Ek - KLU

BATI AFRİKA’NIN DEVİ NİJERYA FEDERAL CUMHURİYETİ’NİN
JEOPOLİTİK ANALİZİ
Arş. Gör. Hatice Gülabi*
ÖZET
Jeopolitik kavramı coğrafya bilimi ile siyaset biliminin kesiştiği bir noktada yer alır.
Çağdaş jeopolitik bilimi “iktidarın kozlarının …siyaset dışındaki başka alanlarda
(ekonomik, kültür vb) etkili [olduğu]” bilincinden yola çıkarak, devletleri çok
boyutlu olarak inceler.
İşte bu çalışmada da Federal Nijerya Cumhuriyeti coğrafi, tarihsel, kültürel, sosyal
ve ekonomik açıdan ele alınacaktır. Bu şekilde, Afrika’nın en kalabalık nüfusuna
sahip, dünyanın sekizinci en çok petrol üreten ülkesi olan Nijerya’nın daha yakından
tanınabilmesi hedeflenmiştir. Hem nüfus hem de ekonomi bakımından son derece
yüksek bir potansiyele sahip olan bu ülkenin daha iyi tanınması, Afrika’daki diğer
ülkelerin yüz yüze oldukları zorlukların anlaşılmasında da yardımcı olacaktır.
Nijerya’yı daha iyi tanımak için öncelikle Birleşik Krallık sömürgesi olmadan önceki
tarihi, ağırlıkla Yoruba, Igbo ve Hausa-Fulani kabilelerinden oluşan nüfus yapısı,
ulus-devlet olma çabası ve bu doğrultuda darbeler tarihi incelenecektir. Ardından
Nijerya’nın jeopolitik kaygıları, özellikle Boko Haram örgütü ile yaşadığı terör ve
güvenlik sorunu ele alınarak, ülkenin jeopolitik potansiyeli değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Batı Afrika, Federal Nijerya Cumhuriyeti, darbe, terör ve
güvenlik, Boko Haram.
ABSTRACT
Geopolitics is a term situated in-between geographical science and political science.
Modern geopolitics is based on the understanding that the sovereign’s powers are
*
Hasan Kalyoncu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kamu Hukuku Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi;
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, Genel Kamu Hukuku
Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi. [email protected]
Sayfa 1 / 37
effective in areas other than politics (economic, cultural, etc.) and examines states in
a multidimensional manner.
This paper examines the Federal Republic of Nigeria in terms of geography, history,
culture and economics. The aim is to better understand Nigeria; Africa’s most
populated country and the world’s eighth largest petroleum exporter. A better
understanding of this country, with its great potential in terms of population and
economics, will enable a better understanding of the problems faces by other African
nations.
In other to get to know Nigeria better, the paper will first delve into Nigeria’s history
before its colonization by the United Kingdom, its population composition
comprising mainly of the Yoruba, Igbo and Hausa-Fulani tribes, its struggles to
become a nation-state and its history of military coups. Afterwards, we will delve
into Nigeria’s geopolitical concerns, examine the terrorism and security problems it
faces - especially with Boko Haram – and finally, assess the nation’s geopolitical
potential.
Key words: Geopolitics, West Africa, Federal Republic of Nigeria, United
Kingdom, colony, Yoruba, Igbo, Hausa-Fulani, military coup, terrorism and security,
Boko Haram.
Sayfa 2 / 37
Sayfa 2 / 37
BATI AFRİKA’NIN DEVİ NİJERYA FEDERAL CUMHURİYETİ’NİN
JEOPOLİTİK ANALİZİ
İçindekiler
A.
Giriş ................................................................................................................... 4
B.
Nijerya’nın Coğrafyası ...................................................................................... 5
C.
Nijerya’nın Sömürgecilik Öncesi Tarihi ........................................................... 6
D.
Nijerya’nın Nüfus Yapısı .................................................................................. 9
E. Nijerya’nın İdariYapısı ....................................................................................... 12
F.
Nijerya’nın Darbeler Tarihi ................................................................................ 15
G.
Nijerya Ekonomisi .......................................................................................... 19
H.
Nijerya’nın Jeopolitik Kaygıları ve Potansiyeli .............................................. 21
1.
Nijerya’nın Komşuları ile Olan İlişkileri ........................................................ 21
2.
Nijerya’nın üye olduğu uluslararası kuruluşlar ............................................... 24
3.
Nijerya ve Latin Amerika................................................................................ 26
4.
Nijerya’da Terör .............................................................................................. 27
5.
Din Bazlı Uyuşmazlıktan Etnik Bazlı Uyuşmazlığı Doğru? .......................... 30
İ.
Sonuç .................................................................................................................. 31
J.
Kaynakça ............................................................................................................ 33
Sayfa 3 / 37
A. Giriş
Devletin unsurları sıralanırken - çok bilindik bir formül ile - yer-ülke, nüfusmillet ve siyasal yapılanma unsurları sayılmaktadır. İşte devletin unsurlarından olan
ve üzerinde bulunduğu yerin siyasallaştırılması bağlamında jeopolitik bilimi önem
kazanmaktadır.
Jeopolitik kavramı coğrafya bilimi ile siyaset biliminin kesiştiği bir noktada yer
alır. Klasik anlamda jeopolitik bilim dalı, ülkelerin dünya haritası üzerindeki
konumları ve bulundukları coğrafyanın doğal koşullarının, devletlerin iç ve dış
siyasetlerine etkisini incelemiştir. Çağdaş jeopolitik bilimi ise bu klasik tanımın
sınırları ile yetinmez, “iktidarın kozlarının …siyaset dışındaki başka alanlarda
(ekonomik, kültür vb) etkili [olduğu]” bilincinden yola çıkarak, devletleri çok
boyutlu olarak inceler.2
İşte bu çalışmada da Nijerya, resmi ismi ile Federal Nijerya Cumhuriyeti,
coğrafi, tarihsel, kültürel, sosyal ve ekonomik açıdan ele alınacaktır. Bu şekilde,
Afrika’nın en kalabalık nüfusuna sahip, dünyanın sekizinci en çok petrol üreten
ülkesi olan Nijerya’nın daha yakından tanınabilmesi hedeflenmiştir. Hem nüfus hem
de ekonomi bakımından son derece yüksek bir potansiyele sahip olan bu
ülkenin daha iyi tanınması, Afrika’daki diğer ülkelerin yüz yüze oldukları
zorlukların anlaşılmasında da yardımcı olacaktır.
Aşağıda öncelikle Nijerya’nın coğrafi özellikleri incelenecektir. Daha sonra
“Nijerya” olarak adlandırdığımız coğrafya üzerinde tarihsel süreçte kurulmuş siyasal
yapılanmalara, devletlere kısaca değinilecektir. Bunu takiben, Nijerya’nın tarihsel
siyasi yapılanmalarının etkisi ile şekillenen nüfus yapısına değinilecektir. Bu
hususlara değinildikten sonra modern Nijerya’nın idari yapısı ele alınacaktır.
Nijerya’nın siyasi yapısı hakkında bilgi veren bir yazının olmazsa olmaz unsuru
olarak, Nijerya’nın yoğun darbeler tarihi de ele alınacaktır. Nijerya’nın muhtelif
askeri yönetimlerinden olumsuz yönde etkilenen Nijerya ekonomisine genel bir
2
Alexandre Defay, Jeopolitik, (Ankara: Dost Yayınları, 2005), sf.43-44.
Sayfa 4 / 37
bakıştan sonra, Nijerya’nın çeşitli jeopolitik kaygıları ve potansiyelleri ele alınacak,
genel bir değerlendirme ile çalışma noktalanacaktır.
B. Nijerya’nın Coğrafyası
Nijerya, Batı Afrika’da bulunmaktadır. 923,768 kilometre kare alana sahip olan
Nijerya, yüzölçümü bazında dünya devletleri arasında 32. sırada yer almaktadır.
Sahip olduğu bu alanın 13.000 kilometre karesi ise sudan oluşmaktadır. Nijerya
batıda Benin ile 773 km, kuzeyde Nijer ile 1.497 km, doğuda ise Kamerun ile 1.690
km sınır paylaşmaktadır. Bunun yanı sıra Nijerya, kuzeydoğusunda bulunan Çad
Gölü vesilesiyle Çad ile 87 kilometrelik bir sınıra sahiptir. Nijerya’nın güney
sınırının tamamı Atlantik Okyanusuna olan kıyısından oluşmaktadır.3 Nijerya’nın
kıyı uzunluğu 853 kilometredir.
Nijerya’nın topografyasına bakılarak ülke beş bölgeye ayrılabilir: Gine Körfezi
boyunca uzanan kıyısal alçak bölgeler, kıyının kuzeyine doğru tepelik ve alçak
platolardan oluşan bir bölge; 1.200 metreyi geçen rakımlardan oluşan ve kuzey sınıra
kadar uzanan geniş bir plato ve nihayet, 2.419 metre yükseklik ile ülkenin en yüksek
noktası olan ChappalWaddi’yi de içeren güneydoğudaki dağlık bölge.4
Nijerya’nın önemli bir coğrafi unsuru da Nijer Nehridir. Nijer Nehri ülkeye
kuzeydoğudan girer, güneye doğru akar ve yağmur ormanlarının arasından Gine
Körfezine akar. Nijer Nehri Afrika’nın 3. büyük nehridir.5 Nijerya’nın ve hatta Batı
Afrika’nın iç kesimlerini okyanusu bağlayan bir nehir olması sebebiyle özellikle 19.
yüzyılda Avrupalılar bu nehre son derece önem vermiş; bu nehrin rotasının ve
okyanus ile hangi noktada birleştiğinin keşfedilmesi için Birleşik Krallık pek çok
keşfi finanse etmiştir.6
3
CIA, The World Factbook, Nijerya Ülke Profili, internet erişimi: CIA resmi internet sitesi
<www.cia.gov> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013) [“CIA Factbook”].
4
Nijerya Ülke Profili: Coğrafya, internet erişimi: Montego Bay internet sitesi
<www.montegobay.com> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
5
Birleşik Krallık Foreign & Commonwealth Office, Nijerya Ülke Profili, internet erişimi:
<www.fco.gov.uk>(erişim tarihi 26 Ekim 2012).
6
Michael Crowder, The Story of Nigeria, 2.b. (Londra: Faber&Faber, 1966), sf.134 vd.
Sayfa 5 / 37
C. Nijerya’nın Sömürgecilik Öncesi Tarihi
Çalışmamızın başlığı Nijerya’nın jeopolitiği olunca, haliyle “Nijerya”
dediğimiz bölgenin sadece coğrafyasına değil, bu coğrafyanın politik tarihine de
bakmak gereklidir.
Mevcut Nijerya politik sınırları 1900’lü yılların başında Fransa, Almanya ve
Birleşik Krallık arasında imzalanan anlaşmalar ile belirlenmiştir. Ancak Avrupalı
devletlerin keyfi olarak kendi çıkarları doğrultusunda belirlenen bu sınırlar öncesinde
de Nijerya coğrafyasında yoğun bir medeniyet tarihi mevcuttur.
