Contagion

Lânetten Hastalığa
Miasmadan Mikroba
Prof. Dr. Osman Şadi YENEN
14 Aralık 2011
KMTD Kongresi, Antalya
Köpeklerle 65
Sığırlarla 50
Koyun ve Keçilerle 46
Atlarla 35
Kümes hayvanlarıyla 26
İlkel topluluklarda hastalık teorileri(*)
• Demonik teori
– Animistik ve amoral
• Tanrı cezası teorisi
– Monoteistik ve evrenin ahlak yasalarınca
yönetilmesi esasına göre
• Metafiziksel bilim
– Herhangi bir doğaüstü gücün etkisine özel bir
göndermede bulunmaz; insan yaşamında
yıldızların gücünü ön plana çıkartır
(*): Winslow C-E A. The Conquest of Epidemic Disease. Princeton University Press
1943 (Reprinted1980 by The University of Wisconsin Press); pp: 1-52
Çin tıbbının felsefi temelleri
• Qi kuramı
– Qi evreni oluşturan temel maddedir
– Dağılmış halde ya da yoğunlaşmış halde
– Evrendeki tüm nesneler Qi’nin transformasyonundan
oluşur; organik vücuda şeklini veren Qi’dir
• Yin-Qi
• Yang-Qi
– Qi’nin iki tipinin çeşitli kombinasyonları canlılarda çeşitliliğe
neden olur
• Kötü Qi: insan vücudunu hasarlandıran ve hastalığa neden olan
Qi
• İnsan vücudunda: Savunmacı Qi, Besleyici Qi, Torasik Qi vb.
• Yin-Yang kuramı
• Beş element kuramı
Çin tıbbının felsefi temelleri
• Qi kuramı
• Yin-Yang kuramı
– Güneş ışığına göre konumlanış
• Güneşe doğru: Yang; Güneşin aksi yönüne doğru: Yin
– Zıtların birlikteliği
• Cennet, güneş, sıcaklık, aydınlık, gündüz, temizlik, hareket,
ateş, erkek, ortaya çıkmak: Yang
• Yeryüzü, ay, soğuk, karanlık, gece, pasaklılık, eylemsizlik,
su, kadın/dişi, ölüm: Yin
– Vücudun yaşamsal etkinlikleri Yin ile Yang’ın, zıtlıkları
ve birliktelikleri sayesinde, uyumlu işbirliğine
bağımlıdır
• Vücudun işlevsel etkinlikleri Yang’a,
yaşamsal işlevlerin maddi temeli de Yin’e aittir
• Beş element kuramı
• Hastalıklar dört patolojik sürecin sonucudur: Yang
fazlalılığı, Yin fazlalığı, Yang eksikliği, Yin eksikliği
• Hastalığa neden olan kötü Qi
– Yang kötülük: Rüzgar, sıcak, ateş
– Yin kötülük: Soğuk, kuruluk
Çin tıbbının felsefi temelleri
• Qi kuramı
• Yin-Yang kuramı
• Beş element kuramı: Evrendeki her şeyi ve
fenomeni ağaç, ateş, yeryüzü, metal ve suyun
temel özelliklerine göre beş kategoriye ayırır
– Beş elementin özellikleri beş zang organıyla beş fu
organının fizyolojik işlevlerini açıklar
•
•
•
•
•
Ağaç: bükülebilir ve düzleştirilebilir
Ateş: yukarıya doğru yükselir
Yeryüzü: ekilebilir ve hasat alınır
Metal: dayanıklıdır
Su: aşağıya doğru nemlendirir
Beş elemente göre insan vücudu
Beş
element
Zang
organlar
Fu
organlar
Duyu
Vücut
organları dokuları
Beş sıvı
Ağaç
Karaciğer
Safra
kesesi
Gözler
Tendonlar
Gözyaşı
Ateş
Kalp
İnce barsak Dil
Damarlar
Ter
Yeryüzü
Dalak
Mide
Dudaklar
Kaslar
Tükürük
Metal
Akciğerler
Kalın
barsak
Burun
Deri ve
saçlar
Burun
akıntısı
Su
Böbrek
İdrar kesesi Kulaklar
Kemikler
Balgam
Akupunktur/Akumoksoloji
• Zhen Jiu
– Zhen: iğne kullanarak delmek
– Jiu: İğneleme noktaları üzerinde Moxa yakmak
• Moxa: Bir akupunktur noktasını uyarmak üzere deri
üzerinde Artemisia vulgaris’in kurutulmuş yapraklarının
yakılması
• İğne batırma tedavisi: Eski Mısır, Yunan,
Hind, Japon ve Çin’de
• Sadece Çinliler bu iğne ile tedavi
uygulamasını geliştirmişler, deneyim
biriktirmişler ve kuramsallaştırmışlardır
Akupunktur/Akumoksoloji
• Çinli hekimler yaşam gücü olan Qi’nin
insan vücudunun damarlarının içerisinde
dolaştığına inanıyorlardı
• Qi nabzının kalitesini vücuttaki birçok
nabız noktasında alıyorlar ve tanıda
kullanıyorlardı
• Bu nabız noktalarına iğne batırarak
hastalıkları tedavi ediyorlardı
T'ou-Shen Niang-Niang, the
Chinese goddess of smallpox
Ma-chen, the god who heals
the scars of smallpox.
