‹fiLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹K

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2605
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1573
‹fiLETMELERDE SOSYAL
SORUMLULUK VE ET‹K
Yazarlar
Prof.Dr. Ömer TORLAK (Ünite 1)
Prof.Dr. Mahmut ARSLAN (Ünite 2)
Prof.Dr. Sabahat BAYRAK KÖK (Ünite 3)
Doç.Dr. Figen DALYAN (Ünite 4)
Prof.Dr. Çi¤dem KIREL (Ünite 5)
Yrd.Doç.Dr. Erkan ERDEM‹R (Ünite 6)
Doç.Dr. fiuay›p ÖZDEM‹R (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Fikret YAMAN (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Ömer TORLAK
Doç.Dr. Figen DALYAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Doç.Dr. T. Volkan Yüzer
Ö¤r.Gör. Orkun fien
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Meral Aflkar
Grafiker
Aysun fiavl›
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik
ISBN
978-975-06-1293-0
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 69.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Temmuz 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ viii
Sorumluluk Kavramlar› ve ‹flletmelerin Sosyal
Sorumluluklar› .........................................................................
2
SORUMLULUK KAVRAMI .............................................................................
Bireysel Sorumluluk ......................................................................................
Sosyal Sorumluluk.........................................................................................
Görev Sorumlulu¤u.......................................................................................
Yönetsel Sorumluluk.....................................................................................
‹fiLETMELER‹N SORUMLULUKLARI .............................................................
‹flletmelerin Sorumluluklar›n›n S›n›fland›r›lmas› ..........................................
‹fiLETMELER‹N SOSYAL SORUMLULUKLARI ..............................................
‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar .............................
Klasik Yaklafl›m .......................................................................................
Modern Yaklafl›m ....................................................................................
‹flletmelerde Sosyal Sorumlulu¤un Leh ve Aleyhindeki Görüfller..............
Lehteki Görüfller......................................................................................
Aleyhteki Görüfller ..................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
8
10
11
12
12
15
17
18
18
18
19
19
20
21
22
23
24
25
25
1. ÜN‹TE
‹fl Ahlak› ve Önemi .................................................................. 28
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE ‹fi AHLAKI KÜLTÜRÜNE
DUYULAN ‹HT‹YAÇ .....................................................................................
AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI ...................................................................
‹fi AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹ ..........................
(1900 - 1920) Aras›: Ahlak› Arayan ‹fl Dünyas› ...........................................
(1920 - 1950) Profesyonellik ve ‹fl Ahlak› ...................................................
(1950 - 1970): ‹fl Ahlak› ve Büyüyen Karmafl›kl›k .....................................
(1970 -1990), ‹fl Ahlak›nda Düzen Getirme Giriflimleri ..............................
(1990 - ) Küresel ‹fl Ahlak› ..........................................................................
GENEL AHLAK TEOR‹LER‹ BA⁄LAMINDA ‹fi AHLAKININ TEMELLER‹...
Kant’›n Ödev Ahlak›: (Deontoloji) ...............................................................
Sonuçsalc›l›k (Teleoloji)................................................................................
Erdem Ahlak›.................................................................................................
Adalet Ahlak› .................................................................................................
Do¤u ve Bat› Medeniyetlerinde ‹fl Ahlak›na ‹liflkin Bak›fl Aç›lar›n›n
Temelleri ........................................................................................................
‹slam ve Do¤u Dinlerinde Ahlak Felsefesi ..................................................
Ahilikde ‹fl ve Meslek Ahlak› De¤erleri .......................................................
29
29
30
32
34
35
36
36
37
37
37
39
41
42
44
44
45
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKINA ‹L‹fiK‹N PROBLEM VE ‹K‹LEML‹
KONULAR ......................................................................................................
Ayr›mc›l›k .....................................................................................................
‹fflaat (Whistle Blowing) ve Örgüte Sadakat ..............................................
Küçülme ve ‹flten Ç›karmalar ......................................................................
‹fl Yerinde Cinsel Taciz ve Kad›nlara Yönelik Sorunlar ............................
Y›ld›rma ........................................................................................................
Tüketiciler ve ‹fl Ahlak›.................................................................................
Rekabete Dayal› Sorunlar ............................................................................
Hisse Sahiplerine ‹liflkin Sorunlar ...............................................................
Do¤al Çevreye ‹liflkin Sorunlar ...................................................................
MESLEK AHLAKI ...........................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
3. ÜN‹TE
‹fl Ahlak› ve Etik Yaklafl›mlar.................................................. 58
G‹R‹fi ..............................................................................................................
AHLAK, ET‹K VE AHLAK TEOR‹S‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ ...........................
NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹ ...................................................................
Sonuçsalc› (Teleolojik) Teori........................................................................
Egoizm ....................................................................................................
Faydac›l›k.................................................................................................
Ödev Ahlak› (Deontolojik Teori) .................................................................
Kant Ahlak›..............................................................................................
Haklar Teorisi ..........................................................................................
Adalet Teorisi ..........................................................................................
ERDEM AHLAKI ............................................................................................
NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK TEOR‹LER‹ ................................................
Tan›mlay›c› Ahlak..........................................................................................
Göreceli Ahlak.........................................................................................
Meta-Etik ..................................................................................................
Sonuç .............................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
4. ÜN‹TE
47
47
47
47
48
48
48
49
49
49
50
52
53
54
55
55
55
59
60
61
62
62
64
67
67
71
73
75
77
77
78
80
81
82
83
84
84
85
85
‹flletmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik................. 86
G‹R‹fi ..............................................................................................................
‹flletmelerin Vicdan› Yoktur..........................................................................
‹flletmelerin Vicdan› Vard›r ...........................................................................
B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K ETK‹LENEN OLARAK ‹fiLETME ..................
87
87
89
89
v
‹çindekiler
Sosyal Sözleflme ............................................................................................
‹fiLETME VE L‹DER ‹Ç‹N PRAGMAT‹K PRENS‹PLER..................................
Etkilenenler Olarak ‹flletmelerin Sosyal Gücü ve Etik Temeli ...................
Etkilenenler Yaklafl›m›n›n S›n›rl›l›klar› ve Lider ..........................................
‹fiLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE AHLAK SORUMLULU⁄U ..................
Stratejinin Dört Düzeyi..................................................................................
Strateji Uygulamas› ve Gelifltirilmesi ............................................................
‹fiLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K SORUMLULU⁄U ................................
L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE ET‹K SORUMLULUK......................
‹fiLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR VE ET‹K SORUMLULUK ..................
Etik Liderlik Tarzlar›......................................................................................
Etik Liderlerin Davran›fl Biçimleri ................................................................
‹flletme Örgüt Kültürü ve Liderin Etik Sorumlulu¤u ...................................
Güçlü Örgüt Kültürünün Özellikleri ............................................................
Sorunlardaki Kültür .................................................................................
Etik ‹flletme ve Örgüt Kültürü ......................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
90
90
91
91
92
92
93
94
95
95
96
97
98
98
99
99
101
102
103
103
103
104
Örgütlerde Etik Kavram›n›n Önemi...................................... 106
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÖRGÜTLERDE ET‹K KAVRAMININ ÖNEM‹................................................
ET‹K DIfiI ÖRGÜTLER .................................................................................
ÖRGÜTLERDE ET‹K DAVRANIfi MODEL‹...................................................
ÖRGÜT ET‹⁄‹ VE SOSYAL SORUMLULUK ...............................................
ÖRGÜTLER‹N ÇEfi‹TL‹ GRUPLARA OLAN ET‹K SORUMLULUKLARI ......
Örgüt D›fl› Gruplara Olan Etik Sorumluluklar.............................................
Örgüt ‹çi Gruplara Olan Etik Sorumluluklar ...............................................
Küreselleflme ve ‹fl Eti¤i................................................................................
Türkiye’de ‹fl Eti¤i Araflt›rmalar› ...................................................................
Özet................................................................................................................
‹flletme ‹çine Yönelik ‹fl Ahlaki Konular›............................... 122
‹fiLETMELER‹N ‹Ç PAYDAfiLARI ..................................................................
‹fiLETME YÖNET‹C‹LER‹ VE ‹fi AHLAKI .....................................................
Yönetim Kurullar›n›n Ahlaki Sorumluluklar› ...............................................
Temel ‹fl Ahlak› Stratejisinin Belirlenmesi .............................................
De¤erlerle Yönetim.................................................................................
Etik Örgütsel Kültürün ve ‹kliminin Oluflturulmas› ..............................
5. ÜN‹TE
107
107
108
110
112
113
113
115
115
116
117
118
119
119
120
123
123
124
124
125
126
6. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Etik Kodlar›n›n Oluflturulmas› ................................................................
Yöneticilerin Ahlaki Sorumluluklar› .............................................................
Etik Liderlik .............................................................................................
Kat›l›mc› Yönetim....................................................................................
Adalet .......................................................................................................
‹nsan Haklar›na Sayg› .............................................................................
Dürüstlük .................................................................................................
fieffafl›k ....................................................................................................
ÇALIfiANLAR VE ‹fi AHLAKI.........................................................................
Sözleflme Hükümlerine Uygun Hareket Etme.............................................
Haks›z Menfaat Temin Etmeme ...................................................................
‹flveren Mahremiyetini ve ‹tibar›n› Koruma.................................................
Yasal Olmayan Uygulamalar› Bildirme (Whistleblowing) ..........................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
7. ÜN‹TE
127
127
127
128
128
130
131
132
133
133
134
134
135
136
137
138
139
139
140
‹flletme Fonksiyonlar›na Yönelik ‹fl Ahlak› Konular›............ 142
‹fiLETMELER VE FONKS‹YONLARI ..............................................................
PAZARLAMADA ET‹K KONULAR ...............................................................
Mal ve Hizmetlerle ‹lgili Ahlaki Konular .....................................................
Fiyatland›rma ‹le ‹lgili Ahlaki Konular.........................................................
Da¤›t›mda Ahlaki Konular ............................................................................
Reklamlarda Ahlaki Konular.........................................................................
Yeni Pazarlama Araçlar›nda Ahlaki Konular ...............................................
ÜRET‹M VE TEDAR‹KTE ET‹K KONULAR .................................................
Standartlara Uygunluk...................................................................................
‹sraf ................................................................................................................
Üretimde ‹nsan ve Ahlak .............................................................................
Üretim ve Çevre ............................................................................................
MUHASEBE VE F‹NANSTA ET‹K KONULAR .............................................
Muhasebe.......................................................................................................
Finans ...........................................................................................................
‹NSAN KAYNAKLARINDA ET‹K KONULAR ..............................................
HALKLA ‹L‹fiK‹LERDE ET‹K KONULAR .....................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› 1...........................................................................................
Okuma Parças› 2 ...........................................................................................
Okuma Parças› 3 ...........................................................................................
143
143
144
145
146
147
149
149
150
151
151
151
152
152
153
154
155
157
158
159
159
159
160
160
161
vii
‹çindekiler
‹fl Ahlak› Aç›s›ndan E¤itim ve Etik Kodlar›n Önemi. ........... 162
A‹LE, E⁄‹T‹M VE Ö⁄RET‹M KURUMLARI ‹LE............................................
‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKI E⁄‹T‹M‹ ...........................................................
ET‹K KODLARIN GEL‹fi‹M‹ VE ÖNEM‹.......................................................
‹fiLETMEC‹L‹K OKULLARINDA ET‹K E⁄‹T‹M‹N‹N .....................................
BUGÜNÜ VE GELECE⁄‹ ..............................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
163
163
166
169
169
173
174
175
176
176
177
177
Sözlük ................................................................................... 179
8. ÜN‹TE
viii
Önsöz
Önsöz
Sevgili Kat›l›mc›lar
‹flletmelerde sosyal sorumluluk ve etik konusu, ifl dünyas›nda yaflanan olumsuz geliflmeler ile bunlar›n sonuçlar›n›n insan ve çevre sa¤l›¤›n› ciddi anlamda
tehdit eder hale gelmesiyle daha fazla konuflulur olmufltur. Yaflanan ekonomik
krizler, do¤al kaynaklar›n sürdürülebilirlik sorunlar›n›n gündeme gelmesi, gelecek
kuflaklara devredilebilecek temiz çevreden yoksunluk ve ifl ahlâk›na iliflkin de¤er
yarg›lar›n›n yozlaflmas›, konunun ne denli önemli oldu¤unu göstermektedir. ‹fl
ahlâk›, etik de¤erler ve sosyal sorumluluklara iliflkin birey ve organizasyonlar›n
fark›ndal›k ve duyarl›l›klar›n›n art›r›lmas›na her zamankinden daha fazla ihtiyaç
oldu¤u aç›kt›r.
‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik kitab›n›z›n ilk ünitesinde sorumlulukla
ilgili kavramlara de¤inildikten sonra, iflletmelerin sosyal sorumluluklar› ayr›nt›l› bir
flekilde verilmifltir. Bu ünite ile, bireysel ve sosyal sorumluluklar› ö¤renecek, iki
sorumluluk aras›ndaki ara kesitin asl›nda ne denli fazla oldu¤unu kavrayabileceksiniz. Temel kavramlar sonras› bu ünitede ayr›ca iflletmelerin sorumluluklar›n›n
neler oldu¤u hakk›nda genifl bilgilere sahip olacak ve özellikle iflletmelerin sosyal
sorumluluklar›n› örnekleriyle kavrayacaks›n›z.
Kitab›m›z›n ikinci ünitesi, ahlâk ve etik kavramlar› aras›ndaki ayr›m› net bir flekilde ortaya koyduktan sonra, ifl ahlâk› kavram›n›n ortaya ç›k›fl›n› ve geliflimini
Do¤u ve Bat› medeniyetleri perspektifinden ele almaktad›r. Bu ünitede ifl ahlâk›n›n temellerine de¤inildikten sonra ifl ahlâk› aç›s›ndan ikilemlere ve meslek ahâk› kavramlar›na da yer verilmektedir.
Üçüncü ünite ifl ahlâk› konusundaki farkl› yaklafl›mlar› ele almakta ve bu kapsamda normlara dayal›, sonuçlar› gözeten, hak ve adalete dayal› yaklafl›mlar ile
de¤er yaklafl›mlar›n› ayr›nt›l› bir flekilde inceleme konusu yapmaktad›r. Bu ünitedeki konular sizlere ifl ahlâk›na farkl› yaklafl›mlar› ö¤renme ve karfl›laflt›rma yapma f›rsat› vermektedir.
Dördüncü ünite ile iflletmelerde ahlâki karar almay› etkileyen bireysel, örgütsel ve kültürel faktörleri ö¤renmifl olacaks›n›z. Bu ünite kapsam›nda ayr›ca iflletmeler ve genel olarak organizasyonlar aç›s›ndan etik liderli¤in anlam› ve önemini de kavram›fl olacaks›n›z.
Beflinci ünitede iflletmelerin iç ve d›fl paydafllar›na iliflkin genel hatlar›yla sorumluluklar› sunulmaktad›r. Bu ünitede bu sorumluluklar›n etik aç›dan ne anlam
ifade etti¤ine iliflkin aç›klamalar da detayl› bir flekilde yer almaktad›r.
Alt›nc› üniteyi okudu¤unuzda iflletmenin iç paydafllar›na yönelik etik konular
ile ifl ahlâk›n› ilgilendiren konular› oldukça detayl› bir flekilde ö¤reneceksiniz. Konulara iliflkin örnekler ba¤lam›nda da bu konular›n ne kadar güncel ve bir o kadar da önemli ve kaç›n›lamaz gerçeklikler oldu¤unu göreceksiniz. Bu gerçekliklerle karfl› karfl›ya kal›nd›¤›nda duyarl›l›klar›n›z›n geliflmesine katk› sa¤lad›¤›n› düflündü¤ümüz ç›kar›mlar› da yapabilme becerisi kazanabileceksiniz.
Önsöz
Yedinci bölümde iflletmenin temel fonksiyonlar›na yönelik ifl ahlâk› konular›
yine ayr›nt›l› bir flekilde anlat›lmaktad›r. Mümkün oldu¤unca bol örnekler üzerinden iflletme fonksiyonlar›yla ilgili ifl ahlâk› konular›n›n neler oldu¤u konusunda
hem bilgi hem de örnekler verilen bu bölüm, farkl› iflletme fonksiyonlar›na iliflkin
çok say›da ifl ahlâk› konusunun oldu¤unu da göz önüne sermektedir.
Kitab›n›z›n sekizinci ve son bölümünde ise ifl ahlâk› aç›s›ndan e¤itim ve etik
kodlar›n önemi üzerinde durulmaktad›r. Aile, okul ve iflletmelerde ifl ahlâk› e¤itiminin kesintisiz sürmesi gerekti¤ine iliflkin yaklafl›m yan›nda, her ifl kolu ya da sektör için etik kodlar›n da rehberlik edici ve düzenleyici rolüne iflaret edilmektedir.
Sevgili kat›l›mc›lar anlafl›laca¤› üzere, ‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik
kitab›n›z, ifl dünyas›nda oldukça önemli hale gelen sosyal sorumluluklar ve ifl ahlâk› konular›n› detayl› bir flekilde ilginize sunmaktad›r. Bunun da ötesinde kitab›n›z, bolca örneklerle konu ve kavramlar›n anlafl›lmas›na ve detayl› bir flekilde
kavranmas›na katk› sa¤layacak flekilde tasarlanm›flt›r. Her ünitenin içinde yer alan
s›ra sizde sorular› sizleri daha elefltirel ve sorgulay›c› düflünmeye davet ederken
konulara ilgi ve duyarl›l›klar›n›z› art›rmay› amaçlamaktad›r. Yine her ünite sonundaki kendimizi s›nayal›m sorular› ile konulara iliflkin ö¤rendikleriniz pekifltirilmeye çal›fl›lmaktad›r. Ünite sonlar›ndaki okuma parçalar›, konu ve kavramlar› gerçek
hayattan örneklerle iliflkilendirmenize yard›mc› olacak, önerilen kaynaklar ise konu hakk›nda derinlik kazanman›za yol açacakt›r.
Sa¤l›k, mutluluk ve baflar›lar›n›z›n devaml› olmas› dile¤iyle.
Editörler
Prof.Dr. Ömer TORLAK
Doç.Dr. Figen DALYAN
ix
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sorumluluk kavram›n› tan›mlayabilecek,
Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile yönetici sorumluluklar› aras›ndaki farklar› ay›rt edebilecek,
‹flletmelerin sorumluluklar›n› tan›mlayabilecek ve listeleyebilecek,
‹flletmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklar›n› aç›klayabilecek,
‹flletmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumluluklar›n› karfl›laflt›rabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Sorumluluk
Bireysel Sorumluluk
Sosyal Sorumluluk
Ak›l
Özgür ‹rade
Yetki
Yükümlülük
•
•
•
•
•
•
Vicdan
Ahlaki Sorumluluk
Görev Sorumlulu¤u
Yönetsel Sorumluluk
‹flletmelerin Sosyal Sorumlulu¤u
‹flletme Paydafllar›
‹çindekiler
‹flletmelerde
Sosyal Sorumluluk
ve Etik
Sorumluluk Kavramlar›
ve ‹flletmelerin Sosyal
Sorumluluklar›
• SORUMLULUK KAVRAMI
• ‹fiLETMELER‹N SORUMLULUKLARI
• ‹fiLETMELER‹N
SORUMLULUKLARININ
SINIFLANDIRILMASI
• ‹fiLETMELER‹N SOSYAL
SORUMLULUKLARINA
YAKLAfiIMLAR
• ‹fiLETMELER‹N SOSYAL
SORUMLULUKLARININ LEH VE
ALEYH‹NDEK‹ GÖRÜfiLER
Sorumluluk Kavramlar› ve
‹flletmelerin Sosyal
Sorumluluklar›
SORUMLULUK KAVRAMI
Sorumluluk, günlük hayatta bireysel, örgütsel ve toplumsal düzeyde s›k kullan›lan
kavramlardan biridir. Bireyin hayat›n› sürdürmesinde kendisine, ailesine, çevresine ve topluma karfl› sorumluluklar›ndan söz ederiz. Yerine getirilmedi¤inde, “sorumsuz kifli”, “sorumluluklar›n›n fark›nda de¤il”, “sorumsuzca davran›yor” ve benzeri yarg›lay›c› ifadeler kullan›r›z. Aile içinde, ifl ve arkadafll›k ortamlar›nda, ortak
paylafl›lan mekânlarda sonuçta topluma ve çevreye karfl› sorumluluklar›m›z vard›r.
Birey olmam›z ve birey olarak rol üstlendi¤imiz her konum ve alanda kaç›namayaca¤›m›z, yerine getirmekle yükümlü oldu¤umuz sorumluluklarla kuflat›lm›fl›zd›r.
Bu sorumluluklar›n bir k›sm› do¤al olarak, herhangi bir biçimsellik gerektirmeksizin ortaya ç›kar ve geliflir. Örne¤in, sa¤l›¤›m›z› korumak, aile içindeki rolümüzün
gerekliliklerini yerine getirmek, arkadafllar›m›za yard›mc› olmak, toplumsal normlar› gözetmek, çevreyi kirletmemek gibi sorumluluklar büyük ölçüde biçimsel olmayan, yaz›l› olarak karfl›m›za ç›kmayan ama gündelik hayatta yerine getirmeye
çal›flt›¤›m›z sorumluluklar›m›zd›r. Buna karfl›l›k, çal›flt›¤›m›z iflte bize verilen görevlerin sorumluluklar›n› üstlenmek, ayn› evi paylaflt›¤›m›z arkadafllar›m›zla ifl paylafl›m›n›n gere¤i olan sorumluluklar› yerine getirmek, kanunlara uygun hareket etmenin gereklerini yapmak, vergi, savunma gibi vatandafll›k sorumluluklar›n› yerine getirmek ise, çerçevesi ve s›n›rlar› daha belirgin ve biçimsel sorumluluklara iflaret eder. Her bireyin gündelik hayat›, biçimsel olsun ya da olmas›n, sorumluluklarla karfl› karfl›ya kalmas›n› zorunlu k›lar. Dolay›s›yla birey ve toplum varsa sorumluluk kaç›n›lmazd›r.
Sorumluluk; “kiflinin kendi davran›fllar›n› veya kendi yetki alan›na giren herhangi bir olay›n sonuçlar›n› üstlenmesi; mesuliyet”, fleklinde tan›mlanmaktad›r (Türkçe
Sözlük, 1998 Cilt 2:2013). Bu tan›mdan hareketle bireyin kendi davran›fllar› yan›nda, yetki sahibi oldu¤u konular›n sonuçlar›ndan da sorumlu oldu¤u aç›kça söylenebilir. Bu kapsamda sorumluluk iki ana bafll›k alt›nda toplanabilir: Geriye do¤ru sorumluluk ve ileriye do¤ru sorumluluk. Geriye do¤ru sorumlulukta zamir her zaman
tekildir ama ileriye do¤ru sorumlulukta zamir ço¤ul olabilir. ‹kinci tür sorumluluklar “yetkili konumda olma durumu” olarak da tan›mlanabilir. Herkesin eyleminden
sorumlu olmas› ba¤lam›nda geriye dönük sorumluluklar genel olup, ileriye do¤ru
sorumluluk tikeldir. E¤er birisi tikel bir mevki ya da makam üstlenmiflse, ayn› zamanda bu makam ya da mevkinin getirdi¤i sorumluluklar› da üstlenir ve ço¤ul haldeki bu sorumluluklar, yükümlülükler olarak da tan›mlan›r (Heller, 2006: 91).
Her birey davran›fllar› ve
bunlar›n sonuçlar›ndan
sorumludur.
Gerçekleflmemifl
davran›fllardan birey
sorumlu de¤ildir, ancak
yetkili konumda olan birey
gerçekleflebilecek davran›fl
ve sonuçlardan sorumludur.
4
Bir bireyin sorumluluk
üstlenebilmesi ya da
sorumlu tutulmas›n›n üç
önemli koflulu; ak›ll› olmas›
ve akl›n› kullanma yetisine
sahip olmas›, özgür
iradesini kullanabilmesi ile
yetki sahibi, yani ehliyetli
olmas›d›r.
Sorumlulu¤a iliflkin bir yarg›da bulunurken esas itibariyle üç durumdan söz
edilir: (1) Bir kifliyi överken onun sorumluluk sahibi biri oldu¤u ya da sorumlu bir
kifli oldu¤u söylenir. Burada o kiflinin karakterine iliflkin ahlaki olarak onaylay›c›
bir durumdan söz edilmifl olur. (2) Bir kifli bir eylemi yapt›¤›nda ya da bir suç iflledi¤inde bundan sorumlu tutulur. (3) Bir fley yap›lmas› gerekli oldu¤u halde yap›lmad›¤›nda, onu yapmas› gereken kifli o iflten sorumludur denir. Baflka bir deyiflle bu ifli yapma sorumlulu¤unun o kifliye ait oldu¤u kastedilmifl olur. Bu s›n›flama ba¤lam›nda bir kifliye birinci durumdaki gibi bir iflten sorumludur demekle,
asl›nda üçüncü durumda ifade edilen sorumluluklar› yerine getirmesi bak›m›ndan
o kifliye güvenilebilece¤i anlam› ortaya ç›kar. ‹kinci durumdaki sorumlulukta ise
bir kiflinin yapt›¤› bir eylemden sorumlu tutulmas›n›n koflullar›n›n belirlenmesi bir
sorun olarak karfl›m›za ç›kabilir (Frankena, 2007:134-135). Bir di¤er ifadeyle sorumluluk bir yönüyle sebep sonuç iliflkisini içinde bar›nd›r›r, bir yönüyle de eylemde bulunan kiflide baz› nitelikleri gerektirir. Dolay›s›yla bir kiflinin sorumluluk
üstlenebilmesi, o kiflinin ak›l, özgür irade ve yetki sahibi olmas›na ba¤l›d›r (Torlak, 2007: 18).
Ak›l, normal olarak her insanda bulunan ve vücuttaki yeri, iflleyifli keflfedilemeyen, düflünce, anlama ve tedbir alma hassas›; idrak, anlama, kavray›fl ve zeka olarak tan›mlanmaktad›r (Do¤an, 1996:27). Ak›l hastas› olmayan ya da akl›n› kullanma yetisini kaybetmemifl akl› bafl›nda her bireyin, bebek olmayan, bunamam›fl akl› bafl›nda normal her insan›n, davran›fllar›n›n sonuçlar›na yönelik sorumluluk üstlenecekleri aç›kt›r. Geriye do¤ru sorumluluk olarak yukar›da ifade edilen bu tür
sorumluluklar birey olarak her insan için geçerlidir. Burada dikkat edilece¤i üzere,
sorumluluk davran›fla ve onun sonuçlar›na ba¤l›d›r. Niyetlenilen bir davran›fl gerçekleflmedi¤inde ya da davran›fl›n sonucunda normlara ya da yasal düzenlemelere ayk›r› bir sonuç ortaya ç›kmad›kça niyet farkl› olsa da kifli sorumlu tutulmaz.
Dolay›s›yla ak›l sahibi olmak ve akli melekelerini kullanabilme yetisinde bulunmak, sorumluluk için olmazsa olmazlardand›r. Bir baflka deyiflle, ak›l; sorumlulu¤un gerekli flart›d›r.
Ak›l sahibi veya akli melekelerini kullanma yetisine sahip her birey, baz› durumlarda yapt›klar› ya da yapmad›klar›ndan sorumlu tutulamaz. Baz› durumlarda
kifli ak›ll› olsa bile, baz› davran›fllar› yapmaya ya da yapmamaya zorlanabilir. Mevcut flartlar kiflinin baz› sorumluluklar›n› yerine getirmesine engel olabilir. Ölümle
yaflam aras›nda iken normlara göre yasak olan yiyeceklerden yemek, k›s›tl› veya
SIRA kendi
S‹ZDE ya da ailesinin geçimine iliflkin iflleri yapamamak, iflten at›lma
hükümlü iken
riski ile normlara ya da ahlaki de¤erlere ayk›r› hareket etmek durumunda kalmak,
ak›ll› olmakla
beraber, afl›r› alkol ya da uyuflturucu kullan›lmas› sebebiyle akli meD Ü fi Ü N E L ‹ M
lekelerini kullanabilme yetisini yitirmek gibi örnekler, sorumlulu¤un di¤er bir flart›na iflaret etmektedir. Bu ikinci flart ise özgür irade sahibi olmak fleklinde ifade
edilebilir. S O R U
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bireyin ak›ll›Dolmas›
‹ K K A T de¤il, akli melekelerini, baflka bir deyiflle ak›l yetisini kullanma ehliyetine sahip olmas›yla sorumluluk bafllar.
N N
SIRA S‹ZDE
‹rade; herhangi bir konuda karar vermek, bir eylem yahut etkinli¤i gerçeklefltirmek için gerekli olan bilinçli muhakeme gücü ve kararl›l›¤›, alternatifler aras›nda bilerekAMAÇLARIMIZ
ve isteyerek seçim yapabilme yetisi olarak tan›mlan›rken, irade özgürlü¤ü ise kiflisel etkinliklerde insan iradesinin serbest, bask›lardan ve denetimden
uzak olmas›, insan›n kendi ad›na her türlü korku ve endifleden uzak biçimde ka-
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
5
1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›
rar verebilmesi, tercih yapabilmesi olarak ifade edilmektedir (Demir ve Acar,
1997:117). Özgür irade ise, kiflinin herhangi bir eylem veya davran›fl› yapma ya da
yapmama noktas›nda özgürce karar verebilme ve verilen karar› uygulamaya geçirebilme gücü olarak tan›mlanabilir. Alkol veya uyuflturucu kullanan kiflinin de iradesini kullanamad›¤› söylenebilir. Ancak bu durumdaki kiflinin alkol ve uyuflturucu kullan›rken özgür iradesiyle hareket etti¤i unutulmamal›d›r. Dolay›s›yla alkol ve
uyuflturucu kullanmak suretiyle iradesini kullanamama noktas›ndaki kiflinin iflin
bafl›nda özgür iradesini belirli bir davran›fl lehine kulland›¤› hat›rlanmal›d›r. Fakat
alkol veya uyuflturucu ba¤›ml›s› olanlar›n bu noktada özgür iradelerini kullanma
problemleri bulundu¤u da kabul edilmelidir (Torlak, 2007: 19).
Daha önce de belirtildi¤i gibi, sorumluluklar›n bir k›sm› ileriye do¤rudur. ‹flte
tam bu noktada yetki veya konum sahibi olanlar›n yükümlülükleri karfl›m›za ç›kar.
Bir ifl yerinde s›radan bir çal›flan›n sorumlulu¤u kendisine verilen iflleri yapmak ve
sonuçlar›na iliflkindir. Bu kapsamda s›radan çal›flan›n sorumlulu¤u genel olarak
geriye do¤rudur. Bir otobüste ya da uçakta seyahat eden kiflinin sorumlulu¤u, olsa olsa otobüs ya da uçak seçiminde süre, güvenilirlik, ücret ve benzeri konularla
ilgili kendisini ilgilendiren konulara iliflkin sorumluluklard›r. Oysa otobüs floförü
ya da uça¤›n pilotunun, onlar›n yard›mc›lar›n›n sorumluluklar› kendi yetkileriyle
geniflleyen oranda yükümlülükleri de içerir. Kendi güvenlikleri yan›nda, zaman›nda ve güvenli bir flekilde ulafl›m›n sa¤lanmas›, hizmetlerin aksat›lmadan yerine getirilmesi, ortaya ç›kabilecek özel durumlarda (örne¤in lasti¤in patlamas›, inifl tak›mlar›n›n aç›lmamas› gibi) ise yine baz› yükümlülüklerin üstlenilmesi sorumluluklar› vard›r. Yine uçak ya da otobüste bulunan bir doktorun, acil bir durumda yolculardan birine müdahale etme sorumlulu¤u da onun yolcu olarak geriye dönük
ya da bireysel sorumluluklar› yan›nda, ileriye dönük sorumluluklar› aras›ndad›r.
Bu sorumlulu¤unu yerine getirmedi¤i takdirde baflkalar› bilmese dahi, en az›ndan
kendi vicdan›na karfl› sorumluluk hissedecektir.
Lokantada çal›flan bir aflç›n›n bireysel sorumlulu¤u genel anlamda ileriye
mi yoksa geriye
SIRA S‹ZDE
mi do¤ru bir sorumluluktur?
D Ü fiyan›nda,
Ü N E L ‹ M kendisiYetki sahibi olma, bireyin herhangi bir konuda ehil olmas›
ne bulundu¤u topluluk ya da kurum içindeki rolü, statüsü ve konumu gere¤i verilmifl yaz›l› olan ya da olmayan bir güç olarak tan›mlanabilir. Yetki
ya da biS O R yaz›l›
U
çimsel oldu¤unda, yap›lmas› gerekti¤i halde yap›lmayan davran›fllardan ötürü ya
da yap›lan yanl›fl davran›fllar ve bunlar›n sonuçlar›n›n ortaya ç›karaca¤› zarardan
D‹KKAT
dolay›, yükümlülüklerin ihmali nedeniyle sorumluluk ortaya ç›kar. Yetkinin yaz›l›
veya biçimsel olmamas› da sorumlulu¤u ortadan kald›rmaz. Zira olmas› gereken
SIRA
S‹ZDEde¤erlendiflekilde eylemde bulunmama sonuçlara bak›lmaks›z›n bir kusur
olarak
rilir. Bu noktada olumsuz sonuçlar sadece durumu a¤›rlaflt›ran bir boyut olarak
karfl›m›za ç›kar (Heller, 2006: 93). Uçak ya da otobüste ani olarak rahats›zlanan bir
AMAÇLARIMIZ
yolcuya yolcular aras›ndaki doktorun müdahale etmemesi örne¤inde, yasal bir
yapt›r›mla karfl›laflmayacak olan bu doktorun, olay duyuldu¤unda toplum gözünde sorumsuzca davrand›¤› konuflulacak, olay duyulmasa bile,K yetki
oldu¤u
‹ T Asahibi
P
bir konuda sorumlulu¤unu üstlenmedi¤i için kendi vicdan›na bu durumu aç›klamas› mümkün olmayacakt›r.
Buraya kadar olan aç›klamalarda sorumluluk kavram›n›n özellikle
niyet ve davTELEV‹ZYON
ran›flla iliflkisi aç›klanmaya çal›fl›lm›fl ve ayr›ca bireyin sorumlu tutulabilmesi ya da
üstlenebilmesi için gerekli ve yeterli flartlardan söz edilmifltir. Sorumlulu¤un bir di-
1
Sorumluluk aç›s›ndan yetki
sahibi olmak demek,
mutlaka yaz›l› yetkiye sahip
O R U söz
olmak anlam›naSgelmez,
konusu durumla ilgili
ehliyetli olmak, yani
yetenekli olmakDyeterlidir.
‹KKAT
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Kiflinin karakteristik
özellikleri onun sorumluluk
üstlenip üstlenmemesine
etkide bulundu¤u gibi,
sorumlulu¤unu yerine
getirme düzeyini de etkiler.
Bireysel amaçlar, sahip
olunan bilgi düzeyi ve
bilginin tek tarafl› olmas›
yan›nda de¤er yarg›lar›,
kiflinin sorumluluk
almamas›na veya
sorumsuzca davranmas›na
yol açabilir.
¤er boyutunda ise kiflinin karakteristik özellikleri ile sorumluluk konusuna iliflkin
bilgilenme yer almaktad›r.
Her bireyin do¤ufltan gelen karakteristikler yan›nda ö¤renme süreci boyunca,
yani hayat› boyunca ö¤renme yoluyla edindikleri ile kiflili¤i oluflur. Kiflili¤in önemli alt yap›s›nda karakteristik özellikler yer al›r. Heyecanl› olmak, daha rahat ya da
genifl olmak, h›zl› hareket etmek, acelecilik, korkakl›k, cesurca davranmak, titiz olmak, görünür olmaya çal›flmak, önde olmaktan hofllanmamak ve benzeri çok say›da karakteristik özellik, bireyin sorumluluk almas›, sorumluluk üstlenmesi için
niyetlenmesi, davran›fllar›n›n sonuçlar›nda sorumluluklara katlanmas›, sorumluluktan kaç›nmas› gibi sonuçlar do¤urur. Her bir karakteristik özellik kiflinin sorumlulukla iliflkisinde ahlaki aç›dan da sonuçlar do¤urur. Örne¤in, korkak birinin sorumluluk üstlenmesi gerekti¤i halde bundan kaç›nmas›yla cesur birinin acele karar vererek normlara ayk›r› davran›fllar› sonucu ortaya ç›kan sonuç nedeniyle ahlaki aç›dan sorumsuzca davrand›klar› söylenebilir. Buna karfl›l›k, yavafl karar alan
bir yönetici yüzünden ilk etapta f›rsatlar kaç›r›ld›¤› halde sonras›nda flirketin zarar
görmemesi nedeniyle iflçi ç›karmak zorunda kal›nmamas› sonucunun ortaya ç›kmas› ise ahlaki aç›dan sorumlu davran›fl olarak kabul görebilir. Buradan hareketle
sorumlukla ilgili yarg›lamada bulunurken sahip olunan bilgi düzeyi, niteli¤i ve bilginin detay›n›n da oldukça önemli oldu¤u aç›kça görülmektedir.
Sorumlulu¤a iliflkin bu genel aç›klamalardan sonra, sorumsuzca davranma ya
da insan›n sorumsuz hareket etmesi konusuna de¤inmekte yarar olacakt›r. Toffler,
insan›n niçin sorumsuzca davrand›¤› konusunda flu dört temel hususa iflaret eder
(Toffler, 1998:81-82):
• Karakter,
• Bilgiye dayal› nedenler,
• Beklentiye dayal› nedenler ve
• Yarg›lamaya dayal› nedenler.
Karakter, insan›n benli¤inde yerleflmifl bir durum olup, fiillerin düflünmeksizin
kolayl›kla ve kiflinin farkl› zihinsel durumlarda da olsa gerçeklefltirilmesi fleklinde
tan›mlanabilir (Çamdibi, 1994:171). Karakter, zamanla bireyin benli¤inde yerlefliklik kazan›r ve onun davran›fllar›na yön vermeye bafllar. Rahat ve genifl hareket etmeyi karakter edinmifl bir birey, özellikle h›zl› hareket edilmesi gereken durumlarda bazen yap›lmas› gerekenleri yapmay›p sorumluluk almaktan kaç›n›r, bazen de
yavafll›¤›n getirdi¤i sorumsuzluk örnekleri sergileyebilir ve bu yüzden bireysel, kurumsal ya da toplumsal zararlara yol aç›lm›fl olabilir.
Bir kiflinin herhangi bir konuya iliflkin sahip oldu¤u bilginin miktar› ve niteli¤i de onun sorumluluk almas› ya da almamas›na yol açabilece¤i gibi, sorumsuzca davranmas›na da yol açabilir. Doktorun uzmanl›k alan›nda olmayan bir konuda sorumluluk almas› veya uzmanl›k alan›nda geliflen bilgilere yeterince hâkim
olmadan bir müdahalede bulunmas› ya da tedavi önermesi, bir elektrik mühendisinin su tesisat›na iliflkin konuda sorumluluk üstlenmesi veya kendi alan›ndaki
geliflmelerden habersiz biçimde bir proje çizmesi ya da karar almas› gibi hususlar, bilgiye dayal› nedenler olarak kiflinin sorumsuzca davranmas›na ve hata yapmas›na sebep olabilir.
Sorumluluk üstlenecek bireyin beklentileri de elbette onun karar ve davran›fllar›na yön verecek ve etkili olacakt›r. Her zaman olmasa da, bireysel beklentiler kiflinin sorumluluktan kaç›nmas›, sorumluluk almamas› ya da sorumsuzca davranmas›n› beraberinde getirebilir. Terfi almay› bekleyen bir kifli, yanl›fl yapmama ad›na sorumluluktan kaç›nabilir, flahit oldu¤u bir olay› anlatt›¤›nda bafl›n›n a¤r›yabile-
7
ce¤i ve zaman kaybedece¤ini düflünen kifli sorumluluk üstlenmeyebilir ya da daha fazla ifl yükü nedeniyle s›k›nt› yaflayaca¤›n› düflünen bir müflteri temsilcisi yeni
ifle bafllayan bir arkadafl›n›n hatalar›n› görmezden gelebilir. Kiflinin konuya iliflkin
bilgi sahibi olmas›, beklentiler nedeniyle sorumluluk almaktan kaç›nmaya ya da
sorumsuzca davranmaya tek bafl›na engel olamaz.
Her ak›ll› birey hem kendisine hem de baflkalar›na iliflkin tutum ve davran›fllar› de¤erlendirir ve yarg›lar. Baflka bir deyiflle insan›n karakteristik özellikleri yan›nda ö¤renme süreci boyunca kazand›klar›yla kiflide de¤er yarg›lar› oluflur. Bu yarg›larla insan, kifli, olgu ve olaylar› yarg›lar. De¤er yarg›lar›nda bireysel farkl›l›klar
yan›nda kültürel farkl›l›klar da etkilidir. Tüm bu farkl›laflt›r›c› unsurlarla birlikte, ayr›ca kiflinin amaçlar›, durumsal faktörler ve yarg›lama konusuna karfl› duyarl›l›klar› onun yarg›lamas›n› etkiler. Kifli, olay ya da olgular› yarg›layan insan tüm bu say›lan faktörler nedeniyle sorumluluk almayabilir, sorumlulu¤u eksik ve hatal› üstlenebilir, sorumsuzca davranabilir ya da sorumluluklar› baflkalar›ndan bekleyebilir. Ailenin geçiminin baban›n sorumlulu¤unda oldu¤u de¤er yarg›s›n›n hâkim oldu¤u kültürlerde, bir ailenin geçim s›k›nt›s› içinde olmas›n›n sorumlusu olarak baban›n görülmesi do¤al karfl›lanmal›d›r. Bireycili¤in ve bireyselleflmenin ön planda
oldu¤u toplumlarda ifl yerine yeni giren birine yard›mc› olman›n sorumlulu¤unu
hiçbir çal›flan›n üzerine almamas› normal karfl›lanabilir. “Ben çok çal›flt›m ve flu anda istedi¤im konumday›m, herkes bunu baflarabilir.” fleklinde bir de¤er yarg›s›yla
olay ve olgulara yaklaflmay› tercih eden birinin ifle yeni bafllayanlara yard›mc› olma sorumlulu¤u konusundaki tavr› da elbette onun bu yarg›lamas›na göre ortaya
ç›kacakt›r.
Bir yöneticinin konuya iliflkin tam bilgiye sahip olmas›, sorumlulu¤unu
yerine getirmesi
SIRA S‹ZDE
için yeterli olur mu?
D Ü fipozisyon
Ü N E L ‹ M için varSorumluluk, ahlak felsefesinin önemli bir köfle tafl› olup, her
d›r ve pratikte her rol için geçerlidir (Solomon ve Hanson, 1983:64). Ahlaki sorumluluklar olarak da ifade edilebilecek bu tür sorumluluklar aç›s›ndan,
S O R her
U bireyin en
küçü¤ünden en büyü¤üne, en biçimsel olmayan›ndan en biçimsel olan›na tüm
grup, topluluk, toplum ve örgüt içindeki roller gere¤i hem rol hem de ahlaki soD‹KKAT
rumluluklar› bulunmaktad›r. Ve bu sorumluluklar›n her fleyden önce ahlaki aç›dan
kiflinin vicdan›na yönelik boyutu söz konusudur.
SIRA S‹ZDE hakk›nda
Vicdan, insan›n kendi davran›fllar› veya baflkalar›n›n davran›fllar›
“do¤ru” veya “yanl›fl” fleklinde yarg›lar yapmas›na yarar. Vicdan, kifliyi hem ahlaki
davran›flta tutars›zl›klardan kurtar›r hem de d›flar›dan bir kontrol olmadan da ahAMAÇLARIMIZ
lakl› davranmas›n› sa¤lar (Güngör, 1995:57-59). Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, kiflinin geriye do¤ru ve ileriye do¤ru sorumluluklar›nda, rolü gere¤i sorumluluklar›nda ve tabii ki ahlaki sorumluluklar›nda önemli bir iç kontrol deste¤iK olmas›
‹ T A Pbak›m›ndan
vicdan çok önemlidir.
‹nsan›n gerçek bir ahlaki de¤er yarg›s›na varmas›, yani “iyi”yi ve “do¤ru”yu bulmas› için, sadece duyma ve düflünme güçlerini kullanmas› yeterli
de¤ildir. Kiflinin,
TELEV‹ZYON
“kendi niyet ve eylemlerinin ahlaki de¤erinin bilincine varmas› gerekir” ki, bu da
kendi kendini yarg›lama yetene¤ini kullanmas›yla mümkündür. Böylece vicdan
denilen fley bir ahlaki de¤er yarg›s› biçiminde duyulur. Halk dilinde “vicdan mu‹ N T E Ryarg›lamas›
NET
hasebesi” denilen, kiflinin kendi içine dönük olarak kendi kendini
sonucu beliren de¤er yarg›s›, “vicdan›n›n sesi” diye tan›mlanan, içeri¤i bir ahlaki
buyruk biçiminde kiflinin benli¤inde oluflan ve bireyin iyili¤ine yahut kötülü¤üne
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Vicdan insan›nSIRA S‹ZDE
sorumluluklar›n› test
etmesinde en önemli kontrol
mekanizmas›d›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
iliflkin yarg›lama bilincidir (‹zveren, 1980:97). ‹nsan›n kendi niyet ve eylemlerinin
ahlaki de¤erinin bilincine varmas›, ayn› zamanda, içinde sorumluluk duygusunun
güçlenmesi demektir. Bu duygu ise kiflinin içinde yaflad›¤› toplum düzeni, çevre
ve meslek koflullar›na uyum ölçüsünde geçerli ve etkilidir (‹zveren, 1980:98).
Sorumluluk kavram› ve onunla oldukça yak›n iliflkideki baz› kavramlara de¤indikten sonra, sorumlulu¤un etkileri ve etkilenenleri dikkate al›nmak suretiyle, bireysel ve toplumsal yönlerine vurgu yap›lmas›n›n faydal› olaca¤› düflünülmektedir.
Sorumlulu¤un öznesi konumundaki insan ayn› zamanda örgüt, topluluk ya da toplumun bir üyesidir. Bu üyeli¤in biçimsel olup olmamas›, aidiyet gerektirip gerektirmemesi, bireyin rolünün ve etkisinin az veya çok, önemli ya da önemsiz olup
olmamas›, bireysel ve sosyal sorumluluklara iliflkin konunun özünü de¤ifltirmez,
sadece içeri¤ini farkl›laflt›r›r.
Bireysel Sorumluluk
‹nsan sorumsuzca
davran›fllar sergiledi¤i ya da
sorumluluk üstlenmedi¤inde
vicdan›n› rahatlatma ad›na
zaman zaman
meflrulaflt›rma çabas› içinde
olabilir.
Sorumluluk, bireysel ve sosyal aç›lardan ele al›nmas› gereken bir kavramd›r. Kifli,
her fleyden önce, birey olarak kendisine karfl› sorumludur. ‹nsan›n kendisine karfl› bireysel sorumlulu¤u, sahip oldu¤u maddi ve manevi de¤erlerini do¤ru, yerinde
ve zaman›nda kullanmas›n› gerektirir.
Bireyin sorumlulu¤u baflka bir flekilde s›n›fland›r›lacak olsa, onun her fleyden
önce kendisine veya di¤er bir ifadeyle vicdan›na karfl› sorumlulu¤u olarak söylenebilecek iç sorumluluk, yapt›klar› ya da yapmad›klar›, bunlar›n sonuçlar› nedeniyle de d›fl sorumluluklar› fleklinde s›ralanabilir.
‹ç sorumluluk, kiflinin vicdan›na karfl› sorumlulu¤udur. Kiflinin kendiyle bafl bafla kald›¤›nda, vicdan muhasebesi yapmas›, vicdan›n›n onu rahatlatmas› ya da rahats›z etmesi iç sorumlulu¤un çal›flt›¤›n›n göstergesi olarak kabul edilebilir. Elbette daha önce de söz edildi¤i üzere, vicdan soyut oldu¤undan, iç sorumlulu¤a iliflkin gösterge d›flar›dan fark edilemez. Olsa olsa kiflinin zaman zaman öz elefltiri
yapmas›yla ya da baz› tutumlar›yla anlafl›labilir ve hissedilebilir. Baz› durumlarda
ise bireyin iç sorumlulu¤un kifliyi rahats›z edici etkilerinden kurtulma ad›na sorumluluktan kaç›nma, sorumluluk almama veya sorumsuzca davran›fl sonuçlar›na iliflkin eylem veya eylemsizliklerini meflrulaflt›rma çabas› içinde oldu¤u da gözlemlenebilmektedir. Bu noktada kiflinin bazen bu meflrulaflt›rma çabas›nda vicdan›n› rahatlatma ad›na çevresindeki baz› kiflilerle paylafl›m içine girmesi ya da onaylatma
yoluna gitmesi de söz konusu olabilmektedir. Yard›m edebilece¤i çok fakir birine
yard›m etmeyip kendi arzular›n› karfl›lama ve bu noktada kültürel de¤erler bak›m›ndan da israf niteli¤inde say›labilecek harcama yapan bir kiflinin, fakir olan o kiflinin beslenememe nedeniyle hayat›n› kaybetti¤ini ö¤rendi¤inde, kendi vicdan›n›
rahatlatma ad›na, “benim bu harcamalar› yapmam zorunluydu”, “bütün fakirleri
ben düflünmek zorunda de¤ilim” gibi sorumluluk almama davran›fl›n› meflrulaflt›rma çabas› içinde olmas›, ayn› veya benzer argümanlar› çevresiyle de paylafl›p kendini rahatlatma yoluna gitmesi mümkündür.
D›fl sorumluluk ise s›n›rlar› kanun ve hukuk normlar›yla çizilmifl sorumluluklar
yan›nda sosyal normlarla da iliflkili olabilir. Hukuk ve kanunlarla çerçevelenmeye
çal›fl›lan sorumluluklarda yarg›lama süreçleri sonucunda yapt›r›mlar›n da çerçevesi çizilmifltir. Kan›t ve tan›kl›klar ba¤lam›nda yarg›lama sonucunda sorumluluklara
iliflkin yapt›r›mlar gündeme gelir. Sosyal normlara iliflkin d›fl sorumluluklar›m›zda
ise ahlaki, toplumsal ve kültürel de¤erler çerçeveyi çizer. Bu tür sorumluluklar›n
yapt›r›mlar› ise sosyal d›fllanma, ay›planma fleklinde kendini gösterir. Baz› durumlarda, normlara iliflkin sorumluluk yapt›r›mlar› hukuk yapt›r›mlar›ndan daha a¤›r
9
gelebilir. Baflkas›na haks›zl›k yaparak kazan›m elde eden bir kifli ya da hatal› bir
teflhis nedeniyle yanl›fl tedavi sonucu ifl göremez hale getirdi¤i bir hastas› nedeniyS‹ZDE yol açan
le bir doktor veya hatal› imalat sonucu bir kullan›c›n›n zarar SIRA
görmesine
bir usta, hukuk yapt›r›mlar› tamamlansa bile, sosyal yapt›r›mlara daha uzun süre
katlanmak zorunda kalabilir. Elbette bu noktada, toplumsal, ahlaki ve kültürel deD Ü fi Ü N E L ‹ M
¤erlerin ve bunlardan hareketle ortaya ç›kan normlar›n sosyal etkisi ve yapt›r›m
gücünün etki derecesi önemlidir. Zaman içinde bu normlarda ve bunlar›n yapt›r›m
S O R U
güçlerindeki de¤iflim, söz konusu etkiyi azaltabilir ya da art›rabilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Bireyin sadece vicdan› ya da sadece sosyal normlar tek bafl›na sorumluluk
için
D ‹ K K Aüstlenmesi
T
yeterli olmayabilir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Bu aflamada, asl›nda bireyin iç ve d›fl sorumlulu¤unun onun ahlaki ve hukuki
sorumluluklar› fleklinde de ifade edilmesi uygun olacakt›r. Bu flekildeki bir ayr›m
önemlidir çünkü herhangi bir duruma iliflkin birey hukuki aç›dan
sorumlu tutulmaAMAÇLARIMIZ
yaca¤› halde ahlaki aç›dan sorumlu tutulabilir. Çal›flma arkadafl›n›n performans›n›n
kendisinden düflük görünmesi amac›yla bir sat›fl eleman›n›n arkadafl›n›n bilgisayaK ‹ T A Pdurumu, kar›ndaki raporlar› kar›flt›rmas› veya müflterilerini yan›lt›c› bilgi vermesi
n›tlanmad›¤› sürece hukuki aç›dan bu sat›fl eleman›na bir sorumluluk getirmeyebilir. Ancak bu sat›fl eleman›n›n vicdani anlamda kendini rahatlatmas› ne kadar
mümkün olabilir, baflka bir deyiflle ahlaki sorumlulu¤u ortadan
T E L Ekalkar
V ‹ Z Y O Nm›? Bunun
tersi de olabilir. Yani, baz› durumlarda da ahlaki sorumluluk hukuki sorumluluklara uygun olmayabilir. Ailevi sebeplerle ifl performans› düflük olan bir çal›flan›n
ifle devams›zl›k durumunun, bir yöneticisi ya da çal›flma arkadafl› taraf›ndan tolere
‹NTERNET
edilmeye çal›fl›lmas›, ahlaki sorumluluklar ba¤lam›nda sorun olmasa da, flirketin
belirlenmifl insan kaynaklar› politikalar›na uygun olmamas› bak›m›ndan, hukuki
anlamda kabul görmeyecektir ve hatta yapt›r›m gerektiren bir davran›fl fleklinde
kabul görebilir.
Gerek ahlaki gerekse hukuki sorumluluk, herhangi bir durumda kendisinden
bekleneni yapmayan kifli için vard›r. Bir kimse belli bir durumda yapmas› gereken
fleyi yapmazsa sorumlu tutulur. Bu durumda herhangi bir bireyle ilgili sorumlulukta bafll›ca iki kavram karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bunlardan birincisi beklenen davran›fl,
öbürü ise bir fleyi yapmak veya yapmamak yolundaki tercih’tir. Toplumun insandan hangi davran›fllar› bekleyece¤ini esas itibariyle: (a) flahs›n özellikleri ve (b)
flahs›n içinde bulundu¤u durum belirler. fiu halde her insandan her durumda ayn›
fley beklenemez ve dolay›s›yla ayn› derecede sorumlu tutulamaz. Tercih ise ancak
iki tür davran›fl›n da kifli taraf›ndan ne demek oldu¤unun bilinmesi ve bunlardan
biri üzerinde karar vermesi halinde söz konusudur. Öte yandan, insan›n tercih
yapmas› için sadece birden fazla alternatifin bulunmas› ve bu alternatiflerin normal
bir kafa ile de¤erlendirilmifl olmas› yetmez. ‹nsan bu alternatiflerden hangisini isterse yapabilecek durumda olmal›d›r ki bekleneni yapacak yerde beklenmeyeni
yapt› diye sorumlu tutulabilsin (Güngör, 1995:126-129).
Hukuki sorumluluklara uygun davran›lmas›, her zaman ahlaki sorumluluklara
SIRA S‹ZDE da uygun
davran›ld›¤›n› anlam›na gelir mi?
D Üde¤erlerini,
fi Ü N E L ‹ M
Bireysel sorumluluklar, kiflinin öncelikle maddi ve manevi
baflka
bir deyiflle beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤unu kendisine yükler. Çünkü di¤er sorumluluklar›n yerine getirilebilmesi büyük ölçüde bu
S O sorumluluklar›n
R U
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
10
Bireyin en temel
sorumlulu¤u beden ve ruh
sa¤l›¤›n› koruma
sorumlulu¤udur. Bu
sorumlulu¤un yerine
getirilememesi, di¤er pek
çok sorumlulu¤un yerine
getirilememesi anlam›na
gelecektir.
yerine getirilmesine ba¤l›d›r. Beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤unu gerçeklefltiremeyen bireylerin ak›l, özgür irade ve yetkilerini kullanma becerilerinde
önemli k›s›tlar›n ortaya ç›kaca¤› ve dolay›s›yla, rol, statü, konum ve mesle¤e iliflkin hemen hiçbir sorumlulu¤u yerine getiremeyecekleri aç›kt›r. Baflka bir yönüyle
de¤erlendirildi¤inde, bu temel sorumluluklar›n yerine getirilmemifl olmas›, bireyin
iç ve d›fl sorumluluklar›n› da aksat›r. Yani, beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruyamayan insan vicdani, ahlaki ve hukuki sorumluluklar›n› yerine getirme yeteneklerini de
kaybedebilir.
Modern toplumlarda bireyi kontrol eden ahlaki yarg› organlar›n›n artm›fl olmas›, insan› ço¤u kez zor durumda b›rakabilmektedir. Ba¤l› olunan sosyal gruplar›n
kifliden beklentilerinin birbirine z›t düflmesi oldukça mümkündür ve insan bu durumda bir taraf›n iste¤ini yerine getirirken öbürlerine ters düflebilir. Bu durumlarda aç›kça bir norm çat›flmas› vard›r ve iki de¤iflik norma ayn› anda uyma imkân›
yoktur (Güngör, 1995:143). Örne¤in, insan ayn› anda herhangi bir davran›fl ya da
karar› sonucu ailesi, çal›flt›¤› ifl yeri, üyesi oldu¤u gönüllü bir kurulufl ya da yaflad›¤› beldedeki topluma karfl› bireysel sorumluluklar›n› yerine getirme bak›m›ndan
zor durumda kalabilir ve bu gruplara ait farkl› normlar aras›nda bir çat›flma yaflayabilir (Torlak, 2007: 25-26). Dolay›s›yla bireysel sorumluluk yan›nda sosyal ya da
toplumsal sorumluluk kavram›n›n da aç›klanmas›na ihtiyaç bulunmaktad›r.
Sosyal Sorumluluk
Ço¤u durumda bireyle s›n›rl›
gibi gözüken
sorumluluklar›n asl›nda
sosyal boyutlar› vard›r.
Sosyal Sorumluluklarla iç içe
olan bireysel
sorumluluklar›n toplumsal
maliyeti de oldukça yüksek
olabilmektedir.
‹nsan aileden bafllamak üzere küçük ya da büyük, biçimsel ya da biçimsel olmayan örgütlenme ya da sosyal gruplar içinde yaflar. Birey olarak ö¤renme ve geliflmesinde insan›n sosyalleflmesi de bu sosyal gruplar içinde gerçekleflir. Dolay›s›yla
bireysel sorumluluklar›n tamam›n›n sosyal boyutu vard›r. Hiçbir insan sorumluluklar›n›n sosyal veya toplumsal s›n›rlar›n› kendi çizemedi¤i gibi bu s›n›rlar› etkilemek
ya da bunlardan etkilenmek noktas›nda da kendisi belirleyici olamaz. Aç›k ve gerçek olan fludur ki bireysel sorumluluklar›n sosyal boyutu vard›r. En temel bireysel
sorumlulu¤u olan beden ya da ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤u yerine getirilmedi¤inde sosyal harcamalar artacak, bireyin yak›n çevresinden bafllamak üzere topluma maliyeti artacakt›r. En genelde ise toplumsal kalk›nma ve refah art›fl› ya gecikecek ya da ertelenmifl olacakt›r. Bir gemi tayfas›n›n üzerine düfleni yapmamas›
belki de geminin batmas›na yol açabilecek, bir askerin bireysel sorumlulu¤u ad›na yapmas› gerekeni yapmamas› veya yapmamas› gerekeni yapmas› bir savafl›n
kaybedilmesine kadar varabilecektir. Benzer flekilde bir muhasebe ya da finans
eleman›n›n kendi sorumlulu¤unu yerine getirmemesi, belki de bir flirketin iflas›na,
çal›flanlar›n iflsiz kalmas›na sebep olabilecektir.
Bireysel sorumlulu¤un kiflinin yak›n çevresini kapsamaya bafllad›¤› nokta bir
di¤er aç›dan, bireyin sosyal sorumlulu¤unun bafllang›c› olarak da kabul edilebilir.
Örne¤in kiflilerin daha sa¤l›kl› yemek yemesi toplumsal aç›dan daha düflük sa¤l›k
ve sosyal güvenlik maliyeti anlam› tafl›d›¤› gibi, insan›n daha dikkatli araç kullanmas› da yollar›n di¤er sürücüler için daha güvenli olmas› ve böylece yine sa¤l›k ve
sosyal güvenlik maliyetlerinin azalmas› anlam› tafl›yacakt›r (Bloom ve di¤erleri;1995:10). Baflka bir deyiflle sa¤l›kl› kifli çevresine daha az bak›m maliyeti yükler,
daha az sa¤l›k harcamas› yapar. Bu durumdan genel olarak sa¤l›k sektörü olumsuz etkileniyor gibi gözükse de sa¤l›kl› insan daha çok çal›flaca¤› veya görece daha az ifl kayb›na u¤rayaca¤› için kendi ya da çal›flt›¤› kifli yada kurum ad›na daha
olumlu sonuç al›nm›fl olacakt›r (Demir, 2003: 33).
‹nsan› bireysel sorumluluktan sosyal sorumluluklar›n›n bilincine do¤ru yönlendirmede sosyal sorumlulukla ilgili kurumsal çabalara ihtiyaç duyulmaktad›r. Zira
insan›n birey olarak sosyal sorumluluklar›yla ilgili harekete geçmesi için ço¤unlukla teflvik edici ya da yönlendirici kurumsal düzenlemelere ihtiyaç oldu¤u söylenebilir. Bireyin sosyal sorumluluklar›n›n kendisi taraf›ndan hat›rlanmas› veya bu sorumluluklar›n ö¤renilmesinin tesadüflere b›rak›lmas› beklenmemelidir. E¤er toplumun sa¤l›kl› bir geliflme göstermesi isteniyorsa, bu takdirde bireyin çocukluktan
itibaren geliflimi süresince sosyal sorumluluk e¤itiminin aileden bafllayarak e¤itim
kurumlar›nda da devam ettirilmesine ihtiyaç oldu¤u aç›kt›r (Torlak, 2007: 26).
Sosyal sorumluluk düflüncesi, kiflinin yapaca¤› hareketlerin bütün sosyal sistemi etkileyebilece¤ini dikkate almas›n› gerektirir. Bu yüzden kifli bu sistem içinde
yapt›¤› hareketlerin sonuçlar›ndan topluma karfl› sorumlu olur (fiencan, 1987:120).
Daha önce de belirtildi¤i gibi, her fleye ra¤men bireylerin sorumsuzca davranmalar› mümkündür. Beklentiler, bilgisizlik ya da ön yarg›lar ile karakteristik özellikler
bu sorumsuzca davran›fllara yol açabilir. Bu durumda bireysel sorumluluklar›n
desteklenmesi bak›m›ndan da bu defa tersine gibi gözükse de toplumsal ve sosyal
normlar› güçlendirici çabalara ihtiyaç oldu¤u da unutulmamal›d›r. Bu norm ve de¤erlerin zay›flad›¤›, göz ard› edildi¤i ya da yozlaflt›¤› toplumlarda bireylerin sorumluluklar›n› üstlenmelerinde sadece hukuki yapt›r›mlar›n yeterli olmad›¤›, zaman
zaman insanl›¤›n ve dünyan›n yaflam›fl oldu¤u deneyimlerden rahatl›kla anlafl›labilir. Bugün de dünya ölçe¤inde yaflanmakta olan finansal a¤›rl›kl› kriz ve etkilerine
bak›ld›¤›nda konunun ne denli önemli oldu¤u görülebilmektedir.
Bireysel ve sosyal sorumluluklar›n kesiflim noktalar›n›n oldukça fazla olmas›,
olgulara ve kültürlere göre farkl›laflabilmesi, bu sorumluluklar›n ço¤u zaman birlikte de¤erlendirilmesini gerektirebilir. Bu noktada kiflilerin birey olarak bulunduklar› aile, grup, ifl yeri, okul, topluluk ve nihayet toplum üyesi olmakla üstlendikleri roller ve görevler onlara görevlerine iliflkin sorumluluklar yüklemektedir. Öte
yandan yönetici pozisyonunda olanlara iliflkin özel bir sorumluluk alan› olarak da
yönetsel sorumluluklar söz konusudur. Bireysel ve sosyal sorumluluklar yan›nda
bunlarla da oldukça yak›ndan iliflkili ancak özel konumlar› nedeniyle bu iki kavrama da k›saca de¤inmekte yarar görmekteyiz.
Görev Sorumlulu¤u
Görev sorumlulu¤u, herhangi bir görevi yerine getiren kiflinin bireysel sorumlulu¤unun yan›nda hem görev icab› rol sorumlulu¤unun hem de sorumluluk alan›ndaki di¤er bireysel sorumluluklar›n üstlenilmesini gerektirir. Bu yönüyle görev sorumlulu¤u, bireysel sorumluluk ve bunun üzerine eklenen sorumluluklar toplam›d›r. Di¤er bir deyiflle görev sorumlulu¤u bireysel sorumluluklar› ortadan kald›rmaz, hatta görev icab› sorumluluklar› üstlenilen di¤er bireysel sorumluluklar› da
kapsar. Bir güvenlik görevlisi, görevi icab› suçun önlenmesine çal›fl›rken, bir yandan suçlunun bulunmas›, yakalanmas›, etkisiz hale getirilmesi sorumluluklar›n›
karfl›lamaya çal›fl›rken, di¤er yandan birlikte çal›flt›¤› insanlar›n güvenlik sorumluluklar›n›, di¤er yandan suçlu ya da suçlular›n yaflam sorumluluklar›n› gözetmekle
yükümlüdür. Tüm bu sorumluluklar›, güvenlik görevlisinin kendi sa¤l›¤›n› koruma, ailesinin geçimini sa¤lama, bireysel geliflim ve kariyerine iliflkin bireysel sorumluluklar›n› da ortadan kald›rmaz, tam tersine bu güvenlik görevlisi görev sorumluluklar› ile birlikte bireysel sorumluluklar›n› birlikte yerine getirmek durumundad›r. Bütün bunlarla birlikte, güvenlik görevlisinin bu sorumluklar›n›n toplumsal huzura katk›s› ve toplumda güvenli¤in tesisi gibi sosyal sorumluluklara kat-
11
12
Farkl› konum ve rolleri bireye
görev sorumlulu¤u yükler.
Bu yüzden her bireyin ayn›
anda farkl› sorumluluklarla
karfl› karfl›ya olmas›
do¤ald›r.
k›s› da elbette söz konusudur. Yani, bireysel ve görev sorumluluklar› da sosyal sorumluluklarla iç içedir.
Di¤er taraftan, bireyin farkl› konum ve durumlarda üstlenmifl oldu¤u farkl› roller de onun görev sorumluluklar›n› zamana, konuma ve duruma göre farkl›laflt›rabilir. Aile içindeki, okuldaki, sosyal gruplardaki, ifl ortam›ndaki, arkadafllar aras›ndaki, sivil toplum örgütlerindeki tüm rol ve durumlar da ayn› anda farkl› görev sorumluluklar›n› bireye yükler. Birey bu görev sorumluluklar› aras›nda da uyumu
gözeterek hareket etme becerisini kazanmak durumundad›r.
Yönetsel Sorumluluk
Yönetsel sorumlulu¤unu
yerine getiremeyen bir
yönetici geminin batmas›na
yol açm›fl olabilir.
Yöneticinin bir yandan bireysel ahlaki sorumluluklar› varken, öte yandan yöneticilik görevi ve performans› bak›m›ndan yüklenmifl oldu¤u sorumluluklar vard›r.
Bu aç›dan yöneticinin bireysel sorumluluklar›n›n bir de sosyal yönü vard›r
(McHugh, 1992: 37). Yöneticilerin sorumluluk alanlar›n›, özel yaflam, ekonomik
iliflkiler, liderlik bilinci ve toplum üyesi olarak sosyallik fleklinde dört bafll›k alt›nda toplamak da mümkündür (K›rel, 2000:65). Yöneticiler her fleyden önce kendi
özel yaflamlar›ndaki davran›fllar› ve sonuçlar› bak›m›ndan bireysel sorumluluk sahibidir. Yöneticilerin organizasyonlar›n ç›kar gruplar›n›n beklentileri bak›m›ndan
ekonomik karar ve davran›fllar›yla ilgili sorumluluklar› bulunmaktad›r. Çal›flanlar
üzerindeki etkileri bak›m›ndan yöneticilerin di¤er bir sorumlulu¤u ise onlar›n liderlik bilincine sahip olmalar› gerekti¤idir. Nihayet, yöneticilerin toplumun pek
çok üyesi ve grubu ile genel olarak topluma ait kaynaklar›n etkin kullan›lmas› aç›s›ndan da topluma karfl› sosyal sorumluluklar› söz konusudur.
Yönetsel sorumlulu¤u, sularda yol alan bir gemi örne¤i ile aç›klamak mümkündür. Gemi yönetici ya da yöneticilerinin sorumlulu¤u, geminin kazas›z bir flekilde, istenen sürede, istenen yere ulaflt›r›lmas›d›r. Gemi kaptan›n›n bu sorumlulu¤unu yerine getirebilmesi için, gemi çal›flanlar›n›n faaliyetleri ve bu faaliyetlerin
sonuçlar›n› da denetlemesi gerekir. Çünkü çal›flanlar›n her türlü davran›fl› sonuç
üzerinde potansiyel etkiye sahiptir. Gemi çal›flanlar›n›n davran›fllar›yla ilgili niyetlerinin iyi ya da kötü olmas› veya sonuçlar›n› tahmin ederek ya da etmeksizin faaliyetlerini sürdürmüfl olmalar›, gemi yöneticisinin sorumluluklar›n› ortadan kald›rmaz. Tam tersine, yönetici olarak kaptan tüm çal›flanlar›n faaliyetleri ve bunlar›n sonuçlar›n›n da sorumlulu¤unu üstlenmek durumundad›r. Bu çerçevede, gemi çal›flanlar›n›n su ihtiyaçlar›n› gidermek üzere geminin alt›na delik açmalar›na,
“nas›l olsa üst kattay›z içeri giren su yukar›y› etkilemez diye düflünerek bîgâne
kalmak”, yönetsel sorumlulukla ba¤daflmaz. ‹lk etapta geminin ald›¤› su miktar›
gemiyi bat›rmayacak gibi görünse de, yönetsel sorumluluk deli¤in bir an önce kapat›lmas›n› ve bu tür davran›fllar›n olumsuz sonuçlar›n›n çal›flanlara uygun ve aç›k
bir biçimde anlat›lmas›n› gerektirir. Aksi halde, yönetici sorumlulu¤unu yerine getirmemifl ve sonuç itibariyle de gemi var›fl noktas›na salimen ulaflt›r›lamam›fl olacakt›r (Torlak, 2007: 30).
Günümüz iflletmelerinde profesyonel yöneticilerin asl›nda iflletmelerin sorumluluklar›n›n belirleyici ve etkileyicileri konumunda olduklar›n› söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Zira yöneticiler karar ve uygulamalar›yla, baflka bir deyiflle yönetici sorumluluklar›yla, iflletmelerin paydafllar›n› (müflteriler, çal›flanlar, pay sahipleri, tedarikçiler, rakipler, sivil toplum kurulufllar›, medya, kamu kurum ve kurulufllar›,
yerel yönetimler, toplum) etkilemektedirler. Bu yönleriyle, yönetici sorumluluklar› bir yönüyle kendi profesyonel yöneticilik geleceklerini belirlerken, di¤er yönüyle iflletmelerin ve onlar›n paydafllar›n›n geleceklerini de etkilemektedir.
‹fiLETMELER‹N SORUMLULUKLARI
Pazardaki tüketici ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na yönelik olarak örgütlenen iflletmelerin as›l sorumluluklar›, pazar›n ihtiyaçlar›n› istek ve beklentilere uygun olarak,
kârl› ve verimli bir flekilde karfl›lamalar›d›r. Zira her iflletme kaynak kullanan bir organizasyon olup, bu kaynaklar› verimlilik ve etkinlik kriterlerine uygun olarak karfl›lamalar› onlar›n ayn› zamanda temel amaçlar› olan kârl›l›klar›na da hizmet edecektir. Bu durum ise iflletmelerin ekonomik sorumluluklar›na uygun hareket etmeleri anlam›na da gelir.
‹nsanl›k tarihi boyunca ev ölçekli üretimden fabrikasyon ve kitle halinde üretime geçilmifl ve iflletmecilik özellikle Sanayi Devrimi ile hem ölçek hem de içerik
de¤ifltirmifltir. Bu süreçte feodal sistemlerden tar›m iflletmelerine, tar›m ötesi sanayi iflletmelerinden ise günümüz bilgi ve hizmet a¤›rl›kl› iflletmelerine geçilmifl ve
bir yandan da rekabet yerel ölçekten küresel ölçe¤e tafl›nm›flt›r. Tüm bu geliflmelere paralel olarak iflletmelerin sorumluluklar› da farkl› düzey ve kapsamlarda tart›flma konusu olmufl ve olmaya devam etmektedir. Dünya ölçe¤inde düflünüldü¤ünde ise bu sürecin farkl› co¤rafyalarda farkl› biçimlerde yafland›¤› ve halen yaflanmaya devam etti¤i de bilinen bir gerçektir. Baflka bir ifadeyle bugün dünyan›n
herhangi bir yerinde bilgi ve hizmet a¤›rl›kl› iflletmecilik ve rekabet yo¤unlaflm›flken, baz› bölgelerde ise hala sanayi a¤›rl›kl› ve haks›z rekabet içeren iflletmecilik
uygulamalar›na tan›k olunmaktad›r.
Yenilik olgusu sanayi ötesi toplum haline gelmifl olan ülkelerdeki iflletmeler
aras› rekabette baz› iflletmeleri güçlendirip pazarda denetim gücüne sahip duruma
getirirken, henüz sanayileflmesini tamamlayamam›fl ya da hammadde üreticisi durumundaki toplumlarda ise yetersiz üretim ve ço¤u kez bilinçsizce uyar›lm›fl yüksek talep nedeniyle pazar denetimi bir ya da birkaç iflletmenin egemenli¤ine geçmektedir (Öztürk, 1981:42). Bu durumda iflletmelerin sorumluluklar›na daha genifl
anlamda vurgu yap›lmaya baflland›¤› gözlenmektedir. Sanayi sonras› toplumlarda
iflletmelerin sorumluluklar›na gittikçe artan oranda vurgu yap›lmaya bafllanmas›nda, toplum bilimleriyle u¤raflanlar›n eksik bak›fl aç›lar›n›n da pay› oldu¤u söylenebilir. Zira, iflletmelere sosyal sorumluluklar›n›n hat›rlat›lmas›nda sadece teknolojideki ola¤and›fl› de¤iflimin getirdi¤i ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal faktörler
etkili olmam›fl, sosyal bilimciler, siyaset bilimciler, ahlakç›lar ve ekonomistlerin ilgilerinin efl zamanl› olarak ancak bu dönemlere rastlam›fl olmas› da etkili olmufltur
(Kurtulmufl, 1996:95).
Küreselleflen ve uluslararas› faaliyetleri artan çok say›da iflletmenin kâr art›fllar›n›n az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlar aleyhine sonuçlar üretmesi de
günümüzde iflletmelerin sosyal sorumluluklar› konusunun daha fazla gündemde
olmas›n›n önemli bir di¤er sebebidir. Ayn› toplum içinde bile gelir da¤›l›m›ndaki
eflitsizli¤in artmas› da sosyal sorumluluk konular›n› daha fazla ön plana ç›karmaktad›r. Dolay›s›yla, bir yandan yerel di¤er yandan küresel geliflmeler sebebiyle her
geçen gün sosyal sorumluluklar daha fazla konuflulur olmaktad›r. Nitekim iflletmeyi sosyal bir kurum sayan anlay›fl biçimine göre ise iflletme; toplumun sosyal, ekonomik ve politik gereksinimlerine cevap verme ve sosyal sorunlar›n› çözmesine
yard›m etmek gibi çok genifl bir ifllev ve görev yükümlülü¤ü alt›ndad›r (Tosun,
1979:6).
Keynes’in, “ekonomik mekanizman›n motoru olarak büyük ölçüde bireylerin
para kazanma içgüdülerinin ortaya ç›kmas›” ve Schumpeter’in ise “toplumu oluflturan bireylerin sonsuz amaç-araç iliflkisi hesaplar›n›n ak›lc›l›¤›yla ba¤daflmayan
13
14
‹flletmecili¤in ve ifl
dünyas›n›n dinamik olma
özelli¤i yan›nda
giriflimcilerin amaç-araç
dengesini
sa¤layamamalar›n›n da,
bugün iflletmelerin
sorumluluklar›n›n daha
fazla konufluluyor olmas›na
yol açt›¤› söylenebilir.
bütün de¤erlerin giderek marjinal olmas›” fleklinde ifade etti¤i gerçeklikler, asl›nda iflletmelerin sorumluluktan nas›l h›zla uzaklaflabileceklerini bize göstermektedir (Bu¤ra, 1995:14-15). Belki de bu yüzden, giriflimci-ifl adamlar›n›n bir e¤iliminin de riski da¤›tmak için düflünülen fakat giderek ifl adam›n›n belirleyici özelli¤i
haline gelen ticaret yatk›nl›¤› ve ticari zihniyeti oldu¤u ifade edilmektedir (Aktan,
1996:29). Keynes’in ahlaki aç›dan son derece sevimsiz buldu¤u ve er geç afl›laca¤›na inand›¤› kapitalizm, yine Keynes taraf›ndan baflar›l› bulunmakta, bu baflar›n›n ard›nda ise “ekonomik mekanizman›n temel yönlendiricisi olarak insanlar›n
para kazanma ve paray› sevme e¤ilimlerinin” yatt›¤› belirtilmektedir. Ancak bu
durum, Adam Smith’in ifadesiyle ço¤u zaman amaçlarla araçlar›n birbirine kar›flt›r›lmas›n›, paran›n kendi içinde bir amaç haline gelmesini de birlikte getirir ve bu
yan›lg› zenginlik art›fl›n› h›zland›r›r (Bu¤ra, 1999:269). Dolay›s›yla, para kazanma
güdüsünün ve giriflimcili¤in amaç-araç dengesini bozabildi¤i, iflletmeler aç›s›ndan
sorumluluklar›n bazen içinin boflalt›lmas›, bazen de göz ard› edilmesine yol açt›¤› söylenebilir. Daha fazla kifliye ifl sahas› açma amac› ad›na bir giriflimcinin çal›flanlara düflük ücret ödemeye çal›flmas› ya da insan ve/veya çevre sa¤l›¤›na özenden uzak uygulamalar içinde olmas›, sorumluluklar›n içinin boflalt›lmas› ya da
içerik de¤ifltirmesi olarak de¤erlendirilebilir. Bu ve benzeri durumlar ayn› zamanda iflletmelerin sorumluluklar›n›n geniflleyen çerçevesinin oldukça dar alana hapsedilmesi sonucunu da do¤urur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
4
“‹flletmenin SIRA
çevresiyle
S‹ZDE ekonomik etkileflimden baflkaca etkileflimi olamaz” görüflüne kat›l›r m›s›n›z?
D Ü fi Ü N Ebak›ld›¤›nda
L‹M
Genel olarak
ise, iflletmelerin faaliyet alanlar› ekonomik gibi gözükmekle birlikte, oldukça genifl alan› etkileyebilme ve etkilenebilmeleri de söz
O R U
konusudur. SVarl›¤›n›
sürdürmesi oldukça genifl sorumluluklar›n› yerine getirmesi
bak›m›ndan iflletme aç›s›ndan birincil önemdedir. Ama bu önemli sorumluluklar›
bir iflletmeyiDtoplumsal,
kültürel, sosyal ve ahlaki sorumluluklar›ndan al›koymama‹KKAT
l›d›r. ‹flletmenin hayatiyetini devam ettirebilmesi yeterli düzeyde kâr elde edebilSIRA S‹ZDE
mesi ile mümkün
olup, iflletme yönetimleri bu amaç ile sosyal sorumluluklar› denSIRA S‹ZDE
gelemek gibi önemli ve güç bir görevle karfl› karfl›ya bulunmaktad›r (fiireli, 1979:2).
Tüm bu sorumluluklar›n bugünün iflletmesi aç›s›ndan oldukça iç içe geçmifl ve
karmafl›k oldu¤u
da söylenmelidir. Tüm karmafl›kl›¤›na ra¤men bireysel ve sosyal
AMAÇLARIMIZ
sorumluluklar›m›z konuya iliflkin düflünme ve gelece¤e haz›rl›kl› olmam›z› da zoS O R U
runlu k›lmaktad›r.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
Teknolojik geliflmeler
D ‹ K K A T ve toplumsal ilerlemeler, olumlu etkileri yan›nda hem bireyin hem
de iflletmelerin sorumluluklar›n› art›rmaktad›r.
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Nitekim Alvin Toffler bu geliflme ile ilgili olarak, özellikle sanayileflmenin getirdi¤i ve ekonomik-spazm olarak niteledi¤i sorunlar ve çözüm önerileri hakk›nda flu sorular›
sorar: “Geçmiflle hiçbir benzerli¤i kalmam›fl, ekonomistlerin kavraAMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
makta güçlük çektikleri ve önemli ölçüde kontrolden ç›km›fl bir ekonomik sistem
karfl›s›nda ne gibi flanslar›m›z olabilir?”, “Gelecekte bizi ne gibi buhranlar bekle‹ T konulara
A P
mektedir?”.K Bu
iliflkin gelece¤in muhtemel tan›mlar›n› yapmay›, yani senaryolar haz›rlamay› öneren Toffler, senaryolar›n elimizdeki çok say›da malzeme-
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
yi tutarl› ve mant›kl› bir biçime sokmam›za yard›m etmek suretiyle günümüzün
gelece¤e hangi flekillerde dönüflebilece¤ini göstermesi bak›m›ndan önemine de¤inir (Toffler, 1991:49).
‹flletmelerin Sorumluluklar›n›n S›n›fland›r›lmas›
‹flletmelerin sorumluluklar› farkl› flekillerde s›n›fland›r›labilir. Bir s›n›fland›rma
önerisi olarak flunlar s›ralanabilir:
• ‹flletme içine ve d›fl›na yönelik sorumluluklar
• Birincil ve ikincil sorumluluklar
• Paydafllara (ç›kar gruplar›na) yönelik sorumluluklar
• Ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar
‹flletme içine ve d›fl›na yönelik sorumluluklar s›n›fland›rmas›nda, pay sahipleri,
çal›flanlar ve yöneticiler iflletme içi ve bunun d›fl›ndaki kifli, grup ya da organizasyonlar ile toplum iflletme d›fl› olarak de¤erlendirilir.
Mal ya da hizmet üretimi, bunlar›n üretiminde ekonomiklik, çal›flanlar›n haklar›n›n gözetilmesi, müflterilerin ihtiyaç ve isteklerine uygunluk birincil sorumluluklar iken, bu sorumluluklar yerine getirilirken ahlaki ve sosyal sorumluluklar›n gözetilmesi, tüm süreçlerde dürüstlük ve sözleflmelere uygun davran›lmas›, ifl dünyas›nda ifl ahlak› de¤erlerinin yerlefltirilmesine katk› sa¤lanmas› ve devlete vergi
ödenmesi konusunda kay›t sorumlulu¤u gibi sorumluluklar ise ikincil derecedeki
sorumluluklar fleklinde de¤erlendirilebilir.
‹flletmelerin sorumluluklar›, paydafl ya da ç›kar grubu olarak isimlendirilen çok
say›da grup aç›s›ndan da s›n›fland›r›labilir. Buna göre iflletmelerin sorumluluklar›;
müflteriler, pay sahipleri, çal›flanlar, toplum, tedarikçiler, arac› kurumlar, medya, sivil toplum örgütleri, yerel yönetimler ve kamu kurum ve kurulufllar›na yönelik sorumluluklard›r. Bu sorumluluklar›n pek ço¤u birbiri ile çat›flabilen sorumluluklard›r. ‹flletmelerin sorumluluklar›n›n paydafl ya da baflka bir ifadeyle etkileflenler
yaklafl›m› içinde de¤erlendirilmesi iflletme içi ya da d›fl›nda bireylerin sorumluluklar›, etkileflimleri ve dolay›s›yla olay ve olgular› bütün olarak görebilme ve anlayabilmeleri bak›m›ndan da önemli görülmektedir (Arslan, 2005: 34-35). Çok say›da
farkl› ç›kar ve/veya amac› olan bu gruplara yönelik olarak iflletme sorumluluklar›n›n bütün halinde anlafl›labilmesi bak›m›ndan iflletmelerin sorumluluklar›n›n paydafllara yönelik olarak s›n›fland›r›lmas› bu bak›m›ndan anlaml›d›r. Özellikle sermaye piyasalar›n›n geliflmesi ve küçük ortaklar›n paylar›n›n korunmas›na yönelik olarak ortaya konan yönetiflim (governance) kavram› da, iflletmelerin paydafllar›na ve
özelde de pay sahiplerine yönelik sorumluluklar›n›n geliflmesinde önemli bir aç›l›m sa¤lam›flt›r.
‹flletmelerin sorumluluklar›n›n dar çerçeveden daha genifl bir çerçeveye oturdu¤u daha önce de ifade edilmiflti. Dördüncü s›n›fland›rma biçimi de iflte bu yönüyle önemli ve kapsay›c› bir s›n›fland›rma olarak de¤erlendirilebilir. Bu s›n›fland›rmada, toplumlar›n sosyal sorunlar bak›m›ndan öncelikleri, toplumsal, kültürel
ve ahlaki de¤erlerinin farkl›laflmas›, politik tercihler ve uluslararas› iliflkiler vb. kriterler belirleyici olabilir. Ancak, globalleflmenin etkisiyle toplumlar›n benzer sosyal
sorunlarla karfl› karfl›ya olmas› dikkate al›nd›¤›nda, fiekil 1.1’deki gibi bir s›n›fland›rma anlaml› görülmektedir.
15
16
fiekil 1.1
‹flletmelerin Temel
Sorumluluklar›
Ekonomik Sorumluk Yasal Sorumluk
• Müflteri ihtiyaçlar›n›n
karfl›lanmas›
• Verimlilik / Etkinlik
• Kârl›l›k
Yasal düzenlemelerin insan
ve kurum davran›fllar› ile
bunlar›n sonuçlar›ndan
sonra gerçekleflmesi
nedeniyle, yasal boflluklar›n
olma ihtimali her zaman söz
konusudur.
Ahlaki Sorumluk Gönüllü Sorumluk
• Ahlâki de¤erlere • Toplumsal sorunlar›n
• Yasalara ve ilgili
çözümüne gönüllü
uyum
mevzuata uymak
• Rekabetin kurallar›na • Sosyal ve kültürel kat›l›m
• Hayat standartlar› ve
normlara özen
göre davranmak
yaflam kalitesinin
yükseltilmesine katk›
Ölçe¤i, sektörü, ifl yapt›¤› ülke, yönetim tarz› vb. faktörler ne olursa olsun, her
iflletmenin ekonomik sorumlulu¤u vard›r. Bu sorumluluk gereklerine uygun biçimde yerine getirilmedi¤inde, iflletmenin hayatiyetini devam ettirmesi mümkün olmaz. Ekonomik sorumluluklar› iflletmelerin en önemli varl›k nedenleridir.
Baz› durumlarda iflletme sahip ya da yöneticilerinin hofluna gitmese de hukuki
düzenlemeler iflletmelere yasal sorumluluklar yükler. Çal›flma düzeni, çevreye yönelik etkiler, müflterilerin haklar›, ifl hukuku ve rekabet düzenlemeleri gibi yasal
düzenlemeler yasal sorumluluklar olarak iflletmeleri ba¤lar. Rekabet edebilmek,
daha fazla kazanmak, baz› giriflimcilik h›rslar› ve benzeri sebeplerle iflletme sahip
ve/veya yöneticileri yasal sorumluluklar›ndan kaç›nma, görmezden gelme ya da
yapt›r›mlar›na katlanma pahas›na yasal düzenlemeleri yok sayma yoluna gidebilir.
Özellikle yasal boflluklar›n söz konusu oldu¤u durumlarda zaman zaman iflletmelerin sosyal sorumluluklar›ndan uzaklaflmas› mümkün olabilir. Hukuki ve yasal düzenlemeler, kifli ve kurumsal eylemlerin sonucunda ortaya ç›kan durumlar› düzenleme, sorunlar› giderme ve telafi etme ya da önlemeye yönelik oldu¤u için yasal
boflluklar›n oluflmas› kuvvetle muhtemeldir. Bu tür boflluklardan da zaman zaman
baz› iflletmelerin faydalanma yoluna gitmesi de mümkündür. Bu noktada tüm iflletme ve yöneticilerinin benzer davran›fl ve yaklafl›m sergilemesi beklenemeyece¤i için, yasal düzenlemelerle yasal sorumluluklar›n çerçevesi netlefltirilmek durumundad›r.
‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›na iliflkin gerçeklefltirdikleri faaliyetlerin bir
k›sm› yasal düzenlemelere dayal› iken, okul ya da derslik yapt›rmak, gençlere veya çocuklar›n rehabilitasyonuna katk›da bulunmak, kimsesiz ya da yafll›lar›n bak›m›na destek vermek, afet sonras› yard›mda bulunmak gibi çabalar ya da bu tür
kampanyalara verilen destekler yasal düzenlemeler olmaks›z›n gönüllü olarak gerçeklefltirilen faaliyetlerdir. Bu tür sorumluluklar›n iflletmeler taraf›ndan yerine getirilmesinde gönüllülük esast›r.
fiekil 1.1’de iflletmelerin temel sorumluluklar›n›n iç içe geçmifl olarak gösterimi
de rastgele yap›lmam›flt›r. Gönüllü sorumluluklar›n içeri¤i ve amac›na uygun olmas› bak›m›ndan di¤er üç sorumlulu¤un yerine getirilmesi do¤ru olan›d›r. Müflterilere sunulan bir mal veya hizmette yasal boflluklardan yararlanarak sorunlu k›s›mlar› gizlemeye çal›flan, ürün iadesinde zorluk ç›karan, rekabet etme ad›na üründe
kullan›c›ya zarar verecek bir maddeyi kullanan ya da benzeri tutum ve davran›fllar› sergileyen bir iflletmenin gönüllü sorumluluklar› yerine getirme ad›na bir derslik
yapt›rmas›, rahatl›kla kendi içinde tutars›zl›klar bar›nd›ran bir davran›fl veya reklâm
17
amaçl› bir çaba olarak de¤erlendirilebilir. Öte yandan, kendisini sadece yasal ve
ekonomik sorumluluklarla s›n›rl› olarak gören bir iflletmenin bunun ötesindeki ahlaki ya da gönüllü sorumluluklara sahip ç›kmas› da önemli ölçüde gösterifl noktas›nda kalacakt›r. Dolay›s›yla, müflterinin ihtiyaçlar›na uygun mal ve hizmet üretip
pazara sunamayan, bunlar› gerçeklefltirirken kâra, verimlilik ve etkinli¤e önem
vermeyen, rekabeti dikkate alamayan, çal›flanlar›n haklar›na dikkat etmeyen, kamuya ve topluma karfl› sorumluluklar›n› yerine getirmeyen bir iflletmenin e¤itim,
sa¤l›k, gençlerin topluma kazand›r›lmas› gibi sorumluluklar ad›na reklamasyon çabas› içinde olmas› çok da anlaml› olmayacakt›r. Günümüz iletiflim ve ulafl›m araçlar›n›n gelmifl oldu¤u nokta ve bireyler aras› etkileflim dikkate al›nd›¤›nda, bu tür
içerikten yoksun ve alt yap›s› eksik sorumluluk yaklafl›m ve uygulamalar›n›n da art›k fayda etmeye yetmedi¤i rahatl›kla söylenebilir. ‹çi ve alt› bofl uygulamalar›n pazarda çok fazla karfl›l›k bulmad›¤› gözlenmektedir.
Küçük ölçekli iflletmeler, kazanç ve yetenekleri k›s›tl› oldu¤u için gönüllü
sorumluluklarSIRA S‹ZDE
dan muaft›r. Bu görüfl sizce do¤ru mudur?
D Ü fi Ü N E Lde¤erlendiril‹M
Tüm bu geliflmeler iflletmelerin sorumluluklar›n›n sosyal aç›dan
mesi ihtiyac›n› da do¤urmaktad›r. ‹flletmeler ekonomik amaç tafl›yan bir örgüt olmakla birlikte, karar al›c›s›, çal›flan›, müflterisi ve etkileflenleri ya
S Oda
R Upaydafllar›n›n
insan veya insanlardan oluflan kurumlar olmalar› nedeniyle, sosyal boyut her zaman ön plandad›r. Öte yandan ölçe¤i ne olursa olsun tüm iflletmeler yerel, ulusal
D‹KKAT
veya küresel düzeyde toplumsal etkileflimleri olan organizasyonlard›r. Bu yönleri
ile de¤erlendirildi¤inde, iflletmelerin sorumluluklar›n›n sosyal sorumluluklar bafll›SIRA S‹ZDE
¤› alt›nda genel olarak de¤erlendirilmesi uygun olacakt›r.
‹fiLETMELER‹N SOSYAL SORUMLULUKLARI
AMAÇLARIMIZ
5
N N
‹flletme faaliyetleri ile bunlar›n sonuçlar›n›n artan say›da ç›kar grubunu etkilemeye
bafllam›fl olmas› ve bu faaliyetlerin ç›kar gruplar›n› artan ölçüde etkiler hale gelmesi, iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n daha fazla ön plana ç›kmas›na
K ‹ T A P yol açmaktad›r (Post ve di¤., 1996:37). Bu aç›dan sosyal sorumluluk; bir iflletmenin kendini
toplum için yükümlü hissetmesi fleklinde tan›mlanabilir. Sosyal aç›dan sorumlu olmak, toplum üzerindeki olumlu etkileri maksimum, olumsuzTetkileri
ise minimum
ELEV‹ZYON
yapmakt›r. Bu tan›m, asl›nda yukar›da son s›n›flamada verilmifl olan, ekonomik,
yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar› kapsar (Ferrell ve Fraedrich, 1994:6). Baflka bir deyiflle sosyal sorumlulu¤a sahip olmak, yasal beklentileri yerine getirmenin
‹ N Tdaha
E R N E Tçok yat›r›m
ötesinde, insan kayna¤›na, çevreye ve ilgili taraflarla iliflkilere
yapmay› da gerektirir (Öcal, 2007: 8). Bu çerçevede bir örgüt ya da iflletmenin sosyal sorumlulu¤u, paydafllar› (çal›flanlar, tedarikçiler, müflteriler, genel kamu, hissedarlar, rakipler ve fakirler), do¤al çevre ve sosyal refah›n art›fl›na yöneliktir (Beekun, 2004: 57-58). ‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n oldukça kapsaml› oldu¤u
bu k›sa de¤erlendirmelerden hareketle rahatl›kla anlafl›lm›fl olmaktad›r. Ancak
böylesine kapsaml› sosyal sorumluluklarla karfl› karfl›ya olan iflletmeler bak›m›ndan konuya yaklafl›m›n farkl› zamanlarda ve farkl› kültürlerde farkl›laflt›¤› da bilinen bir gerçekliktir.
Zaman ve durumsal faktörlerin de¤iflimine paralel olarak, iflletmenin sosyal sorumlulu¤u konusu ve içeri¤inde de farkl›l›klar›n ortaya ç›kmas› do¤ald›r. Nitekim
farkl› dönemlerde ve farkl› kültürlerde zamana ve durumsal faktörlere göre iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n içerik, nitelik ve yo¤unluk olarak de¤iflik flekiller-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
18
de tart›flma konusu oldu¤u gözlenebilir. Burada çok temel olarak iki farkl› yaklafl›mdan, klasik ve modern yaklafl›mdan ana hatlar›yla söz edilecektir.
‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar
‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili yaklafl›mlar›n genel olarak iki bafll›k alt›nda topland›¤› görülmektedir. Bu yaklafl›mlar, “klasik yaklafl›m” ve “modern yaklafl›m” fleklinde grupland›r›ld›¤› gibi (fiahin, 1984), “Friedman Yaklafl›m›” ve “‹fl
Döngüsü Yaklafl›m›”fleklinde de grupland›r›labilmektedir (Baron, 2000). ‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›na iliflkin bu iki temel yaklafl›m afla¤›da genel hatlar›yla
aç›klanmaktad›r.
Klasik Yaklafl›m
Klasik görüflün
savunucular›n›n ilk
s›ralar›nda yer alan
Friedman’a göre; iflletmenin
tek bir sosyal sorumlulu¤u
vard›r, o da kâr› maksimize
etmektir.