Modern Nijerya’nın sınırları üzerinde tarih içinde egemenlik kurmuş devletler
arasında bin yıldan fazla bir tarihe sahip Kanem-Bornu Krallığı; Birleşik Krallık
tarafından
yenilgiye
uğratılmadan
önce
yüz
yıl
hüküm
sürmüş
Fulani
İmparatorluğu; Gine (Guinea) Körfezindeki en büyük devletlerden Oyo
İmparatorluğu ve Nijer Nehrinin deltasında köle ticareti sayesinde gelişen şehir
devletleri en bilindik örneklerdir. Bu sayılanlar dışında kendi kültürlerine sahip,
ancak merkezi bir devlete sahip olmayan sayısız kabileler de mevcuttur, örneğin
Igbolar.7 Bütün bu devletler ve kabileler arasında tarih boyunca pek çok kez ticari ve
kültürel
bağlantılar
kurulmuş
olsa
da,8
Birleşik
Krallık
tarafından
sömürgeleştirilmeden önce bu coğrafyanın tamamına hükmetmiş bir devlet
bulunmamaktaydı.9
Birleşik Krallık hâkimiyeti öncesi, modern Nijerya’nın sınırlarının tamamı
üzerinde tek bir siyasi yapının olmamasının nedenlerinden biri olarak Nijerya’nın
coğrafi koşulları gösterilebilir. Nijerya’nın kuzeyi ile güneyi arasında coğrafi olarak
büyük farklılıklar mevcuttur.
Nijerya’nın Gine Körfezine olan kıyısı 853 kilometredir. Bu kıyı boyunca
mangrov orman ve bataklıkları bulunmaktadır. Bu kıyı bölgesinin ötesinde, ülkenin
güney kesiminde tropikal ormanlar bulunmaktadır. Ülkenin kuzeyi ise savana ve yarı
7
Crowder, sf.21.
Crowder, sf.21.
9
Karl Maier, This House Has Fallen: Nigeria in Crises, (Londra: Penguin Books, 2000), sf.8.
8
Sayfa 6 / 37
çöl özelliği taşımaktadır. Ülkenin kuzey ve güney bölgesi Nijer ve Benue nehirleri ile
ayrılmakta, yine bu iki bölgenin arasında 1.200 metrelik rakıma ulaşan Jos Platosu
yer almaktadır.10 Görüldüğü üzere, ülkenin güney ve kuzey kesimi arasında doğal bir
coğrafi ayrım bulunmaktadır. Dolayısıyla, neolitik çağlarda dahi bu iki kesimde
yaşayan insanlar arasında iletişim olmasına rağmen, bu coğrafi ayrım insanları ve
insanların oluşturduğu politik organizasyonları da birbirinden ayırmıştır.11 Dahası,
iki
bölgenin
coğrafyası
arasındaki
farklılık,
bölgelerde
kurulan
politik
organizasyonlara da yansımış ve tarih boyunca bu iki bölgede kurulan devletler son
derece farklı özelliklere sahip olmuşlardır.
M.S. 1-1000 yıllarına bakıldığında, güneyin tropikal ormanlarında kurulan
politik örgütlenmelerin küçük çapta olduğu görülür. 14. ve 15. yüzyıllara
gelindiğinde ise bu bölgede daha geniş çapta bir politik örgütlenme görüyoruz: Oyo
İmparatorluğu.12 Oyo İmparatorluğu, çevresindeki küçük krallıklar ve kabileler
üzerinde egemenlik kurmak suretiyle büyümüştür. Her bir küçük krallığın başında
kendi kralları kalmış, ancak bu krallar Oyo Kralı, yani Alafin’e tabi olmuşlardır.
Ancak Oyo İmparatorluğunun bu tarihlerdeki sınırlarının dahi, coğrafyanın zorunlu
kıldığı
doğal
sınırlar
olduğu
görülmektedir.13
18.
yüzyıl
öncesi
Oyo
İmparatorluğunun tarihi son derece muğlâktır,14 zira yazılı bir dil olmaması sebebiyle
tarih bilgisi sözlü tarihçiler vesilesiyle nesilden nesle aktarılmaktaydı. 15 Ancak ilk
kuruduğu zamanlardan beri Oyo İmparatorluğunun karmaşık bir siyasi
yapılanmaya
sahip
olduğu
bilinmektedir.16
Daha
da
önemlisi,
Oyo
İmparatorluğu ve yine güneyde kurulan önemli bir devlet olan Benin
Krallığının, Avrupa ve İslam’ın etkisi olmaksızın oluşan ve büyüyen, tamamen
Afrika’ya özgü bir devlet sistemine sahip olmasıdır.17
Buna karşılık ülkenin kuzey kesiminde tamamen farklı bir toplumsal ve politik
yapı bulunmaktaydı. Kuzeyde hâkim olan açık savana coğrafyası, güneydeki yoğun
10
CIA Factbook.
Crowder, sf.31.
12
Crowder, sf.55.
13
Crowder, sf.56.
14
Crowder, sf.59.
15
Crowder, sf.27-28.
16
Crowder, sf.57.
17
Crowder, sf.65.
11
Sayfa 7 / 37
ormanlarla kıyaslandığında devlet kurmaya çok daha elverişliydi. Yoğun nüfus ve
orman bitkilerinin yokluğu, kuzey toplumlarının yerleşik tarım ve sulama
yapmalarını teşvik etmiştir. Bunun yanı sıra, kuzey insanları tarlalarını korumak için
gruplar olarak bir araya gelmişlerdir. Yiyecek üretiminde elde ettikleri artık değer
sayesinde tarım dışındaki sektörlerde de uzmanlaşma gerçekleştirebilmişlerdir. Bu
sayede toplum üyelerinin bir kısmı askerlik ve polislik gibi devlet işlerinde
uzmanlaşmıştır. Sonuç olarak kuzeydeki koşullar devlet kurmak için genel olarak
güneydekilerden daha olumluydu. Bu sayede kuzeyliler daha gelişmiş bir ekonomi
sayesinde merkezileşmiş devletler kurmuşlardır.18
Tarihte
kuzeyde
kurulan
en
önemli
devletlerden
bir
Kanem-Bornu
İmparatorluğudur. Bu İmparatorluk bir döneminde, Nijerya’nın Kuzey kesiminden
Fizan’a kadar uzanan bir hâkimiyet alanına sahip olmuştur.19 Kuzey Afrika ile
yoğun kervan ticaretinde bulunan Kanem-Bornu İmparatorluğunun liderleri,
Araplarla olan iletişim sonucunda İslam ile tanışmışlardır. Yönetici sınıf
tarafından kabul edilen İslam dini, kuzeyde okuryazarlığın ve İslami devlet
modelinin yerleşmesi sonucunu doğurmuştur.20
İslam’ın etkisi sadece Kanem-Bornu halkı (Kanuri halkı) arasında değil,
Hausa halkı ve göçmen Fulani halkı arasında da etkili olmuştur. Nitekim
kuzeyde İslam’ın öğretilerine uyulmadığı gerekçesiyle, 1804-1830 yılları arasında
Fulani halkı tarafından bir Cihat başlatılmış, bu vesileyle Kuzeyde Fulani
İmparatorluğu kurulmuştur. Fulani İmparatorluğu, Nijerya’nın kuzeyinin Birleşik
Krallık tarafından işgaline kadar hüküm sürmüştür.21 Günümüzde de, Nijerya’nın
kuzeyinde İslam hâkimdir ve her ne kadar anayasa eyaletlerin bir resmi dini olmasını
yasaklamaktaysa da22, anayasada sayılan yüksek yargı mercileri arasında Eyalet
Şeriye Temyiz Mahkemesi de bulunmaktadır.23
18
Crowder, sf.34.
Crowder, sf.40.
20
Crowder, sf.36.
21
Crowder, sf.90 vd.
22
1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 1, m.10.
23
1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 1, m.6.
19
Sayfa 8 / 37
D. Nijerya’nın Nüfus Yapısı
Nijerya’nın nüfus istatistiğinin sağlıklı bir şekilde yapılması zordur. Zira her ne
kadar 1979 yılında doğum ve ölümlerin kaydedilmesini zorunlu kılan bir yasa
çıkarılmışsa da, bu yasa henüz uygulamaya konulmamıştır.24 Ancak Nijerya,
bağımsızlığından beri Afrika’nın en kalabalık ülkesi olarak bilinmektedir.
Nijerya’nın nüfusu, Nijerya Ulusal Nüfus Komisyonunu verilerine göre, 31 Ekim
2011 itibariyle 167 milyona ulaşmıştır. Nüfusunun 167 milyona ulaşması ile Nijerya,
nüfus bazında dünya devletleri sırlamasında 6. sıraya yükselmiştir. Nijerya’nın
2016’da yapılması planlanan bir sonraki nüfus sayımında nüfusunun 188
milyona ulaşması beklenirken, 2020 yılında beklenen nüfus 221milyondur.25
Nijerya, bu muazzam nüfusu içerisinde çok sayıda farklı etnik grup
barındırmaktadır. Afrika’nın en kalabalık ülkesi olan Nijerya’da 250’den fazla etnik
grup vardır. Nijerya’daki nüfus bakımından en kalabalık ve en fazla siyasi etkiye
sahip etnik gruplar %29 ile Hausa-Fulani, %21 ile Yoruba, %18 ile Igbo (Ibo), %10
ile Ijaw, %4 ile Kanuri, %3.5 ile Ibibio ve %2.5. ile Tiv halklarıdır.26
Bu etnik gruplar da kendi aralarında ayrılmakta, farklı diller konuşmaktadır. En
yoğun olarak konuşulan diller Hausa, Yoruba, Igbo, Fulfulde ve Kanuri olarak
sayılmaktadır. Bu sayılan diller milyonlarca kişi tarafından konuşulmaktayken,
Nijerya’da varlığı tespit edilen diğer yaklaşık 500 dil ise azınlıklar tarafından
konuşulmaktadır.27
24
National Bureau of Statistics, Population and Vital Statistics, internet erişimi:
<www.nigerianstat.gov.ng> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
25
National Population Commission of Nigeria, “Nigeria over 167 Million Population: Implications
and Challenges”, internet erişimi <www.population.gov.ng> (erişim tarihi 7 Haziran 2013).
26
CIA Factbook.
27
Uwe Seibert, “Nigerian Languages”, internet erişimi: Iowa Üniversitesi Nijerya Dilleri internet
sitesi: <www.uiowa.edu/intlinet/unijos/nigonnet/nlp/welcome.htm> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
Sayfa 9 / 37
Nijerya nüfusunun dine göre ayrımına bakıldığında, esasen kabileler arası
coğrafi ayrıma benzer bir ayrım görülür. Şöyle ki, tarihsel olarak, kervan ticareti
vesilesiyle Kuzey Afrika ile sürekli iletişim içerisinde olan kuzey kabilelerinde İslam
inancı yaygındır. Buna karşılık, dış devletlerle olan ilişkileri, Avrupalı ülkeler ile
köle ticareti ile başlayan kıyı kesimi halkı, 19. yüzyılda başlayan misyonerlik
faaliyetleri sebebiyle Hristiyanlık ile tanışmışlardır. Hristiyan misyonerlerin, Nijer
nehrini keşfe gelen kâşifler ile beraber hareket etmesi sonucunda, Hristiyanlık
Nijerya’nın orta kesimlerine kadar – İslam’ın etkisinin hissedildiği noktaya kadar yayılmıştır.28 Sonuç olarak nüfusun %50’sinin Müslüman, % 40’nın Hristiyan
ve %10’unun yerel inançlara inandığı görülür.29
Nijerya’nın tarihine bakıldığında; Nijerya’da yaşayan farklı toplumların
birbirlerini köleleştirilmesinin yanı sıra; Avrupalılar Batı Afrika kıyılarına gelmeden
önce de, ülkenin kuzey kesiminde yaşayanların Kuzey Afrika ile köle ticareti yaptığı
28
29
Crowder, sf.134 vd.