Yuo-boa-long, the Chinese
god of recovery from smallpox
Eski Hind tıbbı: Ayurveda
• Ayurveda: Uzun yaşam bilgisi
[Ayus: uzun ömür; Veda: bilgi]
• Yaratıcı tanrı Brahma, her şeyin
koruyucusu Daksa Prajapati’ye, o da ikiz
kutsal hekimler Asvini Kumaras’a, o da
Tanrıların Kralı Indra’ya öğretir.
• Hastalıklar insanlığı rahatsız etmeye
başlayınca himalaya bilgelerinden
Bharadvaja İndra’ya gider ve Ayurveda
bilgisini öğrenir
Eski Hind tıbbı: Ayurveda
• Ayurveda: Vücut evrenin bileşeni olan aynı temel
elementlerden oluşmaktadır
–
–
–
–
–
Yeryüzü (katı kısımlar)
Su (sıvılar)
Ateş (vücut ısısı)
Hava (soluk)
Boşluk (İçi boş organların boşluğu)
• Bu beş temel elementin kombinasyonları vücudun
farklılaşmış maddelerini (dhatu) oluştururlar
–
–
–
–
–
–
–
Şilus ya da besleyici sıvı
Kan
Et
Yağ
Kemik
İlik
Semen
(Besin tabakası)
(Ego ile zihinden/
yüksek zekadan oluşur)
(Bilgi organları:
Burun, kulaklar,
gözler, deri ve dil)
(Enerji tabakası:
Beş rüzgardan oluşur)
(Ruh)
The pañca kośa
(Caldecott T: 2006)
Eski Hind tıbbı: Ayurveda
• Hastalıklar iki türdür: İçsel ve dışsal
• Dışsal hastalıklar: yaralanmalar, ısırılmalar,
delinmeler, düşmeler, yanıklar vb
• İçsel hastalıklar: Dışsal olanların dışındaki
bütün ötekiler
“Vücudun maddesini oluşturan ve ona canlılık
veren elementlerin normal dengesindeki
bozukluklar”
‘Taç’ çakra
Çakra sistemi
(Ruhsal gelişim ve
onun vücut, zeka ve
heyacanlara etkileri)
‘Üçüncü göz’ çakra
‘Boğaz’ çakra
‘Kalp’ çakra
‘Sindirim’ çakra
‘Seks’ çakra
‘Kök’ çakra
(Caldecott T: 2006)
Marma
noktaları
(Pole S: 2006)
Sitalã Mata, the Hindu goddess of smallpox.
