PDF ( 11 ) - Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Transkript

D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 4 (1, 2)
YÜZÜNCÜ YIL ÜNiVERSiTESi iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGisi
SA YI: 2. ARALIK 1998
El-N\~\VERDt VE EBU YA'l~\'NIN
~'El-AH KAN\U'S-SUlTANiYYE~' . ADU
ESERlERiNiN N\UHTEVA YÖNÜNDEN
N\UKAYESESi
7)0(} . DR. SElAHATiiN KJYfCf "
GİRİŞ
H icri beşinci nsırda yaşamış ve İslami İİimler sahasında
özellikle İslam İdare ve Amme Hukuku dalında eserler vermiş
olan biri Şafii digeri Hanbeli· Mezhebine mensup ve aynı
zamanda yaşadıkları asırda İmamlık ünvanını ılıraz etmiş iki
büyük alim; Ebü'l-Hasen Ali b. Muhammed · b. Habib elMaverdi(v.450/1058) ve Ebfı Ya'la Muhammed b. Ruseyin b.
Muhammed b. el-Ferra(v.458/1 066) "el-Ahldı.im's-Sultaniyye"
adında iki ayrı eser yazmışlardır.
Şayan-ı
hayrettir ki, aynı asırdave aynı şelıirde (Bagdat)
yaşayan bu iki büyük alimin aynı adı taşıy'an eser.leri, el-Maverdi'nin Hanefi ve Maliki'lerin ihtibifl ı görüşlerini, konuyla ilgili
ayet ve hadisleri ve nieselelerin tarihi gelişimlerini zileretmesi
olmnsa ve Ebfı Ya'lii'nın Hanbeli Mezhebinin görüşlerini
aksettiren geniş açıklamalar bulunmasa, bu iki esere bir kitap
gözüyle bakılabilir. Yapılan araştırmalarda, kaynaklard~ bu
eserlerin ne te'lif tarihleri ne de müelliflerinden birinin
digerinden İstirade ettigine diiir bir bilgiye rastl;ınılmamıştır.
Karşılaştırmanın sonunda konuyla ilgili bulgular veril~c.ektir.
Yirmi · ayrı konuyu ihtiva eden bu eserler, satır satır,
kelime kelime karşılaştırılmış olup, aralarındaki farklar belirtilmeye çalışılmıştır. Tek bir kelimeden ibaret olan ayrılıklar
(Mesela el-Maverdi:"~,...W ).~,...ı~~J ·~y.ı...o ~"derken , Ebfı Ya'la
*
Yüzüncü Yıl Üniv. ilahiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalı
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 5 (1, 1)
r
2 1 Doç. Dr. Selahattin KIYICI
sadece:"~
" ve" I.L..ıl.h ~J "demiştir.) 1 alınmamıştır. Çok uzun
olan farklı ibarelerin Türkçe özeti verilmiş, lüzumlu göriilen
yerlerde uzunca ibarelerden parçalar veya kısa farklar Arapça
olarak sunulmuştur. Müşterek metinde yer almayan ayetlerin
süreleri ve numaralan belirtilerek ayetlerin baş kısmından bir
miktan kaydedilmiştir. Her iki kitapta gecen hadislerin hepsi
farklarda belirtilmemiş, gerekli görülenler Arapça ibarelerle
nakledilmişlerdir.
Önce müşterek metin, sonra el-Maverdi'deki farkların
özeti ve en sonunda da Ebu Y a'la'nın eserindeki farklann özeti
verilmiş olup her "BAB" kendi arasında bir sıralamaya tabi
tutulmuştur. Her konu müelliflerin eserlerinde hangi sayfadan
başlayıp hangi sayfada bittigini gösteren sayfa numaralan
FARKLARIN ÖZETi başhgının sag tarafında gösterilmiştir.
Türkçe· ve Arapça metinlerde geçen şahısların vefat tarihleri
belirtilmiş, farklarda gösterilen hadisler kaynaklardan tahric
edilmişlerdir.
I.BAB: HALİFETAYİNİ VE IllJKUKİ DURUMU
a. Müşterek Metnin Özeti
Halifenin ta'yini. Halifenin seçimi. Halifede aranan şartlar.
Hilafet makamına geliş usulü. İki şahsm halifelik iddiası ve
çözüm şekli. Kur'an'ın huk:fıki mahiyeti. Veliyy-i abd usUlü ile
halife tayini. Veliyy-i abd tayinindeki şartlar. Birden fazla
veliyy-i ahdın cevazı. Halifeye itaat ve halifenin görev-leri.
Halife olmaya mani olan haller. Halifenin sakatlanması,
şuurunda noksanlık ortaya çıkması.
b. Maverdi'deki Farkların Özeti (s. 5-21)
Maverdi eserinde İMAMET'in şer•i mi akli mi oldugu
hususundaki görüşleri, her iki tarafın öne sürdügü delilleri ve
bunlarla ilgili "-~_,..-~ı JJıJ J_,.....}11~1 J .& 1 1~1 l_rol .J!.iJI ~f4
I!.LJ.) ._r:-~1 r_HIJ ..1ı \.ı u _ros. j ~ ul JJ""}IJ ..1ı 1 Jl oy:ı} trı ı} r-J~ u\.h
1
el-Maverdl, el-.Alıkfimu's-Sultaniyyc, Matbaattı Mustafa el-Babi elHalebi ve Evladihi, et-Tab'atu's-Saniye, 1966, s.35; Ebu Ya'la, elAhkfimu's-Sultaniyyc, Matbaattı Mustafa el-Babi el-Halebi ve Evladihi,
et-Tab'atu's-Sfıniye, Mısır, 1966, s.39
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 5 (1, 2)
M:1 vc:rJi ve: Ebıi Yu 'lu'nm Escrlı.:rinin Mulmyı.•scsi l 3
.'.>l.uu ~'J .;::-?"
2
ayeti ile bir hadis-i şerif ve Cahiliyye devri
şairlerinden el-Evdi(v ... ./570)'in bir beytini kaydeder. İmametin
şartlarında Ebfı
Ya'lii'dan farklı olarak:
Duyuların
selameti, organların sagla mlıgı ve şecaat olmak
üzere üç şart daha ilave eder. Ayrıca imtimetin şartlarından biri
ol~m "İmamlar Kureyştendir" ve " Kureyşlileri öne geçirin"
hadislerini ve Sakıfe gününde Ebfı Bekr (r.a) (v.l3/634) ile
Ensar arasında geçen ımıhavereye yer verir.
İmametin
in'ikadi ve ttiyİninin şekli hakkında çeşitli
mezheplere mensup alimierin görüşlerini nakleder. İmfimetin
şartları iki şahıstada bulunursa, çözüm nasıl olacaktır? Seçim
yapılmadan imaınet şartları kendinde bulunan bir zatın mücerret kendisini imam ilan etmesiyle imiimlıgı geçerli olur mu,
olmaz mı? meselesinde ilim erbabının ihtilaflı görüşşlerini
genişçe anlatır.
İmiim olan zatın yapması g~reken vazifeleri on madde
halinde ·saydıktan sonra tedbirli bir lideri vasıflayan bir şairin şu
beytlerine yer verir.
w.h.:a..o "':"_;.ı rlı
t.'J)' ~)
J.f... .;as- 1.)1 ~ J
~ ıl.! o
~)::ı .iiı ~ _,., ıJ..wJ
-
~ J lAy.~ .:ı~
~? ~J Lo.;>J ~ı.SI)ı ~ -
o.J.&.L.. ~ı ~L:ı:-) .:.ı~ ~J-" ~
- o_)a.;ıl _rJJı )::ı~ J lj
lP
AJ.r.r JY.::. Js- ~' .?"
Ayrıca
Muhammed b. Yezdad'ın (v(230/844)
Me'mün (v.218/833) için yazdıgı mısraları kaydeder
~'i dwı
JS" _, ~~ ~ .:.ıı
~l..r.l J ~ o_,.ı .y 1)\..oA
halife
~ <l.il \.:i::ı d )ı.;.. .:ı ıs- .y
~ .y ~ ..~.!_; 4 J
Maverdi'ye göre "fısk", hem imametin in'ıkadına, hem de
devamına mani olur. Kendisinde meydana gelen ve hakkın
hiHifma te'vjl edilen şüpheden ötürü itikada arız olan bozukluk
hususunda ulemanın ihtilafını nakleder.
2
Nisa, 4/59.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 6 (1, 1)
4 / Dor,:. Dr. Sclc1ht1ttin KIYICI
c. Ebu Ya'la'daki Farkların Özeti (s. 19-28)
Ebu Y a'Hi imametin dördüncü şartı olan "İmam ilirnde ve
dinde en üstün olan olmalıdır" ifadesinden, sonra İmam Ahmed
b. Hanbel'den(v.241/855) adalet, ilim ve üstünlügün iskatını
gerektiren bir takım lafızlarıo rivayet edild iğini zikreder.
Abdus b.
Ma~ik
el-Kattan
(v.3 00/912)'ın
"...A::-J4 ~ cJ"J
~ J ~ .:>ı _r:-~ı ~.r:!'J .& Lı .:roY- ..\.:>-~ ~ ~ .J::w"_,ı. ı ~ı ~J ~ )L..P ?
~)ı
yi ~ ı.r.U Jl .:>IS' '.1 .ı.# LoLol oı.r. " şeklindeki ifadelerini ve
Mervezl'nin (v.256/870) Ahmed b. Hanbel'den rivayet ettigi şu
görüşü "ol....li.i.} .u .!lı~ wı .w Jfi. J_,L;J ıJ ...f-iı ""="'~ J f i ı~ı .:>IS' .:>u"
nakl eder.
Alımed
b. Hanbel'in "Muhsine" adlı kitabında halife
onu "Kur'an mahluktur" de~eye çagırdıgı
ve bundan dol a yı kendisini dövdügi.i halde "Emiru'l-Mi.i'mini'n"
diye çağırdığı rivayetini, yine bunun gibi Ahmed b. Hanbel ve
ilim ehli de zamanın efdalı olmadığı halde halife Mütevekkil'i
(v.247/861 ) "Emiru'l-Mü'minin" diye çağırdıgını nakleder. Buna
muarız olan rivayetlere de yer verir. Alımed b. Hanbel bir
rivayette: "~Lo\ y r')L..,~\)JS.) ..1,ı IJJS. .;.,.~.:>-i ı)\S' ı,S.ÜI y J!l ı)\S' ~')\.ı c$\J
Mu'tasım(v.227/841)
L..Jı
" ifadesiyle Mütevekkil'den önce sünnete aykırı olarak
ortaya çıkan durumları kasdeder. Bu konu ile ilgili
rivayet daha zikreder; şöyleki:
.U ~.~L.# .:ıl.6.L.Jı LA JJ ~
tl
tl
öl.r"l ~
bir kaç
(875/261) ?)~1 ~IJJ ı} Jı!J
f \..i\" JL.a; .öL.AA!I ~ ~ ciJ ı} .!ll~) ~.r.JI ı..S)Lo ı_)s- ~ J ~JI.b.l..JI j_,AJ
J ~
fi 'J ~ r.uı ~~'%:lı ~~J
J ..J")4 ~\)) .}.U\! Lo~ .:ı ı
. ·.:ıl.b.l..Jı ..:..li u:ı ~ .r.Jı
..sJ
1..o
Js- ~~
.fo..J ~~)ı} .!.ll~ c:Jj JjJ ~ \\~ı)~~
t
J ~ .:ı ı .9'J J.PU.lı Lıı.l 1 J.u. L:,..a.i
.:ro ~ ..jP)u. .!ll:.\ .:ı IS'
\~1 oü 1 Js- o.J:!-
·c.}' fo ~ JJ.w' ı}J e ' .ı.#~ J ~~ J..... J! ı..r_,A.:Jı
İmaının mahcur olması
halinde Ahmed b. Hanbel'in
görüşünü " r,J ılı c:'.)~ ..rl:ll ~ ı.!.illl ~ .:/' ~ c.fi rt.:,~' ı}
ro/·
.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 6 (1, 2)
fvfaverdj ve Ebı'i
Yrı'la'nın Eserlerİnİn
Mukc7yesesi l 5
.~.:ro~ "J~ ~~ı .:ıfo .:r ~ ~ j ı.U ~ J " ifadeleriyle verir. Bu
durumdaki imarnın imametinin baki kalacağına dair Ahmed b.
Hanbel'den bir rivayet daha kaydettikten sonra, O'na:" Fitne
zamanında Cuma namazının vücfıbuna delil nedir?" diye sorulduğunda: ".U~~~ .:.ıı ~ (656/35) JW&- _,...!:..W~,., ı)W&- .:.ıı .:.ı}_#
. ı _,..w, .:.ıt .J.Aı fo... U:\ J~ " şeklinde cevap verdiğini yazar.
Biatın şeklini anlatırken aşağıdaki
~L:A)I J JL..a.i~IJ
ibareye yer verir: "
J..WI ;i.o~l .)s- W,) ~ ~ .!)~~ . J~ ı)l
'.' • ..l:lllli., Jı
.u..JI
ll.P J
.!JJ.) ~c ~~J ;i.o\..a~l
,jPJ.A
ll. BAB: VEZİRLİK VE VEZİRLEIÜN TAYİNİ
Vezirliğin
çeşitleri.
Vezirliğin
şartları.
Tayin usülü.
Vezaret-i . tefviq (tam yetkili vezir) Vezfiret-i tenfiz (işleri
yürütme vezirliği). Bunların görev sahaları. İki vezirlik
arasındaki farklar. Kadın ve zimmi'nin vezir olabilme meselesi.
Tenfiz-i vezirlerin birden fazla olmasının c~vazı. Birden fazla
tam yetkili vezir tayininin hukuki durumu. Vezirlerin azli
meselesi ve ortaya çıkan hukuki durum.
b. Maverdi'deki Farkiann Özeti (s. 22-29)
'1
Tam yetkili vezirin şartlan belirtilirken halife Me'mun'un
vezir seçmesi ile ilgili bir hikeyesi nakledildikten sonra bir
şairin bu vasıfları ihtiva eden Abbasi Devleti'nin vezirlerini
medbeden şiirine yer verir;
)J'"~' ı.rt.:Jı ~ ~ı 1.)1
~ı
J )JL!J.ı
~,,.....
-
~ı 1.)1
)j..l..All ~\ cjW, 1.)1
-
\..aY-
-
tJJ..fj J
~.u ı ı)~
t
Wl~
\..a
4
~..l.ı
~J>"'J
JMJ
Yürütme vezirlerinin vasıfları sayılırken Muhammed b.
Yezdad Me'mun'un vezirini şu beyitlerle vasıflar:
..:.ııyo .!lı.ll ~ı lb.,.:.ı ı)\.! M'J.S' CJJ ~)1 ı.?-" ~\...,p\
..:.ıl:,..ı ~Wl ~
-
.Uiı.QJ ...~:tb-
,y-
~)ı ~
yU:.
\.)1
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 7 (1, 1)
Aynı
konunun yedinci şartı olan "vezir, ehl-i hevadan
ibaresinin akabinde şairin şu şiirine yer verir:
olmamalıdır"
.
J.H.ail t"WI
~IJ .
ı.$jıl ~~J~ ~ 1~1
-
Ul
~~ J~~&- ~ ~
-
~w~ ~,.aıı t,.,b-PIJ
J.bW~ ~ ~ I)J~ ~
-
':IJ 1b- J.bWI ~':1
J.o~ l
t"
_rı.U I ~ -
~')~.:.-! 4A-:; ı)l J~
c. Ebii Ya'Hl'daki Farklann Özeti (s. 28-34)
Tam yetkili vezir ile yürütme vezirinin ayrılıp birleştikle
ri noktalan · anlatırken şu görüşlere yer verir: Bu iki vezaretin
birbirlerinden ayrıldıkları noktaların dördüncüsü olan "harp ve
harac işlerini bilmek tam yetkili vezirde muteber, yürütme
veziri'nde muteber degildir", dedikten sonra aşagıdaki ibarelere
yer verır:
.:ro 4:::!1 .r dJ 1)~
1)1 )~ .oı
.)s- Jol.! l.o (912/299) ~?1 .f':. Jj j"
~\...ıJI .:;-o~~~ 1)1 ':/1 4-':IJ }L..SJ J.J..\..a.ll
.ÜJ ~11.s.ı ~IJ).} J~ .0':1
rl'!
1)~ ':1 ":Jın
.j-"
~ ':IJ " :J~ .O':/).o..\.11 JAI
t:i' ıP J-4 l.o .u-ı ,y. ı.$J)J "1~ l.o ~ 1~
tl?l J!.o ~1 J~l.}
~I~IJ ı.$~~ı~ : J:-ı
':IY:, ~ _,l~ ':1 ~ J~ .:;-o ".Wl.b.ı IJ.G.::.i ':/" J~
.0} 4J ~_,ll 1)~J· ~ .}
~_,.:.o W':/" ~')Wl J ö~l 4;. .O}J" ~ıJ J l ~ JJ.S. J ı..s JJ$. IJ.1>..-:; ':1" JW .O}/
3
"k 1 ~.f"' ~1
ill.BAB: BELDELERE VALİ TAYİNİ(Eyalet Valileri)
Beldelere, şehirlere vali tayini ve bu valilerin çeşitleri.
Valilerin görev ve yetkileri. Genel valiler ve özel valiler.
Tayinle iş başına gelen valiler. İstila (zor) yoluyla iş başına
gelen valiler. Bu valilerin hukuki dummlan ve vetayetlerinin
geçerli olmasının şartları. Seçimle gelen valiler ile zorla gelenler
arasındaki farklar.
3
L
Ebu Ya'la, a.g.e., s.32.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 7 (1, 2)
A1;ı verdi
ve Ebıl Ya '!t1'mn Esedcrinin Mufwyescsi 1 7
b. Maverdi'deki Farkların Özeti (s.30-34)
Maverdi konuya·girerken bahsi anahatlarıyla: 1- Genel va! i
2- Özel vali diye kısımlara ayırdİktan sonra halifenin seçimi ile
tayin edilen vali ve zor yoluyla, mecburi bir tanıma ile tayin
edilen vali diye ikiye ay ırır. Bu valilerin yetki ve görevlerinin
sınırlarını belirtir:· "Serbest bir seçme ve ihtiyar ile tayin edilen
valinin tayininde, tam yetkili vezirde rnuteber olan şartlar
aranır" dedi~ten sonı;~ aşagıdaki ibareyi verir:
~ ~ J .öJljyl ~ ~ J4>' J öJ~':/1 ı} ~':/yi ._,P~ ~ ~.ıAJ I .)':/"
" ... ~ öpl.l ~J.r.JI.. ı)
J} ~~J ~':/yi ~J4>'
Özel valinin görevlerine geç'nieden önce aşagıdaki
t.aksimatı zikreder:
~ ~ ~'
,r. -:J 4-P~ı ö)~':/' ~ ~ p>--:Jı ı--Al' ~~~ ~.li.i ~J •
~ ~ J'~l ~
Ö.).,..Wl
~~':/1 öJL.ol ~ ~u.ll ı-AJI _f ..iJ ~ J~':/1
~ .J':ı'j .... J~ J ~jr- ,:ro~~ J,r9 ~ )~':/1 ~
Js- )l}ı..P':/1
()l.::JI J.aAJ ı)!~ )1 ~iSJ-1 ı)J _, ~ ~1 Jl ~j..ı.J.I ~~_,.-~1 Jl
Jfi'.Y' t l.aJ.I
". ö)~':/ 1 J~ ı}~~ ~ ~
istila yoluyla iş başına gelen valinin özelliklerini anlatır.
Müstevliyi tanımanın lnıkuki olabilmesi için saklı tutulması
gereken 11 yedi şeri kamin vardır" dedikten sonra bu şartların
bazısını degişik ifadelerle nakleder.
c. Ebii Ya1a'daki Farklann Özeti (s.34-38)
Genel valinin görevleri sıralamrken: "İkincisi. alıkuma
nezaret, kadı ve hakimleri tayin etmektir", dedikten sonra şu
ibareye yer verir.
y i ~':/ 1 (::-"' ı)Jfi ~_,.oJ ı ı} ..1...3-1 ,y. (304/ 916) ~.r.' ~ Jı.:.....,ı Jii ~J
"<~.ı ı.J"~ ~ ı!.l.l..i.ı o_,.ol '4=>"~ ı)\5" 1.)1 ": J~ ,.f"'ll,rl,r':ı'l ı!.lJ.) _,..~ .~
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 8 (1, 1)
8 1 Doç. Dr. Selahattin KIYJCI
N . BAB: CİHADA EMİR(HARP KOMUTANI) TAYİNİ
Haıp
komutanlıgının kısımlan.
Orduyu sevk ve idare.
Komutanlıgın vazifeleri. Dar-ı haıpdeki müşriklerin kısımları.
Savaş amndaki hukuki meseleler. Haıp meydanmda mübareze.
Esirlerin hukuki durumlan. Savaşta ka~ın, çocuk, ihtiyar ve
ruhanilere yapılacak muamele. Düşmanın kuşaniması ve
kuşatma esnasında yapılacak işlemler. Orduyu sevk ve iderede
komutamn vazifeleri ve mücahitlerin görevleri. Savaşta gerekli
araç ve gereçlerin kullamlması.
Maverdi haıp komutanının vazifelerini sayarken şu hadis-i
şerife yer verir: "(~)~ı Jı.b.:.-:ölı .:.ıl! ,j.1. 4.) ıpJlh oJ? ~..ı.lll.lA •
~)1 .J.\'"1 ~1 ... "~1 ~I.J;ıJ ~~ 1, # ~., ~ı.;,} ~ 4
Yukarıdaki
hadislerin açıklamasim yaptıktan sonra
" ... .ılı .us" LY-.ı.J1 .:.ı ~J 4.:.::! .:.ı fo~ ...?'"~_,lı!!., .. 5 ayetinin tefsirini ve şu
badis-i şerifi "y ~ LAJ.# .:.ıu j-;-II~JI ":(~).ılı 1 J,...J J!!.,
yS' ~ \tl ıb-ıJit 6 nakleder.
Elıl-i sadakanın "fey" malından ve elıl-i feyin de
sadakadan pay alamayacagını ve bu konuda EbÜ Hanife'nin
(v. l 50/767) görüşlerini aşagıdaki ibarelerle kaydeder:
Jr" ll,:.>- y.l jy.J ,4.) o.]}- .!lJ~ ı)ljfi~ J ~~__,All;. ~~.,
jSJ_,
~ JLıü .ılı l_r...o ..üJ L:ı:-~1 ~· ~__,All 0-"· ~~., J.5 Jl ~1.1.1 ıJ" ~~., JS'
".rJ) Lo 0::! ~l ·fi ~~__,Alı
Haıp komutanımn
.ılı .us' LY-.ı.JI .:.ı~J 4.:.::! .:.ı fo~
4
5
6
7
l
,......
görevlerinin
lt
7 ayetini
altıncısında lt~ ~_,lıuJ
kaydeder.
Ahmed b. Hanbel, Musned, 111,199.
Enfal, 39.
Sunenu Ebi Davı1d, 45, 11, 23 ; Ahmed b. Hanbel, Musned, lV, 345.
Eııfal, 39.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 8 (1, 2)
MtıverJi
ve Ebı1
Ytı'/a'nm Eı;er/crinin
Mukaycscsil 9
"Dar-i harpde . kendilerine İslam'ın çagrısı ulaştıgı halde
İsltim'ı kabul etmeyenlerle savaşmak hususunda emir iki şeyde
muhayyerdir" derken:"
. ~ ,)-~
~ ~~ ~ .ı.il ~ Lo ~ ~ lf-..r"l
0::-!· ..
~ J~ ıJIJ J!J~;.lıJ . .:;;?~ ts:J1J "kayıtlarını ilave eder.
Kendilerine İslam tebliğ
ibareye yer verir:
edilmeyenleri açıklarken şu
~ u J_# ~ ~1 ı)s- lylj ı)\.! ,4-ıb:-~IJI ~.)~ ~ ~1 Jl#IJ·· ·"
".ôy..UI ~
;r5' oiJ IJJ\.,pJ ~J~
İslam'a davet etmeden komutan savaşa başlarsa İmam
Şafı'ye (v.204-819) göre müslümanların diyetleri gibi diyederini
öder. Ebfı Hanife "Onlara diyet yoktur, onların kan ları hederdir"
ve yine Ebu Hani fe'nin "savaşta alaca atlara binmeyi doğru ·
bulmadığını", bu yasağı Maverdi doğru bulmadığını söyler.
mübareze ile ilgili şiirl er ve harp
esnasında düşmandan esir alınan kadın ve çocukların öldürülmesi hususunda açıklamalarda bulunur.
Sayfa 38-42
aralarında
Komutanın
şeritlere
görevleri sayılırken 9. ve 1O. görevlerle ilgili
yer verir. Düşman karşısın da bozguna ugranıl
dığında geri çekilmenin caiz olup olmadığı hususunda mezheplerio görüşleri ni, Bedir savaşında müslümanlar tarafından esir
edilen Kureyş esirleri haldeında ResuluHalı (s.a.s)'in Aslıabiyle
müşaveresi, tatbik edilen muamele, bununla ilgili nazil olan
ayetler 8 Hz. Ömer'in (v.23/643) görüşünün vahy ile te'yid
edilmesi ve bu konuda Rasulullah (s.a.s)'in:"~~~ o.iA ~ .iiı ı L:.ı~}
hadis-i
.!l,;f
~Lo~
4" 9 hadis-i
şerifı
kaydedilir.
Huneyn savaşından sonra ganimetierin taksimi genişçe
anlatılır ve aşağıdaki hadis-i şerif "oUI ~ Iy~ ...?' ı.r'L:.ll J;ı.;ı ı:.ıı .:.ı _,..1
8
9
Tevbe, 70; Al-i İmran, 161.
Abdu'I-Aii Muhammed b. Nizfımiddin. Fevatihu'r-Rabamut bi şerbi
Musellemi's-Subut, Fi Haşiyeti ci-Mustasfa min İlmi'I-Usul, Tab'atun
cedidetun bi'I-UtSet, 1-1 1, Mektebetu'I-Musenna, Bagdat, 11,367-368;
bk. Sahihü Muslim, Kıssatu Bedr.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 9 (1, 1)
1O1 Doç. Dr. Selahattin KJYICI
.~
~ı ~
Iyi J
~1.4~ ı..i'"" 1~ ~ _,!~ ~~~ ,.fiı ı ~~
"
ı o kaydedildikten
sonra dar-i islam ve dar-i harpde müslüman olanlarla bunların
çocuklan ve mallarıyla ilgili geniş açıkla-malarda bulunulur.