Adam Smith’›n, 1776 y›l›nda ortaya koymufl oldu¤u, “kâr maksimizasyonu” ve “görünmez elin piyasay› düzenlemesi” ilkelerinin, ünlü iktisatç› Milton Friedman taraf›ndan biraz daha gelifltirilerek benimsendi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹flletmelerin sosyal
sorumluluklar›yla ilgili klasik yaklafl›m›n temelini bu iki iktisatç›n›n ortaya koymufl
oldu¤u bu ilke oluflturmaktad›r. Adam Smith, iflletmenin öncelikli hedefinin kâr elde etmek oldu¤unu, kâr olmad›¤› takdirde giriflimcinin istihdam oluflturma ve sermayesini riske etmekten kaç›naca¤›n› ifade etmiflken (Öcal, 2007: 60), oldukça
benzer mant›kla Friedman, 1970 y›l›nda yazm›fl oldu¤u “‹flletmelerin Sosyal Sorumlulu¤u Kâr›n› Art›rmakt›r” adl› makalesinde, iflletmelerin sorumluluklar›ndan de¤il
insanlar›n sorumluluklar›ndan bahsedilebilece¤i üzerinde durmufl ve iflletme yöneticilerinin as›l sorumluluklar›n›n iflletmeye sermaye koymufl olan ortaklara karfl› iflletme kâr›n›n art›r›lmas›ndan ibaret oldu¤unu iddia etmifltir. Friedman taraf›ndan
savunulan görüfle göre iflletmenin tek bir sosyal sorumlulu¤u vard›r: “Oyunun kurallar› içinde, aç›k ve özgür bir rekabet ortam›nda kâr› artt›rmaya yönelik faaliyetleri sürdürmek”. Baflka bir ifadeyle, yönetim pay sahiplerinin kârlar›n› ve uzun vadeli ç›karlar›n› maksimize etmelidir (Ar›kan, 1995:172). Friedman’a göre iflletmenin
hedefi kâr›n ya da pazar de¤erinin maksimizasyonudur. ‹flletme yöneticisinin sosyal sorumlulu¤u da çal›flanlar›n de¤il pay sahiplerinin ç›karlar›na göre hareket etmekle s›n›rl›d›r. Yöneticiler bu flekilde hareket ederek pazar de¤erini yükseltecek,
rekabeti gelifltirecek ve bu yolla toplumsal refah› art›rmaya katk›da bulunmufl olacakt›r. Böylece serbest pazarda pazar de¤erinin gelifltirilmesiyle iflletme çal›flanlar›na karfl› olan sosyal sorumluluklar›n› da asl›nda yerine getirmifl olmaktad›r (Baron, 2000:566-567).
Klasik yaklafl›m›n yetersiz kalmas›nda günümüz sosyal sorumluluk anlay›fl›n›n
felsefi temellerindeki de¤iflim de göz ard› edilemez. Çünkü iflletmelerin sosyal sorumlulu¤u günümüzde art›k temel ekonomik ve yasal sorumluluklar›n› aflmay› gerektirmekte, toplumu daha iyi duruma getirecek yükümlülüklerini üstlenebilecek
ahlaki bir sorumluluk da yüklemektedir. Toplum, iflletmelerin üretim faktörlerinin
temel dinami¤i olup, topluma ve çevreye karfl› kaynaklar›n korunmas› ve yeniden
üretilmesine katk› bak›m›ndan da iflletmelerin sosyal sorumluluklar›na bak›fl aç›s›n›n genifllemesine ihtiyaç vard›r (Bayrak, 2001: 133-134). Bu durumda, iflletmelerin sosyal sorumluluklar›na farkl› ve genifl bir bak›fl aç›s› gündeme gelmektedir.
Modern Yaklafl›m
Klasik olarak nitelendirilen Friedman yaklafl›m›na karfl› sosyal sorumlulu¤a modern yaklaflanlar iflletmelere, örgütsel amaçlar›n çok ötesinde daha fazla birtak›m
toplumsal amaçlar da yüklemeye çal›fl›rlar. Bu görüfl sahiplerine göre örne¤in, ifl-
letme zehirli at›klar›n› boflaltt›¤› gölü temizlemeli veya e¤itimsiz iflgörenlerinin ifl
uzmanl›¤›n› art›rmal› ya da onlar›n ekonomik durumlar›n› iyilefltirmelidir. Son zamanlarda büyük bir yo¤unluk kazanan çevre kirlili¤i, enerji ve hammadde yetersizli¤i, iflletmelerin tekelleflmesi ve baz› politik rahats›zl›klar, bu yaklafl›m›n büyük
bir destek görmesine yol açm›flt›r. Dolay›s›yla, bugün kamuoyu iflletmelerin toplumun yarar›na olan faaliyetlere giriflmelerini ve bu tür faaliyetleri desteklemelerini
istemektedir (fiahin, 1984:56-57).
Modern yaklafl›m›n geliflmesinde artan çevre kirlili¤i ve sorunlar› ve bunlara
karfl› duyarl›l›klar›n da etkili oldu¤u rahatl›kla söylenebilir.
‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili genel tart›flmalara yönelik olarak Friedman’›n “iflletmelerin sosyal sorumluluklar›, kârlar›n› maksimize etmeleridir” fleklindeki yaklafl›m› k›r›lma noktas› olarak kabul edildi¤ine ve bunun da tarihi 1970
y›l› oldu¤una göre, iflletmelerin sosyal sorumluluklar›na yaklafl›m farkl›l›klar›n›n
benzer tarihlere denk geldi¤i de söylenebilir. Nitekim ‹fl Döngüsü Yaklafl›m›
1972 y›l›nda ortaya konmufl olup, 1981’de kavram›n gelifltirilmesiyle iflletmenin
özel kârl›l›¤› kadar kamu ç›karlar›na da hizmet etmesi gerekti¤i vurgulanm›flt›r (Baron, 2000:569).
Modern yaklafl›ma göre müflteriler, iflletme için birinci derecede öneme sahiptir ve iflletme gelirinin sa¤lay›c›lar› olarak görülürler. Friedman’›n görüflünün tersine ifl döngüsünde, pay sahipleri de önemli bir ç›kar grubu olmakla birlikte, yöneticiler asli unsurlar olarak görülür. Buna karfl›l›k ifl döngüsü yaklafl›m›nda iflletmenin hedefi Friedman yaklafl›m›nda oldu¤u gibi aç›ktan tan›mlanmam›flt›r. “Pay sahiplerine iyi bir kâr getirisi sa¤lanmal›d›r, fakat di¤er ç›kar gruplar›n›n da yasal
haklar› korunmal›d›r” fleklinde ifade edilen ifl döngüsü yaklafl›m›nda “yasal” ve
“iyi” kavramlar› aç›kça tan›mlanmam›flt›r. Ancak, her iki kavram aras›ndaki dengelemenin de¤er maksimizasyonundan farkl› oldu¤u söylenebilir (Baron, 2000:570).
‹flletmelerde Sosyal Sorumlulu¤un Leh ve Aleyhindeki
Görüfller
‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili yaklafl›mlar›n geliflimi sürecinde bugünkü anlam›yla iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n leh ve aleyhinde baz› görüfller
öne sürülmüfltür. Leh ve aleyhteki görüfl sahiplerinin yaflad›klar› zaman dilimi ile
iflletme faaliyetlerinin ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel etkilerinin dikkate al›nmas› anlaml› olacakt›r. Aksi durumda, sosyal sorumluluklar tart›fl›l›rken uç noktalara kayma ve bu yüzden bir iflletmeyi tamamen sorumsuz veya toplumsal sorunlar için kâr faktörünü ihmal eden bir konuma düflürme tehlikesi mevcuttur (fiencan, 1987:124).
Lehteki Görüfller
‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehindeki görüfller genel olarak flu flekilde s›ralanabilir (fiencan, 1987:124-125):
• Kamu beklentilerinin de¤iflmesi
• Daha iyi bir iflletme çevresi
• Kamu imaj›
• Devlet düzenlemelerinden kaç›nma
• Sosyo-kültürel normlar
• Sorumlulu¤un yetki ile dengelenmesi
• ‹flletmenin kaynaklara sahip olmas›
19
‹flletmelerin sosyal
sorumluluklar› konusundaki
modern yaklafl›mlardan biri
olan ‹fl Döngüsü Yaklafl›m›,
iflletmenin kâr yan›nda
kamu faydas›n› gözetmesini
de öngörür.
20
Sosyal sorumlu iflletmelerin
kamuoyundaki itibarlar›n›n
da daha yüksek olmas›
beklenir.
SIRA S‹ZDE
6
Bunlara ilaveten iflsizlerin ortaya ç›karaca¤› karmaflaya meydan vermeden iflsizlere yard›m etmenin daha kolay olabilece¤ini vurgulayan, sosyal sorunlar› ortaya
ç›kt›ktan sonra tedavi etmektense önceden önlemenin daha iyi olaca¤› ile çöplerdeki parçalar tekrar dikkate al›narak (örne¤in, bofl fliflelerin yeniden de¤erlendirilmesi) tekrar kârl› bir flekilde kullan›labilir anlay›fl›n› ifade eden sorunlar kâra dönüfltürülebilir anlay›fllar› da iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehindeki görüfllere ilave edilmektedir (Weihrich ve Koontz, 1993:68).
Bu görüfller genel olarak de¤erlendirildi¤inde, “iflletmeler toplumsal kaynaklar› kullanan ve ayn› zamanda bu kaynaklar› hem bugün ve hem de gelecekte etkileme potansiyeline sahip organizasyonlar olarak görülmekte ve bu yüzden ekonomik ve yasal sorumluluklar›n›n çok daha ötesinde sosyal ve ahlaki sorumluluk duyarl›l›klar›yla hareket etmelidir” yaklafl›m›n›n bask›n oldu¤u söylenebilir. Öte yandan, iflletmeler aç›s›ndan kamuoyu nezdindeki itibarlar› bak›m›ndan da sosyal sorumluluklar yerine getirilmelidir.
Sosyal sorumlulu¤un lehinde olan baz› görüfllere göre, sosyal sorumlulu¤a tepki göstermek yerine önlem alman›n daha az maliyetli olaca¤› ve ayn› zamanda çevreden gelebilecek olumsuz tepkileri ve düflmanl›klar› da azaltaca¤› ifade edilmektedir. Bu flekilde iflletmeler, politik aç›dan da hükümetlerce bask› alt›na al›nmayacak ve çat›flma yerine uzlaflmal› ve uyumlu iliflkiler kurulabilecektir (Eren,
2000:103).
‹flletmelerinSIRA
en önemli
S‹ZDE sosyal sorumlulu¤unun kâr etmeleri oldu¤u fleklindeki iddian›n,
iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n aleyhindeki görüfllerin en önemli dayana¤› oldu¤unu düflünüyor musunuz?
Aleyhteki Görüfller
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Ekonomik aç›dan verimli,
etkin
K ‹ veT kârl›
A Polan
iflletmeler, sosyal sorunlarla
u¤rafl›rlarsa bu amaçlar›na
ulaflamazlar görüflü
iflletmelerin sosyal
Tsorumlulu¤unun
E L E V ‹ Z Y O N aleyhindeki
önemli iddialardan biridir.
‹NTERNET
Yukar›da s›ralanan
S O R U lehteki görüfllere karfl›l›k, iflletmelerin sosyal sorumluluklar›yla
ilgili aleyhte olan görüfller de mevcuttur. Sosyal sorumlulu¤un aleyhindeki görüflleri afla¤›daki gibi s›ralamak mümkündür (fiencan, 1987:125-126):
D‹KKAT
• Kâr›n maksimizasyonu as›ld›r
• Sosyal sorumluluk iflletme için maliyet etkenidir
SIRA
S‹ZDE
• Sosyal
sorumluluk
faaliyetlerinin bedelini toplum ödemelidir
• ‹flletmeler sosyal yeteneklere sahip de¤ildir
• ‹flletmenin esas amac›n› aksat›r
AMAÇLARIMIZ
• Sosyal sorunlardan iflletmeler sorumlu de¤ildir.
Sosyal sorumlulu¤un aleyhindeki görüfllerde ise genel olarak klasik anlay›fl olarak bilinen Ksosyal
anlay›fl›n›n hâkim oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bu görüfl‹ T A sorumluluk
P
ler, iflletmelerin sorumluluklar›n› önemli ölçüde ekonomik, k›smen de yasal çerçeve ile s›n›rland›rmaktad›r. Bu görüfller savunulurken de iflletmelerin ekonomik
amaçl› organizasyonlar
oldu¤u, bu asli sorumluluklar yerine getirilmedi¤inde topTELEV‹ZYON
luma ilave maliyetler yüklenece¤i ve sosyal sorunlar›n sorumlulu¤unun toplum taraf›ndan üstlenilmesinin gereklili¤i ön plana ç›kar›lmaktad›r. K›smen hakl› olan taraflar› olmakla birlikte, aleyhteki görüfllerin en temel sorunu, iflletmelerin sorumlu‹ N T E R N E Tdar bir bak›fl aç›s›yla s›n›rland›r›ld›¤› ve buradan cesaret alacak
luklar›n›n oldukça
baz› giriflimci ve/veya yöneticiler için sorumluluklardan kaç›nma yolunu açabilece¤i fleklinde ifade edilebilir.
21
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
Sorumluluk kavram›n› tan›mlamak.
Sorumluluk birey ve toplumlar›n hayat›nda önemli kavramlardan biridir. Her birey hayat› boyunca
karar al›r ve eylemde bulunur. Ayr›ca di¤er insan
ve örgütlerle etkileflim halindedir. Bireyin davran›fllar› sonuç do¤urur ve dolay›s›yla sorumluluk
ortaya ç›kar. Baz› durumlarda davran›fl sergilenmese de sorumluluk vard›r. Sorumluluk üstlenilmesi için bireyin ak›ll› olmas› ve bunu kullanabilme yetene¤ine sahip olmas›, iradesini özgürce
kullanabilmesi, ehil ya da bir baflka ifadeyle yetkili olmas› gerekir. Baz› sorumluluklar yap›lan ya
da yap›lmayan eylem sonuçlar›yla s›n›rl› iken baz› sorumluluklar ise baflkalar›n›n sorumluluklar›n› da kapsayacak flekilde ileriye do¤ru gerçekleflecek olan sonuçlar› da içinde bar›nd›r›r.
Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile yönetici sorumluluklar› aras›ndaki farklar› ay›rt etmek.
Bireysel sorumluluk ile sosyal sorumluluk ço¤unlukla iç içedir. Kendi sa¤l›¤›n› koruyamayan
bir bireyin ifl göremezlik ve sa¤l›k harcamalar›
nedeniyle sosyal maliyetlerin ortaya ç›kmas›, dikkatsizlik sonucu ortaya ç›kan bir trafik ya da ifl
kazas› nedeniyle sosyal güvenlik maliyetlerinin
artmas›, güvenli¤e iliflkin sorumluluklar›n yerine
getirilmemesi nedeniyle ifllem maliyetlerindeki
art›fllar, sosyal maliyetleri art›r›r. Dolay›s›yla her
bireysel sorumlulu¤un sosyal boyutu vard›r.
Her birey ayn› anda birden fazla rol üstlenir ve
her rolün kendine özgü sorumluluklar› vard›r.
Bireye düflen rollere ve görevlere iliflkin sorumluluklar› çat›flt›rmadan gerçeklefltirebilmektir. Bu
noktada yönetici sorumlulu¤u özel bir görev sorumlulu¤u olarak karfl›m›za ç›kar. Yöneticinin
sorumlulu¤u ya da yönetsel sorumluluk, yönetilenlerin sorumlulu¤u yan›nda örgütün tüm paydafl veya ç›kar gruplar›na yönelik sorumluluklar›n› da kapsad›¤› için özel ve önemli bir sorumluluk türüdür. Bu sebeple, tarih boyunca hem
dini ö¤retilerde hem kamu yönetimlerinde ve
hem de yöneticilere yönelik yaz›lan (siyasetnâme ve benzeri gibi) eserlerde, yöneticilerin sorumluluklar› özel olarak vurgulanmaktad›r.
‹flletmelerin sorumluluklar›n› tan›mlamak ve listelemek.
‹flletmeler esas itibariyle ekonomik amaçl› örgütler olmakla beraber, sosyal çevrede, kültürel ve
politik etkileflimlere aç›k organizasyonlard›r. Bu
durumda iflletmelerin sorumluluklar› artmakta ve
sadece ekonomik ve yasal sorumluluklar›n da
N
AM A Ç
4
N
AM A Ç
5
ötesine geçerek sosyal sorumluluklara da sahip
olmalar› adeta zorunluluk haline gelmektedir.
Yasal düzenlemeler yetersiz kalabilmekte, ekonomik amaçlar›n etkisiyle yasal boflluklardan yararlanma yoluna gidilebilmekte ve bu çerçevede
ahlaki aç›dan pek çok sorunlu karar ve uygulama ifl dünyas›nda kendini gösterebilmektedir.
Bu tür uygulamalar›n sonucu itibariyle bugün gelinen noktada, ifl dünyas›nda ve toplumda iflletmelerin sosyal sorumluluklar›na iliflkin alg›n›n hiç
de iyi olmad›¤› söylenebilir. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojisindeki geliflmelerle olumsuzluklardan k›sa
sürede haberdar olunmas› da dikkate al›nd›¤›nda,
iflletmelerin daha genifl bir bak›fl aç›s›yla sosyal
sorumluluk anlay›fl›na sahip olmalar› gerekti¤i anlafl›lmaktad›r. Buna ra¤men, günümüzde de rekabet etmek, daha fazla kazanmak gibi anlay›fllar
söz konusu olabilmektedir. Ancak, günümüzde
iflletmelerin sosyal sorumluluklar› lehindeki görüfllerin daha bask›n oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
‹flletmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklar›n›
aç›klamak.
Hedef pazarda al›c›lar›n ihtiyaç ve isteklerine uygun ürün üreten ve/veya pazarlayan iflletmeler
temel ekonomik sorumluluklar› kâr etmek, büyümek ve varl›klar›n› sürdürebilmektir. Ekonomik sorumluluklar›n yerine getirilmesi iflletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n göz ard› edilmesini
gerektirmez. Tam tersine tüm iflletmelerin ekonomik sorumluluklar›n› yerine getirirken ayn› zamanda sosyal sorumluluklar›na da uygun davranmalar› zorunluluktur.
‹flletmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumluluklar›n› karfl›laflt›rmak.
Ekonomik sorumluluklar›n yerine getirilmesi sürecinde iflletmelerin zaman zaman fark›nda olarak ya da olmayarak, çal›flanlar, tedarikçiler,
müflteriler, çevre gibi iç ve d›fl paydafllara karfl›
sosyal ve ahlaki sorumluluklara ayk›r› tutum ve
darvan›fllar sergilemesi mümkündür. Daha fazla
kâr etme, rekabete karfl› ayakta kalabilme, maliyetleri azaltma ve benzeri gibi amaç ya da uygulamalar, iflletmelerin ekonomik amaçlar›na karfl›l›k sosyal ve ahlaki amaçlar›ndan taviz vermelerine veya bu sorumluluklar›na uygun olmayan
davran›fllar sergilemesine yol açabilmektedir.
Önemli olan, iflletmelerin ekonomik, sosyal ve
ahlaki sorumluluklar› aras›ndaki çat›flma kaynaklar›n› görebilmek ve azaltmaya yönelik çaba
içinde olmakt›r.
22
Kendimizi S›nayal›m
1. Henüz iki yafl›ndaki bir çocu¤un masa üzerindeki
taba¤› yere atarak k›rmas› eyleminden, afla¤›dakilerden hangisi sebebiyle sorumlu tutulmas› söz konusu
olamaz?
a. Özgür iradesini kullanamamas›
b. Ak›l yetisini kullanma yetene¤ine sahip olmamas›
c. Yetkili olmas›
d. ‹radeli olmamas›
e. Ak›ll› olmamas›
2. Afla¤›daki yarg›lardan hangisi do¤ru olamaz?
a. Bireysel sorumluluklarla sosyal sorumluluklar
ara kesit oluflturur
b. ‹leriye do¤ru sorumluluk gerçekleflen davran›fllar›n sorumluluklar› de¤ildir
c. Geriye do¤ru sorumluluk baflkalar›n›n sorumluklar›n› kapsamaz
d. Görev sorumlulu¤u olan bir kifliden bireysel sorumluluk beklenmez
e. Yönetsel sorumluluk yönetici pozisyonunda
olanlar›n sorumlulu¤udur
3. Bir statta rahats›zl›k geçiren bir izleyiciye müdahale etme sorumlulu¤unu yerine getirmeyen bir doktor,
etraf›nda kimse kendisinin doktor oldu¤unu bilmedi¤ine göre, afla¤›dakilerden hangi sorumluluktan söz
edilebilir?
a. ‹ç sorumluluk
b. D›fl sorumluluk
c. Sosyal sorumluluk
d. Sosyal bask›
e. Geriye do¤ru sorumluluk
4. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili klasik yaklafl›m›n bak›fl aç›s›n› yans›t›r?
a. ‹flletmeler sosyal sorunlarla ilgilenmelidir
b. ‹flletmeler sosyal sorunlarla ilgilenme yetene¤ine sahiptir
c. ‹flletmeler hem kâr etmeli hem de sosyal sorunlarla u¤raflmal›d›r
d. ‹flletmeler kamu imaj›na önem vermelidir
e. ‹flletmeler kâra odaklanmal› ve istihdam oluflturmal›d›r
5. ‹flletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehinde olmayan görüfl afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹flletmeler toplumsal kaynaklar› kullanman›n sorumlulu¤unu yerine getirmelidir
b. Kamu bask›s› olmadan yasal düzenlemelere
uyum sa¤lanmal›d›r
c. ‹flletmeler sosyal yeteneklere sahip de¤ildir
d. Sorumluluklar yetki ile dengelenmelidir
e. Daha iyi bir iflletme çevresi oluflturulmal›d›r
6. Afla¤›dakilerden hangisi sorumluluk türlerinden birisi de¤ildir?
a. Geriye do¤ru sorumluluk
b)‹leriye do¤ru sorumluluk
c. Eylemle ilgili sorumluluk
d. Tikel sorumluluk
e. Stratejik sorumluluk
7. “Alternatifler aras›nda bilerek ve isteyerek seçim yapabilme yetisi” afla¤›daki kavramlardan hangisinin tan›m›d›r?
a. Ak›l
b. ‹rade
c. Özgür irade
d. Yetki
e. Sorumluluk
8. Toffler’a göre afla¤›dakilerden hangisi insan›n sorumsuzda davranms›na neden de¤ildir?
a. Karakter,
b. Bilgiye dayal› nedenler,
c. Tecrübeye dayal› nedenler
d. Beklentiye dayal› nedenler ve
e. Yarg›lamaya dayal› nedenler.
9. Sosyal normlarla iliflkili olan sorumluluk afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bireyin sorumlulu¤u
b. ‹ç sorumluluk
c. ‹flletmenin sorumlulu¤u
d. D›fl sorumluluk
e. Çevresel sorumluluk
10. “Yaflam standard›n›n yükseltilmesine katk›”, hangi
sorumluluk grubuna girer?
a. Müflteri ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›
b. Verimlilik / Etkinlik
c. Kârl›l›k
d. Gönüllü sorumluluk
e. Yasal sorumluluk
23
Okuma Parças›
Endüstri Ça¤›ndan Sonra
Geçti¤imiz yar›m yüzy›l içinde Amerika Birleflik Devletleri ve ekonomik olarak geliflmifl öteki ülkeler yavafl
yavafl “bilgi toplumu”, “bilgi ça¤›” ya da “endüstri sonras› dönemi” olarak adland›r›lan aflamaya geçtiler. Gelecekbilimci Alvin Toffler bu geçifli “Üçüncü Dalga” diye nitelendiriyor: bu da demektir ki, sonuçlar› insanl›k
tarihinin daha önce geçirdi¤i iki dalga kadar etkili olacakt›r. Avc› kabileden tar›m toplumuna, sonra da tar›mdan endüstriye geçifl ilk iki dalgay› belirler.
Bu geçifl kendisine ba¤l› baz› elemanlardan olufluyor.
Ekonomide refah›n kayna¤› olarak üretimin yerini h›zla hizmetler al›yor. Günümüz bilgi toplumunun tipik
iflçisi çelik ya da otomobil fabrikas› yerine, bankada,
bilgisayar flirketinde, lokantada, üniversitede ya da toplumsal hizmet kurumlar›ndan birinde çal›fl›yor. Gerek
insano¤lunda, gerekse giderek daha ak›ll› olan makinelerde, bilginin ve zekân›n rolü yayg›nlafl›yor ve zihinsel emek fiziksel eme¤in yerini alaca¤a benziyor.
Üretim küresellefliyor, çünkü bilgi teknolojisinin ucuz
olmas› bilginin ulusal s›n›rlar d›fl›na giderek daha kolay ulaflmas›n› sa¤l›yor; televizyon, radyo, faks ve elektronik posta gibi h›zl› haberleflme yollar›, yerleflik kültürel topluluklar aras›ndaki s›n›rlar› çökertiyor.
Bilginin çevresinde kurulan bir toplum ça¤dafl demokrasilerde insanlar›n en fazla de¤er verdi¤i iki fleyin üretimini art›r›r: özgürlük ve eflitlik. Kablolu kanallardaki
seçeneklerden tutun da, üretim fazlas› ucuz sat›fllara,
hatta internet’te bulunan arkadafllara kadar, tercihlerin
art›fl› tam bir patlama noktas›na ulaflt›. Siyaset ya da ifl
dünyas›nda her türden hiyerarfli bask› alt›na girdi ve
parçalanmaya bafllad›. Bilgiye dayanan ekonomiye geçifl, bireylere bilgiye ulaflma olana¤› vererek onlar› güçlendiriyor, böylece de kurallar ve bask› arac›l›¤›yla her
fleyi denetim alt›nda tutmak isteyen iri, hantal bürokrasilerin kuyusunu kaz›yor. ‹flte bu yüzden IBM, AT&T
gibi hantal flirket bürokrasilerinin yerlerini daha küçük, daha yass›, daha kat›l›mc› rakiplerine b›rakmalar›
gibi. Sovyetler Birli¤i ve Do¤u Almanya da vatandafllar›n›n bilgilerini dizginleyemeyip denetimi elden kaç›r›nca parçalan›p gidiyorlar.
Bilgi toplumuna geçifl, bu konuda yazan ya da konuflan hemen hemen herkes taraf›ndan bayram sevinciyle karfl›land›. Siyasal görüflleri birbirinden farkl› olan,
George Gilder, Newt Gingrich, Al Gore, Alvin ve Heidi Toffler ve Nicholas Negroponte gibi yorumcular bu
de¤iflimleri toplumun refah›, demokratikleflme ve özgürlükler aç›s›ndan çok iyi, yani genel olarak toplumun yarar›na gördüler. Bir bilgi toplumunun birçok
yarar› oldu¤u elbette do¤ru, ama acaba tüm sonuçlar›
gerçekten de o denli olumlu mu?
Kimileri ‹nternet’in 1990’larda keflfedilmesiyle bilgi ça¤›n›n bafllamas›n› birbiriyle ilintili görüyor; oysa Endüstri Ça¤›ndan uzaklaflma süreci, bir kuflak öncesinden, Amerika Birleflik Devletleri’nde Rust Belt’in endüstri d›fl›na ç›kar›lmas›yla ve öteki endüstri toplumlar›nda da buna benzer üretimden uzaklaflma hareketleriyle bafllam›flt›. 1960’lar›n ortalar›ndan bafllay›p
1990’lar›n bafl›na ulaflan bu süreç, endüstrileflmifl dünyada ciddi olarak kötüye giden toplumsal koflullarla da
belirlendi. Suç ve toplumsal kargafla artmaya bafllay›nca dünyan›n zengin toplumlar›n›n kentsel alanlar› neredeyse oturulamaz hale geldi. ‹ki yüzy›ld›r sürüp giden toplumsal bir kurum olan akrabal›¤›n çöküflü yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zland›. Birçok Avrupa
ülkesinde ve Japonya’da do¤um oran› öylesine düflük
ki, yeterli göç de olmazsa, bu toplumlar önümüzdeki
yüzy›lda nüfus kayb›yla karfl› karfl›ya kalacaklar. Evlilik
ve do¤umlar azald›, boflanmalarsa h›zla art›yor. Amerika Birleflik Devletleri’nde üç çocuktan biri, ‹skandinavya’da ise çocuklar›n yar›s› evlilik d›fl› do¤uyor. Sonuç
olarak kurumlara duyulan güven k›rk y›ll›k, derin bir
çöküfl sürecine girdi. Amerika Birleflik Devletleri ve
Avrupa’da yaflayan insanlar›n büyük ço¤unlu¤u
1950’lerin sonunda hükümetlerine ve vatandafllar›na
güven duyduklar›n› dile getirirken, 1990’lar›n bafl›na
gelindi¤inde ancak küçük bir az›nl›k bunu söyleyebiliyordu. ‹nsanlar›n birbirleriyle iliflkilerinin do¤as› da
de¤iflmiflti. Bireyler aras› iliflkilerin zay›flad›¤›na iliflkin
somut kan›t›m›z olmasa da, aralar›ndaki ba¤lar›n daha
k›sa ömürlü oldu¤u, ba¤›ms›zlaflt›¤› ve daha küçük
gruplara özgü kald›¤› da bir gerçektir.
24
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Bunlar dramatik de¤iflikliklerdi ve benzer yap›lardaki
ülkelerde ve tarihin ayn› döneminde ortaya ç›kt›lar.
Böylece, yirminci yüzy›l ortalar›nda endüstri toplumuna egemen olan toplumsal de¤erlerde Büyük Çözülmeyi do¤urdular ve bu kitab›n Birinci Bölümüne konu
oldular. Toplumsal belirtilerin hep birlikte, bu kadar
h›zl› harekete geçmelerine çok ender rastlan›r: neden
böyle oldu¤unu bilmesek bile, birinin ötekine ba¤l›
olarak ortaya ç›kt›¤›ndan kuflkulanmam›z için çok neden var. William J. Bennett gibi muhafazakârlar, ahlaki çöküfl üzerinde fazlaca durduklar› için elefltiriliyor
olsalar da, temelde hakl›lar. Toplumsal düzendeki çöküntünün nostaljik bir tav›rla, bellek zay›fl›¤›yla ya da
eski ça¤lardaki ikiyüzlülü¤ü bilmemekle ilgisi yok. Bu
çöküntü suç, babas›z çocuklar, e¤itim f›rsatlar› ve dereceleri, güvensizlik ve bunun gibi birçok konudaki istatistiklerden zaten belli oluyor.
Bat› toplumlar›ndaki insanlar› bir araya getirmifl olan
ortak de¤erlerin ve toplumsal ba¤lar›n zay›flad›¤›n›
gösteren olumsuz gidiflin ekonomik yap›lar› endüstri
toplumundan bilgi ça¤›na geçmekte olan topluluklarda
ortaya ç›kmas› yaln›zca bir rastlant› m›d›r acaba?
Bu öykü daha karmafl›k elbette, ülkeden ülkeye farkl›l›klar da gösteriyor, ama teknolojik de¤iflimin piyasadaki etkisi, çok genel anlamda, iktisatç› Joseph Schumpeter’in dedi¤i gibi, “yarat›c› tahribat” olduysa, toplumsal iliflkilerde de benzer bir çözülme ortaya ç›kard›. Ç›karmasayd› flafl›rt›c› olurdu zaten.
Kaynak: F. Fukuyama, (2000). Büyük Çözülme - ‹nsan›n Do¤as› ve Toplumsal Düzenin Yeniden Oluflmas›, Çev. Z. Avc› ve A. Telli Aydemir, ‹stanbul: Sabah
Kitaplar›, 13-15.
1. b
2. d
3. a
4. e
5. c
6. e
7. b
8. c
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireysel Sorumluluk” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sorumluluk Kavram›”, “Bireysel Sorumluluk” ve “Sosyal Sorumluluk” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›n›n Leh ve Aleyhindeki Görüfller” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
25
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
‹leriye do¤ru bir sorumluluktur. Aflç› görevi ve rolü itibariyle yeme¤in iyi ve zaman›nda haz›rlanmas›, kaliteli
olmas› gibi sorumluluklar yan›nda, bu yemekten yeme
potansiyeli olan tüm müflterilerden de sorumludur.
Aktan, O. (1996). Türk ‹fladam› ve ‹flletmesi, Ankara:
Gündo¤an Yay›nlar›.
Ar›kan, S. (1995). “‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk ve ‹fl
Ahlak›”, Hacettepe Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari
Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 13, 171-180.
Beekun, R. ‹. (2004). ‹fl Ahlak›, Çev. A. Yaflar, ‹stanbul:
‹G‹AD Yay›nlar›.
Baron, D. P. (2000). Business and Its Environment,
Third Edition, New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Bayrak, S. (2001). ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk,
‹stanbul: Beta Yay›nlar›.
Bloom, P. N., Pattie Yu H. ve L. R. Szykman (1995).
“Benefiting Society and The Bottom Line”, Marketing Management, 14(3), 8-18.
Bu¤ra, A. (1999). ‹ktisatç›lar ve ‹nsanlar, (2. Bask›),
‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Bu¤ra, A. (1995). Devlet ve ‹fladamlar›, (2. Bask›), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Çamdibi, H. M. (1994). fiahsiyet Terbiyesi ve Gazali,
(2. Bask›), ‹stanbul: M.Ü. ‹lahiyat Vakf› Yay›nlar›.
Demir, Ö. (2003). ‹ktisat ve Ahlak, Ankara: Liberte Yay›nlar›.
Demir, Ö. ve M. Acar (1997). Sosyal Bilimler Sözlü¤ü,
(3. Bask›), Ankara: Vadi Yay›nlar›.
Do¤an, D. M. (1996). Büyük Türkçe Sözlük, (11. Bask›), ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.
Ferrell, O. C. ve J. Fraedrich (1994). Business Ethics Ethical Decision Making and Cases, (Second Edition), Boston: Houghton Mifflin Company.
Frankena, W. (2007). Etik, Çev. A. Ayd›n, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Güngör, E. (1995). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, ‹stanbul: Ötüken Neflriyat.
Heller, A. (2006). Bir Ahlak Kuram›, Çev. A. Y›lmaz, K.
Tütüncü ve E. Demirel, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
‹zveren, A. (1980). Toplumsal Törebilim (Sosyal Ahlak), Ankara: Ankara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Yay›n No.130.
K›rel, Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›fllar, Yönetimi ve Bir Uygulama Çal›flmas›, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n No. 1211.
Kurtulmufl, N. (1996). Sanayi Ötesi Dönüflüm, ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.
McHugh, F. P. (1992). ‹fl Ahlak›, ‹stanbul: Tüsiad Yay›nlar›.
S›ra Sizde 2
Olmaz. Çünkü, bilgi d›fl›nda, bu yöneticinin karakteristik özellikleri, beklentileri ve ön yarg›s› onu sorumlulu¤unu yerine getirmekten al›koyabilir.
S›ra Sizde 3
Gelmez, çünkü bir ürünün kullan›m k›lavuzunda yasal
kriterlere uyuldu¤u halde, tüketiciye yararl› olabilecek
ve karar›n› etkileyebilecek baz› bilgilerin yaz›lmam›fl olmas› halinde, ahlaki sorumlulu¤a ayk›r› hareket edilmifl
olabilir.
S›ra Sizde 4
Hay›r. ‹flletme esas itibariyle ekonomik bir örgüt olmakla beraber, çevresiyle, ayn› zamanda sosyal, kültürel, yasal ve politik etkileflimlerde de bulunur.
S›ra Sizde 5
Hay›r, do¤ru de¤ildir. Her iflletme kendi imkân, kaynak
ve yetenekleri do¤rultusunda isterse gönüllü sorumluluklar› yerine getirebilir.
S›ra Sizde 6
Evet, çünkü bu iddia, iflletmenin sosyal sorumluluklar›na bak›fl aç›s›n› oldukça dar bir çerçeveye s›k›flt›rmakta
ve dolay›s›yla aleyhteki görüfllerin en önemli dayana¤›
haline gelmektedir.
26
Öcal, A. T. (2007). ‹flletmelerin Sosyal Sorumlulu¤u
- Ahlaki Bir De¤erlendirme, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›.
Öztürk, T. (1981). Pazarlama Ekonomisi ve Tüketicinin Korunmas›, ‹stanbul: ‹.Ü. ‹flletme Fakültesi Pazarlama Enstitüsü Yay›n No.17.
Post, J. E., W. C. Frederick, A. T. Lawrence ve J. Weber
(1996). Business and Society - Corporate Strategy, Public Policy, Ethics, (Eighth Edition), New
York: McGraw-Hill, Inc.
Solomon, R. C. ve K. R. Hanson (1983). Above the Bottom Line - An Introduction to Business Ethics,
New York: Horcourt Brace Jovanovich, Inc.
fiahin, M. (1984). “‹flletme Yönetimi ve Sosyal Sorumluluk Kavram›”, Anadolu Üniversitesi ‹ktisadi ve
‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(1), 55-66.
fiencan, H. (1987). “‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›
ve Sosyal Sorumluluk Biriminin Örgütlenmesi”, ‹.Ü.
‹flletme Fakültesi Dergisi, 16(2), 119-129.
fiireli, A. F. (1979). “Pazarlamada Sat›fl Gücünün Yeri ve
Önemi”, Sat›fl Gücü Yönetimi, Mehmet Oluç ve
di¤.,‹stanbul: ‹.Ü. ‹flletme Fakültesi Pazarlama Enstitüsü Yay›n No.12, 1-10.
Toffler, A. (1991). Ekonominin Çöküflü - Eko-Spazm,
Çev. M. Akçok, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›.
Toffler, B. L. (1998). “Some Thoughts on The Meaning
of Business Ethics”, Perspectives in Business Ethics, Ed. Laura Pincus Hartman,Chicago: McGrawHill, Inc., 80-83.
Torlak, Ö. (2007). Pazarlama Ahlak› - Sosyal Sorumluluklar Ekseninde Pazarlama Kararlar› ve Tüketici Davran›fllar›n›n Analizi, T›pk› 4. Bask›, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›.
Tosun, K. (1979). “‹fl Hayat›n›n Sosyal Sorumluluklar›”,
Yönetim, 3(11), 4-14.
Türkçe Sözlük (1998). (9. Bask›), Ankara: Türk Dil Kurumu, Cilt 2.
Weihrich, H. ve H. Koontz (1993). Management - A
Global Perspective, (Tenth Edition), New York:
McGraw-Hill, Inc.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Örgütsel ve küresel düzeyde etik kültüre duyulan ihtiyac›n nedenini aç›klayabilecek,
“‹fl ahlak›” kavram›n›, ortaya ç›k›fl nedenlerini, bu nedenlerin oluflumu ve
kavram›n geliflimini anlayabilecek,
‹fl ahlak›n›n dayand›¤› temelleri ve tarih içinde geçirdi¤i aflamalar› ifade edebilecek,
Do¤u ve Bat› medeniyetlerini ifl ahlak› aç›s›ndan inceleyebilecek ve sahip olduklar› farkl› bak›fl aç›lar›n› aç›klayabilecek,
‹flletmelerde ifl ahlak›yla ilgili olarak karfl›lafl›lan sorunlar› bafll›klar halinde
aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹fl Ahlak›
• Ahlak Felsefesi
• Medeniyetler ve ‹fl Ahlak›
• Meslek Ahlak›
‹çindekiler
‹flletmelerde Sosyal
Sorumluluk ve Etik
‹fl Ahlak› ve Önemi
• ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE
‹fi AHLAKI KÜLTÜRÜNE DUYULAN
‹HT‹YAÇ
• AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI
• ‹fi AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA
ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹
• GENEL AHLAK TEOR‹LER‹
BA⁄LAMINDA ‹fi AHLAKININ
TEMELLER‹
• ‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKINA
‹L‹fiK‹N PROBLEM VE ‹K‹LEML‹
KONULAR
• MESLEK AHLAKI
‹fl Ahlak› ve Önemi
G‹R‹fi
“‹fl ahlak› neden gereklidir” sorusuna küreselleflen dünya ekonomisini dikkate alarak verilecek pek çok cevap vard›r. Ülkemizi ve dünyay› göz önüne alarak flu noktalar üzerinde durmak mümkündür:
Türkiye 1980’den sonraki geliflmelerle bir tar›m toplumu olmaktan ç›k›p, bir sanayi toplumu olmaya evrilmifltir. Bu düzene geçtikten sonra ifl ahlak›nda dikkate
de¤er bir erozyon yaflanm›flt›r. Bat›l› tüketim toplumunun kal›plar›na ulaflmaya çal›flan Türk toplumunda, üretim ve milli gelir düzeyi bu tüketimi karfl›lamaya yeterli olmay›nca kiflisel ve kurumsal düzeyde, gayri ahlaki birçok uygulamalar görülmüfltür.
Dünya nüfusu giderek artmakta ve bu art›flla beraber yeni istihdam ihtiyac› da
giderek büyümektedir. Yeni ifl imkânlar› oluflturulamazsa iflsiz ve yoksul kesimler
zenginlikten pay almak için sosyal ve siyasal fliddete baflvuracak, medeniyeti tehdit edecektir. Bu da ifl ahlak›na uygun bir sistem içinde istihdam yaratma zorunlulu¤u anlam›na gelmektedir.
ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE ‹fi AHLAKI
KÜLTÜRÜNE DUYULAN ‹HT‹YAÇ
Yeni gelifltirilen biyolojik ve askeri teknolojiler ifl dünyas›n›n kontrolündedir. E¤er
bunlar belli bir sorumlulukla ele al›nmazsa dünyay› yok edebilecek bir tehdit ve
tehlike söz konusu olacakt›r. Yani art›k büyük firmalar neredeyse büyük devletler
kadar güçlü hale gelmifllerdir. Bu da onlar›n küresel bir sosyal sorumluluk ile s›n›rland›r›lmalar› gere¤ini ortaya koymaktad›r.
Küreselleflme sonucunda de¤iflik kültürlerden gelen insanlar›n çok uluslu firmalarda çal›flmas› yeni ahlaki sorunlar› da beraberinde getirmifltir. Bu tür ortamlarda insanlar birbirlerini anlamal› ve bir di¤erinin kültürüne sayg› göstermelidirler.
Tüm dünyada daha fazla demokrasi ve insan haklar›na talep vard›r. ‹fl hayat›nda da bu ilkeler önemli hale gelmektedir. Etnik köken, dil, din, cinsiyet gibi konularda ifl hayat›nda ayr›mc›l›k yap›lmamal›d›r. Ayr›ca artan çevre kirlili¤i çevreye duyarl› bir ifl dünyas›n› zorunlu k›lmaktad›r.
Farkl› dinlerin ifl dünyas›ndaki kültür ve de¤erleri nas›l etkiledi¤i de ifl ahlak›
disiplini taraf›ndan araflt›r›lmaktad›r.
Geliflmekte olan ülkeler yolsuzlukla mücadele ederek temiz bir ekonomik hayat için u¤rafl vermelidirler.
30
Biliflim devrimi ve küreselleflme ile birlikte kalite kavram› ifl ahlak›n› da içerir
hale gelmifltir. fiöyle ki bir mal ya da hizmetin üretim süreci içinde ifl ahlak›na uygun olmayan ifllemler varsa, bu ürünün pazarlanmas›nda s›k›nt›lar ç›kabilmektedir.
‹nternet yolu ile k›sa sürede ürüne yönelik boykot kampanyalar› bafllat›labilmektedir. Bu ürünü üreten firman›n hisse senetleri de bu olaylardan ötürü de¤er kaybedebilmektedir.
Bütün bunlar göstermektedir ki ifl ahlak› günümüzde hem örgütsel hem de küresel aç›dan eskiden oldu¤undan daha da önemli bir hale gelmifltir.
‹fl ahlak›n›n amac› yaln›zca felsefi analizler yapmak de¤ildir. ‹ktisadi faaliyetlerin toplum için hayati önemde olmas› iktisadi hayatta ahlaki sorunlar›n önemini
daha da art›rmaktad›r. ‹fl ahlak› normatif ve betimleyici ifl ahlak› olarak ikiye ayr›l›r. Normatif ifl ahlak›, ifl ahlak›na uygun davran›fllar›n neler olmas› gerekti¤i konusunu inceler ve ifl ahlak› ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi üzerinde çal›fl›r. Normatif ifl ahlak›, ne yap›lmal› ne yap›lmamal› sorusuna cevap arar. Normatif
ifl ahlak›n›n temelini ahlaki sa¤duyudan yap›lan ç›karsamalar oluflturur. Ahlaki sa¤duyu ise mevcut ahlaki de¤erlere ba¤l› bir kavramd›r. Betimleyici ifl ahlak› ise ifl
dünyas›nda var olan ahlaki sorunlar› ve bu konudaki tutum ve davran›fllar› ortaya
ç›karmak üzerinde yo¤unlafl›rken daha çok davran›fl bilimlerinin yöntemlerini kullan›r. ‹fl ahlak›n› teorik ahlak felsefesinden ay›ran en önemli özellik toplumdaki
mevcut de¤er yarg›lar› ile de ilgilenmesidir (Cleek, 1998).
AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI
Ahlak terimi dilimizde iki anlama sahiptir. Birincisi insanlar›n toplum içinde uymas› gereken kural ve ilkeleri belirtirken, ikincisi ahlak felsefesini belirtmektedir. Bir
tan›ma göre ahlak, belli bir dönemde belli insan topluluklar›nca benimsenmifl
olan, bireylerin birbirleriyle iliflkilerini düzenleyen törel davran›fl kurallar›n›n, yasalar›n›n ve ilkelerinin toplam›d›r (Akarsu 1984).
Ahlak bilgisi, ahlak felsefesi ya da bat› dillerinde kullan›lan flekliyle etik, insan›n yap›p etmelerini özel bir problem alan› olarak araflt›rarak, bu alan›n varl›k-nitelikleri ile bu alan› yöneten ilkelerin (de¤erlerin) varl›k-niteliklerini, insan›n yap›p
etmelerinin ba¤›ml› ya da ba¤›ms›z olduklar›n› inceleyen disipline denir (Mengüflo¤lu, 1983). Baflka bir deyiflle ahlak felsefesi, insana iliflkin ahlaki sorunlarda do¤ru ve yanl›fl bilgileri ortaya koyan ya da en az›ndan koymas› beklenen bir disiplindir. Ahlak “Nas›l yaflamam›z gerekir?” sorusuna verilecek cevaplar› araflt›ran bir felsefe disiplinidir. Ahlak, hukuk din, ac› çekme, fedakârl›k ve basiret gibi kavramlarla ayn› fley de¤ildir. Ahlak genellikle bunlarla kar›flt›r›lmaktad›r. Ahlak›n ç›k›fl noktas› insan eylemlerinin toplumsal hayata zarar vermeden düzenlenmesi gibi pratik
bir nedenden kaynaklanmaktad›r. Ahlak dinden ayr› bir kavramd›r, fakat s›k s›k bu
ikisi birbirleriyle kar›flt›r›l›r. Dinler pek çok ahlaki ilkeyi içerdi¤i gibi, ahlak da dinlerden baz› ahlaki standartlar alm›flt›r. Ama yine de din ve ahlak ayn› fley de¤ildir.
Din, insan ve do¤aüstü aras›ndaki iliflkileri temel al›r ve buna uygun olarak bir ahlak sistemi önerir ya da buyurur. Oysa ahlak sadece dünyevi iliflkileri düzenler.
Ahlak›n temelinde insanlar›n eylemleriyle birbirlerine zarar vermemeleri ya da olas› en az zarar› vermeleri yatar. Buna ra¤men ahlak sadece pratik yarar ilkesi ile de
aç›klanamaz. Dinlerden ba¤›ms›z vicdan ve erdem kavramlar›n›n oturdu¤u manevi bir yönü de vard›r.
Ahlak bilgisi normatif, betimleyici ya da çözümleyici olabilir. Normatif ahlak
nas›l davran›lmas› gerekti¤i üzerinde dururken, betimleyici ahlak insanlar›n hâlihaz›rda nas›l davrand›klar› ve bunlar›n nedenleri üzerinde durur (Stackhouse, 1995).
31
2. Ünite - ‹fl Ahlak› ve Önemi
Kiflisel ahlak, toplumsal ahlak, ifl ve meslek ahlak› farkl› kavramlard›r (Stenberg,
1994).
‹nsanlar›n yap›p etmelerini ve bunlar› yöneten ilkeleri (de¤erleri inceleyen)
etik disiplininin yan›nda (ahlak felsefesinin) “Ne yapmal›y›z?” “Ne yapmam›z gerek?” gibi sorularla u¤raflan bir ahlak metafizi¤i de vard›r. Bu normatif ahlakt›r. Ahlak felsefesinde olmas› gerekenin ne oldu¤u sorusuna cevap aranmas›nda dinlerin
önemli bir rolü olmufltur. Çünkü bütün dinler amaçlar› bak›m›ndan birer ahlak sistemidirler ve insan›n nas›l olmas› gerekti¤ini ö¤retirler. Dinler iki alanda düzenleme yapar:
• ‹nsanla do¤aüstü aras›nda
• Buna ba¤l› olarak insanla insan aras›ndaki iliflkileri düzenler.
Bunun için de
• ‹nsan›n ne yapmas› gerekti¤i
• Ne yapmas› ve
• Ne ummas› gerekti¤ini ö¤retirler.
Ayr›ca dinsel buyruklar yerine getirildi¤inde daima inananlara bir fley vaat edilir bu vaat cennet, kurtulufl veya ilahi varl›kla birleflme gibi ödüller veya tam tersi
cezalar olabilir. Mengüflo¤lu (1983) tarihi süreç içinde ahlak› üçe ay›rm›flt›r:
• Eski Yunan ahlak›
• Kant ahlak›
• Kant sonras› modern ahlak (de¤erler ahlak›)
Eski Yunan ahlak›n›n temeli mutluluk ahlak› olup, daha çok mutlulu¤a ulaflman›n yollar› araflt›r›l›r. Temel sorun da mutlulu¤un ne oldu¤udur.
‹fl ahlak›, uygulamal› bir ahlak bilgisidir ve ifl hayat›nda karfl›lafl›lan tüm ahlaki
sorunlar› inceler. Bu sorunlar, çal›flanlar aras›nda, çal›flanlarla yöneticiler aras›nda,
iflletme ve iflletmeyle al›flveriflte bulunanlar ya da iflletmeyle çevresel faktörler aras›nda olabilir. ‹fl ahlak›, ifl yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve servete karfl›
olmak gibi bir anlama sahip de¤ildir. ‹fl ahlak› konusunda reddedilmesi gereken
ilk yarg›, ifl dünyas›na ait özel bir ahlak›n oldu¤u buna da ifl ahlak› dendi¤i fleklindeki yanl›fl kan›d›r. ‹fl ahlak› ya da ifl dünyas›nda karfl›lafl›lan ahlaki sorunlar genel
ahlaki sorunlardan ayr› bir yöntemle ele al›nmazlar. ‹fl ahlak› bu anlam›yla ele al›nd›¤›nda iflletmecilik faaliyetleri bir oyun, savafl ya da makine gibi örneklerle aç›klanamaz. Örne¤in; spor hekimli¤i nas›l ki hekimlik mesle¤inden ayr›lamazsa ifl ve
meslek ahlak› da ahlak felsefesinden ayr›lamaz. E¤er hayat›n di¤er alanlar›nda sözünden dönmek do¤ru bir davran›fl de¤ilse ifl ahlak› bunu ifl dünyas›nda do¤ru ya
da kabul edilebilir bir davran›fl olarak sunamaz. ‹fl ahlak›n›n bu konuda yapabilece¤i fley hangi çeflit sözlerin verilip verilemeyece¤i konusunu analiz etmektir (Stenberg, 1994). 1960-1980 dönemlerinde iflletmenin performans›ndan beklentiler çok
h›zl› de¤iflmifl ve örgütlerdeki ahlaki davran›fl›n önemi de artm›flt›r. Örne¤in; Amerikal›lar›n % 65’i 1983’te ABD’de genel ahlaki düzeyin düfltü¤ünü belirtmifllerdir.
1990’lara gelindi¤inde yöneticiler ahlaki sorunlarla daha çok ilgilenmifllerdir (Cleek, 1998). ‹fl ahlak›n›n bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›nda ifl dünyas›ndaki ahlaki duyarl›l›¤›n art›r›lmas› gibi önemli bir ihtiyaç yatmaktad›r. Yolsuzluk, rüflvet, h›rs›zl›k, kay›rmac›l›k ve çetecilik gibi konularla her gün yüz yüze kalan ülkemizde ifl
ve meslek ahlak›n›n önemi daha çok artmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
‹fl ahlak›n›n uygulamal› bir ahlak bilgisi olmas› ne anlama gelmektedir?
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
32
‹fi AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹
Normatif ifl ahlak›, ifl
ahlak›na uygun
davran›fllar›n neler olmas›
gerekti¤i konusunu inceler
ve ifl ahlak› ilkelerinin
belirlenmesi üzerinde çal›fl›r,
ne yap›lmal› ne yap›lmamal›
sorusuna cevap arar,
temelini ahlaki sa¤duyudan
yap›lan ç›karsamalar
oluflturur.
‹fl ahlak›n›n tarihi geliflimi antik ça¤lara kadar uzan›r. Eski Yunan ve Roma dünyas›n›n yazar ve filozoflar›, iflletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gözle bakmazlard›.
Çünkü bu tür faaliyetleri para kazanma h›rs›, yalan ve dolanla kar›flm›fl varsayar,
barbar tüccarlarla iliflki sonunda medeniyetlerinin bu toplumlardan bulaflacak yolsuzluklarla dejenere edilece¤ini düflünürlerdi. Zaten aristokrasinin egemen oldu¤u
bu tür köleci medeniyetlerde el eme¤ine ve fiziki çabaya dayanan faaliyetler küçümsenirdi. ‹fl ve çal›flma, kölelerin afla¤› s›n›flar›n bir özelli¤i olarak bilinirdi. Bu
tutum ticari faaliyetler için de sürdürülmüfltür (Behrman, 1981).
Yunan ve Roma dünyas›n›n olumsuz tutumuna ra¤men antik ça¤da ifle ve ticari faaliyetlere karfl› gelifltirilen bu olumsuz tutum her toplumda ayn› de¤ildi. Örne¤in Yahudilik serveti Tanr›n›n bir lütfu olarak görüyor ve kiflinin iflindeki baflar›s›n› tanr›sal bir onay olarak kabul ediyordu. Her ne kadar Yahudi kutsal metinlerinde gelir ve servet eflitsizliklerinin tehlikelerine ve kötülüklerine dikkat çekiliyorsa
da servet biriktirmenin genel ahlaka ayk›r› olmad›¤› kabul edilmifltir. Bu da Weber’in iflaret etti¤i gibi kapitalizme giden yolu açm›flt›r (Weber, 1982). Yahudi kutsal kitaplar›n›n (Tevrat ve Yahudi peygamberlerine inen di¤er kitaplar) tefsiri say›lan Talmud’da sosyal adalet, özel mülkiyet, kâr, fiyat kontrolü, ölçüler tart›lar ve
kalite hakk›nda hükümler yer alm›flt›r. Daha da önemlisi bu gibi konulara bakan
yarg›çlar›n varl›¤›yd›.
Yahudi hukukundaki faiz yasa¤› yine ifl ahlak›na iliflkin bir düzenlemeydi ve ticari ifllemleri etkiliyordu. Bu yasa¤a karfl› gelifltirilen kâr ortakl›¤›na dayal› sözleflmeler yap›l›yordu. (Örne¤in Iska ad›yla bilinen sözleflmeler) Her ne kadar Yahudi
ifl ahlak›, Püriten ya da Protestan ifl ahlak›yla benzerlik içindeyse de, Yahudilik
günlük yaflam üzerinde kapitalizm ile sonuçlanacak bir rasyonalite getirememifltir.
Weber buna neden olarak Yahudi ifl ahlak›ndaki çifte standard› göstermifltir. Çünkü bir Yahudi di¤er bir Yahudi kardeflinden faiz alamazken, Yahudi olmayan birinden rahatl›kla alabilirdi. ‹flte bu çifte ahlaki standart kapitalizmin geliflmesi için
elzem olan toplumsal güven ve rasyonalite ilkeleriyle çelifliyordu (Weber, 1982).
Buna ra¤men Sombart, Yahudili¤in ve Yahudi ifl ahlak›n›n kapitalizmin geliflmesinde çok önemli bir rol oynad›¤›n› belirtmifltir (Arslan, 2001).
Dinlerin ifl ve çal›flma ahlak›ndaki rolü san›ld›¤›ndan daha büyük ve önemli olmufltur. H›ristiyanl›k da ifl ahlak›nda önemli etkisi olan bir dünya dinidir. H›ristiyanl›k öncelikle köleler aras›nda yay›lan bir dindi ve ilk zamanlarda bir çeflit Yahudi mezhebi olarak anlafl›l›yordu. H›ristiyanl›¤›n evrensel bir din haline gelmesi,
Tarsuslu Paul’un bu inan›fl› Yahudi olmayanlar aras›nda da yaymas›yla mümkün
olmufltur. H›ristiyanl›¤›n ilk zamanlar›nda Kilise zenginlik ve ticarete flüpheyle
bakm›flt›r. ‹lk Kilise babalar› her ne kadar iflletmecilik ve ticaret faaliyetlerini ahlaken kabul edilebilir bulmufllarsa da, para h›rs›, hilekârl›k ve lüks tüketime karfl›
uyar›lar› da hemen arkas›ndan eklemifllerdir. Yahudili¤in aksine H›ristiyanl›k ticareti, insanlar›n birbirlerinin eksikliklerini gidermeleri aç›s›ndan bir hizmet olarak
görmüfl ve H›ristiyan tüccarlar›n H›ristiyan olan ve olmayan tüm insanlara karfl› dürüst olmalar›n› ve ayn› ifl ahlak› standartlar›n› uygulamalar›n› vaaz etmifltir. ‹flte bu
özellik H›ristiyanl›¤›n evrensel bir ifl ahlak› oluflumundaki katk›s›d›r.
Orta Ça¤lar boyunca Kilisenin ifl ahlak› konusundaki düzenlemeleri ifl faaliyetlerine s›n›rlay›c› bir etki yapmam›flt›r. Ancak faiz yasa¤›, Kilise ile finans dünyas› aras›nda bir gerilim yaratm›flt›r. Yunan ve Roma’dan gelen bir gelenek olarak faiz yasa¤› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar Kilise taraf›ndan korunmufltur.
Borç verilen miktardan daha fazlas›n› istemek bir günah olarak kabul edilmifltir.
Burada H›ristiyan Kilisesi Aristotales ve Yunan düflüncesinden gelen bir mant›kla paray› ancak bir mübadele arac› olarak görmüfltü. Örnek olarak, bir ev sahibi evini kiraya verdi¤inde evinin hala sahibidir ve ev üzerinde satmak, kiraya
vermek gibi tasarruflarda bulunabilir. Oysa nakit para sahibi bir kimse paras›n›
borç olarak verdi¤inde art›k o para kendine dönene kadar herhangi bir tasarrufta bulunamaz. Borç alan da kirac› örne¤inde oldu¤u gibi gerçek bir hizmetten
yararlanmamaktad›r.
Orta Ça¤ H›ristiyan felsefesinde paran›n bir zaman de¤eri oldu¤u kabul edilmemifltir. Kapitalizmin geliflme aflamas›ndaki ifl dünyas› ile kilise aras›ndaki faiz yasa¤›ndan kaynaklanan bu gerilim, Protestan Reformcular› taraf›ndan giderilmifltir.
Çünkü Protestanl›kta sermaye koyan kiflinin faiz hakk› yasallaflt›r›lm›fl ve dinen
meflru say›lm›flt›r. Faiz yasa¤›n› kald›rmas›, ticari ve mesleki baflar›y› tanr›sal bir lütuf saymas›yla Protestanl›k ve özellikle de Kalvinizm, kapitalizm için gerekli psikolojik alt yap›y› haz›rlam›flt›r (Weber, 1985). Faiz yasa¤›na iliflkin yasalar ‹ngiltere’de
1854’te yürürlükten kald›r›lm›flt›r.
Her ne kadar dini sistemler ifl dünyas›n›n gerekleriyle uzlaflmaya zorlanm›fllarsa da faizin reddi uzun süre din ve ifl dünyas› aras›nda bir gerilim ve ahlaken bir
ikilem oluflturmaya devam etmifltir. ‹lahiyatç›lar, cari faiz haddiyle tefecilerin finansal aç›dan zor durumda kalm›fl olanlardan ald›klar› afl›r› faiz aras›nda bir ayr›m
yapmaya bafllam›fllard›r. Asl›nda Bat› toplumunda problemin kökeni Rönasansa
kadar uzanmaktad›r. fiöyle ki o dönemde kâr elde etme ve ticarete karfl› ahlaken
olumsuz tutum ve tav›rlar devam etti¤i halde pratik olarak sermaye birikiminin ve
kapitalizmin yolu aç›lm›flt›r. Kapitalizm gelifltikten sonra da eski ahlak›n yerini alacak yeni bir ahlak oluflmam›fl ve böylece bir ahlaki boflluk ve bundan do¤an toplumsal gerilim meydana gelmifltir.
Kapitalizme yol açan Protestan çal›flma ve ifl ahlak›n›n yan› s›ra H›ristiyan politik iktisatç›lar› taraf›ndan 18. yüzy›l›n sonu ve 19.yüzy›l›n bafl›nda bu konuda baz›
ideolojiler gelifltirilmifltir. Bu ideolojilere göre politik ekonomi, fakirlik, eflitsizlik
gibi konular›n kaç›n›lmaz olarak içerildi¤i sosyal realiteyi objektif olarak tan›mlamak durumundad›r.
Ço¤unlu¤u Sünni ve Alevi Müslümanlardan oluflan Türkiye toplumunun toplumsal yap›s› ‹slam dini ve geleneklerinden büyük ölçüde etkilenmifltir. Bu bak›mdan ifl ahlak› söz konusu oldu¤unda ‹slam’› göz ard› etmek sosyolojik gerçeklerle ba¤daflmayacakt›r. Türkiye’de ifl ahlak› ilkelerinin oluflturulmas›nda ‹slam ahlak› ve ‹slam medeniyetinin zengin miras›ndan yararlanmak, özellikle halk›m›z›n ço¤unlu¤unu oluflturan inanan kitleler için bu ilkeleri daha uygulanabilir ve meflru k›lacakt›r. ‹brahimi dinlerin sonuncusu olan ‹slam dininin ve bu dinden kaynaklanan ‹slam medeniyetinin ifl ahlak› ile ilgisi dinin ortaya ç›k›fl tarihi
kadar eskidir. Çünkü bizzat ‹slam dininin peygamberi bir tüccard›r ve gerek
Kur’an gerekse peygamberin sözlerini kapsayan hadisler ifl ahlak› konusunda
33
34
birçok hüküm içermektedir. ‹slam dini kaynaklar› ifl ve ticaret faaliyetlerini övmüfl teflvik etmifl ve bu faaliyetlerin sadece Müslümanlara de¤il tüm insanlara
karfl› do¤ruluk ve dürüstlük içinde yerine getirilmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Bunun yan›nda Yahudilik ve H›ristiyanl›ktaki faiz yasa¤› ‹slam’da da korunmufl ancak bu konu hala bir çözüme ulaflt›r›lamam›flt›r. Çünkü Kur’an’da yasaklanm›fl
olan Riba’n›n ne tür bir faiz oldu¤u hakk›nda görüfl birli¤i yoktur. Bundan baflka faiz yasa¤›na karfl› gelifltirilen hile-i-fleriyeler ve baflka isimler alt›nda faiz yürütme ifllemleri ifl ahlak›nda önemli bir dejenerasyon nedeni olmufltur. fiöyle ki
hile-i-fleriye yoluyla Tanr›’y› aldatt›¤›n› düflünen bir kiflinin insanlar› aldatmamak
gibi bir ahlaki ilkeyi izleyece¤ini beklemek gerçekçi olmayacakt›r. Bu aç›dan faiz sorunun dini aç›dan çözümlenemeyifli ‹slam dünyas›nda Yahudili¤e benzer bir
çifte standart oluflturmufltur. Oysa çal›flma ve dürüst ticaretin ibadet mertebesinde yüceltildi¤i bir din olarak ‹slam, kapitalizmin ruhuna en az Protestanl›k kadar
uymaktad›r. Müslüman toplumlar›n kapitalizmi gelifltirememelerinin temelinde,
oryantal despotlu¤a dayanan siyasal rejimlerin mal ve özel mülkiyet haklar›n› garantiye alamamas›ndan kaynaklanan ekonomik istikrars›zl›¤›n önemli bir rol oynad›¤› düflünülmektedir.
(1900 - 1920) Aras›: Ahlak› Arayan ‹fl Dünyas›
‹fl ahlak› hakk›ndaki araflt›rmalar, 20. yüzy›l›n bafllar›nda Avrupa ve Amerika’daki
geleneksel liberal anlay›fl›n zay›flamas› ve sosyalist ak›m›n güçlenmesiyle bafllam›flt›r. Bu ayn› zamanda iflletmecili¤in bir meslek olarak ortaya ç›k›fl› ve yönetim
biliminin de bir disiplin olarak belirmeye bafllad›¤› y›llara denk gelmektedir. Ayn› y›llarda F. W. Taylor yönetim biliminin temellerini atmaktayd›. Sosyalist ve liberal hareket aras›nda fliddetlenen tart›flmalar ayn› zamanda iflletmelerin ve iflletmecili¤in amaçlar›n›n ve topluma katk› veya zararlar›n›n da tart›fl›lmaya bafllanmas›na neden olmufltur. Bu sayede iflletmecilikte ahlaki de¤erler de sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in, tekel konumundaki flirketlerin kârlar› da bu ba¤lamda
ele al›nm›flt›r. K›ta Avrupas›’nda ise daha çok politik ekonomi yoluyla sistem tart›flmalar›na a¤›rl›k verilmifltir. Oysa ABD’de daha somut ve uygulamal› ahlak›n konusuna giren sorunlar tart›fl›lm›flt›r. 1900-1920 y›llar› aras›nda ahlakç›lar, kad›n ve
çocuklar›n çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi, iflçilerin tazminat haklar› ve reklamlarda gerçe¤e uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konular› tart›flm›fllard›r. Bunun için
ABD’de “Daha ‹yi ‹flletmecilik Dairesi” oluflturulmufl ve üniversitelerde ifl ahlak›
dersleri gerek kurs gerekse ders programlar›nda yer almaya bafllam›flt›r. 19041918 y›llar› aras›nda ABD’de verilen “ticaret ahlak›” derslerinde daha çok iyi iflletmecili¤in iyi bir ahlak temeli olmas› gerekti¤i üzerinde durulmufltur. Yine 19081915 y›llar› aras›nda Britanya’daki Scheffield Scientific School’da verilen ticaret
ahlak› derslerinde ahlaki rehberli¤e ihtiyaç duyulan temel iflletmecilik konular›n›n
saptanmas›na çal›fl›lm›flt›r. Özellikle gazetecilik, muhasebecilik ve hukukçuluk
ahlaki yönden mercek alt›na al›nm›flt›r. Zaman›n geliflen teknolojisi karfl›s›nda ortaya ç›kan yeni sorunlar› da kapsayacak flekilde ifl dünyas› için ahlaki kurallar gelifltirilmifl, bu kurallar›n hem ticaret ve sanayi hem de kamu politikalar›na yol göstermesi amaçlanm›flt›r.
(1920 - 1950) Profesyonellik ve ‹fl Ahlak›
Birinci Dünya Savafl› öncesinde ifl ahlak› konusunda yap›lan tart›flmalar genellikle
kapitalizmin elefltirisi ve sosyalist alternatif üzerinde durmufltur. Refah›n bölüflülmesi ve devletin ekonomiye müdahalesi gibi makro konular tart›flmalar›n odak
noktas›n› oluflturmufltur. Bu tür tart›flmalar genellikle baz› ahlaki yarg›larla sonuçland›r›lm›flt›r. Asl›nda bu tart›flmalar›n 19. yüzy›la uzanan bir geçmifli vard›r. 19.
yüzy›lda iflletmecilik kendine toplum içinde kabul edilebilir bir pozisyon ar›yordu.
Bu ba¤lamda iflletmecili¤in ahlaki boyutlar› da gündeme gelmiflti. Almanya’da Max
Weber’in “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› çal›flmas› ve Britanya’da da
R. H. Tawney’in “Din ve Kapitalizmin Yükselifli” adl› kitab›, 20. yüzy›l›n bafl›nda
yay›nlanm›fl ifl ahlak› konusunu özellikle meslek ahlak› boyutuyla gündeme getiren eserlerdir. ‹fl ahlak›n›n ikinci safhas› daha çok ABD’de flekillenmifltir. Britanya’da yap›lan çal›flmalar genellikle felsefe ve ilahiyat kapsam›nda de¤erlendirilmifltir. Oysa ABD’de ifl ahlak› din, siyaset ve felsefeden ba¤›ms›z bir disiplin olarak geliflmifltir. 1920-1950 y›llar› aras›n› kapsayan otuz y›l içinde ifl ve meslek ahlak› ilkelerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartlar›n gelifltirilmesi, reklamlar›n
gerçe¤e uygun olmas›, bankerler, sigortac›lar ve avukatlarla ilgili sorunlar gibi konular ele al›nm›flt›r.
Bu dönem içinde Bat› dünyas›nda ifl ahlak›n› ilgilendiren iki yeni geliflme daha
gündeme gelmifltir. Bunlardan biri eskiden hekimlik, hukukçuluk, akademisyenlik
ve papazl›kla s›n›rl› olan meslek (profession) say›s›n›n artmas›yd›. Örne¤in, mühendislik bir meslek haline geliyordu. Bir di¤er önemli geliflme ise yine bu trende
ba¤l› olarak yöneticili¤in iflletme sahipli¤inden ayr›larak tamamen ayr› bir mesleki
grup haline gelmesiydi. Özellikle bankac›l›k, hukukçuluk, muhasebecilik ve reklamc›l›k gibi alanlarda gerek meslek sahibi kiflilerin gerekse iflletmelerin topluma
karfl› ahlaki sorumluluklar› gibi önemi günümüzde de devam eden konular tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Meslek ahlak› ilkelerinin oluflturulmas› bu dönemin en belli
bafll› karakteristi¤idir. Bu dönemde ortaya ç›kan çok önemli bir geliflme de eskiden kiflisel bir sorun olarak görülen ifl ya da ticaret ahlak›n›n, bu anlay›fl terk edilerek firman›n ifl ahlak› ya da ahlaki sorumlulu¤u kavram›n›n geliflmeye bafllamas›d›r. ‹fl ahlak› konusunda ilk ampirik çal›flmalar da yine bu dönemde ABD’de yay›nlanan reklamc›l›k konulu akademik dergilerde yer alm›flt›r. Yöneticili¤in iflletme
sahipli¤inden tamamen ayr›lmas›yla birlikte yöneticiler için kurslar, konferanslar
ve akademik yay›nlar, yöneticilik mesleki kimli¤inin oluflmas›na yard›m etmifl bu
arada ifl ve meslek ahlak›na iliflkin yaz›lar da bu yay›n ve kurslar›n kapsam› içine
girmeye bafllam›flt›r. Britanya’da 1920’de kurulan Endüstriyel Yönetim Enstitüsü bu
geliflim süreci içinde bir kilometre tafl›n› temsil etmektedir. Bu kurumun faaliyete
geçmesiyle birlikte ifl ahlak› disiplini tamamen iflletmecilik kapsam›nda görülmeye
bafllanm›fl ilahiyat, felsefe ve iktisattan ba¤›ms›zlaflm›flt›r. Böylece ifl ahlak›n› konu
alan dersler iflletmecilik e¤itimi veren kurumlar›n müfredat›na girmeye bafllam›flt›r.
Yine bu dönemde ifl ahlak›nda iki temel ayr›m ortaya ç›km›flt›r. Bunlar iflletmenin
iç faaliyetlerinden kaynaklanan ahlaki sorunlar ve iflletmenin d›fl faaliyetleri sonucu oluflan ahlaki sorunlar ayr›m›d›r. Bir sonraki aflamada ise akademisyenler yöneticilik sektörü taraf›ndan yap›lan deneysel katk›lar› analiz ederek konunun teorisini ve ilkelerini oluflturmaya çal›flm›fllard›r. Borden ve Hoper’in (Borden. ve Hopper, 1921). “Bankac›l›k ve ‹fl Ahlak›” adl› kitaplar› 1921’de Chicago’da yay›nlanarak
bu alandaki ilk teorik ve sistematik çal›flmay› oluflturmufltur. Bu çal›flma ayn› zamanda üniversitelerde okutulan ilk ifl ahlak› kitab›d›r.
35
36
(1950 - 1970): ‹fl Ahlak› ve Büyüyen Karmafl›kl›k
‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra 1950-1970 y›llar› aras›ndaki yirmi y›l ekonominin
hem ABD’de hem de Avrupa’da patlama yapt›¤› refah y›llar› olarak bilinmektedir.
Bu y›llarda kitle üretimi yapan dev firmalar ve uluslararas› flirketler art›k ifl dünyas›n›n vazgeçilmez unsurlar› haline gelmifllerdir. Bu y›llarda iflletme yöneticili¤i de
firmalar›n hacimlerinin büyümesiyle birlikte karmafl›klaflmaya bafllam›flt›r. Pazarlama, pazar araflt›rmas›, personel yönetimi, halkla iliflkiler gibi yeni iflletme fonksiyonlar› oluflmaya bafllam›flt›r. Bu dönemin bafllar›nda da ahlaki problemler hala kiflisel bir mesele olarak ele al›nmaya devam etmifltir. Tüketici haklar›, reklamlar ve
sat›fl gelifltirme teknikleri incelenmeye bafllanm›flt›r. Bununla beraber bu dönemin
ikinci yar›s›nda örgüt teorisinin bulgular› kullan›lmaya bafllanm›fl ve bu do¤rultuda iflletme bir ahlaki birim ya da bütün olarak ele al›nm›flt›r. 1960’lar ise ifl ahlak›
alan›nda yap›lan çal›flmalar›n büyük bir art›fl gösterdi¤i bir on y›ld›r. Bu dönemde
pek çok alan araflt›rmas› yap›lm›fl, doktora tezleri ve kitaplar yaz›lm›flt›r. 1962 y›l›nda Pennsylvania Devlet Üniversitesi’ndeki ifl idaresi okulunda “ahlak ve iflletme”
ad›yla üç ders yer alm›flt›r. 1953’te ABD’deki fakülte ve yüksek okullar›n % 5,6’s› ifl
ahlak›na programlar›nda yer verirken 1967’de bu oran % 17’ye ç›km›flt›r. Fakat ifl
ahlak› derslerinin say›s›ndan çok önemli olan bu dönemde derslerin içeri¤inin genifllemifl olmas›d›r. ABD’deki seküler ifl ahlak›n›n aksine Avrupa’da1950-1970 y›llar› aras›ndaki ifl ahlak› çal›flmalar›nda Kilise ve teoloji ba¤lant›s› önemli bir yer iflgal
etmifltir. Britanya’da ifl ahlak›yla ilgilenen yazarlar genellikle Anglikan Kilisesi ile
ba¤lant›l› olmufltur. Katolik Kilisesi bünyesinde de çal›flanlar›n ve yöneticilerin yer
ald›¤› organizasyonlar kurulmufltur.
(1970 -1990), ‹fl Ahlak›nda Düzen Getirme Giriflimleri
1977 y›l›na gelindi¤inde iflletmelerin ahlaki teorileri de oluflmaya bafllam›flt›r. ‹fl ahlak› ayr› bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›na ra¤men felsefeciler ve teologlar, ifl ahlak›na katk› vermeye devam etmifllerdir. ABD’deki iflletmecilik okullar›n›n neredeyse yar›ya yak›n› 1970’lerin ikinci yar›s›nda ifl ahlak› derslerini programlar›na alm›fllard›. Üniversitelerde ifl ahlak› merkezleri aç›lmaya bafllam›fl ve ifl ahlak› (business ethics) art›k bu adla kurumlaflmaya bafllam›flt›r. Bununla beraber “ifl ahlak›”
konusu iflletmecilik okullar›nda hala flüpheyle karfl›lanan bir konu olmaya devam
ediyordu. Bu flüpheler, ahlak›n insan davran›fllar›n›n ayr›lmaz bir parças› oldu¤u
ve bundan ayr› bir ifl ya da iflletmecilik ahlak›ndan söz edilemeyece¤i görüflünden
kaynaklanmaktayd›. Öte yandan firmalar›n topluma karfl› sorumluluklar› oldu¤u
ve bu sosyal sorumlulu¤un incelenmesi gerekti¤i, ifl ahlak› savunucular›n›n temel
argüman› olmufltur. Bu dönemde ifl ve çal›flma sosyolojisiyle ilgili kavramlar da ifl
ahlak› kapsam›nda ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in, de¤erler, strateji, yap›, sistemler, beceriler ve kültür gibi kavramlar ifl ahlak› içinde incelenmeye bafllanm›flt›r. Bu, bir anlamda 20. yüzy›l›n bafl›na bir geri dönüflü ve çal›flma ahlak›n› (work
ethic) Weber’in “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› eserinde vurgulad›¤›
noktalar› ifl ahlak›na dâhil etme anlam›na da gelmektedir. Bu dönemde yavafl yavafl firmalardan uymas› beklenen ahlaki ilkeler oluflmaya bafllam›fl, firma politikalar›n›n ahlaki boyutu ortaya ç›km›flt›r. 1980’lerden sonra örgütler ve firmalar, o zamana kadar hiç olmad›¤› kadar toplumda önemli roller üstlenmeye bafllam›fllar ve
dolay›s›yla ifl ahlak›n›n önemi de buna ba¤l› olarak artm›flt›r. Bürokratik yetki yerine kiflisel güç ve karizma daha fazla öne ç›km›flt›r. Bu durumda hem firman›n
hem de kiflilerin ahlaki sorumluluklar› eflit ölçüde önemli hale gelmifltir. Bu dö-
nemde ifl ahlak› konusunda uluslararas› organizasyonlar kurulmaya bafllam›flt›r.
Bunlardan en önemlisi 1987 y›l›nda Hollanda’da kurulan Avrupa ‹fl Ahlak› Örgütüdür. (EBEN, European Business Ethics Network). (EBEN’in Türkiye temsilcili¤ini
Hacettepe Üniversitesi, ‹flletmecilik Meslek Eti¤i Uygulama ve Araflt›rma Merkezi
HÜEM üstlenmifltir ve 2003 y›l›nda yap›lan 1. Türkiye ‹fl Ahlak› Kongresinde Türkiye çal›flma grubu kurulmufl Ekim 2008’de de 22. EBEN Kongresi Antalya’da yap›lm›flt›r.) 1980’lerin ikinci yar›s›ndan sonra ifl ahlak› alan›nda dünya çap›nda akademik dergiler yay›nlanmaya bafllam›fl ve iflletmecilik alan›nda ifl ahlak› konusunda yap›lan alan araflt›rmalar›n›n say›s› h›zla artmaya bafllam›flt›r. Bu araflt›rmalarda
kültürleraras› karfl›laflt›rmalar özel bir yer tutmufltur.
(1990 - ) Küresel ‹fl Ahlak›
20. yüzy›l›n son on y›l›nda geliflen enformasyon teknolojileri ve ‹nternet, gezegenimizi flimdiye kadar hiç olmad›¤› kadar bir bütün haline getirmifl ve bir iletiflim
devrimi yaflanm›flt›r. 1993’te Sovyetler Birli¤inin çöküflüyle sosyalist sistem de çökmüfl, pazar ekonomisi sosyalist devletin hala varl›¤›n› sürdürdü¤ü Çin’e kadar girmifltir. Bu geliflmelerle birlikte artan ifl hacmi ve dünya nüfusunun çevreyi ciddi
boyutlarda tehdit etmeye bafllamas› ifl ahlak›n›n kapsam›na firmalar›n neden oldu¤u çevresel sorunlar› da eklemifltir. Küreselleflmenin bir sonucu olarak ortaya ç›kan çok uluslu ve küresel firmalarda, kültürel farkl›l›klar›n üstesinden gelme, ayr›mc›l›k gibi konular ifl ahlak› araflt›rmalar›n›n popüler konular› aras›na girmifltir. ‹fl
ahlak› dersleri art›k ABD’deki iflletmecilik okullar›n›n hemen tümünün müfredat›na girmifltir. 21. yüzy›la girildi¤inde firmalar›n en az devletler kadar dünyada a¤›rl›¤›n›n artmas›yla birlikte, ifl ahlak› da küresel düzeyde önemi artan bir disiplin haline gelmifltir.
GENEL AHLAK TEOR‹LER‹ BA⁄LAMINDA ‹fi
AHLAKININ TEMELLER‹
Kant’›n Ödev Ahlak›: (Deontoloji)
‹fl ahlak› söz konusu oldu¤unda sorulmas› gereken sorulardan biri de “‹fl ahlak› iflletmenin ç›karlar› için mi gereklidir, yoksa toplumun ç›karlar› için mi gereklidir?”
sorusudur. ‹flletmenin ç›kar›na uygun oldu¤u için ifl ahlak›na uymak gerçekten ahlaki bir davran›fl m›d›r? Bu sorulara cevap vermek için sezgilerimize güvenemeyiz.
Bunun için ahlak teorilerine bakmal›y›z. Bu teorilerden deontoloji ve teleoloji yaklafl›mlar› bize ›fl›k tutacakt›r.
Ahlakl›l›¤› kiflisel ç›karlardan tamamen ayr› tutan ahlak felsefesi Alman filozof
Immanuel Kant taraf›ndan gelifltirilmifltir. Kant’›n ahlak›nda esas olan mutluluk ya
da fayda de¤il, mutlulu¤u hak etmek ve do¤ru olmakt›r. Kant ahlak›nda ahlaki
davran›fl› motive eden güç, mutluluk, zevk ya da fayda olamaz. Ahlakl›l›k bu anlamda koflulsal bir durum de¤ildir. Baflka bir deyimle ahlaki davranmak için belli
koflullar›n yerine gelmesi beklenmemelidir. Ahlaki davran›fl her koflulda ve durum
ne olursa olsun ortaya konmas› gereken bir davran›flt›r. Bu durum Kant’›n ahlak teorisine belki so¤uk, kat› ve çekici olmayan bir görünüm vermifl olabilir, fakat unutulmamal›d›r Kant ideal durumu gösteren saf bir ahlak teorisi kurmaya çal›flm›flt›r.
Kant’›n ay›rmaya çal›flt›¤› davran›fllar, ahlakl› olmak için ahlakl› olmak ile korku,
görüntü, ya da belli faydalar› elde etmek için ahlakl› davranmakt›r. Ahlakl›l›k (moral kredi) insan›n tek bafl›na sorumlu oldu¤u eylemlerden gelir (Sorrel ve Hendry,
1994).
37
38
Haklar teorisine göre belli
baz› fleyler sonuçlar› ne
olursa olsun insanl›k için
ahlaki olarak ba¤lay›c›d›r.
Öldürmek, tecavüz etmek,
iflkence etmek, soyk›r›m
yapmak sonuçlar› ne olursa
olsun kötü eylemlerdir.
Deontoloji olarak da bilinen haklar teorisi Kant taraf›ndan savunulmufltur. Buna göre belli baz› fleyler sonuçlar› ne olursa olsun insanl›k için ahlaki olarak ba¤lay›c›d›r. Örne¤in, öldürmek, tecavüz etmek, iflkence etmek, soyk›r›m yapmak sonuçlar› ne olursa olsun kötü eylemlerdir. Kant’›n do¤al haklar ödev ahlak›na göre
insanlar do¤ufltan baz› haklara sahiptirler. Haklar teorisine göre baz› evrensel do¤rular vard›r ve bunlar zaman ve flartlara göre de¤iflmezler (Stackhouse, McCann,
Roels and Williams, 1995).
‹lk defa Kant, örne¤in mutluluk gibi göreli bir kavramla insan ahlak›n›n incelenemeyece¤ini söylemifltir. Çünkü mutluluk kifliden kifliye de¤iflen öznel bir kavramd›r. Böylece birinin ahlakl› dedi¤i bir eyleme bir baflkas› ahlaki de¤il diyebilecektir. Kant’a göre ahlak›n temelini herkese göre de¤iflmeyen bir fley oluflturmal›d›r. Bu da “iyili¤i isteme ve ahlak yasas›d›r.” Kant için ahlak yasas› hiç bir kay›t ve
koflula ba¤l› olmayan yani koflullu (hipotetik) de¤il, koflulsuz (kategorik) olan bir
buyruktur (Imperative). ‹nsan öyle hareket etmelidir ki hareket ve davran›fllar› ayn› zamanda baflka insanlar için de bir ilke ve yasa olsunlar.
Kant’a göre insanlar mutluluk peflinde koflmakla onu elde edemezler, insan ancak mutlulu¤a hak kazanmaya çal›fl›r ve vicdan› ile ahlak yasas›na uymaya çal›fl›r.
Kant ahlak›na göre, ahlaki olmayan davran›fllar özünde rasyonel de¤ildir. Yap›lan
herhangi bir eylem ya da davran›fl›n iyi mi kötü mü oldu¤unu Kant ahlak›na göre
sorgulamak istiyorsak flu soruyu sorabiliriz. “E¤er herkes böyle yaparsa ne olur?”,
“Herkesin bunu yapmas›n› ister miyiz?” Böylece Kant’›n görev ahlak›n›n herkes taraf›ndan benimsenen ve herkesin benimsemesi istenen objektif, evrensel ilkelerden olufltu¤u söylenebilir.
Kant iyi iradeyi ödeve ba¤lam›flt›r. Bir ödevi yerine getirdiysek iyi bir ifl yapm›fl›zd›r. ‹yi irade, do¤al istek ve içgüdülerimize ra¤men ödevlerimizi yerine getiren
iradedir. Kant’a göre gerçek ahlaki eylemler ödevden dolay› yap›lan eylemlerdir.
Örne¤in ben hayat›m› sadece bunu yapmaya e¤ilimim oldu¤u için sürdürdü¤üm
takdirde, benim eylemimin ahlaki bir de¤eri olamaz. Eylemimin ahlaki bir de¤erinin olabilmesi için benim onu hayat›m› sürdürmek görevim oldu¤u için veya bir
ahlaki yükümlülük duygusuyla yapmam gerekir. Kant elbette, hayat›m› bunu yapmay› arzu ediyor oldu¤um için sürdürmemin ahlaken yanl›fl oldu¤unu söylemez.
Zira eylemim en az›ndan ödevime uygundur ve intihar gibi ödevle ba¤daflmaz de¤ildir. Ancak bu eylem kendi içinde ahlaki bir de¤ere de sahip de¤ildir. Kant,
ödevden dolay› yap›lan eylemin arzu ya da salt e¤ilimin bir sonucu olarak yap›lan
eylemden ay›rt edilmesi gerekti¤ini belirtir ve sonra da onun ahlak yasas›na uymak
anlam›na geldi¤ini bildirir. Ahlaki eylemi güdüleyen fleyin ödev olmas› gerekti¤ini, böyle bir güdülemede özel ve belirleyici olmas› gereken fleyin yasaya sayg› oldu¤unu ifade eder. Kant aç›s›ndan ödevler, kurallar ya da belli türden yasalar taraf›ndan yarat›l›r. Ahlak yasas› t›pk› do¤a yasas› gibi istisnas›z herkes için buyuran
evrensel; tüm insanlar için geçerli olan, genel geçer bir yasad›r. Buna göre bir insan›n eylemleri ahlaki bir de¤ere sahip olacaksa ahlak yasas›ndan kaynaklanmak,
yasaya duyulan sayg›n›n sonucu olmak durumundad›r. Eylemlerin ahlaki de¤eri
onlar›n fiili ya da tasarlanm›fl sonuçlar›ndan de¤il, fail ya da öznenin eylemine temel yapt›¤› temel ilkeden (maksim) gelir. Kant maksimleri de koflullu ve koflulsuz
buyruklar diye ikiye ay›r›r. Buna göre koflulsuz buyruk (kategorik imperatif) gerçek ahlaki buyruktur. Koflulsuz buyruk, belli bir eylem tarz›n› mutluluk da dâhil olmak üzere arzu edilen herhangi bir sonuçtan ba¤›ms›z olmak üzere buyuran buyruktur. Koflullu buyruklar›n yararc› bir yoruma elveriflli yönünü hesaba katan Kant,
ahlaki yorumlar›n kendine özgü ba¤lay›c›l›klar›n› sadece onlar›n s›n›rlanmam›fl ev-
rensellikleri ve insan do¤as› ile ilgili olgulardan farkl› koflul ya da durumlardan
olan ba¤›ms›zl›klar›yla aç›klanabileceklerini düflünmüfltür (Cevizci, 2009).
‹fl ahlak›na Kantç› aç›dan yaklafl›rsak sormam›z gereken soru, “‹fl ahlak› iflletmenin ç›karlar› için mi gereklidir yoksa toplumun ç›karlar› için mi?” sorusudur. ‹flletmenin ç›karlar›na uygun oldu¤u için ifl ahlak›na uymas› gerçekten ahlakl› bir
davran›fl m›d›r? Kant ahlak›na göre de¤ildir. Örne¤in, bir iflletmenin personeline
sa¤layaca¤› sa¤l›k ve güvenli¤e iliflkin hizmetlerin verilme nedeni Kantç› ahlaka
göre insanlar›n yaflama hakk›na sayg›n›n bir gere¤idir. Faydac› ahlak ise bunu iflletmeye faydal› oldu¤u için yap›lmas› gerekli bir fley olarak kabul eder. ‹fl ahlak›n›n standartlar› genellikle Kantç› bir yaklafl›m sergiler. Baflka bir deyimle insanlar
insan olmalar›ndan ötürü ifl yerinde de belli haklara sahiptirler. Baz› yazarlar deontolojik yaklafl›mdan yola ç›karak ifl ahlak›nda görecelili¤i ret etmektedirler. Buna göre ifl ahlak› evrenseldir.
‹fl ahlak› alan›nda uygulanabilecek baz› evrensel ilkelere de¤inmek gerekirse
flunlar› sayabiliriz:
• Mevcut ve potansiyel müflterileri, çal›flanlar›, iliflkili olunan di¤er firma ve
kurumlar› ve toplumu aldatmamak
• Kiflileri fiziksel, ruhsal ya da cinsel olarak taciz etmemek
• Do¤ruluk dürüstlük ve adalet ilkelerine uymak
• Çevreye zarar vermemek
• Tüketicilerin ve çal›flanlar›n ve paydafllar›n haklar›na sayg›l› olmak
• Yolsuzluk, rüflvet, torpil ve kay›rmac›l›k gibi uygulamalardan kaç›nmak
• Sanayi ve ticari faaliyetlerde verimlilik ilkesini ahlaki s›n›rlar› aflmadan gerçeklefltirmek
‹fl ahlak› konusunda üzerinde durulmas› gereken bir kavram da da¤›t›c› adalet
yaklafl›m›d›r. Buna göre örgütsel ödüller, örgüt üyelerinin örgütsel ç›kt› miktar›na
yapt›klar› katk› oran›nda gerçekleflmelidir. Baflka bir deyiflle iyi ile kötü birbirinden
ayr›lmal›, ödül ve ceza sistemi ona göre oluflturulmal›d›r. Örne¤in, ülkemizdeki
devlet üniversitelerinde yurt d›fl›ndaki en iyi akademik dergilerde araflt›rmalar› yay›nlanan, uluslararas› bilimsel toplant›larda bildiri sunan ö¤retim üyeleri ile bu konuda hiç bir çaba göstermeyen ö¤retim üyeleri ayn› ücreti al›rlar. Bu durumda
araflt›rma yapman›n herhangi bir çekicili¤i de kalmamaktad›r.
Her ne kadar ifl ahlak›na uymak iflletmeleri baflar›l› k›lar diye bir genelleme
yapmak do¤ru de¤ilse de genel ahlak ilkelerine ve adalete uygun davranmak firman›n uzun dönemli amaçlar›na hizmet edecektir. Ahlak ve adalet ilkelerine uymayan bir iflletme insan kaynaklar› aç›s›ndan zay›flayacak, piyasada itibar›n› kaybedecek, sonuçta bu da iflletmenin uzun dönemli amaçlar›na zarar verecektir.
Sonuçsalc›l›k (Teleoloji)
Deontolojik yaklafl›m yani Kantç› görev ahlak›n›n karfl›s›ndaki ahlak teorisi sonuçsalc›l›kt›r. Nas›l yaflanmas› gerekti¤ine dair ahlak teorileri en az›ndan iki farkl› kavram› içermelidir. Birincisi iyi ve kötünün ne oldu¤una yönelik bir görüfl di¤eri de
eylemlerimizle neyi gerçeklefltirmek istedi¤imize yönelik görüfltür. Örne¤in klasik
faydac›l›k teorisi, yaflam›n amac›n›n mutluluktan zevk almak oldu¤unu söyler. Öte
yandan do¤al hukuk teorisi, yaflam›n amac›n›n do¤al hukuk ile uyum içinde yaflamak oldu¤unu belirtir. Burada önemli olan yaflam›n amac›n›n özel de¤il genel ve
evrensel baz› özelliklerle aç›klanmak istenmesidir. Yukar›da sözü edilen birinci
kavrama “de¤er teorisi” ya da “iyilik teorisi” ad› verilir. Ahlak felsefesinde ikinci teoriye de “do¤ruluk teorisi” denmektedir. Bu sorulardan hareketle ahlak teorilerini
39
40
sonuçsalc› (teleolojik) ve sonuçsalc› olmayan (deontolojik) fleklinde ikiye ay›rmak
mümkündür (Pettit, 1994).
Sonuçsalc›l›k aç›s›ndan bir kifli hangi de¤erleri benimserse benimsesin bu de¤erleri ilerletmek ve gelifltirmek için çal›flmal›d›r. Sonuçsalc›lar de¤erlerle kifliler
aras›ndaki iliflkiyi araçsal bir iliflki olarak görürler. Sonuçsalc›l›k (teleoloji) teorisine göre bir eylem kendi bafl›na iyi ya da kötü de¤ildir. O eylemi iyi ya da kötü yapan eylemin sonuçlar›d›r. Örne¤in, bir insana ac› vermek e¤er ac› verici eylem tedaviyle sonuçlan›yorsa iyi yaralanmayla sonuçlan›yorsa kötüdür. Sonuçsalc› teorinin en iyi bilinen örne¤i faydac›l›kt›r. Buna göre bir eylem ya da durumun iyi ya
da kötülü¤ü eylemden etkilenenlere sa¤lad›¤› faydaya göre ölçülür. Faydac›l›k ac›dan kaç›nmay› ve mutlulu¤u art›rmay› öngörür. Faydac› yaklafl›ma göre daha büyük bir kötülükten kaç›nmak için daha az kötü olan fleyler hofl görülebilir. Örne¤in, yalan söylemek kötüdür ama örne¤in bir kanser hastas›n› daha iyi tedavi edebilmek için onu hastal›¤›ndan bir süre haberdar etmemek ya da yanl›fl bilgilendirmek hofl görülmelidir. Faydac›l›k söz konusu oldu¤unda sadece maddi faydalar›
düflünmemek laz›md›r. Manevi faydalar da bir eylemin ahlakili¤i tart›fl›l›rken göz
önüne al›nmal›d›r. Sonuçsalc›l›¤a göre bir fleyin iyili¤ine karar verilirken o eylemin
sonucunda ortaya ç›kacak iyili¤in kötülü¤e oran›na bak›l›r. Do¤ru eylem en çok
iyili¤i üretecek olan eylemdir (Shaw and Barry, 1992).
‹yinin ne oldu¤u sorusuna cevap veren teorilerin ço¤u iyilik için benzer standartlar ortaya koyarlar. Sonuçsalc›l›ktan yola ç›karak faydac›l›k ak›m›n› savunanlar
ahlak›n estetikten farkl› oldu¤unu ve kendi bafl›na güzellik ve iyilik gibi kavramlarla u¤raflmad›¤›n› söylemektedirler. Buna göre ahlak bir sosyal iliflkiler teorisidir.
Ahlaki olan bir fley, insanlar için de iyi olan bir fley olmak durumundad›r. ‹nsanlar›n iyili¤ini sa¤layamayan bir iyilikten söz edilemez. Faydac›l›¤›n alt›n› çizdi¤i nokta iyi olarak nitelenen bir fleyin bir flekilde birileri için iyi olmas› gerekti¤idir. Faydac›l›¤›n esas›n› teflkil eden “fayda” kavram› esas›nda kullan›fll›l›ktan gelmektedir.
Faydac›lara göre fayda ve kullan›fll›l›¤› dikkate almayan ahlaki ve dini sistemler sadece soyut ilkelerle u¤rafl›yorlar demektir. Fayday› kullan›fll›l›kla aç›klad›¤›m›z zaman “Öyleyse kimin için kullan›fll›l›k?” sorusu gündeme gelecektir. Faydac› filozoflardan Bentham’›n bu konudaki cevab› faydac›l›¤›n öncülerinden olan Hobbes ve
Hume’un görüfllerini yans›tmaktad›r. Bu da hazz› art›rmak ve ac›dan kaç›nmakt›r.
Bu hedonistik faydac›l›k görüflü, sadece fiziki ac›lar ve hazlar dikkate al›narak pek
çok defa karikatürize edilmifltir. Bütün karikatürler gibi bunda da bir abartma vard›r. Bentham gibi yazarlar insanlar›n ço¤unun asl›nda hedonist (hazc›) olduklar›n›
ac› ve zevk gibi dürtülerle hareket ettiklerini dolay›s›yla ahlak teorilerinin de insanlar›n bu gerçe¤ini dikkate almalar› gerekti¤ini belirtmifllerdir (Goodin, 1994).
Sonuçsalc› ahlak teorilerine göre bir eylem veya oluflun iyili¤ini kötülü¤ünü o
eylemin sonuçlar› belirler. Bafll›ca sonuçsalc› teoriler egoizm ve faydac›l›kt›r. Ahlak filozoflar› egoizmi kiflisel ve kiflisel olmayan egoizm olmak üzere ikiye ay›rm›fllard›r. Kiflisel egoistler kendi uzun dönemli ç›karlar›n› önde tutarken di¤erlerinin
ne yapmas› gerekti¤i hakk›nda sessiz kal›rlar. Kiflisel olmayan egoistler ise herkesin kendi uzun dönemli ç›karlar›n› kollamas› gerekti¤ini ileri sürerler. Egoizm söz
konusu olunca baz› yanl›fl anlamalar da gündeme gelmektedir. Çünkü günlük dilde kullan›lan egoizm ya da bencillik ile felsefik egoizm ayr›flmaktad›r. Örne¤in
yanl›fl anlamalardan biri, egoistlerin yiyip içip gününü gün eden insanlar olduklar› yolundaki genel kan›d›r. Oysa uzun dönemli amaçlar›n› gerçeklefltirmek için k›sa dönemli amaçlar›ndan vazgeçen bir insan da egoist olabilir.