Askelopios (Tıp tanrısı)
Hygieia (Sağlık tanrıçası)
Telesphorus (Nekahat tanrısı)
Eski Yunan’da doğal evren
teorilerinin gelişiminin kökleri
• Filozofların metafizik ve diyalektik tartışmaları
• Homer ve digerlerinin yarı tarihsel yöntemleri
• Doğaya yaklaşımdan ve doğa bilgisinden
keyfi unsurları elimine etmeye çabalayan
hekimler okulu
Hastalık ve sağlık kavramları bir bütün olarak
fiziksel evren teorileriyle yakın biçimde
örtüşmek durumundaydı
Hipokrat (İ.Ö. 460-375/377)
Galen (İ.S. 129/131-198/201)
[ Anagni Katedrali, İtalya; 13. YY freski]
ISLAK
Hava
K
Ya IŞ
ş
FL lılık
EG
M
H
A luk
B uk
K
İL Çoc AN
K
Sanguine
Choleric
Z
A
Y çlik
n
e
G
ER
L
KO
SICAK
Phlegmatic
Melancholic
R
SARI SAFRA:
Öğle
Sarı
Acı
Tersiyer ateş
Dalak
Frigyalı ve
hipofrigyan
kişilik
Mars
Aries
Leo
Sagittarius
R
Ateş
Yeryüzü
KURU
FLEGM:
Akşam
Beyaz
Tuzlu
Quotidian ateş
Beyin
Doryalı ve
hipodoryan
kişilik
Ay
Kanser
Scorpio
Pisces
SOĞUK
HA
A
Su
A nluk Lİ
NBlgu NKO
SO O ELA
M
KAN:
Sabah
Kırmızı
Tatlı
Kontinü ateş
Kalp
Lidyalı ve
hipolidyan
kişilik
Jupiter
Gemini
Libra
Aquarius
KARA SAFRA:
Öğleden sonra
Siyah
Ekşi
Quartan ateş
Karaciğer
Miksolidyan ve
hipomiksolidyan
kişilik
Satürn
Taurus
Virgo
Capricorn
“İnsan vücudu kan, flegm, sarı safra ve kara
safra içermektedir. Bunlar onun yapılanmasını
oluşturan şeylerdir ve onun rahatsızlıklarıyla
sağlığına neden olurlar. Sağlık, başlıca, bu
yapılandırıcı maddelerin birbirleriyle hem nitelik
hem de nicelik bakımından doğru oranda olduğu
ve iyi bir karışım oluşturdukları bir durumdur.”
“The human body contains blood, phlegm, yellow bile
and black bile. These are the things that make up its
constitution and cause its pains and health. Health is
primarily that state in which these connstituent
substances are in the correct proportion to each other,
both in strength and quantity, and are well mixed.”
Hippocratic Writings. The nature of man 22; Penguin Classics 1978; p: 262
“Hangi hastalıkların ‘güçlere’ ve hangilerinin
‘yapılara’ bağlı olduğunu bilmek gerektiğini
de düşünüyorum. ‘Güçler’ derken vücudun
çalışmasını etkileyen humorların
yapısındaki değişiklikleri; ‘yapılar’ derken de
vücudun organlarını kastediyorum.”
“I think it should also be known what illnesses are due to ‘forces’
and what to ‘forms’. By ‘forces’ I mean those changes in the
constitution of the humours which affect the working of the body;
by ‘forms’ I mean the organs of the body.”
Hippocratic Writings. Tradition in medicine 22; Penguin Classics 1978; p: 84
“Kimi vahşi hayvan saldırısına benzeyen veba
sadece birkaç bireyi tutmaz, hatta tüm toplumları bile
tahrip edebilir. Havanın karakterinde, onu yanlış
yönde sapmaya eğilimli kılan tehlikeli bir değişiklik
meydana gelir ve insanlar soluk alıp vermenin
zorunluluğu nedeniyle kaçınamadıklarından tehlike
ağızdan içeriye bir zehir gibi çekilir.”
“For the plague, like the assault of some wild beast, attacks not only a
few individuals but even destroys whole states. A disastrous change
in the character of the air making it prone to corruption is brought
about; and human beings, since they cannot from the necessity of
breathing avoid the peril, draw in the air through the mouth like a
poison.”
Galen. “Letter on Theriac to Poison”. (In Winslow C-E A. pp: 72)
Epidemik hastalık etyolojisi:
Klasik konsept (İ.S. 2. YY)
• Havanın epidemik yapısı Atmosferdeki
tehlike iklim ve mevsimle, ölü bedenlerin
çürümesinden yükselen kirli havayla
(miasmalarla), pis yaşam koşullarıyla ve
bataklıklarla, kısmen de astronomik
fenomenlerle ilişkilidir.