Harp esnasında düşmanın müslüman olması halinde
hukuki hükümlerin nasıl olacagı hususu, Ben-i Kurayza·muhasarasında tatbik edilen hükümler aniatıldıktan sonra "~ ~~~
o..:JU}1 o..:J ~
'J.rAS' .;r..ill" ı ı
ayetinin tefsirindeki değişik görti'şlere,
Ebu Hanife'nin görüşüne ve Ben-i Nadr harbinde hurmaların
kesilmesinden üzüntü duyan yahudi Semmak'ın şiirleri ile
bunlara Hassan b. Sabit'in cevabİ şiirleri ve bu konuda nazil
olan: " ... . t.)
ıJA ~ 1.4" 12
ayeti kaydedilir.
. Ayrıca bu bölümde şehidlerin defni hususunda fıkhi
hükümler belirtilirken bu konuda:" .fiı ı J:.,-.ı .~ ı_,....l:! w-!.ili ~ ~ J
ı;ıyı" 13
ayetini ve şu hadis-i
şerifı
zikreder.
~~~ J'J a...~ı rY- ı:ı~ ıt+~ ı*"~~ _,Lo~":<~) .& , J.,..., J J~
ı4. 1.!..1....lı ~J ~} 'J r.u ı uıJ ı:ı_,.uı :1.4~ ~
c. Ebu Ya'la'dak.i Farkların Özeti (s.39-51)
Ash:ıb-ı
divanın
fey ehlinden oldukları , sadakatdan onlara
bir şey verilmeyecegi hükmü belirtildİkten sonra, Ahmed b.
Hanbel'in sözünün zahirinden: "Her iki maldan d:ı bunlara
verilebilineceğinin gerektiği anlaşılır" der.
Savaşta düşman, çocuk ve kadınlarını kendine siper ederse
müslümanlar nasıl davranacaktır? Meselesinde Ahmed b.
Hanbel'in bir görüşüne yer verir. Hanbeli mezhebinden Harakl
(v.299/912):"Bir müslümanın iki katirden kaçması caiz olmaz,
10
ll
12
13
14
1~
l
'
Süncou Ebu Davud, Fiten, 1, ll, 1295 .
Muhammed, 4.
5.
Al-i İnıran, 169.
Suocnu'n-Nesai, Cenaiz, 82, IV, 78; Musocdu Ahmed ibo Hanbel, V,
431 ; İbn Hişam, cs-Siratu'o-Ncbcviyyc, lll, 104.
Hıış r,·
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 9 (1, 2)
A1avcrıfi
ve Ebtl Vu'hi'nm
E\·cr!cni11iı Mukuyı:scsil
ll
üç katirden kaçması mubah olur. Esir olmaktan korbrsa,
öldürülünceye kndar savaşır" dediğini nakleder.
Anlaşmalara ·
uymayıp
alıdierini
bozan düşmanların
müsli.imanların elinde bulunan "rehineleri" öldürmenin caiz
olmadığı konusunda Ahmed b. Hanbel'in görüşü kaydedilir.
Beni Nadr harbinde müslümanlar Taitli lerin hurmalarını
Bu konuda Ahmed b. Hanbel'in görüşü ve
muhariplerin düşmanın yiyeceklerinden ve hayvanlarının alatın
rından kendilerinin ve hayvanlarının yemelerinin caiz olması
hususunda Hanbeli Mezhebinin görüşlerini anlatır.
kesmişlerdir.
V.BAB:DAHİLİ HUZURU TEMiN, İÇ İSY ANLARA
KOMUTAN TAYİNİ
İç isyanların çeşitleri:
1- . Mürtedler (dinden çıkanlar)le savaş. Mürted! ere tatbik
edilecek ahkam. Mürtedlere varis olunup olunınama durumu.
Zekatı inkar ederele vermeyi kabul etmeyenlerin "mürted" ·
sayılacagı hususundaki görüşler. Mürtedlerden alınan esiriere
yapılacak işlemler.
2- Asiler (bağiler)le savaş. Asilerin tarifi, çeşitleri. Hz. Ali
(v.40/660) (r.a)'a isyan edenler ve Hz Ali'nin onlara muamelesi .
Münferid olarak isyan edenin hukuki durumu. İmamın onları
ta'zir etmesi ve bu konudaki hadis-i şerif: "~1 ~ ~ı.S_,-1 ?~
15 .._,..Al ~ ~ ~ Jl c)~l .Mı Uj Jl c)l.Ç_I .Mı
Bağilerio
yerleşmeleri ve
kerime
J>. ~
)S' :.!J"jj 1.,$...1.:>-l.ı
cemaatten ayrılıp toplu olarak bir bölgeye
tatbik edilecek ahkam. Bu konu ile ilgili ayet-i
şudur:
" . .. ~ lyJ..P~ 1_,1:::;1 ~jl.l ı:.r" c)l:..Qj\1, c)IJ" ı 6
3-Yol
kesenler(şakiler)le
savaş.
Şakllerle
bağiler
arasındaki farklar. Yol keseniere tetbik edilen ahkam. Tevbe
ı5
Suncnu Ebi Davud, Hudüd, 1,
((ı
Hucurat, 9.
ı ı,
440.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 10 (1, 1)
12 1 Duı,:. Dr.
Se/alıurrin
K.JYJCI
etmeleri halinde tevbelerinin kabul edilip edilmeyecegi
hususundaki görüşler.
b. Maverdl'deki.Farldann Özeti (s. ·55-64)
müşrikleı:le cihadın .dışında savaşmay.ı
üçe ayırır:
1-Miiıtedlede savaş, 2- Bag.ilerle savaş, 3- Şakilerle sav.aş. Önce
miiıtedi ele alarak bu konu .ile ilgili:" o_,l:jı.; 4;.)_.~ Jol! .Y'" ı1 hadis-i
Maverdi
şerifini
zikreder.
Ebü Hanife'nin "riddet sebebiyle kadın öldürülmez"
sözünü nakleder. Fakat Rasulullah (s.a.s)'ın riddet sebebiyle bir
kadını öldürdügünü kaydeder. Hz. Ali (r.a)'ın el-Müstevridu'l'ıc li ~yi üç gün bekle~tigini sonra öldürdi.igi.inü zikrettikten sonra ·
Eblı
Hanife'nin "mürtedin riddetten önce kazandıgı mallara
vnrislerinin varis olabilecegine" dair görüşüne, Ebfı Yusuf
(v.l82/804)'un: "riddetten önce de sonra da kazandıgı mallara
varis olunabilecegine" dair görüşüne, İmam Şafii (204/820)'nin
bu konudaki görlişlerine yer verildikten sonra Hz. Ebübekr
(r.a)'in zamanında vukubulan riddet okıylarında halife
Ebübekr'in takındığı tavır ve muamele zikredilir.
Daha sonra Hz. Ömer ile Ebfı Şecere b. Abdi'l-uzza'nın
geçen bir muhavereye ve Ebu Şecere'nin bir şiirine yer
verilir. Dar-i riddet'in dar-i Islam'a ve dar-i lıarb'e muhalif olan
farkları belirtilir. Ayrıca Hz. Ebübekr zamanındaki riddet
obyına sebep olan Harise b. Siiraka'nın bir şiirini kaydeder. ·
arasında
Bağİler hakkındaki
" ... ~
l_,.d.pı.; 1#1 ~Jl.l .y .:.ı~ll:. L>IJ"
ııı
ayetiyle ilgili bir takım tevil ve tefsirlere yer verir. Yine
(v.95/714) serbest bıraktığı bir esirin şiirine yer verir.
Bağilerio ellerine geçirdikleri mallar hakkında çeşitli görüşlere
yer verdikten sonra"~~~~~ tsr' jlP ~ ~" 19 hadis-i şerifi
Haccac'ın
ile,
bağİlerin
yıkanıp namazlarının kılınması
~ ö')\..a.IIJ ~\jY'
ı
7
ll!
19
:w
·r-:·
hususundaki "..JP}
J-J. ?' js-" 20 hadisini kaydeder.
Suncnu İbni Macc, Hudlıd, 2, ll, 848.
Hucurat, 9.
Alımed ibn Hanbel, Musncd, V, 82 .
Sabibu'I-Buhari, c i -Ccnıi iz, 8.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 10 (1, 2)
Mn verdi ve EM Ya 'Ja 'n m Eserlerinin Mukayesesi 1 13
Yol kesenlerle ilgili "liı ı ıJJuu; ..J-!.U' s:.ıy. wı" 2ı ayetinin
geniş açıklaması ve bununla ilgili İslam hukukçularının çeşitli
görüşleri
uzunca
anlatılır.
c. Ebii Ya'Hi'daki Farklann Özeti (s.5 1-60)
Ebü Ya'Hi iç isyanlada ilgili savaşı bir taksime tabi
tutmadan dogrudan riddetle ilgili alıkarnı zikreder. Mürtedterin
öldürülmeleri erkeklerinin köle edilmesi ve mallarının ganimet
. sayılması hususunda Ahmed b. Hanbel'in ve O'na tabi olanların
görüşlerine yer verir.
Zekatı verrnekten imtina edenin
öldürülmesi gerektigi görüşünü de kaydeder.
Bagilerle savaşın müşrik ve mürtedlerle savaşa muhalif
oldugu yerleri zikreder. Aynı yerde bagilerle savaşta "Onlara
mancınıkla bir şey atılamayacagına" dair Ahmed b. Hanbel'in
görüşünü nakleder.
·
"Şehirdeki şakllere, şehir dışındaki şaldlere
tatbik edilen
alıkarn aynen tatbik edilir" meselesinde ve "şakinin tevbesinin
kabul edilip edilmeyecegi" meselesiyle, "eman" meselesinde
Ahmed b. Hanbel'in görüşlerini belirtir.
Vl BAB: ADALET İŞLERi (KADA YETKİSİ)
Hakimde bulunması gereken şartlar, edille-i erba'ayı
bilmesi. Kıyas ı inkar edenin hakim olup olamayacagı. Bir
mezhebe mensup olan bir kimseyi başka bir mezhebe mensup
kişilere hakim tayin etmenin caiz olup o lmayacagı. Bir mezhebe
göre biikınetmeyi şart koşarak hakim tayin edilmesi. Hakimlige
tayin muamelesi. Tayin şartları, tayin işleminde aranılan şartlar.
Genel ve özel hakimler, bunların görevleri, yetkileri ve
davalar. Hakim'in görevden ayrılması veya
azledilmesi. Hakim'in yer bakımından yetkileri. Bir beldeye
birden fazla hakim tayini, bunun hukuki dunımu. Belli davalar
ıçın
hakim tayin edilmesi. Zaman bakımından haklınin
nezaretinin sınırlandırılması, hakemlik dunışması için zaman
tayini. Hakimlige tayin İstegİ, bunun mahzurlu olup olmaması
hususundaki görüşler. Hakim olmak için rüşvet vem1e veya
bakacakları
21
Maide, 33.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 11 (1, 1)
14 / Doç. Dr. Se/ahartin KJYICJ
lÜikirn ik~~ t~raflardan rüşvet almanın hükmü. Hal~irnin hediye
alnıasi ve diger htıs\ıslar.
.
b. Maverdi'deki Farkiann Özeti (s. 65-76)
Hakimligin ikinci şartı olan "akıllı" olma şartında
Maverdl: ~ıs J.lil.ı ~.:ro , ~1 .ı....ı ~ ~.iJLı J.-WI ~ ~~J
.:,..0
1~ Ck.Qll..y; ~1 ~ .)~ ı,? ~JJ..,..aJI IS' .lı ~ _TJ. iliAJIJ ~1
~ILo "'l...d J ~ILo c_\...l:.tl Jl iU görüşüne yer verir.
Üçüncü şartı olan hürriyet konusunda da miidebber ve
mükateb'in de aynı hükme tabi oldugunu, dördüncü şartı olan
"İslam" şartında da kafırin ne müslümana ne de kafıre hakim
··olamayacağını söyler. Ebü Hanife'nin bu konuda ki görüşüne
yer verir. Beşinci ve altıncı şartlarda açıklamalarda bulunur..
..
Hakimin müctehid olma şartı konusunda tafsilat verir.
"Haber-i vahid'i kabul etmeyenin hakirnligi caiz degildir." der.
Hakim Şafı'i olsa da ictihadı sonucu Hanefi Mezhebi'nin
görüşünü benimsese, onunla amel etmesi caiz olur, der.
Yetkili makam hakimi hükümden değil de sadece kısas
konusunda hükümden menederse, durum ne olur? konusunda
muhtelif görüşler beyan eder. "Umumi vali'nin bakacagı işlerde
vali kendi bilgisi ile hükmedebilir mi?" ilıtilafına yer verir.
Genel vali'nin
~~ J ~_,.Alı
bakacağı işlerin
onuncusu olan " ı} ~r-=JI
W::! ~~ " hükmünün açıklanmasında
"UI ~_,ı~ Li,
.~Lı J'UI ı:.ı:-ı ~u ıf J":JI ~ ~ .!li.:.W;-" 22 ayeti kaydedildikten
sonra Hz. Ö~er'in Ebü Musa el-Eş'ari (v.42/662)'ye yazdıgı
kadının şartlarını belirleyen mektuba ve açıklamasına yer verir.
Ebü Abdill~h ez-Zübeyri (v .318/929)'nin "Zamanımızda
uzun müddet cuma mescitlerinde hükmeden hakimler vardı."
sözünü nakleder. "~ ~ ~~ ıf J~l c:>hyo:- Js- ~~ "23 ayetinin
Sad, 26.
,..,.
23
Yusut: 55.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 11 (1, 2)
Mtll'erdi ve Ebıl Yt1'/a 'nm E.<;er/en'nin Muk:ıycscsi 1 15
açıklamasında
hakimlige talip
olm::ının c::ıiz
olup
olm::ım::ısını
tartı şır.
c. Ebu Ya'la~dak:i Farkiann Özeti (s.61 -73)
Hakimin azli konusunda bazı görüşler serdeder. Alımed b.
Hanbel'in görüşüne yer verir. Genel vali'nin bakacagı işlerin
dokuzuncusu olan "Şahitlerin durumunu araştırmak" hususunda
Ahmed b. Hanbel'in "~)ı i.>~ ,JJ! ~o~~ ,:rj.!-! i.>l j-':")1 ~
w~ ~
" görüşünü aksettiren ibare kaydedildikten sonra umumi
hakimin bakacagı işlerin onuncusu anl::ıtılırkeo Kadı Şuraylı
(v.78/697)'in baktıgı bir davada Hz. Ali ile bir yahudinin taraf
oldugu duruşmayı nakleder.
Belli miktardaki mali davalara, para davalarına özelhakim
tayin etmenin cevazı hususunda ve belli bir beldeye, bir
kasahaya hakim tayini konusunda Alımed b. Hanbel'in ve
mezhepteki diger zevatın göri:işlerini anlatır.
Kadılıga '
·tayinini talep eden kimse hakkında Hanbeli
mezhebinin görüşleri anlatılırken "k ı .)...c k ı j_,...,J Jtj :~\j u--ı! ,y-
J1 JS'J ~ l..AAJ 1 J L.., ıJ'"
1.5_,...,:-ı ~'J;:~' AlL...- .;J- .:r ~~ 01 1!-Uı; ,ö}-.. ~' Jw ~ ,y-)'4- 4' '-!"
~ J ~:~ / O~..~..-.! .!..L...Lo J j .ı.#- .f.":"\ ıJ' J ı\..-Ji;
~" 24
hadisi
şeriflerini
kaydeder.
Aziedilmiş bir hakimin hükmedip lıi.ü<medemeyecegi
konusunda Ahmed b. Hanbel'in: "Eger iki kişi aziedilen hakimi
kendilerine hakim tayin eder ve verecegi hükme razı olurlarsa o
hakimin onlara hükmü geçerli olur." dedigini tasrih eder.
Vll BAB: MEZALİM MAHKEMELERİ
GANÜSTÜ YETKİLİ MAHKEMELER)
(OLA-
a. Müşterek Metnin Özeti ·
Olaganüstü malıkernelerin . mahiyeti, bu mahkemelere
bakan yetkili kişinin vasıfları, şartları, ortaya çık ı şları, Emevi ve
Abbasi devrindeki durumları ve gelişmeleri. Mahkeme heyetinin
tekevvi.inü ve tekemmülü. Olaganüstü malıkernelerin baktıgı
24
Sahihu Muslim, İma ra, 13
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 12 (1, 1)
161 Doç. Dr. Selahattin KIYICI
Olağanüstü
arasındaki farklar.
davalar.
mahkemelere bakan hakimle, umumi hakim
Olağanüstü mahkemelerde yargılama,
muhakeme usulü, dava çeşitleri, davaları ispat şekilleri, yazılı
belgeler, senetler, şahitler, şahitlerin durumları, hazır veya gaib
olmaları.
Olağanüstü mahkemelerde davacı ve davalının
durumları, mahkemedeki tutum ve davranışları, tarafların
şahsiyetlerinin davaya
tesiri. Olağanüstü mahkeme-lerde
delillerin ibrazı ve iade-i mahkeme usulü. Ortaya çıkan yeni '
deliller ve bunların değerlendirilmesi. Olağanüstü mahkemelerde davacı yada davalıyı baskı altında tutmak veyahut
yumuşak davranarak davanın
aydınlanmasını sağlamak.
Delillerin müsavi olması halinde hi.U<i.im verme. Mahkemede
hakimin davacı yada davalıya yemin teklifi. Olağanüstü
malıkernelerin tekemmülü, yetkili hakimin imzası ve imzanın
ifade ettiği manalar.
b. Maverdi'deki Farkların Özeti (s. 77-95)
Zübeyr b. Avvam (v.36/656) ile Ensardan biri arasında
geçen bir sulama hadisesinde ihtilafı bizzat Rasulullah'ın
çözdüğü ve: "Ey Zübeyr suyu iki topuğuna ulaşıncayakadar
alcıt" dediğini naklettikten sonra "~ı Jı s.Ll.ı s-lf.\.ı oyi f J.6:-IJ
~ıy. ~ ı_r:- ..i .ı..ı oyU 1.?-4- uIS"J' ~ W. <l.:.:-! ~ uIS" jAı "
ibaresini
ilave eder.
İlk defa Hz. Ali'nin mezalim malıkernelerine hakim tayin
ettiği : "İncitici söz söylemeye, elbise yırtmaya, dövmeye
teşebbüse
dokuz dirhem para cezası verdiği iki kadının bir
sahip çıkmaları davasına baktığı, Abdtümelik b. Mervan
(v.86/705)'ın bazı davaları kendi kadısı Ebu İdris el-Evdi
(v.80/699)'ye havalesinin sebebini "0-! ..!.LU14- ,:ro~ JG,r.::Jı ~) "
çocuğa
~ı
Js- ~ j
J J J~4 ~ ,j uiJy ibaresiyle açıkladığı ve Ömer b.
Abdulaziz(v.l01/719)'e: "Onlara bu hükümler ağır ve katı
oluyor sana kötüli.ik dokunacağından korkuyonız" denil-diğinde
O da:"~J ~ Ll:A}I ~J-1. UJ.) .UL:>-1 J ~ı ~J!. JS' J~" şeklinde cevap
verdiğini kaydeder.
Cahiliyye devrinde Kureyş'de liderler çoğalıp, Kabe'yi
ziyarete gelenlerin mallarını gasbedip, zulmetmeye başladıkları
·r·: ·
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 12 (1, 2)
A1avcrı/İ
ve Eb1i Yu'/a'nm Eserlerinin
Muk:ıycscsil
17
zamanla ilgili olayları, bu esnada mazlumlarm söyledigi şiirler,
bu zulümleri önlemek için "Hılfu'I-Fudul" antlaşması, Rasulullah'ın 25 yaşında olduğu halde bu antlaşmaya katıldığı 've bu
antlaşma calıiliyye devrinde olmasına ragmen Rasulullah buna
katıldığından İslamcia da önemi oldugunu belirtir.
Mezalim mahkemelerinin görevleri
sayılırken
birinci
kısımda Ömer b. Abdulaziz'in halife oldugu zaman ilk hutbesi,
ikinci kısımda Abbasi halifelerinden Mehdi (v.169/785) ile
Süleyman b. Vehb(v.272/885) arasmda vergi hususunda karşı
lıklı bir konuşma, üçüncü kısımda yine Abbasi halifelerinden
Mansur(v.l58/774)'un yolsuzluk yaptıklarından dolayı divan
katiplerini cezalandırdığı, dördüncü kısımda bazı ordu komutanlarının halife Me'mun'a: "Ordunun aç kaldığını ve yağmaya
giriştiklerini" yazdıklarında Me'mun'un: '\::..,;J _,J J ı~~ cJ~}
ı~
f"
erzaklar adil dagıtılsaydı aç kalmazlardı, yeteri kadar
verilseydi yağmaya girişmezlerdi" diye cevap yazdığı ve beşinci
kısımda da yine halife Ömer b. Abdulaziz'in Yemen'li bir
mazlumun·gasbedilen malını iade ettiğini kaydeder.
Olağanüstü
yetkili
malık~r-ıelerde
yargılama
usulü
balısinde halife Me'mun'a eski elbiseler içinde bir kadının gelip
haliteye şikayette bulunduğu, bu şikayetini halifeye manzunı
olarak ifade ettigi, halifenin de buna şiirle cevap verdig;i,
kadının pazar günü mahkemede hazır bulundugu ve mahkeme·
·
ye bizzat halife Me'mun'un nezaret ettiği z ikredilir.
Delillerin müsavi olması halinde hüküm verme bahsinde:
"Bazen davah lıakh oldugu halde mevkii yüksek olduğundan
davacı ile aynı mahkemede hakimin huzuruna çıkmayı kendisi
için bir ar saydığından, davacı lehine iddia edilen maldan
feragat eder. Bununla ilgili halife Musa el-Hadi (v.l70/786)'nin
ri.i'yet ettigi bir mahkemede halifenin yakın adamı Arnmar b.
Hamza(v.199/814), malının gasbedildigini iddia eden bir adamm arasmda geçen olay ve halife Harun er-Reşid (v.193/808)
ile mezalim mahkemesi hakimi Cafer b. Yahya (v.l87/803)
arasında Basra'daki bir arazinin, ora halkı tarafından haliteyi
dava etmeleri konusunda geçen bir olayı hikaye eder.
Mez.alirri mahkemelerine bakan yetkili kişiler davaların
uzamarnası için bazen davaları ehliyetli ve alim kişilere havale
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 13 (1, 1)
. . .JJ
18 1 Doç.
Dı:
Selahattin KJYICI
edebilirler. Buna benzeyen bir olay Hz. Ömer zamanında cereyan eder. Hz. Ömer kocasından şikayette bulunan bir kadının
şikayetini hükme baglamale için Ka'b b. Sur Esedi'y~ havele
eder.
c. Ebii Ya'Hl'daki Farklarm Özeti (s.73-90)
Bu bölümde Ebü Y a'la'da aşagıda ~(aydedilen iki
cümleden başka hiç bir zaid ibareye rastlanmamıştır.
kısa
'
1- Delillerin müsavi olması halinde hüküm verme bahsinbazı
de
durumlarda zann-i galibin davalı
davacı tarafında oldugu meselesinde
11
tarafında, şüphenin
de
ıLı~ .u-ı ,;rs- (.5JJ ~J
ll
cümlesi ile,
2- Olaganüstü yetkili mahkeİnelerin kararlannın tekem-
mülü bahsinde
imzanın
kesin ve tam bir mana ifade etmesi
hususunda ki ..:.ı~_rJ ı J.$1 ~ " cümlesi yer alır.
11
Vill.BAB: NAKİBLİK YETKisi .(NÜFUS İŞ LERİ
TEŞKİLATI)
Nakib tayin etme yetkisine sahip makamlar, n§l<.ibliğin
kısımlan, özel ve genel nakiblik, öze] nakibligin hakiatı ve
görevleri. Genel nakiblik (nüfı.ıs idarecisi) yetkisi. Özel nakib-
lik görevlerine ek olarak kendine verilen görevler. Hakim İ'le
nakibin davaları halletme bakımından yetkileri. Aşiret rei-;ieri ve
kabile valilerinin fonksiyonları.
b. Maverdi'deki Farklann Özeti (s. 96-99)
Özel nüfus idarecisinin vazifelerinden ikinci vazifenin
zikri meyamnda 4\.l\y.,).} ıt# J ~.} ~ j>-1..1::.! 'JJ" cümlesi yer
11
alır.
Nüfus
ve
davalı
idarecİsİ
anlaşmazlarsa,
11
ile hakim, yetki bak1mından müsavi ohır da,
hangisine müracaat edecekleri konu-sunda
meselesini Ebü Y a'la'dan farldı olarak r;r"· .. ll
davacı
~~~~~ı.?_ ~ e_;Wı ~ dl.:J'J··· ~yı şeklinde
kaydeder. Bir Abbasi ile bir Taglibl m.unazaa ederlerse, bunun
sonucu olarak birbirlerinin nakiblerine gitmekten ·initina
.i
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 13 (1, 2)
Ma vcrıli I' C Ebıi
Vi! 'la'nm Escrh.:rinin Mukilyı..•sı:si l ll)
ederlerse, meselesinde Maverdi'de
farklı
olarak
ll~ L..oı..l:>-' -,..,Al
~ülı o\5 ı.)ı ~~ _,iı ~L&- J-A ..s .U ı olhL..Jı ~ Jı o~ .i- w~ ı o~ J
~ ~ Jı oL....A.:.ı
~ pı
Js-
11
Lo! ~ ~~ı ~ ol.b.W! o~ ~ _fo;Jı y- ~Jr-"
ibaresine yer verir.
c. Ebfı Ya'la'daki Farkiann Özeti (s.90-94)
EbCı
Ya'l5.'da bu bölümde tek bir kelime
fa rkına
dahi
mstlnnmamıştır.