Sonuçsalc›l›¤›n egoistlikten daha önemli olan k›sm› faydac›l›kt›r. Faydac›l›¤a
göre eylemlerimizle, bu eylemlerimizden etkilenenler için iyili¤in kötülükten daha
fazla ortaya ç›kmas›na dikkat etmeliyiz. ‹yi ile kastedilen mutluluk ve zevktir. O zaman ahlaki bir davran›fl ya da eylem herkes için mutluluk getiren bir eylem olmal›d›r. Faydac›l›¤›n savunucular›ndan Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart
Mill’dir (1806-1873). Bu iki filozof da kendi zamanlar›n›n sosyal reformcular›yd›lar
ve faydac› yaklafl›m› o zamanlar›n kurumlar›n› elefltirmek için kullanm›fllard›. Bu
tarihi nedenlerden ötürü Bat›’da faydac›l›k sosyal geliflme ve ilerleme kavramlar›yla birlikte düflünülür. Bentham toplumu tek tek bireylerden oluflan bir bütün olarak görür (Bentham, 1998). Böylece “kamu yarar›” ya da toplumsal fayda denen
fley, toplumdaki bireylerin ç›karlar›n›n toplam›ndan oluflur. Bir toplumun mutlulu¤unu art›ran bir eylem, bireysel mutluluklar›n toplam›n› art›ran bir eylem olmak
durumundad›r. Bentham buradan yola ç›karak do¤ru eylemi, insan›n refah›n› en
yüksek düzeye ç›karan eylem olarak tan›mlam›flt›r. Bentham’a göre zevk ve ac›, say›, yo¤unluk ve süre olarak farkl›laflan duyumlard›r. Buna dayanarak Bentham bir
“hedonik hesaplama” da gelifltirmifltir. Bu hesaplama yard›m›yla bireysel ya da kolektif bir davran›fl›n ahlakili¤i hakk›nda objektif bir kriter gelifltirdi¤ine inanm›flt›r.
O’na göre zevkler kifliden kifliye de¤iflir. Kimileri entellektüel zevklere sahipken
kimileri de basit fiziki ihtiyaçlardan yukar› ç›kamayabilirler ama bu hiç de önemli
de¤ildir. Önemli olan kiflinin en çok ne yapmaktan zevk ald›¤›d›r.
John Stuart Mill, Jeremy Bentham’›n zevk ilkesini çok basit bulmufltur. Mill, zekâ ve hayal gücünden kaynaklanan zevkleri fiziksel zevklerden daha üstün tutmufltur.
Mill’e göre fayda ilkesi, ac›n›n ve zevkin göreli niteliklerini (kalitesini) dikkate
al›r. Her ne kadar Bentham ve Mill zevk ve ac›n›n nitelikleri hakk›nda farkl› yaklafl›mlar ortaya koymufllarsa da her ikisi de zevki ve mutlulu¤u nihai de¤er olarak
kabul etmifllerdir. Bu anlamda her ikisi de hedonist say›labilir. Onlara göre zevk
kendi bafl›na iyi ve de¤erli olan bir fleydir. E¤er bir fley iyi ise mutluluk getirdi¤i
için iyidir. Örne¤in, e¤itim iyidir çünkü dünyay› daha iyi anlamam›za ve daha iyi
imkânlarda yaflamam›za yani mutlulu¤umuza katk›da bulunur.
Baz› ahlakç›lar faydac›l›¤›, mutluluktan baflka sonuçlar› da kapsay›c› flekilde de¤ifltirmifllerdir. Baz›lar› da bir kiflinin mutlulu¤u ile di¤er kiflilerin mutlulu¤unu karfl›laflt›rma ve dengeleme yoluna gitmifllerdir. Faydac›l›¤›n da iki türünden söz etmek mümkündür. Bunlar, “eylem faydac›l›k” ve “kural faydac›l›k”t›r. Eylem faydac›l›¤a göre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibi
sonuçlar getirece¤i hesap edilmelidir. E¤er öngörülen sonuçlar, di¤er eylem seçeneklerine göre daha fazla toplam iyilik ya da fayda getiriyorsa söz konusu eylem
ahlaken tercih edilmelidir. Eylem faydac›l›ktan farkl› olarak gelifltirilen “kural faydac›l›k” kuram› sonuçsalc› olmayan teorilerin sonuçsalc›l›¤a ve faydac›l›¤a karfl›
yöneltti¤i elefltirileri dikkate alm›flt›r. Bu kuram›n en bilinen savunucusu Michigan
Üniversitesinden Profesör Richard Brandt’d›r (Brandt, 1996). Kural faydac›l›¤a göre faydac› standartlar, bireysel eylemlere de¤il fakat bir bütün olarak ahlak kurallar›na uygulanmal›d›r. “Kural faydac›l›k” mutlulu¤u maksimize etmek için bir toplumun ne tür ahlak kurallar›n› benimsemesi gerekti¤ini temel soru olarak ortaya
koyar böylece optimal ahlaki kural kavram› gündeme gelir (Smith, 1976).
Erdem Ahlak›
Erdem ahlak› da sonuçsalc› olmayan yaklafl›mlar›n içinde incelenebilir. Burada
önemli olan insanlar›n erdemli kabul edilen davran›fllar› sergilemeleridir. Bu dav-
41
42
ran›fllar›n sonucunda kiflinin kendisine ya da topluma fayda ya da zarar gelmesi
önemli de¤ildir. Örne¤in yanan bir evde mahsur kalan bir çocu¤u kurtarman›n çok
riskli oldu¤unu bile bile yang›na dal›p çocu¤u kurtarmadan kendisi de yanan bir
kifli, sonuçta faydal› bir eylem yapmam›flt›r. Üstelik bir yerine iki kifli ölmüfltür, ancak bu eylem toplum taraf›ndan erdemli bir davran›fl olarak yüceltilir.
Bu anlay›flta Kant’daki ödev kavram›n›n yerine erdem kavram› geçer. Buna göre ahlakla ilgili di¤er tüm kavramlar erdeme indirgenebilir. ‹nsana yarafl›r iyi bir yaflam için erdemin pay›n› vurgulayan bu ö¤reti, insan›n ahlaki aç›dan yetkinleflmesi ya da iyi bir karaktere sahip olabilmesi için gerekli olan›n ödev bilincinden çok
erdemin ne oldu¤unun tam olarak bilinmesi oldu¤unu ileri sürer. Kökeni ilkça¤
Yunan felsefesine, Aristotales’in “Nikomakhos’a Etik” adl› erdemleri anlatt›¤› kitaba dek uzan›r. Ça¤›m›zda da Anscombe’un eskinin erdemlerine geri dönme ça¤r›s›nda bulundu¤u 1958 tarihli makalesinde yeniden ifade bulur. Yazar bu makalesinde umutlar›n tükendi¤i, kutsal bir yasa koyucunun varl›¤›na inançs›zl›¤›n doru¤a ç›kt›¤› bu ça¤da ödev ya da yükümlülük türünden yasay› ça¤r›flt›ran kavramlarla ahlak› temellendirmeye kalk›flman›n bir hata oldu¤unu söyler.
Erdem ahlak›n› di¤er bir ay›rt edici özelli¤i de eyleyen odakl› olufludur. Bir eylemin ahlaki aç›dan uygun olup olmad›¤›n› var›lan sonuçlara bakarak de¤erlendiren faydac›l›k ve sonuçsalc›l›¤›n tersine erdem ahlak›n›n temel ölçütü eylemde bulunan kiflinin ahlaki iyiyi içsellefltirip içsellefltirmedi¤i ya da ahlaki bak›mdan iyi
karaktere ulafl›p ulaflmad›¤›d›r. Kifli belirli koflullarda erdemli eylemlerde bulunabilir. Ancak bu onun tümüyle erdemli biri oldu¤unu göstermez. Aristotales’in ahlak felsefesinin özü olan erdeme ba¤l› kalan bu anlay›fl, Kant’›n ödev ahlak›na karfl› durmufltur. Buna göre koflulsuz buyruk (kategorik imperatif) koflulsuz bir itaat
talep eden zorlay›c› bir yükümlülük bilgisinden ileriye geçemez (Güçlü, 2003).
Adalet Ahlak›
Adalet (justice) kavram› yayg›n olarak hem genel kural ve ilkeler hem de belirli
durumlar karfl›s›nda bireylere yard›mc› olmas› için gelifltirilen özel kurallar için kullan›lmaktad›r. Bu genel ve özel kurallar olmadan do¤rulu¤u ya da adaleti bozan
unsurlar› aç›klamak oldukça güçtür (Beauchamp ve Bow›e, 1988).
Adalet yaklafl›m›n›n formüllerinin bafl›nda, eflit olan bireylere eflit olmayan bireylere eflit olmayacak flekilde davranma vard›r. Her bireyin ödevinin ne oldu¤u
hakk›nda çeflitli yollar ortaya konmaktad›r. Ancak, bireylere ödevler çal›flt›klar› ifller, kabiliyetleri, haklar›, ihtiyaçlar› ve benzeri dikkate al›narak yüklenmelidir. Her
kriter, belirli amaçlar ve durumlar için uygun olmal›d›r. Örne¤in, geçmiflte çal›flan
bir kiflinin ald›¤› ücret bekâr ya da evli olmas›na göre farkl›l›k göstermek zorundayd›. Çünkü mant›k evli bireyin daha fazla kifliye bakt›¤›n› ve daha fazla paraya
ihtiyac› oldu¤unu kabul ediyordu. Ancak, günümüzde sosyal yap› de¤iflmeye ve
kad›nlar büyük oranda çal›flmaya bafllad›¤›nda eflit ifle eflit ücret anlay›fl› daha bask›n hale gelmifltir (George Richard, 1995).
Adalet görüflünün de¤iflik türleri vard›r. “Dengeleyici adalet” (Conpensatory
Justice), geçmifl haks›zl›klar›n telafi edilmesini ya da çekilen s›k›nt›lar›n bertaraf
edilmesini ifade etmektedir. “Cezaland›r›c› adalet” (retributive justice), yasalara uymayanlar›n ya da suçlular›n cezaland›r›lmalar›n› kapsamaktad›r. “Usule iliflkin adalet”(procedural justice), karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaflmalara iliflkin
do¤rulara iflaret eden adalet görüflünü aç›klamaktad›r. “Da¤›t›c› adalet” (distributive justice) ise, sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde da¤›t›m›n› içermektedir (Hal›c›, 2000).
Amerikal› felsefecilerden John Rawls genifl kabul gören bir adalet teroisi gelifltirmifltir. Bu teori, genel olarak Kant’›n yaklafl›m›na dayanmaktad›r. Rawls, tüm
ak›lc› insanlar›n kabul edebilece¤i ilkelere ulaflmaya çal›flmaktad›r. Teori, özellikle
ahlaki yarg›lar› objektif uygulamak isteyenler için kullan›fll› bulunmaktad›r.
Rawls’›n adalet görüflü iki temel prensip üzerinde kurulmaktad›r. Bunlar (Rawls,
2001);
1. Her bireyin, birbirine maksimum seviyede uyumlu, eflit özgürlük anlay›fl› olmal›d›r.
2. Sosyal ve ekonomik eflitsizlik;
a. Herkesin lehine olarak beklentiler karfl›lanmal›,
b. Herkese pozisyonlar ve imkânlar aç›k olmal›d›r.
‹fl dünyas›nda adalet yaklafl›m› alt›nda kararlar, eflitli¤e, do¤ru, faydalar›n (gelirler/ödüller) ve maliyetlerin bireyler ya da gruplara göre tarafs›z da¤›t›m›na dayanmaktad›r. Adalet, faydalar›n ve birlikte çal›flmadaki a¤›rl›klar›n eflit da¤›t›m› durumlar›n› karakterize eden hassas bir konudur (Lewis, Goodman ve Fandt 1995).
Yaklafl›m›n temel ilkesi, daha önce de¤inildi¤i gibi, eflit olanlara eflit, eflit olmayanlara eflit olmadan davran›lmas›d›r. Örne¤in, iki kifli ayn› iflte ayn› özelliklerle
birbirlerinden fark› olmadan çal›fl›yorlarsa, eflit ücret alacaklard›r. Ancak birisi di¤erinin iki kat› çal›fl›yorsa iki kat› ücret alacakt›r (Hosmer, 1990).
Faydalar ve yüklerin adil da¤›l›m› söz konusu oldu¤unda ortaya ç›kmakta ve
kabul edilebilir kurallarla uzlaflma sa¤lamaktad›r. Bir bütün olarak toplum için adalet, sosyal adalet olarak ifade edilmektedir. Sosyal adaletin anlam›, sosyal girdilerin ve de¤erlerin da¤›t›m›n›n insanlara do¤ru bir oranda yap›lmazs›d›r (Hal›c›,
2000).
Bireyler kendilerini sa¤l›k, gelir, ifl, bar›nma vb. yönlerden di¤er insanlarla rekabet halinde buldu¤unda, ekonomik adalet önem kazanmaktad›r. Herkesi tatmin
edecek bir sosyal gelir yoksa sosyal gelir ve yüklerin nas›l da¤›laca¤› sorunu ortaya ç›kmaktad›r. En önemli problem, kayna¤›n s›n›rl› olmas›d›r (Hoffman ve Moore, 1990).
Bu yaklafl›m›n genel sorusu fludur; “Bu do¤ru mu ya da adil midir?” Örne¤in,
iflgörenler ödeme ölçülerinin adil olup olmad›¤›n› bilmek isterler; tüketiciler ise,
al›flveriflte fiyatlar›n do¤rulu¤u ile ilgilenirler. Yeni vergi kanunlar› haz›rlan›rken, adilli¤i üzerinde düflünülmesi gerekmektedir. Adalet yaklafl›m›n› kullanarak organizasyonlar, “Maliyetleri kim ödüyor?” ve “Faydalar› kim kazan›yor?” sorular›n› göz önünde bulundururlar. Paylafl›m do¤ru görünüyorsa, eylem büyük
olas›l›kla adildir.
Ç›karlar yüksek ise neyin adil neyin adil olmad›¤›na iflaret etmek tehlikeli bir
durumdur. Toplumsal kurallar›n geleneklere dayanarak baz› gruplara imtiyazlar
verdi¤inden beri genellikle gruplar aras›ndaki eflitsizlikler toplumlar›n sosyal tansiyonunu yükseltmekte ve sistemin de¤iflmesi için eylemci talepleri ortaya ç›karmaktad›r (Lewis, Goodman ve Fandt, 1995).
Faydac› yaklafl›mda oldu¤u gibi, adalet yaklafl›m›nda da önemli bir güçlük, fayda ve maliyetin do¤ru olarak ölçülememesidir. Bir di¤er s›n›rl›l›k ise birçok sosyal
fayda ve yük manevi, duygusal ve psikolojiktir. Birçok insan ne yaz›k ki hayat flartlar›n› mutlu bir flekilde kabul etmemekte ve çok az insan sosyal paylafl›mdan
memnun ve tatmindir. Bu nedenle adalet yaklafl›m›n› kullanmak zordur. Her ne
kadar herkes do¤ru davran›fllarla ilgili ise de ço¤u adaletin bunu tamamen gerçeklefltirece¤ine flüphe ile bakmaktad›r. Bu duruma ra¤men, ahlaki çat›flmalara karfl›
43
44
adalet yaklafl›m› ifl dünyas›nda birçok durumda uygulanmaktad›r (Lewis, Goodman ve Fandt, 1995)
Do¤u ve Bat› Medeniyetlerinde ‹fl Ahlak›na ‹liflkin Bak›fl
Aç›lar›n›n Temelleri
Buraya kadar daha çok Bat› dünyas›n›n ifl ahlak› aç›s›ndan konular ele al›nd›. ‹slam ve Do¤u Dinlerinde (Hinduizm, Budizm, vb) ahlak konusunda birçok yaklafl›m olmakla birlikte yukar›da s›ralanan Bat› felsefesindeki ahlak kuramlar›yla karfl›laflt›rma kolayl›¤› aç›s›ndan tasavvuftaki ahlak anlay›fl›n› temel almak uygun olacakt›r.
‹slam ve Do¤u Dinlerinde Ahlak Felsefesi
Tasavvuf’un insan benli¤ini ele al›fl› ile ça¤dafl psikolojinin ve kadim Hindu gelene¤inin insan ruhu anlay›fl› aras›nda büyük bir paralellik vard›r. Tasavvufta benlik
“nefs” terimi ile ifade edilir. Nefis ruhun d›flavurumudur ve yedi kattan oluflur.
Sufiler, Kuràn-› Kerimin çeflitli ayetlerine dayanarak, insan nefsinin alt› mertebesinin oldu¤unu ileri sürmüfller ve kendilerinden de yedincisi diye nefs-i-kâmileyi ilave ederek yedi mertebeye ç›karm›fllard›r (www.sorularlaislamiyet.com, 2011).
1. Nefs-i Emmâre: Allah`›n emirlerine uymayan, yasaklar›n› çekinmeden yapan ve zevkine tabi olan nefistir.
2. Nefs-i Levvâme: Allah`›n emirlerine bazen uyan, bazen uymayan, iflledi¤i
günahlardan dolay› üzülen ve sevaplardan dolay› sevinen nefistir.
3. Nefs-i Mülheme: Mümkün mertebe Allah`›n emir ve yasaklar›na uyan nefistir.
4. Nefs-i Mutmainne: ‹mân esaslar›na inanan, ‹slâm`›n emir ve yasaklar›na
uyan, bu konularda hiç bir flüphe ve tereddüdü olmayan, neticede Allah ile
manevî bir ba¤ kuran ve bunun lezzetine ulaflan nefistir.
5. Nefs-i Radiye: Her yönüyle Hakkà yönelen, Allah`tan gâfil olmama fluuruna eren ve O`ndan raz› olan nefistir.
6. Nefs-i Mardiyye: Bütün benli¤i ile Hakkà teslim olan ve böylece Allah`›n
kendisinden raz› oldu¤u nefistir
7. Nefs-i Kâmile: Bütün kötülüklerden s›yr›l›p manevi olgunlu¤a eren nefis.
Bu mertebeye eriflen bir kiflinin bütün s›fatlar› güzeldir ve her hali ibadet
say›l›r.
Bu nefis katlar›n›n Bat› felsefe ve psikolojisindeki karfl›l›klar›n› görmek hiç de
zor de¤ildir. Örne¤in, S. Freud’un insan psikolojisini kabaca id, ego ve süperego
olarak üçlü s›n›fland›rmas›nda Nefs-i-Emmare ve Nefs-i-Levvame’nin id olarak
temsil edildi¤i, Nefs-i-Mülheme ve Nefs-i-Mutmaine’nin egoyu temsil etti¤i ve Nefsi Radiye, Nefs-i Mardiyye ve Nefs-i Kâmile’nin de süperegoyu temsil etti¤i söylenebilir. Yine Kant’›n pratik ak›l olarak tarif etti¤i ve bize ödevlerimizi yapt›ran akl›n
da Allah’›n emir ve yasaklar›na uyan nefis olan Nefs-i-Mülheme’ye denk oldu¤u
görülebilir.
Hinduizm’de ve ondan etkilenen Teozofi gibi ak›mlarda da insan benli¤inin yedi kat› vard›r. Bunlar›n ilk dördüne Kama Manas yani arzular›n akl› denir ki insan›n afla¤› benli¤ini ifade eder.
1. Fiziki beden
2. Enerjetik beden
3. Astral beden (can)
4. Arzular›n akl› (Kama),
Bu dört bedenin üzerinde ise
5. Saf ak›l
6. Sezgi
7. Saf irade
Bulunur ki bunlar da insan›n evrenin kozmik zekâs› ile paylaflt›¤› üst benlik ya
da bilinçlerini yani ruhunu temsil eder. Burada da ilk dört benli¤in Freud sisteminde idi saf akl›n egoyu, sezgi ve saf iradenin de süperegoyu temsil etti¤i söylenebilir. Yine ilk dört benli¤in toplam› olan Kama Manas’›n Nefs-i-Emmare ve Nefs-iLevvame’yi temsil etti¤ini de söyleyebiliriz. Özetle tasavvufta “‹nsan-›-Kâmil” ya da
Yahudi Kabbalas›nda ‹branice “Adam Kadmon” olarak ifade edilen mükemmel insan, ahlaken de mükemmel bir insand›r. Buna göre bir insan›n ahlaken ilerlemesi,
benli¤inin (egosunun) fark›ndal›k düzeyinin artmas›yla mümkündür. Fark›ndal›¤›
yükselen insan, kendisine daha yüksek bir ahlaki referans noktas› seçecektir. Vicdan olarak da adland›r›lan içimizdeki erdem ve iyili¤in kayna¤› hem tasavvufa
hem de Hint dinlerine göre insan›n üst benli¤i ya da ruhun üst katlar›d›r ki bu üst
benlik, yarat›c› güç (tanr›) ile iletiflim halindedir. O halde bir eylemin iyi olup olmamas› o eylemi ortaya koyanda sevgi, cömertlik, fedakârl›k, dürüstlük, adalet, tutarl›l›k ve benzeri erdemlerin içerilmesine ba¤l›d›r denebilir.
Bu gibi görüfller Henri Bergson taraf›ndan ifade edilen sezgici ahlaka tekabül
etmektedir. Bergsoncu epistemolojiye göre zekâ bilimsel bilgiyi üretir, ancak ahlak ve metafizik bilgiyi üretemez. Ahlak›n ve metafizi¤in kayna¤› zekâ de¤il sezgidir (Güçlü, 2003) Bergson’un metafizik temel önermesi yarat›c› tekâmüldür. Yarat›c› tekâmül ise bir olufl halini ifade etmektedir. Gerçekli¤e gelince, o, varl›k ve
onun oluflunu hayat› tekamülü halinde vicdani bir ak›fl olarak hissetmektedir (Dedeo¤lu, 2003).
Ahilikde ‹fl ve Meslek Ahlak› De¤erleri
Türk ifl ahlak› aç›s›ndan en önemli tarihi referans Ahilik kurumudur. Bir sistemi ahlaki perspektiften de¤erlendirmede kullan›labilecek ilk k›stas belki de insana verdi¤i de¤er, önem ve rolde uzanmaktad›r. Her hareketin temel hedefinin insanlar›
mutlu etmek oldu¤u dikkate al›n›rsa bu kriterin gereklili¤i anlafl›labilir. Ahilikte insan sistemin merkezine oturtulmufl olup, her fley onun mutlulu¤u için gelifltirilmifl,
hiçbir fleye “eflref-i mahlukat” kabul edilen insandan daha fazla de¤er verilmemifltir (Ekinci, 1990).
Bireylerin tek tek toplumu oluflturmas›, insan olgunlaflmas›n›n sonuçta toplumun refah düzeyine olumlu etkide bulunaca¤› gerçe¤i Ahileri insan odakl› olmaya
yönlendirmifltir. Ekonomik ve sosyal hayatta insanc›ll›k Ahi anlay›fl›nda para, mal
ve zenginli¤e baflka manalar yüklemektedir (Ar›c›,1999).
Ahilik, baflkalar›n›n s›rt›ndan geçinme duygusu ve amac›yla mücadele etmek ve
kendi el eme¤i ile geçinme ülküsünü yay›p, kendi kendine yeter olma hedefini güden bir kurulufl olmufltur (Bayram, 1995). ‹bn Batuta Seyahatnamesi’nde, Ahilerin
zorbalar›n hakk›ndan gelmek, onlar› yok etmek, zalim gruplarla mücadele etmek
hususunda eflleri benzeri olmad›¤›n› söylerken, Ahilerin sadece konuklar› a¤›rlama
görevi görmediklerini belirtmekte ve onlar›n ayr›ca kötülüklere karfl› olduklar› gibi kötülükleri ortadan kald›rmaya ve böylece toplumda güvenli¤i sa¤lamaya çal›flan bir nevi “polis ve zab›ta” görevi gören kimseler olduklar›n› söylemifltir (fieker,
1993). Ahilikte “melamet” kültürü hâkimdir. Mo¤ol sald›r›lar› sonucu bölünen ve
bu dönemde ‹slam’› yeni tercih etmifl Türkler aras›nda, ‹slam’› anlamada ayr›lan
toplumu entegre edici rol üstlenen Ahilik, bir nevi toplum katmanlar› aras›nda
45
46
“tampon” görevi görmüfltür. (Ekinci, 1990). Ahi üyelerinde dünyay› terk etme,
“ahiret asketizm”i düflüncesi yoktur. (Weberyen Protestan Ahlak›na oldukça yak›n
olan bu inanç 400 y›l sonra ortaya ç›kacak olan Püriten dünyevi çilecili¤inin
müjdecisi say›labilir. Ancak Avrupa’daki sanayi toplumunun oluflumunda önemli rolü oldu¤u düflünülen bu yüksek çal›flma ve giriflim ahlak›, ülkemizde maalesef
tarih içinde bir Türk ticaret ve sanayi burjuvazisi oluflturamam›flt›r. Ahilik yerini
loncalara b›rakm›fl, Osmanl› Devletinin duraklamaya girmesiyle birlikte Türkler
de giderek ticaret ve sanayiden çekilerek asker ve köylü bir millet haline gelmifllerdir. Öyle ki 20.yüzy›l›n bafllar›nda bir Türk eczac›n›n varl›¤› bile toplum taraf›ndan flaflk›nl›kla karfl›lanm›fl, 1950’lere kadar Türk’ten sanayici ve ifl adam› olup olmayaca¤› tart›fl›lm›flt›r. II. Mahmut’tan beri r ülkede milli burjuvazinin gelifltirilmesine çal›fl›lm›flt›r.) Sosyal rollerini, toplumla karfl›l›kl› yard›mlaflma ile yerine getirme vard›r. Ahiler Hz.Muhamed’in flu sözünü benimsemifllerdir: “‹nsanlar›n en
hay›rl›s› insanlara en faydal› oland›r.”
Ahi ahlak›n›n oluflmas›nda, her örgüt kültüründe oldu¤u gibi mitlerin, efsanelerin ve kahramanlar›n önemli etkisi vard›. Ahi ahlak›na katk›s› olan kahramanlar
flöyle s›ralanabilir ve bir Ahi’de de bu özelliklerin olmas› aranmakta idi yani Ahi
olabilme hakk›na flu ahlaki özellikleri olanlar kavuflabilir: Kimde Hz.Adem’in özür
dilemesi, Hz.Nuh’un sebat›, Hz.‹brahim’in vakar›, Hz.‹smail’in do¤rulu¤u, Hz.Musa’n›n ihlas›, Hz.Eyyub’un sabr›, Hz.Muhammed’in cömertli¤i varsa ve yine kimde
Hz.Ebu Bekir’in ac›mas›, Hz.Ömer’in hamiyeti, Hz.Osman’›n utangaçl›¤›, Hz.Ali’nin
bilgisi bulunursa, sonra da bütün bunlarla beraber nefsini horlar, ay›plar›n› görürse o kimse Ahi’dir, Ahi olma hakk›n› elde eder (Anadol, 1991). Ahilikte bu özelliklere sahip iyi ahlakl› olan›n, mesleki yeteneklerinin ço¤alt›lmas›na ve ahlaki olarak
olgunlaflmas›na yard›m edilir. Ahi feta niteliklerine paralel kuvvetli, cömert, mert
ve yi¤ittir. Ahiler özel giriflimcili¤i destekleyen bir anlay›fltayd›lar. Düflük fiyat ve
kalitesiz girdi kullanma, temelli rekabet onlarda kabul görmüyordu. Yolsuzlukla,
doland›r›c›l›kla haks›z gelir elde etme bir Ahi’ye uzakt›. Ahilik kendini ve yak›nlar›n› geçindirecek insafl› ve dürüst bir ticarete karfl› olmay›p mal biriktirme ve y›¤ma peflinde koflan haris ve istismarc› ticarete karfl›d›r (Ekinci, 1990). Kur’an’daki
“...ta ki servet içinizde yaln›z zenginler aras›nda dolaflan bir devlet olmas›n...” ayeti gere¤ince para ve mal›n baz› insanlarda birikmesini önlemeye çal›fl›yorlard›. Paran›n devinim h›z›n› art›rmak da bir amaçlar› idi. Örne¤in, bir Ahi geliriyle hemen
bir di¤er Ahi’den, o da baflka Ahi’den al›flverifl yaparak paraya hareket kazand›r›l›yor, ekonomik canl›l›k sa¤lanmaya çal›fl›l›yordu. Paran›n dönüflüm h›z› art›r›larak
paradan daha fazla fayda elde etme hedefleniyordu.Ahilerin arkadafll›¤› ve dostlu¤u teflvik etmesi üyelerin kiflili¤ine de katk›s› oluyordu. (Bodur, 1999).
Weberyan yaklafl›m ve Ahilik aras›nda da paralellikler kurulabilir. Özü çok çal›flma ve rasyonellik olan Weberci yaklafl›mda Protestan ahlak› ve Kapitalizm Ruhu aras›nda bir ba¤ kurulmufltur. Bat› dünyas›n›n çal›flma ahlak› toplumun dini ve
ahlaki de¤erleri ile ba¤lant›l›d›r. Weber’e göre verimlilik ve ülkenin ilerlemesinin
Protestan de¤erleri ile yak›n alakas› vard› (Arslan,2001). Ona göre çok çal›flma ve
rasyonellik ile elde edilecek toplumsal baflar›n›n temelini hem ekonomik yaklafl›m
hem de dini de¤erlerle yo¤rulan ifl ve çal›flma ahlak› oluflturur. Protestanl›¤›n temelindeki ahlaki kaideler ve de¤erler sistemi Kapitalist anlay›fl›n özelliklerini belirler. ‹slam dini de Protestanl›k gibi çal›flmay› ö¤ütler ve ekonomik iflleyifle etki etmeye çal›fl›r. Ahilikteki çal›flma ahlak› de¤erlerinin gelifliminde dini yaklafl›mlar›n
önemli pay› vard›r. Ahilerdeki ifl ahlak› sosyo-ekonomik ve kültürel kurallar ile
harmanlanm›flt›r. Çal›flma ve ifl hayat›n› sistemlefltirecek de¤erleri bünyesinde ba-
47
r›nd›ran, örne¤in çok çal›flmayla günahlar›n affedilmesi aras›nda bir ba¤ kuran ‹slam dini çal›flmay› kutsallaflt›rm›flt›r (Bodur, 1999).
‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKINA ‹L‹fiK‹N PROBLEM VE
‹K‹LEML‹ KONULAR
Ayr›mc›l›k
‹nsan kaynaklar›n›n bafllang›ç fonksiyonu olan ifle alma, bir çok ahlaki soruna neden olacak kararlar› almay› gerektirir. Bat› ülkelerinde en s›k rastlanan sorun ifle
eleman al›n›rken etnik az›nl›klara ayr›mc›l›k uygulanmas›d›r. Örne¤in ABD’de beyazlar genellikle zencilere karfl› ayr›mc›l›k yapt›klar› için “Eflit F›rsatlar Yasas›”
ad›yla bilinen bir federal yasa iflletmelere belli oranda zenci, kad›n veya etnik az›nl›k çal›flt›rma yükümlülü¤ü getirmektedir. Bunun bizde benzer bir uygulamas› belli bir iflçi say›s›n›n üstündeki iflletmelerde belli bir oranda eski hükümlü ve özürlü
çal›flt›rma yükümlülü¤üdür.
‹fflaat (Whistle Blowing) ve Örgüte Sadakat
“‹fflaat” ‹ngilizce “Whistle Blowing” yani düdük çalma terimiyle ifade edilmektedir.
Bu terim, ahlaki olmayan uygulamalar› düdük çalarak haber vermek ve dikkati
çekmek fleklinde bir benzetmeye dayanmaktad›r. E¤er bir iflletmede ifl ahlak›na
uygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa, çal›flanlar›n bu uygulamalar› önce firma yönetimine e¤er önlem al›nm›yorsa kamuoyuna veya hukuki mercilere
bildirme hakk›n›n varl›¤› kabul edilmektedir. Burada iffla etme ile iffla etmenin
farkl› oldu¤unun alt›n›n çizilmesi gerekmektedir. ‹hbar etme haber vermek anlam›ndad›r, ancak haber verilen fley gizli ya da aç›k olabilir. Örne¤in, yang›n ihbar›
bilinen bir durumun haber verilmesini anlat›r. Ancak iffla edilen bir fley mutlaka
gizli ve bilinmeyen bir durumun aç›¤a ç›kar›ld›¤›n› gösterir. Bu durumda çal›flanlar›n firmaya olan sadakatleriyle “ifflaat” aras›nda bir çeliflki yaflanacakt›r. ‹fflaya konu olan durumlar flunlar olabilir:
• Kurum içi ya da d›fl› kifli ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulamalarda bulunmak,
• ‹nsan haklar›na ayk›r› faaliyet ya da tutumlar,
• Yasalara ayk›r› davran›fllar ve her tür yolsuzluk,
• Söz konu örgütün amaçlar›n ayk›r› hareketler (örne¤in Yeflilay Derne¤inin
tafl›nmazlar›n› içki firmalar›na kiralamas›),
• Kamuyu bilgilendirmemenin ahlaki olmayaca¤› di¤er tüm durumlar (Duska,
1997).
Acaba çal›flanlar›n firma içinde olup bitenleri d›flar›ya yans›tmalar›SIRA
hangiS‹ZDE
noktadan sonra
hakl› görülebilir?
Küçülme ve ‹flten Ç›karmalar
2
‹flletmelerin çal›flanlar›na yönelik önemli bir ahlaki sorumluluklar› da küçülmeler
O R U ç›kar. Artan
(downsizing) s›ras›nda çal›flanlara karfl› tutunduklar› tav›rlarda Sortaya
rekabet koflullar› ve her gün yenilenen teknolojilerin bir sonucu olarak flirketler ve
di¤er örgütler esnek ve daha küçük yap›lar olmaya zorlanmaktad›rlar.
Bu süreç
D‹KKAT
içerisinde insanlar› ifllerinden ç›karmak önemli bir ahlaki sorun oluflturmaktad›r.
fiuras›n› kabul etmek gerekir ki iflletmelerin do¤rudan istihdam yaratmak gibi bir
SIRA S‹ZDE
amaçlar› yoktur. ‹stihdam, üretim faktörlerinden biri olan eme¤in iflletmecilik faaliAMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
48
yetlerine katk›s› kadar olacakt›r. Baflka bir deyimle istihdam iflletmecilik faaliyetlerinin bir yan ürünüdür.
‹fl Yerinde Cinsel Taciz ve Kad›nlara Yönelik Sorunlar
‹fl yerinde cinsel taciz, karfl› cins taraf›ndan yap›lan her türlü istenmeyen, rahats›z
edici ve devaml›l›k arz eden cinsel tutum ve davran›fllar› ifade etmektedir. Bilimsel
literatürde cinsel tacizin pek çok farkl› tan›m› yap›lm›fl ve halen yap›lmaktad›r. Cinsel tacizin hukuksal temellerinin kurucusu kabul edilen Mac Kinnon’a göre, cinsel
taciz “eflit olmayan güçler aras›ndaki iliflkiler kapsam›nda dayat›lan istenmeyen
cinsel talepler”dir (Kinnon, 1979). Cinsel taciz; bir ifl yerinde bir kiflinin bir baflka
kifliyi cinsel amaçl› olarak tehdit etmesi, hakaret etmesi veya hor görmesi, taciz
edildi¤i hissini verebilecek veya onun ifl performans›n› olumsuz olarak etkileyebilecek, ifl güvenli¤ini ortadan kald›rabilecek, tehlikeli y›ld›r›c› bir çal›flma ortam›na
yol açacak, tekrar edilen ve istenmeyen sözlü, fiziki veya el-kol ile yap›lan cinsel
yaklafl›mlar, afla¤›lay›c› cinsel konuflmalar ve cinsel ayr›m güden sözler olarak tan›mlanabilir. Cinsel taciz deyimi, sözlü tacizden, dokunma ya da okflamalara ve ›rza geçmenin de¤iflik biçimlerine kadar cinsel fliddet biçimlerinin tümünü kapsamaktad›r.
Y›ld›rma
Psikolojik taciz de denen y›ld›rma davran›fllar›, ifl yerinde yöneticilerin astalar›na
ya da çal›flanlar›n birbirlerine karfl› uygulad›klar› iflten ayr›lmaya zorlayan bezdirici davran›fllard›r. Bunlar, kifliyi afla¤›lama, yaln›z b›rakma, yok sayma, alay etme,
küçümseme, lakap takma, hakaret ve fiziksel fliddet uygulama olabilir.
Tüketiciler ve ‹fl Ahlak›
‹flletmelerin en önemli sorumluluklar›ndan biri de tüketicilere olan sorumluluklar›d›r. ‹fl ahlak›n› ilgilendiren pek çok sorun iflletmeler ile tüketiciler aras›ndan sorundan kaynaklanmaktad›r. Gelece¤in organizasyonlar›nda tüketici odakl›l›k, ifli
pazarda yapabilmeye devam etmenin ön flart› olarak kabul edilmektedir. Hatta baz›lar›na göre, yegane çal›flma ruhsat›d›r. Organizasyonlar, eylem ve faaliyetleri ile
tüketicilerine gerçek anlamda odakland›klar›n› afla¤›daki unsurlar› dikkate alarak
göstermek zorundad›rlar;
I. 20. yüzy›l›n klasik organizasyonlar›nda herhangi bir üretim süreci, üretimin
planlanmas› ile bafllar. Yar›n var olmay› düflünen organizasyonlar ise tüketicinin e¤ilimini ve ürüne yapaca¤› katk›y› proaktif bir yaklafl›mla araflt›rarak
sürece bafllamal›d›rlar.
II. Tüketici odakl›l›k ka¤›t üzerinde kalmamal›, ürünün geliflimini tüketici beklentileri tayin etmelidir. Bunun ise bir derece ötesi, organizasyon taraf›ndan
tüketici beklentilerinin trendleri önceden tahmin ederek tüketiciye karar
vermesi konusunda yönlendirmeler yap›labilmesidir.
III. Tüketici oda¤› bir niyet ifadesidir. Organizasyonun dura¤anl›¤a karfl› ç›kt›¤›,
yeni yönetim disiplini ve kavramlar›n› kucaklamaya haz›r oldu¤u anlam›ndad›r. Ayr›ca en iyi organizasyonlar taraf›ndan benimsenmifltir.
IV. Ayr›ca tüketicilere en iyi hizmeti vermeyi ve iflleri bir seferde do¤ru yapmay› sa¤layacak yeni sistem ve süreçler yaratma anlam›na gelir.
V. Tüketici odakl›l›k, devrimsel de¤il evrimsel bir süreçtir. Çok fazla özen, gayret ve sab›r ister. Sürece tam hakim olmay› ve tüketiciyi çal›flan olarak alg›lamay› gerekli k›lar.
Tüketici odakl›l›k, somut bir kavram olmaktan ziyade, optimum performans ve
yüksek baflar›ya ulaflmaya yönelik bir yaklafl›m, bir düflünce fleklidir (Goodwin,
Cathy 1991, Vol.10, s.149-167).
Rekabete Dayal› Sorunlar
‹fl ahlak›n›n firmalar taraf›ndan ciddiye al›nmas› ve desteklenmesi için en önemli
firma d›fl› unsur rekabet koflullar›d›r. Çünkü piyasada tekel durumunda olan ve
ciddi rakipleri olmayan bir firman›n tüketiciler taraf›ndan boykot edilerek cezaland›r›lmas› neredeyse imkâns›zd›r. Bu tür firmalar›n afl›r› kâr ile düflük kaliteli ürünleri satt›klar› ya da tek al›c› olduklar› pazarda sat›n ald›klar› ara maddelerin fiyat›n› tek bafllar›na ve afl›r› düflük belirledikleri görülebilir. Tam rekabet piyasas› gerçekleflmesi pek mümkün olmayan bir ideali yans›t›yorsa da devletin denetim yolu
ile piyasalardaki rekabeti sa¤lamas› ifl ahlak› aç›s›nda da çok önemlidir. Do¤al olarak rekabetin yoklu¤u gibi haks›z ve sald›rgan rekabetlerin de ahlaki yönden s›n›rlanmas› gereklidir. Ülkemizde Rekabet Kurulu böyle bir misyon yüklenmifltir.
Hisse Sahiplerine ‹liflkin Sorunlar
‹flletmelerin sosyal sorumlulu¤unun önemli bir parças› da iflletmenin paydafllar›na
(ortaklar›na) karfl› olan sorumlulu¤udur. Paydafllar özel kifliler olabilece¤i gibi tüzel kifliler de olabilir. Paydafllar iflletmenin ortaklar›d›r ve paydafllar iflletmenin ortaklar›d›r ve iflletme yönetimi ortaklar›n ç›karlar›n› korumak durumundad›r. Paydafllar, yönetimde söz sahibi olan büyük paya sahip ortaklar olabilece¤i gibi, menkul k›ymetler borsas›ndan o iflletmenin hisse senetlerini alm›fl olan küçük yat›r›mc›lar da olabilir. Paydafllar›n temel haklar› flunlard›r:
• Da¤›t›ld›¤›nda kâr pay› almak,
• Sermaye art›r›m›nda rüçhan hakk›n› kullanmak (Art›r›lan sermayede pay›na
düflen yeni hisseleri öncelikli ve ucuza alma hakk›),
• Genel kurulda yönetimi belirlemek ve gündemdeki di¤er konularda oy kullanmak,
• ‹flletme faaliyetlerine iliflkin y›ll›k almak,
• Sahip oldu¤u hisseleri baflkalar›na satabilmektir.
Do¤al Çevreye ‹liflkin Sorunlar
Endüstri devrimiyle birlikte gezegenimizde üretilen mallar›n çeflidi ve miktar› flimdiye kadar hiç görülmedik flekilde artm›flt›r. Sa¤l›k teknolojileri ve beslenme koflullar›ndaki iyileflmeye paralel olarak ölüm oranlar› azalm›fl ve dünya nüfusu h›zla
artmaya bafllam›flt›r. Milyarlarca insan her gün atmosferdeki oksijeni solumakta, su
içmekte, çeflitli yiyecekleri tüketmekte, d›flk›lamakta, y›kanmakta ve giyinmektedir. Bu temel ihtiyaçlar için dahi muazzam miktarda do¤al kaynak tüketilmekte ve
do¤al çevreye at›klar b›rak›lmaktad›r. ‹çti¤imiz suyun pet fliflesini çöpe att›¤›m›zda
ondan kurtulmufl olmuyoruz. Çünkü att›¤›m›z flifle çöp toplama merkezlerinde topra¤a kar›flmak için y›llarca beklemek durumundad›r. Çamafl›rlar›m›z› y›kamak için
kulland›¤›m›z deterjanlar›n içindeki kimyasal maddeler, topra¤› zehirlemekte, tar›msal üretime zarar vermektedir. Bu örnekleri daha binlerce ço¤altmak mümkündür. Özet olarak flunu söyleyebiliriz ki dünyam›z endüstriyel üretim tüketim iliflkilerinin bir sonucu olarak tehlikeli bir biçimde kirlenmekte ve ›s›nmaktad›r. Ozon
tabakas›ndaki delik, kitlesel cilt kanserleri oluflumu tehlikesini içermektedir. O halde çevre kirlili¤i ve do¤al kaynaklar›n tüketilmesi konusunun önemi ifl ahlak› aç›-
49
50
s›ndan tart›fl›lmaz derecede önemlidir. Bir Amerikan K›z›lderili atasözü “biz dünyay› atalar›m›zdan miras almad›k ama torunlar›m›zdan borç ald›k” demektedir.
‹flletmenin çevreye karfl› sorumlulu¤unu iki ana bafll›k alt›nda inceleyebiliriz:
• Çevre kirlenmesini önlemek ya da en aza indirmek,
• K›t olan do¤al kaynaklar›n gelecek kuflaklarca da kullan›l›aca¤› bilinciyle
hareket etmek.
MESLEK AHLAKI
Meslek ahlak› belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uymas› gereken ahlaki ilkelerdir.
Bu ilkeler genellikle toplumsal kültür ve de¤erlerden ba¤›ms›zd›r. Örne¤in, hekimler dünyan›n her yerinde ayn› hipokrat yeminini ederler. Yine muhasebecilerin ve
avukatlar›n uymas› gereken meslek ahlak› ilkeleri hemen her yerde ayn› özellikleri tafl›r.
Meslek ahlak› ifl ve çal›flma ahlak›n›n önemli bir k›sm›n› oluflturmaktad›r. Meslek (profession) ve mesleki (profesyonel) terimleri birden fazla anlama sahiptir. Bir
anlamda meslekilik ya da profesyonellik amatörlü¤ün karfl›t›d›r. Bir ifli para karfl›l›¤› beklemeden zevk için yapmak amatörlüktür. Profesyonellik ise hayat›n› o iflten
kazanmay› gerektirir. Di¤er bir anlamda ise profesyonellik, bir iflin maharetli ve
iflin gereklerine uygun bir tarzda yap›ld›¤›n› gösterir.
Klasik olarak meslek denince genellikle hukuk, t›p, ilahiyat ve akademisyenlik
kapsan›r. Ancak zaman›m›zda di¤er baflka ifl gruplar› da meslek kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Bir iflin meslek say›labilmesi için baz› koflullar vard›r.
• Mesleklerin entellektüel bir boyutu vard›r ve belli bir akademik e¤itim süresini gerektirirler. Bu akademik e¤itim ihtisaslaflmay› da gerektirir.
• Meslekler, mensuplar› için özgeci yani fedakârca davran›fllar beklerler. Baflka bir deyiflle bir mesle¤in mensuplar›n›n amac› birinci olarak kendilerine
ihtiyaç duyanlara hizmet etmektir. (hastalar, ö¤renciler, müvekkiller) Baflkalar›na ve topluma hizmet etmek meslek olman›n esas›n› teflkil eder.
• Bir meslekte bütün meslek üyelerinin yer ald›¤› organize bir meslek örgütünün varl›¤› gereklidir. Bu meslek örgütü, özerk ve kendi kendini yöneten
kolektif bir özelli¤e sahip olmal› ve ehliyet sahibi üyelerini kontrol etmek,
mesleki e¤itim için rehberlik yapmak, mesleki uygulamalar için kabul edilebilir standartlar gelifltirme gibi sorumluluklar tafl›mal›d›r.
• Son olarak meslekler toplumda çok özel bir iliflki içindedirler. Bu özel iliflki, belirli meslek sahiplerine baz› güç ve ayr›cal›klar verir. Bu tür ayr›cal›klar›n ard›nda yatan neden, genellikle tekel özelli¤i tafl›yan bu mesleklerin
topluma karfl› görevlerini etkili bir flekilde yerine getirebilmeleri ve mesleklerinin gereklerini yapabilmeleri için bu tür ihtiyaçlara ihtiyaç oldu¤udur.
Bunun yan›nda toplum baz› meslekler için ek imkânlar da sunar; e¤itim yard›mlar›, kütüphaneler, hastaneler, araflt›rma faaliyetleri gibi. Bir mesle¤in
toplumdan sa¤lad›¤› avantajlarla, toplumu o meslekten sa¤lad›¤› avantajlar,
bir meslek ile toplum aras›nda bir tür sosyal sözleflmenin varl›¤›na iflaret etmektedir. ‹flte bu sözleflme belli bir meslek ile toplum aras›ndaki iliflkilerde
ahlaki bir altyap› oluflturmaktad›r ve meslek sahiplerinin topluma karfl› özel
bir ahlaki sorumluluklar› oldu¤unu göstermektedir.
Geleneksel meslek ahlak›n›n temelinde yatan düflünce meslek sahiplerinin
mesleklerini icra etmek suretiyle kendilerine ihtiyaç duyanlara hizmet ederek kamu yarar›na çal›flt›klar›d›r. Baflka bir deyiflle bir mesle¤in icras›ndan kaynaklanan,
maafl, gelir, güç, statü gibi kiflisel faydalar, meslek sahibi ikinci planda gelmelidir.
Örnek vermek gerekirse bir doktor para kazanmak için hasta bakmaz ama hastalar›na bakt›¤› için para kazan›r. Buna göre meslek sahibi olmak ifl adaml›¤› ve iflçilikten ayr›lmaktad›r. Çünkü bu gruplar aç›kça u¤rafllar›n›n temel amac›n›n kâr ya
da ücret oldu¤unu ifade etmektedirler.
Biliyoruz ki hukukçular, mali müflavirler, mühendisler gibi meslek gruplar›n›n
kendilerine özgü meslek ahlak› ilkeleri vard›r. Öyleyse bu meslekler farkl› bir ifl
ahlak› m› oluflturuyorlar. Bu soruya verece¤imiz cevap hay›r olacakt›r. Bu ilkeler,
belirli mesleki faaliyetlere yönelik olarak belirlenmifl, ve genel ahlaki kabullerden
yola ç›k›larak haz›rlanm›fl yol gösterici ilkelerdir (Stenberg, 1994).
‹zveren (1988), mesle¤i, insan kiflili¤inin bir parças› ve toplumsal iliflkilerinde
kiflinin kendine ve topluma karfl› önemli bir ödevi oldu¤unu belirtmektedir. Bu
ödevin içeri¤i olarak kifliye yönelen yükümlülükler mesle¤in gerekleridir. ‹zveren’e göre hem bireysel ahlak›n hem de sosyal ahlak›n gerekleri olan bu yükümlülükler flunlard›r:
• Bir ahlak sorunu olarak meslek yetene¤i: Kifli bir mesle¤e girmekle bu mesle¤in gereklerini yerine getirme yükümlülü¤ünü üzerine almaktad›r.
• Bir ahlak sorunu olarak meslek onuru: Meslek onuru, kiflisel onurdan baflka ve onun da ötesinde bir kitle onuru olarak kiflinin mensubu oldu¤u mesle¤e karfl› kendisinin ve toplumun sayg›nl›k duygusudur.
Meslekleri ay›rt eden bir di¤er nokta da mesleki faaliyetlerin baflar›yla ölçülmesinin zorlu¤u ve bazen de anlams›zl›¤›d›r. Baz› mesleki faaliyetler önceden belirlenen bir ç›kt› miktar›yla ölçülemezler. Örne¤in, mesle¤inde çok iyi ve baflar›l› olan
bir doktorun da hastas› ölebilir. Çok iyi bir avukat da bir davay› kaybedebilir. Çünkü tedaviye cevap vermeyen hastal›klar ve kazan›lma flans› olmayan davalar vard›r. Mesleklerin de¤erlendirilmesinde ç›kt›lardan çok meslek sahiplerinin insanlara nas›l davrand›¤› önem tafl›r. Bu konuda ahlak literatüründe “erdem” teorisi ad›yla bilinen teoriye göre, bir meslek sahibiyle müflterisi aras›ndaki iliflki, flefkat, ilgi,
güven, sorumluluk gibi erdemler taraf›ndan belirlenmelidir. Zaman›m›zda eski klasik meslekler de (t›p, hukuk, ilahiyat, e¤itim) giderek ticarileflmektedir. Bu da kamu ahlak›nda bir erozyon olarak nitelendirilmekte ve meslek ahlak›n›n köfle tafllar› olan do¤ruluk, dürüstlük ve sosyal sorumlulu¤un azalmas›na neden olmaktad›r.
Yeni kuflaklar›n kaybolan bu ahlaki de¤erlerin yerine geçecek yeni ahlaki de¤erler oluflturmas› bir gerçeklik halini almaktad›r.
51
52
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Örgütsel ve küresel düzeyde etik kültüre duyulan
ihtiyac›n nedenini aç›klamak.
Günümüzde örgütler büyümüfl, ulusal s›n›rlar›
aflm›fl, küreselleflme olgususyla da uluslar ötesi
iliflki a¤lar› gündeme gelmifltir. Bu geliflmeler bir
yandan kültürel etkileflimi beraberinde getirirken, di¤er yandan ise etik problemlerin artmas›na yol açm›flt›r. Ortaya ç›kan yeni ifl yapma biçimleri, teknolojiler ve iliflki biiçimleri örgütlerde
etik kültüre olan ihtiyac› daha belirgin hale getirmifltir. Küreselleflmenin beraberinde getirdi¤i
olumlu katk›lar yan›nda olumsuz sonuçlara bak›ld›¤›nda da etik kültüre küresel ölçekte duyulan ihtiyac›n da artt›¤› aç›kt›r.
“‹fl ahlak›” kavram›n›, ortaya ç›k›fl nedenlerini,
bu nedenlerin oluflumunu ve kavram›n geliflimini anlamak.
‹fl dünyas›nda ticaret var oldukça ifl ahlak›na olan
ihtiyaç da söz konusudur. Dolay›s›yla asl›nda ifl
ahlak› kavram›n›n ortaya ç›k›fl› oldukça eskidir.
Dinlerin ifl ve ticarete bak›fllar› aras›ndaki farkl›l›klar, ifl ahlak› konusunda da farkl› bak›fl aç›lar›n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Kavramsal olarak ifl ahlak› konular›n›n konuflulmaya ve tart›fl›lmaya bafllanmas› ise, iflletmecilik faaliyetlerinin
daha organize bir flekilde gerçeklefltirilmeye bafllanmas›, fabrikalaflma ve iflletmecilik lietratürü
ile olmufltur.
Yirminci yüzy›l boyunca ifl ahlak›ndaki geliflimler dönemsel olarak aray›fl, profesyonelli¤in ifl
ahlak›na yans›malar›, ifl ahlak›nda karmafla, düzen getirme aray›fllar› ve küresel ifl ahlak› aray›fllar› fleklinde s›ralanabilir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
‹fl ahlak›n›n dayand›¤› temelleri ve tarih içinde
geçirdi¤i aflamalar›n› ifade etmek.
Tarihsel süreç içinde ahlak felsefecilerinin yaklafl›mlar› asl›nda ifl ahlak›n›n farkl› temellerini de
oluflturmufltur. Herkesin ahlakl› olmak sorumlulu¤una iflaret eden yaklafl›mlardan, faydal› olan›n
ahlaki oldu¤u yaklafl›mlar›na, normlara uygun
davranmaktan sonuçlar›n faydas›na, erdemlilikten görecelili¤e gibi farkl› yaklafl›mlar, ifl ahlak›n›n dayand›¤› temeller olarak say›labilir. Bu süreçte toplumsal geliflmeler ve bak›fl aç›lar›ndaki
farkl›l›klar›n ifl ahlak›na yaklafl›mlar› etkilemedi¤ini söylemek de yanl›fl olacakt›r.
Do¤u ve Bat› medeniyetlerini ifl ahlak› aç›s›ndan
incelemek ve sahip olduklar› farkl› bak›fl aç›lar›n› aç›klamak.
Her iki medeniyette de din kaynakl› de¤er ve
normlar›n ifl ahlak›na bak›fl aç›lar› üzerinde etkili oldu¤u aç›kt›r. Bunun yan›nda, Do¤u ve Bat›
medeniyetinde kurumsal birikimlerin farkl› aç›l›mlar sa¤lad›¤›, ifl ve ticarete bak›fltaki farkl›l›klar›n ifl ahlak› konusunda da farkl› bak›fl aç›lar›na yol açt›¤› söylenebilir. Dönemsel olarak farkl› medeniyetlerin birbirlerinin birikimlerinden etkilendikleri de ayr›ca vurgulanmal›d›r.
‹flletmelerde ifl ahlak›yla ilgili olarak karfl›lafl›lan
sorunlar› bafll›klar halinde aç›klamak
‹flletmelerde ifl ahlak›yla ilgili olarak karfl›lafl›lan
sorunlar genel olarak, ifle alma ve iflten ç›karmlalarda ayr›mc›l›k, örgütte ahlaki olmad› düflünülen konu ve uygulamalar› iffla etme ya da tam
tersine örgüte sadakatsizlik gösterme, haks›z yere iflten ç›karmalar, cinsel taciz, psikolojik taciz
veya yuld›rma, tüketicileri aldatma ya da yan›ltmaya yönelik her türlü uygulama, haks›z rekabet
oluflturan tutum ve davran›fllar, hisse sahiplerinin yan›lt›lmas› veya haklar›n›n yeterince gözetilmemesi ile do¤al çevreyi kirleten ya da yok sayan her türlü uygulamalar s›ralanabilir.
53
1. Afla¤›dakilerden hangisi ifl ahlak›n›n gereklili¤i içinde yer alamaz?
a. Çeflitli geliflimlerle tar›m toplumundan sanayi
toplumuna geçifl
b. 1980’li y›llardan itibaren tüketim toplumuna geçifl, insanlar› gayri ahlaki yollara itmifltir
c. Strateflistlere göre, artan nüfus karfl›s›nda önlem
al›nmazsa gelirlerden daha fazla pay alma ad›na
insan fliddete yönelecektir.
d. Askeri alandaki teknolojik geliflmeler iflletmelerin elindedir ve insanl›k için tehlike arz etmektedir.
e. Do¤an›n insanl›k taraf›ndan h›zla yok edilmesi,
acil önlemleri gerekli k›lmaktad›r.
2. ‹fl ahlak›n›n iflletmeler aç›s›ndan öneminin artmas›
konusunda afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. ‹flletmelerin daha fazla çevreye duyarl› olmas›
gereklili¤i
b. ‹nsan haklar›n›n dünyan›n birinci önceli¤i olmas› ve bu konunun ifl ortam›na tafl›nma gereklili¤i
c. Din, dil ve etnik ayr›mc›l›¤›n iflletmelerde daha
s›k gündeme gelir olmas›
d. Çok uluslu iflletmelerin farkl› kültürlerden insanlar› çal›flt›rmas› sebebiyle faaliyetlerine k›s›tlama getirilmesi gereklili¤i
e. ‹flletmelerin hükümetle ve yerel yönetimlerle daha fazla iflbirli¤ine gitme zorunlulu¤u
3. ‹fl ahlak›n›n tarihsel geliflimi göz önüne al›nd›¤›nda
afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Eski Yunan ve Roma dünyas›n›n yazar ve filozoflar› iflletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gözle
bakmazlard›.
b. O tarihlerde bu tür faaliyetleri para kazanma h›rs›, yalan ve dolanla kar›flm›fl varsay›l›r ve barbar
tüccarlarla iliflki sonunda medeniyetlerinin bu
toplumlardan bulaflacak yolsuzluklarla dejenere
edilece¤i düflünülürdü.
c. ‹fl ve çal›flma kölelerin ve afla¤› s›n›flar›n bir özelli¤i olarak bilinirdi, bu tutum ticari faaliyetler
için de sürdürülmüfltür.
d. Bu olumsuz tutum her toplumda ayn› de¤ildi,
örne¤in Yahudilik serveti, Tanr›n›n bir lütfu olarak görüyor ve kiflinin iflindeki baflar›s›n› tanr›sal
bir onay olarak kabul ediyordu.
e. Faiz yasa¤› her üç semavi dinde de vard› ancak,
h›ristiyanl›kta bu yasa¤›n kalkmas› Katolik mezhebi sebebiyle olmufltur.
4. Afla¤›dakilerden hangisi ifl ahlak› için yanl›flt›r?
a. ‹fl ahlak›, uygulamal› bir ahlak bilgisidir ve ifl hayat›nda karfl›lafl›lan tüm ahlaki sorunlar› inceler.
b. ‹fl yerindeki sorunlar, çal›flanlar aras›nda, çal›flanlarla yöneticiler aras›nda, iflletme ve iflletmeyle al›flveriflte bulunanlar ya da iflletmeyle çevresel faktörler aras›nda olabilir.
c. ‹fl ahlak›, ifl yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve servete karfl› olmak gibi bir anlama sahip
de¤ildir.
d. ‹fl ahlak›, ifl dünyas›na ait özel bir ahlak›n var oldu¤udur.
e. ‹fl ahlak›, genel ahlaki sorunlardan ayr› bir yöntemle ele al›nmazlar.
5. ‹fl ahlaki ile ilgili araflt›rmalar ilk olarak hangi dönemde bafllad›?
a. Orta ça¤da
b. Antik ça¤da
c. 1900-1920 aras›
d. 1920-1950 aras›
e. 1950-1970
6. Hangi dönemde ABD’deki okullarda ifl ahlak›, felsefeden ayr›, bir bilim dal› olarak ele al›nmaya bafllam›flt›r?
a. Orta Ça¤da
b. Antik Ça¤da
c. 1900-1920 aras›
d. 1920-1950 aras›
e. 1950-1970
7. ‹yi iradeyi, “ödevi yerine getirme”ye ba¤layan yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kant yaklafl›m›
b. Antik Yunan Ahlak›
c. Adalet ahlak›
d. Erdem ahlak›
e. Sonuçsalc›l›k
8. Afla¤›dakilerden hangisi ifl ahlak›n›n ikilem konular›ndan birisi de¤ildir?
a. Ayr›mc›l›k
b. ‹fflaat ve örgüte ba¤l›l›k
c. Örgüt imaj›
d. ‹flten ç›karmalar
e. Çevre ile ilgili sorunlar
54
“
9. .................., belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uymas› gereken ahlaki ilkelerdir.
a. ‹fl ahlak›
b. Meslek ahlak›
c. Profesyonel ahlak
d. ‹flletme ahlak›
e. Ahilik
10. ‹flyerinde yöneticilerin astalar›na ya da çal›flanlar›n
birbirlerine karfl› uygulad›klar› iflten ayr›lmaya zorlayan
bezdirici davran›fllara ............... denir.
a. Y›ld›rma
b. Rekabetle ilgili sorunlar
c. Yasal zorunluluklar
d. Kâr pay› da¤›t›m›ndaki adalet
e. Meslek ahlak›
Yaflam›n ‹çinden
Erin Brockovich’in öyküsü!
“Hayatta en çok baflar›s›zl›klar›mdan bir fleyler ö¤rendim” dedi Erin Brockovich. Bu ismi kuflkusuz Julia Roberts’›n baflrol oynad›¤› o ünlü filmden hat›rlad›n›z.
Yaflarken hayat› filme çekilen Erin Brockovich ‹stanbul’dayd› ve dün bir ö¤len yeme¤inde bir araya gelerek
hem hayat hikâyesini bir kez daha dinledik hem de giriflti¤i çevre mücadelesini.
Brockovich, Garanti Bankas› Özel Bankac›l›k’›n davetiyle ço¤unlu¤u ifl kad›n› ve akademisyenlerden oluflan
bir grubun önündeydi ve en dikkatimi çeken cümlesi
de baflar›s›zl›k üzerine söyledi¤i oldu. Kendisi gerçek
bir baflar› öyküsünün kahraman›yd› ama iflte hayattaki
baflar›s›zl›klar› müthifl ö¤retici buluyordu.
Öyküsü kötü bafllam›flt›. 1991’de kötü bir trafik kazas›
geçirmiflti. 3 çocu¤uyla var olmaya çal›fl›yordu ve kazayla ilgili davas›n› yürüten hukuk bürosunda daha sonra dosyalama görevlisi olarak çal›flmaya bafllam›fl ve iflte hayat›n›n yönünü de¤ifltiren olaylar silsilesi de böylece bafllam›flt›.
Brockovich, California’daki bir emlâk dava dosyas›n›n
içindeki sa¤l›k raporlar›n› inceleyip, konuflu araflt›r›nca
da korkunç bir gerçekle karfl›laflm›flt›. Bölgede oturan
pek çok insan 1960’lardan bu yana Krom 6 zehirine
maruz kal›yordu ve buna Pasific Gas ve Electric Company’nin kompres istasyonundan yer alt› sular›na zehirli at›klar s›zd›rmas› sebep oluyordu. Hukuk e¤itimi olmamas›na ve asl›nda tesadüfler eseri kendini bir hukuk
bürosunda bulmufl olmas›na ra¤men, Brockovich ve
patronu Ed Masry, girifltikleri hukuk mücadelesi sonunda Pasific flirketini 600’den fazla bölge sakinine 330
milyon dolar ödemeye mahkum etmeyi baflarm›flt›.
Brockovich’in bu olaydan sonra bir halk kahraman›na
dönüflmesi ise gecikmemiflti.
Motivasyon konuflmalar›
‘Asl›nda’ diyor: “Daha sonra ödenen 300 milyon dolar,
dava için ve olaylar› temizlemek harcad›klar› 200 milyon dolar› da düflünecek olursan›z, flirkete bu olay 1
milyar dolara patlad›. Oysa baflka seçenekleri de vard›.”
Brockovich flimdi dünyay› dolafl›yor. Motivasyon konuflmalar› yap›yor ve insanlara “Siz de yapabilirsiniz.
Bir kifli bir fleyi de¤ifltiremez. Ama kalabal›klafl›rsan›z,
önünüzde kimse duramaz” diyor.
55
Erin Brockovich, çevre felaketi yaratan kimyasallara
karfl› bir savafl açm›fl adeta. fiu günlerde Yunanistan’da
nehirlerin yeflil akmas›na yol açan bir baflka çevre felaketiyle u¤raflt›¤›n› anlat›yor ve uyar›yor: “Kanser 26 yafl›n alt›ndaki gençlerde ve çocuklarda h›zla art›yor. S›rf
insanlar temiz suya ulaflam›yor diye.”
Erin Brockovich’in hikayesinden kuflkusuz hepimizin
alaca¤› dersler var. Merak edenler için bir de dip not bu
arada. Brokovich’e hep en çok be¤endi¤i filmin hangisi oldu¤u sorusu sorulurmufl. “Hep kendi filmim oldu¤unu düflünürler. Oysa de¤il” diyor ve en çok be¤endi¤i filmin, Türkçe’ye ‘iyilik yap’ olarak çevrilen Kevin
Spacey’in baflrol oynad›¤› ‘Pay it Forward’ oldu¤unu
söylüyor.
1. c
2. d
3. e
4. d
5. c
6. d
7. a
8. c
9. b
10. a
”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütsel ve Küresel Düzeyde ‹fl Ahlak› Kültürüne Duyulan ‹htiyaç” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütsel ve Küresel Düzeyde ‹fl Ahlak› Kültürüne Duyulan ‹htiyaç”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fl Ahlak› Kavram›n›n Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Ahlak Teorileri Ba¤lam›nda ‹fl Ahlak›n›n Temelleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde ‹fl Ahlak›na
‹liflkin Problem ve ‹kilemli Konular” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meslek Ahlak›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde ‹fl Ahlak›na
‹liflkin Problem ve ‹kilemli Konular” konusunu
S›ra Sizde 1
‹fl hayat›nda karfl›lafl›lan tüm ahlaki sorunlar› inceler.
Bu sorunlar, çal›flanlar aras›nda, çal›flanlarla yöneticiler
aras›nda, iflletme ve iflletmeyle al›flveriflte bulunanlar ya
da iflletmeyle çevresel faktörler aras›nda olabilir. ‹fl ahlak›, ifl yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve servete karfl› olmak gibi bir anlama sahip de¤ildir. ‹fl ahlak›
konusunda reddedilmesi gereken ilk yarg›, ifl dünyas›na ait özel bir ahlak›n oldu¤u buna da ifl ahlak› dendi¤i fleklindeki yanl›fl kan›d›r. ‹fl ahlak› ya da ifl dünyas›nda karfl›lafl›lan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardan
ayr› bir yöntemle ele al›nmazlar.
S›ra Sizde 2
Çal›flanlar›n firmaya olan sadakatleriyle “ifflaat” aras›nda bir çeliflki yaflanabilir, bu nedenle ifflaya konu olan
durumlar kurala ba¤lanmal›d›r: Kurum içi ya da d›fl› kifli ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulamalarda bulunuldu¤unda; insan haklar›na ayk›r› faaliyet
ya da tutumlar oldu¤unda; yasalara ayk›r› davran›fllarda
ve her tür yolsuzlukta ve örgütün amaçlar›na ayk›r› hareketler söz oldu¤unda “ifflaat” söz konusu olmal›d›r.
Kaynaklar
Akarsu, B. Felsefe Terimleri sözlü¤ü, 1984, Savafl Yay›nlar›, Ankara.
Aktan, C.C, Ahlaki Yeniden Yap›lanma ve Toplam Ahlaka Do¤ru, 1999, ARI Düflünce ve Toplumsal De¤iflim Derne¤i Yay›nlar›.
Ar›c›, K, 1999, “Bir Sivil Toplum Kuruluflu Olarak Anadolu Ahili¤i”, (Ahiyan-› Rum), II. Uluslararas› Ahilik
Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanl›¤›,
K›rflehir, s.38-48.
Arslan M, 2001 “Work Ethic Values of Protestant British,
Catholic Irish and Muslim Turkish Managers”, Journal of Business Ethics, vol.31, No: 4.
Bayram, M, 1995, Ahi Evren, Diyanet Vakf› Yay›nlar›,
Ankara.
Beauchamp Tom l. ve Bowie Norman 1988 “Ethical
Theory and Business, 3rd. ed.”, Prentice-Hall inc.,
New Jersey.
Behrman, J. N. 1981, Discourses on Ethics and Business, Gunn and Hainn, Cambridge.
56
Bentham, J. 1998 “Legislator of the world: writings on
codification, law and education edited by Philip
Schofield and Jonathan Harris” Oxford: Clarendon,
Bodur, H. E, 1999 “Ahilik ve Türk Giriflimcilik Kültürünün Oluflumuna Katk›lar›,” II. Uluslararas› Ahilik
Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanl›¤›,
K›rflehir, s.58-70.
Brandt, R. Facts, 1996, “Values, and Morality”, Cambridge [England] New York: Cambridge University Press,
Cevizci, A, Felsefe Tarihi, 2009, Say Yay›nlar›, ‹stanbul,
Cleek M A ve Leonard S L, 1998, “Can Corporate Codes
of Ethics Influence Behaviour”, Journal of Business
Ethics, cilt 17 s.619-630.
Dedeo¤lu, M.M. 2003, Sevgi Ahlak›, ÜBL Yay›nlar›, Ankara.
Duska R. F, 1997 “Whistle Blowing” in Encyclopedic
Dictionary of Business Ethics, Blackwell.
Ekinci, Y, Ahilik, 2001, Talat Matbaas›, ‹stanbul, (George Richard, 1995).
Goodin, R. E 1994, Utility and the Good, in A Companion to Ethics, Ed. By Peter Singer, Blackwell.
Goodwin, Cathy 1991, ‘Privacy: Recognitionof A Consumer Right’, Journal of Public Policy and Marketing, Vol.10, s.149-167.
Güçlü, A. Uzun, E. Uzun, S. Yolsal Ü. H, 2003, Felsefe
Sözlü¤ü, Bilim ve Sanat Yay›nlar›, Ankara.
Hal›c› Ali, 2000, ‹flletme ‹fllevleri Aç›s›ndan ‹fl eti¤i ve ‹stanbul Menkul K›ymetler Borsas›’nda ‹fllem Gören
‹flletmelere Yönelik Bir Araflt›rma, Yay›nlanmam›fl
Doktora Tezi.Baflkent Üniversitesi.
Hoffman W.Ml ve Moore J M 1990, Business Ethics; Reading and Cases in Corparete Morality, McGraw-Hill
Pub.Com., 2nd. Ed., NewYork.
Hosmer L. The Ethics of Management, 1990, 2nd ed., Irwin Inc.
‹zveren, A., 1988Sosyal Ahlak, Ankara, A‹T‹A bilim dizisi Kinnon, 1979.
Lewis, P.S., Goodman S.H. ve Fandt P.M., 1995, Management Challenges in the 21 st. Century, West Publishing Com., St. Paul.
Mengüflo¤lu, T., 1983, Felsefeye Girifl, Remzi Kitabevi,
‹stanbul.
Mill. J. S., Faydac›l›k, 1986, MEGSB yay›nlar›, ‹stanbul
Pazarl›, O, 1980, ‹slam Ahlak›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul.
Pettit, P. Consequencialism, in “A Companion on Ethics” 1994, Ed. By Peter Singer, Blackwell, London.
Rawls J, 2001, Justice as Fairness, Harvard University
Press, New York.
Shaw W. H. and Barry, V. 1992, “Moral Issues in Business”, Woodworth Publishing, London, New York.
Smith A, An 1976, inquiry into the nature and causes of
the wealth of nations, general editors R.H. Campbell and A.S. Skinner; textual editor W.B. Todd Oxford: Clarendon Press.
Sorrel, T ve Hendry J. 1994, Business Ethics, Butterworth-Heinemann, Oxford.
St.Thomas Auqinas, 1915, The “Summa theologica” of
St. Thomas Aquinas; literally translated by Fathers
of the English Dominican Province, London: Burns
Oates & Washbourne Ltd.
Stackhouse, M.L., McCann, D.P., Roels, S.J., and Williams, P.N, 1995,. On Moral Business William B. Eerdmans Publishing Company, Michigan.
Stenberg, E. 1994, Just Business, Warner Books, London.
fieker, M, 1993, ‹bn Batuta’ya Göre Anadolu’nun Sosyal-Kültürel ve ‹ktisadi Hayat› ile Ahilik, Kültür Bakanl›¤›, Ankara.
Weber, M., 1982, Essays in Sociology, eds, H.H Gert
and W. Mills, Routledge and Kegan Paul, London.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
Ahlak teorilerinin ifllevini tan›mlayabilecek,
Normatif ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n› aç›klayabilecek,
Normatif olmayan ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Ahlak Teorileri
Egoizm
Faydac›l›k
Hedonizm
Ödev Ahlak›
Adalet
•
•
•
•
•
Hak
Erdem
Meta-Etik
Görecelilik
Tan›mlay›c›l›k
‹çindekiler
Sorumluluk ve Etik
‹fl Ahlak› ve Etik
Yaklafl›mlar
• G‹R‹fi
• AHLAK, ET‹K VE AHLAK TEOR‹S‹
ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹
• NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹
• ERDEM AHLAKI
• NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK
TEOR‹LER‹
‹fl Ahlak› ve Etik Yaklafl›mlar
G‹R‹fi
Ahlak›n çal›flma konular› yani ahlaki de¤er ve ilkelerin neler oldu¤u, nas›l olufltu¤u, neyin ahlaka uygun neyin uygun olmad›¤›na yönelik ‘nas›l’ ve ‘kim’lerin karar
verece¤i konusu geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de genifl bir tart›flma gündemi
oluflturmaktad›r.
Ahlak felsefesi, ahlak denilen fenomen üzerinde düflünme, ahlak üzerine felsefe yapmad›r. Bu tan›m gere¤i ahlak filozoflar›n üzerinde düflünmesiyle var olmufl
fleklinde alg›lanmaktad›r. Oysa, ahlak› filozoflar bulmufl de¤ildir. Filozoflar üzerinde düflünmeden de ahlak vard›. En ilkel toplumun bile kendine göre bir ahlak›
vard›r. Böylece ahlak her yanda ve her yönüyle yaflam›m›z›n içindedir. Günlük yaflam›m›zda davran›fllar›m›z›n pek ço¤u ahlakla ilgili eylemlerdir. Ancak “Hangi
davran›fl›m›z ahlaka daha uygun?”, daha do¤rusu “Nas›l hareket edersem ahlaka
uygun davranm›fl olurum” bunu kestirmek kolay de¤ildir. Ahlak alan›nda elimizde neyin ne kadar ahlakl› oldu¤unu tart›p biçmeyi sa¤layacak bir ölçüm de yok.
Ayr›ca ahlak›n kifliye, topluma, ça¤a göre de¤iflmesi bizi ahlaki olan› de¤erlendirmede dikkatli olmaya davet etmektedir. Çünkü ayn› davran›fl farkl› birey, toplum
ve ça¤larda birbirinden ayr› ve birbiriyle ba¤daflmayan biçimde de¤erlendirilmekte ve ahlaki ikilemleri besleyerek problem yaratmaktad›r.
Öyleyse ahlakl› olmak isteyen bir kifli, grup ya da topluluk do¤ru davranmak
ad›na neyi temel kabul edecek? Hangi ahlak› esas alacak? Ahlakl›l›k ya da ahlaki
olan konusunda ortak kabulü ne oluflturacak? ‹nsan davran›fllar›n› ahlak bak›m›ndan de¤erli ya da de¤ersiz k›lan nedir? K›saca, insanlar için bir davran›fl› do¤ru di¤erini
yanl›fl, birini yap›labilir di¤erini yap›lmamas› gerekir diye düflündüren nedir? Hangi eylemler gerçekte do¤ru, yanl›fl ve izin verilebilir, bunlar›n do¤ru, yanl›fl ya da izin verilebilir oldu¤unu nas›l biliyoruz? Daha somut bir yap›land›rma ile konuya yaklafl›rsak
sorulara flöyle devam edebiliriz: Yalan söylemek her zaman yanl›fl m›d›r? Ben bir fley
yapmak istedi¤imde, toplum onun yanl›fl oldu¤unu söylerse hangi yolu izleyece¤im? Uzun vadeli sonuçlar konusunda kayg›lanmay› bir kenara b›rak›p hayattan niye zevk almal›y›m? Do¤ru ve yanl›fl hakk›n-
Resim 3.1
60
da kurallar koyma yetkisine gerçekte kim sahiptir? Vicdan güvenilir bir yol gösterici midir? Yaflam tarz›n›n, s›rf o yaflam tarz› içinde büyüdü¤ümüz için iyi oldu¤unu söyleyebilir miyiz?
Kifliler yaflam içerisinde ahlaki yarg›larda bulunurken ve eylemlerini gerçeklefltirirken bir tak›m ikilemlere düflmektedirler. Karfl›lafl›lan bu ikilemleri çözümleyebilmek ve eylemleri meflrulaflt›rmak için farkl› durumlarda geçerli olabilecek genel
sonuçlara ulaflabilir miyiz? Yoksa tüm de¤erleri birey ve durumlara göre de¤iflken
mi kabul edece¤iz? Bu ve benzeri sorulara ahlak felsefecileri taraf›ndan gelifltirilen
teorileriler arac›l›¤›yla cevap verece¤iz.
Kifliler yaflam
içerisinde
ahlaki yarg›larda bulunurken ve eylemlerini gerçeklefltirirken
SIRA
S‹ZDE
bir tak›m ikilemlere düflmektedirler. Karfl›lafl›lan bu ikilemleri çözümleyebilmek ve eylemleri meflrulaflt›rmak için farkl› durumlarda geçerli olabilecek genel sonuçlara ulaflabilir miyiz?D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
AHLAK,SET‹K
VE AHLAK TEOR‹S‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹
O R U
SIRA S‹ZDE
1
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ahlak, bireysel ve toplumsal olarak do¤rular› ve yanl›fllar› belirleyen sosyal süreçlerdeki kurallar, de¤erler ve inançlarla ilgilidir. Etik ise do¤ru ve yanl›fllar› belirleD‹KKAT
meye yarayan kural ve ilkelerin sebeplerini aç›klamaya iliflkin uygulamalar ve ahlak çal›flmalar›yla ilgilidir.
SIRAbir
S‹ZDE
Bir kimse,
toplum düzeni içerisinde baflkalar›yla bir arada var olan, bir birey olarak ahlaki hayat› yaflar, içinde bulundu¤u toplumun ahlaki ilke ve de¤erlerini hayat› eylemleriyle cisimlefltirir. Ancak bununla yetinmeyerek tafl›y›c›s› olmaya
AMAÇLARIMIZ
ya da hayata geçirmeye çal›flt›¤› de¤erlerin anlam› üzerinde düflünmeye bafllar. Bu
flekilde kulland›¤› ahlaki kavramlar›n ne oldu¤unu, gerçekte ne anlam ifade etti¤ini araflt›rmaya bafllar. Böylece ahlak düzeyini afl›p etik yoluna girmifl olur. Bu yoK ‹ T A P
lun devam›nda ise fleyler, de¤erler ve en yüksek iyi üzerinde düflünür. Ne yapmas› gerekti¤i üzerinde durarak; “Ne yapmal›y›m?’”,”Nas›l yapmal›y›m?” sorusunu cevaplamaya çal›fl›r ve hayat›n› ahlaki ilkelere dayand›rma çabas›n› gösterir. SonraTELEV‹ZYON
s›nda ise o düflüncesini cisimlefltirerek davran›flta bulunur. Davran›fltan sonra bununla ilgili gerekçelerini aç›klar. Teori, böylece ahlak›n eti¤e geçifl sonras› karfl›m›za ç›kan durum ve davran›fllara yön verme ifllevidir.
‹ N T E R N Eönce
T
Ahlak, etikten
gelir ve etik gerekçelendirmeler sonras›nda ise ahlak teorisine dönüflür. Tüm birey ve toplumlar belirli faaliyetlerde do¤ru ve yanl›flla ilgili temel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlik durumlar›nda normatif kurallar› genellefltirme ve ahlak› sistemli ve akla uygun bir hâle getirme ile ilgili bir giriflimi gösterir. Bu sürecin sonunda ortaya ç›kan normatif kurallar ise haklar teorisi ve adalet teorisi gibi ahlak teorisini oluflturur (Bkz. fiekil 3.1).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 3.1
Ahlak, Etik ve
Ahlak Teorisi
Aras›ndaki ‹liflki
Etik Ahlak› Akla
Uygun Hale Getirir
(Rasyonellefltirir)
Ahlâk
Ahlak Teorisi
Oluflur
Etik
Ahlak
Teorisi
Herhangi bir
duruma
uygulanabilir.
Ahlaki Sorunlara
Potansiyel
Çözümler
61
3. Ünite - ‹fl Ahlak› ve Etik Yaklafl›mlar
Teoriler arac›l›¤›yla ahlak›n üç tür düflünme flekli oldu¤unu söyleyebiliriz.
Bunlar;
1- Tan›mlay›c› inceleme: Ahlak›n tarihsel ya da bilimsel incelemeleridir. Burada amaç, ahlak olgusunu aç›klamak ya da/ahlaki/etik sorularla beraber bir insan
do¤as› teorisi oluflturmakt›r.
2- Normatif düflünme: Bu düflünme flekli neyin do¤ru, iyi, yükümlülük oldu¤unu sorar. Dolay›s›yla ‘daima do¤ruyu söyle’, ‘birine zarar vermek her zaman
yanl›flt›r’, fleklindeki normatif yarg›lar ileri sürme ve bu yarg›lar için nedenler göstermeye çal›fl›r.
3- Meta-etik (kavramsal) düflünme: Bu düflünce tarihsel inceleme ve normatif yarg›lamalar› benimsemez. Kavramsal bilgi kuramsal bir yaklafl›mla flu sorular› sorar: Ahlaki olarak iyi ve do¤ru ifadelerin anlam› ve ifllevi nedir? Ahlaki yarg›lar ya da de¤erler nas›l oluflturulur ya da do¤rulan›r? Ahlaki olan veya olmayan
aras›ndaki fark nedir?
Bu düflünme flekillerini teoriler bafll›¤› alt›nda ayr›nt›l› inceleyece¤iz.
Ahlak literatürüne tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ahlak anlay›fl›n›n Bat›l› tarzda genel olarak normatif ve normatif olmayan ahlak teorileri olarak iki görüfl taraf›ndan
yönlendirilip belirlendi¤i söylenebilir. Bunlardan birinci grup normatif ahlak teorileri ikinci grup ise normatif olmayan ahlak teorileri bafll›klar› alt›nda de¤erlendirilecektir. (Bkz. fiekil 3.2)
fiekil 3.2
Temel Ahlak
Teorileri
Ahlak
Normatif
Olmayan
Normatif
Teleolojik
Deontolojik
Erdem
Ahlak›
Tan›mlay›c›
Ahlak
Meta-Etik
NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹
Normatif ahlak, ahlak›, felsefenin normlar koyan bir alan› olarak kabul etmektedir. Normatif ahlak, insanlar›n de¤erlendirmelerinin ve eylemlerinin ço¤u zaman
normlar taraf›ndan belirlendi¤ine vurgu yapar. Dolay›s›yla normatif ahlak, nas›l
ahlakl› yaflanmas› gerekti¤ini anlat›r. Normatif ahlakta filozof böylece bir tak›m
ahlaki ilkeler koyup, bir hayat modeli oluflturur. K. Nielsen’in ifadesiyle ‘sadece
neyin iyi ve do¤ru oldu¤unu de¤il, nas›l iyi bir insan olunaca¤›n› da göstermeye çal›fl›r’.
Normatif ahlak, neyin do¤ru-neyin yanl›fl; neyin iyi-neyin kötü oldu¤unu bilmek istedi¤imizde ahlak alan›ndaki davran›fllar›m›z için temel kriter olarak ifllev
görecek temel normlar›n peflindedir. Böylece, normatif ahlak›n ifllevi ahlaksal do¤ru ve iyinin en üst ilkelerini sa¤lamakt›r. Normatif ahlak kuramlar›n›n en temelde
amaçlad›¤›, belli durumlardaki eylemlerle ilgili yarg› ve karar vermede bize rehberlik etmektir.
62
Normatif ahlak üçe ayr›lmaktad›r:
1. Sonuçsalc› ahlak (teleolojik ahlak)
2. Ödev ahlak› (deontolojik ahlak)
3. Erdem ahlak›
Sonuçsalc› (Teleolojik) Teori
Teleoloji olgusu temelde bir gayeye yönlendirmeyi ifade etmektedir. Teleolojik ahlak, kabaca gaye (amaç) teorisidir. Teleoloji kavram› Yunanca ‘tamamlama’ ve
‘bilgi’ sözcüklerinin birleflmesinden oluflmufltur. Teleoloji, ‘hayal edilen amaçlara
ulaflmay›’ veya ‘arzu edilen sonuçlar› elde etmeyi’; do¤ru davran›fl, ahlaki yükümlülük ya da ödev gibi kavramlara tercih etmektedir. Kullan›lacak araçlar›n ahlakili¤i konusunda kafa yormayan bu görüfl aç›s›ndan bir davran›fl›n ahlaki durumunu
belirleyen tek etkili faktör sonuçlar›n iyili¤idir. Böylece eylemlerin ahlakili¤ini de¤erlendirmede odak noktas› olarak ‘sonuçlar’ al›n›rken normatif temel olarak ise
‘iyi’ esas al›n›r.
Teleolojik teori bireylerin yapm›fl oldu¤u eylemlerin sonuçlar› üzerine odaklan›r ve eylemin do¤ruluk ve yanl›fll›¤›n›, iyilik ve kötülü¤ünü sonuçlar›na bakarak
de¤erlendirir. Bu teoriye göre ahlaki davran›fllar hedef yönelimlidir. Dolay›s›yla teleolojik görüfl aç›s›ndan insan davran›fl› tek bafl›na ne do¤ru ne de yanl›flt›r. Önemli olan husus, belirli bir durumda bir davran›fl›n sonucu olarak meydana gelen fleydir. Bu teoriyi benimseyen birçok felsefeciye göre, bir davran›fl›n ahlaki olarak
do¤rulu¤u sadece o davran›fl›n sonuçlar› taraf›ndan belirlenebilir. Bu aç›dan, ‘e¤er
sonuçlar iyi ise ya da arzu edilir ise o zaman davran›fllar do¤rudur; yok e¤er sonuçlar kötü ya da arzu edilmez iseler, o zaman davran›fllar yanl›flt›r’. Bu tür yaklafl›m› benimseyen ahlak teorisyenlerine bu nedenle sonuçsalc›lar ad› verilmifltir.
Sonuçsalc› ahlak teorilerini egoizm ve faydac›l›k olarak ikiye ay›rabiliriz.
fiekil 3.3
Teleolojik
Ahlak
Temel Teolojik
Ahlak Teorileri
Egoizm
Ahlaki
Egoizm
Faydac›l›k
Hazc›l›k
Eylem
Kural
Egoizm
Egoizm, herhangi bir bireyin, baflkalar›na karfl› ne yükümlülü¤e mecbur, ne de bir
fedakârl›¤a katlanmak zorunda olmad›¤›n› öne sürerek davran›fllar›n ancak bireyin
kendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda gösterilmesi gerekti¤i düflüncesini kabul etmifltir. Bu çerçevede egoistler, bir davran›fl›n do¤rulu¤unu ölçerken,
kendileri için en iyi ve uzun vadeli kazançlar› esas al›rlar. E¤er bir davran›fl uzun
vadede birey için kötüye oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya ç›kar›yorsa ya da muhtemelen ç›karacaksa, bireyler o davran›fl› ortaya koymal›d›r.
Egoizm, bireyler için do¤ru ve kabul edilebilir davran›fllar› bireyin ‘kiflisel ç›kar›’ üzerinden tan›mlarken, her bireyin kendi kiflisel ç›karlar›n› maksimize edecek
flekilde karar al›p davranacaklar›n› kabul eder. Egoizm, bu yaklafl›m› kiflilerin bütün tercihleri için genellefltirirler. Böylece, egoizm ‘kiflisel ç›kar, zenginlik, güç,
flöhret, baflar›l› bir kariyer, iyi bir özel yaflam ve sa¤l›k’ gibi olgular karfl›s›nda bir
kiflinin hiçbir yükümlülük ve fedakârl›¤a mecbur olmadan kendi ç›karlar›n› maksimize ediflini ahlaki bir tercih olarak görür. Egoizm teorilerinden ahlaki egoizm ve
hazc›l›k olarak iki flekilde söz edilmektedir.
Ahlaki Egoizm
Ahlaki egoizm bak›fl aç›s›nda kabul edilebilir tek geçerli davran›fl standard› kendini gelifltirme olarak görülür. Bir bireyin belirli bir durumda kendisi için uygun olan
flartlar› belirledi¤ini, kendisi için yararl› ve yarars›z olan fleyleri hesaplad›¤›n› ve
böylece kendi geliflimine en yüksek katk›da bulunacak davran›fl› gerçeklefltirdi¤ini kabul etmektedir.
‹lk örne¤ini Thomas Hobbes (1588-1679)’un görüfllerinin oluflturdu¤u ahlaki
egozim, kiflisel ç›kar›n ahlak yoluyla meflrulaflt›r›lmas›d›r. Hobbes’un, ‘insan insan›n kurdudur’ fleklindeki meflhur tan›mlamas›, insan do¤as›n› bencillikle ve sald›rganl›kla karakterize etmifltir. ‹nsan do¤al durumunda bencildir ve varl›¤›n› koruma
içgüdüsüyle hareket etmektedir. Dolay›s›yla her insan›n insanla savafl› söz konusudur. Hobbes, iyi ve kötüyü arzular›m›z›n tatmin ve tatminsizli¤iyle iliflkilendirerek, her bireyin sadece kendisinin irade ve kontrolünde niyet etti¤ini arzu ve isteklerini gerçeklefltirmesini ‘iyilik’ olarak de¤erlendirmifltir.
Ahlaki egoizm, insan›n kendini düflünmesini, sadece kendi ç›kar›n› gözeterek
yapmas›n› bilimsel bir yasa olarak de¤il, ayn› zamanda bir ahlak yasas› olarak belirler. Bir yükümlülük kuram› olarak ahlaki egoizm, normatif bir ahlak görüflüdür.
‹nsan›n nas›l davranmas› gerekti¤ini belirten, ahlaki kurallar koyan, en az›ndan
bir ahlaki ilke gelifltiren bu kuram, herkes kendi öz ç›kar›n› hesaba katarak
yapmal›d›r derken, ahlak kural›n› evrensellefltirerek, kategorik bir biçimde ortaya
koymaktad›r. Ahlaki egoizm böylece nesnel ya da metafizik ahlaki de¤erlerinin
var olmad›¤›n›, bilimsel yasalar›n ahlaki olgu ya da fenomenleri aç›klamak için
fazlas›yla yeterli oldu¤unu, ahlakl›l›¤›n do¤al arzu, istek, ilgi, ç›kar ya da benzeri
davran›flsal faktörlere geri götürülebilece¤ini savundu¤u için, do¤alc› bir ahlak
anlay›fl›d›r. Ahlak› psikolojiye indirgedi¤i için de ahlaki egoizm bilimci bir etik görüflüdür.
Hazc›l›k
Hazc›l›k ya da hedonizm ilk kez Sokrates’in ö¤rencisi Aristippos ve Epikuros taraf›ndan gelifltirilmifltir. Hedone, eski Yununca’da haz ve zevk anlam›na gelmektedir. Hedonizm ise hazc›l›k demektir. Hedonizmin temelinde, ‘hayat›n en önemli
de¤eri haz ve zevk almakt›r ve ideal yaflama ancak bu flekilde ulafl›l›r’ fikri vard›r.
Ahlaki eylemin amac›n› hazda bulan yaklafl›m Aristippos (‹.Ö. 435-355)’da netleflir.
Bu teoriye göre iyi demek haz demektir; haz veren her fley iyi, ac› veren her fley
ise kötüdür. Aristippos’a göre her davran›fl›n nedeni, mutlu olma iste¤idir ve hayat›n amac› hazd›r. Haz, insan› insan eden duygudur. Plato, Aristotle, Mill, Moore,
Sidgwick, Ross, Broad ve Epikuros da hazc›l›¤› tart›flan filozoflardand›r.
Bu teoriye göre, bir eylem, ancak haz getiren veya haz amaçlayan bir eylem ise
de¤erlidir. Ne var ki, bu kaba formuyla hazc›l›k, niceliksel hazc›l›k olarak da adland›r›l›r. Hazc›l›¤›n bu formu Aristippos d›fl›nda, pek az kifli taraf›ndan temsil edilmifltir. Baflka bir deyiflle, ‘iyi’yi ve ‘en yüksek iyi’yi mutluluk sayan, mutlulu¤u ise
bedensel hazza indirgeyen hazc›l›¤›n karfl›s›nda onun çok daha inceltilmifl ve ge-
63
64
niflletilmifl bir biçimi olan niteliksel hazc›l›¤›n yani, mutlulukçulu¤’un (eudaimonizm) daha yayg›n oldu¤u görülür (eudaimonia, Gerekçe mutluluk anlam›na gelir). Mutlulu¤un formülünü: ‘Mutluluk=haz alma’ olarak tan›mlayan bu görüflte,
hazlar içsel olarak iyidir ya da kendisinde iyi olan her fley kendi bafl›na haz tafl›r,
diye düflünülür. Bir hazc› için ac› bile iyi bir yol olabilir ya da ahlaki aç›dan iyi ve
do¤ru olarak kabul edilebilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Sizce hayattaSIRA
sadece
S‹ZDEhaz almay› ve zevk duymay› amaç edinen ve hazla sonuçlanacak eylemler içinde olan bireyin durumu nedir?
D Ü aç›s›ndan
fi Ü N E L ‹ M dikkat çeken nokta, haz alarak ya da zevk duyarak yaflamaBu görüfl
n›n k›sa ve uzun dönemde sonuçlar›n›n farkl› olmas›d›r. K›sa dönemde haz veren
ve zevk al›nan
S O pek
R U çok eylemin uzun dönemde ac› veren sonuçlar› vard›r. Hazz›n
yo¤unlu¤u, süreklili¤i ve miktar› bu sonuçlar› uzun dönemde daha dramatik k›lmaktad›r. Di¤er taraftan uzun vadede haz veren ve zevk al›nan pek çok eylemde
D‹KKAT
k›sa vadede ac›larla içiçe bireyi b›rak›r. Örne¤in, yo¤un bir emek ve uzun bir süreç gerektiren keman çalmak kifliye k›sa vadede ac› uzun vadede haz verirken, siS‹ZDE
gara içmek,SIRA
alkol
almak, bankaya borçlanmak ve aldat›c› davranmak k›sa vadede
yo¤un bir haz verirken uzun vadede ac›lar›n temel kayna¤›d›r. Fakat pek çok kifli
bugün bu teorinin ‘iyi yaflam, hedonist yaflamd›r’ kabulüyle hareket etti¤i için k›AMAÇLARIMIZ
sa vadeli yüksek hazlar için uzun vadede büyük bedeller ödemektedir.
Teorinin temel sorunu, haz veren fleyi ‘iyi’ olarak gösterirken, ‘do¤ru’ olarak
gösterememesidir. Ayr›ca insan›n zevk peflinde koflmas›, bu tür sonuçlar› seçmesi
K ‹ T A P
kimin zevki? sorusunu akla getirmektedir. Örne¤in, “Gerçekte hazz› yaflayan sigaray› alan m›, yoksa satan m›? Kredi çeken müflteri mi, yoksa borçland›rabilen piyasay› istedi¤i gibi yönlendirebilen kapital sahipleri mi?”
TELEV‹ZYON
Egoizmin niceliksel ve niteliksel olan her iki türü de sosyal, ekonomik, psikolojik vb. de¤iflik ba¤lamlarda de¤iflik yönlerden elefltirilmifl ve çeflitli olumsuz anlay›fllarla birlikte an›lm›flt›r. Bu anlay›fllardan birisi, egoist bir insan›n zevk düflkü‹ N T E R N E Tyemek, içmek, cinsel tatmin, flan, flöhret gibi arzular›n› gidernü ve zevkperest,
mekten baflka bir fley düflünmedi¤idir. Di¤eri ise hayat›n yüksek amac› ve erdemlerin kriteri olarak zevkin görülmesidir. Dolay›s›yla teori aç›s›ndan önemli bir soru, “‹nsanlar›n her zaman kendi ç›karlar› aç›s›ndan hareket etmeleri do¤ru mudur?” Baflka bir deyiflle, insanlar›n ç›karlar›na uygun oldu¤u için dürüst davranmamalar›, merhametli olmamalar›, yard›m severli¤i reddetmeleri ne denli kabul edilebilir? ‹nsan olarak kiflilerin gerçek özç›karlar› bu mudur?
N N
Faydac›l›k
Faydac›lara göre, faydac›l›k bir ahlak teorisidir. Jeremy Bentham taraf›ndan temelleri at›l›p sonra John Stuart Mill, Henry Sidgwick, A. Marshall vb. taraf›ndan gelifltirilen bu teori bir yüzy›ldan daha fazla bask›n ahlak ve adalet teorisi olarak kabul
görmüfltür. Faydac› teorinin temel kavramlar› kimi de¤iflikliklere u¤rasa da varl›¤›n› korumakta ve ‘objektif’ bir anlay›fl olarak cazibesini ifl dünyas›nda hâlâ devam
ettirmektedir.