• Bireysel yatkınlık
• Contagion
Miasma
(zehirli / hastalandırıcı buhar)
Contagion
(bulaşma / iletilme)
Cartoon warning of
contagious miasma
arising from
Central Park lake.
1885 woodcut,
New York.
İslâm dünyası
• İslâmın ortaya çıkma ve gelişme
döneminde akdeniz popüler tıbbı
egemendi
• Hastalıklar üstün büyülü güçlere
bağlanıyordu (CinlerW)
• Kuran’da tıpla ilgili önemli bir gönderme
yoktur (Apdest/temizlik dışında)
• Yerel uygulamaların yetmediği yerde
hadislere başvurulmuştur
El-Razi
• El-Hâvî fi’t-Tibb (Liber
continens)
• Kitâb’l-Cederi ve Kitab’lHasbe (Liber de
Pestilentia)
– Dünyada çiçek ve
kızamık hastalığı üzerine
yazılmış ilk kitaptır
• El-Kitabu’t Tibbi’l
Mansûrî (Liber
Medicinalis ad
Almansorem)
El-Razi (865-935)
El-Razi
• Galen’in
sorgulanması
– Menenjitte kan
akıtılmasının tedavi
edici değeri vardır
(Galen haklıW)
– Sıcak içecekler
vücut ısısını
artırmazlar
(Galen haksızW)
El-Razi (865-935)
İbn-Sina
• Kitabı Latinceye
çevrildikten sonra 6 yüzyıl
boyunca Avrupa’da
standart ders kitabı
olmuştur
• Tüberküloz bulaşıcıdır, su
ve toprakla yayılır
• Sinirler ağrıyı iletir ve kas
kasılmasını sinyaller
• Humorları
sorgulamamıştırW
Contagion
• Temas yoluyla iletilme – ‘contagion’ –
düşüncesi en eski düşüncelerden biridir ve
hastalık bağlamından köken almamaktadır
• Isı ve soğukluk gibi fiziksel özelliklerin temas
yoluyla iletilebilir olduğu binlerce yıl öncesinin
ilkel insanının ilk gözlemlerinden biri olmalıdır
• Hastalığın iletilebilir olduğuna ilişkin görüşler
eski Mısırlılar ve Yahudilerin geleneklerine
kadar izlenebilmektedir
Contagion
• Eski Yunan ve Roma döneminde hastalığın
temas yoluyla bulaşması düşüncesinin çoğu
kaybolmuştur
• Hipokratik metinlerde bile bugünkü
anlamında contagion’a kesin bir gönderme
yapılmamaktadır
• Salgınların ortaya çıkışında hastalıklıya ya da
onun çıkartılarına dokunmanın rolü, tıp
insanlarından önce tarihçiler, filozoflar ve
hatta şairler tarafından anlaşılmıştır
(Thucydides, Dionysius, Lucretius, Virgil vb.)
Contagion
• Orta Çağ’da hüküm süren çok sayıda
epidemi ve epizootik gözlem ve
yorumlama için fırsatlar yaratmış ve çeşitli
enfeksiyon ve contagion doktrinleri ortaya
çıkmıştır
• Temas yoluyla bulaşmaya bu dönemde
vurgu yapan yine bir yazar olmuştur:
Giovanni Bocaccio (1313-75)
Decameron, 1358
• “Hasta olanların
kullanmış olduğu giysiler
ya da benzer başka
eşyalarına dokunmak
hastalığın iletilmesine
neden oluyordu.”
(1. Gün)
cito, longe, tarde
hızlı git,
uzağa git,
yavaş dön
Contagion
• 15 ve 16. Yüzyıllardaki sifiliz pandemisi
enfeksiyon ve contagion konusundaki
bilgilerin ilerlemesini sağlamıştır.