IX. BAB: NAMAZLARA İMAMTAYİNİ
Namaziara imam tayininin kısımları. Beş vakit namaza
imam tayini, bu tayini yapan yetkili makam. Selatİn camileri,
halk camileri ve btınlaro tayin edilen ·İmamlar. İ manı cemnal
münasebetleri. Bir canıiye birden fazla imam tayini, vazife
şekilleri ve inıamlıgın şartları. Müezzin tayin etme yetkisil
müezzinin v:::ızifeleri ve nıüezzinin imarnın görüşüne göre
hareket etme mecburiyeti. Cuma ıınmnzına imanı tayin etme ve
bu tayin konusunda mezh~plerin görüşl eri. Köylerde ve nıezm
larda cuma namazının salıih olup olmanı:::ısı ..rneselesi. Cuma
cemaatının sayısında fukahan ın ihtilnfı. 40 olmalıdır diyenler, 3
olm:::ılıdır diyenler, 12 olmalıdır diyenler. imarnın bu s:::ıyıya
dahil olup olmaması meselesindeki görüşler. Sünnet namazlarda imanılık. Bayram namazları, ay ve güneş tutulması namazları ve istiska(yağmur)nnmazı. Cemaatla kılınan bu sünnet
namazların
revatip sünnet namazlardan farkları ve bu
namazlarda uyulması gereken hususlar.
b. Maverdi'deki Farklann Özeti (s.l00-107)
Cemaatla namazın kad ı lık ve nfikiblikten farkl ı oldugu
belirtilirken cemaatla namazın bütün fakilılerce sünnet oldugu
ancak Davud-i Zahiri (v.270/884)'ye göre vacib olduğunu .u~
11
J..is. y ~~ ~~~ .)_);
11
ibaresiyle beyan eder.
Mi.iezzinin ezan ve ikamette imarnın ve cemaatın mezhebine uyması mecburiyetini belirttikten sonra:" ol ıJ.) _,.Lı~~ .:.ı~
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 14 (1, 1)
t
:w 1 Doç. Dr. Seh1hamiı KJYIC/
~) "'ı.r"""! ~~) ~~~ı.,:. lil.)l ~Wl 01.)~1 ~ 0.)\ ,o.)~\
Js- ~ 0.)Y.
ftf. " ibaresini ilave eder.
Maverdi kölenin, çocugun, fasıkm imametini sahih göri.ir.
(s.a.s) Amr b. Müslim (v.?)'e çocuk oldugu halde
cemaata namaz kıldırmasını emrettigini ve kendi kölesinin
arkasında namaz kıldıgını nakilden sonra Rasulullah'ın: "ı_,l..p
R esuluHalı
_r.L.J J J~
J--.S' .._Ll.,;."
h u nsanın imam
2S
hadis-i şerifini kaydeder. Kadının ve'
olamayacagını
_;L.J..ıJ JL:ı:-) ı ıY' ~~ı·"
.
J~ pJ:-
,;.:.:;-J' ö ı,.ı ı.:....o ı 01J
ö~ ..:.ıw
cümlesiyle ve fakib olan zatın okuyucu
olan zattan imamete daha
ö')L..a]l .} ~.) Iy i
" ıY'
layık
oldugunu da"
~ı.S}ilı ıY' JJı ~\h
.:r "-!.r;, l.oJ •J~ 01.})1 ıY' ~.}!\..o 0~
,a.ii.All ~ 01.5' 1.)1
" ibaresiyle ifade eder. İmam ve müezzinin ücreti
konusunda " .!.I..H .:ro ~ J-11 ~J " dedikten sonra şahsın kendi
yaptırdığı
hakkı
camide Ebu Hanife'ye göre imamlıkta tekaddüm
olduğunu da "~ .JI.)~ IJ ;t.Lo~~ y-ı .uı ~ y.l jlJ )" sözleriyle
beyan eder.
Kölenin cuma narnazına imam olabileceğini, çocugun
imametinde iki görüş oldugunu, Ebu Hanife'ye göre cuma
namazının şehir ve şehir hükmünde olan yerlere malısus olduğu
görüşüyle
bu konuda Şafii'nin görtişünü belirtir. Cuma
namazında cemaatın sayısının
tesbiti hususunda fukalıanın
görüşl erine genişçe yer verir. Cuma namazının dışında cemaatla
kılınan sünnet namazlam Şafii'nin baz1 arkadaşları sünnet-i
müekkede demişlerdir, der.
tekbirierin say ı sın da
Ay ve güneş tutulması
namazlarında Ebu Han ife ve İmam Malik (v. 179/795)'in
görüşünü belirtir. Yağmur namazı ve duası bahsinde kuraklıktan
Bayram
namazlarında
fazla
alınan
fukaha nın değişik görüşlerin i açıklar.
25
Ali el-Muttaki el-Hindi, Kcnzu'l-Ummal fi suncni'l-Akvali vc'l-Efal,
1-XVI, Matba'atu Cenı'iyyet i Dairati'l-Mearif, 1364-1945, VI, 236,
s.27.
l
.,..,.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 14 (1, 2)
Maverdi ve Ebıl }",1'/u'nm Eserlerinin Mukayesesi l 21
şikayet
eden bedevinin
şiirüıe, Rasulullalı'ın duasının: ~~~ ...
~.)-";" _1. ~.iS' J ~)" .Mı ıJI' ı/)~\ ılı~ J t_.,.aJI ılı~ j t_J}I ılı ~ ~1/
26
bir
kısmına,
daha dua
tamanı
yagdığına., Rasulullalı'ın: "~ ~J
olmadan bol bir yagmurun
L:.Jıy- dedigiııe, Hz. Ali 'nin
11
Ebü Talib'in(v.lı.ö . 3/619) bir şiirini okudugı.ına, Beni
Kinane'den birinin Resulullah'a bir şiir okuduguna ve
Rasulullah'ın bunu begendigine dair malum~t verir.
c. Ebu Ya'la'daki Farklann Özeti (s.94-108)
Büyük camileri n imamlarının tayini hususunu ..1.4-i LoJ' ~J
11
•
o1.i!....ı .ü J
4-" ~IJJ ,) \~ Jl:o_,.ı 1~1 "
.w~ı.ı~ ı c~
Wr4 ~
~u"
Jı..a! ~
Jlyl [.fi f 1~1 ~\.All ~ JA
ibaresiyle Ahmed b.
Ha~1bel'in göriişünü
belirtir. Cemaatla namazın Davtıd-i Zahiri'nin yanında Ahmed
b. Hanbel'e göre de farz oldugunu kaydeder. imarnet konusunda
J--ılAl ~J J..W J.Al ~J ..}').} J--ılAlı ·;;...t.oı ~U' cümlesiyle görüşünü
belirtir. İmam olacak zatların mukayese-sinde karinin fakİlıten
evla oldugunu: " ~~ ö')l...all ~~'-!ll\&. 01.5' 1~1 ~ı ı:r JJI tsJ\Alı ı)\.5'11
L..il r;:' ~ .;}- ô')\..a.ll ,j ..:..0~ \y\ ıY' ılıft Lo J ~
~~~ ~ ~ uR' ~
11
4.:.-o )\.:S'
~IJ aJI_)JI ~
ibaresiyle ifade eder.
İmam ile miiezzinin ücret almaları konusunda mezhebinin
görüşlerini çeşitli rivayetlerle nakleder. Cami cemaatının imam
ve müezzin konusunda anlaşınazlıga düştükleri zaman ihtilafın
nasıl çözülecegi hususunda açıklamalarda bulunur.
Bir
şahsın
kendi
yaptırdığı
camide
imamlıgı
~ J Lo .J-1b Jü! ~ ~~ ı,?- ı.S.iJI J l ~1 ~~ y J Lo
o\...;ı ı.S.UI
u-:! ~~ ~~
11
Hanbeli mezhebinin
j
meselesinde
~~ jl.l ıf ~ ~J
görüşünü açıklar.
Cuma namazının göçebe olmayan köylülere farz olduğu
hususunda Alımed b. Hanbel'den rivayetler nakleder, şehir
dışındakilerin şehre uzaklıklarını 11 t;..ı ~ ..1.4-1o.~.:>- ~J 11 sınırlar.
26
Sahihu Muslim, Salatu'l-İstiska , 2, ll , 612.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 15 (1, 1)
22 1 Doç. Dr. Selahattin KJYICJ
Cuma namazmda cemaatın sayıs ı ve imarnın bu sayıya
dahil olup olmaması mevzuunda Hanbeli mezhebinde mevcut
nakilleri genişçe aktarır. Bir şehirde birden fazla cami olması
halinde cuma namazının her iki camide de kılınıp kılınamayacağı meselesinde " ~ cJ...Ü4 cJ..J,;ı:..-!.1 ,y- J:...ı .u-1 ı:.ıı .)J l.) y.l J.Ai ~
~ ı)l ~ k '-s-") ~_,ol ~
UA.i.ı.l4"
ibaresini nakleder.
\_4
;.sı Jl.ö.! ~ ~~ cJ'ı 4
ll
Aynı
yerde meseleye
JA .)\~ y.
genişçe
yer
verır.
Bayram
namazında farldı
~ 4:-lJ ls-\.;1 ~.Mı 4MJ:-I "
olarak:" J
~~
JJ ı.:r..~' ~J
ibaresine yer verir.
X.BAB: HAC EMİRLERİ ve HAC iŞLERİNİ İDARE
Hac işlerini yürütme, bunun kısımları:
1- Hac kafilesinin yolculuğunu idare.
2- Hac
farizasının
yerine getirilmesini idare.
Hac emiri olacak şahı sta bulunması gereken vasıflar. Hac
emirinin hak ve görevleri. Hac emiri menasik-i haccı ifaya
yetkili kılınmış ise, ayrıca bulunması gereken şartlar. Bu göreve
tayin edilen zatın tahakkuk ettirmesi gereken işler.
b. Maverdi'deki Farkların Özeti (s. 108-1 12)
Arafatta vakfeye
k 1 aU-)
durmayı kaçırma
~ 'JJ
nieselesinde:"
rs- ~
~ J-!1 j lJ J ~\ J~~ ')1ölyAJI .Mı ~ 'JJ ,ölyAJ4 Ö
rs- ~ ~ " ibaresine yer
ö.rs- ..::.ı ı,.al~ ı~...oı_,.,..ı ~ ..;_..,y.. .J-!1 Jt!J ö
verir. Rasulullah'ın kabrini ziyaret konusunda Atebi'nin bir
a'rabinin Rasulullab ' ın kabrine yönelik dua ettiği ve bir şiir
söylediği hususundaki hikayesine yer verir.
Maverdi' menasik-i haccı ifa esnasında hac emirinin dört
hutbe irad edeceğini: "J .ııuy.-o ,j .ıs-Jr JJı ~ J ~ JJ'l\.9 e:u' .:./bJ
~ \ Ö~ (t"i-! ~ ı)\ olp .l &l.tlj"'l
r
,;>-fy
~)\S' 0 \J o\..0\f \
rJij ~ .U4J .L:..o
t!L...Jı _,..,lı ~~ " ibaresiyle beyan eder. Yine arafatta vakfeye
,..~··
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 15 (1, 2)
Muıtcrdj
durmanın
ve
Ebıl Y:ı'l.7'nın
Rnsulullah'ın ~~~djf
farz oldugu meselesinde
~~ w~ ...lAh djf- .u~ ;r J ~~
Eserlerinin MuJmyesesil 23
!1J~l ...lAh djf- !lJ~,~~
~~
27
hadisini zikreder.
Gece müzdelifede kalmanın Ebfı Hanife'ye göre haccın
vaciblerinden oldugunu beyan eder. Hac emirinin üçüncü
lıutbede hacılara nelerden bahsetmesi gerektigini kaydeder.
c. Ebfı Ya'Hi'daki Farkiann Özeti (s.l07-115)
Arafatta vakfeyi fevt eden
ö~ .:.ıı_,A}4 .ı..ol_rl ~
esnasında
zatın
dürumu konusunda:
11
J
J.:i "görüşünü kaydeder. Menasik-i lıaccı ifa
görüşündedir.
Yine bu
konuda:" Lı-" ı!.l.-; ~ t_r!..! f r.H 4i~ i.,.b:- ~~ ;r ~W ı rr.JI ,} v-J J
?.H~
emirio iki hutbe irad edecegi
rJ4 ~J ,J!?1 r41 ıY ?~' rr-1 1 ~ ~ .ıJ t.H ~ ~~ ~l;..o
ru ~~o~~ _r:ll rJ-!. ._,j ~J ~~ ~ t.r!' .u'J
ö~~~ J l ~
. ,ıJ
J 1 'Jı
f ~ul l ~1 J..flı J .u.\1,} 4,:ll ıJy.~ Lo djf
_,...AJI r.H J :i!.r-
?)!. i.,.b:- ,} ~
4kl--1" ibaresine yer verir.
Xl BAB: ZEKAT ve ZEKAT iŞLERİNİ İDARE
a. MÜŞTEREK METNiN ÖZETi
Zekata tabi olan malların tarifi, zekata tabi malların
1- Açık mallar, 2- Kapalı mallar. Zekat memunında
bulunması gereken şartlar, zekat memunınun yetkileri ve
görevleri. Zekata tabi olan malların sınıfları:
kısımları:
1- Mevaşi(yüri.iyen hayvanlar):
a- Develerio
zekatı,
develerio
nisabı, zekatların
ödeome
şekli.
bsıgırlarda
Sıgırlann
zekatı, mandaların sıgırlara
dahil
oluşu,
nisab ve ödenecek miktarlar.
c- Koyun ve keçilerin zekatı, koyun ve keçilerde nisab,
ödenecek miktarlar ve ödeme şekli.
27
Diivıld, Menasik, 67,
Ciimiu li'l-Usül, ll, 139.
Sunenu Ebi
ı,
451; Mensur Ali Nasıt: et-Tiicu'l-
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 16 (1, 1)
Hayvanıann
için bulunması gereken
şartlar. ihtilaflı malların zekatı. Zekat memunı ile mal sahibi
arasında ortaya çıkan ihtilaflar ve bu ihtilafın çözümü.
zekata tabi
olması
2-Meyvelerin zekatı: Meyvelerde nisab, bu konuda
mezhep imamlannın görüşleri. Zekata tabi olan ve olmayan
meyveler ve mezheplerin görüşleri. Meyvelerden alınması
gereken zekat miktarı. Arazinin kendinden sulanıp sulanmaması
bakımından zekatın miktan.
'
3-Hububatın
zekatı:
Hububatm zekatında nisab ve
mezheplerin görüşleri. Hububatın cinsleri. Sebzelerin zekata
tabi olup olmaması hususunda mezheplerin görüşleri. Hububatm
cinslerinin birleştirilip birleştirilemeyeceği meselesinde
mezheplerin görüşleri.
4-Altın
ve gümüşün zekatı: Altın ve gümüşde nisab.
Verilmesi gereken zekat miktarı, altın ve gümüşün birbirine
ilave edilip edilemeyecegi konusunda mezhep imamlarının
görüşleri. Süs eşyalarının ve ev eşyalannın zekata tabi olup
olmayacagı mevzuunda alirolerin görüşleri.
5-Madenler: Madenierin çeşitleri, katı madenler, sıvı halde
bulunan madenler veya eriyip sıvı hale gelebilen madenler,
erimeyip sıvı hale gelmeyen madenler. Adı geçen bu madeniere
zekat terettüp edip etmemesi bakımından fukahanın göriişleri.
6- Defineler: Definelerin tarifi, definelerin müslümanın
mülkünde bulunması ile gayrimüslimin mülkünde bulunması
halinde terettüp edecek hükümler. Definelerden devletin alacağı
vergi nisbeti.
7gereken
Zekatın ödenmesinde usül: Zekat memunınun yapması
iş. Zekat veren müslümanların dikkat edeceği hususlar.
Zekatın
zekat memunından gizlenmesi ve alınması gereken
tedbirler. Zekat memunınun adil olmaması, halka zulmetmesi
halinde devletin alması gereken tedbirler.
\
8- Zekatın dağıtımı: Zekatın verilmesi gereken Kur'an-ı
Kerim'de geçen sekiz sınıf, bu sınıflann tarifleri, bu hususta
mezlıeb imarolann göriişleri ve zekatın hangi alerabaya verilip
hangisine verilmeyeceği meselesinde fuk:ahamn görüşleri .
.,.......
ı
1
ı
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 16 (1, 2)
M;ıverdi
ve Ebıl
Ya'/,1~11n Escrlcniıin
Mukaycscsi / 25
Zekat memurunun rüşvet ve hediye almasının caiz
olmadıgı, zekat memuru, mal sahibi ve zekatı alanlar arasında
çıkncak ihtilaflar ve bunların hall-u fasl edilmesi.
b. Maverdi'deki Fa:rklann Özeti (s. 113-125)
Zekat ve zekat işlerini idare: Mtiverdl kqmıya: , öiS' j
;ij..L.aJı
Js- ~ ~ J ~ı ~ J ı-'~ ı J ~ .;ij..L.p ~IS' )ıJ
.LıııJ-' ıJ-?" .U Lo ~ ~1
.fiı ı JJ-'J Ju< ".öl.S")ı ı.S.J-" ~ Jllı .} ._ri " :(~ ibaresiyle başlar.
Açıkta
olan malların zekatların ı zekat memuruna vermenin
vacip veya müstehap oluşundaki ihtibflara yer verir. Zekat
memurlugunn tayin edilen şahsın tayin şekillerini ve yetkilerini
k ı saca belirtir.
1- Sıgırların zekatı: Sıgırlar kırktan fazla iseler Ebu
Hanife'den bir rivayete göre " elli sıgırda bir yaş ı nı doldurmuş
bir dişi buzagı ve bedelinin l/4'üni.i verir." görüşünü kaydeder.
ve keçilerin zekatı: Koyun ve keçiler küçük
olmaları halinde İmam Malik'in " 4:S J' 4&-..i.;.:- ~ı ~Y.. ~ ..!.llt.. J~ )''.
2-
Koytın
göri.işünü, koytınlar 400'e ulaşınca " .u.ı ıJ" ~~ ası.. JS' .} ~
.. .~ı ;uı.. t-!J~ ı" ibaresini ve yine İmam Malik'in ve Ebfı
Hanife'nin " -:ı.{ _r-J L..ıL.ai ~
~ ~ ..l.?-IJ
. o~ı_rA;ı
"
..l.?-IJ
d..ls ~
A.6.l.:;.JJ ~lı~" :..!.llı.. J~ J
J5 ~ j! J ~4 J~l ~:~ y.l J~ J
görüşlerin i
kaydeder.
meselesinde "WL...JIS' ..!..I.JLA
Aynı
.4.b.l;l-ı öiS'j ~
zamanda alufelerin zekatı
~ JıJ " kaydını
ve kölenin zekat
memuru olması meselesinde " J.r.i- .yılı _p- -:ı~ ı~ -:ı~ 01
jl.:>:-J "
cümlesini ilave eder.
3- Meyvelerin
belirtelim:
zekatı:
Bu mevzuda önce şu küçük
farkları
a. Ebü H anife "Meyvelerin hepsinde zekat gereklidir" der.
b. Şafii "Sadece üzüm ve hurmacia
oldugunu" söyler.
zekatın
vacip
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 17 (1, 1)
t
c. Nisap konusunda Ebu Hanife "Meyvenin azına da
çoguna da zekat vaciptir" der. Ebü Hanife zekat vereceklerin
aleyhine tahmin ve takdirde bulunmayı kabul etmez.
Maverd1: "Basra'da hurma çok oldugundan onları tahmin
ve takdirde güçlük olacagından tahmin ve takdir edilmezler"
der. Basra'lıhirın hurmalardan gelip geçenlerin yemelerini
mubah gördüklerini, cuma ve salı günlerınde zekat alabilecek
dunımda olanlara çokca hurma dagıtıldıgına dair bir gelenegi
nakleder. Zekat alabilecek olanlar hurma ve üzümü yaş olarak
alma ihtiyacında iseler, yaş olarak alabileceklerini ve bu konuda
bir kaç görüşü daha beyan eder.
4- Hububatın zekatı: Ebu Hanife'nin "Hububatın her
cinsine zekat vacip oldugu", İmam Şafıl'nin ise "Yalnız
insanların yiyecek olarak hazırladıklan hububata zekat vacip
olacagı" görüşlerini, İmam Malik'in "Arpayı bugdaya ilave
ettigi, pamuklulardan bazısını bazısına ekledigi " görüşlerini
açıklar. Zekatın nisabı konusunda zirnıninin öşür arazisine malik
oldugu zaman ne yapacagı hususunda fukahanın ihtilafına yer
verır.
S-Altın
şeritini
ve
gümüşi.in zekatı: " ~ı
t-U d.JJıı ı}"
28
hadis-i
kaydettikten sonra gümüş nisabında Ebu Hanife'nin: "'1
J J_,Jı J J'.)L..ı ~J.) ~ t.o.A~ J.) ~u'
'"'J-" Jü.:.lı J
t:-4
ı?" ~ı..
Js- .)\j LoJ öiS'j
~_r.klı
" dedigini altın ve gümüşün kazançlannda
üzerlerinden bir sene geçtigi zaman altın ve gümüşe tabi
oldugunun nedenini:" Lo.f# J_,J-ı J.,.s: ~ ~.Uı J LA.Qlı öiS'j v'J''
cümlesiyle ve Davud-i Zahiri'nin
ls-W:- ı ,y. J_,Alı
1-4-ı .W,J öJ~l "
görüşünü"
ibaresiyle
Jl.o öiS'j .)J\.) ..b.a...ıiJ
açıklar.
6- Madenierin zekatı: Bu konu Maverdi ve Ebu Ya'la'da o
kadar farklı işlenmiştir ki, birbirini tutan sadece iki cümleye
rastlanmıştır. Bunlar " .ö~l..l:ıl ı Jı_,...'J ı ıJ-1' ~ v.)\.~.u l.oiJ -1" " tfı ı~ ı
Lıl.aJ ~'J o!.l:-Jı .Lı~.!~ ..L..:>-IJ
28
('"·'·
Sahihu'l-Buhari, Zekat, 38.
JS ı:.;-o .)_rl1ı -2" cümleleridir.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 17 (1, 2)
Milverdi ve Ebı7 Va'lii'mn
Bunların
dı şın da
hukukçuların
Maverdi nındenlerin
görüşlerini belirtir.
7- Definelerin
''__,..-,j..ı
Eo;cr/ı:rı'nin Mukayı:scsi l
jl5)ı~ J
Hanife'nin
11
mevzuunda
zekatı:
29
görüşünü
zekatı
'27
Bu konuda Rasul-i Ekrem(s.a.v)'in
hadis-i şerifini kaydettikten sonra Eblı
kaydeder.
8- Zekatın ödenmesi usulü: ll •• ~# ;ijJ..p ~ı_,..ı y .i,;. 11 30
ayetinin açıklamasında sahabilerin değişik görüşlerini
belirttikten sonra zekatı gizleyerek hiyanet edenler hakkında: 11
~ ..L.J J'J ..,--:-~ ,.iiı ı ..:;LAr .:ro :-vr .u ı... ~ J u.b:-T u~ ;ij.~...p y. .J"
~~~ 3ı şeklinde
öl5)ı"
varid olan hadis-i
şerif ile
11
ISJ-'
iY
Jll.ı
J .rJ
hadis-i şerifini ve "ol.:.).;j o ~~ .J" 11 33 hadisini zikreder.
Zekat arnilinin adil veya zalim olması hallerinde mal sahibi ile
ihtilafa düşti.iğü hallerde çözümün nasıl olacağı hususunda
ibarelerin latzı ve hukukçuların görüşleri bakımından büyiik
çapta ayrılıklar gösteren göri.lşlere yer verir.
32
usül: Zekatın dağıtımında bazı
Adil ol ya Rasul all alı! 11 demişlerdi. Bunun üzerine
"J~ ~ J~l ~ 1.)1 ~!Ll ~ 11 34 buyurdugun u, ve 11 ..:;~ ..~...a.h ~~
9-
Zekatın dağıtımında
münafıklar:
11
... IJ.fWı J ~ı..r"ll
.ı.........ô.:. ~
11
35
ayet i nazil olduktan sonra da:"
J_,.; ..r-J-ır~ ~J ~_,..A;ı ~
Jı_,....,~ı :ı_.j
t Jw- k ı .JI
J
./i' 36
dedigini, zekat verilecek sekiz sın ıfın hepsi bulunuyarsa
hepsine,
bir kısmı bulunuyorsn bulunan sınıflnra
verilebileceği ni,
29
30
3ı
32
33
34
35
36
Ebfı Hanife'nin " J~'
.:ro ~~ t_,........f ~~
"
Suncnu Ebi Davüd, Zekat, Ma'din, ı ,44; Suncnu İbni Macc, El-Lukata
4, ı ı, 839.
Tcvbc, 103.
Ahmed b, Hanbel, Musncd, V, 2, 4.
Ma verdi, a.g.c., s.l 13.
Suncnu İbni Macc, Oiyat, 23, 1 l, 888; Ahmed b. Hanbel, Musncd, V,
10.
Muttcki, a.g.e., 1190/31615.
Tevbe, 69.
Muttcki, a.g.e., 690/13497
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 18 (1, 1)
28 1 Duı,:. Dr. Se/alwrrin KJY/CI
dediğini ve yine Eblı Hanife'nin "Fakir ve inisicine zekattan en
çok verilecek miktar, zekatı aldığı zaman kendisine de vacip
olmaması için 200 dirhem gümüş ve 20 miskal altından aşağı
olmalıdır" sözünü nakleder.
l 23. sahifede (Ahkarnu's-Sultaniyye) zekat arnİlleri mal
sahiplerinden başkaca mal almasınlar diye zekat malından
ücretlerini almalarını Cenab-ı Hald<'ın caiz gördüğünü,
yolcularda ise zekat alabilmeleri için yolculuklarının rna'siyet
mahiyetinde olmaması gerektiği, yolculuğunda kendisine
yetecek kadar zekat verilebileceğini ve Ebü Hanife'nin bu
konudaki görüşünü açıklar. Zekat sekiz sınıftan olan kimselere
dağıtıldıktan sonra yeniden bunların bir değerlendirilmesi
yapılır ve bunlar beş grupta toplanır. Sekiz sınıftan bir kısmının
bulunmaması halinde zekatın mevcut sınıflara verileceğini ve
Eblı Hanife'nin "Sadece sadaka-i fıtr'ın zirnıniye verilebileceği"
hususqnda ki görüşünü nakleder.
c. Ebu Ya'la'daki Farklann Özeti (s. 115-136)
Zekat ve zekat işlerini idare "Açık malların zekatını
toplamakla görevli amil, mal sahi plerİnden zekatı almalarını
istediği zaman ayırmalarıyla emrolunurlar" dedikten sonra "t ı:>\b
.'-:JI 4-ıJ.)
jl...:ı:- ~"
ibaresini, imam mal salıiplerinden zekatlarını
kendisine vermelerini istediği halde mal sahipleri zekatlarını
imama vermeyip kendi istediklerine vermek isterneleri halinde
imarnın onlarla savaşması caiz olur mu olmaz mı konusunda,
ve gayr-i müslimlerin
Hanbeli mezhebinin görüşlerini
müslümanların işlerinde kullanılamayacağı hususunda İmam
Ahmed b. Hanbel'in ~~~~ ~ ~ .:ı~ '1" dediğini nakleder.