CIA Factbook.
Sayfa 10 / 37
bilinmektedir. Ancak Avrupalıların Nijerya kıyılarında köle ticareti yapmaya
başlaması ile Nijerya halkının farklı bir kıtaya taşınması, gittikleri yerde ise bu
kişilerin kültürlerini yaşamalarının engellenmesi söz konusu olmuştur.
Kölelerin kültürlerini yaşamasına izin verilen yerlerde ise, farklı etnik gruplar
arasındaki ayrımın körüklendiği, “böl ve yönet” usulü gereğince etnik gruplar
arasındaki kutuplaşmanın teşvik edildiği görülür. Kölelerin kültürlerinin yok
edilmesi çabası ve aynı etnik grup mensuplarının birbirlerine sahip çıkma
gereğinin doğması sonucunda; kültürel, yerel kimliklerini yüzlerinde taşıma
metodu olarak Nijerya kabilelerinde yüze kabile işaretlerinin kazınması metodu
gelişmiştir. Yakın tarihe kadar devam eden bu uygulama, ulusal bütünlük sürecini
olumsuz etkileyen bir husustur, zira insanların daha ilk bakışta farklı etnik gruplara
ayrılması sonucunu doğurmaktadır.
Nijerya gibi yüzlerce etnik grubu bünyesinde bulunduran bir devlet için, ulusal
bütünleşme kapsamında etnik kökene dayalı ayrımın giderilmesi son derece önem
taşımaktadır. Örneğin Aristoteles’in belirttiği üzere, ortak bir anayasa altında
yaşayacak bir halktan bahsedebilmek için insanların etnik, kültürel veya ırk ayrımına
bakmaksızın aralarında evlenebilmeleri gerekmektedir.30 Aksi halde, bir anayasa
altında birleşecek bir halktan değil, en az iki halktan bahsetmek gerekir.31 Bu
bakımdan 1999 tarihli Nijerya Anayasası da ulusal bütünleşme kapsamında
etnik gruplar arası evlenmeye önem vermiştir. Anayasanın 15. maddesinde
sayılan eyalet hükümeti görevleri arasında, ulusal bütünleşmeyi pekiştirmek
amacıyla farklı dini, etnik veya dilsel gruplar arasında evliliği teşvik etme görevi de
yer almaktadır.32
30
Donald S. Lutz, Principles of Constitutional Design, (Cambridge University Press, 2006), sf.201.
Ibid.
32
1999 Nijerya Federal Anayasası, 2. Bölüm, m.15/3c.
31
Sayfa 11 / 37
E. Nijerya’nın İdari Yapısı
Her ne kadar Birleşik Krallık ile ilişkileri çok daha eski tarihlere
dayanmaktaysa da, bugünkü sınırları ile Nijerya ancak 1914 yılında Birleşik Krallık
Protektorası
olmuştur.
1959
yılında,
Güney
Kamerun
bölgesi
Kamerun
Cumhuriyetinin bir parçası haline gelmeden önce Nijerya, Kuzey, Güney ve Doğu
Bölgelerine ek olarak “Southern Cameroons” bölgesinden oluşmaktaydı.
Nijerya Birleşik Krallıktan politik bağımsızlığını 1 Ekim 1960 tarihinde
kazanmıştır. Ancak bağımsızlık zamanında Nijerya halen bir monarşi idi ve devlet
başkanı Kraliçe II. Elizabeth idi. 1960 tarihinde Genel Vali (Governor-General) olan
Nnamdi Azikiwe aslında kraliçenin temsilcisinden ibaretti.33 Bağımsızlık zamanında
Nijerya üç idari bölgeye ayrılmış bulunmaktaydı: Kuzey, Güney ve Doğu Bölgeleri.
Her bir bölgenin kendi bölgesel valisi bulunmaktaydı. Bağımsızlık zamanında
Nijerya’da klasik İngiliz parlamenter sistemi (Westminster parlamenter sistemi)
uygulanmaktaydı.34
Bağımsızlığın kazanılmasından sonra Nijerya’da, Nijerya’nın en büyük
milliyetçi lideri olarak bilinen ve dönemin Genel Valisi olan Nnamdi Azikiwe
önderliğinde Birleşik Krallık ile olan politik bağlılığın sona erdirilerek, cumhuriyet
kurma girişimleri başlamıştır. Bunun sonucunda bağımsızlığının üçüncü
yıldönümünde, yani 1 Ekim 1963 tarihinde Nijerya Birleşik Krallıktan politik
bağımsızlığını ilan ederek bir cumhuriyet olmuştur. Buna karşılık Nijerya,
Birleşik Krallıktan aldığı parlamenter sistemini korumuştur. Cumhuriyetin ilanı
ile Nnamdi Azikiwe ilk devlet başkanı olmuş, ancak parlamenter sistemin yapısına
uygun olarak yetkileri kısıtlı kalmıştır.35 Cumhuriyetin kurulmasından önce Nijerya
idari yapılanmasında da bir değişiklik yapmış, idari bölge sayısını Temmuz 1963
yılında Orta Batı Bölgesi kurarak dörde çıkarmıştır.
33
Frederick A.O. Schwarz, Nigeria: The Tribes, the Nation, or the Race - The Politics of
Independence(Massachusetts: M.I.T. Press, 1965), sf.172.
34
E.R. Aiyede, “Parliament, Civil Society and Military Reform in Nigeria”, içinde J. Rüland, M.
Manea & H. Born (ed.), The Politics of Military Reform: Experiences from Indonesia and Nigeria
(Heidelberg: Springer, 2012) 161-182, sf.169.
35
Schwarz, sf.172-175.
Sayfa 12 / 37
Nijerya’da 1967 yılında ilk defa eyalet sistemine geçilmiş, toplamda 12 eyalet
kurulmuştur. 1976’da eyalet sayısı 19’a çıkarılmıştır. 1987 yılında bu rakam 21’e
çıkarılmış; 1991 yıllında ise Nijerya 30 eyalete ayrılmıştır. En son 1996 yılında
tekrar artırılan eyalet sayısı ile Nijerya günümüzdeki yapısına ulaşmıştır. Nijerya’da
toplam 36 eyalet, bu 36 eyalette ise toplamda 774 yerel hükümet bulunmaktadır.36
Anayasada sayılan bu 36 eyaletin yanı sıra Nijerya’da ayrıca bir Federal
Başkent Bölgesi mevcuttur. Federal Başkent Bölgesi 1976 yılında kurulmuştur ve
Abuja’dır. 1976 yılında Federal Başkent Bölgesi kurulmadan önce, Lagos Island
(Lagos Adası) hem 11 Nisan 1968 tarihinde kurulan Lagos eyaletinin hem de federal
devletin başkenti idi. 12 Aralık 1991 yılında ülkenin başkentinin Abuja’ya
taşınmasına kadar da Lagos Island fiili olarak federal başkente olmaya devam
etmiştir.37
Nijerya 1999 tarihli anayasasına göre yönetilmektedir. Bu anayasa hem yatay
hem de dikey bir erkler ayrılığı benimsemiştir. Yani yasama, yürütme ve yargı
organları arasındaki erkler ayrılığı yanı sıra, federal ve federe devletler arasında da
bir yetki ve fonksiyon ayrımı mevcuttur.
Federal Nijerya Cumhuriyeti yasama organı Senato ve Temsilciler Meclisinden
oluşan Ulusal Meclistir (National Assembly). Federal devletin yasama organının yanı
sıra, her bir eyaletin de Eyalet Meclisi (House of Assembly) adı altında bir yasama
organı mevcuttur.38
1999 Anayasası Federal Nijerya Cumhuriyetinin yüksek yargı mercilerini şu
şekilde saymaktadır; Nijerya Yüksek Mahkemesi, Temyiz Mahkemesi, Federal
Yüksek Mahkeme, Federal Başkent Bölgesi Yüksek Mahkemesi, Eyalet Yüksek
Mahkemeleri, Federal Başkent Bölgesi Şeriye Temyiz Mahkemesi, Eyalet Şeriye
36
Rufai Ahmed Alkali, Issues in International Relations and Nigeria's Foreing Policy, 2.b.(Kaduna:
Northpoint, 2003), sf.157.
37
National Bureau of Statistics, “Lagos State Information”, internet erişimi:
<www.nigerianstat.gov.ng> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
38
1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 2, m.4.
Sayfa 13 / 37
Temyiz Mahkemeleri, Federal Başkent Bölgesi Geleneksel (Hukuk) Temyiz
Mahkemesi, Eyalet Geleneksel (Hukuk) Temyiz Mahkemeleri.39
Federal Nijerya Hükümeti başkanlık sistemi ile yönetilmektedir. Federe
devletler, yani eyaletlerin başında ise valiler mevcuttur. Her ne kadar Nijerya
devletinin başkanı, kendi ülkesi içinde en yetkili devlet başkanı olarak anılmakta ise
de, anayasa özellikle savaş ilanı ve Nijerya ordusunun ülke dışında görevlendirilmesi
hususlarında başkanın yetkisini yasama organı ile sınırlandırmıştır.40
39
40
1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 2, m.6/5.
1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 2, m.5.
Sayfa 14 / 37
F. Nijerya’nın Darbeler Tarihi
Nijerya bayrağı üç adet dikey çizgiden oluşmaktadır; bu çizgiler sırasıyla yeşil,
beyaz ve yeşildir. Yeşil renkler ülkenin ormanlarını ve son derece bol doğal
zenginliklerini temsil ederken, beyaz renk barış ve birliği temsil etmektedir. Ancak
ne yazık ki Nijerya tarihinde barış ve birlik son derece az rastlanan unsurlar
olmuştur.
Nijerya’da ilk darbe 15 Ocak 1966 tarihinde, Igbo asıllı ancak kuzeyde yer
alan Kaduna eyaleti doğumlu Binbaşı Chukwuma Kaduna Nzeogwu tarafından
yapılmıştır. Nzeogwu tarafından gerçekleştirilen darbe Kuzey Bölgesi valisi ve
Sokoto Sarduana’sı Sir Ahmedu Bello, Başbakan Sir Abubakar Tafawa Balewa gibi
ülkedeki pek çok siyasi liderin ölümüne yol açmıştır.41
Binbaşı Nzeogwu tarafından yapılan darbe ülkenin kuzey kesiminde başarılı
olsa da, darbeyi gerçekleştirenler ülkenin tamamında kontrol sağlayamamışlardır. Bu
kargaşa ortamından ötürü Bakanlar Kurulu ülkenin yönetimini Nijerya Ordusu
Kumandanı Tümgeneral Aguiyi-Ironsi’ye devretmiştir. Bu şekilde Ironsi Nijerya’nın
ilk askeri devlet başkanı olmuştur (military head of state).42
Tümgeneral Ironsi ülkenin güneydoğu kesiminden gelen Igbo asıllı bir askerdi.