Faydac› teori, eylemlerin ahlaken do¤ru olup olmad›¤›n›, ortaya ç›kan sonuçlara göre de¤erlendirmektedir. Bu teoriye göre, herhangi bir eylemin do¤as›nda
var olan bir iyilikten veya do¤ruluktan söz edebilmemiz mümkün de¤ildir. Faydac› ahlak anlay›fl›, iyili¤i ve mutlulu¤u kiflinin elde etti¤i ‘faydaya’ göre aç›klar. Kiflinin hissetti¤i kötülük ve mutsuzluk ise ‘ac›’ ile aç›klan›r. ‹nsanlar›n nihai amac›
iyilik ve mutlulu¤a ulaflmak oldu¤u için, bireylerin yapt›¤› tek fley fayday› maksimize edip, ac›y› minimize etmektir. Faydac›l›k aç›s›ndan böylece birey için önemli olan ‘kötü’ye göre ‘iyi’nin mümkün olan en yüksek dengesini sa¤lay›c› davran›flta bulunmakt›r.
Faydac›l›¤›n temel konular›n› ele alan ve bu teoriyi gelifltiren filozoflar belirtti¤imiz gibi Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill (1806-1873)’dir. Bentham ve Mill’in gelifltirdi¤i bu teoriye göre, herhangi bir davran›fl›n do¤ru veya yanl›fl olmas› davran›fltan etkilenen kiflilere iyilik ya da kötülük getirmesine ba¤l›d›r.
Faydac›l›kta, belli bir davran›fla karar vermeden önce di¤er davran›fl seçeneklerinin de gözden geçirilmesi gereklidir. ‘Herkes için en fazla iyi sonucu veya en az
kötü sonucu gerektirecek olan davran›fl veya uygulama seçildi¤i takdirde do¤ru
davran›fl da seçilmifl olacakt›r.’ Böylece, bir karara varmadan önce ilk yap›lmas›
gereken fley davran›fl ile ilgili seçenekleri belirlemektir. Seçenekler belirlendikten
sonra ise eylemden etkilenecek her bir kifli için ve topluca herkes için elde edilecek fayda ve maliyet hesaplanmal›d›r. Bu hesaplama sonucunda, faydas› en fazla
maliyeti ise en az olan seçenek seçilmelidir.
Faydac› kuramlar aç›s›ndan ‘bir eylemin ahlaki de¤eri o eylemin faydas› ile ölçülmelidir’. Dolay›s›yla bir insan›n eylemi, o insan için seçenek dâhilinde olan eylem tarzlar› içinde en faydal› olan› seçti¤i ölçüde ahlaki olacakt›r ya da ahlaki bir
de¤er tafl›yacakt›r. Faydac›l›¤›n öne ç›kan isimlerinden olan Bentham’a göre, en
faydal› yani en do¤ru eylem, “en çok say›daki insan için en fazla mutluluk’tur.”
Bentham, toplumun mutlulu¤unu, toplumdaki bütün bireylerin mutluluklar›n›n
toplam› olarak kabul etmektedir. Dolay›s›yla Bentham’a göre, bir eylemin do¤ru
eylem olmas› için her halükârda fayday› en çoklaflt›rmas› gerekir.
Klasik faydac›l›¤›n önemli isimlerinden bir di¤eri olarak Mill Faydac›l›k adl› çal›flmas›nda faydac›l›¤›n bireye bak›fl›n› ve ahlak anlay›fl›n› aç›kça tan›mlamaktad›r.
Fayda ya da en büyük mutluluk ilkesini ahlak›n temeli olarak kabul eden Mill, eylemleri vermekte olduklar› mutluluk oran›nda iyi sayarak, faydac›l›¤›n “sonuçsalc›”
karakterine vurgu yapm›flt›r. Mill’in bak›fl›nda fayda ve mutluluk insan davran›fllar›n›n amac› ve onlar› yöneltme kural›d›r. Baflka bir deyiflle, ‘istenir’ ve ‘arzuya de¤er’ olarak görülen fley, mutluluk ve faydadan baflka bir fley olamaz. Yaln›zca herkesin kendi mutlulu¤unu arzulad›¤›n› söylenebilir ve gerçek budur. Böylece, Mill
için mutluluk, insan›n yaflay›fl amaçlar›ndan ve ahlak›n ölçütlerinden birisidir.
Freser, faydac› teorinin di¤er teorilere göre daha fazla kabul gören bir teori oldu¤unu öne sürmektedir. Bunun nedeni ise faydac› teorinin önseziler ve uzun yükümlülük listesine yöneltmek yerine, deneyime ba¤l› kararlar verilebilmesi ve toplumsal olarak gözlemlenebilen olaylar›n sonuçlar›na iflaret etmesi olarak ifade edilmektedir. Baflka bir deyiflle, faydac› teorinin sayal bir faydaya dayanmas› ve faydan›n ölçülebilir ve k›yaslanabilir olarak kabul edilmesi davran›fllar›n de¤erlendirilebilmesi aç›s›ndan onu kullan›fll› k›lm›flt›r. Özellikle faydac› teoriler, kiflileri ahlaki
ikilemlerde kurtar›c› çözümlemesiyle en fazla tercih edilen teori olmufltur. Örne¤in, faydac› teoriye göre, bir eylem sonuçta faydal› ise süreç içerisindeki baz› fleyler hofl görülebilir. Bu kabule göre; yalan söylemek kötüdür ama bir çal›flan›n motivasyonunu k›rmamak için ya da bir hastan›n psikolojisini yükseltmek için do¤ruyu oldu¤u gibi söylememek (tam olarak do¤ruyu söylememek) kabul edilebilir bir
durumdur. Zira sonuç itibariyle sa¤lanacak fayda zarardan daha çoktur.
Faydac›l›k teorisi, iyili¤i bireye ba¤l› olarak tan›mlad›¤›ndan ve toplumu bireylerin toplam›ndan ibaret gördü¤ü için, bireycidir. Faydac›l›k, evrensel insan haklar›yla de¤il, ama insanlar›n yasalarla düzenlenerek garanti alt›na al›nm›fl haklar› ve
65
66
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
özgürlükleri fikrine katk› sa¤lam›flt›r. Özellikle J. S. Mill bir kural faydac›s› olarak
‘birinin özgürlü¤ü, di¤erinin bafllad›¤› yerde biter’ sözüyle faydac› teorinin geliflmesine katk› sa¤lam›fl ve önünü açm›flt›r.
Sonuca yönelik faydac› teoride bir ‘pratiklik’ ve ‘gerçeklik’ bulunmakla beraber, faydac› teori sonunda ahlaki olmayan bir tak›m eylem ve tutumlara taviz vermek, hatta teflvik etmekle elefltirilmifltir. Nitekim kimi yöneticilerin ahlaki olmayan baz› karar ve eylemleri ‘faydac› savunma’ ile meflrulaflt›rma vakalar›na s›kl›kla rastlan›lm›flt›r.
Velasquez (1998) bu konuda yaflanm›fl bir örnek verir. 1960’larda Ford piyasadaki rekabetten dolay› k›sa sürede yeni bir araba üretir ‘Ford Pinto’. Ancak fazla
zaman geçmeden araban›n bir tak›m sak›ncalar içerdi¤i anlafl›l›r. Arabada gaz deposu, dingilin arkas›na yerlefltirildi¤i için arkadan çarpma durumunda deponun
delinip gaz›n arka koltuklara do¤ru yay›lma ihtimali yüksek görülür. Yap›lan testler bu ihtimali kuvvetle destekler. Gerçek bir kaza olmas› durumunda küçük bir k›v›lc›m trajik sonuçlara yol açabilir. Bu durumda flirket karar vermek için bir yol ayr›m›na gelir: Ya bu hata düzeltilecek ya da görmezden gelinerek üretime devam
edilecektir. Kâr-zarar analizi yap›l›r. Hatan›n düzeltilmesi flirkete 137 milyon $’a
mal olmaktad›r. Ancak böyle bir seçenek 180 kiflinin ölümünü, 180 yan›k vak›as›n› ve 2100 araban›n yanmas›n› önleyecektir. Di¤er taraftan o dönemde flirket baflka bir seçene¤i daha de¤erlendirir. ‹lgili dönemde insana, yan›klara ve arabalara
biçilen de¤er dikkate al›narak flirkette yeni bir hesaplama daha yap›l›r. Bu seçeneSIRA S‹ZDE
¤e göre, insan
hayat›na biçilen de¤er resmi olarak 200.000$ sigorta flirketlerinin
ciddi yan›klara biçti¤i de¤er 67.000$, araba için ise 700$ fleklindedir. Ortaya ç›kan
hesaplara göre, üretimin düzeltilmesi maliyeti 137$ iken; üretime devam seçene¤iD Ü fi Ü N E L ‹ M
nin toplam maliyeti 49 milyon $’d›r. Tabi bu maliyetler sat›lacak arabalara eklenerek karfl›lanaca¤› için tüketiciler arabalar› daha pahal›ya sat›n alacaklard›r.
S O teorisine
R U
Faydac›l›k
göre do¤ru karar, daha fazla insana daha fazla kazanç ve
en az zarar verecek karard›r. Bu durumda düzeltmeye gitmek yerine üretime devam etmek daha
do¤rudur. Ancak bu sonuç kâr-zarar hesaplamas›n›n parasal yüD‹KKAT
züdür ve sadece flirket aç›s›ndan ele al›nm›fl eksik bir hesaplamad›r. Yak›nlar›n›
kaybedenlerin çekti¤i ac›lar, ölenlerin yar›m kalan hayatlar›nda tamamlayamad›kSIRA S‹ZDE
lar›n›n do¤urdu¤u
eksiklikler, ölmeyip de yananlar›n çekti¤i ›zd›raplar hiçbir sigorta flirketinin veya resmikabullerin hesaplar›na almad›¤› bedellerdir. Bu olayda
Ford, üretime
devam karar›n› al›r ve sat›fla devam eder. Ancak 60 ölüm ve bunun
AMAÇLARIMIZ
iki misli de yan›k vakas› sonucunda araba nihayet piyasadan çekilir.
N N
‹fl Hayat›ndaK Etik,
Suna Tevrüz, Beta Bas›m A.fi., 2007, ‹stanbul
‹ T Editör.
A P
Faydac›l›k teorisi, sa¤lad›¤› birtak›m katk› ve sahip oldu¤u bir tak›m kolayl›klar yan›nda
T E Lbaz›
E V ‹ Z Yeksik
O N ve zay›f yönleri nedeniyle de elefltirilere maruz kalm›flt›r: Bu
elefltirilerden birincisi, faydac›l›¤›n gerçekten iflleyen bir teori olup olmad›¤›n›n
sorgulanmas› gereklili¤ine iliflkindir. Bu bak›fl aç›s›na göre, baz› önemli durumlarda davran›fl›n sonuçlar›n› tahmin edemeyebiliriz yani davran›fl›n fayda ve de¤eri
‹ N T E R N E T Bu nedenle bireyden davran›flta bulunmadan önce muhtemel
hesaplanamayabilir.
sonuçlar›n› ölçmesini beklemek gerçekçi olmayabilir. Söz konusu teoriye yap›lan
di¤er bir elefltiri, iyi sonuçlar verse bile baz› davran›fl veya eylemlerin özünde yanl›fl olabilece¤idir (h›rs›zl›k, cinayet, iflkence, kölelik vb.). Di¤er bir elefltiri ise faydac›l›¤›n adil olmad›¤›yla ilgilidir. Çünkü faydac›l›k toplam fayda ile ilgilenmekte
ancak bu faydan›n nas›l da¤›t›laca¤›yla hiçbir flekilde ilgilenmemektedir. Dolay›s›y-
67
la potansiyel sorumluluk ve maliyet eflit olmayan bir flekilde (adaletsizce) da¤›t›labilir. Örne¤in, otoyol yap›m› için evinizin çok az bir bedel karfl›l›¤›nda ve sizin iste¤iniz olmamas›na ra¤men devlet taraf›ndan zorla sat›n al›nmas› durumundaki gibi.
Ödev Ahlak› (Deontolojik Teori)
Deontoloji terimi yap›lmas› gereken, kurallar, görevler ve emirler anlam›ndaki ‘deontos’ (duty, ödev) sözcü¤ünden türetilmifltir. Deontolojik teoriler, göreve ya da
ödeve dayanan teorilerdir. Bu teoriler, ahlaki iyili¤i, mutluluk, haz ve faydayla sa¤layacak hiçbir fleyin olmad›¤›n› ileri süren filozofuyla ünlüdür. Bu nedenle ‘Kant
Ahlak›’ olarak da bilinir. Deontolojistlere göre, faydac›lar ahlak dünyam›z›n çok
basit bir resmini çizmifllerdir. Bir eylemin do¤rulu¤una karar vermede sonuçlar›
yeter flart olarak almak çok basit bir yaklafl›md›r. Bu nedenle, deontolojik teori eylemlerin sonuçlar›n› de¤il, bizatihi eylemin kendisini esas al›r. En az›ndan baz›
davran›fllar sonucuna bak›lmaks›z›n ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev, ilke, irade,
yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik teorinin anahtar kavramlar›d›r.
Bu teoriye göre, sonuçlar›na bak›lmaks›z›n baz› ahlaki ilkeler ba¤lay›c›d›r. Bu
nedenle bir eylemin sonuçlar› iyi olsa bile baz› eylemler yanl›fl olarak de¤erlendirilebilir. Örne¤in, bir deontolojist, masum bir insan› öldürmenin ya da bir kifliye
ciddi bir haks›zl›k yapman›n do¤ru olmad›¤›n› düflünür. Bu davran›fllar sonucunda ortaya ç›kacak fayda ne olursa olsun fark etmez. Çünkü böyle bir davran›fl bir
birey olarak kiflinin haklar›n› ihlal etmektedir. Fakat faydac›lara göre bir kiflinin
ölümü e¤er en yüksek fayday› sa¤l›yorsa, o davran›fl kabul edilebilir bir davran›fl
olarak görülebilir. Böylece deontolojik kuramc›lar, do¤rulu¤un belirleyicili¤inde
do¤ru olan fleyleri yapmaya yo¤unlafl›rken (örne¤in, dürüstlük gibi ahlaki ilkelere
ba¤l› kalarak), faydac›lar toplum refah›n› en üst düzeye (maksimum fayda) ç›karacak fleyleri yapmaya yo¤unlafl›rlar.
fiekil 3.4
Deontolojik Teoriler
Deontolojik
Teoriler
Kant
Ahlâk›
Haklar
Teorisi
Adalet
Teorisi
Deontolojik ahlak teorilerini, Kant ahlak›, haklar teorisi ve adalet teorisi bafll›klar› alt›nda inceleyece¤iz.
Kant Ahlak›
Ödev Ahlak›’n›n Bat› felsefesindeki en büyük temsilcisi Kant’t›r (1724-1804). Ayd›nlanma filozofu olan Kant’›n ahlak anlay›fl› öylesine yenilikler getirmifltir ki Kant
için ‘Ahlak›n Newton’u’ yak›flt›rmas› bile yap›lm›flt›r. Bu iddia sahiplerine göre fiziksel dünyan›n yasalar›n›n bulunabilece¤ini gösteren Newton’du; tinsel dünyan›n
kesin ahlak yasalar›n›n ak›l taraf›ndan bilinebilece¤ine ilk iflaret eden de Kant’t›r.
Bu benzetmenin bir abart› olmad›¤› MacIntyre’nin flu sözleriyle daha iyi anlafl›lacakt›r: Kant’›n eti¤e/ahlaka iliflkin sürdü¤ü fikirler ahlak tarihi aç›s›ndan bir dönüm
noktas› olarak görülür. Kant’a karfl› ç›kan pek çok düflünür de dâhil olmak üzere
felsefe yaz›lar›n›n büyük ço¤unlu¤u için ahlak, Kant’ç› terimlerle ifade edilir. Çün-
68
Resim 3.2
Immanuel Kant
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
kü Kant kendi dönemine kadar ulaflan ve o güne kadar ahlak tarihine egemen
olan ‘mutlulukçu ahlak’ anlay›fllar›n› tersine çevirerek ahlakta yeni bir dönemin
bafllat›c›s› durumunda olan bir filozoftur.
Kant oldukça orijinal felsefi bir yap› gelifltirmifltir. O, felsefi ahlak›n amac›n›n, ahlaki geçerlili¤i olan nihai temelleri oluflturmak oldu¤unu belirtmifltir. Bu nihai temeller, sezgi, vicdan ve faydaya de¤il, akla dayanmaktad›r. Bu ba¤lamda ahlak,
‘her bir bireyin kiflisel ç›kar ve amaçlar›ndan tamamen uzak, herkese yol gösteren
ve görevler yükleyen kural ve prensipler
manzumesini sa¤layan bir sistem’dir. AhSIRA S‹ZDE
laki kurallar, e¤er evrensel olarak benimsenir ve bütün rasyonel bireyler taraf›ndan kabul edilirse akl›n prensipleri olarak
karfl›m›za ç›kar. Dolay›s›yla faydac› ahlak
teorilerini temelden
sarsan
bu
teori
flu
tarz düflüncenin karfl›s›ndad›r: Hatalar› ve
S O R U
yanl›fllar› hofl görebiliriz, zira ancak bu flekilde yaln›z kalmay›z ve dostlar›m›z olur;
dostlar›m›z olmal›, çünkü kötü durumlarda ve çaresiz kalabiliriz; yalan söyleme‹ K K A itibar›m›z›
T
meliyiz zira Dticari
ve iflimizi kaybedebiliriz.
Kant’›n ahlak anlay›fl›n›n temeli, her yerde ve her zaman ‘neyi yapmak gerekti¤ine’ de¤il,SIRA
‘neyi
istemek gerekti¤i’ne dayan›r. Ona göre, bilinçsiz bir ‘yapma’n›n
S‹ZDE
karfl›s›nda, ‘isteme’ bir bilinç ve sistem iflidir. Bu prensip ‘imperativ’ yani zorunlu
bir karaktere sahiptir; çünkü insan her zaman zorunlu olarak ‘iyiyi’ istemez. Bundan dolay›AMAÇLARIMIZ
Kant, ‘kategorik buyruk’tan söz etmektedir. Ahlakili¤in belirlenmesinin
ve temellendirilmesinin tek yolu ‘kategorik buyruk’tan kaynaklanan iyiyi istemedir.
Öte yandan istemenin otonomlu¤u ahlakili¤in temel prensibidir. Kendisi d›fl›ndaki
K ‹ T A P
tüm varl›klar›n adeta otomati¤e dayal› davran›fllar› karfl›s›nda, potansiyel olarak
onu de¤il de bunu yapabilme yetene¤i, yani özgürlü¤ü, insan› di¤er varl›klardan
üstün k›lan yegâne bir özelliktir. Buna göre ahlak, zorunlu bir flekilde özgürlü¤ün
TELEV‹ZYON
fonksiyonudur;
yani davran›fl›n ahlaki olarak eflsiz k›ymeti, e¤ilimden dolay› de¤il,
iradi ya da istemsel olarak bir iyilik yap›ld›¤›nda ortaya ç›kar.
N N
Kant ahlak›‹ ile
N T Eilgili
R N E Tgenifl bilgiye http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/922/11498.pdf
adresinden ulaflabilirsiniz.
Neden ödev yükümlülü¤ümüzü yerine getirmeye niyet ederiz? ‹yilik için.
Kant’a göre ‘iyi olan fley’ nesne olamaz, iyi olan tek fley ‘iyi niyet’tir. Bütün nesneler onlar› kullanma niyetlerimize ba¤l›d›r ve niyetlerimize göre onlar iyi ya da
kötü olurlar. Ayn› zamanda ‘iyi niyet kendi bafl›na iyidir’ bir sonuca ve koflula
ba¤l› de¤ildir diyen Kant, iyi niyetin ahlaki niyet oldu¤unu söylemifltir. Baflka bir
deyiflle, eylemi anlaml› k›lan, onun temelinde yatan ‘isteme’nin, herhangi bir içerik taraf›ndan de¤il, tamamen ahlak yasas› taraf›ndan belirlenmifl olmas›d›r. Bir
eylemin de¤eri, özünde iyi olan niyete ba¤l›d›r. fiu dünyada insanlar aras›nda,
zengin-fakir, ak›ll›-daha az ak›ll› gibi farkl›laflmalar vard›r. Kant’›n ahlak sisteminde ‘isteme’ye verilen önem iç dünyada herkese tam hürriyet ve eflitlik sa¤lamakt›r. fiöyle ki her insan, ahlak kurallar›na uyarak vicdan›yla uyumlu yaflama kapasitesine sahiptir; baz› insanlar mal ve serveti yetmedi¤i, sa¤l›¤› elvermedi¤i ya da
baflka nedenler yüzünden iyilik yapamayabilir olsa da her insan iyili¤i her durumda isteyebilir. Demek oluyor ki ahlak, eylemin bizzat kendisinde de¤il, her fleyden önce insan›n bir fleyi, do¤ru dürüst yapmak/yaflamak istemesinde, kurtuluflu
için verdi¤i mücadelededir.
Kant’›n kategorik emrinin ilk formülasyonu ‘ayn› zamanda evrensel bir kural
haline gelebilecek kurallara uygun davran’d›r. Her ne kadar bu cümle garip gelse
de Kant ekonomik faaliyetlerde bile bir kiflinin ahlaki olup olmad›¤›n› gösteren bir
test olarak kullan›r. Bu örne¤e göre; düflünün ki çaresizce paraya ihtiyac›n›z var.
Geri ödeme niyetiniz olmamas›na ra¤men, birinden geri ödeyece¤inize söz vererek borç para vermesini ister misiniz? ‹çinde bulundu¤unuz finansal durumun bask›s› yalan söylemeyi hakl› ç›kar›r m›? Kant bu eylemin kural›n› evrensellefltirerek
flöyle der: ‘Parasal aç›dan çaresiz bir durumda bulunan birinin geri ödeme niyeti olmaks›z›n yalan söyleyerek borç para almas› ahlaki aç›dan göz ard› edilebilir’.
Böyle bir evrensel kural akla uygun mudur? Kant, buna hay›r diye cevap verir.
Böylelikle kategorik emir ya da yükümlülük bir test gibi çal›flarak eylemlerin
ahlaki olup olmad›¤›na bakar. Bir eylem ancak ve ancak eylemin temelindeki kategorik testi geçerse gerçeklefltirilebilir. E¤er testi geçemezse eylem ahlaki olarak
yasaklanm›flt›r. Kant’a bu noktada verilecek di¤er iki örnek flöyle belirtilebilir.
Bunlardan ilki ifl dünyas›nda çal›flan, yönetici ve müflteri h›rs›zl›¤›na yöneliktir ve
bu durum ifl hayat›nda büyük bir problemdir. Farz edelim ki hakl› sebeplerle patronuna k›zan bir çal›flan firmadan bir fleyler çalmay› düflünüyor. H›rs›zl›¤a izin veren bir kural evrensellefltirilebilir mi? Olmaz, çünkü ürün ve hizmet s›n›rl›d›r ve ortak mülkiyet imkâns›zd›r. E¤er h›rs›zl›¤a izin veren bir kural evrenselleflseydi özel
mülkiyet diye bir fley olmazd›. E¤er herkesin herkesten bir fley alma hakk›/özgürlü¤ü olsayd›, kimse bir fley sahibi olamazd›.
Norman Bowie, bu konuda yaflad›¤› bir an›s›n› flöyle aktarmaktad›r: ‘Maryland’de tatildeyken bir deniz ürünleri ma¤azas›n› duvar›nda bir yaz› gördüm: ‘Çek
bozdurmuyoruz, bu da sebebi’ yaz›n›n alt›nda neredeyse tüm duvar› kaplayan
üzerinde ‘geri döndü, yetersiz bakiye’ yazan ve önceden dönmüfl çeklerin fotokopileri var. Bu ma¤azada art›k böyle bir uygulama olamayaca¤›n› ve bu dönemin
kapand›¤›n› iflaret eden bu yaz›lar, yetersiz bakiye gösteren çek olaylar›n›n veya
kredi kullan›mlar›n›n ola¤an hale gelmesi durumunda bu tür ticaret uygulamalar›n›n imkâns›z olaca¤›na dair birer delildir.
Di¤er bir örnek ise, anlaflmalar›n tekrar müzakere edilmesiyle ortaya ç›kan durumdur. Örne¤in, General Motorsun yönetiminde Jose Lopez’in bulundu¤u dönemde tedarikçilerle yaflanan ünlü General Motors hilesi, firmaya afl›r› kazanç sa¤lam›flt›r. Çünkü Lopez, firma tedarikçileri ile fiyat› yeniden müzakere ederek afla¤›ya çekmifl ve firman›n maliyetlerde herhangi bir k›s›tlama yapmad›¤› halde afl›r›
kârl›l›k yapmas›na neden olmufltur. Tedarikçisi ile daha önce yap›lm›fl olan anlaflmalar› fiyatlama aç›s›ndan yeniden müzakere etmesi kendisinin maliyetleri k›smamas›n› ve kâr›na kâr katmas›n› sa¤lam›flt›r. Ancak sorulmal›d›r ki bu tür bir taktik
kategorik emir testinden geçer miydi? Cevap hay›rd›r. E¤er anlaflmalar› bozmaya
izin veren bir kural evrensellefleydi kontrat/sözleflme diye bir fley kalmazd›.
‘Öyle davran ki senin iradenin ‘maksimi’ her zaman ayn› zamanda genel bir
kanun ilkesi olarak geçebilsin’. Davran›fl›n arkas›ndaki maksim genel tabiat kanunu olsun. Dolay›s›yla genel yasa ve genel kural olmas›n› isteyebilece¤in bir ilkeye,
maksimum yap: Kant’›n ifadesi ‘öyle hareket et ki hareket ve davran›fllar›n ayn› zamanda baflka insanlar için de bir ilke, bir yasa olsun’ fleyliyle ahlaki yönlendirmelerde s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Bu aç›l›m›yla Kant’a göre ahlak›n temelini herkese
69
70
göre de¤iflmeyen bir fley oluflturmal›d›r. Ancak bu flekliyle ahlaki davran›fl koflulsal bir durum olmad›¤› gibi, mutluluk ve faydaya da dayanmayacakt›r. Kant’a göre, ahlaki davran›fl, durum ve koflullar ne olursa olsun, ortaya konmas› gereken bir
davran›flt›r. Bu nedenle ahlaki davran›fl› motive eden güç, mutluluk, zevk ya da
haz de¤il, ancak mutlulu¤u hak etmek ve do¤ru olmak olabilir.
Kant’a göre bir davran›fl›n do¤ru olmas› ahlaki olmas›na ba¤l›d›r. Ahlaki aç›dan
iyi olmak ancak erdemle mümkündür. Erdem ise, mümkün oldu¤unca do¤al e¤ilimlere teslim olmamak, yaln›zca özgür olan ahlak yasas›na itaat etmek üzere eylemde bulunmakla gerçekleflebilir. Dolay›s›yla Kant aç›s›ndan bir davran›fl›n ahlaki
olmas› için o davran›fl›n baz› genel prensiplere uygun olmas› gerekir. Bu prensipler afla¤›daki gibi s›ralanabilir:
Evrensellefltirilebilirlik ve tersine çevrilir olmas›: Bir davran›fl›n evrenselleflmesi onun genel-geçer olmas›, o davran›fl›n her durumda kabul görmesi ve davran›fl› herkesin yapmas›n›n arzu edilir olmas› anlam›na gelmektedir. ‘Herkes ayn›
fleyi yapsa ne olurdu?’ sorusuyla genel geçerlik test edilebilir. ‘‹yi olurdu’ cevab›,
‘benim yapmam do¤ruysa, herkesin yapmas› da do¤rudur’un kabul edilmesidir.
‘Ayn› davran›fl› bir baflkas› sana yapsayd› hofluna gider miydi?’ sorusuna verilen
olumlu cevap ise ‘tersine çevrilebilirli¤in’ kabulüdür. Dolay›s›yla ‘iyi’ durumda
olanlar ‘kötü’ durumda olanlara yard›m etmelidir. Akl›yla hareket eden insan, herkes yard›mdan kaç›nd›¤› takdirde, bir gün kendisinin de tek bafl›na kalaca¤›n› düflünerek yard›m›n› esirgemez. Tolstoy’a göre, bu prensibi Hz. Muhammed’in dini
anlay›fl›nda ve ‹slâm tarihinde görmek mümkündür. Hz. Muhammed’e sordular ki;
‘Dinin esas› ne üzerine kurulmufltur?’ O da flöyle cevap verdi: ‘Kendiniz için istedi¤inizi baflkalar› için de isteyin; kendiniz için istemedi¤inizi baflkalar› için de istemeyin’; ve ‹slâm inanc›na göre ‘kendisi için istedi¤ini mümin kardefli için istemeyen’ gerçek mümin de¤ildir.
Baflka varl›klara sayg› duyulmas›: Kifli, amac›na ulaflmak için baflkalar›n›
araç olarak kullanmamal›d›r. ‹nsanlara itibar etmeli ve onlar›n sahip olduklar› haklar toplumun refah› veya mutlulu¤u için feda edilmemelidir. Kifli davran›fl›yla baflkalar›n› kendi amac› için kullanm›yorsa ve onlar›n seçimlerine sayg› duyup, bu kapasitelerini gelifltirmelerine yard›mc› oluyorsa ahlakl›d›r. Aldatma, doland›rma,
zorlama ve bask› kiflinin seçme özgürlü¤üne gösterilen bir sayg›s›zl›kt›r, dolay›s›yla ahlaki de¤ildir.
Kendi yeteneklerini baflkalar›n›n yarar›na gelifltirmek: Ak›l sahibi olan
kendisine verilmifl olan melekeleri gelifltirmeyi arzular. Bu melekelerin kendisine
verilmesinin nedeni hem kendisine hem de baflkalar›na hizmet edebilmesidir. Dolay›s›yla baz› beceri ve yetenek sahibi olanlar›n, zorluklarla karfl›laflsa bile bu melekeleri gelifltirme görevi vard›r.
Deontolojik teoriler geçti¤imiz yirmi y›l içerisinde davran›fl bilimcilerin en fazla baflvurduklar› teori olmufltur. Özellikle baz› durumlar› önleme ve de¤ifltirme
ümidiyle davran›fla yön gösterme kurallar› fleklinde deontolojik mant›k etkili olmufltur. Ancak deontolojik teori baz› ciddi elefltirilerden de kurtulamam›flt›r. Bunlardan birincisi; deontolojik teorinin hak ve ilkelere niçin sayg› gösterilmesi gerekti¤ini aç›klamada baflar›s›z oldu¤u yönündedir. ‹kincisi; deontolojik teoriler bir
ödevin yerini tutabilecek baflka bir ödevi tan›mlamada yetersiz olmakta ve ortaya
çat›flma ç›kt›¤›nda, bir hakk›n ya da ödevin di¤erine önceli¤ini belirlemede baflar›s›z olmaktad›r. Son olarak da bir hakk›n ya da kural›n hangi durumda ihlal edilebilece¤ini belirtmediklerinden dolay› elefltirilmifllerdir.
Haklar Teorisi
Deontolojik teorilerden görev ve ilkelerden daha çok ‘haklar’ üzerine yo¤unlaflan
teoriye haklar teorisi denmektedir. Haklar teorisi, 13. yüzy›lda yaflam›fl Katolik düflünür Aquino’lu Thomas’›n öncüsü oldu¤u temelde ak›lc› olan Do¤al Yasa Kuram› olarak bilinen anlay›fla dayan›r. Ancak yüzy›llar sonra, Do¤al Yasa Kuram›, gerekçe, içerik, kavram ve anlam aç›s›ndan de¤iflikli¤e u¤rayarak ‘haklar temeline’
dayal› bir ahlaki görüfl durumuna gelmifltir.
Hak, kiflinin bir fley ile ilgili olarak sahip oldu¤u ruhsatt›r. Bu ifadeye göre bir
kifli belli bir davran›fl› gösterme veya eylemde bulunma veya baflkalar›ndan belli
bir flekilde davran›fl görme ruhsat›na sahipse, o kifli o flekilde davranma ve baflkalar›ndan o davran›fl› bekleme ve görme hakk›na sahiptir. Haklar› birkaç grupta
toplayabiliriz:
• Bunlardan ilki, bireylerin yasal haklar› vard›r; bunlar iktidarla ve kanunlarla de¤iflebilir, uluslara göre farkl›laflabilir. Çünkü kültürlerin ahlaki gelenek
ve görenekleri haklar›n oluflmas›nda etkili olmaktad›r. Seyahat edebilme
hakk› ya da anlaflmalara göre edinilen haklar bu gruptand›r.
• Ahlaki haklar vard›r, ahlaki haklar›n ise kökleri derinlerdedir ve evrenseldir,
kolay kolay de¤iflmez. Di¤er taraftan haklar› genel ve özel haklar olarak da
grupland›rmak mümkündür.
• Özel haklar kiflilerle s›n›rl›d›r. Örne¤in, kontratlar kiflilere özel haklard›r. Taraflar›n hak ve görevleri karfl›l›kl› olup sadece o kiflileri ilgilendirir.
• Genel haklar ise tüm insanl›¤a aittir. Yaflama hakk› gibi.
Kant ahlak›nda ‘ne yapmal›y›m?’ fleklindeki temel soru, haklara dayal› ahlak teorisinde ‘nelere hakk›m var?’ fleklinde karfl›l›k bulmaktad›r. Bu teori, hukuk devleti ve liberal doktrinin toplum yaflam›nda hâkim k›l›nmas›yla birlikte, özellikle II.
Dünya Savafl›’ndan sonra, evrensel düzeyde ele al›nan ve ba¤lay›c› kurallar durumuna getirilen ‹nsan Haklar› Bildirgesi ile ahlaki ve politik aç›dan haklar›n en temel göstergelerden birisi olarak kabul edilir. Toplumsal yaflamda, bireylerin yaflama, düflünce, inanç, iletiflim, seyahat vb. haklar›n› ve özgürlüklerini güvence alt›na alan bir yap›n›n temel dayana¤›n› oluflturur. Haklar teorisi aç›s›ndan bir toplumda hukuki ve yönetsel düzenlemeler kadar toplumu oluflturan kiflilerin insan olmaktan kaynaklanan haklar›n›n neler oldu¤unu bilmeleri ve istemeleri için sosyokültürel yap›da da de¤iflimlere ihtiyaç gösterir. Baflka bir deyiflle, haklar teorisi bireylerin, bireysel hak ve özgürlükleri konusunda bilinçlenme düzeyine ba¤l› olarak talep edilen ve geliflen bir yap› gösterecektir.
Haklar teorisi genel olarak bütün kifli ve gruplara yönelik belli temel hak ve özgürlüklerin korunmas›yla tutarl› karar ve davran›fllar› içermektedir. Bu haklar ve
özgürlükler Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirisi’nde yer alan haklard›r. Yaflam ve güvenlik, do¤ruluk, gizlilik, vicdan özgürlü¤ü, konuflma özgürlü¤ü
ve özel mülkiyet gibi alt› hak özellikle ahlaki karar ve davran›fllarda dikkate al›nmas› ve uyulmas› gereken haklar› ifade eder. Baflkalar›na devredilmeyen do¤al
haklar olarak görülen ve kiflilerin sahip ç›kmas› ve sayg› göstermesi gereken temel
haklar› flöyle ifade edebiliriz:
Yaflama ve Güvenlik: Bireylerin yaflam›n›n güvenlik içinde olmas›d›r. Bu hak
özellikle ifl dünyas›nda firmalarda, kimyasal maddelerin kullan›m›na s›n›rlamalar
getirilmesini sa¤lar.
Do¤ruluk: Bu hak bireylerin bilgilendirilmeleri gereken konularda kas›tl› olarak aldat›lamayaca¤›n› belirtir.
71
72
Gizlilik: Vatandafllar›n kendilerine ait kiflisel bilgileri, hükümetten, di¤er kurum ve kiflilerden, çal›flanlardan koruma haklar› oldu¤una iflaret eder.
Vicdan Özgürlü¤ü: Bu hak kiflilerin, kendi inanç ve ahlaki ilkelerini ihlal edecek emirleri yerine getirmeme haklar›n›n oldu¤unu belirtir.
Özel Mülkiyet: Bu hak ise, kiflilere, yaflam›n temel ihtiyaçlar›n› elde etme, kullanma ve sahip olma hakk› verir.
Kazan›lm›fl haklar› belirleyen ve onlar› koruyan ‘haklar doktrini’ bireylerin ve
kurumlar›n, ahlaki olarak karar almalar›nda ve de¤erlendirmede bulunmalar›nda
önemli bir temel olarak artan oranda kabul görmektedir. Çünkü, bu haklara ulaflmada ve baflka insanlar içinde bu haklar› koruyup kollamada gösterilen baflar›s›zl›klar, söz konusu kurumlarda ahlaki de¤erlerden uzaklaflmay› beraberinde
getirecektir. Anlafl›ld›¤› gibi, bu teori esas olarak, ‘bireylere de¤er verilmesi’ ilkesine dayanmaktad›r. Özellikle büyük ölçekli iflletmelerin, toplum içindeki bireylerin amaç, hedef ve ilgi odaklar›n› görmezlikten gelip onlar› kendi amaçlar› için
kullanmalar›, bu haklar›n ihlal edildi¤ine yönelik uygulamalara dikkat çekmifltir.
Örne¤in, kad›nlar›n cinsiyet ayr›mc›l›¤› nedeniyle tepe yönetim pozisyonlar›na
gelememeleri bu flekilde kad›nlara yönelik kariyer f›rsat ve imkânlar›n›n s›n›rland›r›lmas› ve pek çok ülkede az›nl›k ve göçmenlerin tehlikeli ve riskli ifllerde çal›flt›r›lmas› ve ücretlerinin çok düflük tutulmas›, çocuklar›n a¤›r ifl koflullar›nda sömürülmesi vb. gibi bu haklar›n ihlal edildi¤i durumlar. Yine çevre kirlili¤i aç›s›ndan bir firman›n zararl› kimyasal at›klar› gündüz de¤il, gece çevreye boflaltmas›
durumu da en temel haklara (yaflama hakk›na gibi) sald›r›da bulunmas› demek
olacakt›r.
Haklar teorisi, güvenlik, gizlilik, irade ve yaflama gibi temel hak özgürlüklerinin bulundu¤u ve bunlar›n bireylerin kararlar›nda göz ard› edilmeyece¤i temel de¤iflkenler oldu¤u temeline dayanmaktad›r. Böylece haklar teorisi, di¤er kiflilerin
davran›fllar›na karfl› olan s›n›rlar› içermektedir. Örne¤in, “Bir insan›n di¤er insandan zarar görmeme hakk› vard›r,” ifadesi bu haklardaki karfl›l›kl› yükümlülü¤e
dikkat çekmektedir. Örne¤in, Hammurabi Kanunlar› ödeme ve sa¤l›k hizmetlerine
iliflkin haklar› ayr›nt›lar›yla aç›klam›flt›r. Hammurabi Kanunlar›’na göre, e¤er biri
doktora para verirse, o kiflinin uygun hizmeti alma hakk› vard›r. E¤er doktor paray› kabul ederse, uygun hizmeti sunma yükümlülü¤ü vard›r. Ayr›ca e¤er doktor uygun hizmeti yap›yorsa, kendisine uygun ödeme yap›lma hakk› vard›r ve e¤er hasta uygun hizmeti ald›ysa doktora yeterli ücret ödeme yükümlülü¤ü vard›r. Dolay›s›yla bu haklar (yaflam, sa¤l›k, varl›k ve özgürlük) hükümetler taraf›ndan icat edilmedi¤i veya yarat›lmad›¤› için do¤al haklar olarak kabul edilir.
Haklar teorisinde kiflisel haklar›n s›n›rlar› ve bu s›n›rlar›n çizilmesine yönelik
tart›flmalar›n oldu¤u görülmektedir. Daha fazla özgürlük yanl›s› olanlara göre, haklar›n varl›¤› toplumsal, yasal ya bireysel haklar› zedelemekte ve dolay›s›yla her türlü s›n›rlamalar›n kald›r›lmas› gerekmektedir. Bir di¤er gruba göre ise haklar›n, di¤er insanlar›n haklar› ile toplumun kabul görmüfl ahlaki kurallar›yla s›n›rland›r›lmas› gerekmektedir. Ancak, bu ayr›mda özellikle her türlü ahlaki s›n›rlaman›n kald›r›lmas›yla haklarda özgürleflmeyi savunanlar›n görüfllerini henüz yeterince temellendiremedikleri ve böyle bir durumda kiflinin kendi sahip oldu¤u öznel de¤erlerin özgürlükleri k›s›tlay›c› bir unsur olmamas›n›n garantisi bulunmad›¤› da
söylenebilir. Dolay›s›yla, haklar teorisinde kiflinin sahip oldu¤u haklar›n toplum ya
da grupla dengeli olarak de¤erlendirilmesi fakat bu noktada kiflinin odak noktas›
olarak al›nmas› gerekti¤inin alt› bir kez daha çizilmelidir. Örne¤in, bir iflletmede
as›l olan, çal›flanlar olarak bireylerin haklar›d›r. Bu haklar, kabul görmüfl organi-
73
zasyon ve toplum haklar› ile di¤erlerinin haklar›n› zedelemedi¤i sürece geçerli ve
as›l kabul edilmelidir.
Belirtilen hususlar d›fl›nda haklar teorisinin en zay›f noktas›, temel haklar aç›s›ndan denge sa¤lamas›ndaki zorluk olarak belirtilmektedir. Özellikle az›nl›klar›n ve kad›n çal›flanlar›n, erkek çal›flanlara karfl› temel haklar›ndan olan, çal›flma
ve ifl kurma konusunda zorland›klar› dikkat çekmektedir. Bir baflka husus ise, iflletmelerin kendi ülkeleri d›fl›nda yat›r›m yapmalar› sonucu, o ülkedeki insanlar›n
çal›flma haklar›na katk›da bulunmalar›na karfl›l›k, kendi ülkelerinde bu haklar›n
eksilmesine neden olduklar› yönündeki tart›flmaya aç›k bir durumdur. Sorun,
böyle bir durumda ‘kimin’ çal›flma hakk›na sayg› gösterilmesi gerekti¤idir. Bu tür
zay›f noktalar›na karfl›n, teorinin, insan haklar›n› koruma ve yükseltmede hassasiyet kazanmay› sa¤lamas› yönüyle de¤erlendirmelerde önemli bir katk› sa¤lad›¤›na inan›lmaktad›r.
Adalet Teorisi
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Adalet teorisinin temelini eski Yunan filozofu Aristo’nun ö¤retileri oluflturmaktad›r.
Aristo’nun eflit olanlar›n eflit, eflit olmayanlar›n da eflit olmayanDbir
Ü fi Üflekilde
N E L ‹ M ele al›nmas› gerekti¤ini vurgulayan temel adalet ilkesine dayanmakla birlikte as›l teorinin geS O R U
liflimine katk› sa¤layan Harvard filozoflar›ndan John Rawls (1921-)’t›r.
D‹KKAT
Rawls, Hobbes, Locke, Rousseau ve
Kant’tan ödünç ald›¤› toplum sözleflmesi fikri ile ifle bafllar. Bu nedenle Rawls’›n teorisiSIRA S‹ZDE
nin bir tür toplumsal sözleflme oldu¤u iddia edilmekte ve baz› durumlarda teori sosyal
AMAÇLARIMIZ
sözleflme ve adalet teorisi (John Locke ve
John Rawls) olarak birlikte ele al›nmaktad›r. Ancak Rawls adaletin ilkelerini ve koK ‹ T A P
numunu belirlemeye çal›flt›¤› ‘Do¤ruluk
Olarak Adalet’ görüflüyle öne ç›kar. Rawls,
adaleti sosyal kurumlar›n bir erdemi olarak
TELEV‹ZYON
ele al›r, ancak adaletin tek bafl›na kullan›lan bir kavram olmad›¤›n›
belirtir. Adalet
teorisi de hak teorisi gibi görev temelli olup, haklarla yak›ndan iliflkilidir.
Resim 3.3
N N
John Rawls’un adalet teorisi ile ilgili genifl bilgiye http://www.flsfdergisi.com/sayi10/81‹NTERNET
94.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.
Rawls taraf›ndan ortaya at›lan adalet teorisi, ahlaki davran›fllarla ilgili kararlarda haklara ba¤l› olarak dürüstlük, eflitlik ve tarafs›zl›k ilkelerini esas almakta ve
kiflilerin karar ve davran›fllar›nda fayda ve maliyetleri ne ölçüde eflit da¤›tt›¤›na
göre de¤erlendirme yapmaktad›r. Bu aç›dan Rawls, iyiye göre hakk›n önceli¤i
oldu¤unu ileri sürerek flöyle söyler: ‘Adaletin birincil sorunu, kurumlar›n temel
hak ve ödevleri da¤›tma ve sosyal iflbirli¤indeki kazançlar›n bölünmesindeki
yöntemi belirlemektir.’ Hareket ve politikalarda da¤›t›m ile ilgili ahlaki ilkeleri
esas alan bu teori için kiflilerin genç ya da yafll›, zengin ya da fakir, kad›n ya da
erkek, tembel ya da çal›flkan olmalar›n›n, yani toplum içindeki statülerinin hiçbir
flekilde önemi yoktur. Önemli olan adaletli davranmalar›, adil olan› seçmeye
kendilerini zorlamalar›d›r.
S O R U
John Rawls (1921-)
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
74
Adalet teorisinde yukar›daki görüfle hizmet eden üç alt bafll›k vard›r;
Da¤›t›m (Bölüflüm) Adaleti: ‹nsanlar aras›nda iyinin ve kötünün (refah ve s›k›nt›n›n), hakkaniyetle paylaflt›r›lmas›yla ilgilidir. Herhangi bir konuda bireyler
e¤er o konunun s›n›rlar› içerisinde eflitlerse, di¤er yönlerden farkl› olsalar bile (din,
dil, ›rk, ulus, cinsiyet vb.) faydalar ve maliyetler eflit olarak da¤›t›lmal›d›r. Örne¤in,
e¤er istihdam edilen kiflilere verilen ayl›k maafl, yapt›klar› belli bir ifl için ise ayn›
ifli yapanlara ayn› maafl›n verilmesi gerekir. E¤er çal›flt›¤› saat ücretine göre ücret
al›yorsa daha uzun çal›flana verilen ücret, daha k›sa çal›flana verilen ücretten daha
fazla olmal›d›r. Bu haliyle adalet prensibi, ifle al›nma, terfi ettirilme, ücret ödenme
ve iflten ç›kar›lmas›nda bölüflümün din, dil, ulus, cinsiyet fark› gözetmeksizin hakl› olmas›n› savunur. Adalet teorisinin temelinde insanlara hak ettiklerinin vermek
vard›r ancak neyi hak ettikleri konusundaki fikirler oldukça farkl›d›r. Dünyada yaflanan krizlerin temelinde da¤›t›m adaletinin geliflmifl ülkeler lehine yoksul ülkeler
aleyhine bozulmas›n›n yatt›¤› belirtilmektedir.
K›sas Adaleti: Bir toplulukta oluflan refah ve s›k›nt›n›n toplulu¤u oluflturan bireyler aras›nda hakkaniyetle bölüfltürülmesi, genel anlamda adaletin tam yerine
getirilmesi aç›s›ndan yeterli olmayabilir. Çünkü toplulu¤u oluflturan bireyler hata
yapabilir ve yap›lan hatalardan dolay› çevre zarar görebilir. Bu durumda hatay›
(yanl›fl ifli) yapan› cezaland›rmak k›sas adaletiyle ilgilidir. K›sas adaleti, verilecek
cezan›n adil olmas›n› öngörür. Cezan›n adaletli olmas›n›n baz› flartlar› vard›r. fiartlar›n bafl›nda hatay› yapan kiflinin, yapt›¤›n›n sorumlulu¤unu tafl›yabilmesi ve hesap verebilir olmas› (ne yapt›¤› ve yapt›¤›n›n sonucunu) görebilmesi gerekmektedir. K›sas adaletinin iflleyebilmesi için kiflinin hatay› bilerek ifllemifl olmas› gerekir.
Ayr›ca hatal› davran›flla ilgili tüm bilgilerin (delillerin) toplanmas›, eksik bilgiyle cezaland›rmaya gidilmemesi laz›md›r. Son olarak da, verilecek cezan›n yap›lan hatayla orant›l› olmas› ve kim taraf›ndan yap›l›rsa yap›ls›n ayn› hataya ayn› cezan›n
verilmesi gerekir. Cezay› hatay› yapana göre ayarlamak ya da küçük bir yanl›fla büyük bir ceza vermek ne adalettir ne de hakkaniyet! Adaletin güce ve güçlüye göre
tan›mland›¤› küresel ekonomide ‘hem suçlu hem de güçlü’ fleklinde flaflk›nl›¤›m›z›
gizleyemedi¤imiz maalesef say›s›z örnek vard›r.
Telafi Adaleti: Hatalar ve yanl›fllar baflkalar›na zarar verir. ‘Telafi edici adalet’
zarar görenin zararlar›n›n telafi edilmesi ya da haks›zl›¤a u¤ramas› durumunda ortaya ç›kan haks›zl›¤› giderecek flekilde davranmakt›r. Bu durumda e¤er birinin mal›na zarar verdiysem, o mal› yerine koymal›y›m, sa¤l›¤›na zarar verdiysem tedavisini üstlenmeliyim. Telâfinin verilen zararla orant›l› olmas› gerekir. Ancak birçok
durumda zarar› aynen karfl›lamak mümkün olmaz. Zarar verdi¤im bir kiflinin kolunun kesilmesine veya ölmesine sebep olmuflsam bunu nas›l aynen telafi edebilirim! Bu gibi durumlarda hiç olmazsa maddi zarar karfl›lan›r. Ancak uygulamada telâfi edici ya da düzeltici adalet yerine getirilmesi tart›flmaya aç›k bir tablo sergiler.
Örne¤in, burkalar içine sokulmas› sonucu birçok Afgan kad›n›n D vitamini eksikli¤inden dolay› erken yaflta kemik erimesi rahats›zl›¤› çekmelerinin veya sömürgeci ülkelerin, girdikleri ülkelerin imkânlar›n› sömürerek insanlar›n› ma¤dur etmelerinin telafisini kim nas›l yüklenecek? Öyle anlafl›l›yor ki ahlaki ilkelere uyulmad›¤›ndan adaletin en zor iflledi¤i alan telafi edici adalettir.
Adalet teorisinde ön plana ç›kan adalet, iyinin ve kötünün da¤›t›m›yla ilgili olarak da¤›t›mc› adalettir. Da¤›t›mc› adalet bireylere karfl›laflt›rmal› davranmas›yla ilgili bir bak›fl sunar. Bu bak›fl aç›s›ndan tipik adaletsizlik durumu, benzer koflullarda
bulunan benzer iki kifliden birine, di¤erinden daha iyi ya da daha kötü davranmakt›r. Bu durumda adaletsizlik, ilgili konudan sorumlu birey ya da gruba yükle-
nir. Birey ya da grup, söz konusu bireylerin ve bireylerin koflullar›n›n farkl› oldu¤unu gösteremedikçe ‘adaletsizlikle’ suçlanacakt›r. Örne¤in bir vericinin oldu¤u
ama üç hastan›n böbrek nakli bekledi¤i durumda, hangi hastay› seçmek adaletlidir? Doktorun burada seçti¤i hastan›n koflullar›n›n farkl›l›¤›n› çok iyi ortaya koymas› gerekir.
Sidgwick adaleti, söz konusu durumlar çerçevesinde flöyle formüle eder; adalet, benzer durumlar benzer davranmak iken; adaletsizlik, benzer durumlarda farkl› davranmakt›r. Bu durum adaletin gerekli koflulunu sa¤lamakla birlikte yeterli koflulunu sa¤lamaz. Çünkü Sidgwick’in esas olarak söyledi¤i, ‘e¤er adil olmak istiyorsak, kurallara göre eylemde bulunmam›z gerekir’. Bu formül belli bir dereceye kadar do¤ru olmakla birlikte, bize kurallar›n ne olmas› gerekti¤i konusunda hiçbir
fley söylemez. Oysa as›l önemli olan kurallar›n adil olmas›d›r.
ERDEM AHLAKI
Erdem, ahlak›n en temel kavram›d›r. Bu nedenle dinlerin ve klasik felsefecilerin
en fazla vurgulad›¤› ahlaki de¤erdir. Erdem ilkça¤ ve ortaça¤›n de¤erleri varl›¤›n
içinde gören, rasyonel ve nesnel ö¤retilerinin aksine, özneye ait bir fleydir ve de¤erlere yönelik eylem için öznenin ihtiyaç duydu¤u liyakat, yararl›l›k ve yeterlilik
olarak anlafl›labilir. Baflka bir deyiflle erdem, bir de¤erin gerçeklefltirilmesinde öznenin belirli bir tarzda eylemde bulunabilme kapasitesi, yetisi ve yeterlili¤i anlam›na gelir. Örne¤in, Türkçede erdem önceleri ‘artam’ fleklinde söylenmifltir. ‘Artam’›n ‘artmak’ fiilinden geldi¤i hat›rland›¤›nda ‘artam’ veya ‘erdem’in insanda
fazladan bulunmas› gereken bir kapasite olarak anlafl›ld›¤› aç›kt›r. Bu nedenle erdem kavram›, her tür üstünlük ve fazilet için kullan›lm›flt›r. Arapça’da fazilet olarak kavram›n karfl›l›¤›n›n olmas›, erdemin bir fazlal›k ve üstünlü¤ü iflaret etti¤ini
gösterir. ‹yi huyluluk, iyi kalplilik, iyi niyetlilik, iyi sözlülük, iyi davran›fll›l›k k›saca, iyi ahlakl›l›kt›r. Erdemlilik ço¤u kere ahlakl› ve karakter sahibi biri olmakla efl
anlaml› kullan›l›r.
Erdem ahlak› denildi¤inde ilk akla gelen filozof Aristo’dur. Aristo için insan ile
ilgili sorulmas› gereken ‘insan› özgür bir varl›k k›lan eylem tarz› veya ifllev hangisidir?’. Buna verilen cevap erdemdir. Aristo için erdem ise ‘insan›n ifllevlerini en iyi
flekilde yerine getirme hali’dir. Böylece Aristo, erdemi, herhangi bir fleyi yerine getirirken en iyi flekilde yapmak, mutlulu¤u ise bir fleyi en iyi flekilde yerine getirmenin verdi¤i duygu olarak tan›mlar.
Erdem ahlak›, normatif ahlak teorilerinden biridir. Ancak erdem teorisi, ödevlere ve kurallara odaklanan deontolojik teori ve sonuçlara odaklanan teleolojik teorinin aksine, erdemleri yani kiflinin ahlaki karakterini tan›mlamaktad›r. Baflka bir
deyiflle, bu teori ahlakl›l›¤›n temelinde iyi karakter özelliklerinin ve erdemlerinin
gelifltirilmesinin bulundu¤unu söyler. Örne¤in, ihtiyac› olan birine yard›m gerekti¤i apaç›k bir gerçektir. Bu yard›m› gerçeklefltirirken sonuçsalc› ya da faydac› biri
‘iyiyi maksimize etmek için’ bir deontolojist ‘ahlaki olan bir kural do¤rultusunda
davran›laca¤› için’ bir erdem etikçisi ise ‘hay›rsever bir olarak, bir kiflinin yard›ma
ihtiyac› oldu¤u için’ harekete geçer.
Erdem ahlak›, her deontolojik ve teleolojik teorilere sorulan ‘Nas›l yaflamal›y›z?’
sorusuna cevap ararken, nas›l bir kifli oldu¤umuzu ortaya koyan ahlaki karakter bu
karakterin dayanaklar› olarak erdemlerin kendileri, motifleri, ahlak e¤itimi, arkadafll›k ve aile iliflkileri vb. konular›n d›flar›da b›rak›lm›fl olmalar›n› sert bir flekilde
elefltirmifltir. Bu teorinin ortaya ç›kmas›nda büyük bir etkiye sahip olan Elizabeth
Anscombe bunlardan biridir. 1958 y›l›nda Anscombe ‘Modern Ahlak Felsefesi’ bafl-
75
76
Resim 3.4
Elizabeth
Anscombe
(1919-2001)
l›kl› bir makale yay›nlam›fl ve ahlak›; yükümlülük, görev ve haklara yönelik tart›flmalardan kurtar›p, t›pk› Aristo dönemindeki gibi, erdemi tekrar merkez almak gereklili¤ini yazm›flt›r. Böylece 1960’l› ve 1970’li
y›llarda erdem ahlak›: 1- ‘yapmaktan’ ziyade ‘olmak’la ilgilenen ‘Ne tür bir eylemde
bulunmal›y›m?’ sorusundan ziyade ‘Nas›l
biri olmal›y›m?’ sorusunu soran ve belirli
deontik kavramlar olarak öne ç›kan ödev,
yükümlülük, do¤ruluk gibi olgular yerine
olgunluk, erdem gibi kavramlar› merkeze
alan ajan/flah›sa dayal› bir aç›l›m yapm›flt›r.
Böylece erdem ahlak›n› di¤er ahlak teorilerinden ay›ran özellik ‘eyleyen temelli’
olufludur; erdem ahlak›n›n temel kriteri eylemde bulunan kiflinin ‘ahlaksal iyiyi içsellefltirip içsellefltiremedi¤i ya da ahlaki bak›mdan ‘iyi karakter’e ulafl›p ulaflamad›¤›d›r.
Çünkü kifli belirli koflullarda erdemli eylemlerde bulunabilir; ancak bu onun tümüyle erdemli biri oldu¤unu göstermez. T›pk› ‘bir k›rlang›ç ile bahar gelmez’ sözünde oldu¤u gibi. Bu bak›fl aç›s›yla erdem ahlak›, ahlaki kararlar ve ahlaki bir tutum gelifltirmenin bir süreç oldu¤unu, erdemlerin hangi yollarla gelifltirildi¤inin ve
insan› ahlaki bir varl›k olarak nas›l infla edece¤imizin sorular›n› sordu¤umuzda cevab›n özellikle ilk y›llar›m›zda bize verilecek ahlaki e¤itimden geçti¤ine dikkat
çekmektedir. Gerçekte, insan›n çocukluk y›llar›nda kazanaca¤› erdemlerle, karmafl›k karar alma süreçlerinin üstesinden rahatl›kla gelebilece¤ini, ancak bu iflin sonraki y›llara b›rak›lmas› durumunda bunun zor olabilece¤inin alt›n› çizmektedir.
Anscombe, II. Dünya Savafl›’nda Hiroflima ve Nagazaki’ye bomba atma karar›n›
‘askeri bir gerekçe’ olarak aç›klayan Amerika’n›n 33. Baflkan› Harry S. Truman için
yazd›¤› mektubunda ‘sen bir katilsin’ ifadesi kullanm›fl ve çal›flt›¤› üniversitenin
Truman’a onursal ödül verme fikrine karfl› ç›karak bu konudaki sorumluluktan
kendini kurtaramayaca¤›n› belirtmifltir. Ayn› flekilde Watergate skandal› ortaya ç›kt›¤›nda baflkanl›ktan 1974 y›l›nda istifa etmek zorunda kalan Nixon, ‘fleytan adam’
olarak nitelendi¤inde erdem ahlak› bak›fl›yla yarg›lanm›flt›r.
Erdem ahlak›, bireyde bulunan erdemi veya iyi özelliklerindeki geliflme ve ilerlemeyi ahlakili¤in kayna¤› olarak görür. E¤er kifli ahlaks›zl›k özelliklerinden ar›nm›fl ve erdemli birey ise iyidir. Genel olarak mertlik, cesaret, adaletlilik, dürüstlülük, cömertlik gibi özelliklerle ifade edilen erdem tan›mlamas›nda liste daha fazla
geniflletilebilir. Bu listelerde yer verilen erdemler arac›l›¤›yla erdem ahlak› bize ahlaki karar, yarg› ve yaflam›n nesnel yeterliliklerinin dayana¤›n›n Mutlak olan ve
Mutlak olana giden de¤erlerle iç içe oldu¤unun göstererek din- ahlak birlikteli¤ini
ve gereklili¤ini ça¤r›flt›rm›flt›r.
Erdemlerin bu flekilde ortaya koyulmas› ahlakta dinî söylemi hâkim k›lan özellikleri verir. Örne¤in, H›ristiyanl›kta ‘‹nsanlar›n sana yapmalar›n› istedi¤in fleyi
sen de onlara yap.’ inanc› merhametli ba¤›fllay›c› inançl›, çileci bir hayat› erdemler
olarak görür. Kur’an-› Kerim’de ise eyleyen olarak önce insana ve insan›n ay›rt edici özelliklerine (‹nsan yücedir, çünkü o Allah’›n yüklemek istedi¤i emaneti kabul
edendir. (Ahzâb, 33/72); Allah’›n kendi ruhundan üfledi¤i (Hicr, 15/29); halifesi
olarak seçti¤i (Bakara, 2/30) ve kötülü¤ün ve iyili¤in kaynaklar› olarak yetenekleri verdi¤i (fiems, 91/8-9) varl›kt›r. Dolay›s›yla ona verilen düflünce ve ak›l yetene-
77
¤i ile birlikte ‘iyi’yi ‘kötü’den ay›rt etmek ve hangisini seçece¤ine karar vermek ona
kalm›flt›r. Böylece insan özgürlü¤ün sorumlulu¤unu yüklenmifl bir varl›kt›r ve bu
sorumlulu¤un bafl› ise ‘güzel ahlakl› olmak’ erdem ahlak›na sahip bulunmakt›r.
Erdem ahlak›n›n avantaj›, sonuçsalc› ve deontolojik teorilerin her durumda kulland›klar› do¤runun ne oldu¤una (Do¤ru nedir?) yönelik karar verme çabalar›ndaki karmafl›k süreçlere girmemesidir. Di¤er taraftan her iki teoride de ahlaki bir ikilemle karfl›laflt›¤›nda ço¤unlukla mu¤lak ve birbirinin z›dd› olan örnekler ortaya
koyulmas›na karfl›n, erdem ahlak› böyle bir ahlaki ikilem durumunda pratik zekân›n önemini vurgular. Böylece profesyonel karar verme yetene¤ini olumsuz etkileyecek bask›lara karfl› durmak için genel karakter yeterlili¤i sa¤lam›fl olur.
NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK TEOR‹LER‹
Normatif olmayan ahlak teorilerine göre; normatif teorilerin tümü; ‘tüm insanlar›n
en yüksek derecede hazza ulaflmalar› gerekir’. ‘Kendin için isteyebilece¤in yasa,
baflkalar›n›n da isteyebilece¤i bir yasa olmal›d›r’ ve ‘Herkes kendi ç›kar ve faydas›n› gözetmelidir’ vb. gibi yönlendirmelerde ‘olan’a de¤il, ‘olmas› gereken’ üzerine
odaklanmas› dolay›s›yla bir norm niteli¤i tafl›d›¤›n› belirtmekte ve bu durumu elefltirmektedir. Bu nedenle normatif olmayan teoriler kimi zaman elefltirel teoriler olarak tan›mlanm›flt›r. Bu teoriler olgular› ve durumlar› tan›mlamaya, onlar› birbiriyle
karfl›laflt›rmaya, çözümlemeye, ortak ve farkl› yanlar›n› göstermeye çal›flm›flt›r.
fiekil 3.5
Normatif olmayan
Ahlak Teorileri
Normatif
Olmayan
Ahlak
Teorileri
Tan›mlay›c›
Ahlak
Objektivizm
Görecelik
Meta
Ahlâk
‹drakçilik
Sezgicilik
Normatif olmayan teoriler Anglo-Sakson felsefe çevrelerinden ortaya ç›km›flt›r.
Tan›mlay›c› ve metaetik fleklinde iki ana gruba ayr›lan normatif olmayan ahlak teorilerinin bu gruplar alt›nda da farkl› kollara ayr›larak kendini geniflletti¤i görülmektedir (Bkz. fiekil 7). Bunlar aras›nda ad›ndan en fazla söz ettiren görecelilik teorisine bu konu içerisinde ayr›ca de¤inilecektir. Bunun yan›nda Ross’un sezgicili¤i, Ayer’in duygusalc›l›¤›, Hare’›n mant›kç›l›¤› da üzerinde durulan di¤er teoriler
olarak belirtilebilir.
Tan›mlay›c› Ahlak
Ahlak alanlar›ndaki bilimsel yaklafl›m› tan›mlayan bu görüfl norm bildirmek ya da
kural koymak yerine, sadece insan eylemlerinin sonuçlar›n› tan›mlamaktad›r. Normatif olmayan bir inceleme alan› olarak tan›mlay›c› ahlak, ahlaki davran›fl ve inançlar›n olaylara ve olgulara dayanarak tan›mlanmas› ve aç›klanmas›d›r. Baflka bir deyiflle, tan›mlay›c› ahlak dünyan›n nas›l bir yer olmas› gerekti¤i veya olup olmad›¤›
hakk›nda hiçbir sonuca ulaflmadan dünyay› sadece tan›mlar. Tan›mlay›c› ahlak in-
78
sanlar›n gerçekte ne yapmay› seçtiklerini ve bireylerin farkl› durumlarda ayn› tercihler yap›p yapmad›klar› hakk›nda gözlemler yapar ve bilgiler toplar. Antropolog,
sosyolog ve tarihçilerin ahlaki davran›fl› incelerken kulland›klar› bu teoride gözlemci, ahlaki olgu ve olaylara d›flar›dan bakmakta, olaylar› bilimsel bir yaklafl›mla
gözlemlemekte ve tasvir edip aç›klamaktad›r. Ahlak›n bu branfl› durumsal ahlak
konusuyla ilgilidir. Örne¤in, bir bireyin neden bir durumda h›rs›zl›k yaparken di¤er bir durumda yapmad›¤›n› araflt›r›r. Tan›mlay›c› ahlak hangi de¤erlerin benimsenmesi, hangi ideallerin pefline düflülmesi gerekti¤i sorular›na hiçbir flekilde cevap verememektedir. Tan›mlay›c› ahlak›n üzerinde en çok durdu¤u konular; toplumun flan, fleref, itibar kurallar›, insan hayat›na zarar verme (öldürme vb.) ile ilgili kurallar, kürtaj hakk›, akrabal›k sistemleri ve yafll›lar›n korunmas›d›r.
K›saca, tan›mlay›c› ahlak temel olarak flu sorular› yöneltir: Bireyler ahlaki normlar olarak neleri ileri sürerler? Bireyler ahlaki problemler oldu¤unda gerçekte nas›l
davran›rlar? Bireyler alg›lad›klar› ahlaki ikilemleri nas›l çözümlerler? Bireyleri ahlakl› ya da ahlak d›fl› davranmaya sevk eden en etkili nedenler nelerdir? Bireylere
veya gruplara ahlaki seçimleri yaparken hangi inançlar sistemi efllik etmektedir?
Normatif ahlak ne yap›lmas› ne yap›lmamas› ve nas›l davran›lmas› gerekti¤i
üzerinde dururken, tan›mlay›c› ahlak insanlar› hâlihaz›rda ne yapt›klar›, nas›l davrand›klar› ve bunlar›n nedenleri üzerinde durmaktad›r. Benzer biçimde, normatif
ahlak verilen karar›n ya da ortaya ç›kan davran›fl›n baflkalar› taraf›ndan nas›l karfl›lanaca¤›, onaylan›p onaylanmayaca¤›n› dikkate al›rken; tan›mlay›c› ahlak, ahlaki
eylem ba¤lam›nda olmas› gereken de¤er ya da norm yerine, ahlaki inançlar›m›zla
ilgili sosyolojik ya da psikolojik olgularla ilgilenir. Normatif ahlak bir reçete yaklafl›m iken, tan›mlay›c› ahlak çözümleyici bir yaklafl›md›r. Bir ahlak/etik filozofu ahlaki görevleri tan›mlayabilir ve çözümleyebilir ancak, ahlak›n as›l görevi bu de¤ildir. Bu nedenle normatif ahlakç›lar, tan›mlay›c› ahlak› bireylere ne yap›p ne yap›lmamas› gerekti¤ini belirtmemesi, hayatlar›n› nas›l sürdürmeleri gerekti¤i konusunda yaflamlar›na rehberlik yap›p yol göstermedikleri ve insanlara belli bir yaflam biçimi ve hayat tarz› sunup sorumluluklar›n› bildirmedi¤i için elefltirirken tersi karfl›
ç›k›fllar da tan›mlay›c›lar taraf›ndan kullan›lm›flt›r.
Göreceli Ahlak
Do¤ru davran›fl›n tüm insan topluluklar› için ayn› oldu¤unu yani tek ve mutlak bir
do¤ru oldu¤unu savunan mutlak ahlak anlay›fl›n›n karfl›s›nda olan göreceli ahlak
teorisine göre, do¤ru farkl› kültürlere, toplumlara, zamanlara ve hatta kiflilere göre
de¤iflebilir. Baflka bir deyiflle, ‘do¤ru’, ‘yanl›fl’; ‘iyi’ ve ‘kötü’ gibi ahlaki de¤erlendirmeler birey, grup ve toplumsal kültüre göre de¤iflir. Dolay›s›yla davran›fla ahlaki
standartlar koymak do¤ru de¤ildir. Görecelilik ‘ahlaki plüralizm’ olarak da adland›r›lmaktad›r. Bu teoriye göre, toplumsal düzende bir de¤il, birden çok ahlaki
norm ve ilkeler vard›r.
Objektif de¤er teorisini kabul etmeyen görecelili¤e göre, ahlaki de¤erler insan
zihninin ürünüdür, dolay›s›yla farkl› zaman, mekân ve toplumlarda de¤iflmeyen ve
kiflilere sorumluluk yükleyen ahlaki de¤erlerden söz edilemez. Böylece bütün insanlar› ba¤lay›c› temel prensipleri olan kural koyucu (normatif) ahlak sistemleri
kurmak da mümkün de¤ildir. Böylece rölativistler için ahlak temelinde ba¤lay›c›
olan genel-geçer ve kay›ts›z flarts›z bir norm bulmak imkâns›zd›r. Ahlaki rölativizme/görecelili¤e göre, ahlak normlar›n›n zaman›n ak›fl›yla de¤iflti¤i, zaman zaman
birbiriyle çarp›flt›¤› bir yerde, iyi ve kötü s›fatlar› bütünüyle rölatiftir.
O’Connor rölatif temellendirmenin ahlak sahas›nda onu hâkim görüfl haline getirebilece¤ine dikkat çekmektedir. O’Connor’a göre: Bir nesnenin k›rm›z› olup olmad›¤› hususunda ç›kan bir anlaflmazl›¤› çözmek için, üzerinde ittifak edilen belirli usuller vard›r. Oysa bir eylemin iyili¤i ve kötülü¤ü konusunda ortaya ç›kan bir
anlaflmazl›¤›n çözümünde herkesin kabul edebilece¤i bir usul bulmak imkâns›z
denecek kadar zordur. ‘A’ flahs›s›n›n ahlaken iyi dedi¤i bir fiile ‘B’ flahs›n›n kötü
dedi¤i ve her ikisinin de bunu sezgi ile kavrad›¤›n› söyledi¤i bir durumda, onlardan birine ‘do¤ru’ di¤erine ‘yanl›fl’ deme imkân› kalmayacakt›r. Örne¤in, ahlaki
prensip ve ilkeler farkl› zaman, mekân ve bölgesel çeflitlili¤i karfl›lad›¤›nda ahlak
alan›nda rölativizm hâkim olacak ve her fley rölatif olarak de¤erlendirilecektir.
Böylece birilerinin iyi dedi¤ini, di¤erleri beklenmedik flekilde red edecek; birilerinin ödev olarak gördü¤ünü di¤erleri gülünç bulacak ve birilerinin örnek davran›fl
olarak nitelediklerine di¤erleri yapt›r›mla karfl›l›k verecektir. Dolay›s›yla evrensel
ve herkes için geçerli ahlaki prensip ve normlardan söz edilmeyecektir.
Bu noktada flu soruyu yöneltebiliriz. Evrensel karakterde temel ahlak prensiplerinden söz etmek imkâns›z olunca ne olur? Bu durumda; ahlaki ikilemlerin her
biri kendi savunucular›na göre do¤ru olur. Nazilerin Yahudilere, Amerikal›lar›n
Irakl›lara; Afganlara ve di¤er iflgal etti¤i halklara reva gördükleri eylemler kendileri ve kendi de¤erleri ad›na ahlaki olur. Böylece adalet ile zulüm, do¤ruluk ile yalanc›l›k, namusluluk ile namussuzluk ayn› derecede iyi ve do¤ru olarak görülebilir. Bu sonuç ise insanl›¤›n ahlaki pusulas›n› kaybetmesi ya da insan› insan k›lan
ahlaki fazilet ve erdemin önemini kaybetmesi demektir. Bu konuda piflmanl›k da
yeter özür de¤ildir. Dünyan›n büyük finansal skandallar›ndan biri kabul edilen Enron olay›nda Enron genel müdürü Andrew Fastow eski patronlar›n›n doland›r›c›l›kla ilgili ceza davas›ndaki ifadesinde flöyle aç›klama yapm›flt›r: ‘Enron için ben bir
o zamanlar bir kahramand›m; numaralar yapt›¤›mda (evrakta sahtecilik) kendime
ve Enron’a yard›m etti¤imi düflünmüfltüm. Göreceli ahlak anlay›fl›na göre flirketin
varl›¤›n› sürdürmesine yard›m etmek için yap›lan küçük bir doland›r›c›l›k o zaman
Bay Fastow için ahlaki bir sorun de¤ildi. Sonras›nda durum ortaya ç›kt›¤›nda söyledi¤i ‘anlad›m ki ben ahlak pusulam› kaybettim’ aç›klamas› durum geç kavransa
da oldukça manidard›r!
‘‹nsan herfleyin ölçütüdür’ fleklindeki ünlü önermeyi ortaya atan Yunanl› filozof Protagoras’a dayanan rölativizm, bireyi birim olarak alarak tüm elefltiri ihtimallerini, elefltirinin geçerlili¤ini ve anlaml›l›¤›n› ortadan kald›r›p anlams›z k›lacak
bir sonuca yöneltir: ‘Herkesin kendine göre bir do¤rusu vard›r; do¤ru veya gerçek tek de¤ildir, herkese göre de¤iflir; tek veya birkaç de¤il, sonsuz anlamland›rma vard›r; herkes kendine özgü anlamland›rma/çözümleme yapar’. Bu tespit bugünün ve yar›n›n en temel problemlerinden birine bizi götürür. Bu da rölatif
(post-modern) bir anlay›flla buland›r›lm›fl ve ‘iyi’nin ve ‘kötü’nün tarifinin zorlaflt›¤› ve birbirine girdi¤i bir ahlak anlay›fl›n›n egemenli¤idir. Ahlaki rölativizmle
karfl›m›za ç›kan bu kaypak ve çat›flmal› durum için Bauman flöyle demektedir:
‘Kurallar›n ço¤ullu¤u ahlaki seçimlerin içkin ve onar›lamaz biçimde müphem görünmesine neden olacakt›r. Bu müphemlik bir taraftan bize daha önce hiç sahip
olmad›¤›m›z bir seçim özgürlü¤ü sunarken, di¤er taraftan hiç bu kadar ›st›rapl› olmad›¤›m›z bir tereddüt durumuna sokar. ‘‹flte günümüzün derin de¤er tart›flmalar› ve rölativizmin belirsizlik ve kaypakl›¤› nedeniyle insan› tereddüte sürükleyen
yap›s› dünyay› flimdiden yormufltur’.
Göreceli teoriye baflka bir elefltiri “Ahlaki prensibin yeri neresi olacak, bu
prensibin kayna¤›n› nereye yerlefltirece¤iz? Bu yer kültür mü, toplum mu, kifli mi
79
80
yoksa grup diye adland›rd›¤›m›z bir fley mi olacak? S›n›r› nas›l çizece¤iz?” sorular›n› yönelten Velasquez (1998)’den gelmektedir. Daha farkl› bir elefltiri ise insan
haklar›na yönelik olarak insan›n soyutlaflt›r›lmas›nda söz konusudur. Rölativist teorinin görecelili¤i kutsamas› insan haklar›n›n varl›¤›n› neredeyse imkâns›z k›lmaktad›r. Bu postmodern bak›flla insanlar›n ulusal kimliklerinden ve yaflad›klar›
co¤rafyadan ba¤›ms›z olarak birtak›m haklara sahip oldu¤unu savunmak kolay
de¤ildir. K›sacas›, hakikat iddialar›n›n görecelefltirilifli, kaç›n›lmaz olarak insan
haklar›n› meflrulaflt›ran evrensel, ilkesel ve normatif temelin y›k›lmas›yla sonuçlanacakt›r. Böylesine temelsiz bir durumda; do¤ruyla yanl›fl›, iyiyle kötüyü birbirinden ay›rt edecek herhangi bir ölçütten yoksun olunacakt›r. Bu ahlaki boflluk ise
haklar alan›nda hemen hemen her türlü düflünce ve prati¤i meflrulaflt›r›c› bir ifllev
görecektir.
Görecelilik teorisine itiraz›n ahlak›n sadece kültürel de¤erleri de¤il insani de¤erleri dikkate almas› gerekti¤i noktas›nda yap›lmas› gerekir. Kültür sadece belli
ahlaki davran›fllar›n önceli¤ini tan›mlamaktad›r. Ahlak anlay›fl›n› flekillendiren de¤erlerin kültürel yap›ya göre de¤iflti¤ini ileri sürmek, gerçek ve makul bir yaklafl›m
olarak görülebilir. Ancak do¤ru ve yanl›fl kavramlar› herkes için ayn› fleyi ifade etmedi¤i sürece sömürü, çat›flma ve ahlak d›fl› uygulamalar›n önlenmesi zordur. Bu
nedenle yap›lan de¤erlendirmelerde relativizm aflman›n son noktas› ahlaki de¤erleri mutlak bir varl›kla iliflkilendirme olarak ortaya konulmaktad›r.
Görecelili¤in genel geçer ve mutlak olan› reddi Dostoyevski’nin ünlü sözünü
hat›rlat›r. “Tanr› yoksa her fleye izin verilebilir” Ama Tanr› varsa, ahlak diye bir fley
oldu¤unu söylemek mant›kl›d›r.
Meta-Etik
Normatif ahlak; ahlaki olarak neyin do¤ru neyin yanl›fl, yükümlülüklerimizin neler
oldu¤unu, neyin ya da kimin ahlak olarak iyi, kötü ya da sorumlu oldu¤una karar
vermemizi sa¤layacak yükümlülük ilkeleri ve genel de¤er yarg›lar›n› ortaya koyar.
Meta-etik ise dolayl› sonuçlar d›fl›nda eyleme iliflkin hiçbir ahlaki ilke ya da hedef
önermez; esas olarak sadece felsefi analizden oluflur. Meta-etik, böylece ‘erdem’,
‘sorumluluk’, ‘iyi’, ‘ödev’, ‘yükümlülük’ gibi temel kavramlar›n anlamlar›n›n analiz
edilmesini sa¤lamaktad›r. Böylece normatif ahlakda oldu¤u gibi ahlak yarg›lar›
vermekten de¤il, ahlaki ifadeler üzerine yarg›lar vermekten; ahlaki ak›l yürütmeden de¤il, ahlaki ak›l yürütme üzerine ak›l yürütmelerden meydana gelmifltir. Meta-etikçiler göre, etik ‘ahlak yarg›lar› alan›’d›r.
Meta-etik önermeler, ahlak ve onunla ba¤lant›l› konular hakk›nda hiçbir iddiada bulunmay›p etik cümleler, kuramlar, sistemler hakk›nda konuflur; baflka bir deyiflle nas›l ahlak eti¤in inceleme konusu ise, etik de meta-eti¤in konusudur. Dolay›s›yla meta-etik de de¤erler ve normlar, birer olgu olarak görülür ve önermeyi dile getiren kifli ya da topluluk ifadedeki de¤er ve normlar›n geçerlili¤ine iliflkin kiflisel yarg›s›n› iflin içine katmad›¤› gibi söz konusu ahlaki normlar›n X kiflisi ya da
Y toplulu¤u için fiilen geçerli oldu¤unu ileri sürer, ama geçerli olmalar› gerekti¤i
iddias›nda bulunmaz.
Meta-etik genelde flu sorular› sorar: 1-’Do¤ru’, ‘yanl›fl’, ‘iyi’, ‘kötü’ gibi etik kavramlar›n tan›m› ve anlam› nedir? Bu ya da benzeri kavramlar›n yer ald›¤› yarg›lar›n
önemi, anlam› ve ifllevi nedir? Bu kavramlar›n ya da yarg›lar›n kullan›m kurallar›
nelerdir? 2- Bu kavramlar›n ahlaki ya da ahlaki olmayan kullan›mlar› birbirinden
nas›l ay›rt edilebilir? ‘Ahlaki’nin ‘ahlaki olmayan’ dan fark› nedir? 3- ‘Eylem’, ‘vicdan’, ‘özgür irade’, ‘niyet’, ‘söz verme’, ‘özür dileme’, ‘gerekçe’ gibi kavramlar›n an-
lam› nedir? 4- Etik yarg›lar ve de¤er yarg›lar› gösterilebilir mi, aç›klanabilir mi ya
da bunlar›n geçerlilikleri kan›tlanabilir mi? Evet ise, hangi anlamda, hangi flekilde?
Ahlaki argümantasyonun mant›¤› nedir?
Meta-etik, ‘normatif’ de¤il ‘bilimsel’dir. Çünkü, 20. yüzy›lda baflat de¤er haline
gelen ‘bilimsellik’ düflüncesine göre, herhangi bir ahlaki ilke önermemek, iyiyi, kötüyü, yükümlülü¤ü söylememek (bilimsel bak›fl buna nesnellik özelli¤i demektedir.) bilimselli¤in ölçütüdür. Ahlak meta-etik görüflle ‘normatif’ olmaktan kurtar›lm›fl, ‘bilimsellefltirilmifl’ ama bir benzetmeyle ona ‘lobotomi’ yap›lm›fl bitkisel yaflama terk edilmifltir. Çünkü bu teoride ahlak›n/eti¤in yöneldi¤i nesne ‘insan’ de¤il
ve insan iliflkilerinin bir bütünü olarak görülebilecek ‘yaflam’ de¤il ama yarg›lar
vard›r. Böyle bir ahlak/etik çözüm beklenen alanlar için elveriflli bir bak›fl getirmemektedir. T›pta organ nakilleri, ac›s›z ölüm (ötenazi) vb. konularda kal›c› cevaplar
bulunamamaktad›r.
Sonuç
Tüm ahlak teorilerinin, ortak problemi; ister ‘en yüksek iyi’, ister ‘do¤ru eylem’, ister ‘hak ve adaletli davran›fl’, isterse ‘ahlaki bir karakter’ tan›mlar›nda olsun, hepsinin kendine göre bir ahlakl›l›k tan›m› yapmalar›na ra¤men ahlaki sorunlar› çözmede yetersiz kalmalar›d›r.
Hedonist ö¤retiler, mutlulukçu ve yararc› olan tüm ahlakl›l›¤› do¤al ya da do¤al temelli toplumsal istek e¤ilim ve ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›na yönelik eylemlerinde bulduklar› bilinmektedir. Di¤er taraftan, Kant’›n ödev ahlak› deontolojik ahlak ö¤retileri ise tam bir karfl›tl›kla, ahlakl›l›¤› otonom bir ak›l varl›¤› olarak kendisine koydu¤u ahlak yasalar›na ba¤l› eylemlerde bulmaktad›r. Erdem ahlak› olarak
ifade edilen ö¤retideki esas ise ahlaki eylemi erdemlerin çoklu¤u ve ço¤ullu¤unda görmesidir.
Tüm ahlaki teoriler ça¤lar üstü geçerlili¤e sahip Mutlak ve Kutsal olan d›fl›nda
anl›k, rölatif ve çat›flmal› durumlar karfl›s›nda eksik ve çaresizdir. Bu durum ahlak›
salt bilimsel bir çaba olarak gören ve ahlak› tinsel alan›n d›fl›nda b›rakan bütün teorilerin kendini kurtaramad›¤› bir sonuçtur. Mutlak ve tek olan›n kurallar›n› ahlaki
olan›n d›fl›nda tutmak insano¤luna hangi aç›dan bak›l›rsa bak›ls›n yarar sa¤lamam›flt›r. Küresel çerçevedeki parçalanm›fll›k, bölünmüfllük ve ezilmifllikler hangi ahlaki ortak paydada buluflturulursa buluflturulsun daima eksik ve yetersiz kalmaya
mahkûm görünmektedir.
81
82
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Ahlak teorilerinin ifllevini tan›mlamak.
Ahlak felsefesi, ahlak denen fenomen üzerine
düflünmedir. Bu tan›m gere¤i, ahlak, filozoflar›n
üzerinde düflünmesiyle var olmufl alg›lan›r. Oysa
en ilkel toplumlar›n bile ahlak› vard›r. Ama neyin ahlakl› oldu¤unu kestirmek kolay de¤ildir.
Bu nedenle neyin iyi, neyin kötü; neyin do¤ru,
neyin yanl›fl; neyin izin verilebilir, neyin izin verilemez oldu¤unu aç›klayabilmek için ahlak teorilerinden yararlan›yoruz. Baflka bir deyiflle ahlak teorilerinin ifllevi, ahlaki yarg›lar ve sorunlara yönelik ikilemleri çözmektir.
Normatif ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n› aç›klamak.
Normatif ahlak, ahlak› felsefenin normlar koyan
bir alan› olarak kabul etmektedir. Bu teoriler, neyin iyi, neyin kötü; neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤unu bilmek istedi¤imizde ahlak alan›ndaki
davran›fllar›m›z için temel kriter olarak ifllev görecek normlar›n peflindedir. Böylece normatif ahlak›n fonksiyonu do¤ru ve iyinin en üst ilkelerini sa¤lamakt›r. Bu ilkeler ve davran›fllar, teleolojik, deontolojik ve erdem ö¤retileriyle yol göstermeye çal›fl›r.
N
A M A Ç
3
Normatif olmayan ahlak teorisinin bak›fl aç›s›n›
aç›klamak.
Normatif olmayan teoriler, ahlak ö¤retilerini tan›mlamaya, onlar› birbiriyle karfl›laflt›rmaya, çözümlemeye, ortak ve farkl› yanlar›n› göstermeye
yönelik ahlaki bak›fl aç›s› ortaya koyan teoriler
olarak aç›klanabilir. Bu teorilerin ilk aya¤›n› metaetik ve tan›mlay›c› ahlak bak›fl aç›s› olufltururken, ikinci aya¤›n› ise, görecelilik, sezgicilik ve
objektivizm gibi yaklafl›mlar oluflturur.
83
1. Afla¤›dakilerin hangisi ahlak›n düflünme flekillerinden biridir?
a. Metafizik düflünme
b. Meta-etik düflünme
c. Objektif düflünme
d. Epistemolojik düflünme
e. Etimolojik düflünme
2. Afla¤›dakilerden hangisi normatif olmayan ahlak teorilerinden biridir?
a. Teleolojik ahlak
b. Deontolojik ahlak
c. Tan›mlay›c› ahlak
d. Erdem ahlak›
e. Faydac› ahlak
3. Afla¤›dakilerden hangisi egoizm teorilerinden biridir?
a. Faydac›l›k
b. Görecelilik
c. Kuralc›l›k
d. Hazc›l›k
e. Eylemcilik
4. ‘Kategorik buyruk’ kavram›ndan afla¤›daki hangi düflünür bahsetmektedir?
a. Aristippos
b. Sidgwick
c. Bentham
d. Epikuros
e. Kant
5. Afla¤›dakilerden hangisi Teleolojik Ahlak Teorilerinden biridir?
a. Faydac› ahlak teorisi
b. Kant ahlak›
c. Adalet teorisi
d. Haklar teorisi
e. Erdem ahlak›
6. Do¤ru davran›fl›n birey, grup ve toplumsal kültüre
göre de¤iflece¤ini savunan ahlak teorisi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Meta ahlak
b. Göreceli ahlak
c. Ahlaki egoizm
d. Tan›mlay›c› ahlak
e. Kant ahlak›
7. Afla¤›dakilerden hangisi adalet teorisini gelifltiren
düflünürdür?
a. Sidgwick
b. Kant
c. Rawls
d. Aristotle
e. Anscombe
8. Mutlulu¤u, “insan›n yaflay›fl amaçlar›ndan ve ahlak›n
ölçütlerinden biri” olarak gören düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Jeremy Bentham
b. Manuel G. Velasquez
c. Immanuel Kant
d. John Stuart Mill
e. Jose Lopez
9. “En çok say›daki insan için en fazla mutluluk”un en
do¤ru davran›fl oldu¤unu savunan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Jeremy Bentham
b. Henry Ford
c. Norman Bowie
d. Aquino’lu Thomas
e. John Rawls
10. “De¤erlendirmeye yarayan, genel ya da genel geçer
olma iddias›nda olan önerme” ifadesi afla¤›dakilerin
hangisinin tan›m›d›r?
a. Ahlak
b. Norm
c. Etik
d. Erdem
e. Betimleme
84
“
CHICCO (ARTSANA S.P.A.)
Chicco, tüm dünyada bir düzine farkl› marka olarak
çal›flan ‹talyan Artsana Holding’in bir parças›. Almanya’da hamileler, bebekler ve küçük çocuklar için say›s›z ürünleri olan Chicco ve Pretanal markalar› ile tan›n›yor. Artsana 40 y›ldan fazla bir süredir faaliyette.
Pretanal sadece bebek donan›m› ve hamile ürünleri
satan flirketler aras›nda tüm Avrupa’da en çok ma¤azaya sahip olan›.
Çin’deki Chicco tedarikçi firmalar›ndan biri olan Zhili
Handicraft Factroy’de 19 Kas›m 1993’te bir yang›n ç›kt›. Orada bulunan a¤›rl›kl› olarak kad›nlardan oluflan
200 eleman kaçmaya çal›flt›. Ancak çok az› kaçabildi.
Çünkü çal›flanlar mallar› çalar korkusuyla fabrika bir
hapishane gibi kilitlenmiflti; pencerelerde demir parmakl›klar vard› ve acil ç›k›fllar kapat›lm›flt›. Bina ayn›
zamanda mal deposu olarak da kullan›ld›¤› için yang›n h›zla yay›ld›.
87 kifli öldü, 47 kifli a¤›r yaral› olarak kurtuldu. Al›nan
bilgilere göre çal›flanlar› fabrikaya hapseden iki müdür
yine Artsana S.p.A/Chicco için mal üreten yeni bir fabrikada çal›fl›yorlar.
Artsana S.p.A./Chicco ancak y›llar sonra, 1997 y›l›nda
ma¤durlara yaklafl›k 155 Euro ödemeye raz› oldu. Ancak ma¤durlar›n bir teki dahi flimdiye kadar ‹talyan flirketinden tek bir kurufl almad›.
fiirket 1999 y›l›nda avukatlar› arac›l›¤›yla, paran›n yang›n felaketiyle hiçbir ba¤lant›s› olmayan sosyal projelerde kullan›lmak üzere da¤›t›ld›¤›n› ilan etti. Bu, ma¤durlar için ayr›lan fonun kötüye kullan›lmas› demek tam
anlam›yla.
Bu nedenle Hongkong’daki Toy Coalition, ‹talyan flirketini yine de kurbanlara tazminat ödemeye zorlamak
için Chicco oyuncaklar›na karfl› uluslar aras› bir kampanya bafllatt›. Artsana S.p.A/Chicco (‘Nerede bir bebek
varsa biz de oraday›z.’), web sitesinde gururla 1998’den
beri var olan bir flirket kodeksi oldu¤unu ve bu kodeksin, tüm üretici firmalara çal›flma saatleri, ücret, yafl› küçük olanlar›n çal›flt›r›lmas› ve çal›flanlar›n sa¤l›klar›n›n
güvence alt›na al›nmas› konular›ndaki kurallara uyma
yükümlülü¤ü getirdi¤ini ifade ediyor.
Dikkat!
2001 y›l›n›n May›s ay› sonunda, kitap yay›na haz›rland›ktan sonra Zhili fabrikas›nda bu y›l›n Temmuz ay›nda
ç›kan yang›n›n ma¤durlar›n›n ve ölenlerin yak›nlar›n›n
her birinin ‹talyan firmas› Chicco’dan 11.250 dolar yar-
d›m ald›¤› haberi ulaflt›. (‘Hongkong Christian Coalition’nun Hans Weiss’a gönderdi¤i 12 Haziran 2001 tarihli e-mail) Bu örnek uluslar aras› kampanyalar›n etkisini
gösteriyor.
Kaynak: Hans Weiss, Klaus Werner, Markalar›n Kara
Kitab›, MediaCat Kitaplar›, ‹stanbul, 2003
1. b
2. c
3. d
4. e
5. a
6. b
7. c
8. d
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ahlak, Etik ve Ahlak Teorisi Aras›ndaki ‹liflki” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Olmayan Ahlak
Teorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normatif Ahlak Teorileri”
”
85
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Ahlak, etikten önce gelir ve etik gerekçelendirmeler
sonras›nda ise ahlak teorisine dönüflür. Tüm birey ve
toplumlar belirli faaliyetlerde do¤ru ve yanl›flla ilgili temel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlik
durumlar›nda normatif kurallar› genellefltirme ve ahlak›
sistemli ve akla uygun bir hâle getirme ile ilgili bir giriflimi gösterir. Bu sürecin sonunda ortaya ç›kan normatif kurallar ise haklar teorisi ve adalet teorisi gibi ahlak
teorisini oluflturur.
Akarsu, B. (1982), Ahlak Ö¤retileri, Remzi Kitabevi, ‹stanbul.
Arslan Z.(2001) “ Postmodern Söylem ve ‹nsan Haklar›”
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 56-1.
Arslan, M., (2001), ‹fl ve Meslek Ahlak›, Nobel Yay›nc›l›k, Ankara.
Do¤an, Ö. (2004) Etik- Ahlak Felsefesi-, ‹nkilap Kitapevi, ‹stanbul.
K›l›ç, R. (1993), “Ahlak› Temellendirme Problemi”, Felsefe Kongresi Bildiriler Kitab›.
Kök, S. B. (2001), ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk, Beta
Bas›m Yay›m A.fi., ‹stanbul.
Pieper, A. (1992), Eti¤e Girifl, Çev. Veysel Ataman-Gönül Sezer, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul.
S›ra Sizde 2
Bireyin bilmedi¤i, haz alarak ya da zevk duyarak yaflamak k›sa ve uzun dönemde sonuçlar› itibariyle farkl›d›r. K›sa dönemde haz veren ve zevk al›nan pek çok
eylem, uzun dönemde ac› sonuçlar verir. Duyulan hazz›n büyüklü¤ü ve süreklili¤i bu sonuçlar› uzun dönemde daha ac› hale getirir. Bunun yan›nda, yar›nlarda haz
veren ve zevk al›nan pek çok eylem, bugünde bireyi
ac›lar içinde b›rak›r.
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Etkilenenler yaklafl›m›n›n tan›m›n› ve geliflim aflamalar›n› aç›klayabilecek,
‹flletmeler ve liderler için etik sorumlulu¤un ne anlama geldi¤ini ifade
edebilecek,
Liderlik tarz›n›n iflletmedeki etik anlay›fl› ve örgüt kültürünü nas›l flekillendirdi¤ini aç›klayabilecek,
Etik ile liderlik, iflletme yap›s›, iflletmenin denetim sistemi ve örgüt kültürü
aras›ndaki iliflkiyi anlatabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Etkilenenler Yaklafl›m›
• Etik Sorumluluk
• Örgüt Kültürü
• Liderlik, Etik Liderlik
‹çindekiler
Sorumluluk ve Etik
‹flletmelerde Ahlaki
Karar Alma ve Etik
Liderlik
• G‹R‹fi
• B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K
ETK‹LENEN OLARAK ‹fiLETME
• ‹fiLETME VE L‹DER ‹Ç‹N
PRAGMAT‹K PRENS‹PLER
• ‹fiLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE
AHLAK SORUMLULU⁄U
• ‹fiLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K
SORUMLULU⁄U
• L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE
ET‹K SORUMLULUK
• ‹fiLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR
VE ET‹K SORUMLULUK
‹flletmelerde Ahlaki Karar
Alma ve Etik Liderlik
G‹R‹fi
Karmafl›k yasal ve etik sorunlardan etkilenenler olarak iflletmelerin do¤as› ve sorumlulu¤u ile ilgili önemli sorular, bugün ifl dünyas›nda hala tart›flma konusudur.
Örne¤in, iflletmeler rasyonel, kiflili¤i olmayan kurumlar m›d›r? ‹flletmeler politik ve
ekonomik gruplar›n yönetimindeki ifl birlikleri midir? ‹flletmelerin bir vicdan› var
m›d›r? ‹flletmelerin topluma karfl› etik sorumlulu¤u var m›d›r? E¤er varsa hangi s›n›rl›l›klar içinde? Bu sorular, afla¤›da ortaya konmaya çal›fl›lan sorunlu konular›n
da birer parças›d›r.
• E¤er iflletmeler bir vicdana sahip de¤ilse ve öncelikle kiflili¤i olmayan, kâr
amaçl› kurumlarsa, müflteriler, çal›flanlar, hükümet ve toplum gibi etkilenenlere yönelik sorumluluklar› nelerdir? Kurallar nelerdir ve bu faaliyetleri kim
yönetmelidir, etkilenenlere yönelik hangi etik yükümlülüklere sahiptir, e¤er
de¤ilse gelecekteki durum nedir?
• E¤er iflletmeler kâr amaçl› kurumlardan daha fazla bir anlam tafl›yorsa, etik
sorumluluklar›n›n temeli ve kayna¤› nedir? Kimlere ekonomik yükümlülükleri yan›nda baflka sorumlulu¤u vard›r? ‹flletmeler nas›l etkilenenlere karfl›
etik ve sosyal sorumluluklar›n› uygulayabilir?