Hanbeli mezhebinden Harakl'nın "}\S:J 'JJ ~~ ır.J :i.!J....a.ll c!JJ 'JJ
.ı_,bs.i l.o j.S': .:ı~~ ~wıy .:ı fo_ .:ıt 'J ı . ~ 'JJ" dediğini
içindeki
1-
diğer lnıkukçuhırın görüşlerini genişçe aktarır.
Hayvanların zekatı: Ayrı ayrı
yerlerde olan
toplanması hususunda ".wS't.of ..;....j)i ı.>ı ~1.11
.ıJ .Jl5 .JIJ ,öl5jl ~
.,......
mezheb
malların
.:ro ıJL-.i'JI Jt.o ~ '1J
f _r-~ ~ ..1...:>-IJ ~L..a.l .U 1)\5" 1.)\b Ö~l ~ ~
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 18 (1, 2)
Maverdi ve Ebı1 Ya'la'mn Esederimiı Mulaıyesesil 29
. 0L.JlS') ~ J ıY-J.lı ~ 04L...a.i
11
ibaresiyle mezhebin
görüşünü
belirtir.
"İctihad ehli olmayan şahıs iki ayrı fakihten istiftada buhınsa da
ikisi de ayrı ayrı fetva vermeleri halinde, daha çok zekat
vermesi için fetva verenin fetvasına uyar. 11 dedikten sonra bunun
sebebini ''ı..s.Uı ~ı~ ~J . ~ı~~ w...Jı 0y ~ Jıy~ı ~4} uı
~)l ~ ..!.ULo ~~x.pl Jı oJ.!> _ıth J')U, ı? .U Lı ı:r-) .U j
Js- ~~ - .. ~pı
~.la~ L.l"uı J-i~· : ~T ~ y ~
Jl! J ibaresiyle ve Ahmed b.
Hanbel'in başka bir görüşünü de
11
11
~~ _r.,Jı ~'-' (.P _r...Jı ~'-' 0l.b.L..Jı .b:-~
2-Meyvelerin
zekatı:
f ı.)ı" :~.r ~ıJ.ı ~ .u-1 Jı! ol.!J
11
cümleleriyle belirtir.
Meyvelerin
hurmanın yanında "_1-J.J.. J J~ ll
11
zekatmı
üziim ve
kaydıyla belirler. Meyvelerin
hangisine zekat terettüp edip, hangisine etmeyecegi hususunda
mezhebin görüşünü açıklar. Mülk bir kişinin olması halinde
birleştirilip birleştirilerneyecegi konusunda meyvelerde hükınün
başka, hububatta başka oldugu meselesinde meyveler yahut
hububat satıldıgmda zekatın aslından mı yoksa parasından mı
verileceği mevzuunda Hanbeli fukahasının görüşleri genişçe
aniatıldıktan sonra meyvelerin zekatları, toplanmadan daha
ağaçların üstünde iken tahmin ve takdir edilmesi meselesinde
Alımed b. Hanbel'in " !l }J ~ vP,r ı.)ı "~ ~ı)_ı ~ .u-1 Jı! .ü J
u Y. r ör:JLı ~.il ~ı.-..ıı .:ro GJ\:ı:- ~w.f u~ .~ ~ ~ı U"J.ı ~
. ı..l'~ı ~ .bi....J " göriişiinü kaydedilen ibare ile anlatır.
3- Hububatın zekatı: Hanbeli mezhebinde ölçülebilen ve
saldanabilen hububatın hemen hepsine zekat teret~ip eder. Bu
konuyu şu ibare ile ~~~ı J J~ ~ıJ 0ı.:.s::Jı .ıY. J ~ı~ l...a.!ı ~J
... 4JI.f.JIJ 0~ı J ~ ı " ifade eder. Sebze} ere, bala zekat vacip
olup olmadıgı meseleleri, mezhep.fakihleri
4-Altın
Nisab temini için gümüşi.in
altına katılıp katılamayacagı meselesinde Ahmed b. Hanbel'in
bir
rivayetinde katılamayacagı, birinde de katılacağı
aniatıldıktan sonra altın ve gümüşten azm çoğa katılacağı görüşü
ve
gümüşlin zekatı:
arasında tartışı !ır.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 19 (1, 1)
30 1 Doç. Dr.
Selahrırtin
KJYICI
?L..b .:ro JL..ı J' J eY.~' ıJ" AAı.>'J~ü.) ö_r.s.J ~J> 4JLo o~ ı.J\5' 1~1 J.!...ı _Ji J
11
~ ı)\ .U ~~ ~ü.ı..ll J ~IJ.ı..ll Lo\"
4:5'y. J
~ ;5~1 Jı
.u-! J~ ~ ~}:) ~ Jl ~ ~ JA
JJ ~~ ~ .~ Jl ~
ibaresiyle ifade
eder.
5- Madenler: Bu konuda iki cümlenin dışında hiç
benzerlik yoktur. Bu itibarla iki cümlenin dışındaki metnin ,
tamamı buraya alınmıştır. "ı.J\5' $-ı_,... . ~ [.JL:I--1 (::?: ı} ö\5')ı ı..A- J· ..
.:.r-" : ~~ U Jl ,J'L..:>...;)I J _,..i.aJI J LJ"I...P )1 J .l..!~IJ ~~ J ~..U I :~ ll
_r;..JI C'!J ~ ylJ.I J..U J· ... ö~IJ ~IJ ~lyl:-\5"' f:'? Jl ,..bA.:JIJ ~\$'~Lo
öJ~~ ..fJ r J -~~J ~.u ı .:.ro ~IS'
11
6- 'Defineler: Defineler meselesinde defı.ne bulanın mıdır
yoksa mal sahibinin midir, devletin payı nedir?·Devletin payı
115 midir yoksa zekat gibi 1140 midir? D efıne müslümanlara mı
aittir gayrimüslimlere mi? D efınenin bulundugu yer bulanın
mıdır başkasının mıdır? Bütün bu meseleler üzerinde Hanbeli
mezhebi fakibierinin görüşlerini genişçe anlatır.
7- Zekatın ödenmesi usulü:
11
••
~_# 3.!~ ~'.Y' ' ıY" .i;.:." 37
ayetinin açıklamasında " ~Gı....pl .:.r-" ı.Jl.S"J ~Jl ~~ ~ .iıı 1 4 ı.SJJJ
~~ jlJ ~ ..L..a.ı f rJ olif 1~1 ı-L J ~ .iıı 1 J-P
k 1 J_,....J ı.J\5' :J!j ö~1
~Jl ~~ ~ ~ ~~ J~ ıl.."J..l..a.! ~~oL;~ :Ju .~ j..P 38 hadis-i
11
şerifine yer
memunına
verir. Hanbeli mezhebinde zalim olan zekat
mükellef isteyerek zekatım verirse zekat vermiş
sayılır, ia.d e etmek gerekmez görüşü belirtildikten sonra
aşagıdaki rivayetlere yer verir. " ~ ıJJ~ ~~ :~ 0!~ JJ Ji.J
~~J .J}-J ö.r.~ ~.i-l .y- ı.SJJ Ji.J ,~1 \AyJ.)\ :J!AA ~_r.:l--1 ~ ı.Jy._r!.!. J ~~~
LA_yJ.JJ ~·
:JU p
tf. ~ ~~ ,~1 lAyJ.)I l_,llj ~1 (~) ~~ ~~~ ıJ"
f
. .u.!~.:>- ~J o~ J _r-S- ~~ J_,.J ~·~ı" Bu mevzu ile ilgili bazı
37
l
l
r
ı
\\
38
Tevbe, 103
Muttekl, a.g.e., 690/13497
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 19 (1, 2)
Mal' erdi ve EM
Ytı 'la 'nın Eserleniuiı
Mulmyesesi 1 3\
tarihi vakalaı·a tabiinden bazı zatlardan gelen rivayetlere, i mam
Malik ve İmam Şafii'nin görüşlerine yer verir. Zekat memuru ile
mükellef arasında ihtilaf çıksa da, mükellef zekatını verdigini
itiraf etse, mal sahibine yemin lazım gelmez. " ~~ .u-t fiS f>11 J
~ ~J ~~~~ gödişü
ve diğer mezhep içi
görüşler
naldedilir.
8- Zekatın dağı tımında usül: Zekat verilecek kimselerden
miskinden bahsedilirken tt ili.) W .yı c!4 ö~ ~~ ~~ ,y ~ J
~
t .)IJ ~ ):;, ~ Jf jU ::. LJ. .yı c!:;, _,cJU::. .yı c!:;, .)~ \.ıy. )! W:> ) f
..ş jJ__.J.ı
p-:>JJ
U.J....Aiı
J-i ~· (~) ~ı ~ o::.\.:...ı\,ı .u-ı oıJJ Lo ~ı ~ JL!ıf ~ ı~ .J .U j
~\AS'
)'.U
tt
"Y.:,..?Ju.ıı y-5 JJ ~
konusunda
miktarında
ibaresi ve borçludan bahsedilirken de
~ ı ~tt
son olarak mal
veya mükellefin
olmaması bakımından çıkan
tt
J
39 cümleleri nakledilir. Zekat
salıibi ile amil arasında zekatın
zekatını verdigi şah ıs zekata elıil
ihtilaflar ve çözüm
yolları
tafsilen
açıklanır.
Xll. BAB: FEY ve GANİMETLERİN TAKSiMi
Fey · ve ganimet mallannın mahiyeti, fey ve ganimet
malları ile zekat malının ayrıldığı hususlar,fey ve ganimet
mallarının ayrıldıklan ve birleştikleri yerler.
1- Fey malları: Fey malımn mahiyeti, fey malının beşe
taksimi, beşte birinin de yine beşe bölünmesi, fey mallarından
arta kalan beşte dördünün sarfedilecegi yerler, devlet başkanının
fey malından alacagı pay, sarfedecegi yerler ve fey arnilinde
bulunması gereken sıfatlar, fey arnilinin görev ve yetkileri.
2- Ganimet malları ve harp esirleri: Ganimet mallarının
ve mahiyeti. Esirler, esiriere yapılacak muamele.
Öldürülme, köle edinme, fidye alma yahut fidyesiz salıverme
durumları. Esirler üzerinde inceleme araştırma ve İslam'a en
kısımları
39
Suncnu İbni Mace, Zekat 28,1,590; Suncnu't-Tirmizi, Zekat, 23, lll ,
42-44.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 20 (1, 1)
32 1 Doç. Dr. Selahattin K.IYJCI
faydalı olanını
yapma. Esir
bunlara yapılacak muamele.
alınan yaşlılar
ve din
adamları,
Kadın
ve çocuklar: Esir alınan kadın ve çocuklar
öldürülmezler. Bunların ehli kitap oluşu ile olmayışlan
arasındaki
fark. Kadın ve çocuklann fidye karşılıgı
salıverilmeleri, kan kocanın birlikte esir olmaları halinde
nikahlannın dunımu.
Ehl-i harbin çocuklarının satılıp ,
satılamayacagı. Ana baba müslüman olunca küçük çocukların
müslüman olması meselesi.
3-Düşmandan alınan
araziler: Düşmandan
alınan
arazilerin
kısımları.
a. Zorla savaşla alınan araziler, bunların lıukuki dummlan,
bu konuda fukahanın görüşleri, arazi-i üşriye ve arazi-i haraciye
olmaları~
terk edip gitmesinden ötürü müslümanların
savaşmaksızın kolayca elde ettigi araziler. Bu arazilerin hukuki
durumu ve hukukçulann görüşleri.
b.
Düşmanın
c. Anlaşma yoluyla elde edilen araziler, bunların kı sımları,
mülkiyetin müslümanlara ait olması ve gayrimüslimlerin
ödeyecekleri vergi. Mülkiyetic onlara ait olması halinde
ödeyecekleri vergi ve ortaya çıkacak hukuki durum.
Düşmandan
elde edilen menkul mallar: Bunlar harp
esnasında elde edilen mallardır. Mezkur malların taksimi,
taksirnde takip edilecek usül. Yakaya katılmayan müslümanların
ganimetten pay alıp alınamalan meselesi, süvari ve piyadeterin
alacagı miktar.
4-
b. Maverdi'deki Farkların Özeti (s.l26-141)
Maverd1, fey
malından
llS'nin
..rı- '1 :~ ~ı ~) ~ y.l Jıj) :L..3-
alınacagını "~ .i,:.ı ı.)ı ~
J.s- Lo_,_.a.. ~1 JA '1 ~1 ~1~1
JUj ~ 1 Ju .\..:Al~ ı:ro ~~~ ı.?- ı} ~1.-:SJ1 ~J . ~~~ ı}:J.s-.iiı lı:l!l t.o
.~1 ~IJ ~WIJ IJ'"~IJ ~_;ll ı.>.iJJ J.J-'}1 J <Illi ı.>_;ll JAI ıJ" .U.J-') "
l
ibaresiyle ifade eder. Rasulullah'ın vefatından sonra 1/5'in kim
tarafmdan alınıp nerelere sarfedilecegi hususunda hukukçulann
ihtilaf ettigini ve bu konudaki hukukçuların görüşlerini, Ebfı
or-' .
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 20 (1, 2)
Maverdi ve Ebt'i
Y;J'/a'nın Escr/cniuiı
Mukayescsi /33
Hanife'nin "Zevi-1 kurba payının bugün düşti.igü" görüşünü ve
yetimler hakkında Rasulullah'ın " ~ ~ ~ ~" dedigini beyan
eder. Fey malından kalan 4/S'in sarfı konusunda iki görüşü
belirtirken:" L.al.l ~ J Jr"--" .wı ~Wl\ JJAlıJ .~I)J~ IJ.A.o iJ§.J ...
t
~\~ts-Al' .j_rA!. i)\ j~ -;) ~ ~ ~ -;
ili\~~ lll .y ~IJ
kaydına,
"
l.o)
~ \ Jlj)l ~ ~\
JS' J ~J cjJI ~\ı} ..:Jt;..L..a.ll J
Muhacir ve Ensarı belirtirken
oyi ~.JJ ~ j':'LA ~ J-S'J ,öJ.r.l' ı.f'.JJ
y-AJ~J ,..:Jt;..L..a.ll
de''ı..::..-L.ı
lAı.r'~
4-W J5' c..:..ılS" J
..::J f':'lAı )''
kaydına
yer verır.
Muhacir'e elıl-i fey, Ensar'a daarab denildigini o zamanın
de buna rastlandıgmı, Rasulullah'ın mi.iellefe-i
kulub'dan Abbas b. Mirdas es-Sülemi(v. ı 7/639)'ye 50 deve
verdigini, Abbas'ın bunu az bularak Rasnlullah'a sitemde
bulundugunu, yine bir a'rabinin Hz. Ömer'den fey malından
isterligine dair Hz. Önıer'i aglatan bir şiirini, Hz. Ömer'in tek
gömlegini o a'rabiye verdigini ve ibn-i İshak'ın(v. ı 5 1/768)
anlattıgına göre Hz. Ömer'in ogluna fey malından verdigini
genişçe
beyan eder. Fey malından kız çocuklara
verilemeyecegini, savaşan kölelere Hz. Ebfı Bela'in fey
malından verdigini, Beni Haşim ve Beni Abdulmuttalib'e fey
malından verilecegini, zekat malından verilemeyecegini ve fey
arnilinin zimmi ve köle olamayacagını açık lar.
şiirlerinde
mallan ve harp esirleri: Esirler hakkında
fukabanın görüş ayrılıgı oldugunu, İmanı Şafii'nin gör[işünü,
Rasulullah'ın Bedir esirleri arasında bulunan Ebfı İzze elCümehi'ye eman verdigini Ulıud savaşında telcrar eman
isterliginde Rasulullah'ın
"ı:ı::-Jr ~ ı:r-o ı:r-ojl.ı t ..1.-.4 -;" 40
5-
Gan inıet
buyurdugunu, onu öldürdügünü, Mekke feth edildigi zaman
Rasulullah'a bir şiir inşad ettigini ve Rasulullah'ın bu şiir
karşısında "~Lo lAı~ ~ _;J " 4 ı dedigini uzunca nakleder.
kızının
Mekke'nin fethi gününde Rasulullah'ın altı kişinin öldürülmesi
40
4ı
Suncnu İbru Macc, Fiten 13, ı ı. ı 318; İbn u Hi!i<mı, cs-Siratu'nNcbcviyyc, ı ı 1.
İbn u Hi şam, a.g.e.,11 ı ,65, 11O.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 21 (1, 1)
34 1 Doç. Dı~
Selalıattin
KIYICJ
hakkında
emir verdigi, bu şahısların isimlerini, bunlardan, bir
ensar tarafından öldürülen kardeşinin diyetini aldıktan sonra
haksız yere katili öldüren, sonra da mürteq olarak Kureyş'e
kaçan Mekis b. Hubabe'nin(v.86/630) bir şiirini, bunlardan
Huveyris b. Nüfeyl'i Hz. Ali'nin öldi.irdügi.inü, bunun hakkında
Rasulullalı'ın "~~ ~~ 'fr"" ıu ~ ~} ~':J" 42 buyurdugunu,
öldüri.ilmeleri gerekenler arasında bulunan Ebu Cehl(v.2/624)'in
oglu İkrime'nin(v.l3/634) müslüman oluşunu Rasulullah'm O'na '
"~ı ~~ W~ y-:lı ~w~" 43 dedigini, O'nun da " Allah'tan
affedilmemi iste " diye cevap verdigini, Rasulull~h'ın da buna
karşılık olarak "JL.. Lo .U_p.ı ~ı" 44 duasıyla cevap verdigini
etraflıca anlatır.
6- , Kadın ve çocuklar: Esir olan anne ile çocugunun
birbirinden ayrılamayacagı konusunda Rasulullah:m " ö..UIJ .U j ~
u..UJ ~"
45 buyurdugunu, Nebi(s.a.v)'in Huneyn savaşmda
Revazin esirlerine tatbik ettigi muamele, süt annesi Halime'nin
onlardan oluşu ve süt kardeşi Şima'mn e;Sirler arasmda
bulunması , Revazin'lilerin elçilerinin Rasulullah'a inşad ettigi
şiiri, bu tarihi vakayı ve bununla ilgili varid olan bir kaç hadis-i
şerifı mufassalen açıklar.
Rasulullah'm esir kadınlar hakkında "~ı.?" Jol? lb y"J '"Ji
~
...r>- p
..::.ıı~ ~~J"
46
buyurdugunu, müşriklerin eline geçen
müslüman mallarının hukuki dummlannı, bu konuda
gönişlerini,
seriyyelerin elde ettikleri
mezheplerin
· ganimetierden l/5'inin alınıp alınmayacagı hususunda anası ve
babası müslüman olan müşrik çocuklarının müslüman sayılıp
sayılamayacagı meselesinde fakibierin görüşlerini belirtir.
7-
Düşmandan alınan
araziler:
Savaşta
elde edilen araziler
hakkında İmam Malik'in "~ ı:P.' ~ı .p. lA!J ~ :..!J..I\.4 J~J
42
43
44
45
46
.,.....
!)\
·~
Ahmed b. Hanbel, Musncd,Y,l9; M. Ali Nasıt: ct-Tacu'l-Cami,IY,43.
İbmı'I-Esir, Taribu'I-Kamil, ı 1,94.
ibnu'I-Esir, Taribu'l-Kamil,ll ,94.
M. Ali Nasıf, ci-Tacu'L-Cami,IY,394.
Suncnu Ebi Davud, Nikah, 44,1 1,497.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 21 (1, 2)
Mil verdi ve Ebıi Yil 'la 'n m Eserlerinin MukNycscsi 1 35
~u..ıı 0:-1 ~ )~ ~J
"sözyeriyle
Eblı
haraç ve bu arazi
öşür,
Hanife'nin
görüşünü
ortaya
hakında
o~ t-:"! )~ ')_, ~')L....,~ı Jı~ ..J>J'JI o~ ~J t'.f-~ ~ı
.~ Jı ~ .y ..:.ı...l.:>.;......ı\..o
t:-1
koydtıgtıntı,
')
..b..ci-.u t'.f-'J
" r--Jı ~
)y,;J ~ J~J ..}> J')ı " görüşünde
oldugunu,
sulh yoluyla gayrimi.islimlere bırakılan arazi ve n1emleketin Eblı
Hanife'ye göre dar-ı İslam o1acagı, dar-ı İslam meselesinde Ebfı
Hanife'nin görüşünü naldeder.
8menkul
Düşmandan alınan
ınalların
menkul mallar: Düşmandan alınan
taksimi konusunda "ı~ıJ .. . Jt,4j~.' y- .!1 ~
... ı:.ıü ~,:;-o~ ~-Cı"
mezhep
47
ayet-i kerimelerini, taksim hususunda
imamlarının görüşlerini, Rasulu11ah'ın "<l,L ili~~
.:ro"
hadis-i şeritin i, menkul mallardan ı /S' in olup olamayacagı
meselesinde hukukçuların görüşlerini, ı /5'den sonra kalan
menkul malların nasıl taksim edilecegi meselesinde fakillierin
görüşlerini mufassalen açıklar.
4 l!
Savaşta kahramanlık ve fedakarlık göstereniere ganimetteki selımİnden başka nıesalih sehminden verilebilecegine, Sa'd
b. Ebi Vakkas'ın (v.55/675) bir şiirine yer verir.
c. Ebii Ya'Hi'daki Farkların Özeti (s.136-153)
1- Fey ve ganimetierin taksimi: Ebfı Ya'la, Ahmed b.
Hanbel'in fey malı konusunda görüşünü" j;,:.\ Lo Jı .La""i ~'%' rl.li:ı!
_,J- y
Lo t,s-AJI"JL:>.........ıl ~IJJ ~ J~ .W')~
j;,:.\ \..o ı.S/,- J\.:ı:- ~ .y ~
J--'>' .ı_) ~ı~ ı~) ~~) ~ı_,..Jı ~ J~l t'.f""J ı..r'JJ)I ~_r. J1b) ,~
" ibaresiyle belirttiikten sonra Hanbeli mezhebi fakibierinin
görüşlerine yer verir. llS'in taksimi konusunda " .s.' '41JJ.} J~
"~
.J-!1 ~
ı-L
) ~ J-P Jiı 1 j_,..,J ..::.ı\..o LJJ ~IJ j_,...,)IJ Jiı ı ı*"' "~\k
.Jı_H..UI ~~ ~ .u.r" )~ ~ .LW;- w~ c.'>I-Jı J e_ı.?Jı ~
Tahb'in
47
4l)
rivayetini
ve
diger
bazı
ll
Ebü
Hanbeli fakibierinin
Enfal, 1, 4 J.
Suncnu İbni Macc, ll ,947 ; M. Ali Nfısıt~ ci-Tacu'I-Cami,IY,382.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 22 (1, 1)
36 1 Dvı,:.
Dı: Se!t~lı:min KJY/CJ
rivayetlerini, "zevi-1 kurba" sehmi meselesinde de kölelerin ve
kız evlatların bu sellİmden alamayacakları hususunu nakleder.
Fey malının kalan 4/5'i konusunda "Js- 0! ~~ ~'JJ ı} .u-1 Jı; ..ı;J
-~_rJ .:.ı J:> ~_,..al _,ı Lt&- ~ :~1 ,:rs- .ı.JL..ı ..UJ ı)ı5:.....~ı .:.-J--1 ı.r.
"
Ahmed b. Hanbel'in görüşünü yukarıdaki ibarelerle belirttikten
sonra zekatın elıl-i fey'e verilebileceğini fakat feyin ehl-i zekata
verilemeyeceğini tasvir eder. imarnın fey malından köleden
başka istediği herkese verebilecegi bu konuda Hz. Ömer'in
tatbikatını Hanbeli mezhebinden nakiller vererek anlatır.
2- Ganimet malları ve harp esirleri: Harp esirleri
mevzuunda esirler müslümanlıgı kabul ettikleri takdirde
öldürme hükmünün düşeceği , başka bir tercihi olmaksızın
derhal köle olacakları göriişünü belirtir.
3- 'Kadın ve çocuklar: Hanbeli mezhebine göre kadınlar
ve çocuklar ehl-i kitab olsunlar ya da olmasınlar öldürülmezler.
Bu hükme ilaveten Hanbeli mezhebinde kadın ve çocuklann
fidye karşılığı serbest bırakılamayacagı görüşüne yer verir.
İmam'ın izni olmadan bir yahut iki kişinin savaşarak aldıgı
ganimet malından alanlara imam'ın izninden çıktıklarından bir
şey verilemeyeceği, o fey malının bütün müslümanlara ait bir
mal olduğunu kaydeder.
4- Düşmandan alınan araziler: Zorla, savaşla alman
arnzi lerio statüsü hakkında Ahmed b. Hanbel'in görüşünü "..kAIJ
JıJ-"~' iJ
r. 4# jJı; j. ~ öys- .t,:.; .fJ' jS' :Jı; Jw .iiı ı ~J .u-1 ~'j.S'
iJF, ~WIJ IS"~'J ~_;ll .s.l.lJ J.r-}lJ .fiı ı*'"J ~ jJı; J. ı*"' ~JI
JıJ-"~' ~ j')\...j..ı ~y.ı
4Ui ",JıJ-" ~~ " ibaresiyle belirttikten sonra
savaşla · alınan
araziyi imam dilerse vakıf yapabileceğini, Hz.
Ömer'in böyle yaptığmı ve Hanbeli mezhebincieki diger
göri.işleri nakleder. Düşmanın terk edip gittiği arazi konusunda
Ahmed b. Hanbel'in göri.işünü "Jı; .v~ wJ .:.ıfo ~~ .u-l ~"% rü; J
,JJ) oL.:AA) c}~ Jw ~ ~' ~~ .f)'
.~
:.sJ ~ ö_,..:;:. ~
ı.." , ~ ~'JJ.} Jı; LS'
Anlaşmayla müslümanların
,......
JS' =t ~ J .;;;JIJ-11.5.1 ~'JJ ı}
"metni ile belirtir.
eline geçen arazi hakkında Ahmed
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 22 (1, 2)
M.1verdi ve EbU
b. Hanbel'in görüşünü
11
Ya'la'nın Eserlerimiı
esJ .,.# öı-:s- c=h ı... •:?