Ironsi ülkenin her bir idari bölgesine bir askeri vali atamıştır. Doğu Bölgesinin askeri
valisi olarak Yarbay C. Odumegwu-Ojukwu atanmıştır.43Ironsi rejimi çok kısa
sürmüştür. Bunun nedenlerinden biri arasında da, Yüksek Askeri Konseyin 34 sayılı
Kararı ile ülkedeki bölgeli yapıyı kaldırarak yerine üniter devlet yapısını ilan etmesi
sayılmaktadır.
28 Temmuz 1966 gününü 29 Temmuza bağlayan gecede Ironsi rejimine karşı
kuzeyli subaylar tarafından bir karşı darbe gerçekleştirilmiştir. Bu darbede
Tümgeneral Ironsi başta olmak üzere pek çok yüksek rütbeli asker öldürülmüştür. Bu
41
Nigerian Army Education Corps & Schools, History of the Nigerian Army, 2. b. (Abuja: Nigerian
Army, 1994) [“History of the Nigerian Army”], sf.142.
42
History of the Nigerian Army, sf.143.
43
History of the Nigerian Army, sf.143.
Sayfa 15 / 37
darbe sonucunda yönetime Yarbay Yakubu Gowon geçmiş ve askeri devlet başkanı
olmuştur.44 Yarbay Gowon yönetimi, doğu bölgesi dışında ülkenin kalanında genel
kabul görmüştür. Ironsi rejiminde Doğu Bölgesinin askeri valisi olarak atanan
Yarbay Odumegwu-Ojukwu, Yarbay Gowon’un devlet başkanlığını tanımamıştır.45
Mayıs 1967’de yapılan Doğu Düşünce Liderleri Konferansında Igbo liderleri
Yarbay Odumegwu-Ojukwu’ya, Doğu Bölgesinin Nijerya’dan ayrılışını ilan etme
yetkisi vermiştir. Doğu Bölgesinin ülkeden ayrılma girişimlerini engellemek isteyen
Gowon ise, 27 Mayıs 1967 tarihinde Nijerya’da eyalet sistemine geçildiğini
duyurmuş ve mevcut dört idari bölgeyi 12 eyalete ayırmıştır.46
Eyalet
sistemine
geçilmesi
Doğu
Bölgesinin
bağımsızlık
planlarını
etkilememiş, 30 Mayıs 1967 tarihinde Yarbay Odumegwu-Ojukwu, Doğu Bölgesinin
sınırlarından oluşan Biafra Devletinin kuruluşunu ilan etmiştir.47 Bunun üzerine 6
Temmuz 1967’de federal hükümetin attığı mermi ile Biafra Savaşı olarak da
bilinen Nijerya iç savaşı başlamıştır.48 Bu iç savaş aslen etnik ayrımcılığa dayalı
gibi görünse de, savaşın önemli bir nedeni de Nijer Deltasında bulunan petrol
rezervleriydi. Igbo halkı coğrafyalarında bulunan zengin petrol rezervinin ülkelerinin
tanınmasını ve ayakta kalmasını sağlayacağına güvenmekteyken, Nijerya’nın kalanı
bu petrol rezervinden ayrılmak istememekteydi.49
Biafra Savaşı, 13 Ocak 1970 tarihinde “Biafra” yetkilileri tarafından imzalanan
teslim olma anlaşması ile sona ermiştir. Bu anlaşmayı federal hükümet adına Albay
Olusegun Obasanjo imzalamıştır.
Gowon rejimi Temmuz 1975 tarihine kadar devam etmiştir. Ancak Nijerya’nın
darbeler tarihi bununla sınırlı değildir. 1975 ve 1999 yılları arasında Nijerya’da
toplam 6 adet başarılı askeri darbe gerçekleştirilmiştir. Buna ek olarak aynı tarih
aralığında Nijerya’da 4 farklı darbe teşebbüsü gerçekleştirilmiştir.50
44
History of the Nigerian Army, sf.147.
History of the Nigerian Army, sf.147.
46
History of the Nigerian Army, sf.148.
47
History of the Nigerian Army, sf.148.
48
History of the Nigerian Army, sf.150.
49
Maier, sf.13.
50
Alkali, sf.157.
45
Sayfa 16 / 37
Ülkede barışı ve birliği sağlaması sebebiyle Gowon rejimi takdir edilse de,
Gowon tarafından yönetimin sivillere devredilmesinin geciktirilmesi ve artan
yolsuzluk ülkede huzursuzluğu tetiklemiştir.51 Bunun sonucunda Nijerya’nın ilk
“kansız darbesi”52 Temmuz 1975’te kuzeyli General Murtala Muhammed tarafından,
yardımcısı ve Yoruba asıllı Olusegun Obasanjo ile beraber gerçekleştirilmiştir.53
General Murtala Muhammed’in 1976’da gerçekleştirilen bir darbe teşebbüsünde
öldürülmesi sonucunda yönetime başkan yardımcısı olan General Olusegun
Obasanjo geçmiştir. General Obasanjo, yönetimi 1 Ekim 1979 tarihinde demokratik
seçim ile belirlenen sivil devlet başkanı Shehu Shagari’ye devretmiştir. Kısa süren ve
ikinci cumhuriyet olarak anılan Shagari yönetimi, 1966 darbesinden 1999 yılında
sivil rejime geçilene kadar, 33 yılda yaşanan tek anayasal demokrasi olmuştur.54 Bu
sivil yönetim sırasında Nijerya’da Amerikan usulü başkanlık sistemine geçilmiştir.55
31 Aralık 1983 tarihinde Nijerya’da bir askeri darbe daha gerçekleşmiş,
yönetime General Muhammadu Buhari geçmiştir. Buhari askeri yönetimi 20 ay
sürmüş ve 27 Ağustos 1985 tarihinde, General Ibrahim B. Babangida tarafından sona
erdirilmiştir. General Babangida, “Başkan” (President) sıfatını alan tek askeri devlet
başkanı olmuştur.56 Kendinden önce gelen askeri devlet başkanları gibi sivil rejime
geçişi vaat eden Babangida, bu vaadi doğrultusunda 1993 yılında bir başkanlık
seçimi düzenlemiştir. Bu başkanlık seçiminde Babangida hükümeti tarafından
kurulan iki siyasi parti aday çıkarmıştır. “Biraz sağa kayan” National Republican
Convention partisinin adayı Bashir Tofa isimli, Hausa asıllı ve Müslüman bir
siyasetçi idi. “Biraz sola kayan” Social Democratic Party başkan adayı ise güneyli ve
Yoruba asıllı Moshood Kashimawo Olawale Abiola idi. Seçim sonrası yapılan
sayımlarda Abiola’nın %58.71, Tofa’nın ise %41.29 oy aldığı bilinmektedir.57 Ancak
seçim sonuçları resmen ilan edilemeden, Babangida seçimi iptal etmiştir.
51
Maier, sf.13.
Bu betimleme için bkz History of the Nigerian Army, sf.270.
53
Maier, sf.14.
54
M. Manea& J. Rüland, “Taking Stock of Military Reform in Nigeria”, içinde J. Rüland, M. Manea
& H. Bron (ed.), The Politics of Military Reform: Experiences from Indonesia and Nigeria
(Heidelberg: Springer, 2012) 57-76, sf.59.
55
Aiyede, sf.169.
56
History of the Nigerian Army, sf.284.
57
African
Elections
Database,
“Elections
in
Nigeria”,
internet
erişimi:
<http://africanelections.tripod.com/ng.html#1993_Presidential_Election> (erişim tarihi 28 Ekim
2013).
52
Sayfa 17 / 37
Babangida’nın güneyli ve Yoruba asıllı olan Abiola’nın galip çıkması sebebiyle
seçim sonucunu beğenmediği ve bu sebeple yönetimi Abiola’ya devretmek
istemediği, Babangida’ya en çok yöneltilen eleştiriler olmuştur. Bu eleştiriler
doğrultusunda Babangida, Yoruba asıllı Ernest Shonekan başkanlığında bir Geçici
Ulusal Hükümet kurmuş ve Ağustos 1993’te yönetimi bu geçici hükümete
bırakmıştır.58
Seçimle getirilen sivil hükümet yerine Babangida tarafından atanan bu sivil
benzeri hükümet ise uzun süre yönetimde kalamamıştır. Geçici Ulusal Hükümet
kuruluşundan birkaç ay sonra, Kasım 1993’te General Sani Abacha tarafından
yapılan darbe ile devrilmiştir.59 Haziran 1994’te, 1993 seçim sonuçlarına dayanarak
kendini devlet başkanı ilan eden Moshood Abiola başta olmak üzere, Obasanjo ve
yardımcısı Shehu Musa Yar’adua gibi ülkedeki diğer önemli liderler de Abacha
rejimi tarafından tutuklanarak hapse atılmıştır.
8 Haziran 1998 tarihinde Abacha’nın ölümünden sonra yönetime, o tarihe
kadar pek bilinmeyen General Abdulsalami Abubakar geçmiştir.60 General Abubakar
29 Mayıs 1999 tarihinde yönetimi Olusegun Obasanjo başkanlığındaki sivil rejime
devretmiştir. Ancak yukarıda da bahsedildiği üzere Obasanjo, 1976-1979 yılları
arasında askeri hükümet başkanlığı yapmış emekli bir generaldir.
1966 yılından beri çalkantılı ve darbelerle dolu bir siyasi tarihi olan Nijerya,
1999 yılında yeni bir anayasa ile sivil rejime geçmiştir. 1999 yılından beri Nijerya
anayasal demokrasi ve sivil yönetim ile yönetilmektedir. Nisan 2007 tarihinde
yapılan genel seçimlerde Nijerya tarihinde ilk defa sivil hükümet yönetimi yine
sivil bir yönetime devretmiş oldu.61 Başkan Yar’adua’nın ölümünden sonra 5
Mayıs 2010 tarihinde başkanlık koltuğuna oturan Goodluck Jonathan; Nijerya’da en
son 14 Nisan 2011 tarihinde yapılan seçimlerde %58.9 oyla başkan seçilmiştir ve
halen görevdedir.62
58
Maier, sf.17.
Manea & Rüland, sf.59.
60
Maier, sf.4.
61
CIA Factbook.
62
CIA Factbook.