Bu tart›flmalar›n bafllang›c›, iflletmelerin do¤as› ve sosyal sorumlulu¤uyla ilgili
üç farkl› görüfle dayanmaktad›r: 1) ‹flletmelerin vicdan› yoktur ve kiflili¤i olmayan
kurumlard›r, sadece hissedarlar›na karfl› sorumludurlar. 2) ‹kinci görüfle göre iflletmeler bireylere benzer. ‹flletmelerin vicdan› vard›r ve etkilenenleriyle iliflkilerinde
bir etik kurumu gibi davran›r. 3) Üçüncü bak›fl aç›s› ise iflletmeleri bir ekonomik
ve sosyal etkilenen olarak aç›klamaktad›r. Bu bak›fl aç›s› karfl›t görüfllerle uzlaflmaya çal›fl›r.
‹flletmelerin Vicdan› Yoktur
fiu bir gerçektir ki iflletmelerin büyük k›sm›, iflletme sahipleri ve hissedarlar› için kâr
amaçl› çal›fl›r. Buradaki önemli soru, iflletmelerin hissedarlar›na oldu¤u kadar etkilenenlerine karfl› da etik sorumlulu¤unun olup olmad›¤›d›r. “‹flletmelerin kiflili¤i yoktur,
kâr amaçl› kurumlard›r” görüflü, “iflletmelerin öncelikli görevi kâr elde etmektir, etik
sorumlulukla hareket etmek de¤ildir” temeline dayan›r. Bu görüfl, iflletme eti¤inin çerçevesi için önemlidir çünkü iflletmelerin kiflili¤i olmayan varl›k” olarak tan›mlanmas›,
kuruma etik mesuliyet ve sorumlulu¤un bir katk› sa¤lamayaca¤›n› iddia eder. Faydac›l›k temelli bu görüfl, iflletmelerin genifl kesimi için en iyiyi sa¤lad›¤›n› varsayar.
88
Adam Smith (1723-1790), bu görüflü ilk savunan bilim adam›d›r. Ona göre bireyler, kiflisel ç›karlarla motive olur “görünmez el” ilkesini benimser ve toplumun
ekonomik refah›n› destekler. Bu görüfle göre iflletmeler kiflisel ç›karlar› ve sahiplerinin ekonomik beklentilerini karfl›layan etik d›fl› kurumlard›r. Sosyal sorumlulukta kurallar ve bu kurallar›n uygulanmas› gereklidir. Bu hükümetlerin görevidir, iflletmelerin de¤il.
Thomas Hobbes ve Locke’nin felsefesi de bu mant›¤› yans›tmaktad›r. Onlar›n
görüflüne göre iflletmeler öncelikle, iflletme sahipleri, hissedarlar ve kâr elde etme
kapasitesini art›ran gruplarla ilgilenmelidir. ‹flletmeler kâr elde etti¤inde toplum
kâr elde eder. ‹flletmelerin üretme rolü, sorumluluk kurallar›n›n üzerinde bir öneme sahiptir.
Bu görüflü savunan günümüz bilim adamlar›ndan biri Milton Friedman’d›r. Ona
göre iflletmelerin sadece bir sosyal sorumlulu¤u vard›r. O da kaynaklar›n›, karlar›n› art›rmak için kaynaklar›n› ve faaliyetlerini tasarlamak oldu¤u kadar oyunu kurallar›na göre oynamakt›r. Oyunun kurallar› ise müdahale ve sahtekarl›k olmaks›z›n aç›k ve özgür rekabettir. Ona göre serbest pazar sistemi “oyunun kurallar›n›”
tan›mlar ve bu toplumun iflletmelerin temel sorumlulu¤u olan iflletme sahiplerinin
ve hissedarlar› için kâr elde etmeyi baflarmada topluma yard›mc› olmas› için elverifllidir. Friedman, iflletmelerin görevinin topluma yard›m etmek olmad›¤›n› savunmufltur. Ona göre iflletmede sosyal sorumluluk faaliyetleri tasarlad›klar› gibi gerçeklefltiren yöneticiler, hissedarlar›n paras›n› kullanmazlar. Bu yöneticiler hissedarlar›n vergi memurlar›d›r çünkü onlar temel çal›flanlar yerine kamu görevlileri gibi
hareket etmifl olurlar.
Benzer flekilde Theodore Levitt’e göre iflletmelerin sadece iki sorumlulu¤u vard›r: Birincisi asgari seviyede yüz yüze iliflkilerde nezaket kurallar›na uyma ve ikincil maddi kazanc›n yollar›n› araflt›rmakt›r.
Bu bak›fl aç›s›yla etik sorumlulu¤un kaynaklar›, iflletmelerin d›fl›ndad›r. “Görünmeyen el”, “hükümetimin eli” ve di¤er etik denetim mekanizmalar›, iflletmelerin faaliyetlerini gözlemlemeli ve disiplin alt›na almal›d›r. Bu görüflün destekleyicilerinden olan John Kenneth Galbraith’a göre ise iflletmeler kiflili¤i olmayan kurumlard›r ve hükümetler iflletmelerin sosyal sorumlulu¤unu art›rmak yerine faaliyetlerini
etik aç›dan denetlemelidir.
Yukar›da örnekleri ve görüflleri verilen bilim adamlar› ve araflt›rmac›lar yan›nda pek çok filozof, iflletmelerin birey olmad›¤› ve amaçlar›n›n olamayaca¤› görüflünü savunmaktad›r. Ancak iflletme içindeki çal›flanlar, iflletmenin sosyal sorumluluklar›n›n oldu¤una inanmaktad›r. Örne¤in, Manuel Velasquez iflletmelerin bir birey olarak görülemeyece¤ini iki nedene ba¤lam›flt›r. Birincisi, e¤er iflletmeler yanl›fl hareketlerinden sorumlu tutulursa, bireylerin yanl›fllar› araflt›r›lamaz ve cezaland›r›lamaz. Bu nedenle iflletmelerin eti¤e uygun olmayan davran›fllar› engellenmemelidir. ‹kincisi, iflletmelerin amaçlar› olan bireylerin görülmesi onlar›, “insanl›ktan
daha genifl” olarak görmemize neden olur, “sonuçlar› ve refah› çal›flanlar›nkinden
daha önemli olan” bireyler. Bu nedenle iflletme çal›flanlar› iflletmenin amaçlar›n› ve
bireylerin meflrulu¤unu feda ederek iflletmenin ç›karlar›n› ikincil duruma düflürebilir. Sonuçta iflletmenin içindeki bireydir, iflletmenin kendisi de¤il. Ve çal›flanlar
yasal olmayan ya da etik d›fl› davran›fllar›ndan dolay› hesap vermelidir. Velasquez’e göre iflletmelerin sosyal ve etik yükümlülüklerine ra¤men, iflletmeler bir birey
gibi davranan ya da amaçlar› olan kurumlar de¤ildir.
4. Ünite - ‹flletmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik
‹flletmelerin Vicdan› Vard›r
Karfl›t görüfle göre iflletmeler, t›pk› bireyler gibidir. ‹flletmelerin vicdan› vard›r, gerçekten de¤il ama iflletmenin sahiplerine ve etkilenenlerine karfl› bir etik kurum gibi davranmal›d›r. ‹flletme davran›fl› bu nedenle t›pk› bireylerin davran›fl› gibi etik
standartlara göre gelifltirilmelidir. ‹flletmeler amaçlara yönelik hareket eder ve bu
nedenle hareketlerinin etik aç›dan hesab›n› vermelidir. Yine bu bak›fl aç›s›na göre
iflletmelerin sadece yasal ya da etik aç›dan hareketlerinden sorumlu de¤ildir ayn›
zamanda sosyal sorumlu davranmas› gerekir, “iyi vatandafl” olmal›d›rlar.
Kenneth Goodpaster ve John Matthews örne¤in, iflletmeler amaçlara, ekonomik de¤erlere ve stratejilere sahip olmalar›yla inan›ld›¤› için, bir vicdana sahip olmal›lar. Bu bilim adamlar› gerçekte iflletmelerin bireylerle eflit düzeyde bir vicdana
sahip olmalar› gerekti¤ine inanmaktad›rlar ancak iflletmeleri bir birey olarak kabul
etmek, iflletmelerin sorumlulu¤unu analiz etmede bir iskelet sunar. E¤er iflletmelerin bir amac› olmazsa, bu bilim adamlar›na göre bir iflbirli¤i olarak iflletmeler nas›l
etik aç›dan sorumlu tutulabilir?
Peter French’a göre ise iflletmeler amaçlar yönünde davranmal›d›r ve faaliyetlerinden etik aç›dan sorumlu tutulmal›d›rlar. French’e göre iflletmeler kendi “iflletme
iç karar yap›s›”na göre hareket etmelidir. “‹flletme iç karar yap›s›”, iflletmenin ak›fl
flemalar› ve politikalar›ndan oluflturulur. ‹flletme kararlar› ak›fl flemalar›n›n ve iflletme politikalar›n›n karar yap›s›yla vücut bulur. French’e göre iflletmenin kararlar› ile
bireylerin “iflletme içi karar yap›s›”na yönelik fikirleri ba¤lant›l›d›r. “‹flletme içi karar yap›s›” bireylerin, bireysel hareketlerinin kolektif biçimidir. French’e göre iflletmelerin kararlar› bireylerin iflletme içindeki kararlar›yla benzer de¤ildir.
‹lk görüfle benzer flekilde iflletmelere yönelik bu bak›fl aç›s›, belli s›n›rl›l›klara
sahiptir. Uygulamada eflit kolektif yap› ve sadece bireylerle politik kararlar›n al›nmas› çok zordur. Özellikle büyük iflletmelerde farkl› fikirler ve kararlar aras›nda
kolektiflik ve ifl birli¤i de¤iflkendir. Hatta iflletme baflkanlar› ve üst düzey yöneticileri kararlar› al›rlar ve uygulanmas› için bask› yaparlar.
‹flletmelerin bir birey ve etik kurumu olarak görüldü¤ü bak›fl aç›s›, bugün bilinçli bir flekilde yerlefltirilmeye çal›fl›lmaktad›r ancak bu bak›fl aç›s› sadece bireysel bir bak›fl aç›s›d›r. ‹flletme içi politik ve çeflitli ç›kar gruplar›n›n varl›¤›n› göz ard› etmektedir.
B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K ETK‹LENEN OLARAK
‹fiLETME
Üçüncü görüfl olan iflletmeyi toplumda sosyal ve ekonomik etkilenen olarak görme, iflletme ile hizmet götürdü¤ü kurumlar aras›nda iliflkinin do¤as›n›n bir pragmatik de¤erlendirmesi üzerine odaklan›r.
Etkilenenler, bak›fl aç›s› kâr amaçl› kurumlar› yasal bir varl›k ve bireylerin ve
gruplar›n iflbirli¤i olarak görür. ‹flletme lideri ve üst düzey yöneticileri, sermayedarlar›n ve iflletme sahiplerinin karlar›n› maksimize etmek için kiralanm›fllard›r. Ancak
bunu baflarmak için çeflitli etkilenenlerin (çal›flanlar, müflteriler, tedarikçiler, hükümet kurumlar›) beklentilerini, haklar›n› ve taleplerini karfl›lamak zorundad›r. Bu bak›fl aç›s›na göre, iflletmenin temel yükümlülü¤ünü, iflletme sahiplerinin ekonomik
beklentilerini karfl›lamakt›r. Ancak hayatta kalmak ve baflar›l› olmak için iç ve d›fl
etkilenenlerin yasal, sosyal, politik ve çevresel taleplerini cevaplamak zorundad›r.
‹flletmeler, daha sonra etkilenenleriyle olan iliflkilerinde sosyal ve etik aç›dan
sorumludur. Etkilenenlerin yasal haklar›, dürüstlük ve do¤ruluk gibi etik standart-
89
90
lara yönelik talepleri kadar maliyet ve fayda analizini faydac›l›¤a göre gerçeklefltirmek zorundad›r. Etkilenenler analizi, do¤ru ve yanl›fl› de¤erlendiren belli bir etik
prensibi desteklemez ancak, farkl› durumlarda iflletmenin ve etkilenenlerinin etik
prensiplere uyum sa¤lamas›n› sa¤lar. Buradaki önemli nokta, iflletmeler baflar›l›
olabilmek için haklara sayg›l› olmay› ve birimlerinin ç›karlar›n› yasal hale getirmekle yükümlüdür.
‹kinci görüflün aksine, iflletmeler bireylere benzemez çünkü iflletmeler bireylerden
fazla yaflar ve gelecek nesilide planlar›na katarlar. Bu nedenle iflletmelerin ç›karlar›,
bireylerinkiyle benzer de¤ildir. ‹flletmelerin vicdan sahibi olmas› olas› bir metafor de¤ildir ancak bu görüfl, ifletmelerin hissedarlar teorisinin önemli bir parças› olan etkilenenlerine karfl› sosyal ve etik oldu¤u kadar yasal ve ekonomik davranmak zorundad›r, anlam›na gelmektedir.
Sosyal Sözleflme
‹flletmelere etkilenenler bak›fl aç›s›yla bakan görüfl ayn› zamanda “sosyal sözleflme”
kavram› temeline de oturmaktad›r. ‹flletme ile etkilenenleri aras›ndaki sosyal sözleflme, kesin ve aç›k fikir birli¤ine dayan›r. Benzer flekilde Patricia Werhane “karfl›l›kl›
güvene dayanan iliflkiler” kavram›n› kullanm›fl ve bir etkilenenin ya da grubun bir di¤erinin ç›kar›n› gözeterek davranmas› anlam›na gelen “ güven ve ba¤l›l›k” temeline
dayan›r. Böylesi iliflkiler, karmafl›k toplumlarda faaliyet gösteren iflletmeler için özellikle çok önemlidir.
Laura Nash “sözleflmeye dayanan etik” kavram›n› kullanm›flt›r. “Sözleflmeye dayanan etik” kavram› “sosyal sözleflme” kavram›yla iliflkilidir ve etkilenenler yaklafl›m›n›n
kalbini oluflturmaktad›r. “Sözleflmeye dayanan etik” iflletmeler, müflteriler ve etkilenenler aras›ndaki sosyal oldu¤u kadar ekonomik iliflkilerin önemine vurgu yapar. ‹flletme yöneticileri ve müflteriler aras›ndaki iliflkiler ve sosyal sözleflmeler, bir “sat›c› sorumludur” anlay›fl›na dayan›r, “sat›c›n›n ya da al›c›n›n dikkat etmesi” de¤ildir.
Bu kavram, bir “iliflki kurmay› mümkün k›lma” kalitesine sahiptir. De¤er ekler sat›c›lar›n ve al›c›lar›n karfl›l›kl› ç›karlar› temeline dayan›r. Güvene dayanmayan iliflkiler,
uzun dönemde iflletmelerin ekonomik amaçlar›nda baflar›s›z olmas›na neden olur.
Etkilenenler analizi sosyal sözleflmeler ve “sözleflmeye dayanan eti¤i” temel al›r.
Yani iflletmeler karfl›l›kl› güvene dayanan iliflkilerle yaflam›n› sürdürmek ve kâr elde
etmek için yasal, ekonomik ve çevresel oldu¤u kadar sosyal ve etik yükümlülükleri
vard›r. Topluma, ev sahibi ülkeye ya da çeflitli ç›kar gruplar›na karfl› sosyal sorumlulukla davranmak, iflletmelerin ekonomik olmayan önemli bir yükümlülü¤üdür. ‹flletmeler sosyal ve etik aç›dan çal›flanlar›na karfl› güvenli ve sa¤l›kl› bir ifl ortam› sa¤lamakla yükümlüdür. ‹flletmeler ayn› zamanda performans› ölçüt alan dürüst ve eflit ücretlendirme sistemi kurmak zorundad›r. Buna ilaveten müflterilerini hizmetleriyle
ürünlerin içeri¤iyle ilgili do¤ru bir flekilde bilgilendirmek, güvenli hizmet ve ürün sunmak zorundad›r.
‹fiLETME VE L‹DER ‹Ç‹N PRAGMAT‹K PRENS‹PLER
Norman Bowie ve Ronald Duska’a göre iflletmelerin yükümlülükleri kâr elde etmeden çok daha fazlad›r. Yükümlülükler, dürüst davranmay›, kaç›n›lamayan ya da savunmas› olmayan zararlara neden olma ve di¤erleri için zararl› olabilecek durumlar
ile di¤erlerinin düzeltemeyece¤i durumlar› engellemeyi de içerir. Ayr›ca iflletmeler
gerçek anlamda “yapmas› gerekenler ve yapabileceklerini belirtmeyi” ve “minimum
etik” standard› kriterlerine göre etik olmal›d›r.
91
“Yapmas› gerekenleri ve yapabileceklerini belirtme”, e¤er maliyetler müflterilerin talebini kesecekse iflletmelerin güvenli ürünler üretmesini etik aç›dan gerektirmez anlam›ndad›r, müflteriler ürünün güvenli¤ine karfl› fiyat›n› da de¤erlendirir.
E¤er satamayacaksa neden iflletmelerden güvenli ürünler üretmesi talep edilir ya
da beklenir? ‹flletmeler, “yapabileceklerini” yapmal›d›r.
“Minimum etik” standard›na göre iflletmeler di¤erlerini olas› zamandan koruma
faaliyetleri konusunda taahhüt etmeli ürünü ya da hizmeti üretmemelidir. En az›ndan iflletmeler belli standartlara göre sataca¤› güvenli ürünleri tasarlamal›, üretmeli, da¤›tmal› ve satmal›d›r.
Etkilenenler Olarak ‹flletmelerin Sosyal Gücü ve Etik
Temeli
Keith Davis’e göre iflletmelerin ve liderin sosyal sorumlulu¤u sosyal güç ve “e¤er iflletmeler güce sahip olduklar›nda sadece kurulan iliflkiler iflletmelerin ayn› zamanda
bu alanlarda hareketlerinden dolay› sorumlu tutulmalar›n› zorunlu k›laca¤›” görüflüne dayan›r. Bu bak›fl aç›s› “sorumlulu¤un kati yasas›” olarak da adland›r›lmaktad›r.
Uzun vadede toplumun sorumlu buldu¤u durumlarda gücünü kullanmayan iflletmeler, bu gücü kaybetme e¤ilimindedir. Davis iflletme profesyonellerinin sosyal sorumlu olmak için izlemesi gereken befl genifl ilke ya da yükümlülük önermifltir:
• ‹flletmeler “toplumun kaynaklar›n›n vekili” gibi bir sosyal role sahiptir. Toplum, kaynaklar›n› kullanmalar› için iflletmelere emanet etmesi için iflletmeler
sadece iflletme sahipleri, müflteriler ve sendikan›n de¤il tüm etkilenenlerinin
ç›karlar›na hizmet etmek zorundad›r.
SIRA S‹ZDE
‹flletmelerin “toplumun kaynaklar›n›n vekili” olmas› ne anlama gelmektedir?
1
• ‹flletmeler, toplumdan ald›klar› girdilerin aç›k bir makbuzunu ve kamuoyuD Ü fi Ü N E L ‹ M
na faaliyetleriyle ilgili aç›k bilgilendirme ile yani iki aç›k sistem gibi faaliyet
göstermelidir.
S Omaliyeti,
R U
• Faaliyetlerin, ürünün ya da hizmetin kârl›l›¤› kadar sosyal
üretime
devam edilip edilmeyece¤i karar› için göz önünde bulundurulmal› ve hesaplanmal›d›r. Teknik ve ekonomik kriterler, iflletmenin Düretime
devam et‹KKAT
me karar›ndan önce iflletme faaliyetlerini, ürünleri ya da hizmetlerinin sosyal etkileriyle desteklenmelidir.
SIRA S‹ZDE
• ‹flletme içi faaliyetlerin, ürünün ve hizmetin sosyal maliyeti,
tüketicinin tüketiminin toplum üzerindeki etkilerini ödeyecek flekilde ücretlendirilmelidir.
• ‹flletmeler, temel sosyal beklentileri içeren etkinli¤i için
bir birey gibi yüAMAÇLARIMIZ
kümlülükleri vard›r.
Bu befl ilke, iflletmenin etkilenenleriyle olan iliflkilerinin etik temelini yaratmak
ve gözden geçirmek için bir yap› sa¤lar.
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Etkilenenler Yaklafl›m›n›n S›n›rl›l›klar› ve Lider
‹flletmeler için etkilenenler görüflü, iflletmelerin sosyal ve etikT Esorumluluklar›n›
anLEV‹ZYON
lamada artan bir flekilde kullan›lan bir yaklafl›m haline gelmifltir. Ancak ayn› zamanda bu görüfl elefltirilmektedir. Baz› tart›flmalar liderlerle ilgilidir, ekonomik temelli ve kârlar› maksimize etmeye odaklanma temellidir. Bir baflka elefltiri konusu
T E R N Etemele
T
bu görüflün, iflletmelerin sosyal sorumlulu¤u için güvenilir bir‹ Nteorik
sahip
olmamas›d›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
92
Etkilenenler görüflünün, iflletmeler ve liderler için takip edilmesi gereken aç›k
etik standartlar önermemesine ra¤men, bu görüfl gerçekçidir, pratiktir araflt›rmac›lara ve iflletme çal›flanlar›na uyabilecekleri etik prensipler ortaya koyar. Etik etkilenenler bak›fl aç›s› ayn› zamanda iflletmeleri ve lideri ilgili taraflar›n kârlar›n› art›rmaya yönelik hem ekonomik hem de do¤ruluk, dürüstlük ve faydac›l›k ilkelerine
göre davranmaya zorlar. Bugün, iflletmelerin faaliyetleriyle ilgili filozofik programlarla pek çok iflletme yöneticisi karfl›laflmamaktad›r. Bu iflletmelerin önemli sorunlar› içermediklerinden kaynaklan›yor gibi görünmektedir. ‹flletme etik sorumlulu¤u aç›s›ndan etkilenenlerin zay›f yönleri ve sonuçlar›n› ortaya koymak, etik sorunlar karfl›s›nda iflletmenin sosyal sorumlulu¤unu ve etik aç›dan durumunu analiz etmek için daha uygulanabilir ve aç›k bir kavramsal iskelet sundu¤u aç›kt›r.
‹fiLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE AHLAK
SORUMLULU⁄U
Yönetim literatüründe “yap› stratejiyi izler” kabul edilmifl bir organizasyon prensibidir. Bir iflletmenin yap›s›, yönetsel ba¤l›l›k teorisine göre, stratejisi ile uyumlu olmal›d›r. E¤er iflletme uyumlu ve rekabete karfl› etkin faaliyet göstermek istiyorsa
örgüt kültürü, etik sorumlulu¤unu izler ve stratejiden de etkilenir. Strateji ve yap›,
çal›flanlar›n ahlak davran›fllar›n› nas›l etkiler? ‹flletme liderleri stratejiyi oluflturmaktan ve stratejiyi aç›kça ifade etmekten sorumludur.
Etik analistleri için stratejinin anlam› yap›, kültür, lider ve kontrol sistemleri aras›ndaki organizasyonel ve kavramsal iliflkinin, iflletme çal›flanlar›n›n hareket ve
davran›fllar›n›n eti¤e uygunlu¤unu nas›l etkiledi¤idir. Burada tart›fl›lan, tasarlanan
ve kararlaflt›r›lan stratejinin, afla¤›daki yollarla iflletme faaliyetlerinin etik ve meflruiyetine etkileridir:
• Strateji, iflletme faaliyetlerinin tüm yönetsel yönlerini belirler. Yat›r›m stratejisi örne¤in, müflteri tatmini ya da ürün kalitesinin üzerindeki eflsiz büyümeyi vurgulayabilir. Liderleri gelifltirecek teknik unsurlar› vurgulayabilir. Ya da
genel bir strateji, iflletmenin faaliyetlerini, sosyal konulara, çal›flanlar›n haklar›na ya da di¤er paydafllar›n gerekliliklerine do¤ru yönlendirebilir.
• Strateji, liderin de¤erlerinin ve ödüllendirme faaliyetlerinin denetimini vurgular. Bu yolla strateji, yönetim için etik aç›dan neyin önemli oldu¤unu yans›t›r.
• Strateji, iflletme faaliyetlerinin yönünü ve niteli¤ini belirler. Kârl›l›¤› vurgulayan bir strateji, müflterilerin beklentilerini ve güvenli¤ini ya da yenilikçi fikirleri göz ard› eden bir nitelik oluflturabilir. Bunun yan›nda organizasyonel
ödüllendirme ve denetim sistemleri s›kl›kla, genifl stratejik yönelimin niteli¤ini ve neyi vurgulad›¤›n› yans›t›r. ‹nsan kaynaklar› gelifltirme giderlerindeki elde edilecek faydalar› vurgulamak, donat›lm›fl, gerçekçi olmayan harekete geçme ve özel aktar›m sistemlerinin varl›¤›n›n bir göstergesidir.
Yat›r›m stratejisi, iflletmenin beklentilerini, ifl görme yollar›n›, ödülleri, motivasyonunu performans›n› oluflturur ve etkiler. Strateji, iflletme faaliyetlerini, etik ya da
eti¤e uygun olmayan davran›fla neden olan etkileri yöneten denetim sistemlerinin
seçimini de etkiler.
Stratejinin Dört Düzeyi
‹flletmeler, stratejileri en az dört düzeyde belirler: Yat›r›m, firma, iflletme ve fonksiyonel. Yat›r›m stratejisi, en genifl düzeydir. ‹flletmenin toplumdaki rolünü, iflletmenin gelecekte paydafllar taraf›ndan nas›l alg›lanaca¤›n› tan›mlar, iflletmenin
prensiplerini ve de¤erlerini ortaya koyar ve iflletmenin varl›k sebebini gösterir.
Firma stratejisi, iflletmenin amaçlar›n›, hedeflerini, politika ve planlar›n›n odakland›¤› ifl alanlar›n› belirler. ‹flletme stratejisi, firma stratejisindeki ayr›nt›land›r›lm›fl
amaç ve hedefleri, özel iflletme faaliyetleri için dönüfltürür. Fonksiyonel strateji, iflletme stratejisini, pazarlama, ar-ge, üretim, sat›fl ve di¤er fonksiyonel alanlara göre
ayr›nt›land›r›r.
Yat›r›m stratejisi düzeyinde yönetim kurulu ve üst düzey yöneticiler, kendi sosyal sorumluluklar›n, paydafllara olan taahhütlerini ortaya koyar. Firma stratejisi de
eti¤e iliflkin görüflleri yans›tmal›d›r. Freeman ve Gilbert “ iflletmelerin yapt›klar›
fleyleri neden tercih ettiklerini anlamak için tüm paydafllar›n iflletme faaliyetlerindeki de¤erleri anlamas› gerekir. Firma stratejisini anlamak, tüm paydafllar›n rekabetteki talep ettikleri de¤erleri anlamak demektir”. Bu görüflü desteklemek üzere
Freeman ve Gilbert, firma stratejisi için iki gerçe¤i belirtmifltir: 1) Firma stratejisi,
organizasyon çal›flanlar›n›n ve paydafllar›n›n de¤erlerinin bir anlay›fl›n› yans›tmak
zorundad›r. 2) Firma stratejisi, stratejik tercihin etik do¤as›n› yans›tmak zorundad›r.
Bu yazarlara göre bireylerin ve kamunun haklar› öncelikle iflletme stratejisinde yer
almal›d›r.
Strateji Uygulamas› ve Gelifltirilmesi
Stratejik sosyal ve ahlak sorumluluk yönelimleriyle ilgili uygulamalar ve yönetimi,
böylesi faaliyetlerin belirlenmesi ve ekonomik olaylara göre ölçülmesi daha zor olmas› nedeniyle zor konulard›r. Stratejik yönetim süreci 1) amaçlar›n belirlenmesi,
2) stratejilerin oluflturulmas›, 3) stratejilerin uygulanmas›, 3) stratejilerin denetimi,
5) strateji gelifltirme 6) çevrenin analiz edilmesini içerir.
Bu ad›mlar›n pek ço¤u üst üste gelir ve bir e¤ri meydana getirerek aksi yönde
hareket eder stratejinin uygulanmas› ve yönetimi, uygulamada do¤rusal bir süreç
de¤ildir. Stratejilerin denetimi ve gelifltirilmesi, karfl›l›kl› etkileflimli bir süreçtir.
Çevre analizi s›kl›kla stratejilerin ve amaçlar›n yeniden belirlenmesini gerektirir.
Burada odaklan›lan politik ya da ekonomik konular de¤il, etik ve sosyal sorumlulu¤un, strateji uygulama ve gelifltirme sürecinin nas›l bir parças› olabilece¤idir.
Uygulamada ekonomik, politik, teknolojik ve çevresel amaçlar, stratejiler ve
konular, özellikle güç durumlarda ve krizlerde, iflletmenin sosyal ve etik sorumluluklar›nda geliflir.
Amaçlar›n belirlenmesi aflamas›nda, etik ve sosyal sorumluluk konular› ve öncelikleri üst yönetim taraf›ndan belirlenmesi ve taktik planlar›n haz›rlanmas› gerekir. Amaçlar, üst yönetimin ve iflletmenin de¤erlerini yans›t›r. Böylesi öncelikler fiziksel çevre, müflterilerin korunmas› ve güvenli ürünlerin üretilme çabalar›n›n art›r›lmas›n› içerir. De¤er ifadeleri, belirlenen iflletme amaçlar›n›n temelini gösterir.
Strateji oluflturma aflamas›, yönetsel, finansal ve sosyal konular aç›s›ndan iflletmenin güçlü ve zay›f yönlerinin bir rekabetçi analizini de içerir. Sosyal konular için bir
etik bak›fl aç›s› bu aflamada aç›kça ifade edilmelidir ve bir iflletmenin stratejilerindeki sosyal konular› görme imkân›, zedelenme olas›l›¤› ve yükümlülükler için bir ilgiyi yans›tlal›d›r. Bu aflama boyunca, yöneticiler sadece hedefledi¤i özel amaçlardaki
iflletmenin risklerini ve f›rsatlar› tahmin etmekle kalmamal›, ayn› zamanda mevcut
paydafllar›na olan yükümlülüklerini ayr›nt›lar›yla aç›klamak zorundad›r.
Üçüncü aflama olan strateji uygulamas› boyunca, organizasyondaki tüm yönetici ve çal›flanlar, farkl› yollarla bu sürecin içinde yer al›rlar. Sosyal ve etik sorumluluklar, strateji uygulamas› aflamas›nda baz› fleyleri güvence alt›na alarak bir rol
oynar. Uygulamada strateji ve kaynaklar›n ortaya konmas› için prosedürler adil,
do¤ru ve eflit olmal›d›r. Böylece iflletme paydafllar› için olan mütevelli sorumluluklar›n› ahlaka uygun bir flekilde yerine getirmifl olur.
93
94
Dördüncü aflama olan strateji denetimi ve beflinci aflama strateji gelifltirme boyunca iflletme yöneticileri, faaliyetlerin gerçekleflen performans› ile hedeflenen
performans› ölçmek için standartlar oluflturur. Bu aflamalar süresince yöneticiler
ayn› zamanda, belirlenen performans kriterleri ile ekonomik sonuçlar kadar etik
ve sosyal sonuçlar›da de¤erlendirirler. Strateji denetimi aflamas›nda e¤er sonuçlar,
ortaya konan amaçlarla ayn› çizgide de¤ilse, düzeltici faaliyet gerçeklefltirilmelidir.
Sosyal dinleyiciler ve lider: Sosyal dinleyici kavram›, 1970’lerde, iflletmelerin
sosyal sorumluluk performans›n› takip etmelerinin bir yolu olarak gelifltirilmifltir.
Bir iflletmenin sosyal amaçlar› ya da konular›na karfl› performans›n› ölçmek amaçt›r. Az›nl›klar, istihdam, kirlilik/çevre, çal›flma koflullar›, tüketim-etkileri ve sosyal
dinleyicileri içeren sosyal konular olarak insan sevgisine olan katk›lar› olarak s›ralam›flt›r. Çal›flanlar, müflavirler, vergi zorunluluklar› ve üst düzey komiteler, sosyal
dinleyicilere hizmet ve yönetmek için istihdam edilmifllerdir.
Sosyal dinleyicilerin kullan›m›yla ilgili sorunlar, genellikle ölçme teknikleriyle
ilgilidir. Geleneksel muhasebe metodlar›n›n uygunlu¤u ispat edilememifltir. Günümüzde liderler, sosyal performanslar›n› yüksek tutmak için çok say›da yaklafl›m
kullanmaktad›r. Hala, sosyal dinleyiciler, iflletmenin paydafllar›na “paydafllar›m›za
karfl› sosyal sorumlulu¤umuzu yerine getiriyoruz” mesaj›n› vermektedirler.
Son olarak, strateji uygulama süreci olan alt›nc› aflamada, çevre analiziyle liderler, 1) teknolojik, 2) politik, 3) ekonomik ve 4) organizasyondaki konular› ve e¤ilimleri tarar, tan›mlar, gözlemler ve tahmin ederler. John Naisbitt’in “Megatrendler”
adl› kitab› ve Alan Toffler’›n “Gelecek fioku” adl› kitab›, çevresel konular› taram›fl,
gözlemlemifl ve tahmin etmifl, iflletmeler ve bireyler üzerindeki olas› etkileri üzerinde durmufltur.
Bir paydafl perspektifinden, bir liderin görevi, paydafllar›na olan sorumluluklar›na ve iliflkilerine olas› etkileri olabilecek çevresel konular› belirlemekle ilgilidir.
Çevreyle ilgili do¤ru bilginin sa¤lanmas› lidere olas› olaylara ba¤l› potansiyel
f›rsatlar› ve riskleri tahmin etmesine yard›mc› olur. Daha sonra stratejiler bu konulara yönelik olarak oluflturulabilir. Bir etik ve sosyal bak›fl aç›s›ndan liderler,
bu stratejiler yoluyla, paydafllar›na olan yükümlülüklerini yerine getirmede baflar›l› olacakt›r. Örne¤in, 2020 y›l›nda ifl gücündeki de¤iflimleri tahmin etmek, iflletmeler, yafll› çal›flanlar›n çift kariyerle çal›flanlara artan kad›n, yabanc› ve vas›fs›z
çal›flanlara olan ihtiyac›n uygun ve do¤ru zamanl› bir flekilde haz›rlanmas› gerekti¤ini belirler. Esnek çal›flma saatleri, sa¤l›k programlar› ve esnek liderlik tarz›, bu
de¤iflen ifl gücü sorumluluklar›n›n yönetimine uygulanmak zorundad›r. Liderler,
ifl gücündeki bu çeflitlili¤e uygun çal›flma programlar›n› anlamak ve uygulamak
için e¤itilmelidir.
‹fiLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K SORUMLULU⁄U
Stratejiler belirlendikten sonra uygun organizasyonel yap› oluflturulmal› ve uygulamalarla uyumlaflt›racak flekilde harekete geçirilmelidir.
Pek çok büyük iflletme hiyerarflik düzende yap›larak yönetilir. Hiyerarfli, paydafllardan, yönetim kuruluna, üst yöneticiden üst düzey baflkanlara ve fonksiyonel
yöneticiler ile bu yöneticilere rapor veren çal›flanlara kadar uzan›r. Paydafllar, iflletmenin iç çevresini oluflturmamas›na ra¤men, iflletmenin yap›s› ve liderin politika
oluflturmas› sürecinde, ç›karlar›n›n gözetilmesi gereklili¤i nedeniyle bu çal›flmada
yer almaktad›r.
‹flletmeler üst yönetimin alt›ndaki seviyelerle ve çok say›da yolla yap›land›r›labilirler. Büyük iflletmelerde genellikle: fonksiyonel, ürün temelli, co¤rafik ve matriks gibi pek çok organizasyon yap›s› türü vard›r. ‹flletmeler ayn› zamanda bölümler, flubeler ya da ba¤›ms›z kâr merkezleri gibi çal›flabilen “stratejik ifl birimleri” ile
organize edilebilirler. Bölümsel yap›lar merkezleflmifl ya da merkezleflmemifl olabilir, bu iflletmenin do¤as›na, iflletmedeki liderlik tarz›na, stratejisine ve çevresel
f›rsat ve tehditlere ba¤l›d›r.
Wall Street Journal’da yay›mlanan 443 endüstriyel sat›fl eleman› üzerinde yap›lan bir araflt›rmaya göre, iflletme yap›s› etik davran›fllar› etkilemektedir. Özellikle bürokratik iflletmelerdeki s›k› denetim alt›ndaki çal›flanlar, giriflimci, denetimin s›k› olmad›¤› iflletmelerdeki çal›flanlara göre daha eti¤e uygun davranmaktad›r. Bu durum, “insanlar›n suçüstü yakalanma riskini göze alma olay› vard›r” ile
aç›klanabilir.
Örnek olaylar ayn› zamanda, özellikle orta ve alt düzey yöneticilerin kiflisel
ahlak standartlar›n›, iflletmenin beklentileriyle uyumlaflt›rma konusunda kendilerini zorunlu hissettiklerini göstermektedir. Büyük iflletmelerdeki liderler, kiflisel
etik de¤erleriyle iflletmenin beklentilerini uyumlaflt›rman›n pek çok nedenini ortaya atmaktad›rlar:
• Merkezleflmemifl bir yap› ile merkez politika ve prosedürleri aras›nda az ya
da hiç koordinasyon olmamas›, artan kâr elde etme bask›lar› söz konusu oldu¤unda eti¤e uygun olmayan davran›fllar için bir iklimi teflvik etmektedir.
• Gerçekçi olmayan k›sa dönemli ve alt seviyelerdeki kâr paylar›, çal›flanlar
üzerindeki eti¤e uygun olmayan faaliyetleri kabul etme bask›lar›n› art›r›r.
• Çok say›daki finansal teflvik yönelimleri üzerindeki afl›r› bask›lar, olas› kararlar›n k›sa yolunu cesaretlendirir.
• Eti¤e uygun olamayan organizasyonel ve ifl birimleri kültürü, yasa d›fl› ve
eti¤e uygun olmayan hareketlere göz yumulan bir çevre yarat›r.
L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE ET‹K
SORUMLULUK
Yat›r›m ve iflletme stratejileri ayn› zamanda, iflletmede çal›flan yönetici ve profesyoneller kadar yap›lar›n tipi ve denetim sistemleri uygulamalar›n› da etkileyebilir.
Strateji, yap›, çal›flanlar ve iflletme sistemlerinin ahlaki yönelimleri üzerinde tart›flmalarda: K›sa dönem, çal›flanlar›n harcamalar›yla, paydafllar›n ç›karlar› ve korumay› göz ard› eden müflteri hizmetleri üzerinde kâr elde etmenin her türlü yolunun
benimsenmesini vurgulayan stratejileri destekleyen iflletmelerde ahlaka uygun olmayan davran›fllar›n yer edinmesi teflvik edilir. Böylesi iflletmeler ayn› zamanda
gevflek muhasebe ve maliyet-denetim sistemlerine sahip olma e¤ilimindeydi ancak
büyük bir olas›l›kla da etik kodlara sahip de¤ildirler ya da bu kodlar tam olarak
tart›fl›lmam›fl ya da benimsenmemifltir.
‹fiLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR VE ET‹K
SORUMLULUK
Yüksek düzeyli etik de¤erler iflletmeleri tutan ruhu, kültür, amaçlar, ikincil amaçlar, sermayeye çal›flanlar›n kat›l›m› ya da liderlik de¤ildir, niyettir.
Niyet, iflletme içinde kurucular›n ve üst yönetimin prensip ve de¤erleri yoluyla
benimsenir, niyet liderlerin ve onlar›n takipçilerinin politika, prosedür, örnekler ve
davran›fllar› yoluyla eyleme dönüfltürülür. Liderler stratejiyi, kültürü, denetim ve
ödül sistemlerini hatta iflletmedeki etkileflimin do¤as›n› bile etkiler. Liderlik tarz›-
95
96
n›n eti¤e uygun ya da uygun olmayan kültüre ve yönelimlerine olan etkilerine iflletme liderli¤inin do¤as›yla ilgili genellemelerle bafllanabilir:
• ‹zleyiciler olmadan, lider olamaz. Liderlik, baz› aç›lardan izleyicilerin bir
fonksiyonudur. Gerçekte alt seviyedeki pek çok çal›flan, faaliyetleri yoluyla
iflletmenin vicdan›n› flekillendirir.
• Bir kifli, bu lider de olsa, iflletmedeki tek etik örnek olamaz. Liderin etik niteli¤i ve örnekleri oluflturmas›na ra¤men, izleyiciler ahlaki çevreyi zenginlefltirmek için ahlaki liderli¤i paylaflmak zorundad›r.
• Tek ya da en iyi ahlaki liderlik ya da yönetim tarz› yoktur. ‹zleyiciler aç›s›ndan etik liderli¤in iki modelinden söz edilebilir. Bunlardan ilki bir süreklilik
ve ikincisi de üç “hareket” tarz›ndaki liderlik olarak karakterize edilmifltir.
Her iki modelde de organizasyonlarda etik liderli¤inin nas›l gelifltirilebilece¤ini gösterme amaçlanm›flt›r.
Etik Liderlik Tarzlar›
Organizasyonlarda ve etik sistemlerindeki etik liderli¤i, afla¤›daki skaladaki gibi
özetlenebilir:
Manipülatör liderlik biçimi, liderli¤i etik çerçevesi d›fl›nda gören, Machivellian
etik üzerine oturmufltur. Bu nedenle son hak, ulafl›lmas› beklenen amac› ifade etmektedir. Bu yaklafl›mda etik liderlik tarz› egoisttir ve temel olarak ekonomik olma ile motive edilmifltir. Güven ve iliflkilerin oluflturma ilgilerine ve kaliteden yoksundur. K›sa dönemli amaçlara odaklanm›flt›r.
Bürokratik lider, kural temelli etik liderlik biçimidir. Ünlü Alman sosyolog Weber’in teorisi üzerine oturmufltur. Bürokratik lider, ideal organizasyonel bürokrasiyi flekillendiren rasyonel prensiplerle hareket eder. Bu organizasyonun fonksiyonlar›n› ve amac›n› aç›klayan kurallar›n bir bileflimidir. Denetim yap›s›n›n emir-komuta zincirini gösteren bir hiyerarfli, iyi tan›mlanm›fl ifl tan›mlar›, iletiflim kuran ve
kurallar› empoze eden profesyonel yönetici, derece ve ayr›cal›klarla ödüllendirilmifl, konusunda uzman olarak kabul edilen teknik aç›dan kaliteli çal›flanlar demektir. Bu liderlik tarz›nda zorlay›c› güç “do¤ru fleyleri yapmak” anlam›nda etkinlikten çok “iflleri do¤ru yapmak” anlam›nda verimliliktir.
Bu liderlik biçiminin sadece amaçlar, rasyonel kriterlere dayanan temel kararlar gibi arzu edilen bir amaca sahiptir, ahlakla ilgili sorunlar genellikle “ihmal suçu” ile ilgilidir. Buradaki lider, tüm kurallar› tam olarak uygulayabilir ancak kurallarda ve emirlerde yer almamas› nedeniyle kanunlar›n öngördü¤ü insan ihtiyaçlar›na özen gösterilmemesiyle, bir kifliyi istemeden incitebilir. Kurallar, tüm sorunlar›n ve ihtiyaçlar›n adresi olamaz. ‹yi niyetli bir bürokratik yönetici eti¤e uygun olmayan davran›fllar sergileyebilir ancak yöneticinin çabalar› di¤erleri için etik olmayan sonuçlar do¤urabilir.
Profesyonel lider, etkinli¤i yani “do¤ru fleyleri yapmay›” amaçlar. Bu tarz›n teorisi Peter Druker’›n prensiplerine dayan›r ve liderler baflkalar› vas›tas›yla etkin bir
flekilde ifl yapmak için araçlara ve yeteneklere sahip bir profesyoneldir. Bir sosyal
anlaflma olarak etik, bu yönetim biçiminde t›pk› önceki iki tarzda oldu¤u gibi faaliyetler yerine getirmek için eti¤e uygun olmayan teknik ve tav›rlar› uygular.
Bu liderlik biçiminde temel etik problem, örgüt kültürü ve yönetim kadrosunun
eti¤e uygun olmayan davran›fllar sergileme olas›l›¤›d›r. “Grupthink” ortaya ç›kabilir. Topluluk, kendisinin yoldan ç›kmas›na neden olabilir. Yetenekler ve e¤itim yoluyla profesyonel yönetici hala eti¤e uygun olmayan davran›fllara e¤ilimlidir.
Son olarak dönüflümcü liderlik biçimi, James Macgregor Burns’un teorisine dayal›d›r. Kiflisel etik temeli üzerine kuruludur. Dönüflümcü lider, izleyicilerle olan
iliflkilerinin etkinli¤ini temel al›r. Ayn› zamanda bu liderlik biçimi, iliflkilere karizma, enerji ve heyecan katmal›d›r. Dönüflümcü lider, izleyicilerin kendilerini gerçeklefltirmelerinin ve büyümelerinin içinde yer al›r ve izleyicileri potansiyelleri ile
de¤erlendirir. Bu tip lider di¤erlerini motive eder, de¤erlerini belirler ve yüceltir.
Personel güçlendirme, koçluk ve di¤erlerinin liderli¤ini teflvik etmek tipik özelli¤idir. Bu liderlik biçiminde etik, “liderlerin ve izleyicilerin her ikisinin arzular› ve insani tav›rlar›n›n düzeyinden do¤ar ve sonuç olarak her ikisinin üzerinde dönüflümcü bir etkiye sahiptir.
William Hitt, “tüm liderlik yaklafl›mlar›n› içermek” olarak terimlendirdi¤i dört
etik liderlik yaklafl›m›n› bir süreklilik üzerine tafl›m›flt›r. Tüm liderlik yaklafl›mlar›n›
içeren lider, skala üzerindeki dört liderlik biçiminin her birinin eksikliklerinden
ö¤renir ve tümünün güçlü yönlerini kullan›r. Örne¤in, manipulatif lider gücün etkin kullan›m›n› gerçeklefltirir. Ancak bu tarz›n hile ve fonksiyonlar›n çal›flmamas›
durumunda, güç kullan›m›ndan kaç›n›lmal›d›r. Bürokratik yönetici için de¤erli
olan, kurallar›n, rollerin ve sorumluluklar›n etkin kullan›m›d›r ancak bunlar anlamlar yerine sonuçlara odaklanmamal›d›r. Profesyonel yöneticide de¤erli olan sonuçlard›r. ‹nsani konular, fiziksel ve mali kaynaklar sonuçlardan daha yüksek de¤erli
olmal›d›r. Dönüflümcü lider, çal›flanlar› güçlendirmeye önem verir ancak, bu özellik yönetimin tam olarak yapmas› gereken görevler aras›nda de¤ildir.
Bir birey ve bir paydafl olarak sosyal sorumlu liderler, haklar, hakkaniyet ve görevler gibi eti¤e iliflkin kriterler arac›l›¤›yla kendi vicdanlar›n› da katarak ciddi bir
flekilde yapmas› gerekenleri belirlemelidir.
Etik Liderlerin Davran›fl Biçimleri
Liderler ve liderlik biçimi, Davran›fl I, Davran›fl II ya da Davran›fl III profili fleklinde tan›mlanabilir. Bu görüfl, Professor Thomas Cronin’in liderlikle ilgili görüfllerine
dayan›r. Burada vurgulanmak istenen görevler, politika ya da yasalara ba¤l› liderlerin rolleri ve sorumluluklar›d›r. Model ayn› zamanda dinamiktir ve liderler bir tarz› di¤erine tafl›yabilirler, liderlik ve organizasyonel ya da sosyal konular aras›nda
iliflki ve geliflim gerçeklefltirilebilir.
Davran›fl I: Liderler sorunlardan bafllar ve flekil verir. Genellikle formal organizasyonlar›n d›fl›ndad›rlar ve de¤iflimin öncüleridir. Bu liderler kahindirler, halka
yak›nd›rlar ve sars›c›d›rlar. Olaylar›n çat›s›d›rlar ve bazen görünen sorunlar› görünmez k›lan protestocudurlar. Onlar, kiflisel örnekler, tecrübeler ve karizmatik motivasyon yoluyla liderlik ederler. Davran›fl I liderleri s›kl›kla görev ve hakkaniyet
duygusuyla hareket ederler. Onlar kiflisel anlamda hukuksal sistemin adil olmayan
ya da haks›zl›klar› tecrübe etmifl ya da gözlemlemifllerdir ve kendileri için iliflkileri için ya da riskli gruplar›n zararl› faaliyetlerine karfl› haz›kl›kl›d›r. Çözümler yarat›r ve bunlar› aç›kça ifade eder. Davran›fl I lideri, Davran›fl II ve hatta Davran›fl III
lideri gibi davranabilir.
Davran›fl II: Bu lider, sorunlar› t›pk› Davran›fl I liderindeki gibi politika ve yasalardan kaynaklan›r. Bu liderlik biçimi müzakereyi, ifl birli¤i oluflturmay›, ihtiyatl›
olmay› ve kurallar belirlemeyi gerektirir. Bu liderler biçimsel organizasyonun bir
parças› olabilece¤i gibi biçimsel olmayan organizasyonun da olabilirler. Davran›fl
II liderleri, sistemin politikalardan ya da kurallardan kaynaklanan sorunlar› harekete geçirmek için formal ve informal gücünü etkin bir flekilde kullanmak zorundad›r. Davran›fl II liderleri, etik aç›dan ifl ve do¤ruluk duygusuyla motive olmufltur.
97
98
Onlar politika ve yasalar›n son biçimine göre sonuçlar› birlefltirecek flekilde davran›rlar. Onlar, di¤erlerine ve gelecek nesillere karfl› olan eti¤e iliflkin sorumluluklar›n›n bilincindedir. Onlar›n ayn› zamanda tarihsel misyonlar›nda eti¤e dair duyarl›l›klar› vard›r.
Davran›fl III: Bu liderlik tarz›nda Davran›fl I ve Davran›fl II liderleri taraf›ndan
a¤›r bir flekilde ilerleyen yasa, politika ve sorunlar› teflvik eder ve zorlar. Bu liderler önemli konular› kurumsallaflt›r›r, daha sonra simgelerle ifade eder. Önemli konular›n, politikalar›n ve yasalar›n süreklili¤ini sa¤lar. Davran›fl III liderleri ayn› zamanda bu politika ve yasalar›n varl›¤›n› sürekli hale getirmek için kiflisel örneklerle oldu¤u kadar güçlü iliflkiler ve a¤larla zorlamak için karizmas›n› kullan›r. Ço¤u
zaman davran›fl III liderleri faydac›l ve egoist eti¤e uygun hareket eder. Onlar politika ve yasalar›, di¤erleri ve kendi ç›karlar› için de¤erlendirir. Buna göre uygular
ve destekler.
Davran›fl I, II ve III liderleri genifl etik prensiplerle motive olmufltur. Davran›fl I
liderleri, genel kabul görmüfl ve kiflisel görev ve hakkaniyet ilkesiyle motive olmufltur. Davran›fl II liderleri, görev ve do¤ruluk ile gelecekte iyi nesilleri etkileme
ihtiyac›yla motive olmufltur. Davran›fl III liderleri faydac›l ve kiflisel ç›karlar›na göre etik de¤erler taraf›ndan etkilenmektedir.
‹flletme örgüt kültürü ile ahlak liderli¤i aras›nda iliflkiye vurgu yapmak gereklidir. ‹flletme örgüt kültürü do¤rudan, örgütsel liderlik biçiminden, stratejilerden ve
örneklerden etkilenir. ‹flletme örgüt kültürü her geçen gün iflletme eti¤inin önemli
bir konusu haline gelmifltir çünkü örgüt kültürü etik fikirler oldu¤u kadar etik ve
eti¤e uygun olmayan uygulamalarla somutlafl›r. Bunun yan›nda liderlik biçiminin iflletmenin örgüt kültürü üzerinde önemli bir etkiye sahip oldu¤u da bilinmelidir.
‹flletme Örgüt Kültürü ve Liderin Etik Sorumlulu¤u
‹flletme örgüt kültürünü somutlaflt›rmadaki amaç, iflletmeyi bir arada tutmakt›r. Örgüt kültürü, iflletme liderlerinin uygulad›¤› ve parçalar›n› birlefltirdi¤i ve çal›flanlar
taraf›ndan anlam› ve de¤erleri paylafl›l›r. Örgüt kültürü hem görünür hem de¤ildir.
Hem biçimsel hem de biçimsel de¤ildir. Örgüt kültürü gözlemleyerek kültürdeki
insanlarla iliflki kurarak, onlar› dinleyerek ve afla¤›daki yollar› izleyerek belirlenmeye çal›fl›labilir:
• Fiziksel flartlar üzerinde çal›flmak
• ‹flletmenin kendi kültürü ile ilgili söylediklerini okumak
• ‹flletmenin farkl›l›klar› nas›l karfl›lad›¤›n› de¤erlendirmek ve gözlemlemek
• Çal›flanlar›n zaman›n› nas›l kulland›¤›n› gözlemlemek
• Kariyer gelifltirme aflamalar›n› anlamak
• Görevlerdeki ve özellikle de orta kademe yöneticilerinin uzmanl›k derecesini belirlemek
• Hikaye ve anekdotlar› gözlemlemek
Örgüt kültürü ile etik aras›ndaki iliflki 1) de¤erler ve liderlik tarz›, liderlerin uygulamalar› ve benimsemeleri, 2) erkek ve kad›n kahramanlar, iflletmenin ödül sistemi ve bunu bir model olarak bar›nd›rmas›, 3) törenler, adetler ve iflletme de¤erleri 4) iflletme üst yönetiminin ve çal›flanlar›n›n aralar›nda ve iflletme paydafllar›yla
olan iletiflim yöntemi.
Güçlü Örgüt Kültürünün Özellikleri
Güçlü örgüt kültürü afla¤›daki özelliklere sahiptir: 1) genifl bir flekilde paylafl›lan
bir felsefeye sahip olma, 2) insanlar›n önemli de¤erleri, 3) iflletmenin baflar›s›nda
sembolize edilen kahramanlar›n varl›¤› 4) biz ve birlik ruhunu gelifltirmek için gereken paylaflma ve tafl›ma f›rsatlar› yaratan tören gelenekleri.
Sorunlardaki Kültür
Yo¤un rekabet, kârl›l›k, ekonomik ya da paydafllara olan yükümlülüklerin üzerindeki kiflisel ç›karlara dönük olma ve eti¤e uygun olmayan yönelimlere sahip iflletmelerde örgüt kültürü sorunlar içerir. Sorunlar içeren örgüt kültürü ya da zay›f örgüt kültürünün özellikleri flunlard›r:
• Bir ifle odaklanma
• K›sa dönemli odaklanma
• Etik ve motivasyon sorunlar›
• Duygusal patlamalar
• Parçalanma ve tutars›zl›k (giysilerde, konuflmalarda, fiziksel konularda, çal›flma al›flkanl›klar›nda)
• Alt kültürler aras›nda uyuflmazl›k
• ‹çine batm›fl alt kültürler
• Paylafl›lan iflletme de¤erlerinin üzerinde alt kültürlerin bask›nl›¤›
• Nas›l baflar›l› olunaca¤› ile ilgili aç›k olmayan de¤erler ya da inan›fllar
• Hangisinin önemli oldu¤u ile ilgili pek çok inan›flta önceliklerin aç›k olmamas›
• ‹flletmeyle ilgili farkl› inan›fllar
• Neyin önemli oldu¤u ile ilgili genel alg›y› infla eden kahramanlardan ziyade
y›k›c› ya da bozucu kültürel kahramanlar
• ‹yi organize edilmemifl ya da bozucu günlük gelenekler
Kad›n ve erkek kahramanlar, iflletmede etik de¤erlerin oluflturulmas›nda ve uygulanmas›nda faaliyetleriyle ya da hat›rlanan örnek davran›fllar›yla olufltururlar.
Rol modelidirler. Neyin baflar›l› ve yap›lmas› gereken oldu¤unu tan›mlarlar, iflletmeyi içerdekilere ve d›flar›dakilere karfl› temsil ederek iflletme de¤erlerinin kalitesini korurlar, ayr›cal›klar›, standartlar› olufltururlar ve insanlar› motive ederler.
Son olarak iflletmedeki gelenekler ve iletiflim, iflletmenin kültürünü ve etik do¤as›n› tan›mlamaya yard›mc› olur. Genel anlamda tasvip gören gelenekler, insanlar› bir arada tutar, aç›k olmay› besler, yukar›dan afla¤›ya, afla¤›dan yukar›ya oldu¤u kadar fonksiyonlararas› ve çapraz iletiflimi destekler. Bu da daha düflük stres ve
desteklenen eti¤e uygun davran›fllar anlam›na gelir. Sosyal toplant›lar, piknikler,
tan›flma törenleri, iflletme liderleri paylafl›lan mevcut de¤erler, hikayeler, sorunlar,
baflar›lar ve arzular›n oldu¤u iflletmelere ziyaretler iflletmenin amaçlar›na ve çal›flanlar›n de¤erleri ve liderlik edecek bir kültür olabilir.
Genel anlamda gizlilik, fiziksel engellerle sa¤lanan gizli ifller, üst yönetimi, di¤er yöneticiler ve çal›flanlardan izole eden ve insani de¤erlerden çok statüye vurgu yapan bir kültür genellikle sorunlar bar›nd›r›r. Sorunlu bir örgüt kültürü, eti¤e
uygun olmayan davran›fllara sebep olur ve zemin haz›rlar.
Etik ‹flletme ve Örgüt Kültürü
Yüksek etik de¤erlere sahip iflletme, güçlü etik kültüre sahiptir. Pastin’in Motorola, 3M, Cadbury Schweppes, Arco, Hilby Wilson, Northern Chemical and Apple gibi 25 “yüksek etik de¤erler”e “yüksek karl›l›k”a sahip iflletmede yapt›¤› araflt›rmada, yüksek etik de¤erlere sahip iflletmeler ve kültürlerin dört prensibe sahip oldu¤unu belirlemifltir.
99
100
Prensip 1. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletmenin, çeflitli iç ve d›fl paydafllarla
iliflkileri kolayd›r. Bu iflletmelerdeki kurallar, iflletmenin güçlü birer parças› olan
paydafllarla iyi iliflkiler kurmas›n› sa¤lar.
Prensip 2. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletme “do¤ruluk” ile zihnini meflgul
eder. ‹flletme kurallar›nda, iflletmenin ç›karlar›na oldu¤u kadar çal›flanlar›n kiflisel
ç›karlar›na da önem verilir.
Prensip 3. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletmede sorumluluklar müflterek olmaktan çok bireyseldir. Bireyler sorumlulu¤u, iflletmenin faaliyetleri için oldu¤unu
farz ederler. Böylesi iflletmelerdeki kurallar, bireylerin kendilerinden sorumlu olduklar›n› belirtir.
Prensip 4. Yüksek etik de¤erlere sahip iflletmede, iflletme faaliyetlerinde, iflletme de¤erlerinin unsurlar›, harekete geçirmenin bir yolu olarak amaç edinilmifltir.
Ve ayr›ca amaç, iflletmeyi çevresiyle birbirine ba¤lamakt›r.
101
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Etkilenenler yaklafl›m›n›n tan›m›n› ve geliflim
aflamalar›n› aç›klamak.
Etkilenenler bak›fl aç›s› kâr amaçl› kurumlar› yasal bir varl›k ve bireylerin ve gruplar›n iflbirli¤i
olarak görür. ‹flletme lideri ve üst düzey yöneticileri, sermayedarlar›n ve iflletme sahiplerinin
karlar›n› maksimize etmek için kiralanm›fllard›r.
Ancak bunu baflarmak için, çeflitli etkilenenlerin
(çal›flanlar, müflteriler, tedarikçiler, hükümet kurumlar›) beklentilerini, haklar›n› ve taleplerini
karfl›lamak zorundad›r. Bu bak›fl aç›s›na göre, iflletmenin temel yükümlülü¤ünü, iflletme sahiplerinin ekonomik beklentilerini karfl›lamakt›r, ancak hayatta kalmak ve baflar›l› olmak için iç ve
d›fl etkilenenlerin yasal, sosyal, politik ve çevresel taleplerini cevaplamak zorundad›r.
‹flletmeler ve liderler için etik sorumlulu¤un ne
anlama geldi¤ini ifade etmek.
‹flletmeler, daha sonra etkilenenleriyle olan iliflkilerinde sosyal ve etik aç›dan sorumludur ve yine etkilenenlerin yasal haklar› ve dürüstlük ve
do¤ruluk gibi etik standartlara yönelik talepleri
kadar maliyet ve fayda analizini faydac›l›¤a göre
gerçeklefltirmek zorundad›r. Etkilenenler analizi,
do¤ru ve yanl›fl› de¤erlendiren belli bir etik prensibi desteklemez ancak farkl› durumlarda iflletmenin ve etkilenenlerinin etik prensiplere uyum
sa¤lamas›n› sa¤lar. Buradaki önemli nokta, iflletmeler baflar›l› olabilmek için haklara sayg›l› olmay› ve birimlerinin ç›karlar›n› yasal hale getirmekle yükümlüdür.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Liderlik tarz›n›n iflletmedeki etik anlay›fl› ve örgüt kültürünü nas›l flekillendirdi¤ini aç›klamak.
Yüksek düzeyli etik de¤erleri iflletmeleri tutan ruhu, kültür, amaçlar, ikincil amaçlar, sermayeye çal›flanlar›n kat›l›m› ya da liderlik de¤ildir, niyettir.
Etik ile liderlik, iflletme yap›s›, iflletmenin denetim sistemi ve örgüt kültürü aras›ndaki iliflkiyi anlatmak.
Niyet, iflletme içinde kurucular›n ve üst yönetimin prensip ve de¤erleri yoluyla benimsenir, niyet liderlerin ve onlar›n takipçilerinin politika,
prosedür, örnekler ve davran›fllar› yoluyla eyleme dönüfltürülür. Liderler stratejiyi, kültürü, denetim ve ödül sistemlerini hatta iflletmedeki etkileflimin do¤as›n› bile etkiler. Liderlik tarz›n›n eti¤e uygun ya da uygun olmayan kültüre ve yönelimlerine olan etkilerine iflletme liderli¤inin do¤as›yla ilgili genellemelerle bafllanabilir
102
1. Afla¤›dakilerden hangisi günümüzün etik sorunlar›ndan birisi de¤ildir?
a. ‹flletmeler rasyoneldir.
b. ‹flletmeler kiflili¤i olmayan kurumlard›r.
c. ‹flletmeler politik ve ekonomik gruplar›n yönetimindedir.
d. ‹flletmeler politik ve ekonomik gruplarla ifl birli¤i halindedir.
e. ‹flletmelerin vicdan› vard›r.
2. “‹flletmelerin vicdan› yoktur.” Görüflü hangi bilim
adam›na aittir?
a. Peter Drucker
b. Peter Senge
c. Frederic taylor
d. Adam Smith
e. Henry Fayol
3. Afla¤›dakilerden hangisi Peter French’in görüfllerinden birisi de¤ildir?
a. ‹flletmelerin kararlar› ile bireylerin kararlar› benzerdir.
b. ‹flletmeler amaçlar yönünde davranmal›d›r.
c. Bir iflletmenin etik baflar›s› “ iç karar mekanizmalar›”n› sa¤l›kl› iflletebilmesidir.
d. ‹ç karar mekanizmas› çok önemlidir ak›fl flemalar›, politikalar ve prosedürlerden oluflur.
e. ‹flletmelerin kararlar› ile bireylerin kararlar› ayn›d›r.
4. “Sosyal Sözleflme” kavram›n›n dayand›¤› görüfl
nedir?
a. Liberal görüfl
b. Etkilenenler görüflü
c. Taylorizm
d. “Görünmez el” görüflü
e. “Kâr odakl›l›k” görüflü
5. “Sözleflmeye dayanan etik”, kavram›n› ilk kim
kullanm›flt›r?
a. Peter French
b. Kenneth Goodpaster
c. Laura Nash
d. John Matthews
e. Theodore Levitt
6. ‹flletmelerin çal›flanlar›na olan sosyal sorumluluk konusu hangisidir?
a. ‹flletme her zaman önce kendini sorumlu görmelidir.
b. Ekonomik amaçlar ancak iflletmedeki güven ortam› ile baflar›labilir.
c. ‹flletmelerin çeflitli ç›kar gruplar›na karfl› sosyal
sorumluluk görevleri vard›r.
d. Performansa göre ücretlendirme ve terfi, iflletmelerin yapmas› gerekendir.
e. Güvenli ifl ortam› sa¤layarak iflletmeler, daha az
yasal sorunlar yaflar.
7. ‹flletmelerin befl sosyal sorumluluk ilkesi oldu¤unu
söyleyen bilim adam› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Keith Davis
b. Peter French
c. Kenneth Goodpaster
d. John Matthews
e. Theodore Levitt
8. Lider, etik bak›fl aç›s›n› stratejik yönetimin hangi aflamas›nda ortaya koyar?
a. Amaçlar›n belirlenmesi
b. Strateji oluflturulmas›
c. Stratejilerin belirlenmesi
d. Strateji uygulamas›
e. Stratejilerin denetimi
9. Çevre analizi neden “karfl›l›kl› etkileflimli süreç” anlam›na gelmektedir?
a. Planlama yap›lmas›
b. Do¤rusal süreç olmas›
c. Etik ve sosyal sorumluluk konular›n›n ele al›nmas›
d. Uygulama ve yönetim öncesi süreç olmas›
e. Politik ve ekonomik konular›n ifllenmesi
10. Liderlik ile “niyet” aras›ndaki iliflki nedir?
a. Yüksek düzeyli etik de¤erler, niyetin sonucudur.
b. Yüksek düzeyli etik de¤erler, liderin sonucudur.
c. Yüksek düzeyli etik de¤erler, iflbirli¤inin sonucudur.
d. Yüksek düzeyli etik de¤erler, strateji ve amafllar›n sonucudur.
e. Yüksek düzeyli etik de¤erler, iflletme yap›s›n›n
sonucudur.
“
103
GÜNEY AFR‹KA’DA KALMAK YA DA KALMAMAK
Genellikle büyük çapl› çok uluslu iflletmelerin birçok
yöneticisi sosyal, politik, ifl ahlak› gibi konularda bir
ikilemle yüzyüze gelmektedirler. Örne¤in, Güney Afrika’daki ›rkç› politika yüzünden birçok firma buralardan
çekilip çekilmeme konusunda bir karar vermek durumundad›r. Güney Afrika’da kalma ya da kalmama konusunda görüfllerin neler oldu¤u afla¤›da verilmifltir.
Güney Afrika’da kalmaya taraftar olanlar flunlar› savunmaktad›r:
- Yabanc› flirketler bar›fl için olumlu bir güç olufltururlar ve bu güç sayahlama yarar›nad›r.
- Yabanc› firmalar›n sosyal mücadelelere kar›flmas› gerekmez. Onlar›n birincil amaçlar› adil ve do¤ru politikalar›n çat›s› alt›nda mant›kl› bir kâr elde etmektir.
- Yabanc› firmalar›n katk›s›yla büyüyen bir ekonomiden dolay› Güney Afrika’n›n ekonomisinde büyük çapta ilerlemeler olmufltur.
- Çok uluslu flirketlerin buradan çekilmesi, siyahlar aras›nda büyük oranda iflsizli¤e neden olacakt›r.
Güney Afrika’da kalmaya karfl› olanlar ise flunu savunmaktad›r:
- fiirketlerin bugüne kadar siyahlar›n kötü flartlar›n› de¤ifltirmede sadece s›n›rl› baflar›ya sahiptirler.
- Genelde iflletmeler sadece hissedarlar›na de¤il, ayn›
zamanda topluma karfl› da sorumluluk tafl›maktad›rlar.
Sonuçta iflletmeler ›rkç› bir politikan›n bask›s› alt›ndaki
bir ülkenin iflletmesi olarak davranmamal›d›r.
- Kar›fl›kl›k ve ekonomik flartlar (iktisadi durgunluk, düflen alt›n fiyatlar›, iki haneli enflasyon ve di¤er faktörler) hissedarlar›n uzun dönemli ç›karlar› aç›s›ndan Güney Afrika’dan çekilmeyi akla getirmektedir.
- Sa¤duyu siyah liderler k›sa dönemde geri çekilmeyele ilgili potansiyel güçlükleri farketseler de, henüz birçok siyah, daha iyi bir gelecek ümidiyle bu s›k›nt›lara
katlanmaya haz›rd›r.
-Uzun dönemde, Güney Afrika, ›rkç›l›¤›n karfl›s›ndaki
bir dünyadan kendini soyutlayamayacak ve politikalar›n› de¤ifltirmek zorunda kalacakt›r.
Tart›flmalar devam ederken, belli bafll› çok uluslu flirketlerin tepe yöneticileri, Güney afrika’da kalma ya da
kalmama karar›yla karfl› karfl›yad›r.
1. d
”
2. d
3. a
4. b
5. c
6. d
7. a
8. b
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Vicdan› Yoktur” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Vicdan› Yoktur” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Vicdan› Vard›r”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sosyal ve Ekonomik Etkilenen Olarak ‹flletme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme ve Etkilenenler Aras›ndaki ‹liflkiler için pragmatik Prensipler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Stratejisi ve Ahlak Sorumlulu¤u” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Stratejisi ve Ahlak Sorumlulu¤u” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Liderlik, Kültür ve Etik Sorumluluk” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Liderler “giriflimci ruh”a sahip bireyler olarak, su, enerji, toprak, hammadde ve insan kayna¤› gibi bir toplumun temel ekonomik kaynaklar› olan ve ayn› zamanda
üretim faktörleri olan girdileri, giriflimcilik ile bir ürün
ya da hizmete dönüfltürür. Bunu yaparken bu kaynaklar›n toplum taraf›ndan kendisine emanet oldu¤unu bilmesi, israf etmeden, zarar vermeden, maksimum fayda
sa¤layacak flekilde kullanmas› esasd›r. ‹flte bu üretim
girdilerinin etik boyutudur.
104
Kaynaklar
Kline, John M. (2010). Ethics for international business.
New York: Routledge.
Boatright, John Raymond. (2009). Ethics and the conduct of business. Upper Saddle River: Pearson Prentice Hall.
Fisher, C. M.(2009). Business ethics and values. Harlow, England : Prentice Hall/Financial Times.
Ferrell, O. C. (2005). Business ethics. Boston : Houghton Mifflin.
Kline, John M. (2005). Ethics for international business.
London: Routledge.
Jones, Campbell (2005). For business ethics. London:
Routledge.
Sims, Ronald R. (2003). Ethics and corporate social responsibility. Westport, Conn.: Praeger.
Bradburn, Roger (2001). Understanding business ethics.
London : Continuum.
De George, Richard T. (1999). Business ethics. Upper
Saddle River: Prentice Hall.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Örgütlerde etik kavram›n›n önemini aç›klayabilecek,
Örgütlerde etik davran›fl modelini tan›mlayabilecek,
Örgüt eti¤i ve sosyal sorumluluk iliflkisini ifade edebilecek,
Küreselleflme ve ifl eti¤i iliflkisini aç›klayabilecek,
Türkiye’de ifl eti¤i araflt›rmalar›n› inceleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Etik
• Ahlak
• Sosyal Sorumluluk
• Etik D›fl› Davran›fllar
‹çindekiler
Sorumluluk ve Etik
Örgütlerde Etik
Kavram›n›n Önemi
• G‹R‹fi
• ÖRGÜTLERDE ET‹K KAVRAMININ
ÖNEM‹
• ET‹K DIfiI ÖRGÜTLER
• ÖRGÜTLERDE ET‹K DIfiI
DAVRANIfi MODEL‹
• ÖRGÜT ET‹⁄‹ VE SOSYAL
SORUMLULUK
• ÖRGÜTLER‹N ÇEfi‹TL‹ GRUPLARA
OLAN ET‹K SORUMLULUKLARI
• KÜRESELLEfiME VE ‹fi ET‹⁄‹
• TÜRK‹YE’DE ‹fi ET‹⁄‹
ARAfiTIRMALARI
Örgütlerde Etik
Kavram›n›n Önemi
G‹R‹fi
Örgütlerde en karmafl›k, zor tart›fl›lmas› gereken konulardan birini etik konusu
oluflturmaktad›r. Etik konusu örgütlerin mükemmellik, kaliteye ulaflma, rekabet
çabalar›n›n do¤al bir sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. De¤erler, normlar yani
kültür ve ahlaki konularda etik konusunun ayr›lmaz bir parças›d›r. Örgütlerde etik
davran›fllar›n ortaya konulmas› ya da etik d›fl› konular›n aç›¤a ç›kmas› son y›llarda
önem kazanm›flt›r. Bu aç›dan etik davran›fllar›n gelifltirilmesini, ahlaki standartlar
konulmas›n› baflar›y› engelleyen ya da tehdit eden bir konu olarak de¤il, çal›flma
yöntemlerini iyilefltirecek bir f›rsat olarak görmek gerekmektedir.
Günümüzde örgütler toplumlarla iç içe geçmifl ekonominin güçleri olarak yer
almaktad›rlar. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda örgütlerin baflar›l› ve verimli olmas› ekonomiyi canland›racak, toplumun refah seviyesini artt›racakt›r. Örgütler gerek sahip
olduklar› güç, gerekse ürettikleri mal ve hizmetlerle çal›flt›rd›klar› bireylerle topluma karfl› büyük yükümlülüklere sahiptirler. Örgütlerin uzun ömürlü olmalar› onlar›n güvenilir ahlakl› ve etik sorumluluklar› olmalar›na ba¤l›d›r.
Örgütlerde etik konulara bakt›¤›m›zda mali skandallar, rüflvet, adam kay›rmac›l›k, taciz gibi olaylarla ba¤daflt›r›lmaktad›r. Gerçekte etik olaylar sadece bunlarla s›n›rl› de¤ildir. Etiksel konular ifl ile faaliyetlerin her alan›nda görülebilir. ‹fl eti¤inin
karmafl›k olan taraf›, davran›fl›n do¤ru veya yanl›fl oldu¤u konusunda fikir birli¤inin olmamas›d›r. Örne¤in rüflvet konusu ço¤u kifli taraf›ndan farkl› yorumlanmaktad›r. Baz› kiflilerin hediye olarak alg›lad›klar› bir olay, baz›lar› içinde ciddi bir suçtur. Kültür burada etik olaylar›n nas›l alg›land›¤›n› belirleyen önemli bir olgudur.
ÖRGÜTLERDE ET‹K KAVRAMININ ÖNEM‹
‹fl ahlak›, ifl dünyas›ndaki mal ve hizmet üretim, sat›fl ve tüketim sürecindeki do¤rular› ve yanl›fllar› ifade eder. Neyin do¤ru, neyin yanl›fl oldu¤u konusu ahlaki bir
konudur. ‹fl dünyas›nda do¤ru davran›fllar ve eylemler olaca¤› gibi, yanl›fl davran›fllar ve eylemlerde bulunmaktad›r.
‹fl ahlak›n›n ifl yaflam›nda kimleri kapsad›¤› ifade edilecek olunursa; ifl ahlak›,
afla¤›da yer alan flu gruplar aras›ndaki iliflkileri içermektedir (Orman, Parlak, 2009,
s.307).
• ‹flletmeler aras›ndaki iliflkiler
• ‹flletme yöneticileri ile çal›flanlar› aras›ndaki iliflkiler
• ‹flletme çal›flanlar›n›n kendi aralar›ndaki iliflkiler
108
•
•
•
•
•
‹flletme ile müflterileri aras›ndaki iliflkiler
‹flletme ile tedarikçiler aras›ndaki iliflkiler
‹flletme ile kamu yönetimleri aras›ndaki iliflkiler
‹flletme ile çevresel faktörler aras›ndaki iliflkiler
‹flletme ile di¤er kurulufllar (kredi kurumlar›, sendikalar, sivil toplum örgütleri vb.) aras›ndaki iliflkiler.
Bu iliflkilerin her birisinde, ifl ahlak› bak›m›ndan sorunlarla karfl›lafl›lmaktad›r.
Bu sorunlar›n varl›¤›, ifl ahlak›n›n bir disiplin dal› olarak ortaya ç›kmas›na zemin
haz›rlam›flt›r.
‹flletme eti¤i kavram› çerçevesinde gelifltirilen görüfllerin önemli bir bölümünün
hareket noktas› iflletmelerin günümüz toplumlar›nda özel bir ahlaki sorumlulu¤u
oldu¤unun kabul edilmesidir. Bu kabulun dayana¤›, iflletmelerin toplumdaki ayr›cal›kl› konum ve etkinli¤idir. ‹flletmeler, günümüz toplumlar›nda saf iktisadi örgütler olmaktan çok özel bir güce sahiptir. Büyük iflletmeler sahip olduklar› etki alanlar›na göre alt› boyutta incelenebilirler. (Schulze 1997: 37).
Ekonomik Güç: Sunulan mal ve hizmetlerin tür, kalite, fiyat ve sat›fl koflullar›n›
belirleme yetene¤ine dayan›r. Ekonomik güç, iflletmelerin di¤er befl alandaki güç
ve etkisinin de kayna¤›d›r.
Sosyal ve Kültürel Güç: ‹flletmelerin di¤er toplumsal sistemlerin normatif ve süreçsel özelliklerini etkileme imkan›d›r. Toplumda oluflan kültürel de¤erler ve yaflam tarz› üzerindeki etki gücüdür.
Teknolojik Güç: ‹flletmelerin araflt›rma ve gelifltirme faaliyetleri ve bir bütün olarak teknolojik ilerleme ve dönüflümde üstlendikleri rolü ifade eder.
Politik Güç: ‹flletmelerin politik yaflam› oluflturan karar süreçlerini ve böylece
toplumsal yaflam›n tüm alanlar›n› etkileme yetene¤ini anlat›r.
Fiziki Çevre Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin do¤al kaynaklar›n yönetimine kat›lma
ve bölgesel geliflme politikalar›n› etkileme gücünden kaynaklan›r.
Birey Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin do¤rudan ve dolayl› olarak etki alan› içinde
bulunan bireyler üzerindeki bireysel seçimler, tercihler, düflünce ve davran›fllar
üzerindeki etkileme gücünü ifade eder.
‹flletmeler, iktisadi faaliyetleri s›ras›nda toplumun do¤a ve insan kaynaklar›n›
bireysel kazanç amac›na yönelik olarak kullan›rlar. Bu süreçte yukar›da an›lan boyutlar› ile iflletme gücü, kendisini sürekli olarak yeniden üretir. ‹flletmelerdeki bu
güç yo¤unlaflmas›na karfl›l›k, buna oranl› toplumsal kontrol imkanlar› bulunmamaktad›r. ‹flte iflletmelerin do¤al ve toplumsal çevre üzerindeki bu genifl ve toplumca kontrol edilemeyen etki imkanlar›, onlara toplum karfl›s›nda özel bir ahlaki
sorumluluk yükler. Bu, “‹flletmeyi oluflturan bireylerin ahlaki sorumluluklar›n›n
toplam›ndan ötede ve bireysel sorumluluktan farkl› bir sorumluluktur.
‹flletmelerin etik davran›fllar›, sahip olduklar› etkiyi ve gücü nas›l kulland›klar›na ba¤l›d›r. ‹flletmeler etki ve güçlerini kazanç amaçl› kullan›rken, toplumsal amaçlar do¤rultusunda ne yönde hareket ettikleri de önemlidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
1
‹flletmelerinSIRA
sahip
olduklar› etki alanlar›n› s›ralay›n›z.
S‹ZDE
ET‹K DIfiI ÖRGÜTLER
Günümüzde
modernleflme, küreselleflme ve bilgi toplumlar›na geçiflle birlikte toplumlar›n ve örgütlerin yap›lar› da de¤iflmeye bafllam›flt›r. Rekabet, de¤iflim, çal›flma
S O R Uba¤l› de¤iflen kültür etik de¤erleri de etkilemektedir.
politikalar› buna
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
5. Ünite - Örgütlerde Etik Kavram›n›n Önemi
Günümüzde iflletmelerin var olabilmeleri ve yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için
ön koflullardan biri olarak, de¤erlere dayal› davran›fl biçimlerini benimsemeleri gerekmektedir. ‹flletmelerin uluslararas› ifl standartlar›na uyum sa¤layabilmelerinde
ve rekabet edebilmelerinde; yenilikçi olmalar›, topluma karfl› sosyal sorumluluk
üstlenmeleri ve etik de¤erleri benimsemeleri hem bir zorunluluk hem de bir gereksinim olarak ortaya ç›kmaktad›r (Gök, 2009: 553).
Örgütte çal›flanlar›n etik davranmak için hangi yaklafl›m› benimsediklerinden
çok, sergiledikleri çaba daha önemlidir. Etiksel analiz, gelifli güzel bir süreçten
çok, gerçek veya ahlaki konu hakk›nda sistematik sebep bulma sürecidir. Yap›lan
davran›fl›n etik veya etik olmad›¤› hakk›ndaki bilgiyi sebepleri verecektir. Etik bir
örgütün parças› olmak isteyen kimseler, öncellikle, flirketin etik karakterinden haberdar olmal›d›r.
‹fl arayan bireyler örgütün ekonomik gücünün yan›nda, iflverenin etik davran›fllar›n› da araflt›rabilirler. Örne¤in uzun dönemli sonuçlar üzerinden, k›sa dönemli
geliri çal›flan›na empoze etmeye çal›flan bir örgüt etik olmayan bir atmosfer yaratabilir. Örgütler öncelikle çal›flanlar üzerinde etik kurallar gelifltirmeyi hedeflemelidirler (Ronald, 1991: 366-389).
Ekonomik ç›karlar nedeniyle etik olmayan davran›fllar› destekleyen veya etik
davran›fllar konusunda çal›flanlar›n› yönlendirmeyen örgütler çal›flmak için tercih
edilmemelidirler. Her fleyden önce etiksel problemler, yasal problemler de¤ildir.
Çal›flanlara yönelik haks›z davran›fllar, örgütün etiksel yap›s›n› gösterebilir. Çal›flanlara, müflterilerine davrand›klar› gibi davranm›yorlarsa veya performans de¤erleme standartlar› adil de¤ilse, örgüt etik olmayabilir. Bunun yan›nda, ahlaki konular›n ele al›nma biçimi hakk›nda belirli prosedürlerin yoklu¤u ile çal›flanlar ve yöneticiler aras›nda temel iletiflim a¤› yok ise, bu durum örgütün etik yönünden riskte oldu¤unu gösterir. Halka karfl› görevlerinin yan›nda, hissedarlara olan sorumluluklar›n› bilmeyen ve çal›flanlar›n kiflisel etiklerini evde b›rakaca¤›na inanan örgütler etik olmayan davran›fllar sergileyebilirler.
Örgütsel eti¤in ifl için olan de¤erini ölçmenin bir yolu, onun eksikli¤inin getirece¤i zarard›r. ‹fl eti¤inin eksikli¤i de örgüte art› bir maliyet yükler. Etiksel problemlerin fark›na varamamak hem yasal hem de mali aç›dan örgüte zarar verir. Son
y›llardaki örgütsel baflar›s›zl›klar›n ve önemli ifl kay›plar›n›n sebebi etik olmayan
olaylar›n uygulanmas›d›r. Hemen hemen her olayda “kötü etik, kötü ifltir” ve etik
olmayan yollarla kazan›lan k›sa vadeli kazançlar nadiren istenilen sonuca ulafl›rlar
(Stenberg, 1994:191). Temelde yalan söyleyen, aldatan, çalan ve sözünü tutmayan
örgütlerle u¤raflmak zor ve kazançs›zd›r. Müflterilerini küçük gören, çal›flanlar›na
adil ve ifl yapt›¤› kiflilere dürüst olmayan bir iflyeri, hem müflterilerini hem de çal›flanlar› kaybedecektir. En verimli personel, en iyi müflteri, aktar›lan mali kaynaklar
etik davran›fl› benimseyen örgütler olacakt›r. Hata ve istifa oranlar›nda art›fl, hastal›klar, stres ve devams›zl›k, düflük verim, etik olmayan ifl faaliyetleri sonucu ortaya
ç›kan problemlerden baz›lar›d›r. ‹flsizlere ifl bulmak, t›p araflt›rmalar›nda destek olmak, sanat› desteklemek gibi konularda ço¤u zaman ifl dünyas›na ihtiyaç duyulur.
Ancak ço¤u zaman örgütler bu tür yard›mlar› etik davran›fllar›ndan ötürü de¤il,
reklam amac›yla yaparlar. Böyle durumlarda zaman zaman hedeflerin amaçlar›ndan sapt›¤› ve uygun olmayan sonuçlara ulafl›ld›¤›n› da görmek mümkündür. Daha iyiye ulaflmak için harcanan çabalar›n kendi kendini baltalamas› istenmiyorsa,
ifl eti¤ini iyi bir flekilde anlamak zorunludur. ‹fl eti¤i bireyler gruplar ya da topluluklar taraf›ndan benimsenen kabul edilen ve inan›lan davran›fl kurallar›d›r.
109
110
Tablo 5.1
Etik D›fl Örgütlerin
12 Temel Noktas›
1. Uzun vadeli planlar üzerinden k›sa dönemli kârlara önem verirler
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE çözümünü hafife al›rlar.
3. Etik problemlerin
2. Profesyonel etik kodlar›n kurulmas›na önem verirler veya bask› yaparlar.
4. Finansal kay›plara neden olabilecek etik konulara isteksiz yaklafl›rlar.
5. Çal›flanlara etik d›fl› davran›fllar› teflvik edici çevre yarat›rlar.
6. Etik problemlerin çözümünü hukuk departman›na gönderirler.
S O R U
S O R U
7. Halkla iliflkiler gibi konular› etik olarak incelerler.
8. Çal›flanlar›na
farkl› davran›rlar.
D ‹ K K Atüketicilerden
T
D‹KKAT
9. Keyfi veya haks›z performans de¤erleme standartlar› uygularlar.
SIRA S‹ZDE
N N
S‹ZDE
10. Etik SIRA
problemleri
çözümlemede referans olabilecek rehberleri kullanmazlar.
11. Çal›flanlar aras›ndaki gammazl›¤› ortadan kald›rmazlar.
AMAÇLARIMIZ
Robert AllanK Cooke,
‹ T A P“Danger Signs of Unethical Behavior: How to Determine if Your is at
Ethical Risk”, Journal of Business Ethics, 10, (1991), 249-253.
K ‹ T A P
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
12. Çal›flanlar› kiflisel etiklerinden vazgeçmeleri konusunda teflvik ederler.
2
Sizce örgütlerde
en
etik d›fl› konu nedir?
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
Z Y Oönemli
N
ÖRGÜTLERDE ET‹K DAVRANIfi MODEL‹
Bireylerin etik davran›fllar›n› belirleyen de¤er sistemleri oldu¤u gibi örgütlerinde
‹ N T E R N E belirleyen
T
etik davran›fllar›n›
de¤er sistemleri vard›r. Bir örgüt kendine ait ortak bir
R U
de¤er sistemiS Ogelifltirir.
Ahlak d›fl› örneklerle sonuçlanan kararlar› veren örgütler bu
davran›fllar›ndan sorumludurlar. Örne¤in 1982’de Beechnut’s isimli bir flirket “elma
suyu” ile ilgili
D ‹ Kbüyük
K A T bir skandal yaflam›flt›r. Elma sular›n›n sadece flekerpancar› ve
ayn› içeriklerle haz›rland›¤›n›n ö¤renilmesi Beechnut’u mahçup etmifl ve karlar›n›n
düflmesine neden olmufltur. Halk›n güvenini büyük ölçüde sarsm›flt›r (DesjardiSIRA S‹ZDE
ings, Mc.Call, 1990:305).
Örgütler de bireyler gibi etik geliflimin farkl› aflamalar›nda olabilirler (Carell, Jenings, Heavrin,
1977:75). En alt aflama, yasal olmayan davran›fllar›n sadece örgütAMAÇLARIMIZ
le ilgili k›sm›n›n incelendi¤i aflamad›r. Hiçbir yasa çi¤nenmedi¤i sürece, örgüt istedi¤i gibi davranmaya özgürdür.
‹kinci aflamada,
K ‹ T A Petik kurallar vard›r. Ancak bu kurallar sadece yol göstericidir.
Yani uyup uymamak örgüte aittir. Herhangi bir etik davran›fl uygun olmasa da
e¤er yasal ise tolere edilebilir. Yap›lan davran›fl k›sa dönemli bir yarar sa¤lamay›
hedeflemektedir.
TELEV‹ZYON
Örgütün etik davran›fl›n›n üçüncü aflamas› etiksel karar alma süreci ile kurumun karar alma sürecinin bütünleflti¤i bir aflamad›r. Kararlar›n do¤rulu¤u etik bir
davran›fl olmas› ile ispatlan›r. Etik amaç ve ilkelerin kabul edildi¤i gözlenir. Etik
TERNET
davran›fllar›‹ Ngerçeklefltirmek
için tekniklerin, ilkelerin neler oldu¤unu anlamaz ise
örgüt bu aflamaya ulaflamaz.
Bir örgüt toplumla içiçe yaflar ve ald›klar› kararlar kendileri kadar baflkalar›n›
da etkiler. Bu nedenlerle davran›fllar›n›n sonuçlar›n›n de¤erleri üzerindeki etkilerini bilmelidir. Ne tür sonuçlar›n kendi varl›¤›n› tehdit etti¤ini veya yaflamas›n› kolaylaflt›rd›¤›n› önceden görebilmelidir.
N N
111
Yöneticiler daha önce de belirtildi¤i gibi kiflisel yaflam, hissedarlar, sosyal çevre ve toplum gibi sorumluluk alanlar›n› dikkate alacak flekilde hareket etmelidirler. Yöneticilerin içinde ahlaki özelli¤i olan bir örgüt kültürü olmadan hareket etmelerini kimse bekleyemez.
Örgütlerde etik davran›fl modeli birbirini etkileyebilecek karmafl›k yap›lardan
oluflmaktad›r. Bu yap›y› daha iyi ortaya koyabilmek için örgütte etik davran›fllar›
belirleyebilecek faktörlerin aç›kça ortaya konulmas›nda yarar görülmektedir. Afla¤›daki flekil ayn› zamanda buraya kadar anlat›lan etik davran›fl modelinin daha iyi
anlafl›lmas›n› sa¤layan özet niteli¤i tafl›maktad›r.
fiekil 1’de de görüldü¤ü gibi bireyler karar vericiler olarak etik davran›fllar›n
merkezi durumundad›r. Kiflisel özellikler, de¤erler, ahlak, cinsiyet gibi bireysel
faktörler etik davran›fllar› etkiler. Belirli davran›fllar› ödüllendirme ve güçlendirmesi ve di¤erlerini cezaland›rma bireyler taraf›ndan etik veya etik olmayan davran›fl
olarak alg›lanm›flt›r. Özellikle kad›n ve erkekler örgütsel davran›fl do¤rultusunda
farkl› ahlaki uyum davran›fllar› göstermifllerdir (Gillian, 1997:481). ‹nsanlar yaflamda yönetici veya çal›flanlar gibi pek çok rol oynarlar. Bu rollerini nas›l oynayacaklar› da kültür, örgüt ve genel çevresel faktörler taraf›ndan flekillenir. Yap›lan çal›flmalar orta ve düflük seviyedeki yöneticilerin etik olmayan davran›fllar konusunda
bask› gördükleri gerçe¤ini ortaya koymufltur. Bunlarda genelde örgütsel etkilerde
odaklanmaktad›r (Lewis, 1985: 377). Örgütsel etkilerden kaynaklanan etik d›fl›
davran›fllar› keflfeden çal›flanlar›n memnuniyetsizlik duyduklar› ve örgüte olan güvenlerini kaybettikleri gözlenmifltir.
Etik veya etik - d›fl› davran›fllar kifli - durum etkisinin bir sonucudur. Bu nedenlerle örgütün etik iklimini ve karar vericilerin ahlak prensiplerini tart›flmakta yarar
görülmektedir.
fiekil 5.1
Örgütlerde Etik
Davran›fl Modeli
Kültürel Etkiler
• Aile
• E¤itim
• Din
• Medya/E¤lence
Rol
Beklentileri
Örgütsel Etkiler
• Etik Kodlar
• Örgüt Kültürü
• Rol Modelleri
• Sonuçlara Ulaflacak
Alg›lanan Bask›
• Ödüllendirme ve
Cezaland›rma
Politik-YasalEkonomik
Etkiler
Bireyler
• Kiflilik
• De¤erler
• Ahlaki De¤erler
• Tarihi Güçlendirmek
• Cinsiyet
Etik
Davran›fllar
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Robert Kreitner, Angelo Kinicki, Organizational Behavior, (New York:(Irwin
D ‹ K K A TMc.Graw Hill,
1997:79).
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
112
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
ÖRGÜTSIRA
ET‹⁄‹
VE SOSYAL SORUMLULUK
Örgütler yükümlülükleri ve s›n›rlar› toplum taraf›ndan belirlenen bir sosyal giriflimdir. Bu s›n›rlar
s›k hem ahlaki olarak hem de kanunlarla yaz›l› olarak belirlenD Ü fi Ü Ns›k
EL‹M
mektedir (De George, 1992:10). Sosyal sorumlulu¤un anlam› kapsam› toplumdan
topluma, iflletmeden iflletmeye, kifliden kifliye de¤iflebilir. Zaman içinde de¤ifliklik
S O R U
gösteren sosyal sorumluluklar; gerçekte bir de¤er sistemi ve dolay›s›yla bir kültürel yap› meselesedir (Özgener, 2004, s.158).
Sosyal sorumluluk,
örgütlerin sosyal çevresindeki gruplara ve bireylere olan
D‹KKAT
davran›fl biçimi ile ilgilidir. Çünkü örgütler ifl dünyas›nda faliyetlerini sürdürürken
toplumunda menfaatlerini gözetmek durumundad›rlar. Buna iflletmelerin sosyal
SIRA S‹ZDE
sorumlulu¤u denir (Özfen, Yalç›n, Öztürk, 1994, 396-412). Sosyal sorumluluk, iflletmelerin finansal faaliyetlerinde ve kararlar›nda insan haklar›n› dikkate alarak,
sat›c›lar, müflteriler,
AMAÇLARIMIZtüketiciler çal›flanlar, çevre ve toplum için zararl› olabilecek tutum ve davran›fllardan kaç›nmalar›n› ifade etmektedir (K›lcullen, 1999:159).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K›lcullen Maureen
K ‹ T Aand
P Judith Ohles Koo›stra (1999). “At least Do no Harm: Sources on the
Changing Role of Business Ethics and Corporate Social Responsibility”, Reference Services
Review, Voluma 27, Number 2).
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
3
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Günümüz ifl dünyas›nda iflletmeler kâr elde ettikleri sürece varl›klar›n› sürdüreNE LE‹TM
D‹ NÜTfiEÜRNiflletmeler
bilirler. Ancak
ekonomik amaçlar›n› gerçeklefltirirken çal›flanlar›n›n, ortaklar›n›n ve toplumun menfaatlerini de dikkate almak zorundad›rlar. ‹flte bu nokta da etik veS sosyal
O R U sorumluluk kavramlar› karfl›m›za ç›kmaktad›r.
‹flletmenin sosyal çevresi müflterilerden, di¤er flirketlerden, çal›flanlardan ve yat›r›mc›lardan oluflmaktad›r. Sosyal sorumluluk kavram› farkl› konular› dengeleme
D ‹ Örne¤in
KKAT
çabas›ndad›r.
yat›r›mc›lara karfl› sorumlu davranabilmek için, flirketin kâr›n› maksimize etmeye çal›flmas› gerekir. Fakat ayn› zamanda müflterilerine güvenilir
ürünler sunmak
gibi bir sorumlulu¤u da vard›r. Oysa flirketlerin yat›r›mc›lar› memSIRA S‹ZDE
nun edebilmek için müflterilerine sorumsuzca davrand›klar› görülmektedir (Özgen,
Yalç›n, Öztürk, 1994: 396-412). Örgütte sosyal sorumluluk anlay›fl›n› etkileyen bir
çok faktörAMAÇLARIMIZ
bulunmaktad›r. Sosyal sorumluluk daha genifl bir çerçevede özellikle üst
yönetimle ilgili olmakla beraber örgüt taraf›ndan istihdam edilen bireylerin de etiklerini yans›tmaktad›r. Fakat sosyal sorumluluk hükümet veya tüketiciler gibi d›fl çev‹ T A görebilir.
P
resinden deK bask›
Son olarak örgütlerin davran›fl›n› yat›r›mc›lar›n talepleri, ayn› ülke veya endüstride bulunan di¤er örgütlerin davran›fllar› flekillendirir.
Sosyal sorumluluk yasal, etik ve gönüllü sorumluluklar› kapsamaktad›r. ‹flletmeELEV‹ZYON
lerin yasalT sorumluluklar›
uymak zorunda olduklar› yasalar taraf›ndan belirlenmektedir. Etik sorumluluklar, yasalar taraf›ndan de¤il, toplum taraf›ndan iflletmelerden
yapmas› beklenen davran›fl ve aktiviteler olarak tan›mlanmaktad›rlar. Gönüllü sorumluluklar toplumun iflletmeden istedi¤i etkinliklerdir. ‹htiyari sorumluluklard›r.
‹NTERNET
Örne¤in sanata ve e¤itime iflletmeler taraf›ndan yap›lan mali destekler bu tür sorumluluklar›n sonucu olarak görülebilir. Toplum iflletmelerden bu tür desteklerde bulunmas›n› bekler, ancak bu tür desteklerde bulunmayan iflletmelerin davran›fllar› da
etik - d›fl› olarak nitelendirilmez. Bir iflletmenin ekonomik sorumlulu¤u, iflletmeyi
devam ettirerek yat›r›mc›lar› memnun etmek ve toplumun istek ve gereksinimlerini
sa¤lamaya yönelik olarak mal ve hizmetleri üretmektir (Caroll, 1991: 39-42).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Etik davran›fl
modelinin
SIRA
S‹ZDE merkezinde ne yer al›r?