Muk.1yescsil 31
i41J; ı} .u-1 J~ ~J
.k.L...J ~~'.:rJ ~ ıy.~ ı...Jı ~J~fi~~~ ıy.~ı...J .~
~~ ~ J~ ı..u1 ~ J'J~' ~~ ~
L:J J' J~ ı
a ·~
ı.sJ J'~'J ~}:-ı4...;S
ibareleriyle açıkladıktan sonra Mülkiyet onlara ait
olmak üzere araziye harac ödemeleri şaıiıyla yapılan anlaşma"
halinde müslümanlıgı kabul ederlerse, haracın kendilerinden
düşüp düşmemesi meselesi, o yerin dar-ı 'İslam veya dar-ı harb
olması konusunda Hanbeli mezhebinin görüşlerini tafsilen
11
11
anlatır.
5- Menkul mallar: Ganimetierin dagltımmda
1!:-!ı ~~
":J\J ~J.j.:JI ~ jA ~\.:All I p 1~1
"J .u-i J~ ~J
:J!..- ~J ": ~ll:ı IS-I i41JJ
• .J.j.:JI ~ l..k;.l ·~ ı ~? I~U ~~ ~ ~ ı.r'"
savaşa
katılmayanların
ganimete
iştirak
dedigini,
edemeyeceklerini
" :~ı_,Jı ~ ~ ı:rf. ~~ ~
.!.lp ~~ .>~ " ibaresiyle
Ganimetierin taksimiyle ilgili
bazı
~J
anlatır.
rivayetlere yer verir.
XIII.BAB: CİZYE ve HARAC
Cizye ve haracın hukuki mahiyeti, cizye ve haracın
ve ayrıldıklan noktalar. Cizyenin alındıgı kimseler,
elıl-i kitap olanlar/olmayanlar, cizyenin alınması gereken
şahıslarda bulunması gereken şartlar. Alınacak cizyeniri miktan,
mükellefin mali durumuna göre miktarın degişmesi, cizyenin
artıp eksilmesi meselesi, fukahanın görüşleri. Cizye konusunda
müşriklerle yapılan anlaşmalar, ziınmilerin ihtilafa düştükleri
meselelerde kendi hakimlerine baş vurma haklan. Zimmilerin
dar-ı İslam'da kilise, havra ve manastır yaptıramamaları,
zimmilerin uymakla mükellef oldugu hükümler.
birleştikleri
1- Harac vergisi ve topl.ama usulü: Harac vergisinin
hukuki mahiyeti, haraca tabi olan arazilerin kısımlan:
a.
Müslümanların
ölü arazileri ihya etmeleri, öşür araziler.
b. Sahipleri müslüman olan araziler.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 23 (1, 1)
38 1 Doç. Dr. Selahattin KIYJCJ
c.
Müşriklerden
zorla alınan araziler.
Müşriklerden
d.
sulh yoluyla alınan araziler, bu arazilerin
kısımları:
ı. Müşriklerin savaşamahal kalmaksızın
bırakıp gittikleri araziler.
kendiliklerinden
ıı . Arazi sahiplerinin elinde kalmalda beraber harac
vermeleri üzerine anlaşma yapmak ve buna baglı meseleler.
2- Haracın miktarı: Arazinin durumuna göre barac
vergisinin konulması, arazinin münbit ohtp olmaması, ekilen ve
dikilen şeylerin degişik olması, arazinin sulanması veya
sulanmaması, sulanan arazilerin sulama yolları. Harac vergisinin
konulmasında riayet edilecek hususlar:
ı.
Arazinin alanına göre baracın konulması.,
ıı.
Ekili alana göre haracın konulması,
nı.
Mukaseme yoluyla haracın konulması. Araziyi
sulamada güçlügün artması veya azalması, bunun tabii afetler
sonucu olması veya şahsın kusunı bulunması, bunlara müteallil<
meseleler.
Arazinin gelirinde meydana gelen degişiklikler, işçi
ücretleri, bunların haraca tesiri, harac arazisinin öşür araziye
dönüşmesi, bu konuda mezlıeplerin görüşleri. Arazi sahibi ile
lıarac memuru arasında arazinin barac veya öşür arazi oldugu
hususunda ortaya çıkan ilıtilaf, bu ilıtilafın balli, lıarac
memurunda bulunması gereken şartlar.
3- Muhtelif ölçü birimleri:
a. Ceribin bir alan ölçüsü birimi
olması,
b. Keylin bir hububat ölçüsü olması,
c. Zıra'ın bir uzunluk ölçüsü birimi
uzunlukta ki zıra'lar ve çeşitleri,
olması, degişik
d.Dirhemin bir para birimi olması, dirheınin aSırlıgı ve
dirhernin katları olan kırat ve miskal birimleri, Islamdan
önce İranlıların bastırdıgı dirhemler. İslamda basılan dirhemler
ve bunların çeşitleri, Hz. Ömer'in dirhemde yaptıgı
degişiklikler.
•
ayarı,
-r"o'•
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 23 (1, 2)
Milverdi ve Ebü Ya'fa'mn Eserlerinin Muk:ıyesesi/ 39
Sikke, saf sikke, ınağşuş sikke, siklce kesrini n kullanılması
meselesi ve hukukçuların görüş leri.
b_ Maverdi'deki Farkların Özeti (s.l42- 156)
Cizye ve harac: Cizyede asiolanın "~J .iiı 4 ıJ p Y- ~ Lr...Uı ıyt;~
r
_,..,;-~ ı _r.llı" 49
ayeti oldugunu kaydettikten sonra bu ayetin uzunca
açıklamasmı yapar. Zirnınileri himaye konusunda Rasulullah'ın
"~.) ~ ~F' " hadis-i şerifini ve hangi zirnıniden cizye
alınacağı hususunda mezhep imamlarınm görüşl erini nakleder.
Cizye vacip
..s;~;.;_,"
olmayanları
göriişünü, kadının
gerektiğini
"4-_,.QJ LA:i ~ ~
sayarken "t.L:JI ~.~
kavmine tabii olmasa da
ı:ıı_,
J....,$- ~J · . .
zirnıneti
Lf:.o.) ~)J " ibaresiyle ve bu~sa
iken erkek olan adamdan geçmişinin de cizyesinin alınacağının
11
"~\.AJ kaydıyla beyan eder. Şafıl'ye göre cizyenin en azı bir
dinardır, bundan az olması caiz degildir. Bu da çoğu valilerin
ictihadına bağlıdır. isterse hepsine ınüsavi olarak cizye koyar,
isterse durumlarına göre farklı cizyeler koyar. Maverdi Şafii'nin
bu görüşünü
r~' Jjl ..;Jl.,;of ,)s- ~ ~}.-1 .ili- ~ ~~) ~1 1.)~
ll
'*""
ıJL.aA.i Jı o~ ı:ıı o.u.ı Jı,_J jfi~J ıJ} JAı
~ Ö.)~.) _,ı .ı...:.o"
li} ı*!lA&-
~J ~ 41>)~
..;J J~
sonra, eğer cizyenin bir
müşrilderle bir sulh anlaşması
kat artırılması
yapıl ırsa
bu
anlaşmanın kadın ve çocuklara tatbik
edileıneyecegini " ~ı JAI ~ J _rı; ~y. 4-i~ ıJ~IJ "W ı ı:,o .i,:.y~ J
ı:ıı_,
w
ifadeleriyle
hususunda
LJ.i,:.l ~}.-1 ~ J ~
açıkladıktan
c?- 0~ J~IJ '-Wı ı:,o ö.)y-tJ.ı
J ~,) ı:rs- L..Jı ~ ~ ~ ı,;ı ~y. ..:..ı LS" lA~J ~ ~ı"
ö\S')1 ~W
cümleleriyle
ifade eder.
Cizye akdinde müşriklerin uyma mecburiyetlnde oldukları
hususları (Ebu Ya'la'da sekiz ·madde olarak kaydedilirken)
Maverdi bunları altı madde balinde zikreder. Maverdi uyulması
mecburi olan altı husustan başka uyulması müstelıab olan altı
49
Tevbe, 9.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 24 (1, 1)
40 1 Doç. Dr. Selahattin KIYICJ
husus daha kaydeder. Gayrimüslimlerden müslüman olanın
cizyesi hakkında Ebü Hanife'nin görüşünü "o~.o')L.ı~ ~ y.ı ...b.L l..o.J
.wy J " ibaresiyle, fakir, ihtiyar ve kötiirümün cizyelerinin
hükmünü de
"~ ı:r ..b.i..J~J _,.-sı ı~ ı ~ ~J ~ı ı~ı ~~ı .ı.,:. Y-J
ı:ro/'~J
" cümleleriyle ifade eder. "Zimmi anlaşmasım bozanlar
emin oldukları yere gider, sonra barbi olurlar." der. Emanla darı İslam'a girenierin cizye ödemeden dört ay kalabileceklerini'
"~.r. ~ Rı a.~uıleJ ı~ 0ı ~J" cümlesiyle bir sene ile dört ay
arasındaki
zamanda ihtilaf oldugunu "J~ ~Lo)ı ı.J:.ı l..o.:hJ "
cümlesiyle ifade eder.
Köle çocuk ve delinin emam meselesinde Ebü Hanife'nin
görüşünti "JL:Alı~ .U uJ~t- 0~ 01 ~ı 4Jı ı.:>L.oı ~~J ~y.l Ju J
~~L.ol ~~ 01 ~l y_r- ~o~lıYJ ~ı ~J0~1 0\..oi~~J
Lı.r 0 ~J
.w.of.- " ibaresiyle açıklar. "Ebl-i abd ve zimmiler
müslümanlada savaşmak için birbirleriyle yardımlaşırıarsa
anında barbi dummuna düşerler." hükmüne ilavetentt~·uu: ~
" LIJ\Ail ı~ L.o J~ ~J " kaydım
ekler. Zimmilerin cizyeyi
ödememeleri halinde Ebü Hanife'nin görüşünü "~J ~y.l Jı!J
0 y..J.Il5 l__r.-:>;- ~'""+-" ,L,:..Y-J y ~~ J'~ lrk-4 01 ~ı~~ ol..! "
ibaresiyle
belirttikten sonra zimmilerin İslam ülkesinde mevcut eski kilise
ve manastırlanm tamir edebileceklerini, "zimmiler abidierini
bozduklarında onlar savaşmadıkça hemence öldürülmeleri
mübah olmaz" meselesi ile ilgili kısa bir açıklama yapar.
1- Harac vergisi ve toplama usulü: Maverdi
tarifinden sonra" .. -~ ~J c'~ U;? ~w~~
" 50
haracın
ayetinin
açıklamasını
Salıibieri
so
sı
~
Müminun, 72.
Sunenu Ebi DavGd, Buyu', 71, 11,255; Suncnu'n-Nesai, Buyu' 15, VII,
254.
'
r ..·.
yapar ve "0L.o...a.l~ cıy-:1-ı" 5 1 hadisini kaydeder.
müslüman olan arazilerin vergisi meselesinde Ebü
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 24 (1, 2)
Mu11erdi I'C Ebıi l':J'/:1'nm Er;cr/crimiı A1uk;Jycsc:si 1 4 1
Hanife'nin görüşünü
" 1 ? Jl
t1_,..ı-1 Jl ~ Jf j~. l?
U:-1? ~ 1)1 ıJ::.! _?. ~Lo~l ~ y.l Jt!J
4J.-. I)IJ ~~ Jl jA:J l)l_r.; ~ \.:>;1/ ~ J\.9"
sonra müşriklerden zorla alınan araziler
mezheplerin görüşlerine yer verir. Mülkiyetleri
gayrimUslimlerde kalmak şartıyla haraca tabi olan arazilerde,
arazi sahibi müslüman oldugunda barnem · düşeceğini ve
onlardan cizye alınamayacağını beyan ed,er. Sözü geçen arazi
sahipleri müslüman oldukları zaman hükmün ne olacağı
hakkında mezheplerin görüşleri ile ilgili açıklamalarda bulunur.
ibaresiyle
açıkladıktan
hakkında
2- Haracın miktarı: Haracın miktarı ile ilgili Hz. Ömer'in
Irak arazisinde tatbik ettiği usulleri ve toplartırdığı harac miktarı
·ile ilgili tarihi lındiseye yer verir. Arazilerin münbit veya
verimsiz olmalarına, sulu veya susuz olmalarına göre haraqın
takdir edilmesi gerektiği meselesinde dördüncü şart olarak
"Arazinin şehir ve pazarlara uzak veya yakın olmalarına göre de
değerlendirmek gerektiğini" ve halife Abdiilmelik b. Mervan ile
Haccac'ın bu konuda mektuplaşmalarını hikaye eder.
Harac bir arazide ziraat mümkün olduğu halde sahibi ·
tnrafmdan terk edildiği zaman haracın alınıp alınmaması
hakkında mezheplerin görüşlerini belirtir. Öşür ve baracın bir
arazide birleştirilip birleştirilemeyecegi meselesinde fakibierin
görüşlerini "~ ~ J-!1JuJ ~ ~) ~\..!JI ~.i.o ı}s- # 1 ıJ;-! ~ (:!:)
ui ~ ~~ J ~ ~1" _r.,Jı .ioi.LıiJ t 1_,..ı-ı " ibaresiyle, arazi-i
haraciye'nin arazi-i öşriye'ye intikalinin cevazi meselesinde de
Ebü Hanife'nin görüşünü beyan eder. Harac araziler üzerine
bina yapıldığı takdirde haradarının düşüp düşmemesi
meselesinde müellif kendi görüşünü, Ebft Hanife'nin görüşünü
ve kassam'ın ücreti meselesinde fukahanın ilıtilafını zikreder.
3- Muhtelif ölçü birimleri: Bu konuda dirhemlerin
kesirleri· meselesinde Vakıdi'nin(v.207/883) bir hikayesini ve
mezhep imarnlarının görüşlerini nakleder. Yahya b. Adem'in
(v.203/817) dediğine göre Haccac'ın mühürlü ölçüsünün agırlıgı
otuz rıtldır, der.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 25 (1, 1)
42 1 Doç. Dt:
Seltılıattin
KIYICJ
c. Ebu Ya'Hi'daki Farkların Özeti (s.l53-187)
Cizye ve lıarac: Ebü Ya'la "Gayrimüslimin kitabi olup
olmadıgı meçhul olursa cizye alınır." dedikten sonra ll~ ~J
. ~ ı.rı ~)L...,Q; ~~.;W~~ JS')J ~ ~ t.f?' ~\J) 4J ojW"
ibaresine yer verir. Hunsa iken erkek ola·:ı şahsın geçmişteki
cizyesinin alınamayacagı hususunu "~lo o_,~" kaydıyla ifada
eder. Cizyenin artıniması meselesinde, bu hükmün kadın ve
çocuklara da tatbik edilecegini o~IJ ~L.....:.IIIr" u ju"
ll
cümlesiyle ve
Rasulull ah'ın
Hz. Muaz(v.l8/639)'a yazdıgı
}Wl LJ-0 .U..l&-_,ı J4~ UtJ..ı_, ~IJ.ı ,_}_,~w Jı (~) .fiı ı J_,...J"
52
"~
hadis-i
şerifı
ile açıklar. Müslümanları misafir etmeleri şartıyla
müşriklerle yapılan anlaşma meselesinde Ahmed b. Hanbel ve o
mezlıepte olan bir çok zevatın görüşlerini, misafırligin bir gün
mü yoksa üç gün mü olduguna dair rivayet edilen hadisiere
genişçe yer verir. Bu hadis-i şeriflerden bir kaçı şunlardır. ~~J~
1..;-":"IJ ~
~ ll.)jl_, ~.r.JIJ : (~) .(iı 1 J J-") -1 53 ~~~IJ ı,Y c.J.:..a.ll aJ.:l -2
54 Cizye aletinde gayrimüslimlerin uymak
mecburiyetinde
oldukları hususlan sekiz maddede toplar. Zimmilerin cizye
aldinde sözü geçen şartlara uymamaları halinde anlaşmanın
bozulacagını bolca ri vayetiere dayanarak ve teferruatlara inerek
anlatır, örnekler verir. "-! .._jP.ı-N-~ .;5~ ı:ro J5' •? ~IJJ ..} J~J
11
11
11
·~1 ~ '-$~W.~
y\1, ı,sıl
~IJJ ,_} L.A!I J~ J " J::.All ~ ~ J
y
y )~
·~ı~ .W~ (~)"
Yine zimmilerden anlaşmayı
bozanların emin oldukları yere ulaşamayacaklarını, imam bu
konuda onları öldürmelcde yada köle yapmada mubayyer
oldugunu beyan eder. Eman meselesinde kölenin lıür insan gibi
şarta ' baglı olmaksızın eman verebilecegini "~ .Uu_,~lo oIS' ~~J-"
~ ~ _,ı Jl:ilı
52
53
54
,......
" cümlesiyle açıkladıktan sonra çocugun ve delinin
Suncnu Ebi Davôd, Zekat 5, 1,363; Ahmed ibn Hanbel, Musncd,V,341.
Suncou Ebi Davôd, Et'ime, 5,1 1,308; Suncou İbni Macc, Edeb, 5, ı ı,
1312.
Ahmed b. Hanbel, Musocd, IV,l20, 123.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 25 (1, 2)
111:1 vcrJi ve Ebıl Va '/<1 'mn
E'icr!crimiı Mukuycsı:si 1 43
eman vermesi mevzuunda Hanbeli mezhebinin göriişlerini
belirtir. Zimmilerin yıkılan kiliselerini · yeniden yapıp
yapamayacaklarında Ahmed b. Hanbel'den degişik rivayetlere
yer verır. Ehl-i zinımet anlaşmalarını bozduğu zaman
katiedilmelerinin mübah olacağını "J ~ıyı ~ J ~ ~ ~ı ...
~-~·U'J~ ~"
ibaresiyle
açıkladıktan
sonra bu konuda ve
d~r-ı
İslam'ın zirnınetinden dar-ı harbe kaçanl<ırın mallarının hukuki
durumlarını anlatır.
1- Harac vergisi ve toplama usulü: Ha racı tarif ettikten
sonra arazilerin öşür veya harac vergisinden hangisine tabi
olacağı mevzuunda arazilerin buna göre taksim ve tarifleri nde,
hemen hemen her çeşit arazide Ahmed b. H anbel'e dayanan
rivayetlere genişçe yer verir.
2- Haracın miktarı: "Arazinin tahammülü nisbetinde de
muteberdir" Müşterek ifadesini kaydettikten sonra Hz. Önıer'in
tatbikatma dayanan rivayetleri, Maverdi'den çok farklı olarak
değişik bir şekilde ele alır. Haracın artırılıp artırılamayacağı
meselesini, tarihi tatbikatlara ve rivayetlere dayanarak verir:
Alınan harnc miktarını malın cinsine göre mufassalen açıklar.
Dirhemle
kafizin
bir
arada
alınacağını
EbCı
Hureyre(v.59/678)'den rivayet edilen"<~) .ilı \ J,...J Jt!:~ ı~ı"
~~ J'J \..Aı Jl.:.t.) ~ ~ J ~J..o J t.bJ4.l ~L.!JI ~ J , ~.~.:Ai J ~ y) Jl~ l
(i..ı.ı W' t~J " 55 hadis-i şerifı ile isbat etmeye çalışır.
Basra ile Küfe arasında bulunan arazide ölü arazi bulunup
hususunda Alımed b. Hanbel'e dayanan nakiller
verdikten sonra, harac araziden ziraat mümkün olduğu zaman,
ziraat edilrnese bile harac alınıp alınamayacağı hususunda şu
bulunamayacağı
ibareyi
Ju
..r ~S-' ı.:r. J..J.
"oJ.ı. .} J.:ı:- J y- J:...ı ~J ..,..ı
~ ~'? ~ u~
J ~ )'11 ~'JJ .}_ol.#
._r;
4S-JY. t _, t'__,..ı.' ~'J' .:.ro~ )ı:"_,.WıJ _,.w ı" "
nakleder. Ahmed b. Hanbel'in aslen harac arazisi olmayan yere
harac vergisi koymayı kabul etmediğini belirttikten sonra, öşi.ir
bir arazinin suyu ileharacbir arazinin sulanabileceği ni "Jl! ~ J
55
Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I 1, 262.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 26 (1, 1)
44 1 Doç. Dr. SeJ,7hattin K.JYJCJ
W)~}':" ytı \il " )~ ı)!l ~IJJ .ı} .Jı.; J "4)1
JP J')'l"
Js- [.1}--1" t ı..., ~~J) ı} -U-1
ibareleri ile beyan eder. Harac arazi üzerine binalar
yapılması
halinde,
Hanbeli mezhebine göre haracın
düşmeyecegini kaydetmekle beraber, barac arazisi icara
verildiği
zaman ' haracın müstecire ait olacağım Ahmed b.
Hanbel'e dayandırılan nakillere uyarak genişçe izah eder. Harac
bir arazide araziyi elinde bulunduran şahsın araziyi imardan aciz
olması meselesinde Hanbeli mezhebinin görüşünü şu ibarelerle '
u.!)_,.;
.:.ıu ..jP )')' \ [.1_,..?- .ı.;.. .l,:. ju .U~~ .)s-~\ lf'": JW ~IJ) ı} A:JI LoJl
~u)~ ,y~')'LA~ ıY' Jl ~~ ~Lo')'I . JI ..!.lJ.lllRI~ ~ <~..PJI
.:ro~ .W .yl.)--1 .ı.:ı:-J
Js- [.l.f-1 J' )\ ö}·~ .!J,;" belirttikten sonra ölü
araziyi ihya eden kişinin o yerdeki
eder.
hakkının
ne olacağını beyan
3- Muhtelif ölçü birimleri: Bu başhk . altında önce
dirhernin vezni hakkında Hanbeli fukalıasının görüşlerini
nakleder. "Mağşuş paralarta muamele" meselesini Ahmed b.
Hanhele göre izah eder. Daha sonra mağşuş paralarla infakın
caiz olup olmaması hususunda Hanbeli mezhebinde iki görüş
olduğunu, bunlardan birincisini " ~ ~'JJ ı} Jı.; .~1 cf' : wJ..:ı-1 ...
Jü ~·_r :.s-!'
~.SI ~.S J~J ~~.1- .uı :.U
"J.:-ı .:.ııJ ?'.Y" _;..All
Lo":Jw ~)4.1.! ~.))
l.fil J_,Jı')' "
:Jü!
JJ ~')' "JW ~}1 ,y. .Ut.... .üJ ~l.,r.l 0!
"cümleleriyle, ikincisini de
~ ~~).~.ıı
"J~ jiY,.I 4.:J\!JI ~IJJIJ
&- J;:- )'ı} ..:.ı J~' ı.J! ~'.J.'J ~;')lı ~'JJ ı}
~~l_r 4il j_,_4J')'J ~_rJ')'I .U
JW ~1
~fi .u')' .U~
"W-o ~fi .u')' ~_? liiJ ~ly- " ibaresiyle belirtir.
H.accac'ın hastırdığı ve bir yüzüne ".M..all
paraları
k 1" yazdırdığı
abdestsiz veya cünub olan şahsın kullanıp
ku Ila namayacağı meselesi nde, züyuf (hileli, kalp) paraları
müslürnanlarca bastırmanın caiz olmadığı hususunda ve
r·•·
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 26 (1, 2)
M:ıvcrdi
ve Ebu Ya 'la 'nın Eserlerinin Mukaycscsi/ 45
"Paranın, ancak sultanın izniyle
izahlarda bulunur. 56
basılabilecegi"
mevzuunda
Dinar ve dirhemlerin kırılması ve kesilmesini Ahmed b.
Hanbel'in dogru bulmadıgını ~~~~ J~~ ~ ~ ~.;-5' .u-1 o}' ~J
~~ ~J
"sözleriyle belirterek ve bu konuda "y-
~~ ~ .,r-5"
(~) ~~ ~
51
hadisini ve daha bir 90k rivayetler nakleder.
İbn-i Mensur'un Ahmed b. Hanbel'e "İbn Zübeyr'in (v.83/692)
Meldce'ye geldiginde orada borç dirhem veren birini bulup elini
kestigini" söyler. Alımed b. Hanbel de O'na " ,1,:. y ~ly.ı.ll ..:.....;\$'
..1-..rll ı} .lol} l 1-U J~J . ~)L... o.W 1))J .;:'! 4-ıJJj.
tl
der. .
Osman b. Eban Medine'de dirhemleri kesen birine otuz
tazir cezası verildigi meselesinde bunu yapan adamın
kesilmiş dirhemleri kesilmemişlerin arasına saidayıp müşteriyi
aldattıgından bu cezanın yerinde bir tazir cezası oldugunu
savunur.
kırbaç
Mükaseme (Araziden çıkan mahsüle belirli bir nisbette
vergi koyma) de Ahmed b. Hanbel'den iki ayrı görüş rivayet
edildigini, bunlardan birinde haracda miikasemeyi caiz
gördügünü, birinde ise caiz görmedigini nakleder. Osman b.
Huneyt'in (v.41/661) koydugu ve Hz. Ömer'in tasdik ettigi
ölçegin sekiz ntl oldugunu Haccac'ın mühürlü ölçeginin de Hz.
Ömer'in ölçegi oldugunu, bununda sekiz ntl olması gerektigini
ifade eder. Irak arazisinden Fars'ların ilk yıllannda mincaserne
usulü ile vergi aldıklarını, alınan vergi miktarının miskal
agırlıgtnda 150.000.000. dirheme ulaştıgını, İslam gelince Hz.
Ömer harac arazisinin alanını ölçtürerek aldıgmı, O'nun
gününde alınan lıaracın 120.000.000. dirheme ulaştıgını
kaydeder. Daha sonra ki devirlerde Irak'tan alınan harac
miktarlarını Halife Mansur'a gelinceye kadar zikreder. Mansur
gelince bu araziyi yeniden mükaseme şekline solctugunu anlatır.
56
Ebu Ya'la, 175-178 sayfaları
dipnotunda para ile ilgili, Allame
Takiyyüddin Ahmet ei-Makrizi eş-Şafii'nin y~~ IJ ~ ..ı.4lı ~ _#1 adlı
risalesinden uzunca ve degeri i bir bahis
S7
Suncnu Ebi Davôd, Buylı', 48, ll, 243.
nakledilmiştir.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 27 (1, 1)
46 1 Doç. Dr. Selahattin KJYICI
Harac memurlarının eksik olan harac malını tazmin etme
meselesinde görüşünü "J.loW ~~J [.ı~ı JIJ-"~ J~ı ~·Lo\.!
~..,La.:>-
Lo
.s:.J-u ~J LA ,}H
)\~ J ıJ-"~ 1 ıJL.ı..P J .ö:>Lö ~
t~}.