59
Sayfa 18 / 37
G. Nijerya Ekonomisi
Nijerya’nın doğal kaynakları arasında doğal gaz, petrol, demir cevheri, kömür,
kireç taşı ve benzeri kaynak ve madenlerin yanı sıra tarım arazisi sayılmaktadır.63
Bağımsızlık zamanında Nijerya ekonomisi esasen tarıma dayalıydı. Tarım
ürünleri yerel tüketim ihtiyacının yanı sıra, ana ihracat maddesi olarak
üretilmekteydi.64 Ancak Nijerya’da petrolün keşfedilmesi ve çıkarılmaya başlanması
ile durum değişti ve petrol ana ihracat maddesi haline geldi. Nijerya 1973’te OPEC
üyesi oluştur. Nijerya’nın OPEC üyeliği dünyadaki petrol fiyatı artışına denk gelmiş
ve dolayısıyla Nijerya’nın ihracat geliri de artmıştır. Nijerya’nın ekonomisinde
yaşanan bu gelişim ve değişim, ülkenin siyasal ve sosyal yapısında da deşiğime yol
açmıştır.65
Petrol gelirinin kime ait olduğu ve petrol gelirinin eyaletler arasında nasıl
paylaştırılacağı
konusu
Nijerya
iç
siyasetinin
en
yoğun
tartışılan
unsurlarındandır. Zaten yukarıda bahsedildiği üzere Nijerya iç savaşı nedenleri
arasında yine petrol geliri bulunmaktadır.
Nijerya’daki askeri rejimler her ne kadar söylemde emperyalizm karşıtı olsalar
da, ekonomik veriler bu söylemi desteklememektedir. Nijerya’nın askeri rejimler
dönemindeki ekonomik verilerine bakıldığında; ticari ilişkilerinin batı merkezli
olduğu görülür. 1970’li yıllara bakıldığında, Nijerya’nın Suudi Arabistan’dan sonra
ABD’ye en çok petrol ihraç eden ülke olduğu görülür. 1974 yılı ekonomik verilerine
göre Nijerya’nın ihracatlarının %52’si ile ithalatlarının %34’ünün Birleşik Krallık ve
ABD ile olduğu görülür. 1988 yılı verilerine göre ise Nijerya ihracatlarının %54’ü
63
CIA Factbook.
Alkali, sf.157.
65
Alkali, sf.158.
64
Sayfa 19 / 37
ABD’ye yapılmaktaydı.66 Bu veriler de, askeri rejimlerin ABD’nin çıkarlarına
hizmet ettiği savını destekler niteliktedir.67
Petrolün keşfinden önce Nijerya ekonomisinin en önemli unsuru tarım iken,
1970’li yıllarda gıda ihracatlarının giderek arttığı görülmektedir. Bunun yanı sıra,
Nijerya’da elde edilen petrol gelirine rağmen, sanayi ve tarım projelerinin finansmanı
için dış borçlanmaya ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Nijerya ilk defa 1977 yılının
sonu ve Ocak 1978 yılında altı batılı yabancı ülke ile dış borçlanma anlaşması
imzalamış ve ABD, Birleşik Krallık, Batı Almanya, Japonya, Kanada ve İtalya’dan
toplamda $ 2 milyar borç almıştır.68
1978 yılında alınan ilk dış borçtan sonra Nijerya, giderek artan bir şekilde dış
borçlanmaya gitmiştir. 2013 mali yılının ilk çeyreği itibariyle Nijerya’nın dış borcu
6.67 milyar dolara ulaşmıştır. 2012 yılı sonunda ise bu rakam 6,53 milyar dolardı.69
Nijerya Sahra-Altı Afrika’nın en büyük ikinci ekonomisidir ve dünyanın
sekizinci en büyük petrol üreticisi olarak günlük 2.4 milyon varil petrol
üretmektedir. Nijerya’nın temel ekonomik verileri ise aşağıdaki şekilde
sıralanabilir:70

Gayri safi yurtiçi hasıla: $ 238.9 milyar

Kişi başı gayri safi milli hasıla: $ 1.490

Yıllık gayri safi yurtiçi hasıla büyüme oranı: % 6.9

Enflasyon: % 10.8

İşsizlik oranı: % 24
66
Alkali, sf.159.
Bu sav hakkında bkz Lucien W. Pye, “Armies in the Process of Political Modernization”, içinde J.
Johnson (ed.), The Role of the Military in Underdevelopped Countries (New Jersey: Princeton
University Press, 1962) 69-89, sf.86.
68
Alkali, sf.160.
69
S. Ejembi, “Nigeria's External Debt Rises to $6.67 bn”, "The Punch" Gazetesi (6 Mayıs 2013).
70
2012 IMF verilerine dayanan bu bilgiler hk bkz Birleşik Krallık Nijerya Ülke Profili.
67
Sayfa 20 / 37
H. Nijerya’nın Jeopolitik Kaygıları ve Potansiyeli
1. Nijerya’nın Komşuları ile Olan İlişkileri
(a) Nijerya ve Benin Cumhuriyeti
Nijerya’nın batı sınırını paylaştığı Benin Cumhuriyeti eski bir Fransız
sömürgesidir. Biafra Savaşı sırasında Benin ayrılıktan yana olan Biafra tarafına
söylemde olmasa da eylemde destek vermiştir. Dolayısıyla Biafra Savaşı döneminde
iki komşu arasındaki ilişkiler gergin olmuştur.71
Biafra Savaşı sonrası dönemde iki ülke arasında ciddi bir anlaşmazlık meydana
gelmemiş olsa da, Benin jandarmalarının özellikle Nijerya’nın kuzeybatı sınırındaki
Sokoto eyaletinin sınırlarına tecavüz ettiği görülmektedir. Bunun yanı sıra Benin
sınırının, Nijerya’ya yasa dışı göçmenlerin girip çıkması için elverişli bir nokta
olması da Nijerya açısından sıkıntılı bir husustur. Bütün bu hususlara rağmen Nijerya
ile Benin arasındaki ilişkiler iyi bir şekilde tutulmuş ve hatta Nijerya Benin’e çeşitli
ekonomik yardımlarda bulunmuştur.72
(b) Nijerya ve Nijer Cumhuriyeti
Nijerya’nın kuzey komşusu Nijer Cumhuriyeti de eski bir Fransa sömürgesidir.
Buna rağmen iki ülke ekonomik, kültürel ve siyasi olarak tarih boyunca birbirine çok
yakın olmuştur. Sınır bölgesinde Hausa nüfusunun hâkim olması, sınır ötesi evlilik
ve ticari ilişkiler kurulması sonucunda, aslında iki ülkenin halkı arasındaki kültürel
ve sosyal ilişkiler resmi sınırı dikkate almaksızın gelişmiştir.73
Nijerya iç savaşı döneminde Nijer hükümeti, Nijerya Federal Hükümetine
yardım etmiş ve özellikle savaşın başlangıcında belirleyici bir rol oynamıştır. Savaş
sonrasında da iki ülke arasındaki ilişkiler gelişmiştir.74 Nijerya limanları, Nijer’in
ticari hayatı için önemlidir, zira Nijer ithalatlarının önemli bir kısmı bu limanlardan
71
Alkali, sf.174.
Alkali, sf.174.
73
Alkali, sf.175.
74
Alkali, sf.175.
72
Sayfa 21 / 37
gelmektedir. Bunun yanı sıra Nijerya, Nijer devletine de pek çok ekonomik yardımda
bulunmuştur.75
(c) Nijerya ve Çad Cumhuriyeti
Nijerya Çad Cumhuriyeti ile 87 kilometre uzunluğunda bir sınıra sahiptir. Çad
dünyanın en fakir ülkeleri arasında yer alan ve sıklıkla iç karışıklık yaşayan bir
devlettir. Özellikle 1980’li yıllarda yaşadığı iç karışıklık sırasında, Nijerya dâhil tüm
Batı Afrika ülkelerine göç vermiştir. Nijerya’nın aldığı bu göç, kendi içerisinde de
birtakım sorunlar yaşanmasına neden olmuştur. Bu iç karışıklık sırasında Nijerya
Çad’a gönderilen barış gücünde aktif rol oynamıştır.76
Özellikle, görevi Çad Gölü Havzasındaki sınır-aşırı doğal kaynakların yönetimi
olan Nijerya-Çad Havza Komisyonu vesilesiyle Nijerya her daim Çad’da yaşanan
gelişmeleri yakından takip etmiştir.77
(d) Nijerya ve Kamerun Cumhuriyeti
Nijerya’nın komşuları ile olan ilişkilerine bakıldığında, en sorunlu ilişkisinin
doğu sınırını paylaştığı eski Fransız sömürgesi Kamerun Cumhuriyeti ile olduğu
görülür. Bunun nedeni ise, Kamerun ve Nijerya’nın Gine Körfezindeki Bakassi
Yarımadası üzerindeki çelişen hak iddialarıdır. İki ülke arasında 1970’lerde başlayan
bu uyuşmazlık, 1991 yılında uyuşmazlık konusu bölgeye Nijerya askerlerinin
gönderilmesi ile tırmanmıştır. Nijerya Bakassi Yarımadası üzerindeki hak
iddialarının referandum ile çözülmesinden yana olmuş, Kamerun ise sorunun
Birleşmiş Milletler Uluslararası Adalet Divanı (“BMAD”) nezdinde çözülmesinden
taraf olmuştur.
29 Mart 1994 tarihinde Kamerun, BMAD nezdinde Nijerya aleyhine bir dava
açmıştır. Bu davanın konusu iki ülke arasında Çad Gölünde başlayan ve Bakassi
Yarımadasından
Gine
Körfezine
uzanan
kara
ve
denizalanı
sınırlarının
belirlenmesidir. Gine Körfezinde, özellikle başkenti Malabo’nun bulunduğu Bioko
75
Alkali, sf.176.
Alkali, sf.177.
77
Alkali, sf.177.
76
Sayfa 22 / 37
Adası sebebiyle mevcut çıkarlarını korumak amacıyla Equitorial Guinea devleti bu
davaya müdahil olmuştur. BMAD bu davayı 10 Ekim 2002 tarihinde karara
bağlamıştır.78 Bu karar Bakassi Yarımadasının Kamerun’a ait olduğu yönündedir.
Ancak kararın verilmesinden sonra iki devlet arasındaki uyuşmazlık son bulmamıştır;
zira Nijerya kararın gereklerini uygulamaktan çekinmiştir. Kararı uygulamamasına
karşılık Nijerya, iki devlet arasındaki sınır sorununun uluslararası bir mesele haline
gelmemesi için özen göstermiştir.