4
Sizce örgütlerde
en önemli etik d›fl› konu nedir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
113
fiekil 5.2
‹flletmenin Sosyal
Sorumluluk
Piramidi
Gönüllü Sorumluluk
Gönüllü Etkinliklerde Bulunmak,
Yaflam Kalitesini Artt›rmak
Ahlaki Sorumluluk
Do¤ru, Dürüst ve Adil Olmak, Zarar
Vermekten Kaç›nmak
Yasal Sorumluluk
Kanunlara ve Kurallara Uygun
Davranmak, Oyunu Kurallar›na Göre
Oynamak
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Ekonomik Sorumluluk
Kar Amac› Gütmek: Bu Sorumluluk
Di¤er Sorumluluklar›n Dayanak
Noktas›d›r
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Manuel Velasguez, Business Ethics Concept and Cases, 2. Bas›m (USA:Prentice
K ‹ T A P Hall, Englewood Cliffs, 1998), 62.
K ‹ T A P
Sonuç olarak iflletmelerin çevre (koruma ve gelifltirme), iflletme
T E L E Vuygulamalar›nda
‹ZYON
adalet (kad›nlar›n ve az›nl›klar›n korunmas›, özürlülere destek verme), insan kaynaklar› (insan sa¤l›¤›n› ve güvenli¤ini artt›rma, e¤itim), toplum (kamu sa¤l›¤› projelerine destek verme, e¤itime ve sanata destek verme) ve mamul (mamul güvenli¤i‹ N T E R Nvard›r
ET
ni art›rma, ambalaj ve etiketlemede geliflmeler) gibi sorumluluklar›
(Ar›kan,
1995: 19). Baz› bilim dallar› ise sosyal sorumluluk alanlar›n› ürün, pazarlama uygulamalar›, iflgören e¤itimi, hay›rseverlik, çevre kontrolü, d›fl iliflkiler, iflgören iliflkileri,
az›nl›k ve kad›nlar›n istihdam›, iflgören güvenli¤i ve sa¤l›¤› olarak geniflletmifltir.
TELEV‹ZYON
ÖRGÜTLER‹N ÇEfi‹TL‹ GRUPLARA OLAN ET‹K
SORUMLULUKLARI
‹flletmelerin çeflitli gruplara karfl› etik sorumluluklar› vard›r. Bunlar tüketiciler, çevre ve hükümet olmak üzere iflletme d›fl› gruplar. Hissedarlar ve çal›flanlar olarakta
iflletme içi gruplar olarak iki grupta incelenmektedir (fiimflek, 1988: 124).
Örgüt D›fl› Gruplara Olan Etik Sorumluluklar
Bir iflletme ile tüketiciler aras›ndaki iliflki genel olarak bir sözleflmeye dayanan iliflkidir. Dolay›s›yla iflletmenin ve yöneticilerin tüketiciye karfl› etik sorumlulu¤u, bu
sözleflmeye dayal› iliflkiyle do¤maktad›r. (Garrett, Konoski, 1986: 88). Bu kurama
göre bir tüketici bir mal sat›n ald›¤›nda, o iflletmeyle bilerek ve isteyerek bir sat›fl
sözleflmesi içine girmifltir.
Bu kurama göre iflletmelerin ve yöneticilerin tüketicilere karfl› dört temel görevi vard›r. Bunlar k›saca flöyledir (Valequez, 1988, 275-288). Birincisi, sat›fl sözlefl-
‹NTERNET
114
mesinin koflullar›na uyumlu olmakt›r. Yani üretilen mal veya hizmetin kaliteli ve
önceden belirtilen nitelikleri tafl›mas› gerekir. Bunu belirleyen faktörler ise güvenirlilik, hizmet süresi, garanti sorumlulu¤u ve üretim güvenli¤idir. ‹kinci faktör
olan hizmet süresinde önemli olan konu, sat›n al›nan mal›n, tüketicinin kullanmay› düflündü¤ü süre boyunca bozulmadan kullan›lmas›d›r. K›saca, tüketici bir mal›
sat›n al›rken, onu ne kadar süre kullanabilece¤ini bilmelidir. Üçüncü faktör garanti sorumlulu¤udur. Sat›n al›nan mal, belli bir süre içinde bozulursa, tamir gibi ifllerin iflletme taraf›ndan üstlenilmesini ifade etmektedir. Son faktör olan üretim güvenli¤i, iflletmelerin sat›lan mal›n kullan›m›ndaki riskleri belirtmeleri güvencesidir.
Bu kuram›n ikinci temel görevi, mal›n özelliklerini tafl›mas›d›r. Yeni sözleflme
taraflar aras›nda özgürce yap›lmal›d›r. Fakat özgürlük do¤ru bilgilendirme ile anlam› olur. Sat›n al›nan mal›n tüm özellikleri ve riskleri do¤ru olarak tüketiciye anlat›lm›fl olmal›d›r.
Üçüncü temel görevi, yalandan kaç›nmakt›r. Özellikle bir mal›n reklam› yap›l›rken, yalan ve yan›lt›c› bilgi verilmemesi gerekmektedir. Zaten özellikle reklamc›l›k
konusunda tüketici ve iflletme aras›nda bir çat›flma bulunmaktad›r.
Son temel görev, bask› ve zorlama yapmaktan kaç›nmakt›r. Tüketiciler birtak›m
bask› yada kanunsuzlukla etkilenmemelidir. Özellikle tüketiciler bazen yo¤un, duygusal bask›lara maruz kalarak rasyonel davran›fllar›n› de¤ifltirebilmektedir.
‹flletmelerin ve yöneticilerin iflletme d›fl› gruplara olan etik sorumluluklar›n
ikincisini çevre oluflturmaktad›r (Mc Hugh, 57). Çünkü çevre sorunlar›na olan ilgi
gittikçe artmaktad›r. Dolay›s›yla iflletmelerin de bu konuya yak›nda e¤ilmesi gereklili¤i ortaya ç›kmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
SIRA S‹ZDE
Sizce Türkiye’de
en çok etik d›fl› konular›n hangi sektörde yayg›n oldu¤u tart›fl›lmaktad›r?
Sürdürülebilir kalk›nma, nitel büyüme, ekolojik sistemle ekonominin uyumlaflD Ü fi Ü N E L ‹ M
t›r›lmas›, yaflam
kalitesi gibi kavramlarla birlikte, asl›nda uzun bir geçmifli olan iflletme ve iktisat eti¤i kavramlar› da yeniden güncelleflmifltir. Ekonomi ile do¤al ortam, insan ve
aras›ndaki iliflki ve çeliflkilerin sorgulanmas›, bu kavramlar›n
S Otoplum
R U
tümünün ortak paydas›d›r. Bu sorgulaman›n kayna¤›nda böyle bir sürecin aç›lmas›n› zorlayan bir toplumsal gereksinme ve talep vard›r. Bu gereksinme ve talebin
D‹KKAT
oluflmas›nda ise “çevre sorunlar›” gözard› edilemeyecek derecede belirleyici rol
oynam›flt›r (Shulze, 1997:35).
SIRA S‹ZDE h›zland›rd›¤› daha çok üretim ve tüketim yar›fl›n›n do¤al ve
Sanayi uygarl›¤›n›n
toplumsal çevreye ç›kard›¤› fatura, yol açt›¤› sorunlar ortadad›r. Hava, su ve topra¤›n yaflam› tehdit edecek boyutlarda kirlenmesi, kimi do¤al kaynaklar›n tükenme
AMAÇLARIMIZ
tehlikesi, endüstrinin yayd›¤› tehlikeli gaz, toz ve s›v›lar, do¤al g›da maddelerinin
kirlenmesi, asit ya¤muru, endüstri at›klar›n›n ve zehirli at›klar›n düflük maliyetle
yok edilmesi
s›ras›nda oluflan riskler, bu sorunlar aras›nda say›labilir. ‹flletmelerin
K ‹ T A P
ve yöneticilerin iflletme d›fl›nda çevreye karfl› sorumluluklar› vard›r. ‹flletme için tek
amaç kâr maksimizasyonu olmad›¤› için gerek iflletmenin faaliyet alan› ve kurulaca¤› yer, gerekse üretim süreci, etik de¤erlere ba¤l› olarak çevreye karfl› sorumluTELEV‹ZYON
lu¤un bilincinde olmal›d›r.
Iflletmelerin ve yöneticilerin iflletme d›fl› gruplara olan etik sorumluluklar›n›n üçüncüsü hükümetlerdir (Certo, 1997:70). ‹flletmelerin etik sorumluluklar›ndan birisi de hükümetle olan
‹ N Tsa¤l›kl›
E R N E T iliflkilerini geniflletmeleridir. fiirketlerin etik olmayan davran›fllarda bulunabilece¤ine inan›l›r. Bazen halk da bu duyguyu paylafl›r. Halk özellikle bu konuda kanun koyucular üzerinde bask› yapmaya çal›fl›r. Hükümetlere burada büyük
N N
görevler düfler. ‹flletmeler ve hükümetler birarada etik olmayan davran›fllar konusunda
düzenlemeler getirmeye çal›fl›rlar.
Örgüt ‹çi Gruplara Olan Etik Sorumluluklar
‹flletmelerin ve dolay›s›yla yöneticilerin sorumlu olduklar› iki grup vard›r. Bunlardan birincisi hissedarlar, ikincisi de çal›flanlard›r.
Yöneticilerin hissedarlara karfl› birincil sorumlulu¤u kâr› artt›rmak ve maliyetleri azaltmakt›r (Houfman, Frederick, 1995: 145). Hissedarlar o iflletmeye belirli bir
miktar para yat›rm›fllard›r. Bunun sonucunda da yöneticilerden beklentileri bu paran›n en iyi flekilde de¤erlendirilmifl olmas›d›r. Zaten yöneticiler genellikle hissedarlara ve di¤er gruplara olan sorumluluklar› aras›nda bu nedenle ikilem yaflamaktad›rlar. Bu nedenlerle hissedarlara, örgüt d›fl›ndaki tüm gruplar ikincil derecede
önemli say›lmaktad›r. Oysa, yöneticilerin hissedarlara karfl› etik sorumluluklar›n›n
Kabulu ile beraber bu sorumluluk art›k tek amaç olmaktan ç›km›flt›r.
Bir iflletmede üretimi gerçeklefltiren ve iflletme as›l gücünü oluflturan, o iflletmenin çal›flanlar›d›r. ‹flletmenin ve çal›flanlar›n karfl›l›kl› hak ve yükümlülükleri baz›
sözleflmelere tabidir. Fakat son y›llarda kabul edilen görüfle göre, çal›flanlar›n haklar›n› korumak için bu sözleflme yeterli kalmamaktad›r. Taraflar›n birbirlerine karfl› da etik sorumluluklar› vard›r. Taraflar aras›nda yaln›z sözleflmeye dayal› düzenlemeler oldu¤unu ele alan rasyonel örgüt teorisi, temel etik sorumluluklar› iki alanda toplamaktad›r. Birincisi, çal›flanlar›n örgütsel amaç gerçeklefltirmesinde gayretli
olmas› ve sadakati olmas› ikincisi ise, yöneticilerin çal›flanlara adil ücret ve çal›flma
koflullar›n› sa¤lamas›d›r. Genel olarak çal›flanlar›n temel etik ödevi, iflletmenin
amaçlar› do¤rultusunda çal›flmak ve amaçlara zarar verebilecek herhangi bir etkinlikten kaç›nmaktad›r.
Küreselleflme ve ‹fl Eti¤i
Küreselleflme sürecinde konular›n incelenmesi gere¤i son y›llarda önem kazanm›flt›r. Özellikle baz› etik konular kültüre göre de¤iflebildi¤i için, etik konusunun çok
kültürlülük ve uluslararas› bir ba¤lamda incelenmesi gereklili¤i ortaya ç›kmaktad›r.
Küreselleflme sürecinin, ifl eti¤i ve etiksel ilkeler üzerindeki etkisi üç boyutta
ele al›nabilir (Gök, 2009: 10).
Ilk olarak; küresel piyasada rekabet avantaj›n›n elde edilmesinde insanlar›n tutum ve davran›fllar›n›n etkisinin artmas›d›r. Küreselleflme ile birlikte örgüt psikolojisi konusundaki geliflmeler, hayat standartlar›ndaki iyileflmeler ve çal›flanlar›n beklentilerindeki de¤iflimler, ifl koflullar›n›n iyilefltirilmesine ve ifl eti¤ine iliflkin önlemleri içeren alternatif anlay›fl›n yükselen bir ivme kazanmas›na yol açm›flt›r (Gök,
2009: 10 içinde Wood 1997: 110).
‹kinci etkisi ekonomik iliflkilerde uluslararas› etik vizyonun ve ilkelerin gücünün hissedilmesidir. ‹flletmelerin uluslararas› ticari iliflkilerini gelifltirmelerinde
veya bir tak›m birliklere kat›l›mlar›nda ya da uluslararas› ekonomi piyasas›nda
destek kazanmalar›nda ifl eti¤i ilkeleri belirleyici bir rol oynamaktad›r. Örne¤in,
Avrupa Birli¤ine kat›l›m sürecindeki iliflkiler, çal›flma süresi, eflit ödeme, güvenlik ve ifl sa¤l›¤› gibi etiksel konularda iflletmelerin dikkatli davranmalar›n› gerektirmektedir. Bu gereklilik ifl çevresinde, iflletmelerin iliflkide bulunduklar› tüm
kifli ve kurulufllar›n ihtiyaçlar›n›n giderilebilmesi için gereksinim duyulan kurumsallaflm›fl uygulamalar›n geliflmesini sa¤lamaktad›r (Gök, 2009: 10 içinde
Carlin, 2000: 701).
Üçüncü etkisi ise, küreselleflme ile birlikte, baz› uluslararas› uzman kurulufllar
taraf›ndan etik kodlar›n belirlenmesi ve kullan›lmas›d›r. Son y›llarda, ifl iliflkilerin-
115
116
deki davran›fllar› düzenlemek amac›yla uzman gruplar taraf›ndan kullan›lan etik
kodlar, yönetim alan›ndaki araflt›rmalar›n da ilgi alan›n› oluflturmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Küreselleflme
sürecinin
SIRA
S‹ZDE ifl eti¤i üzerindeki etkisini hangi boyutlarda inceleyebiliriz.
Bell ve Bryman (2007) taraf›ndan ‹ngiltere ve ABD’deki birçok akademik sosÜNEL‹M
D Ü fikuruluflunun
yal araflt›rma
belirledi¤i etik kodlar›n içeri¤i üzerine yap›lan bir çal›flmada, ortaya konulan etik ilkeler flu flekilde özetlenebilir.
• ‹tibar Ssayg›,
O R U
• bilgilendirme,
• güvenilirlik,
D‹KKAT
• kiflisel ve örgütsel gizlili¤in korunmas›,
• dürüstlük ve fleffafl›k,
SIRA S‹ZDE
• araflt›rma
bulgular›nda yanl›fl beyan, anlat›m ve yönlendirmelerden kaç›n›lmas›.
Aç›klamalardan da anlafl›ld›¤› gibi küreselleflme ile etik de¤erler önem kazanmaktad›r. ‹fl iliflkilerinin ve standartlar›n oluflmas›nda kontrol görevi üstlenmekte ifl
AMAÇLARIMIZ
eti¤i oluflumunu
oluflturan etik kodlarla yönetebilmektedir.
N N
Türkiye’de ‹fl Eti¤i Araflt›rmalar›
K ‹ T A P
Bir zamanlar ifl ahlak›n›n en üst düzeyde uygulay›c›s› olan biz Türkler, afla¤›daki
sayfalar okundu¤unda daha aç›k bir flekilde görülece¤i gibi, bugün ne yaz›k ki, ifl
ahlak› konusuna hem uygulama hem de literatüre boyutlar› itibariyle çok yabanc›T E L E V ‹ Z Y özellikle
ON
y›z. ‹fl dünyas›n›n
1960-1970’li y›llardan itibaren ifl ahlak› konusuna hem
ifl yaflam›nda hem de bilimsel çal›flmalarda verdi¤i önem, ancak 1990’l› y›llar›n
ikinci yar›s›ndan itibaren, yani son 10-15 y›l içerisinde yans›m›fl bulunmaktad›r.
Ancak bu konuda
‹ N T E R N E Tkatedilecek daha çok uzun bir yol vard›r. Bugüne kadar bizde
gerçeklefltirilen çal›flmalar›n ne adedi ne de niteli¤i henüz yeterli düzeye ulaflamam›flt›r. Üniversitelerde, iflletme fakülteleri ve di¤er fakülteler d›fl›nda, her nedense
ifl ahlak› konusuna karfl› çok fazla ilgili olmam›fllard›r.
Bu konuya sivil toplum kurulufllar›n›n ilgisi de çok zay›f kalm›flt›r. Konu ile ilgili faaliyetleri olan çok az STK mevcuttur. Bunlardan bir tanesi, 2001 y›l›nda ‹stanbul’da kurulan TEDMER (Türkiye Etik De¤erler Mekezi Vakf›) d›r. ‹fl ahlak› alan›nda araflt›rmalarda bulunan TEDMER’in, 2002, 2005, 2007 ve 2008 y›l›nda yay›nlanm›fl 4 adet araflt›rmas› mevcuttur. Merkez, araflt›rmalar›n› “Etik Barometre Araflt›rmas›” ad›yla yay›nlamaktad›r. Di¤er bir kurulufl ise 2003 y›l›nda faaliyete bafllayan ‹G‹AD (Iktisadi Giriflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i) dir. ‹G‹AD, 2008, y›l›nda “‹fl Ahlak› Dergisi ad›yla bir dergiyi yay›n hayat›na bafllatm›fl, ayr›ca bir de 2008 ‹fl Ahlak› Raporu yay›nlanm›flt›r. Rapor, ifl ahlak› ile ilgili genifl kapsaml› bir alan araflt›rmas›na dayanmaktad›r.
Bu konuda birer alan araflt›rmas› bulunan iki kurum daha vard›r. Bunlar da TÜG‹AD (Türkiye Genç ‹fladamlar› Derne¤i - 1986) ve TÜS‹AD (Türk Sanayicileri ve ‹fladamlar› Derne¤i - 1971) dir. TÜG‹AD, “Ifl Ahlak› ve Türkiye’de ‹fl Ahlak›na Yönelik
Tutumlar” ad›yla bir araflt›rma yay›nlar› bulunmaktad›r. Bir baflka kurum Baflbakanl›¤a ba¤l› olarak faaliyet gösteren Kamu Görevlileri Etik Kurulu’dur. 2004’te oluflturulan bu kurul ile, kamu yönetimi de etik konulara önem verdi¤inin alt›n› çizmifltir.
2001 y›l›nda bir de üniversite bünyesinde HÜEM (Hacettepe Üniversitesi ‹flletmecilik Meslek Eti¤i Uygulama ve Araflt›rma Merkezi) ad›yla bir kurum daha yaflam bulmufltur. Toplumsal Etik Derne¤i ise, di¤erlerine nispeten daha genç bir
dernektir. Görüldü¤ü üzere, Türkiye’de bu alanda faaliyette bulunan kurulufllar›n
neredeyse tümünün mazisi çok yenidir (Özdemir, 2008: 311).
117
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
AM A Ç
3
Örgütlerde etik kavram›n›n önemini aç›klamak.
Etik neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤u konusunda bireylerin kendilerinin oluflturdu¤u de¤erleri ahlaki aç›dan araflt›ran bir felsefe disiplinidir. ‹fl eti¤i kavram›n›n önemi günümüz toplumlar›nda özel bir ahlaki sorumlulu¤u oldu¤unun kabul edilmesinden kaynaklanmaktad›r. Çünkü iflletmeler toplumda ayr›cal›kl› konum ve etkinliktedir.
N
A M A Ç
4
N
AM A Ç
Örgütlerde etik davran›fl modelini tan›mlamak.
Günümüzde iflletmelerin var olabilmeleri ve yaflamlar›n› sürdürebilmeleri ön koflullar›ndan biri
olarak de¤erlere dayal› davran›fl biçimlerini benimsemeleri gerekir. Bu aç›dan örgütler etik d›fl›
davranmamal› yenilikci, topluma karfl› sosyal sorumluluk üstlenebilir, etik de¤erlere ba¤l› davran›fllar sergilemelidirler. Örgütlerde etik davran›fl
modelinde kültürel etkiler, örgütsel etkiler ve
bunlar›n karfl›l›kl› etkileflimde bulundu¤u bireyler vard›r. Bireylerin örgüt içindeki davran›fllar›
ayn› zamanda etik davran›fllar› belirlemektedir.
Örgüt eti¤i ve sosyal sorumluluk iliflkisini ifade
etmek.
‹flletmeler kâr elde ettikleri sürece varl›klar›n›
sürdürebilmektedirler. Ancak iflletmeler ekonomik amaçlar›n› gerçeklefltirirken çal›flanlar›n›n, ortaklar›n›n ve toplumun menfaatlerini
dikkate almak zorundad›rlar. ‹flte bu noktada
etik ve sosyal sorumluluk kavramlar› karfl›m›za
ç›kmaktad›r.
5
Küreselleflme ve ifl eti¤i iliflkisini aç›klamak.
Etik konular kültüre göre de¤iflebildi¤i için, etik
konusunun çok kültürlülük ve uluslararas› ba¤lamda incelenmesi gereklili¤i vard›r. Küreselleflme sürecinin ifl eti¤i ve etiksel ilkeler üzerindeki
etkisini araflt›rmak örgütlerin devaml›l›¤›, standarlar›n›n geliflmesi ve çal›flanlar›n beklentilerinin karfl›lanmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
Türkiye’deki ifl eti¤i araflt›rmalar›n› incelemek.
Etik konusunun son y›llarda çok önem kazanmas›, iletiflim kanallar›n›n bu konudaki duyarl›l›¤› artt›rmas› ve halk› bilgilendirmesi bu konudaki araflt›rmalar› artt›rma gereklili¤ini ortaya ç›karm›flt›r. Araflt›rma merkezleri ve akademisyenler
Türkiye’de son y›llarda etik konusunun üzerine
gitmifller ve pek çok sektör üzerinde araflt›rmalar
yapm›fllard›r.
118
1. Afla¤›dakilerden hangisi etik konular aras›nda yer
almaz?
a. Psikolojik taciz
b. Mali skandallar
c. Rüflvet
d. Sosyal sorumsuzluk
e. Adam kay›rmac›l›k
6. Örgütlerde etik davran›fl modelinde medya hangi
etik konular aras›nda yer al›r?
a. Bireysel faktörler
b. Örgütsel etkiler
c. Ekonomik etkiler
d. Yasal faktörler
e. Kültürel etkiler
2. ‹fl eti¤i afla¤›daki gruplar›n hangileri aras›nda yer
almaz?
a. ‹flletmeler aras›nda
b. Yöneticilerle çal›flanlar aras›nda
c. Çal›flanlarla hükümet aras›nda
d. Çal›flanlar›n kendi aras›nda
e. ‹flletme ile kamu yönetimi aras›nda
7. Afla¤›dakilerden hangisi örgütlerin sosyal sorumluluklar› aras›nda yer almaz?
a. Toplumun mefaatlerini düflünmek
b. Müflterilerine karfl› sorumluluk sahibi olmak
c. Yat›r›mc›lara karfl› sorumluluk sahibi olmak
d. Sanata ve e¤itime katk›da bulunmak
e. Politika ile iç içe yer almak
3. Do¤al kaynaklar›n yönetimine kat›lma ve bölgesel
geliflme politikalar›n› etkileme gücü iflletmelerin hangi
etki alanine girer?
a. Ekonomik güç
b. Sosyal ve kültürel güç
c. Politik güç
d. Fiziksel çevre üzerindeki güç
e. Birey üzerindeki güç
8. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin sorumluluk pramidi aras›nda yer almaz?
a. Gönüllü sorumluluk
b. Ahlaki sorumluluk
c. Yasal sorumluluk
d. Bireysel sorumluluk
e. Ekonomik sorumluluk
4. Afla¤›dakilerden hangisi etik d›fl› örgütlerde s›k rastlan›lan konulardan biri de¤ildir?
a. Etik problemlerin çözümünü hafife almamak
b. Çal›flanlar› kiflisel etikleri konusunda desteklemek
c. Keyfi ve haks›z performans de¤erlendirme yapmak
d. Çal›flanlara tüketicilerden farkl› davranmak
e. Halkla iliflkiler gibi konular› etik aç›dan incelemek
5. Afla¤›dakilerden hangisi etik davran›fl modelinde örgütsel etkiler bafll›¤›nda yer almaz?
a. Etik kodlar
b. Örgüt kültürü
c. Rol modelleri
d. Ödüllendirme
e. Aile
9. Do¤ru, dürüst ve adil olmak, zarar vermekten kaç›nmak hangi sosyal sorumluluk piramidi içersinde yer
almaktad›r?
a. Gönüllü sorumluluk
b. Ahlaki sorumluluk
c. Yasal sorumluluk
d. Sosyal sorumluluk
e. Ekonomik sorumluluk
10. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin ve yöneticilerin tüketicilere karfl› olan temel görevleri aras›nda yer
almaz?
a. ‹flletmeci çevresel faktörler hakk›nda bilgi vermeli
b. Sat›fl sözleflmesinin koflullar›na uyumlu olmak
c. Mallar› özelliklerini tafl›mal› tüketicilere do¤rular› anlatmal›
d. Yalandan kaç›nmal›
e. Bask› ve zorlamadan kaç›nmal›
119
1. d
2. c
3. d
4. b
5. e
6. e
7. e
8. d
9. b
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerde Etik Kavram›n›n
Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik D›fl› Örgütler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Davran›fl Modelinde
Örgütsel Etkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerde Etik Davran›fl
Modeli” fleklini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerin Sosyal Sorumluluklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Sorumluluklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Sosyal Piramidi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerin D›fl Gruplara
Olan Etik Sorumluluklar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
‹fl eti¤i çerçevesinde gelifltirilen görüfllerin önemli bir
bölümünün hareket noktas› ahlaki sorumlulu¤a sahip
olmalar›d›r. Bu ahlaki sorumluluk aç›s›ndan iflletmelerin sahip olduklar› etki alanlar› alt› boyutta incelenebilir. Bunlar ekonomik güç, sosyal ve kültürel güç, teknolojik güç, politik güç, fiziki çevre üzerindeki güç, birey
üzerindeki güçlerdir.
S›ra Sizde 2
Yap›lan incelemeler örgütlerde pek çok etik d›fl› konular›n yer ald›¤› gözlemlenmektedir. Örne¤in k›sa dönemli karlara önem vermek, haks›z performans de¤erlendirmeleri yapmak,etik problemlerin çözümünü hafife almak, çal›flanlara kötü muamele yapmak vb. gibi.
Bunlardan birinin di¤erlerinden daha önemli oldu¤unu
söylemek güçtür. Çünkü hafife al›nan her bir problem,
baflka problemlerin oluflmas›na yol açabilecektir.
S›ra Sizde 3
Örgütlerde etik davran›fl modelinde görüldü¤ü gibi
etik davran›fl modelinin merkezinde bireyler yer almaktad›r. Çünkü bireylerin etik d›fl› davran›fllar› örgütlerde gerçekleflti¤inde model olma, kültürel bir
davran›fl olarak yerleflme, norm ve de¤erleri oluflturmada etkin olacakt›r.
S›ra Sizde 4
Günümüzde iflletmelerin yapabilecekleri gönüllü sorumluluklar toplumun iflletmelerin istedi¤i etkinliklerdir. Örne¤in sanata ve e¤itime yap›lan mali destekler
bu tür sorumluluklara örnek olarak verilebilir.
S›ra Sizde 5
Türkiye’de etik d›fl› konular›n en yayg›n oldu¤u sektör bas›n ve sa¤l›k sektörüdür. Kamu sektörüde genelde etik d›fl› konularla s›k s›k gündeme gelen özellikle beyaz yakal› çal›flanlar› ile s›k s›k araflt›rmalara
konu olmufltur. Meslek olarakta siyasetçiler, polisler,
doktorlar, gümrükçüler etik d›fl› konular da gündeme
gelmifllerdir.
S›ra Sizde 6
Küreselleflme sürecinin ifl eti¤i üzerindeki etkisini üç
boyutta inceleyebiliriz. ‹lki; küresel piyasada rekabet
avantaj›n›n elde edilmesinde insanlar›n tutum ve davran›fllar›n›n etkisinin artmas›d›r. ‹kincisi; ekonomik iliflkilerde uluslararas› etik vizyonun ve ilkelerin gücünün
hissedilmesidir. Üçüncüsü ise küreselleflme ile birlikte
uluslar aras› uzman kurulufllar taraf›ndan etik kodlar›n
belirlenmesi ve kullan›lmas›d›r.
120
Kaynaklar
Ar›kan, S. (1995). ‹flletmelerde Sosyal Sorumluluk:
Ankara, H.Ü. ‹.‹.BF. Dergisi.
Carroll Archis B. (1991). The Pyramid of Social Responsibility. New York: Business Horizons.
Certo Samuel C (1997). Modern Management. New
Jersey: Prentice Hall International Inc.
Cooke Robert Allan (1991). “Danger Signs of Unethical
Behavior. How to Determine if Your is at Ethical
Risk” Journal of Business Ethics. 10.
Desjarding Joseph R. Mc Cll J. (1990) Contemporary
Issues ›n Business Ethics (2d. ed Belmont:
C.A.Wadsworth Publishing Co: 1990).
Garett Thomas, Konoski Richard J. (1986). Business
Ethics, Englewood Cliff Prentice Hall, New Jersey
Giffin Ricky W. Ebert Ronald J. (1996) Business Prentice Hall International Inc., Englewood Cliffs, New
Jersey.
Gillian C. (1977). In Different Voice:Women’s Coneptions of Self and Moral›ty, Harward Educational
Review (November).
Gök S. (2008). ‹fl Eti¤i ve Ahlak› Aras›ndaki ‹liflki ve
Çal›flma Yaflam›nda ‹fl Eti¤ini Etkileyen Faktörler. Uluslararas› ‹nsan Bilimleri Dergisi, Cilt:5, Say› 1.
Gök S. (2009). Çal›flma Yaflam›nda ‹fl Eti¤i:Bir Alan
Araflt›rmas›. Sosyal Siyaset Konferanslar›, ‹stanbul Üniversitesi, Yay›n N›. 4872, ‹ktisat Fakültesi,
Yay›n No:604. ‹stanbul.
Hoffman M. Fraderick W. Robert E. (1995) Business
Ethics Readings and Cases in Corparate Morality. Mc Graw Hill Inc. New York.
K›lcullen Mauren, Ohles Judith Koastra (1999). At Least
Do No Horm: Sources on the Changing Role of
Business Ethics and Corporate Social Rosponsibility. Reference Services Review.
K›rel Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›fllar Yönetimi ve Bir Uygulama Çal›flmas›, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No:168.
Kreitner Robert, Knick:Angelo (1997). Organizational
Behavior. New York: Irwin Mc Graw Hill,
Lewis P.V. (1985) Defining Business Ethics. Journal
of Business Ethics.
Mc Hugh (1992). ‹fl Ahlak›. ‹stanbul: TUS‹AD Yay›nlar›,
Orman S.Parlak Z.(2009). ‹flletmelerde ‹fl Eti¤i, ‹stanbul:Ticaret Odas›.
Özdemir S. (2009 Günümüz Türkiye’sinde Akademik ‹fl
Ahlak› Çal›flmalar›na Genel Bak›fl. ‹stanbul: ‹flletmelerde ‹fl Eti¤i.
Özgen H.Yalç›n A. Öztürk A. (1994).Ça¤dafl ‹flletmelerde ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk Anlay›fl›. Kufladas›, ‹zmir: 2. Yönetim Kongresi Dokuz Eylül Üniversitesi ‹flletme Fakültesi Yay›nlar›.
Özgener fievki (2004). ‹fl Ahlak›n›n Temelleri Yönetsel Bir Yaklafl›m. Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m
Ronald Sims R. (1991). The Institut›onalization of Organizational Ethics, Journal of Business Ethics.
Schulze N.(1997) ‹flletme Eti¤i Konusuna Kavramsal
Bir Yaklafl›m. Amme ‹daresi Dergisi. Cilt 30, S.4,
Aral›k.
Sternberg Elaine (1994) Just Business Ethics London:
Warner Books.
fiimflek fi.Akgemici T. Çelik A. (1998). Davran›fl Bilimlerine Girifl ve Örgütlerde Davran›fl, Ankara, Nobel Yay›n Da¤›t›m.
Velasquez M.(1988). Business Ethics Concepts and
Cases, 2.Bas›m Prentice Hall, Englewood Cliffs, New
York.
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
‹flletme içi paydafllar› tan›mlayabilecek,
Yönetim kurullar›n›n ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klayabilecek,
Yöneticilerin ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klayabilecek,
Çal›flanlar›n ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
‹ç Paydafllar
De¤erlerle Yönetim
Ahlakl› Yönetici
Da¤›t›m Adaleti
‹fllem Adaleti
Etkileflim Adaleti
Ay›r›mc›l›k
•
•
•
•
•
•
•
Psikolojik fiiddet
‹flgören Mahremiyeti
Psikolojik Sözleflmeler
Bilgi Asimetrisi
Presenteeism
Whistleblowing
‹çeriden Ö¤renenlerin Ticareti
‹çindekiler
Sorumluluk ve Etik
‹flletme ‹çine
Yönelik ‹fl Ahlaki
Konular›
• ‹fiLETMELER‹N ‹Ç PAYDAfiLARI
• ‹fiLETME YÖNET‹C‹LER‹ VE ‹fi
AHLAKI
• ÇALIfiANLAR VE ‹fi AHLAKI
‹flletme ‹çine Yönelik ‹fl
Ahlaki Konular›
‹fiLETMELER‹N ‹Ç PAYDAfiLARI
‹flletmeler dinamik bir çevre içinde faaliyet gösteren sistemlerdir. Sistem düflüncesine göre her sistem, kendinden daha büyük bir sistemin alt sistemidir. Bu durum
bütün sistemlerin kendinden küçük alt sistemlerden olufltu¤u anlam›na da gelir.
Bütün bu sistemler birbirleriyle iletiflim ve etkileflim içerisindedir. ‹flletmeler de bu
anlamda birçok farkl› çevresel faktörden etkilenmekte, birço¤unu da etkilemektedirler. ‹flte, do¤rudan ve dolayl› olarak iflletmelerin faaliyetlerinden etkilenen ve iflletme faaliyetlerini etkileyen bu faktörlerin her birine paydafl ad› verilmektedir.
Önceki bölümlerde de belirtildi¤i gibi iflletmeler çok say›da paydafla sahiptir.
SIRA S‹ZDE toplum ve
Bu paydafllardan kimi devlet, müflteriler, rakipler, medya, tedarikçiler,
do¤al çevre gibi d›fl çevresel; kimisi de yöneticiler, çal›flanlar, hissedarlar ve sendikalar gibi iç çevresel paydafllard›r.
‹flletmelerin tüm paydafllar›na karfl› onlar›n ç›kar ve beklentilerini olabildi¤ince
dengeli biçimde gözetecek bir flekilde yönetilmeleri önemli bir yönetsel beceri olS O R U
du¤u kadar, ayn› zamanda ahlaki bir sorumluluktur. Bu sorumluluk
ise öncelikle
olarak iflletmelerin temel unsurlar› olan iç paydafllara yönelik ahlaki tutum ve davran›fllar›n do¤ru belirlenmesini ve yönetilmesini gerektirmektedir.
D ‹ K Bu
K A T bölümde iflletmelerin do¤rudan iç paydafllar› olan yönetim kurullar›, üst yöneticiler ve çal›flanlarla iliflkili ifl ahlak› konular› üzerinde durulacakt›r.
SIRA S‹ZDE
Ahlaki sorumluluklar bir karfl›l›kl›l›k içerir. Bu anlamda bütün paydafllar›n birbirlerine karfl› ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r. ‹ç paydafllara yönelik ifl ahlak› konular› aç›klan›rken bu çerçeveden yaklafl›larak her bir içAMAÇLARIMIZ
paydafl›n di¤erlerine
karfl› olan ahlaki sorumluluklar› karfl›l›kl› olarak ele al›nm›flt›r.
Paydafl: ‹flletmelerin
faaliyetlerinden etkilenen ve
iflletme faaliyetlerini
S‹ZDE
etkileyen tüm SIRA
kesimleri
ifade
etmekte kullan›lan bir
kavramd›r.
N N
‹ T A taraf›ndan
P
‹fl Ahlak› Dergisi 2008 y›l›nda ‹ktisadi Giriflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i K(‹G‹AD)
yay›nlanmaya bafllanan uluslararas› hakemli bir dergidir. Bu dergide, kitab›m›zdaki konularla ilgili çok say›da bilimsel araflt›rma bulabilirsiniz.
‹fiLETME YÖNET‹C‹LER‹ VE ‹fi AHLAKI
TELEV‹ZYON
‹flletmeler belirli amaçlar do¤rultusunda iflletme yöneticileri taraf›ndan yönetilmektedirler. ‹flletmelerde, iflletmenin birtak›m özelliklerine ba¤l› olarak farkl› dü‹NTERNET
zeylerde ve say›larda yöneticiler bulunabilmektedir. ‹flletme yöneticilerinin ifl ahlak›yla iliflkili tutum ve davran›fllar› da iflletme yönetimi içerisindeki konumlar›na
göre de¤iflebilmektedir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
124
‹flletmelerde iflletmenin büyüklük, sektör, yasal konum veya stratejilerine ba¤l›
olarak farkl›laflan çeflitli yönetim kademeleri görev almaktad›r. En üst düzeyde yönetim kurulu bulunur. Yönetim kurulunun üzerinde bir genel kurul varsa da genel
kurullar genellikle çok temel baz› kararlar d›fl›nda do¤rudan yönetime müdahalede bulunmazlar. Daha sonra iflletmenin do¤rudan yöneticisi konumunda bulunan
CEO, genel müdür, iflletme müdürü veya fabrika müdürü gibi unvanlara sahip yöneticiler ve yard›mc›lar›ndan oluflan üst yöneticiler, bunlar›n alt›nda da bölüm yöneticileri ve yard›mc›lar› yer almaktad›r. Bu bölümde özellikle yönetim kurulu ve
üst düzey yöneticilerin ifl ahlak›yla ilgili sorumluluklar› üzerinde durulacak, bölüm
yöneticileriyle ilgili bilgiler bir sonraki ünitede insan kaynaklar› yönetimi ve etik
iliflkisi incelenirken ele al›nacakt›r.
Yönetim Kurullar›n›n Ahlaki Sorumluluklar›
Yönetim kurulu: Yönetim
kurullar› sermaye
flirketlerinde ortaklar›n ve
üçüncü flah›slar›n hak ve
ç›karlar›n›n korunmas›
amac›yla genel kurul
taraf›ndan seçilen pay
sahibi gerçek kiflilerden
oluflur.
Yönetim kurulu iflletmeleri do¤rudan yönetmese de do¤rudan yöneticileri atayan, iflletmeyle ilgili en önemli kararlar› alan, iflletmelerin temel stratejilerini belirleyen ve bütün paydafllar ad›na iflletmeyi denetleyen organd›r. Özellikle kurumsal yönetim anlay›fl›n›n geliflmesiyle birlikte yönetim kurullar›n›n önemi artm›flt›r. Bu nedenle yönetim kurulu üyelerinin d›fl çevresel geliflmeleri iyi takip
eden ve objektif karar alabilen kiflilerden oluflmas› gerekmektedir. Son y›llarda
birçok ülkede yönetim kurullar›nda iflletme veya aile d›fl›ndan ba¤›ms›z üyelerin bulunmas›na yönelik e¤ilimler artmaktad›r. Yönetim kurullar› iflletmenin en
üst düzey karar alma organ› oldu¤undan iflletmenin ifl ahlak›yla ilgili bütün tutum ve davran›fllar›n› belirleyebilecek ve yönetebilecek konumdad›r. Yönetim
kurullar›n›n ifl ahlak›yla ilgili en önemli iki sorumlulu¤u bulunmaktad›r: ‹fl ahlak›na yönelik temel stratejiyi belirlemek ve ifl ahlak›n› kurumsallaflt›racak ad›mlar› atmak.
Temel ‹fl Ahlak› Stratejisinin Belirlenmesi
Yönetim kurullar› iflletmelerinin bir bütün olarak ifl ahlak›na yönelik “duruflunu”
belirlemelidirler. Bu durufl, iflletmenin iflleyifli s›ras›nda ortaya ç›kabilecek ahlaki ikilemlerin çözümünde yöneticilere rehberlik edecektir. Bu anlamda temel
bir ifl ahlak› stratejisi belirlenmesi öncelikle yönetim kurullar›n›n üst yöneticilere karfl› ahlaki bir sorumlulu¤udur. Muhtemel ifl ahlak› problemlerine yönelik
olarak birkaç farkl› strateji belirlenebilir. ‹flletmeler iflleyifl ile ilgili kararlar›n›
al›rken ifl ahlak› konular›na karfl› ilgisiz kalarak sadece yasal zorunluluklarla yetinebilirler. Ya da sadece iflletme imaj›n› çok olumsuz etkileyebilecek ahlaki sorunlar› engellemeye yönelik bir en az zararla atlatma stratejisi izleyebilirler. Ancak gerçekten ahlaki bir yönetim göstermenin en alt s›n›r› etik kodlar fleklinde
belirli ahlaki standartlar›n belirlenmesi ve onlara uyum sa¤lanmaya çal›fl›lmas›d›r. Ahlaki davran›fllar›n belirli standartlara uyma davran›fl›n› aflarak bir kültür
haline getirilmesi de strateji olarak belirlenebilir. En geliflmifl ahlaki strateji ise
iflletmenin tüm kademelerindeki karar alma mekanizmalar›n›n öncelikli kriterinin etik ilkeler ve ahlaki bak›fl aç›s› olmas›d›r. Yönetim kurullar›, bu stratejilerden hangisini benimseyece¤ine karar vermeli ve benimsedi¤i stratejiyi iflletmenin en önemli de¤erlerinin ve hedeflerinin ifadesi olan iflletme misyon ve vizyonuna yans›tmal›d›r.
125
6. Ünite - ‹flletme ‹çine Yönelik ‹fl Ahlaki Konular›
fiekil 6.1
Yönetim Kurulu ve
‹fl Ahlak›, (Stewart,
1996, 01).
Yönetim kurulu aç›s›ndan temel ifl ahlak› stratejisinin belirlenmesinden sonraki aflama belirlenen ifl ahlak› anlay›fl›n›n iflletmede kurumsallaflt›r›lmas›d›r. ‹fl ahlak›n›n kurumsallaflt›r›lmas›nda izlenebilecek yöntemler üç bafll›k alt›nda özetlenebilir: De¤erlerle yönetim, etik örgütsel kültür ve iklimin oluflturulmas›, etik kodlar›n
oluflturulmas›.
‹fl ahlak›: ‹flletmelerin en üst
düzey karar organlar› olarak
yönetim kurullar›, çeflitli
yöntemler kullanarak
iflletmelerinde ifl ahlak›
anlay›fl›n›n
kurumsallaflmas› için çaba
sarf etmelidirler.
De¤erlerle Yönetim
‹flletmelerin içerisinde faaliyet gösterdikleri çevresel faktörler sürekli de¤iflmektedir. Üretme, satma, kay›t tutma, insan gücünü yönetme gibi temel iflletmecilik ifllevlerinin yöntem ve teknolojileri her geçen gün yenilenmektedir. Belli özellikleri
oldu¤u için ifle ald›¤›m›z çal›flanlar›n o özellikleri birkaç y›l sonra ifle yaramaz hale gelebilmektedir. Bu nedenle iflletmelerin bu h›zl› döngüyle bafla ç›kabilmek için
daha az de¤iflen ve sürekli ayakta kalmaya katk›da bulunabilecek bir fleylere, yani
de¤erlere sar›lmas› gerekmektedir. Örne¤in, bir iflletmede sürekli ö¤renmenin bir
de¤er olarak benimsenmifl olmas› o iflletmedeki çal›flanlar›n kendilerini ifl dünyas›ndaki geliflmelere uygun biçimde gelifltirmelerinin önünü açacak, kiflisel geliflimlerini sadece insan kaynaklar› birimlerinin sa¤layacaklar› e¤itimlere b›rakmayacaklard›r. Bu çerçevede iflletmeler tak›m çal›flmas›, verimlilik, yarat›c›l›k, öneri getirme, de¤iflim, sorumluluk alma, sorun çözme gibi de¤erleri iflletmelerde paylafl›l›r
hale getirmeye çal›flmaktad›rlar.
‹flletmeler için ahlaki de¤erlerin neler oldu¤unun belirlenmesi ve tan›mlanmas›n›n ard›ndan s›ra o de¤erlerin çal›flanlar taraf›ndan benimsenmesini sa¤lamaya
gelmektedir. Bu konuda en önemli rol yöneticilere düflmektedir. Dolay›s›yla yönetim kurullar› öncelikle kendilerine hesap verme durumunda olan üst yöneticilerin
her türlü davran›fllar›nda ve ald›klar› kararlarda misyon ifadelerinde kendini gösteren kurum de¤erlerine uygun davranmalar›n› sa¤lamaya yönelik tedbirler almal›d›rlar. Yöneticilerin de¤erlere ba¤l›l›k konusunda gösterecekleri hassasiyet çal›flanlara da yans›yacakt›r. Çünkü çal›flanlar özellikle de ahlaki konulardaki davran›fllar›n› ortaya koyarken öncelikle amirlerini izlemekte ve örnek almaktad›rlar. Yönetim kurullar›n›n yöneticileri bu flekilde davranmaya teflvik etmeleri iflletmenin mis-
De¤erler; do¤ruluk,
dürüstlük, sayg›, nezaket,
fleffafl›k, hatay› kabullenme,
özür dileme gibi temel ancak
k›sa sürede
ö¤renilemediklerinden kal›c›
hale gelmeleri için çaba
gösterilmesi gereken ahlaki
erdemlerdir.
126
yonuna uygun davranmas›n› sa¤layarak iflletmenin hem çal›flanlar, sendikalar ve
iflletme sahipleri gibi iç paydafllara hem de müflteriler, toplum, devlet ve do¤al çevre gibi d›fl paydafllara yönelik ahlaki sorumluluklar›n›n gere¤ini yerine getirmifl olmas›n› sa¤layacakt›r.
Çal›flma hayat›nda özellikle iletiflim teknolojilerinin katk›s›yla iflletme faaliyetlerinin boyutlar› ve etki alanlar› çok genifllemifltir. Giderek daha fazla çal›flan daha
çok say›da paydaflla etkileflim içerisine girmektedir. Çal›flanlar›n faaliyetlerini gerçeklefltirirken her türlü tutum ve davran›fllar›nda do¤ruluk, dürüstlük, sayg›, nezaket, fleffafl›k, hatay› kabullenme, özür dileme gibi ahlaki de¤erlere sahip olmalar›
için gerekli özendirme programlar› düzenlenmelidir. Bu tip de¤erleri uygulamaya
koyan çal›flanlar ödüllendirilmelidir. Örne¤in, spor sahalar›ndaki fair-play uygulamalar›n›n yayg›nlaflmas› için Türkiye Milli Olimpiyat Komitesi her y›l çeflitli dallarda ödüller vermektedir. ‹flletme üst yönetimleri de benzer flekilde, son y›llarda yayg›n olarak uygulanmaya bafllanan ay›n çal›flan› seçimlerinde ekonomik de¤erler
kadar ahlaki de¤erlerin de ödüllendirilmesi yönünde çal›flmalar yapabilirler. ‹flletmelerde etik de¤erlerin benimsenmesi, etik bir örgütsel iklimin oluflmas›na da katk› sa¤layacak, oluflturacak etik kodlara da temel oluflturacakt›r.
SIRA S‹ZDE
1
‹flletmeler acaba
SIRA ay›n
S‹ZDEçal›flan› seçimlerinde hangi kriterleri dikkate al›yorlar? ‹nternet
üzerinden k›sa bir araflt›rma yaparak ifl ahlak›na yönelik de¤erlerin bu kriterler aras›nda
ne ölçüde yer ald›¤›n› görebilirsiniz.
Etik Örgütsel Kültürün ve ‹kliminin Oluflturulmas›
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ ‹N TTE RA NPE T
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹flletmeler sadece
malzeme-makine ve belli talimatlar dahilinde bunlaS O R araç-gereç,
U
r› kullanan insanlardan oluflan bir ortam de¤ildir. Örgütlerin bir de görünmeyen
SIRA S‹ZDE
yönleri bulunmaktad›r.
Bu görünmeyen yön; bütün çal›flanlar›n bildi¤i, paylaflt›¤›
D‹KKAT
ve uydu¤u, ama hiçbir yerde yaz›l› olmayan birtak›m de¤er, inanç, tutum ve varsay›mlardan
oluflan örgüt kültürüdür. ‹flletme normal faaliyetlerini yürütürken belD Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA
li bir anda çeflitliS‹ZDE
plan, politika ve prosedürlerin uygulanmas› s›ras›nda, çal›flanlar›n ve yöneticilerin örgüt kültürünü anlama ve yorumlamalar›yla ortaya ç›kan haO R U
va da örgüt Siklimi
olarak ifade edilmektedir.
N N
AMAÇLARIMIZ
Etik kodlar çal›flanlar
D ‹ K K A T aç›s›ndan uyulmas› zorunlu ahlaki davran›fl standartlar›n› belirlerken ahlaki örgüt
K ‹ Tkültürü
A P ve iklimi daha gönüllü ve do¤al bir uyumu ifade eder.
N N
SIRA S‹ZDE
Örgüt iklimi, çal›flanlar›n örgüt kültürü hakk›ndaki alg›lamalar›n› yans›tan bir
kavramd›r. TÇal›flanlar
E L E V ‹ Z Y O N iflletme içerisinde görevlerini yerine getirirlerken uyacaklar›
ahlaki prensipler
e¤er örgüt kültürü içerisinde yer etmiflse, ortaya ç›kacak örgüt ikAMAÇLARIMIZ
limi de ahlaki olacakt›r. Etik kodlar bir anlamda ahlaki uygulamalar› zorunlu olarak yerlefltirmeye çal›fl›rken, etik bir örgütsel iklim çal›flanlar›n ahlaki davranmay›
E RAN EPTzaman do¤al bir davran›fl biçimi olarak alg›lad›klar›n›n gösterK‹ N‹ T Tkimi
gönüllü, hatta
gesi olacakt›r. Örgüt kültürü ile ilgili yap›lan araflt›rmalar iflletmelerin belirli türdeki örgüt kültürlerini iflletmelerine benimsetebildikleri takdirde ekonomik anlamda
T E L E V ‹ Zelde
Y O N edebileceklerini göstermektedir. Belli örgüt kültürlerinin iflrekabet avantaj›
letmelerde yayg›n kabul görmesi için o kültürlerin çal›flanlar taraf›ndan benimsenmesi gerekmektedir. Bu amaçla etik kodlar›n gelifltirilmesi gibi yöntemler yan›nda
etik e¤itimi programlar› düzenlemek, etik komiteleri oluflturmak, etik d›fl› davra‹NTERNET
n›fllar›n bildirilmesini kolaylaflt›racak sistemler kurmak gibi uygulamalara gidilmektedir. Bu gibi somut yöntemlerin yan› s›ra her düzeyden yöneticilerin tutum ve
127
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
davran›fllar›nda belli ahlaki prensiplere uygun davrand›klar›n›n çal›flanlarca görülmesi de etik örgüt ikliminin oluflmas›nda etkili olmaktad›r. BirD Üiflletmede
fi Ü N E L ‹ M belli örgüt kültürünün oluflmas› ve benimsenmesi uzun zaman almaktad›r. Dolay›s›yla yönetim kurullar› iflletmelerinde etik örgüt kültürünün yerleflmesi için belli bir progS O R U
ram dahilinde gerekli planlamalar› yapmal› ve uygulamalar› izlemelidir.
S O R U
D ‹ K Kkültürün
AT
Örgüt kültürü daha derin bir örgütsel olguyu yans›t›rken, örgüt iklimi
çal›flan
davran›fllar›na yans›yan daha yüzeysel bir boyutunu ifade etmektedir.
Etik Kodlar›n›n Oluflturulmas›
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Etik kodlar iflletmelerde geçerli ahlak kurallar›n›n neler oldu¤unu, iflletme aç›s›nAMAÇLARIMIZ
dan, ahlaki aç›dan kritik karar durumlar›nda neyin ahlaki neyin
ahlak d›fl› kabul
edildi¤inin belirtildi¤i kurallar dizisidir. Etik kodlar hem uyulmas› gereken ahlaki
prensipleri hem de bu prensiplere uyulmamas› durumunda gündeme gelecek yapKSIRA
‹ aç›dan
T S‹ZDE
A P problemli
t›r›mlar› içermektedir. Bu kodlar›n önceden belirlenmesi ahlaki
durumlarda karar almak zorunda kalan yöneticilere zaman ve tutarl›l›k kazand›racakt›r. Etik kodlar her fleyden önce iflletmenin temel de¤erleriD Üile
iliflkili oldu¤unfi Ü N E L ‹ M
L E V ‹ Z Y O N en üst düdan, etik kodlar›n belirlenmesi ve uygulaman›n takip edilmesiT Eöncelikle
zeydeki yönetim kademelerinin yani yönetim kurulunundur. Etik kodlarla ilgili ayS O R U
r›nt›l› bilgi 8. ünitede verilmektedir.
S O R U
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
D‹KKAT
N N
Yönetim kurullar› iflletmeler için ahlaki bir çerçeve oluflturduktan sonraki aflamada
ifl yöneticilere düflmektedir. ‹flletmelerin günlük faaliyetlerinin
planlanmas›, örgütAMAÇLARIMIZ
lenmesi, koordinasyonu, yönlendirilmesi ve denetlenmesi anlam›nda yöneticiler
baflta kendilerini görevlendiren yönetim kurullar› olmak üzere emirlerinde çal›flanlaK ‹ T A PBir anlamda
ra ve di¤er paydafllara yönelik çeflitli ahlaki sorumluluklar üstlenirler.
yöneticiler her iki tarafa karfl› da ahlaki sorumluluklar tafl›d›klar›ndan yönetim kurullar› ve di¤er paydafllar aras›nda bir köprü görevi görmektedirler. Bu nedenle iflletme
T E Lkoyan
E V ‹ Z Y Obirer
N
yöneticilerinin en önemli görevi ahlaki bir yönetim modeli ortaya
ahlakl› yönetici olmakt›r. Özellikle Türkiye gibi bireycilikten ziyade toplulukçulu¤un ön
planda oldu¤u paternalist kültürlerde ahlaki tutum ve davran›fllar›n benimsenmesinde ahlakl› yöneticilerin pay› çok daha yüksektir. Ahlakl› yöneticiler uzun vadede
‹NTERNET
iflletmelerinde bütün kademelerde çal›flanlar için ahlaki davran›fl› bir norm haline getirmeye çabalarlar. Bu çabalar›n önemli bir k›sm› çal›flanlara yönelik olmakla birlikte yöneticilerin di¤er paydafllara karfl› da çeflitli ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r.
Etik liderlik, kat›l›mc› yönetim, adalet ve insan haklar›na sayg› çal›flanlara yönelik ahlaki sorumluluklar› ifade ederken dürüstlük ve fleffafl›k da daha çok yönetim kurullar›na ve di¤er paydafllara yönelik ahlaki sorumluluklar aras›ndad›r.
Etik Liderlik
Her yönetici lider de¤ildir. Liderlik ve yöneticilik aras›ndaki en önemli farkl›l›klardan biri yöneticilerin astlar›n› yasal bir güçle idare etmelerine karfl›n, liderlerin takipçilerini gönüllü olarak yönlendirebilmeleridir. Elbette ahlaki prensipleri önemseyen tüm ahlakl› yöneticiler çal›flanlar› aras›nda etik prensiplerin yayg›nlaflmas›n›
sa¤lamaya çal›flacaklard›r. Bunun için etik kodlar›n uygulanmas›n› takip edecekler,
AMAÇLARIMIZ
Etik kodlar: ‹flletmelerde
geçerli ahlak kurallar›n›n
neler oldu¤unu, iflletme
SIRA
K ‹aç›dan
TS‹ZDE
A P
aç›s›ndan ahlaki
kritik karar durumlar›nda
neyin ahlaki neyin ahlak d›fl›
kabul edildi¤inin
D Ü fibelirtildi¤i
ÜNEL‹M
TELEV‹ZYON
kurallar dizisidir.
Etik kodlar hem uyulmas› gereken ahlaki prensipleri, hem de bu prensiplere
D ‹ K K A T uyulmamas›
durumunda gündeme gelecek yapt›r›mlar› içermektedir.
Yöneticilerin Ahlaki Sorumluluklar›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Ahlakl› yönetici: Ahlakl›
yöneticiler çal›flanlarla
etkileflim içerisinde, ahlaki
de¤erlerin paylafl›l›p
T E L sa¤lamaya
EV‹ZYON
benimsenmesini
dönük uygulay›c›,
ödüllendirici ve hesap verici
rol modelleri ortaya koyarlar.
Paternalizm: ‹Toplum
N T E R veya
NET
aile yönetimlerinde en uygun
yönetim yap›s›n›n hiyerarflik
yap› oldu¤u ve iflleyiflle ilgili
kararlar›n da bu hiyerarflinin
en üstünde bulunan ideal
liderler taraf›ndan al›nmas›
gerekti¤ini kabul eden
yönetim sistemi.
128
etik komiteleri kuracaklar, gerekli ödüllendirme ve müeyyideleri uygulayacaklard›r. Ancak bu prensiplerin çal›flanlar taraf›ndan gönüllü olarak benimsenmesini
sa¤lamak ancak etik liderlikle mümkündür. Dolay›s›yla yöneticilerin ahlaki konular›n› etik liderlik anlay›fl›yla ele almalar› yöneticilerin özellikle çal›flanlara karfl› en
önemli ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r. Etik liderlik, yönetim kurulu taraf›ndan
belirlenen misyona uygun flekilde ahlaki de¤erlerin paylafl›ld›¤› etik bir örgüt kültürü oluflturulmas›na katk›da bulunmak anlam›nda yöneticilerin yönetim kurullar›na, dolay›s›yla da iflletme sahiplerine karfl› da ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.
Etik liderlik konusu 4. bölümde ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
Kat›l›mc› Yönetim
Güç mesafesi: Hiyerarflik
yap›larda afla¤› düzeydeki
çal›flanlar›n üst düzeydeki
yöneticilerle aralar›ndaki
güç da¤›l›m›n›n eflitsizli¤ine
dair alg›lamalar›n› ifade
eden bir kavramd›r.
Türk toplumunun paternalizmin yan›s›ra öne ç›kan kültürel özelliklerinden biri de
güç mesafesinin uzakl›¤›d›r. Güç mesafesi yöneten ve yönetilenler aras›ndaki güç
fark›n› ifade eden bir kavramd›r. Asl›nda bütün yönetim sistemlerinde astlar ve üstler aras›nda bir güç fark› bulunmaktad›r. Ancak bu fark baz› kültürlerde daha fazla hissedilmektedir. Güç mesafesi yüksek toplumlarda çal›flanlar›n yöneticileriyle
iletiflim kurabilmeleri zorlafl›r. Ço¤u zaman güç mesafesinin büyüklü¤ü yöneticilerin ifllerine de gelebilir. Yöneticilerin ofislerinin döflenmesinden bindikleri araçlara, yöneticiyle görüflmek için afl›lmas› gereken bürokratik aflamalardan yönetici
karfl›s›nda tak›n›lmas› gereken beden diline kadar pek çok sembol yöneticilerin
yüksek statülerini göstermelerine imkan tan›r. Ortada yasal bir engel olmasa bile
çal›flanlar›n alg›lamalar›ndan kaynaklanan bu durum zamanla çal›flanlar›n iflletmeye katk›lar›n› engelleyen bir hal alabilir. Ancak bu durum her fleyden önce ahlaki
de¤ildir. ‹flletmelerde çal›flanlar›n hangi statüde olurlarsa olsunlar birbirlerine önce
birer insan olarak davranmalar›, görevlerinden kaynaklanan baz› farkl›l›klar› kiflisel ayr›cal›klar olarak kullanmamalar› gerekmektedir. Dolay›s›yla çal›flanlar›n güç
mesafesinden kaynaklanan olumsuz alg›lamalar›n› ortadan kald›rmak da yöneticilerin çal›flanlara karfl› ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.
Kat›l›mc› yönetim anlay›fl› güç mesafesinden kaynaklanan sorunlar› en aza indirmede önemli bir katk› sa¤lar. Günümüzde pek çok yeni yönetim anlay›fl› çal›flanlar›n güçlendirilmesini, çal›flanlar›n önerileriyle yönetime kat›lmas›n› teflvik etmektedir. Bu yaklafl›mlar, iflletmeler aç›s›ndan karl›l›¤› art›racak yöntemler olman›n yan›nda ifl ahlak› aç›s›ndan da çal›flanlara hak ettikleri sayg›y› göstermenin arac›d›rlar.
Adalet
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Adalet, belki de yöneticilerin astlar›na karfl› en önemli ahlaki sorumlulu¤u olarak kabul edilebilir. Tarih boyunca aile yönetiminden ülke yönetimine, okul yönetiminden
flirket yönetimine, bir yönetim iliflkisinin bulundu¤u her yerde yöneticilere yönelik
en büyük beklenti adaletli bir yönetim sergilemeleridir. Adalet, k›saca her hak sahibinin hakk›n›n gözetilmesi olarak tan›mlanabilir. ‹flletmeler aç›s›ndan ise al›nan kararlarda çal›flanlar aras›nda herhangi bir nedenle ay›r›m yap›lmamas› anlam›na gelir.
SIRA S‹ZDE
Adalet her ne kadar baz› yasal düzenlemelere konu olmuflsa da yöneticilerin adil
davran›fllar›n›n s›n›rlar›n›n belirlenmesinde her zaman yasalar yeterli olmayabilir. Bir
baflka deyiflle
sadece adaletle ilgili yasal düzenlemelere uygun davranD Ü fi Üyöneticilerin
NEL‹M
malar› adil bir yönetim sergiledikleri anlam›na gelmeyebilir. Adaletin as›l ortaya ç›kt›¤› alan, çal›flanlar›n adalete yönelik alg›lamalar›d›r. Bu alg›lamalar ise örgüt kültüS O R U
rü, toplumsal beklenti ve inan›fllar gibi farkl› unsurlardan etkilenebilir.
Adalet kimi zaman
belirlenmifl s›n›rlara sahip olsa da ço¤u zaman din ve ahlak
D ‹ K K Akanunlarla
T
gibi yaz›l› olmayan kurallarla da iliflkili bir kavramd›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
129
‹flletmelerde adalet konusu üç farkl› aç›dan ele al›nmaktad›r: Da¤›t›m adaleti,
ifllem adaleti ve etkileflim adaleti. Da¤›t›m adaleti, iflletme kaynaklar›n›n ve sorumluluklar›n, ödül ve cezalar›n eflit olarak da¤›t›lmas› anlam›na gelmektedir. Çal›flanlar bu konularda bir eflitlik beklentisi içindedirler. Bu beklenti çal›flanlar›n sadece kendilerinin ald›¤› ödül ve cezalarla de¤il baflkalar›n›nkilerle de ilgilendiklerini ve karfl›laflt›rmalarda bulunduklar›n› göstermektedir. Bu anlamda herkesin hak
etti¤i ücreti almas›, ödüllendirmelerden ve sosyal yard›mlardan adil biçimde yararlanmas›, iflyerindeki görev ve sorumluluklar›n adil da¤›t›lmas›, çal›flanlara ifllerini
yapabilmeleri için gerekli araç-gereç, malzeme ve imkanlar›n eflit biçimde sa¤lanmas›, gerekli durumlarda cezalar›n adil biçimde belirlenmesi ve uygulanmas› gibi
uygulamalar yöneticilerin çal›flanlara yönelik da¤›t›m adaletiyle iliflkili ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.
‹fllem adaleti ise iflletmelerin gündelik faaliyetlerini sürdürürken gerçeklefltirdikleri birtak›m ifllemlerde, yerine getirilen süreçlerde ve takip edilen prosedürlerde çal›flanlara adil davran›lmas›n› ifade etmektedir. ‹fllem adaletine uygun bir yönetim iflletmelerde çal›flanlar› örgütsel adalet, örgütsel ba¤l›l›k, ifl tatmini alg›lamalar›n› ve örgütsel vatandafll›k davran›fllar›n› art›racakt›r. ‹fle alma sürecinde adaylara adil flartlarda bir yar›fl imkan› tan›nmas›, performans de¤erleme süreçlerinde
adaletli davran›lmas›, ifle al›m ve performans de¤erleme süreçlerinde etkin geribildirim sa¤lanmas›, iflletmenin sa¤lad›¤› e¤itim f›rsatlar›n›n adil paylafl›m›, tüm çal›flanlara ayn› düzeyde yönetime kat›lma imkan›n›n tan›nmas›, kariyer planlamalar›
ve terfilerde herkese eflit f›rsat tan›nmas› gibi uygulamalar yöneticilerin çal›flanlara
yönelik ifllem adaletiyle iliflkili ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.
SIRA S‹ZDE
‹flletmelerde adil yönetimin üçüncü boyutu da etkileflim adaletidir. Etkileflim
adaleti, çal›flanlar›n birbirleriyle olan iletiflimlerinde ne ölçüde dürüst, aç›k, fleffaf
ve duyarl› bir iliflki kurduklar›yla ilgili alg›lamalar›yla ortaya ç›kan
D Ü fi Ü N Ebir
L ‹ Mkavramd›r.
Bu kavram yöneticilerin, özellikle de ilk amirlerin astlar›na karfl› davran›fllar›nda
sayg›l›, aç›k yürekli ve içten olmalar›na yönelik ahlaki sorumluluklar›na vurgu yapS O R U
maktad›r.
Bir çal›flana haks›z yere ceza
verilmesi da¤›t›m adaleti ile
ilgili bir sorunken, baz›
çal›flanlar›n performans›n›n
eksik ölçülmesi ifllem
adaleti ile ilgilidir.
Yöneticilerin baz›
çal›flanlar›n fikirlerini al›p
di¤erlerini sürekli yok
saymas› da etkileflim
adaleti konusunda yaflanan
problemlere örnek verilebilir.
D ‹ K K A T iliflkiliyken,
‹fllem adaleti çal›flanlar›n iflletmenin kendisine yönelik adalet alg›lamalar›yla
etkileflim adaleti daha çok çal›flanlar›n ilk amirleriyle olan iliflkileri çerçevesinde ortaya
ç›kmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
N N
‹flletmelerde adil yönetimin olmad›¤› durumlarda ortaya ç›kan baz› sorunlar›n
AMAÇLARIMIZ
ele al›nmas› da adil ve ahlaki yönetimin çerçevesinin belirlenmesine
katk›da bulunabilir. Ay›r›mc›l›k, ahlaki anlamda adil davran›fl›n tam tersi bir tutumu ifade eder.
‹flletmelerde cinsiyet, din, etnik köken, siyasi görüfl, hemflericilik vb. nedenlerle
KSIRA
‹an›lan
T S‹ZDE
A P nedenlerle
ay›r›mc›l›k uygulamalar›yla karfl›lafl›labilmektedir. Ay›r›mc›l›k,
yöneticilerin astlar› aras›nda adil davranmamalar› durumudur. Özellikle yetki ve
sorumluluklar›n da¤›t›lmas›, sosyal haklar›n, kendini gelifltirmeD Üimkanlar›n›n,
ücret
fi Ü N E L ‹ M
L E V ‹ Z Y O Nay›r›mc›l›k
art›fllar›n›n ve terfilerin belirlenmesi gibi durumlarda kendiniT Egösteren
veya kay›rmac›l›k ahlaki olmayan bir yönetim biçimi oldu¤u gibi pek çok geliflmifl
S O R U
ülkede yasalara da ayk›r› bir davran›flt›r.
‹NTERNET
Ay›r›mc›l›k uygulamalar› sadece cinsiyet, din, yafl, etnik köken, siyasiD görüfl,
‹ K K A T hemflericilik
vb. nedenlerle ortaya ç›kmaz. Bazen yöneticiler rüflvet vb. kiflisel ç›karlar› için de ay›r›mc›l›k yapabilirler.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ TS‹ZDE
A P
SIRA
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
130
‹nsan Haklar›na Sayg›
Psikolojik fliddet:
‹flyerlerinde yöneticilerin
astlar›na karfl› gösterdikleri
y›ld›rma, zorbal›k, duygusal
taciz, duygusal istismar,
psikolojik terör gibi farkl›
kavramlarla ifade edilen
olumsuz davran›fllar›n genel
ad›d›r.
Yöneticilerin çal›flanlar›na yönelik bir k›s›m ahlaki sorumluluklar› da insan haklar›na sayg› bafll›¤› alt›nda de¤erlendirilebilir. Bu bafll›k alt›ndaki sorumluluklar›n bir
k›sm› ulusal ve uluslararas› yasalarla güvence alt›na al›nm›flsa da baz› konularda
henüz tam anlam›yla yasal düzenlemeler tamamlanmam›flt›r. Çal›flanlar›n haklar›yla ilgili en önde gelen düzenleme SA 8000 Sosyal Sorumluluk Standard›d›r. Bu
standart baflta Uluslararas› Çal›flma Örgütü olmak üzere pek çok uluslararas› sivil
toplum örgütünün destekledi¤i ve dünya çap›nda pek çok özel ve kamu kuruluflunun uygulad›¤› bir düzenlemedir. Bu düzenlemede iflletmelerin çal›flanlar›na
karfl› sorumluluklar› aras›nda say›lan çocuk yaflta iflçi çal›flt›rmama, zorla iflçi çal›flt›rmama, çal›flanlara sendika kurma ve sendikalara üye olma, toplu pazarl›k yapma hakk› tan›ma, afl›r› çal›flma saatleri uygulamama, asgari ücretin alt›nda ücret
vermeme, ücretleri zaman›nda ödeme, sigortas›z iflçi çal›flt›rmama, uzun vadeli
sözleflmeler yoluyla çal›flanlara ifl güvencesi sa¤lama, girifl-ç›k›fl yapt›rarak çal›flanlar›n tazminat almalar›n› engellememe, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i ile ilgili tedbirleri alma gibi esaslar iflletme yöneticilerinin uymalar› gereken insan haklar›yla ilgili
temel ahlaki prensipler aras›ndad›r. Bu prensiplerin yan›nda; çal›flanlarla iliflkilerde belli bir tolerans›n ve hoflgörünün tan›nmas›, yaflanan problemlerin iyi niyetle
ele al›nmas›, çal›flanlar aras›ndaki sorunlar›n tarafs›zl›kla çözümlenmesi, çal›flanlar
aras›ndaki rekabetin istismar edilmemesi, çal›flanlar›n de¤er ve inançlar›na sayg›
gösterilmesi, ibadet haklar›n›n tan›nmas› gibi uygulamalar da ahlaki aç›dan gösterilmesi gereken davran›fllara örnek verilebilir.
‹flletmelerde insan haklar›yla iliflkili olarak yaflanan problemlerin en önemlilerinden biri de çal›flanlara yönelik fiziksel ve psikolojik fliddet uygulamalar›d›r.
Genellikle fiili sald›r› veya cinsel taciz biçiminde görülen fiziksel fliddet uygulamalar› sadece iflletmelerde de¤il, hiçbir sosyal ortamda ahlaki aç›dan kesinlikle tasvip
edilemeyecek davran›fllard›r. Bu tür durumlara karfl› çal›flanlar sadece ifl hukukuyla de¤il, ceza kanunlar› gibi daha genel kapsaml› düzenlemelerle de güvence alt›na al›nm›fllard›r. Ancak psikolojik fliddet uygulamalar› çok daha farkl› davran›fl biçimlerinden oluflmaktad›r ve ço¤u durumda çal›flanlar› korumaya yönelik yasal düzenlemeler yok veya yetersizdir. Her fleyden önce bu tür davran›fllar› belirlemek
veya ispatlamak çok kolay olmamaktad›r. Hatta bazen yöneticiler astlar›na yönelik
fliddet davran›fllar› gösterdiklerinin bile fark›nda olmamaktad›rlar. Bu nedenle
özellikle psikolojik fliddet konusundaki problemlerin çözümü ahlaki bir bak›fl aç›s›n› gerekli k›lmaktad›r.
Bir yöneticinin her sabah ifle geldi¤inde karfl›laflt›¤› içlerinden biri hariç, tüm
çal›flanlar› tek tek selamlad›¤› bir durumu düflünün. Veya o çal›flan›n arkas›ndan
dedikodular yayd›¤›n›. Bu davran›fllar ilk bak›flta yasal olarak suç say›lamasa da en
az›ndan çal›flan›n motivasyonunu düflürebilecek, hatta zaman içerisinde kiflinin ifli
b›rakmas›na bile neden olabilecek kadar rahats›z edici y›ld›rma davran›fllar›d›r. Yöneticinin bir görev için ast›na asl›nda yetmeyecek bir süre vermesi ve sürenin dolmas›na daha zaman oldu¤u halde onu her gün aray›p, bitirip bitirmedi¤ini sormas› durumu da duygusal bir tacizi yans›tmaktad›r. Bu durum bazen bir çal›flan›n yöneticisi taraf›ndan di¤er çal›flanlar›n önünde aç›kça ve ac›mas›zca elefltirilmesi biçiminde bir zorbal›¤a da dönüflebilmektedir. Bazen ayn› statüde çal›flanlar da birbirlerine karfl› psikolojik fliddet içeren davran›fllarda bulunsalar da, bu tür davran›fllar genellikle yöneticilerden kaynaklanan psikolojik fliddet davran›fllar›na birer
örnektir. Psikolojik fliddet ile ilgili olarak yap›lan araflt›rmalar yöneticilerin bu tür
131
davran›fllar göstermesinin genellikle kiflilik bozukluklar›ndan kaynakland›¤›n› göstermektedir. Bu tür durumlar›n yaflanmamas› için iflletmelerde ahlaki bir yönetim
tarz›n›n kurumsallaflt›r›lmas› gerekmektedir.
Yöneticilerin çal›flanlara yönelik ahlaki sorumluluklar›ndan birisi de iflgören
mahremiyetinin korunmas›d›r. Çal›flanlar›n mahremiyetlerinin iflletme içi baz› uygulamalar neticesinde ihlal edilmemesi gerekmektedir. Psikolojik fliddet konusunda da oldu¤u gibi gerek dünyada gerekse ülkemizde iflgören mahremiyetiyle ilgili yasal düzenlemeler henüz tam olarak oturmufl de¤ildir. Hatta ülkemizde ifl kanunu çerçevesinde henüz hiç yasal düzenleme bulunmamaktad›r. Di¤er yandan özellikle geliflmifl teknolojilerin iflletmelerde yayg›n biçimde kullan›mlar›n›n artmas›yla
birlikte çal›flanlar›n mahremiyetlerinin ihlal edilmesi flikayetleriyle daha s›k karfl›lafl›lmaktad›r. Bu nedenle çal›flanlar›n mahremiyetinin korunmas› konusu da ifl ahlak› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
‹flgören mahremiyetinin ihlali ile ilgili sorunlar iflletmelerde genellikle üç farkl›
alanda ortaya ç›kmaktad›r. Birinci alan, telefon ve bilgisayar gibi bilgi ve iletiflim
teknolojilerinin kullan›m›n›n engellenmesi, s›n›rland›r›lmas› veya izlenmesidir.
‹kinci alan, çal›flanlar›n performanslar› veya davran›fllar›n›n kameralar arac›l›¤›yla
gözetlenmesi ve kayda al›nmas›d›r. Üçüncü alan ise ifl baflvurusu aflamas›ndan bafllamak üzere çal›flma hayat› boyunca çeflitli süreçlerde iflletmeler taraf›ndan toplanan çal›flanlara ait kiflisel bilgilerin saklanmas›, paylafl›m› ve güvenli¤idir. ‹flletmeler bu üç farkl› alanda çok çeflitli teknolojik imkanlarla çal›flanlara yönelik izleme
faaliyetlerinde bulunmaktad›rlar. Güvenlik, verimlilik ve performans ölçümü bu
tür faaliyetlerin iflletmeler taraf›ndan öne sürülen en önemli gerekçeleridir. Buna
karfl›l›k çal›flanlar›n bir k›sm› izleme faaliyetlerini kimin çal›fl›p çal›flmad›¤›n›n belirlenmesi aç›s›ndan faydal› bulsa da di¤er bir k›sm› bu tür uygulamalar›n kiflisel
SIRAkimi
S‹ZDE
mahremiyetlerini ihlal etti¤ini ileri sürmektedirler. ‹flletmelerin
zaman hakl›
gerekçelerle uygulad›¤› izleme yöntemlerinin iflgören mahremiyetini ihlal etmeyecek flekilde tasarlanmas› ve uygulanmas›, elde edilecek bilgilerin
D Ü fi Üahlaki
N E L ‹ M bir çerçevede korunmas› ve de¤erlendirilmesi gerekmektedir. Yöneticilerin bu anlamda ortaya koyacaklar› ahlaki sorumluluk yaklafl›m›, karfl›l›kl› güveni art›rarak bu tür uyS O R U
gulamalardan en verimli flekilde yararlan›labilmesini de kolaylaflt›racakt›r.
‹flletmeler taraf›ndan uygulanan iflyeri ve çal›flanlar› izlemeye dönük faaliyetler
D ‹ K K A T çal›flanlar taraf›ndan her zaman olumsuz görülmemektedir. Kimi çal›flanlar iflini gerçekten iyi yapt›klar›n›n objektif olarak de¤erlendirilebilmesi için bu tür uygulamalar› tasvip
edebilmektedirler.
SIRA S‹ZDE
Dürüstlük
‹flgören mahremiyeti:
‹flletmelerin çal›flanlara ait
bilgi iletiflim araçlar›n›
izlemesi, çal›flma
ortamlar›n› ve çal›flanlar›n
davran›fllar›n› kameralar
arac›l›¤›yla kay›t alt›na
almas›, çal›flanlara ait
kiflisel bilgileri üçüncü
flah›slarla paylaflmas› gibi
iflyeri izleme uygulamalar›
iflgören mahremiyetinin ihlal
edilmesine yol
açabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Yöneticilerin çal›flanlara yönelik ahlaki sorumluluklar› yan›nda
yönetim kurullar›AMAÇLARIMIZ
na ve hissedarlara yönelik ahlaki sorumluluklar› da bulunmaktad›r. Bunlar›n en
baflta geleni de dürüstlüktür. Dürüstlük, do¤ruluk, sözünü tutma gibi kavramlar inK ‹ ‹nsanlar
T A P aras›ndasanlar aras›nda güveni tesis eden en önemli ahlaki erdemlerdir.
ki sözleflmelerin tamam› yaz›l› yada sözlü olarak yap›lmazlar. Her sözleflmenin yaz›ya veya söze dökülmeyen maddeleri vard›r. Bazen psikolojik sözleflmeler olaT E Lço¤u
E V ‹ Z Yinsanl›¤›n
ON
rak da ifade edilen bu maddeler o kadar yayg›n kabullerdir ki
ortak kültürel miras› haline gelmifl kültürel de¤erlerdir. Dürüstlük iflte bu de¤erlere
uygun davranmakt›r.
‹flletmelerde yönetim kurullar› üst yöneticileriyle iflletmeyi yönetmek üzerine
‹NTERNET
sözleflme imzalad›klar›nda yöneticilerinden iflletmeyi en iyi flekilde yönetmelerini
beklerler. Bu beklenti çerçevesinde yöneticiler yönetim stratejilerini belirlerken ve
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Psikolojik sözleflmeler:
K ‹ T A ‹flP
iliflkisi içerisinde bulunan
iflveren ve çal›flanlar
aras›nda karfl›l›kl› ortak
inanç, beklenti ve
E L E V ‹yaz›l›
ZYON
alg›lamalaraT dayal›,
veya sözlü olarak kay›t
alt›na al›nmam›fl
sözleflmelere verilen isimdir.
‹NTERNET
132
uygularken iflletme için en do¤ru kararlar› verme konusunda dürüst davranmal›d›rlar. Elbette her yöneticinin hatal› kararlar alma olas›l›¤› vard›r. Hatalar, arkalar›nda
bir kas›t bulunmad›¤› durumlarda ders al›nabilecek birer ö¤renme arac› haline bile gelebilirler. Ancak bunun için yöneticilerin karar al›rken gerçekten de öncelikle
iflletmenin menfaatini düflünme dürüstlü¤ünü göstermeleri gerekir. Örne¤in bir iflletmenin üst yöneticisi iflletmenin yönetim kurulu ile dönem kar› ile orant›l› bir ücret sözleflmesi yapm›flsa, o iflletmenin genel stratejilerini k›sa vadede karl›l›¤› art›racak flekilde kurgulayabilir. Bu yaklafl›m ise ar-ge yat›r›mlar›n› azaltarak iflletmenin uzun vadede hayatta kalma gücünü azaltacakt›r. 2008 sonlar›nda ABD’de yaflanan ekonomik kriz s›ras›nda birçok iflletmenin, CEO’lar›n›n k›sa vadeli stratejileri yüzünden zor durumda kald›klar› ifade edilmektedir.
Yöneticilerin stratejik kararlar› sadece yönetim kurullar›na karfl› de¤il, çal›flanlara karfl› da dürüst olmay› gerektirmektedir. Özellikle ekonomik kriz durumlar›nda ilk akla gelen çözümün küçülme, dolay›s›yla iflçi ç›karma olmas›n›n ne derece
dürüst bir yaklafl›m oldu¤u da ahlaki aç›dan dikkate al›nmal›d›r. Oysa kimi iflletmeler ekonomik kriz dönemlerini esnek çal›flma saatleri veya ifl paylafl›m› gibi
yöntemlerle iflçi ç›karmadan atlatmaya çal›flmaktad›rlar.
Dürüstlük sadece üst düzey yönetim kararlar›yla alakal› bir durum de¤ildir. Yöneticilerin iflletmenin kendilerine tan›d›¤› imkanlar›n istismar etmeleri, gereksiz ve
afl›r› harcamalarda bulunmalar›, rüflvet almalar› veya vermeleri, baz› müflteri veya
tedarikçileri kay›rmalar› gibi ahlaki olmayan durumlar da ortaya ç›kabilmektedir.
Bu ve benzeri durumlarda iflletme yöneticilerinin kendi kiflisel ç›karlar›n› iflletmenin önüne geçirmemeleri önemli bir ahlaki sorumluluktur. Bu çerçevede yöneticilerin kiflisel ç›karlar› için iflletme bilgilerini üçüncü flah›slarla paylaflmalar›, anlaflmal› olarak iflletmeye zarar verecek çabalar içine girmeleri gibi do¤rudan kötü niyetli yaklafl›mlar ise dürüstlük kavram›na ayk›r› olmalar› yan›nda yasal olarak suç
kapsam›nda da de¤erlendirilmektedirler.
fieffafl›k
Bilgi asimetrisi: ‹flletme
faaliyetleri ve sonuçlar›
hakk›nda iflin bafl›ndaki
icrac› yöneticilerin yönetim
kurulu veya hissedarlara
oranla daha fazla bilgi
sahibi olmalar›n› ifade eden
bir kavramd›r.
‹flletme yöneticilerinin yönetim kurullar›na karfl› dürüst olmalar› yan›nda fleffaf
ve hesap verebilir olmalar› da önemli bir ahlaki sorumluluktur. Çünkü iflletmenin yönetimi ile ilgili olarak yöneticilerin baflta yönetim kurullar› ve hissedarlar
olmak üzere tüm di¤er paydafllara karfl› önemli bir farkl›l›¤› vard›r. ‹flletmenin
idaresiyle ilgili her türlü iç ve d›fl çevresel bilgi öncelikle yöneticiler elinde toplanmakta ve de¤erlendirilmektedir. Bilgi asimetrisi olarak tan›mlanan bu durum ise yöneticilere di¤er paydafllar karfl›s›nda bir avantaj tan›maktad›r. Bu asimetrinin azalt›lmas› için yönetim kurullar› çeflitli izleme ve denetleme stratejileri
gelifltirse de durum çok fazla de¤iflmemektedir. Bu nedenle iflletme yönetimi ile
di¤er paydafllar aras›nda bilgi paylafl›m›na yönelik bir ahlaki sorumluluk olarak
fleffafl›k önem kazanmaktad›r.
fieffafl›k iflletmenin durumu ile ilgili bilgilerin di¤er paydafllarla aç›k biçimde
paylafl›lmas›d›r. Hesap verebilirlik yöneticiler aç›s›ndan önemli bir ahlaki meziyettir. Çünkü yönetim kurullar›n›n iflletmenin durumunu takip etmek üzere d›fl
denetim firmalar›ndan yard›m almalar› bile her zaman bilgi asimetrisini ortadan
kald›rmaz. ABD’de yaflanan ünlü Enron skandal›nda çok büyük denetim flirketlerinin bile gerçe¤i tam olarak yans›tmayan raporlar haz›rlayabildikleri anlafl›lm›flt›r. Özellikle finansal raporlarda ve muhasebe raporlar›nda iflletmenin durumunu farkl› yans›tabilecek hilelere baflvurulabilmektedir. Bu nedenle yöneticilerin fleffaf ve hesap verebilir bir yönetim göstermeleri sadece yönettikleri iflletme-
133
lerin yönetim kurullar›na karfl› de¤il, tüm iç ve d›fl paydafllara karfl› belki de en
önemli ahlaki sorumluluktur.
SIRA S‹ZDE
‹fl ahlak› ile ilgili e¤itimleri ve uygulamalar› ifl dünyas›n›n gündemine
sokan en önemli
olaylardan biri de ABD’de yaflanan Enron skandal›d›r. ‹nternet üzerinden bir tarama yaparak Enron skandal›n›n ortaya ç›kma nedenlerini inceleyiniz.
2
SIRA S‹ZDE
ÇALIfiANLAR VE ‹fi AHLAKI
O Rönemli
U
‹flletmelerde ifl ahlak›na uygun davran›fllar göstermesi beklenenSen
taraf, iflletmenin yönetimi olarak kabul edilse de bir ifl iliflkisinin en önemli ikinci taraf›
olarak çal›flanlar›n da uymalar› gereken ahlaki sorumluluklar› Dbulunmaktad›r.
Bu
‹KKAT
sorumluluklar›n bir k›sm› ifl sözleflmesinde yazsa da önemli bir k›sm› sözleflme d›fl›, bir baflka deyiflle psikolojik sözleflmeye dayal› konulardan oluflmaktad›r. ElbetSIRA S‹ZDE
te ki tan›m olarak da psikolojik sözleflmelerin yerine getirilmesi
ancak yöneten ve
yönetilenlerin karfl›l›kl› iyi niyetlerine ve ahlaki tutumlar›na ba¤l› olacakt›r. Çal›flanlar›n iflletmeye karfl› ahlaki sorumluluklar› birkaç bafll›k alt›nda
incelenebilir.
AMAÇLARIMIZ
Sözleflme Hükümlerine Uygun Hareket Etme
S O R U
D‹KKAT
N N
Genellikle iflletmelerde ifl iliflkisi yaz›l› ifl sözleflmeleri çerçevesinde
K ‹ T A P kurulmakta
ve çal›flanlar›n da ifl sözleflmesi hükümlerine uygun olarak hareket ettikleri varsay›lmaktad›r. Bu durumda çal›flan›n ahlaki sorumlulu¤unun sözleflme hükümlerine uygun hareket etmekten ibaret oldu¤u zannedilebilir. Oysa
T E L E Vönceki
‹ Z Y O N k›s›mlarda da dile getirildi¤i gibi çal›flanlar ve iflveren aras›ndaki sözleflmelerin bir de yaz›l› olmayan kurallar› bulunmaktad›r. T›pk› yöneticiler gibi çal›flanlar›n da yöneten ve yönetilenler aras›ndaki psikolojik sözleflmelerin gereklerini yerine getir‹NTERNET
mesi gerekmektedir.
Her iflveren çal›flanlar›n›n normal flartlarda elinden geldi¤ince iflletmece tan›mlanan görevlerini yerine getirmesini beklemektedir. Do¤al olarak çal›flanlar›n da
belli mazeretlerle ifle devam edemedikleri zamanlar olacakt›r. Bu durumlar zaten
önceden öngörülerek belli izin prosedürleri gelifltirilmifltir. Çal›flanlar›n bu prosedürleri istismar etmeden ellerinden geldi¤ince iyi performans göstermeleri ahlaki
sorumluluklar›n›n gere¤idir. ‹flverenin iyi niyetinden veya denetim eksikli¤inden
faydalan›larak ifle geç gelmenin al›flkanl›k haline getirilmesi, iflyerine ait araç gereç
ve malzemenin hor kullan›lmas›, verilen iflleri yapmamak için mazeretler üretilmesi, gereksiz yere rapor al›narak ifle gelmeme, kaytarma, iflin yap›lmas› ile ilgili bilgi ve becerilerin kas›tl› olarak gelifltirilmemesi gibi uygulamalar genellikle çal›flanlardan kaynaklanan en yayg›n ahlaki problemler aras›ndad›r.
Çal›flanlar›n izin, mazeret, sa¤l›k raporu gibi yasal prosedürleri istismar
edici biçimde
SIRA S‹ZDE
kullanarak psikolojik sözleflmelere ayk›r› davranmalar› sizce özel sektör de mi yoksa kamu sektöründe mi daha yayg›n olabilir? Neden?
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Di¤er taraftan bazen tam tersi durumlar da ortaya ç›kabilmektedir. Çal›flanlar›n
hastal›ktan veya moral çöküntü gibi psikolojik sorunlar›ndan kaynaklanan
sa¤l›k
S O R U
problemleri yaflad›klar› ve ifl yerinde verimli biçimde çal›flamayacaklar› halde izin
almak yerine ifle gelmeleri ve düflük performansla çal›flmalar› da ahlaki aç›dan uyD‹KKAT
gun olmayan bir durumdur. Zira iflveren çal›flanlara ifle geldikleri günler için ücret
ödemektedir. Çal›flanlar›n tam olarak görevlerini yerine getiremeyecekleri hallerde
SIRA S‹ZDE
bunu iflverene bildirmeden ifle gelmeleri iflletmenin de menfaatlerine
ayk›r› bir du-
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
134
Presenteeism: ‹flletmelerde
çal›flanlar›n sa¤l›k vb.
kiflisel problemlerinden
dolay› görevlerini tam olarak
yerine getiremeyecekleri
halde ifle gelmeleri ve düflük
performansla çal›flmalar›
durumunu ifade eden bir
kavramd›r.
rumdur. ‹flyerinde varken yok olma yada presenteeism olarak da adland›r›lan bu
durum asl›nda kaytarman›n veya haks›z menfaat temin etmenin bir baflka biçimi
olarak da kabul edilebilir.
Haks›z Menfaat Temin Etmeme
Çal›flanlar ifllerini yürütürlerken genel olarak iflletme menfaatlerine zarar vermeyecek biçimde çal›flmak durumundad›rlar. Ancak bazen iflletmenin zarar›na olmad›¤› halde çal›flanlar›n menfaatine olabilecek durumlar da söz konusu olabilir. Buna bahane olarak al›nan ücretin çal›flman›n tam karfl›l›¤› olmad›¤› gibi mazeretler de üretilebilir. Her ne flekilde meflrulaflt›r›lmaya çal›fl›l›rsa çal›fl›ls›n, çal›flanlar›n iflletme kaynaklar›n› kullanarak haks›z menfaat sa¤lamaya çal›flmalar›
ahlaki aç›dan problemli bir durumdur. Bunun do¤rudan rüflvet biçiminde olmas› ile ufak tefek hediyeler, çeflitli ikramlar ve yolculuk, tatil, gezi teklifleri biçiminde olmas› aras›nda; h›rs›zl›k ile müflteri taraf›ndan unutulan eflyalar›n sahiplenilmesi ve iflletmeye ait yaz›l›mlar›n kopyalanmas› aras›nda ancak çok ince s›n›rlar bulunmaktad›r. ‹fl yerine ait araç gereç ve malzemenin flahsi amaçlarla kullan›m›, çal›flma arkadafllar›n›n baflar›lar›n›n sahiplenilmesi, flahsi hatalar›n baflkalar›na yüklenmeye çal›fl›lmas› gibi uygulamalar da haks›z menfaat temini sa¤layan ahlak d›fl› davran›fllardand›r.
‹flveren Mahremiyetini ve ‹tibar›n› Koruma
Insider trading: Hisse
senetleri gibi finansal
araçlar›n de¤erlerini
etkileyebilecek, henüz
kamuya aç›klanmam›fl
bilgileri kiflisel veya üçüncü
flah›slar›n menfaatlerine
olacak flekilde kullanarak
sermaye piyasalar›nda ifllem
yapanlar aras›nda f›rsat
eflitli¤ini bozarak haks›z
kazanç temin etme
davran›fl›, içeriden
ö¤renenlerin ticareti olarak
adland›r›lmaktad›r.
Sosyal pazarlama: Belli bir
ürünün pazarlanmas›ndan
ve sat›lmas›ndan çok hedef
kitlenin veya tüm toplumun
menfaatine olacak tutum ve
davran›fllar› yayg›nlaflt›rma
çabalar›n› ifade eden bir
kavramd›r.
Mahremiyete sayg› konusu sadece iflletme yöneticilerinin çal›flanlara yönelik bir
ahlaki sorumluluklar›n› de¤il, ayn› zamanda çal›flanlar›n iflverenlerine karfl› olan
ahlaki sorumluluklar›n› da kapsamaktad›r. ‹flletmeler iflin gere¤i olarak çal›flanlar›
ile çeflitli bilgileri paylaflmak durumundad›rlar ya da çal›flanlar görevlerini yerine
getirirken iflletme ile ilgili çeflitli bilgilere sahip olurlar. Bu bilgilerin bir k›sm› formüller, patentler, derlenen bilgiler ve bulufllar gibi flirkete ait ticari s›rlar› içerebilir.
Bu s›rlar›n saklanmas› zaten hukuki bir zorunluluktur. Ancak bazen çal›flanlar›n bir
iflin yap›lmas›n› ö¤renmeleri bile flirkete ait bir bilgi kapsam›nda de¤erlendirilebilir. ‹fli ö¤renip baflka firmalara gitmek ahlaki aç›dan problem olarak kabul edilebilir. Hatta bazen çal›flanlar ifl yerindeki görevlerinin gere¤i oluflturduklar› müflteri
portföylerini iflletmeden ayr›ld›klar›nda baflka firmalara tafl›yabilmektedirler. Özellikle bankac›l›k sektöründe s›rf genifl müflteri ba¤lant›lar› için transfer edilen çal›flanlar olabilmektedir. Bu durumlar›n engellenmesi için sözleflmelere özel maddeler bile eklenebilmektedir.
fiirkete ait mali bilgilerin ve stratejik kararlar›n da çal›flanlar taraf›ndan korunmas› gerekmektedir. ‹çeriden ö¤renenlerin ticareti (insider trading) olarak bilinen bilgi s›zd›rmalar›n kapsam› konusunda da hukuki veya ahlaki oluflu aç›s›ndan
s›n›r belirlenmesi her zaman kolay olmayabilmektedir.
‹flveren mahremiyetini korumak kadar önemli olan bir baflka konu da iflverenin
itibar›n› korumakt›r. Çal›flanlar iflleri gere¤i tolumun çeflitli kesimleriyle gerek müflteri gerekse tedarikçi olarak iletiflim içerisinde bulunabilmektedirler. Bu iletiflimlerinde iflletmenin itibar›n› koruyacak flekilde davranmalar› da bir ahlaki sorumluluktur. Hatta son y›llarda sosyal pazarlama kavram› çerçevesinde çal›flanlar›n çal›flma süreleri d›fl›nda özel yaflamlar›ndaki tutum ve davran›fllar›n›n bile üçüncü flah›slar taraf›ndan iflletmeleriyle iliflkilendirilebilece¤i, bu nedenle çal›flanlar›n ifl yeri d›fl›nda da iflverenlerinin marka de¤erine zarar verecek davran›fllardan kaç›nmalar› ve ahlaki aç›dan örnek al›nabilecek davran›fllar› yayg›nlaflt›rmaya çal›flmalar›
gerekti¤i dile getirilmektedir.
135
Yasal Olmayan Uygulamalar› Bildirme (Whistleblowing)
‹flletmeye ait gizli bilgilerin korunmas› çal›flanlar aç›s›ndan nas›l bir ahlaki sorumluluksa, iflletmede yaflanan yasa d›fl› uygulamalar› ilgili mercilere bildirmek
de o denli bir ahlaki sorumluluktur. Bu konuda ifl iliflkisi çerçevesinde imzalanan
sözleflme hükümlerine uyulmas›n›n temel bir ahlaki sorumluluk oldu¤u, sözleflme gere¤i yap›lan davran›fllar›n sorumlulu¤unun da iflverende oldu¤u fleklinde
bir mazeret akla gelebilir. Ancak yasalara ayk›r› durumlarda sadece yöneticinin
talimatlar›na uyulmas› çal›flan› ahlaki sorumluluktan kurtarmayacakt›r. Bireyin
kendi yapt›¤› ifllerin ahlaki sorumlulu¤unu yüklenmesi gerekmektedir. Çal›flanlar›n iflletmelerine karfl› sorumluluklar› ancak meflru görevlerin yerine getirilmesi
konusunda geçerlidir.
‹fl yerlerinde yaflanan sorunlar veya yasa d›fl› uygulamalar çal›flanlar taraf›ndan
iki farkl› flekilde bildirilebilir. Kimi durumlarda bu sorunlar iflletme içi yetkililere
aktar›larak çözümlenmeye çal›fl›l›rken kimi zaman da iflletme d›fl› yetkili makamlara da bildirilebilmektedir. Çal›flanlar›n sorunlar›n› iflletme yöneticilerine bildirmeleri daha uygun bir yol olarak görülse de bunun için uygun bir örgüt kültürünün ve
destekleyici bir yönetim anlay›fl›n›n bulunmas› gerekmektedir. Aksi halde çal›flanlar sorunlar› paylaflmaktan çekinecek ve iflletme d›fl› mercilere yöneleceklerdir.