J\...:.4 ı.w.J .__,a...A.i
Lo
L} _;.. J.oWI ı:.> -ı ~ t.rJI ,} ~ ~~
fJ li\..aii ~ f ;i.i\.4~ 1 L>:>l 1.)1 L>jJI J$_,llS'
~.ri-J ,;:. lj \.6 ~' ..} ~ )~~~ ~ ~~
~ a..;\,6~ 1 ~J :Uı-Jı " ibareleriyle açıklar. Kabale "4.ll:AJI" (bir
yerin harncından · daha fazl asını vererek vergisini tekeffiil
etme)'n in riba olacagını ," L! J t.J~1" 58 hadisine dayanarak izah
etmeye çalışır. Hz. Ömer'in bazı bölgelere gönderdigi valilere
vermiş oldugu direktifleri, ögüt ve nasihatları kaydeder. 59
XIV. BAB: HÜKÜMLERİ DEGİŞİK BÖLGELER
a. Miişterek Metnin Özeti
İslam ülkelerinin; Harem, Hicaz ve bunların dışında kalan
ülkeler olmak üzere üçe ayrılması. Harem ve Hicaz'ın sınırları,
Kur'an-ı Kerim'de geçen isimleri, "i5Y.L>..W '-"'L..:.I.l ~ J ~ JJı ı:ıı
.. ..s.)._IbJ L..S' )~"
60
ay eti ile
" ...~-41 ı.J.5 L>.UI J-AJ"
61
ayeti
Rasulullah'ın
Mekke'ye zorla mı yoksa anlaşma ile mi girdigi,
bu konunun fukaha arasında tartışılması. Altı kişi nin dışında
Rasulullah'ın eman fermanı.
Harem: Harem, Mekke'yi belli mesafelerden kuşatan
bölgedir. Bu bölgenin sın ırlan ve diger bölgelerden statü
bakımından farklı oluşu. Meld<e Hz. İbrahim'in duasıyla mı
yoksa sonradan mı muhterem olmuştur? Bu mesele hakkında
görüşler.
Harem'e has olan hükümler: a. İlırama girmek, b. Harem
c. A vlanmanın haram olması, d. Agaçlarını
elıliyle savaşmamak,
ss
İbnu'I-Esir, en-Nibaycfi Garibi'l-Hadis, IV, 10.
59
Maverdi'de "J-$" den sonra beş satırlık bir metin olm asına karşılık
EbCı
ı
Ya'la'da yukarıda anahatlarıyla özetlemeye çalıştıgımız dört sayfa
bir metin vardır. Fazla bilgi için bkz. s. l 84-187.
Al-i İnıran, 96.
tLltarıııda
(i()
61
Fetih, 24.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 27 (1, 2)
Mtıverdj
kesmenin haram
girmemeleri.
oluşu,
ve Ebıi V11'/a 'mn
Eserlerinıi1 Mıık;ıyesesi 1 4 7
e. Gayr-imüslimlerin harem dahiline
Hicaz Bölgesi: Hicaz bölgesine has hükümler: a. Hiç bir
gayr-imüslimin orada yerleşememesi, b. Gayr-imüslimlerin
Hicaz bölgesine defnedilememesi, c. Hicaz bölgesinde bulunan
Medine'nin de ağaçlarını koparınanın ve aviarının avianmasının
haram oluşu, d. Hicaz topraklarının Rasulullah'ın oraları
fethetmesine göre ikiye ayrılması: 1- Rasulullalı'ın iki bakla
aldığı mallar, 2- Bu malların dışında kendisine miras olarak
kalan mallar. Rasuhıllah'ın hak olarak aldıgı malların sekiz
kısma ayrılması.
Rasulullah'ın
mescide
zevcelerinin evleri: Bu evlerin bu gün
binitleri, silalıları ve
katılmış olması. Rasulullalı'ın
yüzüğü.
Hicaz'ın dışında kalan bölgeler: Sevad-ı Irak
toprakları) bu bölgenin topraklarının dörde ayrılması: a.
Harem ve
(Irak
Halkı savaşsız
müslüman olanlar, b. Müslümanların ihya ettigi
topraklar, c. Savaşla, zorla alınan topraklar, d. Sulh yoluyla elde
edilen topraklar ve bunlara teretti.ip eden ahkam. Sevad arazinin
sınırları, Irak topraklarının sınırları, bunların yüzölçümleri. Irak
arazısının
vakıf arazi mi yosa mülk arazi mi oldugu
meselelerinde fukahanın görüşleri. Hz. Ömer'in tatbikatı ve
alınan verginin sarf yerleri.
Maverd1, Harem'i "~.r- ~ ı:ro 4! ._jıJ:, LPJ ~ ~_;.ı ı.. ı "
şeklinde tarif ettikten sonra, Mekke ve Bekke isimlerinin
iştikakından bahsederken Esma'i'nin (v.216/821) hikaye ettiği ve
bu isirolerin lugat manalarını gösteren iki şey nakleder. Şiirin
birinde "Mekke" nin çıkam1ak atmak manasında olduğunu
şiiriyle
"Bekke"nin de defetmek manasında olduğunu
ll
beytiyle gösterir. Daha sonra dilcilerin bu isimler üzerindeki
görüşlerinden, bunların manalarının bir olup olmadığından,
Ümm-ü Hazm, el-Base ve Ümmü'l-Kura'nın da Mekke'nin
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 28 (1, 1)
48 1 Doç. Dr. Selahattin KJYJCI
isimlerinden oldugundan, Kabe'nin yapılış sebebinden, ilk
Kabe'nin mi.ibarekliginden ve emniyetinden,
Malcam-ı İbrahim'den, Kabe kelimesinin iştikalcından Kureyş'in
Kabe'yi ele geçirmesinden, Rasulullah 25 yaşında iken Kabe'nin
ikinci kez inşa edilişinden, İbni.i'z-Zübeyr'in Hz. İbrahim'in
temelleri üzerine yeniden yapmasından, Haccac'ın bunu yıkıp
Kureyş'in
yaptıgı şekli esas alarak yeniden yaptıgından
bahseder.
yapılışından,
Daha sonra sözü Kabe'nin örtüsüne getirerek Kabe
örtüsünün tarihi, kumaşının cinsi, kimler tarafından yaptınldıgı
haldemda geniş bilgi verir. Yine Kabe'nin calıiliyye devrindeki
öneminden Ka'b b. Lüi (v.h.ö.l68/454)'nin bir hutbesinden, bu
hutbede bir peygamberin geleceginden bahsettiginden, bundan
sonra reislige Kusay b. Kilab'ın getirildiginden Danı'n
Nedve'nin ilk yapılışından, Rasulullah'ın hicretinden ve tekrar
sekiz sene sonra Mekke'ye geldiginden uzunca söz.eder.
Rasulullah'ın Mekke'yi fethi esnasında Mekke'ye savaşla
silah zonıyla mı girdi yoksa anlaşma ile mi girdi? Bu
konuda mezhepler arasındaki görüş ayrılıklarını Meldce
arazisinin arazi-i öşriyye oldugunu, Meldce evlerinin satış veya
icare meselesinde fukahanın ihtilafını, bu meyanda Mücahid
(v.l 03/721 )'den rivayet edilen "Jy.l 'JJ 4&-lu C:! Js. 'ı ~'r ~
mı,
l.f..t:!"
62
lıadis-i şerifini
nakleder.
".:Jir!ll
.::1' ~ı J)}J " 63 ayetinin
açıklamasını "Lr"'JI ili';/ ~ 0 1 JLN .ı1ı 1 JW tJJ 1.5.) .;::&Lol_;-- ~
4-:)
4.)\J 015'
.ı,;'J
Jl... Lo Jl JLN 1iı 1 ~1,:-\.! ,~1 ,y J.t.J .} \.o.t! l j§._) ~IJ
4M." ~ J.4 JS' .:JI) 41 yı; J
.U y ,y ı..r'l:.ll ~ Looi " ibareleriyle
verır.
Harem'e has olan hükümler: Bunlardan birincisi olan
"Harem'e ihramsız girmek helal olmaz" meselesinde Ebu
Hanifenin: "Hac veya umre kastetmedigi zaman girebilir."
dedigini, alimlerin: "Mekke halkının ibramsız girip
çıkabilecelderi" hususunda ittifak ettiklerini, ihramsız Mekke'ye
girmenin günah oldugunu ancak bunu kaza veya ceza ile
62
63
r-.'•
el-Maverdi, cl-Ahldimus's-Sultaniyyc, s.l57- l 77.
Bakara, 126.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 28 (1, 2)
A1avcrdi I'C Ebıi Y11'/a'mn
E'icrlcniuiı !ı1ukaycscsi/49
ödemenin mümkün olamayacagını beyan eder. İkinci hüküm
olan: "Harem ehli ile harem alanında savaşı lmaz" meselesinde
bazı hukukçuların görüşlerini "~~w~_;. J l ~~~d"! ~.) .W
.J..Lıı.ll ~ı ?~1 ~ 1~-4J ~ ı:r&- 1~ .1- ~~~)~ll
ibaresiyle,
Harem'de hadleri yerine getirme meselesinde
Şafii'nin görüşünü "LAtl .:r" ~ 4 ?UJ 4 1j l :& ı A:ı-J ~l.!Jı ~~
·?_rJ-ı Jl
u
~ J-)-1~ Jl ~ ~1 ~ LA tl ~,_,_..., ~~ı .:r" ?y ~'J)
ll
11
sözleriyle, Ebfı Hanife'nin görüşünü de ~}-1 ~~tl ıJI ~y. ı Jı;J
1.)\.J .w ~.J.}-1 jl (}.-IJ
.ı,# -=-JI
4
~ ~ ~ ~}-1 jl ~ ~ j)-1 ı} ~tl.ıJIJ
4
-=-Jı
(..?" " cümleleriyle belirtir.
Beşinci
hüküm olan "Gayrimi.islimlerin Harem'e
girememeleri" meselesinde, Şafi1'nin "Hiç bir surette
giremeyecekleri" görüşünde oldugunu, Ebü Hanife'nin ise
"Yerleşm emek şartıyla gayr-imüslimlerin Harem'e girm~lerini
tecviz ettigini ve bu konuda "~ ıJfi' _r.l.l U:l" 64 ayetini nakleder.
Hicaz bölgesi: Bu bölgeye mahsus hükümler, Hicaz'a
Hicaz adı verilmesi konusunda İbn-i Kelbi (v.l46/763) "daglarla
muhteciz (çevrili) oldugundan Hicaz denilmiştir." dedigini, Ebfı
Hanife'nin "gayr-imüslimlerin Hicaz'a yerleşmelerini tecviz
ettigini", Medine şehrini diger şehi rler gibi serbest şehir
hükmünde kabul ettiginden Medine şehrinin aviarının
avlanmasını, ağaçlarının koparılmasını mubah saydıgını, Hicaz
arazisinden Rasululah (s.a.s)'e gerek hibe olarak, gerek fey ve
ganimet mal ından hak olarak verilen arazilerin Rasulullab'ın
vefatından sonra hukuçuların bu malın hukuki durumunda
ilıtilafa düştüklerini ve cumhur-i fukahanın "mesalih-i ammeye
sarfedilir" görüşünde olduğunu nakleder.
Rasulullah (s.a.s)'e has olan üçüncü, dördüncü ve beşinci
sadakalardan Hayher'in sekiz .kalesinden payına düşen üç
kaledir. Maverdi bu kalelerden bahsederken bazılarına bir
cümle, bir sıfat veya bir kayıt ilave eder. Hayber'den alınan
malın kalan kısmını savaşa katılanlar arasında onsekiz sehme
64
Tevbc, 28.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 29 (1, 1)
50 1 Doç.
Dı: Se/tıhattıiı
KIYJCJ
ederek dagıttıgını anlatır. Bütün bu sadakalar
aniatıldıktan sonra "öiJ) oy.J 4lAiJ ~~ J-AI IAı~ ..:.ıl$~ ı:> te o~
taksim
.W.f~
L..o
~ ~~ .& 'J .~ju.l.l" der. Rasulullab (s.a.s)'ın
cübbesinden
balısederken
sadece"ı.J"L:Jı ~ı ~
müşterek
metinden fazla olarak
" kaydına ve sevad araziden bahsederken
de ".)I,_..JI ,jP)\~C.~ ~W~I oL~.)~\~~ ..ü ~IJ"
ibaresine yer verir. Sevad arazisinin fethi konusunda, bu '
arazının vakıf arazi mi yoksa lıarac arazi mi oldugu
meselesinde, toplanan verginin nerelere harcanacağı hususunda
fukalıanın ilıtilafına genişçe yer verir. Adı geçen araziden alınan
harac miktarından Hz. Ömer'in bu araziyi Osman b. Huneyfe
ölçtürttügünü, bu topraklar İran'lıların elinde iken mükaseme
şeklinde işletildigini, sonra Kubaz b. Feynız araziyi ölçtürerek
harac v~rgisi koydugunu, İslam idaresi altında Hz. Ömer
zamanında, Bıneviler ve Abbasiler zamanında ·alınan harac
miktarlarını rakamlar vererek tarihi seyr içinde mufassalen
anlatır. Abbasi halifesi Mansur'un sevad arazisinden haracı
kaldırarak mi.Ucaseme usulünü getirdiğini, İbn Abbas'a
(v.68/687) teklif edilen bir rüşvet hikayesine ve Hz. Ömer'in bir
hutbesine yer verir.
c. Ebu Ya'la'daki Farkların Özeti (s. l 87-209)
Hükümleri degişik bölgeler: Ebü Ya'la Meldce ve Kabe'nin
taribi ile ilgili, yaklaşık yedi sayfa tutan Maverdi'nin verdiği
tarihi malumata hiç temas etmeden müşterek metinde yer alan
"Mekke" ve "Bekke" isimlerinin Kur'an-ı Kerim'de geçtiğini
belirttikten sonra, doğnıdan Mekke'nin fethine geçerek
Rasulullab'ın Meldce'ye girişi meselesinde, Maverdi'nin "Nebi
(s.a.s)'in Meldce'ye girmesinde insanlar ihtilaf ettiler." sözüne
karşılık Ebu Ya'Hi " ~ı Jy.) ~ .u-ı ı:.;-s- Lı,ıJ)' ~ı ...\.!J " der.
Mekke'nin fethi
~ _r:Jı"
esnasında
Ebü Süfyan
(v.31 /652) 'nın ".AA.ı .j-.J_}~
da "..:r-T.)J-"~ıJ .?~ ' " 65 buyurdugunu
kaydeder. Daha sonra Meldce silah zoruyla mı yoksa sulh
yoluyla mı feth edildiği meselesini, buna bağlı olarak Mekke'nin
65
('•·:·
dediğini, Rasululah'ın
Ebü Ya'la Muhammed, ci-Ahkamus's-Sultaniyyc, s. 188.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 29 (1, 2)
Mu vcrJi ve Ebıl
Ya'/:ı 'nm Escrlı:niıin Muk:ıyc:;c:;i 1 51
evlerini satmanın yahut ki~ermenin caiz olup olmayacağı
hususunda Hanbeli mezhebinden Ahmed b. Hanbel'e dayanan
bir çok rivayet ve nakilleri mufassalen takriben üç sahifede
zikreder. Aşagıdaki ibare meselenin aslına ışık tutabilir: "y.ı Jı;
~\ 0:.." jı_,..-~1 "-:-'l-:5' ~
,J')\.J-1 ~ y.l Jı;_,
·~'J.> js-ll!.....il J~l
4' JlJ ~ "~ j~ ~ ~4 ~ 0ı .AA! (~) 1iı 1 J.r-.) ~)i_, ~\.ı
.ı....~ 4J.>~4.1- ~ ~ Jı; ıY'J .4Jr.ı ÖJ~I
o.f öyi-"
Haram bölge; Harem-i Şerif'in Hz. İbrahim'in duasından
önce muhterem olup olmaması meselesinde Hanbeli . mezlıebinin
görüşünü
"~1 J~
.:.r->- J!-ı .u_, ?.ri~' ~'J.> ~.u-ı tj._S' _r1ıl1 .w._,
~LS"
4' JLJ \'~ J
Lo"~ ~~ ~ ~J )~ ıY' :ı.&.l...ı
.l.ol_r
J; ~~~.}s-~ .ili "J; fJ l.ol_r "sözleriyle ifade eder.
J
~1 ~":(~)
Harem'e has olan hükümler: Harem dışından ihramsız bir
kimsenin Harenı'e giremeyecegi hükmünde Hanbeli mezhebinin
"İbramsız Harem'e giren günahkar olur ve onu kaza etmesi
gerekir." görüşünü ve bu konuda diger Hanbeli zevatının
görüşlerini belirtir. Ehl-i Harem'le muharebe konusunda "~.~!>.~
Lo~ 4. ~ ıJI_r>-~1?.r-JIJ 1iı Lı .:roj!.~ tsy~
"Mi
hadis-i şerifini
kaydeder. Harem'de avianma mevzuunda "Kökü Harem'de
dalları Hill'de olan bir agacın dalına bir kuş konsa da onu
Harem'in dışında ihramsız bir adam öldürse onun tazmini
meselesinde İbn Mansur'dan nakledilen iki rivayet vardır."
görüşiini.i,
gayr-imüslimlerin
Harem'e girmelerinin yasak
olmasında İbn Mansur'un "Yahudi ve Hıristiyanın Harem'e
girme hakk ı yoktur." dedigini, Ahmed b. Hanbel, Ebu Talib'in
, ) ~ J 1 J.) ıY' ~ L!ı :ı.&. l...ı ISI
4J ..)-a.!_ t,s!; ~ ;;s::,. ~
-L:-aJıJ ~~ ıJLS" .ı....,b:.~ .:roJ~)ı ..s..l:!. ~ öi)ı
j t,s!; " dedigini, yine bu
11
'-iJ ö')L.a.ll ~ ~ J
konuda
Rasulullah'ın
""":-'.r-31 ö~]';' ı:r-- ,:ı:f..r-=Jı ı.J-':'y:-1"
buyt1rdugum; ve Ceziretü'I'Arab'ın sınırlarını kaydeder.
(ı(ı
67
M. Ali
M. Ali
Niisı f,
Niisıf,
ct-Tacu'l-Cami. 11, 1'73.
a.g.c., IY,403.
67
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 30 (1, 1)
r
52 1 Doı,:. Dr.
Se/,ılıutrin
KJYICI
t
Hicaz toprakları: Fey ve ganimet mallarından Rasulullalı'a
düşen
paydan Beni Nadr'ın mallannın Rasulullah'a ait
olduğundan ve Ahmed b. Hanbel'e uzanan bazı rivayetlerden
bahseder.
Sevad arazi (Irak toprakları): bu arazinin yüzölçümünü
belirtirken "ö~ ~ : ~y.l I.Jb}'':ı J .1..3-1 I.Jbl.ı::" .ü ..:.ı4} ~~ ıx....) ~J.:.it.C ~f J
.Wl _rOS-
~ 0.)\:.....ı4 ~ y.l ı.S )) .lx.L.P Iy lS" ı.S f- 1 ~}J 4Y...., ı.? JP h ~4J
. .:>ı~ Jı ~..i.ıı.ll ~Lo~ .ü ~ J
.r k ı ı:>ı ":~"açıklamasına yer
verir.Sevad arazisinin hukuki statüsünden uzunca bahseder. Bu
arazinin savaşla, silalı zoruyla fetlledildiğini fakat Hz. Ömer'in
bunu ganimet ebline dağıtınayıp vakfettigini "ı:>l Js- .1..3-\ ._,a.i .üJ
~ J J-ı ~u.ı ı ~ ~ ~_rOS- "
buna
bağlı
olarak sevad arazisinin
mülkiyetinin alınıp satılarnayacağım Ahmed b. Hanbel'den
nakledilen rivayetler bunu ortaya koyduğunu, . nitekim bir
rivayette Ahmed b. Hanbel'in ı..SJI ~ ı..A.5J .)\,_JI ":? ~~JJ ~ J~J
11
.o>l_r!ı ~ J "-PJI t-:-ı " dediğini,
çeşitli
bu mesele ile ilgili rnezheb içinde
görüşlerin
mevcut olduğunu, bununla beraber sevad
arazisini icareye vermenin caiz olduğunu, Meld<e'nin evleriyle
sevad arazisi arasında fark olduğunu da " .)\,_Jı JP Jı ıJ::!J ~ J __,.GJ ıJ
~ ö_r.l J-"6 J
4. ~\ .yı Js- c_lf
l y _? .VI yı>J ~)1.:>:-1 ~ ıJ':ıf - _rS- yı>) -
tl.:.o a..s:..":J~ ö.r:-1 ,)'}-.yı~ t_lA.:;i~l ~ ıJ':ıl- (~) ~~ Y"J- i\$J. ~I..Q.IIJ
. ~J::! r. y ~ J t. L:ı~ " ibaresiyle açıklar. dört sayfa tutannda ki
meselerle ilgili rivayet ve nakillere genişçe yer verir.
XV.
BAB:
ÖLÜ ARAZiYi
İHYA VE SULAR
ÇIKARMA
ı
l·
1
~·
Ölü arazinin tarifi, mezheplerin görüşleri, ölü arazıyı
ihyanın şartları ve hukuki durumu. hıya edilen arazinin arazi-i
öşriyye olacağı,
ihya edilen arazinin harirni, bunun
sokakların genişliğinin yedi arşından az olamaması.
Yerden çıkarılan sular:
hukuki durumları:
Suların kısımları
sınırları
ve
ve akar suların
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 30 (1, 2)
M,?verdi ve EbU
a. Irmaklar ve
1- Allah'ın
2-
Y,1'/a.'nın
Eserlerinin Muk.?yescsi l 53
kısımları:
akıttıgı
büyük sular,
.
Allah'ın akıttıgı küçük sular ve bunların kı~~ı,
3- İnsanların kazarak çıkardıgı sular ve bunlara taalluk
eden lıukuki hükümler.
b. Kuyular ve kısımları:
1- Yolcuların suyundan içmeleri için ' açılan kuyular,
2- Çöllerde ve badiyelerde ihtiyaçları gidermek için açılan
kuyular,
3- Bir şahsın kendisi için açtıgı özel kuyular, bunlara
terettüp eden hukuki dunımlar. Adı geçen kuyuların
kullanılmasında uyulması gereken şartlar.
c.
P ınarlar
ve kısımları:
1- İnsan emegi geçmeden çıkan pınarlar,
2- İnsanların kazıp çıkardıgı pınar suları,
3- Şahsın kendi mülkünde
terettüp eden hukuki hükümler.
çıkardıgı pınarlar
ve bunlara
b. Maverdi'deki Farkiann Özeti (s.l77-184)
Ölü araziyi ihya ve sular çıkarma: Ebü Hanife'nin "j~ ~
~Lo~l .:.ı~'-!~1 ojY..I"
ı.~-ol.ol
...,-.;U" hadis-i
dedigini, delil olarak da"~
şerifini
~11> ı.. ~~ J.:>-~ ~
gösterdigini ve bu konuda fı.ıkahanın
görüşlerini nakleder. Ölü araziyi İlıyanın şartlarını, ihya edilen
satılıp satılamayacagı meselesini, bu arazinin arazi-i
mi arazi-i haraciye mi olacagı hususunu, Dicle ve Fırat
ile sulanan arazilerin hukuki dummlarını ve adı geçen suların ve
su yollarının İslam'dan önce ki ve sonra ki ballerinin tarihi
seyrini açıklar.
arazinin
öşriyye
Ziraat edilen veya ibya edilen arazının barimi
(çevresinden faydalanılan alan)'nin sınırlarını degişik görüşlere
göre beyan eder.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 31 (1, 1)
.,
(
54/ Doç. Dr. Selahattin KJYJCI
Yerden çıkanlan sular: Bu bahisde arazilerin sulama
düzenlemesi ile ilgili Ubade b: Sarnit (v.34/654)'in rivayet ettigi
"~.~lA..... ~ '
J-J ~~ c)l ~')U c)\ J:-11 ıJ" ~\ yrı ~ ~ (~) ~ı c)\
.:> y J ~ı ~?
..!J.J.l) .ı..:-4 ~•.uı ~~~
Jı ~ll. ı ~:t ~
" 68 hadis-i şerifi
ile ölü arazide kazılarak çıkarılan suyun hariminin, sınırlarının
tayini hususunda fakibierin göriişlerini nakleder.
Kuyu suları: Bu konuda açılan kuyunun harimi hakkında'
hukukçulann görüşlerini ve badiyede, çölde kazılan bir kuyunun
suyunun fazlasını satmanın caiz olup olmayacagı meselesini
bununla ilgili Ebü Hureyre'den rivayet edilen "~ ~ll.ı ~ ~ ı:.ro
:i..ol,A}ı ? y.
A:::3" J
~ .ii! ı ~ ~')ISJı ~ .ı.ı"
69
hadis-i şerifini zikreder.
c: Ebu Ya'la'daki Farkiann Özeti (s.209-222)
Öle anıziyi ibya ve sular çıkarma: Ebü Ya'la ölü araziyi
ihya etmeyi tarif ettikten sonra bunun sınırlarını, ihya şeklini,
araziyi ilıya etmede uyulması gereken şartları ve ibya edilen
arazının
satılıp
satılamayacagını
Hanbeli fakibierinin
görüşlerine dayanarak açıklar. İhya olunan arazinin barimi ve
vasıfları hakkında Hanbeli mezhebine göre bilgi verir.
Sokakların genişligi meselesinde de İbn Abbas'dan rivayet
edilen "t_Jjı ~ ~ır. ı.; J!_,.bJı J ~ı ı.)ı " 70 hadisini ve mesele
ile ilgili
bazı
rivayetler nakleder.
Yerden çıkarılan sular: Sular hakkında insanların
kendilerinin kazarak çıkardıkları sular meselesinde diger
mezheplere pek de ters düşmeyen fakat Ahmed b. Hanbel'e
dayanan rivayetlere ve ölü arazilerde kazılarak çıkarılan
nelıirleri'n harimi ile ilgili meselelere temas eder.
Kuyular: Ahmed b. Hanbel'e göre çölde, hadiyede
kuyunun mülkiyetinin ilk kazana ait olacagını "~ t 1.)1" :.u-ı J~
68
69
,.....
70
Suncnu İbni Miice, Ruhün,20, ı ı ,829; Ahmed ibn Hanbel, Musncd, V,
327.
Suncnu İbni Mace, Ruh(ın, 19, 11,829; Ahmed ibn Hanbel, Mu!>"'Cd,
ll, 463.