(e) Nijerya’nın güvenlik ve savunma çıkarları açısından kara sınırı olan
komşularının genel bir değerlendirmesi
Nijerya silahlı kuvvetleri kara, deniz ve hava kuvvetleri olmak üzere üçe
ayrılmaktadır. Bu üç kolda toplamda yaklaşık 76.000 askerin hizmet verdiği,
bunlardan 60.000 personelin kara kuvvetlerinde hizmet verdiği söylenebilir.79
Nijerya’nın gerek ekonomik gerekse askeri gücü ile karşılaştırıldığında, kara sınırı
komşusu olan Benin, Nijer, Çad ve Kamerun devletlerin tek başlarına Nijerya
açısından bir güvenlik tehdidi oluşturmadığı görülecektir. Buna karşılık Nijerya’nın
kara sınırı paylaştığı komşularının tamamının eski Fransız sömürgeleri olduğu ve
Frankafon Birliğine dâhil olduğu görülür. Bu ülkelerin her birinin Fransa ile bir
askeri anlaşmaya sahip olduğu göz önüne alındığında, bu ülkelerle yaşanacak bir
uyuşmazlığın, devreye Fransa’nın girmesi noktasında Nijerya için büyük bir sorun
teşkil edeceği görülmektedir.80 Bu sebeple de, Batı Afrika bölgesinin önemli bir
ekonomik ve askeri gücü olan Nijerya, Fransa unsuru sebebiyle bölgede atacağı
adımlarda son derece dikkatli davranmak zorunda kalmaktadır.81
(f) Nijerya ve Gine Körfezi
Nijerya’nın güney sınırının tamamı Gine Körfezine kıyıdır ve toplamda 853
kilometredir. Nijerya’nın 12 deniz mili genişliğinde karasuları alanı ve
78
Land and Maritime Boundary between Cameroon and Nigeria (Cameroon v. Nigeria: Equatorial
Guinea intervening), Judgment, 2002 I.C.J.Reports 303.
79
“Background Note on Nigeria”, internet erişimi: U.S. Department of State resmi internet sitesi
<www.state.gov> (erişim tarihi 26.10.2012).
80
Alkali, sf.179.
81
Alkali, sf.173.
Sayfa 23 / 37
yararlanabilme kriteri uyarınca kıta sahanlığı alanı mevcuttur. Bunun yanı sıra
Nijerya 200 deniz mili genişliğinde münhasır ekonomik bölge ilan etmiştir.82
Toplamda güney sınırında Nijerya’nın 1200 kilometrelik karasuları mevcuttur.
Bu karasularının denetimi ise yetersizdir. Bunun sonucunda deniz haydutluğu,
yasadışı silah ticareti, kaçak petrol satışı ve diğer kaçakçılık türleri Nijerya’nın kıyı
sorunları arasında yer almaktadır.83
Gine Körfezinde bulunan ve Nijerya’ya son derece yakın olan Bioko Adası da
bir başka güvenlik kaygısını oluşturmaktadır. Bioko Adası Equatorial Guinea
devletine aittir ve bu devletin başkenti olan Malabo bu adada yer almaktadır.
Equatorial Guinea sahip olduğu Igbo nüfusu sebebiyle Nijerya iç savaşı sırasında
Biafra tarafında yer almıştır.84
Yine Nijerya’nın güney sınırına çok da uzak olmayan ve Birleşik Krallık
hakimiyetindeki St.Helena ve Ascension Adaları, Birleşik Krallığın Atlantik
Okyanusundaki gözlem ve istihbarat merkezleri olarak bilinmektedir.85
Sayılan bütün bu güvenlik kaygıları sebebiyle Nijerya’nın güney sınırı, yani
kıyısı, en zayıf savunma noktası olarak anılmaktadır.86 Nijerya’nın kıyı güvenliğini
ve denetimini artırması son derece önemlidir. Bu bakımdan yakın zamanda Nijerya
donanması Gine Körfezinde yeni bir istihbarat tesisi kurmuştur.87
2. Nijerya’nın üye olduğu uluslararası kuruluşlar
Nijerya, Birleşmiş Milletler, Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı (OPEC),
İngiliz Milletler Topluğu (Commonwealth of Nations), Afrika Birliği ve Afrika
Kalkınma Bankası üyesidir.
82
CIA Factbook.
Alkali, sf.178.
84
Alkali, sf.178.
85
Alkali, sf.178.
86
Alkali, sf.179.
87
“Navy Intensifies Intelligence Effort in Gulf of Guinea”, “The Punch” Gazetesi (15 Mayıs 2013)
sf.21.
83
Sayfa 24 / 37
Bunun yanı sıra Nijerya’nın üye olduğu önemli bir bölgesel kuruluş da Batı
Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğudur (Economic Community of West African
States, ECOWAS). Nijerya ECOWAS’ın kurucu üyelerindendir.88
Mayıs 1974’te kurulan ECOWAS’ın başlıca amaçlarına bakıldığında, Avrupa
Birliği benzeri bir yapı hedeflendiğini görürüz. İnsanların, sermayenin, mal ve
hizmetlerin serbest dolaşımının önündeki engellerin kaldırılması; üyeler arasındaki
ticarette gümrük ve benzeri yükümlülüklerin kaldırılması ve para politikalarının
uyumlulaştırılması ECOWAS’ın başlıca amaçları arasında yer almaktadır.89
1981 yılında Nijerya dâhil 13 ECOWAS üyesi Ortak Savunma anlaşması
imzalamıştır. Bu anlaşma ile ECOWAS’ın ekonomik bir birliğinin yanı sıra bir
askeri savunma birliği görünümü aldığı gözlemlenebilir. Bu anlaşmaya göre,
ECOWAS üyesi bir devlete, ECOWAS üyesi olmayan bir devlet tarafından yapılan
bir saldırıya, ECOWAS devletleri topluca karşılık verecektir. Bunun yanı sıra
ECOWAS, kendi üyeleri arasında yaşanan uyuşmazlıklarda da arabulucu rolü
üstlenecektir.90
ECOWAS çatısı altında Nijerya, Batı Afrika’daki pek çok iç savaşın
çözümlenmesinde belirleyici rol oynamıştır. Bu kapsamda Nijerya Liberya’ya iki,
Sierra Leone’ye ise bir defa barış gücü göndermiştir.
Nijerya’nın barış gücü göndermek suretiyle müdahil olduğu çatışmalar sadece
ECOWAS ülkeleri ile sınırlı değildir tabii ki. Bunun dışında Sudan, Sao Tome ve
Fildişi Sahillerinde meydana gelen uyuşmazlıklara da Nijerya barış gücü
göndermiştir. Ayrıca Afrika Birliği bünyesinde Darfur’a da Nijerya barış gücü
göndermiştir. Nijerya dünyada barış gücü operasyonlarına en çok katkıda bulunan
dördüncü devlettir.91
88
ECOWAS örgütünün Nijerya dışındaki 14 üyesi: Benin, Burkino Faso, Cabo Verde (Yeşil Burun
Adalarıı), CoteD’ivoire (Fildişi Sahilleri), Gambia, Ghana, Guinee, Guinee Bissau, Liberya, Mali,
Nijer, Senegal, Sierra Leone, Togo.
89
Alkali, sf.180.
90
Alkali, sf.181.
91
Birleşik Krallık Nijerya Ülke Profili.
Sayfa 25 / 37
3. Nijerya ve Latin Amerika
15. yüzyılda temin ettiği Papalık Fetvaları sayesinde Batı Afrika sahili Portekiz
monopolü şeklindeydi. Ancak 1580 tarihinde yaptıkları anlaşma ile İspanya ve
Portekiz karşılıklı monopolleri olan Latin Amerika ve Batı Afrika’yı birbirlerine
açmışlardır. Yani Latin Amerika ve Batı Afrika’nın kaynaklarının kullanılmasında
işbirliğine gidilmesi kararını almışlardır.92
İspanya ve Portekiz arasında yapılan anlaşma sonucunda, Nijerya sahillerinden
alınan insan gücü - yani köleler – doğal kaynaklar bakımından zengin olan, ancak
Avrupalıların getirdiği hastalık sonucu yerel nüfusun son derece azalması sonucunda
çalışacak insan gücü bakımından eksik olan Latin Amerika’ya götürülmüştür.
Dolayısıyla Nijerya ve Latin Amerika arasında, köle ticaretinden kaynaklanan
tarihsel ve kültürel bağlar mevcuttur. Özellikle Yoruba halkı ve kültürünün Latin
Amerika’daki İspanya ve Portekiz sömürgelerinde etkisi son derece yoğundur.93
Buna karşılık, Karayiplerdeki Fransız ve Birleşik Krallık sömürgelerinde, köle
nüfusunun kültürel etkisine pek rastlanmamaktadır. Bunun nedenleri arasında
Birleşik Krallık ve Fransa’nın, sömürgelerinde ırklar arası çoğalmaya karşı çıkması
ve kölelere kültürlerini yaşatma imkânı vermemesi sayılabilir.
Daha çok İspanya ve Portekiz tarafından köleleştirilen Yoruba halkının, köle
olarak gittikleri topraklarda kimliklerini korumasına etki eden bir neden de, örneğin
Brezilya’da Portekizlilerin uyguladığı “böl ve yönet” usulüdür. Bu “böl ve yönet”
usulüne ayrıca ve özellikle değinmek gerektiğini düşünüyorum, zira kanımca Batılı
emperyalist güçler bu metodu günümüzde de geniş çapta uygulamaktadırlar. Bu
yönetme usulünde kabileler arasındaki etnik ve kültürel ayrım asimile edilmektense
körüklenmekte, bu şekilde kölelerin sömürgeci güçlere karşı birleşerek özgürlük
kazanması engellenmekteydi.94
92
Crowder, sf.68 ve 72.
Crowder, sf.78.
94
Crowder, sf.77.
93
Sayfa 26 / 37
Sonuç olarak bakıldığında, Brezilya’da Yoruba kabilesinin, Küba’da ise
Efik ve Ibibio kabilelerinin etkisini görmek mümkündür. Yine Haiti’ye
bakıldığında, burada inanılan Voodoo dininin aslında geleneksel Afrika
dinlerinin etkisini taşıdığı görülür.95
Kanımca Nijerya, özellikle BRIC ülkelerine (Brezilya, Rusya, Hindistan ve
Çin) girmek isterse, Latin Amerika ve özellikle Brezilya ile arasında mevcut olan bu
kültürel ve tarihsel bağları kullanabilir. Bu bağlar kullanılarak öncelikle bu iki
ülkenin halkı arasında yakınlaşma sağlanarak, en nihayetinde ekonomik ve siyasal
olarak bu iki ülkenin işbirliğine girmesi her iki ülkenin de çıkarına olacaktır.
4. Nijerya’da Terör
Yakın zamana kadar Nijerya’daki terör faaliyetlerinin çoğu Nijer Nehri
Deltasındaki
petrol
çıkarma
ve
petrolden
yararlanma
istemleri
ile
ilişkilendirilmekteydi. Bu dönemde en aktif terör örgütü de Nijer Deltasının
Bağımsızlığı Hareketi idi (Movement for the Emancipation of the Niger Delta). Bu
örgütün 12 Mayıs 2006 yılında Lagos şehrine yakın Atlas Creek Adasında petrol
borularını patlatmak suretiyle gerçekleştirdiği ve 200 kişinin ölümüne neden olan
saldırı, 2002-2011 yıları arasında ülkede gerçekleştirilen en kanlı terör eylemleri
arasında sayılmaktadır.96
Nijerya’da petrol kavgası üzerinden yürüyen terör eylemleri, son zamanlarda
ortaya çıkan dinsel terör sonucunda ikinci planda kalmıştır. Geçtiğimiz yıllarda
ülkenin kuzey-kuzeydoğusunda faaliyet gösteren radikal İslamcı militan örgüt Boko
Haram öne çıkmıştır.97 “Boko Haram” ifadesi Hausa-Fulani dilinde “batı eğitimi
haramdır” anlamına gelmektedir.98 Boko Haram’ın amacı insanlar tarafından yapılan
hukuk yerine ilahi hukuku, yani Şeriatı uygulamaya sokmaktır. Bu sebeple Boko
Haram’ın asıl hedefi devlettir. Boko Haram örgütü, faaliyette bulunduğu kuzey-
95
Crowder, sf.78.