Uluslararas› alanda yap›lan araflt›rmalar özellikle sermaye piyasalar›nda yaflanan
hileli ifllemlerin ve yolsuzluklar›n önemli bir k›sm›n›n çal›flanlar taraf›ndan yap›lan
flikayetler üzerine tespit edildi¤ini göstermektedir.
Çal›flanlar›n iflletmelerinde yaflanan birtak›m sorunlar› bildirme davran›fl›nda
bulunmalar›n›n ahlakili¤i tart›fl›lagelmifltir. Kimi yazarlar bunun çal›flma bar›fl›n›
olumsuz etkileyebilece¤ini öne sürerken, kimileri de yasal olmayan uygulamalar›n bildirilmesinin ahlaki bir sorumluluk oldu¤unu savunmaktad›rlar. Çal›flanlar›n
iflletmelerinde mevcut sorunlar› d›flar›ya aktarmalar› ço¤u zaman riskli de olabilmektedir. Bu nedenle gerek çal›flanlar gerekse iflletmeler aç›s›ndan en do¤ru çözüm tüm uygulamalarda ahlaki ve yasal esaslara ba¤l› kalmak, ayn› zamanda iflletme içi sorunlar›n iflletme içinde tart›fl›larak çözümlenebilece¤i bir etik iklim
oluflturmakt›r.
Whistleblowing:
Çal›flanlar›n iflletmelerindeki
birtak›m yasa d›fl› sorunlar›
ve uygulamalar› gerek
çal›flt›klar› dönemde gerekse
ayr›ld›ktan sonra sorunu
çözebilecek gücü ve yetkisi
olan mercilere bildirmesini
ifade eden bir kavramd›r.
136
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
AM A Ç
3
‹flletme içi paydafllar› tan›mlamak.
‹flletmelerin faaliyetlerinden do¤rudan veya dolayl› biçimde etkilenen tüm taraflara paydafl ad›
verilmektedir. Bu paydafllar›n baz›lar› iflletme d›fl›
paydafllarken baz›lar› da iflletme içi paydafllard›r.
Devlet, müflteriler, rakipler, medya, tedarikçiler,
toplum ve do¤al çevre d›fl paydafllara; yönetim
kurullar›, üst yöneticiler, çal›flanlar, hissedarlar ve
sendikalar da iç paydafllara örnek olarak verilebilir. ‹ç paydafllardan yönetim kurullar›, üst yöneticiler ve çal›flanlar do¤rudan iç paydafllarken; sendikalar ve hissedarlar ise dolayl› iç paydafllard›r.
Yönetim kurullar›n›n ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klamak.
Sermaye flirketlerinde ortaklar›n ve üçüncü flah›slar›n hak ve ç›karlar›n›n korunmas› amac›yla genel kurul taraf›ndan seçilen üyelerden oluflan ve
iflletmenin en üst düzeydeki kararlar›n› alan yönetim kurullar›n›n en önemli ahlaki sorumluluklar›
ifl ahlak›n›n kurumsallaflt›r›lmas›d›r. Bunun için
önce iflletmenin misyon, vizyon gibi temel stratejik metinlerinde ifl ahlak›n›n önemine vurgu yap›lmas› gerekmektedir. Daha sonra iflletme için en
önemli ahlaki de¤erlerin belirlendi¤i ve önemsendi¤ini gösteren bir de¤erlerle yönetim anlay›fl›n›n
ortaya konulmas› gelmektedir. Ahlaki de¤erlerin
kurumsallaflt›r›lmas›nda önemli bir faktör de iflletmede etik bir örgütsel kültürün ve iklimin oluflturulmas›d›r. Bu aç›dan tüm çal›flanlar›n ahlaki ikilemlerle karfl›laflt›klar›nda yararlanabilecekleri etik
kodlar›n oluflturulmas› da yine yönetim kurullar›n›n ahlaki sorumluluklar› aras›ndad›r.
Yöneticilerin ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klamak.
Yönetim kurullar› taraf›ndan belirlenen temel ifl
ahlak› stratejisinin uygulanmas› ve benimsenmesinde en önemli görev yöneticilere düflmektedir.
Yöneticilerin bu anlamdaki en önemli görevleri
ahlakl› yöneticiler olarak birer rol modeli olmalar›d›r. Bu amaçla etik bir liderlik anlay›fl› ortaya koymalar› gerekmektedir. Çal›flanlara hak ettikleri sayg›y› göstermenin bir göstergesi olarak kat›l›mc› bir
yönetim anlay›fl› uygulamal›d›rlar. Ödül ve cezalar›n da¤›t›m›nda, performans de¤erleme ve kariyer
yönetimi süreçlerinde, çal›flanlarla olan kiflisel etkileflimlerinde adaletli davranmalar› gerekmektedir. Psikolojik fliddet ve iflgören mahremiyetinin
çeflitli biçimlerde ihlali gibi temel insan haklar›na
ayk›r› davran›fl ve uygulamalardan kaç›nmal›d›rlar.
Yöneticilerin çal›flanlara karfl› oldu¤u kadar yöne-
N
A M A Ç
4
tim kurullar›na, dolay›s›yla di¤er paydafllara karfl›
da birtak›m ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r.
Bunlar›n en önemlileri ald›klar› ücret karfl›l›¤›nda
ifllerini en iyi flekilde yerine getirerek iflletme menfaatlerini gözetme konusunda dürüst davranmalar› ve iflin do¤as› gere¤i iflletme iflleyifli ile ilgili olarak yönetim kurullar›ndan daha fazla bilgi sahibi
olmalar›n› kendi lehlerine kullanmayarak her türlü
bilgi paylafl›m›nda fleffafl›k göstermeleridir.
Çal›flanlar›n ifl ahlak›na yönelik sorumluluklar›n› aç›klamak.
‹flletme sahipleri ve yöneticiler kadar çal›flanlar›n
da ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r. Her ne
kadar ifl iliflkisi çal›flanlar ve iflletme aras›nda yaz›l› sözleflmeler yoluyla kurulsa da çal›flanlar s›k
s›k ahlaki ikilemler aras›nda kalabilmektedirler.
‹fl ahlak› aç›s›ndan çal›flanlar›n en önemli sorumlulu¤u imzalad›klar› ifl sözleflmesinin hükümlerini
tam olarak yerine getirmeye gayret etmektir. Bu
sözleflmelerde çal›flanlara tan›nan haklar›n istismar edilmemesi gerekmektedir. Gereksiz rapor
almalar, ifle devams›zl›k, geç gelme, kaytarma,
çal›flma ortam› ve araç-gereçlerin hor kullan›lmas› gibi davran›fllar ahlaki prensiplere ayk›r› olacakt›r. Bunun yan›nda gerçekten de çeflitli sorunlar› nedeniyle tam kapasiteyle görevini yerine getiremeyecek çal›flanlar›n ifle mesai doldurmalar›
da ahlaki bir davran›fl de¤ildir. Çal›flanlar›n bir
baflka ahlaki sorumlulu¤u da iflyerindeki konumlar› ve görevlerini kullanarak haks›z menfaat sa¤lamamakt›r. Rüflvet, h›rs›zl›k, müflteri taraf›ndan
unutulan eflyalar›n sahiplenilmesi, iflletmeye ait
yaz›l›mlar›n kopyalanmas›, ifl yerine ait araç gereç ve malzemenin flahsi amaçlarla kullan›m›, çal›flma arkadafllar›n›n baflar›lar›n›n sahiplenilmesi,
flahsi hatalar›n baflkalar›na yüklenmeye çal›fl›lmas› gibi davran›fllar iflletme menfaatlerine ayk›r› sonuçlar ortaya ç›karmasalar dahi ahlaki olarak kaç›n›lmas› gereken davran›fllard›r. Çal›flanlar›n iflletme ile ilgili sahip olduklar› bilgileri baflkalar›yla paylaflmayarak iflverenlerinin mahremiyetine
sayg› göstermeleri ve üçüncü flah›slara karfl› iflverenin itibar›n› koruyacak biçimde davranmalar›
da çal›flma ahlak›n›n gereklerindendir. Ancak iflletmeye ait bilgilerin baflkalar›yla paylafl›lmamas›
prensibi iflletme içindeki yasalara ayk›r› durumlar›n ilgili mercilere bildirilmesi konusunda geçerli
de¤ildir. Böyle durumlarda çal›flanlar›n yasal olmayan uygulamalar› iflletme içi ve d›fl› yetkili birimlere bildirmeleri de ahlaki sorumluluklar çerçevesinde de¤erlendirilmektedir.
137
1. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmenin iç paydafllar›ndan biri de¤ildir?
a. Sendikalar
b. Yöneticiler
c. Hissedarlar
d. Çal›flanlar
e. Tedarikçiler
2. Afla¤›dakilerden hangisi yönetim kurullar›n›n ahlaki
sorumluluklar›ndan birisi de¤ildir?
a. Temel ifl ahlak› stratejisinin belirlenmesi
b. De¤erlerle yönetim
c. Etik liderlik
d. Etik kodlar›n oluflturulmas›
e. Etik bir örgütsel iklimin oluflturulmas›
3. Afla¤›da say›lan paydafllardan hangisinin hem yönetim kurullar›na hem de çal›flanlara karfl› ahlaki sorumluluklar› bulunmaktad›r?
a. Müflteriler
b. Hissedarlar
c. Sendikalar
d. Yöneticiler
e. Tedarikçiler
4. Afla¤›dakilerden hangisi yöneticilerin yönetim kurullar›na karfl› ahlaki sorumluluklar›ndan birisidir?
a. fieffafl›k
b. ‹nsan haklar›na sayg›
c. Adalet
d. Kat›l›mc› yönetim
e. De¤erlerle yönetim
5. Afla¤›dakilerden hangisi özellikle sermaye piyasalar›nda çal›flanlar›n neden oldu¤u haks›z kazançlarla ilgili bir ahlaki problemi ifade etmektedir?
a. Presenteeism
b. ‹çeriden ö¤renenlerin ticareti
c. ‹flveren itibar›n› korumama
d. Whistleblowing
e. Kaytarma
6. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin h›za de¤iflen
çevresel faktörlere karfl› çal›flanlar›n›n sürekli kendilerini gelifltirerek uyum sa¤layabilmeleri aç›s›ndan daha
önemlidir?
a. Etik kodlar
b. De¤erler
c. Örgüt kültürü
d. Örgütsel iklim
e. Misyon ve vizyon
7. Afla¤›dakilerden hangisi kimileri taraf›ndan ahlaki
bir problem olarak da kabul edilebilen bir ahlaki sorumluluktur?
a. Presenteeism
b. ‹çeriden ö¤renenlerin ticareti
c. ‹flveren itibar›n› korumama
d. Whistleblowing
e. Kaytarma
8. Afla¤›dakilerden hangisi belli örgüt kültürlerinin iflletmelerde yayg›n kabul görebilmesi için yönetim kurullar› taraf›ndan izlenen yöntemlerden birisi de¤ildir?
a. Etik kodlar›n gelifltirilmesi
b. Etik e¤itimi programlar› düzenlemek
c. Etik komiteleri oluflturmak
d. Etik d›fl› davran›fllar› bildirme sistemleri kurmak
e. Etik liderlik göstermek
9. Afla¤›dakilerden hangisi hem yasalarla belirlemifl
hem de yaz›l› olmayan kurallarla iliflkili bir kavramd›r?
a. Vizyon ve misyon
b. De¤erler
c. Adalet
d. Örgütsel iklim
e. Örgüt kültürü
10. Çal›flan haklar›yla ilgili en önemli düzenleme afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Anayasa
b. 4857 Say›l› ‹fl Kanunu
c. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi
d. SA 8000 Sosyal Sorumluluk Standard›
e. Türk Ticaret Kanunu
138
“
‹flte gerçek ‘Köstebek’
‹flte Türkiye’ de büyük ilgi gören ‘Köstebek’ filminin
gerçek kahraman› Jeffrey Wigand. 56 yafl›ndaki bu kendi halinde adam sigara tekellerine (flimdilik) 246 milyar
dolara yani 143 katrilyon ödettirdi. Ama kendisi de bu
savaflta ailesini ve her fleyini kaybetti.
ADI Wigand, Jeffrey Wigand. Kendi halinde, düzenli
ve baflar›l› bir hayat sürerken sigara devleriyle savafla
tutuflan ve hayat› sönen biri o. Mahkemede verdi¤i
bilgilerle, sa¤l›k ve tüketici kurulufllar› tütün devlerini
246 milyar dolar yani 143 katrilyon lira ödemeye mahkum ettirmifllerdi.
‘Art›k eskisi kadar çok kabus görmüyorum, ölüm tehditleri de azald›’.
Jeffrey Wigand biraz rahatlam›fl görünse de, daha düne
kadar posta kutusunda buldu¤u tüfek kurflunlar›n›, telefonla gelen ölüm tehditlerini unutabilmifl de¤il.
Yine de önceki gün, yemek yedi¤i bir lokantada tacize
u¤rad›¤›n› anlat›yor Wigand. Gömle¤inin yakas›nda bir
sigara flirketinin logosu olan bir adam yan›na gelip ‘Paras›z kalmak nas›lm›fl, sürünmek nas›lm›fl? Ayakkab›lar›n›n haline bak...’ diyerek onu k›zd›rmaya çal›flm›fl.
DAVADAN DÖNDÜ
Wigand sigara üreticilerinin gözünde bir alçak. Wigand
sigara üreticilerinin içinden ç›k›p ‘konuflma yasa¤›n›’
delen ve tütün devlerinin rüflvetle, avukatlarla, lobiyle,
tehditle saklamaya çal›flt›klar› bir gerçe¤i yüksek sesle
itiraf eden ilk ‘kallefl’. Wigand’›n itiraf etti¤i gerçekler
asl›nda herkes taraf›ndan biliniyor:
1. Nikotin ba¤›ml›l›k yapan bir uyuflturucudur. Sigara
flirketleri tüketiciyi ba¤›ml› hale getirip sigara satmaya
ve milyarlarca dolar kazanmaya devam ediyorlar.
(ABD’de y›lda 500 milyara yak›n sigara tüketiliyor)
2. Sigaran›n içinde koku versin, al›flkanl›k yaps›n diye
koyulan katk›lar kanser yapar.
3. Yedi Amerikan sigara devinin patronu, mahkeme s›ras›nda hakim karfl›s›na ç›k›p ‘Biz sigaran›n kanser yapt›¤›n› bilmiyorduk’ diye yemin ettiler ama, flirketler bu
gerçe¤i 50 y›ld›r biliyor ama gizliyordu.
Sigara sanayiinden yetiflmifl bir uzman, Jeffrey Wigand
ç›k›p da bütün bunlar›n do¤ru oldu¤unu itiraf edince,
bu ifade sigara devlerine 143 trilyon liraya mal olmufltu.
O GAZETEC‹ OLMASAYDI E⁄ER
Halbuki Wigand sakin bir hayat sürmek istiyordu. Biyokimya uzman› Wigand ABD’nin üçüncü büyük tütün
flirketi (Kool, Viceroy markalar›n›n sahibi) Brown &
Williamson’un Ar-ge müdürü olarak ayda 15 milyar kazan›p mükemmel bir hayat sürüyordu.
Ama, ‘lüzumsuz kahramanl›k’ yap›p kumarin, gliserol
gibi kanser yapan katk›lar›n kullan›lmas›na karfl› ç›k›nca, patronuyla aras› aç›ld›. 1993’te de ‘iletiflim zorlu¤u’
gerekçesiyle kap›ya konuldu.
‹fl böyle kapanacakt› ama, devreye ünlü bir gazeteci girdi. CBS’in 60 Dakika program›n› yapan araflt›rmac›-gazeteci Lowell Bergman, Wigand’in pefline tak›lm›flt› bir kez.
Bergman arad›¤› adam› buldu¤unu biliyordu. Wigand
sigara sanayinin bütün s›rlar›na vak›ft›. Haftalarca telefon yüzüne kapand› ama sonunda kimyac›y› konuflmaya raz› etti.
‹T‹RAFÇI WIGAND
Wigand tehdit edildi¤i, ölümden korktu¤u için bildi¤i
herfleyi bir an önce anlat›p kurtulmak istedi. Televizyona ç›k›p herfleyi anlatt›, daha da önemlisi hükümet ve
adalet bakanl›¤› ile ‘itirafç›’ olarak iflbirli¤i yapt›.
Wigand konuflmadan önce, adalet bakanl›¤› bir bilgi istedi¤inde, sigara flirketleri tam bir kamyon dolusu, ifle
yaramaz belge gönderiyordu; üstelik, fotokopisi çekilemesin diye, bu belgeleri de k›rm›z› ka¤›da yaz›yordu.
Sonunda Amerika’da halk sa¤l›¤› bir zafer kazand› ama
Wigand mahvoldu. Kar›s›, k›z›n› al›p evi terk etti. Geliri onda birine indi. Hiçbir yerde ifl bulamaz oldu. Wigand ‘Herfleyimi kaybettim, onurumu kazand›m’ diyor.
”
Kaynak: Hurriyet.com.tr 15.03.2000
http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=140184
139
1. e
S›ra Sizde 1
‹nternet üzerinde ay›n çal›flan›, personeli veya eleman›
ad› alt›nda yap›lacak bir taramada iflletmelerin ay›n çal›flan› seçimlerinde genellikle iflletmenin performans hedefleriyle veya çal›flanlardan bekledikleri yetkinliklerle
ilgili de¤erleri dikkate ald›klar› görülecektir. ‹flletmelerin çok az bir k›sm›nda ahlaki de¤erlerin ay›n çal›flan›
seçim kriterleri aras›nda yer ald›¤›, bunlar›n da genellikle çal›flanlar›n iflletmelere ve yöneticilere karfl› ahlaki
sorumluluklar›n› kapsad›klar› görülecektir.
2. c
3. d
4. a
5. b
6. b
7. d
8. e
9. c
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin ‹ç Paydafllar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kurullar›n›n Ahlaki Sorumluluklar›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yöneticilerin Ahlaki Sorumluluklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flanlar ve ‹fl Ahlak›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flanlar ve ‹fl Ahlak›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
S›ra Sizde 2
2000 y›l›nda ABD’nin en büyük 500 flirketi s›ralamas›nda 7. s›rada olan do¤algaz da¤›t›m flirketi Enron 2001
y›l›nda iflas etti. Bu süreçte çok say›da yat›r›mc› zarara
u¤rad›. Yap›lan araflt›rmalarda Enron yöneticilerinin
kendi kiflisel gelirlerini art›rmak için riskli stratejiler tercih ederek yasa ve ahlak d›fl› uygulamalar içine girdikleri, flirketi yat›r›mc›lar ad›na denetlemesi gereken ünlü
ba¤›ms›z denetim flirketi Arthur Andersen’in kas›tl› olarak iflini yapmay›p problemlerin gizlenmesine yard›mc›
oldu¤u ortaya ç›kt›. Bu skandal gerek ABD’de gerekse
tüm dünyada ahlaki sorumluluklar›n ifl dünyas›n›n gündemine daha fazla girmesine katk›da bulundu.
S›ra Sizde 3
Çal›flanlar›n kendilerine tan›nan baz› yasal haklar› gerekmedi¤i halde kullanarak daha az çal›flmak suretiyle
istismar etmeleri gibi uygulamalar genellikle kamu sektöründe karfl›lafl›lma ihtimali daha yüksek olan ahlak
d›fl› davran›fllardand›r. Bunun en önemli nedeni ise özel
sektör iflletmelerinde performans hedeflerinin ve performans de¤erleme sistemlerinin daha s›k› biçimde belirlenmesi ve takip edilmesidir.
140
Kaynaklar
Arslan, M. (2005). ‹fl ve Meslek Ahlak›, Siyasal Kitabevi, Ankara.
Aydemir, M. (2007). “‹flletmelerin ‹flgörenlere Karfl› Sosyal Sorumluluklar› ve SA 8000 Standard›”, Aktan, C.
C. (Ed.) Kurumsal Sosyal Sorumluluk, s. 99-121,
‹G‹AD Yay›nlar›, ‹stanbul.
Ayd›n, ‹. P. (2001). Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik,
2. Bask›, PegemA Yay›nc›l›k, Ankara.
Bayrak, S. (2001). ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk,
Beta Yay›nlar›, ‹stanbul.
Çiftçio¤lu, B. A., (2011). “Örgüt Kültürü ve Etik”, Sabuncuo¤lu, Z. (Ed.). ‹flletme Eti¤i, s. 105-119, Beta
Yay›nlar›, ‹stanbul.
Çöl, S. Ö. (2009). “Nedensel ‹liflkiler Ba¤lam›nda ‹flyerinde Psikolojik fiiddet”, Keser, A., Y›lmaz, G., Yürür, S. (Ed.). Çal›flma Yaflam›nda Davran›fl, s. 377406, Umuttepe Yay›nlar›, ‹stanbul.
Filizöz, B., (2011). “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve Etik”,
Sabuncuo¤lu, Z. (Ed.). ‹flletme Eti¤i, s. 217-249,
Beta Yay›nlar›, ‹stanbul.
Köseo¤lu, M. A., Bektafl, Ç. (2007). ‹fl Eti¤i ve Rekabet
Stratejileri Yönetimi, Gazi Kitabevi, Ankara.
Özdafll›, K., Derya, S. (2011). “Yönetim ve Etik”, Sabuncuo¤lu, Z. (Ed.). ‹flletme Eti¤i, s. 67-84, Beta Yay›nlar›, ‹stanbul.
Özgener, fi. (2008). “‹fl Ahlak›n›n Kurumsallaflmas›nda
Üst Yönetim Kademesinin Rolü”, ‹fl Ahlak› Dergisi, 1(1): 31-54.
Özgener, fi., Tanç, A., Ulu, S. (2009). “Çal›flma Yaflam›nda Sorun Bildirme Sistemi”, Keser, A., Y›lmaz, G.,
Yürür, S. (Ed.). Çal›flma Yaflam›nda Davran›fl, s.
277-306, Umuttepe Yay›nlar›, ‹stanbul.
Stewart, D. (1996). Business Ethics, McGraw Hill, New
York.
Torlak, Ö. (2001). Pazarlama Ahlak›, Beta Yay›nlar›,
‹stanbul.
Torlak, Ö., Özdemir, fi., Erdemir, E. (2008), ‹ktisadi Giriflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i 2008 ‹fl Ahlak› Raporu, ‹G‹AD Yay›nlar›, ‹stanbul.
Vallance, E. (1995). Business Ethics at Work, Cambridge University Press, Cambridge.
Yürür, S. (2009). “Örgütsel Adalet”, Keser, A., Y›lmaz,
G., Yürür, S. (Ed.). Çal›flma Yaflam›nda Davran›fl,
s. 167-207, Umuttepe Yay›nlar›, ‹stanbul.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
‹flletmenin fonksiyonlar›nda yaflanan bafll›ca ahlaki problemleri aç›klayabilecek,
‹flletmelerin ortaya ç›kard›¤› ahlaki problemlerin sonuçlar› hakk›nda yorum
yapabilecek,
‹flletmelerin neden oldu¤u ahlaki problemlere karfl› fark›ndal›k oluflturabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹fl Ahlak›,
• Etik
• ‹flletme Fonksiyonlar›
• Pazarlama Ahlak›
• Üretim Ahlak›
• Finans Ahlak›
‹çindekiler
Sorumluluk ve Etik
‹flletme
Fonksiyonlar›na
Yönelik ‹fl Ahlak›
Konular›
• ‹fiLETMELER VE
FONKS‹YONLARI
• PAZARLAMADA ET‹K
KONULAR
• ÜRET‹M VE TEDAR‹KTE ET‹K
KONULAR
• MUHASEBE VE F‹NANSTA ET‹K
KONULAR
• ‹NSAN KAYNAKLARINDA ET‹K
KONULAR
• HALKLA ‹L‹fiK‹LERDE ET‹K
KONULAR
‹flletme Fonksiyonlar›na
Yönelik ‹fl Ahlak› Konular›
‹fiLETMELER VE FONKS‹YONLARI
‹flletmeler ürettikleri de¤ere göre s›n›fland›r›ld›klar›nda üretim iflletmeleri, ticaret
iflletmeleri ve hizmet iflletmeleri olmak üzere üç temel grupta toplanabilirler. Üretim iflletmeleri analiz, sentez, yer alt›ndan ç›karma, yetifltirme gibi yollarla üretim
yaparlar. ‹flletme taraf›ndan para karfl›l›¤›nda takas edilecek de¤erler olarak ürünleri ortaya koymak esas uzmanl›k alanlar›d›r. ‹flletmelerden bir k›sm› da üretilen bu
ürünleri üçüncü kiflilere satarak de¤er üretirler. Bu iflletmelerin toptan veya perakende sat›fl yapmalar›na göre hedef kitleleri de¤iflmektedir. Son grupta yer alan
hizmet iflletmeleri ise e¤itim, turizm, sa¤l›k, ulaflt›rma, e¤lence gibi sektörlerde faaliyet gösteren ancak üretimleri somut olmayan iflletmelerdir.
‹flletmelerin üretti¤i de¤erin türüne göre sorumluluklar› farkl›laflmaktad›r. Rekabetle birlikte düflünüldü¤ünde farkl› sektörlerde, farkl› ahlaki konular›n ortaya ç›kmas› do¤al gözükmektedir.
Üretim, hizmet ve ticaret iflletmelerinin ortak fonksiyonlar› olarak sayabilece¤imiz temel iflletme fonksiyonlar›, sistematik olarak her üç alandaki ahlaki konular›
incelemek için bize bir yöntem sunmaktad›r. ‹flletmelerin temel fonksiyonlar›; üretim, pazarlama, muhasebe, finans, insan kaynaklar›d›r. Bundan sonraki bölümlerde iflletmenin bu fonksiyonlar›yla ilgili ahlaki konular birer birer ve detayl› olarak
ele al›nmaktad›r.
PAZARLAMADA ET‹K KONULAR
Pazarlama ahlak›, ifl ya da meslek ahlak›n›n bir bölümüdür. Pazarlama karmas›
olarak isimlendirilen ürün, fiyat, da¤›t›m ve tutundurma uygulamalar› iflletmenin
tüketicilerle karfl›laflan yüzünü oluflturdu¤u için ahlaki problemlerin yaflanma potansiyeli yüksektir. Çünkü mal ve hizmetlerin sat›lmas› durumunda üretici ve sat›c› konumundaki iflletme tüketiciye göre daha çok bilgiye sahiptir. Tüketicinin sahip oldu¤u bilgisizlik ya da iflletmecinin sahip oldu¤u göreceli olarak daha fazla
bilgi iflletmenin lehine bir avantaj do¤urmaktad›r. Bilgi kaynaklar›na sahip olma
nedeniyle bir tür bilgi dengesizli¤i durumu oluflmaktad›r. Asimetrik bilgi olarak
isimlendirilen bu durum iflletmeler taraf›ndan kendi menfaatleri do¤rultusunda
kullan›labilmektedir.
“Yasal” olmakla “ahlaki” olmak ayn› fley midir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
144
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Pazarlama, kulland›¤› araçlar›n çeflitlili¤i sayesinde ürünler üzerine dikkat çekerken geri
D Ü planda
fi Ü N E L ‹ M kalmaya çal›flmaktad›r. Pazarlaman›n kulland›¤› araçlar›n her
birisi kullan›lma yerine ve amac›na göre ahlak d›fl› olacak flekilde kullan›labilmektedir. Afla¤›da pazarlama karmas› elemanlar›n›n ahlak d›fl› kullan›lmalar›na örnekS O R U
ler verilerek pazarlamada etik konular anlat›lmaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
Pazarlama çal›flanlar›,
tüketicilerle karfl› karfl›ya geldiklerinden yaflanabilecek ahlaki
problemlere yöneticilerin müdahale etmesi çok zordur.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TÜrün
E L EGüvenli¤i:
V ‹ Z Y O N Pazara
sunulan ürünlerin, insan
sa¤l›¤› ve çevre temizli¤i
SIRA S‹ZDE
bak›m›ndan
risk
tafl›mamas›, ya da olan
‹ N T Eminimum
R N E T olmas›d›r.
riskin
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Mal ve Hizmetlerle ‹lgili Ahlaki Konular
Pazarlamaya konu olan, ekonomik de¤eri olan fleylere ürün denmektedir. Mal,
AMAÇLARIMIZ
hizmet, fikir
ve kifli gibi de¤eri olan fleylerin her birisi ürün olarak de¤erlendirilmektedir. Bu kapsamda iflletmelerin ilk sorumlulu¤u ürünlerin yerine getirmeyi vaat ettikleri fonksiyonlara sahip olmalar›n› sa¤lamakt›r. Baflka bir ifade ile tüketiciK ‹ T A uygun
P
nin beklentilerine
ürünlerin tüketicilere sunulmas› iflletmecilerin ilk sorumluluklar›ndand›r.
Ancak fonksiyonlar›n› yerine getirme bak›m›ndan ele al›nd›¤›nda konu daha
T E L Eilgili
V ‹ Z Y Ohale
N
çok üretimle
gelmektedir. Bu nedenle ürün güvenli¤i ile ilgili konu
sonraki bafll›klardan biri olan üretimle ilgili ahlaki konular bafll›¤› alt›nda ele al›nmaktad›r. SIRA S‹ZDE
Mal ve hizmetler konusunda ahlaki bak›m›ndan ele al›nmas› gereken ikinci
‹NTERNET
konu taklit konusudur. Bir ürünün yasal olarak korunmufl haklar›n›n, izinsiz flekilD Ü fi Ü N E L ‹ M
de kopyalanarak
bundan ticari kâr elde edecek flekilde ço¤altmak ve pazara sunmak o ürünün taklidi anlam›na gelmektedir. Halk dilinde “çakma” olarak isimlenS O R U pazar›n›n büyük olmas› bu konudaki zaaf›n büyüklü¤ünün de
dirilen bu ürünlerin
bir göstergesidir. Burada da iflletme ve tüketici olmak üzere iki paydafl sorumluluk
sahibidir. Ayr›ca
devlet bu iliflki de vergi alan ve düzenleyicili¤i üstlenen üçüncü
D‹KKAT
bir paydafl olabilmektedir. Ancak bu konunun iflletmeleri ilgilendiren k›sm› daha
büyüktür. Giyim, kozmetik, elektronik, içecekler gibi pek çok alanda orijinalin aySIRA S‹ZDE
n›s› gibi taklit
ürünler pazara sürülmekte, esas hak sahibinin haklar›, taklit yapan
iflletme taraf›ndan gasp edilmektedir. Bu suça tüketiciler de sat›n alarak ifltirak etmekte, hatta
teflvik etmifl olmaktad›rlar. Bu durumun uzun vadede orijinal ürünler
AMAÇLARIMIZ
üreten iflletmeleri yeniliklerden cayd›rma gibi bir etkisi olaca¤› tahmin edilebilir.
N N
K ‹ T A P
Ömer TorlakK (2007)
‹ T A PPazarlama Ahlak›, Sosyal Sorumluluklar Ekseninde Pazarlama Ahlak› ve Tüketici Davran›fllar›n›n Analizi, Beta, Yay›nevi, ‹stanbul.
TELEV‹ZYON
Mal veThizmetlerle
E L E V ‹ Z Y O N ilgili olarak ele al›nan üçüncü konu konumland›rmad›r. Konumland›rma büyük oranda marka ile yap›lmaktad›r. Marka ise farkl›laflt›rma
amaçl›d›r. Farkl›laflmak için ise k›yas ya da karfl›laflt›rma gereklidir. Bu durumda
markay› tan›tmak isteyen iflletme “ürünümüz daha... d›r” ya da “en....dir” ifadeleri‹ N T E R olarak
NET
ni görsel iflitsel
kullanarak avantajl› bir konum elde etmeye çal›flmaktad›rlar. Burada önemli olan, yerlere konulacak her s›fat (büyük, yeni, h›zl› vs..) di¤er
ürünleri üstü kapal› olarak ça¤r›flt›rmakta ve tüketicilerin zihninde bir karfl›laflt›rma
yap›lmas› sa¤lanmaktad›r. Bu durum iki bak›mdan ahlaki zaaf tafl›maktad›r. Birincisi rakip ürünleri örtülü olarak kötüleme söz konusudur. Kötülemenin aç›k olan›
yasalarla engellenmifltir. Ancak örtülü olmas› ayr› bir ahlaki zaaf› göstermektedir.
‹kinci önemli boyut ise konumland›rman›n tüketicinin zihninde yap›l›yor olmas›d›r. Ço¤u zaman tüketiciler fark›nda olmadan bu konumland›rmalar yap›lmaktad›r.
Konumland›rma: Bir ürün ya
da markas›n›n tüketicinin
zihninde rakip ürünlere
k›yasla yeridir.
‹NTERNET
145
7. Ünite - ‹flletme Fonksiyonlar›na Yönelik ‹fl Ahlak› Konular›
Bu da bir tür bilinçalt›na mesaj gönderme olarak düflünülebilir. Özellikle muhakeme yetene¤i geliflmemifl çocuklar için bu tür mesajlar daha etkili ve kal›c› olmaktad›r. Bu durum iflletmenin markas›n›n uzun sürelerde ak›lda hem de iflletmenin istedi¤i gibi kalaca¤› anlam›na gelmektedir.
Ürünlerin içeri¤i ve fiyat› gibi tüketicilerin bilmek istedi¤i konular› içermeyen
ya da içerse de tüketicinin kullanamayaca¤› flekilde yap›lan etiketlemeler ve ambalajlar oldukça yayg›nd›r. Örne¤in, bir çikolatan›n içeri¤inde neler oldu¤unu ö¤renmek isteyen tüketicinin, sa¤lam gözlere sahip olsa bile içerik hakk›ndaki bilgileri büyüteç kullanmadan okumas› zordur. Tüketicinin bir kilo olarak sat›nald›¤›
salçalar›n ya da konserve kutular›n›n üzerinde yazan ve asl›nda a¤›rl›¤›n alg›lanandan 150-200 gram daha az olmas› durumu ilginçtir. Etiketler ürünleri k›saca tan›tmak için haz›rlan›rlar. Tüketicilerin etiketlerde bulmay› bekledikleri konular önem
s›ras›na göre flu flekilde s›ralanmaktad›r: Üretim ve son kullanma tarihi, fiyat, miktar, üretildi¤i yer, firma ad›, ürün bileflimi, kullanma talimat›. Bunlar›n her birisinin
eksikli¤i ya da gerekti¤i gibi bulunmamas› iflletme aç›s›ndan ahlaki bir problem
oluflturmaktad›r. Ambalajlarla ilgili olarak en s›k yaflanan ahlaki problemler flu flekilde s›ralanmaktad›r: Ambalaj için kullan›lan hammaddelerin afl›r› tüketimi, çevreS‹ZDE
ye zararl› ambalajlar, fiyat› yükselten ambalajlar, afl›r› tüketimeSIRA
teflvik
edici, aldat›c› unsurlar›n bulunmas›.
Alkol ve sigara gibi zararl› oldu¤u konusunda flüphe olmayan ürünler de zararD Ü fi Ü N E L ‹ M
l› olmas›na ra¤men iflletmeler taraf›ndan üretilmeye devam etmektedir. Bu flekildeki sosyal olarak uygun olmayan ürünlerin varl›¤›, sadece üretimle de¤il tüketime
S O R U
teflvik edici çok say›da pazarlama yöntemi ile de desteklenmektedir.
Güven, iflletmeler için bir itibar, dolay›s›yla bir kazanç kayna¤›d›r. ‹tibar›
D ‹ K Kiyi
A T olan iflletmeler siparifllerinde öncelik kazan›r, çevresinde kendisi gibi ahlaki aç›dan güçlü iflletmeler
olur, böylece dürüst ve ahlaki çal›flabilmek, o iflletme için daha rahat bir hale gelmifl olur.
SIRA S‹ZDE
Etiket: Üzerinde bulundu¤u
ürünün, miktar, tür, fiyat,
son kullan›m tarihi, gibi
temel niteliklerini
tüketicilere gösteren ka¤›t
ya da baflka tür özet bilgidir.
Ambalaj: Ürünü, tafl›mak,
korumak ve tan›tmak için
kullan›lan, cam, ka¤›t,
metal, plastik SIRA
gibi S‹ZDE
maddelerden yap›lan özel
kapt›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
Özellikle çocuklar› olumsuz etkileyecek e¤lence amaçl› yap›mlar›n televizyonlarda yay›nlanmas›, daha dikkat çekmek için s›ra d›fl› konular›AMAÇLARIMIZ
içeren e¤lence programlar›, bir süre sonra bu davran›fllar›n toplum taraf›ndan meflru görülmesi sonucunu do¤urmaktad›r. Daha aç›k ifade etmek gerekirse aile, inanç ve geleneklerle olufl‹ T A insan›n
P
turulmufl toplumsal de¤erlere uymayan davran›fllar› içeren çokKsay›da
öldürüldü¤ünü gösteren yap›mlar toplumsal yap›y› olumsuz yönde de¤ifltirmektedir.
‹flletmeler sürekli olarak mal ve hizmet satmak zorundad›rlar. Bir tüketiciye yeni bir ürünü sunabilmek için tüketiciler taraf›ndan zaten kullan›lan
eskiT E L E V ‹ Zürünlerin
YON
di¤i gerekçesiyle terk edilmeye teflvik edilmektedir. Buna planl› ürün eskitme
ad› verilmektedir. Örne¤in, beyaz eflya firmalar› beyaz eflyalar›n ömrünü 10 y›l gibi bir süre ile s›n›rlamaktad›rlar. Baz› yaz›l›m firmalar› yeni versiyonlar›n› pazara
‹NTERNET
sürdüklerinde eskilerine destek vermeyi b›rakmakta ve tüketicileri yeni ürüne geçmeye zorlamaktad›rlar.
Fiyatland›rma ‹le ‹lgili Ahlaki Konular
Fiyat mal ve hizmetler için tüketicilerin ödedi¤i parasal bedeldir. Fiyat tüketiciler
aç›s›ndan ürünün de¤erini göstermektedir. Ayn› sektörde faaliyet gösteren iflletmeler için ise bir rekabet silah›d›r. Fiyat pazarlama karmas›n›n bir eleman› olarak
önemli bir etkileri olan bir göstergedir. Bu bak›mdan fiyat› ile ilgili konular›n rekabet ve tüketici bak›m›ndan olmak üzere iki boyutta de¤erlendirilmesinde fayda
vard›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Planl› Ürün Eskitme:
Tüketicilerin sat›n alarak
kulland›¤› ürünlerin de¤erini
düflürecek yenileri ürünleri
‹ N Teski
ERNET
gelifltirme, fakat
üründen yeteri kadar kazanç
elde ettikten sonra yeni
ürünün pazara sunulmas›
düflüncesidir.
146
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Sonu 90 veyaSIRA
99 kurufl
S‹ZDE gibi küsuratl› rakamlarla biten fiyatlar, tüketici üzerinde nas›l bir
etki oluflturmaktad›r?
D Ü five
Ü Nhizmeti
EL‹M
Ayn› mal
sunan iflletmeler, yapt›klar› gizli fiyat anlaflmalar› ile fiyat
konusunda kartelleflmeyi sa¤lamakta ve yeni iflletmelerin pazara girmesini önlerken ayn› zamanda
S O R U tüketicinin muhtemel tepkisini (iflletmeler aras› kaymalar› ya da
daha ucuzu istemeyi) ortadan kald›rmay› amaçlamaktad›r. Özellikle monopol piyasalarda pazardaki iflletme, yeni girifl teflebbüsleri olmas› durumunda pazara yeD‹KKAT
ni giren iflletmeyi pazardan kovabilmek amac›yla geçici bir süre için, maliyetlerin
alt›nda bir fiyat belirleyebilmektedir. Ezici fiyatland›rma olarak isimlendirilen bu
SIRAs›k
S‹ZDE
yöntemin s›k
flehirleraras› otobüs tafl›mac›l›¤›nda s›n›rl› say›da otobüs firmas›n›n çal›flt›¤› hatlarda uyguland›¤› görülmektedir. Bu flekilde bafllayan rekabet, firmalardan birisinin pazardan çekilifline kadar sürmektedir.
AMAÇLARIMIZ
Da¤›t›m maliyetleri, sürekli müflteri olma ve müflteri büyüklü¤ü gibi nedenler
fiyat farkl›laflt›rmas› yapman›n hakl› nedenleri aras›nda say›labilir. Üretici ya da
toptanc› birK iflletmenin
da¤›t›m kanal›nda kendisinden sonra gelen iflletmelere sat‹ T A P
t›¤› ürünlerde, hakl› bir nedene dayal› olmaks›z›n endüstriyel müflterileri aras›nda
bir ya da bir kaç iflletmenin avantaj sa¤lamas› için fiyat belirlemesine ayr›mc› fiyatland›rma Tad›
verilmektedir. Ayr›mc› fiyat, rüflvet, hediye, tan›d›k olmas› gibi neELEV‹ZYON
denlerle uygulanmaktad›r.
Fiyatland›rma ile tüketicinin tercihleri de etkilenmeye çal›fl›lmaktad›r. Çünkü fiyat talebi art›rmaya ya da k›smaya imkân veren bir yap›dad›r. Fiyat› yükselen bir
‹ N T E R N Edüflece¤i
T
ürünün talebinin
varsay›lmaktad›r. Baz› iflletmeler ürünler üzerindeki fiyat ayn› kal›rken özelliklerde, miktarda ya da fonksiyonlarda azaltma yaparak asl›nda daha yüksek fiyat uygulayabilmektedir. Bunun en yayg›n örne¤i ekmek fiyatlar›na zam yapmak yerine gramaj›n› düflürmek fleklinde görülmektedir. Örne¤in,
300 gram ekme¤in fiyat› 60 kurufl iken (gram› 0,20 kurufl), fiyat› de¤ifltirmeden gramaj› 250 grama (gram› 0,24) düflürüldü¤ünde birim fiyat %20 yükseltilirken ödenen fiyat de¤iflmemifl gibi görülmektedir. Böylece para cinsinden fiyat de¤iflmezken fiyat d›fl› unsurlarla fiyat art›r›lm›fl olmaktad›r.
Sezon sonu aç›l›fllar, y›l dönümleri gibi kampanyal› dönemlerde iflletmeler tüketicileri çekebilmek amac›yla yüksek iskontolar uygulamaktad›rlar. Uygulanan
yöntem böyle iken ahlaki bir problem yoktur. Ancak az sat›lan ya da s›n›rl› say›da
bulunan ürüne uygulanacak yüksek iskontonun, sanki tüm ürünlere uygulan›yormufl gibi (%50’ye varan indirimler’de oldu¤u gibi) duyurulmas›, uygulanan yöntemi ahlaki olmaktan uzaklaflt›rmaktad›r. Halk aras›nda “önce bindirmek, sonra indirmek” olarak isimlendirilen ve “etiketin yar›s›” gibi sloganlarla da duyurulan fiyat iskontolar›n›n gerçe¤i yans›tmad›¤› düflüncesi tüketicileri ikilemde b›rakmaktad›r.
Özellike GSM firmalar›n›n fiyat rekabeti yaflan›rken yapt›klar› kampanyalarda
duyurduklar› düflük fiyatlar›n “geçici süreli” oldu¤u ifade edilmemektedir. Böylece
fiyat›n esas mesaj oldu¤u reklamlarda tüketiciyi yan›ltabilecek bir fiyat duyurusu
yap›labilmektedir. Yasal olarak belirtilmesi gereken detaylar geri planda kalacak flekilde duyurulmakta tüketici bu fleklide fiyat reklamlar› yoluyla yan›lt›labilmektedir.
N N
Da¤›t›mda Ahlaki Konular
Da¤›t›m, mal ve hizmetlerin üretildikleri yerden tüketicilere ulaflmas› ifllemidir. Bu
ifllemi yaparken yard›mc› olan kurulufllara arac›lar, tüketici ile üretici arac›daki ara-
c›larla birlikte oluflan sisteme de da¤›t›m kanal› denmektedir. Da¤›t›m tüketici ile
üretici aras›nda mal ve hizmetlerin ulaflt›r›lmas› bak›m›ndan bir tür köprü görevi
görmektedir. Da¤›t›m kanal› içinde iflletmeler (üreticiler ve arac›lar) kendi amaçlar›n› gerçeklefltirmeye çal›flmaktad›rlar. S›k s›k da¤›t›m kanal› üyeleri aras›nda amaç
çat›flmas› yaflanmaktad›r. Bu tür çat›flmalarda da¤›t›m kanal› içindeki güçlü iflletmeler di¤er iflletmelere istediklerini kabul ettirebilmektedirler. Örne¤in, da¤›t›m kanal›nda güçlü iflletme, bir perakendeci ise üreticiye iste¤ini dayatabilmektedir. Pazarda faaliyet gösteren ma¤aza zincirlerinin bir k›sm› bu güce sahiptir. Baz› durumlarda üretici arac›lar üzerinde bu güçlerini kullanarak bask› kurabilmektedir. Örne¤in, otomotiv sektöründe arac›lar›n etkinli¤i çok azd›r. Kayna¤› ne olursa olsun kanal yönetiminde güç oluflturma ahlaki sorunlar› da beraberinde getirebilmektedir.
Kanal yönetiminde özellikle üreticinin güçlü olmas› durumunda talep üretmesi
ve gayretli davranmas› için arac›lar› tüketicilere do¤ru itme stratejisi uygulanabilmektedir. Bu durumda üreticiler daha çok sat›fl için arac›lar› zorlayacak kota hedefleri koymaktad›rlar. Her y›l ç›tay› biraz daha yükselten kotalar bir müddet sonra gerçeklefltirilemez hedefler haline gelebilmektedir. Arac›lar bu durumda ifl b›rakmaya veya daha a¤›r flartlarda sözleflme yapmaya zorlanabilmektedir.
Belirli bir bölgede sat›fl için yetkilendirilmifl toptan sat›fl yapmaya yetkili distribütörler ya da perakende sat›fl yapmaya yetkili bayiler arac›l›¤›yla sat›fl yap›lmas›
da¤›t›m kanal›n›n normal iflleyiflidir. Ancak kimi zaman üreticilere do¤rudan ulaflan ve arac›lar›n kâr marjlar›n›n tasarruf edilmesini amaçlayan giriflimlerde üreticiler, bölgede yetkili sat›c›lar› olmas›na ra¤men nihai tüketicilere ürün sat›fl› yaparak
“bayileri atlama” yoluna gidebilmektedirler. Bu durumda üretici kendi arac›s›yla
rekabet etmifl olmaktad›r. Bu tür bir rekabet, arac›lar›n kazançl› ç›kamayacaklar›
haks›z bir rekabet ortam› oluflturmaktad›r.
Da¤›t›m kanal› üyeleri olarak toptanc›lar, perakendeciler veya di¤er üyeler kendilerinden beklenen fonksiyonlara göre ahlaki problem yaflayabilmektedirler. Örne¤in, perakendecilikte sat›n alma, önemli bir fonksiyondur. Sat›n alma ile görevli personelin belli toptanc›lar› subjektif olarak desteklemesi, firman›n elde hak etti¤i kazanc› elde etmemesine yol açabilir. Özellikle bu duruma toptanc›lar›n ya da
üreticilerin verdi¤i hediyeler neden oluyorsa problemin ahlaki boyutu daha büyük
demektir.
Perakendeciler sat›fl noktas›na gelen müflterileri ikna etmek için rakipleri kötüleme yoluna gidebilmekte veya müflteriye bask› uygulayabilmektedirler. S›k rastlanmamakla birlikte kulüp üyeli¤i için verilen üyelik kartlar›yla toplanan müflterinin kiflisel bilgilerini ve tüketim al›flkanl›klar›n› gösteren veri taban›n› baflka firmalarla paylaflma durumunda müflteri mahremiyetini ihlal etmifl olmaktad›r. Rekabetin az oldu¤u, uzak yerlerde (köyler, kenar mahalleler gibi) müflterinin bu durumunu kullanarak ürünlerin fiyatlar›na afl›r› kâr yükleme iste¤i de olabilmektedir.
Reklamlarda Ahlaki Konular
Reklam, tüketicilerin bir ürün konusunda bilgilenmesini, daha çok sat›n almas›n›,
o ürünü fark etmesini ve unutmamas›n› sa¤lamak amac›yla iflletmeler taraf›ndan
özel olarak haz›rlanm›fl mesajlar›n medya arac›l›¤›yla tüketicilere ulaflt›r›lmas›d›r.
Dikkat çekmeye çal›flan yüzlerce iflletme, mesajlar›n› medya aral›¤›yla vermeye çal›fl›rken tüketiciler adeta bir reklam bombard›man›na maruz kalmaktad›r. Her defas›nda daha uç noktay› zorlayan (dikkat çekmek amac›yla afl›r›l›klara giden) reklamlar birçok olumsuz sonuç do¤urabilmektedir. Bu olumsuzluklar›n ilki reklam
say›s›n›n fazlal›¤›d›r.
147
Kota: Arac› iflletmelerin veya
sat›fl elemanlar›n›n
baflar›lar›n›n bir göstergesi
olarak kullan›lan ve
belirlenmifl bir zaman
diliminde, belirlenmifl bir
bölgede ulaflmay›
hedefledi¤i sat›fl miktar›d›r.
Müflteri mahremiyeti:
‹flletmelerin müflterilerine
ait özel say›labilecek ya da
baflkalar› ile paylaflmak
istemedikleri bilgileri
korumak ve gizli tutmakt›r.
148
SIRA S‹ZDE
3
Reklamlar›n zararl› içeri¤inden tüketicileri korumak üzere reklamc›lar›n kendi
‹M
D Ü fi Ü N E LReklam
kurmufl olduklar›
Özdenetim Kurulu, flikâyetler durumunda medyay› uyarma yetkisine sahip olan Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) gibi kurulufllar reklamlar› denetlemeye
çal›flmaktad›r. Ancak her iki kurum da flikâyetlerle harekete
S O R U
geçmektedir. Dolay›s›yla kendisinden flikâyet edilmeyen bir reklam flikâyet ve ilgili karar al›n›ncaya kadar tüketiciyle buluflmaktad›r.
D‹KKAT
Reklamlarla ilgili ele al›nmas› gereken ahlaki olmakla ilgili konulardan bir tanesi aldat›c› yan›lt›c› reklamlar›n yay›nlanmas›d›r. ‹çerik olarak verdi¤i mesaj›n tüS‹ZDE
keticilerde SIRA
yanl›fl
anlamalara yol açarak yanl›fl davran›fllar oluflturmas›na neden
olan reklamlara her dönemde örnekler bulunabilmektedir. Reklamlarda dikkat çekici bir unsur olarak kullan›lan abartmalar›n boyutlar› artt›kça abartma olmaktan
AMAÇLARIMIZ
ç›k›p, aldat›c› bir hal almaktad›r.
Çocuklar›n reklamlara maruz kalmalar› durumunda kullan›lan mesajlar ve
mesaj›n verme
çocuklar›n bozuk davran›fllar sergilemelerine yol açabilK ‹ Tbiçimleri
A P
mektedir. Gerek medyada ald›¤› yer ve zaman, gerekse içerik olarak reklam verenlerin bu konuda daha sorumlu davranmas› gerekmektedir. Özellikle çocuklar›n
do¤ruyu yanl›fl›
ay›rt etme yetene¤ine sahip olamadan karfl›laflt›klar› reklam mesajTELEV‹ZYON
lar›, yanl›fl alg›lamalar oluflturabilmekte, bu da çocuklar›n kal›c› veya uzun sureli
problemler yaflanmas›na neden olabilmektedir.
Dikkat çekici olmas› amac›yla reklamlarda kullan›lan reklamda unsurlardan bir
‹ N T E R N E Tkonusudur. Kad›nlar›n ya da erkeklerin cinsel obje olarak kultanesi de cinsellik
lan›lmas› ya da cinselli¤i ça¤r›flt›r›c› baflka unsurlar›n kullan›lmas› s›kça karfl›lafl›lan
bir durumdur.
Bilinç, insan›n gelen mesaj›n fark›na varma yetene¤i ile ilgilidir. Befl duyu organ› ile beyine iletilen mesajlar› fark›nda olmay› ifade eder. Bilinçsiz veya düflük
bilinçli kiflinin seçeneklerini fark etmesi ve sa¤l›kl› seçimler yapmas› mümkün de¤ildir. Bilinçalt›, bilinç efli¤inin alt› olarak tan›mlanmaktad›r. ‹nsan, günlük olarak
olaylar›n, nesnelerin, kiflilerin ve olgular›n ço¤unu bilinçalt› yard›m›yla fark›na varmadan de¤erlendirmekte ve beyne depolamaktad›r. Bu bilgiler daha sonra çeflitli
davran›fl flekilleriyle kullanmakta veya tüketicilerin davran›fllar›nda etkili olmaktad›r. Bilinçli müflteri kendisine verilen mesajlar›n fark›nda olan, ald›¤› mesajlar› de¤erlendirerek do¤ru karar vermeye çal›flan müflteridir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Ahlaki olmayan
SIRAiçerik
S‹ZDE tafl›yan reklamlardan kim sorumludur?
4
Bilinçalt›na yönelik
gönderilen mesajlar›n gönderilmesinde hangi yöntemler kullan›lmakSIRA S‹ZDE
tad›r.
fiekil 7.1
Reklamda Ahlaki
S O R U
Olmayan
Konular›n
Oluflumunda
D‹KKAT
Paydafllar
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Reklam veren
S O R U
Mesaj
Reklam ajans›
Medya
Mesaj
Tüketici
Mesaj
D‹KKAT
Kaynak: Fikret Yaman, “Reklamc›l›k Sektöründe Reklam Eti¤i Alg›lamas›n›n
De¤erlendirilmesi”, Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, SBE, s.
SIRA S‹ZDE
100.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
149
Reklam mesaj›n›n oluflturulmas› talebi reklam veren iflletme taraf›ndan reklam
ajans›na iletilerek reklam mesaj› oluflturulmaktad›r. Reklam verenin onay› olmaks›z›n bir reklam medyada yer almamaktad›r. Reklam ajans› içeri¤inde ahlak d›fl› unsurlara yer veriyor olsa da reklam verenin bunu denetleme hakk› ve yetkisi vard›r.
Medya kurulufllar›n›n da reklam ajanslar›ndan gelen tüm reklamlar› oldu¤u gibi tüketicilere ulaflt›r›lmas› gibi bir zorunlulu¤u yoktur. Baflka bir deyiflle medya da reklamlar› denetime tabi tutabilir. Tüm bunlara ra¤men ahlaki olmayan unsurlar içeren reklamlar›n tüketicilere ulaflmas› durumunda, reklam verenin, reklam ajans›n›n, reklam› yay›nlayan medya kuruluflunun ve yay›nland›¤›nda tepki göstermeyen tüketicilerin zincirleme sorumlulu¤u bulunmaktad›r. Bu paydafllar›n hepsi
birden ahlaki olmayan konulara prim vermedikçe tüketicilerin önüne ahlaki olmayan unsurlar içeren reklamlar ç›kmayacakt›r.
Reklam veren: Ürünlerinin
tan›t›lmas› için reklam
haz›rlanmas›n› isteyen
iflletmedir.
Reklam ajans›: Reklamlar›n,
haz›rlanmas› ve
yay›nlanmas› konusunda
uzmanlaflm›fl iflletmedir.
Medya: Kayna¤›ndan ald›¤›
bilgi, e¤lence gibi yaz›l›,
iflitsel ve görsel mesajlar›,
sahip oldu¤u ayn› anda çok
say›da kifliye ulaflma
yöntemleri ile hedef kitleye
aktaran araçlard›r.
Yeni Pazarlama Araçlar›nda Ahlaki Konular
‹fl dünyas› her alanda yaflanan geliflmeleri kendi sektörlerine uygulayarak avantaj
sa¤lamaya çal›flmaktad›rlar. ‹nternet de her geçen gün yeni uygulama alanlar› bulabilen bir araçt›r. Pazarlamada internet iki temel amaç için kullan›labilmektedir.
Birincisi internet üzerinden da¤›t›lmas› mümkün olan hizmetlerin da¤›t›m›nda kullan›lmaktad›r. ‹kinci olarak da internet, tutundurma için tüketicilere ulaflt›r›lmaya
çal›fl›lan mesajlar›n yerine ulaflmas›nda kullan›lan bir tür yeni medya olarak tutundurma amaçl› kullan›labilir. K›sacas› internet pazarlama karmas› elemanlar›ndan
ikisini (da¤›t›m ve tutundurma) birden içerebilen yeni bir araçt›r. Özellikle yeni
araçlar›n denetlenmesinde oluflan standartlar›n sonradan oluflmas› nedeniyle internet üzerinden yaflanan ifl iliflkilerinde pek çok ahlaki problem yaflanm›flt›r, yaflanmaya devam etmektedir.
‹nternetin bir platform olarak farkl› amaçlar için kullan›lmas› ile ortaya ç›kan
sosyal medya ortam› (facebook, twitter vs.) bafll› bafl›na bir olgu olarak ele al›nabilecek konulard›r. Sosyal medya da tüketiciler ilgi alanlar›na göre ya da baflka kriterlerine göre kümelenmektedirler. Bu bak›mdan sosyal medya pazar bölümlendirme için elveriflli bir zemin oluflturmaktad›r.
‹nternet üzerinden da¤›t›mda ve tutundurmada yaflanan bafll›ca ahlaki problemler flunlard›r: Al›flverifl güvenli¤i, kiflisel bilgileri amaç d›fl› kullanma, dürüst olmama, kopyalama, çalma, çocuklara uygun olmayan içerik, afl›r› cinsellik kullan›m›, sald›rgan reklamlar (pop up), t›klamay› art›r›c› ama içeri¤i bofl unsurlar.
Yeni pazarlama araçlar›ndan bir tanesi de cep telefonlar›d›r. Cep telefonlar› hemen hemen her tüketicide bulunan gün geçtikçe zenginleflen uygulamalar›yla, her
an ihtiyaç duyulan, küçük bofl zaman dilimlerini dolduran bir karakter tafl›maktad›r.
Cep telefonlar›ndan internet uygulamalar›yla bütün dünyaya ulaflmak mümkün olabilmektedir. Pazarlama yöneticileri de bu mecray› gözden kaç›rmam›fl hemen farkl› karakterlerde uygulamalara geçmifllerdir. En yayg›n uygulama cep telefonlar›na
mesaj göndermek fleklinde iflletmelerin kampanyalar›n›n duyurulmas›d›r. Ancak
birçok tüketici bu mesajlar› istemedi¤i halde ald›klar›ndan yak›nmaktad›rlar.
Ahlaki olmayan davran›fllar› denetlemek için polisler kullan›labilir.SIRA
Polisleri
S‹ZDE denetlemek
için baflka polisler kullan›labilir. Bu denetleme zinciri nereye kadar devam ettirilebilir?
ÜRET‹M VE TEDAR‹KTE ET‹K KONULAR D Ü fi Ü N E L ‹ M
Üretim, iflletmecilik denildi¤inde genellikle ilk akla gelen fonksiyondur. Üretim
hammaddeleri parçalayarak, iflleyerek elde edilmesi ya da parçalar›
S O R U birlefltirerek
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
150
yeni ürün elde etme gibi standart ifllemlerle yürüdü¤ü için denetlenmesi kolayd›r.
Bundan dolay› en karmafl›k ifllerde bile denetimi kolaylaflt›racak standartlar gelifltirilmektedir.
Standartlara Uygunluk
GDO, geneti¤i de¤ifltirilmesi
nedeni ile insan sa¤l›¤›
üzerinde olumsuz etkisi
olaca¤› düflünülen bitkisel,
hayvansal ürünlere verilen
add›r.
TÜRKAK, ölçümleme,
cihazlar› yöntemleri,
sertifikasyonla ilgili yetkili
devlet kurulufludur.
Üretim, iflletmecilik denildi¤inde genellikle ilk akla gelen fonksiyondur ve denetlenmesi göreceli olarak kolayd›r. Bundan dolay› en karmafl›k ifllerde bile denetimi
kolaylaflt›racak standartlar gelifltirilmektedir. Pek çok ürün türü ile ilgili olarak gelifltirilmifl ISO ve TSE standartlar› bulunmaktad›r. ISO uluslararas› standartlar› temsil ederken TSE ulusal standarlar› ifade etmektedir.
Mal ve hizmetlerle üretimi ile ilgili olarak ele al›nmas› gereken ilk standart, üretim aflamas›ndan bafllayarak tüketiciye ulafl›ncaya kadar ki aflamalarda ürünün insana, çevreye zarar vermeyen nitelikte olmas› anlam›na gelen ürün güvenli¤idir.
Pek çok ürün, karakteri gere¤i kullan›c›lar›na zarar verebilmektedir. ‹flletmelerin
sorumlulu¤u en az›ndan, zarar› gizlememekle bafllamaktad›r. Örne¤in bir g›da
maddesinin içeri¤inde, kansere yol açt›¤› ifade edilen, Geneti¤i De¤ifltirilmifl Organizmalar (GDO) var m›d›r? Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar› Sistemi
(HACCP), üretim s›ras›nda, g›da güvenli¤ini etkileyebilecek tehlikelerin analizi, uygulanmakta m›d›r?
Ürün güvenli¤i konusunda iki grup insana sorumluluk düflmektedir. Birinci
grup üreticilerden ve sat›c›lardan oluflan gruptur. Bu grubun üretti¤i ve satt›¤›
ürünlerin güvenli¤inden sorumlu olduklar›n›n fark›nda olarak davranmalar› gereklidir. ‹kinci grup ise tüketicilerdir. Tüketiciler de ald›klar› ürünler konusunda bilinçli ve basiretli davranma sorumlulu¤undad›r.
Gelifltirilen standartlar devletler taraf›ndan ya da devletlerin görevlendirdi¤i kurulufllar taraf›ndan denetlenmektedir. Ayr›ca bu denetleme kurulufllar›n›n da ifllerini standartlara uygunlu¤unu denetleyen akreditasyon kurulufllar› bulunmaktad›r.
Daha aç›k ifadeyle üretilen ambalajl› sütün standartlara uygunlu¤unu denetleyen
bir kurulufl varken, bir de bu kuruluflu denetleyen ve onun akreditasyonunu denetleyen bir de üst kurulufl vard›r. Türkiye’de akreditasyon verme yetkisi ise 2001
y›l›nda kurulmufl bulunan TÜRKAK (Türk Akreditasyon Kurumu) görevlendirilmifltir. TÜRKAK, de¤iflik alanlarda üretilen mal ve hizmetlerin uygunlu¤unu denetleme yetkisini vermektedir. Ayr›ca üretimde kullan›lan makine ve teçhizat›n, muayene raporlar›, kalibrasyon sertifikalar›, yönetim sistemi bilgileri, ürün belgeleri gibi
“uygunluk belgesi”nin düzenleme yetkisi de ayn› kurulufl taraf›ndan verilmektedir.
Akretide edilmifl kurulufllar›n belirledi¤i standartlarda üretim, tüketicilerin hakk› ve iflletmelerin görevidir. Örne¤in, otomobil üretiminde kullan›lan yüzlerce parçan›n birkaç tanesinin standart alt›nda kalmas› durumunda otomobilden beklenen
faydan›n elde edilmesi riske girecektir. Üretici iflletmenin markas›n› tafl›yan yedek
parçalar ile “yan sanayi” olarak isimlendirilen ürünlerde de durum ayn›d›r. Üreticisi kim olursa olsun standartlara uygunluk sa¤land›ktan sonra tüketicinin üründen
bekledi¤i fayday› elde etmesi sa¤lanm›fl olacakt›r.
Hizmetlerin üretiminde de standartlara uygunluk önemlidir. Örne¤in, 5 y›ld›z
alm›fl bir otelin yatak kalitesi, yiyecek hizmetleri, gibi çeflitli boyutlar›nda standard›n alt›na inmesi mümkün olabilmektedir. Hizmet üretiminde standartlara uygunluk hizmetlerin heterojen olmas› nedeniyle daha zordur. Ayn› hizmeti farkl› yerlerde sürekli alanlar standartlardaki eksiltmelerin fark›na varabilirler.
151
‹sraf
Kaynaklar›n gereksiz yere kullan›lmas› olarak tan›mlanabilecek israf, ifl dünyas›nda s›kça karfl›lafl›lan bir olgudur. ‹sraf, daha çok giriflimciler taraf›ndan de¤il iflgörenler taraf›ndan yap›lagelmektedir. Çünkü israf, hammadde, enerji, emek gibi
üretim faktörlerinin gereksiz kullan›m› demektir. Giriflimci için israf, karfl›l›¤›n›
ödedi¤i emekten, hammaddeden yeteri kadar yararlanamamak demektir. Baflka
bir ifadeyle israf, giriflimcinin perspektifinden verimsizlik demektir.
‹sraf, sadece iflletme taraf›ndan bedeli ödenmifl üretim faktörlerinin gereksiz
kullan›m› de¤ildir. Ayn› zamanda kamu kaynaklar›n›n de uygunsuz kullan›lmas› israf anlam›na gelmektedir.
Üretimde ‹nsan ve Ahlak
Çal›flanlar, gerek kapal› ortamlarda gerekse aç›k havada pek çok d›fl etkene maruz
kalmaktad›rlar. Henry Fayol’un yapt›¤› Hawthorne çal›flmalar›ndan beri çal›flma ortamlar›n›n verimlilik üzerinde etkili oldu¤u bilinmektedir. Karanl›k, so¤uk, s›cak,
dar alanda çal›flma, toz, ya¤, a¤›r koku gibi çal›flma koflullar›n› a¤›rlaflt›ran etkenlerin verimlili¤i etkiledi¤i bilinmektedir. ‹flletmelerin baz›lar› s›k s›k iflçi de¤ifltirerek, uzun süre ayn› kiflinin yapamayaca¤› türden a¤›r iflleri yapt›rabilmektedirler.
Çal›flma ortamlar›n›n insana yak›fl›r olmas›ndan öte, ifl etütleri göstermektedir ki
çal›flanlar›n ifl ortamlar›n›n ergonomik olmas› gerekir.
Üretim iflletmelerinde karfl›lafl›lan en önemli problemlerden bir tanesi de ifl güvenli¤i ile ilgili problemlerdir. ‹fl güvenli¤i için al›nmas› gereken tedbirler iflletmelerin maliyetlerini art›rmakta, üretimi geciktirebilmektedir. Hem zamandan hem de
maliyetten tasarruf etmek isteyen üreticiler, ifl güvenli¤i tedbirlerini yeterince almaktan kaç›nmaktad›rlar. Bu durumda ifl kazalar› nedeniyle ölüm ve yaralanmalarla sonuçlanan ifl kazalar›n›n bedelini tüm toplum ödemektedir.
Üretimde hem makinelerden hem de insanlardan yararlan›lan tesislerde makinelerin üretim h›z›na ayak uydurmak zorunda kalan insan, makineleflebilmektedir.
Buna izin verecek bir üretim temposu da üreticiler bak›m›ndan ahlaki bir problem
tafl›maktad›r.
Ergonomi: Çal›flanlar›n
daha sa¤l›kl› ve verimli
çal›flmalar›n› sa¤lamak
üzere çal›flma yerlerinin,
çal›fl›lan makinelerin insan
fizyolojisine ve psikolojisine
uygun dizayn edilmesidir.
‹fl güvenli¤i: Bir iflyerinde,
çal›flanlar›n sa¤l›k
sorunlar›n› ve mesleki
risklerini ortadan kald›racak
ya da en aza indirecek her
türlü önlemin al›nmas›d›r.
Üretim ve Çevre
Dünyam›z›n yaflad›¤› en büyük problemlerden birisi küresel ›s›nmad›r. Zararl› gazlar›n›n kullan›lmas›yla dünyan›n çevresini sararak güneflin zararl› etkisinden koruyan ozon tabakas› incelmektedir. Bunun sonucunda, dünyada ortalama s›cakl›klar
artmakta, bu durum denizde karada ve havada yaflayan tüm canl›lar› etkilemektedir.
Üretimde kullan›lan kimyasallar›n üretimde tasarruf ve üretimde h›z sa¤l›yor olmas› kullan›m›n artmas›na neden olmaktad›r. Örne¤in pet flifleler “kullan at” mant›¤›yla üretilmifl ambalajlard›r. Ancak bu fliflelerin geri dönüflümü uzun y›llar alabilmektedir. Pet flifleler ve di¤er ürünlerin ambalajlar›ndan oluflan çöp y›¤›nlar› sa¤l›ks›z ve yaflanmas› zor bir çevre oluflmas›na neden olmaktad›r.
Tar›msal ürünlerin daha fazla üretilmesi için kullan›lan gübreler, zararl› hayvanlarla yap›lan mücadelelerde kullan›lan ilaçlar, yerleflim yerlerine yak›n yerlerde kurulmufl olan fabrikalar›n çevreye b›rakt›¤› at›klar her zaman kamuoyunun gündeminde bulunmaktad›r. Bu at›klar›n içme suyunun sa¤land›¤› göllere do¤ru akmas›, asit ya¤murlar› fleklinde üretim bölgesinden daha uzaklara kadar ulaflmas› mümkündür. Ayr›ca fabrikalar›n yayd›¤› ve havay› kirleten görünür görünmez maddeler çevrede insan sa¤l›¤›n› tehdit eder hale gelmifltir.
At›k: Ürünlerin üretilmesi ya
da tüketilmesi sonucunda
ortaya ç›kan, çevrede
olumsuz de¤iflime yol
açabilen, s›v›, kat›, gaz ya
da radyoaktif maddelerdir.
152
MUHASEBE VE F‹NANSTA ET‹K KONULAR
Mali Tablolar: Muhasebenin
s›n›fland›rarak tuttu¤u
kay›tlardan hareketle, bir
iflletmenin belirli bir
dönemdeki faaliyetlerinin
finansal özetini ilgililere
aktarmak ve böylece
ilgililerin iflletme hakk›nda
ayr›nt›l› bilgiye sahip
olmas›n› sa¤lamak amac›yla
haz›rlanan tablolard›r.
‹flletmenin paras›n›n yönetimi ile ilgili birimi finans birimi iken, gelen ve giden paralar›n kay›tlar›n›n tutuldu¤u birimi muhasebedir. Ço¤u kez iflletmenin finans ile ilgili birimleri küçük ve orta ölçekli iflletmelerde flirketin sahibinin do¤rudan kontrol
edebilece¤i bir alan olarak ayr›lmaktad›r. Büyük iflletmelerde ayr› finans yöneticisi istihdam edilebilmektedir. Kay›tlardan hareketle haz›rlanan mali tablolar finansal kararlar›n özünü teflkil etmektedir. Bu nedenle finans ve muhasebe büyük ölçüde birlikte de¤erlendirilmektedir.
Muhasebe, stok girifl ve ç›k›fl›, k›ymetli evraklar›n kayd›, banka, cari hesap ifllemlerinin takip edilmesi ile ilgili bir kay›t sistemi oldu¤u için daha belirli bir iflleyifle ve standartlara sahiptir. ‹flletmeler, muhasebe birimlerini iki flekilde iflletebilmektedirler. Birincisi iflletme bünyesinde çal›flt›r›lan muhasebe çal›flanlar›yla ba¤›ml› çal›flan muhasebeciler denilmektedir. ‹kincisi ise Serbest Muhasebeci ve Mali Müflavir unvan›n› tafl›yan profesyoneller taraf›ndan kay›tlar› tutulmaktad›r.
Muhasebecilerin oluflturduklar› mali tablolar yard›m›yla karar veren finans yöneticileri iflletmenin gelece¤ini belirlemeye, rekabet gücünü yükseltmeye, kaynaklar›n› verimli kullanmaya çal›flmaktad›rlar. Tüm bunlar güvenilir muhasebe kay›tlar›yla mümkün olabilmektedir.
Muhasebe
Muhasebecilerin yapt›¤› iflin tan›m›, gerekleri ve uyulmas› gereken kurallar muhasebecilerin kendileri taraf›ndan belirlenmifltir. Uluslararas› Muhasebeciler Federasyonu’nun (IFAC) ba¤›ms›z bir standart belirleyici organ› olan Muhasebeciler için
Etik Standartlar Kurulu (IESBA), Haziran 2005’te yürürlü¤e koyulan ve 2006 ve
2009’da revize edilen “Muhasebe Meslek Mensubu için Mesleki Etik ‹lkeleri”, muhasebe mesle¤inin itibar›n› güçlendirmeyi amaçlamaktad›r. Bu amaçla haz›rlanan
ilkeler tüm muhasebeciler için geçerli ilkeler, ba¤›ms›z çal›flan muhasebeciler için
geçerli ilkeler ve ba¤›ml› çal›flan muhasebeciler için geçerli ilkeler olmak üzere üç
aflamada ele al›nm›flt›r.
Tablo 7.1
Muhasebe Meslek
SIRA S‹ZDE
Mensuplar›n›n
Uymas› Gereken Etik
Kurallar
Genel ilkeler
SIRA S‹ZDE
Kaynak: SMMM ve
YMM’lerin Mesleki
S O R U
Faaliyetlerinde
Uyacaklar› Etik
‹lkeler Hakk›nda
Yönetmelik
D ‹ K K A T (2007)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Ba¤›ml› çal›flanlar için
•
•
•
•
•
• Potansiyel anlaflmazl›k
Dürüstlük-güvenirlilik
• Bilginin haz›rlanmas› ve
Tarafs›zl›k-Ba¤›ms›zl›k
S O R U
raporlanmas›
Mesleki yeterlilik ve özen
• Yeterli uzmanl›kla faaliyet
Gizlilik-Mahremiyet
gösterme
D ‹ K K A-Sosyal
T
Mesleki davran›fl
• Mali ç›karlar
Sorumluluk
• Teflvikler
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Serbest Çal›flanlar için
• Meslekî atamalar, müflteri veya
sözleflme kabulü,
• Ç›kar çat›flmalar›
• ‹kincil görüfller
• Ücretler ve di¤er gelirler
• Meslekî hizmetlerin
pazarlanmas›
• Hediyeler ve a¤›rlama
• Müflteri varl›klar›n›n muhafazas›
• Tüm hizmetlerde tarafs›zl›k
• Güvence sa¤lama amaçl›
sözleflmeler, ba¤›ms›zl›k ve
sözleflme dönemi
Naciye Sözbilir
(2000) Türkiye’de Muhasebe Uygulamalar›nda Etiksel Boyutlar,
K ‹ (Gökçe),
T A P
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Yay›n No: 26, Afyon.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
TÜRMOB, 18 Ekim 2001 tarihinde yay›nlad›¤› “Serbest Muhasebeci, Serbest
Muhasebeci Mali Müflavir ve Yeminli Mali Müflavir Meslek Ahlak› Kurallar›” meslek
mensuplar›n› belirli ahlaki ilkelere uyma konusunda ciddi biçimde zorlam›flt›r. En
az›ndan bu kurallar ahlaki davranmada öncülük etmifllerdir. Daha sonra Resmi Gazetede 19.10.2007 tarihinde “Serbest Muhasebeciler, Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler ve Yeminli Mali Müflavirlerin Mesleki Faaliyetlerinde Uyacaklar› Etik ‹lkeler Hakk›nda Yönetmelik” yay›nlanm›flt›r. Bu yönetmeli¤e göre, serbest çal›flan ya
da ba¤›ml› çal›flan tüm muhasebe meslek mensuplar›n›n uymas› gereken temel
etik ilkeleri, “(1)dürüstlük, (2)tarafs›zl›k, (3)mesleki yeterlilik ve özen, (4)gizlilik ve
(5)mesleki davran›fl olarak say›lm›flt›r. Bu maddeleri iyi bir muhasebe meslek mensubunun asgari sahip olmas› gereken özellikler olarak anlamak da mümkündür.
Muhasebe hizmetlerinden iflletme, devlet ve toplum yararlanmaktad›r. Bunun
için meslek mensubu kay›tlar›n› gerçe¤e dayal› olarak tutar, tablolar›n› bu gerçeklere göre ç›kart›r. Dürüst olmayan kay›tlar, iflletmeye, devlete ve kamuya zarar verebilir. Bu anlamda muhasebeciler sosyal olarak da sorumluluk sahibi olmal›d›rlar.
Güvenilirlik ilkesi muhasebe kay›tlar›n›n ve kay›tlar› tutan bilgi sisteminin güvenilir olmas› ile ilgilidir. Çünkü bu kay›tlar yönetime karar almas›nda yard›mc› olmaktad›r. ‹flletme kay›tlar›n›n güvenilirli¤i büyük ölçüde iç kontrol sisteminin güvenilir olmas›na ba¤l›d›r. Muhasebeciler özellikle iflletmenin para ak›fl›, borç durumu
gibi önemli bilgilerin kay›tlar›n› tutmaktad›rlar. Muhasebe meslek mensubu müflterisinin d›flar›ya aç›klamas›n› istemedi¤i mahrem bilgileri koruma sorumlulu¤undad›r. Muhasebe meslek mensuplar› ifl iliflkisi kurdu¤u kiflilerle, ya da iflletmelerle
ba¤›ms›zl›¤›n› zedeleyici iliflkilere girmemelidir. Bu yönetmelikle muhasebe meslek mensuplar›n›n, meslekî bilgiye sahip, sosyal sorumluluk bilinci olan, etik de¤erlere ba¤l›, güvenilir ve sayg›n kiflilerden olmas›n› sa¤lamakt›r. Ba¤›ml› çal›flanlar için görev bilinci ve sorumlulu¤uyla çal›flma ve iflverenini koruma bilincini
oluflturmaya yönelik ilkeler yer almaktad›r. Ba¤›ms›z çal›flanlar için daha detayl› bir
etik kurallar listesi oluflturulmufltur.
Uygulamada, yukar›da bahsedilen ilkelerin hemen hepsinde eksiklikler oldu¤u
gözlenmektedir. Örne¤in, muhasebeciler, devlete karfl› sorumlulu¤un bir k›sm›
olan vergiden kaçabilmek için zaman zaman dürüstlükten fedakârl›k yaparak,
müflterilerinin taraf›n› tutmaktad›rlar. Müflterilerin mahrem bilgilerini üçüncü kiflilerle paylaflmaktan kaç›nmayan meslek mensuplar›n›n da say›s› az de¤ildir.
Muhasebecilerin tuttu¤u kay›tlar yoluyla elde edilen bilgiler önemlidir. Muhasebe bilgilerinin özellikleri en az›ndan flunlar olmal›d›r: Bilgiler, paydafllar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layacak flekilde, güvenilir, tarafs›z, anlafl›l›r, zamanl›, tutarl›, karfl›laflt›r›labilir olmal›d›r. Bu gereklerden herhangi birindeki eksiklik muhasebe meslek
mensubunun iflini gerekti¤i gibi yapmad›¤› anlam›na gelebilmektedir. Tersinden
söylemek gerekirse finansal raporlar ve belgeler, geçerli kanun ve standartlara uygun, eksiksiz, dürüst, gerçek, zaman›nda ve anlafl›labilir bilgiler içermelidir.
Finans
Finans, bir iflletmenin yapaca¤› ifller için gerekli olan paray› bulmas› (fon bulma)
ve kullan›m› iflidir. Serbest piyasa ekonomisinin iflledi¤i Türkiye gibi ülkelerde para bulman›n pek çok yolu vard›r. Ancak paran›n zaman de¤eri nedeniyle “nereden, ne zaman bulundu¤u” paran›n maliyetini önemli ölçüde belirlemektedir.
Para, ortaklar›n iflletmeye sermaye katmas› (özkaynaklarla), d›fl kaynaklardan
borçlanma (d›fl kaynaklarla finansman) fleklinde ya da iflletmenin kâr›n›n sermaye
olarak iflletmede b›rak›lmas› (otofinansman) ile sa¤lanabilmektedir. Paran›n mali-
153
154
yeti yüksek ise kullan›ld›¤› zaman daha yüksek kazanç getirece¤i beklentisi oluflturur. ‹flletme için gerekli olan fon hangi yöntem ile sa¤lan›rsa sa¤lans›n, kullan›m
yerleri iflletmenin amac›na uygun olmal›d›r. Elde edilen finansman, yasal, toplumsal olarak meflru kanallara aktar›larak iflletmenin kazanç elde etmesi sa¤lanmaya
çal›fl›lmal›d›r.
‹flletmenin amaçlar›ndan birisi sürekliliktir. ‹flletme yöneticileri finans kaynaklar›n› hem k›sa vadeli hem de uzun vadeli düflünmek durumundad›rlar. K›sa vadeli
kâr düflüncesi ile iflletmenin gelece¤ini riske sokmak finansal anlamda bir ahlaki
problemdir.
Finans piyasas›n›n en önemli aktörleri bankalard›r. Bankalar hem iflletmeler
hem de bireyle finans imkân› sunmaktad›rlar. Bankalar iflletmeler ile ilgili yapt›klar› “kredi verilebilirlik” de¤erlendirmelerinde iflletmelere hak ettiklerinden az ya
da fazla kredi verdiklerinde kendilerini ya da iflletmeyi riske sokabilmektedirler.
Özellikle iflletmelerin ipotek karfl›l›¤›nda ald›¤› kredilerde ipotek olarak gösterilen
varl›klar›n oldu¤undan fazla gösterilmesi önemli problemlere yol açabilmektedir.
2007 y›l›nda ABD’de patlak veren ve tüm dünyay› etkileyen “Mortgage krizi”nin
nedeninin “emlak piyasas›ndaki gayr› menkullerin de¤erinden daha fazla kredilendirilmesi” olarak ifade etmek yanl›fl olmaz.
Bankalar sadece iflletmelerle de¤il tüketicilerle de ifl yapabilmektedirler. Tüketicilerle bankalar›n gücü karfl›laflt›r›ld›¤›nda milyonlarca tüketicinin finansal gücü
bir banka ile yar›flmaya yetmemektedir. Bu kadar güçlü olan bankalar tüketicilerle ilgili sözleflmelerinde ve ifllemlerinde özellikle bankan›n lehine çok s›k› tedbirler almaktad›r. Bankan›n lehine durumlar, her zaman olmasa da tüketicinin aleyhine olmaktad›r. Tüketicilerin ço¤u zaman okuyamayacaklar› kadar uzun sözleflme
maddelerini tüketicilere imzalatt›rmak bankalar›n bir tür dayatmas›d›r. Benzer bir
durum da sigorta flirketleri için geçerlidir. De¤erli olan varl›klar›n sigorta flirketlerince güvence alt›na al›nmas› s›ras›nda imzalanan poliçelerde yer alan ve ço¤u zaman tüketicinin fark›nda olmad›¤›, fark›na vard›¤›nda ise iflin iflten geçti¤i, hak kay›plar›na yol açan sözleflme maddelerinin varl›¤› veya baz› maddelerin eksikli¤i sigorta flirketlerince bilinçli olarak haz›rlanmaktad›r.
‹NSAN KAYNAKLARINDA ET‹K KONULAR
‹nsan kaynaklar›, üretim, ticaret ya da hizmet iflletmelerinde çal›flan “insan”lar›n
yönetimi iflidir. De¤er üretmede önemli bir etken olarak insan, duygular›yla düflünceleriyle, zaaflar›yla, tecrübesiyle ve kiflili¤iyle iflletme de çal›flmaktad›r. ‹nsan
kaynaklar›n›n ilk olarak çal›flanlar›na, sadece insan olmalar›ndan dolay› insanca
davranma borcu bulunmaktad›r.
Yönetimde etik ilkeler, adalet, eflitlik, dürüstlük ve do¤ruluk, tarafs›zl›k, sorumluluk, ba¤l›l›k, tutumluluk, aç›kl›k, eme¤in hakk›n› verme olarak say›lmaktad›rii.
Bu ilkelerden herhangi birisinin ihlal edilmifl olmas› ahlaki problem anlam›na gelmektedir.
‹nsan kaynaklar›yla ilgili pek çok ahlaki boyut bulunmaktad›r. Bu konular›
maddi sonuç do¤uranlar ve maddi sonuç do¤urmayanlar olmak üzere iki kategoride ele almak mümkündür. ‹fllerin yetiflmesi için fazla mesai yap›lmas› gerekebilmektedir. Fazla mesai ücretlerinin zaman›nda ve tam olarak ödenmesi çal›flanlar›n
beklentileri aras›ndad›r. Ancak yöneticilerden baz›lar› fazla mesai ücretlerini tam
veya zaman›nda ödeme konusunda ihmalkâr davranabilmektedirler.
Eflit ifle eflit ücret ilkesi gere¤i ayn› iflte çal›flanlar›n benzer ücret almalar› beklenmektedir. Bu ilkenin ihlali durumunda da ahlaki problem yaflanm›fl olmaktad›r.
155
Çal›flanlar›n sigortal›l›k, sendikal› olabilme gibi çal›flma haklar›n›n gözetilmesi de
yöneticilerin sorumluluklar› aras›nda yer almaktad›r. Kay›t d›fl› iflçi çal›flt›rarak sigorta masraflar›n› k›smaya çal›flan ayn› zamanda çal›flanlar›n özlük haklar›n› da eksik veren iflletmelerin say›s› gün geçtikçe azalsa da varl›¤›n› sürdürmektedir. ‹flten
ç›karma zaman›nda tazminatlar›n ödenmesi iflletmenin sorumlulu¤undad›r. Ancak
uygulamada tazminat ödemek istemeyen iflverenler çal›flanlar›n k›dem tazminat›
alamayacaklar› nedenlerle iflten ç›kararak tazminat ödemekten kaç›nmaya çal›flmaktad›rlar. Bu durum daha önce belirtilen eme¤in hakk›n› verme ilkesine ayk›r›
bir durumdur.
‹nsan kaynaklar› yöneticilerinin s›k s›k flikâyet edildikleri konulardan birisi nepotizmdir. Adam kay›rma olarak da isimlendirilen bu durumda yöneticiler baz›
nedenlerle çal›flanlar›n baz›lar›n› di¤erlerine tercih etmektedirler. Adam kay›rman›n tersi de bir ahlaki problem oluflturmaktad›r. Adam kay›rman›n tersi olarak düflünülebilecek bir baflka ahlaki problem, dil, din, ›rk, cinsiyet, d›fl görünüfl gibi unsurlardaki farkl›l›klar nedeniyle baz› çal›flanlara daha az de¤erliymifl gibi davranmak ayr›mc›l›k olarak isimlendirilmektedir. Nepotizm ve ayr›mc›l›k davran›fllar›n›n
ikisi birden yönetimde adalet ilkesinin çi¤nenmesi anlam›na gelmektedir. Liyakatle davranan bir yönetici ayn› zamanda adaletle de davranm›fl olmaktad›r.
Yönetici koltu¤unda oturanlar ya da yöneticilerden güç alan çal›flanlardan baz›lar›, di¤erlerini, y›ld›rma, korkutma, bask› alt›na alma, gibi yöntemlerle sindirmeye ve onlardan faydalanmaya çal›flabilmektedirler. ‹fl yerindeki her türlü taciz, afla¤›lama veya hakaretleri de içeren bu tür davran›fllara genel olarak mobing denmektedir. Yöneticilerin sorumlulu¤u alt›ndakilerin zarar görmesi yönetimde etik ilkelerden sorumluluk ilkesinin yerine getirilmemesi demektir.
Etik davran›fllar, teflvik edilirse daha çok etik davran›fl görünür. Böylece toplumda ahlaki davran›fllar daha s›k görülür. Ahlaki olmayan davran›fllar cezaland›r›l›rsa bu cayd›r›c› olabilir. Ahlaki olmayan davran›fllar›n cezaland›r›lmamas›, “yapt›¤›n›n yan›na kâr kalmas›” durumunda ise adaletin sa¤lanamayaca¤› fikri toplumda yerleflir. Sonuçta ahlaki davran›fllara verilen tepkiler toplumdaki ahlaki de¤erlerin korunmas› ile ya da bozulmas› ile sonuçlanmaktad›r.
‹nsan kaynaklar›yla ilgili ahlaki konular sadece yöneticilerle s›n›rl› de¤ildir. Çal›flanlar› ilgilendiren pek çok ahlaki konuda bulunmaktad›r. Çal›flanlar›n ifle gerekli özeni göstermek, ifle zaman›nda gelip gitmek, iflverenin haklar›na riayet etmek,
d›flar›da iflletmeyi temsil etmek gibi çok say›da sorumlulu¤u bulunmaktad›r.
Özellikle hizmet veren iflletmelerde, çal›flanlar, müflterilere karfl› iflletmeyi temsil etmektedirler. En iyi flekilde temsil etme sorumlulu¤u çal›flanlar›n bir sorumlulu¤udur. ‹flten ayr›lmadan önce zaman›nda haber verme, baflka iflte çal›flmama, iflletmenin kaynaklar›n› do¤ru, zaman›nda ve verimli kullanmak da çal›flan›n sorumluluklar› aras›nda yer almaktad›r.
HALKLA ‹L‹fiK‹LERDE ET‹K KONULAR
‹flletmenin ürünlerinin markas›n›n, yöneticilerinin bir de¤eri oldu¤u gibi iflletmenin kurumsal kimli¤inin de pazarda bir de¤eri bulunmaktad›r. Genellikle iflletmenin kurumsal kimli¤inin de¤eri kurumsal itibar kavram› ile aç›klanmaktad›r.
Ürünler için yap›lan bilgilendirme, hat›rlatma ve ikna etme amaçl› kampanyalar yöntem de¤ifltirerek iflletmenin kurumsal itibar›n›n artmas› için de yap›lmaktad›r. Kullan›lan yöntem ve araçlar, reklamlarda oldu¤undan ‘daha düflük yo¤unluklu’ bilgilendirmeler, hat›rlatmalar ve ikna çabalar› içermektedir. Genellikle halkla
iliflkiler olarak isimlendirilen bu çabalar›n etkisi daha uzun süreli ve kal›c›d›r. En
Nepotizm: Özellikle
akrabalar› ve yak›n
arkadafllar› kay›rmay›
anlatan, ayr›mc›l›¤›n bir
türüdür.
Mobing: ‹fl yerinde
çal›flanlar›n bir k›sm›n›n,
kabaday›l›k, psikolojik bask›,
y›ld›rma, zorlama gibi
yöntemlerle di¤er baz›
çal›flanlar› sindirmesidir.
156
çok kullan›lan halkla iliflkiler yöntemleri, haber format›nda medyada yer alma (duyurum), bas›n toplant›lar›, bas›n bültenleri, aç›l›fl, y›l dönümü kutlamalar›, iflletme
ve çal›flanlar› için özel günlerde düzenlenen törenler ve sponsorluklar fleklindedir.
Kullan›lan araç ve yöntemlerde do¤ru olmayan haberler ya da insani de¤erlere
uygun olmayan her türlü tutum ve davran›fl, iflletmenin kurumsal itibar›na zarar verecektir. Bu bak›mdan halkla iliflkilerde kullan›lan mesajlar›n mutlak surette do¤ru
bilgilerden oluflmas› gerekmektedir.
Kurumsal itibar› oluflturmaya çal›fl›rken rakiplerle k›yaslama, rakipleri kötüleme, do¤ru olmayan bilgileri kullanma, ahlaki olmayan davran›fllar› içermektedir.
Halkla iliflkilerde amaç, bazen iflletmenin yaflad›¤› bir krizle ilgili olabilmektedir.
Kriz iflletmenin aleyhine ç›km›fl bir dedikodu, bir kaza, gibi olumsuzluklar içeren
ve sadece o iflletmeyi ilgilendiren bir kriz olabilmektedir. Bu durumda durumu
meflrulaflt›rmaktan çok aç›klama yapmak ve telafi etmek amaçlanmal›d›r. ‹flletmenin ya da çal›flanlar›n›n neden oldu¤u olumsuzluklarda durumu düzeltmek yerine
meflrulaflt›rma çal›flmalar› da ahlaki bir problem içermektedir.
157
Özet
N
A M A Ç
1
‹flletmenin fonksiyonlar›nda yaflanan bafll›ca ahlaki problemleri aç›klamak.
‹flletmeler, kendi amaçlar› olan kâr, süreklilik,
büyüme gibi amaçlar›n› elde edebilmek için para bulmak, üretim yapmak, üretim faktörlerini
bir araya getirmek, üretilen mal ve himetleri tüketilere ulaflt›rabilme ve sat›nalmalar›n› sa¤lamak
için pazarlama faaliyet yapmak zorundad›r. Ayr›ca sitemin iflleyifli bak›m›ndan tutmak zorunda
oldu¤u kay›tlar insanca davranmak zorunda oldu¤u müflterileri ve çal›flanlar› bulunmaktad›r.
‹flletmenin bir fonksiyonu olarak pazarlama, iflletme ad›na müflterileriile iletiflim kurma görevini üstlenmektedir. ‹letiflimin çok yolu oldu¤u gibi her bir iletiflim yolu ile ilgili suitimallerin ve
ihmallerin olmas› da mümkündür. Üzerine düfleni yapmayan ya da amac›n› gerçeklefltirmek için
di¤er paydafllar›n (müflteriler, rakipler gibi) haklar›n› gasp edebilecek, bilinçli tercih yapmalar›n›
engelleyecek her türlü giriflim ahlak d›fl› bulunmaktad›r.
Üretimde belirlenmifl standartlara uymayan, üretim teknikleri ya da nihai ürünler ahlaki problem
teflkil etmektedir. Standartlar, ço¤u uluslararas›
geçerlili¤i olan kurulufllar taraf›ndan konmaktad›r. Verimlilik, israf› önleme, üretim yaparken
çal›flan insanlara insanca muamele ve do¤al çevreyi koruma ahlaki sorumluluklard›r. Bu sorumluluklar›n yerine getirilmemesi ahlaki problemler
oluflmas›na neden olmaktad›r.
‹nsan kaynaklar› konusunda, eflit ifle eflit ücret,
çal›flanlar aras› adalet, dürüstlük, aç›kl›k, eme¤in
hakk›n› vermek ve tarafs›z olmak gibi sorumluluklar› bulunmaktad›r. Ancak uygulamada haks›zl›kl›klar, adam kay›rmalar, y›ld›rma, psikolojik
bask›, ödenmeyen haklar gibi insan kaynaklar›
yönetiminde etik olmayan davran›fllar›n oldu¤u
gözlenebilmektedir.
Muhasebe ve finas fonksiyonui uygun kaynakalardan para bularak uygun alanlara yat›rarak finansal kaynaklar› yerli yerinde kullanma sorumlulu¤u tafl›maktad›r. Parasal iflleyiflin ve ürün hareketlerinin kay›tlar› dürüst, gerçe¤e uygun, zamanl› tutulmas›, kayd› tutulan bilgilerin mahremiyetinin (gizlili¤inin) korunmas› muahsebecilerin ahlaki sorumluluklar›n bafl›nda gelmektedir.
Halka iliflkiler fonksiyonu ile ilgili olarak gerçeklerin ve do¤rular›n iletiflimde kullan›lmas› uygun
halkla iliflkiler araçlar›yla kurumsal itibar oluflturmaya çal›flmak gerekmektedir. Kurumsal itibar›
oldu¤undan daha iyi gösterme çabalar›, yap›lan
yanl›fllar›n üstüne örtme çabalar› bu alanda karfl›lafl›lan ahlaki problemlerdendir.
N
A M A Ç
2
N
AM A Ç
3
‹flletmelerin ortaya ç›kard›¤› ahlaki problemlerin
sonuçlar› hakk›nda yorum yapmak.
Öncelikle iflletmenin fonksiyonlar›yla ilgili yasal
ve sosyal sorumluluklar› belirlenmektedir. Daha
sonra bu fonksiyonlar›n herhangi bir nedenle yerine getirilmemesi durumu ahlaki problemlerin
do¤ufluna neden olmaktad›r. Ahlaki problemlerin paydafllar üzerindeki etkisi düflünülerek ahlaki problemleri sonuçlar› hakk›nda yorum yap›lm›fl olmaktad›r.
‹flletmelerin neden oldu¤u ahlaki problemlere
karfl› fark›ndal›k oluflturmak.
Uyulmas› hereken ahlaki ve yasal sorumluluklar›n iflletme fonksiyonlar› iliflkilendirilerek anlat›lmas›, yaflanan ahlaki problemleri fark›na var›lacak flekilde somutlaflt›rmaktad›r. Bu konuda metin için çok say›da örnek bulunmaktad›r.
