadi Yayınları, 2.
Basım, Ankara
İBN HALDUN (1990) Mukaddime, çev. Zakir Kadirî Ugan, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,
cilt I, İstanbul
TAYLAN, Necip. (1994) İslâm Düşüncesinde Din Felsefeleri, M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı
Yayınları, İstanbul
KARAHAN, Fazıl. (May 2013) Millet ve Milliyyet (Felsefî Bir Çözümleme), The Journal of
Academic Social Science Studies Jasss, Doi number:
http://dx.doi.org/10.9761/JASSS1563Volume 6 Issue 5, p. 597-615
7
Fazıl Karahan / Fârâbî’de Kent ve Felsefî Düşüncenin Gelişimi Üzerine
KARAHAN, Fazıl (2012/1) “İnsanî Varlığın Hakikat Arayışı” Felsefe Dünyası, sayı 55, ss.
164-180, Türk Felsefe Derneği Yayını, Ankara
EFLATUN. (1980) Devlet, çev. Sabahattin Eyüboğlu ve M. Ali Cimcoz, Remzi Kitabevi,
İstanbul:
KANT, İmmanuel. (2001) Pratik Usun Eleştirisi, Çev. İsmet Zeki Eyuboğlu, 5. Baskı, Say
Yayınları, İstanbul
ULUTAN, Burhan. (1999) Fârâbî Felsefesi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları,
İstanbul
8