Institute for Economics and Peace, 2012 Global Terrorism Index Report (Aralık 4 2012), internet
erişimi: Vision of Humanity <www.visionofhumanity.org> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013) [“2012
Global Terrorism Index Report”], sf.19.
97
2012 Global Terrorism Index Report, sf.19.
98
Vladmir Duthiers, “Who is Boko Haram?” başlıklı video, internet erişimi: CNN internet sitesi
<www.cnn.com> (erişim tarihi 22 Mayıs 2013).
96
Sayfa 27 / 37
kuzeydoğu bölgesinde başta yerli Hıristiyanlara, Hıristiyan kilise ve okullarına karşı
eylemlerde bulunmaktadır. Bunun yanı sıra örgüt, ülkede savaş çıkarma amacıyla
devlet binaları ve polise karşı da eylemlerde bulunmuştur.99 Boko Haram tarafından
27 Temmuz 2009 tarihinde, ülkenin kuzeydoğusundaki Borno eyaletinin başkenti
Maiduguri’de gerçekleştirilen ve 304 kişinin ölümü ile sonuçlanan terör saldırısı,
2002-2011 yılları arasında dünyada gerçekleştirilen en fena terör eylemleri arasında
6. sırada sayılmaktadır.100
Dünyada en fazla can kaybına yol açan terör örgütleri sıralamasında 10. sırada
olan Boko Haram terör örgütünün faaliyetleri geçtiğimiz yıllarda artış göstermiş,
Nijerya’da kamu düzenini gitgide daha da bozulmuştur.101 2010 yılında Nijerya’da
terör eylemlerinde hayatını kaybedenlerin sayısı 57 iken, bu sayı 2011’de 165’e
yükselmiştir.102 Bütün bu gelişmelerin sonucunda, bağımsız bir kuruluş tarafından
hazırlanan ve dünya devletlerini terörden en çok etkilenenden, en az etkilenene doğru
sıralayan 2012 Küresel Terör Endeksi verilerine göre Nijerya, incelenen 158 devlet
arasında 7. sırada yer almıştır.103 Buna mütekabil bir şekilde Nijerya, aynı kuruluş
tarafından hazırlanan 2012 Küresel Barış Endeksinde, incelenen 158 devlet arasında
146. sırada yer almıştır.104
Boko Haram örgütünün 2009 yılından itibaren gerçekleştirdiği terör
faaliyetlerinde 5000’den fazla kişinin öldüğü bildirilmektedir.105 Boko Haram’ın
eylemlerinin merkezi olan kuzey eyaletleri, terörle başa çıkmak üzere kendileri
harekete geçmek yerine, federal hükümetin harekete geçmesini bekledikleri için terör
eylemlerini yeterince ciddiye almamakla eleştirilmişlerdir.106 Buna karşılık
sınırlarında Boko Haram tarafından herhangi bir eylem gerçekleştirilmemesine
99
2012 Global Terrorism Index Report,sf.19.
2012 Global Terrorism Index Report, sf.50.
101
Dünyada en fazla can kaybına yol açan ilk 10 terör örgütünün sıralaması için bkz. 2012 Global
Terrorism Index Report, sf.32.
102
2012 Global Terrorism Index Report, sf.19.
103
2012 Global Terrorism Index Report, sf.4.
104
Institute for Economics and Peace, 2012 Global Peace Index (2012), internet erişimi: Vision of
Humanity <www.visionofhumanity.org> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
105
Editörün yazısı, “Lagos Anti-Terrorism Bill and Other States”, "The Punch" Gazetesi (6 Mayıs
2013) sf.20.
106
Ibid.
100
Sayfa 28 / 37
rağmen pek çok terör zanlısının tutuklandığı Lagos eyaletinin meclisi, terörle
mücadele yasası çıkarmayı gündemine almıştır.107
Nijerya Federal Hükümeti, Boko Haram faaliyetlerini sona erdirmek için çeşitli
planlar yapmış ve bunları faaliyete geçirmiştir. Nijerya hükümeti öncelikle barışçıl
yollarla çözüm arayışına önem vermiştir. Örneğin 24 Nisan 2013 tarihinde federal
hükümet tarafından, ülkede yaşanan terör eylemlerinin barışçıl yol ile çözümlenmesi
amacıyla Boko Haram Af Komitesi olarak bilinen “Kuzey’deki Güvenlik
Sorunlarının Barışçıl Çözümü ve Diyalog Başkanlık Komitesi” kurulmuştur.108
Bütün bu diyalog ve barışçıl çözüm çabalarına karşılık Nijerya’da sonuç
alınamamış, sivillere ve devlete yönelik terör eylemleri devam etmiştir. Başkan
Goodluck Jonathan yaptığı bir konuşmada, terörün temelinde yatan ve kaynağı olan
problemleri çözmek konusunda attıkları adımlara rağmen ülkenin kuzeydoğu
sınırında yer alan Borno eyaletinin kuzey bölgelerinin devletin kontrolünden
çıktığını, “başka bayrak ve ideolojilere bağlı terör gruplarının” kontrolünde olduğunu
belirtmiştir.109
Ülkede artan terör eylemlerini “savaş ilanı” olarak yorumlayan Başkan
Goodluck Jonathan 14 Mayıs 2013 tarihinde Nijerya’nın kuzeydoğu sınırında
yer alan Yobe, Borno ve Adamawa eyaletlerinde olağanüstü hal ilan etmiştir. 110
Olağanüstü hal ilan ederken yapmış olduğu konuşmasında Başkan Jonathan
“güvenlik güçlerimizi öldürmekten zevk alan asiler ve teröristler her kimseler ve
nereye giderlerse gitsinler; onları ele geçirene kadar peşlerini bırakmayacağız,
onları bulacağız ve adalete teslim edeceğiz” şeklinde konuşmuştur.111 Bu üç eyalete
takviye birlikler gönderileceğini belirten Başkan Jonathan, ayrıca sekiz başka
eyalette de terör faaliyetlerinin arttığını kaydetmiştir.112
107
Ibid.
K. Garba, B. Nwannakanma & C. Gyamfi, “Why Amnesty is a Complicated Anti-Terrorism
Option, by Expert”,"The Guardian" Gazetesi (6 Mayıs 2013).
109
“Nigerian President Declares Emergency in 3 States During Rebellion”, internet erişimi CNN
internet sitesi: <www.cnn.com> (erişim tarihi 22 Mayıs 2013).
110
“Jonathan Declares Emergency Rule in Borno, Yobe, Adamawa”, "The Guardian" Gazetesi (15
Mayıs 2013) sf.1.
111
“We'll Hunt Down Terrorists - Jonathan”, "The Punch" Gazetesi (15 Mayıs 2013) sf.8.
112
“Nigerian President Declares Emergency in 3 States During Rebellion”, internet erişimi CNN
internet sitesi: <www.cnn.com> (erişim tarihi 22 Mayıs 2013).
108
Sayfa 29 / 37
Kuzeydoğu eyaletlerinde olağanüstü hal ilan edilmesine karşın Başkan
Jonathan, Boko Haram ile diyalog ve barışçıl çözüm çabalarının devam edeceğini
belirtmiştir.113 Kuzey’deki Güvenlik Sorunlarının Barışçıl Çözümü ve Diyalog
Başkanlık Komitesi’nin başkanı da olağanüstü hal ilanının Boko Haram ile yapılan af
görüşmelerini etkilemeyeceğini kaydetmiştir.114
5. Din Bazlı Uyuşmazlıktan Etnik Bazlı Uyuşmazlığı Doğru?
Görüldüğü üzere, Nijerya terör eylemlerine yabancı olmayan bir devlettir.
Eskiden Nijer Deltası eyaletlerinde yaygın olan ve batılı petrol firmaları ile petrol
çıkarma faaliyetlerini hedef alan terör eylemleri, özellikle 2009 yılından itibaren
yerini dinsel teröre bırakmıştır. Başta ülkenin kuzeydoğu ve kuzeybatı eyaletlerinde
ülkeye şeriat yönetiminin getirilmesi söylemi ile başlayan bu yeni terör eylemleri,
giderek daha da güneye kaymaktadır.
Ülkede yaşanan din temelli güvenlik sorunları sadece radikal İslam yandaşları
tarafından yapılan eylemlerle sınırlı değildir. Boko Haram’ın ülkeye şeriat yönetimi
getirmek istemesi ile tırmanan şiddet olayları, başka radikal din gruplarının ülkeye
hâkim olan kargaşa ortamından yararlanmak istemesiyle tırmanmıştır. Örneğin
ülkenin orta kesiminde yer alan Nasarawa eyaletinde Mayıs ayında güvenlik güçleri
ile Ombatse (Eggon dilinde “zaman geldi” anlamındadır) Tapınağı Tarikatı
mensupları ile çatışmış, yüzden fazla polis memuru hayatını kaybetmiştir.115
Yukarıda da bahsedildiği üzere, Nijerya coğrafyası ile Nijerya toplumunun
dinsel ve etnik ayrımı birbiri ile bağlantılıdır. Dolayısıyla din temalı bu terör
eylemleri güney eyaletlerinde hoş görülmese de, en azından tahammül edilebilir bir
husus olmuştur. Zira Müslümanlar (Hausa, Fulani ve Kanuri kabilesi mensupları)
kendi toprakları olan kuzey bölgesinde bu eylemleri yapmaktadır. Buna karşılık
örneğin Lagos gibi ağırlıkla Hristiyan ve Yoruba olan eyaletlerde, “o eylemleri
burada denemesinler, yoksa Hausa, Fulani, Kanuri’lerin hepsini topraklarımızdan
kovarız” şeklinde bir anlayış mevcuttur. Yani Nijerya nüfusunun etnik olarak
113
“We'll Hunt Down Terrorists - Jonathan”, "The Punch" Gazetesi (15 Mayıs 2013) sf.8.
“Violence not Affecting Boko Haram Amnesty Talks – Panel”, “The Punch” Gazetesi (15 Mayıs
2013) sf.21.
115
“Why Soldiers were Excluded form Nasarawa Operation”, “The Punch” Gazetesi (15 Mayıs 2013)
sf.21.
114
Sayfa 30 / 37
dağılımı ile dini dağılımı örtüştüğü düzeyde, din temelli terör eylemlerinin Hristiyan
halkın yaşadığı topraklara sıçraması halinde, etnik temelli bir çatışmanın çıkması
kuvvetle muhtemeldir. Bu noktada Nijerya yönetiminin son derece dikkatli olması ve
etnik temelli çatışmanın başlamasına olanak vermemesi gerekmektedir. Aksi takdirde
ülkede şiddet daha da artacak, kamu düzeni daha da bozulacak ve ülke bütünlüğü
iyice tehlikeye girecektir.