• Girolamo Fracastoro:
– Syphilis sive morbus Gallicus
– De sympathia et ahtipathia rerum / liber unus /
De contagione et contagiosus / morbis et
curatione / libri III
Hieronymus Fracastorius
(1478-1553)
Fracastorius
• Contagion: bir bireyden diğerine geçen
enfeksiyon
– Tek başına temasla contagion
– Fomitlerle contagion
– Uzaktan contagion
• Fomit: Giysiler, ağaçtan yapılmışlar ve
benzeri kendileri zararlı olmayan ancak
contagionun orijinal tohumlarını (germ)
muhafaza etme yeteneğinde olup bunların
başkalarına aktarılmasına neden olanlar
Fracastorius
“Contagion kesinlikle bir şeyden öbür şeye geçen
çürümenin benzeridir: onun germleri / tohumları
(seminaria) büyük bir aktiviteye sahiptir, güçlü ve visköz
bir kombinasyondan oluşmuşlardır ve onlar sadece bir
madde değil aynı zamanda hayvansal organizmaya
spiritual bir antipatidirler.”
“Contagion is a precisely similar putrefaction which passes from one thing to
another: its seminaria have great activity, they are made up of a strong and
viscous combination, and they have not only a material but also a spiritual
antipathy to the animal organism.”
Marcus Terentius Varro
İ.Ö. 116-27
• 75 farklı başlıkta 620 kadar kitap yazmıştır
• Res Rusticae (Çiftçilik Üzerine)
• “Kimi küçük yaratıklar ciddi hastalıklara
neden olurlar”
Robert Hook
Robert Hook
(1635-1703)
• 1665’de ünlü Micrographia’sını
yayınladı
• Şişe mantarı kesitlerinde
‘cellular’ yapıları tanımladı
• Fosillerin bir zamanlar bir
zamanlar canlı olan yaratıklar
ve bitkilerin kalıntıları
olduğunu belirledi
Anton van Leeuwenhoek
(1632-1723)
Anton van Leeuwenhoek
• “Mikroskopik canlı yaratıkların
görünmez dünyasının gerçek kaşifi”
• 1673-1723 arasında bütün gözlemlerini
mektuplar halinde Royal Society’nin
yayınladığı Philosophical Transactions’a
gönderdi
• 18. mektubunda (1676) su örneklerinde;
39. mektubunda da (1683) kendi
dişindeki animalcules’leri tanımlıyordu
• Mikroskoplarını kendi yapıyordu
• Öldüğünde ardında 247 bitmiş mikroskop
ve kendi eliyle yaptığı 419 mercek
bırakmıştı!
Leeuwenhoek’un
mikroskopu
Leeuwenhoek’un
çizgileriyle bakteriler
(Bulloch W. The History of Bacteriology. Oxford University Press 1938; pp: 24-25)
FermentasyonW
• Alkemistler döneminde fermentasyon
sözcüğü günümüzdeki kimyasal reaksiyon
ifadesine eşdeğer bir anlam taşıyordu
• Georg Ernst Stahl (1660-1734)
Zymotechnia Fundamentalis (1697) adlı
yapıtında üç tür fermentasyon tanımlar
– Şarap, bira ve ekmeğin fermentasyonu
– Asetik fermentasyon
– Çürüme ve bozulma
Fermentasyon biyolojik bir
olaydırW
• Louis Jacques Thénard 1802-3’de
bektaşiüzümünün fermentasyonu
sırasında bira mayasına benzeyen
çökeltileri fark etti
• Birbirinden bağımsız 3 araştırmacı
1836-37’de mayaların canlı
olduklarına ilişkin özellikleri
saptadılar
– Charles Cagniard-Latour
– Theodor Schwann
• Zuckerpils (Saccharomyces)
– Friedrich Traugott Kützing
Theodor Schwann
(1810-1882)
Fermentasyon kimyasal bir
olaydırW
• 19.Yüzyılın ilk yarısında
kimya büyük hamleler
yapmıştı
• Kimyanın devleri biyolojik
süreci reddediyorlardı
– Jöns Jacob Berzelius
– Justus Liebig
– F. Wöhler
Jöns Jacob Berzelius
(1779-1848)
19. Yüzyıl başlarındaW
• Enfeksiyöz hastalıkların etkeninin
doğasıyla ilgili üç teori vardı
– Contagion teorisi
• Partiküller vücut içerisinde çoğalsalar da
cansızdırlar
• Minik canlı organizmalardır (Animalkülistler)
– Zimotik teori
• Enfeksiyöz materyal her hastalığa özgül bir
fermentin ya da “zyme”’in bir özelliğidir
– Miasmatik teori
Kendiliğinden oluş
(spontaneous generation)
Yaşam maddedeki kimi
açıklanamayan değişiklikler
sayesinde cansız maddeden
ortaya çıkar.