158
1. Reklamlarda dikkat çekmek amac›yla olaylar› nesneleri, kiflileri oldu¤undan büyük, h›zl›, önemli göstermeye ne ad verilir?
a. Konumland›rma
b. Hedonizm
c. Abartma
d. Aldatma
e. Yan›ltma
2. Afla¤›dakilerden hangisi serbest çal›flan muhasebecilerle, ba¤›ml› çal›flan muhasebecilerin uymas› gereken
etik ilkler farkl›d›r. Afla¤›dakilerden hangisi serbest ve
ba¤›ml› çal›flanlar›n uymas› gereken temel etik ilkelerden birisi de¤ildir?
a. Kurumsal itibar
b. Dürüstlük
c. Tarafs›zl›k
d. Mesleki yeterlilik ve özen
e. Gizlilik
3. Taraflardan birisinin güç olarak kullanabilece¤i bilginin, di¤er tarafa göre fazla olmas› durumunda bu kifli/kurulufl bilgi avantaj›n› kendi lehine kullanabilir. Bu
durum afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir?
a. Asimetrik bilgi
b. Kara propaganda
c. Kand›rma
d. Cahil b›rakma
e. Beyaz propaganda
4. Tüketicinin, ithal ceviz sat›n almak istemedi¤ini hissettiren bir ses tonuyla sat›c›ya “Cevizler ithal mi?” sorusuna; sat›c›n›n kendi mal›n› satabilmek için “‹thal ceviz
istiyorsan›z yan dükkanda bulabilirsiniz” demesi afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir?
a. Mobing
b. Nepotizm
c. Rakipleri kötüleme
d. Yol gösterme
e. Müflteri mahremiyeti
5. Al›fl verifl güvenli¤i en çok nerede problem olmaktad›r?
a. ‹flletmeler aras› iliflkilerde
b. Al›flverifller merkezlerinde
c. Sabah erken saatlerde yap›lan al›flverifllerde
d. ‹nternet üzerinden yap›lan al›flverifllerde
e. Bakkallarda
6. ‹nsan beyni, befl duyu organ› ile alg›lanan her fleyi
kaydeder. Ancak her uyar›c›n›n fark›nda olmaz. Fark›nda olmadan beyine ulaflan uyar›c›lar›n iflletmeciler taraf›ndan kazanç amaçl› olarak kullan›lmas› bir etik problemdir. Bu duruma literatürde ne ad verilir?
a. Nepotizm
b. Reklamla dikkat çekme
c. Bilinçalt›na yönelme
d. Kâr› art›rma
e. Pozitivizm
7. Afla¤›dakilerden hangisi da¤›t›m kanallar›nda yaflanabilen bir etik problemdir?
a. Çekme stratejisi,
b. Afl›r› kota koyma
c. ‹tme Stratejisi
d. Kota koymama
e. Yo¤un da¤›t›m
8. Afla¤›dakilerden hangisi insan kaynaklar› yönetimi
ile ilgili bir etik problemdir?
a. Ergonomik çal›flma ortam›
b. Eflit ifle eflit ücret
c. Liyakat
d. Mobing
e. Fazla mesai
9. Ürün güvenli¤i kapsam›ndan de¤erlendirilebilecek
olan GDO, neyin k›salt›lm›fl›d›r?
a. Geneti¤i De¤ifltirilmifl Organizmalar
b. Gizli Da¤›t›m Organizasyonlar›
c. Da¤›t›mda Güvenilirlik Dürüstlük Olgunluk
d. Güncel, Do¤ru, Opsiyonel üretim
e. Günlük Dengeli g›da Oran›
10. Afla¤›dakilerden hangisi, ihtiyaç duyan paydafllar›n
isteklerine uygun muhasebe bilgilerinin tafl›mas› gereken özelliklerden birisidir?
a. Detayl› olma
b. Subjektif olma
c. ‹kincil verilere dayanma
d. Benzersiz olma
e. Zamanl› olma
Afla¤›daki metinler ifl ahlak› konulu bir araflt›rma kapsam›nda ifl adamlar›yla yap›lan mülakatlar s›ras›nda, ifl
adamlar›m›zdan baz›lar›n›n söylediklerinden oluflturulmufltur.
Okuma Parças› 1
Kadir Bey anlat›yor: “1990 y›l›nda beyaz eflya sektöründe faaliyet gösteriyordum. Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesi
nedeniyle piyasada oluflan belirsizlik piyasay› durgunlaflt›rm›flt›. Kimse kimseye mal satam›yor vadesi gelen
alacaklar tahsil edilemiyordu. Herkes, gelen alacakl›lardan kaç›yor, kap›ya her gün bir yenisi geliyordu. Sürekli mal ald›¤›m bir tüccar vard› ‹zmir’de: Sema Ticaret.
Bir gün sahibi olan Halim Bey geldi. ‘‹flte alacakl›lardan
birisi daha geldi’ diye düflündüm. Halim Bey: ‘Bir ada
çay› söyle Kadir Bey’ dedi. ‘Geç kald›n Halim Bey’ dedim. ‘Di¤er alacakl›lar geldi, icraya vermekte geç kald›n.’ Halim Bey: “Sen benim niçin geldi¤imi biliyor musun?” diyerek bir zarf uzatt›. ‘Al bu zarf›, koy kasan›n
içine!’ dedi. Ald›m zarf›, bakt›m içine... Halim Bey’e verdi¤im senetler çekler vard› zarfta... Diyordu ki: ‘Al bunlar› kasaya koy, sonra unut’. Sordum: ‘Niye böyle yap›yorsun?’ diye. Dedi ki: ‘Benim para kazanmam için mal
satmam, para almam laz›m. Bunun için sa¤lam al›c›lar
bayiler laz›m. Sen bunlardan birisisin. Sana mal verince
sa¤lam adama mal verdi¤imi biliyorum. Günü gelince
ödeyece¤ine inan›yorum. Ama bunun için senin batmaman laz›m, aksine kazanman laz›m’ dedi. Ald›m zarf›
kasaya koydum. ‹fller düzelince gittim. Halim Bey’e borcumu ödedim. Hem de ilk önce ona ödedim.”
Okuma Parças› 2
Özçelik ‹nflaat›n sahibi Mehmet Bey anlat›yor: “Reis
tekstilin bir tesisatç›s› ile bir ifl için k›sa bir birlikteli¤imiz oldu. Tesisatç› konuflurken iki de bir de “Benim
fabrikam, benim fabrikam” deyip duruyordu. Dedim ki
“Sahip Bey (Reis tekstilin sahibi) fabrikay› satt› da bizim
mi haberimiz olmad›? Fabrika gerçekten senin mi?” fiöyle cevap verdi: “Sahip Beyin mal› mülkü çoktur. Fabrika batsa, kapansa, gayr› menkulleri onu da çocuklar›n›
da ömür boyu rahat ettirir. Hâlbuki ben eflim ve ailemdeki 5 çocu¤um, bu fabrika kapand›¤› gün aç›z. Bu fabrikan›n baflar›s›na bizim Sahip Beyden daha çok ihtiyac›m›z var”.
...
Mehmet Bey inflaat› kontrol s›ras›nda inflaatta çal›flan
bir tafleron iflçisini “5’e 10” diye isimlendirilen kerestelerin, boyu 3 metrelik olanlar›n› keserek 1’er metrelik
parçalar haline getirirken görür. Bir alt katta haz›r 1
159
metreliklerden vard›r. Tafleronu ça¤›r›r ve durumun nedenini sorar. Mehmet Beyi tatmin etmeyen aç›klamalardan anlafl›lmaktad›r ki iflçi, bir kat afla¤›da haz›r parçalar
varken afla¤›ya inmeye üflendi¤i için uzun keresteleri k›saltmaktad›r. Mehmet Bey taflerona flu soruyu sorar: “Bu
sizin kendi mal›n›z olsa yine böyle yapar m›yd›n›z?”
Okuma Parças› 3
Kömür ticareti yapan Taner Bey anlat›yor: “Çal›flt›¤›m›z
sektörde sahtekârl›klar yaflanabiliyor. Özellikle kamuya
mal satanlar kâ¤›t üstünde iyi kalite mal veriyormufl gibi yaparak kamuya düflük kalite mal› veriyor. Sonra iyi
kalite kömürü tekrar piyasaya sat›yor. Buna göz yummalar›n›n karfl›l›¤› olarak sat›nalmac›lara rüflvet veriyorlar. Herkesin amac› para kazanmak... Herkes kazans›n
ama insafl› olsun. ‹nsafl› olmak için vicdanl› olmak laz›m. Vicdanl› olmak içinse öteki dünyada hesaba çekilece¤ini bilmek, inanmak gerekir. Al›flveriflte insanlar›,
özellikle sat›c›lar› her an kontrol edemezsiniz. Ama
eninde sonunda kontrol edileceklerini, hesaba çekileceklerini onlara inand›r›rsan›z, o zaman ahlaks›zl›klar›
önlemifl olursunuz”.
160
1. c
S›ra Sizde 1
Yasal olmakla ahlaki olmak baflka fleylerdir. Baz› davran›fllar yasal oldu¤u halde ahlaki de¤ilken, baz› davran›fllar ahlaki oldu¤u halde yasal olmayabilir. Bu ikisinin
çat›flmas› s›k karfl›lafl›lan bir durum de¤ildir. Ancak çat›flma durumunda tüketici insiyatif kullanarak do¤ru karar› kendisi vermelidir.
2. a
3. a
4. c
5. d
6. c
7. b
8. d
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazarlama ‹le ‹lgili Ahlaki”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ve Halkla ‹liflkiler ‹le ‹lgili Ahlaki” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise Pazarlama ‹le ‹lgili Ahlaki”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ‹le ‹lgili Ahlaki”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› ‹le ‹lgili
Ahlaki” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹le ‹lgili Ahlaki”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhasebe ‹le ‹lgili Ahlaki”
S›ra Sizde 2
Tüketici küsuratl› fiyatlar› gördü¤ünde rakam› daha küçük alg›layabilmektedir. ‹flletmeler bundan hareketle
tüketicilerin fiyat hassasiyeti azaltmak için küsuratl› fiyatland›rmay› kullanmaktad›rlar.
S›ra Sizde 3
Ahlaki olmayan içerik tafl›yan reklamlar›n topluma yans›yan olumsuz etkilerinden, reklamveren iflletme, reklam ajans›, medya kurulufllar› ve tüketici örgütleriyle
birlikte tüketiciler de sorumludur.
S›ra Sizde 4
Ahlaki olmayan davran›fllar› denetlemek için polisler
kullan›labilir. Polisleri denetlemek için baflka polisler
kullan›labilir. Bu denetleme zinciri nereye kadar devam
ettirilebilir?
Bu zinciri sonuna kadar götürdü¤ümüzde yine bafla döneriz. ‹nsan›n vicdan› yapt›¤› iflleri denetlemesi için kullanaca¤› en önemli denetleyicidir. Ancak vicdan› zamanla öldüren davran›fllardan sonra ahlak d›fl› davran›fllar normal görülmeye bafllar ki bu daha büyük problem demektir.
S›ra Sizde 5
Aç›k olarak reklam oldu¤u belli olan mesajlar, tüketicinin en az›ndan fark›na varabilece¤i mesajlar› içermektedir. Oysa reklam oldu¤unun fark›na var›lmayan çok
say›da mesaja maruz kalan tüketiciler, fark›nda olmaks›z›n bir davran›fla sürüklenebilmektedir. Bilinçalt›na
yönelik olarak, 25. kare tekni¤i, ürün yerlefltirme ve sanal reklamlar olarak bilinen reklamlarla tüketiciler etkilenmeye çal›fl›lmaktad›r. Teknolojinin geliflmesine paralel olarak bilinçalt›na yönelik reklamlar›n her geçen
gün kendisine yeni mecralar ve yöntemler bulmas›
mümkün görülmektedir.
Kaynaklar
Akbulut, Y. (1998). Meslek Ahlak› Kriterleri ve Muhasebe Mesle¤i Üzerine Bir Araflt›rma, Muhasebe Bilim Dünyas› Dergisi.
Aksulu,‹. (1996). Ambalajl› G›da Ürünlerinde Etiketin Önemi ve Tüketici Duyarl›l›¤›, Pazarlama
Dünyas›, 10(57) s.2-9
Eldem, Ü.‹. (2009). Bilinçalt› Reklamc›l›k ve Tüketici Davran›fllar› Üzerindeki Etkisi. (Yüksek Lisans
Tezi). Maltepe Üniversitesi, ‹stanbul
Özkan, Z. (2006). Bilincin Gücü, (2. Bask›). ‹stanbul:
Hayat Yay›nc›l›k s.29-33.
Sayl›, H. ve K›z›lda¤, D.(2007) Yönetsel Etik ve Yönetsel Eti¤in Oluflmas›nda ‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Rolünü Belirlemeye Yönelik Bir Analiz Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), s.231-251
Torlak,Ö. (2007). Pazarlama Ahlak›, Beta Yay›nevi,
‹stanbul, s.235.
TURMOB; 19 Ekim 2007 tarih ve 26675 say›l› Resmi Gazete’de Yay›mlanan “Serbest Muhasebeciler, Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler ve Yeminli Mali Müflavirlerin Mesleki Faaliyetlerinde Uyacaklar› Etik ‹lkeler Hakk›nda Yönetmelik”
Yaman, F. (2009). Reklamc›l›k Sektöründe Reklam
Eti¤i Alg›lamas›n›n De¤erlendirilmesi, (Doktora
Tezi) Afyon Kocatepe Üniversitesi, SBE.
161
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
‹fl ahlak› e¤itiminde aile, e¤itim ve ö¤retim kurumlar› ve iflletmelerin önemini aç›klayabilecek,
Etik kodu tan›mlayabilecek,
Etik kodlar›n önemini aç›klayabilecek,
‹flletmecilik okullar›nda günümüzdeki ve gelecekteki etik e¤itimini karfl›laflt›rabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹fl Ahlak› E¤itimi
• Aile
• E¤itim ve Ö¤retim Kurumlar›
• ‹flletmecilik Okullar›
• Etik E¤itimi
• Etik Kodlar
‹çindekiler
Sorumluluk ve Etik
‹fl Ahlak› Aç›s›ndan
E¤itim ve Etik
Kodlar›n Önemi
• A‹LE, E⁄‹T‹M VE Ö⁄RET‹M
KURUMLARI ‹LE ‹fiLETMELERDE ‹fi
AHLAKI E⁄‹T‹M‹
• ET‹K KODLARIN GEL‹fi‹M‹ VE
ÖNEM‹
• ‹fiLETMEC‹L‹K OKULLURINDA ET‹K
E⁄‹T‹M‹N BUGÜNÜ VE GELECE⁄‹
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
‹fl Ahlak› Aç›s›ndan E¤itim
ve Etik Kodlar›n Önemi
SIRA S‹ZDE
A‹LE, E⁄‹T‹M VE Ö⁄RET‹M KURUMLARI ‹LE
‹fiLETMELERDE ‹fi AHLAKI E⁄‹T‹M‹
N N
E¤itim, toplumun temel gereksinimleri ve bu gereksinimleriAMAÇLARIMIZ
karfl›layacak insan›
yetifltirme amac›yla yap›lmaktad›r. Genel anlamda e¤itim; toplumun davran›fl
esaslar›n› benimseme ve toplumsal yap›ya uyum sa¤layacak insan› oluflturmay›
K ‹ T A P
amaçlamaktad›r.
E¤itim; insan› do¤umundan ölümüne kadar etkileyen ve bir flekle sokmaya çal›flan bir süreçtir. Etik ise; insan›n “Ne yapmal›y›m? Nas›l yapmal›y›m?” sorular›na
TELEV‹ZYON
vermeye çal›flt›¤› bir yan›tt›r. Bundan dolay› e¤itim ve etik aras›nda zorunlu bir iliflki vard›r.
Etik e¤itimi gerekli midir?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Etik e¤itimi ile ilgili de¤iflik bilgilere www.egitisim.gen.tr/site/arsiv/50-16/271-is-ahlaki‹NTERNET
ve-egitim.html adresinden ulaflabilirsiniz.
Son y›llarda özel sektörden kamu sektörüne kadar her alanda e¤itimler verilmektedir. Bu e¤itimler kiflisel becerileri gelifltirme, ifl dünyas› ve sektörü daha iyi
kavrayabilme, uzmanlaflma vb. alanlarda olabildi¤i gibi etik alan›nda da olmaktad›r. Özellikle son dönemde etik e¤itiminin öneminin h›zla artt›¤› görülmektedir.
Etik e¤itimi ile flu davran›fllar amaçlanmaktad›r;
• Etik e¤itimi, ahlaki davran›fl edinmeyi güçlendirir.
• Etik e¤itimi, ahlaki davran›fllar› gelifltirir.
• Etik e¤itimi, ahlaki tecrübeyi artt›r›r.
Günümüzde gerek bireylerin gerekse iflletmelerin daha fazla kazanma iste¤i,
bireysel ç›karlar›n her fleyin üstünde tutulmas›, yo¤un rekabet ortam›n›n artmas›,
duyars›zl›k gibi nedenlerden dolay› ifl hayat›nda ifl ahlak›na uygun olmayan birçok
olayla karfl›lafl›lmaktad›r. Toplumda ahlaki yap›da ve kültürel de¤erlerde yaflanan
yozlaflmalar yasal düzenlemelerin yetersizli¤i ya da uygulamada görülen aksakl›klar da ifl hayat›nda ifl ahlak› ile ilgili çeflitli sorunlar›n ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlamaktad›r. Bu sorunlar› en aza indirebilmek için birey hayat›n›n her alan›nda
ahlaki aç›dan neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤u ile ilgili e¤itim al›r. Bu e¤itim ise;
bireyin do¤uflu ile ve aile arac›l›¤›yla bafllar.
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Etik e¤itimi: Bireyin
davran›fllar›na ahlaki
anlamda katk›da bulunmak
amac›yla verilen bir
e¤itimdir.
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
164
Aile: Aile bireylerinin
davran›fllar›na yön veren, en
küçük sosyal gruptur.
E¤itim: Bireyin
davran›fllar›nda farkl›l›klar
oluflturabilmektir.
Ö¤retim: Bireylerin ihtiyaç
duyduklar› bilgilerin
verilmesidir.
Aile; kan ba¤›, evlilik gibi olaylar neticesinde birlikte oturan iki ya da daha fazla kiflinin oluflturdu¤u toplumsal bir gruptur. Aile bireyin kiflili¤inin oluflmas› ve
geliflmesinde önemli bir faktördür. Bunun nedeni aile ile birey aras›ndaki iliflkinin
uzun vadeli olmas› ve karfl›l›kl› etkileflimin genellikle ömür boyu sürmesidir. Kiflinin yafl› ilerledikçe aile içindeki statü ve rolleri de de¤iflikli¤e u¤rar. Fakat kiflinin
yafl›, statüsü, rolü ne olursa olsun ilk e¤itim aileden bafllar. Çocuk toplumda nas›l
oturup kalkaca¤›n›, nas›l konuflmas› gerekti¤ini, k›sacas› neleri yap›p neleri yapmamas› gerekti¤ini ilk baflta aileden ö¤renir. Çocukluk y›llar›nda hepimize ailemiz
taraf›ndan yalan›n ne kadar kötü bir fley oldu¤u, baflkas›n›n eflyas›na izinsiz dokunulmayaca¤›, paylafl›mc›l›¤›n önemi farkl› flekillerde defalarca anlat›lm›flt›r. Yani ailelerimiz “A¤aç yaflken e¤ilir” atasözünden hareketle ileriki y›llarda ifl hayat›m›zda
nas›l davranmam›z gerekti¤i düflüncesini bize küçük yafllarda vermifllerdir.
Kiflisel ahlak ve aile ahlak›, toplumsal ahlak ile tamamlanmad›¤› sürece, gerçek
önemini kazanamaz. Çünkü kiflisel onur ve aile iliflkileri ad›na ayr› ayr› ö¤ütlenen
görevler toplumsal olarak da benzerlikler göstermektedir. Yani, kifli ile aile toplumun ve insanl›¤›n esas unsurlar›d›r.
Ahlaki e¤itimin temelini aileden alan çocuk, okuma ça¤›na geldi¤inde bu e¤itimi, e¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda devam ettirir. Çocuk geliflim döneminde anne ve babas›n›n yan› s›ra ö¤retmenini de kendisine model olarak al›r. Bu model almada çocuk ö¤retmeni gibi oturmak, konuflmak, hareket etmek ister. Bu nedenledir ki e¤itim ve ö¤retim kurumlar› ifl ahlak› e¤itiminin gelifltirilmesinde önemli bir
rol üstlenmektedir.
E¤itim kelimesinin eski Türkçe’deki karfl›l›¤› “terbiye” idi. O dönemlerde toplumda güzel konuflan, ahlakl›, hal ve hareketleri benimsenen kifliye terbiyeli denilmekteydi. Bu aç›dan e¤itim insan davran›fllar›n›n istenen niteliklere dönüfltürülmesi olarak ifade edilebilir.
Genel anlamda e¤itim, toplumu oluflturan bireylerin birlikte ve uyumlu bir flekilde yaflamalar› için gerekli olan ortak davran›fllar› bireye kazand›rmay› amaçlar.
Mesleki e¤itim ise, bireye mesle¤iyle ilgili bilgi, beceri ve ifl al›flkanl›klar›n› kazand›ran ve bireyin yeteneklerini çeflitli yönleriyle gelifltiren bir e¤itim sürecidir. Bireylere mesleki bilgi ve beceri kazand›rarak bireylerin yaflamlar›n› sürdürebilece¤i bir
ifl sahibi olmalar›n› sa¤lamak toplumun e¤itim sistemlerinden beklentileri içerisinde yer almaktad›r.
E¤itim ve ö¤retim birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r. Ö¤retimde amaç insanlara bilgi
vermektir. E¤itimin amac› ise milli yap›m›z›, gelenek ve göreneklerimizi yaflatarak,
insanlar›n kiflilik yap›s›n› hedef al›p iyi insan olmalar›n› sa¤layabilmektir.
Milli E¤itim Bakanl›¤›, 09/03/2010 tarihli genelgesinde e¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda etik davran›fl ilkelerinin neler oldu¤unu aç›klam›flt›r. Bu genelgeye göre; görevde kamu hizmeti bilinci, halka hizmet bilinci, hizmet standartlar›na uyma,
amaç ve misyona ba¤l›l›k, dürüstlük ve tarafs›zl›k, sayg›nl›k ve güven, nezaket ve
sayg›, yetkili makamlara bildirim, ç›kar çat›flmas›ndan kaç›nma, görev ve yetkilerin
menfaat amaçl› kullan›lmamas›, hediye alma yasa¤›, kamu mallar› ve kaynaklar›n
kullan›m›, savurganl›ktan kaç›nma, ba¤lay›c› aç›klamalar ve gerçek d›fl› beyan, bilgi verme saydaml›k ve kat›l›mc›l›k, yöneticilerin hesap verme sorumlulu¤u, eski
kamu görevlileriyle iliflkiler, mal bildiriminde bulunma gibi etiksel davran›fl ilkeleri belirlenmifltir. Milli E¤itim Bakanl›¤› ayn› genelde mesleki anlamda e¤itim ve ö¤retim kurumlar›n›n etiksel anlamda herkes taraf›ndan istenen karar›n her zaman
do¤ru karar olmad›¤›n›, kararlarda belirleyici olarak okul üyeleri için do¤ru karar
al›nmas›n›n gerekti¤i, etik davran›flla do¤ru ve ahlaki eylemlerin bütünleflmesi ge-
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
165
8. Ünite - ‹fl Ahlak› Aç›s›ndan E¤itim ve Etik Kodlar›n Önemi
TELEV‹ZYON
rekti¤ini, etik konusunda cesaretin e¤itim yöneticisinin ayr›lmaz bir bütün haline
getirilmesi gerekti¤ini vurgulam›flt›r.
E¤itim ö¤retim kurumlar›nda etik davran›fllar ile ilgili genelge ve bilgilere
‹ N T E R N E www.mevzuT
at.meb.gov.tr/html/14024-23.html adresinden ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Baflar›l› iflletmeler, ahlaki bilinçlenme sa¤lamak, ahlaki duyarl›l›¤› artt›rmak, çal›flanlar›n karfl› karfl›ya kald›¤› çeliflkili durumlarda sa¤l›kl› bir de¤erlendirme yap›p
do¤ru karar vermeyi sa¤lamak için, ifl ahlak› e¤itimini etkili bir araç olarak görmektedirler. ‹flletmelerde ifl ahlak› e¤itiminin bafl›ndan sonuna bütün kademelerinde ahlaki standartlar›n yüksekli¤ini güvence alt›na almak, flirket de¤erlerini çal›flanlara
iletip benimsetmek, ahlaki ilkelerin tan›mlanmas› gibi amaçlar güdülmektedir .
Resim 8.1
‹flletmelerde ifl
ahlak›
Kaynak:
http://forum.geyik
merkezi.com/komik
-resimler/71834
‹fl ahlak› ile ilgili e¤itim programlar›nda üzerinde önemle durulmas› gereken
noktalar flunlard›r;
• Haz›rlanacak e¤itim programlar› yöneticiler ve yönetici kadrosu d›fl›nda kalanlar için farkl› biçimde düzenlenmelidir.
• Ahlaki problemler her zaman aç›k de¤ildir ve çeliflkiler içerir. Bu nedenle
bir durumu izah edebilmek için senaryolar kullan›lmal›d›r.
• Ahlak kuramlar› karmafl›k ve belirsiz durumlarda karar verilmesine yard›mc› olurlar. Özellikle yönetici kadrolar›ndaki kiflilere ahlak konusunda kuramsal bilgi verilmelidir.
• E¤itim boyunca iflletmenin ahlaka uygun davran›fllarda bulunaca¤›, ahlak
koduna uyulmas›nda iflletmenin kararl› oldu¤u ve çal›flanlar›n etik koduna
uymas› gerekti¤i vurgulanmal›d›r.
• ‹fl ahlak› ile ilgili gerçek hayattan örnek olaylar sunularak soru-cevap fleklinde e¤itime önem verilmelidir. Bu sayede kifliler alternatifli ve detayl› düflünmeyi daha rahat gerçeklefltirebileceklerdir.
166
‹flletmelere ifl ahlak› e¤itimi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, yöneticilerin e¤itim program› yan›nda periyodik seminerlerle de e¤itimler ald›¤› görülmektedir. Bu program
ve seminerlerde yöneticiler; sözcü bulundurmak, soru-cevap fleklinde toplant›lar
yapmak, panel ve iflletme içi konferanslar düzenlemek gibi de¤iflik yöntemlerden
yararlan›rlar. ‹flletmeler, pazarl›klarda etik, yerel toplumla iliflkiler, baflkalar›n›n
özel bilgilerinin kullan›m›, etik çevre yönetimi, rakiplerle iliflkiler, çal›flanlar›n disiplini, çal›flanlar›n kârlar›, birleflme ve devralma, fabrika kapnmas› ve geçici iflten
ç›karma, dürüstlük, ›rk, cinsiyet ve yafl ayr›m›, iltimasl› yetki kullan›m›, borçlar ve
güvenlik, uyuflturucu ve alkol ba¤›ml›l›¤› testleri, çal›flanlar›n kay›tlar›n›n gizlili¤i,
kay›tlar›n do¤rulu¤u ve haber toplama gibi etik konular ile ilgili çal›flanlar›na e¤itim vermektedirler.
Bu e¤itimlerin verilmesinde amaç; iflletme çal›flanlar›n bireysel ve toplumsal olarak neleri yapmas› gerekti¤i bilincinin sa¤lanmas›d›r. Verilecek olan e¤itimlerde
e¤itimi verecek kifli ya da kifliler bu alanda yeterli bilgi birikimine sahip olmal› ve
bunlar iyi bir biçimde aktarabilmelidir. ‹flletmeler ald›klar› bu e¤itimleri kullan›labilir ve uygulanabilir hale getirmek amac›yla kodlar oluflturma yoluna gitmektedir.
ET‹K KODLARIN GEL‹fi‹M‹ VE ÖNEM‹
Etik kodlar›: Bireylerin
davran›fllar›na yön veren
kurallar bütünüdür.
‹flletmeler 1990’l› y›llarda etik kodlar üzerinde yo¤unlaflmaya bafllam›fllard›r. Ancak
bu;iflletmeler için yeni bir fley de¤ildir. Örne¤in 1913 y›l›nda J.C.Penney fiirketinin
“Penney fikri” ve 1940’larda Johnson&Johnson’s flirketinin etik bildirisinde etik
kodlara rastlanmaktad›r. 1950’li y›llarda büyük ölçekli iflletmelerin % 15- % 40’› aras›nda etik kodlar oluflturdu¤u görülmektedir. 1992 y›l›nda bu oran, araflt›rmaya kat›lan Amerikan firmalar›nda % 93’e, Kuzey Amerika ve Avrupa firmalar›nda ise %
83’e ulaflm›flt›r. Böylece 1990’l› y›llarda iflletmeler için yaz›l› etik kodlar oluflmaya
bafllam›flt›r.
Etik kodlar›; yap›lacak ifllerde saptanan standartlar yani davran›fllar›n minimum
özelliklerinin ortaya konulmas›d›r. Etik kodlar› yaz›l› ya da yaz›s›z olabilirler, fakat
yaz›l› kodlar kamuoyu için sorumluluk ölçüsü olarak zorlay›c› olup uygulanabilirler. Yaz›l› etik kodlar› bir hükümet biriminde, bir meslekte veya bir organizasyonda oluflturulabilirler. Etik kodlar; genel veya özel, düflünsel veya hayali, zorlay›c›
veya yasal nitelikte olabilir. Yine bir duvarda as›l› 10 alt›n kural listesi veya e¤itim
ve ö¤retim uygulamal› ve sürekli revizyonun bir parças› olarak da etik kodlar karfl›m›za ç›kabilmektedir.
Etik kodlar›; ahlaki uyum politikalar›n› içerir. Bu politikalar, ahlaki standartlar,
temel de¤erler, prensipler, organizasyondaki etiksel uyumu ifade eden cümlelerdir.
Birçok iflletme, çal›flanlar›n takip etmesini bekledi¤i iflletmeye ait ilke, inanç,
misyon ve de¤erlerden oluflan etik kodlara sahiptir. Etik kodlar, çal›flanlar›; kanunlar, flirket politikalar› ve ifl ahlak› ile ilgili di¤er konularda bilgilendirir. ‹flletmeler
kabul edilen politikalar›n›n yan›nda çal›flanlar›ndan da etik kodlara uyulmas› ile ilgili bir anlaflma da talep edebilir. Baz› iflletmelerde ise bu kodlara uymayanlar çeflitli yapt›r›mlarla karfl› karfl›ya kalabilirler.
Bir etik kodu oluflturulurken etik kodun afla¤›daki özelliklere cevap verebilir
nitelikte olmas› gerekmektedir;
1. Uygulanabilirli¤i var m›?
Etik kodun uygulanabilir olmas› çal›flanlar›n bu kodlar› farkl› alanlarda kullanmas› ile ilgilidir.
2. Yeterince spesifik mi?
Etik kodlar›n daha belirgin, spesifik ve ikilemlerden kaç›nmas› gerekmektedir.
167
3. Kolay yay›labilir mi?
Yeni çal›flmaya bafllayanlar taraf›ndan etik kodlar›n ö¤renilmesi daha kolayd›r.
4. Bir geçerlili¤e sahip mi?
Düflüncelerin herkes taraf›ndan kabul edilebilir bir geçerlili¤e sahip olmas›
gerekmektedir.
Etik kodu oluflturmak için birbirini takip eden on üç aflama bulunmaktad›r.
Bunlar;
fiekil 8.1
Etik Kod
Oluflturma
Süreci
Onay al›n
Bir kod yazma ekibi oluflturun
Kodu gözden geçirin
‹lgili paydafllardan etik sorunlar listesi toplay›n
Kod iletiflim stratejisi
Bir etik kodu tan›mlay›n
Kodu gözden geçirin
Kat›l›mc›lardan etik davran›fl listesi toplay›n
Kodlar› s›ralay›n
Ortak temalar belirleyin
Di¤er gruplarla karfl›laflt›r›n
Etik kodlar tasarlay›n
Di¤er kodlar ile karfl›laflt›r›n ve gerekli
de¤ifliklikleri yap›n
Bir etik kodu oluflturmak için öncelikle onay al›nmal›d›r. Bu onay kod oluflturulacak gruptan veya toplumdan al›nabilir. ‹kinci aflamada kodlar› yazacak bir ekip
oluflturulmal›d›r. Bunun nedeni yaz›l› kurallar›n ak›lda kal›c› olmas›d›r. Etik kodlar
bir iflletmedeki en alt düzeyde çal›flandan en üst düzeyde çal›flana kadar herkesin
kat›l›m›yla gerçekleflmelidir. Bu yüzden üçüncü aflamada paydafllardan etik sorunlar listesi toplanmal›d›r. Etik kod oluflturman›n dördüncü aflamas› etik kodun tan›mlanmas›d›r. Kat›l›mc›lardan etik davran›fl listesi toplanmas› beflinci aflamada yer
almaktad›r. Sonraki aflamada etik kodlarda tüm çal›flanlar için ortak temalar belirlenmesi gerekmektedir. Bunun nedeni kodlarda herkesin ortak bir noktas›n›n olmas› gereklili¤idir. Etik kod oluflturma sürecinin yedinci aflamas› etik kodlar›n tasarlanmas›d›r. Bunun nedeni bir sonraki aflamada di¤er kodlarla karfl›laflt›rma yap›lmas› ve gerekli de¤iflikliklerin yap›lmas›d›r. Etik kod oluflturmada dokuzuncu
Kaynak:
Collins,
2012:116117.
168
aflamada etik kodlar di¤er gruplarla karfl›laflt›r›l›r. Sonraki aflamada di¤er gruplarla
karfl›laflt›r›lan kodlar s›ralan›r. Kodlarda bir hata olup olmad›¤›n› tespit etmek için
bir sonraki aflamada kodlar gözden geçirilir. Kodlar›n çal›flanlara nas›l ulafl›laca¤›
ile ilgili kod iletiflim stratejisi etik kod oluflturman›n onikinci aflamas›n› oluflturur.
Etik kodu oluflturman›n son aflamas› ise etik kodun gözden geçirilmesidir.
‹deal bir etik davran›fl kodu flu özelliklerden oluflur;
• Haz›rlanma ve güncellefltirilme sürecinde toplumun büyük bir kesiminin kat›l›m› sa¤lanmal›d›r.
• Taslaklarla ilgili yorumlar dikkatli bir biçimde incelenmeli, kamuoyunun talep ve elefltirileri dikkate al›nmal›d›r.
• E¤itim; denetim ve yapt›r›mlar ile desteklenmelidir.
• Aç›k ve kapsaml› olmal›, kolayca anlafl›labilir bir dilde yaz›lmal›d›r.
• Ulusal etik davran›fl kodu, etik konusunda belli bir standard› sa¤layacak flekilde düzenlenmelidir.
• Üst düzey ve baz› hassas mevkilerde görev yapan kamu görevlilerine daha
kat› standartlar getirilmelidir.
• Kamu görevlilerine k›lavuzluk edecek ve onlar› koruyacak kapsaml› bir
“yap” ve “yapma”lar listesi olmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
T E LDE‹ VK‹KZ AY TO N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Etik kodlar SIRA
sadece
iflletmelerde mi oluflturulur?
S‹ZDE
Etik kodlar sayesinde bireyler etik ve etik d›fl› davran›fllar› ö¤renecekler ve davÜ fi Ü N Egöre
L ‹ M flekillendireceklerdir. Tek bafl›na etik kodlar›n oluflturulmas›
ran›fllar›n› Dbuna
yeterli de¤ildir. Zamanla bu kodlar›n gelifltirilmesi de gerekir.
Etik kodlar›n›n
S O R U bir organizasyonda gelifltirme süreci flu aflamalardan meydana
gelmektedir;
• Fark›ndal›k yaratma aflamas›nda organizasyonda ihtiyaçlar›n tespiti için topD‹KKAT
lant›lar düzenlenir ve toplant› sonuçlar›n›n paylafl›lmas› etik kodlar›n gelifltirilmesi için etkili bir yöntemdir.
SIRA S‹ZDE
• Konular›n
teflhisi aflamas›nda anket, gözlem gibi yöntemlerle araflt›rma yapS‹ZDE ve grup toplant›lar›yla da farkl› bak›fl aç›lar› ve tutumlar› bemak,SIRA
görüflme
lirlemek amaçlanmaktad›r. Böylece gerek organizasyondaki gerekse çal›AMAÇLARIMIZ
flanlar›n istek ve ihtiyaçlar› daha kolay tespit edilebilir.
• Ba¤l›l›k, etik kodlar genellikle k›demli yöneticiler ve uzmanlardan oluflan
bir grup
oluflturulur ve çal›flanlar›n uymas› arzu edilir. Bu flekilde
K ‹ Ttaraf›ndan
A P
S O R U
tüm organizasyonda
ba¤l›l›k esas› sa¤lanm›fl olur.
• fiampiyonlar aflamas›nda organizasyonun farkl› bölümlerinde uygulamalar›
gerçeklefltirebilecek
gönüllüleri tespit etmek ve onlar› konular hakk›nda tarT E LD E‹ VK ‹KZAYTO N
t›flma ortam›na çekebilmek amaçlanmaktad›r.
• Uluslararas› de¤erler oluflturabilmek ve her alanda standartlar belirlemek
SIRA S‹ZDE
zordur. Bu aflaman›n amac› tüm ülkelerdeki çal›flanlar dikkate al›narak ulus‹ N T Ekodlar
R N E T oluflturmaya çal›flmakt›r.
lararas›
• Alternatif
tarzlar, aflamas›nda genel kodlar yan›nda alternatif kodlar belirlenAMAÇLARIMIZ
meye çal›fl›l›r.
N N
N N
Ömer Torlak’›n,
Ahlak›,(‹stanbul:Beta Yay›nevi,2007) adl› kitab›ndaki PazarlaK ‹ TPazarlama
A P
ma Ahlak›n›n Uygulama ve Denetimi (302-310) bölümünde etik kodlar›n gelifltirilmesi ile
ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
169
Etik kodlar, piyasan›n aktörleri taraf›ndan belirsiz ve karmafl›k durumlarda karar vermeyi kolaylaflt›rmak amac›yla gelifltirilen davran›fl kal›plar› bütünüdür. Etik
kodlar› bir organizasyonda iflgörenin ahlaki ç›kmazla karfl›laflt›¤›nda hareket yönünü tayin eder. Yani etik kodlar› gemilere yol gösteren bir deniz feneri gibidir.
Etik kodlar flu nedenlerden dolay› büyük bir öneme sahiptir.
• Kifli orijinal bir durumla karfl›lafl›rsa etik kodlar grup rehberli¤i sa¤lar,
• Etik kodlar, mesleklerin de¤erlendirilmesinde ve kamu beklentilerinde temel oluflturur,
• Etik kodlar organizasyon üyeleri aras›nda yayg›n amaç duygular›n› güçlendirir,
• Etik kodlar sayesinde meslek ünü ve kamu güvenini artar,
• Etik kodlar mesle¤e karfl› yerlefltirilen güçlü e¤ilimleri korur,
• Etik kodlar yapt›r›mlar› tan›mlar, etik olmayan davran›fllardan cayd›r›r,
• Etik kodlar, etik olmayan davran›fllarda bulunma bask›s› ile karfl›laflan kiflilere destek verir,
• Etik kodlar, üyeler veya üye olmayanlar aras›nda ve meslek üyeleri aras›nda tart›flmalar› düzenleme vazifesi görür.
Etik kodlar, standart olmamakla birlikte toplumun her kesiminde ve tüm çal›flma alanlar›nda benzerlikler göstermektedir. Oluflturulan etik kodlarda do¤ruluk,
,dürüstlük gibi davran›fllar temel teflkil etmektedir.
Çal›flanlar›n, flirket kodlar›n›n, küresel ahlak kodlar›n›n ve ifl ahlak›n›n literatür
k›sm›n›n incelenmesi sonucunda evrensel ahlak standartlar›nda olmas› gereken
kavramlar; dürüstlük, sayg› göstermek, sorumluluk, do¤ruluk, insanc›l olmak,
uyulmas› gereken vatandafll›k kurallar› olarak belirlenmifltir.
Etik kodlar›n oluflturulmas› tek bafl›na yeterli de¤ildir. Ayn› zamanda bu kodlar›n gelifltirilmesi gerekmektedir. Etik kodlar›n gelifltirilmesi; temel de¤erlerin tan›mlanmas› ve temel de¤erlerin uygulanmas› olarak iki k›sma ayr›l›r. Temel de¤erlerin
oluflmas›; etik kodlar›n gelifltirilmesinde ilk olarak de¤erler gözden geçirilir, yasa
ve düzenlemelere uygun olup olmad›¤› tespit edilir. ‹kinci aflamada baflar›l› hizmet
sunmay› engelleyebilecek de¤erler veya etik davranmaya tehdit oluflturabilecek
de¤erler gözden geçirilir. ‹flletmede etik sorunlar aç›s›ndan potansiyel durumlar›n
belirlenmesi gerekir. Potansiyel durumun belirlenmesi için iflletmede önemli pozisyonlarda bulunan iflgörenlerin bilgisine baflvurulmal›d›r. Ayr›ca iflletmenin güçlü ve zay›f yönleri ortaya konularak kodlar düzenlenmelidir. Temel de¤erlerin benimsenmesi ve uygulanmas›; üst yönetim taraf›ndan desteklenmelidir. Etik kodlar›n gelifltirilmesi için gereken program iflgörenlere tan›t›lmal› ve iflgörenler katk›lar› ile bu süreçte etkin bir rol üstlenmelidirler. Etik kodlar y›lda en az bir defa olmak üzere güncellefltirilmelidir.
Etik kodlar bir defal›¤›na m› oluflturulur?
SIRA S‹ZDE
‹fiLETMEC‹L‹K OKULLARINDA ET‹K E⁄‹T‹M‹N‹N
BUGÜNÜ VE GELECE⁄‹
Uluslararas› iflletmecilik alan›nda 21. yüzy›l bafllar›nda meydana gelen yolsuzlukO R U kay›ts›zl›klar
lar, skandallar, iflletmeler taraf›ndan insan ve çevre güvenli¤ineS karfl›
ve zararlar iflletme e¤itiminin sorgulanmas›n› da beraberinde getirdi. Çok önemli
ve büyük iflletmelerin toplumsal sorumluluk aç›s›ndan büyük eksikliklerinin
olmaD‹KKAT
s› 21. Yüzy›l›n iflletmecilerinin e¤itimin eksikli¤inin tart›fl›lmas›na neden olmufltur.
Bu nedenle 1990’l› y›llardan itibaren yüksek ö¤renimin bu süreçteki rolü ve etkisi
SIRA S‹ZDE
araflt›rmalara konu olmufltur.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
170
Bat› dünyas›nda 1960-1970’li y›llarda geliflmeye bafllayan ifl ahlak› ile ilgili hem
ifl yaflam›ndaki hem de akademik anlamdaki çal›flmalar ülkemizde 1990’l› y›llar›n
ikinci yar›s›ndan itibaren önem kazanmaya bafllam›flt›r. Fakat ülkemiz aç›s›ndan bu
konuda kat edilecek çok mesafe vard›r. Günümüzde gerek ifl yaflam› anlam›nda
gerekse iflletmecilik okullar› ve akademik çal›flmalar anlam›nda adet ve nitelik olarak yeterli düzeye ulafl›lamam›flt›r. ‹flletmecilik e¤itimi veren okullarda ve üniversitelerde etik e¤itimi istenilen boyutta de¤ildir.
Amerika Birleflik Devletleri’nde iflletmecilik okullar›nda son y›llarda e¤itimde
etik veya dürüst olmayan davran›fllar›n artt›¤› yönünde flikayetlerin artt›¤›ndan yak›n›lmaktad›r. Bu tür davran›fllar hem e¤itimciler ve okul yönetimleri hem de ö¤renciler aç›s›ndan geçerlidir. Amerika’daki ö¤rencilerin %36’s› etik ve dürüst olmayan davran›fllar› onaylamaktad›rlar. Bu oran gelecek aç›s›ndan endifle vericidir.
Çünkü dürüstlük ve etik davran›fllardan uzaklaflan bir toplumda, toplum yap›s› giderek bozulacak ve toplum içerisinde istenmeyen olaylarda art›fllar görülecektir.
Ülkemizde kamu yönetiminde ve kamu kaynaklar›n›n kullan›lmas›nda karar
verilen üst yönetimlerde genelde ‹flletmecilik okullar› mezunlar› yer almaktad›r.
Ö¤rencilerin etikle ilgili e¤itimi yüksekö¤retim s›ras›nda almalar› daha ak›lc› ve
verimli olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
S‹ZDE
Etik e¤itimi SIRA
yaln›zca
iflletmecilik okullar›nda m› verilir?
‹flletme Fakültelerinde ve Enstitülerinde lisans ve lisansüstü e¤itim programlaD Ü fiderslerine
ÜNEL‹M
r›nda ifl eti¤i
yer verilmifl, az say›da da olsa baz› üniversitelerde “merkez”ler kurulmufltur. Bunlar aras›nda 2001 y›l›nda Avrupa ‹fl Eti¤i Örgütü’nün (European Business
Network) Türkiye aya¤› olarak kurulan Hacettepe ÜniverS O R Ethics
U
sitesi ‹flletmecilik Meslek Eti¤i Uygulama ve Araflt›rma Merkezi do¤rudan ifl ve
meslek eti¤i ile ilgili çal›flmalar› ile dikkat çekmektedir. Orta Do¤u Teknik ÜniverD‹KKAT
sitesi’nde kurulan
Uygulamal› Etik Araflt›rma Merkezi ise genel olarak etik konular› üzerinde çal›flmalarda bulunmaktad›r. Bu merkez, 2005 y›l›n›n May›s ay›nda
merkez üniversitelerde
etik konusunda ders veren ö¤retim elemanlar› aras›nda ileSIRA S‹ZDE
tiflimi gelifltirmek için Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’nde Etik E¤itimi Çal›fltay› düzenlemifltir. Ayr›ca ifl eti¤i örnek olay kitab› yaz›lmas› konusunda da bir komisyon
AMAÇLARIMIZ
oluflturulmufltur.
Pazarlama ahlak› e¤itimi öncelikli olarak iflletmecilik okullar›nda,,
yöneticiler, e¤itimciler ve ö¤rencilere yönelik olarak bafllat›lmal›d›r.
Günümüzde e¤itim kurumlar›n›n çevresinde meydana gelen en önemli de¤iflikK ‹ de
T Asosyal
P
liklerden biri
toplum dokusundad›r. Bu doku bireyleri ortak amaçlara
yöneltme ve ortak de¤erler oluflturmada bütünlefltirici bir rol oynar. Fakat sosyal
doku; beklentilerin, ekonomik ve politik de¤iflmelerin etkisiyle giderek bozulmakT E L E V ‹ Z Y Oetkisini
N
ta ve bütünlefltirici
kaybetmektedir. Sosyal dokudaki bu de¤iflimden flikayetçi olan gruplar›n say›s› dünya genelinde her geçen gün artmaktad›r. Di¤er yandan iflsizlik, yoksulluk, alkol ve uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›, suç iflleme, yetersiz beslenme ve kötü sa¤l›k koflullar› gibi olumsuz yaflam koflullar› ile u¤raflan gençlerin ora‹NTERNET
n›nda art›fllar göze çarpmaktad›r. Belirtilen bu de¤iflme ve geliflmeler okullar› birçok yönden etkilemekte ve onlar›n yap› ve iflleyifllerinde de birçok de¤iflikli¤i beraberinde getirmektedir.
Çocuklar aileden bafllay›p, e¤itim-ö¤retim kurumlar›yla devam eden etik e¤itiminde toplumla ilgili do¤ru ve yanl›fllar› ö¤renirler. Mesleki anlamda etikle ise, genellikle aile, e¤itim kurumlar› ve üniversite ça¤›nda ald›¤› derslerle, yapt›¤› stajlarla veya akademisyenlerin yönlendirmeleri ve davran›fllar›n› örnek alarak tan›fl›rlar.
Bu onlar›n gelecekteki hayatlar›n› etkileyebilecek önemli bir aflamad›r. Ülkemizde
N N
art›k neredeyse her ilde en az bir üniversite bulunmakta, büyükflehirlerde bu say›
daha da artmaktad›r. Gerek devlet üniversiteleri gerekse vak›f üniversiteleri gençlere tercih ettikleri alanlarla ilgili e¤itimler vermektedir. Bu e¤itimlerde etik, gittikçe önem kazanan bir kavram haline gelmeye bafllam›flt›r.
Üniversitenin Ad›
Ad›ndan Etik Geçen Dersler
‹çeri¤inde Etik Bulunan Dersler
Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi
Pazarlamada Etik
Sa¤l›k ekonomisi, Pazarlama araflt›rmas›,
Halkla iliflkiler
Adnan Menderes Üniversitesi
-
Pazarlama yönetimi
Anadolu Üniversitesi
‹flletmelerde sosyal sorumluluk
ve etik
-
At›l›m Üniversitesi
‹fl Ahlak›
Halkla iliflkilere girifl
Bal›kesir Üniversitesi
-
‹flletme, halkla iliflkiler
Baflkent Üniversitesi
-
Muhasebe denetimi
Beykent Üniversitesi
Bilgisayarda yasal ve etik konular
‹flletmede sosyal konular
Bo¤aziçi Üniversitesi
‹fl Ahlak›
-
Çanakkale 18 Mart Üniversitesi ‹fl Ahlak›
-
Çankaya Üniversitesi
-
Muhasebe ilkeleri
Do¤ufl Üniversitesi
‹fl Ahlak›
Siyasal düflünceler tarihi, iflletme yönetimine girifl
Fatih Üniversitesi
‹fl Ahlak›
-
Galatasaray Üniversitesi
Ahlak ve politika
-
Gazi Üniversitesi
-
Vergilendirme politikas›
Gaziantep Üniversitesi
Pazarlama iletiflimi
Gaziosmanpafla Üniversitesi
-
‹flletme politikas›
Hacettepe Üniversitesi
-
Siyaset bilimine girifl I,
Hukuka girifl
Haliç Üniversitesi
‹fl Ahlak›
-
Ifl›k Üniversitesi
‹fl eti¤i
Çok uluslu flirketler
‹stanbul Kültür Üniversitesi
‹flletme eti¤i
-
‹stanbul Ticaret Üniversitesi
-
Sat›fl yönetimi
‹zmir Ekonomi Üniversitesi
-
Uygulamal› ekonomi atölyesi
Kafkas Üniversitesi
‹fl ahlak› ve sosyal sorumluluk
-
KTÜ Üniversitesi
-
Hukukun temel kavramlar›
Kocaeli Üniversitesi
-
‹flletme bilimine girifl, Pazarlama araflt›rmalar›
Mu¤la Üniversitesi
Kamu yönetiminde etik
Bürokrasi yönetiminde ça¤dafl yaklafl›mlar
ODTÜ Üniversitesi
‹fl Ahlak›
-
Osmangazi Üniversitesi
‹flletmelerin sosyal sorumlulu¤u
ve ifl ahlak›
-
Pamukkale Üniversitesi
-
Bilgi ekonomisi
Sakarya Üniversitesi
‹fl ahlak› ve sosyal sorumluluk,
Yönetim ve etik
Sosyoloji, ‹ktisat Felsefesi, Stratejik yönetim
Yaflar Üniversitesi
-
Turizmde medya ve halkla iliflkiler
Yeditepe Üniversitesi
-
‹flletme yönetimine girifl
Kaynak: Bayraktaro¤lu S. v.d, 2005: 380-381.
171
172
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
63 fakültenin internet siteleri içerik analizi ile taranm›fl ad›nda ve içeri¤inde
“etik” kavram› geçen dersler belirlenerek tablo haline getirilmifltir. Tabloya göre
ad›nda etik geçen dersleri olan üniversite say›s› 18, içeri¤inde etik dersi olan üniversite say›s› ise 22’dir. Hem ad›nda etik kelimesi geçen hem de içeri¤inde etik
olan derslerin verildi¤i üniversite say›s› 8’dir. Baflka bir ifade ile ülkemizdeki üniversitelerin ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültelerinin % 29’unda etik geçen, % 35’inde içeri¤inde etik geçen ders bulunmakta iken ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi’nde sadece % 13 oran›nda hem ad›nda hem de içeri¤inde etik geçen derslere yer
verildi¤i görülmektedir. Ad›nda etik geçen dersler genellikle “ifl ahlak›” ve “ifl etiSIRA verilmektedir.
S‹ZDE
¤i” ad› alt›nda
‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültelerinde etik konusu
daha çok ‹flletme ve Kamu Yönetimi programlar›nda yer almaktad›r. Bunun nedeni; özel sektör
sektöründe görev alacak kiflilerin etik e¤itimi alm›fl olmaD Ü fi Ü Nve
E L ‹kamu
M
s›n›n bu kiflilerin meslek yaflamlar›nda eti¤e uygun davranmalar›n›n arzulanmas›d›r. Tablodan yüksek ö¤retim programlar›nda yeterince etik e¤itimine yeterince
S O R U
yer verilmedi¤i
anlafl›lmaktad›r.
Bu araflt›rmaDinternet
‹ K K A T sitesi içeriklerinden yola ç›karak yap›lm›flt›r. Bu yüzden güncellenmeyen ya da ders programlar›na ulafl›lamayan internet siteleri vard›r. Böyle üniversitelerde de etikleSIRA
ilgiliS‹ZDE
derslerin programlarda yer ald›¤› düflünülebilir.
N N
Bu oranlar etik dersler için yeterli de¤ildir. Son y›llarda gerek özel sektörde,
AMAÇLARIMIZ
gerekse kamu
sektöründe etik fark›ndal›¤›nda h›zl› bir art›fl söz konusudur. Sektörlerde etik kavram›n›n önem kazanmas› iflletmecilik okullar›na da ayn› oranda
yans›yacakt›r. Devlet üniversiteleri ve vak›f üniversiteleri bu anlamda ders progK ‹ T gözden
A P
ramlar›n› tekrar
geçirip etikle ilgili dersleri artt›rma ihtiyac› hissedeceklerdir. Gerekirse etikle ilgili dersler “Meslek eti¤i” ya da “‹fl Ahlak›” ad› alt›nda zorunlu ders niteli¤inde olabilir. Üniversitelerin ço¤unda bugün etik kurullar›n›n
T E L E V bunlarla
‹ZYON
oluflturulmas›,
ilgili toplant›lar düzenlenmesi de gelecekte etik e¤itimi
için umut vericidir.
‹NTERNET
173
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
‹fl ahlak› e¤itiminde aile, e¤itim ve ö¤retim kurumlar› ve iflletmelerin önemini aç›klamak.
Bireyin do¤umundan bafllay›p okula gidene kadar e¤itimin temelini ailesinden al›r. Çocuk anne
ve babas›ndan neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤u
ile ilgili bilgiler ö¤renir. H›rs›zl›¤›n ne kadar kötü bir fley oldu¤u, do¤ruluk ve dürüstlükten ayr›lmamas› gerekti¤i ilk olarak çocu¤a ailede ö¤retilir. Okul ça¤›na gelen çocuk ailenin yan›nda
e¤itim ve ö¤retim kurumlar›ndan da ahlaki e¤itimleri al›r. Bir bak›ma e¤itim ve ö¤retim kurumlar› ailenin pekifltireci durumundad›r. E¤itim ve
ö¤retimini tamamlayan birey, çal›flma hayat› boyunca da ifl ahlak› e¤itimi al›r. ‹flletmeler bu e¤itim için alan›nda uzman kiflilerden yard›m al›rlar.
Aile ve e¤itim-ö¤retim kurumlar›nda ahlaki aç›dan iyi yetifltirilmifl olan bireyler, ifl yaflam›nda
fazla zorluk çekmeyecektir.
Etik kodu tan›mlamak.
Etik kodlar; en alt düzeyde çal›flanlardan en üst
düzeyde çal›flanlara kadar herkesin ortak bir
paydada bulufltu¤u, bireylerin davran›fllar›na
yön veren bir unsurdur. Etik kodlar sayesinde
nelerin yap›lmas› nelerin yap›lmamas› gerekti¤inin çerçevesi çizilmifl olur. Etik kodlara uyulmamas› halinde birey toplumsal ve yasal yapt›r›mlarla karfl› karfl›ya kalabilir. Etik kodlar genellikle, do¤ruluk ve dürüstlük kavramlar› etraf›nda yo¤unlaflmaktad›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Etik kodlar›n önemini aç›klamak.
Meslek birlikleri, kurumlar ve iflletmeler ahlaki
herhangi bir problemle karfl›laflt›klar›nda etik
kodlar onlara bu problemin çözüm yollar›yla ilgili ipuçlar› sunar. Etik kodlar›n bir baflka önemli yönü ise içinde bulunulan organizasyonda ortak amaç duygusunu güçlendirmesidir. Etik kodlar sayesinde çal›flanlar etik d›fl› davran›fllardan
uzaklafl›rlar. Bu sayede organizasyonda ortak
amaca yönelmifl etkin bir ekip ruhu oluflur.
‹flletmecilik okullar›nda günümüzdeki ve gelecekteki etik e¤itimini karfl›laflt›rmak.
‹flletmecilik okullar›nda son y›llarda gerek ad›nda etik ifadesi geçen, gerekse içeri¤inde etik bulunan derslerin say›s›nda bir art›fl vard›r. Fakat
bu yeterli düzeyde de¤ildir. Üniversiteler etikle
ilgili konferanslar, seminerler, çal›fltaylar düzenlemekte ve etik kurullar› oluflturmaktad›rlar. Bu
olumlu geliflmeler gelecekte iflletmecilik okullar›nda etik e¤itiminin istenilen düzeye gelece¤ini
göstermektedir.
174
1. Birey ifl ahlak›na yönelik olarak ilk e¤itimini nerede
al›r?
a. Okulda
b. Ailede
c. Arkadafllar› aras›nda
d. Özel e¤itim kurumlar›nda
e. ‹flletmelerde
6. ‹flletmeler için yaz›l› etik kodlar ne zaman oluflturulmaya bafllam›flt›r?
a. 1960’l› y›llarda
b. 1970’li y›llarda
c. 1980’li y›llarda
d. 1990’l› y›llarda
e. 2000’li y›llarda
2. ‹fl ahlak›na yönelik verilen e¤itim programlar›yla ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. E¤itim programlar› herkes için ayn› düzenlenmelidir.
b. Ahlaki problemleri aç›klamak için senaryolar
kullan›lmal›d›r.
c. Yönetici kadrolar›ndakilere ahlakla ilgili kuramsal bilgi verilmelidir.
d. Soru-cevap fleklindeki e¤itime önem verilmelidir.
e. Çal›flanlar›n etik koduna uymas› gerekti¤i vurgulanmal›d›r.
7. Yap›lacak ifllerde saptanan standartlar›n minimum
özelliklerinin ortaya konulmas›na ne ad verilir?
a. ‹fl ahlak›
b. Etiksel süreç
c. Etik kod
d. Etik e¤itimi
e. Sosyal sorumluluk
3. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerdeki ifl ahlak› için
düzenlenen periyodik seminerlerde yöneticilerin yararland›¤› yöntemler aras›nda yer almaz?
a. Panel düzenlemek
b. Bas›n bülteni haz›rlamak
c. Konferanslar düzenlemek
d. Sözcü bulundurmak
e. Soru-cevap fleklinde toplant›lar yapmak
4. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmelerin çal›flanlar›na etik
konular ile ilgili verdi¤i e¤itimler aras›nda yer almaz?
a. Çal›flanlar›n kararlar›
b. Rakiplerle iliflkiler
c. Dürüstlük
d. Çat›flma
e. Uzmanlaflma
5. Kiflisel ahlak ve aile ahlak› afla¤›dakilerden hangisi
ile tamamlan›rsa gerçek önemini kazanm›fl olur?
a. Etik kod
b. ‹fl ahlak›
c. Toplumsal ahlak
d. Kurumsal ahlak
e. Siyasal ahlak
8. Afla¤›dakilerden hangisi ideal bir etik kodun özelliklerinden de¤ildir?
a. Üst düzey ve baz› hassas mevkilerde çal›flanlar
için esnek olmal›d›r.
b. E¤itim, denetim ve yapt›r›mlar ile desteklenmelidir.
c. Aç›k kapsaml› ve kolay anlafl›labilir olmal›d›r.
d. Kamuoyunun talep ve elefltirileri dikkate al›nmal›d›r.
e. Kapsaml› bir yap ve yapmalar listesi olmal›d›r.
9. Afla¤›dakilerden hangisi iflletme e¤itiminin sorgulanma nedenlerinden biri de¤ildir?
a. Son y›llarda artan yolsuzluklar
b. Skandallar
c. ‹flletmelerin çevreye karfl› duyars›zl›klar›
d. Hammaddeye ulaflma güçlü¤ü
e. Toplumsal sorumluluklardaki eksiklikler
10. Afla¤›dakilerden hangisi üniversitelerdeki iflletmecilik okullar›nda etik e¤itimine verilebilecek örneklerden
biri de¤ildir?
a. ‹ktisadi Giriflim ve ‹fl Ahlak› Derne¤i’nin(‹G‹AD)
kurulmas›
b. Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’ndeki Etik E¤itimi Çal›fltay›
c. Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’ndeki Uygulamal› Etik Araflt›rma Merkezi
d. Hacettepe Üniversitesi’ndeki ‹flletmecilik Meslek Eti¤i ve Araflt›rma Merkezi
e. Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’nde ifl eti¤i örnek olay kitab› ile ilgili komisyon oluflturulmas›
“
175
‹flletmecilik okullar›nda etik dersi konulmas›
ABD’de ve Avrupa’n›n baz› üniversitelerinde iflletmecilik ö¤rencilerine zorunlu ders olarak etik (ethics-ahlak)
dersi konulup konulmamas› tart›flmas› yap›l›yor.Baz›lar›nca etik dersi de¤iflen koflullar›n ve ezici rekabetin ortaya ç›kard›¤› yasa d›fl›, bazen yerleflmifl ifl gelenek ve
göreneklerine ayk›r›, bazen de kanunun ve kanunsunsuzlu¤un s›n›r›nda yap›lan ifllemlerin zorlamas› sonucu
ders olarak konulmas› kaç›n›lmaz hale getirdi¤i bir konu.Baz›lar›nca da etik konusunu kar›flt›rmak kültürel
farkl›l›klardan oluflan bireyleri tek bir de¤erler sistemine zorlamak anlam›na gelebilir.
Bir baflka grup ise etik konusunun nas›l bir yaklafl›mla
anlat›lmas› gerekti¤i konusunda henüz bir karara varamam›fl. Ama bu arada etik konusunda bilimsel yay›n yapan hakemli akademik dergilerde bir makalenin kabulü
için 3-4 y›l beklemek gerekiyor. Çok say›da baflvuru aras›ndan çok dikkatli bir seçim gerektiriyor. Amerikan›n en
sayg›n üniversite akreditasyon-derecelendirme kurumu
olan American Association of Collegiate Schools of Business (AACSB) da kredilendirdi¤i üniversitelerde etik konusuna önem verilmesini istiyor. Ayr›ca etik konusunda
çokça yaz›lm›fl kitap mevcut.Genellikle etik konusunda
üç önemli ak›m var. Bunlar: Mutlakiyetçiler, Göreselciler
ve Ço¤ulcular diye isimlendiriliyorlar.
Etiksel Mutlakiyetçiler-Ethical Absolutiflts-Bu inan›fla
göre de tüm kültürlerin ortak oldu¤u baz› de¤er yarg›lar› vard›r ve hangi kültürden olursa olsun kifliler bu
de¤erlere sayg› duymakla yükümlüdür. Uygulamada
bu tür bir yaklafl›m kiflilerin kendi inan›fllar› ile ayn› oldu¤u zaman ortaya çok kesin görüfl ve inan›fllar›, de¤er
yarg›lar› olan görüfller ç›k›yor. Onlara göre bir fley ya
iyidir, ya kötüdür. Örne¤in mutlakiyetçiler kesinlikle,
çocuk iflçi çal›flt›r›lmas›na, ›rkç›l›k rüflvet, görevin kötüye kullan›lmas›, hilekarl›k, kanuna karfl› hile, flirket fonlar›n› hortumlama” gibi olaylara hiç tolerans göstermiyorlar ve bu gibi eylemlere kesinlikle karfl› ç›k›lmas› gerekti¤inde birlefliyorlar. Yani bizde çok söylenen deyimde oldu¤u gibi “ Edepsizli¤in, kanunsuzlu¤un büyü¤ü küçü¤ü yoktur” diyorlar.Buna karfl›l›k herfleyin
göreceli-relative” oldu¤una inanan gruptaki etikçi görüfltekiler de Etiksel Göreselciler- Ethical Relativists-diye an›l›yorlar. Onlara göre; bir kültürün de¤er yarg›lar›
baflka kültürlerce de¤erlendirilemez. Ancak ayn› kültürden olanlar bu de¤erleri yarg›layabilir. Bu yüzden baflka kültürlere ait de¤er yarg›lar›na kar›flmak do¤ru de-
¤ildir.O halde etiksel de¤erler de içinde bulunduklar›
kültürlere ba¤l›d›r. Göreselciler yaflamda herfleyin insan›n eseri oldu¤una inan›yor ve bu insan yap›s› eylemlerin ve herfleyin de kendi ortam› kapsam›nda tart›fl›lmas› ve nedenlerine inilmesini istiyorlar. Bu görüfltekilerin en çok sevdikleri deyim ise-e¤er Romada yafl›yorsan Romal›lar gibi davranmal›s›n.Etiksel Ço¤ulcular-Ethical Pluralists-Bu inan›fltakiler öncek iki görüflün ortak
yanlar›n› birlefltirmeye çal›fl›yorlar. Onlara göre bir yandan kültürlerin otonom ve kendilerine özgü olduklar›na sayg› duymakla birlikte, giderek biribirine yaklaflan
bir dünyada baz› sorunlar çözümsüzlü¤e terkedilemez.
O halde de¤iflik kültürlere sayg› duyarak yeni ortak de¤erler yaratmak gerekiyor.Bizde ise henüz bu konuda
at›lan bir ad›m› duymad›k, belki de üniversitelerimiz bu
konu ile ilgilenilip ilgilenilmemesi konusunda henüz
bir karara varabilmifl de¤iller, ya da YÖK henüz bu konuda bir yeflil ›fl›k yakm›fl de¤il.
”
Kaynak: http: //www. farkli haber8. com/kose yazilari/tevfik-dalgic/isletmecilik-okullarinda-etik-dersi-konulmasi/392. aspx
176
Okuma Parças›
TÜRK KÜLTÜRÜNDE ‹fi AHLÂKI
‹nsanlar› ay›rma ha!
Hepsine adil ver hakk›n
Hay›rl›dan ayr›lma ha!
Her fleyin gerçe¤ini söyle.
Etraf›na dostluk saç ha!
Eser kal›r, sen gidersin.
‹yi belle unutma ha!
Önce hizmet sonra sensin.
Denizli Babada¤ Çarfl›s›
Ahilik, 13. ile 19. yüzy›llar aras›nda, Anadolu baflta olmak üzere Balkanlardan K›r›m’a uzanan bir co¤rafyada
egemen olmufl ekonomik, sosyal ve kültürel bir kurumdur. Divan-› Lügat-it Türk’e göre, “eli aç›k, cömert, yi¤it” anlam›na gelen “ak›” kelimesinden türemifltir. Azerbaycan’dan Anadolu’ya gelmifl bir halk bilgini olan Ahi
Evran bu teflkilat›n kurucusudur.
Ahilik, ifli kutsal, çal›flmay› ibadet sayan, karfl›l›kl› iflbirli¤i ve sosyal dayan›flmaya dayal›, kaliteyi ve müflteri
hizmetini ilke edinmifl, mesleki geliflmeyi sürekli e¤itimle pekifltiren bir ahlak anlay›fl›n› temsil eder.
Do¤ru olsan ok gibi, elden atarlar seni
E¤ri olsan yay gibi, elde tutarlar seni
Menzil al›r do¤ru ok, elde kal›r e¤ri yay
Ahili¤in piri Ahi Evran, ayakkab›c›lar çarfl›s›ndan geçerken ayakkab›lar› inceler, hileli gördüklerini kesip dama
atar, dükkân kapat›larak ustan›n pefltamal› kap›n›n kilidine ba¤lan›rd›. Böyle bir olayda haber esnaf aras›nda
h›zla yay›l›r, “filanca ustan›n pabucu dama at›ld›” denirdi. Usta utanc›ndan insan içine ç›kamaz, kimsenin yüzüne bakamaz, bazen de terk-i diyar etmek zorunda
kal›rd›. Satt›¤› süte su katan sütçünün kuyuya bas›ld›¤›,
bozuk kantar kullanan›n ibret-i alem için çarfl› - pazar
dolaflt›r›ld›¤›, ekfli pekmez satan›n pekmezinin bafl›na
geçirildi¤i bilinmektedir.
Kaynak: www. egitisim. gen. tr/site/arsiv/50-16/271is-ahlaki-ve-egitim.html
1. b
2. a
3. b
4. e
Dükkan levhas›
Her iflyerinin duvar›na as›lan yukar›dakine benzer levhalar, 124 maddelik Alt›n Kuralda ifadesini bulan Ahilik
ahlak›n› yans›t›r. Ahi birlikleri, zaman zaman üretim s›n›rlamalar› getirerek eme¤in de¤erini bulmas›n› ve narh
sistemi (sat›fl fiyat›n›n idarece saptanmas›) ve standartlaflmayla tüketicinin korunmas›n› sa¤lam›flt›r. Meslek
ahlak›na uygun tutum ve davran›fllar denetlenir, kurallara uymayanlara yapt›r›mlar uygulan›rd›.
Esnafta her fleyden önce do¤ruluk aran›rd›. Hileli, çürük ifl yapmak, belirlenen fiyat›n üstünde mal satmak,
baflkas›n›n mal›n› taklit etmek büyük suç say›l›rd›. Kalitesiz mal üreten, tüketiciyi aldatan, yüksek fiyatla mal
satan esnaf ve sanatkar birlikten ihraç edilir, ifl yeri kapat›l›rd›. Öylelerine “yolsuz” denir, piyasadan hammadde alamaz, kimse ona mal satmaz, o mal›n› kimseye satamazd›. Kahvelere kabul edilmez, cemiyet toplant›lar›na giremezdi.
5. c
6. d
7. c
8. a
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile, E¤itim ve Ö¤retim Kurumlar› ile ‹flletmelerde ‹fl Ahlak› E¤itimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kodlar›n Geliflimi ve
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmecilik Okullar›nda
Etik E¤itiminin Bugünü ve Gelece¤i” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmecilik Okullar›nda
Etik E¤itiminin Bugünü ve Gelece¤i” konusunu
177
S›ra Sizde 1
E¤itim bireyin do¤umuyla bafllayan bir süreçtir. Birey,
do¤du¤undan itibaren e¤itimle iç içedir. Etik e¤itimi ise
bireyde ahlaki davran›fl edinmeyi amaçlar. Birey toplumda ahlak› ile kendine yer edinir. ‹yi ahlakl› olmayan kimseler toplumda kabul görmezler. Hayat›n›n her aflamas›nda toplumla iç içe olacak birey için etik e¤itimi gereklidir.
S›ra Sizde 2
Etik kodlar karmafl›k ve belirsiz durumlarda karar vermeyi kolaylaflt›r›r. Etik anlamda karmafl›k ve belirsiz
durumlarla hayat›m›z›n her aflamas›nda karfl›laflabiliriz.
Bu yüzden etik kodlar, kimi meslek birliklerinde, kimi
kurum ve kurulufllarda da oluflturulur. Yani etik kodlar
sadece iflletmelere özgü de¤ildir.
S›ra Sizde 3
Günümüzde etik kodlar›n önemi toplumun her kesiminde giderek artmaktad›r. Kurum ve organizasyonlar
en az bir defa olmak üzere etik kodlar olufltururlar. Bu
etik kodlar›n bir defal›¤›na oluflturulaca¤› anlam›na gelmez. Etik kodlar› oluflturulmas›; uygulama ve gelifltirmeler sayesinde anlam kazanacakt›r. Son y›llarda tüm
dünyadaki yolsuzluklar, skandallar göz önüne al›n›rsa
etik kodlar s›k s›k gözden geçirilmeli ve gerekli görüldü¤ü takdirde düzenlemeler yap›lmal›d›r.
S›ra Sizde 4
Birey do¤umundan ölümüne kadar etik e¤itimi al›r. Bu
e¤itim ilk zamanlarda aile ile bafllar, sonra e¤itim ve ö¤retim kurumlar›yla devam eder. ‹flletmecilik okullar› bu
e¤itimi pekifltirir. Kiflisel geliflim olarak ele al›nd›¤›nda
birey, kendini bu alanda daha iyi yetifltirmek isterse bu
amaçla aç›lan etik e¤itim merkezlerinden de e¤itim alabilir. Görüldü¤ü gibi etik e¤itimi yaln›zca iflletmecilik
okullar›nda verilmez.
Kaynaklar
Adams , J. S., Tashchian A., Shore,H. T. (2001). Codes
of Ethics as Signals for Ethical Behavior, Journal
of Business Ethics, (29), 199-211.
Akdo¤an, H. (2008). ‹ktisat ve ‹flletme Alanlar›nda
Verilen E¤itim ‹çerisinde Meslek Eti¤inin Yeri
ve Önemi, Ekonomik Yaklafl›m Dergisi, (19), 79-90.
Altun›fl›k, R., Özdemir, fi.,Torlak, Ö., (2006). Pazarlamaya Girifl, Sakarya: Sakarya Yay›nc›l›k.
Arslan, M., Berkman, Ü. A , (2009). Dünyada ve Türkiye’de ‹fl Eti¤i ve Etik Yönetimi, Tüsiad Yay›nlar›, ‹stanbul.
Bayrak, S. (2001). ‹fl Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk, ‹stanbul.
Bayraktaro¤lu, S., Kutanis, R. Ö., Özdemir, Y. (2005).
Etik E¤itiminde Neredeyiz?‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakülteleri Örne¤i, Sakarya Üniversitesi, 2.
Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, 18-19
Kas›m 2005, ss. 377-386, Sakarya.
Bertrand, A. (2001). Ahlak Felsefesi, Çev. S. Zeki, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›
Cerit A. G., Nas, S., Y›lmazel M., Alemda¤, Ö. (2005).
Mesleksel De¤erler ve Etik E¤itimi: Denizcilik
Uygulamas›. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu. Bidiri Kitab› s. 99-110
Collins, D. (2012). Business Ethics, Usa.
Dubrawsky, I. (2010). Eleventh Hour Security, Usa.
Gümüfleli, A. ‹., (2001). Ça¤dafl Okul Müdürünün Liderlik Alanlar›, Kuram ve Uygulamada E¤itim
Yönetimi Dergisi, (28), 531-548.
K›rel, Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›fllar Yönetimi ve Bir Uygulama Çal›flmas›, Eskiflehir Anadolu Üniversitesi yay›nlar›
Korkut, Y. (2010). Developing a National Code of Ethics in Psychology in Turkey: Balancing ‹nternational Ethical Systems Guides with a Nation’s
Unique Culture, Ethics&Behavior, 20 (3-4) 288-296.
Köseo¤lu, M. A. (2007). Etik Kodlar›n Rekabet Stratejilerine Etkileri ve Bir Alan Araflt›rmas›, Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Afyonkarahisar.
Odabafl›, Y., Bar›fl, G. (2002). Tüketici Davran›fl›,
(7.bas›m), ‹stanbul:MediaCat.
Özdemir, S. (2009). Günümüz Türkiye’sinde Akademik ‹fl Ahlak› Çal›flmalar›na Genel Bak›fl, ‹stanbul Ticaret Odas› Yay›nlar›, ‹stanbul.
Özkan, H. H. (2006). Popüler Kültür ve E¤itim, Kastamonu E¤itim Dergisi, (14-1), 29-38.
Schwartz, M. S. (2002). A code of Ethics for Corporate Code of Ethics, Journal of Business Ethics,
(41), 27-43.
Sönmez, M. A. (2006). Meslek Liselerinde Örgüt Kültürü, Kuram ve Uygulamada E¤itim Yönetimi Dergisi, (45), 85-108.
Tmmob Elektrik Mühendisleri Odas›, (2006). Küreselleflme Etik Kodlar ve Örgütler, (1.bas›m), Ankara.
Torlak, Ö. (2007). Pazarlama Ahlak›, (4.bas›m), ‹stanbul: Beta Yay›nevi
Torlak, Ö. ,Özdemir, fi. ,Erdemir, E. (2008). ‹G‹AD 2008
‹fl Ahlak› Raporu, ‹stanbul.
Yüksel, C. (2005). Devlette Etikten Etik Devlete: Kamu Yönetiminde Etik, Tüsiad Devlette Etik Alt
Yap› Dizisi, No:1,‹stanbul.
www. egitisim. gen. tr/site/arsiv/50-16/271-is-ahlakive-egitim.html.
www. mevzuat. meb. gov. tr/html/14024-23.html
Sözlük
179
Sözlük
A
Bilgi Asimetrisi: ‹flletme faaliyetleri ve sonuçlar› hakk›nda
iflin bafl›ndaki icrac› yöneticilerin yönetim kurulu veya
Ahlak: 1. Bireysel ve toplumsal olarak do¤rular› ve yanl›fllar›
hissedarlara oranla daha fazla bilgi sahibi olmalar›n› ifa-
belirleyen sosyal süreçlerdeki kurallar, de¤erler ve inançlarla ilgilidir. 2. Dilimizde iki anlama sahiptir. Birincisi
insanlar›n toplum içinde uymas› gereken kural ve ilke-
de eden bir kavramd›r.
Birey Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin do¤rudan ve dolayl› olarak etki alan› içinde bulunan bireyler üzerindeki birey-
leri belirtirken ikincisi ahlak felsefesini belirtmektedir.
sel seçimler, tercihler, düflünce ve davran›fllar üzerinde-
3. “Nas›l yaflamam›z gerekir” sorusuna verilecek cevaplar› araflt›ran bir felsefe disiplinidir. Ahlak, hukuk din,
ac› çekme, fedakârl›k ve basiret gibi kavramlarla ayn›
ki etkileme gücünü ifade eder.
Bürokratik Lider: Kural temelli etik liderlik biçimidir, ünlü
sosyolog Weber’in bürokrasi teorisi üzerine oturmufltur.
fley de¤ildir.
Ahlak Felsefesi: Ahlak denilen fenomen üzerinde düflünme,
ahlak üzerine felsefe yapmad›r.
Ahlaki Egoizm: 1. Kabul edilebilir tek geçerli davran›fl stan-
D
Da¤›t›m Adaleti, ‹fllem Adaleti, Etkileflim Adaleti: Bir çal›flana haks›z yere ceza verilmesi da¤›t›m adaleti ile ilgili
dard› kendini gelifltirme olarak görülür. 2. ‹nsan›n ken-
bir sorunken, baz› çal›flanlar›n performans›n›n eksik öl-
dini düflünmesini, sadece kendi ç›kar›n› gözeterek eyle-
çülmesi ifllem adaleti ile ilgilidir. Yöneticilerin baz› çal›-
mesini sadece bilimsel bir yasa olarak de¤il, ayn› zaman-
flanlar›n fikirlerini al›p di¤erlerini sürekli yok saymas› da
da bir ahlak yasas› olarak belirler.
etkileflim adaleti konusunda yaflanan problemlere örnek
Ahlaki Sorumluluk: Ak›l, beklenti, bireysel sorumluluk, ev
ölçekli iflletme, gönüllü sorumluluk, karakter, önyarg›,
kitle üretimi, özgür irade, paydafl, sanayi devrimi, so-
verilebilir.
De¤erler: Do¤ruluk, dürüstlük, sayg›, nezaket, fleffafl›k, hatay› kabullenme, özür dileme gibi temel ancak k›sa süre-
rumluluk, sosyal sorumluluk, tercih, vicdan, yetki ve ya-
de ö¤renilemediklerinden kal›c› hale gelmeleri için çaba
sal sorumluluktur.,
Ahlakl› Yönetici: Çal›flanlarla etkileflim içerisinde, ahlaki de¤erlerin paylafl›l›p benimsenmesini sa¤lamaya dönük
gösterilmesi gereken ahlaki erdemlerdir.
Deontolojik Teori: Eylemlerin sonuçlar›n› de¤il, bizâtihi eylemin kendisini esas al›r. En az›ndan baz› davran›fllar so-
uygulay›c›, ödüllendirici ve hesap verici rol modelleri
nucuna bak›lmaks›z›n ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev,
ortaya koyarlar.
ilke, irade, yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik te-
Aile: Kan ba¤›, evlilik gibi olaylar neticesinde birlikte oturan
iki ya da daha fazla kiflinin oluflturdu¤u toplumsal bir
gruptur. Aile, bireylerinin davran›fllar›na yön veren en
orinin anahtar kavramlar›d›r.
D›fl Sorumluluk: S›n›rlar› kanun ve hukuk normlar›yla çizilmifl sorumluluklar yan›nda sosyal normlarla da iliflkili
küçük sosyal gruptur.
Ak›l: Normal olarak her insanda bulunan ve vücuttaki yeri, iflleyifli keflfedilemeyen, düflünce, anlama ve tedbir alma
olan sorumluluklard›r.
Dönüflümcü Liderlik: ‹zleyicilerle olan iliflkilerinin etkinli¤ini temel al›r, James Macgregor Burns’un teorisine daya-
hassas›; idrak, anlama, fehim ve kavray›flt›r.
n›r, kiflisel etik temeli üzerine kuruludur.
Ambalaj: Ürünü, tafl›mak, korumak ve tan›tmak için kullan›lan, cam, ka¤›t, metal, plastik gibi maddelerden yap›lan
özel kapt›r.
At›k: Ürünlerin üretilmesi ya da tüketilmesi sonucunda ortaya ç›kan, çevrede olumsuz de¤iflime yol açabilen, s›v›,
kat›, gaz ya da radyoaktif maddelerdir.
E
Egoizm: Bireyler için do¤ru ve kabul edilebilir davran›fllar›
bireyin ‘kiflisel ç›kar›’ üzerinden tan›mlarken, her bireyin
kendi kiflisel ç›karlar›n› maksimize edecek flekilde karar
al›p davranacaklar›n› kabul eder.
E¤itim: ‹nsan› do¤umundan ölümüne kadar etkileyen ve bir
B
Betimleyici ‹fl Ahlak›: ‹fl dünyas›nda var olan ahlaki sorunlar› ve bu konudaki tutum ve davran›fllar› ortaya ç›karmak üzerinde yo¤unlafl›r ve daha çok davran›fl bilimlerinin yöntemlerini kullan›r.
flekle sokmaya çal›flan bir süreçtir.
Ekonomik Güç: Sunulan mal ve hizmetlerin tür, kalite, fiyat
ve sat›fl koflullar›n› belirleme yetene¤ine dayan›r. Ekonomik güç, iflletmelerin di¤er befl alandaki güç ve etkisinin de kayna¤›d›r.
180
Ergonomi: Çal›flanlar›n daha sa¤l›kl› ve verimli çal›flmalar›n› sa¤lamak üzere çal›flma yerlerinin, çal›fl›lan makinelerin insan fizyolojisine ve psikolojisine uygun dizayn
edilmesidir.
H
Hak: Kiflinin bir fley ile ilgili olarak sahip oldu¤u ruhsatt›r.
Haklar Teorisi: 1. Genel olarak bütün kifli ve gruplara yönelik belli temel hak ve özgürlüklerin korunmas›yla tutarl›
Etik: Ahlakî belirsizlik durumlar›nda normatif kurallar› genel-
karar ve davran›fllar› içermektedir. Bu haklar ve özgür-
lefltirme ve ahlak› sistemli ve akla uygun bir hâle getir-
lükler Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Evrensel Bildiri-
me ile ilgili bir giriflimi gösterir. Bu sürecin sonunda or-
si’nde yer alan haklard›r. 2. Belli baz› fleyler sonuçlar› ne
taya ç›kan normatif kurallar ise haklar teorisi ve adalet
olursa olsun insanl›k için ahlaki olarak ba¤lay›c›d›r. Öl-
teorisi gibi ahlak teorisini oluflturur.
dürmek, tecavüz etmek, iflkence etmek, soyk›r›m yap-
Etik E¤itimi: Bireyin davran›fllar›na ahlaki anlamda katk›da
mak sonuçlar› ne olursa olsun kötü eylemlerdir. 2. Gü-
bulunmak amac›yla verilen bir e¤itimdir.
venlik, gizlilik, irade ve yaflama gibi temel hak özgürlük-
Etik Kodlar: ‹flletmelerde geçerli ahlak kurallar›n›n neler ol-
lerinin bulundu¤u ve bunlar›n bireylerin kararlar›nda
du¤unu, iflletme aç›s›ndan ahlaki aç›dan kritik karar du-
göz ard› edilmeyece¤i temel de¤iflkenler oldu¤u temeli-
rumlar›nda neyin ahlaki neyin ahlak d›fl› kabul edildi¤i-
ne dayanmaktad›r. Böylece haklar teorisi, di¤er kiflilerin
nin belirtildi¤i kurallar dizisidir.
Etik Kodlar›: Yap›lacak ifllerde saptanan standartlar yani dav-
davran›fllar›na karfl› olan s›n›rlar› içermektedir.
Hazc›l›k Teorisi: Bir eylem, ancak haz getiren veya haz amaç-
ran›fllar›n minimum özelliklerinin ortaya konulmas›d›r.
layan bir eylem ise de¤erlidir.
Etiket: Üzerinde bulundu¤u ürünün, miktar, tür, fiyat, son
kullan›m tarihi, gibi temel niteliklerini tüketicilere göste-
I-‹
ren ka¤›t ya da baflka tür özet bilgidir.
Insider Trading: Hisse senetleri gibi finansal araçlar›n de¤erlerini etkileyebilecek, henüz kamuya aç›klanmam›fl bil-
F
gileri kiflisel veya üçüncü flah›slar›n menfaatlerine olacak
Faydac› Ahlak Anlay›fl›: ‹yili¤i ve mutlulu¤u kiflinin elde et-
flekilde kullanarak sermaye piyasalar›nda ifllem yapanlar
ti¤i ‘faydaya’ göre aç›klar. Kiflinin hissetti¤i kötülük ve
aras›nda f›rsat eflitli¤ini bozarak haks›z kazanç temin et-
mutsuzluk ise ‘ac›’ ile aç›klan›r. ‹nsanlar›n nihai amac›
me davran›fl›, içeriden ö¤renenlerin ticareti olarak adlan-
iyilik ve mutlulu¤a ulaflmak oldu¤u için, bireylerin yap-
d›r›lmaktad›r.
t›¤› tek fley fayday› maksimize edip, ac›y› minimize et-
‹ç Sorumluluk: Kiflinin vicdan›na karfl› olan sorumlulu¤udur.
mektir.
‹fl Ahlak›: ‹fl dünyas›nda ki mal ve hizmet üretim, sat›fl ve tü-
Fiziki Çevre Üzerindeki Güç: ‹flletmelerin, do¤al kaynakla-
ketim sürecindeki do¤rular› ve yanl›fllar› ifade eder. Ne-
r›n yönetimine kat›lma ve bölgesel geliflme politikalar›n›
yin do¤ru, neyin yanl›fl oldu¤u konusu ahlaki bir konu-
etkileme gücünden kaynaklan›r.
dur.
‹flgören Mahremiyeti: ‹flletmelerin çal›flanlara ait bilgi ileti-
G
flim araçlar›n› izlemesi, çal›flma ortamlar›n› ve çal›flanla-
GDO: Geneti¤i de¤ifltirilmesi nedeni ile insan sa¤l›¤› üzerinde
olumsuz etkisi olaca¤› düflünülen bitkisel, hayvansal
ürünlere verilen add›r.
Güç Mesafesi: Hiyerarflik yap›larda afla¤› düzeydeki çal›flanlar›n üst düzeydeki yöneticilerle aralar›ndaki güç da¤›l›m›n›n eflitsizli¤ine dair alg›lamalar›n› ifade eden bir kavramd›r.
r›n davran›fllar›n› kameralar arac›l›¤›yla kay›t alt›na almas›, çal›flanlara ait kiflisel bilgileri üçüncü flah›slarla paylaflmas› gibi iflyeri izleme uygulamalar› iflgören mahremiyetinin ihlal edilmesine yol açabilmektedir.
‹fl Güvenli¤i: Bir iflyerinde, çal›flanlar›n sa¤l›k sorunlar›n› ve
mesleki risklerini ortadan kald›racak ya da en aza indirecek her türlü önlemin al›nmas›d›r.
‹rade: Herhangi bir konuda karar vermek veya bir eylem yahut etkinli¤i gerçeklefltirmek için gerekli olan bilinçli muhakeme gücü ve kararl›l›¤›; alternatifler aras›nda bilerek
ve isteyerek seçim yapabilme yetisi olarak tan›mlan›r.
Sözlük
‹rade Özgürlü¤ü: Kiflisel etkinliklerde insan iradesinin serbest, bask›lardan ve denetimden uzak olmas›; insan›n
kendi ad›na, her türlü korku ve endifleden uzak biçimde
karar verebilmesi, tercih yapabilmesi, olarak ifade edil-
181
N
Nepotizm: Özellikle akrabalar› ve yak›n arkadafllar› kay›rmak
üzerine kurulu olan, ayr›mc›l›¤›n bir türüdür.
Normatif Ahlak: Neyin do¤ru-neyin yanl›fl; neyin iyi-neyin
mektedir.
kötü oldu¤unu bildiren, ahlak alan›ndaki davran›fllar için
temel kriter olarak ifllev görecen temel normlar› amaçla-
K
yan teoriler bütünüdür.
Kant’a Göre Ahlak: Her bir bireyin kiflisel ç›kar ve amaçla-
Normatif ‹fl Ahlak›: ‹fl ahlak›na uygun davran›fllar›n neler ol-
r›ndan tamamen uzak, herkese yol gösteren ve görevler
mas› gerekti¤i konusunu inceler ve ifl ahlak› ilkelerinin
yükleyen kural ve prensipler manzumesini sa¤layan bir
belirlenmesi üzerinde çal›fl›r, ne yap›lmal› ne yap›lma-
sistemdir.
mal› sorusuna cevap arar, temelini ahlaki sa¤duyudan
Karakter: ‹nsan›n benli¤inde yerleflmifl bir durum olup, fiillerin düflünmeksizin kolayl›kla ve kiflinin farkl› zihinsel
durumlarda da olsa gerçeklefltirilmesidir.
Konumland›rma: Bir ürün ya da markas›n›n tüketicinin zihninde rakip ürünlere k›yasla yeridir.
yap›lan ç›karsamalar oluflturur.
Ö
Ö¤retim: Bireylerin ihtiyaç duyduklar› bilgilerin verilmesidir.
Özgür irade: Kiflinin herhangi bir eylem veya davran›fl› yapma ya da yapmama noktas›nda özgürce karar verebilme
Kota: Arac› iflletmelerin veya sat›fl elemanlar›n›n baflar›lar›n›n
ve verilen karar› uygulamaya geçirebilme gücüdür.
bir göstergesi olarak kullan›lan ve belirlenmifl bir zaman
diliminde, belirlenmifl bir bölgede ulaflmay› hedefledi¤i
sat›fl miktar›d›r.
P
Paternalizm: Toplum veya aile yönetimlerinde en uygun yö-
M
netim yap›s›n›n hiyerarflik yap› oldu¤u ve iflleyiflle ilgili
Mali Tablolar: Muhasebenin s›n›fland›rarak tuttu¤u kay›tlar-
kararlar›n da bu hiyerarflinin en üstünde bulunan ideal
dan hareketle, bir iflletmenin belirli bir dönemdeki faali-
liderler taraf›ndan al›nmas› gerekti¤ini kabul eden yöne-
yetlerinin finansal özetini ilgililere aktarmak ve böylece
ilgililerin iflletme hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye sahip olmas›n› sa¤lamak amac›yla haz›rlanan tablolard›r.
Manipülatör Lider: Liderli¤i etik çerçevesi d›fl›nda gören liderdir, Machivellian etik felsefesi üzerine oturmufltur.
Medya: Kayna¤›ndan ald›¤› bilgi, e¤lence gibi yaz›l›, iflitsel ve
görsel mesajlar›, sahip oldu¤u ayn› anda çok say›da kifliye ulaflma yöntemleri ile hedef kitleye aktaran araçlard›r.
Meslek Ahlak›: Belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uymas› gereken ahlaki ilkelerdir.
Mesleki E¤itim: Bireye mesle¤iyle ilgili bilgi, beceri ve ifl al›flkanl›klar›n› kazand›ran ve bireyin yeteneklerini çeflitli
yönleriyle gelifltiren bir e¤itim sürecidir.
Meta-etik: Erdem, sorumluluk, iyi, ödev, yükümlülük gibi temel kavramlar›n anlamlar›n›n üzerinde durarak, analiz
edilmesidir.
Müflteri Mahremiyeti: ‹flletmelerin müflterilerine ait özel say›labilecek ya da baflkalar› ile paylaflmak istemedikleri
bilgileri korumak ve gizli tutmakt›r.
Mobing: ‹flyerinde çal›flanlar›n bir k›sm›n›n, kabaday›l›k, psikolojik bask›, y›ld›rma, zorlama gibi yöntemlerle di¤er
baz› çal›flanlar› sindirmesidir.
tim sistemi.
Paydafl: ‹flletmelerin faaliyetlerinden etkilenen ve iflletme faaliyetlerini etkileyen tüm kesimleri ifade etmekte kullan›lan kavramd›r.
Planl› Ürün Eskitme: Tüketicilerin sat›n alarak kulland›¤›
ürünlerin de¤erini düflürecek yenileri ürünleri gelifltirme, fakat eski üründen yeteri kadar kazanç elde ettikten
sonra yeni ürünün pazara sunulmas› düflüncesidir.
Politik Güç: ‹flletmelerin politik yaflam› oluflturan karar süreçlerini ve böylece toplumsal yaflam›n tüm alanlar›n› etkileme yetene¤idir.
Presenteeism: ‹flletmelerde çal›flanlar›n sa¤l›k vb. kiflisel
problemlerinden dolay› görevlerini tam olarak yerine
getiremeyecekleri halde ifle gelmeleri ve düflük performansla çal›flmalar› durumunu ifade eder.
Profesyonel Lider: Etkinli¤i yani “do¤ru fleyler yapmay›”
amaçlar, Peter Druker’›n prensiplerine dayan›r.
Psikolojik Sözleflme: ‹fl iliflkisi içerisinde bulunan iflveren ve
çal›flanlar aras›nda karfl›l›kl› ortak inanç, beklenti ve alg›lamalara dayal›, yaz›l› veya sözlü olarak kay›t alt›na al›nmam›fl sözleflmelerdir.
Psikolojik fiiddet: ‹flyerlerinde yöneticilerin astlar›na karfl›
gösterdikleri y›ld›rma, zorbal›k, duygusal taciz, duygusal
istismar, psikolojik terör gibi farkl› kavramlarla ifade edilen olumsuz davran›fllar›n genel ad›d›r.
182
R
W
Reklam Ajans›: Reklamlar›n, haz›rlanmas› ve yay›nlanmas›
Whistleblowing: Çal›flanlar›n iflletmelerindeki birtak›m yasa-
konusunda uzmanlaflm›fl iflletmedir.
d›fl› sorunlar› ve uygulamalar› gerek çal›flt›klar› dönemde
Reklamveren: Ürünlerinin tan›t›lmas› için reklam haz›rlan-
gerekse ayr›ld›ktan sonra sorunu çözebilecek gücü ve
mas›n› isteyen iflletmedir.
yetkisi olan mercilere bildirmesini ifade eden bir kavramd›r.
S
Sonuçsalc›l›k (Teleoloji) Teorisi: Bir eylem kendi bafl›na
iyi ya da kötü de¤ildir, o eylemi iyi ya da kötü yapan eylemin sonuçlar›d›r.
Sosyal Pazarlama: Belli bir ürünün pazarlanmas›ndan ve sat›lmas›ndan çok hedef kitlenin veya tüm toplumun menfaatine olacak tutum ve davran›fllar› yayg›nlaflt›rma çabalar›n› ifade eder.
Sorumluluk: Kiflinin kendi davran›fllar›n› veya kendi yetki
alan›na giren herhangi bir olay›n sonuçlar›n› üstlenmesi;
mesul olmas›d›r.
Y
Yetki Sahibi Olma: Bireyin herhangi bir konuda ehil olmas›
yan›nda, kendisine bulundu¤u topluluk ya da kurum
içindeki rolü, statüsü ve konumu gere¤i verilmifl ve yaz›l› olan ya da olmayan bir güçtür.
Yönetim Kurulu: Yönetim kurullar› sermaye flirketlerinde
ortaklar›n ve üçüncü flah›slar›n hak ve ç›karlar›n›n korunmas› amac›yla genel kurul taraf›ndan seçilir, pay sahibi gerçek kiflilerden oluflur.
Yönetim Kurulu ve ‹fl Ahlak›: ‹flletmelerin en üst düzey ka-
Sosyal Sorumluluk: ‹flletmelerin finansal faaliyetlerinde ve
rar organlar› olarak, çeflitli yöntemler kullanarak iflletme-
kararlar›nda insan haklar›n› dikkate alarak, sat›c›lar, müfl-
lerinde ifl ahlak› anlay›fl›n›n kurumsallaflmas› için çaba
teriler, tüketiciler çal›flanlar, çevre ve toplum için zararl›
sarf eden gerçek kiflilerdir.
olabilecek tutum ve davran›fllardan kaç›nmalar›d›r.
Sosyal ve Kültürel Güç: ‹flletmelerin di¤er toplumsal sistemlerin normatif ve süreçsel özelliklerini etkileme imkan›d›r; toplumda oluflan kültürel de¤erler ve yaflam tarz›
üzerindeki etki gücüdür.
T
Tan›mlay›c› Ahlak: Ahlakî davran›fl ve inançlar›n olaylara ve
olgulara dayanarak tan›mlanmas› ve aç›klanmas›d›r.
Teknolojik Güç: ‹flletmelerin araflt›rma ve gelifltirme faaliyetleri ve bir bütün olarak teknolojik ilerleme ve dönüflümde üstlendikleri rolün büyüklü¤üdür.
Teleolojik Ahlak: Kabaca gaye (amaç) teorisidir. Bireylerin
yapm›fl oldu¤u eylemlerin sonuçlar› üzerine odaklan›r
ve eylemin do¤ruluk ve yanl›fll›¤›n›, iyilik ve kötülü¤ünü
sonuçlar›na bakarak de¤erlendirir.
TÜRKAK: Ölçümleme, cihazlar› yöntemleri, sertifikasyonla ilgili yetkili devlet kurulufludur.
Ü
Ürün Güvenli¤i: Pazara sunulan ürünlerin, insan sa¤l›¤› ve
çevre temizli¤i bak›m›ndan risk tafl›mamas›, ya da olan
riskin minimum olmas›d›r.
V
Vicdan: ‹nsan›n kendi davran›fllar› veya baflkalar›n›n davran›fllar› hakk›nda “do¤ru” veya “yanl›fl” fleklinde yarg›lar
yapmas›na yarar.

‹fiLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹K

Transkript

Benzer belgeler

T-KIT 3 DOC*

AÇ - ekolojikmim.com

Program

2009.07 Beymen Brasserie

Kuramlardan Çözümlemelere - ileti-ş-im