Suncnu İbni Macc, Ahkaın, 16, ll, 784.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 31 (1, 2)
J\1averdi ve Ebı/ Ya 'la'nm Eserlerinin Muiaıyesesi 1 55
yı J:-ı Lo ıJL.....JI ~ .L.:>-~
l.SJ..." sözi.iyle ifade ettigini ve kuyunun
hariminin ona göre 24 zıra' oldugunu ve bu mesele ile ilgili
çeşitli rivayetleri nakleder. Yine Meymuni (v.l53/781 )'nin
rivayetinde Şa'bi ( v.l 04/726)'den nakledilen "bahçeleri birbirine
bitişik olan iki adamın bahçelerine kazdıkları ·kuyudan ötürü
mahkemelik olduklarını" nakl eder.
Pınarlar:
Burada pınarların çevreleri ile . ilgili . Ebü
Hureyre'den "t.IJj ök...... t.J.rJı ~? J t.'Jj öÜ':>li WWII.J:S- ~?" 71
hadis-i şerifini nakleder.
XVI.BAB:KORULUK OTLAKLAR
HAKLARI
VE
İRTİFAK
Koruluk ve meraların mahiyeti, meşnıiyyetının şartları,
koruluk olarak ayırdıgı araziler, Rasulullah'dan
sonra imamların ihdas ettigi koruluk araziler. Umumi
konıluklar, hususi koruluklar, halkın bunlardan faydalanmaları,
zengin, fakir ve zimmilerin dunımu.
Rasulullah'ın
irtifak hakları: İrtifakın mahiyeti ve kısımları:
a. Ovalarda ve salıralarda ki irtifaklar,
b. Evlerin ve mülkierin
etrafındaki irtifak hakları,
c. Cadde ve yol kenarlarına mahsus irtifak hakları,
Camilerden faydalanma: Alimierin ve fakibierin cami ve
mescidlerde oturup ders ve fetva vermelerinin hükmü ve
sultandan izin gerekip gerekmedigi.
Konıluk otlaklar ve irtifak hakları: Bir araziyi koruluk
olarak ayırmanın Rasulullah'dan sonra imamlar için de caiz
oldugu Hz. Ebü Bekir ve Hz. Ömer'in de konıluk yerler
ayırdıgını
ve bu korulukları kullanmak için kölelerini
görevlendirdiklerini zikreder. İslam'daki koruluk statüsünün
cahiliye devrindekine benzemedigini, devr-i cahiliyede bu işi
zenginlerin yapıp fakir fukaraya hiç hak tanımadıklarını Küleyb
71
SuneouİbniMace, Ruhı1n,23 ,1 1,831.
®ll
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 32 (1, 1)
56 1 Doç. Dr. Selahattin K.IYICI
b. Vail'in (v.?/492) ölümüne de böyle bir konılugun sebeb
oldugunu ve i\..bbas b. Mirdas'ın bir şiirini kaydeder.
irtifak hakları: Yollar ve konak yerlerinde sultana düşen
vazifeyi "0:1 ~~J ~~ ~J .ı;JY C:~ı I!.IJ.) ıJ" .U ıJI.I::J...Jı ~ ı.>.ÜIJ
w J} ıJ.:-!J dUl"
sözleriyle belirtir. Evlerin ve mülkierin
civadanndan faydalanma hususundaki
f
ıJ.)4 ı:.ııJ 4ı JLAJ)ı ~ ı:> ı u..ı.:.-ı ı:> 'i _,J ~.)ı
J_,_allj .oi..Ls-
görüşünü"~
.;j- ı:>\5'" .:ıl! ,
y:t. ıY ~ ~l.QJJı h-t.ıı ~ ~
w ~ı ~ljl..ı .ı.:..~ Jı .ı..!Af J-"
j
1.)1 (jr ıt"!)-ı ıJ'J\f!l.ı)l
... J?"I ~ lj~ ~"j...'J ~ ~'J ~.)\ ,Y 'J\ ~f. Jl.QJJ'JI
jy,; 'J .uf ~1!.11"
caddelerin ve yolların kenarlarından halkın
faydalanması hususunda İmam Malik'in görüşünü ".!.ULo J~J-· .
ibaresiyle,
ı.-...:.- J.()L:.::.ll LA1:J o.;j- ıJ0 ~ ı,YI ı) \S" \)~ ~
)\..pJ
ı)~ ~..L:>-1
Jf
1.)1
.r.L.!..::.ll " sözleriyle belirtir. Çeşitli mezlıeplere mensub zevatın
munazaa ve
tartışmalan
konusunda görüşleri " c: '>La.llt.ı rl1ı I.)IJ
C:.":)._.p Jı ~ı..ı.lı ıJ':I ~ .ı...:.o t.S_rS- ı:r-o ~Lı _,ıAıl.l:ıJ I.)IJ!}j oı_,....
~.~La.o
4
~ ~ Jı ı_f'l..ı.IIJ ~
4
~"
Lo ~ı ıJ"
cümleleriyle ortaya koyar.
c. Ebu Ya'Hi'daki Farkların Özeti (s.222-227)
Kanıluk
otlaklar ve irtifak hakları: Allah ve Rasulünden
koruluk ihdas etmesinin caiz olup olmadıgı
hususunda Hanbeli mezhebinin görüşlerine yer verir.
başkasının
irtifak hakları: Evlerin ve mülkierin çevrelerinden
faydalanma hususunda Ahmed b. Hanbel' in göri1şünü "Jl! ..ı.!J
ıjl.AI 0-! ~l..r.l ~lj) ı} .u-ı:,y-t.Sj) ": Jı.a! ~)ı w-~ ~1)$. ~)ı ı}
t.'Jj öl-..,}. ıJ~ı (t"!f. J~ .uı ı.>r)ı" sözleriyle, içinde kuyu bulunan
bir mescidin
dışında bitişiginde
kuyu
kazılamayacagını
da
"ı..
~.):>- ı:.ııJ _,.AS:. ı:.ıı ~"
· faydalanılması
cümleleriyle belirtir. Çarşı ve sokaklardan
meselesinde Ahmed b. Hanbel'in göri1şünü "Jl!
ı.> M~ :c-ıı_,lı J-!):JI ,)s-&--~)ı ,y- Jl.. ..ı..al ~ı..r.ı LJ! Jl:>.....ıl ~IJJ ı}
.
r··· ·
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 32 (1, 2)
Mul'crıli I' C Ebıi Ya'/:ı'mn Eser/crinıiı MııJwycscsi 1 51
J.f..o J!pl ı.?~\ ~1.\Aı ıJO ~ f .)'") :J\A! .o~~ 4:::>;-l?- ~ f 1~1 ~c.."
o
ibareleriyle, camilerde fetva vermek isteyen alim hakkında da
Ahmed b. Hanbel'den nakledileni de ""t L..p ~~J) ı} .u-ı Jıi ..~! J
..l,:.iL..ı ':i'-! Ll~ ıJl _,_all oy. y. Ll~ ıJ ~ ?\ 4AJ1 ~ <1..-Al
~lı \l~ ~ 1"
J-3' 1~1 j>.-)1 ~
sözleriyle aç ıklar.
XVll. BAB: ARAZİNİN
MENFAATINI ŞAHSAVERME
MÜLKİYETİNİ' VEYA
Il<ta'ın
tarifi ve kısımları:
a. Ölü araziler, bunların kısımları, temlik usulleri ve
şartları
b. işlenmiş arazilerin kısımları, maliki bilinen veya maliki
bilinmeyen araziler. Maliki bilinmeyen arazinin kendi arasında
kısırnl ara ayrılması:
ı.
Fetbolunan
ülkelerden
imarnın
hazine için
ayırdıgı
yerler.
ı ı.
Harac araziler.
ııı.
Varisi olmadıgından hazineye intikal eden mallar ve
bunlara terettüp eden ahkam.
Menfaatın şahsa temliki: Öşür araziler, harac araziler.
Harac arazisinin temlik edilmesi istenen şahsa göre durumu:
ı.
Ehl-i sadakadan
ıı.
olmas ı ,
Mesalih ehlinden
ııı.
olması,
Fey ve ganimet ehlinden
olmas ı
ve bunlara
baglı
hükümler.
Zaman bakımından temlik edilen arazinin durumu:
1- Muayyen bir zamana kadar temlik,
2- Ömür boyunca kendisine ve vereselerine temlik,
3- Ömür boyu sadece şahsın kendi:5ine ternlik ve bunlara
taalluk eden ahkam.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 33 (1, 1)
Madenieri temlik: Madenierin kısımlan, zahiri madenler
ve batınİ rnadenler. Bunlann özel şahsa verilmesi veya
verilmemesi bakımından hukuki dunımları.
b. Maverdi'deki .Farkların Özeti (s.l90-198)
Arazinin mülkiyetini veya menfaatini şahsa verme:
Konuya ~~~~J ,o_rAIJI 4 ..:.ı..l...AJJ .U_rı; ~ )1.:>:- U:~ l)lk.L.Jı t.LY'J
.~ r-i J ~Lo ıl.J ~ ~
" sözleriyle başlar. Eskiden beri ölü
olan arazi ile sonradan ölü hale gelen arazilerin sahiplerinin
bilinip bilinmemesi bakımından zamanla mukayyed olup
olmarnası ve bu konuda mezhep imamlarının görüşlerini belirtir.
Hureyrn b. Evs'in "Hire fetholundugu zaman Nüfeyle'nin kızının
kendisine verilmesi " kıssasında ".!..!s.J .U~ o~ ,y- ~~;.- ~ J· ..
\.).u l)t
~ı ı.:.-.5 ı_. ji....Qh ~ ~LL.o ~ d) ı \) yJ-4 ~~ ~)\S" ~ J' J.AI
....A.Jı ı:r" pı \)~~~ ibaresini farklı olarak ve sahibi ölüp varisi
olmayan kimsenin malının hazineye intikal meselesinde Ebu
Hanife ve İmam Şafii'nin · görüşlerini ve ikta' ile beyan arasını
fark m eyanında "~ 4lb.ıJ1 ~ J)u; ~ u LpU ..:.ı JL...P ı~ı I)I.C~ıJ
.~ ~ J}JI ~)\S" I)IJ IJ_]J~ ~\!lı Jy~ı" kaydını
ilave eder.
Harac menfaatini bir ferde ikta' meselesinde sene içinde
hak kazanılmadan yapılan ikta'ın caiz olup olmarnasında
iki görüşün oldugunu beyan eder.
lıaraca
Madenierin ikta'ı: Zahiri madenierin ikta'ı meselesinde
Sabit b. Said'in rivayet ettigi bir hadis-i şerif ile yeraltı
madenierinin ikta'ı meselesinde Kesir b. Abdilialı (v.70/690)'ın
rivayet ettigi bir hadis-i şerifi, Ebu Ubeyde'nin görüşünü ve
Şernmalı'ın bir beytini kaydeder.
c. Ebii Ya'la'daki Farkların Özeti (s.227-236)
Arazinin mülkiyetini veya menfaatini şalısa temlik: Ebu
Ya'la konuyu Ahmed b. Hanbel'in "Sahabeden başkasının ikta'ı
hakkında tavakkuf ettigini" kaydederek başlar. İşlenen
topraklann ikta'ı meselesinde "Sevad arazisini Hz. Ömer'in
kimsenin mülkiyetine sokmadıgını, öyle olsaydı Hz. Osman
(v.35/656) onu ikta' etmezdi" görUşUnü ve yine sevad a!azisinin
\ı
1
ı
1
ı
.,......
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 33 (1, 2)
Milvı:rJi ıtı: Ebı! Yii '/;ı 'mn E,·ı:r/ı.:ni11iı Muk;ıyL·scsil
vak ıf bir arazi
vakfolmasaydı
olduğunu, onu
fatih ler
arasında
:">
Hz. Ömer'in vak fettiğini,
taksim ed ilmesi gerektigini
nakl eder.
XVIII. BAB: DiVANLAR TESİSİ VE HÜKÜMLERi
Divan tesisinin gayesi, divan kelimesin in menşei ve
tarihçesi. islam'da ilk divanı kuran, Hz. Ömer devrinde niifus
say ı mı, hal kın Rasulullah (s.a.s)'a ynkınlığına göre divaıılara
yazılması , tutulan bu divnnlara göre malların tnksimi. Hz. Ömer
devrinde beytü'l-maldan ailenin her ferdine pay verilmesi .
Devlet teşk il at ında bulunan divanlar:
a. Ordu divanı:
1-
Askerliğe kayıt işleri,
askere
alınacaklarda
arnnacak
vasıtlar.
2- Divana yazılış tertibi, Arnbol anların kendi aralarındn ,
da kendi aralarında tertip edilmeleri .
olmayanların
3- Askere verilecek maaş, piyade olnnlnr,
verilecegi zaman, askerlikten ay rıl ma,
bunlnrın hukuki durumları.
atlı
Mnnşın
b. Devlet gelirlerine bakan divan: Mali
olnnlar. ·
ve
ayırmn
işlere
bakan
divanın kısı mları:
I- Yapılacak
işlerin sınırlanm ası,
2- Bölgelerin özellikleri,
3- Vergilerin
çeşitleri,
4- Bölge h a l k ının vergiye tabi olma durUmları,
5- Maden
vergiler,
çıkan
6-
Sınır
c.
Memurları
bölgeler, maden
bölgeleri ve vergi
tayin ve azil
çeşitleri
bakımından
alınacak
hukuki durumu.
divanı:
1- Memur tayin etme yetkisi bulunan
ve
kişiler,
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 34 (1, 1)
60 1 Duı:. D1: Sc/uhattin KJYJCI
2- Memur olabilecek kimselerde
bulunması
gereken
vasıt1ar,
3-
Memurtın yapacağı iş.in
belirlenmesi,
4- Zaman tayini,
5- Memurun yapacağı
geçerlilik kazanması.
işe
göre tayin muamelesi ve bunun
d. Devlet hizmetlerini yürütme divanı: D evlet hazinesine
giren ve çıkan mallar ve bu malların çeşitleri.
1- Fey
malları,
2- Ganimet
malları,
3- Sadakalar ve bunların sarfedileceği yerler, divan
katiplerinin görev ve sonımlulukları.
b. Maverdi'deki Farklan n Özeti (s. ı 90 - ı 98)
Divanlar tesisi ve hükümleri: "D ivan"a divan adının
verilmesinde iki vecih vardır." dedikten sonra birinci vechi
" ": J~ ~~ (:!' ı)_r.-S! r i) .Uiy.~ '":-'\.:S' Js- ~y. .:.ıl~ tlbl ..s.,-5' ıJI 1..1ıJ.:>-I
L4Q.i
J~~ ~
ö? ~ ~\Al .:;.j..i.;.. ~ı-'~' ~~ ~ JP ~ W::-i~ ..sı ".Uiy.~
" .:.ııy.~ ...,~ r'')IJ"
ifadesiyle anlatır.
Hz. Ömer'in ilk defa divanı kurmasının sebeblerini uzunca
anlatır. Vergileri toplama divanları Şam'da ve Irak'ta, İslam'ın
zuhurundan önce ne iseler ondan sonra da öyle devam
ettiklerini, Şam divanının Rumca, Irak divanının Farsça
olduğunu, Şam divanının Abdülmelik b. Mervan zamanında,
Irak divanının Haccac zamanında Rumcadan ve Farsçadan
Arapçaya nakledildiğini ve bunlarla ilgili lGssaları anlatır.
Devlet teşkilatında bulunan divanlar: Ordu divanının
tesbitinde Arapların "şa'b, kabile, imare, batın, fahz ve faslle"
olmak üzere altı tabaka olduğu ve bunlarla ilgili açıklamalarda
bulunur. Ordunun erz::ıkının taksiminde mezheplerin görüşlerini
açıklar. Öşür mallarının bir beldeden başka bir beldeye naklinin
r ...·.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 34 (1, 2)
Maverdi ve Ebü Ya 'la 'nın Eserleniıin Mukayesesı' 1 61
haram oldugunu
kaydeder.
ve
"ı:>JJ~ ı ı:>JJ~' l.l"Wı_r." 72
hadis-i
şerifini
memurlarını
tayin ve azil divanı: Memurun
belirlenmemesi halinde memurun ecr-i misil alıp
almayacagı hususunda fukahanın görüşleri ni açıklar.
Devlet
yapacagı ışın
hizmetlerini yürütme divanı: Açık malların
ve sarfedilecegi y,erler konusunda Ebu
Hanife ve Şafii'nin görüşlerini kaydeder. Divan katiplerinin,
bazine memurlannın ve zekat arnillerinin imza ve yazılarının
geçerli olup olmaması meselesinde Ebu Hanife ve Şafii'nin
gödişleri ni beyan eder.
·
Devlet
zekatı nın
toplanması
c. Ebu Ya'la'daki Farldann Özeti (s.236-257)
Bu bölümde aşagıdaki meselelerde
farklı olarak açıklamalarda bulunur.
müşterek
metinden
1- Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer'in halka beytü'l-Malden
verdigi mallarda eşitlik esasına uyup uymadıklarını tartışır.
2- Askere alınacaklarda
Hanbel'e göre anlatır.
aranılan
3- Askere erzak ve hediye
Hanbel'in görüşünü belirtir.
vasıfları
dagıtımında
Ahmed b.
Ahmed b.
4- Öşür mallarının bir beldeden başka bir beldeye nakli
meselesinde "~ ~~ ~ı ~-4~ " 73 hadisini kaydeder.
5- Ganimet malında imarnın ictihadı meselesinde, açık
mallann zekatında ve şabidin yazısının tesbitinde Ahmed b.
Hanbel'in görüşünü belirtir.
XIX. BAB: SUÇLAR VE HÜKÜMLERİ
Suçlann tarifi, suçla itharn ve genel muhakeme usulü.
Suçluyu araştırma ve suçları tesbit etme. İcra organlarına verilen
yetkiler.
72
73
Ahmed ibn Hanbel, Musocd,IV ,22,218.
Ahmed ibn Hanbel, a.g.e., IV, 143.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 35 (1, 1)
62 1 Doç. Dr. Se/ah,7ttin KIYICI
Cezalar ve infaz şekilleri: İslam hukukunda tatbik edilen
cezaların kısımları :
a. Tazir cezaları,
b. Hadler
ı.
Hukukullah'a taalluk eden hadler,
11 . Kulhaklarına
taalluk eden hadler.
Zina cezası:
a. Bekarlar için tatbik edilen ceza,
b. Evliler için tatbik edilen ceza.
Hırsızlık
konuda
ve
cezası:
Çalınan
malda aranan nisab, bu
çalman malm mubraz olması şartı,
ve kendilerine hırsızlık cezası tatbik edilmeyen
·
fi.ıkahanın görüşleri,
İlırazın Şekilleri
kişiler.
İçki içmek ve cezası: İçki içene tatbik edilen had cezası,
sarhoşlugun
ölçüsü, bu meselelerde fi.ıkahamn degişik görüşleri .
Zina iftirası ve lanetleşme cezaları: Zina iftirası suçuna
tatbik edilen ceza, hadd-ikazfin miktarı, iftira edende billunması
gereken şartlar, iftira olunanda bulunması gereken şartlar,
lanetleşmenin şekli ve terettüp eden ahkam.
Cinayet suçlannda kısas ve diyet cezaları: Şahıs aleyhine
bu suçların çeşitleri:
işlenen suçların cezaları,
a. Kasten adam öldürme,
i
b. Hataen adam öldürme,
c. Hataya benzer kasıtla adam öldürme.
:!
'ı
Yukarıda
ı
ı
zikredilen suçlara tatbik edilecek kısas ve diyet
cezalan ve bunların miktarları.
ı:
·ı
Şahıslara karşı işlenen
i
müessir fiil ve
cezaları:
a. Organların kısas ve diyetleri ve organa göre verilmesi
gereken diyet miktarları,
1
ı
·j
b. Yaralama ve
cezalar,
ı
d
.,.......
çeşitleri,
bunlara tatbik edilecek diyet ve
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 35 (1, 2)
Maverdi ve Ebü
y;1'flı'mn
Eserlerinin Mukayesesi/ 63
c. Diger suçlar ve tazir cezaları, tazir cezalannın hikmet-i
tazir cezalarının had cezalanndan ayrı lan yönleri,
·
tazir cezalannın çeşitleri. ·
teşriiyyesi,
Suçlar ve hükümleri: Mulıakeme esnasında "hakim
bemekadar insan hakları ile ilgili davalarda yernin teklif
edemezse de Allah'a (c.c) aid haklarda hasım yernin teklif ettigi
zaman hakim karşı tarafa yemin teklifinde bulunabilir." kaydını
ilave eder.
Cezalar ve infaz şekilleri: Bu fasılda hadierin hikmet-i
teşriiyyesinden bahseder ve "~Wl o-J ~~ !ll.:L..ı Jl L.oJ" 74 ayetini
zikreder. Feraizin terki bahsinde namazı, onıcu, zekatı ve haccı
kasten veya bu ibadetlerin faziletine inandıgı halde İstiskalen
terkedenlerin hukuki dunımlannı , fukalıa arasmda cereyan eden
uzunca tartışmaları verir.
Zina cezası: Zina haddini çok degişik şekilde ele alır.
Sürgün cezası ile ilgili olarak "~1 ~ ~ .iiı 1~ ..1! ~ IJ~
~)IJ
öL.. ..tb:-~~ ~~J ~~
~jüJ
recim ve celde ile ilgili " o.üf: fJ
öt. ..tb:-~~" 75hadis-i şerifini,
l_rl..o (~) ~ı ~/
76 haberini,
kafirio de müslüman gibi recm edilecegine dair ".iiı 1 J_,...J ~ J .,\jJ
L..,:.i.> LJ-:!.:ı _w. (~) " 77
rivayetini, hayvanata tecavüz edenler
hald<ında "hayvanı ve hayvanla temasta bulunanı öldürün üz!"
hadis-i şerifini, recim cezasında hakimin hazır bulunması
meselesinde "Ey Üveys; bu kadın hakkında araştırma yap,
suçunu itiraf ederse taşlat." hadis-i şerifini, şüpheyle had
cezasının düşecegi meselesinde '\:.ı~~ :ı J~l IJJ:ıl " 78 hadis-i
şerifini ve tevbe ederse baddin düşüp düşmeyecegi meselesinde
74
75
76
77
78
Enbiya, 107.
Sunenu Ebi Davüd, Hudud, 25,11,455.
Sunenu Ebi Davild, Hudud, 11,456.
Sunenu İbni Macc, Hudud, 10,11,854; Sunenu't-Tirmizi, Hudud, 10,
IV, 43.
Suncnu İbni Macc, Hudüd 2,IV,33-34; Suncnu İbni Macc, Hudüd
5,11 ,850.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 36 (1, 1)
64 1 Doç. Dr. Selahattin KIYICJ
"~r-Jı ı_,Js. LH.uı ~.> c:.ıı ~
"
79
ayeti kerimesini, suçluya şefaat
etmenin caiz olup olmaması meselesinde
ayeti kerimesini zikreder.
"~ ;i.&.\A.!ı ~ ı.:ro" 80
Hırsızlık ve cezası:
miktarında, elin kesilmesini
Bu bahisde çalınan malın nisab
gerektiren malın tayininde ve malın
mulırez (komma altında) olmasında mezheb imamlarının
görüşlerini, hırsızlık suçunda mal sahibi affetse de hırsızlık '
cezasının düşmeyecegi hakkında varid olan "..:.ı~ c:.ıı ..ss- .ii.ı ı t.P-'1
~
r 'J"
hadis-i şerifıni, Hz Muaviye (v.60/680)'ye bazı
hırsızların getirildigini, Hz. Muaviye'nin bunların ellerini
kestirdigini fakat bunlardan birinin bir şiirinden dolayı elinin
kesilmedigini ve bunun İslam'da terkedilen ilk had cezası
oldugum.r kaydeder.
8t
İçki içme ve cezası: Ebü Hanife'nin (r.a.) "Hamr içene
sarhoş olmasa da had cezası tatbik edilir, fakat nebiz içen sarhoş
olmadıkça had tatbik edilmez." dedigini, badd-i şiirb-i Hamr'in
keyfıyetini, Hz. Ömer'in (r.a) bu konuda ashab ile istişaresini,
Hz. Ali'nin (r.a) bu mevzudaki sözlerini, daha sonra ki
dönemlerde kendi
tatbikatını
imamların görüşlerini
ve müskirin
tarifi
hakkında
nakleder.
Zina iftirası ve lanetleşme cezaları: "Hadd-i kazfin seksen
deynekten iberet oldugu" meselesinde "t. L.A:-'11 ..l....WIJ ~ ~ı ~ JJ
4:-- ~ '1J 4J ~ır. '1 4#-" ibaresini, zina
adamda aranan
şartlarda
illirasında
bulunan
Ebü Hanife'nin görüşünü "~ y.l
J~J
.U.. ı ~ yW c:.ıı .v~~ j-:AJ '1 J .U.. ı ~ ylJ c:.ıı .v~~ ~ " zina iftirası
yapılan
lafızların
sarih, mecaz veya kinaye ile olmasında
fikirlerini ve "li'an" meselesinde ayrılmanın nasıl
hususunda hukukçuların görüşlerini nakleder.
fukalıanın
olacagı
Cinayet suçlarında kısas ve diyet cezaları: Kasten adam
öldürmede hangi fiilierin kastın şümulüne girecegi, hangilerinin
79
80
81
,......
Nahl, 85.
Nisa, 85.
Sunenu'n-Ncsai,Sank 4,VIII,68-69.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 36 (1, 2)
Mı1verdf
ve Ebli
Ytı'I11'Jım
Eserlerinin Mulwyescsi/ 65
girmeyeceği, kısas ve diyette mak'iulün varisierinin hak ve
selahiyetleri ve Harun er-Reşid devrinde Ebü Yusufun bir
mahkemesinin safahatını · ve kısası düşürdügünü nakleder.
Yahudi ve Hristiyanların diyetinde mezhep imamlarının
görüşlerine yer verir.
Tazir cezaları: Bu balıiste tazir cezalarının had cezalarına
uymayan yönleri belirtilirken
·
1- Tazir cezalarında suçlunun ictiinai mevkiinin
itibare alınmasında
2- Suçlara göre darbların
nazarı
miktarında
3- Kul hakkına taalluk etmeyen suçlarda sultanın yada
veliyyül emrin affetme yetkisi olup olmadığı meselesinde,
mezhep imamlarının görüşlerini,
4- Haddin tatbiki sonucu telef olan şahıslarla, tazirin
tatbiki sonucu telef olanın arasında fark olduğunu,
5- Darb ile tazir cezası veri ldiği zaman keyfiyetinin
ve bu meseleleri genişçe anlatır.
nasıl
olacağını
c. Ebu Ya'la'daki Farkların Özeti (s:257-284)
Suçlar ve hükümleri: Suçların ortaya çıkarılmasında
güvenlik kuvvetlerine verilen yetkiler meyanında suçlunun
hapsedilmesi meselesinde "Rasulullah
(s.a.s)'ın
töhmet altında
bulunan maznunu lıapsettiğini" ve "'-:"I.WI ~ IJ iy.l-!j'' 82 ayetini
zikreder.