İ. Sonuç
Nijerya son derece sorunlu bir geçmişe sahip olan, halen de pek çok sorunla
yüzleşen bir devlettir. Nijerya’nın gelişiminin önündeki en büyük tehlike, zorlukla
sağlanan ulusal birliğinin bozulması tehdididir.
1965 tarihinde Nijerya’yı inceleyen bir yazara göre; “Her Afrika ulusuna
sorulması gereken ilk politik soru, bir ulus olup olmadığı sorusudur.”116 Bu söylem
aslında halen geçerliliğini korumaktadır.
Nijerya diğer tüm Afrika ülkelerinden daha fazla insanı ve etnik grubu
bünyesinde barındıran bir ülke olarak,117 ulusal bütünleşme bakımından pek
çok sorunla karşılaşmıştır. 1914’te Birleşik Krallık tarafından bir sömürge olarak
bir araya getirilmeden önce, modern Nijerya’nın sınırları üzerinde tek bir siyasi yapı
olmamıştır. Birleşik Krallık yönetimi de, “dolaylı yönetim” politikası ile aslında bu
coğrafyanın uluslaşmasını engellemiştir. Bunun sonucunda, sömürge yönetimine
karşı bağımsızlık talebi ile başlayan Afrika milliyetçiliği, bağımsızlığın kazanılması
sonucunda (diğer Afrika ülkeleri gibi) Nijerya’da da yerini etnik temelli
milliyetçiliğe bırakmıştır. Nitekim bağımsızlığından yedi yıl sonra Nijerya’da Igbo
etnik grubunun bağımsızlık talebi ile iç savaş başlamıştır.
Bağımsızlık sonrası ülkede etnik temelli siyasetin yaygınlaşması ve bunun
sonrasında yaşanan iç savaş, Nijerya’da ulusal bütünleşmenin gerçekleşmesini
engellemekle kalmıyordu. Klasik kapitalizmin olmazsa olmaz unsuru olan güçlü bir
merkezi hükümetin yokluğu, ülkede yabancı yatırımın zorlaşmasına da yol
116
117
Schwarz, sf.vii.
Ibid.
Sayfa 31 / 37
açmaktaydı. Diğer yandan, bağımsızlığını yeni kazanan bu ülkenin ekonomik
koşulların etkisiyle sosyalizme kayma ihtimali de batılı güçler açısından kaygı verici
bir ihtimaldi.
Geri planda bütün bu hususlar varken, Nijerya 1966 yılından 1999 yılına kadar,
neredeyse aralıksız bir şekilde askeri yönetim ile yönetilmiştir. Bu şekilde Nijerya’da
merkezi bir güç pekiştirilmiş, yabancı ülkelerin Nijerya’nın kaynaklarından aralıksız
olarak faydalanabilmesi temin edilmiştir. Ancak Nijerya halkı, ülkenin doğal
kaynaklarından, özellikle petrol ihracatından elde edilen gelirden nasibini
alamamıştır. Nijerya yolsuzlukla da hiçbir zaman baş edememiş; aksine,
yolsuzluk ile baş etmek üzere kurulan her türlü denetim mekanizması bir başka
yolsuzluk halkası haline gelmiştir.
Yolsuzluk ve ekonomik koşulların dış borçlanma ile giderek daha da kötüye
gitmesi, ülkede huzursuzluğu gün be gün artırmaktadır. Sivil yönetime geçildikten
sonra dahi, ekonomik koşulları düzelmeyen halkta radikal tepkiler artmaktadır. Bu
sebeple petrol rezervlerinin bulunduğu güney bölgelerde, bağımsızlık temalı terör
faaliyetleri gündeme gelmiştir. İslam’ın etkisinin yoğun olarak hissedildiği kuzey
bölgesinde ise, radikal kesimler tarafından din temalı terör eylemleri gündeme
gelmiştir. Eğitim ve ekonomik gelişmişlik düzeyi güneye göre daha düşük olan
kuzey kesiminde radikal İslam yandaşları tarafından başlatılan terör faaliyetleri,
Hristiyanlar nezdinde de tepkisel bir dinciliği körüklemektedir. Tarihsel olarak
bakıldığında, yabancılardan aldıkları Hristiyan ve İslam öğretilerini yerel dinleri ile
öğüterek uyguladığı görülen toplumlarda bu şekilde radikal din hareketlerinin
görülmesi son derece düşündürücüdür.
Ülke içinde hâkim olan bütün bu sorunlar bir yana bırakılarak, bir yandan da
ABD-İsrail ile BRIC ülkeleri arasında yaşanan güç çekişmesinde Nijerya, G-20
ülkelerinin arasına katılarak ABD’nin safında küresel güç çekişmelerine dâhil
edilmek istenmektedir.118 Yukarıda değindiğim üzere, Nijerya’nın Latin Amerika ile
yoğun tarihsel ve kültürel bağları vardır. Bu bağları, hangi güç kutbu tarafında yer
alarak kullanacağını Nijerya iyi düşünmelidir.
118
Anıl Çeçen, “Ulus Devletten Millet İmparatorluğuna” (23 Aralık 2012), internet erişimi: Kemalist
Yaklaşım <www.kemalistyaklasim.info>(erişim tarihi 11 Nisan 2013).
Sayfa 32 / 37
J. Kaynakça
Kitaplar
Alkali, R. A. (2003). Issues in International Relations and Nigeria's Foreing Policy
(2. b.). Kaduna: Northpoint.
Crowder, M. (1966). The Story of Nigeria (2. b.). Londra: Faber & Faber.
Defay, A. (2005). Jeopolitik. Ankara: Dost Yayınları.
Lutz, D. S. (2006). Principles of Constitutional Design. Cambridge University Press.
Maier, K. (2000). This House Has Fallen: Nigeria in Crises.Londra: Penguin Books.
Nigerian Army Education Corps & Schools. (1994). History of the Nigerian Army (2.
b.). Abuja: Nigerian Army. [“History of theNigerianArmy”]
Schwarz, F. A. (1965). Nigeria: The Tribes, the Nation, or the Race - The Politics of
Independence. Massachusetts: M.I.T. Press.
Makaleler
Aiyede, E. R. (2012). Parliament, Civil Society and Military Reform in Nigeria. J.
Rüland, M. Manea, & H. Born içinde, The Politics of Military Reform:
Experiences from Indonesia and Nigeria (s. 161-182). Heidelberg: Springer.
Manea, M., & Rüland, J. (2012). Taking Stock of Military Reform in Nigeria. J.
Rüland, M. Manea, & H. Bron içinde, The Politics of Military Reform:
Experiences from Indonesia and Nigeria (s. 57-76). Heidelberg: Springer.
Pye, L. W. (1962). Armies in the Process of Political Modernization. J. Johnson
içinde, The Role of the Military in Underdevelopped Countries (s. 69-89).
New Jersey: Princeton University Press.
Gazete Haberleri
Ejembi, S. (2013, Mayıs 6). Nigeria's External Debt Rises to $6.67 bn. "The Punch"
Gazetesi.
Sayfa 33 / 37
Garba, K., Nwannakanma, B., & Gyamfi, C. (2013, Mayıs 6). Why Amnesty is a
Complicated Anti-Terrorism Option, by Expert. "The Guardian" Gazetesi.
Jonathan Declares Emergency Rule in Borno, Yobe, Adamawa. (2013, Mayıs 15).
"The Guardian" Gazetesi, s. 1.
Lagos Anti-Terrorism Bill and Other States. (2013, Mayıs 6). "The Punch" Gazetesi,
Editörün yazısı, s. 20.
Navy Intensifies Intelligence Effort in Gulf of Guinea. (2013, Mayıs 15). “The
Punch” Gazetesi, s. 21.
Nigerian President Declares Emergency in 3 States During Rebellion, internet erişimi
CNN internet sitesi: <www.cnn.com> (erişim tarihi 22 Mayıs 2013).
Violence not Affecting Boko Haram Amnesty Talks – Panel. (2013, Mayıs 15). “The
Punch” Gazetesi, s.21.
We'll Hunt Down Terrorists-Jonathan. (2013, Mayıs 15). "The Punch" Gazetesi, s. 8.
Why Soldiers were Excluded form Nasarawa Operation. (2013, Mayıs 15). “The
Punch” Gazetesi, s. 21.
İnternet Makaleleri
Birleşik Krallık Foreign & Commonwealth Office, Nijerya Ülke Profili, internet
erişimi: <www.fco.gov.uk> (erişim tarihi 26 Ekim 2012). [“Birleşik Krallık
Nijerya Ülke Profili”]
“Background Note on Nigeria”, internet erişimi: U.S. Department of State resmi
internet sitesi <www.state.gov> (erişim tarihi 26.10.2012).
CIA, The World Factbook, “Nijerya Ülke Profili”, internet erişimi: CIA resmi
internet sitesi <www.cia.gov> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013) [“CIA
Factbook”].
Çeçen, A. (2012, Aralık 23). Ulus Devletten Millet İmparatorluğuna. Nisan 11, 2013
tarihinde Kemalist Yaklaşım: www.kemalistyaklasim.info adresinden alındı
Sayfa 34 / 37
National Bureau of Statistics, “Lagos State Information”, internet erişimi:
<www.nigerianstat.gov.ng> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
National Bureau of Statistics, Population and Vital Statistics, internet erişimi:
<www.nigerianstat.gov.ng> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
National Population Commission of Nigeria, “Nigeria over 167 Million Population:
Implications and Challenges”, internet erişimi <www.population.gov.ng>
(erişim tarihi 7 Haziran 2013).
“Nijerya Ülke Profili: Coğrafya”, internet erişimi: Montego Bay internet sitesi
<www.montegobay.com> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013).
Uwe Seibert, “Nigerian Languages”, internet erişimi: Iowa Üniversitesi Nijerya
Dilleri internet sitesi:
<www.uiowa.edu/intlinet/unijos/nigonnet/nlp/welcome.htm> (erişim tarihi 28
Mayıs 2013).
Diğer Kaynaklar
1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası
African
Elections
Database,
“Elections
in
Nigeria”,
internet
erişimi:
<http://africanelections.tripod.com/ng.html#1993_Presidential_Election>
(erişim tarihi 28 Ekim 2013)
Duthiers, V. “Who is Boko Haram?” başlıklı video, internet erişimi: CNN internet
sitesi <www.cnn.com> (erişim tarihi 22 Mayıs 2013)
Institute for Economics and Peace. (2012). 2012 Global Peace Index. Mayıs 28,
2013 tarihinde Vision of Humanity: www.visionofhumanity.org adresinden
alındı
Institute for Economics and Peace. (2012, Aralık 4). 2012 Global Terrorism Index
Report.
Mayıs
28,
2013
tarihinde
Vision
of
Humanity:
www.visionofhumanity.org adresinden alındı [“2012 Global Terrorism Index
Report”]
Sayfa 35 / 37
Land and Maritime Boundary between Cameroon and Nigeria (Cameroon v.
Nigeria: Equatorial Guinea intervening), Judgment, 2002 I.C.J.Reports 303.
Sayfa 36 / 37