Kendiliğinden oluş sınamadaW
• Francesco Redi, 1688,
et-böcek üremesi
deneyi [yanlış!]
• John Needham, 1748,
kaynamış koyun
buyyonu [doğru!]
• Lazzaro Spallanzani,
Needham’ın deneyini
yineler [yanlış!]
Francesco Redi
(1626-1697)
Francesco Redi’nin Deneyi 1688
Sinekler
Et
Kapakla
kapatılmış
örnek
Magotlar
Sinekler
Et
Et
Bezle
kapatılmış
örnek
Açık
bırakılmış
örnek
(Goldstein N: 2011)
Louis Pasteur
• 1854-1857 Kimya profesörü ve
Lille Bilimler Fakültesi Dekanı
• 1857 Fermentasyon üzerine ilk
yayını
• 1860 Fermentasyon üzerine
çalışmaları nedeniyle Bilimler
Akademisi Deneysel Fizyoloji
Ödülü
• 1861 Spontan jenerasyon
(Kendiliğinden oluşma) üzerine
ünlü yayınının yayımlanışı
• 1861 Havasız yaşam üzerine
yayını
(Goldstein N: 2011)
Pasteur
“Doğanın sonsuzluğu
içindeki bir su damlasını
aldım ve bekliyorum,
gözlüyorum, onu sorguya
çekiyorum, ondan benim
için ilkel yaratığın yeniden
başlamasını istemesini
diliyorum. Bu ne güzel bir
görüntü olacaktı! Bu
deneylerin başladığı birkaç
yıldan beri, o gene sessiz!
Ah! İnsanın üretmek olanağı
olmadığı tek şeyi ondan
uzaklaştırdım. Çünkü yaşam
germdir, germse yaşamın
kendisidir.”
Louis Pasteur
(1822-1895)
Osmanlıda Tıp
• “Osmanlıların teori üretmeyi ve araştırma
yoluyla yeni bilgiler edinmeyi amaç
edindiklerini gösterir verilere sahip değiliz.
Osmanlı dönemine ait Türkçe tıp
metinlerinin çoğunda tıbbın felsefesi ve
nazariyesinden ziyade mesleğin
uygulanmasına ağırlık verilmesi bu yargıyı
doğrular yöndedir.”
Sarı N: 1999
Haziran 1886
tarihinde, Pasteur’e
kuduz aşısı için
eğitime gidenler
1
3
2
1. Hüseyin Hüsnü Bey
(Yarbay, Veteriner
Hekim)
2. Aleksandr Zoeros
(Mirliva , Prof. Dr)
3. Hüseyin Remzi Bey
(Yarbay, Hekim)
Abdülhamid
tarafından Pasteur,
Koch ve Behring’e
verilen 1. dereceden
Mecidî Nişanı
Abdülhamid
Pasteur
Enstitüsü’nün
kuruluşu için 800
Lira yardımda
bulundu (1886)
Günümüz Anadolusu
• Kızamık: kızamık şekeri
• Pişik: sünnet
• Ateşli hastalık: Okunmuş üflenmiş yedi düğümlü ipin
vücuda sarılması
• Romatizmalılar: kiner ağacından yapılmış asa ile
dolaşmak
• Arpacık: örtülen siyah tülbent üzerine yiyecek maddesi
konur ve evcil bir köpeğin yemesi sağlanır
• Karın ağrısı/fıtık: kızdırılmış tellerle dağlama
• Sarılık: kulak arkası, dil altı, kafa derisi, iki kaşın arası
vb yerlerde kesikler
(Prof. Dr. Ramazan İnci’den, izniyle)