Cezalar ve infaz şekilleri: Bu balıiste namaz, oruç, zekat
gibi ibadetleri terkedenlere tatbik edilmesi gereken cezalar
meselesinde Hanbeli mezhebincieki rivayet ve nakillere uzunca
yer verır.
Zina cezası: Hayvanata tecavüz meselesinde Ahmed b.
Hanbel'in "_r-_;.dl 4.-)J ~~" dediğini ve "Zina ettiğini dört defa
ikrar eden bir adama had cezası tatbik edilmeden önce tevbe
ettiği takdirde tevbesinin kabul olunacağı" göriişünü ve buna
bağlı baz1 meseleleri zikreder.
82
Nur, 24.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 37 (1, 1)
66 1 Doç. Dr. Selahattin KJYJC/
Hırsızlık ve cezası: Bu babiste
"Altından veya gümüşten yapılmış
Maverdi'den farklı olarak
bir kabı çalarsa onu
kullanmak şer'an mahzurlu da olsa hırsızın eli kesilir" der.
"Çalgı aletlerini çalarsa elinin kesilmeyecegini" söyler.
İçki içme ve cezası: "İçki içene tayin edilen miktardan
fazla had cezası vurulsa da adam ölse, Hant-eli mezhebinden bir
rivayete göre diyetinin tamamının ödenmesinin gerektiğini ve
"Tedavi için içki içse, içene bad lazım geleceğini" kaydeder. ,
Had vtınllması gereken sarhoşun sarboşluk derecesini Hanbeli
mezhebine göre tayin eder.
iftirası ve lanetleşme cezaları: Hanbeli fakibierinden
"Köle, müşrik, on yaşından küçük olan müslim ve
dokuz yaşından küçük olan müslimeye zina iftirasında bulunan
kimseye bad tatbik edilmeyip terbiye edilmesi gerekir." dediğini
nakleder. · Kendisiyle zina iftirası yapılan bazı kelime ve
cümleleri, ölü birisine iftiracia bulunulduguzaman varisierinin
had talebinde bulunabileceklerini ve lianla ilgili degişik bir kaç
meseleye yer verir.
Zina
Herka'nın
Cinayet suçlarında kısas ve diyet cezaları: Sırf lıataen
adam öldürme mevzuunda katilin akilesine teretti.ip eden
yi.ikümliilügiin Hanbeli mezhebincieki yerini belirtir. Hür bir
müslümanın diyeti ile Yahudi ve Hristiyan kişilerin diyeilerinin
miktarlarını degişik tarzda ele alır
Hataya benzer kasıt: Bu mesele de:
1- Artırılan diyet miktarını,
kısas
2- Maktülün varisierinin bir kısmının diyet, bir kısmının
istemeleri halinde meselenin nasıl çözüleceğini,
3-
abkamını
Baş yaralamasında haşime
halinde
Hanbeli mezhebine göre belirtir.
kısas
veya diyetin
Tazir cezaları: Tazir bahsinde suçlunun cezalandırılma
ictimai durumunun nazarı itibare alınarak cezalandırılm ası
gerektiği hükmünde Alımed b. Hanbel'in görüşünü belirttikten
sonra tazir meselelerine Maverdi'nin ibarelerine uymayan
değişik ibarelerle ve çok teferruata girerek Ahmed b. Hanbel'e
dayanan nakillere genişçe yer verir.
sında
lı
ı1
1
ı
\
f"4o' '
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 37 (1, 2)
M{lvcrJi I'C Ebti
V:~'lu'mn E,·crlı:rinin Muk;ıycsı.:si l (ı7
XX.BAB: BELEDiYE iŞLERi, iYiLiGi EMR
KÖTÜLÜKLERDEN SAKINDIRMA
VE
Hisbe'nin tarifi, resmi muhtesib ile fahri muhtesib arasında
ki farklar, muhtesib olmanın şartları. Hisbe'nin mahkeme
hükümleriyle mezalim mahkemeleri arasında bir .vasıta oluşu.
Hisbe ile mahkeme arasında ki farklar, hisbenin mahkeme
hükümlerinden iki yönden eksik iki yönden fazla oluşu. Hisbe
ile mezalim mahkemeleri arasında bir takım benzerlik ve
ayrılığın olması.
Emriin bi'l-ma'nıf ve nehyün ani'l-rni.inker: iyilikle
emretmenin kısıml:ırı:
1- Hukukullaha taalluk edenler,
2- Kul
haklarına
taalluk edenler,
3- İkisinde müşterek olanlar.
Kötülüklerden yasaklama ve kısımları:
1- HukukuBaba taalluk edenler,
2- İnsan haklarına taalluk edenler,
3- İkisinde müşterek olanlar.
HukukuHalıdan
nehyin kısımları:
1- İbadetlerle ilgili olanlar,
2- Mahzuratla ilgili olanlar,
3- Muamelatla ilgili olanlar,
Sırf
insan
haklarından
dogan yasaklar: Komşu hakları ve
yan yana bulunmasından
bazı irtifak hakları, emlak ve arazinin
doğan haklar ve yükümlülükler.
Hisbe valilerinin çarşı ve pazarda erbabı ticaret ve sanat
rücyet etmesi gereken hususlar:
hakkında
1- İşlerinde kusur edip etmeme bakımından,
2- Emanet ve hiyanet yönünden,
3- işlerin iyi veya kötü yapılması bakımından.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 38 (1, 1)
68 1 Doç. Dr.
Selt~hllttin
KIYICI
Allah haldcı ile kul hakları arası nda müşterek olan
yasaklar: Günlük cemiyet hayatını tanzim eden esaslar, cadde ve
sokakların tanzirni, halkın · bunilardaki müşterek hakları, nakil
vasıtaları ve trafik meseleleri. Ça.rşı pazarda alışve~iş, ticaret,
fiyatların ve malların kontrolü. Hayvan hakları, hayvanların
· hakkının kontrolü. Deniz naki-l vasıtaları, deniz trafigi, bina
yapma ve binalarda irtifa hakkının sınırları.
b. Maverdi'deki Farkiann Özeti (s.240-259)
Belediye işleri, iyilikleri emir ve kötülüklerden nehiy.
Hisbenin tarifinden sonra " ..:.>y~ Ll~ ~J" 83 ayetini
kaydeder. Muhtesibde bulunması gereken şartları sayarken
rnuhtesibin elıl-i ictihaddan olup olmarnası hususunda Şafi1
fakibierinin ihtilaflarını zikreder.
Emrün bi'l-ma'ruf ve nehyün ani'l-münker: Cumanın
şartlarında rnuhtesible cemaatın mezh~b görüşleri
farklı
oldugu zaman, cemaatın görüşüne göre cumanın
sıhhatinin şartı bulunmasa da, ınuhtesibin cumanın kılınması
hususunda emir verip ver~ıneyecegi hususunda Şafii fakibierinin
iki goruş ileri sürdüklerini, cemaatla namazı terkeden
nıulıtesibin müdahale haldGnın olmadıgını beyan eder.
sılıhatinin
Münkerattan nelıy ve kısımları: İbadetlere taalluk eden
meselelelerde Muhtesibin görevini açıklarlen "~J ~lı o.,l,:.fy_ ~J
..l.;o;c...-il Jl ')l,:.\,) "j._;,;)
J.:--" .Wl ~1 .} .).!)'1.:.11 ~ y- ~ ı,;.U IS" .)_rWlı
.J-" ~ lhJ ~ ~)1..:.-1 .)\) ı.!J.l~ _?.;1 W! AS)~~~ J:"-~
.L.b.h J.-ı .ı-)~ J ~~ r~' ~ ı.S.J..ıü .ı.J.ç.\.9
"
jA ~ ıJ"
hikayesine yer verir.
Gücü ve kuvveti yerinde olan, dilenmesi kendine hararn olana
mal vermek gerektiginde mal sahiplerinden zorla mal almaya
veya · çalışt.ırİnaya· rnulıtesibin hald<Inın olınadıgını ve bunun
hakirolerin · kararına baglı oldugunu kaydeder. Va'z ü nasilıate
yetkili olmayanların va'azdan men edilmeleri gerektigini, bunun
muhtesibin görevi oldugunu ve Hz. Ali (r.a.) ile Hasan-ı
Basri 'nin (v. ll 01728) arasında geçen bir muhavereyi naldeder.
,]
S3
1
1
·r""-' '
\
Al-i İmran, 104.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 38 (1, 2)
Mc7Verdi ve Ebü Ya 'la 'nın Eserlerinin Mukayesesı'1 69
Mahzurat bahsinde " ~_r.~Lo J ı ~_r.Lo u " 84 hadis-i şerifini
İbrahim en-Nehai (v.96/714)'nin Hz. Ömer (r.a)'den hikaye
ettiği bir vakayı ve Ebü'l-Ezlıer (v.325/937)'in bir kadınla
konuşan bir erkeği gÖrdügünde ona söyledilderini ve bu vaka ile
ilgili Ebü Nüvas (v.l99/814)'ın bir şiirini zikreder. Araştırma
yapmadan inkar etmenin dogru olamayacağı meselesinde Hz.
Ömer (r.a)'ın , karısı koltugunda oldugu halde tavaf eden bir
erlcegin halinden sordugunu, onunda şiirle Hz. Ömer (r.a)'a
cevap verdiğini zik.reder.
Açıktan
içki içenin içkisinin dökülüp dökülemeyeceği ve
açıktan çalgı çalanın çalgı aletinin kırılıp kırılamayacagı
meselelerinde fukahanın ihtilafını nakleder.
·
Nebizi mübah görenin onu satmasının da mübah olacağını,
bu konuda mezbeplerin görüşlerini beyan eder. Muamelatta
hileli alışverişte " ~ ..:ro L:.4 ~" ss hadis-i şerifıni, ölçü ve
tartıların karışmaması için idarecilerin bunları tesbit etmelerinin
ve belli bir divancia kaydetmelerinin gerektiini söyler.
Evlerde
aletlerin
komşularını rahatsız edecek gürültü yapan
kunılmasını , işveren ışçının
hakkını
tezgah
ve
tam
vermediğinde bu gibi meselelerde muhtesibin fonksiyonunu
gösterir. Ülkede hakirolerin davalara gereği gibi bakmadık
larında muhtesibin kadılara -yetkisi kadılardan daha az olmasına
ragmen- müdahale etmelerinin caiz olup
olmadığını
belirtir.
Şehir
ve kasabalarda bina, sokak ve caddelerin düzenlenmesinde
mubtesib örf ve adete göre ictihadım kullanarak işleri
düzeltmesinin gerektiğini , mücahidlerin dışında saçların siyaha
boyanmasına mani olacağını kaydeder.
En sonunda da hisbenin dini işlerin esaslarından oldugunu,
daha önce bu işi halifelerin ve imamların bizzat yürüttüklerini,
sonraları sultanların bu işten vazgeçip bu göreve adamlar tayin
ettiklerini, bunlarında rüşvet ve sui İstimalle insanlara büyük
zararlarının oldugunu ve bu kitapta fukahanın temas etmediği
meselelere yer verdiğini beyan eder.
84
85
Suncnu't-Tirınizi, Kıyama 60, IV,668.
M. Ali Nasıf, ct-Tacu'l-Cami'u li'l-UsGl, ll, 196.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 39 (1, 1)
70 1 Doı;. Dr.
Sellıhattiıı
KIYJCJ
c. Ebü Ya'Hi'daki Farklann Özeti (s.284-308)
Emnın
bi'l-Mamf: Bu bahisde Ahmed b. Hanbel'e göre:
l- Cuma namazı kılınınayan yerde mubtesibin
namazının kılınmasını emr etmesinin caiz oldugunu,
Cuma
cuma
2- Ahmed b. Hanbel'in "Her birr ve facirin arkasında
namazının kıhnabilecegini ve insanlan kendi mezhebinize ,
zorlamayınız." dediğini ,
3- Mescidlerde imar yoluyla yapılacak herhangi bir
"Cami cemaatının çoğunluğunun görüşlerinin
geçerli olacağını",
degişiklikte
4- Ahmed b. Hanbel'in "Emirin izni olmadan düşmanla
savaşmay.ın ız" dediğini nakleder.
Nehyun ani'l-Münker: Ahmed b. Hanbel'in·:
1- Tabib-i
oldugunu,
2-
Açıktan
fasıkın kadın hastayı
içki içen
müslümanın
tedavi etmesinin
caız
da zirnıninin de içkisinin
döküleceğini
3- Ruh salıibi varlıkların şeklindeki
çocukların oynamalarının caiz olmayacağını,
oyuncaklarla
4- "Dazi denen sıvının meşrubat olarak satılması caiz
olmaz." dediğini kaydeder.
Gizli yapılan münkerat: Kapalı yapılan ve bilinen
kötülüklerde Ahmed b. Hanbel'in iki görüşü olduğunu, birine
göre muhtesibin müdahalede bulunacağmı, bir görüşe göre de
müdahalede buhınmayacagını ve diğer bir rivayette de
"Komşunun evinde yapılan münkerata bitişik komşularm seyirci
kalamayacakları nı" kaydeder.
Mübah ve mahzurlu olmasında ibtilaf olunanlar: Bu tip
münkerat daha büyük kötülüklere vesile olurlarsa men
edileceğini söyler.Ahmed b. Hanbel'den rivayet edilen nakillere
dayanarak mut'a nikahı hakkında açıklamalarda bulunur. İmam
Ahmed b. Hanbel'e göre mağşuş, bileli paraları alıp satmanın
caiz olmadığını, paranın ancak sultanın izni ile basılabileceğini
söyler.
•
,...:.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 39 (1, 2)
M:ı verdj
Sırf
ve Ebıl Y;1 'fa 'nm Eserlerinin Muk;1ycsesi 1 71
Birbirine komşu bina ve arazilerde ve
bunların ayrıldıgı sınırlarda biten agaçların hukuki dummlarını
Hanbeli mezhebine göre genişçe anlatır. Bu arada Asr-ı
Saadetteki şu vakayı ~~~ 0-1 .J.....,J. .:r&- o.)L.ılı LJ:ı.ı.l ~.H' ı.SJJJ
insan
hakları:
JlJ;iliiJ ıL.# j.,:.o-4 0\5J )l_.aj~\ ,y ~) .b.i~ ~ ~ y..L:.o:- ıf. ö.r-J 015'"
~u uliü Ju ~u~
.u Jw <~) .iiı ı JJ-") Jı ı.S)l..aj ~~ ı.!.ll~ ~ "-!~~
(~) .iiı 1 J.J-1) J~ ~\J u-ı ~ 4ko ı!lJJ ~ J lJ .ı$ t'Jü ~~~· 86
nakleder. Evinde
çalıştırarak
ses ve gürültü yapan alet ve makinalar
komşusunu rahatsız edenler hakkında genişçe bilgi
verır.
Çeşitli meslek salıiplerinin hukuki durumları: Tabib ve
baytar, tedavi etmeye çah ştıgı insan veya hayvanı telefederse
tazmin edip etmeyecegi meselesinde Alımed b. Hanbel'den iki
rivayet ve Rasulullalı (s.a.s)'dan ~~~ ı.!.ll~ ~~.~.:,o~ tJ ~ ,y
,yW,
11
87
hadis-i
şerifini
nakleder.
Allah ve kul arasında müşterek olan haklar: Komşunun
evinden yüksek ev yapan kişinin komşusunu rahatsız etmemek
için sütre kullanması gerektigini, köleler hakkında da
Efendilerin, köleleri güçlerinin yetmeyecegi işlerde
çalıştırmalarının caiz olmadıgını, yollarda bina yapanlara
muhtesibin müsaade etmemesi lazım geldigini kaydeder. Müsait
olmayan yere defnedile·n ölünün çıkarılıp elverişli yere
defnedilmesinin caiz olacagını, saldırmıyorsa hayvanların
bumlmalarının ve insanların saçlarını siyaha boyatmalarının caiz
olmadıgını beyan eder. Deli ve sarahiara muska yapmanın
Ahmed b. Hanbel'e göre hoş olmadıgını ve sonıldugunda "ı...
11
Jl ~ ~.ıS' )J ~ 01 J?~ ~ ~
86
87
11
dedigini nakleder.
Suncnu Ebi Davüd, Akdiyc 31,11,283.
Sunenu Ebi Davud, Diyat23,11,501; Suncnuİbni Mace, Tıbb 16, ll,
1148.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 40 (1, 1)
:.· ~
. :. .
..
: :.:·
.
·(~·
. .
\~:
·. . {· "1.
. ı .. ,. _12· 1-.D~ç. D.r. Seliilıc1tt;ii 1ÇfriCI..-..;tt
•.
,.
ı,
,..
.(
:~:·::•,
-. ·/ · ~- .,.
0
' ·:
/
0
',
:
~-·
'll\' .
; ':-or'
.
,a:, ~.~•(' ~ ~~~
· ' '"~--·
l
,:
0
:
..
0
·~~
Tı, .
..
\
:
.
(.
• '\ • •
~.
•
SONUÇ -
•
'
~
...
' ·, ,:
•
•
'
.
• •
.•
•
-
i ~
~.
l, \
l
1
\
1
···i ·.
t.'
.
.t1
.
• , •
1
~
. ·, ,.
.1
,... •
... .
•
~
..'
·.•
Karşı~~ştıima yapıhrken -dikkat ·çeken bir kaç npktanıh
l:>'elirtilmesinde.- fayda mülapaza edilmiştir. Bunlar · şöyle
·:. · sıralauapilir.
a. · Kkşılaştınl~asi yapiHm bu iki eserin "telif tarihlerini n:. , P•· ·
. •· - ; .
··,;:ir b~Jıw;~i'~r~ 0psö\z4e kayÇe@mişt~. Şıı".·l<~ctaı:.; varki, b~~ :.-:. '· ' ·
. . ~/ -~eJ:?i~'fli~~ . ~s~nniD. ~ölJ€Y\~ıf'nıruqnden~ij·~a~:·ö,nce f:izi1'~igi· ··r,.,.,_ · ..
. . •-·~J.ainaatim ver'eb sebebler viıtdır.•.
. .
1- İki müellif aynı asırda yaşamış olsalar d~ dünyaya geliş
·'. ; Y~. ve.f~tı-.tarihleri bakımından arada fark vardır. Maverd1 h . .
.. . ·364'dC(;':Ebf{ Ya'la ise h. ı380'de dogmu~lardır. Dogum tarihleri ·
·· ' aiasınrli 16, vefat tarihleri ·ara:s1nda ise 8 senelik bir zaman farkı
~rnevcutfiir" . Maverd1'nin ~efat\ tarihi h. 450, Ebu Ya'la'nın ki ise
'·'h. 458'dir." · Bu~a göre Ebu "'(a'la Maverd1'den sekiz sene sonra
vefat etmişti:ı;-. Bu itibarla Ebü Y a'la, Mav~rd1'nin vefatından
·sonra onurf eserinden faydalanarak kendi eserini yazmış olması
diişürilileoilir: .
·
.
~2- Müelliflerimiz za~anm devlet ricaliyle yakin mün~- sehetle~ ..lciırmiı§lardır. Fakat 'Maverd1 bu 'ilişkide daha iİeri
· giderek devleti~ iç yapısını yakinen müşahede etmiş, oldukça
önemli diplomatik görevler yüklenmiş oldugundan ve bunun
,.
neticesi olarale İslam Devlet İdaresi'nin nasıl işlemesi
gerektigine dair bir eser vüctıda getirmegi düşünmüş olması
kuvvetle muhtemel olabilir.
3- Maverd1 eserinin bir çok yerinde, mesela bir ayetin
tefsirinde:" Bu ayette dört tevil vardır" dedigi yerde, Ebu Y a'la:
".JWü .U} ~ JJ.;.,ljJ " . demektedir. 88 Bu ifade "JJ "nin kailinin
• ..
,
,ı
• 'w.
~
A0 0
. ' t.:}<:. ·.· ~- .· ':'; ~-~·{ . · ·~ . '· ~ .
' :· .t
. _
:.: • t
1
j
•
•
daha önce olması lazım geldigini göstermektedir. Daha önce bu
sözüsöyleyeninde Maverd1 olması gerekir.
Bütün· bu ·sebepler nazar-ı itibara alınırsa Maverd1'nin
esennın daha önce kaleme alınmış
olması ihtimalini
kuvvetlendirebilir.
b. · Tertip yönünden muayese: Tertip yönünden
Maverd1'nin kitabında bariz bir tertip düzeni göze çarpmaktadır.
Maverd1 babisieri bablara, babları fasıliara ayırarak işlemiştir.
Ebu Y ~'la'nın kitabında ise bu tertip yoktur. Ebu Ya'la,
88
M.S., 37; E.S., 41
·.- -~-
ı;
..-'
'
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 40 (1, 2)
Muvcrdi ve Ebtl
Yu'/;ı 'mn Es·cr!erimiı Mukı7ycsc.\·i/1 3
Maverdi'nin bab dediği yere fasıl demiş,bunlan da birinci ikinci
diye sıraya koymamıştır. Sadece " ... ı.} J..d " demekle yetinmiş,
bazen de "fasıl" bile demeden konuyu işlemeye devam etmiştir.
Kitapta [ öJL..o~ı ~] şeklinde geçen köşeli parantez içindeki
başlıklar kitabın aslından olmayıp naşir tarafından konulmuştur.
Bu karşılaştırmada Maverdi'de ki her babın karşılığına bir fasıl
konularak mevzuların birbirinden ayrı tutulmasına gayret
edilmiştir. Bablar ve fasıllarda -her yerde olmasa bile- daha alt
başlıklara ayrılarak konuların birligine İlıtirnam gösterilmiştir.
c. İbarelerin benzerliği yönünden mukayese:
I- Bazı bahislerde o kadar benzerlik vardır ki, iki
cümlenin dışında kelimeler, cümleler ve cümlelerin kuruluşları
birbirinin tıpatıp aynıdır. 89
2- Madenler bahsinde ise konu o kadar farklı işlenmiştir ki
birbirine uyan sadece iki cümle vardır. 90
3- Maverdi'nin "~'-4AAJı c...A,..l::;ı:. ıJ " dediği yerde Ebü Ya'la
" ... .u-ı
ıY- ._Q,b:.ıJ"
der.9t
4- Bazen cümleler
rWı ~Jı Jı
4-oL....A.il
u.}'~
şöyle
benzerlik arzeder:
" derken,
Ebfı
Maverdi:"~
Y a'la:" 4-ol.....Aıı .}'~ r-W .llJ
.. ·rw-ı-AA.!)ı Jı" d er.9?5- Şıklara ayrılan bazı meselelerde Maverdi görüşlerini
1... 2 ... olarak, " ... ı:>4ıJJ ~ " veya " ... Jıjı 4.~ ~"diyerek
Ya'la ise yukarıdaki tabirleri kullanmadan doğrudan
doğruya meseleleri ve görüşleri anlatır.
6- Maverdi genellikle göri.işleri zikrederken bu görüşlerin
kimlere ait olduğunu da belirtir. Ebfı Ya'la görüşleri verdiği
halde çoğu kez görüşlerin kime ait olduğunu söylemez. Mesela
verir. 93
S9
90
91
92
93
Ebfı
Ebu Ya'lii, a.g.e., s.18.
Maverdi, a.g.e., s.ll9-120;.Ebı1 Ya'lii, a.g.e., s.l27.
Ma verdi, a.g.e., s.l44; Ebu Ya'la a.g.e., s. ı SS.
Maverdi, a.g.e., s. l27; Ebu Ya'IU a.g.e., s.203.
Maverdi, a.g.e., s. 37, 110, 149; Eblı Ya'la a.g.e., s. 41 , 96, 114.
D01342s2y1998.pdf 12.01.2010 17:02:12 Page 41 (1, 1)
~'i
l
.
74 1 Doç. Dr. Selahattin KIYJCI
.
Maverdi "ö~ ~ ~ .fu ı ~J
i .
,._..
.,
(
'
~~
1
•
; ·,~ ""...\~
';.
.•'
.
J,
~ y.ı Jl!J ,; derken, EbU:f.a·ı~V ; ·: ' ~:·
"ö,.,-.ı ~J"
der.9 4
7- Ebu Ya'la Ebu Hanife'nin görüşlerine pek yer veı:me~·.' ·..
Yer verdigi zamanda Ebü Hanife'nin adını yazmaz. Ki_t~pıp ~ ~: . , ·• ._ :
başından sonuna kadar Ebü Hanife üç yerde zikredilmiştii. 95
.f. .
~ .
\" :i i
.
~
..
.•.~ .
:·... ı
·
,
'.'
t:•. •~.....••..
~
r·
•
·, .i.,. ·. .
r: (~~~·4''·· "':.;·~· . .
... .
.
~ ,
~-·· . .;.%;~;"1\ıllı~
.•>•ll .
·· ~ ,.. ·:·..·····~-. 'Çi ·--~r....... ~ ~x .'·~'\: ı
~ - ~~·! ·
f ~ :v ,(•
•'
··~
•, r- .
'
...
:,~
_, .._
,,
'••''
~.
l
;\
·~··
"< ~·,,:.. ,~,
t
?!·
j., 'l
' · ,, ;.
<
\,
94
95
'
~•.:·\.~;r: .~•.~. ~ i:'tt..·~.::f,.·:;'.'
Maverdi, a.g.e., s. 109; Ebu Ya'lii, a.g.e., s . 110, 163.
Ebu Ya'lii, a.g.e., s. 250, 170.
.
·'".t.
·· .,:
•i
1

PDF ( 11 ) - Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Transkript

Benzer belgeler

01 - Sufizm ve İnsan

Probă scrisă la disciplina LEGİSLAŢİE İSLAMİCĂ (FIKIH) Profil

Full Text - Sosyal Bilimler Dergisi

Çağatay Türkçesi - II

kraliçe vıctorıa`nın taç giyme töreni ve fethi ahmed paşa

YÂ-SÎN SÛrESİ - Nefes Yayınevi

Okuyun - Bilgeler Zirvesi

Proje Rehberi

Filmler - Turkey

ilâhiyat fakültesi dergisi - Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

HÂKİM EŞ-ŞEHÎD`İN “el-KÂFÎ” - bilimname